f';

PL ISSN 0239-8125
AKA:DE:NIIA\-VYCHO'tVANIA FIZYCZNEGO
IM. BRONISLAWA CZECHA W KRAKOWIE

Wydawnictwo Skryptowe Nr 135

i Jerzy Blyszczuk

Zarys anatomii
';:, Czlolvieka,
Czesci
.. III i IV
'Vydanie li pcp.rawione i uzupelnione
- /.--,l
A
l 1
'."T~ ";::,"
'/) I

l
\ r\"""

l'::;

I
I~\ <L !~::'
-. "

1~.

. KRAKÓ"V 1996
Kolegium Redakcyjne r

Przewodniczacy: Janusz Zdebski

Zastepca Przewodniczacego: Stanislaw Golab
Czlonkowie: Henryk Grabowski, Anna Nowakowska, Czeslaw Szmigiel,
Jan Szopa, Janusz Zarek, Stefan Zmuda Spis tresci

CZESC III - UKLAD TRZEWNY

Korekta autorska .(SPLANCHNOLOGIA I ANGIOLOGIA) 9

l. Uklad pokarmowy (systema digestorium) 11

1. 1. Jama ustna 11
l. 2. Gardlo 21 r
Adres Redakcji: Al. J. Pawla II 78, 31-571 Kraków
1. 3. Przelyk 22
. 1. 4. Zoladek 23
1. 5. Jelito cienkie 25
1. 6. Jelito grube 28
1. 7. Otrzewna 31
1. 8. Watroba 32
l. 9. Trzustka 36
1.10. Trawienie i wchlanianie pokarmu 38
2. Uklad oddechowy (systema respiratorium) 41
2.1. Nos zewnetrzny i jama nosowa 42
45
2.2. Gardlo
2.3. Krtan . 45
,...'~~i
~>
..
,,~,~"','
.1
~~.'.'"
2.4. Tchawica 51
2.5. Oskrzela i drzewo oskrzelowe 52
~~". 2.6. Pluca 54
.~,
I.~. '1

2.7. Oplucna 57
2.8. Rodzaje oddychania i mechanika oddychania plucnego 58
3. Uklad moczowo-plciowy (systema urogenitale) 60
3,1. Nerki 62
3.2. Moczowód 67
3.3. Pecherz moczowy 67
3.4. Cewka moczowa 68
3.5. Narzady plciowe meskie 68
Opracowanie DTP i druk: Dzial Poligrafii AWF Kraków
. 3.6. Narzady plciowe zenskie 76
Kraków, ul. Grzegórzecka 24 A
4. Uklad krwionosny (systema cinkulatoria) 82
Zam. nr 70/96, naklad 2000 egz.
4.1. Naczynia krwionosne 83
4,2. Krew 85
 4 Spis tresci Spis tresci 5

4.3. Narzady powstawania i niszczenia komórek krwi 87 6. Sródmózgowie . 167

"4.4. Serce 88 ·6.1. Konary mózgu 167
4.5. Krazenie male 96 6.2. Blaszka pokrywy 170
4.6. Krazenie duze - uklad tetniczy 96 6.3. Wodociag mózgu 171
4.7. Zyly krazenia wielkiego . 105 7. Miedzymózgowie 171
5: Uklad chlonny (systema limphaticum) 115 7.1. Wzgórze 172
5.1. Naczynia chlonne . 117 7.2. Zawzgórze . 173
5.2. Sledziona 119 7.3. Nadwzgórze 173
6. Uklad dokrewny (systema endocrinum) 121 7.4. Podwzgórze 174
6.1. Przysadka mózgowa 123 7.5. Komora III 176
6.2. Szyszynka 125 8. Kresomózgowie 177
6.3. Tarczyca 126 8.1. Kresomózgowie srodkowe 178
6.4. Gruczoly przytarczyczne 127 8.2. Kresomózgowie boczne 179
6.5. Grasica 128 8.3. Pólkule mózgu 180
6.6. Trzustka 129 8.3.1. Budowa zewnetrzna kory "mózgu 180
6.7. Nadnercza 130 8.3.2. Budowa wewnetrzna kory mózgu 185
6.S. Gruczoly plciowe 131 8.4. Wechomózgowie 192
6.9. Skupiska komórek chromochlonnych 132 8.5. Jadra kresomózgowia . 194
8.6. Substancja biala kresomózgowia 196
8.7. Komory boczne 200
CZESC IV - UKLAD NERWOWY (SYSTEMA NERVOSUM) 133 9. Opony rdzenia kregowego i mózgowia oraz krazenie plynu móz-
gowo-rdzeniowego . 200
1. "Wiadomosci wstepne 135 9.1. Opony rdzenia kregowego i mózgowia 200
1.1. Podzial i funkcj a 135 9..2. Krazenie plynu mózgowo-rdzeniowego 203
1.2. Mikroanatomia ukladu nerwowego 136 10. Drogi nerwowe 204
1.3. Skupiska czynnosciowe neuronów 137 10.1. Drogi nerwowe czuciO\ve . 205
2: Centralny uklad nerwowy 138 10.1.1. Droga rdzeniowo-wzgórzowa 2.05
3. Rdzen kregowy 140 10.1.2. Droga rdzeniowo-opuszkowa 208
3.1. Polozenie 140 10.1.3. Droga rdzeniowo-mózdzkowa tylna 210
3.2. Budowa zewnetrzna 140 10.1.4. Droga rdzeniowo-mózdzkowa przednia 210
3.3. Budowa wewnetrzna 144 10.1.5. Droga jadrowo-wzgórzowa 211
3.4. Funkcja rdzenia kregowego 148 .10.2. Drogi ruchowe . 212
3.5. Zaburzenia czynnosci rdzenia kregowego 152 10.2.1. Droga korowo-rdzeniowa 212
4. Rdzen przedluzony 155 10.2.2. Droga korowo-jadrowa . 213
4.1. Budowa zewnetrzna rdzenia przedluzonego 155 10.2.3. Droga czerwienno-rdzeniowa 215
4.2. Budowa wewnetrzna rdzenia przedluzonego 157 10.2.4. Droga pokrywowo-rdzeniowa 216
5. Tylomózgowie wtórne 160 10.2.5. Droga siatkowo-rdzeniowa . 216
5.1. Most Varo.la 160 10.2.6. Droga przedsionkowo-rdzeniowa 216
5.2. Mózdzek 161 10.2.7. Droga oliwkowo-rdzeniowa . 216
5.2.1. Budowa zewnetrzna mózdzku 161 10.2.8. Drogi ukladu autonomicznego 217
5.2.2. Budowa wewnetrzna mózdzku 163 11. Uklad nerwowy obwodowy 217
5.3. Komora IV 166 12. Nerwy czaszkowe. 219

"I
..
./ I
6
uJda-
Spis trdei
234
255
235
276
222
226
233
230
258
253
242
228
229
221
224
223
240
267
227
266 278
221
Spis trdei
sluchowa.
- 319
320
325
326
327
322
321
323
313
330
3167

12.1. Nerwy wechowe - I 15.2.3. Ucho wewnetrzne

12.2. Nerw' wzrokowy - II 15.2.4. Odbieranie fal akustycznych i droga
12.3. Nerw okoruchowy - III 15.3. Narzad równowagi oraz droga statyczna
12.4. Nerw bloczkowy - IV . 15.4. Narzad smaku oraz droga smakowa
12.5. Nerw trójdzielny -- V . 15.5. Narzad wechu i droga wechowa
12.6. Nerw odwodzacy - VI 16. Powloka wspólna
12.7. Nerw twarzowy - VII . 16.1. Skóra
12.8. Nerw statyczno-s1uchowy -- VIII 16.2. Wlosy
12.9. Nerw jezykowo-gardlowy - IX 16.3. Paznokcie
12.10. Nerw bledny - X . 16.4. Gruczoly skóry
12.11. Nerw dodatkowy -- XI . Pismiennictwo .
12.12. Nerw podjezykowy - XII
13. Nerwy rdzeniowe .
13.1. Splot szyjny
13.2. Splot ramienny
13.3. Nerwy miedzyzebrowe
13.4. Splot ledzwiowy
.13.5. Splot krzyzowy
13.6. Splot sromowy .
13.7. Splot guziczny .

®
. 13.8. Sezrnentacja ciala . .
Uklad nerwowy autonomiczny
14.1. Osrodki autonomiczne wystepujace w centralnym
dzie nerwowym .
14.2. Budowa czesci wspólczulnej i przywspólczulnej ukladu
autonomicznego . 282
14.2.1. Czesc wspólczulna 282
14.2.2. Czesc przywspólczulna 285
14.2.3. Lokalizacja neuronów wspólczulnych i przy-
wspó1czulnych unerwiajacych poszczególne czesci
ciala- . 288
14.3. Sploty autonomiczne narzadowe 289
14.4. Dzialanie ukladu autonomicznego 291
14.5. Luki odruchowe ukladu autonomicznego 292
15. Narzady zmyslów i drogi zmyslowe 296
15.1. Narzad wzroku . 297
15.1.1. Galka oczna 297
15.1.2. Narz~'ldy dodatkowe galki ocznej 301
15.1.3. Droga wzrokowa i korowy osrodek wzroku 303
15.2. Narzady sluchu i równowagi 309
15.2.1. Ucho zewnetrzne 309
15.2.2. Ucho srodkowe . 310
1. Uklad pokarmowy (systema digestorium)

Wstep 1 ') -"

r
rv\ '''-_1:.)6v-\ '-'
Organizm ludzki dla prawidlowego fun1ccjonowania'{ niezbednej do
zycia energii, która powstaje w wyniku procesów przemiany materii.
Dzieki ukladowi pokarmowemu organizm otrzymuje skladniki odzywcze
w postaci weglowodanów, tluszczów, bialek, witamin (sa to tzw. zwiazki
organiczne) oraz wody i soli mineralnych (zwiazki nieorganiczne). Po-
karm dostarczony organizmowi ulega procesom trawienia chemicznego
i mechanicznego, dzieki czemu moze byc przyswajalny przez ustrój.
Weglowodany, tluszcze i bialka na skutek dzialania enzymów zostaja
w procesie trawienia chemicznego rozlozone na skladniki proste, takie jak
cukry proste, kwasy tluszczowe i glicerol oraz aminokwasy, które pod ta
postacia moga byc wchloniete do organizmu. Weglowodany i tluszcze sa
wykorzystywane jako material energetyczny, natomiast bialka sluza do
budowy i regeneracji wlasnych tkanek. Ponadto bardzo wazne jest dostar-
czanie organizmowi niezbednej ilosci witamin, soli minerainnych i przede
wszystkim wody. Szkodliwe dla organizmu produkty przemiany materii
zostaja odprowadzone na zewnatrz poprzez uklad pokarmowy (kal),
oddechowy (dwutlenek wegla) i uklad moczowy (mocz).
Do ukladu pokarmowego zalicza sie jame ustna, gardlo, przelyk,
zoladek, jelito cienkie, jelito grube oraz dwa gruczoly - watrobe i trzust-
ke (ryc. na str. 12).

1.1. Jama ustna

Poczatkowym odcinkiem ukladu pokarmowego jest jama ustna (ca-

vum oris). Dzieli sie ona na przedsionek jamy ustnej i jame ustna
wlasciwa. Przedsionek jamy ustnej (vestibulum oris) jest ograniczony
z przodu i z boku przez wargi i policzki oraz z tylu przez przednia
powierzchnie luków zebodolowych wraz z zebami. Przy zamknietej jamie
ustnej istnieje mozliwosc komunikowania sie przedsionka z jama ustna
wlasciwa za pomoca szczeliny polozonej za ostatnim zebem trzonowym.
 12 Uklad trzewny Uklad pokarmowy 13

Wargi ust V
Wyróznia sie warge górna (labium superius) i warge dolna
(labium inferius), które ograniczaja szpare ust (rima oris). Wargi lacza
sie w punkcie zwanym katem ust (angulus oris) , polozonym na wysoko-
sci kla. Zewnetrzna granica wargi górnej jest bruzda nosowo-wargowa
xa...ma. (sulcum nasolabialis), a wargi dolnej - bruzda bródkowo-wargowa
'-PMrA,<:.L a 'toJ,oLo (sulcus mentolabialis). W przedluzeniu przegrody nosa lezy po-
dluzna rynienka podnosowa (philtrum). Warga zbudowana jest z trzech
czesci: zewnetrznej skórnej, wewnetrznej sluzowej i posredniej, zwanej
czerwienia wargowa. Zrab warg stanowi miesien okrezny ust (m. or-
bicularis oris).

Policzki v
.','

; ! Policzek (bucca) jest to czesc twarzy polozona miedzy katem

. ust, brzegiem zuchwy, otworem sluchowym.zewnetrznym i lukiem
i arzmowym. Policzki zbudowane sa z warstwy skórm:j, miesniowej
'i sluzowej. Warstwa skórna zawiera wlókna elastyczne oraz liczne
l4.'tl1,t 't<ilo&.
(olJ:JAs::k rozgalezienia tetnicze, których zwezanie lub rozszerzanie pod wply-
wem bodzców termicznych czy tez psychicznych powoduje bledniecie
~rt,\'\t ul- lub zaczerwienienie policzków. 'Warstwe miesniowa stanowi miesien
policzkowy (m. buccinator) okryty powiezia policzkowo-gardlowa·
did";,h:,;, Blona sluzowa policzka, podobnie jak blona sluzowa warg, zawiera
~t.o~kk '" (J{J~
gruczoly slinowe policzkowe (glandulae buci:ales). Blona sluzowa policz-
O\/~i.,N..'J.l., . eik.~ i."'4U4 ków i warg przechodzi na wyrostki zebodolowe zuchwy i szczek, gdzie
~~~\AJ ~t.et'~~·
''l. '. ; zrasta sie z okostna tworzac dziasla (gingivae). Dziasla otaczaja szyjki
zebowe oraz pokrywaja przestrzenie miedzyzebowe. Dzieki licznemu
~l,i\,Ul ukrwieniu dziasla maja intensywniejsze zabarwienie od innych czesci jamy
'1:,u', h o\t..ri?, i,'v.:~
~.\ "l"'JJJcO; OlJl-O',- uu.'()
--- r e,ly.J~~.:'Jj-j.", ustnej. W razie niedoboru w organizmie witaminy C moze wystepowac
krwawienie dziasel.
'3o1h\l~Ji:V:.I" Jama ustna wlasciwa (cavum oris proprium) jest to przestrzen ograni-
czona tylna powierzchnia luków zebodolowych wraz z zebami (od przo-
du), podniebieniem twardym i miekkim (od góry), przepona jamy ustnej
(od dolu) oraz gardziela (od tylu).
Przepona jamy ustnej (diaphragma oris) jest utworzona przez miesnie
zuchwowo-gnykowe (mm. mylohyoidei) i bródkowo-gnykowe (mm. genio-
hyoidei) wzmocnione przez brzusce przednie miesni dwubrzuscowych (mm.
Ryc. l. Schemat ukladu pokannowego: a - gardlo, b - przelyk, c - zoladek, d - jelito
czcze, e - okreznica zstepujaca, f - okreznica esowata, g - odbytnica, h - wyrostek digastrici).
Zarówno w obrebie jamy ustnej, jak i poza nia wystepuja liczne
i
i robaczkowy, i - katnica, j - okreznica wstepujaca, k - jelito krete, l - dwunastnica,
l - watroba, ID - jama ustna gruczoly slinowe male duze - slinianki.
14 Uklad trzewny Uklad pokarmowy 15
.
wyróznia sie 8 zebów M!f1cznych, 4 kly i 8 zebów trzonowych. W uzebie-
1'odn't.bie"': e niu stalym wystepuje taka sama liczba zebów siecznych i klów, natomiast
t•.•
avde
zebów trzonowych jest 12, a ponadto zebów przedtrzonowych 8.
Schemat uzebienia wyglada nastepujaco:

Je:t~C'" ek "'. uzebienie mleczne uzebienie stale

m c i i c m m ptc
f''»''"'''-·
i i c p m

'2\'
luk pod,,; eb:"nna
2 [l 2 I221··~
2
.. 2 Vi 3
i'; 6"T2'--2l'\1~/2\
jl\'!ykoH~ <;,
/VV"".~,'!...
: \,. I
~. I -)
,', S
tuk: poo",eb;~""o
<jOy",lJ:o"':J
\:~,,~.L~~~-~~.,~.I)
, L I I
_~/
j ./3?W~. l 12. ..~.' d
~ :::V-'--~ 22 .....;)3
,·"·'v'".,J 2I,I ..

l'>"'U'Xcl4

!(",u\co",a
t >~ ~11:.'j \t(:;. ,'V'::' ;?-:"J ,:.~";':'.1:.;.),
v\d

Na~ad",
j~2':Jk4 Budowa zeba
l'>yoda...,k~
OkoLone Kazdy zab jest zbudowany z czesci wystajacej z zebodolu zwanej
ry~on korona zeba (corona dentis), z czesci pokrytej dziaslem - szyjki zeba
j~"'':Jl<a. (coIlum dentis) oraz z czesci ukrytej w zebodole - korzeniCl zeba (radix
dentis). Zeby sa utworzone z zebiny pokrytej w obrebie korony szkliwem
loJi en:c.hotelC
j~2'jKt\
.d v.;.;rlt'w...

Ryc. 2. Jama ustna - widok z przodu

;J
Zeby

Zadaniem uzebienia jest chwytanie, rozdrabnianie i miazdzenie pokar-

mu. Zeby (dentes) ukladaja sie w dwa luki: górny - szczekowy i dolny
- zuchwowy. W lukach tych nie ma miedzy zebami wiekszych luk. Oba
luki przylegaja do siebie powierzchniami zucia tworzac tzw. zgryz. W pra-
widlowym zgryzie siekacze górne nieznacznie zachodza na siekacze dolne,
gdyi luk szczekowy jest nieco szerszy niz luk zuchwowy (zgryz nozyco-
wy).
Uzebienie czlowieka jest dwurzedowe, czyli difiodontyczne, co oznacza
ze w ciagu zycia wyrastaja najpierw zeby mleczne (dentes decidui), które
pózniej zostaja zastapione zebami stalymi (den/es pennanentes). Zebów
mlecznych wyrasta 20, a zebów stalych 32.
Uzebienie czlowieka jest równiez heterodontyczne - co oznacza, ze
wystepuja cztery grupy zebów rózniacych sie ksztaltem i czesciowo funk-
cja: zeby sieczne, kly, przedtrzonowe i trzonowe. 'W uzebieniu mlecznym
(enamelum), którego stopien twardosci jest zblizony do kwarcu. Korzen
i szyjke zeba pokrywa kostniwo (cementum). Wewnatrz korony znajduje
sie komora zeba (caj/um dentis), która przechodzi w obrebie korzenia
w kanal korzenia (canalis radicis) zakonczony otworem szczytowym zeba
(joramen apicis dentis). Zarówno korone, jak i kanal korzenia wypelnia
miazga zebowa (pulpa dentis) zawierajaca liczne naczynia krwionosne
i nerwy.
Korzen zeba jest polaczony z zebodolem za pomoca silnej blony
lacznotkankowej zwanej ozebna (peridontium). Wlókna ozebnej (Shar-
 16 Uklad trzewny Uklad pokarmowy 17

peya) ulozone skosnie wnikaja zarówno do kostniwa zeba, jak i do kosci nym. Wyrzynaja sie najpózni,~j ok. 18-25 roku zycia, przy czym w ok.
zebodolu. Ten rodzaj polaczenia nazywa sie wklinowaniem (gomphosis) 20% przypadków nie wyrzynaja sie w ogóle. Zeby przedtrzonowe i trzo-
,[ - jedna z odmian wiezozrostu. nowe sluza do miazdzenia pokarmu.
I
Róznice w budowie poszczególnych zebów Jezyk V

Zeby sieczne (dentes incisivi) sluza do odgryzania pokarmu, dlatego Jezyk (linqua) jest to narzad miesniowy pokry.J.Y~woista sluzówka; lezy
ich korona jest w ksztalcie dluta. Powierzchnia zewnetrzna wargowa jest on ila-dniej.i:!mY ustnej. Zbud-;wany ~st z dwó~~~~e~cL=_JgQIl~jj:o~--
lekko wypukla, natomiast powierzchnia wewnetrzna jezykowa - lekko linquae) zakonczone.K9-_korrcs:m jezyka (apex lirrl~iCte)oraz z nasady (radL..,,;
wklesla. Zeby sieczne maja po jednym korzeniu. Górne siekacze sa linquae). Trzon jest czescia przednia,-wisuwalna~-;;:a.1?miast-nas-acrarezaca
z reguly wieksze niz dolne. w tyle, blizej podniebienia miekkiego, jest czescia nieruchoma.
Kly (dentes canini) sa naj dluzszymi zebami. Korona kla posiada ostry . J~Ju2oSi51-9llcr"Y..1.e,QgYl.EI~c:llI~L~_=-_gó~.~a:_zwrocona do podille bienia,
wierzcholek z dobrze wyksztalconym guzkiem. 3:wana grzbietem jezyka (dorsum linquae), i dolna, skierowana w strone---
J .dna ~my u~g~~~~ __
gr.~1_{:t~i:J?~g:r]J!~_KlenU:J.lIT"LPó-d11:f~-=-
Zeby przedtrzonowe (dentes premolares) 2T_llc~Q.ci_Q9Sr:-Q.9-l<:g_\Va jezyka (suleus medianus linquae) dzielaca trzon na ""
dwie symetryczne pnolowny:~Granica miedzy trzonem a nasada na grzbiecie
Korona posiada powierzchnie zuCia, na której wyróznia sie dwa guzki. jezyka jest bruzda krancowa (sulcus terminalis) w ksztalcie litery V otwar-
Korzen zebów przedtrzonowych dolnych jest z reguly pojedynczy, nato- tej ku przodowi.
miast górnych - rozdwojony. _fuY.LLesL~ty blona sluzowa. Na ~~ierz~!:~gi grzbietowej.J:rzon~
j01<a_w..:y.ste.p_1Jialiczne wynioslosci zwane brodawk-::lmT.·W·yróznia sie"
Zeby trzonowe (dentes molares) ;ztery rodzaje brodawek, które sa rOZ1"11ieszczonena jezyku wg okres-
lonego planu. Najwiekszymi sa brodawki okolone (papillae vallatae)
Na powierzchni zucia wystepuje 4--5 guzków. Dolne zeby trzonowe w liczbie 7-12, ulozone wzdhlZ bruzdy krancowej. Na bocznym brzegu
maja po dwa korzenie, a górne trzonowe - po trzy. Ostatnie zeby tylnej czesci trzonu jezyka wystepuja brodawki lisciaste (papillae foliatae).
trzonowe - zeby madrosci (dentes serotini) - ulegaja" zmianom wstecz- Najliczniejsze sa brodawki nitkowate (papiIlae filiformes) rozmieszczone
na calej powierzchni grzhietu j.,:zyka. Miedzy nimi wystepuja brodawki
grzybowate (papilae fungifonnes). Brodawki zawieraja kubki smakowe
l<l;~ tvz;onOhlt=

lit ~.~~
odbierajace bodzce smakowe .. Na nasaQ..zie jezyka blona sl1J.zmv.a_j.e.s.L
-:iviotka...,.
PQ.~da~ wynioslosci zwane mieszkami
- ,- -
jezykowymi
_.~---._---~---.--. -,-----. ([olliculi lin-
quales) lub brodawkaill.1so:c-zewKowatymi (papillae lenticulares), które
tworza migdalek jezykowy (tonsilla linqualis) stanowiacy czesc pierscienia
~ ~~ ~ ~'~~~~ .. ~
limfatycznego gardla. _~nJ2_~~.'N~Lzc~nl1i<ig.l~1.~j.JJ.J!Jg~.
':l~iony
sl:uzo?,,-atWQaJ..J:SlLcL_
w linii posrodkowej, zwany wedzidelkiem jezyka ([renulum
..

liJlquae),_cl...Jl.0 jego bokach TaJny strz;.tl21~e (plicae Jirnbriatae). Pod bl.o_n~a~_

.Jluzow'J, zn.aid.lJje sie tkanka podsluzo~a tworzaca rozciegno jezyka (apo-
neurosis linquae), bedace polem przyczepu niektórych miesni jezyka.

ijJ ~ ~:i-ez.JlkL§l!...J:Il!e.il}iamL];2Qm~ecznie prazkowanymi.

one na miesnie zewnetrzne i wewnetrzne. D~-mTesni zewnetl:znych zalicza
SIe:
Dziela sie

5ielCd.:;.xe
Py:t. edtvz..0>10He - miesien bródkowo-jezykowy (m. genioglosSllS) rozpoczynajacy sie
na kolcu bródkowym zuchwy i biegnacy wachlarzowato do jezyka, pocia-
Ryc. 4. Zeby polowy luku szczekowego (a) i polowy ~ku"zuchwowego (b) gajacy jezyk do przodu i ku dolowi, "
 18 Uklad trzewny Uklad pokarmowy 19 .

Podniebienie

Podniebienie (pala tum ) stanowi sklepienie jamy ustnej. Zbudowane

Migd8teo: jest z przedniej czesci majacej podstawe kostna, zwana podniebieniem
j aO:C1to,,~ twardym, i z tylnej czesci miesniowej - zwanej podniebieniem miekkim.
Podniebienie twarde (palatum durum) jest utworzone przez wyrostki
podniebienne szczek i blaszki poziome kosci podniebiennych. Kosci te sa
bVQd"..,k; pokryte blona sluzowa, która tworzy faldy podniebienne poprzeczne.
Gov'Clr:' okal" •.•e Blona sluzowa jest wyscielona nablonkiem wielowarstwowym plaskim.
et'odaHk~ Podniebienie twarde przechodzi ku tylowi w podniebienie miekkie (pala-
tL~l;id$t.e.
tum molle), które jest pokryte nablonkiem wielorzedowym migawkowym.
J(l<d;n!j ?ovod"",\(, Posrodku znajduje sie jezyczek podniebienny (lIVlila palatina). Bocznie od
l"\a\{ow~t.e. niego odchodza dwa faldy miesniowe laczace podniebienie miekkie z jezy-
kiem i gardlem. Sa to fald przedni, czyli luk podniebienno-jezykowy
Ston~ (arcus palatoglosslIs) i fald tylny, czyli podniebienno-gardlowy (arcus
ovQ</a.."l('
g •..
:z:!:/bo•..••
ale
palatopharyngeus). Oba luki razem z jezyczkiem tworza ciesn gardzieli
(isthmlis jaudum), która laczy jame ustna z gardlem. Miedzy tymi lukami
~od~; znajduja sie migdalki podniebienne (tonsiIla palaLina) lezace zarówno po
lewej, jak i po prawej stronie. Migdalki te latwo ulegaja powiekszeniu,
Ryc. 5. Jezyk - lokalizacja brodawek oraz pól odbierajacych wrazenia smakowe a przy stanach zapalnych moga znacznie zwezac ciesn gardzieli.
Oba migdalki podniebienne i migdalek jezykowy tworza pólpierscien
- miesien. gnykqwo-jezykowy (m. lzyoglDssu.I') majacy poczatek na limfatyczny wokól drogi pokarmowej. Drugi pólpierscien wokól drogi od-
kosci gnykowej, a konczacy sie na brzegach jezyka, dzialajacy antagonis- dechowej jest utworzony przez migdalek gardlowy i dwa migdalki trabkowe.
tycznie do poprzedniego miesnia, tzn. pociagajacy jezyk ku tylowi i do Oba pólpierscienie stanowia pierscien migdalk:owy ciesni gardzieli Waldaye-
dolu, ra. W migdalkach powstaja limfocyty, ktore moga przechodzic do sliny, krwi
- miesien rylcowo-jezykowy (m. styloglo.l'sus) rozpoczynajacy sie na lub toczyc walkeobrcnna w osrodkach reakcyjnych migdalka.
wyrostku rykowatym kosci skroniowej i dochodzacy do bocznego brzegu W przedluzeniu okostnej podniebienia twardego biegnie rozciegno pod-
jezyka, pociagajacy jezyk ku górze i do tylu. niebienne, do którego przyczepiaja sie miesnie podniebienia miekkiego (po-
Nalezy zaznaczyc, ze miesnie zewnetrzne jezyka po wejsciu do tego przecznie prazkowane). Miesnie te unosza badz opuszczaja podniebienie,
narzadu traca swoja samodzielnosc dolaczajac sie do wlókien miesni a takze rozszerzaja lub zwezaja ciesn gardzieli.
wewnetrznych. Do miesni podniebienia miekkiego zalicza sie:
Do miesni wewnetrznych jezyka naleza miesnie: -,- m. dzwigacz podniebienia miekkiego (m. levator veli palatim), który
- podluzny górny (m. longitudil1alis superior), unoszac podniebienie zapobiega dostawaniu sie pokarmu podczas polykania
- podluzny dolny (m. longitlldil1alis il1ferier), do nosowej czesci gardla,
- poprzeczny jezyka (m. trans,'ersus linquae), - m. napinacz podniebienia miekkiego (m. tensor l'eli palalim); napinajac
- pionowy jezyka (m. l'erticalis linquae). podniebienie ciagnie za koniec trabki sluchowej rozszerzajac jej swiatlo, tym
Wlókna tych miesni przebiegaja w masie jezyka w trzech prostopad- samym w czasie polykania wyrównuje cisnienie w jamie bebenkowej,
lych do siebie kierunkach. Skurcz tej grupy miesni zmienia ksztalt i wy- - m. podniebienno-jezykowy (m. palatoglossus), jest antagonista dwóch
miary jezyka. poprzednich miesni, poniewaz obniza podniebienie miekkie,
Czynnosc jezyka jest wieloraka. Wspóluczestniczy on w zuciu, polyka- - m. podniebienno-gardlowy (m. palatopharyngeus) unosi krtan i gar-
niu, ssaniu, artykulacji dzwieku, oczyszcza jame ustna, a takze odbiera dlo,
wrazenia smakowe. - m. jezyczka (m. ul'ulae).
20 Uktad trzewny Uklad pokarmowy 21

do dolka podjezykowego zuchwy. Uchodzi kilkoma (5-8) przewodami

b a biegnacymi wzdluz faldu podjezykowego wspólnie lub obok ujscia prze-
wodu slinianki podzuchwowej .
cd c
e 1.2. Gardlo
Ryc. 6. Schemat miesni podniebienia miekkiego (wg Ben-
.ninghoffa): a - m. dzwigacz podniebienia miekkiego, Gardlo (pharynx) jest wspólnym odcinkiem ukladów pokarmowego
b - ffi. napinacz podniebienia, c - ffi. podniebien- i oddechowego. W ukladzie pokarmowym laczy jame ustna z przelykiem,
no-gardlowy, d - ffi. jezyczka, e - ffi. podniebien- a ukladzie oddechowym - jame nosowa z krtania.
no-jezykowy Gardlo ma 12-14 cm dlugosci. Rozciaga sie od podstawy czaszki do
wysokosci VI kregu szyjnego. Dzieli sie na trzy czesci: nosowa, ustna
i krtaniowa·'
Gruczoly jamy ustnej Czesc nosowa gardla (pars nasalis pharyngis) czynnosciowo nalezy do
ukladu oddechowego i dlatego jest zawsze otwarta. Laczy sie z jama
W obrebie jamy ustnej wystepuja gruczoly slinowe male i gruczoly nosowa za pomoca nozdrzy tylnych. Sklepienie gardla (jornix pharyngis)
slinowe duze, zwane inaczej sliniankami. Produkuja one sline (saliva), stanowi przestrzen przylegajaca do podstawy czaszki. Na sklepieniu gard-
która sluzy do zwilzania pokarmu i formowania kesa pokarmowego. la znajduje sie skupienie tkanki limfatycznej tworzace pojedynczy mig-
W slinie dzieki obecnosci enzymu ptya1illY zostaje zapoczatkowany proces dalek gardlowy (tonsilla pharyngea). Na bocznych scianach nosowej czesci
trawienia cukrów. Ponadto slina zawiera limfocyty i leukocyty. Dobowa gardla znajduje sie trójkatny otwór bedacy ujsciem gardlowym trabki
produkcja sliny wynosi ok. 1-1,5 1. sluchowej. Przez trabke sluchowa ucho srodkowe moze byc wentylowane.
Do malych gruczolów slinowych zalicza sie: gruczoly wargowe (glan- Ujscie trabki srochowej ograniczaja od tylu i od góry dwa faldy - wiekszy,
dulae labiales), policzkowe (glandulae buceales), trzonowe (glandulae mo- tylny wal trabkowy (torus tllbarius), za którym znajduje sie zachylek
raies), podniebienne (glalldulae palatinae) i jezykowe (glandulae linquales). gardlowy (recessus pharyngeus), ora~ nizej lezacy wal dzwigacza (torus
W sklad duzych gruczolów slinowych wchodza slinianki przuszna, pod- levatorius), stanowiacy uwypuklenie m.uiwigacza podniebienia miekkiego.
zuchwowa i podjezykowa. W obrebie walu trabkowego wystepuje skupisko tkanki limfatycznej
Slinianka przyuszna (glandula parOlis) jest najwiekszym gruczo- tworzace parzysty migdalek trabkowy (tonsilla tubaria).
lem jamy ustnej wazacym ok. 20-30 g. Lezy przy uchu, otoczona jest Czesc ustna gardla (pars oralis pharyngis) laczy sie z jama ustna
torebka utworzona z powiezi zwaczowej i przyusznicy. Jest ni.ewyczuwal- poprzez ciesn gardzieli.
na przez skóre, jedynie w stanach zapalnych obrzeka i twardnieje. Od Cze:§c krtaniowa gardla (pars laryngea pharyngis) nalezy czynnosciowo
slinianki przyusznej odchodzi przewód slinianki (3-6 cm), przebija on w przewazajacej czesci do ukladu pokarmowego. Lezy z tylu za krtania,
cialo tluszczowe oraz m. policzkowy i uchodzi do przedsionka jamy ustnej z która laczy sie przez wejscie do krtani (aditlls laryngis). W bocznej
na wysokosci drugiego górnego zeba trzonowego, w miejscu zwanym scianie tej czesci gardla znajduje sie zachylek gruszkowaty (rece.ssus
brodawka przyusznicy. Towarzyszace temu przewodowi zraziki nazywa piriformis). .
sie slinianka przyuszna dodatkowa· Sciana gardla jest zbudow<wa z blon...)l--Sl]]zoweJwraz z 1k.anka--p.o_d::: __
Slinianka podzuchwowa (glandula submandibularis) jest wielko- ------
slui"ov7:-- miesniowe' oraLZ-W-a-r:s.tw-y:-ze..w...netrznei
Blona sluzowa
sci wloskiego orzecha, wazy ok. 10-15 g. Lezy w trójkacie podzuch- gardla w czesci nosowej posiada nablonek migawkowy, w którym sa
wowym. Przewód slinianki podzuchwowej ma dlugosc 5--{) cm. Laczy sie rozsiane elementy tkanki limfatycznej tworzace wspomniane migdalki
czesto z przewodem slinianki podjezykowej i uchodzi z boku od wedzidel- trabkowe i gardlowy. Czesc ustna i krtaniowa gardla sa pokryte nablon-
ka jezyka do wynioslosci zwanej mieskiem podjezykowym. kiem wielowarstwowym plaskim, który zawiera liczne gruczoly sluzowe
Slinianka podjezykowa (glalldula sublillqualis) jest najmniejsza ze stanowiace gruczoly gardlowe (gladulae pharyngeae). ~<!§[uz.o~
slinianek, wazy ok. 5 g. Lezy pod blona sluzowaj~rny .J.:lstnejprzylegajac ~t z~udowana z m09.n~L1:ilitszkilagzn.o1kankG-w@jtworzacej powiez gard-
 22 Uklad trzewny Uklad pokarmowy 23

lowo-podstawna (fascia pharyngobasilaris), która przyczepia sie od góry -.W_pxzdJku--mozna __wy!.ó~.~~ _._1:.:z.l'_.~.9:-~~~~=-_~~JEEl!:;_~vicalis)
_
do podstawy czaszki na kosciach potylicznej, klinowej i skroniowej. 1 - ~ll9rnego ONO.!lL.klatki ..pler..siQ.lY-El, g,~liowy (pars !!:.!!.!J!.r;.i.r;Q).=~Q"§:=. __
Blone miesniowa gardla tworza miesnie poprzecznie prazkowane, któ- . przepony i ?r~~.~.el.(parsa~(lq1!1jl1l!!i.~L=.,.99_ ...w-p_:u.~~~~pla~,l<:~..:
re sa czynne przy mówieniu i polykaniu. Ukladaja sie w dwie warstwy: ! ------W-przelYku wystepuja trzy zwezenia fizjologiczne., Zwezenie górne
zewnetrzna - okrezna i wewnetrzna - podluzna. Warstwa okrezna! znajduje sie przy wejsciu do przelyku, zwezenie srodkowe -na wysokosci

zwieracze gardla (górny, srodkowy i dolny), które lacza sie od tylu;\i

w pasmie sciegnistym zwanym szwem gardla (rap he pharYllgis). Szew ten
-- o przebiegu wlókien wstepujacym lub zstepujacym - tworzy trzy
l'
1:~1
miedzy aorte, tchawice i lewe oskrzele. Zwezenie dolne wystepuje w ob-
rebie przejscia przelyku przez przepone·
rozdwojenia tchawicy (IV krag piersiowy), gdzie przelyk jest wcisniety
pr.z~c~~pia sieg~rdla,
mlesnJOwke. do guzka gardlowego
Warstwa ~osci tworzy
podluzna potylicznej
dwa przytr.zymujac cala
dzwigacze gardla ·.i...•.
"J §.
na. pg~i:ky-__
H f-':b;:d?.:va~_~!gegJL}y~I.stW
.,.po
..d.O!?J1.i~ ..~~~~gQ..:u.1fJac1Y,?QJ~.'I[..J1l9\V.. e.g.o ' )~s.t
.J.~.~.:l<:
.. ~I~~~."'w.ewn-et,);~a._sj)JZ.Q:l:X.i1.."PQJs~~"(l_.Jl~: .
-- m. podnIebIenno-gardlowy
lowy (n.? stylopJwryngeus),
(m, palatinopharyngeus)
Mitsnic ~~~cznfh.-któ.r:3-l
i m. rylcowo-gard- l '~i\_1Jlonek~~eloS{'<U:'§'h:Y.()_';Vx,pl:lSkl.
Poruewaz pokarm jest przez przelyk jedyme
przesuwany do zo~adk~, ~~~~Qw,a....z;~1~E2:-1_~Q,?~Lg[l!g;:::.QJy:_§Jll~_~~_

st;.\llO,\JlI,blillle ~e.Y'.J}§.!!znagardIa:Jes~~edluieni.em-powiezi
kowa-gardlowej. policz- •...•.
'~.\l ...e~k....
~.J\.PJ:.z ~Yl..~ ..zabeZ~)l.e.
c..z.aJ. ace..s..l.ISkOSC
~o~2??-2:.~-9:~~J~~~2!J;.ln~~czko~_J:J:l_IIsnlOwychJego .wewr:. e:r:~mejsctany, \Y:.ill:.;;.t.\Y~m
u~~daHcych d;
SIe..na

,:1 ~:-~~~~~~~lv.iI~t1~§~ze~~~t~·~~~~\V~~
ch,Q,9~a.w miesniówke gladka: Warstw,ei~wnetrzna.stanmyLtka.Illca. laczna,
I' a czesc brzuszna przelyk'11objeta'jestblopa. surQ\Vigz<!,.... ,,,
-.r . I .
----- .."-~. .- [ :~ • - • } {"I
tl bLu ~c~.)-o_-.~(.ad.. i....
J'Qt. (l Y ' . ,.~
..•..V:Y"1\(jl)U o ~. 'vv~v/.-
c..vl~J;'.,.l>. ~V\.~I"'
,;'.- I\~' ('j , ','
•.r('".:;;.~--" ;' .l ,;1
_ ). }r~.'1_,,!(.
i'1'1v2 rJ)vD~C '00'1/' 1Yt,-i, ( '., ". '
L-lJ..U. l, ~ ,~~/ •.
1.4. Zoladek
i--.J
Gl
11.1
.j';'" J i
(lM.['e~(vU:CL~a - I~Ji{''or·7l
l' '-f.'~~'
B-'-"-"~'j- I
Zoladek (gaster) stanowi workowate rozszerzenie ukladu pokarmowe-
p Ryc. 7, Przekrój strzalkawy przez jame nasowa, go. Ksztalt i wielkosc zoladka zaleza od stopnia wypelnienia. Zoladek
jame ustna, gardla i krtan:a - malzawina nosa- lezy w podzebrzu lewym i okolicy nad pepkowej jamy brzusznej, na
wa dolna, b - malzo"oina nosowa srodkawa,
o
c - malzowina nasowa górna, d - zatoka klino- l ,-,#ysokosci od XI kregu piersiowego do I kregu ledzwiowego. Srednio
wa, e -- migdalek gardlowy, f - podniebienie [~L~ypelniony zoladek ma ksztalt haka. Na zoladk~znia sie scianL",A.;":\<l
n
miekkie, g - czesc ustna gardla, h - naglosnia, ~~~przednia (paries anterior) i sciane tylna-(paries
b dl' h b h k '
posterior),
, W
które -lacza sie
1 l k . ~. Ic<..Vt
"~i to~,
m __
j - czesc krtaniowa gardla, j - przelyk,
k .- tchawica, l - chrzastka pierscieniawata,
"V~.t~
S" ,,""'"
sa a wz' uz swyc . rzego':" zwanyc. rzywlznaml.
o

ypUK a rzywI.zna",'1"?'"Y'"
.t r"'''t WIeksza (curvatura major) skIerowana jest w strone lewego luku podzeb- c,,-.'i-G-c,.,
- glasnia, m - chrzastka tarczawata,
l j n - kosc gnykowa, o - miesien bródka-
wo-jezykowy, p - jama ustna, r - zatoka czolo-
~:;,- rowego, natomiast wklesla krzywizna mniejsza (cllrvatura minor) bardziej ~ i.I,'
~~\ ku tylowi, w strone kregoslupa. Na górnym koncu krzywizny mniejszej:.~~';)",:\,
k wa j'zo l a de k l aczy SIe
.:,.'J},
';.iJi ' z prze l yk'lem przez otwor zwany wpustem car d')IQ • ~,.' "Ci.u.-L.·L~(' o . (

_ Ci"!, Najwyzsza, zaokraglona czesc zoladka, polozona na lewo od wpustu, R~?",!

') \:eA nazywa sie dnem (jzmdus). Nizej dna znajduje sie najwieksza, srodkowa
. d
') ,hL!pi;I) pljwl .
9<:/\ ..Dt".O~ 1"'l'\,(VN ('tAiD V') ()

1.3. Przelyk f'QU,\\~~~

czesc, tzw. trzon (corpus). Zstepujac ku dolowi trzon zagina sie w strone
~J.u., \ ~,:,),A-'" ,,y-,:\,I.""'---.
\
""'j ,~J

prawa, lekko ku górze, przechodzac w czesc odzwiernikowa. Odzwiernik

Ptzcl.yk.·_Ce,.,liJphagus) jest _..Q!zewo~!ll laczacym
gardlo z zoladkiem. '. (pylorus) laczy zoladek z dwunastnica.
Z~duje sie miedzy tcha"Wfca ;-k--;-'~gosiUpem~lrozpoczyiia-sle-oa--'aoi~~er-' r Sciana zoladka sklada sie z czterech warstw: blony surowiczej, blony
-gr.aIlicy giii:aI~~Tf:-na -wys-~ko1ciVI kregu szyjnego, a konczy sie wpustem'- miesniowej, tkanki podsluzowej i blony sluzowej.
zoladka mi. wysokosci Xlkregu piersiowego. Dlugosc przelyku wynoSi ok.- Blone surowicza zoladka stanowi otrzewna, która pokrywa caly na-
25 cm. rzad, z wyjatkiem waskiego pasma na obu krzywiznach. Otrzewna na

. .-;;-
..
~)o
.
u'""
--'
".
\•....••.
' ~
w"'Ó,,,
( •..•
. .
l.J...,'"-j -
. ,o
yl-'(;l~(.:
"L""
.1"""''"''''1'· .
\I
•••..•...
-~.- ...••
'~I t=.c
t.~~~
. J
o·'{!·.Lb1.

..,.r ;l.U'vL,.l...e...
..•.. '';;\...cl....-
,'""
v.Cl.l...:, e", :.~ '."C<-v ""
.. 'i
,'~ \J:,.CL.,"
(W1 f-~!.

l../lhi- ~ ~'r"" t..;-a, "'"",\:,. - c'--<-,i') ;[ ".u- ,-l e. . . A" .

24 Uklad trzewny Uklad pokarmowy 25

o.
1'.:tet.~k."

l~pu,>t

b
Ryc. 8. Budowa zoladka: a - dno,
c b - trzon, c - krzywizna wieksza, Pol a. i otA04k.owe
e d - odzwiernik, e - dwunastnica,
f - krzywizna mniejsza, g - wpust, 2hneVd("'l"
h - przelyk edi~;eyn~ka

~-.........:;:-

krzywiznie mniejszej przechodzi w wiezadlo watrobowo-zoladkowe (lig.

hepatogastricum), a na krzywiznie wiekszej w wiezadla: zoladkowo-prze-
ponowe (lig. gastrophrei'licum), zoladkowo-sledzionowe (l.ig. gastroliellale)
oraz zoladkowo-okreznicze (lig. gastrocolicum). Wyzej wymienione wieza-
dla stanowia umocowanie zol;~dka.
Blona miesniowa jest zbudowana z miesniówki gladkiej ulozonej
trójwarstwowo. Warstwa zewnetrzna ma przebieg podluzny, na krzywiz-
nie mniejszej jest grubsza, a na krzywiznie wiekszej - ciensza. Warstwa
srodkowa, najgrubsza, ma przebieg okrezny. Pasma miesniówki piers-
cieniowato otaczaja caly zoladek, h!czac sie z warstwa okrezna przelyku
i dwunastnicy. VV czesci odzwiernikowej warstwa okrezna grubieje two-
rzac miesien zwieracz odzwiernika (m. sphineter pylori), regulujacy przejs-
cie papki pokarmowej do dwunastnicy.
Tkanke podsluzowa stanowi gruba warstwa tkanki lacznej wiotkiej,
zawierajaca liczne naczynia krwionosne, chlonne i nerwy.
Blona sluzowa zoladka jest bardzo gruba, przy czym naj ciensza jest
w okolicy dna, a naj grubsza w czesci odzwiernikowej. Blona sluzowa jest
pokryta nablonkiem jednowarstwowym walcowatym. :r-.1aona szarorózo-
we zabarwienie. W zoladku pustym lub slabo wypelnionym blona sluzowa
uklada sie w podluzne faldy polaczone ze soba krótkimi faldami o prze-
biegu skosnym, otaczajace tzw. pola zoladkowe. Faldy te wygladzaja sie
w zoladku wypelnionym. Wzdluz krzywizny mniejszej faldy podluzne
otaczaja tzw. droge zoladkowa. Jest to rynienka, która splywa sluz
z zoladka do dwunastnicy.
W obrebie blony sluzowej zoladka wystepuja dwa rodzaje gruczolów
Ryc. 9. Blona sluzowa zoladka
sie W enzym pepsyne oraz podpuszczke. Kom.órki okladzinowe wydzielaja
kwas solny.
Gruczoly odzwiernikowe (gIandulae pyloricae) sa to zlozone gruczoly
pecherzykowo-cewkowe wydzielajace sluz, któ:ry pokrywa blone sluzowa
warstwa ok. l mm, zabezpieczajac ja tym samym przed strawieniem jej
przez enzymy. Ponadto sluz ulatwia przesuwanie papki pokarmowej do
dwunastnicy.
Zoladek wydziela tzw. sok zoladkowy. Jego ddbowa produkcja wynosi
srednio ok. 1,5-2,5 1. W sklad soku zoladkowego wchodza przede wszyst-
kim enzymy: pepsyna, podpuszczka i lipaza zoladkowa oraz kwas solny,
a takze sole mineralne i niewielka ilosc bialka. Pepsyna wystepuje w postaci
nieczynnej jako pepsynogen, uaktywnia sie pod wplywem kwasu solnego
_ trawi bialka. Podpuszczka (chynozyna) rozklada jedynie kazeine, czyli
bialka mleka. Lipaza zoladkowa - wystepujaca w niewielkiej ilosci - roz-
klada czesc tluszczy. Kwas solny wystepujacy w stezeniu 0,5% wytwarza
w zoladku srodowisko mocno kwasne, w którym uaktywnia sie pepsyna.
Ponadto kwas solny stanowi srodek wyjalawiajacy tresc pokarmowa·
1.5. Jelito· cienkie l1,J e.J..0 ilA.-St,!11,O [A,el..D 'tLoOi.AJ-O •

- gruczoly zoladkowe wlasciwe igruczoly odzwiernikowe.

J&t:r'.j"

Gruczoly zoladkowe wlasciwe (glalldulae gastricae propriae) sa to _J..eJiJ.2..... cienkj~_(~.t.~:I'!.i!l.~~!!l_.~,,'1!!'.eL.~.Sll.JlgQ.~<:;L.

9.&_.?=::§.J!!:ia.-j~st .naj dluz-
gruczoly cewkowe zawierajace komórki glówne i okladzinowe. Komórki ~.~YID.._Q.Q_c:j.akiem.ukladu pokarmowego ciagnacym sie od z()laqka do jelita
glówne wytwarzaja pepsynogen, który w obecnosci kwasU solnego zmienia _~_~go :..J_e.litQ...fi~nkie_s pelnia ..najV/azniejga.role __~chlaniaja9§l1.b;;t~I;l'?1~>
oC!j:y:w.czedo organizmu. DzIeli sie na trzy odcinki: dwunastnice, jelito
cicze i jelito krete:
 26 Uklad trzewny Uklad pokarmowy 27

Dwunastnica Jelito czcze przechodzi bez wyraznej granicy w jelito krete. Mniej
wiecej 2/5 jelita cienkiego naleza do jelita czczego, które zajmuje lewa
(duode!Elm) o dhJ,gosci ok. 20-25 cm jest I2Qcza~wym
.:Q:wJJnastni.c.Q. czesc jamy brzusznej ponizej zoladka. Pozostale 3/5 stanowi jelito krete,
o.dQpkiem jelit.a.....9~Jaczac.)1l1l--odzwiernik...-zolagka z jeliteln-Cz~ którego petle ukladaja sie w okolicy prawego talerza biodrowego.
Ma ksztalt liteJY--..,C:.'....Jdóre.i-wypukJf"ujeskierowane i~st·w--strone prawa, Sciana jelita cienkiego jest zbudowana z trzech warstw: wewnetrznej
a·~j CZe~9_~lesla. obejl1lUje glowe trzustki. W~§Jllic.y_\&:..)'.r6zri~L sluzowej, srodkowej miesniowej i zewnetrznej wlóknistej. Blone sluzowa
~~e..$Qj~r.rlil>-ZSle·p::~~~RrZeCZw~!xl?~1---_ C~e~~_g~a (pars supe- jelita cienkiego pokrywa nablonek jednowarstwowy walcowaty. W celu
rior), najkrótsza, J.~~9-Lkre.gJLteQ'zwig.F~gQ,.j~~bjeta przez zwiekszenia powierzchni chlonnej blona sluzowa jelita cienkiego zawiera
wi~adloJ'La~dw~3stQ!gze (lig. hepatoduodenale), t'Y...QIZY~o:cza:t- liczne faldy okrezne (plieae circulares) i kosmki jelitowe (velli intestinales).
k~Q.d.cin.k:u rQzszerzenie zwane oRUS~a dwunastn~ (bulbus duodenz). Faldy okrezne wystepuja najliczniej w jelicie czczym, natomiast w miare
~z~na przec.h9.Wi pod kat~~gyDl~nastnicy zblizania sie do katnicy ich liczba i wysokosc maleje. Dzieki ich wy-
(jlexura riuodeni superior) .~c-Dstep:u.~ (pars deseendens), 1Jregnaca stepowaniu powierzchnia chlonna jelita zwieksjla sie o ok. 35%. Zasad-
prawie pionowo w dól po prawej stronie kregoslupa. Na wy:sokci~.1lU~ niczy wplyw na zwiekszenie powierzchni chlonnej jelita cienkiego ma
lEby.imLe~~zgk:.ciL.QQk1!Liflexura du.f1.E.'!.!!:..Cmfe-doJ:1..._!:lwunastnica jednak obecnosc kosmków jelitowych. Dzieki nim powierzchnia chlonna
przecl~Qg~LR.-CzesL:-.p.uPI.ZeCZ1~rs horizontales), bie8E:aca pO'przec~Qie zwieksza sie -o ok. 600% i wynosi w sumie 7,2 m2• Wystepowanie
---------=----._--~.
pae.d-l<:LegD.Slu~ a n<tstepnie lagodnym luJS.iylD-I2f.z~b.odzi-~w.GzesG--wstepu- kosmków jest nierównomierne. Najwiecej jest ich w jelicie czczym.
Laca--~Czesc~_eE.':!ia<::~Jfars aseendens) znajd~ sie po ~ej stronie_ Kosmek jelitowy stanowi palczasta wypustke pokryta rabkiem oskór-
kowym. Kosmek jelitowy jest zbudowany z centralnie polozonych jednego
kregoshlpa_na_w.ys.okQsci
dwunastniczo-czczym p~.9l.o.-dzi.
nKre~~.o,w' ~zcze:- ~'pod ostrym zgieciem lub dwóch naczyn chlonnych otoczonych siecia naczyn wlosowatych
Blona sluzowa dwunastnicy, z wyjatkiem jej czesci górnej, tworzy tetniczych i zylnych oraz miesniami gladkimi.
faldy okrezne (plieae circulares). N a tylnej scianie czesci zstepujacej Kosmek jelitowy stanowi narzad, dzieki któremu odbywa sie proces
znajduje sie podluzny fald dwunastnicy, zakonczony brodawka wieksza wchlaniania pokarmu do organiz.mu. Do naczynia chlonnego wchlaniane jest
(papilla major). Nieco wyzej, na scianie przysrodkowej, wystepuje brodaw- ok. 60--70% tluszczów, natomiast pozostala czesc tluszczów oraz weg-
ka dwunastnicy mniejsza (papilla minor). N a brodawce wieksz,;:j lezy ujscie lowodany i bialka sa wchlaniane do naczyn krwionosnych. Miedzy kosm-
przewodu zólciowego wspólnego (duetu.I· eholedoehus) i przewodu trzust- kami jelitowymi znajduja sie ujscia gruczolów jelitowych. Produkuja one sok
kowego wiekszego (duetus panereaticus major), natomiast do brodawki jelitowy zawierajacy sluz, enzymy (maltaze i erypsyne) oraz sekretyne.
mniejszej dochodzi prze\';"ód trzustkowy mniejszy (duetus pancreaticus
minor). D,vunastnica - z wyjatkiem czesci górnej - lezy zewnatrzotrzew-
nowo. Nazywana jest równiez jelitem bezkrezkowym, gdyz nie ma krezki
i jest przytwierdzona do tylnej sciany jamy brzucha.

.5

I.
,\ Jelito czcze i jelito krete
Jelito czcze (jejunum) i jelito krete (i/eum) tworza ok. 5-metrowy·
::>

;
,5 [<<..<-e..
odcinek jelita cienkiego krezkowego. Krezka jelita cienkiego (mesente- Ryc. lO. Kosmek jelitowy: a - naczynie chlonne,
rium) jest podwójnym faldem otrzewnej przymocowujacym jelito czcze b - naczynie wlosowate zylne, c - naczynie wlosowate
i krete do tylnej sciany jamy brzucha. Brzeg przytwierdzony do tylnej tetnicze
sciany jamy brzucha nazywa sie korzeniem krezki. Przyczepia sie on
skosnie od lewej powierzchni II kregu ledzwiowego do okolicy prawego Warstwa miesniowa jest zbudowana z dwóch warstw miesniówki gladkiej
stawu krzyzowo-biodrowego. Jego dlugosc wynosi ok. 16 cm, natomiast - wewnetrznej o przebiegu okreznym i zewnetrznej o przebiegu podluznym.
dlugosc drugiego wolnego brzegu krezki, zawierajacego jelito cienkie, Skurcz grubszej warstwy okreznej powoduje zwezenie swiatla jelita, nato-
wynosi ok. 5 m i dlatego krezka tworzy pofaldowania na wzór kryzy. miast skurcz warstwy podluznej skraca dlugosc jelita cienkiego, jednoczesnie
 28 Uklad trzewny Uklad pokarmowy 29

rozszerzajac jego swiatlo. NaprzemielllJ.e skurcze tych warstw miesniowych

powoduja fale perystaltyczna jelita, dzieki której tresc pokarmowa jest
przesuwana w kierunku jelita grubego. Warstwe zewnetrzna wlóknista stano-
wi otrzewna.
Obydwa odcinki jelita cienkiego wykazuja pewne róznice. Najwazniejsze
z nich polegaja na tym, ze jelito czcze jest szersze, ma sciany grubsze,
ciemniejszego zabarwienia i bardziej unaczynione. Faldy okrezne ma lepiej
k a
wyksztalcone, kosmki jelitowe sa wyzsze i szersze, nie ma grudek chlonnych
skupionych. Jelito krete ma kosmki jelitowe nizsze i rzadziej wystepujace,

D rt
. . . .'.:.. .... ' ':. '., 'I
zawiera grudki limaftyczne skupione oraz wieksza liczbe grudek limfatycz-
1 I.L,'. r
I ,
..I~ : ~e I I.....-..};tiJt';,,-\·:~::~~<iV
I / .. ;'.''- (: b

r\iH-d
'.:>' . .. :-.
, ,9
r"~
". __._. ':, 'y' ',"J
'X/<,)(
;4.(

f '''l \
. ."".,j,1
nych samotnych. \ X·o/i o.'
h ,.~;~'!;;~l:• o ., . '
-A... .' ':'.~~' ,.

I ;;;>:" .
F
X~J'l;~;

'j
. !
1.6. Jelito grube

Jelito grube (inteslinllm crassum) dzieli sie na jelito slepe, okrez-

nice i odbytnice. Dlugosc jelita grubego wynosi ok. 150 cm, a sze.-
rokosc 4,5-8,0 cm, przy czym naj szerszym odcinkiem jest jelito slep(~.
Sciana jelita grubego ma podobnie trójwarstwowa budowe.
Blona sluzowa jelita grubego jest calkowicie gladka, jedynie w obrebie
odbytnicy uklada sie w faldy poprzeczne i podluzne. Blona sluzowa jelita
slepego i okreznicy jest wyscielona nablonkiem cylindrycznym, a odbyt-
nice pokrywa nablonek wielowarstwowy plaski. Blona sluzowa nie zawie-
ra gruczolów ani grudek chlonnych, natomiast posiada gruczoly wy-
dzielajace sluz.
Warstwa miesniowa wystepuje w trzech podluznie ulozonych tas-
mach o szerokosci ok. 6 mm kazda, przebiegajacych w jednako-
wych odleglosciach od siebie. Tasma swobodna (taenia libera) ciagnie
sie na wolnym brzegu jelita grubego. Tasma krezkowa (taenia mesoco-
lica) biegnie wzdluz przyczepu jelita cienkiego - równolegle do niej
jest przymocowana krezka okreznicy. Tasma sieciowa (taenia omen {(l-
lis) wystepuje wzdluz przyczepu sieci wiekszej do okreznicy
przecznej. Tasmy te sa nieco krótsze niz jelito grube i dlatego pow-
staja tam wybrzuszenia zwane wypukleniami okreznicy (hallstra
coli). Miedzy nimi znajduja sie glebokie przewezenia, które wypukla-
ja sie do swiatla jelita grubego jako faldy pólksiezycowate (plicae se-
rnilzlllares) .
Innym elementem odrózniajacym jelito grube jest obecnosc ma-
lych zrazików tluszczu pokrytych blona surowicza przyczepiaj acych
sie do tasmy swobodnej, sa to tzw. przyczepki sieciowe (appen-
dices epiploicae). Blone zewnetrzna stanowi otrzewna lub luzna tkanka
laczna.
Ryc. 11. Petle jelita grubego oraz polozenie watroby, zoladka i dwunastnicy: a - zoladek,
b -' lewe zgiecie okreznicy, c - okreznica poprzeczna, d - okreznica zstepujaca,
e - okreznica esowata, f - wyrostek robaczkowy, g - katnica, h - okreznica wstepujaca,
i - dwunastnica, j - prawe zgiecie okreznicy, k - watroba
Jelito slepe
po-
Poczatkowym odcinkiem jelita grubego jest jelito slepe, zwane inaczej
katnica (cecum). Laczy sie ono z jelitem cienkim poprzez zastawke
kl"etniczo-katnicza (valva ileocecalis), przez która nie wchlonieta czesc
miazgi pokarmowej przechodzi tylko w kierunku jelita grubego. Od
katnicy odchodzi wyrostek robaczkowy (appendix vermijormis), bedacy
szczatkowa czescia jelita slepego. Posiada on wlasna krezeczke i jest
calkowicie pokryty otrzewna. Miejsce odejscia wyrostka robaczkowego od
katnicy okresla punkt Mc Buerneya lezacy na linii pepek - prawy kolec
biodrowy przedni górny, w odleglosci 5 cm od tego ostatniego. Srednia
dlugosc wyrostka wynosi ok. 8 cm, ale nalezy zaznaczyc, ze jest ona
bardzo zmienna. Rola wyrostka robaczkowego nie jest dokladnie wyj as-
30 Uklad trzewny Uklad pokarmowy 31

k.",tra;,'l;O - Okreznica esowata (colon sigmoideum) lezy wewnatrzotrzewnowo, bie-

gnie od grzebienia biodrowego lewego do poziomu II i III kregu krzyzo-
7ald:J f'OiJ(si~'<.'JUl- wego, gdzie przechodzi w odbytnice.
"'.te oh"'''n'''.':! Odbytnica (rectum) jest koncowa czescia jelita grubego, zawierajaca
w swym ostatnim odcinku kanal odbytowy zakonczony odbytem (anus).
JeLito ht:te Odbytnica jest najwezszym odcinkiem jelita grubego. Tworzy ona w swym
przebiegu dwa zgiecia w plaszczyznie strzalkowej (zgiecie krzyzowe od-
powiadajace kifozie krzyzowej i zgiecie kroczowe omijajace kosc guziczna)
i kilka malych zgiec w plaszczyznie czolowej.
JeLItO ~lepe

1.7..~
loJ~vot>tek; YOb"",;!(o>-l~

Ryc. 12. Poczatkowy odcinek jelita grubego Otrzewna (peritoneum) jest cienka, gladka blona surowicza, która
wysciela sciany jamy brzusznej i miednicy, pokrywajac calkowicie lub
niona. Z uwagi na wystepowanie w jego blonie sluzowej licznych grudek czesciowo narzady znajdujace sie w tych jamach.
chlonnych okresla sie go czesto mianem "migdalka jelitowego". Usuniecie Otrzewna jako calosc tworzy worek surowiczy, czyli jame otrzewnej.
wyrostka jest bez znaczenia dla organizmu. Jest zbudowana z dwóch blaszek - jedna wysciela od wewnatrz sciany
jamy brzucha i miednicy - nazywa sie otrzewna scienna (peritoneum
Okreznica parietale), druga blaszka pokrywa calkowicie lub czesciowo narzady tych
jam i okresla sie ja otrzewna trzewna (peritoneum viscerale). Otrzewna
Okreznica (colon) jest najdluzsza czescia jelita grubego, która niczym scienna przechodzi z tylnej sciany jamy brzucha oraz miednicy i staje sie
rama obejmuje petle jelita cienkiego. Wyróznia sie nastepujace czesci otrzewna trzewna. Schodzac ze sciany jamy brzucha i miednicy na
okreznicy: wstepujaca, poprzeczna, zstepujaca esowata· i narzady otrzewna tworzy faldy zbudowane z dwóch blaszek blony surowi-
Okreznica wstepujaca (colon ascendes) rozpoczyna sie powyzej zasta- czej, zwane krezkami (mesenterium) lub wiezadlami (ligamentum). Krezka
wki kretniczo-katniczej, skad biegnie ku górze i
nieznacznie ku tylowi sluzy do umocowania narzadu do tylnej sciany jamy brzucha czy mied-
dochodzac do watroby - przylega do nniej scisle, wytwarzajac na nicy oraz doprowadzenia do nich naczyn i nerwów, np. krezka jelita
powierzchni trzewnej watroby wycisk okreznicy. Okreznica wstepujaca cienkiego. Wiezadla otrzewnej lacza poszczególne narzady ze soba, np.
zagina sie pod katem prostym (zgiecie okreznicy prawe - flexura coli wiezadlo watrobowo-dwunastnicze czy zoladkowo-okreznicze, lub slu-
za do umocowania narzadów miazszowych, np. wiezadlo sierpowate
i
dextra) i przechodzi w okreznice poprzeczna.
Okreznica poprzeczna (colon transversum) biegnie na strone lewa lekko watroby.
ku górze, gdzie zmienia kierunek tworzac zgiecie okreznicy lewe (jlexura coli W zaleznosci od stopnia pokrycia narzadów przez otrzewna mówimy
sinistra), a nastepnie przechodzi w okreznice zstepujaca. Okreznica poprze- o ich polozeniu wzgledem otrzewnej. Wewnatrzotrzewnowo leza narzady
czna jest pokryta ze wszystkich stron otrzewna - polozenie wewnatrzot- calkowicie objete otrzewna, sa to: watroba, zoladek, sledziona, górna
rzewnowe, jej krezka jest stosunkowo dluga i tym samym pozwala na czesc dwunastnicy, jelito czcze, jelito krete, jelito slepe wraz z wyrostkiem
znaczne oddalenie czesci poprzecznej okreznicy od tylnej sciany jamy brzu- robaczkowym, okreznica poprzeczna i esowata, a takze macica, jajowód
cha. Okreznica poprzecz..-:labiegnie lukiem, którego wypuklosc jest skierowa- i jajnik.
na ku dolowi. Lewe zgiecie okreznicy (flexura coli sinistra) lezy pod sledziona Zewnatrzotrzewnowo leza narzady czesciowo pokryte otrzewna lub
i znajduje sie wyzej niz zgiecie okrez..'1icy prawe. lezace miedzy otrzewna a sciana jamy brzucha czy miednicy. Przestrzen
Okreznica zstepujaca (colon descendens) lezy - podobnie jak okrez- pozaotrzewnowa znajduje sie w okolicy kregoslupa na tylnej scianie jam
nica wstepujaca - zewnatrzotrzewnowo, dochodzi do lewego doro bio- brzucha i miednicy.
drowego, gdzie przechodzi w okreznice esowata. Zaotrzewnowo sa polozone: trzustka, zstepujaca, dolna i wstepujaca
32 Uklad trzewny Uklad pokarmowy
)'sPY''V-.o. 33

czesc dwunastnicy, okreznica wstepujaca i zstepujaca, odbytnica, pecherz
moczowy, moczowody, a takze aorta brzuszna, zyla glówna dolna i pnie
wspólczulne ukladu autonomicznego.
1.8. Watroba
Watroba (hepar) jest najwiekszym gruczolem ustroju. Jej ciezar wynosi
ok. 1500 g. Jest bardzo dobrze unaczyniona i dlatego ma czerwonob-
runatne zabarwienie. Watroba posiada mala elastycznosc, jej miazsz jest
bardzo kruchy, totez przy l1derzeniach czy urazach moze latwo pekac.
Watroba lezy w podzebrzu prawym, a niewielka jej czesc (plat lewy)
w podzebrzu lewym, w okolicy nadpepkowej. Z uwagi na scisle polaczenie
z przepona - polozenie watroby nie jest calkowicie stale. Brzeg górny
watroby odpowiada polozeniu przepony, znajduje sie przy wydechu (naj-
wyzsze polozenie) na wysokosci piatego zebra po stronie prawej, a o jed-
no miedzyzebrze nizej po stronie lewej. Brzeg dolny biegnie od strony
prawej od XI zebra wzdluz luku podzebrowego, kierujac sie skosnie ku
górze i w lewo dochodzac do wysokosci V miedzyzebrza, nieco ponizej do
kon~uszka serca. Podczas wdechu (najnizsze polozenie) watroba lezy na
wysokosci od XI kregu piersiowego do III kregu ledzwiowego.
W.atroba. posiada powierzchnie przednia przeponowa (facie:; diaphrag-
matica) i
t~~e~lla (facie:; visceralis) skierowana ku tylowi. Powierzchnia
przeponowa jest podzielona przez wiezadlo sierpowate watroby (lig. fal·
ciforme hepatis) na dwa platy - wiekszy prawy (lobus dexter) i mniejszy
lewy (lobus sinister). Czesc powierzchni przeponowej jest zrosnieta z prze-
pona i nosi nazwe pola nagiego (area nuda). Jest to jedyna czesc watroby.
która nie jest okryta otrzewna. Pozostala jej czesc okrywa otrzewna,
dlatego watroba jest polozona wewnatrzotrzewnowo.
Powierzchnia trzewna watroby jest podzielona przez dwie bruzdy
strzalkowe i jedna krótka poprzeczna na cztery pIaty: prawy, lewy oraz
dodatkowo w obrebie plata prawego na plat czworoboczny i ogoniasty.
Bruzdy te tworza litere "H". Miedzy bruzdami strzalkowymi a nad
bruzda poprzeczna lezy pIat ogoniasty (lobus cal/da rus), a ponizej wy-
stepuje pIat czworoboczny (lobus quadraws).
Bruzda strzalkowa lewa jest utworzona przez szczeline wiezadla ob-
lego wypelniona wiezadlem oblym (lig. teres hepatis) i szczelina wiezadla
zylnego, w której uklada sie wiezadlo zylne (lig. venosum).
Bruzda strzalkowa prawa stanowi dól pecherzyka zólciowego (fossa
vesieae jelleae), w którym leza trzon pecherzyka zólciowego i bruzda zyly
glównej dolnej (suleus venae eavae injerior), wypelniona zyla glówna
dolna. Bruzda poprzeczna litery "H" tworzy wneke, w której ukladaja sie
tzw. wrota watroby (porta hepatis). Przez nie wnika do watroby tetnica
-- .~
, ,;,.:;y~

~H€J j- K
~'~«'
a 0if.a ~t-~
I
('l~o ~\.ONt. wat;o'\;I~

w. .6-
I. \Rwt
t~L b-i:.'i~ l".:,yo'\,'fUó<.

IJJA,,_ c fO:!t flQU..~

~.~
t(t1::lIi~h
~~.~

".~<~~
~ ~,..o--
'y awo.~ I.\r. ~l~"
0-' ,,~o~
_.<4 •• w ",'lJtt
\,,,ol, 9 ~tTObv~ 9
~~
r l?liJil~lt o. ,-o
I~l~t,,-,t T~.
V"l\.J" ,,,,b 0-
e·,o~1-\.li..'\}~
\"'~~.
:L<!Jtu:,oI.J'~Ic!!',;i1\:AdU. .I.'~ "z..vt.Q..
1.btL ~ W:>F~
Ryc. 14. Powierzchnia trzewna watroby: a - zyla glówna dolna, b - zyla wrotna, c - plat
prawy, d - woreczek zólciowy, e - przewód zólciowy wspólny, f -- plat czworoboczny,
Ryc. 130 Watroba - powierzchnia przeponowa: a __ wiezadlo wiencowe watroby, b - wie- g - wiezadlo oble watroby, h - tetnica watrobowa, i -.:. plat lewy, j - wiezadlo zylne,
zadlo trójkatne lewe, c - plat lewy, d - wiezadlo sierpow~te, e - wiezadlo oble, k - pIat ogoniasty
f - pecherzyk zólciowy, g - pIat prawy, h - wiezadlo trójkatne prawe

JJ1l)j A I r~-w1.ta)llU,~ '1..o...wovA(:. "" 'lJ.>~\;'l'Obil:

34 Uklad trzewny 35 '
Uk/ad pokarmowy
watrobmva oraz zyla wrotna i splot nerwowy, a opuszczaja watrobe
przewód watrobowy wspólny, zyly watrobowe oraz czesc naczyn chlon-
nych.
Sasiadujace z watroba narzady wyzlobily na niej swoje wyciski. Na
powierzchni przeponowej wyróznia sie wycisk sercowy, a na powierzchni
trzewnej wyciski: przelykowy, zoladkowy, odzwiernikowy, dwunastniczy, "5Z!:jj ket
okrezniczy, nerkowy i nadnerczowy.
Watroba pokryta jest blona surowicza oraz lezaca pod nia toreb-
ka wlóknista. Blone surowicza stanowi otrzewna, która otacza watro- f'zon
be z wyjatkiem pola nagiego zrosnietego z przepona. Otrzewna wy-
twarza znajdujace sie na brzegu górnym wiezadlo wiencowe watroby
(lig. eoronarium hepatis), na którym watroba jest jak gdyby zawie-
szona. Wiezadlo to jest zakonczone po stronie lewej wiezadlem trój-
katnym lewym (lig. trangulare sinistrum), a po stronie prawej wie··
zadlem trójkatnym prawym (lig. trangulare dextrum). Na powierzchni Dno EanX <'l "'d,hobo •..•
o-
przeponowej podwójna blaszke otrzewnej stanowi wiezadlo sierpowa- i v,," ,<"tko,al, ,l~~:t;t~'fL-
te (lig. faleiforme hepatis), którego dolny brzeg obejmuje wiezadlo
Ryc. 15. Pecherzyk zólciowy
oble watroby (lig. teres hepatis) bedace pozostaloscia zylypepko-
wej. Na powierzchni trzewnej podwójny fald otrzewnej obejmuje wrota
watroby tworzac tzw. siec mniejsza (omentum minus). W obrebie sieci mi. Lacza sie one w przewody miedzyzrazikowe, wytwarzajac nastepnie
mniejszej wyróznia sie wiezadlo w<!trobowo-dwunastnicze (lig. hepatoduo- przewód zólciowy prawy i lewy. We wrotach watroby przewody te
denale), w którym przebiegaja przewód zólciowy wspólny, tetnica wat- lacza sie tworzac przewód watrobowy wspólny (duetus hepatieus
robowa i zyla wrotna, a takze wiezadlo watrobowo-zoladkowe (lig. communis). Przewód ten o dlugosci ok. 25-30 mm uklada sie w wie-
hepatogastrieum) i wiezadlo watrobowo-przelykowe (lig. hepatoesopha- zadle watrobowo-dwunastniczym, a nastepnie laczy sie z przewodem
geum). pecherzykowym (ductus cysticus) tworza~ przewód zólciowy wspólny (due-
Bezposrednio watroba jest pokryta torebka wlóknista, która wnika tus eholedoehlls). Przewód pecherzykowy odchodzi od pecherzyka zól-
w miazsz dzielac watrobe na zraziki. Ta tkanka laczna otacza naczynia ClOwego.
krwionosne i przewody zólciowe. Zraziki watroby (lobuli hepati.~) sa to Pecherzyk zólciowy (l'esica Jellea) znajduje sie w dole pecherzyka
malenkie graniastoslupy zbudowane z centralnie polozonego naczynia zólciowego na trzewnej powierzchni watroby. Jest on zbiornikiem zólci.
zylnego (zyla srodkowa - l'ena centralis), wokól którego promieniscie Ma ksztalt gruszkowatego worka o dlugosci 8-12 cm, pojemnosci 30-50
ukladaja sie komórki watrobowe. Krew jest doprowadzana do zrazików mI. W budowie zewnetrznej pecherzyka zólciowego wyróznia sie trzon
watroby rozgalezieniami tetnicy watrobowej i zyly wrotnej. Oba te naczy- (corpus), dno (Jundus) i szyjke· (collum). Trzon uklada sie calkowicie
nia wnikaj ac przez wrota watroby dziela sie na tetnice miedzyzrazikowe w dole pecherzyka zólciowego,· dno nieznacznie wystaje spod brzegu
i zyly miedzyzrazikowe ukladajac sie miedzy zrazikami.. Od tych naczyn dolnego watroby, natomiast szyjka skierowana jest ku wrotom watroby.
wnika w glab zrazika siec naczyn wlosowatych lezaca miedzy komórkami Sciana pecherzyka zólciowego jest zbudowana z blony sluzowej tworzacej
watrobowymi. Siec ta dochodzi do zyly srodkowej. Nastepnie krew poprzecznie ukladaj<!ce sie tzw. faldy spiralne oraz ze slabo rozwinietej
odplywa przez zyly podzrazikowe do dwóch lub trzech zyl watrobowych, blony miesniowej. Blona surowicza okrywa jedynie dolna powierzchnie
które uchodza do zyly glównej dolnej. Jest to krazenie dziwne zyl- pecherzyka zólciowego. Przewód zólciowy wspólny dl. ok. 75 mm uchodzi
no-zylne. wspólnie z przewodem trzustkowym na brodawce wiekszej dwunastnicy.
Niezaleznie od sieci naczyn krwionosnych w obrebie miazszu watroby Przed ujsciem oba przewody rozszerzaja sie tworzac banke watrobo-
wystepuje siec wLosowatych kanalików zólciowych. S·a to najdrobniejsze wo-trzustkowa. W ujsciu prowadzacym z banki do dwunastnicy znajduje
naczynia zólciowe zrazików ograniczone dwoma komórkami watrobowy- sie zwieracz banki watrobowo-trzustkowej, który reguluje przeplyw wy-
dzieliny do dwunastnicy.
 36 Uklad trzewny 37
Uk/ad pokarmowy
Czynnosc watroby krzywizny mniejszej dwu.nastnicy. Od glowy odchodzi wyrostek haczyko-
waty (processus uncinatus). Trzon trzustki (corpus pancreatis) jest polozo-
Rola watroby w organizmie jest bardzo duza i zróznicowana. Sta- ny poprzecznie do kregoslupa, ma ksztalt trójsciennego graniastoslupa,
nowi ona magazyn dla Z)Aliazków wysokoenergetycznych - magazy'" w którym wyróznia sie powierzchnie tylna, dolna i przednia. Ogol).
nuje. glikogen (skondensowany cukier gronowy), kwasy tluszczowe, trzustki (cauda pancreatis) jest splaszczony, kieruje sie lekko ku górze
niektóre aminokwasy, witaminy (A, D, B-12) oraz zwiazki miedzi i ze- i dochodzi do wneki sledziony.
laza. Przez cala dlugosc trzustki biegnie przewód wyprowadzajacy sok
Watroba produkuje zólc, która emugluje tluszcze. Rola obronna trzustkowy - przewód trzustkowy (ductus pancreaticus). Powstaje on
watroby polega na odtruwaniu organizmu ze zwiazków powstalych wsku- w obrebie ogona z polaczenia mniejszych przewodzików i biegnie przez
tek procesów gnilnych w jelitacll lub dostajacych sie do krwi wraz trzon i glowe trzustki, uchodzac wspólnie z przewodem zólciowym wspól-
z pokarmem (np. alkohol). Ponadto w watrobie nastepuje syntetyzowanie nym na brodawce wiekszej dwunastnicy. Bardzo czesto w obrebie glowy
bialek osocza (albuminy i fibrynogen). Komórki watrobowe wydzielaja do trzustki wystepuje przewód trzustkowy dodatkowy (ductll,l' pancreaticlls
krwi protrombine - czynnik krzepniecia krwi. accessoruis), uchodzacy na brodawce mniejszej dwunastnicy. Nalezy za-
~~t)\) ~'~{fW\,.-:'lo't;rol'lk~ll~-.". S-\~1\O~e(\, t~RO(j;s ~~NilidA) znaczyc, ze istnieje bardzo duza zmiennosc przewodów trzustki. Trzustka
lezy zaotrzewnowo, pokryta jest otrzewna jedynie na swej powierzchni
1.9. Trzustka
przedniej i dolnej.
Drugi duzy gruczol ukladu pokarmowego to trzustka (pancreas). Jest
to narzad o podwójnym wydzielaniu --zewnatrzwydzielniczym (enzyma- Budowa mikroskopowa.trzustki
tycznym) i wewnatrzwydzielniczym (hormonalnym). Trzustka ma podluz- Z uwagi na swoja podwójna funkcje trzustka sklada sie z dwóch
ny ksztalt, dl. ok. 15-20 cm, wage 60-100 g. Polozona jest w podbrzezu odmiennych czesci gruczolowych (o wydzielaniu zewnetrznym i hormonal-
lewym na wysokosci I i II kregu ledzwiowego. nym), polaczonym scisle ze soba·
\V budowie trzustki wyróznia sie trzy podstawowe czesci: glowe, trzon Gruczol trzustkowy o wydzielaniu zewnetrznym jest zlozonym gruczo-
ogon. Glowa trzustki (caput pancreatis) znajduje sie we wglebieniu lem pecherzykowym, budowa przypomina slinianke przyuszna (brak ce-
wek slinowych). Zraziki trzustki zawieraj a pecherzyki gruczolowe, które
za pomoca cienkich naczyn lacza sie z rozgalezieniami przewodów trzust-
kowych - glównego i dodatkowego.
Gruczol trzustkowy o wydzielaniu wewnetrznym jest zlozony z licz-
f't"2'~'~vbd,. nych odmiennych komórek tworzacych narzad wyspowy trzustki
~~~~ lub wysepki Langerhansa, które sa rozsiane po calym narzadzie. Ko-
t~~ ~i;.'l"'f mórki te sa splecione gesta siecia naczyn wlosowatych, a ich wydzie-
\~4O;>,- .' f lina dostaje sie bezposrednio do krwi. Komórki IX' wytwarzaja hor-
bl'.:>~~ll\A."1' mon glukagon, a komórki f3 insuline. Obydwa te hormony regulu-
lu\~\(;s~ cxao."
ja poziom cukru we krwi. Insulina prowadzi do obnizenia poziomu
cukru we krwi przez odkladanie glukozy w komórkach watroby w po-
staci wielocukru (glikogenu). Natomiast dzialanie glukagonu jest odmien-
l..b~ ne. Nalezy zaznaczyc, ze komórek f3 jest duzo wiecej (ok. 80%) niz
komórek ct.
Dzialanie trzustki jest dwojakie - hormonalne i enzymatyczne. Czyn-
Ryc. 16. Trzustka oraz fragment dwunastnicy: a - przewód zólciowy wspólny, b -- trzon
trzustki, c - ogon trzustki, d - przewód trzustkowy glówny, e - glowa trzustki, nosc hormonalna opisano powyzej. Trzustka wytwarza sok trzustkowy,
f - brodawka dwunastnicy wieksza, g - brodawka dwunastnicy mniejsza, h' - przewód który zawiera enzymy hydrolizujace bialka (trypsyna i erypsyna), tluszcze
trzustkowy dodatkowy (lipaza trzustkowa) i weglowodany (amylaza trzustkowa).
 Uklad pokarmowy 39
38 Uklad trzewny

1.10. -.Trawienie i wchlanianie pokarmu
Trawienie polega na rozlozeniu pokarmów z<l: pomoca enzymów tra-
wiennych na skladniki proste, które sa przyswajalne ptzer--org-aruzm.
Opr6cz enzymów trawiennych (trawienie· chemiczne) bardzo wazna role
w procesie trawienia odgrywaja czynniki fizyczne, np. zucie, polykanie,
ruchy zoladka, jelit - jest to trawienie rriechaniczne. Dzieki tym czyn-
nikom fizycznym pokarm ulega rozdrobnieniu oraz dokladnemu wymie-
szaniu z sokami trawiennymi.
Proces trawienia pokarmów rozpoczyna sie w jamie ustnej, gdzie
pokarm podczas zucia ulega rozdrobnieniu i zmieszaniu ze slina. Zucie
trwa tak dlugo, az pokarm zostanie uformowany w kesy; które moga byc
przelkniete. Ponadto w jamie ustnej zostaje zapoczatkowany proces tra-
jedynie ~~L':~ine(bialko mleka). Lipaza,j;()ladko~a rozklada czesc tlusz-
c~..., natomiast Q,~ro __.k:yv'a~_soIIlYsluzy mJn:~'-do wyjalawiania papki
pgkarmowej.
Trawienie w zoladku mozna okreslic jako wstepna faze trawienia.
Dopiero w jelicie cienkim odbywaja sie najwazniejsze procesy trawienne,
doprowadzajace do ostatecznego przygotowarua pokarmu do wchloniecia.
Z zoladka papka pokarmowa - dzieki okresowym rozkurczom miesnia
zwieracza odzwiernika - dostaje sie do dwunastnicy. W,dwunastnicy
nastepJJ~mi~~&anie. __
papki. pokarmo.Ylej.- z .sokiemtrzustkQwym oraz
z i9IciajJIQcEikowana przezyratrobe·
Sok ,trzustkowy zawiera enzymy trawiece wszystkie trzY.L9_Q;1:11j<::_poka-
smu .. Bialka sa rozkladane przez ~!:YP~>}ll).e Trypsyna -wy-
..~_Le~;:'Yii;]i~w_:..
dziehina jest w postaci nieczynnej jako trypsynogen uaktywniajacy sie pod
'.,":

wienia jednego z weglowodanów (skrobi), dzieki obecnosci w slinie suro-

wiczej enzymu ptyaliny. Nastepnie kesy pokarmowe sa polykane i przez
gardlo dostaja sie do przelyku.
Polykanie jest skomplikowanym procesem odruchowym. Proces poly-
kania zaczyna sie od przesuniecia jezykiem kesa ku tylowi jamy ustnej,
nastepnie jezyk przepycha go przez ciesn gardzieli do gardla, przy jedno-
czesnym zwilzaniu kesa wydzielina sluzowa gruczolów lezacych w okoli-
W.lf>~
cach ciesni gardzieli. Kolejna faza polykania jest niezalezna od naszej Magnez
woli i polega na szybkim wykonaniu kilku nastepujacych po sobie czyn- id.:no
J~dnaGul(\A.j
nosci: DW"ClJl(y~

- zostaje zamkniete wejscie do jamy nosowej przez- uniesienie--pod~ W:ta"";1'l4 Q1.

niebienia miekkiego, tl.o~U:U.,.U:I"c {W;t.",;no Bt
Vj ;U1nin.i. G,
WedllI" I I(w~~ fatioY.lY
- uniesiona nasada jezyka wraz z przylegajacymi do n~j_J]Jkam.i
\-ol

\ '.Nirj"fI'\i •.• c
A",inlJkWa~
podniebiennymi zamyka powrót do jamy ustnej,-
- krtaI} zostaje uniesiona _kugórze i QO_PIzodu,_Ltym_samYJJLzos.taje TllJ~co:e
jak gdyby schowana'po~Tn~;acia je~yk~:- przy jednoczesnym-rozszerzeniu
wejscia do przelyku. W tym czasie odruchowy skurcz miesni zwieraczy
''I''l;L~.."inl .011
gardla przesuwa przelykany kes ku dolowi, az do przelyku.
W przelyku kes jest przesuwany w kierunku zoladka dzieki skurczom 5018 j(""d:SOtoJ ':ioi;t.;otofyc,h.

miesniówki okreznej .(fala pt.':rystaltyczna przelyku), po czym osiaga on

wpust zoladka. W zoladku nastepuJefrawrenie pokarmu, a takze jego
wyjalowienie. Pokarm jest tu czesciowo trawiony mechanicznie i chemicz-
nie. Trawienie mechaniczne polega na okresowych skurczach miesniówki
zoladka, które rozpoczynaja sie w jego czesci wpustowej i przesuwaja sie
wzdluz krzywizn w kierunku odzwiernika. Dzieki tym ruchom paka.rm
zostaje wymieszany z sokiem zoladkowym i zamieniony na plynna miazge
pokarmowa. Jak wiemy zoladek wydziela sok zoladkowy za\Vierajacy
enzymy trawienne (pepsyna, -podP.uszczka, ..lipa~a.,zoladk:O:WaI oIazkwas
solny. :E'e:R~ynajest enzymem rozk:iadaja~ym bialka, a podpuszczka trawi
.,;.-.,. o,,. _,
Ryc. 17. Wchlanianie skladników pokarmowych w jelicie cienkim (wg Bootha)
40 Uklad trzewny Uk/ad oddechowy 41
wplywem ,e_ntrokinazy, enzymu zawartego w soku jelitowym. Erypsyna 2. Uklad oddechowy (system a respiratorium)
jest wydzielana w postaci czynnej. Tluszcze sa rozkladane przez steapsyne
(lipaze trzustkowa) na kwasy tluszczowe i glicerol. Amylaza trzustkowa
jest enzymem rozkladajacym wielocukry do maltazy, a nastepnie do cukfli" Wstep
gronowego:_
Zólc spelnia bardzo wazna role w. trawieniu zwiazków tluszczo~ W czasie zycia czlowieka w jego organizmie zachodza nieprzerwanie
wych. Dzieki jej zdolnosci emulgowania tluszczów zwieksza sie po- procesy przemiany materii i energii. Energie niezbedna do funkcjonowania
wierzchnia zetkniecia tluszcw-z ferme"iifamitraWiennymi. Brak __zól- ] kazdej komórki organizm czerpie z procesów spalania pokarmów w obecno-
ci prawie calkowicie hamuje wchlanl;mie tluszczów z przewodu po- ~
..

sci tlenu, który jest dostarczany do ustroju poprzez uklad oddechowy.

karmowego do organizmu, co dgprowadza m.in. do zmniejszonego W sklad ukladu oddechowego wchodza: jama nosowa, gardlo, krtan, tchawi-
wchlaniania witamin rozpuszczalnych w tluszczach (witaminy A, ca, oskrzela oraz pluca jako wlasciwy nar,?-ad wymiany gazowej. Jama
D, K, E). Dzieki fali perystaltycznej jelit miazga pokarmowa jest "przesu- nosowa i gardlo stanowia górne drogi oddechowe, natomiast krtan, tchawica
wana przez jelito czcze ikrete do jelita grubego. Fala perystaltyczna i oskrzela - drogi oddechowe dolne. Drogi oddechowe musza byc stale
powstaje pod wplywem mechanicznego podraznienia receptorów znaj- otwarte, aby powietrze bez najmniej szych przeszkód moglo naplywac do
dujacych sie w blonie sluzowej jelita i polega na przesuwaniu sie (z pluc. W zwiazku z tym sciany dróg oddechowych wyposazone sa w skladniki
szkieletowe kostne lub chrzestne. W poczatkowym odcinku, tzn. w jamie
predkoscia od 2 do 25 cm/s) skurczu okreznej miesniówki gladkiej jelita
cienkiego. Miazga pokarmowa przesuwana przez jelito cienkie ulega nosowej i w gardle", szkielet ten jest w wiekszosci kostny, natomiast w pozos~
talych odcinkach - chrzestny.
"dotrawianiu" przez sok jelitowy wydzielany przez gruczoly_jelitowe
~i~Qerkiina, znajdujace sie w blonie sluzowej, a nastepnie zostaje wchlo-
nieta do organizmu.
Koncowe produkty trawienia, tzn. cukry proste (z weglowodanów),
aminokwasy (z bialek) oraz kwasy tluszczowe i glicerol (z tluszczów)
dyfunduja przez blone kosmka jelitowego, gdzie ulegaja wchlonieciu do
h(~
~~~.
q
naczyn krwionosnych i chlonnych. Do naczyn Lgy/jgposnych (które na-
~J.o
stepnie sa odprowadzane do ukladu ~yly .\Vr?t~ej) zostaja wchloniete
cukry, bialka, a takze niewielka czesc tluszczów. Naczynia .chlonne wchla-
~f
niaja pozostala, zasadnicza czesc tluszczów. -
Nie wchlonieta czesc papki pokarmowej dochodzi do koncowego
odcinka jelita kretego. Nagromadzenie jej powoduje wzrost cisnie- ~l-..a.e
nia w jelicie kretym i otwarcie zastawki kretniczo-katniczej, dzieki
czemu miazga pokarmowa dostaje sie do jelita grubego. Zastawka
b~~'V~
kretniczo-katnicza nie pozwala na cofniecie sie papki pokarmo- dm:..~o..
wej do jelita cienkiego. W jelicie grubym nastepuje przede wszy- \'t..u.o d O:5a~

stkim wchloniecie wody o~~z nie-których witamin i elektrolitów e~

(Na, CI), a takze formowanie kal~ ··-ie zwiazkó1N sZ1<odliw)rc1i lub
"obojetnych dla organizmu. Perystaltyka jelita grubego (szybkie,
krótkie skurcze pojawiajace sie 3--4 razy na dobe) przesuwa nie Q~~tUo-.
strawiony pokarm do zstepujacej i esowatej czesci okreznicy, gdzie '::f~~
odbywa sie formowanie kalu, który zostaje wydalony na zewnatJ;"z or- Ryc. 18. Schemat ukladu oddechowego: a - gardlo, b - rozgalezienie drzewa oskrzelowe-
galllzmu. go, c - oskrzela glówne, d - pluco prawe, e - tchawica, f - krtan, g - jama nosowa
42 Uklad trzewny Uklad oddechowy 43

Zadaniem ukladu oddechowego jest dostarczenie organizmowi nie- podniebienne szczek i blaszka pozioma kosci podniebiennej), od
zbednego do zycia tlenu i wydalenie na zewnatrz szkodliwego dwutlenku góry (sklepienie jamy nosowej) koscmi nosowymi, czolowymi, sitowa I
·'i
wegla. i klinowa· Przegroda nosa dzieli ja na dwie polowy boczne. Przegroda
Uklad oddechowy rOL-:wija sie z mezodermy wspólnie z ukladem nosa ustawiona w plaszczyznie strzalkowej jest zbudowana z czesci kost-
pokarmowym, bedac w czasie rozwoju jego bocznym odgalezieniem. nej (lemiesz polaczony od góry z blaszka pionowa kosci sitowej), która
przechodzi ku przodowi w czesc chrzestna i bloniasta. Na bocznych
powierzchniach jamy nosowej wystepuja trzy malzowiny nosowe: górna,
2.1. Nos zewnetrzny i jama nosowa srodkowa i dolna (conchae nasalis superior, media et inferior). Dwie
pierwsze sa elementami chrzestnymi, natomiast malzowina nosowa dolna
Nos zewnetrzny (/lasus) ma ksztalt piramidy, której podstawa skiero- jest koscia· Malzowiny ustawione sa jedna. nad druga, mniej wiecej
wana jest ku dolowi. Wierzcholek piramidy stanowi nasade nosa (radix równolegle do siebie. Dziela kazda z polów jamy nosowej na trzy
nasi). Trójkatne powierzchnie boczne lacza sie ze soba tworzac grzbiet przewody nosowe: górny, srodkowy i dolny. Poniewaz malzowiny nie
nosa (dorsum nasi). Powierzchnie te w dolnej czesci sa uwypuklane dochodza do przegrody nosa, wiec te trzy przewody lacza sie w przewód
i nazywaja sie skrzydlami nosa (ala nasi). nosowy wspólny (meatus nasi commllnis), który ku tylowi przechodzi
Nos ze\vnetrzny jest zbudowany z elementów kostnych, chrzestnych w nozdrza tylne.
oraz ze skóry. Kosci nosowe (ossa nasalia) oraz wyrostki czolowe szczek Przewód nosowy górny (meatlls nasi superior) wystepuje miedzy mal-
(processus fromales maxillae) otaczaja otwór gruszkowaty (apertura pirifo- zowinami nosowymi ~ górna i srodkowa. Zawiera ujscie komórek sito-
rmis), bedacy kostnym otworem czaszki. Chrzastki nosa to: nieparzysta wych tylnych.
chrzastka przegrody nosa (cartilago sepii nasi) lezaca w czesci posrod- Przewód nosowy srodkowy (meatlls nasi medius) lezy miedzy
kowej, chrzastki boczne nosa (cartilago nasi lateralis), chrzastki skrzyd- malzowinami nosowymi srodkowa i dolna. Poprzez szczeline
lowe wieksze (cartilago alares majores) ukladajace sie w skrzydlach nosa zwana rozworem pólksiezycowatym (hiatus semiIul1aris) przewód
oraz szereg drobnych chrzastek wplecionych pomiedzy te chrzastki. Skóra ten laczy sie z komórkami sitowymi ty~-i, zatoka szczekowa i zatoka
okrywajaca zewnetrzna powierzchnie nosa znajduje sie równiez na przed- czolowa.- .:ci.:'.~!i.'";)·_-i'~
1:- ' •

sionku nosa (vestibulum nasi), gdzie pokryta jest krótkimi wloskami, Przewód nosowy dolny (meatus nasi inferior) znajduje sie miedzy
których zadaniem jest wychwytywanie wiekszych czasteczek cial obcych malzowina nosowa dolna a podniebieniem twardym. Do niego uchodzi
znajdujacych sie we wdychanym powietrzu. przewód nosowo-lzowy (ductils nasolacrimalis).
Jama nosowa (cavum nasi) od przodu otwiera sie nozdrzami przednimi
(nares), a ku tylowi laczy sie z czescia nosowa gardla przez nozdrza tylne
(choanae).Jama nosowa jest ograniczona od przodu wewnetrzna powierz- BLa"",i(a. pio'lOw4.
kO~ noso~a l<o':(.~ ~;i.o'" "J
chnia nosa zewnetrznego, od dolu podniebieniem twardym (wyrostki

Ch~'tA·tli<l.
p.'l,egr<Jdj noSa.
K<lsi noSOWGl
:J:o..c "'>.G>.o:kO"'4

_ (\r1"Zd,-tk:-a baG'%.~a nC,.a..

Chvz.~,~tl(d.. n-o.so;."a

dodatKowa, Chr, ",<>t l<d. p'''''':jrco~ nO"a.

(,h." ••••tk... !>tn~dlo"~ ""••k~1.d.
Ch':t~~t!(<l(,

~'<v<~oIto/o/~ '71", ~~"d

Ryc. 19. Nos zewnetrzny Ryc. 20. Przegroda nosa

 44 [Iklad trzewny Uklad oddechowy 45
.zatoka t.~ol;o"'cl.
"
Ha.!iOloJ,·nd. no~aHet.
go,ma

a.

Hdi:ioNiM nO!oOwil
f
dolna

e c
).Ja.[ tVd,b"O"'j
tloolCl I.-d e
d
Ryc. 21. Jama nosowa i gardlo - przekrój w plaszczyznie strzalkowej

Ryc. 22. Rozmieszczenie zatok przynosowych i slinianek: a - zatoki czolowe, b - zatoka

Ponadto w sklepieniu jamy nosowej, powyzej malzowiny nosowej szczekowa, c - slinianka podjezykowa, d - slinianka podzuchwowa, e - slinianka
górnej, znajduje sie otwór prowadzacy do zatoki k1inow~j. przyuszna, f - zatoka klinowa, g - zatoki sitowe
Blona sluzowa przewodu nosowego górnego jest pokryta nablonkiem
zmyslowym zawierajacym zakonczenia nerwów wechowych - ta czesc -- zatoke sitowa (sinus ethoidalis) - laczna pojemnosc obu zatok
nalezy do okolicy wechowej (regia oIJactoria). Pozostala czesc jamy wynosi ok. 10 cm) - mieszczaca sie glównie w obrebie blednika sitowego,
nosowej, na której znajduje sie nablonek cylindryczny migawkowy, zali- zatoke klinowa (sinus sphenaidalis), najmniejsza ze wszystkich
cza sie do okolicy oddechowej (regio respiratoria). Powietrze przechodzac zatok, znajdujaca sie w trzonie kosci klinowej.
przez jame nosowa zostaje ogrzane' przez sploty zylne, oczyszczone przez
wloski przedsionka oraz nawilzone sluzem gruczolów znajdujacych sie
w blonie sluzowej. 2.2. Gardlo
Zatoki przynosowe (sinus paranasales) sa to jamy wypelnione
powietrzem. Znajduja sie one w obrebie niektórych kosci pneumatycz- Gardlo opisano w rozdziale "Uklad pokarmowy".
nych. Jama nosowa i zatoki przynosowe stanowia swego rodzaju calosc,
poniewaz blona sluzowa jamy nosowej przechodzi przez przewody i wy-
sciela zatoki. Laczna pojemnosc zatok przynosowych wynosi ok. 80 cm3 2.3. Krtan
i jest dwukrotnie wieksza od pojemnosci jamy nosowej. Do zatok przyno-
sowych zalicza sie nastepujace parzyste zatoki: Krtan (larynx) jest poczatkowym odcinkiem dróg oddechowych dol-
- zatoke szczekowa (sinus maxi11aris), najwieksza ze wszystkich za- nych. Lezy na wysokosci IV-VI kregu szyjnego, a jej polozenie na
tok, o pojemnosci ok. 25 cm3, wystepujaca w trzonie kosci szczekowej, powierzchni szyi wyznacza wynioslosc krtaniowa (prominentia laryngea),
- zatoke czolowa (sillus irontalis), wykazujaca duze zróznicowanie czyli tzw. jablko Adama. Krtan jest zawieszona na kosci gnykowej za
indywidualne, o pojemnosci 5-30 cm3, lezaca Ilad przysrodkowa czescia pomoca wiezadel i miesni. Od dolu laczy sie bezposrednio z tchawica. Do
brzegu nadoczodolowego kosci czolowej, powierzchni bocznych krtani przylega gruczol tarczowy. Krtan jest nie

Iii
;,1.:
n>i;;"":"~'

46 Uklad .trzewny Uklad oddechowy 47

-L dolowi, w kierunku chrzastki pierscieniowatej, róg dolny (com u infe-

rior).
L a, Chrzastka pierscieniowata (carti/ago criceidea) lezy nizej chrza-
k stki tarczowatej i laczy sie bezposrednio z tchawica, Ksztaltem przy-
pomina sygnet, którego luk jest skierowany ku przodowi, a plytka
J b do tylu. N a plytce znajduja sie powierzchnie stawowe sluzace do pola-
czenia z chrzastkami nalewkowatymi oraz rogami dolnymi chrzastk;i
lo
e tarczowa tej.
ts
Chrzastka naglosniowa (cartilago epiglottica) ksztaltem zblizona jest
9 do liscia. Jej wierzcholek, zwany szypulka, laczy sie z wewnetrzna powie-
t rzchnia kata chrzastki tarczowatej za pomoca wiezadla tarczowo-naglos-
e d niowego.

Ch"'Zd,::.L!<'a td.l'~l.ONa.L:l..

Ryc. 23. Krtan - widok z boku: a - chrzastka ziarnowa ta, b - chrzastka rózkowata,
c - chrzastka nalewkowata, d - wiezadla obraczkowe. tchawicy, e - chrzastki tchawiczne,
f - wiezadlo pierscienno-tchawiczne, g - chrzastka pierscieniowata, h - wiezadlo glosowe,

fi ~~ .~
j - szpara glosni, j - chrzastka tarczowata, k - wiezadlo tarczowo-gnykowe posrodkowe,
l - kosc gnykowa, l _.- chrzastka naglosniowa
J.-,I;Jt\io~to~~

tylko narzadem oddechowym, ale takze - z uwagi na obecnosc glosni ,~:',,9~'"' k •.ta.t\io~4.

- narzadem glosu, dlatego tez jej budowa jest bardzo skomplikowana. -- ~"9; dolne

Krtan jest zbudowana z chrzastek, wiezadel i miesni, a jej wnetrze J.Jido~ Z bo~u
widol( 7. p"~odu
podzielone jest na trzy jamy.

Chrzastki krtani
Szkielet krtani tworza chrzastki, które sa polaczone za pomoca sta-
wów, wiezadel i miesni. Chrzastki krtani dzielimy na nieparzyste i parzys-
te, Do chrzastek nieparzystych zaliczamy chrzastki: tarczowata, piers-
W~.o.te~_
~~~ ~l"')"
A~) i :::~~~~].
D.'
A., ndl.",~awol. / , ".\, ')

cieniowata i naglosniowa, a do parzystych chrzastki: nalewkowate, róz-

\~ "'----;i.; ~ ~:'7,~p ut do
,-'~ Ck •••••• ~"",/ fJido~ 001 ~h'Ony
kowate i klinowate. Ylida" od ,l"':k~
Somo ~ pl"t.edrueJ
p: •• <.,;.n;eo<....... i~lnej
Chrzastka tarczowata (cartiIago thyroidea) jest zbudowana z dwóch
czworobocznych blaszek polaczonych ze soba w linii posrodkowej Ryc. 24. Budowa chrzastek krtani
tzw .. wierzcholkiem, pod katem prostym u mezczyzn, a u kobiet
i dzieci pod katem rozwartym (120°-170°). W górnej czesci tego pola- Chrzastka nalewkowata (cartilago arytenoidea) - parzysta, ma ksztalt
czenia znajduje sie dobrze wyksztalcone wciecie tarczowe górne (inci- trójkatnego ostroslupa, którego podstawa laczy sie stawowo z chrzastka
sura thyroidea superior), a w dolnej czesci - znacznie mniejsze wcie- pierscieniowata, a wierzcholek zakonczony jest niewielkimi chrzastkami
cie tarczowe dolne (incisura thyroidea inferior). Górny brzeg chrza- rózkowatymi (cartiIago corniculata). Na chrzastce nalewkowatej znajduje
stki tarczowatej jest pochylony do przodu tworzac wspomniana wy- sie z przodu wyrostek glosowy (processus vocalis).
nioslosc krtaniowa. Od tylnego brzegu kazdej blaszki odchodzi ku Chrzastka klinowata (cartilago clllleiformis) - parzysta, wystepuje
górze, w kierunku kosci gnykowej, róg górny (cornu superior), a ku w obrebie faldu nalewkowo-naglosniowego.
48 Uklad trzewny Vklad oddechowy 49
Polaczenia w obrebie krtani /ld!J{Os.",; d.

Kosc g ".yko •• it.

Chrzatki krtani sa polaczone ze soba za pomoc,a stawów, wiezadel
i miesni. Polaczenia stawowe wystepuja miedzy chrzastka pierscieniowata Ch.:z:",,,tka Stona t~~:z:ONO-
a chrzastka tarczowata - parzysty staw pierscieniowo-tarczowy (art. :l:ici''''O>olata.
!ny~awa
crieothyraidea) oraz miedzy chrzastka pierscieniowata a chrzastkami nale-
wkowatymi - stawy pierscieniowo-nalewkowe (art. erieoarytenoidea). Cl1n~.,tka
Ruchy w tych stawach reguluja napiecie wiezadel glosowych. t a"'G:Z:o,", eta.
lT"'olIdlo
Na91.o~llja
/--I,'

I
Ko~c. 9n~KC"'a.
t a •..,,::r.o ,",o- PLlW6<.i ~n~o •.•a.te
J,i;f!,':l-Cldto
p~e,.';cie"~o""o - tc;,a"';Gzne
Tc.ha",ica

Ch"""\,,tka l'"d:i.kOl-lata.
C>lYl.d,~tj(a Ryc. 26. Krtan - widok z przodu (wiezadla laczace krtan z otoczeniem)
Chy::ta"tl< CI llalew\(owClt Q,
t<2>'C:ZO;,ldtd.
Wiezadlo glosowe przyczepia sie do wyrostka glosowego chrzastki nalew-
Staw p;o",~"e",,,oHo- C.hv:z.a"t.k'a p'eY"~c.ie'l~o••ata.
kowatej i biegnie do wewnetrznej powierzchni chrzastki tarczowatej
tlalelolkoJoldt~ w miejscu polaczenia obu jej plytek. Drgania tego wiezadla powoduja
staw p:e ••';c.ieni.oNo- powstanie glosu. Wiezadlo kieszonki krtaniowej zwane wiezadlem przed-
t:a"'G-:r;oN~ sionkowym (lig. ventrieulare) biegnie równolegle i nieco wyzej od wiezadla
glosowego. Obydwa wiezadla ograniczaja wejscie do kieszonki krtaniowej.
Ryc. 25. Krtan - widok z tylu (polaczenia stawowe w obrebie k.rtani) lvliesnie krtani dzielimy na dwie grupy - miesnie zewnetrzne, laczace
krtail z otoczeniem, oraz miesnie wewnetrzne, zaczynajace i konczace sie
Wiezadla krtani dzielimy na wiezadla laczace krtan z otoczeniem oraz w obrebie krtani. Do miesni zewnetrznych zalicza sie: m. piefScien-
wiezadla wlasciwe krtani. Do wiezadel laczacych krtan z otoczeniem no-tarczowy (m. cricothyroideus), m. tarczowo-gnykowy (m. thyrohyoi-
zaliczamy blone tarczowo-gnykowa oraz wiezadlo pie1"Scienno-tchawiczne. deus), lli. mostkowo-tarczowy (m. sternothyroideus), a takze miesnie przy-
Krtan poprzez chrzastke tarczowa jest zawieszona na kosci gnykowej za czepiajace sie do kosci gnykowej (mm. nadgnykowe). Miesnie te unosza
pomoca blony tarczowo-gnykowej (membrana thyrohyoidea). Blona ta jest lub obnizaja krtan, badz ja przesuwaja ku przodowi lub do tylu. Miesnie
wzmocniona w czesci posrodkowej wiezadlem tarczowo-gnykowym po- wewnetrzne krtani biora udzial w ruchach chrzastek krtani. Czynnos-
srodkowym (lig. thyrohyoidellm median11m), a w czesciach bocznych ciowo dzielimy je na nastepujace grupy miesni:
- wiezadlem tarczowo-gnykowym bocznym (lig. thyrohyodeum lateralis), - glosowe lub napinajace struny glosowe -- parzysty m. pierscien-
laczacym róg górny chrzastki tarczowatej z rogiem wiekszym kosci gnyko- no-tarczowy,
wej. W wiezadlo to jest wpleciona chrzastka ziarnowata (cartilago triti- - rozwieracze glosni -- parzysty m. pierscienno-nalewkowy,
cea). 'Wiezadlo pierscieniowo-tchawiczne (lig. crieotraeheale) laczy chrzast- - zwieracze glosni - m. pierscienno-nalewkowy boczny, m. tar-
ke pierscieniowata z najwyzej polozona chrzastka tchawicy. czowo-nalewkowy, m. nalewkowy skosny, m. nalewkowy poprzeczny,
Do wiezadd wlasciwych krtani zalicza sie: w. pierscienno-tarczowe, w. - zamykajace wejscie do krtani - m. nalewkowo-naglosniowy, m.
tarczowo-naglosniowe, w. glosowe i w. kieszonki krtaniowej. \Viezadla tarczowo-nalewkowy.
pierscienno-tarczowe (lig. criocothyroideum) oraz tarczowo-naglosniowe Jama krtani w przekroju czolowym przypomina ksztaltem zegar pias-
(lig. thyroepiglotticum) lacza wyzej wymienione chrzastki. Wiezadlo gloso- kowy. Od przewezenia odchodzi lekko ku górze parzysty zachylek zwany
we (lig. vocale) jest wolnym brzegiem wiezadla pierscienno-tarczowego. kieszonka krtaniowa. Czesc górna jamy krtani nosi nazwe przedsionka
krtani (vestibulum laryngis). Rozpoczyna sie on wejsciem do krtani, które
:z:..-....---

50 Uklad trzewny Uklad oddechowy 51

O"losowych oraz od dlugosci strun glosowych, co jest zwiazane z ogólna

a budowa krtani. Na ogól u osób o malej krtani glos jest wyZS7.:j,poniewaz .1
·1

krótsze i ciensze struny glosowe wydaja ton wysoki, a struny glosowe

f dluzsze i grubsze wydaja ton niski. Barwa glosu zalezy od budowy
i wielkOsci przestrzeni rezonansowych, które tworza gardlo, jama nosowa
b oraz zatoki przynosowe. Wydawany w krtani glos ulega artykulacji przez
odpowiednie dla róznych liter nIozenie jezyka, warg, policzków, przez co
jest zrozumialy dla ludzi mówiacych tym samym jezykiem. Inna funkcja
krtani jest ochrona dróg oddechowych przez dostanie sie do nich pokar-
c mu - role te spelnia chrzastka naglosniowa oraz miesnie zamykajace
wejscie do krtani.
d
a. Ch,'za"h:d b
tai"(.:tON,ata
Ryc. 27. Jamy krtani: a - chrzastka naglosniowa, b - chrzastka tarczowata, c·- chrzastka
pierscieniowata, d - jama pod glosniowa, e - kieszonka krtaniowa, f - szpara glosni,
g - przedsionek krtani

W~Fo,tek
jest ograniczone od przodu przez naglosnie, a z tylu przez faldy nalew- :)t o~o,,~
kowo-naglosniowe. Bocznie od tego faldu znajduje sie zachylek grusz-
kowaty krtaniowej czesci gardla. Najwezsza, srodkowa czesc krtani stano- ChoZa, .tl(<l,
wi glosnia (glottis), która jest oddzielona od góry faldem kieszonki nal ••."•.o ••••ta
krtaniowej, a od dolu faldem glosowym. Fald kieszonki krtaniowej (pUca Chv,.q"tka
ventriculi), zwany wiezadlem glosowym rzekomym, zawiera wiezadlo kie- pie"'~c.i e.nc·/,)ridta.

szonki krtaniowej. Nie bierze on udzialu w wytwarzaniu gl\OSU, a jego

blona sluzowa zawiera gruczoly zwilzajace f:ildy glosowe. Niz~j lezacy
fald glosowy (pUca vocale) zawiera wiezadlo glosm",e oraz przebiegajacy
bocznie miesien glosowy. Pomiedzy tymi faldami znajduje sie wejscie do
kieszonki krtaniowej (ventriculus laryngis), która jest zachylkiem skiero-
wanym bocznie i lekko ku górze. Ponizej faldów glosowych swiatlo krtani
ponownie sie rozszerza i tworzy jame podglosniowa (cavum infraglot- c d
licum), która bezposrednio przechodzi w tchawice.
Blona sluzowa jamy krtani jest wyscielona nablonkiem wielorzedowym
migawkowym. Migawki nablonka poruszaja sie w kierurucu gardla i wy- Ryc. 28. Schemat zmian ksztaltu szpary glosni (wg Bochenka): a - polozenie w mowie
rzucaja drobne, obce ciala trafiajace do krtani wraz z powietrzem, np. szeptem, b - polozenie przy wytwarzaniu najwyzszych dzwieków (polozenie fon agi),
kurz itp. Jedynie faldy glosowe sa pokryte nablonkiem wielorzedowym c - polozenie przy spokojnym wdechu, d - polozenie w glebokim wdechu (polozenie
plaskim. Blona sluzowa krtani zawiera gruczoly krtaniowe, które swoja oddechowe)
wydzielina zwilzaja faldy glosowe oraz cale wnetrze krtani.
2.4. Tchawica
Glówna funkcja krtani jest powstawanie glosu. Podczas fonacji szpara
glosni ulega zwezeniu na skutek zblizenia sie chrzastek nalewkowatych.
Jednoczesnie faldy glosowe, pod wplywem dzialania miesni glosowych, Tchawica (trachea) ma ksztalt rury, nieco splaszczonej od tylu, dl. ok.
zostaja napiete. Powietrze przechodzac przez zwezona glosnie wprowadza 12 cm. Rozpoczyna sie ponizej chrzastki pierscieniowatej na wysokosci VI
w drgania faldy glosowe. Wysokosc glosu zalezy od napiecia faldów kregu szyjnego, a konczy sie rozdwojeniem tchawicy (bifurcatio tracheae)
 52 Uklad Uklad oddechowy 53
iNN

na wysokosci VI kregu piersiowego. Tchawica rozdwaja sie na dwa;;;!

oskrzela glówne. Rozdwojenie to odpowiada z przodu katowi mostka,!»,! __ a
a z tylu - linii miedzylopatkowej . Tchawica laczy sie z krtania za:;'
, I'
pomoca wiezadla piefSciellllO-tchawicznego (lig. cricotracheale). Sasiaduje"! _b
ona od przodu z miesniami powierzchownymi szyi, a jej splaszczona;',
powierzchnia tylna - z przelykiem. Miedzy tchawica a przelykiem poj!
obu stronach wystepuja tetnica szyjna wspólna, zyla szyjna wewnetrzna,':
oraz nerw bledny. W dolnym odcinku do tchawicy przylega gruczoC'
tarczowy. W odcinku piersiowym po lewej stronie tchawicy lezy luk aorty,'1,i c
z przodu pien ramienno-glowowy, a ponadto u dzieci wystepuje równiez;'.'!
grasica, która z wiekiem ulega stluszczeniu. {?\j

, Szkielet tchawicy sklada sie z 16-20 podkowiastych chrzastek tchawi:i,

cznych (cartilagines tracheales) polaczonych wiezadlami obraczkowymL!j
(lig. anularia). Poniewa'z rusztowanie zbudowane jest z chrzastek szklis-;!~
tych, a wiezadla obraczkowe zawieraja liczn'e wlókna elastyczne, wiec,,'B
sciana tchawicy posiada znaczna sprezystosc i zapewnia swobodny do-
plyw powietrza do plp.c. "Podkowy" chrzastek sa polaczone z tylu sciana,
l
bloniasta zbudowana z tkanki lacznej i miesniówki gladkiej. Blone sluzo-',
wa tchawicy pokrywa nablonek migawkowY';',j "

2.5. Oskrzela i drzewo oskrzelowe

Jak wspomniano, tchawica na wysokosci VI kregu piersiowego roz-";

dwaja sie na dwa oskrzela glówne (bronchi principales), które wnikaja',
przez wneke do odpowiedniego pluca. Oskrzele prawe (brallchus dexter)'i
jest grubsze, ale krótsze (3--5 cm), biegnie bardziej pionowo jak gdyby,,;
w przedluzeniu tchawicy. Oskrzele lewe (bronchus sinister) jest wezsze, lecz;!)
dluzsze (5-8 cm), odchodzi od tchawicy mniej wiecej pod katem 45". li! <"';1

Oskrzele prawe dzieli sie na trzy oskrzela platowe (branchi labares),'

a te z kolei na oskrzela segmentowe (bi'onchi segmentales), których liczba';
odpowiada liczbie segmentów pluca prawego. Oskrzele lewe dzieli sie na';,
dwa oskrzela platowe, a nastepnie odpowiednio na oskrzela segmentowe. ,,:
Nastepnym rozgalezieniem drzewa oskrzelowego sa oskrzeliki (brochiali),>!
zwane równiez oskrzelami placikowymi (bronchi lobulares), których sred-! Ryc. 29. Krtan, tchawica oraz drzewo oskrzelowe: a - chrzastka tarczowata, b - chrzastka
pierscieniowata, c - tchawica, d - rozdwojenie tchawicy,' e - oskrzele glówne lewe,
nica nie przekracza l mm. Z dalszego podzialu powstaja oskrzeliki"
oddechowe (bronchioli respiratorii), od których odchodza przewodziki(,:
f - oskrzele platowe lewe górne, g - oskrzele platowe lewe dolne, h - aorta,i- oskrzele
platowe prawe dolne, j - oskrzele platowe prawe srodkovie, k - oskrzele platowe prawe
pecherzykowe (ductuli alveolares) laczace sie z woreczkami pecherzykowy.~ górne, l - oskrzele glówne prawe
mi (sacculi alvolares). Od woreczków pecherzykowych odchodza pecherzY·'i~
ki plucne (alveoli pulmonis), które sa koncowym odcinkiem drzewa~') oddychania plucnego. Krew odbiera z pecherzyków tlen, a w zamian
oskrzelowego. Pecherzyki plucne sa otoczone gesta siecia naczyn wloso- oddaje dwutlenek wegla. Tlen nastepnie jest rozprowadzany przez krew
watych. To wlasnie tutaj, w pecherzykach plucnych, nastepuje proces do wszystkich tkanek organizmu, natomiast dwutlenek wegla jest wydy-
54 UkTad trzewny Ok/ad oddechowy 55

-:PLuc.o te~e
,
I
I

~zc..1.et.~l'l"
'bI(Ob.f1a.

IJn~~,,"
l-\Iove(.':tl(~
pe,chevx.~kow~

Ryc. 30. Rozgalezieaie koncowe drzewa oskrzelowego

chany na

70-120 m2•
zewnatrz. Ilosc
300-500 mln, a ich calkowita
pecherzyków plucnych ocenia
powierzchnia oddechowa
sie na
wynosi
ok.
ok.
h!;dok od ,tl't)r"l~ boc.':l.TI~,i
---_.-
?od"!>la"" •• W:doJ,( ad ~l"'OnY p...-z..'j-5"'QdlcO)o,l~

Oskrzela maja budowe podobna do tchawicy, tzn. zbudowane sa

z chrzastek polaczonych miesniówka gladka. Blona sluzowa jest pokryta
nablonkiem wielorzedowym migawkowym. Ruch migawek przesuwa obce 'fl ""co p-,,,v .•e
ciala, np. kurz w kierunku t.chawicy. Oskrzeliki nie posiadaja chrzastek,
a jedynie miesnie gladkie i wlókna sprezyste. Blona sluzowa jest wy-
scielona nablonkiem jednowarstwowym kostkowym.

.r,/
2.6. Pluca ~n Ci ka.
i,~~ ;

fJ'X'"'t eun.(J,.
Pluca (pu/mones) sa parzystym narzadem, w którym zachodzi wymiana ?-x, .•..•L;na. p~io""'4-

gazowa miedzy krwia a powiet.rzem. Polozone sa w obrebie klatki pier- -sl<a; n a..

siowej, a jedynie szczyt pluca wystaje nieco ponad pierwsze zebro i oboj-
czyk. Pluca maja ksztalt stozka, w którym wyrózniamy podstawe (basis)
i szczyt (apex). Kazde pluco posiada trzy powierzchnie: zebrowa (jacies
costalis), przysrodkowa (jacies meelialis) i przeponowa (faeies cIiaphrag-
matica) oraz dwa brzegi - przedni (margo anterior), oddzielajacy powie- :Pod~tatolli.
rzchnie przysrodkowa od zebrowej, i dolny (marga inferior), który od- rJi'd()l( od "hofl;J bo<''t:n~j l-J;doK od .;,tvony py~~~vodkoH~
dziela powierzchnie przeponowa od zebrowej i przysrodkowej. Na powie-
rzchni przysr,odkowej znajduje sie wneka pluca (hilus pulmonis), przez Ryc. 31. Pluca - budowa platowa i segmentowa

która wnika do wnetrza tzw. korzen pluca (radix pulmonis) utworzony

przez oskrzele glówne, naczynia krwionosne i chlonne oraz nerwy ukladu dzielone od siebie szczelinami - skosna (fissura obliqua) i pozioma
autonomicznego. Ponizej wneki znajduje sie wycisk sercowy (impressia Platy pluca prawego dziela sie na segmenty oskrzelo-
(ji"ssura horizontalis).
cardiaca), lepiej wyksztalcony na plucu lewym. wo-plucne: plat górny na trzy segmenty - segment szczytowy, tylny
Pluco prawe (pulmo dexter) jest zbudowane z trzech platów: górnego, i przedni (segmentum apic:a/e, posterius et anterius), plat srodkowy dzieli
srodkowego i dolnego (lobus superior, meclius at inferior), które sa od- sie na dwa segmenty - segment boczny i przysrodkowy (segmentum
 56 Uklad trzewny
a
b a
c b
Ryc. 32. Dolne drogi oddechowe: a - krtan (chrzastka tarczowata, b - tchawica, c - plat
górny pluca lewego, d - plat dolny pluca lewego, e - plat srodkowy pluca prawego,
f - pIat dolny pluca prawego, g - pIat górny pluca prawego, h - oskrzela glówne
Iaterale et mediale), a plat dolny na piec segmentów - segment szczyto-
wy, podstawny przysrodkowy, podstawny przedni, podstawny boczny
i podstawoy tylny (segmentu.m apicale, basale mediale, basale anterius,
basale Iaterale et basale posterius).
Pluco lewe (plllmo sinister) jest zbudowane z dwóch platow - górnego
i dolnego (lobus superior et inferior), przedzielonych szczelina skosoa
(fissura obliqua). Plat górny dzieli sie na piec segmentów: segment szczy-
towy, tylny, przedni, przedni, jezyczka górny i jezyczka dolny (segmentum
apicale, posterius, anterius, linquaIe superius et linquale inferius), a plat
dolny na cztery. segmenty: segment szczytowy, podstawny przedni, pod-
c(
stawny boczny i podstawny tylny (segmentum apicale, basale anterius,
basale laterale, basaleposterius). "V plucu lewym brak jednego (siódmego)
segmentu, a ponadto - jak wspomniano - posiada ono wiekszy wycisk
sercowy i to sprawia, ze objetosciowo pluco lewe jest mniejsze od pluc"a
prawego.
Kazdy segment oskrzelowo-plucny jest niezalezna jednostka maja-
ca wlasne oskrzele oraz unaczynienie (oskrzele segmentowe, odgalezie-
nie tetnicy plucnej, tetnicy oskrzelowej i zyly plucnej i
zyly oskrzelo-
wej). Segmenty ulegaja podzialowi na placiki (lobzili), a te dziela sie na
mniejsze jednostki zwane gronami (aciJlus). Grona wraz z oskrzelikami
koncowymi (oddechowymi) stanowia jednostke anatomiczna i czynnos-
ciowa pluc.
Uklad oddechowy 57
f
e
c
'"~;~
.".~'t.
I~t~
d
'. '
Ryc. 33. Koncowe rozgalezienie drzewa oskrzelowego WTaz z unaczynieniem: a - od-
galezienie tetnicy plucnej, b - poczatek zyly plucnej, c - oskrzeliki oddechowe, d - opluc-
na, e - siec naczyn wlosowatych, f - oskrzele
Pluca maja zabarwienie jednorózowe u ludzi mlodych, a z wiekiem
ciemnieja. Pluca sa narzadem bardzo lekkim, przy sredniej objetosci
750-900 cm3 ich waga wynosi ok. 1000-1300 g. Ciezar wlasciwy pluc
jest mniejszy od ciezaru wlasciwego wody, co zostalo wykorzystane w tzw.
próbie plywania w przypadku podejrzenia o dzieciobójstwo. Jezeli nowo-
rodek rodzi sie martwy, jego pluca nie zawieraja powietrza i dlatego
wrzucone do wody tona (ciezar wlasciwy tych pluc jest wiekszy od ciezaru
wlasciwego wody), natomiast jezeli noworodek rodzi sie zywy, w jego
pIucach znajduje sie powietrze i dlatego wrzucone do wody plywaja.
2.7. Oplucna
Pluca sa pokryte blona surowicza zwana oplucna (pIeura). Oplucna
dzieli sie na dwie blaszki -- oplucna plucna (plel/ra puImollalis) i oplucna
scienna (pIel/fa parietalis) .. Pomiedzy nimi znajduje sie niewielka prze-
strzen zwana jama oplucnej (cavum pIel/ra), w której wystepuje ujemne
cisnienie. W jamie oplucnej znajduje sie niewielka ilosc plynu surowiczego
w celu zmniejszenia tarcia przy oddychaniu. Jama oplucnej rozszerza sie
 I
58 Uklad trzewny Uklad oddechowy 59

S,ddp;'e,~it:
a w zamian oggaje dwutlenek wegla .. Lacznikiem tlenu lub dwutlenku
wegla jest hemoglobina, która laczac siez-tIenem tworzy zwiazek zwany
oksygemoglobina, a z dwutlenkiem wegla - karboksyhemoglobine. Oby-
dwa zwiazki sa nietrwale. .. .
?tOGO

Op\ue-nl-'l p{uc.n ..•.. Oddychanie wewnetrzne, czyli tkankowe, wystepuje w obrebie tkanek
gdzie kre",,_\jwalnia tien, a w zamian odbiera od tkanek dwulJenek wegla.
}"I"fld opluc.nej
-Scle"n4.
Oddychanie plucne polega na nastepujacych po sobie fazach wdechu
i wydechu. Nalezy-Zci-znaczyc, ze w jamie oplucnej panuje ujemne cis-
nienie, czyli nizsze od cisnienia atmosferycznego. Równiez dzieki sprezys-
iO§~i tkaI11<:LRlucnej, która ma sklonnosc do zmniejszania swej objetosci,
w tkank<lgl,L.DtllC::jóaja9ychpecherzyki plucne panuje cisnienie ujemne.
W oskrzelach, oskrzelikach i w pecherzykach plucnych cisnienie jest
Optuon •• ~ równe at1T).Osferycznemu.
iebrrowd-
W czasie wdechu na skutek skurczu miesni wdechowych powiekszaja
sie wymiary ~latki piersiowej we wszystkich trzech kierunkach,. a co za
tym idzie, nastepuje wzrost objetosci klatki piersiowej. Powoduje to, ze
\\
Optuc.n a. p•.:t epono >-j d-
oplucna pliicna,. która przylega do oplu cnej sciennej podaza za nia
i -~Y-pelcia ..cala jame oplucnej. W efekcie ma miejsce ciagniecie tkanki
phicnej, obnizenie cisnienia w pecherzykach plucnych, a nastepnie
Ryc. 34. Oplucna w-oskrzelikach i oskrzelach oraz naplyw powietrza atmosferycznego
w ceJu wyrównania powstalej róznicy cisnien.
tworzac tzw. zachylki oplucnowe (recessus plel/rales), do których , W czasie wydechu rozkurcz miesni wdechowych (zmniejszenie objeto-
wdechu wchodza pluca, zwiekszajac tym samym swoja objetosc. sci klatki piersiowej oraz opadanie klatki piersiowej pod wplywem wlas-
najwazniejszych zachylków zalicza sie zachylek zebrowo-przeponowy nego ciezaru) powoduje wzrost cisnienia w pecherzykach plucnych. Po
cessus costodiaphragmaticus) i zachylek zebrowo-sród piersiowy RIzekroczeiiili"- dsnienia w pecherzykal:h powyzej cisnienia atmosferycz-
costomediastinalis). Oplucna plucna przylega scisle do tkanki pluca nego nastepllJe usuniecie powietrza na zewnatrz. Spokojny wydech jest
chodzac równiez na powierzchnie miedzyplatowe pluc. wiec aktem biernym, natomiast w nasilonym wydechu biora wspóludzial
Oplucna scienna przylega do wewnetrznej powierzchni sciany miesnie pomocnicze wydechowe (obnizajace klatke piersiowa), podobnie
piersiowej, do narzadów sródpiersia i do przepony, dlatego w zaleznosci jak w intensywnym wdechu pomagaja miesnie pomocnicze wdechowe
od lokalizacji nazywa sie oplucna zebrowa (pleura costalis), oplucna (unoszace klatke piersiowa).
sródpier'siowa (pleura medistinalis) i oplucna przeponowa (plel/ra diaph- R~gulacja 0<:lc1yc1lania,czestosci i glebokosci oddechów odbywa sie za
ragatica).Oplucna pokrywajaca szczyt pluca okreslamy osklepkiem opluc- posrednictwem osrodka oddechowego, znajdujacego sie w rdzeniu przed-
nej (cl/pula pleurae). Oplucna plucna i oplucna scienna zrastaja sie ze soba hii~nym. Osrodek ten jest zbudowany z dwóch osrodków o przeciwnej
w obrebie korzenia pluca i w wiezadle plucnym (lig. pulmonale), które funkcji, tzn. osrodka wdechu i osrodka wydechu. Osrodek wdechu,
wneki biegnie prostopadle w dól do przepony. nIczym rozru~~l~ik, §rednio 16 razy na minute wysyla impuls do nerwów
iuchowy'ch w=_rdzeniukregowym dla miesni wdechowych. Jednocze§nie
przez galazke ..wstepujaca~impuls biegnie do mostu Varola, gdzie znajduje
2.8. Rodzaje oddychania i mechanika oddychania plucnego sie'osrodekpneumotaksyczny, który zwrotnie hamuje osrodek wdechu na
1-::-2 sekUl).d_LIy.rrL§;jmym rytmicznosc oddechów jest zwiazana zpobu-
Wyrózniamy oddychanie zewnetrzne oraz wewnetrzne. W czasie od· clzeniem i hamowaniem' ·(j•.§rodka wdechu.
dychania zewnetrznego, czyli plucnego, nastepuje v..'ymiana gazowa mie- W zaleznosci od sytuacji moze nastepowac przyspieszenie badz zwol-
dzy pecherzykami plucnymi a krwia. Krew pobiera tlen z pecherzykow, nienie oddechów, czy tez poglebienie lub splycenie. Dzieje sie to na skutek
.".
 60 Uklad trzewny Uklad moczowo-plciowy 61

impulsów nerwowych dochodzacych do osrodka oddechowego z chemore- i~La :10.ma

dolna
ceptorów klebków szyjnych i klebków aortalnych, z interreceptorów
w plucach, z proprioreceptorów klatki piersiowej, GZY tez z osrodków
znajdujacych sie w wyzszych pietrach mózgowia, np. wzrost preznosci
dwutlenku wegla w krwi powoduje przyspieszenie i poglebienie oddechów,
wzrost temperatury ciala prowadzi do przyspieszenia oddechów.

'biegun
I 9óvn~

3. Uklad moczowo-plciowy (systema urOlgenitale)

I

)!,;egun
Wstep dotn~

Narzady moczowe (organa uropoetica) oraz narzady plciowe (organa

genitalis) tworza jeden uklad moczowo-plciowy z uwagi na wspólne
pochodzenie i pewne wspólne odcinki. Obydwa uklady rozwijaja sie ze
wspólnego mezodermalnego zawiazku. W' organizmie mezczyzny cewka
moczowa poczawszy od gruczolu krokowego jest droga wyprowadzajaca
równiez misienie, stad tez okresla sie ja jako droge moczowo-plciowa, Od b!::ltn; ,a..
natomiast w organizmie kobiety narzady moczowe sa calkowicie od-
dzielone od narzadów plciowych.
Zadaniem ukladu moczowego jest produkowanie moczu i jego wydala- "<:Ch"':t 1"J'<)c.:tOw~
nie na zewnatrz organizmu. Tym samym nastepuje proces oczyszczania
krwi ze zwiazków szkodliwych dla organizmu, które powstaly w wyniku Ryc. 35. Nerki i moczowody (czul na tylna sciane jamy brzusznej)
procesów przemiany materii.
Mocz (urina) zawiera rozpuszczalne w wodzie zwiazki chemiczne, li mezczyzn, a cewka moczowa zenska nalezy jedynie do ukladu moczo-
przede wszystkim mocznik, jak równiez kwas moczowy, kreatynine oraz wego.
niewielkie ilosci soli mineralnych., Moczniki: stanowi kon.cowy produkt Zadaniem ukhi.du plciowego jest zdolnosc zapewnienia potomstwa,
przemian bialkowych, kwas moczowy - przemian purynowych, a kreaty- a tym samym - zachowania gatunku. Ponadto jadra i jajniki produkuja
nina - przemian azotowych zachodzacych w organizmie. W stanach hormony andro- i estrogenne wplywajace na rozwój drugo- i trzeciorzed-
chorobowych mocz moze zawierac wieksze ilosci bialek, cukrów, barw- nych cech odmiennych dla danej plci.
ników zólciowych i innycll. Dobowa produkcja moczu wynosi 600-2500 Narzady plciowe zarówno w ukladzie meskim, jak i zenskim dziela
i
mI waha sie w zaleznosci od ilosci pobranych plynów oraz temperatury sie na wewnetrzne i zewnetrzne. W ukladzie plciowym meskim do na-
otoczenia. Prawidlowy mocz ma zabarwienie zólte lub bursztynowe, a in- rzadów wewnetrznych zalicza sie jadra, najadrza, nasieniowody, gru-
tensywnosc barwy zalezy od stezenia barwnika moczu - urochromu. czol krokowy, pecherzyki nasienne oraz gruczoly opuszkowo-cew-
W sklad ukladu moczowego wchodza nerki, moczowody, pecherz kowe. Jadra i
najadrza sa zlokalizowane w mosznie, a pozostale na-
moczowy i cewka moczowa. Nalezy zaznaczyc, ze budowa nerek, moczo- rzady w obrebie miednicy. Do narzadów zewnetrznych zalicza sie pracie
wodów i pecherza moczowego dla obu ukladów (tj. meskiego i zenskiego) i moszne.
jest identyczna. Zasadnicze róznice wystepuja tylko w obrebie cewki W ukladzie plciowym zenskim do narzadów wewnetrznych zalicza sie
moczowej, która - jak juz wspomniano":...c-poczawszy od gruczolu jajniki, jajowody, macice orai'pochwe, a srom niewiesci stanowi narzady
krokowego jest wspólnym odcinkiem dla ukladu moczowego i plciowego plciowe zewnetrzne.

J
62 Uk/ad moczowo-plciowy 63

3.1. Nerki
C;alko nervonu ~otlatilc krc;~
L V:tt;clLl
Nerki (ren) sa najwiekszym parzystym narzadem lezacym pozaotrzew-
nowo. Sa zlokalizowane po obu stronach kregoslupa w okolicy ledz-
wiowej. Nerka lewa, nieco wiek5za, lezy nieznacznie wyzej (Th ll-L 2)
niz nerka prawa (Th l2-L 3), ktorej nizsze polozenie zwiazane jest
z obecnoscia watroby. Ksztaltem nerka przypomina fasole· Wymiary Cewkd pVO:=.icl
nerki wynosza ok. 12 cm x 7 cm x 4 cm, a waga ok. 160 g. xbiol"Coxa.
W budowie nerki wyróznia sie powierzchnie przednia lfacies anterior),
tylna lfacies posterior), brzeg boczny (margo lateralis) i przysrodkowy 1'~lla \-tenlego
(margo medialis) oraz koniec górny (extermitas superior) i dolny (exter-
milas il~ferior). Oba konce nosza równiez nazwe biegunów nerki. Na
brzegu przysrodkowym znajduje sie wneka nerki (hi/w; renalis), rhta I-Ik a.
przechodzi w zatoke nerkowa (sinus renalis). Prz/ez wneke wnika do nerki
tetnica nerkowa, a z nerki wychodza zyla nerkowa i moczowód.
Powierzchnia nerki jest pokryta torebka wlóknista (capsula Jibrosa), Ryc. 37. Nefron
otoczona z zewnatrz torebka tluszczowa (capsula adiposa). Calosc
objeta powiezia nerkowa (jascia renalis) zrosnieta z przepona i z powiezia wana z nefronów. Rdzen nerki (medulIa renis) dziela slupy nerkowe na
ledzwiowa. Dzieki temu nerka jest przymocowana do tylnej sciany jamy
piramidy nerkowe (pyramides renales) w liczbie ok. 12. Podstawy piramid
brzucha na tyle elastycznie, ze moze zmieniac nieznacznie swoje polozenie
sa zwrócone obwodowo, a ich wierzcholki zwane brodawkami nerkowymi
w róznym ulozeniu ciala, a takze nawet przy oddychaniu. (papillae renales) sa skierowane przysrodkowo. Najbardziej przysrodkowo
Patrzac na przekrój podluzny nerki wyróznia sie: w niej dwie czesci. polozona jest miedniczka nerkowa (pelvis renalis), która poprzez kielichy
Czesc zewnetrzna -- jasniejsza - nosi nazwe kory nerki, a czesc wewnet- nerkowe wieksze i mniejsze (calyces renaies majores et minores) h!czy sie
rzna - ciemniejsza - nazywa sie rdzeniem. Kora nerki (cortex renis)
z brodawkami piramid.
obwodowo, a takze wnika miedzy rdzen nerki i jako slupy nerkowe
Jednostka czynnosciowa nerki jest nefron (nephronum). Liczba nef-
(columnae renales) dochodzi do zatoki nerkowej. Kora nerki jest zbudo- ronów wynosi ok. 1-1,5 mln. Nefron jest zbudowany z cialka nerkowego
i kanalików nerkowych. Cialko nerkowe (corpusculum renis) stanowi czesc
wydzielnicza nefronu - sklada sie z klebuszka otoczonego torebka

r a klebuszka. Klebuszek (glomerulus) powstaje z petli naczyn krwionosnych

wlosowatych tworzacych siec dziwna tetniczo-tetnicza, tzn. ze naczyniami
doprowadzajacymi i odprowadzajacymi sa tetniczki. Sciana naczynia do-
e prowadzajacego tuz przed wejsciem do klebuszka rozszerza sie tworzac
poduszeczke biegunowa. Zawiera ona aparat przyklebuszkowy, który
I
d b moze zamykac swiatlo naczynia, co pozwala na czasowe wylaczanie I

niektórych nefronów. Torebka klebuszka (capsula glomeruli), zwana to-

rebka Bowmana, jest wyscielona nablonkiem jednowarstwowym plaskim.
Zbudowana jest z dwóch blaszek, miedzy którymi znajduje sie szczelinowata
c przestrzen. Torebka przechodzi w kanalik wyprowadzajacy w miejscu zwa-
nym biegunem kanalikowym, który lezy naprzeciw bieguna naczyniowego
(miejsce wejscia i wyjscia naczyn krwionosnych). Kanaliki nerkowe sa
Ryc. 36. Przekrój nerki: a - tetnjca nerkowa, b - moczowód, c - piramidy, d - kora drogami odprowadzajacymi mocz pierwotny z cialka nerkowego do kanali-
nerki, e - miedniczka nerkowa, f - kielichy nerkowe ków nerkowych zbiorczych. W kanalikach nerkowych wyróznia sie:
 64 Uklad trzewny Uklad moczowo-plciowy 65

L B;eguf)
Apavat nac.:r.:}nioNtj
Nat:.z!jYlie
p~z.!J k t e. bL/~"XJ<ON'j
OclPVt!H aOI<e aj a, c. c
k a

/
J b S~~C nac""'yn
l. hJLo'i>Owai~ch.

I
h TOV-ebkGl.
U~bu:5'ZJ<a
',1 N a':2joi e
ol()p~okladz aj acZ'
i
.l.'
c E,,' e"3u n
Kcll1dUlcoloo'~
q N"e-"'-:fn~a
I
f d ;...
d:050waie
L
~nali.k b~t::J
~ I'zf;du
e Ryc. 39. Przekrój przez cialko nerkowe oraz krazenie dziwne tetniczo-tetnicze

Ryc. 38. Fragment budowy mikroskopowej nerki: a - kora nerki, b - wstawka, c - pella
HenIego, d _ cewka zb.iorcza, e - brodawka piramidy, f - rdzen nerb, g - tetnica
miedzyplatowa, h - tetnica lukowata, i- tetnica promienista, j - klebuszek nerkowy,
k - dalko nerkowe, I - kanalik krety I-go rzedu
_ kanalik krety I rzedu, skladajacy sie z czesci kretej i prostej,
'I;
_ petle nefronu (Heniego), zbudowana z czesci zstepujacej i wste-
I pujacej,
_ wstawke zwana dawniej kanalikiem kretym II rzedu, która bezpo-
srednio laczy sie z kanalikiem nerkowym zbiorczym.
Kanalik nerkowy zbiorczy biegnie wzdluz piramidy nerkowej i uchodzi
na polu sitowym brodawki piramidy do kielichów mniejszych, nastepnie
do kielichów wiekszych, wreszcie do miedniczki nerkowej.
narzadem bardzo dobrze unaczynionym. Tetnica nerkowa wnika do
nerki przez jej wneke, a nastepnie w zatoce nerkowej ulega podzialowi na
tetnice miedzyplatowe (aa. inlcrlobares). Biegna one slupami nerkowymi
i na granicy miedzy rdzeniem a kora dziela sie na tetnice lukowate (aa,.
arcuatae), od których odchodza tetniczki miedzyzrazikowe (aa. inter-
lobularis). Klebuszek cialka nerkowego laczy sie z tetniczkami miedzy-
zrazikowymi poprzez naczynie doprowadzajace (vas aJJerens). Naczynia
klebuszka tworza siec tetniczo-tetnicza, gdyz zarówno naczyniem do-
prowadzajacym, jak i odprowadzajacym jest tetniczka. ~Tetniczka od-
prowa.dzajaca (vas eJfercns) rozgalezia sie ponownie w siec naczyn wloso-
watych polozonych wokól kanalików nerkowych, po czym krew jest
odprowadzana nacz,yniami zylnymi (z. miedzyzrazikowa, z. lukowta, z.
miedzyplatowa, z.nerkowa).
Nerka jest narzadem, w ,którym nastepuje proces oczyszczenia krwi ze
skladników szkodliwych dla organizmu. Zwiazki te (przede wszystkim
mocznik, kwas moczowy, kreatyniny, amoniak), a takze niektóre sole
mineralne i woda sa wydalane pod postacia moczu na zewnatrz organi-
zmu.
Proces powstawania moczu nastepuje w obrebie cialka nerkowego.
Z krwi przeplywajacej pod duzym cisnieniem przez naczynia klebuszka
przesacza sie do torebki Bowmana ok. 20% objetosci osocza, tworzac
tzw. mocz pierwotny. Dobowa produkcja moczu pierwotnego wynosi ok.
100-150 1. Mocz ten przeplywajac przez kanalik krety I rzedu, petle
Heniego, wstawke oraz kanalik nerkowy zbiorczy ulega zageszczeniu, tzn.
do krwi absorbowana jest przede wszystkim woda, ..a takze glukoza i sole
mineralne. Mocz znajdujacy sie w miedniczce nerkowej nosi nazwe moczu
66 Uklad trzewny Uklad moczowo-plciowy' 67

ganizmu -- moczówka prosta. Mineralokortykoidy (hormony wydzielane

I
Kanal, k. hGt~
Y:r.~du j.I~.,wlca przez kore nadnerczy), a zwlaszcza aldosteron, reguluja wchlanianie zwro-
tne sodu, a hormon przytarczyc - fosforanów.
Nan~n;"
'e
dop"'Qwad:z~j .••
l;:
3.2. lVloczowód
33 Moczowód (ureter) jest to parzysty przewód dlugosci ok. 30 cm,
którym mocz jest odprowadzany z miedniczki nerkowej do pecherza
4
za CCNk:Gl :tb;oy<:.ta moczowego. W obrebie moczowodu wyróznia sie czesc brzuszna (pars
abdominalis) i czesc miedniczna (pars pelvina). Granica miedzy tymi
t pVo~ita
czesciami jest kresa graniczna miednicy.
Sciana moczowodu jest zbudowana z trzech warstw. Warstwe wewnet-
-P~ila lIer>Le'30 ---It rzna stanowi blona sluzowa pokryta nablonkiem
w p~zekroju poprzecznym daje charakterystyczny
przejsciowym, który
ksztalt gwiazdy. Srod-
kowa warstwe tworza miesnie gladkie ukladajace sie trójwarstwowo:
t
czesci wewnetrzna i zewnetrzna maja przebieg podluzny, natomiast wlók-
l
na srodkowe ukladaja sie okreznie. Automatyczne skurcze miesni (srednio
1-5 skurczów na minute) tworza fale perystaltyczna moczowodu, która
przesuwa mocz zawsze w kierunku pecherza moczowego. Zewnetrzna.
warstwe tworzy lacznotkankowa blona okrywajaca, laczaca moczowód
~
<'-\<; )-- 1';yodawl<a. z sasiednimi narzadami.
P;'d"""d~

Ryc. 40. Wchlanianie zwrotne wody w kanalikach nefronu i w cewce prostej zbiorczej.
100 litrów moczu pierwotnego przefiltrowanego do torebki klebuszka, po przejsciu przez
uklad kanalików wyprowadzajacych, do brodawki piramidy przechodzi okolo 0,5 litra
moczu ostatecznego.
ostatecznego. Jego dobowa objetosc wynosi srednio ok. 1,5 l, co oznacza
ze ok. 99% moczu pierwotnego uleglo wchlonieciu zvvrotnemu do or-
ganIzmu.
Nerki utrzymuja staly sklad plynów ustrojowych w organizmie. VII' za-
leznosci od aktualnych potrzeb organizmu nastepuje zwiekszenie lub
zmniejszenie ich wydalania, przede wszystkim wody i soli mineralnych.
Wydalanie jest zalezne od wielkosci wchlaniania zwrotnego w obrebie
kanalików nerkowych. Wielkosc wchlaniania zvvrotnego jest
glównie przez hormny. Wazopresyna (hormon tylnego plata
mózgowej) powoduje zvviekszenie przepuszczalnosci wody przez nablonek
kanalików, tym samym mocz zostaje zageszczony, a woda zatrzymana
w ustroju. Przy niedoborze tego hormonu nastepuje wydalanie moczu
zbyt rozcienczonego, co moze prowadzic do zbytnego odwodnienia or-
3.3. Pecherz moczowy
I
Pecherz moczowy (vesica urinaria) stanowi nieparzysty narzad jamisty
polozony w obrebie miednicy malej, za spojeniem lonowym, a przed
odbytnica u mezczyzny, natomiast u kobiety za spojeniem lonowym,
.a przed górna czescia pochwy i dolna czescia macicy.
W budowie pecherza moczowego wyróznia sie: szczyt pecherza (apex
vesicae) skierowany ku górze i do przodu, czesc srodkowa tworzaca trzon
pecherza (corpus vesicae) oraz dno pecherza Uimdus vesieae) stanowiace
jego tylno-dolna czesc. W miejscu gdzie pecherz przechodzi w cewke
moczowa znajduje sie szyjka pecherza (cervix vesicae). W obrebie tylnej
czesci dna pecherza znajduja sie ujscia moczowodów, natomiast jego
przednia czesc przechodzi w cewke moczowa.
Pecherz moczowy jest zawieszony na wiezadle pepkowym posrod-
kowym (lig. umbilieale medianum), które laczy pepek ze szczytem peche-
rza. Dno pecherza spoczywa na miesniach tworzacych dno miednicy.
Ponadto pecherz laczy sie z sasiednimi narzadami wiezadlami lono-
wo-pecherzowym i odbytniczo-pecherzowym.
68

Sciana pecherza moczowego jest zbudowana z trzech warstw: z blony

sluzowej, blony miesniowej i z blony surowiczej. VVarstwe wewnetrzna,
Uklad trzewny
-
Uklad moczowo-plciowy

a
69

sluzowa, pokr)rwa nablonek przejsciowy, tworzacy w niewypelnionym

pecherzu liczne faldy wygladzajace sie w czasie wypelniania. Czesc srod-
kowa sklada sie z trój warstwowej miesniówki ukladajacej sie na zewnatrz
i wewnatrz podluznie, natomiast w warstwie srodkowej okreznie. Nosi b
ona nazwe miesnia wypieracza moczu (m. detrusor urinae). W okoli-
cach szyjki pecherza warstwa okrezna grubieje tworzac miesien zwie-
racz pecherza (m. sphincter vesicae), któremu towarzyszy drugi miesien c
zwany zwieraczem cewki moczowej (m. sphincter urethrae), obejmujacy
bloniasta czesc cewki moczowej. Pierwszy z tych miesni jest zbudowany l.
d
z miesniówki gladkiej, drugi zas z miesniówki poprzecznie prazkowanej
h
szkiel~towej. Zewnetrzna warstwe pecherza moczowego stanowi blona
surOWIcza. e
Ryc. 41. Uklad moczowo-plciowy meski: a - nerka,
9 b - moczowód, c - pecherz moczowy, d - gruczol
krokowy, e - pracie, f - jadro, g - najadrze,
3.4. Cewka moczowa h - nasieniowód, i - pecherzyk nasienny

Cewka moczowa (urethra) jest ostatnim odcinkiem ukladu moczo- Jadro

wego, bezposrednio odprowadzajacym mocz na zewnatrz organizmu. Ce-
wka moczowa meska jest wspólnym odcinkiem dróg moczowych i plcio- Jadro (testis) jest parzystym gruczolem plciowym meskim. Wraz z na-
wych i tym samym ma zupelnie inna budowe niz cewka moczowa zenska, jadrzem jest umieszczone w worku mosznowym. Jadro wytwarza gamety
która nalezy jedynie do ukladu moczowego I. meskie - plemniki oraz pelni role gruczolu dokrewnego. Jest ksztaltu
Cewka moczowa zenska (urethra Jemimina) jest krótkim przewodem owalnego, wielkosci wloskiego orzecha, o masie ok. 12 g.
dlugosci ok. 3-5 cm, uchodzacym w obrebie przedsionka pochwy, tuz U plodu jadra znajduja sie w obrebie jamy brzusznej, w okolicy
ponizej lechtaczki. Blona sluzowa jest wyscielona nablonkiem przejs- ledzwiowej. Przed urodzeniem lub najpózniej wkrótce po urodzeniu na-
ciowym, który w okolicach ujscia zewnetrznego przechodzi w nablonek stepuje proces zstepowania jader (descenslls testis) z jamy brzusznej przez
wielowarstwowy walcowaty. Tuz przy ujsciu zewnetrznym znajduja sie kanaly pachwinowe do moszny.
ujscia przewodów przycewkowych, bedacych pozostalosciami rozwojowy- Jadro jest okryte blona Ibialawa (tunica albuginea), która wnika
mi. w miazsz jadra tworzac sródjadrze (mediastinumtestis). Od sródjadrza
odchodza lacznotkankowe przegrudki jadra (sep tlila testis) dzielace jadro
na stozkowate placiki (tobuli testis). PIaciki jadra zawieraja kanaliki
3.5. Narzady plciowe, meskie nasienne krete (tubuli seminiferi contorti), zbudowane z blony podstawnej,
na której wyróznia sie dwa rodzaje komórek - plciowe i podporowe.
Narzady plciowe meskie (organa genitaliamasculina) dzielimy na Komórki plciowe wlasciwe produkuja plemniki, natomiast rola komórek
zewnetrzne i
wewnetrzne. Do narzadów zewnetrznych zalicza sie pracie podporowych (Sertolego) polega na odzywianiu komórek wlasciwych.
Wystepuja równiez komórki sródmiazszowe Leydiga (w wiekszej liczbie
i moszne, natomiast do narzadów wewnetrznych: jadro, najadrze, nasie-
niowód, gruczol krokowy, peche~zyk nasienny oraz gruczoly opuszko- od ok. 12 roku zycia), produkujace hormony androgenne wplywajace na
wo-cewkowe. rozwój drugo- i trzeciorzednych cech plciowych.
Z kazdegoplacika wychodzi jeden kanalik nasienny prosty (tubuli
1 Cewka moczowa meska zostala opisana przy narzadach plcio\\'Ych meskich. seminiferi recti), bedacy pierwszym odcinkiem odprowadzajacym nasienie.
70

N<l!>;sn~ONOd GLoN/5l fl"jd,dyz.cJ.

Uklad
-
Uklad moczowo-plciowy

na, miesien dzwigacz jadra, powiez nasienna wewnetrzna oraz oslonka

pochwowa jadra.
71

W mosznie znajduje sie przegroda moszny, oddzielajaca od siebie

jadra. W obrebie moszny oprócz jader wystepuja niewielkie parzyste
narzady szczatkowe: przyczepek jadra (appendix testis), przyczepek najad-
rza (appendix epididymidis) oraz przy jadrze (paradidymis).
\(anatih l"3$ien"e
k"ve;t Ol

Najadrze
l'.l;c1ci K

51'~';ja,d •••. jcs.dV4. Najadrze (epididymis) jest narzadem przylegajacym do jadra wzdluz
k<lOalik ",a~;em"j jego tylnego brzegu i górnego bieguna. W budowie najadrza wyróznia sie
PYO;,tj glowe najadrza (caput epididymidis), trzon (corpus) oraz ogon najadrza
(cal/claepididymidis), który bezposrednio przechodzi w nasieniowód. N aja-
1''''eIJod naja,ch:t3. Btona b;at~hlCl drze - podobnie jak jadro - jest podzielone przez lacznotkankowe
przegrody na pIaciki, które z uwagi na charakterystyczny ksztalt nosza
nazwe stozków najadrza (coni epididymiclis). Stozki najadrza sa utworzone
z przewodzików odprowadzajacych jadra, które wnikaja do najadrza.
W obrebie glowy najadrza przewodziki te lacza sie tworzac przewód
0.9°>1 ,,~jad_::a najadrza (duelus epididymidis), który biegnie az do' ogona najadrza,
Ryc. 42. Przekrój przez jadro i najadrze a nastepnie przechodzi w nasieniowód.

N a ",,',m;o l-l od
Cewki nasienne proste podazaja do sródjadrza, gdzie laczac sie
wytwarzaja siec jadra (rete testis). Od sieci jadra odchodzi 10-20
dników odprowadzajacych jadra, które uchodza do przewodu :P~.t~c'Zepck n~""dv:ta
&-tONQl.
Plemnik i
'P"z:JC2epeJc j advct
I
Plemnik (spermium) jest to meska komórka plciowa zawierajaca
chromosomy sluzace do zaplodnienia zenskiej komórki jajowej. J~ch'o
zbudowany jest z glówki, szyjki, wstawki i witki. -Witka ma
poruszania sie, dzieki czemu plemniki w drogach rodnych kobiety przesu~
waja sie z predkoscia ok. 20 cm/godz., w kierunku przeciwnym
migawek w macicy i w jajowodach.
HO~':lna
Czas zycia plemników zalezy przede wszystkim od temperatury 0son \")c:id,d~%d.
czenia i odczynu srodowiska, np. w temperaturze 37" (poza
Ryc. 43. Jadro wraz z najadrzem
zyja do 18 godz., w srodowisku kwasnym (w pochwie) do
a w srodowisku zasadowym (w macicy) do 48 godz.
Przewód najadrza jest glównym magazynem plemników, które wydo-
l."Ioszna staja sie z niego dzieki skurczom miesni gladkich znajdujacych sie w scia-
nie najadrza.
Moszna (scrotum) nalezy wraz z praciem do narzadów
meskich zewnetrznych. Sciana worka mosznowego jest zbudowana z
warstw, które tworza: skóra, blona kurczliwa, powiez nasienna
 72 Uklad
Uklad moczowo-plciowy 73

Nasieniowód
Nasieniowód (duetus deJerens) jest parzystym przewodem
50-60 cm, laczacym najadrze z cewka moczowo-plciowa. Rozpoczyna
jako przedluzenie przewodu najadrza, po czym bedac skladowa
nasiennego osiaga kanal pachwinowy i wnika do miednicy. W
powrózka nasiennego (jimiculus spermatieus) oprócz nasieniowodu
dza równiez naczynia krwionosne, nerwy oraz miesien dzwigacz jadra
eremaster) -- calosc jest otoczona blona lacznotkankowa. W Gruczol krokowy, czyli stercz (prostata) jest narzadem wielkosci kasz-
odcinku nasieniowód rozszerza sie tworzac banke nasieniowodu
duetus deferentis), po czym laczy sie z przewodem wydalajacym
ka nasiennego i jako przewód wytryskowy (duetus ejaeulatorius) wnika
I czesci sterczowej cewki moczowej.
'.1
Sciana nasieniowodu jest zbudowana z blony sluzowej pokrytej
blonkiem dwurzedowym walcowatym, z trójwarstwowej blony
oraz z blony wlóknistej.
material odzywczy i zródlo energii dla plemników, jest odprowadzana
przewodem wydalajacym pecherzyka nasiennego. Przewód ten, jak wspo-
mniano, laczy sie z nasieniowodem tworzac przewód wytryskowy, który
dochodzi do wzgórka nasiennego czesci sterczowej cewki moczowej.
Gruczol krokowy
tana, lezacym na przeponie moczowo-plciowej, za spojeniem lonowym.
a pod pecherzem moczowym. Jest gruczolem cewkowo-pecherzykowym
zbudowanym z 30-50 pojedynczych gruczolów tego typu. Przewody
wyprowadzajace z tych gruczolów lacza sie w kilkanascie przewodzików
gruczolu krokowego, które uchodza na wzgórku nasiennym cewki moczo-
wej lub w jego poblizu.
Stevc.%

Pecherzyk nasienny
1'ec.n e.% HOG7;O",ód
Pecherzyk nasienny (vesieula seminalis) lezy w okolicy pecherza ynO(,t.O"'~
N2I~t e rll Ol-.JOd
czowego. Stanowi parzysty, slepo zakor\czony przewód, majacy
budowie liczne uchylki. Wydzielina pecherzyka nasiennego,
1'~c.hev7.';jk,
nasI enf>~
Spjen; e
-tonowe
?,zewod
C"'f,"" ;,rie'CW"',,- h1.::lh~"I<"w~
l'i Bsi enio",od (.eNt(.~· mO(,.",J.ot"e)
.- 'P"2~pond
tnOc.xo"'o - ptcio •.•a.

C'X.e;:'~ D1on:c1 ••i.st

t'e;<..he~~~\(L (;x~b~ g",bco:a",ta. ce •.•k; mOL':r:.OW~
V1a~;enne ce",lM.· mo(..:z.owej

Ryc. 45. Gruczol krokowy oraz cewka moczowa meska - przekrój w plaszczyznie strzal-
kowej

Wydzielina gruczolu krokowego stanowi ok. 20% plynnej czesci nasie-

nia. Nadaje nasieniu charakterystyczny zapach, a takze neutralizuje kwas-
Ryc. 44. Przewód wytrysko- ?0.e.h10cl na wydzieline pochwy. Brak wydzieliny prowadzi do nieplodnosci.
wy w~v'J",kohl~ W obrebie gruczolu krokowego nastepuje polaczenie dróg moczowej
i plciowej, tworzacych wspólna droge moczowo-plciowa.
74 Uklad Uklad mocz01,<'o-plciowy 75
Gruczoly opuszkowo-cewkowe
Gruczoly opuszkowo-cewkowe Cowpera (glandulae bulbo-urethrales)
sa parzystymi narzadami wielkosci i ksztaltu ziarna grochu, polozonymi
na dnie przepony moczowo-plciowej, powyzej opuszki pracia. Wydzielina
tych gruczolów jest odprowadzana przewodem gruczolu opuszkowo-cew-
kowego do czesci gabczastej cewki moczow~j.

Pracie
Pracie (penis) nalezy obok worka mosznowego do zewnetrznych narza-
dów plciowych meskich. Czesc gabczasta jest wspólnym przewodem dla
dróg moczowej i plciowej. a
l
Pracie sklada sie z nasady (radix), trzonu (corpus) i zoledzi (glans
penis). Nasada mocuje pracie do kosci lonowych i kulszowych oraz do
przepony moczowo-plciowej. Wiezadlo wieszadelkowate pracia (lig. sus-
pensorium penis) odchodzi jako trójkatna blona lacznotkankowa od spoje-
nia lonowego do nasady pracia. "Wiezadlo procowate praciu (lig. jimidifor-
me penis) biegnie od dolnego odcinka kresy bialej, nastepnie rozdwaja sie ~
na dwie czesci, które obejmuja nasade pracia i powtórnie lacza sie na jego li
I
tylnej powierzchni. I,

Pracie jest zbudowane z dwóch cial jamistych i pojedynczego ciala g

c
gabczastego. Ciala jamiste (corpora cavernosa) leza po stronie grzbietowej f7
I i
pracia. W jego tylnej czesci przechodza w dwie odnogi pracia (entra penis) I I
zrastajace sie z okostna kosci lonowych i kulszowych. Cialo gabczaste
(corpus spongiosum penis) lezy po stronie przeciwnej i zawi.era \
przewód wyprowadzajacy zarówno nasienie, jak i mocz. 'W !

czesci cialo gabczaste przechodzi w zoladz pracia, a w czesci l'

\
nieznacznie grubieje tworzac opuszke pracia (bulbus penis).
d
\

Ciala jamiste i cialo gabczaste sa okryte blona bialawa (tunica al·

biginea), która takze oddziela ciala jamiste od siebie tworzac przegrode
pracia (sep tum penis), a ponadto wnika do cial jamistych i gabczastego
wytwarzajac liczne przestrzenie zwane jamkanii ciala jamistego i jamkami
ciala gabczastego. Jamki te podczas erekcji wypelniaja sie krwia tetnicza
dzieki rozkurczowi miesni gladkich naczyn tetniczych (doprowadzaj acych
krew), przy jednoczesnym skurczu miesni gladkich naczyn zylnych (od·
prowadzajacych krew). Umozliwia to powiekszenie i usztywnienie
dzieki czemu moze ono sluzyc jako narzad kopulacyjny. Nalezy za-
znaczyc, ze w ciele gabczastym jamki nie sa calkowicie wypelnione, co
umozliwia w czasie wzwodu pracia wyprowadzenie nasienia lub moczu.
Trzon pracia jest pokryty cienka skóra, która na granicy trzonu
z zoledzia tworzy tzw. napletek (preplltium penis). Napletek zrasta
z blona bialawa zoledzia wytwarzajac od strony ciaJta gabczastego wedzi-
delko napletka.
Ryc. 46. Przekrój strzalkowy przez miednice mezczyzny: a - moczowód, b _ nasieniowód,
c - odbytnica, d -. moszna, e - pracie, f - cewka moczowo-pici owa, g _ prostata,
h - spojenie lonowe, i - pecherz moczowy
Cewka moczowa meska
Cewka moczowa meska (lIrethra masculina) jest przewodem odprowa-
dzajacym mocz z pecherza moczowego na zewnatrz organizmu. Roz-
poczyna sie ujsciem wewnetrznym cewki moczowej na dnie pecherza
moczowego, które jest utworzone przez gladki miesien zwieracz pecherza
moczowego. Nastepnie w przebiegu cewki moczowej wyróznia sie trzy
czesci: sterczowa, bloniasta i gabczasta. Czesc sterczowa (pars prostatica)
 76
77
przebiega w obrebie gruczolu krokowego, czesc bloniasta (pars memb-
ranacea) przebija przepone moczowo-plciowa, a czesc gabczasta (pars
spongiosa) biegnie przez cialo gabczaste pracia.
Blona sluzowa meskiej cewki moczowej jest wyscielona w czesci
stercz owej nablonkiem przejsciowym, a w czesciach bloniastej i gabczastej
nablonkiem wielowarstwowym walcowatym. Warstwa miesniowa jest
utworzona z gladkiej miesniówki o przebiegu wewnatrz podluznym, a na
zewnatrz okreznym. Wyjatek stanowi czesc bloniasta, która zawiera
przecznie prazkowany miesien zwieracz cewki moczowej (m.sphicter uret- a
hrae), pochodzacy z miesni przepony moczowo-plciowej.
j, c b
li
3.6. Narzady plciowe zenskie
/
f
Narzady plciowe zenskie (organa genitalta Jeminina) dziela sie na q
narzady plciowe wewnetrzne i zewnetrzne. Do narzadów wewnetrznych
zalicza sie jajnik, jajowód, macice i pochwe, natomiast narzady zewnetrz-
ne tworza tzw. srom niewiesci.

J aj. n l. k 1"C."tt- av'~w:rvJ . ~

tW,Jh ·C~fl1-.'1/
, (Jajnik (ovariuml.Jest to parzvsty g~iowy zens~fracy od-
+0 i'o powiednikiem jadra u mezczyzny. J ,~nik wytwarza gamety zenskie - jaja,
I a takze pelni funkcje gruczolu dokrewnego. J est wielkosci malego wlos-
CJ::;if~~~~fl:!l..;~~~~::~l<: 6--8 ~._ ... _.__... __. . __ .n •• ---

l.;!jnik lezy w obre!Jie miednicy malej, wewnatrzotrzew~.~ejscu

..~zwanym ~nikow.;.vm
tetnicy biodrowej lf.oss.~ ovclrl'ca) -
wspolneJ. zaglebIenie w punkcie

-9:a.kLj.aj~soova/'icw~
uteri),~adio
wiezadle szero~...1i.cicy prz.ez(lig.
~oloze~~~_j::~~y_"",..'l:.J:.:l,Y wiezadlo
3lasci:weJajnika (lig. ovarii proprium) i wiezadlo wieszadlowe jajnika Rrc. 47 Przekrój strzalkowy przez miednice kobiety: a - macica, . b'· _ odbytnica,
suspensorium ovarii). Wiezadlo wlasciwe jajnika laczy jajnik z brzegiem (G'- pochwa, d - srom niewiesci, e - cewka moczowa, f - spojenie lonowe, g _ pecherz
moczowy, h - jajowód, i - jajnik
bocznym macicy, natomiast wiezadlo wieszadlowe biegnie od jajnika do
bocznej sciany miednicy.
-('i.rl[J~ ova'.iU.-::::ytwarza wlasciwe komórki
plci_Q.~e....Q(€!"L\YY~Qzi.eJ.sl-_!;J,.QL;;"
Jajnik jest ustawiony w osi pionqwej, dlatego wyróznia sie koniec ~u~enn~ Zbudowana jest f:e zrebu jajnika (tkanka laczna wlók-
górny, czyli jajowody (extermitas tubaria) i koniec dolny, maciczny
nista), posród którego leza pecherzyki jajnikowe (folliculi ovarici) w po-
(extermitas uterina). Ponadto w jego budowie wyróznia sie powierzchnie
staci pecherzyków pierwotnych, wtórnych (wzrastajacych) oraz pecherzy-
przysrodkowa i boczna (Jacies medialis et lateralis) oraz brzegi ków dojrzalych (Graafa). Ponadto w zrebie jajnika wystepuja komórki
i krezkowy (margo fiber et mesoovaricus). Na brzegu krezkowym
sródmiazszowe, które pelnia przez pewien czas funkcje hormonalna wy-
sie wneka jajnika (hi/us ovariz).
dzielajac estrogeny. Hormony te sa jednak glównie wydzielane przez
~.<J ,r J,"k' es toczonv blon' bialawa t. r.lbuginea). W przekroju
i
I podluznym wyróznia sie czesc korowa
~,~---~----~-_.----'~-----':~----~._--- czesc rdzenna. ara jajnika
komórki oslonki wewnetrznej pecherzyka jajnikowego.
Rdzen jajnika (medulla ovarii) tworzy luzna tkanka laczna wlóknista,
 78 Uklad trzewny Uklad moczowo-plciowy 79 ')

zawierajaca oprócz wlókiensprezy:stych naczynia krwionosne oraz mies- rzna i· wewn rzebiecr p..odhlznv, nato.mLag warstwa srodkowa ~

.r'
niówke gladka·
.W poblizu jajnika leza narzady szczatkowe - nadjajnik (epoopheron)
rrzewna:----
'U"klada sie okreinie.
----
Blona wlóknista jest utworzona prz~
- I

':::::::::J

_\.()
-: i nrzy.jajJJ.ilc(jzllrlLflphenm)-,---
Macica
Jajowód

r
~a (merus) jest nieparzystyrn narzadem lezacym w miednicy ma-.
lej, gruszkowatego ksztaltu, o dlugosci 7-9.-cm.:.. ..... /r-. _._.-:! __ ..•• -•••. ,./- ••
IJajowód (tuba uterina) jest to parzysty przewód.-9lugQ;.ic~O cm,
'.

-\\.J
t laczacy ~cic~J7ajowód polozony jest wcwnatrzotr7~~nowo, ~l?udowie macicy ~0:.n.ia-si~esc górna, szersza, z;vana trzonem
?7ZGl:llZgór~g!L.brzegu ~~zadta sze~g~U:!1acicy. Otaczajaca go ciesc (corpus uteri) Lcz.esc ...dnlna tzw. szyjke macicz.(<:erylxute..!.DJ T.LZ..9.Q._~g2ry
tego wiezadla nosi nazwe krezki jajowodu.,IDjowÓd ro.zp.o.cz..y:na.sie jest zaokraglony i
tworzy dno maQk.y (fimdus uteri). NCl....P.r.~l_r:.i~x.~iedzy
ujsciem brzusznY11lJ.~jowodu (ostiwn abdominale tubae lIterinae), }(tóre·: trzonem a szy'ka w stepuje ciesll.~cy (isthmus uteri) dlugosci ok. l cm.
o na czesc szyjki macicy objeta jest górna czescia poch~'y'. Wewnatx:?:
~~ Qd lej~odcJ:l.Q.dza.-.w7fHl,~tk.i-z.w:.ane sJ.rzepkamLjajo- .
wodu (fimbriae tube) -j,ec;JJ~n~_e. strzepkó"{JJIJ:epek jajnikowy (fzmbriae tr;onu miesci sietróJkatna Jama macicL(cavum uteri), podstawa skiero-
o va rzca) .lil-gy3--Z.-;j.ajniki~)JL,....pr.z.e.z
....
s'.Q~~!.~_il3~ikl!llie_k.Qill.Qr ki j.ajowej wana ku g6rze-:-W obu katach bocznych znajduja sie ujscia maciczne
do jajowodu.P.n;yir..Q.Q.1~j2Yi.9_odujscia jajowodów. Wierzcholek komunikuje sie z kanalem szyjki macicy, który
n'~a.ne-.Panka jajowodu (dmpliila tUEJe). To wlasme w jest zakonczony ujsciem macicy (ostium uteri).
jajowodu n~PllJe-~opodobnie zaplodnienie komórki jajowej . ~ciana macicy gmbosQ ok. 2 cm sklada sie z trzech warstw. Warstwa
,l?-~owód zweza sie tworzac ciesi!J1!iClwo'du (isthmus tubae ~luzo.wa.,-jes-t---'j3Bl.H.y.ta._pabloukjem jednowarstwowym wal-
cowatym, czesciow~rzeplatanyrn grupami komórek posiadajacych rze-
JO 3Y11Ha-Gz.J'..-0ez-m.-<lcica ujscIem macicznym jajowodu (ostium
num). ---~-----_., ski. w-05rebie .J'_~ki -5N...•..bl.o..n5e .J1.lLz.o.:w..ej-lllaQi.8'~Y§.teIJuja gruczoly
cewkoweproste produkujace wydzieli1?:.e, która tworzy czop'galaretowa.
Wil:;7dcHo to-s1i.iZowyzamyKaja-:cY-1(anarSz:YJ:kl.Czop ten chroni jame macicy przed
J~jot(dd Wi~'H;~dioN~
przedostaniem sie do niej zarazków chorobotwórczych. Blona sluzowa
macicy kobiety dojrzalej, a nie bedacej w ciazy ulega okresowym zmia-
nom uwarunkowanym cyklem macicznym (cyklem miesiaczkowym).
-'~Je.s......n.iQ~j.~!..,~~l?~l.!fll,<:'?y.:Q.Zf1.l.b.a,
..,cl.1i:!te,g,~Lte,?d:I:l.i!cice~lJF~~a_sie
za twór miesniowy. Jest. ona. ziQud.g~ap~ z miesniówki gladkiej o skom-
~prikowanym -prze'5iegu:-~cej miesniowyukIiosla1'eCZl{owy. Mies-
nió~ka zawiera miesnie wlasne macicy oraz wlókna miesniowe (wplecione
w miesmewtasI1e macicy) pochodz'ace z wiezadel utrzymujacych macice.
~ -. _"~o ._ ------- .•• -~----. -------.-

Blone wlóknista stanowi otrzewna trzewna zwana omaciczem (perimet-

rium).
}1acjgjest polozona w obrebie miednicy mniejszej, wewnatrzotrzew-
nowo. Z uw~n-~--t';, ze t-;zon-jestpochyIony OO-przodu w sllYSLrrrku-do
szyjki, mówimy o przodozgieciu macicy (anterjlexio). Naleiy zaznaczyc,
ze cala macica jest pochylona do przodu w stosunku do osi miednicy, co
okresla sie jako przodopochylenie macicy (anterversio).
Ryc. 48, Umocowanie jajnika oraz budowa jajowodó.w i macicy W swoim polozeniu macica jest utrzymywana przede wszystkim przez
wiezadlo szerokie macicy, al takie przez wiezadla: oble macicy, pecherzo-
.Sciana jaj owodu sklada sie z trz~h....F.B.rs.t",'~sluzowej.,... wo-maciczne, odbytniczo-maciczne, maciczno-krzyiowe. Wiezadlo szero-
i wi6'killSteJ:"I3fO"'iiaslu~~..t pokTyta nablonkiem migawkowym kie (lig. latum uteri) jest faldem otrzewnej przebiegajacym poprzecznie
"- -~_._-~._:...~---_._.
~Liczne pofaldowania ...Blona ~iesnwwa Jesttrojwarstwowa: ,._-------_
__ .-.--_.~. -'------..._-~._~---_.----_.~ ..'--~ .. '")..",..
 80 Uklad Uk!!!? moczowo-plciowy
81

przez miednice mniejsza. Wiezadlo oble macicy (lig. teres uteri) ~ laskim, ma liczne, poprzeczne faldy ~wane marszczkami po-
trzon macicy z tkanka tluszczowa warg sromowych wiekszych. chwowymi (rllgae l'aginae. arstwa miesniowa'e budowana z dwu=-
pecherzowo-maciczne (lig. vesicouterinum), odbytniczo-maciczne ~wej miesniówki gladkieLlcjÓrel wlók~wnetrzne ukla Jl~-
rectouterinum) i krzyzowo-maciczne (lig. sacrouterinum) lacza macice ()l{;eznie, a wlókna zewnetrzne podluznie. ~rstwe zewnetrzna stanowL
powiednio z pecherzem moczowym, odbytnica oraz koscia krzyzowa. t~Eczna laczaca p()chwe z saSIednimi narzadami, zawierajaca obfite
/~ Macica jest przeznaczona do przechowywania i karmienia sploty zylne oraz skupiska komórek nerwowych. U dziewic dolna czesc
.-d plodu, w czasie ciazy ma zdolnosc ogromnego rozrostu, a przy pochwy jest czesciowo zamknieta faldem sluzówki zwanym blona dziewi-
\ kurczac sie rozwija duza sile wydalajaca· cza (hymen).

Pochwa Narzady plciowe zewnetrzne

Narzady plciowe zewnetrzne tworza tzw. srom niewiesci (pudendum
~Po~wa (vagina) jest nieparzystym na~dem mixsniowo-bloni?-~~ym"
jemimiJ1um), w sklad którego wchodzi wzgórek lonowy, wargi sromowe
d~~goici Ji-12 cm, lacza~J:ll1l.cke....ze-s-ffi-mem_l!ie~. Pochwa lezy wieksze, wargi sromowe mniejsze, przedsionek pochwy, lechtaczka, opu-
w miednicy mniejszej, miedzy pecherzem i __ cewka mocz9w~sL przodu, ',- szki przedsionka oraz gruczoly przedsionkowe wieksze.
~-9dbytnic3 ocrtYTiI:-l{Q;?:ILCJ<:..~yn~.YlLJ2rzedsionkiYJJ1~y (I'estibitltan
Wzgórek lonowy (mons pubis) stanowi wynioslosc przed spojeniem
l'aginae) w sromie niewiescim, po czym jej górna czesc twor~ sklepienie"
lonowym, utworzona przez nagromadzenie tkanki tluszczowej. Owlosienie
pochwy (jOrizix l'aginae), które obejmuje szyjke macicy. Iltona sluzowa,
-'-------
scisle zrosnieta -~-
.... -------------------_.---_._- ---"".
z warstwa miesniowa jest pokryta nablonkiem wielowarst·'F -- .;.";
y'
wzgórka lonowego poczawszy od okresu pokwitania siega od góry pozio-
ma linia wystepujaca mniej wiecej w polowie miedzy pepkiem a spojeniem
lonowym, a od dolu obejmuje wargi sromowe wieksze. Wargi sromowe
wieksze (labia majora pudenti) sa to podluzne faldy skórne ograniczajace
i szpare sromu. Lacza sie one ze soba poprzez spoidla warg przednie i tylne
(commissura plldenti anterior et posterior).
Wargi sromowe mniejsze (labia minora plulenti) sa to faldy skórne
b biegnace od lechtaczki skosnie w dól i ku tylowi. Obejmuja one przed-
sionek pochwy, a w górnej czesci zoladz lechtaczki.
l. Przedsionek pochwy (vesiblllum l'agillae) zawiera ujscie pochwy oraz
wyzej znajdujace sie ujscie zewnetrzne cewki moczowej.
h Lechtaczka (clitoris) jest nieparzystym narzadem jamistym, bedacym
c odpwiednikiem pracia. Z,budowana jest z dwóch odnóg lechtaczki (crura
clitoridis) biegnacych wzdluz galezi dolnych kosci lonowych, laczacych sie
w trzon, który lezy pod spojeniem lonowym. Trzon zakonczony jest
q zoledzia lechtaczki (glans clitoridis). '
Opuszki przedsionka (bulbi vestibuli) sa to parzyste twory wielkosci
migdala, wystepujace w scianie sromu, po obu stronach ujscia pochwy.
e Gruczoly przedsionkowe wieksze (glandlllae vestibulare.l' majores), zwa-
I ne gruczolami Bartholiniego, rozwojowo odpowiadaja gruczolom opusz-
kowo-cewkowym. Sa one wielkosci ziarenka fasoli, znajduja sie w obrebie
warg sromowych wiekszych, w tylnej ich czesci. Ponadto w obrebie calego
Ryc. 49. Narzady plciowe zenskie wraz z unaczynieniem: a - jajnik, b - tetnica jajnikowa,'; przedsionka wystepuja liczne gruczoly przedsionkowe mniejsze (glandulae
c - tetnica biodrowa wewnetrzna, d - tetnica maciczna, e - tetnica sromowa wewnetrzna,-? vestibulares millores). Wydzielina gruczolów przedsionkowych zwilza srom
f - srom niewiesci, g - pochwa, h - macica, i - jajowód, j - strzepki jajowodu,'; niewiesci.
k - cialko zólte "iii
~~,;i:

<l.
.~lli;
'~-
82 Uklad
Uklad krwionosny 83
4. Uklad krwionosny (systema cirClllatoria)

Wstep do.

Uklad krwionosny pelni role transportera dla skladników odzywczych, b

tlenu, dwutlenku wegla, hormonów, enzymów i srodków prz\o;:miany mate~
rii, w celu zachowania ciaglosci procesów przemiany materii. Dzieki ~emu
prawie kazda komórka otrzymuje bezposrednio przez uklad krwionosny
J c
niezbedny dla jej funkcjonowania i
tlen skladniki odzywcze; równiez ta
sama droga sa odprowadzane z komórki produkty przemiany materii,
dwutlenek wegla oraz jej wydzieliny. Naczynia krwionosne nie wystepuja
d
t.
jedynie w szkliwie i w zebinie zebów, w soczewce, rogówce i ciele
szklistym oka, w chrzastkach, na blonku skóry i we wlosach.
krwionosny obejmuje serce, naczynia krwionosne, krew oraz narzady h
zwiazane z procesami powstawania i niszczenia komórek krwi. '\
I
Serce (cor) jest centralnym narzadem napedowym ukladu krwionos- q
nego, dzieki któremu krew krazy w naczyniach krwionosnych. Naczynia e
ukladu krwionosnego stanowia "system zamknietych rurek" o róznej I
srednicy, przez który krew dociera prawie do wszystkich komórek orc
I
ganizmu ludzkiego. W warunkach prawidlowych krew nie ma mozliwosci .1

wylania sie poza uklad naczyn krwionosnych i serce (wyjatek stanowi

jedynie sledziona, gdzie wystepuje tzw. "krazenie otwarte"), dlatego uklad
krwionosny nazywa sie ukladem zamknietym. Wsród naczylfl
f
nych wyróznia sie naczynia wyprowadzajace krew z serca - tetnice
(arteriae), naczyn.ia doprowadzajace krew do serca zyly (venae)
naczynia wlosowate (vasa capillaria), za pomoca których nastepuje
miana miedzy krwia a srodowiskiem komórkowym.
Ryc. 50. Schemat ukladu krwionosnego (kierunek przeplywu krwi oznaczono strzalkami):
Krew (saguia) jest plynna tkanka, która dzieki mozliwosci wiazania a - naczynia krwionosne glowy i szyi, b - zyla glówna górna, c - krazenie male,
pewnych zwiazków chemicznych, np. skladników odzywczych, tlenu d - serce, e - aorta, f - naczynia krwionosne konczyny dolnej, g - zyla wrotna,
dwutlenku wegla, transportuje je z narzadów do narzadów. W organizmie h - watroba, i - zyla glówna dolna, j - naczynia krwionosne konczyny górnej
ludzkim krew krazy dwoma krwiobiegami - duzym i malym, zwanym
plucnym. Krwiobieg duzy (circulatio magl1a) rozpoczyna sie w komorze krwiotwórczego zalicza sie szpik kostny czerwony, uklad siateczko-
lewej serca, a konczy sie w przedsionku prawym. Sluzy rozprowadzaniu wo-·sródblonkowy (USS), sledzione, grasice oraz wezly i grudki ukladu
Emfatycznego.
po organizmie krwi bogatej w tlen, a odbieraniu z tkanek
wegla i srodków przemiany materii. Krazenie male, plucne
parva s. pulmonalis), rozpoczyna sie w komorze prawej, po czym 4.1. Naczynia krwionosne
plynie do pluc, gdzie nastepuje proces utleniania krwi. Nastepnie krew
powraca do serca, do jego przedsionka lewego i tu konczy sie krazenie Do naczyn krwionosnych zalicza sie: tetnice (arteriae), zyly (l!enae)
male. i naczynia wlossowate (vasa sanqllinea capilIaria). Tetnicami nazywa sie te
Narzady zwiazane z procesami powstawania i niszczenia krwi laczy sie naczynia krwionosne, którymi krew plynie z serca do narzadów. Zylami
we wspólny uklad krwiotwórczy (systema haemopaeticum). Do ukladu krew plynie w kierunku przeciwnym, tzn. z narzadów do serca. Naczynia
wlosowate zespalaja tetnice z zylami.
 .!
\
84
Sciana naczynia krwionosnego ogólnie jest zbudowana
warstw: wewnetrznej (tunica interna), wyscielonej sródblonkiem,
Uklad
z
kowej (tunica media) -- utworzonej z czesci miesniowej gladkiej i CZeSCl
wlókien sprezystych, oraz warstwy zewnetrznej (tunica ex terna) - okry-
wajacej naczynia, powstalej z tkanki lacznej wlóknistej.
Z uwagi na wyzsze i bardziej zmienne cisnienie krwi w tetnicach niz
w zylach, sciany tetnic sa grubsze, zawieraja wiecej komórek miesniowych
i wlókien sprezystych.
Tetnice, w których w warstwie srodkowej przewazaja wlókna sprezyste
nazywa sie tetnicami typu sprezystego. Sa to tetnice o duzej sredniC)';
zapewniajace szybki przeplyw krwi, np. aorta i jej glówne odgalezienia.
Tetnice o przewadze w warstwie srodkow.eik:0mórek miesniowych n_azywa
1
sie tetnicami typu miesniowego. Sa to tetnice, które skurczem wlasnej
sciany pomagaja przeplywowi krwi w kierunku narzadu, np.
,,1
)Y~WIlet~zna. Mniejsze tetnice, które w warstwie srodkowej
tylko jedna warstwe miesni gladkich nazywa sie tetniczkami
·1
a jeszcze mniejsze tetniczki, wystepujace przed przejsciem w siec
wlosowatych - tetniczkami przedwlosowymi (arterio/aeprecapillares).
Naczynia wlosowate posrednicza w wymianie -krwC mIedzy naczyniami
krwionosnymi a komórkami. Na zasadzie dyfuzji i osmozy krew
do komórek narzadu tlen i skladniki odzywcze, a w zamian odbiera
dwutlenek wegla, produkty przemiany materii i niektóre ich wydzieliny,
np. hormony. J,edynie w pecherzykach plucnych krew oddaje dwutlenek
wegla, a przylacza tlen. Zjawiska te zachodza dzieki bardzo
budowie .scian naczyn wlosowatych (choE jest ona trójwarstwowa:
blonek, blona podstawna, perycysty), a takze ze wzgledu na
:przeplyw krwi przez te naczynia (ok .. 0,5 mllJ,j:,;). Naczynia
bardzo gesto zespalaja sie ze soba tv/orzac siec naczyn
wlosowatych. Naczynia wlosowate w kierllIl1<:u
w naczynia wló'sowate zyll1e; a te z kolei w zylki
. postcapzllarisr'które lacza sie w wieksze zylki (venulae,2, a
(venae). .. ......
Sciana naczynia zylnego jest stosunkowo cienka i wiotka. "V
l
zyl znajduja sie zastawki zbudowane z 1-3 pólksiezycowatych kieszonele,
które zapobieg~ja cofaniu sie krwi... .. -, .... '
Schemat przeplywu krwi w naczyniach krwionosnych wyglada
stepujaco: tetnica - tetniczka -- tetniczki przedwlosowe -'
wlosowate tetnicze - naczynia wlosowate -' naczynia
- zylka zawiosowa - zylka ~ zyla. Ogólnie: tetnica -
wlosowate - zyla.
Inaczej krew krazy w nerkach, watrobie i sledzionie. W
tetnice dziela sie na naczynia wlosowate, które powtórnie zespalaja
i '
-
Ok/ad krwionosny
w naczynia tetnicze tworzac siec dziwna tetnicza - krazenie tetni-
czo-tetnicze. W watrobie zyly przechodza w naczynia wlosowate. które
85
ponownie lacza sie w naczynia zylne tworzac siec dziwna zylna - kraze-
nie wrotne zylno-zylne, natomiast w sledzionie krew po przejsciu z tetnic
do naczyn wlosowatych wylewa sie do miazszu, z którego jest wchlaniana
do naczyn zylnych - jest to tzw. krazenie otwarte.
Oprócz polaczen tetnic z zylami za posrednictwem naczyn wloso-
watych, wystepuja bezposrednio polaczenia za pomoca wiekszego naczy-
·nia. Sa to zespolenia tetniczo-zylne (anastomoses arteriovenosae) wystepu-
jace w niektórych narzadach, które sa okresowo czynne, np. slinianki czy
gruczoly dokrewne. Poza tym moga wystepowac jeszcze zespolenia tet-
niczo-tetnicze oraz zylno-zylne, zapewniajace oboczne krazenie krwi.
Krew (sangllis) jest plynna tkanka powstajaca z mezenchymy, o lepkiej
konsystencji i czerwonym zabarwieniu. Calkowita objetosc krwi wynosi
ok. 1/10--1/20 masy ciala, przecietnie ok. 5 1. Krew zawiera elementy
komó:tlc9:w.e,czyli.mor:fQtyczne (47% objetosci-'-krwi) i srodowisko plynne
~- ~~.e .._·('?~.'('''._9J)lej.9sci !e'..:vil· W sklad elementów morfotycznych
wchodza k!:~:~aki.Qz~!,:wClge,biak.Qraz_plytkLkrwi. Powstaja one u ludzi
doroslych w szpiku kostnym czerwonym (n;edlllla "ossium ruhra). Jedynie
limfocyty nalezace do krwinek bialych powstaja takze w grasicy, w wez-
lach chlonnych, w grudkach chlonnych oraz w sledzionie.
Krwinki czerwone (erytrocyty) maja ksztalt dwuwkleslego krazka,
a ich dojrzale formy nie posiadaja jadra. Ich liczba wynosi ok. 5--..::-5,4mln
w Lwm3 u mezczyzn i 4,5--4,8-·mln.ukobieL Erytrocyty kniia we krwi
obwodowej ok .. )20 dni, po czym gina rozkladajac sie. w sledzionie.
Czerwone zabarwienie zawdziecza krew obecnosci barwnika - hemo-
globiny, która ma zdolnosc wiazania sie z tlenem i dwutlenkiem wegla.
Funkcja krwinek czerwonych polega na dostarczaniu tkankom tlenu
pobranego z pluc (zwiazek hemoglobiny z tlenem - oksyhemoglobina)
óraz na odprowadzaniu z tkanek dwutlenku wegla do pluc, gdzie jest
wydychany przez drogi oddechowe (zwiazek hemoglobiny z dwutlenkiem
wegla - karboksyhemoglobina).
Krwinki biale (leukocyty) róznia sie od erytrocytów brakiem barwnika
oraz obecnoscia jadra. Ich liczba wynosi ok. 6-7 tys. w 1 mm3. Cecha
krwinek bialych jest ..zdolnosc fagocytozy oraz mozliwosc ruchu peI-
~akowatego. Krwinki biale dziela sie na granulocyty, limfocyty i mono-
.",yty" Granulocyty stanow.ia ok. 70% bialych' krwinek, dziela sie na
gr.'ljtlulocyty obojetnochlonne (68%}, kwasochlonne (ok. 1,5%) i zasado-
 :1'~"
'~~'~
~~:'.

86 --------------------------',,;:Uklad trzewn}'r ::----

Uklad krwioilo.fny
87

'iShlonne (20,5%). Granulocyty, glównie obojetnochlonne, przez cale zycie;;:~ ,," Albumin~-sa~-w,-Ytwarzan~-~--~a:L~ClQit::. Maja"().I1<:,.:Z,dolnosc, wiazanih-
chronia organizm czlowieka przed inwazja mikroorganizmów. ObiiizenieZ~w~.Y>---dziekl~ ..<?~~!??:'Y-,.}\'y~}.er,3:ja_QJHLIl1i. SCi:lIlkiXlaczyin'i' wf6's'owaiych
sie bezw~gled~ej liczby ~r~nulocyt.ów ponizej 1,5 tys. w : mm3 swiadczy:': c~~e.ronk~t}'~:Il:~;()1>::3,3.~}).~>,(Dlatego tez ,,:od~ przefiltr.owywana
o zmniejszonej odpornoscl orgalllzmu. RoJa granulocytow kwasochlon:" przez scmnke naczyn wlosowaty~h do przestrzem miedzykomorkowych
nych polega na. wytwarzaniu, cial odporn()sciowych i niszczeniu ,,'obcych,,:; pow:aca z p~wroten: d o ,n~czYHla k~wior:nosnego). Ponadto albuminy
bialek w orgalllzmie. Granulocyty zasadochlonne' wykazuja niewiellCie' "pelg!..i!...""ekrWI funkcje noslllka dla zWIazkow drobnoczasteczkowych, np.
zdolnosci fagocytozy, a ich zasadnicza Tola polega na wytwarzaniu hepa.·~rm()nnów.
ryny, czynnika powstrzymujacego krzepniecie krwi. i ----Olobulinysa produkowane prz~z komórki plazmatyczne. We frakcji
Limfocyty wystepuja w tzw. ukladzie limfoidalnym,. w którym kraza,', g!QlJ:Ufinowejwyróznia sie trzy podstawowe grupy: alfa, beta i gam-
miedzy krwia a tkankami. Uklad limfoidalny obejmuje \lklad naq:ynZ ma-globuliny. Najwazniejsza role posród tych grup globulinowych pelnia
chlonnych i krwionosnych oraz narzady produkujace limfocyty, tzn" S?:IJik/' 'gamma-globuliny, do których zalicza sie przeciwciala krazace we krwi.
kostny czerwony (wytwarza limfocyty krótko zyjace) oraz grasice,sledzi~~, p'ri"eciwciala sa to zwiazki odpowiedzialne za reakcje obronne organizmu
ne, wezly chlonnne i grudki chlonne ukladu pokarmowego (wytwarzajace \ przeciw antygenom, które wtargnely do organizmu.
limfocyty dlugo zyjace). Posród limfocytów dlugo zyjacychw'yró'Zniasie" "'Fibrynogen - zwany równiez wlóknikiem - jest wytwarzany podob-
limfocyty grasiczozalezne (tzw. limfocyty T) oraz limfocyty bursozalezne, ' ~jlIK.alb:u~il1.Y w.~atrobie.f'ibr:ynogen bierze udzial w PE2~<;,~:-;ie krzep-
czyli limfocyty B. ~imfocyty T powstaja w wezlach chlonnyc.!+"Ich; niecla .~rwI wytwarzajac siec w~okien w tworzacym,'~ie-·skfzepie. ,
I I
I

funkcja polega na ~y1:}y.JlxzaIlill.i,IIlglllnogenów,dzieki lc.tótym limfocyty' cWsróa'·zwiazków3ganicillycn'·wysre-pujacych w osoczu·wYr6znia sie

T produkuj a bialka Wiazc1ce,i unieszkodli wr<iface obce'Jfilorganfzi:!l.Uii, zwiazki~~towe _(~m~_ok'c"'.':l?.Y, ..lllQg.zni1<,)<:.:was.mQczowy, .krea tynina) ,oraz
zwiazkichemiczne na poziomie komórki. Jest to reakcja i~iIi;i:orbgiczna zwia.~~L.!:lez-'lzot()\-Ve
(cukier gronowy, kwas mlekowy, tluszcze i lipidy').
typu komórkowego.. Limfocyty B sa produkowane J2.r~e.c!~_."Yszystkim.}Elektrolity, stan,()\ViA,01<:.O?~:::::-:J%-objetosci.osocza. :po anionów osocza
-il grudkach chlonnych ukladu pokarmowego: Wytwarzaja immup.c:.'globu-; ··zalieza-siechlor, fosfor, siarke i jod, ado kationów --:=sód,'potas, magnez
liny, których zadaniem jest laczenie sie z obcymi dla organizmu zwiaz-f j~i:elaio ...
kanii chemicznymi, np. bakteriami, przez co inaktywuja je., Jest to reakcja>'
immunologiczna typu humoralnego. Monocyty stanowia ok. 6%.9.!alych:"; 4.3. Narzady powstawania i mszczenia komórek krwi
krwinek. Po przejsciu z krwi do uszkodzonych tkanek staja.ite~-makro:
Jak wspomniano, czas zycia komórek krwi jest ograniczony (eryt-
fagami. Wykaiuja wlasciwosci zerne pochlaniaj ac ,bakteric.)JE?:gmenty·
uszkodzoiIych tkanek.;. .r.ooyty'zyja' ok. 120 dni, leukocyty zasadochlonne do 15 dni, leukocyty
Plytki krwi (trombocyty) sa naj):I).niejsZYJJl.i..s:1emeptarnimorfot-ycznymr' k~Qc.hlonne,clolO dni, leuic0cyty.obojetnochlonne ok. }dni, a zywot
krwi. Ich ilosc·wyriosiok.250 tys. w l mm3 kxwi.Kraza we krwi ok.', liriifocytu ocenia sie nna dzien), stad tez potrzeba ich stalego uzupel-
7-10 dni. Biora udzialw procesach krzepniecia krwi - przy uszkodzeniu, '!ii~ani~l:Wymiana komórek krwi nastepuje dzieki dzialalnosci ukladu
naczynia'sKllpiajai zlepiaja sie, tym samym zamykaja miejsce me-chanicz-,& ~rwiotwórczego (systema haemopoeticum), który obejmuje narzady po-
wstawania i niszczenia komórek krwi.
neuszkodzone.
Krwinki czerwone powstaja w szpiku kostnym czerwonym, podobnie jak
granulocyty. :Monocyty sa produkowane przez komórki ukladu siateczko-
Osocze krwi wo-sródblonkowego, a limfocyty sa wytwarzane w narzadach limfatycznych
Osocze stanowi plynna czesc krwi. Jego objetosc wynosi okYW (biala miazga sledziony, wezly i grudki chlonne oraz migdalki i grasica).
53% (50-60%) krwi. Zawiera srednio ok. 90-92% wody i ok·.R
8-10% substancji stalych. Posród elementów stalych osocz'awyt'Óznia~ Szpik kostny czerwony
sie' przede wszystkim bialkCl., ~rV,Ji..~raz zwia~.l':~.__()ig,Cl.Ilicz.1?o~.L
..~!ekt~9-iJ,
Wielkosc szpiku kostnego czerwonego (meclulla ossium ruhra) w or-
lity. Bialka krwi stanowia ok. 7,2%ciilej"objetosci osocza. Dzie14.$ie;,
~a . trzy zasadnicze frakcje: albuminy (4%), globuliny (2,8%)jfibryno-i' ganizmie czlowieka wynosi srednio ok. 1300 g, a wiec mniej wiecej tyle,
ile wazy najwiekszy gruczol - watroba. U doroslego czlowieka szpik
gen (0,4%).
 88 Uklad

kostny czerwony jest zlokalizowany w nasadach kosci dlugich i plaskicht

(wszedzie tam, gdzie wystepuje istota gabczasta), natomiast u noworod:'?
J,;
- Uklad krwiono.~ny 89

ków i malych dzieci szpik kostny czerwony znajduje sie we wszystkich; a b c

kosciach. Z wiekiem szpik kostny czerwony w obrebie trzonów kasce,
dlugich jest wypierany przez szpik kostny zólty (medulla oS.dum flava).,;
W obrebie istoty gabczastej wystepuje podscielisko szpiku kostnego'
w formie siateczki przeplatanej 1,1kladem naczyn krwionosnych zwanych"
zatokami. Posród komórek siateczki wyróznia sie crytroblasty, czyli ko:,
d
mórki macierzyste krwinek czerwonych, oraz leukoblasty - komórki'
macierzyste krwinek bialych. Powstale erytrocyty i leukocyty opuszczaja \
szpik kostny przez zyly kanalów odzywczych. . e
Nalezy nadmienic, ze komórki siateczki szpikvkostnego czerwonego'
zalicza sie wraz z czerwona ~iazga sledziony oraz z komórkami
dzistymi Browicz-Kupffera watroby do ukladu siateczkowo-sródblonka·
J f
wego(USS).

4.4. Serce
n
Serce (cor s. cardia) jest miesniowym narzadem ukladu - ._, Q-' I
l.
dzialóJ acym na zasadzie pompy ssaco- tJloczacej. Ma ono ksztalt lekko i
splaszczonego stozka, w którym wyrózniamy podstawe serca (basis car·'
dis), skierowana ku tylowi, w prawo i ku górze oraz wierzcholek zwany(
koniuszkiem serca (apex cardis), zwrócony do przodu, w lewa strone i kuJ
dolowi; dlatego tez os dluga serca ma potrójne polozenie krzyzujac sie l'
z kazda z trzech glównych plaszczyzn ciala pod katem 45°. , tL
Na sercu wyrózniamy trzy powierzchnie: przednia (mostkowo-zeb.!
Ryc, 51. Serce - widok z przodu: a - pien ramienno-glowowy, b - tetnica szyjna
rowa), tylno-dolna (przeponowa) i plucna, która laczy obie poprzednid
powierzchnie po stronie lewej .!( wspólnna lewa, c - tetniCa podobojczykowa lewa, ci - aorta, e - pien p:rucny, f - zyly
plucne, g - przedsionek lewy, h - komora prawa, i - komora lewa, j - przedsionek ~
Serce jest polozone w sródpiersiu, z czego 2/3 lezy po lewej stronie, pra\Vy, k - zyla glówna górna
ciala, a 1/3 po prawej. Siega ono od drugiej przestrzeni miedzyzebrowej V

do piatej przestrzeni miedzyzebrowej- koniuszek serca (uderzenie koniu-;, serca jest podzielona na dwie czesci - mniejsza, Z"Vv'ana przedsionkiem, oraz
szkowe wyczuwalne nieco przysrodkowo od lewego sutka na linii miedzy- ' wiekszi:!'- zwana komora. Tym samym wyrózniamy w sercu przedsionek ~
sutkowej). f; i
lewy i przedsionek prawy oraz komore lewa komore prawa. W budowie
Se.rce proporcjonalnie jest wielkosci piesci, wazy przecietnie okolo ( zewnetrznej granice miedzy przedsionkiem lewym a prawym stanowi bruzda
i
I

300 g ma objetosc okolo __21.fL<;:Jl;J.3. ,~ miedzyprzedsionkowa przednia i tylna (suleus interarriale anterior et po-
Serce jest podzielone na dwie polowy boczne - prawa, zwana sercem sterior), natomiast miedzy komorami - bruzda miedzykomorowa przednia
i
i!'

prawym, oraz lewa - zwana sercem lewym. W sercu prawym krazy kreW ~ tylna (suleus interventrieularis anterior et posterior). Oba przedsionki od
zylna, która jest tloczona do krazenia malego - plucnego, natomiastj komór oddziela bruzda wiencowa (SUlCliS eoronarius), w której ukladaja sie
w sercu lewym krazy krew tetnicza, która z kolei jest wypychana do.'~ naczynia krwionosne wiencowe zaopatrujace miesien sercowy.
krwiobiegu duzego. W warunkach prawidlowych krew tetnicza lewegoj We wnetrzu serca przedsionki sa oddzielone od siebie przegroda
serca nie moze sie mieszac z krwia zylna prawego serca. Kazda z polówl miedzyprzedsionkowa (sep tum interatriale), a komory - przegroda mie-
~
i,
,~
90 Uklad krwionosny 91

zatokowej sa gladkie, ale w obrebie czesci wlasciwej przedsionka sa

wyscielane listewkami miesniowymi zwanymi miesniami grzebieniastymi
Aovtll (~m. pectinati). W budowie zewnetrznej p~~a wy-
llu:.stLk""",e.J
D.
~
~na uszkiem prawYJIl serca (aurieula dextra).
~~~~~r
'-...--""
ptu<:l'l':J
Z':ItA
Komora prawa (velltriculus dexter)
Do komory prawej naplywa krew z przedsionka prawego przez UJSCle
przedsionkowo-komorowe prawe. Ujscie to zamyka zastawka przedsion-
"kowo-komorowa prawa, zwana tez zastawka trójdzielna. Z prawej komo-
ry krew jest wypychana do pnia plucnego przez ujscie pnia plucnego,
które równiez zamyka zastawka. Poniewaz krew jest tloczona do pluc pod
1>V2 ed ;:;;anel<. L<!H':J malym cisnieniem, sciany komory prawej sa dwukrotnie ciensze od scian
komory lewej. Wnetrze komory prawej jest wyscielone licznymi drobnymi
Pn: e.ob;onek beleczkami miesniowymi (trabeculae carneae). Wystepuja w niej równiez
pvaw,:! wieksze zgrubienia miesniówki zwane miesniami brodawkowatymi (mm.
papillares). Od mm. brodawkowatych odchodza struny sciegniste (chordae
Komov<o Lewa tendineae), które lacza sie z platkami zastawki trójdzielnej. Miesni broda-
wkowatych jest tyle, ile jest platków zastawek, tzn. w prawej komorze
komovd- p"llwa trzy (mm. brodawkowate: przedni, tylny i przegrodowy).

i~ta 9tó~na i
P r ze d s o n ek l e w y (atrium sinistrum)
doLna z.,tt\ PUJ (.1(,8
Jego sciana jest gladka, a tylko w czesci zwanej uszkiem lewym
(allricula sinistra) jest pokryta - podobnie jak w przedsionku prawym

Ryc. 52. Schemat przeplywu krwi przez serce. Kierunek przeplywu krwi oznaczono strzal-
kami
t a
b
dzykomorowa (septum interventriculare). Przedsionki od komór odprowa-
dza przegroda przedsionkowo-komorowa (septum atrioventriculare). Prze- l
groda miedzyprzedsionkowa jest stosunkowo cienka, grubosci
1,5-4,0 mm. Zawiera ona dól owalny ifossa ovalis), pozostalosc po c
Ryc. 53. Serce - przekrój przez
plodowym. Przegroda miedzykomorowa jest zbudowana z grubej czesci k
komory: a - luk aorty, b - wieza-
miesniowej (10-15 mm) oraz z bardzo cienkiej czesci bloniastej, -która d dlo tetnicze, c - przedsionek lewy,
stanowi niewielki jej górny fragment. d - placiki zastawki dwudzielnej,
J e - mm. brodawkowate komory
~ lewej, f - przegroda miedzykomo-
Budowa poszczególnych jam serca rowa, g - mm. brodawkowate ko- r

e mory prawej, h - zyla glówna doJ-

Przedsionek prawy (atrium dextrum)
Przedsionek prawy sklada sie z dwóch czesci - z zatoki zyl glównych
h r na, i - struny sciegniste, j - placi-
ki zastawki trójdzielnej, k - zasta-
wki pnia plucnego, J - zyla glówna
i z przedsionka prawego wlasciwego. Do czesci zatokowej uchodza - zyla górna, I - pien piu cny
'3
,~g!Q..wna_-s~Qzn~j~-lli"Q~a
~ '-.../ ~,_d.9~~05--~,z _~~t~~~'l{jeEc9.wa."
... Sciany cze§ct
- drobnymi miesniami grzebieniastymi.
powraca z pluc czterema zylami plucnymi.
Do przedsionka
Uklad

lewego
-,
Uk/ad krwionosny 93

Komora lewa (ventriculus sinister)

Do komory lewej krew naplywa z przedsionka lewego przez ujscie

przedsionkowo-komorowe lewe. Ujscie to zamyka zastawka przedsion-
kowo-komorowa lewa, zwana tez zastawka dwudzielna lub mitralna.
Krew z komory lewej jest tloczona pod duzym cisnieniem do
glównej (aorty). Ujscie tetnicy glównej zamyka zastawka aorty.
sciany komory lewej wynosi ok. 15 mm. Wnetrze komory lewej
wyscielone - podobnie jak w komorze prawej - licznymi belecz
miesniowymi oraz miesniami brodawkowatymi. vVystepuja tutaj dwa
snie brodawkowate - przedni i tylny, od których odchodza
sciegniste do platków zastawki dwudzielnej.
Zastawki serca
Przeplyw krwi przez serce reguluje specyficzne urzadzenie mechaniczne
zwane zastawkami. Vlyrózniamy dwa rodzaje zastawek: przedsionko-
wo-komarowe-lewa (dwudzielna) i prawa (trójdzielna - oraz zastawki
tetnicze polozone w ujsciach tetniczych, tj. zastawke pnia plucnego i za-
stawke aorty. Zastawki przedsionkowo-komorowe reguluja plrzeplyw
z przedsionków do komór, po ich otwarciu krew naplywa z przedsionków
do komór, a z chwila ich zamkniecia nie pozwalaja one na cofanie sie
krwi z komór do przedsionków. Zastawki ujsc tetniczych reguluja od-
prowadzenie krwi z komór do wielkich tetnic aorty i pnia
Otwarcie ich powoduje odplyw krwi z komór do tetnic, a zamkniecie
pozwala na cofanie sie krwi do komór. Obie zastawki przedsionko-
wo-komorowe (valvae atrioventrieu/ares) przyczepiaja sie do
wlóknistych otaczajacych ujscia przedsionkowo-komorowe.
z platków: prawa - z trzech: (platek przedni, tylny, przysrodkowy
przegrodowy), a lewa - z, dwóch (przedni i tylny), dlatego
zastawka nazywa sie tez trójdzielna (valva trieu:>JJidalis), a lewa
na (valva biseuspidalis) lub mitralna (valva mitralis) ..
Struny .sciegniste lacza wolny brzeg platków z mm, brodawkowatymi.
\1.1 chwili skurczu komór platki zastawek pod wplywem krwi
stykaja sie ze soba i zamykaja ujscie przedsionkowo-komorowe. Platki
moga byc' wypchniete do przedsionków, poniewaz skurcz
kowatych powoduje napiecie strun sciegnistych, które przytrzymuja
zastawek. Zastawki tetnicze, czyli zastawka aorty (valva aortae)
zastawka pnia plucnego (valva trunel pulmonalis), sa zbudowane z
Ryc. 54. Zastawki aorty: a - mm.brodaw-
kowate komory lewej, b - struny sciegniste,
c - "kieszonki" zastawki aorty
pólksiezycowatych platków ("kieszonek"), które przyczepiaja sie do scian
tetnic oraz do pierscieni wlóknistych obejmujacych ujscia tetnicze.
W chwili rozkurczu komór cofajaca sie krew wypelnia "kieszonki", które
przylegajac do siebie nie pozwalaja na powrót krwi do komór.
Budowa scian serca
Serce ma trójwarstwowa budowe. Sciane wewnetrzna stanowi wsier-
dzie, srodkowa - sródsierdzie,/3 zewnetrzna - nasierdzie.
Wsierdzie (enclocardium) wysciela wewnetrzna powierzchnie serca lacz-
ll,ie ze szczelinami miedzy beleczkami miesniowymi oraz z zastawkami.
Sródsierdzie (myocardium) stanowi zasadniczy miesien sercowy, jednak
z punktu widzenia anatomicznego sklada sie z trzech elementów: szkieletu
serca, miesnia sercowego wlasciwego i ukladu przewodzacego. Szkielet
serca jest zbudowany z tkanki lacznej bedacej przyczepem dla miesniówki
serca. Sklada sie on z czterech pierscieni wlóknistych (pierscienia wlóknis-
tego aorty, pnia plucnego, pni przedsionkowo-komorowych prawego i le-
. wego), z dwóch trójkatów wlóknistych prawego i lewego oraz z czesci
bloniastej przegrody miedzykomorowej. Wszystkie te elementy sa ze soba
polaczone. Miesien sercowy jest zbudowany z wlókien miesniowych po-
przecznic prazkowanych, które wykonuja swa prace niezaleznie od woli
czlowieka. Miesniówka przedsionków jest duzo slabsza niz miesniówka
komór, poniewaz praca wykonywana przez przedsionki w porównaniu
z praca komór jest niewielka. Grubosc sciany przedsionków wynosi ok.
2-·3 mm. Miesniówka przedsionków - oddzielona od miesniówki komór
- sklada sie z warstwy powierzchownej o przebiegu okreznym i z warst-
wy glebokiej o przebiegu pionowym. Miesniówka komór ma trójwarst-
wowa budowe: zewnetrzna o skosnym przebiegu, srodkowa okrezna i
we-
wnetrzna podluzna. Te trzy warstwy lacza sie w calosc, nie tworzac
oddzielnych pokladów. \Varstwy wewnetrzna i srodkowa sa oddzielone
 Uklad
94
a cielilI/S atrioventricularis), odchodzacy od wezla przedsionkowo-komoro-
b tzw. pieli, który dzieli sie na odnogi prawa i lewa. Zakonczeniem odnóg
g Ryc. 55. Szkielet serca: a -
c wlóknisty pnia plucnego, b -
f -d wlóknisty aorty, c - czesc bloniasta
przegrody miedzykomorowej,
czek przedf.ionkowo-k
e -- pierscienie wlókniste, f-
wlóknisty prawy, g - trójkat
le",:y
e n.iewielka iloscia plynu surowiczego.
dla obu komór, natomiast warstwa zewnetrzna jest wspólna.
wiekszego obciazenia czynnosciowego sciana komory lewej jest
(ok. 15 mm) od sciany komory prawej (ok. 5 mm).
Uklad przewodzacy serca jest to specyficzny uklad miesniowy
zdolnosc samodzielnego wytwarzania bodzców wplywajacych na
serca. Zapewnia on rytmiczne ruchy serca wywolujac kolejne
przedsionków i komór. Do ukladu przewodzacego zaliczamy: wezel
kowa-przedsionkowy (!lodus sinuatrialis), lezacy w prawym
przy ujsciu zyly glównej górnej, wezel przedsionkowo-komorowy
atriovenlricularis), polozony na dnie przedsionka prawego w
c:
a przez centralny uklad nerwowy za posrednictwem
Ryc. 56. Uklad przewodzacy serca: a - odnogi peczka
b _ peczek przedsionkowo-komorowy, c - wezel przedsionkowo-komorowy,
sionek prawy, e - wezel zatokowo-przedsionkowy
95
przegrody miedzyprzedsionkowej i peczek przedsionkowo-komorowy (fas-
wego, ukladajacy sie w czesci bloniastej przegrody miedzykomorowej jako
sa rozgalezienia koncowe, czyli wlókna Purkinjego dochodzace do bele-
czek miesniowych obu komór.
Nasierdzie (epicardium) okrywa bezposrednio serce i jest blaszka
d - trzewna worka osierdziowego. Nasierdzie bez wyraznej granicy na wyso-
korony serca przechodzi w osierdzie (pericardium), które stanowi
blaszke scienna worka osierdziowego. Miedzy tymi blaszkami znajduje sie
przestrzen zwana jama osierdzia (cavuJn pericardii), która jest wypelniona
Czynnosc serca ~!
Jak wspomniano, serce pracuje na zasadzie pompy ssaco-tloczacej.
Praca ta polega nna rytmicznie powtarzajacych sie uderzeniach (tzw.
cyklach) serca, wynoszacych srednio ok. 70 razy na minute. W czasie
jednego cyklu serce przepompowuje ok. 70 mI krwi, co daje w ciagu
minuty ok. 5 1, a w ciagu doby - ok. 75 tys.l krwi. Cykl serca sklada sie
z trzech faz nastepujacych po sobie: skurczu przedsionków, skurczu
i
komór okresu spoczynku. Skurcz przedsionków odbywa sie jednoczesnie
z rozkurczem komór. vV tym czasie krew naplywa z przedsionków do
komór przez otwarte zastawki przedsionkowo-komorowe. Aby krew nie
powrócila do przedsionków zastawki dwudzielna itrójdzielna z chwila
zakonczenia fazy skurczu przedsionków zamykaja sie, poniewaz skur-
czone miesnie brodawkowate pociagaja struny sciegniste i zapobiegaja
odchyleniu platków zastawek do swiatla przedsionków. W czasie skurczu
komór krew jest wtlaczana do aorty i pnia plucnego przez otwarte
zastawki pólksiezycowate. Jednoczesnie przedsionki ulegaja rozkurczowi.
Z chwila zakonczenia skurczu komór cisnienie krwi w aorcie i w pniu
plucnym zamyka pólksiezycowate zastawki, zapobiegajac cofaniu krwi do
komór.. Dodatkowo cofajaca sie krew wypelnia "kieszonki" zastawek,
dociskajac je do siebie. Zastawki te pozostaja zamkniete az do nastepnego
skurczu komór. W czasie przerwy (spoczynku) miesien sercowy jest
rozluzniony i krew naplywa do przedsionków (zastawki przedsionko-
wo-komorowe sa zamkniete). .
Prace serca reguluje uklad przewodzacy serca, który jest kontrolowany
ukladu autonomicz-
nego. Autonomiczny uklad nerwowy unerwia serce poprzez mieszany
splot sercowy, który zawiera liczne zwoje sercowe. Czesc wspólczulna
odchodzi od pnia wspólczulnego jako nerwy sercowe szyjne - górny,
 ---------
96 Uklad trzewni!'
--..!
,,~,
!f
(ii [Jklad krwionosny
.~ 97
srodkowy, dolny - oraz nerwy sercowe piersiowe i powoduje przy.'/:,
spieszenie pracy serca (np. podczas wysilku). Czesc przywspólczulna:
odchodzi od nerwu blednego ex nerw czaszkowy) za posrednictwem galeziJt
a
b
sercowych górnych, srodkowych i dolnych, powodujac zwolnienie pracy'<: L c'
serca. iii;f.~
JI;
,'o

4.5. Krazenie male )y,l~ d

Krazenie male, czyli plucne (circulatio parva s. pulmonalis), sluzy wZbogaTt

ceniu krwi w tlen i wydaleniu dwutlenku wegla. Rozpoczyna sie ono
w komorze prawej pniem plucnym (truncus plllmonalis), który biegnie ku ",
górze przed poczatkowym odcinkiem aorty. Nastepnie przed wkleslym"
f
El

brzegiem luku aorty dzieli sie na tetnice plucne - prawa i lewa

CI
(a. plllmonalis dextra et sinistra). Kazda z nich we wnece pluca dzieli sie", L

na tetnice platowe - dwie po stronie lewej i trzy po stronie prawej, a te:;

h
z kolei na tetnice segmentowe, odpowiednio: po stronie lewej po 6 dOi~ k Ryc. 57. Schemat ukladu krwionosnego
górnego i dolnego plata, a po stronie prawej 4 do plata górnego, 2 do'l; tetniczego: a - l. szY.ina wspólna lewa,
srodkowego i 6 do dolnego. Tetnice segmentowe dziela sie na tetnice)! J
b - l. podobojczykowa lewa, c - aor-
o coraz to mniejszej srednicy, które przechodza w naczynia krwionosne f ta, d - tt. miedzyzebrowe, e - l.
wlosowate tworzac gesta siec oplatajaca pecherzyki plucne. To tu miedzy!, zoladkowa lewa, f - t. sledzionowa,
naczyniami krwionosnymi wlosowatymi a pecherzykami plucnymi zacha·' :~ g - l. nerkowa, h - t. krezkowa
dolna, i - l. biodrowa wewnetrzna,
dzi wymiana gazowa. Krew oddaje pecherzykom dwutlenek wegla,! j - t. biodrowa zewnetrzna, k - t.
a w zamian przylacza tlen. Naczynia krwionosne wlosowate lacza sie[ biodrowa wspólna, l -' t. krezkowa
w naczynia zylne o wiekszej srednicy, a nastepnie w zyly segmentowej górna, l - t. watrobowa wspólna,
i zyly plucne (venae pulmonales). Najczesciej do przedsionka lewego, gdzie t m - tt. wiencowe
konczy sie krazenie male, wnikaja cztery zyly plucne, po dwie z kazdego;{ . .
pluca. .....
~ komoro~a przedma (rar:ws interventriclllaris anterior) i galaz okalajaca
~' '.(ramus czrcumj1exus), ktore ~?zaopatruja przedsionek lewy prawie cala i
4.6. Krazenie duze ---'- uklad tetniczy ,et
j ..
'
komore lewa· Pozostal~ czesc serca .unaczyniona. jest przez~en-
cowa pr.e.";a ((1. coro~a:la dextr~), ktora uklada SIe w bruzdzie wiencO\veJ,--
.Ja. n~.stepille l?rzech.0azI na pO'-'llerzchnie przeponowa serca, gdzie konczy
Krazenie quze (circulatio magna) sluzy doprowadzeniu do wszystkichl' SIeJako tetlllca mIedzykomorowa tylna (a. interventricularis posterior).
na~dów i tkanek wraz z krwia tlenu i skladników odzywczych, a od-l.J-~k ao~ty ~us aort~e, rzebie a d oskrzeleDL.g1(uvnygJ. lewy..=::
prowadzeniu dwutlenku wegla i skladników przemiany materii. Krazenie~' } konczy ~J~ ~a wY&B-k:e-ser-cmrtego-1creg-l±-]3-i~e.g.O-~w zelllem-

,duze rozj2Qczyna ~ie .~~~.~e lewe~.kad ?achod~i te.tflica-~na~, .•. ~:~-.:ym CleSllla aortusthmus ao~tae), do którego dO~ho~.zi. wieza o
- aorta. Aor~~ l Sie na cZe§.c.._w-St~~~k . n~_a r..;ze. od lUk.u aor~y. odc~adza (od _stro~::L'prawej) .l)Jen ramien-
a0.E!Y i cZEC; ZS~«ll.1,1Jaca.!i
Aorta wstepujaca (aorta ascendens) rozpoCz2'~e.J:.QZS7~m zwa-l n' ,;"lowo.wV ...tetUJca SZ)'Jilllwspolua..J.ewa...Lte.tlllgfL12odOlJoEzltowa-lewa-:
nymopuszlca aorty, jest abjetao-ste~ na wysokosci polaczenia[. t'len ramIenno-glowo~y (truncus brachiocephalicus) na wysokosci prawego--
dfUgregoprawegoze5~zlJ:gi®_~_QrzechOJizi w luk aorty. Od czescL~ stawu :rlOstkow?-oboJczykowego dzieli sie na tetnice szyjna wspólna
~ulacel aorty o~..?dz<LJ:s:tnice wiencowe serca. (arteriae coronariae)j' prawa i. podob.ojczykO':"a prawa·
,~(a. coronaria sinistra) dzieli sie na galaz miedzy-l. \1' Tetlllca sZYJna wS12ol~a_(a. caroti~ communis) dzieli sie na wysokosci
'--,..
- "ornego brzegu chrzastki tarczowatej na tetnice szyjna zewnetrzna i tet-
. V

,-'.~.,i;;ti"
 ':-t
'y

,'i"
i! Uklad a.~, F'
99
~
:;,)l·

--
98 -'t:~:;'
b
•......

b ':r.ci
cd
r:",l'

.C

Ryc. 59. Kolo tetnicze mózgu: a - t. przednia

mózgu, b - t. srodkowa mózgu,
h c - t. szyjna wewnetrzna, t1. mózdzku, e - tt.
kregowe, f - t. podstawna, g - t. tylna mózgu,
k - t. laczaca tylna, i - t. naczyniówkowa, j - t.
laczaca przednia
9 e
anterior), srodkowa mózgu (a. cerebri media) i
galaz laczaca tylna (ramus
__________ lt communis posterior). Tetnica oczna wnika do oczodolu przez kanal wzro-
kowY i unaczynia galke oczna, miesnie oka oraz urzadzenia pomocnicze
oka, a takze jame nosowa i grzbiet nosa. Pozostale odgalezienia tetnicy
szyjnej wewnetrznej unaczyniaja przednia czesc mózgowia i lacza sie
z odgalezieniami tetnicy podstawnej tworzac kolo tetnicze mózgu (circulus
arterioslls cerebrz).
Tetnica podobojczykowa (a. sllbclavia) przechodzi za wysokosci pierw-
szego zebra w tetnice pachowa. Wczesniej oddaje tetnice piersiowa we-
Ryc. 58. Unaczynienie tetnicze glov:y i szyi: a - t. skroniowa powierzchowna,
b _ t. szczekowa, c - t. twarzowa, d - t. szyjna zewnetrzna, e - t. szyjna wnetrzna, pien tarczowo-szyjny i pien zebrowo-szyjny. [J'l '\". -",,["'eClv"'r eJ.,.

f _ t. podobojczyk owa, g - t. kregowa, h - t. szyjna wewnetrzna ~E kregowa l (o. vertebralis) biegnie w otworach zel).Fowo-'poprze-
cznych 6 górnych kregów szyjnych, a nastepnie wnika przez otwór wielki
nice szyjna wewnetrzna. V"; mieJSCU podzialu znajduje sie w glab czaszki, gdzie laczy sie z tetnica (kregowa strony przeciwnej,
zwane zatoka szyjna (sinus caroticus), w poblizu której znajduje tworzac tetnice podstawna (a. basilaris). Ta nieparzysta tetnica rozgalezia
klebek szyjny (glomus caroticum) zawierajacy angioreceptory. sie na tetnice tylne mózgu (a. cerebri posterior), które zespalajac sie
z tetnicami mózgu przednimi i srodkowymi zamykaja od tylu kolo
~ca ...§zyjna ze:.w-:,netrzn.Q
(a. carptis externa) biegnie w kierunku
slinianki przyusznej oddajac tetnice: tarczowa górna (a. thyroidea tetnicze mózgu. Tetnica ta unaczynia tylna czesc mózgowia.
rior), jezykowa (a. linqualis), twarzowa (a. Jacialis), potyliczna (a, Ts:tnica piersiowa wewnetrzna (a. thoracica interna) przebiega po
cipitalis), uszna tylna (o. auriculoris posterior) i gardlowa prz;dniej scianie klatki piersiowej i na wysokosci szóstego miedzyzebrza
(o. pharyngea oscendens). Odgalezieniami koncowymi sa tetnice dzieli sie na tetnice miesniowo-przeponowa (a. musculophrenica) i nad-
kowa (a. maxillaris) i skroniowa powierzchowna (a. temporalis brzuszna górna (a. epigastrica superior). Unaczynia przednia sciane klatki
piersiowej, przepone, grasice, oskrzela, pluca i osierdzie.
Jicialis). Tetnica szyjna zewnetrzna wraz z jej odgalezieniami
Pien tarczowD.::..sz.YiQY~
(truncus thyrocervicalis) dzieli sie na tetnice:
SZyje oraz zewnetrzna powierzchnie twarzy i glowy.
Tetnica sZ)Qna we?:::!l~t.rzna (a. carotis interna) wnika przez tarczowa dolna (a. thyróidea iIlJerior), poprzeczna szyi (a. tranCl'ersa colli)
"
tet~eJ, znajdujacy sie w czesci skalistej kosci skroniowej, w i szyjna wstepujaca (a. cerl'icalis ascendens) oraz nadlopatkowa (o. supras-
czaszki. Unaczynia jame bebenkowa, opone twarda, przysadke cupularis). Obszar unaczynienia siega od gardla do rozdwojenia tchawicy
a takze zwój pólksiezycowaty, a nastepnie oddaje tetnice: (gardlo, krtan, gruczol tarczowy, przelyk, tchawica), a takze obejmuje
miesnie obreczy barkowej oraz górnej czesci klatki piersiowej i grzbietu.
ophthalmica), naczyniówkowa (a. choroidea), przednia mózgu
 100 Uklad trzewny [/klad krwionosny 101
;.C~ ..:----

__Pien zebrowo-szyjny (truncus costocervicalis) dzieli sie na tetnice szyj_ ;~'które zaopatruj a mm. obrec:a-Qgrk-QFsj_9_r....az~a1:k:L.pie.r.s.imYej.., _
na gleboka (a. cervicaIis proJunda), unaczyniajaca mm.karku, oraz nai' ~alezieniami tetnicy pachowej sa tetnice: piersiowa najwyzsza (a. thora-
tetnice miedzyze.brov:a n~jwyzsza (intercostalis suprema), zaopatrujaca ~., cie; suprema), piersiowo-barkowa (a. thoraco-acromialis), piersiowa bocz-
górne przestrzeme miedzyzebrowe. k na (a. thoracica lateralis), podlopatkowa (a. subscapularis) i okalajaca
lTetnica pachow~ (a. axillaris) k.§.Lbezposrednim przedluzeniem t~nicy" amie - przednia i tylna (a. circumflexa humeri anterior et posterior) .
.QQSlobo iczykoweLP rze b ie~~J.:zez d ól J2_a.~l}QYl.L.Qd
d aj e Q.dg.ale2.ienia" ~ wys~kosci dolni<K0 brzeg1l_llL.Piersjg.wegp \\ieJ~.§~eg.Q~..t.e1J1ig.:LP-ltgb._9_'i'L~L.._
.l.,.12.Gechodzi w tetnice. ra~ienna,. Tetnica ramie~llla (a. bra.JJ:ialis) odda.~
) t@ice gleboka ram1ema f!!.:. . .J2ro(iault.LJ2Iachl) oraz te.t111C.e_12QQ9 ...
GZ;P,a
'lokciowa - .górna i dolna fE.:.. collateralis ulnaris suberior et enJerior),
"które unaczyniaja okolice ramienia .• Nastepnie tetnica ramienna w dQL-
lokciowym ul e gg_J2Qd zialQ:winA...1etnke"lQkGiQ.lYa...Lp.mmie.nio.:w.a_Ca...... ulnar is
9
,, , ;;;. radialis). Obie tetnice biegna w obr~~~.lli11.i.rn.W, przy CZ-)lllL
.trJill9!.JQ1<:ci ow.iL.lciY-J2rzysmdlwwQj..-Zna~znie....glebiej._ni.z....tetnica..p.r:omie.~
J
,
" ,, uiowa. Ta natomiast uklada sie bocznie i bardziej powierzchownie, tak ze
, ':
"
,
,, '; ,,,, ,
~olicy dalszej przedramienia jest ona okryta jedynie powiezia oraz
,, skóra i dlatego w tej okolicy jest bardzo dobrze wyczuwalna. Qbie tetnice
"-•./.i', . zaopatruja w krew przedramie".(tetnica promieniowa strone boczna, a tet-
cica lokciowa strone przysrodkowa), oddaja tetnice wsteczna uchodzaca
--a do sieci stawowej lokciowej, a ponadto lL-Q..lmlk~ga.rsJka
aie ze soba tworzac siec dloni.owa""i gr~9ietoy.ra nac1g,~..I§1k.~(rete carpi
zespalaj4--~

palmare et dorsale) oraz luk dloniowLp-owierzcbQWlly_L.gleb..o.ki (arcus

palnwris sllpeificialis et projimdus). Od wspomnianych sieci i luków
odchodza naczynia tetnicze do palców. Nalezy zaznaczyc, ze tetnica
promieniowa oddaje równiez: tetnice kciuka (a. princeps pollicis), która
uuaczynia kciuk. Ao"'fC. ","'--'12-1;. "'; '.

Al.A9~~~ (a. lhoracica) ·biegnie w przedluzeniu luku aort'i.,

_w...sr.6.dpi.e.r.si.u....t.y.ln.)'ill.,...do
jej rozworu w obrebie przepony. Oddak-.gale.z.W
scienn.§..i..1rj':ewlle: G ak~ie scie:nneJIL-PJlt ie t l Hk\:CLte1niC.CP..r:ze.p..onowe.....- Cf.,

b górne ~b"enicae .1!-'.Lt;.dQ~~:L..L..mii;;~zeb'roweetylne (aa. itercos~

posteriores). ,Zaopatruja one w krew miesnie grzbietu_,-.klatkLpier.sio.wej,q
jl
takze.Jdz~n kregg ... ~igruczol sutko~-Z. Galezie trzewn..e..(rr. viceraIes)
-...ill.....g.,alezie:
oskrzel owe (rr hr.onchiale.s).,.....przclyk~-V:r--esap1zag.cif.r-sr~ód=-
c l'-Ler~i.QWsi.-Crr. lJ1f:.dia;ilinaleA)i osia.d:ziIDY~-lr.r..-PJ;Eimr..,liJJ.C.il. Tetnice te
unaczyniaia wszystkie narzady trzewne klit...tki.....pie.ri.o.w.ej .•.-Z........w}ia_tkiem.
i' . mie.§.R.ia __.~Icowegp, np. galezie oskrzelowe sa naczyniami odzywczymi
t pluc.
e Kyc. 60. ,Un~~zynienie tet~cz~ ko~\- ,t ·!::'~E!.J<IBl~.(a. abdominalis)
czyny gorneJ. a -
b - L lokciowa, c _ LLm.iedzykost-
raIIllenna, .';
t. .. . ,
. p.o prZejSClUpr~ez rO,zwor aort~ w.przepoll1e. ( na wyso k OSC.l,,(
' . XII k re~
na, d - t1. luków <.lloniowych nad- V piersIOwego). Tetll1ca glowna przYjmuje nazwe aorty brzusznej. Dochodz1
garstka, e -:-. t. glówna k~iuku,
f - t. proIIllenlOwa, g - t. pacho· i- ,d?bIOdrowe
~ wysokosci ,IV }4;:.u,lqj;k'0',iowego~~zie
wspolne. ~Aorta5rzuszna gddaJe
uleZiLP-lliizi.a!-o;\YL.n~je.tni.;ce--
szereg odgalezlen,JrrQ.Ie_9..,gCLL-
• wa t ,,-pie mozna podzfcli9j(podobnie jak w odcinku piersiowym) na galezie
t~t ,"\.L te
o "LCo""elo we Q.,"""{~l
1)1e,.. ho 'ue( C!.-"i""
'rLCU:;i:e.4- L.. ,,;'l.'&u.e.
ccl.i':\. wu.e
{J cll.9- f'[.~ . \J
 Uklad 103
102

....
~e i trzewne. Dodatkowo galezie trzewne - w zaleznosci od ~~~~~~)'..§t$..j:J>~n-l~e: nerkowe (aa. renales), nadner-
czowe (aa. suprarenales) i jadrowe (aa. testiculares), badz jajnikowe (aa.
rycznego czy asymetrycznego ukladu narzadów przez nie
_ mozna podzielic na galezie trzewne parzyste i nieparzyste. ovarica). Galezie te unaczyniaja odpowiednie narzady. Do galezi trzew-
scienne (rr. parietales) aorty brzuszn.cej tq tet.n~ce przeponowe dol.Q.$< nych nieparzystych zalicza sie: pien trzewny, tetnice krezkowa górna
Tetnice
phrenicae inferiores) .k.!.~e_tn_i_c_e_le,_d_z._'_N_io-,,!e"(~J:vr/;'nDales).
i tetnice krezkowa dolna·
we dolne wraz z tetnicami przeponowymi górnymi unaczyniaja ~,J&~ (truncus celiacus) odchodzi od aorty zaraz po jej wyjsciu
z r~zworu w przeponie, na wysokosci chrzastki miedzykregowej, miedzy
natomiast tetnice ledzwiowe - miesnie g~zbietu (na wys. ledzwi)
kregiem piersiowym a pierwszym ledzwiowym. Pien trzewny
wiowy odcinek rdzenia kregowego.
sie na tetnjce: zol,!dkowa lewa (a. gastrica sinistra), watrobowa
wspólna (a. hepaEi~tri!fj~munis) i sledzionowa (a. lienales). Tetnica wat-
robowa oddaje tetnice zoladkowo-dwunastnicza (a. gastroduodenalis) i na-
stepnie wnika do watroby jako tetnica watrobowa wlasciwa (a. hepatica
~ l?::---
dolne ---~
p;,~l.,•• propria). Pien trzewny unaczynia zoladek, dwunastnice, watrobe, trzustke

l
~'" Tt.p",p'-,oo," / n~ l,."
~~ rhpoln~ - ~.\ o." i sledzione·
~ ~'-'iot .•~.
r.l'l~~i"lIa ,~. T.-sleo"l:;O"<.lWA ~Jli-Cjl~~~ (a. mesenterica superior) oddaje tetnice jelita
czczego (aa. jejunales) i tetnice jelita kretego (aa. ilei), które w liczbie
~
14~
J~__"" n. '"
n,.-leo., ~U~. // _
~ ~l:T.".dn ••"o 9°vn"
.
•.•

<.exko"''' .
10-18 ukladaja sie w krezce unaczyniajac odpowiednia czesc jelita
cienkiego. Ponadto tetnica krezkowa górna unaczynia dolna czesc dwu-
nastnicy, czesciowo trzustke oraz jelito slepe, okreznice wstepujaca i ok.
2/3 okreznicy poprzecznej przez nastepujace tetnice: trzustkowo-dwunast-
~, I ~"§ . ------., Tt. lo,""'o ••• ~-::;.
\'- IQ4iL~ \\ nicza (a. pancreaticoduodenalis), kretniczo-okreznicza (a. ileocolica), okre-

\~ \J
znicza prawa (a. colica dextra) i okreznicza srodkowa (a. colica media).
Iet!1j~~~<?:!y~glna (a. mesenterica inferior) odchodzi od aorty
,_,.t'''kOHd nieco powyzej jej rozdwojenia i oddaje tetnice: okreznicza lewa (a. colica

/i"11l\
qoln"

\-- ",!":;::,,~iU'\~~
~~~
~ ,~ ".f"'lne
n. b'od.'".e ~~
/~

\ \
\
senistra), esowate (aa. sigmoideae) oraz odbytnicza
superior). Naczynia te dochodza do pozostalej czesci jelita grubego.
górna (a. rectalis

Hidol(
.• ..• t ~u• rt. •\(~u-jOHt
o
pos-rodJ(OHC /" / W~dDJ: 't pVl.od U
' Odgalezienia koncowe aorty
Na wysokosci IV kregu ledzwiowego aorta dzieli sie na tetnice bio-
drowe wspólne - prawa i lewa. Przedluzeniem aorty jest tetnica krzyzo-
",:"

wa posrodkowa (a. sacralis mediana), która unaczynia okolice kosci

," ,'..>~J . . l ictd,(.t\(ol'>la Lel-,lGL
krzyzowej i guzicznej. Tetnica biodrowa wspólna (a. iliaca communis) na
H5pOL\'\cl.
T. wa,l-:>oo""
"" 'i" !~'
1/, ,/", -

wysokosci stawu krzyzowo-biodrowego ulega podzialowi na tetnice bio- \r,\

.~\!I ~iI
rl~ -/ _, :drowa wewnetrzna i zewnetrzna. .
j gJ j
1,1.. (\
I ~leJ~onow~ .Ittnic~i.o.9ro.w3~.f!una
(tetnice: biodrowo-ledzwiowe,
(a. iliaca interna) oddaje galezie scienne
krzyzowa boczna, zaslonowa, posladkowa
11 górna i dolna) oraz galezie- trzewne (tetnice: pepkowa, pecherzowa dolna,
)\ nasieniowodu lub maciczna, odbytnicza, srodkowa, sromowa wewnetrz-
na), które unaczyniaja miednice oraz niektóre narzady ukladu moczo-
wo-plciowego.
·l\e~ tV1.e'OW!j
~~j~a. Waca externa) dzieli sie na tetnice
brzuszna dolna (a. epigastrica inferior) i okalajaca biodro gleboka (a.
Ryc. 61. Odgalezienia aorty brzusznej circumflexa ilium profimda), które unaczyniaja czesciowo miesnie brzucha
 Uklad

11
grupy przedniej podudzia oraz czesciowo grupy bocznej (mm. strzalkowe)
i kO-nczy sie na wysokosci troczka prostowników goleni, gdzie przechodzi
w tetnice grzbieiDwa stopy. Tetnica grzbietowa stopy (a. dorsalis pedis)
'o
unaczynia grzbietowa czesc stopy.
c
K Tetnica piszG.z.eLmya_tylna-.(a. tibialis posterior) oddaje tetnice strzal-
kowa, która unaczynia tylna oraz czesciowo boczna grupe miesni pod-
udzia, a nastepnie ulega podzialowi na tetnice podeszwowe - przysrod-
kowa i boczna (a. plantaris medialis et lateralis). Naczynia te lacza sie ze
d soba tworzac luk podesZ'Nowy (arcus plantaris), którego odgalezienia
'unaczyniaja podeszwowa czesc stopy.

e
4.7. Zyly krazenia wielkiego

Zyly krazenia wielkiego mozna podzielic na cztery obszary drenowa-

nia: z miesnia sercowego - zatoka wiencowa, z górnej czesci ciala - zyla
glówna górna, z dolnej czesci ciala - zyla glówna dolna, z nieparzystych
J

Ryc. 62. Unaczynienie tetnicze konczyny

a - aorta brzuszna, b - t. biodrowa
c -- t. biodrowa wewnetrzna, d - t. udowa
e - t. udowa, f - L podkolanowa, g - t. piszczelowa b
tylna, h - t. strzalkowa, i - luk
j - t. piszczelowa przednia, k - t. biodrowa
netrzna
Ryc. 63. Schemat ukladu

t/~M~tt
krwionosnego zylnego:

i wewnetrzne miednicy, a takze narzady plciowe zewnetrzne.

l _-. d a- z. szyjna we\vnetrzna,

i'
b-z. nieparzysta krótka
tetnica biodrowa zewnetrzna przechodzi pod wiezadlem K -, e dodatkowa, c-z. niepa-

tl.
i przyjmuje nazwe tetnicy udowej. rzysta krótka, d-z. gló-
j- f
C wna dolna, e-z.
kowa, f-z.
ner-
jadrowa le-
~daje unaczyniajaca miesnJ:euml,ruIstepfiTeprzechodzi
femoris) m.in. tetnice gl~uda. (a.
przez wa, g-z. biodrowa ze..
przywodzicieli, po czym oddaje tetnice zstePV1,aca kolana (a. il.
wnetrzna, k - Z. biodro-
gemls), zaopatrujaca staw kolanowy. rrzedluz~ udowej h wa wewnetrzna, i-z. ja-
drowa prawa, j - z. ledz-
t~~a (a. poplitea), kt6rej odgalezienia wyt~zaja wiowa wstepujaca prawa,
,I stawowa kolana (rete articulare genus), a ponadto unaczyniaja
k zz. watrobowe,
miesnie. 'LeJD-jca podkolanowa ~ga pO..?3ialowi na ~~t-Qice p~~zelowa g l - z. nieparzysta, l-z.
- _Rrzedni~ i..JYJ.ua. - ramienna, m-z. promie-
Tetnica piszczelowa przednia (a. tibialis anterior) zaopatruje niowa
 Uklad Uk/ad krwionosny 107

trzew jamy brzusznej -- zyla wrotna. Pierwsze trzy naczynia (zyla

górna, zyla glówna dolna i zatoka wiencowa) uchodza bezposrednio
~cl 'Y:r..0 f'<;1

""e"lI1E:t~rl<ll prd"ld.
i~::l l'!lIm~&nno- gt,o"'ol'le
prawego przedsionka, natomiast uklad zyly wrotnej - do zyly
dolnej. ~"-.
Ponadto zyly krazenia wielkiego mozna podzielic na dwie grupy, tzn.
zyly glebokie i zyly powierzchowne. Zyly glebokie biegna zawsze w towa-
rzystwie tetnic, przy czym duzym naczyniom tetniczym, np. tetnicy udo-
wej, towarzyszy jedna zyla, natomiast mniejszym tetnicom - dwie
Zyly powierzchowne (skórne) biegna niezaleznie od naczyn Zyt •• g-towna.

i wykazuja liczne powiazania z zylami glebokimi wytwarzajac tzw.

go"na
nie oboczne.
:Pvzei'lod
~B ,,;,epeln'j!>ta.
limtal!:l<.'tn~
~oka wiencowa pLevs;owy
Zatoka wiencowa (sinus coronarius) jest najwiekszym naczyniem
i~!1 m~t;d't:Jieb"o"c
prowadzajacym ok. 60% krwi z miesnia sercowego do prawego ~L"e
ku. Powstaje ona z zespolenia zyly wielkiej serca, zyly sredniej serca,
malej serca, zyly tylnej komory lewej i zyly skosnej przedsionka
Z prawej komory krew jest odprowadzana do pra,vego przedsionka i~ta.
zyly przednie serca (venae cordis allteriores). Zyly najmniejsze serca niep~.'l..:l~ta.
cordis minimae) przebiegaja w glebi miesnia sercowego i uchodza bezpo- dodat:COHa,.
srednio do swiatla prawego przedsionka.

Zyla glówna górna

Zyla glówna górna (vena cava superior) powstaje na wysokosci
szego prawego stawu mostkowo-zebrowego z polaczenia dwóch zyl i:fla. ni epa.z!::l~ta
mienno-glowowych, lewej i prawej. Zyla glówna górna zbiera krew z )(,dtka.
i~td lr.;dz'..,;OH et
wy, szyi, klatki piersiowej oraz z konczyn górnych. Jest krótkim naczy- 'rJ~t'iPujd~il. P'd"'a..
niem lezacym w sródpiersiu. Przed ujsciem do prawego przedsionka
glówna górna przyjmuje zyle nieparzysta. Zyla nieparzysta (v. Ryc. 64. Zyla glówna górna i jej glówne doplywy
zbiera krew z prawej czesci klatki piersiowej. Jest przedluzeniem
ledzwiowej wstepujacej prawej (v. lumbales ascendes dextra). Biegnie la szyjna wewnetrzna. Zyla ramienno-glowowa prawa jest krótszym na-
prawej stronie kregoslupa przyjmujac po drodze nastepujace diplywy: czyniem od zyly ramienno-glowowej lewej. Bezposrednimi doplywami zyly
miedzyzebrowe tylne (vl'. intercostales posteriores), zyle przeponowa ramienno-glowowej sa zyla kregowa (v. vertebralis) i zyla szyjna gleboka
phrenica), zyly osierdziowe (vv. pericardiacae), zyly oskrzelowe (vv. (v. cervicalis profIlnda). Miejsce polaczenia zyly podobojczykowej z zyla
chiales) i zyly przelykowe (vv. esophageae). Najwiekszym doplywem zyly szyjna wewnetrzna nazywa sie katem zylnym (angullls l'enosus). Do lewego
nieparzystej jest zyla nieparzysta krótka (v. hemiazygos), która kata zylnego uchodzi przewód limfatyczny piersiowy, a do prawego kata
dza krew z lewej strony klatki piersiowej. Obie zyly nieparzyste nie zylnego - przewód limfatyczny prawy.
towarzysza zadnym tetnicom. Zyla podobojczykowa (v. subclavia) jest przedluzeniem zyly pachowej.
Zyla ramienno-glowowa (v. brachiocephalica) powstaje na wysokosci Odprowadza ona krewz:ylna z konczyny górnej, a takze czesciowo
stawu mostkowo-obojczykowego z polaczenia zyly podobojczykowej z z przedniej sciany klatki piersiowej oraz z glebokich czesci szyi. Z kon-
 Uklad

czyny górnej krew jest odprowadzana zarówno zylami Zyly od promieniowa, odlokciowa j posrodkowa przedramienia naleza
jak i glebokimi. ""vV obrebie reki wystepuja w zaleznosci od ukladu zyl powierzchownych, natomiast zyly ramienne, które towarzy-
siec zylna grzbietowa oraz siec skórna dloniowa. Siec zylna sza tetnicy ramiennej, zalicza sie do ukladu zyl glebokich. Dwie zyly
(rete l'enosus dorsale nwnus) daje poczatek zyle odpromieniowej i zyle ramienne laczac sie ze soba daja poczatek zyle pachowej.
odlokciowej, natomiast od sieci skórnej dloniowej odchodzi zyla posrod.
kowa przedramienna. sz YI
Zyla odpromieniowa (v. cephalica) lezy po przedniobocznej stronie
przedramienia i ramienia. Uchodzi ona do zyly pachowej ponizej obaj. Krew z glowy oraz SZYI Jest odprowadzana zylami szyjnymi: zyla
czyka. Zyla odlokciowa (v. basilica) lezy po przednioprzysrodkowej stro- Szyjna wewnetrzna, zyla szyjna zewnetrzna oraz zyla szyjna przednia.
nie przedramienia i wpada do zyly ramiennej. Zyla posrodkowa przed. Z tych trzech naczyn najwiekszy obszar drenowania posiada zyla szyjna
ramienia (v. mediana antebrachii) biegnie po przedniej powierzchni przed- wewnetrzna, która odprowadza krew z jamy czaszki (przez zatoki opony
ramienia pomiedzy zyIa odpromieniowa i odlokciowa, po czym w okoli- twardej), z twarzy (poprzez zyle twarzowa) oraz z wiekszej czesci trzew
cach zgiecia lokciowego rozdwaja sie widelkowato jako zyla i szyi (poprzez zyly gardlowe, tarczowe górne oraz zyle jezykowa). Zyla
szyjna wewnetrzna nalezy do ukladu zyl glebokich, natomiast zyly szyjna
odpromieniowa i zyla posrodkowa odlokciowa uchodzi do
naczyn zylnych. zewnetrzna oraz szyjna przednia zalicza sie do zyl powierzchownych.
Nalezy zaznaczyc, ze zyly szyjne wykazuja liczne zespolenia.
/Z~a p"l<.no>ltl.- Zyla szyjna wewnetrzna (l'jugularis interna) rozpoczyna sie jako bez-
posrednie przedluzenie zatoki esowatej opony twardej. Czaszke opuszcza
przez otwór szyjny i kierujac sie ku dolowi (w towarzystwie tetnicy szyjnej
Vdm~et"'la. wewnetrznej, a pózniej tetnicy szyjnej wspólnej i nerwu blednego) laczy
sie z zyla podobojczykowa tworzac zyle ramienno-glowowa.
Z mózgowia krew jest odprowadzana licznymi naczyniami zylnymi
biegnacymi zarówno po powierzchni pólkul mózgowych, jak i wewnatrz
mózgowia. Naczynia te zlewajac sie tworza zyle wielka mózgu (v. celebri
mag/w). Zyla wielka mózgu wraz z zylami mózdzku (1'1'. cerebelli) uchodzi
do zatok opony twardej. Ponadto do zatok uchodza: zyly sródkoscca (l'v.
:l.1-a odprom;en;o>li1 diploicae), odprowadzajace krew ze scian czaszki, zyly wypustowe (1'1'.
emissariae), bedace lacznikiem miedzy ukladami wewnatrz- i zewnatrz-
--Z'jl.cJ po";yodkQt-Id czaszkowymi, zyly oczne górna i dolna (v. ophta/amica superior et in-
PY.z c:dYól r",'en, a.
Jerior), zbierajace krew z oczodolu, oraz zyly blednika (l'1'. labyrinthi),
_ZyLa od~o\(ciok\a. od narzadu sluchu.
Zatoki opony twardej (sillu.i· durae matris) sa to szczelinowate prze··
strzenie miedzy dwoma blaszkami opony twardej mózgowia. Wyróznia sie
grupy zatok - górna i dolna. Do grupy zatok górnych zalicza sie:
zatoke strzalkowa górna i dolna (sinus sagittalis superior et inferior),
Siec :iylncl "3y:t.bleiDrlOIo
zatoke prosta (sinus rectus), poprzeczna (sinus transversus), esowata (sinus
sigmoideus) oraz zatoke potyliczna (sinus occipitalis). Zatoki dolne two-
rza: zatoka jamista (sinus ca1'ernosus), zatoka miedzy jamista (sinus inter-
cavernosi) oraz splot podstawny (plexus basilaris).
Obie grupy zatok posiadaja swój punkt zbiorczy, którym jest dla
grupy zatok górnych tzw. splyw zatok (confluens sinuum), polozony na
Ryc. 65. Naczynia zylne konczyny górnej gruzowatosci potylicznej wewnetrznej, a dla grupy zatok dolnych -- zato-
 _ .. 1~~~jl:JJL
-
110
r c,__

:;
• _ ~ • _'-.'~ .~_,.. o

a Uklad
.~
l- 7Km
11. {,--. \~/,~~~-o
. t'_~, I: ~ ; . .
..01;; ~
h.
._- l'
o Zyla szyjna zewnetrzna (v. jugularis externa) biegnie po bocznej stro-
szyi (jest dobrze widoczna, np. podczas krzyku), przyjmuje w górnym
odcinku zyle uszna tylna (v. auricularis posterior) i zyle potyliczna (v .
occipUaIis), po czym uchodzi przewaznie do zyly podobojczykowej, rza-
dziej do zyly szyjnej wewnetrznej.
Zyla szyjna przednia (v. jugularis anterior) powstaje w okolicy pod-
bródkowej, nastepnie uchodzi - podobnie jak zyla szyjna zewnetrzna
_ do zyly podobojczykowej lub do zyly szyjnej wewnetrznej.

a glówna dolna
Zyla glówna dolna (v. cava inJerior) powstaje na wysokosci IV kregu
ledzwiowego z polaczenia dwóch zyl biodrowych wspólnych. To najgrubsze
w organizmie naczynie zylne biegnie ku górze po prawej stronie aorty
brzusznej, przechodzi przez srodek sciegnisty przepony, a nastepnie jej krótki
odcinek piersiowy (1-2 cm) i dociera do prawego przedsionka serca.
Zyla glówna dolna przyjmuje doplyv;y scienne i trzewne. Do doply-
wów sciennych zalicza sie cztery pary zyl ledzwiowych (vv. lumbales),
majacych polaczenie z zyla nieparzysta, oraz zyly przeponowe (vv. phreni-
cae), odprowadzajace krew z przepony.
Doplywy trzewne to zyly: watrobowe, nerkowe, nadnerczowe oraz
jadrowe badz jajnikowe.
Zyly watrobowe (vv. hepaticae), w liczbie 2 lub 3 naczyn, odprowadza-
ja krew z watroby, do której dochodzi uklad zyly wrotnej.
t Zyly nerkowe (vv. renales) powstaja we wnece nerki przez polaczenie
zyl miedzyplatowych nerki; zyla nerkowa lewa jest naczyniem dluzszym
niz zyla nerkowa prawa.
Zyly nadnerczowe (VI'. suprarenales) - zyla nadnerczowa prawa ucho-
dzi wprost do zyly glównej dolnej, natomiast :i.:ylanadnerczowa lewa jest
Ryc. 66. Zyly glowy i szyi: a - zz. sródkosca, b -- zatoka jamista, c-z. oczne, d - doplywem zyly nerkowej lewej.
twarzowa, e - splot skrzydlowy, f-z. jezykowa, g-z. szyjna przednia, h-z.
zewnetrzna, j - z. podobojczykowa, j - Z. kregowa, k -- Z. szyjna wewnetrzna, 1- Zyly jadrowe (vv. testiculares) lub jajnikowe (vv. ovaricae):
esowata, l - zatoka poprzeczna, ID - splyw zatok, n-z. uszna tylna, o-z. - zyla jadrowa przechodzi w obrebie nasieniowodu przez splot
mózgu, p -- zatoka strzalkowa dolna, r - zatoka strzalkowa górna wiciowaty (plexlls pampinijormis), przy czym zyla jadrowa prawa uchodzi
bezposrednio do zyly glównej dolnej, natomiast zyla jadrowa lewa wpada
ka jamista znajdujaca sie po obu stronach trzonu kosci klinowej. dozyly nerkowej lewej,
zylna ze wszystkich zatok jest odprowadzana przede wszystkim do - zyla jajnikowa powstaje z polaczenia kilku drobnych naczyn zyl-
szyjnej wewnetrznej. nych tworzacych analogiczny splot wiciowaty, który lezy w obrebie
Na wysokosci kosci gnykowej do zyly szyjnej wewnetrznej wiezadla szerokiego macicy. Podobnie jak w ukladzie zyl jadrowych, zyla
zyla twarzowa (v. Jacialis), odprowadzajaca krew z trzewnej czesci jajnikowa prawa uchodzi do zyly glównej dolnnej, natomiast zyla jaj-
szki. Ponadto zyla szyjna wewnetrzna przyjmuje zyly: jezykowa (v. nikowa lewa jest doplywem zyly nerkowej lewej. Czasem zyla nadner-
qualis), gardlowe (vv. pharyngae) oraz tarczowe górne i dolne (vv. ezowa lewa, zyla jadrowa lewa, zyla jajnikowa lewa uchodza bezposrednio
deae superiores e t tnJeriores). do zyly glównej dolnej.
112 Uklad 113

Zyla biodrowa zewnetrzna (v. iliaca externa) jest przedluzeniem zyly

'4;Lcl gLów Yl Ci- udowej, przed zespoleniem z zyla biodrowa wewnetrzna przyjmuje zyle
doL.,a. nadbrzuszna i gleboka okalajaca biodro.
i'jty Zyla udowa jest glównym naczyniem odprowadzajacym krew z kon-
hia,t.vobowe Z~l;a P'" ep0l'10Nd. . czyny dolnej. Powstaje jako przedluzenie zyly podkolanowej (v. poplitea).
/dOlna Le~a. W obrebie stopy wystepuja dwa luki zylne - podeszwowy i grzbieto-
:i0a. p "X<: porlo •..•d. wy (areus venosus plantaris od których odchodza zyly od-
i
e~ dorsalis),
dol na pvcma. strzalkowa odpiszczelowa. Zyla odstrzalkowa (v. saphena parva) po-
",adn eyt.'l:.O~d.
~gyJ11 brzegu Stopy z polaczenia dr~ naczyn (j(f:-
~a~ych o~~Qalc.~laleg.o_L:-Q_?__~kJJ .zytn.e,g.o-p-o_d~~.-2..w.ego.-~astepn~e
z~a I'IddncvG':to •.••<l ~E:~~~d!l~2..
~0:Yii~..YLO~~Qli2~1~U2.Q'::<..~%J·-1.-bLe.gJ,11e.._r;H!--tylg.~
__ __
~~~
pyaHd. ~le._.l?_2..?!olanowym __ ~~zi~yl~p.odk.olan?""v.a~Z:x.l~d.12lli.z.~_
~phf?na-ma-glUL)_.....LQ~q,c:;];yna-&le-na_pn;y.s.L9..QkQwym_br.?;~gu
~!9P-Y~~~tr~c~.lLo.d. lukl.Lj,y~~ __$rzb!eto-
iyta i~ta rt.:y1<OHd. ~asteJ2nie Qkr~.i.a kostke przysrodko~t_~_~_~eE.I.!-J~J.1L_K~E~~::~'P.Q_.
Lewa.
p.awa prz-ys;mdk.Q.:YY-ei.1troI?:~.2}eniiUcra, po cZ"Ymwpada do zyly udov-.:..~LQ!Jie
zyly odstrzalkowa i odpiszczelowa-nafeza--d-ozyfpoWierichownych i po-
i~ta jd,dVOl-JcL siadaja liczne zespolenia z zylami glebokimi.
(jdjn;kohlil} Lel-Ja
Z.'jta. ja,d1'O •..•a __ Uklad zyly wrotnej
(Jaj";J(Q,,,oJ PVd!"d.
Zyla wrotna (v. portae) doprowadza krew do watroby z nieparzystych
narzadów ukladu pokamlOwego, z trzustki i ze sledziony. Zyla wrotna
'i.:J-ia, biod.o",C\. powstaje na wysokosci glowy trzustki przez polaczenie zyly sledzionowej
/ Z Chin e,t v.r.na.. z zyla krezkowa górna. Zyla sledzionowa (v. lienalis) odprowadza krew ze
sledziony, a ponadto otrzymuj\: drobne naczynia z zoladka i z trzustki.
Przed zespoleniem z zyla krezkowa górna do zyly sledzionowej dochodzi
'zyla krezkowa dolna (v. mesenterica inferior), odprowadzajaca krew
i~t biodvONA z okreznicy zstepujacej i esowatej oraz z górnej czesci odbytnicy. Zyla
zyt;} b,'odvohJC CI.

hi ,,>p.5L ne
Ryc. 67. Zyla glówna dojna i jej
Zyla biodrowa wspólna (v. iliaca commzmis) powstaje na
stawu krzyzowo-biodrowego z zespolenia zyly biodrowej
z zyla biodrowa zewnetrzna. Do zyly biod~~o'YIejwspólnej lewej
zyla krzyzowa posrodkowa (v. sacralis mediana).' . dochodzace do odpowiednich platów watroby2.
Zyla biodrowa wewnetrzna (v. iliaca 61terna) przyjmuje doplywy
ue (zyly: biodrowo-ledzwiowe, posladkowe górne i dolne, krzyzowe
ne, zaslonowe oraz sromowe wewnetrzne) oraz doplywy trzewne,
tworza geste sploty dookola narzadów miednicy mniejszej (sploty:
czowy, pecherzowy, odbytowy, maciczny i pochwowy).
l,Ie;,inl;tv;:n4 krezkowa górna (v. mesenteriea superior) odprowadza krew z jelita cien-
kiego oraz z jelita grubego (do lewego zgiecia okreznicy). Doplyvvami zyly
glówne doplywy krezkowej górnej sa zyla trzustkowo-dwunastnicza (v. pancreaticoduadena-
lis) oraz zyla zoladkowo-sieciowa (v. gastroepiploica).
Zyla wrotna uklada sie w wiezadle watrobowo-dwunastniczym, przyj-
muje zyle zoladkowa lewa (v. gastriea sinistra), po czym osiaga wrota
watroby. Tutaj zyla wrotna ulega podzialowi na galezie lewa i praWql,
Galezie te dziela sie na
zyly miedzyzrazikowe, które przechodza w siec naczyn wlosowatych, po
czym lacza sie tworzac powtórnie uklad naczyn zylnych: zyly srodkowe
zrazika, a nastepnie zyly podzrazikowe, z których polaczenia powstaja
2 Patrz podrozdzial 1.8. ·Watroba.
114 Uklad Uklad' chlonny 115

Zadaniem krazenia wrotnego jest doprowadzenie do watroby sklad-

e b
ników pokarmowych wchlonietych w jelicie cienkim w celu ich czes-
ciowego zmagazynowania w postaci glikogenu, a takze produktów roz-
padu krwinek w sledzionie. Krew przeplywajaca ukladem wrotnym przez
watrobe jest odtruwana ze zwiazków trujacych, które dostaly sie do
organizmu przez uklad pokarmowy.
Nalezy zaznaczyc, ze istnieje krazenie oboczne, dzieki któremu krew
moze byc odprowadzana do zyly glównej dolnej (np. zyla krezkowa dolna
przez splot odbytniczy do zyly biodrowej wewnetrznej) lub do zyly
glównej górnej (np. zyly zoladkowe lacza sie z zylami przelyku, które
uchodza do zyly nieparzystej) z pominieciem krazenia wrotnego.

5. Uklad chlonny (systema limphaticum)

d Wstep

Vklad~clll()Ilny obejmujeaaczy-pjll.c;lg.<?J:lile, wezlychlonne oraz chlon-

ke. Naczynia chlonne (vasa limphatica) tworza najgestsza siec naczyniowa,
upodabniajaca sie w swojej budowie do sieci naczyn zylnych. Naczynia
chlonne transportuja chlonke zawsze w kierunku dosercowym.
Wezly chlonne (nodi limphatici} to narzady, które wystepuja na drodze
naczyn chlonnych. Sa.miejscem tworzenia limfocytów, -a takze osrodkiem
-'niszczenia obcych r..viazków, które wniknely do organizmu. Liczbe wez-
lów"C1ilonnych ocenia siena.ok .. 360-:-=120()1. przy czym najwiecej ich
wystepuje ok. L5~rokl1_zycia.
<::hlonka ..(lJ!.17!pha)- zwapa ..r:ównjez Jinl[~ - podobnie jak krew jest
tkanka plynna naszego ustroju. Chlonka wypelnia wszystkie wolne prze-
str.z:eniemiedzytkankowe, po czym jest dostarczana· do naczyn chlonnych,
-a-~aiwieksze ~ nich - zwane przewodami limfatycznymi doprowadzaja ja
9.SIly<.;p
.. Chlonka zawiera ciala odpornosciowe - lim-
sie w naczyniach chlonnych krezki jelita cienkiego
i p,rzewodu piersiowegO JrClIlsporluje.ckuleczki tluszczu, które nadaja jej
c1.~;akte~Y~tycZne~·;niec~ne '~~barwien.ie. __ .Taka chlopke.nazywa sie mle·
~cz;~rnJl'hylli;"'r' "
'Obok ukladu chlonnego wystepuje uklad .paralimfatyczny (przychlon-
Ryc. 68. Uklad zyly wrotnej: a-Z. zoladkowa, b-z. sledzionowa, c - z.. krezkowa gy.),...który obejmuje narzady tworzenia i niszc.zenia.Jimfocytów: .sf~dzione,
dolna, d-z. krezkowa górna, e-Z. wrotna, f - watroba, g - zz. watrobowe, h .- Z.
glówna dolna gra~ige,.migciaJki oraz grudki chlonne (samotne i skupione) uklad:upokar-
ulO.'Wc:go3. lViigctalki tworza pierscien limfatyczny gardla (Waldeyera)4.
2 lub 3 zyly watrobowe doprowadzajace krew do zyly glównej dolnej.
3 Patrz podrozdzial 6.5. Grasica.
(Dlatego krazenie watrobowe nazywa sie krazeniem dziwnyrrl zylno-zyl- 4 Patrz podrozdzial 1.2. Gardlo.
nym).
 Uklad

Naczynia chlonne (vasa lymphatica) tworza naj gestsza siec naczynio-

wa, znajdujaca sie niemal we wszystkich narzadach. Naczynia chlonne nie
wystepuja jedynie w szkliwie i zebinie zebów, w soczewce, rogówce i ciele
szklistym oka, w chrzastkach, w nablonku skóry i we wlosach (w tych
c narzadach brak równiez naczyn krwionosnych), a takze w mózgowiu,
rdzeniu kregowym, miazszu sledziony, w ukladziy wyspowym trzustki,
zrazikach watroby, w szpiku kostnym oraz w lozysku.
d Wsród naczyn chlonnych wyróznia sie _naczynia chlonne wloso-
e wate oraz naczynia chlonne zbiorcze lacznie z wielkimi pniami chlon-
nYUl1.

f Do naczyn chlonnych wlosowatych (vasa lymphatica

9 posiadaja zastawek.
Ryc. 69, Schemat ukJadu limfatycznego: a - kat zylny, b - wezly limfatyczne pachowe,
c _ przewód piersiowy, d - zbiornik mleczu, e -- pien jelitowy, f - pnie
g _ wezly limfatyczne pachwinowe, h - pien oskrzelowo-sród piersiowy, i - pien podoboj-
czykowy, j - pien szyjny
Nalezy zaznaczyc, ze w mysl nowego mianownictwa anatomicznego
rzadów paralimfatycznych obecnie nie zalicza sie do ukladu chlonnego.
Uklad chlonny rozwija sie lacznie z ukladem krwionosnym, pozostaj
z nim we wspólnym zwiazku anatomicznym i czynnosciowym. W
nieniu od ukladu krwionosnego uk:lad .chlonny--uazywa·sie , Obydwa przewody chlonne uchodza do odpowiednich katów zyl-
.otwartym, gdyz - jak wspomniano - w czesci obwodowej
wypelnia wolne przestrzenie miedzytkankowe, a dopiero pózniej wystepuje
w obrebie naczyn chlonnych.
Uklad chlonny, z uwagi na obecnosc limfocytów, pelni bardzo
role w procesach odpornosciowych organizmu. Odpornosc
t;:pu,_komórkowego jest zwiazana z niszczeniem
zwiazk ów ,chemicznych przez wlasne., komór ki;
zwiazków chemicznych przez
D..azywa,sie odpornoscia organizmu typu humoralnego. W pieI_~iQ.wej,oraz-~z~'~p~a'~';;'~f1(onczyny .górnej. Jest krótkim przewodem
odpornosci zarówno komórkowej, jak i humoralnej uczestnicza
Ponadto, ze wzgledu na fakt, ze w obrebie kosmka jelitowego
60-70 % tluszczów wnika do naczynia chlonnego, uklad chloririilPrze-
wód p,ier:sioWY)'pelni role transportera.~.----",.,~_
tluszczu.-··· -.~
.... --
dostarczana chlonka z przestrzeni miedzytkankowych,
capillaria) jest
a nastepnie jest
ona odprowadzana do naczyn chlonnych zbiorczych. Naczynia chlonne
wlosowate maja grubosc wlosa, sa zbudowane jedynie ze sródblonka, nie
Naczynia chlonne zbiorcze powstaja z polaczenia sieci naczyn wloso-
watych. Transportuja one chlonke tylko w jednym kierunku, a jej cofaniu
sie zapobiegaja zastawki. Naczynia chlonne sa zbudowane z grubszych
rurek o trójwarstwowej budowie, w której najbardziej rozwinieta jest
warstwa srodkowa zawierajaca lT).iesniówkegladka, i wlókna sprezyste.
W swietle naczynia chlonnego znajduja sie _zastawki, które swoja bu.dowa,
przypominaja zastawki zylne. Wieksze naczynia chlonne lacza sie w tzw.
pnTe-ch1onrie'(trullci IjJ'l1pJwtici)" a te z kolei w najwieksze naczynia
chlonne -:'pf'z(':W99fch)OIlne. Ostatecznie chlonka jest transportowana
z calego orga'ilizmu dwoma przewodami chlonnymi - przewodem chlon-
nym prawym i przewodem chlonnym lewym, zwanym równiez piersio-
nych (tzn. do prawego i lewego kata zylnego). Kat zylny (angulus venosus)
to miej sce zespolenia zyly szyjnej wewnetrznej z zyla podobojczy-
Przewód chlonny prawy
Przewód chlonny prawy ,(ductYS_."clymp/1aJiclis dex,ter) transportuje
chlonke z ok._l/4 czesci ciala, -tzn. z prawejcze§cC'glowy,szyi, klatki
ok. 1,5 cm i powstaje z polaczenia odpowiednich pni: szyjnego
'prawego (trunclis jugularis dexter), oskrzelowo-sródpiersiowego prawego
(trwIClIs brOl;chomediastinalis 'dexter) oraz pnia podobojczykowego, prawe-
iOTirimcI/s'.siibaav{i;s-de~ite)TUchodzi
--- do prawego kata zylnego.
"-...
118
Uklad trzeWny :!;Uklad
---..::.. "o
chlonny 119
Przewód piersiowy :;:l:n,'·
< ~~
~-J;:'l;.:-.
li'
G'ud'" ch~onn<!

~;;
Przewód piersiowy -Ctrun(;USthoracicus) transportuje chlonke z pozos.~;;
talej czesci ciala (ok. 3/4), tj. z konczyn dolnych, jamy _brzuszn,ej, ..<??:.es.l
ciowo z klatki piersiowej, z lewej konczyny górnej oraz z lewej. Gze~ci t zatoki.

i
gl()wy szyi. Rozpoczyna sie na ;,~sokosci ;XI-XI~ kregc:pje:si?wegot! ,. To.ebka w~xta.
a czasem nawet
• . I lub II
kregu ledzwlOwego polaczemelIl pm ledzwlOWych t
••••••••• • • •••••• ' •• "0" '.0 •• 0 ,

(trund lumbales). W polowie przypadków w miejscu tym tworzy sie !

rozszerzenie zwane zbiornikiem mleczu (cisterna chyli). Puie ledzwiowe. f
odprowadzaja chlonke z konczyn dolnych,'ze-scianooinafzadó~ miednicy,
z parzystych narzadów jamy brzusznej oraz czesciowo ze sciany brzucha. ~..,
l --....

W jamie brzusznej do przewodu piersiowego uchodza 2-3 pnie \

jelitowe (trunci intestinales) odprowadzajace
kowo-jelitowego.
chlonke z przewodu zolad.
Przed zespoleniem z lewym katem zylnym przewód l
I 1>elec.x Ka.
Rchen

piersiowy przyjmuje: . d;~

chlonne
-pien sródpiersi0'Wy.przedni.(trunclls rnediastinales anterior), zblera.,!.
jacy chlonke z czesci klatki piersiowej, . .<. ;~'
- pien podobojczyk0'YY lewy (truncus subcfavius sin is ter); zbIeraJacYI_ Ryc. 70. Budowa wezla chlonnego
chlonke z lewej konczyny górnej, '. t
- pien szyjny lewy (trunells jllgularis sinister), zbierajacyc4~Q~~e. l 5.2. Sledziona
z lewej czesci glowy i
szyi: '. "j.
Jak wspomniano", przewód piersiowy uchodzi do lewego kata zy!nego. t Sledziona (lien)jest to nieparzysty narzad polozony w podzebrzu lewym,
na 'N)'sokosci od dziewiatego do jedenastego zebra. Ma ksztalt trójsciennej
. f
Wezly chlonne
..i
•.'l' piramidy skierowanej podstawa Kll dolowi, ulozonej skosnie, tak ze jej os
dluga biegnie mniej wiecej równolegle do dziesiatego zebra. Przecietnie
Wezly chlonne (ll0clJ lY0pJwtici) sa to narzady znajdujace sie na.;. dlugosc narzadu wynosi ok. 12 cm, szerokosc - 7 cm, grubosc _ 4 cm,
drodze chlonki, przez które ona bezposrednio przeplywa. Wezly chlonne, a waga ok. 200 g. W budowie sledziony wyróznia sie konce tylny i przedni,
~ystepuja w malych (3-6) lub duzych (10-30) grupach, najliczl1icj powierzchnie przeponowa i trzewna oraz brzegi górny
f. dolny .. i
w tkance podskórnej \Y__9kolicachs:?Y,i,. pod pacha i wpa(3l1.~Y'~.Il~e,
nato-.!. Sledziona lezy wewnatrzotrzewnowo. W swoim polozeniu utrzymuja ja
miast bardzo rzadko pojawiaja sie samotnie. '; wiezadla przeponowo-sledzionowe (lig. phrenieoliellale) i zoladkowo-sledzio-
Wezel chlonny jest zbudowany z torebki, miazszu oraz zatoki wezla.. nowe (lig. gastroIiellale) dochodzace do torby sieciowej. Koniec przedni
f .

Torebka wezla
• chlonnego jest to blona lacznotkankowa zawierajaca wlókll,a
.. •..• (narzadu
. jest oparty na wiezadle przeponowo-okrezniczym (lia.
b phrenicocoli-
sprezyste i miesniówke gladka· Otacza wezel chlonny i wnika w j~go mlaZSZ[~cum).
tworzac tzw. beleczki wezla chlonnego. Miazsz wezla chlonnego Jest zbu~o: t~ Sledzione bezposrednio okrywa blona wlóknista (runica jibrosa), która
i
wany z czesci korowej rdzeniowej. Czesc korowa dziela beleczki na placlki r lezy pod blona surowicza (tunica serosa), czyli otrzewna. Blona wlóknista
chlonne. Placiki te, zawier~j,a grud~i chlonne, w których nastepuje wy- I, two~zaca torebke s1e?zi~ny )~st. zbudow~n~ z ",:l~k~en klejodajnych i sieci
twarzanie limfocytow. Czesc rdzeruowa wezla chlonnego tworza pasm~ sprezystych oraz z ruewlelbeJ hczby wloklen mlesruowych gladkich. Przez

l.
H ..

tkanki lacznej (tzw. pasma rdzenne), zawierajace komórki tuczn~. Zat.o~!
wezla chlonnego sa to przestrzenie pomiedzy torebka, beleczkailll a illIaZ-
szem wezla, przez które przeplywa chlonka. Chlonka jest doprowadzana do ~
wezla przez naczynia chlonne doprowadzajace w liczbie od 3 do 11, a od- r
prowadzana przez 2-3 naczynia chlonne odprowadzajace.
f, wneke wnikaja do sledziony pasma tkanki lacznej wlóknistej, wytwarzajace
w niej beleczki sledziony (trabeculae lienis), które lacza sie z torebka tworzac
razem wlóknisto-miesniowy zrab sledziony. Przestrzen miedzy torebka a be-
le~zkami wypelnia tkanka siateczkowata w postaci miazgi czerwonej i bialej.
t(;. .Miazga czerwona (pulpa rubra) jest bogato unaczyniona, zawiera biale

ill
:,-::' ~,'

".p.
I.
 Uklad

z grudki limfatycznej ta tetnica rozdziela sie na drobne tetniczki zwane

pedzelkami (penicilli). Po przejsciu w naczynie wlosowate krew wylewa sie do
przestrzeni w tkance lacznej siateczkowej, skad odplywa naczyniami zylnymi
do zyly sledzionowej; dlatego krazenie w sledzionie nazywa sie krazeniem
otwartym.
Sledziona zwana jest "cmentarzyskiem czerwonych cialek krwi", po-
niewaz niszczy starzejace sie erytrocyty, jednoczesnie uwalniajac
z nich hemoglobine· Tym samym jest narzadem kontrolujacym stan
r
b czerwonych cialek krwi. Sledziona pelni równiez funkcje zbiornika
e krwi. Ponadto grudki limfatyczne sledziony wytwarzaja limfocyty i ciala
I
c
odpornosciowe.

6. Uklad dokrewny (systema elldocrinum)

Ryc. 71. Sledziona -
trzewna: a - koniec tylny, b -
ruca sledzionowa, c - zyla
nowa, d - koniec
e - wneka sledziony
Uklad wydzielania wewnetrznego - zwany równiez ukladem dokrewnym
lub endokrynologicznym - jest zbudowany z gruczolów dokrewnych (glan-
i czerwone cialka krwi. Miazga biala (pulpa alba) wystepuje w postaci '-
dl/lae .!line dllctiblls)
...,..~"'
.."-, ~-
. "
rozmieszczonych w róznych miejscach organiznm czlo-
..'""-"~"'.- ... .....

Wieka. Cecha wspólna tych gruczolów jest fakt, ze produkuja one wydzieliny
limfatycznychs1edzionowych o budowie zblizonej do gnldek chlonnych.
Tetnica sledzionowa (a. lienalis) wnika przez wneke sledziony, po
rozgalezia sie na tetnice beleczkowate (biegnace w beleczkach
dochodzac do grudek limfatycznych jako tetnica srodkowa. Po
'j ~
a
c
,-d
-e
f
d

e
Ryc. 72. Schemat budowy
a - blona wlókilista, b - beleczka '-C3
dziony, c - miazga czerwona
d - tetniczka pedzelkowata, e - \ Ryc.
a
73. Schemat ukladu dokrewnego:
szyszynka, b - przysadka mózgowa,
biala sledziony, f - zyla c - tarczyca, d -- grasica, e - nadnercza,
g - tetnica beleczkowata f - trzustka, g - jadra
l] f
 ..-P

123
Uklad fr'7PWn"
122
6.1. Przysadka mózgowa

Przysadka mózgowa (1u'pophx;:;is) jest gruczolem wydzielania wewnet-

rznego lezacym w ,zaglebieniu 1rzonu-kosGi klinowej, zwanym siodelkiem
tureckim. Jest otoczona opona twarda mózgowia i dodatkowo oddzielona
Guz pop:ela-tj od podwzgórza przepona siodla:PrzysadkiisCisle przylega do czesci
podstawnejm6zgowia;z któtajest polaczona za pomoca lejka (badz
szypuly) przebijajacego przepone siodla. Poprzez lejek biegna wlókna
laczace przysadke z podwzgórzem (przysadka jest zaliczana do

'\
elementów podwzgórza).
Przysadka mózgowa jest zbudowana z dwóch czesci: nablonkowej
_ przysadka gruczolowa (adellohypophysis), oraz nerwowej -- przysadka
nerwowa (neurohypophysis). W budowie makroskopowej wyróznia sie trzy
:Pien mo",'l'U- ) pvxedl'li,
platy przysadki: przedni, srodkowy i tylny. Platy przedni i srodkowy
zawieraja czesc gruczolowa przysadki, a plat tylny tworzy przysadke
nerwowa·
,
-:Yy:/;~sadlcd mO%.9°1oJCl.
Hormony produkowane przez przysadke mózgowa wplywaja na dzialanie
pozostalych gruczolów wydzielania wewnetrznego, przez co przysadka pelni
nadrzedna role w stosunku do tych gruczolów. Nalezy zaznaczyc, ze istnieje
Ryc. 74. Przysadka mózgowa
tzw. "sprzezenie zwrotne" miedzy przysadka a gruczolami dokrew-
nymi, dzieki któremu przysadka otrzymuje informacje z tych narzadów,
zwane hormonami. Hormony z uwagi na brak dróg wyprowadzajacych wplywajace na jej dzialalnosc. Polaczenie przysadki z podwzgórzem, tzw.
bezposrednio przekazywane do krwi lub rzadziej do cWonki, plynu rdzenio- uklad przysadkowo-podwzgórzowy, umozliwia przysadce regulacje wytwa-
wo-mózgowego, czy tkanki narzadu. rzania hormonów w odpowiedzi na bodzce dochodzace zarówno z zewnatrz,
Hormony (honnao - pobudzam) dzialaja pobudzajaco lub hamujaco na jak i z wewnatrz organizmu, dlatego tez uwaza sie, ze przysadka mózgowa
czynnosc niektórych tkanek i narzadów, koordynujac ich prace, a takze jest glównym ogniwem w ukladzie neurohormonalnym.
warunkujac prawidlowy proces przemiany materii, wzrastania organizm PIat przedni przysadki wydziela co najmniej 6 hormonów. Sa to
dojrzewania plciowego itp. Rola hormonów porównywana jest do sg!J:!..atotropi,na,_prolaktyna,4(l'rl1lon-':I.qr~Il'?.lc.ortykotropow"i, hormon tyre-
biokatalizatorów. olcop.Q"YY, __
._Eolikuiofropowy oraz hornionilireIrilzuj acy:~ :~orriatotropina
Dzialanie ukladu dokrewnego mozna równiez porównac do QLaz-.-prolaktyna.dziala j a_Qe,zposrednioHna._ ..tkanki, natomiast pozostale
ukladu nerwowego, z którym pozostaje w scislym zwiazku hormony trop owe dzialaja poprzez zalezneg:rllg~()Iy.dg.lcrevme, np. hor-
przy czym uklad nerwowy pelni role nadrzedna· Nalezy zaznaczyc, mon aQrenokortykotropowydziala pobudzajaco na kore nadn,er:czy, a ho-
dzialanie ukladu nerwc}"wegoma charakter szybki, lecz krótkotrwaly, rmon tyreotropowy kontrolujec:zynnosci t.,a{'czycy. Miedzy hormonami
miast uklad dokrewny reaguje wolniej, ale dluzej. tropo";ymi a hormonami wyt~arzanymi przez kore gruczolu nadner-
Inna wspólna cecha gruczolów dokrewnych jest ich bardzo dobre unaczy- czowego, gruczolu tarczowego i gruczolów plciowych istnieje sprzezenie
nienie z uwagi na przekazywanie hormonów do krwi, np. gruczol tarczowy zwrotne, które pozwala regulowac wydzielanie tych hormonów, np. stres
jest zaopatrywany w krew z co najmniej czterech zródel, a ilosc prze- powoduje zwiekszanie wydzielania hormonu adrenokortykotropowego, co
plywajacej przez tarczyce krwi na 1 g tego narzadu jest czterokrotnie wieksza z kolei wplywa na wzmozenie wydzielania hydrokortyzonu. Z chwila gdy
niz w nerkach. stezenie hydrokortyzonu we krwi przekroczy norme, przysadka przestaje
W sklad ukladu wydzielania wewnetrznego zalicza sie: przysadke produkowac hormon adrenokortykotropowy.
gowa, szyszynke, gruczol tarczowy, gruczoly przytarczyczne, grasice, .Somatotropina czyli hormon wzrostu (STH) jest hormonem pobudza-
wyspowy trzustki, nadnercza, gruczoly plciowe (jadra i jajniki) oraz skupiska jacym wzrost poprzez tworzenie w watrobie:.L.w ...-Q-~_:r:.k_<:I.c1J. somatomedyny,
komórek chromochlonnych.
 Uklad 125
124

Oi;rodl<o •..•y lIklad nerwowy owulacje i tworzenie sie cialka zóltego w jajnikach, u mezczyzn pobudza
t. wydzielania komórki sródmiazszowe Leydiga w jadrach.
W swietle naj nowszych badan z komórek przedniego plata przy-
sadki mózgowej wyodrebniono jeszcze jeden hormon beta-lipotropine

'.." ~
...•. ~
./' l\. WAzop.,esyna
'(beta-LPH), który swoja budowa chemiczna zblizony jest do ACTH
i MSH .
Komórki srodkowego plata przysadki mózgowej wydzielaja hormony
GM" ./'I
/ I \ ,TIO!<syLcc)/'1l rnelanotropowe - melanine afa i beta (MSH), które wywoluja zmiane
W-z..Yo~t c;q(;j
,,$/ II II. \.\
Rdzen Xr~o'/ll)'
rozmieszczeniu melaniny w skórze, a ponadto oddzialuj a na regeneracje
czerwieni wzrokowej oraz wplywaja na uwalnianie wolnych kwasów tlusz-
---~- FSH TSH AGH
/ I , czowych z tkanki tluszczowej.
Gyuczol PRLI LH I \
Komórki tylnego plata przysadki mózgowej wydzielaja nastepujace
-1-
rJlI
--s utl< owy ••••.•. Vl '. hormony:
Jójdra
Jajnjk 1....,-/ \v:J
(\.J)
I Tal1:.:z.yca
,,----- Nadnevcza - wazopresyne, która powoduje skurcz naczyn wlosowatych i wzrost
krwi,
l .A~n9IiM
I l Nora dt-eoal;o3 - hormon antydiuretyczny (ADH) regulujacy wydalanie wody z mo-
\;5t;edia( T-;1mkS'/n<l
Trojj oJot:lronin9
I t czem. ADH powoduje zatrzymanie wody i wydzielanie zageszczonego
P""g&'>i.eYon Ste~d)' !l:o>y mOCZU. Brak tego honnonu powoduje chorobe zwana moczówka prosta
Te5toslaYon l-
l
nadn<e>,c.:;.:lI
aca sie wydalaniem duzej ilosci moczu o znacznym procencie
V "

oksytocyna wywoluje skurcze ciezarnej macicy, a takze w okresie

Ryc. 75. Schemat osrodkowej kontorii srodowiska wewnetrznego za posrednictwem
wzgórza. Kierunek kontroli nerwowej zaznaczono linia ciagla a kontroli hormonalnej
laktacji wspóldziala z pro1aktyna powodujac wydzielanie mleka przez
przerywana (wg Besta Taylora) i komórki gruczolów sutkowych.

zwiazku który bezposrednio dziala na chrzastki przynasadowe

rzajac je, jak równiez przyczynia sie do wydluzania sie kosci. 6.2. Szyszyn.l<.a
somatotropina pobudza wykorzystanie pobranego pokarmu (przede
stkim bialek) do budowy nowych tkanek. Zmniejszenie aktywnosci Szyszynka (corpus pineale) jest malym gruczolem o wadze 0,1-0,2 g,
dzielania somatotropiny prowadzi do karlowatosci, a nadczynnosc powa- nalezacym do miedzymózgowia (nadwzgórza). Znajduje sie na blaszce
duje gigantyzm i akromegalie (znieksztalcenie przerost kosci np. i pokrywy miedzy wzgórkami górnymi a dolnymi sródmózgowia. Otoczona
jest w wiekszosci przez opone miekka, która tworzy torebke szyszynki
stopy).
Pro1aktyna (PRL) powoduje wytworzenie mleka w okresie i jednoczesnie od której odchodza w glab narzadu lacznotkankowe prze-
przez komórki wydzielnicze sutków. W okresach poza laktacja wydziela- grody dzielace szyszynke na zraziki. Zraziki sa bogato unaczynione
nie pro1aktyny jest stale hamowane przez czynnik dopaminergiczny i unerwione, zawieraja komórki wlasciwe szyszynki - pinealocyty, a tak-
Hormon adrenokortykotropowy (ACTH) pobudza wydzielanie hor- ze komórki glejowe oraz pojedyncze komórki nerwowe, fibroblasty, lim-
monów przez kore nadnerczy. focyty i komórki barwnikowe.
Hormon tyreotropowy (TSH) kontroluj~ prod1ik~je hormonów Pinealocyty produkuja melatonine oraz zwiazki polipeptydowe dzia-
dzielanych przez tarczyce· na os podwzgórze - przysadka - gonady. Melatonina, zasad-
Hormon folikulotropowy - folikulostymu1ina (FSH) .uiczy hormon szyszynki wplywa u dzieci hamujaco na dojrzewanie plcio-
na pecherzyki jajnikowe GIaafa w jajnikach, natomiast We. Brak tego hormonu prowadzi do przedwczesnego dojrzewania plcio-
cewki nasienne w jadrach. Ponadto melatonina oddzialuje na osrodki kontrolujace sen
Hormon 1uteinizujacy - luteostymulina (LH) li kobiet
126 127

6.3. Tarczyca , Dzialanie tyroksyny polega na zwiekszeniu procesów metabolicznych,

Tarczyca lub gruczol tarczowy (glandula thyroidea) jest
gruczolem dokrewnym polozonym w przedniej czesci szyi, przed
i tchawica. Czesc górna tarczycy siega wysokosci chrzastki
a czesc dolna dochodzi do piatej chrzastki tchawicy. Tarczyca jest
wana z dwóch platów - lewego i prawego, polaczonych czescia
zwana wezina (isthmus). W wiekszosci wypadków od weziny odchodzi
górze plat piramidowy (lobus pyramidalis).
Gruczol tarczowy jest otoczony torebka wlóknista (capsula
która wraz z miesniami i wiezadlami utrzymuje polozenie tarczycy
zrosniecie sie z sasiednimi narzadami, tzn. z krtania i z tchawica·
torebki odchodza lacznotkankowe przegrody dzielace narzad
a nastepnie na mniejsze jednostki zwane pecherzykami gruczolu
czowego (joUiculi glandulae thyroideae). Pecherzyki tarczycy sa
ne z komórek glównych - tyrocytów -- oraz z komórek
wych. Tyrocyty wydzielaja tyroksyne oraz trójjodotyronine,
komórki przypecherzykowe - tyreokalcytonine· Hormony te
wane sa w pecherzykach tarczycy w postaci koloidu. f'rodukcja
i trójjodotyroniny uwarunkowana jest od dostarczenia organizmowi
a nadmiar hormonu moze zwiekszyc nawet dwukrotnie podstawowa prze-
. materii. Ponadto tyroksyna wzmaga aktywnosc procesów psychicz-
poprzez nadmierne pobudzenie ukladu nerwowego, a takze wplywa na
roZWójfizyczny i przyspieszenie dojrzewania plciowego. Nadmierna produk-
cja tyroksyny (nadczynnosc tarczycy) prowadzi do zespolu objawów choro-
bowych zwanych choroba Gravesa-Basedowa, której objawami sa powiek-
szenie tarczycy (wole), wytrzeszcz oczu, napobudliwosc o niezrównowazenie
Niedoczynnosc tarczycy moze spowodowac równiez przerost
gruczolu oraz zahamowanie wzrostu i niedorozwój umyslowy.
Trójjodotyronina wplywa na organizm podobnie jak tyroksyna, przy
czym jej dzialanie jest kilkakrotnie silniejsze.
Tyreokalcytonina produkowana przez komórki pecherzykowe tarczycy
dziala bezposrednio na kosciec, hamuje resorbcje i odwapnienie kosci.
Gruczoly przytarczyczne
Najczesciej wystepuja cztery (dwa górne i dwa dolne) gruczoly przy-
tarczyczne (glandulae parathyroideae). Sa najmniejszymi gruczola-
mi dokrewnymi wielkosci ziaren pieprzu, o przecietnej wadze jednego

IVi e vz. "hot e I(.

Tovebko '3VlJc'Zot.u
tavc'XDHe<jo
PLd.t (;VUC10t
p;vam~dol-'~
p r"t':l t a v(.'l:::J''t n'j
9ovn!:l

P-t cIt 'JVUC,'z.otu

J'tac,;k1 t avc.ro>ol e"j0
(, yuc.'l: ot
l'ta(.~k~ gvuc'totu.
ta. vc"'owe go
przy t4 VCo 't ~ c.':tl'l:J
W~:Z:llla. oIoLn:l

"lad,;;!; dWa.

Ryc. 76. Gruczol tarczowy Ryc. 77. Fragment budowy gruczolu tarczowego oraz gruczoly przytarczyczne
 128 Uklad

gruczolu 0,035 g. Polozone sa przewaznie na tylnej powierzchni

czolu tarczowego, otoczone wlasna torebka, która oddziela G.u':loL i ay, .•o•.•~
czoly przytarczyczne od tarczycy. Niekiedy polozenie gruczolów
byc zmienne - moga znajdowac sie gleboko w miazszu tarczycy
grasicy, co jest wynikiem wspólnego pochodzenia zarodkowego
gruczolów.
Gruczoly przytarczyczne maja budowe zrazikowa. Zraziki
Piet. ramienna"
komórki glówne jasne (aktywne), komórki glówne ciemne gtowew':j
oraz komórki kwasochlonne. Uwaza sie, ze komórki aktywne
'. '
hormon przytarczyc zwany parathormonem. l'tuw lewe
Parathormon (PTH) reguluje gospodarka
w organizmie. Jego dzialanie jest anatgonistyczne w stosunku do tyreokal_
cytoniny wydzielanej przez gruczol tarczowy. Niedoczynnosc PTH prowa.
dzi do spadku wapnia we krwi, a uszkodzenie gruczolów przytarczycz_
nych prowadzi do nadmiernej pobudliwosci nerwowej i nieskoordynowa_
nych skurczów miesniowych (tezyczka). Nadczynnosc przytarczyc
O(
duje wzrost wapnia we krwi, który uwalniany jest z kosci
kosci). Nadmiar wapnia wydalany jest przez nerki, co sprzyja
I
niu kamicy nerkowej.
Ryc. 78. Grasica
\

6.5. Grasica 6.6. Trzustka

Grasica (thymus) jest gruczolem zaliczanym nie tylko do ukla- Trzustka (pa71creas) nalezy zarówno do ukladu pokarmowego, jak i do
du dokrewnego, ale równiez do ukladu limfatycznego. Polozona ukladu dokrewnego. Do ukladu dokrewnego zalicza sie aparat wysep-
jest w klatce piersiowej tuz za rekojescia mostka, w kawy trzustki, który sklada sie z tzw. wysepek trzustki, czyli wysepek
zwanej sródpiersiem górnym. Grasica najwiekszy wymiar Langerhansa. Liczbe wysepek trzustki ocenia sie na ok. 200000-
w okresie pokwitania, po czym ulega stluszczeniu tworzac -1800000, o lacznej masie ok. 3 g. Sa one rozrzucone po calym
sicZIle cialo tluszczowe. Zbudowana jest z dwóch przewaznie narzadzie, przy czym ukladaja sie w pasma bedace w scislym zwiazku
metrycznych platów otoczonych torebka, od której odchodza z naczyniami krwionosnymi. Aparat wysepkowy trzustki jest zbudowany
z trzech rodzajów komórek: alfa, beta i gamma.
tkankowe przegrody dzielace grasice na placiki. PIaciki sa zbu-
dowane z tymocytów, komórek gwiazdzistych oraz z cialek grasicy Komórki wysepkowe kwasochlonne - czyli alfa -- stanowia ok. 20%
zwanych równiez cialkami Hassalla. Tymocyty sa miejscem tworzenia ogólnej ilosci wszystkich komórek wysepkowych. Wytwarzaja one
limfocytów. hormon zwany glukagonem, który podwyzsza zawartosc glukozy we
krwi. Komórki wysepkowe zasadochlonne - czyli beta - wyste-
Grasica produkuje hormony o dzialaniu l01<:alnym (w obrebie
puja w ilosci 75-80%; produkuja one insuline. Insulina obniza za-
grasicy) i ogólnym. Tymozyna hormon tkankowy grasicy przyspiesza
wartosc glukozy we krwi, a takze zwrotnie hamuje wydzielanie komórek
dojrzewanie limfocytów T. Dzialanie ogólne wykazuja tymopoietyna,
beta. Samoregulacja komórek beta, antagonistyczne dzialanie insuliny
THF i FTS. Tymopoietyna hamuje przewodzenie impulsów przez
i glukagonu, a takze regulacyjny wplyw na przemiane weglowodanowa
nerwowo-miesniowe. THF czyli gra.siczny czynnik humoralny oraz FTS
przez hormony sterydowe nadnerczy, hormon wzrostowy przysadki móz-
czyli grasiczny czynnik surowicy sa to hormony uczestniczace w procesach
. gowej i adrenaline oto mechanizmy utrzymywania stalego poziomu gluko-
odpornosciowych dzialajac na uklad limfoidalny. zy we krwi.

Zmniejszenie lub brak wydzielania insuliny prowadzi do
poziomu glukozy we krwi czyli hiperglikemii. W cukrzycy
pomimo nadmiaru glukozy nie moze jej wykorzystac i dlatego
czerpie z procesów spalania tluszczów, co w konsekwencji prowadzi
spiaczki. Dawniej kiedy nie znano leczniczego dzialania wyciagów
sulinowych prowadzilo to do smierci. Nadmiar insuliny powoduje
nizenie stezenia glukozy we krwi czyli hipoglikemie, co manifestuje
ogólnym oslabieniem organizmu, a po przekroczeniu bariery progowej
spiaczki hipoglikemicznej i nastepnie do zgonu.
Komórki wysepkowe niezróznicowane -- czyli gamma -
w niewielkich ilosciach (2-5%), ich czynnosc nie zostala jednoznacznie
ustalona, choc uwaza sie, ze wydzielaja somatostatyne i gastryne·
6.7. Nadnercza
Gruczoly nadnerczowe, czyli nadnercza (glandulae suprarenales) leza
bezposrednio na biegunach górnych nerek, od których sa oddzielone
jedynie niewielka warstwa tkanki tluszczowej. Nadnercze jest otoczone
torebka, która równiez wnika w glab narzadu dzielac go na kore i rdzen.
Kora nadnerczy (cortex suprarenalis) stanowi 80-90% masy
narzadu, lezy obwodowo i jest zbudowana z trzech warstw: klebkowatej,
pasmowatej i siatkowatej. V'v'arstwa klebkowata (zona glomeru!osa) zbudo-
wana z komórek walcowatych wydziela mineralokortykoidy.
Rdze,! /lad/lerczy
}\Tad}]ercza
l:"ora nadnerczy
Nerka
I Jajnik - gruczol plciowy zenski - wydziela hormony estrogenne oraz
l \
Aorla
z..v/a glówna
dol/lll
Ryc. 79. Nadnercza
131
[Jk!!!d dokrewny
szym z tej grupy jest aldosteron, który dziala na nerki powodujac
zatrzymanie sodu w organizmie, z równoczesnym wydaleniem potasu.
Warstwa pasmowata (zona fasciculata) zawiera komórki gabczaste (spon-
giocyty) i produkuje glikokortykoidy, do których zalicza sie przede
'Wszystkim hydrokortyzon i kortykosteron. Hormony te oddzialuja glow-
nie na metabolizm weglowodanów, a takze bialek i tluszczów w tkankach
calego organizmu. Ponadto glikokortykoidy utrzymuja prawidlowa pobu-
dliwoSCwszystkich miesni (szkieletowych, gladkich i m. sercowego), a hy-
drokortyzon chroni organizm prze stresem - mobilizuje do przedluzone-
go dzialania sily obronne ustroju w odpowiedzi na rózne szkodliwe
czynniki dzialajace z zewnatrz, np. wyczerpujaca choroba, nadmierny
wysiilek fizyczny, strach przed egzaminem itp. Warstwa siatkowata (zona
reticularis) wytwarza androgeny, wsród których wyróznia sie testosteron
i estradiol. Powoduja one przyspieszenie syntezy bialek, a takze moga
wplywac na rozwijanie sie drugorzedowych cech plciowych o typie mes ..
kim. Sekrecja hormonów kory nadnerczy, z wyjatkiem aldosteronu jest
kontrolowana przez ACTH wydzielany przez przedni plat przysadki
mózgowej.
Pozostale 10-20% narzadu stanowi lezacy przysrodkowo rdzen nad-
nerczy (medulla suprarenalis). Rdzen zbudowany jest z komórek chromo-
chlonnych produkujacych adrenaline i noradrenaline. Dzialanie tych hor-
monów mozna porównac do pobudzenia czesci wspólczulnej ukladu auto-
nomicznego. Adrenalina powoduje przyspieszenie czestosci skurczów
i zwiekszenie pojemnosci wyrzutowej serca, podwyzsza cisnienie krwi,
rozkurcza miesnie gladkie w scianach przewodu pokarmowego i od-
dechowego. VI obliczu grozacego niebezpieczenstwa nastepuje nagle zwie-
kszenie sekrecji tych hormonów, co prowadzi do krótkotrwalej maksymal-
nej mobilizacji organizmu ("nadludzki wysilek").
6.8. Gruczoly plciowe
Jak wspomniano, gruczoly plciowe - jajniki i jadra - naleza równiez
do ukladu dokrewnego 5.
progesteron. Posród wydzielanych przez pecherzyki Graafa estrogenów
wyróznia sie estradiol, estron i estrial. Powoduja rozwój drugorzednych
cech plciowych, a takze przerost miesnia macicznego i zwiekszenie jego
pobudliwosci. Wydzielanie progesteronu w jajnikach przez cialko zólte
nastepuje pod wplywem hormonu luteinizujacego przysadki mózgowej.
5 Budowe gruczolów plciowych opisano w rozdziale 3 pl.: Uklad moczowo-plciowy.
 132
-------
Uklad trzewny

Progesteron dziala na macice antagonistycznie w stosunku do estrogenów,

W okresie ciazy lozysko wytwarza dwa hormony:
f r

- gonadotropine lozyskowa wplywajaca na wzrost cialka zóltegO

ciazowego i wydzielanie progesteronu,

I - lozyskowy laktogen powodujacy wzrost gruczolów sutkowych.

Jadro - gruczol plciowy meski - wydziela tylko jeden hormon
zwany testosteronem. Jest wytwarzany przez komórki sródmiaZSZOWe
Leydiga od osiagniecia dojrzalosci plciowej, a jego produkcja znajduje sil
pod kontrola hormonu luteinizujacego przysadki.
Testosteron wplywa na rozwój drugorzednych cech plciowych mes-
kich, np. powoduje zgrubienie glosu na wskutek wzrostu krtani i wiezade
glosowych .
. 1

6.9. Skupiska komórek chromochlonnych

W niektórych miejscach w ustroju czlowieka sa zlokalizowane komó

rki chromochJonne. Sa one zbudowane tak samo jak komórki chromo
chlonne rdzenia nadnerczy, a ponadto podobnie wydzielaja adrenalin
i noradrenaline. lv1iejscami, w których wystepuje skupienie komóreJ
chromochlonnych sa:
---,_~i.allfaprzyaor~~"Ye_(~qD)__
o.!a pa~Q!tieg)~ezace po obu stronacl
agrtybrzusznej w miejscu odejsciii'te,t_~I?Y-J<:E~~k6w.eL9:0inej,
- ck:,!t;bek'szyjny' (gtomuscaroticum), znajdujacy sie'lV sa~iedztwi
miejsca podzialu tetnicy::g.y1I1~tw~p61ne}~-'--~--'-----'--
- klebek guziczny (glomus coccygeum), polozony na powierzchr
miedniczej ostat:rJ.iego-kregu'glrziczneg(j'~-·---- ,'-.-. "

'\

·if'
1. Wiadomosci wstepne

1.1. I'odzial i funkcja

Uklad nerwowy jest zbudowany z centralnego ukladu nerwo-

zwanego równiez ukladem osrodkowym (systema nervosum cen-
Z ukladu nerwowego obwodowego (.~ystema nervosum peripheri- )
oraz z ukladu nerwowego autonomicznego (systema nervosum auto-

U'.dad nerwowy osrodkowy pelni nadrzedna funkcje w stosunku do

pozostalych ukladów, a takze kontroluje wszystkie czynnosci organów
czlowieka. W sklad jego budowy zalicza sie mózgowie (cerebrum, encep-
halon), lezace w obrebie czaszki, oraz rdzen kregowy (medullaspinali.~)
- mieszczacy sie w kanale kregowym. Mózgowie i rdzen kregowy otacza-
ja blony lacznotkankowe zwane oponami.
Uklad nerwowy obwodowy utrzymuje lacznosc ustroju ze srodowis-
kiem zewnetrznym przez nerwy czuciowe, a czynnosciami aparatu rucho-
wego kieruje za pomoca nerwów ruchowych. Zbudowany jest z 12 par
nerwów czaszkowych (n.ervi craniales) oraz 31 par nerwów rdzeniowych
(nervi spinales).
Uklad nerwowy autonomiczny, zwany równiez wegetatywnym, steruje
narzadów trzewnych, przemiana materii i homeostaza or-
ganizmu. Sklada sie z dwóch antagonistycznie dzialajacych czesci: wspól-
czulnej (pars sympathica) i przywspólczulnej (pars parasympathica).
Uklady nerwowe osrodkowy i obwodowy sluza do adaptacji organiz-
mu do otoczenia. Okresla sie je mianem ukladu ojkotropowego. Uklad
nerwowy autonomiczny dostosowuje ustrój do jego wlasnych potrzeb
i dlatego nosi nazwe ukladu idiotrop·owego.
Uklad nerwowy stanowi w organizmie calosc kierujaca wszystkimi
procesami, czynnosciami i zachowaniem osobnika. Jest przystosowany do
pelnienia swej roli przez zdolnosc zasiegania informacji zarówno ze
sr,odowiska zewnetrznego, jak i wewnetrznego. Otrzymywane meldunki
koduje, analizuje, przetwarza i reaguje na nie przez wydanie okreslonych
polecen podleglym sobie obszarom ciala.
 .. ,-~~'

Uklad Wiadomosci wstepne 137

Podstawowym skladnikiem morfologicznym ukladu nerwowego protoplazme, w której oprócz elementów wystepujacych w kazdej komór-
neuron, czyli komórka nerwowa wraz z jej wszystkimi ce wyróznia sie charakterystyczne wlókienka nerwowe oraz tigroidalne
Odruch jest podstawowa czynnoscia ukladu nerwowego, a cialKa Nissla. Wlókienka nerwowe, czyli neurofibrylle, przewodza stany
anatomiczna odruchu jest luk odruchowy. czynne, natomiast cialka Nissla maja charakter odzywczy. Ksztalt komó-
rek nerwowych jest bardzo zróznicowany, a ich wielkosc waha sie od 4 do
150 mikronów. Wypustki komórki nerwowej dzidi sie na dendryty i neu-
1.2. Mikroanatomia ukladu nerwowego ryty. Dendryty, zazwyczaj dosyc liczne, doprowadzaja podniety do ciala
komórkowego, a neuryty (aksony) - wystepujace zazwyczaj pojedynczo
W ukladzie nerwowym wyróznia sie dwa zasadnicze rodzaje wyprowadzaja impulsy z komórki nerwowej.
neurony - czyli komórki wlasciwe, oraz komórki glejowe . Pod wzgledem liczby wypustek komórki nerwowe dzielimy na:
neuroglej. a) jednobiegunowe - posiadajace jedna wypustke, np. w siatkówce
Neurony pelnia zasadnicza funkcje, tzn. przyjmuja podniety ze oka, i pozornie jednobiegunowe, w których wypustka rozdziela sie na
wiska zewnetrznego lub z wnetrza organizmu, analizuja je i dwie galezie, np. w zwojach miedzykregowych,
oraz wysylaja dyspozycje do wlasciwych narzadów. Komórki b) dwubiegunowe - wystepujace w blonie sluzowej okolicy wechowej
nosa,
tzw. neuroglia, stanowia zrab dla neuronów pelniac funkcje
odzywcze, a takze wyscielaja komory i kanaly mózgowia oraz c) wielobiegunowe - które sa najliczniejsze, a w zaleznosci od dlugo-
kregowego (komórki ependymalne). Komórka nerwowa wlasciwa sci sa zróznicowane na komórki z dlugim neurytem (Deitersa) i komórki
z krótkim neurytem (Golgiego).
ron) jest zbudowana z ciala komórkowego oraz z wypustek
wlókna nerwowe. Cialo komórkowe - zwane tez perikarionem Wlókna nerwowe odchodzace od ciala komórkowego sa otoczone
oslonkami. Nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe posiadaja oslonki mieli-
nowe i oslonki Schwanna. Wlókna nerwowe ukladu osrodkowego maja
tylko oslonki mielinowe. W ukladzie' autonomicznym wystepuja wlókna
nerwowe szare, tzn. pozbawione oslonki mielinowej . Poczatkowe i kon-
"cowe fragmenty rozgaleziajacych sie wlókien nerwowych, a takze cale
nerwy wechowe sa pozbawione calkowicie oslonek .
~ tlf'."I/~
..•--_._~.~ a
~ 1.3. Skupiska czynnosciowe neuronów
b

G VVukladzie nerwowym wyróznia sie dwa rodzaje substancji: substancje

szara i substancje biala.
d / Substancja szara (sllbstantia grisea) jest zbiorem cial komórko-
(_ ;-~ 1.( '-' ;..' wych. W ukladzie osrodkowym substancja szara wystepuje w postaci leza-
cej powierzchownie kory mózgu badz mózdzku (cortex cerberi et cere-
belli) oraz glebiej znajdujacych sie jader nerwowych (nuclei llervosum).
Skupiska substancji szarej w ukladach obwodowym i autonomicznym tworza
zwoje nerwowe (gallglia). Substancja szara (ciala komórkowe) analizuje
iprzetwarza otrzymane informacje oraz wysyla impulsy bedace reakcja na
pobudzenie.
e Ryc. I. Komórka nerwowa: a - cialo
kowe, b - neu,ryt, c - oslonka mjelinowa, Substancja biala (sllbstanlia alba) jest zbiorem wypustek nerwowych.
d - oslonka Schwanna, e - teledendron, W ukladzie nerwowym osrodkowym wystepuje w postaci dróg nerwowych
f _ dendryty (tractus nervosi), a w ukladach obwodowym i autonomicznym jako nerwy
 ".

138 Uklad
Centralny uklad nerwowy 139
(nervi). Substancja biala przewodzi impulsy do poszczególnych
ków nerwowych lub do narzadów wykonawczych. Wlókna
we sa pobudliwe w kazdym swoim punkcie. W ukladzie
nerwy przewodza impulsy z predkoscia ok:. 100 m/s do
osrodków, a ich oslonki izoluja je od sasiednich wlókien. W
autonomicznym predkosc przewodzenia jest znacznie mniejsza, i
ok. 2-6 m/s.
Miejsce styku dwóch wlókien nerwowych nosi nazwe synapsy.
stepuje ona takze w punkcie przekazania podniety do narzadu
czego. Synapsy maja zdolnosc produkowania zwiazków
których aktywnosc biologiczna pomaga w przejsciu podniety z
wlókna na drugie (acetylocholina i noradrenalina). "
Na calej powierzchni ciala, jak równiez w jego wnetrzu
sie liczne zakonczenia wlókien nerwowych - sa to receptory.
muja one podniety i przekazuja je w kierunku ukladu
Receptory dzielimy na eksteroreceptory i interoreceptory.
receptory odbieraja informacje ze srodowiska zewnetrznego, a intero.

/-j
receptory ze srodowiska wewnetrznego. Posród eksteroreceptorów
róznia sie telereceptory, które przyjmuja bodzce na odleglosc,
wzrok, sluch), oraz kontaktoreceptory - odbierajace informacje
przez bezposrednie zetkniecie z przedmiotem. Interoreceptory
puja w postaci proprioreceptorów, wisceroreceptorów i ',:

rów. Proprioreceptory odbieraja impulsy z aparatu ruchu (czucie kostne,

sciegniste, stawowe, miesniowe), wisceroreceptory informuja o stanie
Ryc. 2. Przekrój w plaszczyznie posrodkowej (strzalkowti) przez mózgowiei fragment
rdzenia kregowego: a - mózdzek, b - blaszka pokrywy, c - wzgórze, ci _ sklepienie,
narzadów trzewnych, a angioreceptory sa zlokalizowane w ukladzie e - cialo rncdzelowate, f - kora mózgu, g - przegroda przezroczysta, h _ konary mózgu,
czyniowym. i- most Varola, j - rdzen P.'"z<:riluzony, k - rdzen kregowy

'.;":1'

pierwotne
2. Centralny uklad nerwowy Pecherzyki wtórne ,r.:

Do ukladu nerwowego centralnego, zwanego tez osrodkowym

dem nerwowym, zalicza sie mózgowie (encephalon. cerebrum) i kresomózgowie
kregowy (medulla spinali.\'). przodomózgowie -=============-_ miedzymózgowie
Mózgowie sklada sie z trzech czesci powstalych z trzech
ków mózgowych pierwotnych, uksztaltowanych z cewy nerwowej: sródmózgowie
sródmózgowie
domózgowia (prosencephalon), sródmózgowia (mesencephalon) i
mózgowia (rhombencephalon). Pecherzyki pierwotne ulegaja
podzialowi wtórnemu, wskutek czego przodomózgowie dzieli sie tylomózgowie -------tylomózgowie wtórne
somózgowie (telencephalon) i miedzymózgowie (diencephalon), a =-~======--------rdzeniomózgowie
mózgowie róznicuje sie na tylomózgowie wtórne (metencephalon) i rdze-
niomózgowie (myelencephalon). Sródmózgowie nie ulega wtórnemu po-
dzialowi. W podziale czynnosciowym mózgowia wyróznia sie mózg (cerebrum),
pien mózgu (truncus cerebri) i mózdzek (cerebellum). Mózg odpowiada
 Uklad

d ; , .,...

b
:"';:) 1-1'.,
t<}, rv{(~ ,f'l
-- \ .~.- e,:'( s\ C, \') 'f,_ ~ \.,.l
'<"~ -- \ (l·c/ ..
,~-1j - "

$
{
'--

""i."Id.:t';!",O~'30""e ) 1n -I ~_
...) /}
) <"~.! ~ ·f

S'Ód ..mó:x:'jO •.••e

l.y-t.o",ó'Zgowie i; /'/"')
~obt ea pl'zecJl.iJ~_· o_n.~~ _
"F',
d L,·z::; if --- -! i~')C,' 't'~.,~..;"C~
•.d.:tllr\. k"llSOJV':I ~_, __ .__ .... . t~

;,.;~,-( ..... z..., \ '";';"j.'";- "~o, :.

Ryc. 3. Przekrój strzalkowy mózgowia

;
kresomózgowiu, a pien mózgu obejmuje miedzymózgowie, sródmózgowie;
most tylomózgowia wtórnego oraz rdzeniomózgowie. Mózdzek jest tylna
czescia tylomózgowia wtórnego.

Ryc. 4. Schemat rdzenia kregowego: A - widok

z przodu, B - widok z boku
3. Rdzen kregowy e- a - most, b - rdzen przedluzony, c - krzywizna
szyjna, d - krzywizna piersiowa, e - nic koncowa,
f - zgrubienie ledzwiowe, g - szczelina posrod-
3.1. Polozenie kowa, h - zgrubienie szyjne
A B'

Rdzen kregowy {me du lla sp in aIis) uklada sie w kanale kregowym zwiazane z unerwieniem konczyn. Zgrubienie szyjne wystepuje na wysoko-
kregoslupa pomiedzy otworem potylicznym wielkim a drugim kregiem sci od trzecieg-ó--hegu szyiae.gg._dJ;U:Jierwsi;ego.l<:regu..pjersiowego, a zgru-
ledzwiowym. Umowna granica pomiedzy rdzeniem kregowym a nióz- bienie lecl±Wlowe--uap'(;Ziomie od dziesiatego -kregu 'piersiowego do pierw-
gowiem (rdzeniem przedluzonym) jest miejsce odejscia pierwszej szego kregu ledzwiowego. . . ..- - - .
nepvów-rdzeniowych lub tez dolny brzeg skrzyzowania piramid. U --Napo~Ter~~h~i zewnetrznej rdzenia kregowego wystepuj;~ podluzne
'I
rdzen kregowy konczy sie na wysokosci 1/3 dolnej pierwszego kregu l2E~dy, które d~~ta substancje biala rdzenia kregowego na tzw. sznury.
ledzwiowego lub 1/3 górn~j drugiego kregu ledzwiowego. Tam zweza sie Z przodu znajduje sie glebsza szczelina posrodkowa przednia (fissura
w stozek rdzeniowy, który nastepnie przechodzi w tzw. nic koncowa z tylu zas wystepuje plytsza bruzda posrodkowa tylna
1t!i.!JjE?}.lfc_apI~(ior),.
(filum terminale) zrastajaca sie z okostna kosci guzicznej. (sulcus :1jj~cI.ial1Us posterior). Przyjeto, ze szczeliny te dziela rdzen kregowy
'. _,o, ~. -

\ Iiasymetrycznepolowy. Bocznie od szczeliny posrodkowej przedniej

"'j
wychodza z rdzenia kregowego korzenie brzuszne - w miejscu tym
./ i (} __

I ;~.~,'
\j \ ,~, \, ~
3.2. Budowa zewnetrzna ;_:.," ~' o -:'L-"::~"
wystepuje bruzda boczna przednia (sulcus lateralis anterior). Równiez
bocznie, ale od bruzdy posrodkowej tylnej dochodza do rdzenia kregowe-
Rdzen kregowy ma ksztalt wydluzonego walca. Vv' swoim przebiegu go korzenie grzbietowe, tworzac w tym miejscu bruzde boczna tylna
posiada dwie krzywizny - odpow'iednio do ksztaltu kregoslupa (krzywiz: (.'i}!!E.l!:i..lqteraIis posterior). Pomiedzy szczelina posrodkowa przednia
lleszyjlla i
krzywizne piersiowa) oraz dwa zgrubienia (szyjne i ledzwiowe) a bruzda boczna przednia znajduje sie s:z;nur przedni, zawierajacy drogi
 ~'

142 Uklad nerwoivj:IRdzen kregowy 143

--...,! -
nerwowe sznura przedniego. Pomiedzy bruzda boczna przednia a bruzda' r'
boczna tylna wystepuje sznur boczny, w którym ukladaja sie drogi f
nerwowe sznura bocznego. Miedzy bruzda boczna tylna a bruzda posrOd, ;
kowa tylna usytuowany jest sznur tylny, zawierajacy drogi nerwoWe
sznura tylnego, podzielone w górnym odcinku piersiowym i calym szyj_ t
l
nym przez bruzde posrednia tylna (.\'Ulew; intermedius posterior) na dwa,!
peczki: smukly (lezacy bardziej przysrodkowo) i klinowaty (ukladajacx sie :'
bocznie). -.:·1
Z rdzeniem kregowym laczy sie 31 par nerwów rdzeniowych za t
pomoca
kregowegokorzeni
laczacybrzusznych i korzenijednej
sie z korzeniami grzbietowych. Odcinek
pary nerwów rdzenia .'
rdzeniowych 1\

okresla sie mianem neuromeru lub segmentu rdzenia kregowego. Granica f

pomi?dzy sasi~dnimi neuro.o:e~ami. jest umowna. C?dpowied~io do 31 par l

nerwow rdzemowych wyrOZOla Sie 31 neuromerow rdzema kregowego
I j;
t

podzielonych na odcinki: 1Z
t
I,

,['
t
t.'

t
f~

.t
f
l;

"

,
~
l-o
I,

-----~--,.:
1]/
,:;"
Ryc. 6. Neuromery rdzenia kregowego oraz ich sto-
sunek do trzonów i wyrostków kolczystych kregów
l·-
l
t
rr

1 neuromer
sZYJny - COl
zaWIera 58 neuromerów - SI-SS
CI-Cg
piersiowyzaWIera zawiera
zawiera 12
5 neuromerów - Thl-Th12
LI-Ls
ledzwiowy
krzyzowy
guZICzny

Z uwagi na to, ze rdzen kregowy konczy sie na poziomie drugiego

Ryc. 5. Rdzen kregowy wraz z odchodzacymi
wami rdzeniowymi
kregu ledzwiowego, wysokosc kregoslupa nie odpowiada budowie meta-
merycznej rdzenia kregowego. Dlatego tez poszczególne neuromery i po-
czatkowe odcinki korzeni nerwów rdzeniowych leza wyzej niz odpowiada-
jace im kregi. Najwieksza róznica w stosunku do kregoslupa wystepuje
W czesciach krzyzowej i ledzwiowej, znacznie mniejsza w odcinkach
ner·
piersiowym i szyjnym. Stosunek neuromerów do trzonów i do wyrostków
kolczystych kregów przedstawia ponizszy schemat.
 144 Uklad

3.3. Budowa wewnetrzna Od rdzenia kregowego korzeniami brzusznymi (ruchowymi) odchodza

neuryty z rogów przednich i z rogów bocznych, a wiec neuryty komórek
Na przekroju poprzecznym rdzenia kregowego wyróznia sie ruchowych rogów przednich i neuryty z jader posrednio-bocznych oraz
(istote) szara, lezaca wewnatrz, oraz wystepujaca na zewnatrz Laczna liczba wszystkich wlókien w korze-
(istote) biala. przednich nie przekracza piec;il!~~t.~ysiecy. Przez korzenie grzbieto-
we (c~9iowe) wchodzi do rdzenia kregowego okolo dwu milionów wló-
Substancja szara (substantia grisea) kien nerwowych. Czesc z nich konczy sie w rogach tylnych, czesc zas
biegnie bezposrednio'do sznurów tylnych.
Substancja szara rdzenia kregowego na przekroju Substancja szara rdzenia kregowego - podobnie jak i mózgowia
ma ksztalt litery "R". Poprzeczne, krótkie ramie litery "R" zawiera przede wszystkim komórki nerwowe, ale takze wlókna ner-
spoidla szare (przednie i tylne), obejmujace kanal srodkowy wowe (bezrdzenne lub z cienka oslonka mielinowa), glej i naczynia
kregowego, natomiast jej glówne ramiona pionowe tworza tzw. krwionosne. Posród komórek nerwowych wyróznia sie komórki korzenio-
przednie i tylne, a takze w niektórych odcinkach rdzenia kregowego we, sznurowe i wewnetrzne. Komórki .korzeniowe unerwiaja miesnie
boczne. poprzecznie prazkowane, a ich akson wychodzi przez korzen brzuszny do
nerwów·obwodowych. Komórki sznurowe - w zaleznosci od dlugosci
Róg przedni (comu anterius) aKsoQJ!- tworza. 'wlasny aparat przewodzacy rdzenia kregowego (komó-
~zill!LO~_o kró!.!!J:11._J:!,.ks.onie.).Jub
,drogi . r.dzeniowo~mózgowe (komórki
W rogach przednich rdzenia kregowego znajduja sie komórki Sziil.!i9Yie.o.,41iiiiIii.·,·aksonie). ~O~!.:l<~L~~.~.e"t:r~ne lacza poszczególne
ruchowe, od których odchodza korzenie brzuszne doprowadzajace pobu-
dzenie do miesni szkieletowych; stad te:~ rogi przednie okresla sie jako h g l
rogi ruchowe.

I C
Róg tylny (cornll posterius) d
. ~ -- ~".
.;-~, \.
e
I
Rogi tylne zawieraja komórki czuciowe, do których jest Ryc. 7. Rdzen kregowy i nerwy rdze-
ny impuls nerwowy korzeniami grzbietowymi ze zv,rojów niowe (fragment): a - bruzda posrod-
wych, dlatego tez nazywa sie je rogami czuciowymi lub jadrami grzbieto· kowa tylna, b - sznur tylny, c - slup
wymi (nucIelIs dorsalis). Rogi tylne sa ba.rdziej wysmukle od grubszych tylny, d - slup boczny, e - slup
przedni, f - korzen grzbietowy,
rogów przednIch; a w ich budowie, wyróznia sie - patrzac od przodu g - korzen brzuszny, h - zwój mie-
- sz;dke, glowe i szczyL .:." dzykregowy, i - nerw rdzeniowy,
~~(':-: j - galezie laczace, k"- pien wspól·
czulny, l - bruzda przednia boczna
Róg boczny (cornu lateralis)
W rogach bocznych znajduja sie skupiska komórek nerwów
rzacych jadro posrednio-boczne (l]ucleus intermedio/ateraUs), neuromery lezace po tej samej stronie rdzenia kregowego i
dlatego tez
ce poczatek przedzwojowym wlóknem wspólczulnym. Jadro ~aZyWa sie je komórkami kojarzeniowymi.
srednio-boczne zaczyna sie na wysokosci ostatniego neuromeru szy} --'Na przekroju poprzecznym substancja szara wystepuje przede wszyst-
nego i siega do drugiego lub trzeciego neuromeru ledzwiowego. Ponad· kim w postaci rogów: przedniego, tylnego i bocznego, natomiast na calej
to w rogach bocznych na poziomie od drugiego do czwartego neum· dlugosci rdzenia kregowego uklada sie ona w formie slupów i tak
meru krzyzowego wystepuje jadro posrednio-przysrodkowe (nucleus illt.er- odpowiednio: rogi przednie tworza slup przedni (colllmna anterior), rogi
mediomediaIis), od którego odchodza przedzwojowe wlókna tylne - slup tylny (columna posterior), a rogi boczne - slup boczny
czulne. (columna lateraUs).
146
..:-_----_
':;",' ,'E.;

Uklad nerwowy'.. . Rdzen kregowy 147

Substancja biala (substantia alba) b) mózgowo-rdzeniowe:
;t,
i.. t~<:',~,

korowo-rdzeniowa boczna (tractus corticospinalis lateralis),

Jak wspomniano, na przekroju poprzecznym substancja biala lezy
obwodo",:,o i .wyst5puj~ w formie sznu;ó':": przedniego, ~ocznego i tylnego. '. V
't, czerwienno-rdzeniowa
siatkowo-rdzeniowa
(tractus rubrospinalis),
boczna (traetus reticulospinalis laU:ralis),
SubstanCja bIala Jest zDudowana z wloklen nerwowych l tworzy tzw. drogi'· L oliwkowo-rdzeniowa (tractl/s olivospinalis);
nerwowe. W obrebie rdzenia kregowego wyróznia sie drogi nerwoWe: '. ~' c) drogi wlasne:
kojarzeniowe, spoidlowe i rzutowe (projekcyjne). Drogi kojarzeni,owe'l - peczek wlasny sznura bocznego (fasciculllS proprius Jllniculi late-
(lacza osrodki lezace na tej samej wysokosci i po tej samej stronie rdz~)! '!:/ ralis),
kregowego) oraz drogi spoidlowe (lacza osrodki lezace na tej sa.!ll.ejJ .. - droga grzbietowo-boczna (tractus dorsolateralis).
wysokosci rdzenia kregowego), lecz po jego stronach przeciwnych) tworza "t. W sznurze tylnym przebiegaja drogi:
tzw. drogi wlasne rdzenia. kregowego. Biegna we,wszystkich sznura~h ".r . a) rdzeniowo-mózgowe:
! - peczek smukly (jasciculus graciUs),
i razem z komórkami
czynnosci odruchowych
korzeniowymi stanowia morfologicznapodst<twe
rdzenia kregowego. Drogi rzutowe wystep~ja
w postaci dróg rdzeniowo-mózgowych (czuciowych) i mQzgowo-rdzenici:' . t
i
- peczek klinowaty (jasciculus cuneatus);
b) drogi wlasne:
wych (ruchowych). Do dróg rdzeniowo-mózgowych zalicza sie drogC l - peczek wlasny sznura tylnego (jasciculus proprius Juniculi poste-
rdzeniowo-wzgórzowaprzednia i boczna, rdzenio,wo-gPllsZkowa, . rioris),
wo-mózdzkowa przednia i tylna. Posród dróg peczek miedzypeczkowy (jasciculus interJasciclllaris),
.wyróznia sie. drogi:koro.w.()-rdzenio",a.~(pirariiid6wa) przed}:)ja,.i - peczek przegrodowo-brzezny (fasciculus septomarginalis).
po krywowo- rdzeniowa, sia tko\l/-o'~rdzeni.ow'a;-'czerV;;lenno:rdzeni owa, t m
kowo-rdzeniowa. i przedsionkowo-rdzeniowa.
W sznurze przednim ukladaja sie drogi:"
a) rdzeniowo-mózgowe:
- rdzeniowo-wzgórzowa przednia (tractus spinothalamicus
- rdzeniowo-siatkowa (!raCluS spinoreticularis);
k CI
b) mózgowo-rdzeniowe:
korowo-rdzeniowa przednia (!ractus corticospinalis anterior),
- pokrywowo-rdzeniowa (tractus tectospinalis), b
- si.atkowo-rdzeniowa przysrodkowa (tractus reticulospinalis
dialis), J c
-- przedsionkowo-rdzeniowa (tractus vestibulospinalis);
c) drogi wlasne: d
- peczek wlasny sznura przedniego (jascicullls
terioris).
i~.\.~ - .. ...
I !:
W sznurze bocznym znajduja sie drogi:
',' '1 .:: ]= :: .~':'.::'.:::::':,:":.:

l\ '3( e
a) rdzeniowo-mózgowe:
rdzeniowo-wzgórzowa boczna (tractus spinothalamicus Ryc. 8. Schemat ulozenia dróg nerwowych w sznurach rdzenia kregowego. Po stronie lewej
rdzeniowo-pokrywowa (tractus spinotectalis), drogi rdzeniowo-mózgowe, po stronie praw~ drogi mózgowo-rdzeniowe: a - droga koro-
wo-rdzeniowa boczna, b - droga czerwienno-rdzeniowa, c -- droga siatkowo-rdzeniowa
rdzeniowo-siatkowa (tractus spinoreticularis), boczna, d - drogi oliwkowo-rdzeniowa i rdzeniowo-oliwkowa, e - droga siatko-
rdzeniowo-szyjna (tractus spinocervicalis), wo-rdzeniowa przysrodkowa i droga przedsionkowo-rdzeniowa, f - droga korowo-rdzenio-
rdzeniowo-mózdzkowa tylna (tractus spinocerebellaris posterior),. wa przednia, g - droga pokrywowo-rdzeniowa, h - droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia,
- rdzeniowo-mózdzkowa przednia (traetus spinocerebellaris i - droga rdzeniowo-wzgórzowa boczna, j - droga rdzeniowo-mózdzkowa przednia,
rdzeniowo-oliwkowa (tractus spinoolivaris); k - droga rdzeniowo-mózdzkowa tylna, l - droga grzbietowo-boczna, l _ peczek
klinowaty, m - peczek smukly
 Uklad 149

kodruchowy
r

I Sklada sie on zasadniczo z nastepujacych czesci:

a) receptora - narzadu odbierajacego,
-(
b) aferentuego (dosrodkowego) wlókna nerwowego,
c) osrodka nerwowego,
I ci) eferentnego (odsrodkowego) wlókna nerwowego,
e) efektora - narzadu wykonawczego.
W zaleznosci od liczby neuronów w osrodkach nerwowych luki od-
dzieli sie na proste i zlozone. Odruchy proste to przede wszyst-
sa odruchy rdzeniowe. Skladaja sie zwykle z dwóch lub trzech
nerwowych.

c
Ryc. 9. Przekroje poprzecznerdzenia kregowego
przez: a - czesc szyjna, b - czesc piersiowa,
c - czesc ledzwiowa, d - czesc krzyzowa

Uklad substancji bialej i szarej na przekroju poprzecznym rdzenia i j ';:~./~

\r,j
kregowego tworzy charakterystyczna litere "H". Nalezy jednak zaznaczyc,
ze ulozenie substancji bialej i szarej na róznych poziomach neuromerów
jest zróznicowane - rózne sa proporcje substancji bial~j i szarej, a takze
i
inny jest ksztalt oraz wielkosc rogów sznurów na wysokosci
I
szyjnych, piersiowych, ledzwiowych i krzyzowych.

3.4. Funkcja rdzenia kregowego

Rdzen kregowy stanowi siedlisko odruchów miesniowych, które

najprostszymi przejawami funkcjonowania ukladu nerwowego. Polegaja
one na mimowolnych reakcjach ustroju na podraznienie receptorów, co
moze sie przejawiac skurczami miesni lub sekrecja gruczolów. Pobudzenie
biegnie po luku odruchowym, który jest droga jaka przebywa .impuls
nerwowy od receptora do efektora.
Ryc. 10. Schemat prostego luku odruchowego rdze-
niowego: a - receptor, b - wlókna dosrodkowe
(aferentne), c - osrodek nerwowy w rdzeniu krego-
wym, d - wlókna odsrodkowe (eferentnc), e - efe-
ktor
 Uklad 151

W zwojach miedzykregowych znajduja sie komórki neuronów

wych odbierajacych pobudzenie z receptorów. Neurony czuciowe
;::; .

wypustke konczaca sie synapsami w substancji szarej rdzenia

Przekazujac pobudzenie bezposrednio do neuronów ruchowych
one tylko jedna synapse pomiedzy neuronem czuciowym a
Jest to luk odruchowy odruchu monosynaptycznego. Czesc
czuciowych ma wypustki, które koncza sie synapsami na - glowa.
s~)/ja
posredniczacych, a te z kolei stykaja sie synapsami z neuronami
~w~iGn; Q "aczlf~
mi. Vv' takim luku odruchowym wystepuja trzy neurony i dwie Krwi<)noS"'1 UJ
miedzy nimi. Jest to luk odruchowy odruchu polisynaptycznego. W - kon<: •.yna
kach odruchowych moze sie znajdowac znacznie wiecej neuronów niz gJi-rta

lub trzy. Istnieja odruchy, w których uczestnicza dziesiatki neuronów. ,"yc:lxialani a

pat"
to odruchy zlozone.
W organizmie czlowieka wystepuje tylko jeden rodzaj odruchów CZ'l:K hrzY1izna
nosynaptycznych. Jest to odruch na rozciaganie. Odruch ten pl':teO'l<>dupcl<•.•rmo",e90- - m~"sl'li
SKUn;::t;
prz.~wlo5o"':1cn
wywolany przez rozciagniecie miesnia poprzecznie prazkowanego.
skutek rozciagniecia miesnia poprzecznie prazkowanego dochodzi
pobudzenia znajduja'cych sie w nim zakonczen neuronów
i
które depolaryzuja sie wysylaja salwy impulsów nerwowych do
f
- ~ --lwnny"a
doinIl

kregowego. Tam po przejsciu przez jedna synapse pobudzaja

·d (". tYii~~~?:n -oald.a'Walll;a

oddaw~"ie kalu
~"

r- ~,
:l2:l<':eleto;.l~
A~ )~!>+ SS"
} f1>'akqa

, > <~/
yeceptoy Ryc. 12. Osrodki wspólc;mlne i przywspólczulne rdzenia kregowego (wg F6rstera)
B ~ y
;5!<O •••.•

J );\ które z kolei wysylaja impulsy wywolujace skurcz tego samego

efektor poprzecznie prazkowanego. Przykladem odruchu poIisynaptycz-
m':e:sn':oI-JY moze byc odruch zginania konczyn polegajacy na tym, ze w wyniku
na konczyne silnego bodzca uszkadzajacego tkanki dochodzi do
skurczu miesni zginaczy, a tym samym do 'odruchowego zgiecia konczyny.
Dzieki wrodzonym polaczeniom nerwowym bodziec dzialajacy na
c Ryc. 11. Schemat
okreslony receptor wyzwala odpowiedz okreslonego receptora. Taka od-
I. . _ eflllktor odruchowych: A -
i.; t n.i. c nosynaptyczny, B - na bodziec jest odruchem wrodzonym, zwanym równiez od-
synaptyczny, C - luk ruchem bezwarunkowym. W zyciu osobnika powstaja takze nowe polacze-
ruchowy autonomiczny
nia pomiedzy poszczególnymi osrodkami. Dzieki temu ksztaltuja sie nowe
a - galaz laczaca biala,
b - zwój nerwOWY (pien odruchy, które sa odruchami nabytymi, czyli odruchami warunkowymi.
a b ~ wspólczulny), c - galaz Wytworzenie sie nowego polaczenia pomiedzy osrodkami wymaga pew-
laczaca szara nych okreslonych warunków. Odruchy nabyte charakteryzuja sie duza
zmiennoscia odpowiedzi na bodzce, w przeciwienstwie do odruchów
dzonych, które wytwarzaja zawsze te sama odpowiedz na ten sam
dziec.
Oprócz funkcji odruchów nerwowych rdzen kregowy, poprzez
dróg nerwowych wystepujacy w obrebie sznurów, laczy uklad
i autonomiczny z mózgowiem (równiez odwrotnie).
W rdzeniu kregowym sa zlokalizowane osrodki ukladu
nego, zarówno czesci wspólczulnej, jak i przywspólczulnej. Osrodki
czulne sa polozone na poziomie od ósmego neuromeru szyjnego
trzeciego neuromeru ledzwiowego (jadro posrednio-boczne),
osrodki przywspólczulne wystepuja na wysokosci od drugiego do
tego neuromeru krzyzowego (jadro posrednio-przysrodkowe).
wspólczulne sa odpowiedzialne za funkcje naczynioruchowe,
we, wydzielania gruczolów potowych i narzadów trzewnych. W
krzyzowej osrodki przywspólczulne reguluja funkcje oddawania
kalu oraz erekcje·
3.5. Zaburzenia czynnosci rdzenia kregowego
Uszkodzenie rdzenia kregowego moze prowadzic do bardzo
nastepstw, w zaleznosci od miejsca, w którym ono nastapilo.
Do czestych urazów rdzenia kregowego' naleza m.in.:
calkowite przerwanie rdzenia kregowego,
_ przerwanie polowy rdzenia kregowego,
Ryc. 13. Calkowite przerwanie rdzenia
_- uszkodzenie korzeni brzusznych,
_ ucisk rdzenia kregowego,
_ ostre zapalenie rogów przednich rdzenia kregowego.
•.. Przy calkowitym przerwaniu rdzenia kregowego powstaje pOlllzeJ po-
zIomu urazu tzw. zespól Bastiana, charakteryzujacy sie calkowitym pora-
zeniem wiotkim, zniesieniem wszystkich rodzajów czucia, zatrzymaniem
i kalu. Wedlug wiekszosci autorów czas od 24 do 48 godzin po
jest granica oczekiwania na powrót jakichkolwiek sladów czyn-
rdzenia.
Uszkodzenie rdzenia kregowego na poziomie dwóch pierwszych neuro-
merów szyjnych (Cl--e2) zwykle prowadzi do smierci, wskutek zaburze-
nia czynnosci osrodków naczynioruchowych, oddechowego i porazenia
Uszkodzenie rdzenia na poziomie C3-C4 powoduje porazenie wszyst-
konczyn i zaburzenia w oddychaniu.
Uszkodzenie rdzenia na wysokosci C5--C7 jest przyczyna niedowladu
wiotkiego miesni: równoleglobocznego, naramiennego, nadgrzebieniowe-
podgrzebieniowego, dwuglowego ramienia, ramienno-promieniowego
oraz niedowladu spastycznego wszystkich pozostalych miesni konczyn
górnych, miesni tulowia i konczyn dolnych.
Uszkodzenie neuromerów C8-Thl sprawia, ze zanikaja krótkie mies-
nie rak, nastepuje niedowlad wiotki zginaczy nadgarstka i palców oraz
porazenie spastyczne miesni tulowia i konczyn dolnych.
Uszkodzenie segmentów rdzenia ThIO-Th12 jest czynnikiem wywolu-
jacym porazenie dolnej czesci miesni brzucha (górna czesc funkcjonuje
oraz niedowlad spastyczny konczyn dolnych.
Uszkodzenie segmentów rdzenia L2-L4 przyczynia sie do zaniku
miesnia czworoglowego uda i miesni przywodzicieli uda oraz porazenia
pozostalych miesni konczyny dolnej (zginanie uda w stawie
biodrowym jest zachowane).
Uszkodzenie neuromerów rdzenia Sl-S2 pociaga za soba zanik
lydki oraz krótkich miesni stopy, a takze niedowlad wiotki
zginaczy sta"Wll kolanowego i miesni poruszajacych konczyne w sta-
biodrowym z wyjatkiem miesni biodrowo-ledzwiowego i przywodzi-
uda.
Uszkodzenie segmentów rdzenia na poziomie S3-S4 doprowadza do
porazenia Z'wieraczy pecherza i odbytnicy. Sila i ruchy konczyn dolnych
sa prawidlowe.
W miare mijania objawów szoku zjawia sie napiecie miesniowe (niedo-
wlady wiotkie zamieniaja sie w kurczowe), wracaja odruchy glebokie,
sie automatyzm pecherzowy i rozwija sie obraz zwany stanem
odruchowej czynnosci rdzenia kregowego (automatyzm rdzeniowy).
 ~"~
~. '

154 Uklad nerwowy f Rdzen przedluzony 155

_. l,,'
[';wlad wiotki miesni unerwionych przez te neuromery, które ulegly UCIS-
IrtieciU, oraz ból w polu korzonkowym odpowiadajacym odcinkom, które
e :
•
'I I
r
II
J
b I ulegly uciskowi. Przy bardzo silnym ucisku moga ponadto wystepowac:
.!'
'Je.

~ t . niedowlad spastyczny miesni unerwionych przez neuroillery znajdujace sie

: l l-~ r' ponizej miejsce ucisku, zaburzenia czucia i objawy wegetatywne ponizej
I miejsca uszkodzenia.
Ostre z~palenie r~gów przed~ich. rdzenia kregowego, zwane rówlllez
l\ja. choroba
l .. ~JI
Hemego-Medma, wywoluja wirusy (Polio I, II, III), które przenika- '"~~

z przewodu pokarmowego do krwi, a nastepnie do rdzenia, gdzie niszcza

\~:;~

.
l,.. komórki
przedostajaruchowe w. obrebie
sie do mózgu rogówkomórki
niszczac przednich (postacnerwów
ruchowe rdzeniowa), rzadziej
wychodzacych
!. z r~zen~a przedluzonego (post~c opuszko,,:a) lub nerwów czaszkowych (po-

II'.; ,SWOIm
. stac. mozg?w~).
zaSiegIem W
obejmUje
~l.ast~pstwIe
przewa=le
d~c~odzI
blIzsze
.. do CZeSCIkonczyn,
por,a~enia, wiotkiego,
a w miare
które
I. . trWania porazen dolaczaja sie przykurcze i zanik miesni. Porazeniu ulegaja
, I

l
n~jc;e.sciej miesnie posladkowe i ~iesi~~ ~zworogl~wy uda, ni~co rzadziej
. . . ., . ." '" L roJesn:e strzalkowe z gr:upa przedllla rrueSill podudZia. W obrebIe konczyny
Ryc. l~. Po~owlcze przerwa me clagloscl rdz~nIa ,kregowego: a - drogI w~tepuHce sznura ~. górnej czesto wystepuJe porazenie miesnia naramiennego i dwuglowego
przednIego I sznura bocznego strony przecIwne] (zachowane przewodzenIe), b - droga" ramieni'a Szczego'lne cI'ez'1cI'e
sa p ," .,. . d . b t .
orazellla mIeslll mIe zyze rowyc l I przepo-
,!
. . .' .' 'I'
c _ droga rdzeniowo-mózdzkowa tylna po stronie uszkodzen:ia (utrata przewodzenia), i ny z 1~wagI na za urzellla w oddychanm. RozmIeszczenIe porazen jest na
d _korowo-rdzeniowa
drogi wstepujace przednIa I boczna po
sznura przedniego stronIebocznego
i sznura uszkodzema (utrata uszkodzenia
po stronie przewodzenIa),
(utrata,. I' ,'.
ogól lllesymetryc=e:b obok .' bezwladu miesni . moga. wystepowac
. .' niedowlady
przewodzenia), e _ droga rdzeniowo-opuszkowa (utrata przewodzenia) ~.. W nastepstwie uszkodzenia tylko czesci komórek unerwiajacych dany mie-,
f sidL Nie stwierdza sie zaburzen czucia .
Przy przerwaniu polowy rdzenia kregowego wystepuje tzw. zespól f"·· . .
Browna-Sequarda. Po stronie uszkodzenia (homolateralnie) stwierdza sie: L
porazenie polowicze spowodowane zniszczeniem drogi korowo-rdzeniowej .•.... 4 Rdzen' pr>,,,rll'
.' ." .' r
AJ Uz'ony
l" • _~ ••

b?cznej, zniesi~nie. CZUCIapropno~eptywnego .wsk,:tek prze:r:wanm pecz",'. h .

kow smuklego l k1m.owatego, a takze przerwame drag naczymoruchowych l
(autonomicznych), które powoduje porazenie unerwienia naczyn. Po stro- !
RdzeniorJ:lQ'?:Bowie(myelencephalon) nosi równiez nazwe rdzenia przed-
nie przeciwnej (heterolateralnie) wystepuje zniesienie czucia bólu tern-, i
luzo~medu7ia--obi~ngat;;)
ll].wullcL§jJ iIJCllil).
!
.-----~'----~--- lub opuszki rdzenia kregowego (bu/bus
"-.

peratury wskutek uszkodzenia dróg rdzeniowo-wzgórzowych przy zacho·; L

- Rdzen 'przedluzony jest stoz-1<:owatymprzedluzeniem rdzenia kregowe-
i
waniu czucia dotyku, gdyz jest ono przewodzone przez drogi skrzyzowane. l' go. Ma dlugosc ok. 25 mm, siega od wyjscia pierwszej pary nerWów
nieskrzyzowane. < i
Przy uszkodzeniu korzeni brzusznych (podobnie jak i odpowiednich. t szyjnych rdzeniowych do srodka dna komory IV lub od podstawy czaszki
komórek ruchowych oraz neuronów obwodowych) zaburzeriia ruchowe, t ~,9~p_9dstawymostu Varola.
polegaja najczesciej na calkowitym porazeniu unerwianych przez nie.
miesni lub na ich niedowladzie: sa one wówczas wiotkie, a ich napiecie L
l
jest obnizone (porazenie wiotkie). l
4.1. Budowa zewnetrzna rdzenia przedluzonego
Ucisk rdzenia kregowego moze byc najczesciej spowodowany przez ."t
elementy kostne (pourazowe lub patologia budowy kregoslupa), krwotok' !
Na powierzchni zewnetrznej rdzenia przedluzonego sa widoczne takie
same szczeliny i bruzdy jak na rdzeniu kregowym. Po stronie przedniej
wewnatrzr~zeniowy oraz c~rzast~e miedzykr~gm;a. Jezeli rdzen .kre~owy r
zostaje ucisniety na ogramczonej przestrzem wowczas wystepuJe medo· ~ znajduje sie szczelina posrodkowa przednia, a po jej obu stronach leza
!l.
f:

.••. !.

~...•••
'I'··
....
 R~';ri;;;;
156
__k_la_d_I_%e_r_W_~ ~t~~_n_p_r/-_-e_d_l_U_Z_On __y
U 1_5_7

; li pecze~_~~~r.':~~<l,~Y,podobnie jak peczek smukly, jest zakonczony

d iiili•• gul,k~n.r' t~~~,~_,~!i!loW_~.!.~go .(t~lberCZI~l}lI1;,.lJllclei cuneat~s). zawiera-
...• l. jacyilljadro tego peczka. Powyzej guzkow jader smuklego l kimowatego
a
. f bie~lekonar dolny mozd~k.u (pedll~1(;lllu.~'~e:ebejjaris inferi~r), ogran~cza-
_b
l. j~:?.n~--;-k:~!!l_o}::LI.Y w Jej dolnej CZeSCll laczacy rdzen przedluzony
l. :;n~~zk1em.
l
c
I' 4.2.Booowa wewne'"na rdzema p"edluzonego
Ryc. 15. Rdzen przedluzony - widok z przo- r o ile w dolnym odcinku rdzenia przedluzonego mozna dopatrzyc sie
! du: a - piramida, b - oliwka, c - skrzyzo. jeszczeanalogii do budowy wewnetrznej rdzenia kregowego, o tyle w jego
,'I wani'e piramid, d - most górnej czesci nastepuje przl;;tllieszczanie sie substancji bialej i szarej. Jest
'1

to spowodowane skrzyzowaniem. drogi piramid owej oraz dróg czucio-

prze~luz~n~a
wYllloslosCl zwanych
sznurów pIramIdamI
.l?rz.e.d
n.iCh.. rdzenia
(pyramzs). Z boku pIramIdy
'przedlu.zoneg~ w ~)Qsta.ci
clagllle
d:vóch" " riY!!.l:Jozwojemtworu
w..,~.-,_a tak~e zakoncze~iem
sIatkowatego.
peczków smuklego i klinowatego oraz znacz-

l
sie i·..·

bruzda boczna przednia; 'Vi której mieszcza sie wychodzace wlókna-.X!l 1:'- Substancja szara rdzenia przedluzonego wystepuje w postaci jader:
nerwu czaszkowego (n. podjezykowego). Bocznie od bruzdy bocznej. oHwki,smuklego, klino\V;}tego ,(),raZIX-:--)fII, nerwów czaszkowych.
przedniej znajduje sie owalny twór zwany oliwka (oliva). . t~~9E()9.Ji"\.VlcL(}1~{;It::Y~· oJiY(j) jest zespolem kilku jader, z których
na Po
tylnastroni~
zaWierajaca wlokna zarowno CZ'..lClOWe, ak l rucnowe IX,X,XI, ,.. l ~.~~~szne. OlIwka· dZIekLpolaczeruu
owne to ~~~r.~."
..=?'Li\Vki.dO~I.l.e z mozdzkIem (drogigrzbietowe
oliwko-
gr~bietow?j rdzeni~ przedluz~nego
l wo·mó~~_~~()\V9:
J:vystepuj~ brU".Zda.bOcz- .~... . .} j,!dr<.\oJi~k~ ??d.at~owe -
nerwów czaszkowych (n. jezykowo-gardlDwego, n. blednego, n. dodat- L,trJ:.?j:9tk(),wo-oli\Vlccowa),tworem siatkowatym
__ (droga siG-
kowego). W plaszczyznie posrodkowej, na grzbietowej powierzchni rdze- ! oraz z rdzeniem kregowym (drogi oliwkowo-rdzeniowa
th;o"..~Q:pliwkowa)
nia przedluzonego lezy bruzda posrednia tylna, która (analogicznie jak.! r'f:azeniowo~oliwk()wa) moze koordynowac prace mózdzku z czynnoscia
w szyjnym odcinku rdzenia kregowego) dzieli sznur tylny,-_..'.. na peczki' ukladllpozapiramidowego.
l
- ...,.,. -"..,.... ,., --- -... '1'l
_.... , ~
......• ,........ •..... ..

smukly i klinowaty. Peczek smukly konczy sie po'nizej_dna·k:Q!J:I..<?!X __:f'I. I

guzkiem jaci.r.a,smuklego (tuberculum nuclei gracilis), który zawiera jadro 1
l
r. !>

.... ! .d
!ol

tego peczka. ~
a. !.
b
It
i
r
t
Ryc. 16. Rdzen przedluzony, dno komory IV
- dól równolegloboczny (po przeciedu kona-
h !
;
rów mózdzku), sródmózgowie. Widok z tylu, 9
Zakropkowane jadra nerwów czaszkowych c r
(V-XII)_
a - wzgórki górne blaszki pokrywy sródmóz-
I
gowia, b - wzgórki dOlne blaszki pokrywy li
sródmózgowia, c - dól równolegloboczny, I·
d - guzek jadra klinowatego, e - guzek I' Ryc. l? Budowa wewnetrzna rdzenia przedluzonego: a - droga korowo-rdzeniowa, b -ja-
jadra smuklego, f - konary dolne mózdzku, ! dra oliwki, c - skrzyzowanie wsteg, d - jadro rdzeniowe nerwu trójdzielnego, e - peczek
g - konary srodkowe mózdzku, h - konary
gorne mózdzku
•• klinowaty, f -
1\. peczek smukly,i -g -jadro
jadronerwu
peczkapodjezykowego
smuklego, h - jadro peczka klinowatego,
 158 159
________ U
__k_l_a_d_n_e_r~; l .. ~-:-p_r-Z-e-d-I-U-ZO-n-y-
~adr.o smu~le ,(nucleus graez.lis) i jadro klinowate (nucleus euneatus)ii \wo~si~tkowategoszarego w'yfóz.nia siejadra.Ile~",o~e zarów~()<::z;tlcio-
zawler~Ja kam orki. nerwO\~le bec1aC~prze:l3cS2;nikiemdL()1~i.tci:zeniowO=:Q tw~~)3f,l ..n::chowe. S~~stanc~a bI~l_3:_.t~~8~u._S}At.KQ:-v.~.te.g~':.9~~:Y
u.:."i _.~!ogi
szkoweJ. W ob~ebIe tych jader. konczy sie: neuron rdzeJi2},?JY?-OPUS:l~9.~ t~e~?~-~..:... kto~e~acza. rozn~ Osrodk:lr?ZeIlI~pr_:l~ciJ:tJ:.:l().ne:g;<;>,.lllo?Wj
sród-
a rozpoczyna SIe neuron opuszkowo-wzgorzowy >.'J:l~j~i>{\,;::~'-d.';~h'J.:0 t:niO_~9e~la ...\CZY~Iwystepujace: wpnm
L;"""--- mo.zgu). z rdzeD.lemkregowym,
W rdzeniu przedluzonym znajduja sie jadra nerwów czaszkowych: - trn_a3.g~hem l mIe~zy s~ba. Wlok~a tworu sl.atkowatego przenosza bezp9-
_ jadro nerwu podjezykowego, XII (nuclelIs n, hypoglossi), !
,srednIOpobudzenIa z jader czuclOwych na jadra ruchowe nerwów czasz-

_ j.adro dwuzn. aczne. (nuclelIs odchodza wspólne

ambigulIs),wlókna dla nerwów czasz....I·i~·~wYCh"
l rnÓZg?WlUa l?os~ednio -:- do ,wyzszy~h.
a. taKzeosrodkó,,:,
do r~gowznajduja~ych sie w sród-
---:\ kowych IX, X, Xx, od którego do miesni poprzecznie mIedzymozgowlU, przednIch (ruchowych)
,~- prazkowanych gardla, krtani i przelyku, ". .... .i 1- razema kregowego celem wyslallla pobudzellla na obwód. Dzieki licznym

I
c5' _ jadro pasmasatr.J:.o!nego (nucleus traetus sou;'J~\iij.- koncza sic drogom . ~woru siatkowatego. pobu~zenia. z jednego jadra czuciowego
\ '",~ w nim wlókna czuciowe, IX,X oraz czesciowo VII nerwu czaszkowego' [lloga byc p:zen~szone na wleksza hczbe jader rucl:I9yyych, ,e() .prowadzi
_I.'

f,
,--" _ jadro ruchowe grzbiet?w<;: nerwu X (nucleus motorius dorsalis), od do'powstama wwloneuronowych odruchów, takich jak odruch' ssania,

~~~;gO ~d\~:~,4za wló:kna,~~" ,mie"~~,.gladkich un~r~'~~!f;{~~'.i~':t~\:~z_::n kichania, polykania I czy oddychania.

~ jadro slinowe dolne (nuclell;~salivatorius
czesci przywspólczulnej IX i X nerwu czaszkowego.
inferi~r)::~"~~61i{~ill'!

Substancja biala w rdzeniui:>r:z-edluzonym wystepuje przede wszystkilIl

.' t!,
::L_
C\_
?
>
C'
w postaci piramid oraz ich skrzyzowania, skrzyzowania wsteg, a takze f
peczków smuklego i
klinowatego.
Piramidy ukladaja sie na powierzchni brzusznej rdzenia przedluzonego!
.. !
9
i zawieraja wlókna drogi korowo-rdzeniowej. Droga ta na wysokosci I'
rdzenia przedluzonego ulega skrzyzowaniu tworz~!c tzw. skrzyzowani~ t
';.~A r c
"j.. piramid (decussatio pyramidum) - 80% v,rlókiendrogi korowo-rdzeniowej f
przechodzi na strone przeciwna, ukladajac sie nastepnie w sznurach t d
bocznych rdzenia kregowego jako droga korowo-rdzeniowa boczna. Nie- r
skrzyzowane wlókna biegna w sznurach przednich rdzenia kregowego r
li
>e

jako droga korowo-rdzeniowa przednia.

Pe,czek
•..•. , .• ~DJ.ukly
.. .-.---. lfaseiculus graciUs) i peczek klinowaty lfascieulus eutle"'. f f-

atus) ~sa kontynuacja P5czkó:" smukl~go i klinowatego sznur,a t~lnego Li

rdzema kregowego. Koncza SIe one w jactrze peczka-sJJluklego l w J~dr.ze
l ,.gowle.
.',18.. a Przekroj : strzalkowy
.. . przez. rdzen przedluzony,
.::.': tylomózgowie wtórne i sródmó-
l', ..

peCZKa
I lnowa t eao.
.. k.l· Od t yc h' Ja d er o'd ch o d'"za w l:OKna
1 nerwowe
-- .... ~- tworzace
,- Ryt.
b: •__. __ ,-_---;--.-- •• . : 'F' - wzgorki gorne blaszkI pokrywy srodmozgowm, b - wzgorki dolne blaszki
tzw. _wste~e pr~ysro~ko",;,a (le'21Jll:J.El(s.JJ1edlall.~).__W5te~a. przysr~dko~ll. l; pokrywy sródmózgowia, c - cialo rdzenne mózdzku, d - pólkula mózdzku, e - rdzen
przechoaZI za pIramIdamI na przecIwlegla str()I~e.J'dzen_l.a..J2E;>;ed!uZ2g~9l.. przedluzony, f - komora IV, g - most Varola, h - konary sródmózgowia, i - wodociag
tworzac w.ten sposób skrzyzowanie wsteg {decussatio lemnisc:.orum).....Na· I. mózgu
stepnie wlókna podazaja dowzgórzajako ~.r..og~,()P1i~~k:Q.~~,gP..IZ~: l
i "".
W obrebie rdzenia pf2:~dluzonego .nastepuje ..znaczny.rozwój--twOOJ t
siatkowatego .. T.~Ó~ siatkowy (Jormatio reticularis) ro_zpoc~y_ga__sie..J!a. W tworze siatkowatym rdzeniaprzedluzgIlt::go oprócz wyzej wymieni 0-
poziomie górnych neuromerów rdzenia kregowego (lezac pomieQ?;yroga·! nych osrodków wystepuja jeszcze centra krazenia (pracy serca, naczynio-
?li' subsfancji"~~a.J::ejY,-iiai;fepiiie uklada sie w rd~~niu przedluzo~:.1 .ruchowy2io~dychania (wdechu i wydechu). Ich uszkodzenie - np. przez
.:':V mo_~Cie--i'dochodzi az do sródmózgowia. Jest zbudowarry-zeskupisk I ze.rwaIIiewiezadhlpoprzecznego zab kregu obrotowego odchylajac sie do
substancji' szarej' oraz wlókien substancji bialej, dlatego tez moIiUl'-; t tY~iniazdzy m.in. rdzen przedluzony - prowadzi do smierci przez
podzielic na ,twór siatkowaty szary i twór siatkowaty bialy. VI obrebie f udu:,zenie lub porazenie ukladu krazenia.

!
!
 !"B~{lf,
160
Uklad ~·· ..·.·l···· Tyl_o_rn_o_'z_g_o_w_ie_w_to_'r_n_e 1_6_1

5. Tylomózgowie wtórne ....'..

obrebiena.krywki
. !~.' ---W
'. fi .'
... . wystepuje ponadto twór siatkowaty
mostu . ifor-
ti ma1ipr.eticularis). Jest on kontynuacja tworu siatkowatego rdzenia przed~
........
r
1Uz;onego. Zawiera osrodki wplywajace na: motoryke i statyke ciala
Tylomózgowie wtórne (nwte:lcephalon) zawier~ w przod~e most ~aro.· : . (WystePuj.;~L~~.ntrahamujace i torujace czynnosC ruchowa - brak równo-
la, w tyle mózdzek oraz szczelinowata przestrzen wystepujaca porruedzy L Wagr-pomiedzy nimi prowadzi do zaburzenia napiecia miesni), czynnosci
nimi, czyli komore IV. t wegetat~I:le i proces oddychania (np. osrodki pracy serca, cisnienia krwi,

5.1. lVlost Varola

l·....
.' wydiielania
l.
czowego), a gruczolów_J2:rz<:vvodu
takze -na percepcje bodzców'
Rdzen przedluzony
czuciowych.
pOkarm. owe.g.o, ~i,~:.r··;/;;':::'-'.'<~"
naPiec.i.a _-')
pe..c..h e.r.z..~.ctpo..
oraz most Varola stanowia dó"lna"cze§Cpni~
r;:~.

. . ., 1JlÓZ~, r
stad tez objawy chorobowe wystepujace przy ich uszkodzeIliu sa
Most Varola (pons. Varolz) tworzy na powIerzchlll dolnej mozg2~ia !." podobne. Zaburzenia czynnosci rdzenia przedluzonego i mostu moga byc
szeroka wyniosloscpolózona miedzy rdzeniemprzedluzonymakoIl!;lrami I. 'Zwiazane z wystepowaniem jader nerwów czaszkowych (V-XII), przebie-
mózgu sródmózgowia. W moscie wyróznia sie dwie powierzchnie - bi:-zu. i· giem dróg czuciowych i ruchowych. Zaburzenia czynnosci jader nerwów
szna i grzbietowa· Powierzchnia brzuszna lezy z przodu i jest odp()~v!ed. L czaszkowych powoduja stany chorobowe wystepujace glównie po stronie
nikiem piramid rdzenia przedluzonego, natomiast znajdujaca sie w. tyle l. uszkodzonego osrodka - np. uszkodzenie jadra XII nerwu czaszkowego
powierzchnia grzbietowa tworzy. dno komory IV..
W budowie wewnetrznej wyróznia sie cZet:~cp0clstawna(pars basilaris) !
. l jest przyczyna porazenia miesni jezyka po tej samej stronie. Zaburzenia
czynnosci dróg czuciowych i ruchowych prowadza do zmian patologicz-
i czesc grzbietow.a,czyli.nakr.yw.keJ!.egmentum).
W czesci podstawnej substancja szara wystepuje w formi.e jadeL.Wlas.. l
". I
nych w obrebie konczyn i tulowia po stronie przeciwnej.

nych mostu (nuclei pantis) l~za~ych w ~?rebie subs~ancjiJ?jE..l.~j:. J ~dra te l

posrednicza w przekazywaIl.l:lI:_l~~~r~~Cjl z kor?, mozgu ~o mozd~ku .•.. t 5,2. Mózdzek
Substancja Q.~ala.Gzesc;Lpodstawnej wystepuJe w forillle peczk0v.:.J)~' !
dluznyc~ i~!c>k;i;n poprzecznycl-i. l'eczki podluzne ifascisu!llongiiudi,na- I "!y19.zaze.k.(areb.ellum) sta-?0.wi. tylna czesC tylomózgowia wtórnego:
re~)zawleraja wlokna korowo-rdzenlOwe, korowo-mosto.we l, koroWo.~sl,a,t~: Lezy w tylnym dole czaszki l Jest przykryty faldem . opony twarctej
.,kowe. Wl()k:na poprzeczne (fibrae transversae)
mostowo-mózdzkowych,
skladaja, SIe, z.~~klen!
które wchodza w sklad konarow sr.odkowych I
zwanym namiotem mózdzku (tentorium cerebellz). Szczelina poprzeczna
mozgu oddziela mózdzek od platów potylicznych, a szczelina poprzeczna
mÓZdZkuJaczacY<:l:l.rIl2~L~.gI9Zdzkiem. . ....t mózdzku oddziela go od mostu. 1v1:Qzdzek,stanowi.-ok, ...1-Q%'wagi: calego
W czesci grzbietowej.§~l>~.t~E:<::j3:
..ga.r:a-p()ja?lia~ie.,:w-.postaci jader: ..ciala f mózgowia. Budowa makroskopowa mózdzku jest podobna jak mózgowia
c:z;worobopcznego.or:llzjader IlerWÓVv'c;:z,:aszk,?wych. . . . ", t __
posiada bowiem dwie pólkule oraz nieparzysta czesc srodkowa zwana
J~draciala .c~wor?b~c:zn.ego (n:,~lei cor~u~' trap~z:oz:4e.r),s~~ragm,eg.~em)K f2..7;.~i~tn:Uklad substancji szar~j i bialej j~st taki sam j~k. w pólkulach
drogI sluchowej lznaJduJa SIe w miejSCUkrzyzowCLIl~a§.le_.wsteg.-boczne}ze: t rn:Uzg1T;-tzn.na zewnatrz wystepuje substanCja szara gruboscI Q_k ..,J~~.~m,
wstega przysrodkowa. ! . tworzaca kore mózdzku (cortexcerebelIi),
..•...••. pod nia uklada sie substancja
J adr~ nerw,ów czaszk?wyc;h.(nuclei;nenL r,;:anialis)?bejrnuja jadr~~U~r f biala"w .f~rmie. ci~~a. rdzennegg.Jr;PrR1J~~ ..lJJ._eA1Jlla[f.!.), a w jej obrebie
we, CZUCiOwe. l ~rzywsp~l~zulnenerwow.:-cza.~:f;kowy<;:h·,.8f~,;)':.}·--~]1L:'}!1{"'L1i'. w;".S.!s:puja
jadra mozdzku.
SubstanCja b~ala cze~cInakry.wkowej mos:u wy'step~Je w ~o~taclwste:..1
gi przysrodkowej, WStegI bocznejor.i:tz konarow gornycn mozdzku., Wste· l 5.2.1. Budowa zewnetrzna mózdzku
~a przysrodkowa(Iemniscusmedialis) zawiera wlókna dEQK_,9-ZUclOWych l
(wstepujaCY9h), zarówno czucia powierzchownego jaki glebokiego. w~ l Mózdzek sklada sie z dwóch pólkul oraz z czesci srodkowej zwanej
wstedze bocznej (lemniscus lateralis) przebiegaja vvlókna drogi sluch.9'Nej l robakiem. Pólkule mózdzku (heJn!~fJhaeri.<!:_J::~?reJ2ejJj)
oraz robak (JE"misl
odchodzace od jader ciala czwor:obocznego. Konary górne mózdz~ i podzielone s.a przez glebsze s.zczelin,y.~~n.a_
..plJ~t.9_U~i,
których nazwy nie
odpowiadaja pólkulom i robakowi, natomiast plytszeszczeli.py _dziela
oSlagaJa'mozdzek. . placiki na mniejsze jednostki z'Y<i!l.';:_.zakretami - podzial klasyczny .
(p.~dun:uli (:e.le~ellares superiores) podazaja do sródmózgowia,
. \ .
a _.rl..
,a§teplllC
i',
p
i!
lt.•.. __ e ~ _

\ \

li,
...

".',01'; ..;::";J;"~;:
.••.••.••••
 - •.••••••...
l
Uklad nerwowy.). rrylornózgowie wtórne 163
162
..-e--
'.10 Wedlug nowoczesnego podzialu mózdzek sklada sie z czterech podstawo-
!l Wyc~.platóW: pr~edniego (lobus anterior), srodkowego (lobus medius),
L txlnego (lobus posterior) i klaczkowo-grudkowego (lobus flacclllo-no-
r t· Jular)s).
t,,, pod~ial nowocz,e~ny (na platy) ?raz. F?dzial. klasyczny (na placiki)
rI pólkul 1 robaka mozdzku przedstawIa lliZej zamIeszczona tabela.

t 5.2.2. Budowa wewnetrzna mózdzku

t.. ' Subs~~ncla s.z~ra twor~~ ~ore mó~dzku or~z znajduj~ce sie w ~~re.bie
f . substanCji bl3.lej jadra mozdzku. Lezaca powlerzchowme kora mozdzku
jest zbudowana z warstw drobinowej, zwojowej wewnatrz wystepujacej i
r . warstwy ziarnistej. Jadra móz.dzku sa tworami parzystymi, umiejscowio-
.1

Ryc. 19. Mózdzek - budowo. zewnetrzna: a - robak, b - plat przednl, c - szczelina' I nymi zarówno w pólkulach, jak i w robaku. W kazdej z pólkul wyróznia
i siejadro zebate (nucleus dentatlls), jadro czopowate (nucleus emboliformis)
pierwsza, d _ placik prosty, e - placik pólksiezycowaty górny, f - placik pólksiezycowaty
dolny, g - szczelina pozioma ~. ijadro kulkowate (nucleus globosus). Robak zawiera parzyste jadro

-
l srodkowy
Pólkule
Klaczek
Placik
Placik
(lobu/us
PIacik
(to!'lsilla
(vinculum
Plat
dolny
(lobu~tylny
Placik
Skrzydelko
Migdalek
(lobulus czworokatny
dwubrzuscowy
klaczkowo-grudkowy
Przewiazka jezyczka
quadrangularis)
pólksiezycowaty
cerebelll)
lingulae)
prosty
(lobulusplacika
mózdzku
simplex) srodko-
semilunaris
f

/'
"li .•
wJer~.cf!.tl(nucleus jas!igii).
l
(flocculus)
(lobw;
górny
wego
(lobus flocculonodularis)
(alabiventer)
lobuli
medius)
posterior)
przedni
anterior) . centra lis) r ..
Podzial klasyczny~odzial .:
nowoczesny
wy
zontalis inferior)
cerebelll)
Szczeliny
Szczelina pierwsza(fissura
tylno-boczna (jlssuraposterolateralis)
prima)

I
ka 'f,

b
rl
Ii
lL c
ll.
Ryc. 20. Przekrój strzalkowy mózdzku: a - kora mózdzku,
b - cialo rdzenne:, c - pólkula mózdzku

f" Substancja biala na przekroju strzalkowym

tworzy charakterystyczne
et cial.O-.rdzenne. Zawiera ono drogi mózdzkowe, posród których wyróznia
li; sie drogi wlasne (rozpoczynajace sie i konczace w obrebie mózdzku),'
~. doprowadzajace drogi domózdzkawe oraz Qdprowadzajace drogi odmóz-

"I''. q
nunI-tworaq;Ulilozg()\\,la..poprzez
~~we. Dr.o~.i d? ..pro.w..a...d.za..jac;U
... .k()nary
..Od,P.
r....
Q mc>zdzku.
'I fL.d
...Y.... ..~~.)as:. Wyrozma SIe konary
;.(:J'lcz'!.tP;~z?ze~;z; sasied-
l dqJne.mózdzku(pedunculi celebellares lnferiores»J~Qzacemózdzek z rdze-
\. nietn.przedluzonym, konarY~IroaI~}Y5i.m~ia-i~'llCEedul1culi..cerebellares
I ,!!!!!!iz), bedace bocznymprze9.J.tJ,~~_IJj.t:~IIlf).stll.,oraz konary górne mózdz-
! ku (pedun culi cerebellares superiores), tworzact:wlókna, które lacza jadra
I!
r zel2ate,.czopowate i kulko";"ai~ ze sródmózgowiem i dalej z miedzymóz-
g9-\\ii~lA.. _··· .
fvfózdzek wplywa Jl;l.czynnosci
. . ----------....
statyczne,
'
na dowolne
'. ".- -_.~
ruchy miesni,
l . .-----.-- .. -.. .

.1.
•. I: .
164 Uklad wtórne

Ryc. 22. Czynnosciowe powiazania odpo-

wiednich pól korowych lewej pólkuli móz-
dzku z polami korowymi prawej pólkuli
mózgu (wg Adriana)

Uszkodzenie mózdzku moze powodowac:

d - ataksje (niezbornosc mózdzkowa), przejawiajaca sie niemoznoscia
Ryc. 21. Mózdzek - przekrój. Jadra mózdzku;
a - kora mózdzku, b - jadro czopowate, c - jad-
ro zebate, d - cialo rdzenne, e - jadro kulkowate,
f - jadro wierzchu, g -- komora IV
utrzymaniawyprostnej postawy, padaniem do tylu, zataczaniem sie przy
(astazja) lub przy chodzeniu (abazja),
- dysmetrie, polegajaca na ni~moznosci zahamowania ruchu w dowo-
lnym momencie, np. przy sieganiu po jakis przedmiot reka przesuwa sie
za daleko (hipermetria) lub za blisko (hipometria),
~#
.Jq:t.yc.1Rk

Pl..ok ;"'0l<awf
reguluje napiecie miesniowe, skurcz miesni, kontroluje pobudzenie
ruchów dowolnych, mimowolnych i zautomatyzowanych. C""b
koriC2y114 ,gar".

Kora mózdzku gromadzi informacje o aktualnym sianie

narzadów ruchu, o sile skurczów poszczególnych grup miesni
prazkowanych oraz o. polozeniu glowy w stosunku do tulowia.
5pad';,.t.,,;c

G~&
------l-
-- li:!

v- .
mózdzku za posrednictwem jader mózdzku kontroluje napiecie miesniowe
wszystkich miesni poprzecznie prazkowanych. Jest jak gdyby
dystrybutorem napiecia miesni poprzecznie prazkowanych i kiedy C2<>pd<
-- l:;:onC'J'(I'Il1 d_n .•
chodzi potrzeba, szybko zmienia napiecie we wszystkich miesniach. 1';"',"id4~J l<"onczY"iJ 9óv ••.••
G"'dka~
czynnosci mózdzku mozemy np. nie przewracajac sie biegac, czy
przeskakiwac przeszkody.
Schemat receptorów calego ciala w korze mózdzku przedstawia
zamieszczona rycina.
Mózdzek posiada silne powiazanie z kora mózgu, przy 23. Reprezentacja receptorów calego ciala w korze mózdzkV. Pomiedzy reprezentacjami
powiednie pola kory mózdzku maja niejako s'Y0je odbicie w roreceptorów i proprioreceptorów (pola zakropkowane) - znajdujacymi sie w górnej
dolnt;j powierzchni kory mózdzku - wystepuje reprezentacja telereceptorów (pola zakres-
korowych przeciwnej pólkuli mózgu. .. kowane). Lewa rycina wg Snidera, prawa rycina wg Hampsona.
166 167
---.::.t.--
Uklad n",w'],ÓdmÓZgOWie

adiadochokineza,
ruchów naprzemiennych,
czyli niemoznosc wykonania
np. odwracania i nawracania
w szybkim tempie
przedramienia iub !r iuzonego
trójkata, którego
i mostu
podstawa opiera sie o grzbietowa czesc rdzenia przed-
dochodzac do konarów górnych mózdzku, wierzcholek
przebierania palcami, . zasjest skierowany domózdzkowo. Podstawa tego trójkata stanowi przed-
_ drzenie zamiarowe, tj. drzenie powstajace w poczatkowej : oia sciane komory IV zwana dnem, natomiast pozostale dwa boki tworza
I.

wykonywania ruchu w nastepstwie zaburzenia napiecia miesniowego, ljej tylna sciane, czyli strop.
_ oczoplas, czyli ruchy poziome galek ocznych w nastepstwie braku l Dno komory IV na wysokosci rdzenia przedluzonego i mostu okresla
! sie mianem dolu równoleglobocznego (lossa rhomboidea). W jego obrebie
koordynacji miesni poruszajacych galka. oczna,
I
_ mowe skandowana w wyniku uposledzenia czynnosci miesni zwia- j;tniejaJiczne otwory, poprzez które komora IV ma polaczenia z kanalem
zanych z mowa. .
I pajeczynowkowa
ce~tralnY,m rdzenia kre~o.wego (w ruz.es~i dolnej:, z przestrzenia
lj... pod-
(w czesclach dolnej l srodkoweJ) oraz z wodociagiem
5.3. Knmora IV
I tl1ózgu nalezacym do sródmózgowia (w czesci górnej).
ze soba tworza wierzch komory IV (fastigium) wpuklajacy sie do
Komora IV (ventriculus quartus) jest szczelinowata przestrzenia wy- I .Strop sie
komory IV sklada sie z czesci górnej i czesci dolnej, które laczac
I IJl.9,idzku. Dolna czesc stropu jest wyscielona komórkami ependymalnymi.
stepujaca pomiedzy mostem Varola a mózdzkiem, wypelniona plynem
mózgowo-rdzeniowym. Na przekroju strzalkowym komora IV ma ksztalt !I....
z.. triculi quarti).
aWiera onavenwpuklajacy
chiJroideus sie
do komory.}V.splot naczyniów]c()'NY (plexus
I ·~W.dQle równoleglobocznym - bedacym grzbietowa czescia rdze-
f oia przedluzonego i mostu - wystepuja jadra nerwów czaszkowych
. V-'i[III na wysokosci mostu i IX-XII na poziomie rdzenia . przed-
~~nego.
__..~;.w"""',., ...,
.
L
t

I
1<-
I 6. Sródmózgowie

d
i Sródmózgowie (mesencephalon) - najkrótszy odcinek pnia. mózgu,
który w rozwoju mózgowia.nie,ulega wtórnemu podzilowi - rozciaga sie
e i.

I. p~lJliedzymQstelllVarola a podsiawa·riiiedzym6Zgowia~·W budowie sród-

llUEw.ina_tecti)
mózgowia wyróznia
...c.~!l!!Lfe.rr~bri)oraz polozona
sie na powierzchni
na powierzchni
brzusznej
grzbietowej
konary.mózgu
,blaszke pokrywy
(pedzm-
i odchodzace od niej ramiona .wzgórków" ..(brar;hia ...t:ol-
I
L1i0flgwm). Pomiedzy konarami mózgu a blaszka pokryw:"Y wystepuje
w2.~()ciag~ózgu (aquaeductus cerebri),_JctóLy-jest·otoczony_istota_~~ara-

I. ;w~ko",_'lJsub,t ont ia gdsea· cen t ,"lis).

l.6.1. Konary mózgu

Ryc. 24. Fragment mózgowia - widok od strony grzbietowej po odjeciu mózdzku (sche·
mat): a - cialo modzelowate, b - sklepienie, c - istota biala, d - wyspa, e - wzgórze, I> Konary mózgu sa podzielone przez substancje czarna na brzusznie
f - szyszynka, g - ramie wzgórka dolnego, h - konar srodkowy mózdzku, i-dól lPQ19i·9;e.o~;ii mózgu i bardziej grzbie~a:"\\T9lezac-afiakrYWke:·pomledzy
·1
równolegloboczny, j - wzgórki blaszki pokrywy, k - promienistosc wzgórzowa, I - kora r od,x:,:>gamimózgu. v,rystepuj e_d~~_JE-j_e,9.:~XlcS~fl.'!!:9.:wy.(fDssaJll
ter pecfZ:.J': cularis),
l
mózgu j w obrebie którego znajduje sie charakterystyc:zne.J:J().1~_:z otworkami dla

I -
l
1<
I ' 168 Uklad n"'''''';''ol,~ródm6zgowie 169

et
k
b
J l' Y'::L-:··;:5;~:.~~::::;\&s.-~Z'o/ ...:t~~'i::~::;::.':,
~ L
C

!. ~ I .... . , '
.-.,;"'~;.;\
{
" -".~ .,
>; ' •." --'0 •.••••••
. .. \\\ c k
/0 __ .'.•..
' '. . _...",":,_..~..
t~r:;~~.~.-. ,'".1"
~'y(' ....'~ ". . _~ .
":,,,,:.r;~' d J

h ---J=<:~
t \

'-..
,"' -.~_.,

-.: ,
•

···'(v-
~ (

/ 'l l
.

i.
-l'
,
"
\t
• .

'd"
, ."-; .'~
l.;.~ !:.. - . .-'

.•• V
':-.;1,-.
~" .,: ":.:')
·t~_~.;:
0.0•

.' ,,'
'.

•
•

.
ot

. ol.
.r

\
\
e
f'

l'
i

II

li Ryc. 26. Przekrój sródmózgowia oraz fragment podwzgórza:

Ryc. 25. Przekrój przez sródmózgowie: a - wzgórki górne, b - ramie wzgórka dolnego, a - nerw wzrokowy, b - skrzyzowanie nerwów wzrokowych,
li
c - substancja szara srodkowa, d - twór siatkowaty nakrywki, e - substancja czarna, f. c - substancja dziurkowana przednia, d - odnoga mózgu,
f - drogi mózgu, g - dól miedzykonarowy,
j -- jadro wzgórka górnego, k
h - j'l,dro czerwienne, i -- wodociag mózgu,
- szyszynka (miedzymózgowie)
l e - substancja czarna, f - nakrywka, g - wodociag mózgu,
h - substancja szara smdkowa, i - jadro czerwienne, j - ciala
I suteczkowate, k - guz popielaty, l - lejek
naczyn krwionosnych, ZWCin,<:istota dziurkowa~ct.tll_l!:.1i_(~ub.s1ar-Uia~ .. I
-jorata-poste:ior); .- .' .', . .i I.. Ja.slro_,?z~~~.i~~~~;~z.ll;cleu~rl/l><!.~)Jes.t gl~wnym j~~r.~~.??-~r!,ki;IJ9l.9~o-
Od BOg l m oz g u (crura.cere~.rz) zawleraJaQEggl nerw()'we.od.G.h.Qdza~~-I "'. nym y/górnej czesclsrodIJ:l"CJ.zgoWla,._ s.:~.g.9-J<}(;ym.'-.lZdo._!ll:le9zynlOzgowIa.
od kory mózgu, kt~r~ przechodz,ac przez tor~1:>.~~_we~.~-ll~_1!zn3!--;-l!.Ila~!el?me l' ._ Jad~~ czerwienne ma ~ic'l:nejJ_oE~c~~I1.ia.'· ppprze;z;._.?r.Q~i doc~odzace ~o
.!
odnogi mózgu podazaja do rdzema J{r:egQ.""_eg?-~l11g.stu_l_~"'.CJ~ __
~~A!.k:().,,,,-ateg~: niego i od niegO.odi;;.l:J,gdzace" z lUnymi osrodkaml lezacymI w obrebte r

..L k:9J~w~,,-si~tko.wa.
Sa to d~ogi korowo-rdzeniowa,ko!,o."\'.o::P1.~§1:.ow§l: p6ikur~~~gu: .. '\V.pnilL~g;:Óigll.i._:",:,_}-:gz~f.lill
.. .k:reg()wym. Ponadto jadro
Substancja czarna (substantia niSr.q) jest to skupIeme. Istoty szarej, ! czerwienne ma si.lne pol'lczeniez_trlózdzkiem(glClwni~zjadrem zebatym).
lezace pomiedzy odnoga~LJILó::lgg._~._.p.?:l<D.'?l1<:a· SubstanCja c.za-FH-a. o~. [ Dzieki temu polaczeniu m.ó.td.~ek i:ri.in.p()prz~z.j~_c!ro<::~envi~nne i twór.

!
grywa
ruchów wazna
szybkich. w kQ:i;ihO-li.ru.Y1t.Q2Y.E1iJp.
role Przy zaburzeniu substancji...
2..~:~1.I)ly.ch
czarnej oraz zubozen:e lI Crclzenia
w wykQJJ)'Wam,u
wystepuje siaj:kowaty...kregowego.Zaburzenie
.\Yywier.a_wplY'l".ua ..CZ;YIl,nQ~(;_Lr:ll~lJ,g",,~.rg.~~1?-!a
.IJge_dm;i;.Q!l.{:~o
czynnosci jadra cze~i.e!l~~g() moze
ruchów mimowolnych (np. trudnosci balansowaniak;on~zy~, zaburzenIa l wywolac rJl,ghY_J:llimo\\Tor.ife(5~az.drzep:.ie~ami_~,r<j~e.
mimiki), a takze wzmozone ~apiecie miesn~o.""e oraz dr,zeme. . ..• Istota szara §rodkowa (substantiagt:isep:._c;.e]!!.raJ.Zl>~) otacza w?dociag
N;:lkr ywka(tegln~'!..t.!!m) jest dalsza CZeSClan..a~E.Y'l:VkJ.mo.stu. Zawler~. ! ...mózgu. W jej obrebie znajduja sie jadra II!_Jp::_~koruchoweg~)l IV (n.
substancje szara w form.ie. ~.adra~z.t:F:vVienJ:!ego,istotY~'?:i:lIeJ.~r().~.~'~~~J, 1- ~9·~zkowego)-~.r..'-'Y!L..czaszK.~~~~~.··""-·---- .-:--- ..----. .
jadra przykonarowego oraz Jage~ III l IV ne~'::".9~~~1fgwego. Substan";ja I; . JadrQ .. pr.~ykona!gwe (m/deus interpecIunculans) Jest zespolem kIlku
biaJi~-wystepuIe-w -p·ostaci. pec~ków:~l{jkieI[I?:~~?,,:<:>wych. Ponadto w ob- I· mniejszych jad~r"i;;!cza;ycii-Sie w'fóK'namCdoprowadzajacymi z jadrami cial
rebie nakrywkLvvxróznia sie twór siatkowaty. l
I

I
··••.•• 1 ....
,c.-.l--
 ·c.'<'!':;

170 -------
Uklad nerwOwy.··.
--
Miedzymózgowie 171

suteczkowatychi. z jadrami u~geczki, a wlóknami o~pr.owadzajacYtllr fi 6.3. Wodociag mózgu

_ z tworem siatkowatym. Twór siatkowaty sródmózgowJa JestkontY~a- ~l~.
cja tworu siatkowatego. mostu .. Nawys?kosci sródmózgowia WystePUja! Wodociag mózgu (aguaeduetus eerebri) laczy komore IV tylomózgowia
osrodki regulujace stanem s~u 1 c:zUWant'!· .. .. .. I wtórneg~.z komora III miedzymózgowia. Jest kanalem dlugosci ok. 20
Substancja biala nakrywkI, tworzaca peczki WlO}(.I~?n.erwow?,ch".Qbej- I mID, wyscIelonym komórkami ependymalnymi, wypelnionym plynem mó-
muje pr'zede wszystkim konary górne mózdzku, wstege pr:z;ysrodkQ}'I.~,",,,,! Zgowo-rdzeniowym. Niedroznosc wodociagu mózgu moze byc spowodo-
wstege boczna oraz peczek podluzny przysrodkowy. . •... !.wana zmianami chorobowymi lub zaburzeniem rozwojowym.
Konary gó~n~. mózdzku creduneul~. cerehellares. s~fe.norest. ?d- .·1 .~szkodzenie sródmózgowia prov:adzi prze:vaznie ~o smie~ci. Przy
chodza od m:ózdzku poprzez gorna cze~c ..mostu. Po .weJ"clU d? sro~-t .. mU1ejszych urazach moga wystepowac zaburzema funkgonowama przede
mózgowia przechodza na str~ne. p~zeclwna t,,:orzac sk~·~YZOV:~.~.le. t wszystkim o~nóg mó~gu ,lub nakrywki konaró:".
konarów górnych, 'po. czym oSI~gaja jadro czerwlem:e. Cze:;c wlo.!:.e~ I Za?urzema odn0!Sl: mozg~ moga powod0.wac .drugostronny niedowlad
konczy ~ie w obreble j.'!dra czerWIennego, pozostale zas przechodza dalej l ~Ol?W1C~y,(~szkodzem.e .drogl k?rowo-rdz~mow~J): kontral~teralne p?ra-
do wzgorza. . . l zellle mIesm twarzy 1 Jezyka (uszkodzeme wlokIen drogI korowo-jad-
Wstega przys~odkow~ (lem~i~eus l'YJe.dialis)to ~alszy .Clag drogI opus z- I roweJ),. drzenie spo~zynkowe konc~yn pr~eci.w~eglej strony ciala (uszko-
kowo-wzgórzoweJ, a takzedrogI rdzemowo-wzgorzoweJ. .! dzeme Istoty czarnej) oraz opadame pOWlekI t zaburzenia ruchów galki
. Wstega boczna (lemnisclIs lateralis~ przewodzi bod~celslu,chowe.zJ~~_:, I ocznej po tej. samej ~tronie (.uszkodzeni? jadra .nI n?rwu czaszkowego).
slimaka do wzgórka dolnego blaszkt pokrywy, gdzIe Konczy. s~~__~_~" . l Zaburzeme funkcJonowama nakrywki konarow mozgu moze powodo-
wlókien. Pozostala czesc 'poprzez ramie wz~órka dolnegodochodZ!~o '. l 'f~c k~~trlater~ln~ ruchy mi~owolne .",:raz ze wzm~zeniem napiecia mie-
ciala kolankowatego przysrodkowego zawzgorza. . I sm (usZKodzeme jadra czerWiennego 1 1staty czarnej), kontrlateralne ob-
Peczek podluzny przysrodkowy (jasciculus longitl!ldinalis.medialis!-'l,~.'<! uizenie czucia· (uszkodzenie wstegi przysrodkowej) oraz ipsilateralne pora-
wiem wlókna III i IV nerwU czaszkowego, biegnace od sródm§~g()wIa do i zenie nerwu okoruchowego.

szyjnej czesci 'rdzenia krego\vego. !

7. lVIiedzymózgowie
6.2. Blaszka pokrywy l
r
! Miedzymózgowie (dieneephalon) jest "nizsza" czescia przodomózgo-
Blaszka pokrywy (lamina tecli), zwana równiez blaszka czworacza. wia, która od dolu sasiaduje ze sródmózgowiem, a od góry i z boku
zbudowana jest z parzystych wzgórków górnych i wzgórków dolnych. t z kresomózgowiem.
W zaglebieniu pomiedzy wzgórkami lezy szyszynka - gruczol wydziela- !
nia wewnetrznego, nalezacy do miedzymózgowia. I l<

Wzgórki górne (eolliculi superiores) zawieraja jadra wzgórkow

górnych, w których jest zlokalizowany podkorowy osrodek wzroku. Od
jader wzgórków górnych odchodza pasma wlókien nerwowych tworzacych I
ramiona wzgórków górnych (braehium collieulum superiores), nastepnie Ryc. 27. Schemat miedzymózgowia
dochodza one do cial kolankowatych bocznych lezacych w zawzgórzu
miedzymózgowia.
I J
- przekrój w plaszczyznie posrodko-
c wej: a - wzgórze, b - prazek rdzenny
!
Wzgórki dolne (colliculi inferiores) zawieraja jadra wzgórków dol... L wzgórza, c - szyszynka, d - zawzgó-
l rze, e - wodociag mózgu, f - cialo
nych, które sa polaczone ramionami wzgórków dolnych (brachium col- d suteczkowate, g - lejek, h - przysad-
licttlum inferiores) z cialami kolankowatymi przysrodko'wymi zawzgórza e ka mózgowa, i - skrzyzowanie wzro-
miedzymózgowia. Jadra wzgórków dolnych sa podkorowym osrodkiem kowe, j - spoidlo przednie, k - zrost
sluchu. miedzywzgórzowy

t( I
 172 173
r I
Uklad n.,w~; ~jJ~ymÓZgOWie
." fi:
Miedzymózgowie dzieli sie na czesc grzbietowa i czesc brzu, .. 1i Wiekszosc jader wzgórza ma polaczenie z kora mózgu poprzez wlókna
szna (podstawna). Do czesci grzbietowej zalicza sie wzgórzomózgoWie' .'',' WZgórzowo-korowe i korowo-wzgórzowe. Wlókna te przechodza przez
(thalamencephalon) obejmujace wzgórze, zawzgórze i nadwzgórze, nat()'it torebke wewnetrzna·
miast czesc brzuszna wyst~puje :' postaci. podwzgórza (~ypothal~us).<· li.. W~gór~e jest l?odkorowym osrodkiem. czucia. (zarów~o ~owierzc~ow-
Ponadto
tertius). w skladmiedzymozgowIa wchodzI komora trzeCIa (ventrzcillus... ' .. !lego,
l'
nio doJak l gle~okIego).
kory mozgu, lecz Zad~a dr0!i;~ przez
mUSI przejsc czucIOwa ~Je dost~nIe
wzgorze. Sly,~ezposre~~
WIekszosc mformacJI

/i -l
.....
·.,.... iczuciO.
t.'.•."zatrzymywana"
·.,.i.·wych nie dochodzi
.•• na poziomie
do osrodków
wzgórza.korowych,
Wzgórze lecz
jest jest
wiecanalizowana
osrodkiem
7.1. Wzgórze
;. kory mozgowej . skupiajacym szereg dróg i przenoszacym
koordy~acyjny~,
.. '·,.i.•..... bodzce do
Uszkodzenie wzgórza powoduje zespól objawów charakteryzujacych sie:
Wzgórze (thalamus) - zbudowane glównie z substancji szarej - za,
- obnizeniem czucia powierzchownego i glebokiego po przeciwnej stro-
jmuje centralna czesc miedzymózgowia. Jest ksztaltu owalnego. Jego nie ciala, czemu moga towarzyszyc samoistne bóle o duzym nasileniu
przedni koniec sasiaduje z glowa jadra ogoniastego i slupem sklepienia, (wystepujace po przeciwnej stronie ciala), .
a koniec tylny - okreslany mianem poduszki wzgórza (pulvinar) - jest - patologicznymi mchami mimowolnymi,
skierowany ku dolowi. -- zaburzeniami afektu (nie zawsze wystepujacymi), np. przymusowym
I
W budowie zewnetrznej wzgórza wyróznia sie cztery powierzchnie: smiechem lub placzem.
l. górna, dolna, boczna i przysrodkowa. Powierzchnia górna jest schowana,
pod pólkula kresomózgowia, spoidlem wielkim oraz sklepieniem i zwróco- li '

na jest do komór bocznych. Powierzchnia dolna zrasta sie z podwzgó- \' 1.2. Zawzgorze
rzem, a powierzchnia boczna bezposrednio sasiaduje z jadrem ogoniastym, Zawzgórze ('metathalamuy) polozone w tyle ponizeJ" pod k' ,
. . P . b' 'dk t '. l .., USZ l wzgorza,
i tylna ~d~oga torebki wewnetrznej. OWIerzc ~nIa przysro owa worzy". od dolu sasiaduje z blaszka pokrywy sródmózgowia. Zbudowane jest z pa-
boczna sClane. komory III.. , . . ....t rzystych cial kolankowatych bocznych i przysrodkowych.
W bu~owle we,;netrznej ,,:,zgorza wyod:eblllamy s~bstancJe s~ar~'j l Cialo kolankowate boczne (corpus genieulatum laterale), zawie-
twor~ac.a jadra ,,:,zgorza (n.~cl~l t~alami), k~ore sa od~zlelone o~ sIeb~e f rajace jadr~ ciala kolankowatego bocznego, jest podkorowym osrodkiem
l
waskimI pasmamI substanCJI bIalej, zwanymI blaszkamI rdzennymI wzgo· ! wzroku. CIalo kolankowate boczne laczy sie ze wzgórkiem górnym bla-
rza (laminae medullares thalami). Wyróznia sie: . szki pokrywy (jest on równiez podkorowym osrodkiem wzroku) za pomo-
_ jadra przednie wzgórza, majace polaczenia z cialami suteczkowaty' [. ca ramienia wzgórka górnego (brachium collieuli superioris). Inna czesc
mi podwzgórza i ,z hipokamper:, .' . ...... r wlókien, two~zac pr?mienistosc wzrokowa, docho'clzi do plata potylicz-
._ jadroprzysrodkowe wzgorza, laczace SIe z czescIa ruchowa kory. [ nego .kory mozgowej. .
mózgu, t CIalo kolankowate przysrodkowe (corpus genieulatum media-
-jadra brzuszne wzgórza, posród których jadro brzuszne tylno-bocz" l' le) obejmuje jadra ciala kolankowatego przysrodkowego, które sa pod-
ne jest zakonczeniem wstegi przysrodkowej, wstegi bocznej i wstligi.! korowym osrodkiem sluchu. Cialo kolankowate przysrodkowe ramieniem
trójdzielnej (odchodzacej odjadernerwu trójdzidnego),.;;Ja9r()- brzuszne. !.wzgórka dolnego (brachium collieuli inferioris) laczy sie ze wzgórkiem
tylno-przysr~dkowe)est p;~ela'Siniky~m
przednie i posredme wzgorza di-c;gr:s~ak()wej,'a
maja polaczellla z tworem jad~albrzuszne. l
sIatkO\vatym f..•. dolnym bl~~zkic~esc
chu). Druga r:;~kry,;y.
wloklen(jes~. on r~wniez
l~CZY podkorow~m.
SI? poprzez osr:,~dkiem
promlelllsto"c slu·
sluchowa
sródmózgowia, prazkowiem kresomózgopwia, z mózdzkiem, a takze z ko· l z pIatem skrOnIowym kory mozgowej .
ra ruc howa, , . . l
. . . .' . ! 7.3. Nadwzgórze
_ jadra boczne wzgorza, laczace SIe z kora CZUCIOWaplata ClemIenlO' I
wego, r Nadwzgórze (epithalamus) jest zbudowane z czesci bocznych oraz
_ jadro poduszki, bedace podkorowym osrodkiem wzrroku, . z czesci srodkowej. Do czesci bocznych zalicza sie trójkaty uzdeczek
polaczenie z platami potylicznym, skroniowynl i ciemieniowym. (trigonum habenulae) zawierajace jadra uzdeczki. Uzdeczki prawdopodob-
 .;>,~,.,,"CI.,

.I
) ~, " ,§c

·····'············rr·.·······.·····.··.· .. ·""·····.···· .

174 Uklad nerwowy! l J,{iedzymózgowie 175

nie stanowia osrodek czynnosci wegetatywnych, zwiazanych z ukla::::, I~SkrZYZOWanie wzrokowe (chiasma opticum) jest miejscem skrzy-
limbicznym i podwzgórzem. .: Fzowania (ok. 50% wlókien) nerwów wzro_kowych. Lezy w przedniej czesci
Czesc srodkowa nadwzgórza obejmuje spoidlo uzdeczek, spoidlo tylne q podwzgórza, w bruzdzie skrzyzowania wzrokowego,
oraz szyszynke. Spoidlo uzdeczek (commissura habenularum)
l
przed siodelkiem
oraz spoidlo 'li ,tureckim trzonu kosci klinowej. Do skrzyzowania wzrokowego dochodza
tylne (commissura posterior) lacza uzdeczki i
szyszynke ze wzgórzeml;! 'nerwy wzrokowe, a odchodza ku/tylowi pasma wzrokowe.
i podwzgórzem. ' H I Pasma wzrokowe (tractus opicus) sa to wlókna nerwowe przebiega-
Szyszynka (corpus pineale) jest zawieszona na spoidle uzdeczki i lezy:: jace od skrzyzowania wzrokowego do cial kolankowatych I. bocznych.
pomiedzy wzgórkami blaszki pokrywy. Jest gruczolem v;'ydzielania we-d i., Ciala suteczkowate (corpora mamiIlaria), polozone w tylnej czesci
wnetrznego (zostala opisana, w rozdziale "Uklad dokrewny"). !podwzgórza, sa tworami wielkosci ziarna grochu, zawierajacymi jadra cial
[i

74 P d " ' .,lili su~ecz~owat~ch~

srodmozgowIa l ze które ~aja polaczenia przede wszystkim z nakrywka
wzgorzem.
P I
( tli b er cinereum) lezy w okolicy dna komory III,
I' •.

" o w""gorze "G ..uz .

popIelaty
Podwzgórze (hypothalamus), stanowi brzuszna czesc miedzymózgowia!1 f bardziej do przodu od cial suteczkowatych. Zawiera jadra guza popielate-
- jest widoczne na pO,wierzchni p~dstaw~ej mózgowia. Do podwzgórza,!
zalicza sie: blaszke krancow~, skrzyz~war:-le wzrokowe, ~asma wzrokowe,!!
ciala suteczkowate" guz pO~lela~y, lejek. l p.rzysadke ~o~go,:a. ,Ii
!
I
!
go Gadro gr~biet~wo.-przys~o?ko~e i jadro brzuszn?-przysrodkowe)
ce ~o~acze~lle glowOle .z lejkIem \.~roga .guzo'Y~~lejkowa). Guz popIelaty
zwezaj~c SIe.ku d?lowl przecho~zl w leJe~'(\}'j:'" .
r.naja-

B l a s zk akr a n c o.w a (~amzna term.mahs). stanoWI CIenkie pas~o [S-i) ! L~j ek (l1lfllntllbulu~) s~anow[ polaczeOle";g1f~a popIelat~go z przysad-
toty szarej rozpostartej pomIedzy skrzyzowamem wzrokowym a dzlObemH l ka mozgowa· Sklada Sie z jadra lejka oraz drogi guzowo-lejkowej. Droga
ci~la m~dz~lowatego.
mozgowla srodkowego. Znaczna czesc blaszki krancowej nalezy do kreso-ii'!
li .' guzowo-lej kowa jestktora
kowego, poprzez ~lównym la~znikie~
nastepuje> ukladu
wzaJ.emne p<:>dwzgó~zowo-przy~ad-
oddzIalywaOle podwzgorza
i nrzysadki mózgowej.
li t
' Przysadka
lIt mózgowa (hypophysis cerebri) jest polozona w za-
li l glebieniu siodelka
\

tureckiego trzonu kosci klinowej. Stanowi gruczol i

Ii I wydzielania wewnetrznego
..... Gej budowa zostala opisana w rozdziale
iii "Uklad dokrewny" .
. 1, ,

li i Odpowiednio do elementów budujacych podwzgórze, te czesc miedzy-

:\ [mózgowia mozna podzielic na trzy czesci: wzrokowa, guzowa i sutecz-
a li ! . kowata· Substancja szara w czesci wzrokowej wystepuje przede wszystkim
li l w postaci jadra nadwzrokowego (nucleus supraopticus) i jadra przykomo-
e l: I rowego (nucleus paraventriclIlaris). Sa to jadra neurosekrecyjne, wysylaja-
c b ii! ce aksony do tylnego plata przysadki i do lejka. W czesci guzowej
d
li !wyróznia

.. 1:

!' r
l
sie jadra grzbietowo-przysrodkowe
no-przysrodkowe (n. l'entromedialis)
, aksony dochodza ..
(n. dorsamedialis), brzusz-
i jadro lejka (n. il1jil7ldibuli) - ich
do przysadki, wzgórza, a takze lacza sie z ukladem
liInbicznym. W czesci suteczkowatej wystepuja jadra ciala suteczkowatego
(nudei corporis mamillaris), których aksony dochodza glównie do wzgórza
oraz nakrywki sródmózgowia.
l Bocznie od podwzgórza wystepuje niskowzgórze (lezy w przedluze-
.'mózgowia. Glówna czescia niskomózgowia (subthalamus) jest jadro
Ryc. 28. Podwzgórze - widok od strony podstawnej mózgowia: a - skrzyzowanie [I niu nakrywki konarów sródmózgowia), nalezace równiez do miedzy-
wzrokowe, b - guz popielaty, c - cialo suteczkowate, d - nerw okoruchowy, e - lejek, I niskowzgórzowe (nudeus sllbthalamiclls) zaliczane do ukladu pozapirami-
f - nerwy wechowe i dowego, majace polaczenia przede wszystkim z galka blada, a takze
l
 :11 >, •.•...

Y'1li"i
176 Uklad ne'Wo,~iJb?"'OmÓZgOWie 177

z ~ymi oswdkami ukladu pozapimmidowego i piatem czolowym

1ll0zgowej"I!
k~rll~~
:."'ej"enie zalW'""zenia moc'Zn, co pwwadzi do wyd~lania nadmiewej
tli iloSCI wody (moczowka prosta), zaburzellla wydzlelallla somatotropiny
. Funkcja podwzgórza jest bardzo wazna. Do jego podstawowych CZyn·'i I li (hormonu wzrostu) moga prowadzic do gigantyzmu badz karlowatosci
nosci za~icza. sie n~urose~re:cj: i z:viazan.a ~ ~ia k:ontrole ..wydz!eiania!J I'> lub po,;odowac. nieproporcjonalny . rozwó~ dy~talnych cz~sci ciala, np.
przysadki mozgowej . POdwzgorze Jest osroahem llltegracJI zlozonych1d i
rak, stop czy zuchwy (akromegaiw). DZIalallle hormonow tropowych
czynnosci ukladu autonomicznego, ponadto reguluje temperature ciala,!ll r powoduje sprzezenie zwrotne pomiedzy przysadka a innymi gruczolami
pobieranie pokarmu, pobieranie wody. Jest.zwiazane z emocjami orazill [wydzielania wewnetrznego (patrz: "Uklad dokrewny '-- przysadka móz-
reguluje mechanizm snu i czuwania. IHt gowa").
fli t Podwzgórze jest glównym osrodkiem ukladu autonomicznego, kieruja-
7.5. Komora Ul
lltoj·l'
. r~~h··~ystepuja
cym czynnosciami.milany
wegetatywnymi.
cisni.enia krwi
Przy(zaró.wr:o
uszkodzeniu
podwyzsze~i.e,
podwzgórza)ak u i cho-
ob-
'i
.0

t' ulzellle), naczYllloruchowe bole glowy, oslablellle perystaltykI Jelit, a takze

Komora III jest waska szczelina ustawiona w plaszczyznie strzalkowej. i,! I. nadmierne pocenie sie.
Laczy sie z komorami bocznymi k~esomózg0v.:ia'popr:z:~~ ..pag~~sty"\\~óril\ I,
·1

Zaburzenia term.oregul~cji or.az pobieran~a P?karmu i ,,:,ody sa zwia-

miedzykotQ.orowy. Od strony tylnej przechodZI w wod.ocl9:g.ill():z.:gu.~Eod;il\:< zane z uszkodzemem osrodkow (odpowledlllo): Chrolllacych przed
mózgowia. ~omo~a III
rozciaga sie miedzy wzgórzalI'idochodza~:dol.ll .. p:zegrzani~m (ll~perthermi~), z~pobiegajacych. nadmiernemu o~iebie-
III
I!.·.·.·
...·.
podstawy mozgowla.l!·, UlU orgamzmu (nypothermw), osrodka glodu (jadlowstret psychiczny),
Sciane przednia komory tworza slupy sklepienia, czesc przeg~9~yt~11 osrodka nasycenia (otylosc), osrodka pragnienia, regulujacego pobieranie
.[
I
przezroczystej,
stanowia spoidlouzdeczki
szyszynka, przedniei spoidlo
oraz blaszkA
tylne. .. kI~io!i!·~_Qwa.
TylnastaIlo.wiarl·
Sciane. boczna ... wody.
sCiaJ;le·11l,1 L
Zaburzenie funkcjonowania czesci podwzgórza odpowiedzialnej
l
powierzchnie przysrodkowe wzgórz pokryte sUbstancjJs~ara,.l<JQt:<l._t!y(J:J~1 za stany emocjonalne moze prowadzic do czestych zmian nastroju
rzy zrostmiedzyw~~órzowy (adh,:e.sio interthalamica). Sciana .~ór:Ia k?W:0-\lf. cho.rego, ~ takze do jego nadmie~ne~ wrazliwosci (m.oga wys~epo~
r~ ma modzelowate
CIalo bud.owe troJwarstwowa
oraz tkankel jest zbu.~owana prze~
naczYlllowkowa, ktora cZY.·'.sc
sklePlerua'illl
1'w.orzy l
w~c. nap.a?y przymusowego placzu, smtechu, a nawet meuzasadmonej
splotY',1 wscleklosCl). f

naczyniowe komory III. . IlU Uszkodzenie podwzgórza (a takze sródmózgowia) moze wywolywac
Zaburzenia fu~kcjonow,ania podwzgórz~ pr?,:~dza czest~ do ''''Ielo~b'lll! zab~lfzenia s~u, np .. ~abur~enie f~nk~ji osro~ka. pobu~zajace~o m~zg
jawowych zespolow chorooowych. Do naJczeSCleJ wystepujacych zmian illr. maze wywolac stan splaczkI (trwajacej nawet l kilka dm), a llleprawld-
chorobowych zalicza sie zaburzenia::!lll. t. lowe dzialanie okolic hipnogennych prowadzi do bezsennosci lub od-
~eurose~.recji i k?~troli przysadki mózgowej':\li li wrócenia ryt:nu snu... ....

I ter~oreg~lacji,
mtegracJI .
czyn.nosCI wegetatywnych, :.i\•I t>l.•.•.•.•
\Ii rzowego
,.,·.. - pr~wadzi
Zaburzeme do ~ystepow.ania
motoryki - ZWIazane zu uszkodzelllem
pacjenta ruchów
jadrami;n.owo~nych
mskowzgo-

emOCji, !Iil·.·' (hemzballzm).

poble.~ama pokarmu l wody, ...i.l.I'I..
..• prze~e ",:szystknn w obrebIe tulOWia oraz proksymalnych CZeSCIkonczyn
I·.....•.
'.•..•....•.

...I·'·
- mechanizmu
-. motoryki.
Zaburzenie
snu i czuwania,
funkcjonowania ukladu podwzgórzowo-przysadkowego;l!'
i.II
•..ir'~
r
8. Kresomózgowie
.

moze wystepowac w postaci nieprawidlowego wydzielania przez przysa?keJ: l

mózgowa niektórych hormonów: wazop~esyny, oksytocyny, ~elanlUY'III; .. .. ... • .
prolaktyny, hormonu wz:ostu czy. hor~onow trop owych wplywajacych najijlji KresomozgowIe (telenceph~lon), Jest~ajWazllleJsza. CZeSClacen:ralne~o
dzialanie innych gruczolow wydzlelama wewnetrznego. Przykl~d~wo wa-1;I ukladu nerwowego (a zatem I mozgowla)~ Sklada SIe z kresomozgowla
zopresyna (hormon antydi~retyczny) r~guluj.e zw:~tnewchla~lame WO~Yrl L'.·. srodkowego i parzystych elementów tworzacych kresolIl/>z;gQwie_.boczne
w kanalikach nerkowych l uszkodzeme tej CZeSCl przysadki powodUJe!! ,.1 l
. (prawe i lewe).
~
"II
~

lki
lI!
178 Uklad Kresomózgowie 179

8.1. Kresomózgowie srodkowe szek rozpietych ponad wzgórzami i komora III .. Obie blaszki sklepienia
laczac sie ze soba tworza cialo sklepienia (corpus jornicis) - ta czesc
Kresomózgowie srodkowe (telencephalon medium) tworza: blaszka sklepienia zrasta sie z pniem ciala modzelowatego. Do przodu cialo
krancowa, spoidlo przednie, sklepienie, cialo modzelowate oraz przegroda- sklepienia przechodzi w slup sklepienia (columna jornicis), który dochodzi
przezroczysta. - do ciala suteczkowatego, natomiast ku tylowi cialo sklepienia przechodzi
Blaszka krancowa (lamina terminalis) jest cienkim pasmem istoty w odnoge sklepienia (crus jornicis). Odnoga sklepienia laczy sie z hipo-
szarej, wystepujacym pomiedzy skrzyzowaniem wzrokowym a dziobem kampem.
ciala modzelowatego. Jej przednio-dolna czesc ogranicza komore III i ten Cialo modzelowate (corpus callosum) jest zbudowane z wlókien
jej fragment zalicza sie do miedzymózgowia. .nerwowych laczacych obie pólkule ze soba. Jest naj silniej rozwinietym
Spoidlo przednie (commissura anterior) wystepuje pomiedzy blasz- spoidlem mózgowia i dlatego tez okresla sie go mianem spoidla wielkiego
ka krancowa a slupami sklepienia. Sa to pasma _wlokien nerwowych (commissura magna).
laczace wechomózgowie z cialami migdalowatymi obydwu pólkul, - Cialo modzelowate -- najlepiej widoczne na przekroju strzalkowym
SkI e p ie n i e (fornix) jest utworzone z wlókien nerwowych laczacych mózgowia - ma ksztalt nieco lukowato przebiagajacej "belki" o dlugosci
ciala suteczkowate z hipokampem. Wystepuje w formieparzystychbhl:- 7-10 cm i grubosci 1-2 cm.
Czesc sradkowa ciala modzelowatego tworzy pien (tnmcus), który prze-
I
b chodzac do przodu zagina sie lukowato jako kolano ciala modzelowatego
f$enucorporf!icallosl). Kolano stopniowo zweza sie tworzac dziób ciala
"modzelowatego (rostrilm corporis caIlosl), a jego dolny odcinek, czyli blaszka
-i:fzio!:Jowa(/CImiria rostralis) , laczy sie z blaszka krancowa. Idac ku tylowi
plen ciala modzelowatego przechodzi wplat (splenium corporis calIosI), który
i:
bezposrednio sasiaduje z platem potylicznym kory mózgowej. Od ciala
modzelowatego odchodza wlókna nerwowe tworzace promienistosc ciala
1Ilodzelowatego (radiatio corporis callosz), która dochodzi do platów czolo-
wych, ciemieniowych, skroniowych i do kory wyspy.
Przegr ()d a p r z e z ro cz ysta ...{septum-pellucidum) jest zbudowana
<3
z dwóch blaszek przegrody przezroczystej, rozpietych miedzy przednia
czescia ciala modzelowatego a slupami sklepienia. Przegroda przezroczys-
h ta zawiera.-skupiska_sllbstall.~ji_szareL-<jadra przegrody) oraz wlókna
nerwowe kojarzeniowe do.~hod.za~_e_dQ-!~Q.r:ii)iiP:Qbmpa: Jadra przegrody
maja polaczenia z hipokampem, cialem migdalowatym i dlatego prze-
groda przezroczysta jest zaliczana do ..ukladu-limbicznego ..
Jadra przegrody przezroczystej sa prawdopodobnie odpowiedzialne za
"fatowa:'.aictywnosc kory. Przy ich uszkodzeniu obserwuje sie stan emoc-
}onalny okreslany jako tzw. wscieklosc przegrodowa lub stan depresyjny.

Ryc. 29. Przekrój w plaszczyznie posrodkowej (strzalkowej) przez sródmózgowie, miedzy-

mózgowie i kresomózgowie srodkowe: a - przegroda przezroczysta, b - pien ciala 8.2. Kresom'ózgowie boczne
modzelowatego, c - sklepienie, d - splot naczyniówkowy komory III, e - wzgórze,
f - pIat ciala modzelowatego, g -- szyszynka, h - wzgórki dolne blaszki pokrywy, Kresomózgowie boczne .(telencephalon laterale) jest utwgrzona przez
i ~ wodociag mózgu, j - mózdzek, k - konary sródmózgowia, l - most, l - cialo
suteczkowate, m - przysadka mózgowa, n - lejek, O - skrzyzowanie wzrokowe, p ---: guz 'pólkule mózgu (prawa i.lewa), w obrebie których wyróznia sie' kore
popielaty, r - blaszka krancowa, s - dziób ciala modzelowatego, t - kolano ciala· 1A9?:gu,wechomózgowie, substancje.szara kresomózgowia, czyli jadra
modzelowatego Jresomózgowia, substancje biafaJ.<resomózgowia oraz komory boczne.
 180 Uklad

8.3. Pólkule mózgu

a b
Pólkule mózgu (hemispheria cerebri) maja ksztalt jajowaty, szerszy
przodu, a zwezajacy sie klJ tylowi. Sa oddzielone od siebie szczelina podluz_
na mózgu (Jissura Iongitudinalis cerebri). Na kazdej pólkuli wyróznia sie
powierzchnie: górno-boczna (facies superolateralis), przysrodkowa (Jacies
media/es) i dolna, czyli podstawna ([acies basalis). Na granicy powierzchni
górno-bocznej i przysrodkowej znajduje sie brzeg górny, powier7.chnie gór.
no-boczna od powierzchni podstawnej oddziela brzeg boczny, a pomiedzy
;~ powierzchniami przysrodkowa i podstawna wystepuje brzeg przysrodkowy.
Wszystkie trzy brzegi schodza sie ze soba w czesci przedniej pólkuli tworzac
biegun czolowy (po/us fronta/is) oraz a w czesci ztylnej
.,- widok góry, bpólkuli, jako biegun
- powierzchnia .... ~•.•
plat
prat ol:()wy •.•":t
pa~!1Li<:.
pta~
sJct'onlowy
cl-ern;srt4"Qw::J
ptat lZl D
lffil
górno-boczna
/1
potyliczny (polus occipitalis). Ponadto Ryc.na30. powierzchni
znajduje sie' biegUn skroniowy (polus temporalis).
Mózgowie - podzial platy:
D
plata naskroniowego

8.3.1. Budowa zewnetrzna kory mózgu

Kora mózgu (cortex cerebri) jest 'warstwa zewnetrzna pólkul mózgu.

Zbudowana jest z substancji szarej, czyli komórek nerwowych, wynosza-
:1 cych u czlowieka ok. 9-14 miliardów. Pozwala to na wytworzenie
olbrzymiej liczby polaczen - szacuje sie, ze kazdy neuron kory mózgu
a
ma ok. 500Q-c-6000 synaps.
Kora mózgu, zwana równiez plaszczem (palIium), jest mocno pofal-
dawana, jej powierzchnia ma ok. 2000-2500 cffi\ i-
grubosc waha sie od
1,5 do 5 milimetrów.
Budowa zewnetrzna kory mózgu odpowiada budowie pólkul mózgu
I (powierzchnie, brzegi, bieguny). Wszystkie powierzchnie pólkul sa pokryte
bruzdami, wsród których wyróznia sie bruzdy pierwszego, drugiego i trze-
I ciego rzedu (bruzdy trzeciorzedowe tworza sie najpózniej i one decyduja
o indywidualnych róznicach budowy zewnetrznej kory mózgu). Pomiedzy
"I
bruzdami znajduja sie zakrety (gyn), które sa wypuklymi faldami o sze,ro-
kosci ok, l cm. d
9
Platy mózgu
Ryc. 31. Mózgowie - wi-
Zakrety mózgu, oddzielone od siebie glebokimi bruzdami, tworza dok z góry: a - szczelina
podluZna mózgu, b - bie-
pewne calosci, które nazywa sie platami mózgu (loM cerebri). Wyróznia
gUIJ czolowy, c - plat
sie piec podstawowych platów: czolowy, ciemieniowy, skroniowy, potyli- czolowy, d - bruzda sro-
czny i wyspe. dkowa, e - biegun poty-
. Na powierzchni górno-bocznej pólkul wystepuje )Jruzda srodkowa liczny, f - plat potylicz-
(sulcus cenlralis), zwana równiez bruzda Rolanda, która oddziela plat ny, g - plat ciemieniowy
182 Ukldd ,,",wlj.I.!.~r.l.f1tresomózgOWie
-----::'::., ,',----
'., ',',' 183
czolowy od plata ciemieniowego. Prawie równolegle do brzegu górnego j" W budowie plata czolowego wyróznia sie. szereg zakretów. Na powie-
uklada sie bruzda boczna (sulcus lateralis), czyli bruzda Sylwiusza, bedaca J rzchni górno-bocznej wystepuja zakrety: przedsrodkowy (gyrus praecent-

srod~ow.ej lezy bru.zda.

granica pomiedzy platemci~mieniowo-po~yliczna (sulcl/s parietooccipitalis),
skroniowym a ciemieniowym.
oddzIelajaca plat CIemienwwy od potylJcznego.
Po stronie przy_I
Platy: czolowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny sasiaduja od-
l. Irontalis
(aUs), czolowy ?raz (gyrus
m~dills)górny zakr5t frontalis
c~olowy. superior),
do~ny (gyrus frantalis
czolowy
powierzchm przysrodkowej mozgu wId ac zakret czolowy przysrodkowy
I',., (gyrus frantalis medialis), a na powierzchni podstawnej
inf<:rior),
srodkowy na
(gyrus
znajduja sie
powiednia z koscmi: czolowa, ciemieniowa, skroniowa i potyliczna, a pia- l~'/
zakrety oczodolowe (gyri orbitales) i zakret prosty (gyrus rectus).
ty plat - zwany wyspa - lezy na dnie bruzdy bocznej, wewnatrz platów ., l,;
czolo~wego, ~iemien~ow~go i skron~ow~go. . 'Plat ciemieniowy
Na powlerzchlll gorno-bocznej polkul WIdoczne sa platy czolowy, t
ciemieniowy, skroniowy i potyliczny, z kolei na powierzchni przysrod_ Plat ciemieniowy (lobus parietalis) zajmuje najbardziej wypukla czesc
kowej widac platy czolowy, ciemieniowy i potyliczny, natomiast na pólkuli. Sasiaduje z koscia ciemieniowa. Od plata czolowego oddziela go
powierzchni podstawnej wyróznia sie platy czolowy, skroniowy i potylicz- bruzda srodkowa, od plata skroniowego - bruzda boczna, a od plata
ny. potylicznego - bruzda ciemieniowo-potyliczna.
W budowie plata ciemieniowego na powierzchni górno-bocznej wyróz-
Plat czolowy nia sie zakret zasrodkowy (gyrus postcentralis);placik ciemieniowy górny

Plat czolowy (lobus frontalis) znajduje sie na czesci oczodolowej kosci

czolowej i od przodu styka sie z jej luska. Przednia czesc plata czolowego
nazywana jest biegunem czolowym. Granice plata czolowego stanowi
bruzda srodkowa oddzielajaca go od plata ciemieniowego i bruzda bocz-
na, która oddziela go od plata skroniowego. b

c
d

Co

Ryc. 33. Mózgowie - powierzchnia przysrodkowa (fragment) oraz przekrój w plaszczyznie

posrodkowej przez pozostala czesc mózgowia: a - brzeg górny, b - bruzda ciemienio-
wo-potyliczna, c - szyszynka, d- zawzgórze, e - konary TI1ÓZgU,f - cialo suteczkowate,
Ryc. 32. Powierzchnia górno-boczna mózgowia: a - bruzda srodkowa (Rolanda), b - bru- g - przysadka mózgowa, h - skrzyzowanie wzrokowe, i - wzgórze, j - przegroda
zda boczna (Sylwiusza), c - zakrety plata potylicznego, d - bruzda ciemieniowo-potyliczna przezroczysta
 Uklad 185

(lobu/us parietaIis superior) oraz placik ciemieniowy dolny (lobu/us W budowie plata potylicznego widac niewielkie i zmienne osobniczo
lis inferior). Na powierzchni przysrodkowej mózgowia oprócz zakrety. Na powierzchni górno-bocznej wyróznia sie zakrety: potyliczny
plata zasrodkowego widoczny jest tzw. przedklinek (praecuneus). górny (gyrus occipitalis superior), potyliczny srodkowy (gyrus occipitaIis
medius) i potyliczny dolny (gyrus occipitaIis inferior). Na powierzchni
Plat potyliczny przysrodkowej znajduje sie tzw. klinek (cuneus) oraz zakret jezykowaty
(gyrus lingualis) i zakret potyliczno-skroniowy przysrodkowy (gyrus oc-
PIat potyliczny (lobus occipitaIis) zajmuje tylny dól budowy czaszki. cipitotemporalis medialis). Ponadto na powierzchni podstawnej widoczny
Jest ksztaltu trójsciennej piramidy, której tylny koniec tworzy dalszy fragment zakretu jezykowatego.
potyliczny. Plat potyliczny jest oddzielony od plata ciemieniowego
ciemieniowo-potyliczna, a od plata skroniowego nie ma on Plat skroniowy
odgraniczenia.
Plat skroniowy (lobus temporalis) wypelnia dól srodkowy czaszki,
a .jego boczna powierzchnie chroni luska kosci skroniowej. Od platów
u. czolowego i ciemieniowego ogranicza go bruzda boczna, a od plata
potylicznego - jak wspomniano - nie wystepuje wyrazne ograniczenie.
Na powierzchni górno-bocznej mózgowia w obrebie plata skroniowe-
t a. O)
go wystepuja zakrety: skroniowy górny (gyrus temporalis superior), skro-
niowy srodkowy (gyrus temporalis medius) i skroniowy dolny (gyrus
temporalis inferior). Na powierzchni podstawnej oprócz zakretu skronio-
wego dolnego znajduje sie zakret potyliczno-skroniowy boczny (gyrus
5 . occipitotemporalis lateralis).
b (II)

c
•...
(m)
d (V,)
e (v~) Wyspa (insula) lezy w glebi bruzdy bocznej. Okrywaja ja fragmenty
f' (IV) platów czolowego, ciemieniowego i skroniowego, zwanych wieczkami
p '3 (1I3) wyspy. Otoczona jest przez bruzde okólna (sulcus circularis insulae).
h (VI)
i, (VII)
j (VIII)
8.3.2. Budowa wewnetrzna kory mózgu
lo: (IX)
W filogenezie kory mózgowej rozróznia sie czesc stara i czesc nowa
t. ()')
kory. Czesc stara - obejmujaca tzw. kore dawna (palaeocortex) i kore
l, (XI)
1'\'\ (;iW)
stara (archicortex) - stanowi ok. 5% calej powierzchni mózgu. Wy-
stepuje ona w obrebie wechomózgowia i plata limbicznego (patrz dalej).
Cze~scnowa tworzy tzw. kore nowa (isocortex), która wynosi ok. 95%
calej powierzchni pólkul mózgowych.
Kora mózgu jest zbudowana z komórek nerwbwych oraz ich wypus-
n. tek, z komórek glejowych i z sieci naczyn krwionosnych. Komórki
nerwowe kory mózgu maja zróznicowana budowe. W nowej korze tworza
one szesc warstw:
Ryc. 34. Powierzchnia podstawna mózgowia: a-m - nerwy czaszkowe, n ~- pólkule
mózdzku, o - rdzen przedluzony, p - most, r - guz popielaty, s - plat skroniowy, warstwe molekularna (l)
t - opuszka wechowa, u - pIat czolowy . - warstwe ziarnista zewnetrzna (2)
 t,·"
\.,
l.;·· , .
187
186
----------
Uklad nerwowy ---
t.resomozgowle

warstwe piramid owa zewnetrzna (3) Oprócz pól architektonicznych, w korze mózgu istnieje podzial zwia-
- warstwe ziarnista wewnetrzna (4) zany z czynnoscia poszczególnych jej czesci. W podziale funkcjonalnym
- warstwe piramidowa wewnetrzna (5) mózgu wyróznia sie:
- warstwe komórek róznoksztaltnych (6). - kore ruchowa,
Budowa warstwowa kory mózgu odpowiada "podzialowi pracy" (En- - kore czuciowa, I

conomo) - warstwy 2. i 4. pelnia funkcje recepcyjne, warstwy 3. i 5. - kore wzrokowa,

_ funkcje emisyjne, a warstwy l. i 6. - funkcje koordynacyjne.
Od powyzszego schematu budowy kory mózgu istnieje wiele
stepstw. Opierajac sie na róznicach budowy kory wyodrebniono tzw. pola
architektoniczne kory mózgowej, które daly podstawe do opracowania
"mapy kory mózgu". Najbardziej rozpowszechniony jest podzial kory na
52 pola architektoniczne (l'o'K Brodmanna), które róznia sie od siebie
budowa komórek nerwowych, przebiegiem wlókien, struktura gleju i na-
czyn krwionosnych.
- kore sluchowa,
- kore smakowa,
- kore wechowa.
Uwaza sie, ze tylko ok. 20% kory mózgu stanowia osrodki scisle
zwiazane z powyzszym podzialem funkcjonalnym - osrodki te nazywa sie
pierwotnymi polami czuciowymi (do których dochodza drogi czuciowe)
. i pierwotnymi polami rzutowymi badz projekcyjnymi (od których od-
. chodza drogi ruchowe). Pozostale ok. 80% stanowia obszary z'Wiazane ze
scalaniem czynnosci róznych pól recepcyjnych kory mózgowej.

ora ruchowa

Kora ruchowa jest zlokalizowana w obrebie plata czolowego. Obejmuje

ona zakret przedsrodkowy oraz tylna czesc zakretów czolowych: górnego,
srodkowego i dolnego. W korze ruchowej rozpoczynaja sie wlókna do-
da rogów przednich rdzenia kregowego (droga korowo-rdzeniowa)
i do jader poczatkowych ruchowych nerwów czasz.~owych (droga koro-
W korze ruchowej wyróznia sie czesc przednia, tZ'w. kore
oraz czesc tylna - lezaca bezposrednio w sasiedztwie bruzdy
- czyli pierwotna kore ruchowa. Kora przedruchowa zawiera
osrodki odpowiedzialne za wywolywanie ruchów izolowanych oraz ruchów
.kompleksowych. Uszkodzenie tej czesci plata czolowego powoduje wzmoze-
..nie napiecia odpowiednich miesni oraz uposledza ruchy kompleksowe.
Pierwotna kora ruchowa zawiera reprezentacje poszczególnych grup

~
pole
p<>le
pale
pol
pole
po'''' k"!,iarz""'o",,,,
ltojarz<miowe
P'"c:>jekc.,jn
projekc.:óne ~<:.h.,"'e
wzro.k"w8
pt'~ ••kc:l'jn •••• Ncha'Ne
projel<c)'jne
pole•• I<ojar;zenio_ czuciowe
sh."~",,we
ruchowe
C<:uGi.,we 0
~
~~
--
pole koj.nze •.•;.,•••.
'" wzrokowe
miesniowych, a nawet pojedynczych miesni, wystepujaca w okreslonym
porzadku. W korze zakretu przedsrodkowego najnizej - w sasiedztwie
bruzdy bocznej - znajduje sie pole dla miesni glowy (gardla, jezyka,
zuchwy i twarzy), wyzej - dla miesni konczyny górnej (w
kolejnosci - reki, przedramienia, ramienia) i tulowia, a najwyzej - zwy-
kle na powierzchni przysrodkowej - dla miesni konczyny dolnej (uda,
podudzia, stopy), krocza, pecherza moczowego i odbytnicy.
Jak widac na rycinie, najwieksze powierzchnie w "budowie czlowieka
ruchowego" zajmuja pola reprezentacji dla miesni glowy i reki, a naj-
- miesni tulowia.
Ryc. 35. Czynnosciowe pola korowe pólkuli mózgowej - powierzchnia górno-boczna (wg
Uszkodzenie pola pierwotnej kory ruchowej powoduje niedowlad wio-
Foerstera) tki miesni przeciwleglej strony ciala.
 Uklad 189

SyocJkow.
I

rr
pLat
ciemien;owy
A.tyk,,'~cjd

Ryc. 37. Reprezentacja ruchowa

w zakrecie przedsrodkowym pla-
ta czolowego

Ryc. 36. Reprezentacja ruchowa w zakrecie przedsrodkowym plata czolowego (wg PellIielda
i Rasmussella)

W placie czolowym - oprócz korowego osrodka dla miesni

"'i/n.a.<t'i

nych znajduje sie osrodek kojarzeniowy koordynujacy ruchy glowy i

ocznych, tzw. osrodek spojrzenia w bok. Ponadto wystepuje

~O-l
ny osrodek ruchowy mowy - u. ludzi praworecznych w lewym
i odwrotnie. Porazenie tego osrodka powoduje afazje ruchowa, tj.
zdolnosci mowy przy zachowaniu zdolnosci podstawowych ruchów miesni
glosowych.

VI
Kora czuciowa
Kora czuciowa jest zlokalizowana w zakrecie zasrodkowym plata
ciemieniowego. Do tej czesci kory mózgu dochodza wlókna ze wzgórza,
prowadzace impulsy czucia powierzchownego (dotyku, bólu i temperatu- ~ Ryc. 38. Reprezentacja czu-
ry) oraz czucia glebokiego z narzadów ruchu przeciwleglej strony ciala. ciowa w zakrecie zasrodko-
Analogicznie jak w korze ruchowej, w zakrecie zasrodkowym wystepuje t
-) wyro plata ciemieniowego (wg
Penfjelda i Rasml.1ssena)
reprezentacja czuciowa poszczególnych okolic ciala. Najnizej - bezpo-
 191
_1_9_0 ._ Uklad nerw~·f.E!!!_0mózgowie
srednio nad bruzda boczna - zlokalizowane sa osrodki czuciowe trzew ponadto w placie ciemieniowym wystepuje osrodek stereognostyczny,
wyzej- w kolejnosci: reprezentacja twarzy, konczyny górnej, glowy, szyi'
tulowia, konczyny dolnej oraz krocza z narzadami ukladu moczo~
l który umozliwia rozpoznanie ksztaltów dotykiem. Zaburzenia funkcjono-
l wania tego osrodka powoduje astereognozje. Oprócz tego w platach
wo-plciowego, przy czym osrodki czuciowe konczyn dolnych i narzadów I ciemieniowych sa zlokalizowane niesymetrycznie osrodki wzrokowe mowy
moczowo-plciowych znajduja sie juz na powierzchni przysrodkowej pól. r oraz osrodek praksyczny, umozliwiajacy wykonywanie celowych, zlozo-
bili. Nalezy zaznaczyc, ze reprezentacja "czlowieka ruchowego" nie od. l nych ruchów. Uszkodzenie osrodka wzrokowego mowy powoduje "slepo-
powiada odpowiednim reprezentacjom "czlowieka czuciowego" przede
wszystkim pod wzgledem wielkosci osrodków dla poszczególnych czesci I' te pisarska", czyli niezdolnosc rozpoznawania napisanych liter i skladania
! wyrazów, pomimo braków zaburzen wzrokowych.
ciala. J

Gestosc, z jaka wystepuja receptory. w skórze, jest rózna dla po.

szczególnych okolic. Najwieksze zageszczenie receptorów
w skórze konca nosa, w opuszkach palców i w wargach. Najmniej
wystepuje ll Kora wzrokowa
Kora wzrokowa jest zlokalizowana w placie potylicznym, wokól
receptorów jest w skórze grzbietu, ud i ramion. Okolice o duz:ej gestosci l bruzdy ostrogowej (suleus ealcarinus). Z uwagi na skrzyzowanie wió-
receptorów wykazuja jednoczesnie duza wrazliwosc na dotyk i maja duza r· kien doprowadzajacych impuls wzrokowy, w prawym placie potylicz-
reprezentacje korowa. Przeciwnie - okolice malo wrazliwe na dotyk sa I uym wystepuje korowy osrodek wzroku dla obrazu odbieranego z bocz-
reprezentowane przez male pola w zakrecie zasrodkowym plata ciemienia:
wego. I
nej czesci prawego oka i przysrodkow~j czesci lewego oka, a w pla-
Uszkodzenie kory czuciowej powoduje znaczne oslabienie czucia j de potylicznymlewym - odwrotnie. Ponadto górna czesc osrodka
\ wzroku odbiera obrazy powstajace w górnej czesci siatkówki,
wierzchownego i glebokiego przeciwleglej strony ciala, np. chory nie a dolna -
!i w dolnej czesci siatkówki. Uszkodzenie osrodka wzro-
potrafi rozróznic kilku blisko siebie dzialajacych bodzców, ani tez doklad- I ku povlOduje slepote rzeczywista. Ponadto w placie potylicznym
nie ich zlokalizowac.
l.znajduja six osrodki, których zadaniem jest zapamietanie i zrozu-
l mienie widzianego obrazu. Nastepstwem uszkodzenia tych osrodków
bvu~da. ~yodkDWa l jest "slepota duchowa", która np. nie pozwala na rozpoznanie instru-
f mentu dopóki nie uslyszy sie jego tonów. Po dojsciu dZ1;vieków
! do pamieciowego osrodka sluchu nastepuje przypomnienie nazwy in-
i strumentu .
l
I
\
.

! Kora sluchowa
l Kora sluchowa miesci sie w zakrecie górnym plata skroniowego.
pl.ol
i .Uszkodzenie tego osrodka powoduje gluchote rzeczywista (korowa).
c.~o(,o••, !. W sasiedztwie osrodka sluchowego znajduja sie osrodek zrozumienia
I dzwieków i czuciowy osrodek mowy, który jest osrodkiem pamieci slysza-
'1 nego i wypowiadanego
. zrozumienia slyszanego slowa.
slowa. Zaburzenie
Nastepstwemtegotego
osrodka
moze powoduje brak
byc mówienie
l zmienne (paraphasia), tj. niewlasciwe uzywanie slów.
I
I Kora smakowa
I
Ryc. 39. Reprezentacja czuciowa l Kora smakowa jest zlokalizowana w placie ciemieniowym, obok
w zakrecie zasrodkowym plata j pola czuciowego twarzy. Do tego osrodka dochodza wlókna drogi sma- l
ciemieniowego Ii. kowej..
I
I
II' ..
I
1
 192 Uklad

Kora wechowa Istota dziurkowana przednia (substantia per/orata anterior)

Kora wechowa wystepuje w obrebie wechomózgowia, które jest
starsza filogenetycznie czescia kory mózgu (kora dawna i kora stara).
8.4. Wechomózgowie
Wechomózgowie (rhinencephalon) jest umiejscowione na
i przysrodkowej powierzchni pólkuli. Sklada sie z czesci obwodowej
i z czesci srodkowej (korowej). Czesc obowodowa - polozona na powie.
rzchni podstawnej mózgowia - jest zbudowana z opuszki wechowej,
pasma wechowego, trójkata wechowego i substancji dziurkowanej przed.
niej. Ponadto do wechomózgowia obwodowego zalicza sie prazek wecho-
wy (stria oiJactoria), zawierajacy dwa pasma wechowe zewnetrzne we· i
wnetrzne, laczacy czesc obwodowa z czescia korowa wechomózgowia (i ~
hipokampem).
Opuszka wechowa (bulbus olfactorius) lezy na powierzchni pod.
~, stawnej plata czolowego, na blaszce poziomej kosci sitowej. Do opuszki
wechowej wnikaja - przez otwory sitowe - nerwy wechowe.
~I Pasmo wechowe (tractus olfactorills) odchodzi ku tylowi od opu-
szki wechowej. Zawiera ono neuryty wlókien wechowych.
Trójkat wechowy (trigolIllm olfactorium) jest miejscem, gdzie kon·
czy sie pasmo wechowe, od którego odchodza prazki wechowe. Prazki te
- jak wspomniano - dochodza do tworu hipokampa, bedac lacznikiem
pomiedzy czescia obwodowa a srodkowa wechomózgowia.
d
w bezposrednim sasiedztwie trójkata wechowego. Zawiera liczne
otwory, przez które przechodza w glab mózgu naczynia krwionosne.
Czesc srodkowa (korowa) wechomózgowia - polozona na powierz-
chni przysrodkowej pólkuli - jest okreslana mianem plata przybrzeZnego
lub plata limbicznego (lobus limbiclls). Plat limbiczny zawiera czesci lezace
bezposrednio na powierzchni przysrodkowej pólkuli, tj. zakret obreczy
(gyrlls cingllli), pole podspoidlowe (area sllbcaIlosa), zakret przyhipokam-
(gyrus parahippocampalis) i zakret zebaty (gyrlls dentatus). Ponadto
w sklad wechomózgowia srodkowego zalicza sie twór zwany hipokam-
pem.
Hipokamp (hippocampus) powstaje w nastepstwie wpuklenia sie do
rogu dolnego komory bocznej bruzdy hipokampa wytwarzajacej wynios-
losc wystajaca do swiatla komory. Hipokamp jest bezposrednio polaczony
z zakretami przyhipokampowym i zebatym.
Hipokamp wraz z platem limbicznym, a takze z cialem migdalowatym,
jadrami uzdeczki i jadrami przednimi wzgórza zalicza sie do tzw. ukladu
limbicznego. Uwaza sie, ze uklad limbiczny wraz z podwzgórzem (struk-
tury te na siebie oddzialuja) kontroluje zachowanie emocjonalne osob-
nika. Chociaz twory ukladu limbicznego wspóldzialaja ze soba, to jednak
jego pojedyncze elementy moga wykazywac inna czynnosc (np. stwier-
dumo istotny zwiazek pomiedzy hipokampem a pamiecia).
Uszkodzenie struktur hipokampa nie pozwala na zapamietanie bieza-
cych wydarzen, przy zachowaniu w pamieci wczesniejszych zdarzen.
b

a
I

Ryc. 41 ~ Fragment plata 1imbicznego (plata przybrzeznego) - widok od strony przysrod-

RycAO. Wechomózgowie: a - opuszka wechowa, b - pasmo~wechowe, c - trójkat kowej: a - przegroda przezroczysta (fragment), b - zakret obreczy (fragment), c - zakret
wechowy, d - zakret obreczy, e - zakret zebaty, f - zakretprzyhipokampowy ~ przyhipokampowy, d - zakret zebaty, e - cialo migdalowate
 Uklad
194
8.5. Jadra kresomózgowia
Wewnetrzna czesc pólkul mózgowych jest zbudowana z
bialej, w obrebie której znajduja sie skupiska substancji szarej tworzace
jadra kresomózgowia, zwane tez jadrami podstawnymi. Do jader kreso.
mózgowia zalicza sie: jadro ogoniaste, jadro soczewkowate, przedmurze·
oraz cialo migdalowate. Jadro ogoniaste wraz z jadrem soczewkowatY!ll
okresla sie mianem ciala prazkowego (corpus striatus).
a Cialo prazkowe jest glówna czescia ukladu pozapiramidowego,
b pozapiramidowego, ale równiez z kora ruchowa), istote czarna sródmóz-
c.
9
-d
t wolnych i automatycznych.
e zy (ubóstwa lub zniesienia ruch6w mimowolnych
Ryc. 42. Przekrój przez mózgowie: a - kora mózgu, b - substancja biala kresomózgowia,
c _ glowa jadra ogoniastego, d - przedmurze, e - jadro soczewkowate, f - .torebka
zewnetrzna, g - torebka ostatnia, h - torebka wewnetrzna, i .- komora boczna
Jadro ogoniaste
Jadro ogoniaste (nucIeus calldatus) sklada sie z glowy, trzonu i ogona.
Glowa jadra lezy w obrebie plata czolowego, dochodzac do istoty dziur-
kowanej przedniej i do rogu przedniego komory bocznej. Trzon jadra
__ lukowato wygiety - miesci sie w cze"sci srodkowej komory bocznej,
pod platem ciemieniowym. Ogon jadra ogoniastego znajduje sie w
dolnym komory bocznej, w placie skroniowym, skad przechodzi w
migdalowate.
195
adro soczewkowate
Jadro soczewkowate (nucIelIs Ientiformis) lezy po zewnetrznej stronie
ogoniastego, od którego jest oddzielone pasmem substancji bialej,
torebka wewnetrzna. W budowie jadra soczewkowatego wyróznia sie
dwie odrebne struktury - galke blada i skorupe, które sa oddzielone od
siebie blaszka rdzenna boczna. Galka blada (globus paIlidus) jest czescia
przysrodkowa jadra soczewkowatego, a skorupa (putamen) jest jego czes-
cia boczna· Skorupa oraz jadro ogoniaste maja taka sama budowe
wewnetrzna i dlatego okresla sie je wspólna nazwa prazkowia (striatum).
który
obejmuje duze skupiska substancji szarej, lezace w górnych pietrach
mózgowia, a bedacymi podkorowymi osrodkami ruchu. Do ukladu poza-
piramidowego zalicza sie: prazkowie, galke blada (centralny osrodek
ukladu majacy polaczenia nie tylko z pozostalymi strukturami ukladu
gowia, jadro niskowzgórzowe oraz jadro przednie brzuszne wzgórza.
Uklad pozapiramidowy zespala czynnosc wyzej wymienionych osrod-
ków z ukladem piramidowym w inicjowaniu i regulowaniu ruchu.
W szczególnosci uklad pozapiramidowy reguluje napiecie miesniowe
i zbornosc ruchów, utrzymanie postawy ciala, koordynacje ruchów mimo-
Uszkodzenie ukladu pozapiramidowego powoduje:
- zaburzenia napiecia miesniowego, które przejawiaja sie wzmoze-
niem lub obnizeniem napiecia miesni,
- zaburzenia ruchowe, które moga miec postac hipokinezy lub akine-
i mimicznych), badz tez
hiperkinezy, czyli nadmiaru ruchu róznego rodzaju. Wystepuja wówczas
mimowolne, nie skoordynowane ruchy nie majace stalej i okres-
postaci (ruchy plasawicze), badz tez powolne ruchy rak, powodujace
ustawienie palców (ruchy atetotyczne).
P rzedm urze
Jest to niewielkie skupisko substancji szarej, lezace pomiedzy jadrem
soczewkowatym a wyspa. Od skorupy jadra soczewkowatego oddziela go
pasmo substancji bialej, czyli torebka zewnetrzna (capsula externa), a od
wyspy torebka ostatnia (capsula extrema), która jest równiez pasmem
substancji bialej. Przedmurze posiada liczne polaczenia z czesciami czu-
ciowa, wzrokowa i sluchowa kory mózgu.
Cialo migdalowate (corpus amygdaloideum) tworzy zespól kilku
jader polozonych miedzy rogiem dolnym komory bocznej a biegunem
 Uklad 197

h
Ryc. 43. Przekrój poziomy przez mózgowie
(ponizej ciala modzelowatego): a - kora mó-
zgu, b - istota biala pólkul, c - glowa j~dra
ogoniastego, d - j~dro soczewkowate,
e - przedmurze, f - wzgórze, g - ogon
jadra ogoniastego, h - spoidlo sklepienia,
i - torebka wewnetrzna, j - torebka zewnet-
J<
rzna, k -'-- torebka ostatnia, ] - komora
boczna 44. Mózgowie (przekrój): a - kora mózgowa,
wlókna kojarzeniowe kresomózgowia, c - wlrókna
(cialo modzelowate), d - wlókna rzutowe ukla-
skroniowym plata skroniowego. Jadra ciala migdalowatego maja polacze- sie w torebce wewnetrznej, e - toprebka ostatnia,
nia 'z hipokampem (osrodek podkorowy wechu). 'iVchodza one w sklad przedmurze, g .- skorupa, h - galka blada, i- most,
tzw. ukladu 1imbicznego. j -- oliwka, k - pólku le mózdzku, I - skrzyzowanie
piramid, l -- hipokamp, m - cialo suteczkowate, n - jad-
,roniskowzgórzowe, o - wzgórze, p - sklepienie, r - glo-·
wa jadra ogoniastego, s - komora boczna
8.6. Substancja biala kresomózgowia

Substancja biala jest zbudowana z wypustek komórek nerwowych, Wlókna 'istoty bialej wystepuja w postaci dróg kojarzeniowych, spoid-
Wypelnia wnetrze pólkul mózgu, wystepujac miedzy kora mózgu a komo· oraz dróg dlugich, zwanych rzutowymi badz projekcyjnymi. Wlókna
rami bocznymi, otaczajac i odgraniczajac jednoczesnie poszczególne jadra kojarzeniowych lacza osrodki wystepujace w obrebie tej samej pólkuli
kresomózgowia. iw zaleznosci od dlugosci tych wlókien dziela sie one na drogi kojarzeniowe
198 Uklad 199
---..
nerwOWy Kresomózgowie

krótkie (lacza np. zakrety polozone w bezposredni.m sasiedztwie) drogi i " '.potylicznym) i promienistosc sluchowa (laczy cialo kolankowate przysrod-
kojarzeniowe dlugie (laczace osrodki znajdujace sie w znacznej odleglosci). t .kowe zawzgórza z platem skroniowym) ..
Drogi spoidlowe lacza osrodki znajdujace sie w przeciwnych pól.
kulach. Wystepuja one w postaci spoidla przedniego (commiSSlIra al1~
terior), ciala modzelowatego (corplIs caUosZ/m), czyli spoidla wielkiego,
l,!··.,torebek, które oddzielaj<~
Na przekroju czolowym skupiska
substancjasubstancji szarej.wystepuje
biala pólkul Najbardziej przy-
w postaci
.srodkowo lezy torebka wewnetrzna (capsula interna) oddzielajaca jadro
oraz spoidla sklepienia (commissura j'ornicis). Zaliczane sa do kresomóz. l ..soczewkowate od jadra ogoniastego i wzgórza. Bardziej bocznie wystepuje
gowia srodkowego (patrz: "Kresomózgowie srodkowe").
Drogi rzutowe lacza kore mózgu z osrodkami nizej lezacymi badz
f torebka zewnetrzna (caP:~lIla ex:erna), .k.tóra od~ziela ja.dra s~czewkowate
l od przedmurza, natomIast najbardZiej bOCZllle polozona jest torebka
maja przebieg przeciwny i dlatego dzieli sie je na drogi rzutowe zstepujace
i drogi rzutowe wstepujace. Do dróg zstepujacych (o charakterze rucho- a
wym) zaiicza sie drogi ukladu piramidowego, tj. droge korowo~rdzeniowa'
i droge korowo-jadrowa oraz drogi laczace kore mózgu z osrodkami
podkorowymi, czyli drogi korowo-podkorowe (np. korowo-mostowa, ko· [ b
rawo-siatkowa, korowo-pokrywowa czy korowo-prazkowa).
dróg rzutowych o przebiegu wstepujacym wchodza: promienistosc wzgó.
W sklad
l
rzowa (laczy dwukierunkowo wzgórze z platem ciemieniowym), promieni·
l
stosc wzrokowa (laczy cialo kolankowate boczne zawzgórza z platem J
I
OC7~
bt.n
i. __ 9.~O ..
poo"',eb,O'nI4'
:zuchwa
J
h
.f
j~Zjk
twarz
9
I
szyja
palco.'lJci
k t r~j(a
P"Z ••d'4mi'l
l 'e
i"amie
ba.k
J
l kI alka p;o'''i"""a
brzuch
[
I, udo
p<>du.n:ia
sh>pa
h palce stop.!
et I
r pc;cher;z rnocxawy
j odl:'!fl>liea

!
! d G

r
Ryc. 45. Fragment przekroju czolowego przez mózgowie: a - blaszki rdzenne, b - torebka ! Ryc. 46. Lokalizacja somatotropowa wlókien ruchowych w torebce wewnetrznej (wg F6rs-
zewnetrzna, c - torebka ostatnia, d - przedmurze, e - skorupa, f - ogon jadra II tera): a - torebka wewnetrzna, b - glowa jadra ogoniastego, c - wzgórze, d - ogon
ogoniastego, g - galka blada, h - cialo suteczkowate, i - wzgórze, j - glowa jadra
ogoniastego, k - cialo modzelO\'1ate i jadra oginiastego,e- galka blada, f - skorupa, g - torebka zewnetrzna, h - przed-
murze, i - torebka ostatnia, j - kora mózgowa

I·

1\
 Uklad rdzenia

ostatnia (capsula extrema) wystepujaca pomiedzy przedmurzem a

Najwieksze znaczenie ma torebka wewnetrzna, która zawiera wlókna
dróg piramidowych, promienistosc wzgórzowa, promienistosc wzrokowa
i promienistosc sluchowa· V\T budowie torebki wewnetrznej wyróznia sie
odnoge przednia i odnoge tylna, polaczone kolanem torebki wewnetrznej.
W tylnej czesci odnogi przedniej oraz w kolanie torebki wewnetrznej
ukladaja sie wlókna dróg korowo-jadrowych, podazajc!ce kolejno do: 9
miesni galki ocznej (III, IV, VI nn. czaszkowe), miesni krtani, gardla
i podniebienia (IX, X nn. czaszkowe), miesni zwaczowych (V n. czasz- f
kowy), miesni jezyka (XII n. czaszkowy), miesni mimicznych twarzy (VII
n. czaszkowy) oraz miesni szyi (VII, XI nn. czaszkowe). \V odnodze tylnej c
torebki wewnetrznej najbardziej z przodu - tuz za kolanem - znajduja
sie wlókna drogi korowo-rdzeniowej, przewodzace impulsy do miesni szyi,
reki, przedramienia, rami'wia i barku, a dalej do miesni klatki piersiowej, "
brzucha, uda, podudzia, stopy, pecherza i odbytnicy.
Uszkodzenie torebki wewnetrznej powoduje niedowlad lub porazenie
polowicze.

8.7. Komory boczne

Komory boczne (ventriculi laterales) leza symetrycznie wewnatrz pól-
/
/
kul mózgu (tworzac komory I i II). Komory boczne maja ksztalt nieregu-
larnej przestrzeni, w której wyróznia sie czesc srodkowa oraz trzy rogi:
przedni, tylny i dolny. Czesc srodkowa znajduje sie w placie ciemienio- /'
wym, róg przedni w placie czolowym, róg tylny w placie potylicznym
a róg dolny w placie skroniowym. Ryc. 47. Opony fdzcnia kregowego - przekrój poprzeczny: a - opona twarda, b - jama
Do kom.ór bocznych dochodzi splot naczyniówkowy, który miesci sie podtwardówkowa, c - nerw rdzeniowy, d - korzenie brzuszne, e - korzenie grzbietowe,
w czesci srodkowej i w rogu dolnym. Splot ten wytwarza stale plyn f -- jama podpajeczynówkowa, g - opona pajecza, h - opona miekka
mózgowo-rdzeniowy, który przez otwory miedzykomorowe dostaje sie do
komory III, z niej do wodociagu sródmÓzgowia, dalej do komory IV, jama podpajeczynówkDwa i jama podtwardówkowa. Patrzac od
a z niej do zbiorników podpajeczynówkowycb. i do kanalu srodkowego strony rdzenia kregowego i mózgowia wyróznia sie:
rdzenia kregowego. - opone miekka,
~ jame podpajeczynówkowa,
- opone pajecza,
9. Opony rdzenia kregowego i
mózgowia - jame podtwardówkowa,
- opone· twarda.
oraz krazenie plynu mózgowo-rdzeniowego
O p o n a ID i e kk a (pia mater) scisle przylega do rdzenia kregowego
9.1. Opony rdzenia kregowego i mózgowia i mózgowia wnikajac w szczeliny rdzenia kregowego, rdzenia przedluzone-
go, w mózdzek, a od strony szczeliny poprzecznej mózgu pomiedzy
Opony (meninges) sa to blony lacznotkanko\ve otaczajace rdzen krego- sklepienie i miedzymózgowie. Jest silnie unaczyniona.
wy i mózgowie. Wyróznia sie trzy opony: miekka, pajeczynówke i opone Jama podpajeczynówkowa (cavum subarachnoideale) jest to
twarda. Opony sa oddzielone od siebie szczelinowatymi przestrzeniami przestrzen pomiedzy opona miekka a pajeczynówka, wypelniona plynem

(
202
--------
Vklad nerwowy
f !2!-0ny rdzenia kregowego i mózgowia... 203
mózgowo-rdzeniowym'. W niektórych miejscach jama podpajeczynówkowa
rozszerza sie tworzac zbiorniki podpajeczynówkowe, np. zbiornik mózdz_ r' 9.2. Krazenie plynu mózgowo-rdzeniowego
kowo-rdzeniowy czy zbiornik podstawny.
Opona pajecza (arachnoidea), zwana równiez pajeczynówka, jest .' rachPlyn,
mozgowla (bocznych, III (l~quor
móz~owo-rdzeniowy l IV), cerebro~pinalis),
WOdOCIagUmozgu, kanale w central-
wystepuje komo-
cienka beznaczyniowa blona, która swoim ksztaltem dostosowuje sie do
·1.·.

, ,.nym rdzenia kregowego oraz w jamie podpajeczynówkowej. Jego laczna I

budowy kostnej kregoslupa i czaszki, a nie rdzenia kregowego i móz- objetosc wynosi ok. 150 cm3. Plyn mózgowo-rdzeniowy jest wytwarzany I

gowia. Opona ta wytwarza ziarnistosci pajeczynówki, które wnikaja do wszystkich komorach mózgowia przez wystepujace w nich sploty
swiatla zatok bpony twardej, przede wszystkim zatoki strzalkowej górnej, naczyniówkowe (plexus choroidei). Naczynia wlosowate tych splotów sa
stanowiac glówna droge odplywu plynu mózgowo-rdzeniowego. powstania plynu przez filtracje czesci osocza krwi, przy czyn-
Jam a p o d t war d ów k o w a (cavum subdurale) wystepuje pomiedzy nym udziale sciany splotu Gest wyscielona komórkami ependymalnymi).
opona pajeczynówkowa a opona twarda. Zawiera tkanke tluszczowa Plyn mózgowo-rdzeniowy krazy w komorach mózgowia przeplywajac
i sploty zylne. z komór bocznych przez otwory miedzykomorowe do komory III, a nastep-
Opona tw ard a (dura mater) jest zbudowana z dwóch blaszek, które nie przez wodociag mózgu do komory IV. Stad plyn moze plynac do kanalu
w obrebie jamy czaszki zrastaja sie ze soba (z wyjatkiem miejsca poloze- srodkowego rdzenia kregowego lub przez otwory w stropie komory IV - do
nia zwoju troistego i zatok opony twardej), natomiast w obrebie kanalu jamy podpajeczynówkowej Gest to glówny kierunek przeplywu plynu). Z ja-
kregowego przebiegaja oddzielnie. Opona twarda mózgowia wytwarza
faldy o przebiegu strzalkowym - sierp mózgu i sierp mózdzku - oraz
faldy o przebiegu poprzecznym - namiot mózdzku i przepone siodla.
Sierp mózgu ([alx cerebrz) jest faldem wystepujacym pomiedzy pól-
kulami mózgu. Jego brzeg górny biegnie od grzebienia. koguciego, wzdluz
bruzdy zatoki strzalkowej, do guzowatosci potylicznej wewnetrznej,
a brzeg dolny znajduje sie nad cialem modzelowatym. W miejscu, gdzie
sierp mózgu przyczepia sie do czaszki znajduje sie zatoka strzalkowa
górna, z kolei na brzegu d'Olnym wystepuje zatoka strzalkowa dolna.
Sierp mózdzku (falx cerebelli) - podobnie jak sierp mózgu - wy-
h b
stepuje pomiedzy pólkulami mózdzku.
Namiot mózdzku (tentorium cerebelli) jest faldem o przebiegu poprze-
cznym, oddzielajacym pólkule mózdzku od pólkul mózgu. Miesci sie
miedzy tylnym dolem czaszki a czescia skalista kosci skroniowej i koscia
klinowata. Zawiera zatoki zylne - prosta i poprzeczna.
Przepona siodla (diaphragma sellae) - rozpieta ponad siodelkiem
tureckim trzonu kosci klinowej - oddziela dól przysadki mózgowej od
pozostalych jam czaszki. Przepone siodla przebij a lej ek, który laczy
przysadke mózgowa z guzem popielatym podwzgórza. I
I
Nalezy zaznaczyc, ze na wysokosci rdzenia kregowego, miedzy opona
twarda a sciana kanalu kregowego, wystepuje równiez jama nadtwardów-
kowa (cavul1 epidurale).
Zatoki opony twardej (sinus durae matris) sa to naczynia zylne
przebiegajace pomiedzy blaszkami opony twardej. \Vlewa sie do nich krew
z zyl mózgowia, opon, galki 'Ocznej i ucha wewnetrznego, która nastepnie Ryc. 48. Komory i kanaly mózgowia - widok z boku: a - róg przedni komory bocznej,
b - komora III, c - róg dolny komory bocznej, d - wodociag mózgu, e - kanal
odplywa do zyly szyjnej wewnetrznej, do zyl sródkoscca i do splotów centralny rdzenia kregowego, f - komora IV, g - róg tylny komory bocznej, h - zrost
zylnych. rniedzywzgórzowy,i- czesc srodkowa komory bocznej, j - otwór miedzykomorowy
204 nerwowe 205
Uklad nerw0-.:2

b G do okreslonego celu i przewodzace te same informacje ner-

a wowe. Ze wzgledu na przebieg wlókien nerwowych, drogi nerwowe dzieli-
na dro~i:. koj.a.f?;<;~iowe,spoidlowe oraz projekcyjne.
Drogi k'6Ja"?zeiiIq~zwane równiez asocjacyjnymi, lacza osrodki leza-
ce ua- tej samej wysokosci centralnego ukladu nerwowego i po tej samej
stronie, np. drogi kojarzeniowe pólkul kresomózgowia.
Drogi spoidlowe lacza osrodki lezace na tej samej wysokosci w ob-
rebie centralnego ukladu nerwowego, lecz po jego przeciwnych stronach,
np. cialo modzelowate (spoidlo wielkie) kresomózgowia czy spoidlo biale
przednie rdzenia kregowego.
Drogi projekcyjne, zwane równiez rzutowymi badz drogami dlu-
gimi, lacza osrodki znajduj ace sie na róznych wysokosciach central-
nego ukladu nerwowego i w zaleznosci od kierunku przewodzenia czy tez
charakteru przekazywanej informacji dziela sie na drogi wstepujace i dro-
h
gi zstepujace. Drogami wstepujacymi zawsze jest przekazywana informa-
cja '0 char.akterze czuciowym, a drogami zstepujacymi - informacja
ruchowa.
Do glównych dróg wstepujacych (czuciowych) zalicza sie drogi: rdze-
niowo-wzgórzowa, rdzeniowo-opuszkowa, rdzeniowo-mózdzkowa przed-
nia, rdzeniowo-mózdzkowa tylna i jadrowo-·wzgórzowa. 'N sklad glów-
Ryc. 49. Schemat krazenia plynu mózgowo-rdzeniowego - strzalki wskazuja kierunek nych dróg zstepujacych (ruchowych) wchodza drogi ukladu piramidowego
przeplywu (wg Bochenka): a - zatoka zylna (strzalkowa górna), b - splot naczyniówkowy
komory bocznej, c - komora boczna, d - komora III, e - splot naczyniówkowy komory
i drogi ukladu pozapiramidowego.
III, f _ wodociag mózgu, g - splot naczyniówkowy komory IV, h - korooni IV, i - sierp
mózdzku, j - namiot mózdzku, k - sierp mózgu
10.1. Drogi nerwowe czuciowe
my podpajeczynówkowej plyn odplywa przez ziarnistosci pajeczynówki do
zatok opony twardej i do zyl sródkascca lub do zyl powierzchownych lO.1.L Droga rdzeniowo-wzgórwwa
mózgu, które wpuklaja sie do swiatla jCh'UYpodpajeczynówkowej.
Zaburzenia w odplywie plynu mózgowo-rdzeniowego z komory IV Droga rdzeniowo-wzgórzowa (tractus spinothalamicus) rozpoczyna sie
prowadza do powstania wodoglowia wewnetrznego, natomiast utrudnie- w komórkach rogów tylnych rdzenia kregowego, skad jej wlókna przecho-
nia w odplywie plynu mózgowo-rdzeniowego z jamy podpajeczynówkowej przez spoidlo sZare przednie na strone przeciwna i ukladaja sie
w sznurach. bocznych oraz przednich rdzenia kregowego. Czesc wlókien,
jest przyczyna wodoglowia zewnetrznego.
Plyn mózgowo-rdzeniowy stanowi "plynny plaszcz" chroniacy osrod·· które biegna w sznurach bocznych, nazywa sie droga rdzeniowo-wzgórzo-
kawy uklad nerwowy przed urazami mechanicznymi. Ponadto pelni funk- wa boczna, a pozostala czesc wlókien, ukladajaca sie w sznurach przed ..
cje odzywcza oraz wyrównuje zmiany w cisnieniu wewnatrzczaszkowym. nich, jest okreslana jako droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia. Wlókna
drogi rdzeniowo-wzgórzowej (zarówno bocznej, jak i przedniej) podazaja
nieprzerwanie od rdzenia kregowego (z rogów tylnych), przez spoidlo
10. Drogi nerwowe szare przednie (sznurami bocznymi i przednimi), wnikaj a do rdzenia
przedluzonego, dalej ciagna sie - jako wstega przysrodkowa - przez
Droga nerwowa (tractus nervosus) jest to skupisko wlókien nerwowych most, konary sródmózgowia i osiagaja podkorowy osrodek czucia, czyli
_ substancji bialej - wystepujacych w centralnym ukladzie nerwowym. wzgórze. Tam konczy sie neuron rdzeniowo-wzgórzowy. We wzgórzu
Drogi nerwowe stanowia wlókna nerwowe posiadajace wspólny poczatek, rozpoczyna sie kolejny neuron drogi rdzeniowo-wzgórzowej, który bieg-
206 Uklad nerwowe

d e

w2gó • .ze

dvoga
V'Ch; en;ONO· wxa.Ov~o•...•
a.

dvOqd
vdl.ef\ioliO -HtqO"LO'-'d
bO(':lóna -

cl~09a
vd~ eniof'o- f'z';10rLO,,"o
przednia. Ryc.. 5J. Osrodkowy uklad wlókien nerwowych w rdzeniu kregowym -lokalizacja somato-
tropowa (wg Brausa): a - drogi rdzeniowo-wzgórzowe (boczna i przednia), b - drogi
Ryc. 50. Schemat przebiegu drogi rdzeniowo-wzgórzowej rdzeniowo-mózdzkowe (przednia i tylna), c - droga korowo-rdzeniowa boczna, d - peczek
i
!

klinowaty, e - peczek smukly

nac przez promienistosc wzgórzowa dochodzi do zakretu zasrodkowego
plata ciemieniowego, gdzie znajduje sie korowy osrodek czucia, pozwala- i temperatury sa to skrajne rodzaje czucia powierzchownego, gdyz
jacy na uswiadomienie podniety. Jest to neuron wzgórzowo-korowy. one o róznorodnych, znamionujacych niebezpieczenstwo bodz-
Nalezy zaznaczyc, ze wlókna drogi rdzeniowo-wzgórzowej wnikajac skórnych. Ten rodzaj czucia powierzchownego okresla sie jako
do sznurów rdzenia kregowego ukladaja sie zgodnie z prawem odsrod- nocyceptywne. Inny rodzaj czucia powierzchownego, bardziej sub-
kowym ulozenia dróg nerwowych Auerbacha-Flataua. Wedlug tego pra· i delikatny, dzieki któremu odbieramy wrazenie umiejscowienia
wa, na calej wysokosci rdzenia kregowego wlókna zaopatrujace nizej przestrzennego i zróznicowania bodzców dotykowych nazywa sie czuciem
polozone odcinki ciala leza na ogól bardziej obwodowo od wlókien epikrytycznym. Dlatego tez, mówimy, ze droga rdzeniowo··wzgórzowa
unerwiajacych segmenty wyzej lezace. W przypadku drogi rdzenia- bocznymi przewodzi czucie nocyceptywne, a sznurami przednimi
wo-wzgórzowej najbardziej powierzchownie (obwodowo) leza wlókna epikrytyczne.
z okolicy krocza, konczyny dolnej, glebiej z tulowia, a najbardziej przy- Uszkodzenie drogi rdzeniowo-wzgórzowej powoduje zniesienie czucia
srodkowo z konczyny górnej i szyi. bólu i temperatury po przeciwnej stronie ciala, gdyz czucie to przewodza
Podobna lokalizacja somatotropowa w rdzeniu kregowym dotyczy skrzyzowane wlókna drogi rdzeniowo-wzgórzowej bocznej.
pozostalych glównych dróg nerwowych, tj. drogi rdzeniowo-opuszkowej czucia bólu i temperatury wystepuje ponizej miejsca uszkodze-
i drogi korowo-rdzeniowej. nia. Zachowane jest (pomimo pewnych zaburzen) czucie dotyku i ucisku,
Droga rdzeniowo-wzgórzowa przewodzi impulsy czucia powierzchow- albowiem ten rodzaj czucia jest równiez - oprócz drogi rdzenio-
nego, przy czym sznurami bocznymi sa przekazywane bodzce czucia bólu wo-wzgórzowej przedniej - przekazywany droga rdzeniowo-opuszkowa,
i temperatury, a sznurami przednimi - czucie dotyku i ucisku. Czucie ukladajaca sie iN sznurach tylnych rdzenia kregowego.
208 Uklad nerWOlve 209

10.1.2. Droga rdzeniowo-opuszkowa

Dr?ga rd~eniowo-opuszk~wa (tra~tu.l .lpi~lObll/~(lri.l) rozp?Czyna sie korcl rnc'l.gu

w zwojach miedzykregowych i wchodZi bezposrednlO do sznurow tylnych:
rdzenia kregowego po tej samej stronie (nie wnikajac do rogów tylnych).
W' sznurze tylnym droga rdzeniowo-opuszkowa tworzy dwa peczki neu.-on 1\1
dvog4
smukly i klinowaty. w'::~.lO\lf'a·J<o~owa
Peczek smukly ([a.lcicu/us gracilis) uklada sie w przysrodkowej czesci W2gc..ze
sznura tylnego. Jest utworzony z wlókien nerwowych pochodzacych z doi-
nych czesci ciala (segmenty krzyzowe, ledzwiowe i wiekszosc wstega
- do Th5. P>~15••• dko •• C\.
Peczek klinowaty (jascicu/us cuneatus) zajmuje boczna czesc ncuvoft Il

tylnego. Zawiera wlókna nerwowe pochodzace z górnych czesci ciala .slv<::{iowan;B

(segmenty piersiowe od Th4 i segmenty szyjne) .. wsll;9
W sznurze tylnym wlókna w peczkach' smuklym i klinowatym uklada. jadro kli••owa~
ja sie zgodnie z prawem odsrodkowego ulozenia dróg nerwowych Auber· jadvo slTIuUa -
bacha-Flataua. W rdzeniu przedluzonym, w jadrach peczków smuklego
a b
P'I<.~ek Slnukt) nw."" I
pEl'2ek )d-iltO'" a~

~r~
>:. woj rdzt.rnowy

Ryc. 53. Schemat przebiegu drogi rdzeniowo-opuszkowej

klinowatego, koncza sie peczki smukly i klinowaty, czyli pierwszy

rdzeniowo-opuszkowy. Drugi neuron drogi rdzeniowo-opuszkowej
ro"zpoczyna sie w jadrach smuklym i klinowatym, po czym wlókna
ueszcze na wysokosci rdzenia przedluzonego) ulegaja skrzyzowaniu, two-
rzac tzw. skrzyzowanie wsteg, a nastepnie jako wstega przysrodkowa

\ przebiegaja przez most, nakrywke konarów sródmózgowia i dochodza do

wzgórza. We wzgórzu konczy S\e drugi neuron drogi rdzeniowo-opusz-
• . 1oIlW~V,,e..,+),L\...A..C100V~ 1rzeCi• neuron,
koweJ, zwany neuronem oPUSZKowo-wzgorzowym. ,Ct.;fA.,(..o
tzw.
Ryc. 52. Uklad wlókien nerwowych w pecz' wzgórzowo-korowy, tworza wlókna odchodzace od wzgórza, które prze-
kach smuklym iklinowatym (wg Villigera):
przez promienistosc wzgórzowa dochodza do korowego osrodka
a - peczek smuklY,~.b. - peczek klinowaty
czucia, zlokalizowanego w zakrecie zasrodkowym. plata ciemieniowego.
210 Uklad nerwowe

a b
Ogólnie: I neuron - droga rdzeniowo-opuszkowa,
II neuron - droga opuszkowo-wzgórzowa,
III neuron - droga wzgórzowo-korowa.
Droga rdzeniowo-opuszkowa przewodzi impulsy czucia glebokiego
(proprioceptywnego) z aparatu ruchu, które umozliwiaja rozpoznanie
ulozenia ciala i zmian zachodzacych w ulozeniu poszczególnych czesci
ciala wzgledem siebie. Ponadto droga rdzeniowo-opuszkowa przekazuje
czucie epikrytyczne - dotyku i ucisku.
Uszkodzenie sznurów tylnych powoduje zaburzenie przewodzenia czu-
cia glebokiego w postaci ataksji "czuciowej". Poniewaz uszkodzeniu··
ulegaja wlókna, przez które przebiegaja pobudzenia proprioceptywne Ryc. 54. Schemat wejscia do rdzenia kregowe-
i
z miesni, stawów, wiezadel kosci, przeto chory z zamknietymi oczami nie go wlókien dróg rdzeniowo-mózdzkowych:
a - droga rdzeniowo-mózdzkowa przednia,
potrafi okreslic w jakim polozeniu znajduje sie np. konczyna, czy tez jej b - droga rdzeniowo-mózdzkowa tylna
czesc, np. reka. Ataksja czuciowa moze byc do pewnego stopnia opano-
wana przez kontrole wzrokowa, jednak zamkniecie oczu wyraznie nasila
ataksje tego typu. Ponadto moze dochodzic do niezbornosci ruchowej, sznura bocznego, lecz ukladaja sie bardziej z przodu. Nastepnie wlókna
a nawet zaburzenia równowagi. przebiagaja przez rdzen przedluzony, most i konarami górnymi mózdzku
Zaburzenie czucia epikrytYL'Znego wyraza sie w niemoznoscI roznICO- dochodza do robaka mózdzku.
wania subtelnych bodzców dotykowych, przede wszystkim dzialajacych Poniewaz wlókna drogi rdzeniowo-mózdzkowej przedniej sa znacznie
w bezposrednim sasiedztwie. ciensze od wlókien drogi rdzeniowo-mózdzkowej tylnej, przeto predkosc
Wyzej wymienione objawy wystepuja po tej samej stronie ciala, jezeli przewodzenia impulsów nerwowych jest wolniejsza we wlóknach drogi
uszkodzeniu ulegl odcinek drogi ponizej skrzyzowania wsteg - po stronie .. rdzeniowo-mózdzkowej przedniej.
przeciwnej, jezeli uszkodzeniu ulegla drog:a powyzej skrzyzowania wsteg. Kwestia nie do konca wyjasniona sa skrzyzowania wlokien drogi
rdzeniowo-mózdzkowej przedniej w obrebie rdzenia kregowego. Praw-
dopodobnie skrzyzowaniu ulegaja wlókna pochodzace z segmentów pier-
10.1.3. Droga rdzeniowo-mózdzkowa tylna siowych, ledzwiowych i
krzyzowych, natomiast wlókna s segmentów
szyjnych nie przechodza na strone przeciwna.
Droga rdzeniowo-mózdzkowa tylna (tractus spinocerebellaris posterior) Drogi rdzeniowo-mózdzkowe przewodza z aparatu ruchu impulsy
rozpoczyna sie w rogach tylnych rdzenia kregowego, po czym wchodzi do .nerwowe czucia glebokiego. Dodatkowo - w swietle naj nowszych badan
sznura bocznego po tej samej stronie, ukladajac sie w jego najbardziej - uwaza sie, ze drogi te przekazuja równiez impulsy czucia powierzchow-
obwodowej czesci. Nastepnie wlókna przechodza przez rdzen przedluzo- nego. Uszkodzenie dróg rdzeniowo-mózdzkowych nie daje tak wyraznych
ny, konary dolne mózdzku i 'Osiagaja mózdzek. Prawdopodobnie w ob- objawów jak w przypadku uszkodzenia drogi rdzeniowo-wzgórzowej czy
rebie robaka mózdzku nastepuje skrzyzowanie wlokientej drogi. rdzeniowo-opuszkowej. ,
l' o.(C,C\..A.c-:' o.. - 0:>.u v-::'e.- Li \ ,,~((\0 \'~~e ..L
V-OIv\.C~~ ",L

~~vV-J~ - -\I~ .:L+V['C)'0\r.::-~

10.1.4. Droga rdzeniowo-mózdzkowa przednia 10.1.5. Droga jadrowo-wzgórzowa
I
Droga rdzeniowo-mózdzkowa przednia (traetus spinoeerebellaris an- Droga jadrowo-wzgórzowa (traetus llucleothalamiclls) przewodzi im-
terior) ma swój poczatek w rogach tylnych rdzenia kregowego, po cZym puls czucia powierzchownego z tych okolic ciala, które sa unerwiane
wlókna ulegaja skrzyzowaniu i ukladaja sie w sznurach bocznych po nerwy czaszkowe posiadajace wlókna czuciowe, tj. nerwy V, VII, IX
stronie przeciwnej. Podobpje jak droga rdzeniowo-mózdzkowa tylna, X. Droga rozpoczyna sie w jadrach czuciowych wW.nerwów czasz-
wlókna dro,~i rdzeniowo-mó7:dzkowej przedniej zajmuja obwodowa czesc kowych, które sa zlokalizowane w rdzeniu przedluzonym (nerwy IX i X)
212
Uklad nerwow;'F Drogi nerwowe 213
~,,-'.':u_Jf,i--
i w moscie (nerw V i VII), a nastepn~e jako neuron jadrowo-wzgórzowy' -I' boczna zawiera wlókna pochodzace z przeciwleglej polowy mózgowia,
dochodzi do podkorowego osrodka czucia we wzgórzu.Uswiadomieni~Ji uklada sie w sznurach bocznych zgodnie z prawem odsrodkowego uloze-

do korowego
podniety osrodkapo CZUCiaw
naste~uje prz~jsciu zakrecIe
impul.su zasrodkowym plata cIemlenlOWe.'
p~zez promienistosc .wz~ór.zow.. a... . .1 ·
rdzenia
nia dróg kregowego.
nerwowych Auerbacha-Flataua i konczy sie w rogach przednich
go - neuron wzgórzowo-korowy. Nalezy zaznaczyc, ze neuronem ob~ t:. Droga korowo-rdzeniowa przednia, zawierajaca pozostale (ok. 20%)
wodowym sa nerwy czaszkowe (V, VII, IX i X). l wlókna nie skrzyzowane, uklada sie w sznurach przednich rdzenia krego-
Ogólnie: neuron obwodowy -. V, VII, IX ~ub X nerw czaszkowy,lWego i krzyzuje si~ d~piero bezposrednio przed wejsciem do rogów
III neuron - droga jadrowo-wzgorzowa,
neuron - droga wzgórzowo-korowa.
l
- przednich w odpoWIednIch segmentach rdzenIa kregowego.
A< W rogach przednich rdzenia kregowego konczy sie droga koro-
wo-rdzeniowa bedaca neuronem osrodkowym przy przekazywaniu infor-
l.

10.2. Drogi ruchowe .2S"\t:c. 7..; ~P.L__C.E' lt roacji

obwodowy'
do miesni
doprowadzajacy
szkieletowych. Z rogów
- przez nerwy przednich
rdzeniowe wychodzi
- bezposrednio
neuron
rt -impuls do piramid
Droga narzadu owa
wykonawczego.
przewodzi bodzce ruchowe zalezne od woli czlo-
Drogi ukladu piramidowego
t wieka. Droga piramidowa przebiegaja równiez impulsy blokujace dzialal-
Do dróg ukladu piramidowego zalicza sie "swiadome" drogi ruchowe, "1 nosc rogów przednich rdzenia kregowego.
rozpoczynajace sie w komórkach piramidowych (Betza) w zakrecie przed·
srodkowym plata czolowego, czyli droge korowo-rdzeniowa (piramidowa)
I . Uszkodzenie
'spastyczny
drogi
(kurczowy).
korowo-rdzeniowej powoduje najczesciej niedowlad
Miesnie dotkniete niedowladem posiadaja wzmo-

i droge korowo-jadrowa·
wo-rdzeniowej Neuronami
sa nerwy rdzeniowe, obwodowymi
a dla drogi dla drogi- nerwy
korowo-jadrowej koro- I
L zone
(takie,napiecie, które czesto
jakie' spotykamy sie okreslachwili,
w pierwszej mianemgdy napiecia "scyzorkowatego"
otwieramy lub zamykamy
czaszkowe. I' scyzoryk
nie ustaje - i na poczatku
dalszy ruchu na~)Qtykam~
ruch odbywa Sle zupelme naswobodnIe,
silny o~ór, bez
który nastep-
oporu).
Z ~wagi ?~ skrzy~owan~e ~lóki~n, zniszcz.enie. drogi piramidow~j
!
r'
10.2.1. Droga korowo-rdzeniowa
bocznej powyzej
I przeciwnej, skrzyzowama
natomiast pIramId
uszkodzenie drogipowodUje medowlad
piramid owej bocznejpo ponizej
strome
Droga korowo-rdzeniowa (tractlls corticospinalis), zwana równiez dro- ,1 skrzyzowania powoduje niedowlad po tej samej stronie. Ponadto uszko-
ga piramidowa, laczy jednym neuronem korowy osrodek ruchu z rogami t dzenie drogi korowo-rdzeniowej powoduje powstanie patologicznych od-
przednimi (ruchowymi) rdzenia kregowego.
Droga piramidowa rozpoczyna sie w zakrecie przedsrodkowym plata' I,
ruchów, np. odruch Babinskiego - zgiecie grzbietowe palucha wsk~tek
draznienia powierzchni podeszwowej stopy, czy odruch Rossohma
czolowego (korowy osrodek ruchu), po czym wlókna nerwowe wchodza
do torebki wewnetrznej ukladajac sie w jej odnodze tylnej. Z przodu leza
1- zgiecie palców stopy na skutek szybkiego uderzania w opuszki palców.
!Uszkodzenie neuronu obwodowego drogi korowo-rdzeniowej powoduje
wlókna korowo-rdzeniowe mies,ni szyi, a dalej kolejno miesni: reki, przed-
ramienia, ramienia, barku, klatki piersiowej, brzucha, uda, podudzia, I porazenie wiotkie.
j
stopy oraz pecherza moczowego i odbytnicy. Nastepnie wlókna przebiega-
ja przez odnoge mózgu, brzuszna czesc mostu i ukladaja sie na powierz- l 10.2.2. Droga korowo-jadrowa
chni przedIl-iej rdzenia przedluzonego tworzac piraIIl;icl.;'. W dolnej czesci f

rdzenia przedluzonego ok. 80% wlókien drogi korov{o-rdzeniowej ulega i Droga korowo-jadrowa (tractus corticol1uclearia) laczy korowy os-
skrzyzowaniu -- skrzyzowanie piramid (decussatio pyramiclum). Wlókna I .rodek ruchu z jadrami poczatkowymi nerwów czaszkowych, które posia-

I
skrzyzowane przechodza do przeciwleglego sznura bocznego rdzenia kre-
gowego tworzac droge korowo-rdzeniowa boczna, natomiast wlókna nie- L Droga
Li daja wlókna ruchowe,sie tj.w zzakrecie
rozpoczyna III, IV, V, VI, VII,
nerwami przysrodkowym plata IX, X, XI, XII.
czolowego, po
skrzyzowane biegna w sznurach przednich rdzenia kregowego po tej samej
stronie jako droga korowo-rdzeniowa przednia. Droga korowo-rdzeniowa l
r
czym wlókna przebiegaja ~r~ez torebke w~wnetr~n.a ukladaj~c. sie v: jej
tylnej czesci odnogi przedmej oraz w kolanIe. NajpIerW podazaja wlokna
r

li
"~,_JL
---------------------------------------Z
21"4 Uklad
)~'j
!-
nerwow,!'.Progi nerwowe 215

f. do miesni gCllki ocznej (III, IV, VI nn. czaszkowe), nastepnie do miesni

l
!gardla, krtani i podniebienia .(1;;<: ;X nn.czaszkowe), do miesni zwa.c~o-
Wyc~ (V n. czaszkowy!,
llnimicznych twarzy (VII do n. miesm Jezyka oraz
czaszkowy) (XII don. mlesm
c~a:z~ow;.:), do miesni
SZYI (VII, X n.
! czaszkowy). Po wyjsciu z torebki wewnetrznej wlokna przechodza przez
l, odnoge mózgu, most, rdzen przedluzony i koncza sie w jadrach wspo-

I
11l1uianych nerwów czaszkowych. 'Wlókna drogi korowo-jadrowej
rujace nerwy czaszkowe III i IV dochodza do sródmózgowia, dla nerwów
zaopat-

, czaszkowych
,l.•••
,",czaszkowych V,
IX, VI
X, i XI
VI~l -XII dodo tylomó~gowia wt.ómego, a dla nerwów
rdzema przedluzonego.
l Neuronem obwodowym dla drogi korowo-jadrowej sa ww. nerwy
'I czaszkowe. Przerwanie wlokien tej drogi prowadzi do utraty zdolnosci
1.("""''''0 -j~.,h.,...
'Ii dowolnego poruszania
nerwy czaszkowe.
miesniami, które sa unerwione prz~z odpowiednie
-
!l'
syddmó:l:gowl'€
(III, IV) Il Drogi ukladu pozapiramidowego
kol"owo-
c1lo'o<j"
•...
d:z:en.lohla. t Drogi ukladu pozapiramidowego przewodza impulsy ruchowe zwiaza-
[ ne z czynnosciami wykonywanymi w sposób automatyczny, "bez udzialu
mOlit
! .swiadomosci". Drogi pozapiramidowe - okreslane jako "drogi nieswia-
(v. III. VII)
I domego ruchu" - maja swój poczatek ~Diu,_mózgu na wysokosci
li• sródmózgowia i
tylomózgowia
rd~s;.oia-kr.egn.wegQ.. wtórnego, rozpoczynaja
W sródmózgowiu a koncza sie_w_[Qgac:h
sie drogi przednich
czerwien-
I no-rdzeniowa i pokrywowo-rdzeniowa, a w tylomózgowiu wtórnym maja
vd;ten pned(",iD"'~ l swój poczatek drogi siatkowo-rdzeniowa, przedsionkowo-rdzeniowa i oli-
( Iv. :f. x/ . XII ) j wkowo-rdzeniowa.
'i
.;

'. 10.2.3.
DrogaDroga czerwienno-rdzeniowa (traclUs nibrospinalis)
czerwienno-rdzeniowa rozpoczyna sie
li,'wnastepme
11·'

Ol'OCj" ko"owo- v-dzel'1jo~a.

jadrz~ czerwiennym. Po wyjsciu z n~ego wlók.na ulegaja 5k~zyzowaniu,
boczn.s
przechodza przez most, rdzen przedluzony do rdzema kregowe-
I'og pl'zed"i
I go, gdzie ukladaja sie w szurach bocznych. Neuron osrodkowy drogi
] , czrwienno-rdzeniowej konczy sie w rogach przednich rdzenia kregowego.
"d2enl'akv~goNe90 , Neuronem obwodowym dla wszystkich dróg ruchowych konczacych sie
l'Ieu.vol'>
ob •••.
odow':l I.."do narzadów
w rogach wykonawczych.
przednich rdzenia kregowego sa nerwy rdzeniowe, dochodzace

Ryc. 55, Schemat
l
I," Droga czerwienno-rdzeniowa przewodzi bodzce ruchowe regulujace
! . napiecie miesniowe. Do jadra czerwiennego tego rodzaju impulsy na-
przebiegu dróg ukladu piramidowego: a - droga korowo-rdzeniowa,
plywaja przede wszystkim z mózdzku droga mózdzkowo-czerwienna,
b - droga korowo-jadrowa ! a takze z innych podkorowych jader ruchowych.

I
L
~'?; 1\1 U f\ v t {; ;q-~ll_S

r·
 216 Uklad Uklad nerwowy obwodowy 217

10.2.4. Droga pokrywowo-rdzeniowa Uszkodzenie dróg ukladu pozapiramidowego powoduje wystepowanie

róznych zespolów chorobowych. Do objawów stale wystepujacych zalicza
Droga pokrywowo-rdzeniowa (traetus teetospinalis), zwana równiez sie zaburzenia napiecia miesniowego i zaburzenia ruchowe w postaci
droga czworaczo-rdzeniowa, ma swój poczatek w jadrach wzgórków hipokinezy, akinezy lub hiperkinezy. "
górnych i wzgórków dolnych blaszki pokrywy. Droga ta jeszcze w obrebie
sródmózgowia ulega skrzyzowaniu, nastepnie przechodzi przez most
rdzen przedluzony i uklada sie w sznurach przednich rdzenia kregowego: 10.2.8. Drogi ukladu autonomicznego
po czym osiaga rogi przednie.
Droga pokrywowo-rdzeniowa przewodzi impulsy odruchów obron- Ukladaja sie w sznurach przednim i bocznym rdzenia kregowego.
nych na bodzce wzrokowy i sluchowy: Neuronem obwodowym przekazuja impulsy do narzadów plciowych, pe-
cherza moczowego, zoladka, jelit, miesni naczyn krwionosnych, a ponadto
przewodza bodzce powodujace wydzielanie potu, regulujace temperature
10.2.5. Droga siatkowo-rdzeniowa
ciala i wywolujace odruch zreniczny.
Droga siatkowo-rdzeniowa (traetus" retieulospinalis) rozpoczyna
w komórkach tworu siatkowatego mostu i rdzenia przedluzonego. Jej
wlókna ukladaja sie w sznurach przednim i bocznym rdzenia kregowego 11. Uklad nerwowy obwodowy
i koncza sie w rogach przednich.
Droga ta przewodzi przede wszystkim impulsy z osrodków oddecho-
Uklad nerwowy obwodowy (sy:)·tema nervosum periphericum) obejmuje:
wego i naczynioruchowego tworu siatkovvatego do miesni oddechowych a) 12 par nerwów czaszkowych,
oraz laczy te osrodki z jadrami ukladu autonomicznego~ zlokalizowanymi
b) 31 par nerwów rdzeniowych,
w rdzeniu kregowym.
c) nerwy ukladu autonomicznego (patrz: "Uklad autonomiczny").
Uklad nerwowy obwodowy buduje substancja biala - czyli nerwy
10.2.6. Droga przedsionkowo-rdzeniowa oraz substan~ja szara - tworzaca zwoje nerwowe. Glównym sklad-
I
nikiem nerwów sa wlókna nerwowe. Zwoje nerwowe zawieraja ponadto
Droga przedsionkowo-rdzeniowa (traetus vestibulospinalis) ma swój liczne komórki nerwowe.
poczatek w jadrze przedsionkowym. Uklada sie glównie w sznurze przed-
nim zawierajac zarówno wlókna skrzyzowane (droga przedsionkowo-rdze- Nerwy (nervi)
niowa przysrodkowa), jak i nieskrzyzowane (droga przedsionkowo-rdze-
niowa boczna). Z rogów przednich rdzenia kregowego wychodza impulsy Wlókna nerwowe skupiaja sie w peczki, które tworza nerw. Kazdy
do miesni" szkieletowych, regulujace napiecia miesniowe i utrzymujace peczek jest otoczony oslonka z tkanki lacznej, czyli onerwiem. Wewnatrz
wyprostna postawe ciala. Droga ta posredniczy w przekazywaniu impul- peczków wystepuje sród nerwie (równiez tkanka laczna). W wiekszosci
sów z narzadu równowagi (blednika). wypadków nerwy sa zbudowane z kilku peczków zlaczonych tkanka
laczna i dodatkowo pokrytych od zewnatrz nanerwiem (tylko bardzo
cienkie nerwy zawieraja jeden peczek wlokien nerwowych). W odróznieniu
10.2.7. Droga oliwkowo-rdzeniowa od wlókien nerwowych wystepujacych w centralnym ukladzie nerwowym,.
wlókna nerwów obwodowych posiadaja oslonke Schwanna (neurolema).
Droga oliwkowo-rdzeniowa (tractus olivospinalis) wbrew nazwie nie Lezaca pod nia oslonka mielinowa (rdzenna) nie zawsze wystepuje; stad
rozpoczyna sie w jadrze oliwki, lecz w sasiednich obszarach rdzenia tez podzial na wlókna mielinowe, czyli rdzenne, oraz wlókna bezmielino-
przedluzonego. Uklada sie w sznurze bocznym, na pograniczu sznura we, czyli bezrdzenne.
bocznego i przedniego. Wlókna tej drogi "koncza sie vi rogach przednich Stwierdzono, ze kazdy nerw ma typowy dla siebie sklad wlokien
rdzenia kregowego, glównie w czesci szyjnej. róznej grubosci. Badania elektrofizjologiczne wykazaly, ze grubsze wlókna
218 Uklad Nerwy czaszkowe 219

nan4n~a Zw oj e (ganglia)
Kvwió'nool1oC

Sa to skupiska komórek nerwowych (substancji szarej) wystepujacych

w przebiegu nerwÓw obwodowych. Najliczniejsze zwoje nerwowe znajduja
s~ódYleYk/i e sie w obrebie ukladu autonomicznego. Ponadto wyróznia sie je w obrebie
korzeni grzbietowych nerwów rdzeniowych jako tzw. zwoje rdzeniowe
(miedzykregowe) oraz w przebiegu nerwów czaszkowych III, V, VII, VIII,
i
IX X.
or,e""" e -

lJ-ldkn a 12. Nerwy czaszkowe

n~I .•WoHe

n lI.nevJoj' e
Nerwy czaszkowe (nn. craniales) w liczbie 12 par, zwane rówillez
nerwami mózgowymi, rozpoczynaja sie lub koncza w mózgowiu, a ich
obszar unerwienia obejmuje glowe, szyje oraz wiekszosc narzadów klatki
Ryc. 56. Schemat przekroju poprzecznego przez nerw obwodowy (wg Bochenka) piersiowej i brzucha. Oprócz swojej nazwy sa one równiez oznaczone
cyframi rzymskimi.
przewodza impulsy nerwowe o wiele szybciej niz wlókna cienkie. Po-
zwolilo to wyodrebniC trzy typy wlokien oznaczonych literami A, B, C. Nerwy czaszkowe
Wlókna A - najgrubsze, o srednicy 20-100 ,Um - przewodza
Dodatkowy
Odwodzacy
Oczny
Szczekowy
Twarzowy
Zuchwowy X X
XZmyslowy X
Nazwa
P rzedsionkowo-
Wzrokowy
Trójdzielny
Bloczkowy
Okoruchowy
Jezykowo-gardlowy
Bledny
Wechowy
Podjezykowy
Przywspólczulny
Ruchowy
Czuciowy
X X XwzroK
sluch
smak
wech X X
impulsy z predkoscia od 0,5VII V-l
XI
X
VIII
IV v·do 100 m/s.
XII
VI V-3
NajgrubszeIII wlókna wystepuja
II
IX V-2
Nr
slimakowy X
w nerwach zaopatrujacych
I miesnie, natomiast najciensze w nerwach uner·
wiajacych skóre·
Wlókna B - o srednicy do 4 lim, przewodza impulsy z predkoscia od
3 do 14 m/s. Wystepuja one w nerwach ukladu autonomicznego jako tzw.
wlókna przedzwojowe.
Wlókna C - naj ciensze, o srednicy do 1,5 }lm - przewodza impulsy
z predkoscia ponizej 2 m/s. Wystepuja one w nerwach ukladu auto-
nomicznego jako tzw. wlókna zazwojowe.
Wlókna nerwowe przewodza impulsy nerwowe w dwóch kierunkach:
od receptorów do centralnego ukladu nerwowego (wlókna dosrodkowe)
oraz odwrotnie, tzn. z ukladu centralnego do narzadów wykonawczych
(wlókna odsrodkowe). Wlókna dosrodkowe, czyli afer·entne, przewodza
impulsy czuciowe, stad tez wyróznia sie wsród nich wlókna: eksterocep-
tywne (z zewnetrznej powierzchni ciala -- czucie powierzchowne), pro-
prioceptywne (z kosci, miesni, wiezadel - czucie glebokie) i interoceptywc
ne (z trzewi, naczyn krwionosnych - czucie trzewne). Wlókna odsrodc
kowe, czyli eferentne, przewodzac impulsy ruchowe wystepuja jako wlók-
na ruchowe (somatomotoryczne - unerwiaja miesnie poprzecznie praz-
kowane) i wlókna autonomiczne (wegetatywne - przekazuja impulsy do
miesni gladkich i do gruczolów).
220 Uklad czaszkowe

nerwy czaszkowe zmyslowe -- I, II, VIII,

nerwy czaszkowe ruchowe - III, IV, VI, XI, XII,
/ nerwy czaszkowe mieszane (czuciowo-ruchowe) - V, VII, IX, X.
/
/ ..:l Ponadto w obrebie nerwów czaszkowych III, VII, IX, X i przypuszczal-
/ o:J:
..." nie V przebiegaja wlókna czesci przywspólczulnej ukladu autonomicznego.
o
~o
tl
{)
:n 12.1. Nerwy wechowe '(im. olfactorii) - l

Rozpoczynaja sie w okolicy wechowej nablonka blony sluzowej

jamy nosowej, skad po przejsciu przez otwory wechowe w blaszce pozio-
mej kosci sitowej i przebiciu sie przez opone twarda osiagaja opuszke
wechowa. Dalszy neuron stanowi droga- wechowa. Jest nerwem zmys-
lowym.

NeVH!:J
hl <;<:.hON e

Ryc. 58. Nerwy wechowe -- I: a _. opuszka wechowa, b - pasmo wechowe

12.2. Nerw wzrokowy (n. opticus) - II

Rozpoczyna sie w komórkach zwojowych siatkówki oka, nastepnie

- Ryc. 57. Miejsce wyjsóa nerwów czaszkowych na powierzchni podstawnej mózgowia po przejsciu przez kanal wzrokowy kieruje sie do jamy czaszki. Na 13:'0-
dle tureckim czesciowo krzyzuje sie z nerwem drugostronnym tworzac
Nerwy czaszkowe zawieraja wlókna nerwowe dosrodkowe (aJerenme skrzyzowanie wzrokowe ukladajace sie w bruzdzie skrzyzowania wzro-
czuciowe), odsrodkowe (eJerentne - ruchowe) oraz wlókna czesci kowego kosci klinowej. W przedluzeniu skrzyzowania wzrokowego biegna
przywspólczulnej ukladu autonomicznego. W zaleznosci od funkcji wyróz- pasma wzrokowe, które naleza do. drogi wzrokowej. Jest nerwem zmys-
nia sie: lowym.
222 Uklad nerWOWy
Nerwy czaszkowe 223
-....c;..

No!!y~ •• l-/7.yokol.J!:J [
l\Jer~ okol"'tJc.hDN~
(III)

Ne:l~J ad •..•
od1.l\c.y

a (VJ)

Ryc. 60. Unerwienie miesni oka: nerw okoruchowy - III, nerw bloczkowy - IV i nerw
b odwodzacy - VI: a-m. skosny górny, b -'-,'ID. dzwigacz powieki górnej, c-m. prosty
górny, d-m. skosny dolny, e-m. prosty dolny, f-m. prosty boczny, g-m. prosty
przysrodkowy
Ryc. 59. Nerwy wzrokowe - II: a - skrzyzowanie wzrokowe, b - pasma wzrokowe
Porazenie nerwu okoruchowego powoduje opadanie powieki górnej
(ponizenie m. dzwigacza powieki górnej) oraz zez rozbiezny (galka oczna
12.3. Nerw okoruchowy (n. oculomotorius) - III kieruje sie bocznie i ku dolowi) -- dzialanie miesn.i prostego oka bocz-
nego iskosnego oka górnego, a wiec miesni bedacych antagonistami
Jest nerwem glównie ruchowym, zawierajacym równiez wlókna porazonych miesni).
przywspólczulnej ukladu autonomicznego.
Czesc ruchowa zaopatruje prawie wszystkie miesnie galki ocznej (z
wyjatkiem m.skosnego oka górnego i m.prostego oka bocznego). Jadra :'+~""' ~"'. "'%.'.,
,s-...... / /.<vt·0Y/:.Y/~",,_
... , //',
poczatkowe leza w sródmózgowiu, skad wlókna nerwowe wnikaja do ~
oczodolu przez szczeline oczodolowa górna, nastepnie rozdzielaja sie na ~
~
dwie galezie. Galaz górna (ramus superior) unerwia miesien prosty oka
górny i dzwigacz powieki górnej, a galaz dolna (ramus inferior) unerwia
miesnie prosty oka dolny, prosty oka przysrodkowy oraz skosny oka
dolny. Ryc. 61. Porazenie prawego nerwu okoruchowego
Czesc przywspólczulna posiada swoje jadro poczatkowe w sródmóz-
gowiu (obok jadra ruchowego). Wlókna przedzwojowe poczatkowo bieg- 12.4. Nerw bloczkowy (n. trochlearis) - IV
na wraz z czescia ruchowa, a nastepnie odchodza od galezi dolnej do
zwoju rzeskowego. Wlókna zazwojowe unerwiaja miesien zwieracz zrenicy Jest nerwem ruchowym. Jego jadro poczatkowe lezy w sródmózgowiu \

oraz miesien rzeskowy. (ponizej jadra nerwu okoruchowego), skad przez szczeline oczodolowa
 Uklad czaszkowe
I'

"'::--"~"0'~.,,,~,
'-::: ///#,/07'0'; :;...;:.- •...•..

~
,~

Ryc. 62. Porazenie prawego nerwu bloczkciwego C

" •.•dj v;t~5\<O"'~
górna wnika do oczodolu unerwiajac miesien skosny oka górny. Nerw ten c:l

warun.1cuje patrzenie z góry, dlatego tez okresla sie go mianem nerwu

patetycznego. ~ e
Porazenie nerwu bloczkowego powoduje lekkiego zeza poprzez nie-
znaczne odchylenie galki ocznej ku górze i przysrodkowo, ponadto rooze
dochodzic do podwójnego widzenia.

(8 Nerw trójdzielny (n. trigeminus) - V

llist nerwem mieszanym, zlozonym W wiekszej czesci - z wlokien
dosrodkowych - czuciowych oraz - w czesci mniejszej - z odsrod-
kowych wlókien ruchowych. Ponadto galezie nerwu trójdzielnego praw-
dopodobnie posiadaja wlasne wlokna przywspólczulne, które lacza sie ze Ryc. 63. Nerw' trójdzidny - v: a-n. czolowy, b-n. lzowy, c-n. nosowo-rzeskowy,
zwojami ukladu autonomicznego. . d·- n. jarzmowy, e-n. oczodolowy, f - nn. zebodolowe (górny i srodkowy), g-n.
Czesc czuciowa nerwu trójdzielnego rozpoczyna sie w zwoju troistym policzkowy, h-n. jezykowy, i-n. zc:;boclolowydolny, j - n. uszno-skroniowy
(ganglion trigeminale), zwanym równiez zwojem pólksiezycowatym (gang-
lion semilunare), lezacym. na szczycie piramidy kosci skroniowej, w jamie przez oczodól kierujac sie do szczeliny oczodolowej górnej. Unerwia skóre
czaszki, pomiedzy blaszkami opony twardej. Do tego zwoju dochodza czola, nosa, powieki górnej, galke oczna, gruczol lzowy, opone twarda,
trzy glówne galezie nerwu trójdzielnego: V-l nerw oczyny, V-2 nerw blone sluzowa jamy nosowej, zatoki sitowe i zatoke klinowa. Jest nerwem
szczekowy, V-3 nerw zuchwowy. czuciowym..
. Czesc ruchowa ner.vu trójdzielnego rozpoczyna sie w moscie' Varola
jadrem zwaczowym (nucleus masticatorius), a wychodzace z niego wlókna sa Nerw szczekowy (n. maxillaris) V-2
skladowa galezi zuchwowej (V-3) i unerwiaja miesnie ukladu zwaczowego.
Wszystkie trzy galezie nerwu trójdzielnego lacza sie ze zwojami ukladu Powstaje z zespolenia nerwu jarzmowego (n.· zygomaticus), nerwu
autonomicznego: V-l ze zwojem rzeskowym, V-2 ze zwojem skrzyd- podoczodolowego (n. inJraorbitalis) i nerwów skrzydlowo-podniebiennych
lowo-podniebiennym, V-3 ze zwojami usznym, podzuchwowym i niekiedy (lm. pterygopalatini) na wysokosci dolu skrzydlowo-podniebiennego. Na-
z podjezykowym. stepnie kieruje sie do otworu okraglego. Glówna galezia nerwu szczeko-
wego jest nerw podoczodolowy, który powstaje z polaczenia nerwów
Nerw oczny (n. ophtalamicus) V-l zebodolowych (górnego i srodkowego). Unerwia skóre powieki dolnej,
górnej czesci policzka (do katów ust), wargi górnej, blone sluzowa jamy
Powstaje z zespolenia nerwu lzowego (n. lacrimalis), nerwu czolowego nosowej i jamy ustnej, zeby szczeki oraz opone twarda. Jest nerwem
(n. Jromalis) oraz nerwu nosowo-rzeskowego (n. nasociliaris). Przebiega CZUCiOWym..
226 Uklad czaszkowe 227

~~~"-',..""""''''''''''''.'
~.:::.~ .-/.... .-.y:-<-: ~:::'::=.-.
.

~ ~

Ryc. 65. Porazenie prawego nerwu odwodzacego

opuszcza czaszke przez szczeline oczodolowa górna dochodzac do miesnia

Ryc. 64. Nerw trójdzielny - V. Zakres uner-
wienia czuciowego przez: nerw oczny - V I'
nerw szczekowy - V2, nerw zuchwowy - V,
prostego oka bocznego.
Porazenie nerwu odwodzacego powoduje zez zbiezny na skutek prze-
wagi napiecia glównego antagonisty miesnia prostego oka bocznego, czyli
miesnia prostego oka przysrodkowego.

Nerw twal"ZDwy (n. Jadalis) - VII

Nerw zuchwowy (n. mandibularis) V-3
Jest nerwem mieszanym. Czesc czuciowa - tworzaca naj nizsza galaz 'Ite:I,",;y,~m,•.JI1,ie,§;?;i:lQY1!b\ zlozonym w wiekszej czesci ~",)X1Qls,i,~n.,"J:"1l<::b.Q~

nerwu trójdzielnego - powstaje z zespolenia nerwu jezykowego (n. w mniejszej z wlókien 'PXz:y,wSPólc~I~~Y91:le'
linqualis), nerwu policzkowego (bucealis)" nerwu zebodolowego dolnego
(h. alveolaris inJerior) oraz nerwu uszno-skroniowego (n. auricu!otem-
poralis). Nerw ten kieruje sie do otworu owalnego. Unerwia on skóre
wargi dolnej, bródki, dolnej czesci policzka oraz czesciowo malzowiny
usznej, zeby i dziasla zuchwy, staw skroniowo-zuchwowy, a takze blone
sluzowa dna jamy ustnej, policzka oraz przedniej czesci jezyka.
Czesc ruchowa nerwu zuchwowego tworzy tzw. nerw zuciowy (n; CI.

m(1sticatorius). Jego jadro poczatkowe znajduje sie w moscie Varola, skad

wlókna ruchowe dochodza do miesni ukladu zwaczowego (m. zwacz, lli.
skroniowy, m. skrzydlowy przysrodkowy, m. skrzydlowy boczny), do Nel'l-/
niektórych iniesni nadgnykowych (m. zuchwowo-gnykowy, m. dwubrzus- b
u 'Sz.71Y t!/L"!J
cowy - brzusiec przedni) oraz do miesnia napinacza blony bebenkowej c
i miesnia napinacza podniebienia miekkiego. ci
Nerw trójdzielny bierze udzial w odruchach: rogówkowym (zamykanie
powiek przy dotknieciu rogówki),. spojówkowym (lzawienie przy podraz- e
nieniu spojówki) oraz nosowym (zwolnienie tetna przy podraznieniu
blony sluzowej nosa).

12.6. Nerw odwodzacy (n. abducens) - VI 5pLot pvz:fu,,-z;n.~cz~

Jest nerwem ruchowym. Jego jadro poczatkowe lezy w obrebie grzbie- Ryc. 66. Nerw twarzowy - VII: a - galezie skroniowe, b - galezie jarzmowe, c- galezie
towej czesci mostu, na dnie dolu równoleglobocznego. Nastepnie nerw ten policzkowe, d - galaz brzezna zuchwy, e - galaz szyi
228 Uklad czaszkowe 229

Czesc ruchowa nerwu

twarzowego UchO ~yoclkQWe
t)y?,r?:g_?!.~~(nucleus znajdujacym sie :w.!ll9s9ie Ya!:Ql~1
n. facialis)
nie przebiega wprzewodziesluchowym_wew.I1.,e!F~,I!Ygt).Po czym .
'.na zewnat.J::2:"
cz'!.~kLprzez ,9twór rylcowo-sutkowy i po
zrab slinianki przyusznej oddaje odgalezienia koncowe w postaci: nerwu
usznego tylnego (n. auricularis posterior), galezi dwubrzuscowej (;:'dia-
Ur.hO
U"hO
%ewn~hzne
",e>lnt';tv:r.,.,e
stricus) i. najwiekszej czesci, czyli splotu przyuszniczego (plexus parali-
deus). OdspiotuprzyuszIiiczego odchodza galezie: skroniowe, jarzmowe
policzkowe, brzezne zuchwy i galaz szyi. Czesc ruchowa nerwu twarzowe~
go unerwia wszystkie mi~s.l1i.t:,wyraz()'Y-e. .twarzy ,miesien .. szeroki.:.sZii;"
brzusiec tylny miesnia dwubrzuscowego i miesien rylcowo-.g.QyJ~:.9W~Y:_
Czeac,zmyslowa nerwu,twarzowego rozpoczyna sie..wzwoj.lL..koJ.an.ka
(ganglion geniculi)p.?~{)~~I1YIl?-. w 0l:>rabie kanalu nerwu Jwarzm;yegQ ..i wy- ole',"
N-e.VH
•
~\.,mal<o,"':l
Pl'Xe:d~i.Of\.XO\Jlj1
V1l1

stepuje w postaci nerwu posredniego (11. intermedius), który dochodzi do

jader pasma samotnego. Nerw ten p.[:;1:ey,rodziwrazenia smakowe z 2/3
przednich jezyka.·
Czesc przywspQlc;zl}).!1..9-
__ma swój poczatek w dolnej, (,:zesci..Jl1Q.1itu
j
Var~o}~_w_~obrebi~ adrasI}I10'Ye g(). gÓF.f.!egCj:Irn'cTeiis";"ailV(1 t ar ius superior),
'skad wlókna dochodza d o~liuiagl<LpodzucP;\:y()wei islig!aJJ..l<:Lpodjezyko-
wej, gruczolu lzowego oraz gruczolów jamy nosowej, podniebienia-miek-
i
kiego, .gardzieli. jezyka.,. . .' ..
Por-azeni"e nerwu-twaizowego moze obejmowac najczesciej wlókna
ruchowe nerwu i to po jednej stronie. Moze ono dotyczyc jednostronnie
wszystkich miesni wyrazowych twarzy ("twarz asymetryczna"')
których grup miesniowych. Calkowite porazenie jednostronne
"przeciagniecie" twarzy w strone zdrowa, wygladzenie faldów skórnych
po stronie chorej ("twarz obrzeknieta") i niezamykanie sie szpary powiek
(brak odruchu mrugania). Czesciowe porazenie nerWu twarzowego powo-
duje np. trudnosci w wymawianiu niektórych glosek (glównie glosek
"wargowych"), niemoznosc gwizdania, a przy dmuchaniu uwypuklanie sie
policzka po stronie chorej z powodu porazenia miesnia policzkowego.
12.8. Nerw statyczno-sluchowy (n. statoac'usticus) -- VIll
, Jest to nerw zmyslowy. Jego aktualna nazwa to nerw przedsion-
kowo-slimakowy (n. veslibulocochlearis). Unerwia on narzady sluchu i ró-
wnowagi znajdujace sie w uchu wewnetrznym. Czes(_J2rzedsionkowa jest
~g.·~'Lemr óymOYlagi-p·I:Zew.odz.~.QLIIL.im.Plll.s-y--z--llablonka
zm~slo~ grze-
bieni bankqwych kanalów pólkolistych, z plamki woreczka i z plamki
lagiewki 20 centr.aJnegp ukl1!.dU-Ue.I=WQ.~go._J,!dra ~ons.ow_~,go....nerwu
- przedsionkowe boczne, przysrodkowe, górne i dolne - leza na dnie ~ .--
Ryc, 67. Nerw przedsionkowo-slimakowy (statyczno-sluchowy) - VIII
komory IV, skad impuls jest kierowany glownie do mózdzku, a takze
do rdzenia przedluzonego i tworu siatkowatego jako tzw. droga rów-
nowagi.
~c;...s.l..ima1ro..wa jest nerwem sluQh.u.....majacymswe receptory w narza-
<izie~~rti.eg30 Q9 tyoh receptorów wlókna dosrodkowe biegna
razem z nerwem przed.sj..onkowym przez przewód sluchowy wewnetrznY-
lub nie- i osiagaja jadra grzbietowe oraz"brzuszne -;m.i1:iiikaznaJduTace-"sie'w"mosCie
powoduje Varola. Nastepny neuron stanowi droga sluchowa dochodzaca do pod-
korowych i korowych osrodków sluchu.
12.9. Nerw jezykowo-gardlowy (n. glossopharyngeus) - IX
Jest to nerw mieszany zawierajacy wlókna rucl:;wwe, czuGiowe oraz.
przywspólczulne.
Czesc ruchowa tego nerwu rozpoczyna sie w jadrze dwuznacznym
(nucleus ambiguus) lezacym w rdzeniu przedluzonym, skad wlókna od-
srodkowe - w postaci galezi gardlowych i galezi miesnia rylcowo-gardlo-
wego - unerwiaja miesnie gardla i podniebienia miekkiego.
Jest najwazniejszym nerwem miesni bioracych udzial w przelykaniu.
Czesc czuciowa ma zwoje górny i dolny (genglion superior et inferior),
polozone w poblizu otwo.ru zyly szyjnej. Wlókna czuciowe przewodza
wrazenia smakowe z 1/3 tylnej czesci jezyka, a ponadto unerwiaja blone
sluzowa gardla, jamy bebenkowej, trabki sluchowej, zatoke tetnicy szyjnej
oraz migdaL1ci podniebienne. Wlókna czuciowe nerwu jeZ'jkowo-gardlo-
230 Uklad Nerwy czaszkowe 231

N e••.• lIeVl-j bl1;dn':J (X)

j"7.~kOHO - 9avdto,",y (IX) l

e
q
d

SpLot ptuGn~
6al:e'Z.~.r; ~ ,(,pl.ot~ :s.eveowe

5pL.ot P""~:rkOHj
e
Ryc. 68. Nerw jezykowo-gardlowy - IX: a - n, bebenkowy,. b - galezie rnigdalkowe" SpLot hz.~ •.•n':j
c - galezie jezykowe, d - galaz zatoki tetnicy szyjnej, e - galaz ffi. rylcowo-gardlowego f'
J
Splot ""67.1<0,",'1 'J
wego wystepuja w postaci: nerwu bebenkowego, galezi migdalkawych, 90'"':1

galezi jezykowych oraz galezi zatoki tetnicy szyjnej.

Czesc przywspólczulna ma swój poczatek w jadrze slinowym dolnym
(nucleus salivatorius inferior), polozonym w rdzeniu przedluzonym. Uner-
wia ona slinianke przyuszna, a takze migdalki podniebienne .
. Porazenie nerwu jezykowo-gardlowego powoduje utrudnienie w poly-
kaniu. Nerwy jezykowo-gardlowy i bledny biora udzial w odruchu kaszlu
i odruchu wymiotnym.

12.10. Nerw bledny (n. vagus) - X

Jest nerwem mieszanym. Posiada wlókna ruchowe, czuciowe, a ponad-
to ma najbardziej rozwinieta czesc przywspólczulna. Jego zakres Ulwr-
wienia (poprzez czesc przywspólczulna) siega poza glowe i szyje do-
chodzac do wiekszosci trzew klatki piersiowej i jamy brzusznej.
Wlókna ruchowe nerwu blednego rozpoczynaja sie w rdzeniu przed-
luzonym w jadrze dwuznacznym (nucIeus ambiguus) razem z wlóknami
ruchowymi IX nerwu czaszkowego. Unerwiaja one miesnie poprzecznie
prazkowane podniebienia miekkiego, gardla, krtani i
przelyku. Czesc
czuciowa dochodzi do zwoju górnego i takze czesciowo do zwoju dolnego
przewodzac impulsy dosrodkowe z opony twardej tylnego dolu czaszki
oraz z ucha srodkowego i wewnetrznego.
Ryc. 69. Nerw bledny - X: a - galaz gardlowa, b - nerwy krtaniowe, c - galaz sercowa
gór.ua, d - galaz sercowa dojna, e - galezie zoladkowe, f - galaz sledzionowa, g - galaz
trzustkowa, h - galezie jelita cienkiego i jelita grubego, i - splot nerkowy, j - galaz
watrobowa
Najwiekszy zakres unerwienia posiada czesc przywspólczulna rozpo-
czynajaca sie w jadrze grzbietowym nerwu blednego, polozonym w rdze-
niu przedluzonym. Wlókna przywspólczulne unerwiaja narzady trzewne
klatki piersiowej i
jamy brzusznej (do wysokosci 1/3 lewej czesci okrez-
nicy), tj. gardlo, krtan, przelyk, tchawice, serca, oskrzela, zoladek, jelito
cienkie, jelito slepe, okreznice wstepujaca, 2/3 okreznicy poprzecznej,
Watrobe, trzustke, nerki, sledzione oraz brzuszna czesc moc-zowodu.
 232 Uklad czaszkowe 233

W swoim dlugim przebiegu nerw bledny rozgalezia sie i tworzy Nerw dodatkowy (n. accessorius) - XI
polaczenia z sasiednimi nerwami. Wyróznia sie nastepujace odcinki nerwu
blednego: glowowy, szyjny, piersiowy i brzuszny, od których - jak Jest nerwem ruchowym. Posiada czesc czaszkowa (rozpoczynajaca sie
wspomniano - odchodza liczne galezie do poszczegó'lnych narzadóW:-1)(j jak wlókna ruchowe IX i X nerwu czaszkowego w jadrze
glównych galezi nerwu blednego zalicza sie: galezie gardlowe; [neX:Wy dwuznacznym rdzenia przedluzonego) oraz czesc rdzeniowa (majaca swój
krtaniowe (górny i dolny), galezie sercowe (górne i dolne) tworzace splot pq~~)!tek w rogach przednich rdzenia kregowego od CI do wysokosci
sercowy, splot plucny, splot przelykowy, splot trzewny, od którego od- C;:.CzeSc czaszkowa jest "dodatkiem" do wlókien ruchowych nerwu
chodza galezie zoladkowe, trzustkowe, sledzionowe i
watrobowe, splot blednego, przez co unerwia miesnie poprzecznie prazkowane gardla,
nerkowy oraz zwój krezkowy górny. GaJeziezwojukrezkowego górnego krtani i przelyku. Czesc rdzeniowa unerwia miesien czworoboczny grzbie-
dochodza do jelita cienkiego i jelita grubego (do wysokosci 2/3 okreznicy tu .i miesieJi_ll:t.,?~!~owo-obojczykowo-sutkowy.
poprzecznej) . Przy porazeniu miesnia czworobocznego grzbietu utrudnione jest uno-
Porazenie czesci ruchowej nerwu blednego moze sprawiac trudnosci szenie barków, sciaganie lopatek do linii kregoslupa, a takze odwodzenie
w polykaniu (porazenie miesni podniebienia miekkiego, gardla i przelyku) ramienia ponad poziom. Porazenie jednostronne miesnia mostkowo-oboj-
czy tez niedowlad miesni krtani, który przy porazeniu obustronnym czykowo-sutkowego powoduje, ze glowa jest ustawiona skosnie z bródka
prowadzi do utraty glosu. skierowana ku górze i w strone porazona. Obustronne porazenie tego
r
miesnia powoduje silny wyprost glowy.
II
)/eYH dodat.Jc:oUo.ll.j (:lI)
c~<;i.c (;'Za:;'%l(ohld.

NevlII c/odatxOI'lIY (xl)

NeVN bt<e;Gll.,~ (xl

tlen- docl(lt.kOkl~ (XI)

cz.~~G Yol~en.~ol'ld.

l'
I !

./ ~~.r-..~.
.::::
~.

Ryc. 70. Nerw dodatkowy

- XI: a-m. mostkowo-sut-
kowo-objczykowy, b-m. Ryc. 71. Nerw doadatkowy - XI: a-m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy, b - ffi.
czworoboczny grzbietu czworoboczny grzbietu
 11/\1/1'1,(',XiI - i"vclc.O""Q Y'"'''''0J'Ne..-,-+-',~

234 Uk/ad

12.12. Nerw podjezykowy (n. hypoglossus) - XII

Jest nerwem ruchowym. Jego jadro poczatkowe znajduje sie w rdzeniu

~ '"
przedluzonym (nucleus originis 11. hypoglossi), skad wlókna odsrodkowe
opuszczaja czaszke przez kanal nerwu podjezykowego unerwiaja wszyst~ i IV

kie miesnie jezyka, tzn. miesnie wewnetrzne i miesnie zewnetrzne

rylcowo-jezykowy, m. gnykowo-jezykowy, m. bród~owo-jezykowy).

\
v
podjaz,yl<owy (xn)
VI

VII

a ,....b·
VII jlJ,d"o gó,ne
I){ja,cl.o dolne

Vll. IX .l(
ja,d."d l pa~mo lo<l""",tn" IX.)C. X\ ja,dvo dwu'Xo,,<zne

X jAd>"c '3'Zb~et<:",.•e
XII
IIJevkI v (cz. 'cl"Let"li.o •..•o.)

bt~dn':f (x)
J

e lID vuchohle

§j C '1.UGLOhie

o PY't:l;;sp6tuG,':.ulne
Ryc. 72. Nerw podjezykowy - XII: a-m. rylcowo·jezykowy, b - mm. wewnetrzne III :zm!:i~o",e
jezyka, c - mm. nad gnykowe (uwaga! miesnie te sa unerv.riane przez galezie brzuszne trzech
pierwszych nerwów rdzeniowych CI-C,; galezie te korzystaja z nerwu podjezykowego
jedynie jako drogi dojscia do mm. nadgnykowych), d-m. bródkowo~jezykowy, e-m. Ryc. 73. Jadra poczatkowe nerwów czaszkowych
gnykowo-jezykowy

Porazenie obustronne moze prowadzic do calkowitego Nerwy rdzeniowe

ruchów jezyka, przez co mowa, zucie polykanie i
sa utrudnione .
. Przy porazeniu jednostronnym cofniety jezyk przesuwa sie w Jak wiadomo, rdzen kregowy jest zbudowany z 31 neuromerów. Od
zdrowa, a przy wysunieciu jezyka nastepuje jego odchylenie w neuromeru odchodzi jedna para nerwów rdzeniowych, co daje
porazona· sumie 31· par nerwów rdzeniowych.
 rdzeniowe 237
236 Uklad nerwowy
do sznurów tylnych rdzenia kregowego. W obrebie korzenia
Podobnie jak rdzen kregowy, nerwy rdzeniowe dzielimy na:
wystepuje zgrubienie zawierajace komórki nerwowe, tj. zwój
8 par nerwów szyjnych (CI-Cg) nn. cervicales,
zwany równiez zwojem miedzykregowym.
12 par nerwów piersiowych (Thl-Th12) nil. thoracici,
Polaczenie korzenia brzusznego z korzeniem grzbietowym tworzy pien
5 par nerwów ledzwiowych (L1-Ls) 1111. lumbales,
nerwu rdzeniowego, który zawiera wlókna czuciowe (dosrodkowe), wlók-
5 par nerwów krzyzowych (SI-SS) nil. sacrales,
1 pare nerwów guzicznych (COl) 11. coccygeus. na ruchowe oraz autonomiczne (odsrodkowe). Pien nerwu rdzeniowego
dzieli sie na galezie: oponowa, laczaca, grzbietowa i brzuszna·
. Nerwy rdzeniowe (Ilervi spinales) opuszczaja kregoslup glównie przez
otw.ory miedzykregowe. Pierwsza para nerwów rdzeniowych (CI) wy-
chodzi miedzy koscia potyliczna a kregiem szczytowym. Nastepne nerwy alaz oponowa
rdzeniowe - szyjne, piersiowe i ledzwiowe (do Ls) wychodza przez
Galaz oponowa (ram u.\' meningeus) zawraca do kanalu kregowego
kolejne otwory miedzykregowe. Cztery górne pary nerwów rdzeniowych
krzyzowych (do SJ opuszczaja kregoslup przez otwory krzyzowe, a piata unerwiajac opony rdzenia kregowego.
para nerwów rdzeniowych krzyzowych (S s) miedzy koscia krzyzowa a ko-
scia guziczna. Ostatnia para nerwów rdzeniowych guzicznych (Cal)' czyli
nerwy guziczne, wychodzi pomiedzy pierwszym a drugim kregiem guzicz-
Galaz laczaca (ramus communicans) obejmuje wlókna wspólczulne
nym. ukladu autonomicznego, biegnace razem z wlóknami ruchowymi w ko-
Kazdy nerw rdzeniowy powstaje z polaczenia korzenia brzusznego
rzeniu brzusznym, po czym jako samodzielna galazka wnika do zwo-
(przedniego) i korzenia grzbietowego (tylnego). Korzen brzuszny (radix
ventralis) zawiera ok. 100 000 wlokien nerwowych odsrodkowych, glównie pnia wspólczulnego. Zwana jest równiez jako galaz laczaca biala.
Zawiera ona tzw. wlókna przedzwojowe (patrz: "Budowa ukladu auto-
ruchowych, rozpoczynajacych sie w rogach przednich rdzenia kregowego,
oraz wlókien ukladu autonomicznego, majacych swój poczatek w jadrach nomicznego").
p.osrednio-bocznych i
posrednio-przysrodkowym rdzenia kregowego. Ko-
rzen grzbietowy (radix dorsalis) zawiera ok. 2 miliony wlókien dosrod- Galaz grzbietowa
kowych, które glownie wnikaja do rogów tylnych rdzenia kregowego lub
Galaz grzbietowa (ramus dorsales) na calej wysokosci 31 par nerwów
a rdzeniowych unerwia: miesnie glebokie grzbietu, lacznie z miesniami
karkll., stawy miedzykregowe oraz skóre grzbietu - z góry od kresy
karkowej górnej, górnego brzegu miesnia czworobocznego grzbietu do
wyrostka barkowego lopatki, od dolu do linii biegnacej od kretarza
wiekszego kosci udowej do konca kosci guzicznej, a z boku do linii
ciagnacej· sie lukowato od wyrostka barkowego lopatki do kretarza
G8ta,i wiekszego.
Galezie grzbietowe nerwów rdzeniowych dziela sie na galezie przy-
srodkowe i boczne. Podzial ten nie wystepuje na wysokosci CI' S4' Ss'
C'?l'
Gata,i Czesc szyjna (CI-eJ
64{.a-X ta,o:Ol,"a. b~tl.:r.60
Galaz grzbietowa pierwszego nerwu szyjnego (CI) tworzy nerw pod-
potyliczny (n . .\'uboccipitalis). Czesc ruchowa - znacznie wieksza - uner-
wia miesnie: skosny glowy dolny, skosny glowy górny, prosty glowy tylny
Ryc. 74. Galezie nerwu rdzeniowego: a - korzen grzbietowy (czticiowy), b -- korzen
wiekszy, prosty glowy tylny mniejszy, pólkolcowy glowy i naj dluzszy
brzuszny (ruchowy), c - zwój wS{jólczulny, d - galazka laczaca szara, e - zwój kregowy
glowy. Czesc czuciowa unerwia staw szczytowo-potyliczny.
238 Uklad rdzeniowe

Splot S:Z:1j1't~

5pLot •.ami.e",,~

"
T~

rr

r, \. N".",'j pLe'~LO""'e

E::'~:~:';::::~~~:;

)
Ryc. 75. Zakres unerwienia skórnego galezi grzbietowych nerwów
,t ~\~ rdzeniowych

I
Galaz grzbietowa drugiego nerwu szyjnego (Cz) tworzy nerw potylicz-
ny wiekszy (n. occipitalis major). Czesc ruchowa dochodzi do miesni:
skosnego glowy dolnego, platowatego glowy, platowatego szyi, najdluz- kOl1skL 0son
szego glowy i pólkolcowego glowy. Czesc czuciowa zaopatmje skóre
\ .
okolicy potylicznej i ciemieniowej.
Galaz grzbietowa trzeciego nerwu szyjnego (C3) tworzy nerw potylicz-
ny trzeci (n. occipitalis tertius). Zakres unerwienia ma podobny do C2•
Galezie grzbietowe pozostalych nerwów szyjnych (C4--Cg) unerwiaja
swoimi galeziami przysrodkowymi tkanke podskórna szyi i górnej czesci
tulowia, a galeziami bocznymi miesnie dlugie kregoslupa - platowaty
glowy, platowaty szyi, najdluzszy glowy i
szyi, pólkolcowy glowy i szyi
")'ON'
oraz biodrowo-zebrowy szyi.

Czesc piersiowa (Th]-Th12) .. """' '''''\"'

Galezie przysrodkowe unerwiaja czuciowo tkanke podskórna okolicy
piersiowej (galezie skórne przysrodkowe) mchowo zaopatruja miesnie:
skrecajace, wielodzielne, miedzykolcowe, pólkolcowe i kolcowe. Schemat nerwów rdzeniowych: a - petla szyjna, b-n. przeponowy, c-n.
Galezie boczne unerwiaja czuciowo skóre czesci piersiowej grzbietu (gale- d-n. promicniov.'Y, e-n. miesniowo-skórny, f:-
n. posrodkowy, g-n.
zie skórne boczne), a ruchowo dochodza do miesni biodrowo-zebrowego h - nn. miedzyzebrowe, i-n. biodrowo-podbrzuszny, j - n. biodro-
i naj dluzszego. k - n. plciowo-udowy, l-n. skórny uda boczny, l-n. udowy, fi - n.
l~gl()nowy,n - nn. posladkowe, o-n. kulszowy, p - splot sromowy, r - n. guziczny
 240 rdzeniowe

Czesc ledzwiowa (Ll-Ls)

Galezie przysrodkowe unerwiaja skóre po obu stronach kregoslupa HCJ~t!<o"'o-

ledzwiowego, natomiast galezie boczne unerwiaja ruchowo miesien krzy.. ObcJ"""yKO,""o - ~utJ(o",':I r •.•.edni
zowo-biodrowy, a czuciowo skóre górno-bocznej czesci posladków (nn. staNY
skórne górne posladków). @ n. dodatko""ll I
Czesc krzyzowa (Sl-S 5)

Wszystkie galezie grzbietowe nerwów krzyzowych zespalaja sie tworzac

splot krzyzowy tylny (plexus sacra lis posterior). Splot ten lezy pod miesniem
0i n, t"'a<zo"'~ -7 "
\I
.1
~R!2t~l.i<%!\~
l1'"lnLejb't~

posladkowym wielkim, na powierzchni grzbietowej kosci krzyzowej. Galezie ~

l'
"
.,
.t"
:1
boczne poprzez nerwy skórne posladków srodkowe unef'~iaja czuciowo
skore posladków, a takze staw krzyzowo-biodrowy. Galezie grzbietowe
P-QR..zep"tJ~!i ~~, '",,, ..
Il

czwartego i piatego nerwu krzyiowego (S4 i Ss) nie dziela sie na galezie
..... -:.' \.'
k...
'':,'.. ~:.
.....
";~~-~:.;. :'5.\. .••...... C
J

boczne i przysrodkowe, a ich zasieg unerwienia to okolica krzyzowa. ~~~~:=-~i;Hi~i~t~

-----~:::-:.-;:',? ::
Czesc guziczna (Co l)
"
Galaz grzbietowa nerwu guzicznego n.ie ulega podzialowi (podobnie ,
,I

tJ ,,-.~
.
1
jak S4 i Ss), Zaopatruje ona skóre w okolicy krzyzowej i odbytu. : -- es
- ~// :~:--['Cf '''""",0_'.
Galaz brzuszna (ramus ventrales)
Galezie brzuszne nerwów rdzeniowych maja tendencje do tworzenia
splotów nerwowych. Jedynie w odcinku piersiowym zachowaly charakter
nerwów odcinkowych i wystepuja w postaci nerwów miedzyzebrowych.
Ryc. i7. Splot szyjny
Wyróznia sie nastepujace sploty:
szyjny (C1-CJ,
ramienny (Cs-Thl), Do nerwów skórnych (C2-CJ zalicza sie: nerw potyliczny mmeJszy
ledzwiowy (Ihlz-L3), (n. occipilaUs minor), nerw uszny wielki (n. auriclllaris magnus), nerw
krzyzowy (L4-S3), poprzeczny szyi (n. transl'ersus colll) i nerwy nadobojczykowe (nn. suprac-
sromowy {S3-SJ, Ich obszar unerwienia obejmuje skóre szyi i sasiednich czesci
- guziczny (SS-COl)' barku, klatki piersiowej oraz glowe (skóra nad katem zuchwy, okolica
slinianki przyusznej, okolica skroniowa i potyliczna - az' do szczytu
glowy oraz czesciowo malzowina uszna).
13.1. Splot szyjny (plexlls cervicales) Nerwy ruchowe splotu szyjnego dziela sie na nerwy krótkie (uner-
i.
miesnie lezace bezposrednio w okolicy splotu) oraz na nerwy
, Splot szyjny powstaje przez polaczenie galezi brzusznych czterech dlugie.
pierwszych nerwów rdzeniowych odcinka szyjnego, które lacza sie ze soba Nerwy krótkie (C1--CJ dochodza do miesni: prostego przedniego
w formie tz,"". petli. Jest on polozony przed miesniem glebokim szyi, glowy, prostego bocznego glowy, dlugiego glowy, dlugiego szyi, dzwiga-
bocznie i ku przodowi od wyrostków poprzecznych' górnych kregów , lopatki, pochylego przedniego, pochylego srodkowego, pochylego
szyjnych. Od splotu szyjnego odchodza nerwy czuciowe (skórne) oraz
tylnego
Nerwyorazdlugie
miedzypoprzecznych. (?,'.: l.,,,,,o
splotu szyjnego tworza cztery
'...:ro galezie:
1""""'4 r'J ...•..AD44 l ·rool".r)Af,-<O'",-e

,
O ~"·"vv,,\,.,,''O.N''V
nerwy ruchowe (zaopatrujace miesnie) " d;'.~~"o~ ,~,.,
-'
~N-"'-P'():~o \""'Ij
'\>(v.,v"
\j(.U-c,;;"
. •...•...... ----
"7' ~ <w'w-<-<.. \~
.. 1; (,'-'v)'

I
"",, \ \ e \",v'6\ I-">"'i

I
242 rdzeniowe 243

galaz do miesnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego (ramus ster~ W tonusie spoczynkowym kat dolny lopatki uwypukla sie wyraznie pod
nocleidomastoideus), C2-·C3, I skóra ("sterczy do tylu").
_ galaz do miesnia czworobocznego grzbietu (ramus trapezius),
C3--C4,
Nerw piersiowy dlugi (n. thoracicus longlls) CS-C7
- petla szyjna (ansa cervicalis), Cl-C3,
- nerw przeponowy (n. phrenicus), C3-C4• Unerwia wszystkie zeby miesnia zebatego przedniego. Porazenie mies-
Dwie pierwsze galezie unerwiaja odpowiednio miesien mostkowo-oboj_ nia zebatego przedniego w tonusie spoczynkowym powoduje nieznaczne
czykowo-sutkowy oraz miesien czworoboczny grzbietu. Petla szyjna cofniecie obreczy barkowej, przy niewielkim oddaleniu lopatki od klatki
_ poprzez swoje galezie górna idolm! - unerwia miesnie pod gnykowe: piersiowej ("lopatka skrzydlata"). Odstawanie lopatki nasila sie przy
mostkowo-gnykowy, mostkowo-tarczowy i lopatkowo-gnykowy, za po- zginaniu ramienia i przy jego odwodzeniu.
moca polaczenia z nerwem podjezykowym miesnie: tarczowo-gnykowy,
bródkowo-gnykowy, prosty glowy przedni idlugi glowy. Nerw przepono-
wy jest najdluzszym nerwem splotu szyjnego, ruchowo unerwia przepone,
a czuciowo oplucna, osierdzie i górna czesc otrz/,:wnej. Zawiera równiez
wlókna autonomiczne.
Porazenie galezi mostkowo-obojczykowo-sutkowej oraz galezi miesnia
czworobocZo."lego grzbietu powoduje takie same schorzenia jak w przypad-
ku porazenia XI nerwu czaszkowego. Porazenie obustronne nerwu prze-
ponowego uniemozliwia glebokie oddychanie, natomiast jednostronne
porazenie powoduje lekka dusznosc (przepona po stronie porazonej jest
wyzej polozona).
Ryc. 78. Porazenie prawego nerwu piersiowego dlugiego
"lopatka skrzydlata"
13.2. Splot ramienny (plexus brachialis)
Splot ramienny powstaje przez polaczenie galazek brzusznych czterech
dolnych nerwów szyjnych i pierwszego· nerwu piersiowego (C~-Thl)' 1Nerw podobojczykowy (n. subclavills) Cs ,I
Wyróznia sie w jego obrebie czesc nadobojczykowa i czesc podobojczyko-
wa. Splot ramienny lezy miedzy miesniami pochylymi przednim a srod~ Unerwia miesien podobojczykowy. W przypadku jego porazenia za-
kowym, przy czym czesc nadobojczykowa znajduje sie na szyi, natomiast znacza sie niewielkie przesuniecie konca barkowego obojczyka do przodu.
czesc podobojczykowa lezy w jamie pachowej.
Od splotu ramiennego odchodza galezie krótkie oraz galezie dlugie.
Galezie krótkie odchodza od czesci nadobojczykowej i unerwiaja przede Nerw nadlopatkowy (n. suprascapularis) Cs--Có
wszystkim miesnie obreczy barkowej, powierzchowne klatki piersiowej oraz Unerwia miesnie nadgrzebieniowy i podgrzebieniowy oraz staw ra-
niektóre miesnie powierzchowne grzbietu. Do galezi krótkich zaliczamy mienny. Por:azenie nerwu znacznie oslabia wykonanie rotacji ramienia na
nerwy: grzbietowy lopatki, piersiowy dhigi, podobojczykoWI], nadlopatkowy, zewnatrz.
podlopatkowy, piersiowy przedni, piersiowo-grzbietowy oraz pachowy.
Nerw podlopatkowy (n. injrascapularis) Cs-Có
A,Nerw grzbietowy lopatki (n. dorsalis scapulae) Cs
Unerwia swoimi odgalezieniami (n. podlopatkowym górnym i n. pod-
l![nerwia dolna czesc miesnia dzwigacza lopatki oraz miesnie równo- lopatkowym dolnym)· miesnie podlopatkowy i obly wiekszy. Porazenie
I

I
legloboczne. Uszkodzenie tego nerwu powoduje porazenie unerwionych tego nerwu powoduje nieznaczne oslabienie rotacji ramienia do wewnatrz. \

miesni, co oslabia unoszenie lopatki oraz przyblizanie jej do kregoslupa. W polozeniu spoczynkowym ramie jest nieznacznie odwrócone.
 244
--
Uklad nerwowy rdzeniowe 245

:'5 Nerw piersiowy przedni (n. pectoralis anterior) es Th1

Obejmuje nerwy piersiowy przysrodkowy i piersiowy boczny, które

i
es
unerwiaja miesnie piersiowy wiekszy mniejszy. Porazenie nerwu oslabia
w znacznym stopniu przywodzenie ramienia w plaszczyznie horyzontalnej.

C3
~
e5
CI>
eT
cs
1h1
lil

mn.~ej S7.:J
. /
Ryc. 80. Schemat splotu ramiennego} Cyfry oznaczaja segmenty szyjne (5-8) i piersiowy (1),
Ryc. 79. Peczki splotu ramiennego oraz z których wychodza wlókna poszczególnych peczków i nerwów: a - nerw skórny ramienia
nerwy piersiowe przednie unerwiajace przysrodkowy, b - nerw skórny przedramienia przysrodkowy, c - nerw lokciowy,
mm. piersiowe: a - peczek przysrod- d - nerw posrodkowy, e - nerw promieniowy, f - nerw miesniowo-skórny, g - nerw
kowy, b - peczek tylny, c - peczek pachowy
boczny
Cha
Peczek tylny ((asciculus p.osterior) oddaje nerw pachowy i nerw pro-
GNerw piersiowo-grzbietowy (n. thoracodor salis) Có-Cs mieniowy, peczek boczny (fasciculus lateralis) - nerw miesniowo-skórny
l i czesc boczna nerwu posrodkowego; natomiast z peczka przysrodkowego
Vnerwia miesien naj szerszy grzbietu, a niekiedy miesien podlopatkowy (jasciculus medialis) wychodza: czesc przysrodkowa nerwu posrodkowego,
f i miesien obly wiekszy. Porazenie nerwu znacznie oslabia ruchy przywo- nerw lokciowy, nerw skórny ramienia przysrodkowy oraz nerw skórny
dzenia, prostowania i rotacji ramienia do wewnatrz. przedramienia przysrodkowy.
iNerw pachowy 'i0 . (n. Cs--Có
axillaris) tV,.....•...
0;'\.'~.L , .
."-0... "\r"'./\A.\,-~,"'_"

Wychodzi z peczka tylnego splotu ramiennego (patrz - galezie dlugie) Nerw promieniowy (n. radialis) CS-Th}
oddaje cztery galazki: Jest najwiekszym nerwem splotu ramiennego. W swoim przebiegu
miesniowa - do miesni oblego mniejszego i naramiennego, nerw promieniowy oddaje:
stawowa - do stawu ramiennego, - galaz do stawu ramiennego - galaz czuciowa nie zawsze wyste-
miedzyguzkowa - do okostnej kosci ramiennej, pujaca,
skórna - do skóry bocznej czesci ramienia (n. skórny boczny --'- nerw skórny tylny ramienia (n. cutaneus brachi posterior),
ramienia). - galezie do tylnej grupy miesni ramienia - do miesni trójglowego
Porazenie nerwu pachowego prawie calkowicie uniemozliwia odwodze' ramienia i lokciowego, .
nie ramienia ponad poziom. galezie naczyniowe - do tetnicy glebokiej ramienia,
Galezie dlugie splotu ramiennego, unerwiajace miesnie i skóre kon- nerw skórny tylny przedramienia (n. cutaneus antebrachii po-
czyny górnej - naleza do czesci podobojczykowej splotu. Dziela sie na
t~zy peczki: tylny, boczny i przysrodkowy. galezie do grupy bocznej miesni przedramienia - do miesni ra-
 '~ir7~"'0;1:,

246
Uklad ----
nerwOWy
f;t
t Nerwy
----
~:,;"
-----
rdzeniowe 247

mienno-promieniowego, prostownika promieniowego dlugiego nadgarst_ ~/,...-do miesni prostownika palców, prostownika palca malego, prosto-
ka, prostownika promieniowego krótkiego nadgarstka, odwracacza przed. [wnika lokciowego nadgarstka, - . .!

ramienia, J. c) do warstwy glebokiej grupy tylnej miesni przedramienia - do

- galezie do stawu lokeiowego, 'miesni odwodziciela dlugiego kciuka, prostownika krótkiego kciuka, pros-
- galaz gleboka (ramus proJulldus), która rozdziela sie na mniejsze ltownika dlugiego kciuka, prostownika wskaziciela,
galezie: L - nerw miedzykostny tylny przedramienia (n. interosseus antebrachii
a) do grupy bocznej miesni przedramienia, J'posterior) - do blony miedzykostnej, kosci promieniowej i lokciowej oraz
b) do warstwy powierzchownej grupy tylnej miesni przedramienia 1 stawów reki,
1; - galaz powierzchowna (ramus superJicialis), która oddaje - oprócz
j;'galezi do tetnicy promieniowej i galezi do stawów promieniowo-nadgarst-
[3 Lkówego, miedzynadgarstkowych i sródnadgarstkowych - 5 galezi, czyli
(4 r 5 nerwów grzbietowych palców (nn. digitales dorsales), unerwiajacych
C5
C,
e1 Oi"'g." topatlc, }
RdunóLe'9(:oboc~h.!.l
!IlOm 9nbt .t()••,~ topatk~ (5)
i.grzbiet reki po stronie bocznej i powierzchnie grzbietowa dwu i pól palca
Ipo tej samej stronie.
e:ll
" ! Ogólnie: nerw promieniowy unerwia ruchowo miesnie grupy tylnej
/ J\ ...,-"od'l'le~".;o"'JJhadtoP
/N4d9,%<b;~~Q~ 1!'t~ •• tl(o •••
~(~)
.l ramienia, grupy bocznej i tylnej przedramienia, natomiast czuciowo skóre
,'! ., tylnej powierzchni ramienia, przedramienia,
strony bocznej.
reki oraz dwu i pól palca

~ :PodLopa.tkow~ Calkowite porazenie nerwu promieniowego powoduje charakterystycz-

g•• ~ietow~~)
p"leys.iQWO~ ",.•j~,.•.~••.
[,Dbt~ ~ ,="",bietu
J.'l';~lC~-2:;l
ustawienie konczyny górnej: reka jest zginana dloniowo, palce sa lekko
~"'mi.Aia.
zgiete, a kciuk jest przywiedziony - tzn. "reka opadajaca".
l'J-.bo<>'"'lj

TyÓj9Lo •• ~ 'dm,,,n; a r~.p"'~'""'l«),,,.•)

,R4m~en(lO • ?'O'"; en~O),J1j
i.OkClO>Jy -p..o~own;1(. p-'on1ie~,Ohl~
1'1.aodc.!
#':..•.U( 4 dLl.MJi.

'l"ra~"'r::I;k p.ool'njert.l.~
------:~<'::::::;::'-~:;:?':~7
n",d.9'.~tk" ~n)tJct
.~..-';
Odhi,..4C.l.C.-Z "---:;--:".-; ••• __ ,J'o __ •

,..

Od..-.od"llC;l:L Kc;ui<"a.
<itugi.
:P~O~i
..t.o,..,n~Jc Lolt:r;.iO"'!i nad9"~l"~tl(a.
,PYO~tOW";1( palG.1 rna.l.e~o - .:Y",,~tO.,"l\(kciu«a
)(~i.
PYOol;:itOhln~k p"'lcdw .pI'O~tol.m;l( kciuka.
<lW(ji Ryc. 82. Porazenie nerwu promie-
niowego - "reka opadajaca"

Analizujac poszczególne funkcje miesni unerwianych przez nerw pro-

przy jego calkowitym porazeniu znacznemu zaburzeniu ulegaja
funkcje:
- prostowanie przedramienia - calkowicie niemozliwe,
Ryc. 81. Nerw promieniowy (2) oraz nerwy krótkie splotu ramiennego: nerw pachowy (l), . - prostowanie reki - praktycznie niemozliwe,
i
nerw piersiowy dlugi (3), nerw nadlopatkowy (4), nerw grzbietowy lopatki (5), nerw - prostowanie palców - praktycznie niemozliwe. .1

piersiowo-grzbietowy (6) - prostowanie i odwodzenie kciuka - funkcja uposledzona.

248 Uklad rdzeniowe 249

Nerw miesniowo-skórny (n. mllsculoclItaneus) CS-e7 /c}.

~C3
C4

Wychodzac z peczka bocznego splotu ramiennego oddaje trzy galezi,~: 'H

'Cll
e5
C6
-:- do miesni przedniej grupy ramienia - do miesni dwuglowegO er e7
ramienia, kruczo-ramiennego i ramiennego, e8
71
- do stawu lokciowego,
~ nerw skórny boczny przedramienia (n. cutanells Gntebrachii latera_
n T1

lis) - unerwia skóre bocznej czesci przedramienia oraz bocznej powierz: k"'LlGZOJ' •. ,.,.,ieIJ~
chni klebu kciuka.
NeYH mi~;n':oj,JO-
Porazenie nerwu miesniowo-skórnego powoduje zubozenie funkcji zgi.
~dvl\!:I_ {2l
nania i odwracania przedramienia.
D"'''9t" •.•~ Ydm;e",

Nerw posrodkowy (n. mediallus) CS-Th}

Rozpoczyna sie dwoma korzeniami: przysrodkowym Ra.",i."rl"~
C8-Thl' nalezacym do peczka przysrodkowego,
i bocznym (radix lateralis) CS-C7, wchodzacym w sklad peczka
bocznego splotu ramiennego. /Ja•••,otrt'J obtj
Glówne odgalezienia nerwu posrodkowego (zarówno od korzenia N/J.Hvot"!j oM.~
przysrodkowego, jak i korzenia bocznego) odchodt.a na przedramieniu Zginac,; p>o'rn.~e...:.ow~ nad.'3a,Y6tlca

(na ramieniu odchodzi jedynie galaz okostnowo-naczyniowa i

galaz do _1)Lon~o •••'J dLU9i

stawu lokciowego). Sa to: Z9;rt4C7 d.lugi.

kciut.;d Z",,,&c'Z- palców po ••lcv,tCho •••,,'j
_ galaz do warstwy powierzchownej grupy przedniej miesni przed-
ramienia - do miesni nawrotnego oblego, zginacza promieniowego nad- gL~boki.
NaH.otn~ .
garstka, dloniowego dlugiego, zginacza powierzchownego palców, .' CZHoyoboczn;J
-'- galaz do warstwy glebokiej grupy przedniej miesni przedramienia' H'l;snie
_ do miesni zginacza glebokiego palców (brzusce do palców II i III), kciuka

zginacza dlugiego kciuka, nawrotnego czworobocznego,

_ nerw miedzykostny przedni przedramienia (n. interosseus a11teb-
rachU anterior) - jest to nerw czuciowy,
_ galaz dloniowa nerwu posrodkowego (ramus' palmaris n. median!)
- unerwia skóre klebu kciuka,
_ galaz do miesni kciuka - unerwia miesnie klebu kciuka: od-
wodziciel krótki kciuka, przeci.wstawiacz kciuka i zginacza krótkiego
kciuka (glowa powierzchowna).
Odgalezieniami koncowymi nerWll posrodkowego sa trzy galezie kon-
cowe, czyli nerwy dloniowe wspólne palców (nn. digitales palmares com-
munes), od których odchodzi siedem nerwów dloniowych palców uner-
wiajacych dwa lub trzy pierwsze miesnie glistowate oraz skóre powierz-
chni dloniowej trzy i pól palca (liczac od strony promieniowej).
Ogólnie: zakres ruchowy nerwu posrodkowego obejmuje grupe przed-
nia miesni przedramienia (z wyjatkiem miesnia zginacza lokciowego nad-
Ryc. 83. Nerwy dlugie splotu ramiennego - nerw posrodkowy (1) i nerw miesniowo-
-skórny (2)
garstka oraz 4 i 5 brzusca miesnia zginacza glebokiego palców), miesnie
kciuka (z wyjatkiem przywodziciela kciuka i glQwy glebokiej zginacza
krótkiego kciuka), a takze dwa lub trzy pierwsze miesnie glistowate.
Zakres czuciowy to powierzchnia dloniowa trzech pierwszych palców
i promieniowej polowy palca czwartego.
Porazenie nerwu posrodkowego powoduje zaburzenia funkcji:
-- nawracanie przedramienia - prawie niemozliwe;
250 Uklad Nerwy rdzeniowe 251

C3
C~
es
.es
eT
e9
T1
T2

Ryc. 84. Porazenie nerwu posrodkowego - "reka blogo-

slawiaca" Ne'H-!:ok(,iQN~ (i)

zgmallla reki - ulega znacznemu oslabieniu;

zginania palców - pozostaje jedynie mozliwosc zginania czwar-
tego i piatego palca (czasem trzeciego). Niemoznosc wykonania tego
ruchu oraz zgiecia w stawie sródreczno-paliczkowym kciuka powoduje
c)larakterystyczny uklad "reki blogoslawiacej" - przy próbie zacisniecia
piesci kciuk i wskaziciel, a czesto i trzeci palec pozostaj a wyprostowane; Z9;"Clt.1. p alec u
Z'9~n3c.:t tOkt.ioJ..l~ naolStl. •..t.tka,
- ruchów kciuka - niemoznosc wykonania ruchów zginania i prze-
-gt~bol(i.lpalce 4.5]
ciwstawiania co powoduje, ze przy przewadze miesni prostujacych i od-
wodzacych ulozenie kciuka przypomina ustawienie kciuka u malp, czyli
/1{~Qh:':JI(Ojtl'le
tzw. ma1pia reke". a-tonioNe

N.erw lokciowy (n. ulnaris) CS-Th} ?'%.!:I"0ol~~c.ie L ./ 'Dtonio •.•~ kn:Hki.

/(c;ul(a.
Wychodzi z peczka przysrodkowego splotu ramiennego i w dolnej
czesci przedramienia dzieli sie na galaz grzbietowa reki oraz galaz dlolUio~,
'.
w:a reki. Galaz dloniowa reki (glówne odgalezienie nerwu lokciowego) na pale,," rnatego
rece ulega podzialowi na galaz gleboka i galaz powierzchowna. ,0

Glówne odgalezienia nerwu lokciowego to: Gli .,tOhJ c1t e (lf, 5) .

- galaz czuciowa do stawu lokciowego,
- galaz do miesnia zginacza lokciowego nadgarstka oraz do czesci
Hi~C/"3ko5tne 9"'tb;eioNe
mie~nia zginacza palców glebokiego, dochodzacej do palca czwartego
i piatego,
I
- galaz grzbietowa reki (ramus dorsalis manus); tworzy ja 5 nerwóW
grzbietowych palców, które zaopatruja powierzchnie grzbietowa dwu pól i Ryc. 85. Nerw lokciowy
I

palca strony przysrodkowej,

 252. rdzeniowe
I

- g.alaz s~órna ~lon~owa (ramus c:tlaneus p~lmaris) un:rwiajaca skóre .- ruchy palców od drugiego do piatego - prawie calkowite niemozliwe
powIerzchm dloniowej nadgarstka az do kleblka palca piatego, przywodzenie i odwodzenie palców (szczególni'e palca piatego); osla-
- galaz dloniowa reki (ramus pa/maris manus), która dzieli sie na: bienie funkcji zginania w stawach sródreczno-paliczkowych oraz prosto-
a) galaz gleboka - unerwiajaca miesnie klebika palca piatego z wyjat_ wania w stawach miedzypaliczkowych powoduje, pod wplywem dzialania
kiem miesnia dloniowego krótkiego, tzn. miesnie: odwodziciel palca male- dlugich zginaczy i prostowników palców, charakterystyczny uklad tzw.
go, zginacz krótki palca malego i przeciwstawiacz palca malego, a takze "reki szponiastej" (nadmierny wyprost w stawach sródreczno-paliczko-
wszystkie miesnie miedzykostne (zarówno dloniowe, jak i grzbietowe), wych oraz zgiecie w stawach miedzypaliczkowych - uklad ten dotyczy
trzeci i czwarty miesien glistowaty oraz z miesni kciuka miesien przywo_ przede wszystkim piatego i czwartego palca, rzadziej trzeciego i drugiego),
dziciel kciuka i glowe gleboka miesnia zginacza krótkiego kciuka, - przywodzenie kciuka (np. niemoznosc utrzymania cienkiego przed-
b) galaz powierzchowna - unerwiajaca miesien dloniowy krótki oraz miotu miedzy kciukiem a wskazicielem bez zginania w stawie miedzy-
skóre po strome dloniowej palca malego i czesciowo palca czwartego.
Ogólnie: zakres ruchowy nerwu lokciowego obejmuje miesien zginacz
lokciowy nadgarstka oraz lokciowa czesc miesnia zginacza glebokiego Nerw skórny ramienia przsrodkowy !j
palców, wszystkie miesnie klebika piatego palca oraz miesnie miedzykost- (n. cutaneus brachii medialis) CS-Th]
ne wraz z trzecim i czwartym miesniem glistowatym. Zakres czuciowy
obejmuje skóre przysrodkowej strony reki oraz staw lokciowy i niektóre Unerwia skóre dolu pachowego i przysrodkowej strony ramienia.
stawy reki.
Pora:zeme nerwu lokciowego uposledza:
_ oslabienie ruchów zginania i przywodzenia w stawie promienio- Nerw skórny przedramienia przsrodkowy (n. cutaneus an-
wo-nadgarstkowym, t'ebrachii medialis) CS-Th]
Razem z nerwem lokciowym oraz nerwem skórnym ramienia przy-
srodkowym wychodzi z pecz..lcaprzysrodkowego splotu ramiennego. Uner-
wia skóre przedniej dolnej powierzchni ramienia oraz skóre na stronie
przedniej i przysrodkowej przedramienia_

13.3. Nerwy miedzyzebrowe (nn. intercostales)

Galezie brzuszne odcinka piersiowego, (Th]-ThI2) tworza pojedyncze

nerwy zwane nerwami miedzyzebrowymi. Jedenascie par nerwów miedzy-
zebrowych biegnie w scianie klatki piersiowej i jamie brzusznej ukladajac
sie pomiedzy zebrami (stad tez ich nazwa - nerwy miedzyzebrowe).
Ostatnia para - 12 nerw miedzyzebrowy lezy poni:i;ej 12 zebra i dlatego
nazywa sie nerwem podzebrowym (n. subcostales) .
Od nerwów miedzyzebrowych odchodza:
-- galezie miesniowe (rr. musculares) unerwiajace miesnie glebokie
'I klatki piersiowej (miesnie miedzyzebrowe zewnetrzne Th}-Thll' miesnie
miedzyzebrowe wewnetrzne Th}-Thll' miesnie podzebrowe Th}-Thll'
n;tiesiel1 poprzeczny klatki piersiowej Th2- Th6, miesnie dzwigacze zeber
Thl-ThI1' miesnie grzbietu grupy kolcowo-zebrowej (miesien zebaty
Ryc. 86. Porazenie nerwu lokciowego -- "reka szponiasta"
254 Uklad
Nerwy rdzeniowe 255

13.4. Splot ledzwiowy (plexus lumbalis)

Splot ledzwiowy jest utworzony przez galezie brzuszne trzech pierw-

szych nerwów ledzwiowych oraz niektórych wlókien odchodzacych od
ostatniego nerwu piersiowego i
czwartego nerwu· ledzwiowego. Splot
l~ 6atA.2 .(.•. (..':I;. ••. f,~,.
ledzwiowy lezy przed wyrostkami zebrowymi kregów ledzwiowych, pod
miesniem ledzwiowym wiekszym.
biat .•
Od splotu ledzwiowego odchodza galezie, które w zaleznosci od ich
'\ dlugosci dzieli sie na galezie krótkie i galezie dlugie.
~ Galezie krótkie splotu ledzwiowego podazaja do miesni lezacych
w bezposrednim sasiedztwie splotu, tzn. dochodza do miesni miedzypop-
rzecznych (L1-LJ, czworobocznego ledzwi (Th1Z-LJ, ledzwiowego wie-
~~ kszego (L2-LJ i ledzwiowego mniejszego (LI) .
Ryc. 87. Nerwy rdzeniowe odcinka piersiowego: a - korzen grzbietowy (czuciowy), Galezie dlugie tworzy szesc nerwów, które ogólnie unerwiaja dolne
b - korzen brzuszny (.ruchowy) , ·c - pien wspólczulny odcinki miesni brzucha oraz skóre nad obrecza biodrowa, a takze miesnie
grup przedniej i przysrodkowej uda oraz skóre na udzie. Do galezi
tylny górny Th1-Th4, miesien zebaty tylny dolny Th9-Thl1), miesnie dlugich splotu ledzwiowego zalicza sie nerwy: biodrowo-podbrzuszny,
brzucha (miesien prosty brzucha Ths- Thl2' miesien piramidow)' Thw '.bicl(;1rowo-pachwinowy, plciowo-udowy, skórny boczny uda, udowy i za-
Lslonowy.
miesien skosny brzucha zewnetrzny Th3-Th12, miesien skosny brzucha
wewnetrzny Th7-Th12' miesien poprzeczny Th7-ThIJ,
--:- galezie skórne (rr. cutanri) - w zaleznosci od polozenia wystepuja i4"erw biodrowo-podbrzuszny (n. iliohypoga stricus) Th12-L]
jako galezie skórne boczne i galezie skórne przysrodkowe, unerwiaja
skóre prawie calej powierzchni przedniej i bocznej .tulowia, . Galezie miesniowe tego nerwu dochodza do dolnych odcinków miesni
- galezie stawowe (rr. articularis), które unerwiaja stawy zebro- L brzucha - poprzecznego, skosnego zewnetrznego i skosnego wewnetrz-
wo-kregowe i zebra, jnego. Galezie czuciowe unerwiaja skóre bocznej powierzchni brzucha oraz
- galezie oplucnowe (rr. pleurales) i galezie otrzewnowe (rr. peritone- [okolicy pachwinowej, a ponadto otrzewna scienna ..
ales) unerwiajace czesc oplucnej i czesc otrzewnej. 1,
j. Porazenie
- nerwu powoduje oslabienie czucia w okolicy skóry, która
:.unerwta.
Ogólnie: 12 par nerwów miedzyzebrowych unerwia ruchowo miesnie i'-"

glebokie klatki piersiowej, miesnie kolcowo-zebrowe i miesnie brzucha,

natomiast czuciowo przednio-boczna czesc tulowia oraz stawy zebro- INerw
i,.:~ biodrowo-pachwinowy (n. ilioinguinalis) Th12-L,
wo-kregowe, zebra, a' takze fragmenty oplucnej i otrzewnej.
Porazenie nerwów miedzyzebrowych zaburza funkcje: re. Galezie ruchowe nerwu biodrowo-pachwinowego podobnie jak nerw
jbiodrowo-podbrzuszny dochodza do dolnych czesci miesni brzucha - po-
l
- miesni glebokich klatki piersiowej -- utrudnia wzmozona wentyk-
\)rzecznego oraz obu skosnych, a takze oddaja galazke do otrzewnej
1acje pluc, moze spowodowac skrzywienie kregoslupa w strone prze-
j;i sciennej. Galezie czuciowe unerwiaja skóre okolicy podpachwinowej i gór-
ciwna,
- miesni brzucha, up. obustronne porazenie miesni brzucha utrudnia l'nej czesci uda oraz narzady plciowe zewnetrzne i skóre wzgórka lonowe-
\',
,go.
prawidlowe utrzymanie tulowia, nastepuje powiekszenie lordozy ledzwio-
I'
wej przy jednoczesnym uwypukleniem brzucha.
Wyzej wymienione zaburzenia spotyka sie przy porazeniu (przecieciu) IN'e!w plciowo-udowy (n. genitoJemoralis) LI-L2
trzech i wiecej nerwów miedzyzebrowych - porazenie jednego nerwu ·L.

miedzyzebrowego nie powoduje wyraznych objawów. l; Rozdziela sie na dwie galezie - plciowa i udowa. Galaz plciowa (r. ·1
I

1'.genitalis) posiada czesc ruchowa, dochodzaca do miesnia dzwigacza jadra

·r

1~
h.
,r
fi
t,
li
 rdzeniowe 257
256

i blony kurczliwej moszny, oraz czesc czuciowa, unerwiajaca skóre Wzgór-

ka lonowego, warg sromowych wiekszych lub moszny oraz skóre gór-
powierzchni uda. Galaz plciowa odchodzi od LI'
no-przysrodkowej
Galaz udowa (r. femoralis) posiada jedynie wlókna czuciowe uner. ,
-)-;----~--
--- --- --
wiajace skóre górnej i przedniej powierzchni uda. Galaz ta odchodzi od .;:::"- --- -_ '
... /- ...

LI-Lz'
Porazenie nerwu plciowo-udowego wywoluje oslabienie czucia w
licy pachwinowej i przednio-górnej powierzchni uda.

Nerw skórny boczny uda (n. cutaneus femoris /aleralis) Lz-L3

l'-.
Jest nerwem czuciowym unerwiajacym skóre bocznej powierzchni uda
od wysokosci kretarza wiekszego az do stawu kolanowego. \
\\
Porazenie tego nerwu powoduje oslabienie czucia na ww obszarze
unerwienia. IJ-
Nerw udowy (n. femoralis) Lz-L 4-

Jest najwiekszym nerwem splotu ledzwiowego, dochodzacym do mie-
sni i skóry konczyny dolnej. W swoim przebiegu oddaje szereg galezi
koncowych:
_ galezie miesniowe blizsze (rr. muscu/ares proxima/es) unerwiajace
miesnie ledzwiowy wiekszy i biodrowy,
galezie stawowe (rr. articulares) unerwiajace staw biodrowy,
,-- galaz do miesnia grzebieniowego (r. pectineus),
_ galezie naczyniowe (rr. vasculares) dochodzace do tetnicy udowej
i jej glównych rozgalezien,
. - galezie skórne przednie (rr. culanei anteriores)
ni o-przysrodkowa powierzchnie uda,
- galaz do miesnia krawieckiego (r. sartorU),
_ galezie miesniowe dalsze (rr. mllscu/ares dista/es) unerwiajace wszy-
stkie glowy miesnia czworoglowego uda,
_ nerw udowo-golen.iowy (n. saphenus), który jest nerwem czuciowym
unerwiajacym skóre przednio-przysrodkowej powierzchni ko1<ma, pod-
udzia, do brzegu przysrodkowego stopy.
Ogólnie: nerw udowy unerwia miesnie biodrowo~ledzwiowy, grzebie-
niowy i grup~ przednia uda, czuciowo dochodzi do skóry przedniej
i przysrodkowej powierzchni uda oraz podudzia.
Porazenie nerwu udowego powoduje:
znaczne oslabienie zginania stawu biodrowego,
calkowite zniesienie prostowania stawu kolanowego,
utrudnienie chodzenia i stania (zwlaszcza przy obciazeniu),
Ryc. 88. Porazenie prawego necwu
udowego
zniesienie odruchu rzepkowego,
oslabienie cL.'Uciana przedniej i przysrodkowej powierzchni skóry
uda oraz goleni.
erw zaslonowy (n. obduratorills) L2-L4
Podobnie jak nerw udowy dochodzi do miesni i skóry konczyny
. \V poczatkowym przebi,~gu oddaje galezie do miesnia zaslaniacza
zewnetrznego i stawu biodrowego, a nastepnie dzieli sie na dwie galezie
- galaz przednia (r. anterior), która czescia ruchowa unerwia mies-
nie: grzebieniowy, przywodziciel krótki, przywodziciel dlugi, smukly;
czesc czuciowa dochodzi do skóry dolno-przysrodkowej powierzchni uda,
-- galaz tylna (r. posterior) bedaca glównie galezia ruchowa unerwiajaca
i srodkowa czesc miesnia przywodziciela wielkiego; ponadto jej niewie-
czesc czuciowa dochodzi do stawów biodrowego i kolanowego.
Porazenie nerwu zaslonowego objawia sie glównie bardzo silnym
uposledzeniem ruchu przywodzenia uda - calkowite zwarcie ud jest
podobnie jak zalozenie nogi (chort;j) na noge (zdrowa) . Za-
burzeniu ulegaja równiez funkcje zginania i prostowania stawu biodrowe- .
go, a chodzenie i stanie jest niepewne.
258
Uklad Nenvy rdzeniowe 259

N", •• gQstqdko"1l_9Qrn;l (1)

1'o.~adl<okl\j ,.."ct,,1.
f'oHadkow~ ~OWle.""
N4pve,i:aC"I. !'f1at'j ''tetol<'<j ~
1>coo V" "'':l

l'oiLadkQ"'Y Neyw ~;iL~oI~

""ellci.
doL"~_ (2)
Kl'"dNLeclci. .zcl')tan~.o(.-r. :z:eW'1e;\.vzr\l.IJ

__ P"~lJwod'Zic..i.eL kydt1t('(.
C"- woyoboG'l."'j
ny
Oh~1e ••.
:l :~
CU::ugL
bot::oz.ny
l-lc!opóth':l kuLs2obl!l_ (?»
s", •.•kt':l NeVkl pi.,:tc:te1.Of<~ }
Nevj,f stvzaU:Ol-ly ~
Ob~'t.e'vny
p"~vc.dni.
PV'L~wod",~c.·u~t. Nt. eLki..
st.awo"'~ koL.,''''Hl
Ryc. 90. Splot krzyzowy - galezie krótkie (do mm. zaslaniacza wewnetrznego i czworo-
bocznego uda) i galezie dlugie - nerwy posladkowy górny (I), posladkowy dolny (2),
Ob~",ev,,~ pv.~~voolkO •• ~ kulszowy (3)

Ryc. 89. Nerwy dlugie splotu ledzwiowego -- nerw udowy (l) i nerw zaslonowy (2) Galezie dlugie splotu krzY..iQ~o tworza nerwy: posladkowy górny,
poslad..JCQwyaorn~da tylny i ..klllszowY-;..-ll.e.~hodza-do----
13.5. Splot krzyzowy (plexus saeralis) ...,. mies~ S-breczy biodrowej (grupy tylnej) oraz do miesni i skóry konCZYny
dolneJ. . ------
Splot krzyzowy jest najwiekszym splotem organizmu ludzkiego. Po.~
-.wsla~polaczenia gal~E:~ych dwfu:ili-os~ch n~-ledz- Nerw posladkowy górny (n. gluteus superior) L4-S2
__b) ~.h-pi,*wsz-y.ch..
~;yiO-w-ych1(L4- nerwów krzyzowych (S}-SJt
- Nalezy zaznaczyc, ze w sklad splotu krzyzowego zalicza-sie przewaznie Oddaje trzy galezie dochodzace do miesni: posladkowego sredniego,
wlókna nerwowe wychodzace z dolnych nerwów krzyzowych (S4-SJ posladkowego malego i do naprezacza powiezi szerokiej.
i czasami nawet z ostatniego nerwu rdzeniowego, czyli nerwu guzicznego Porazenie nerwu posladkowego górnego powoduje prawi(~ calkowite
(Co}). zniesienie ruchu odwodzenia uda. Porazenie miesni unerwianych przez
nerw posladkowy górny oslabia umocowanie miednicy na konczynie
\ Splot kr~zowy lez~a powierzc1.:.nimiedniczQej .k2~zI~':...w:~, na
postawnej w czasie chodzenia, wskutek czego miednica opada na strone
,w~~oko:c~rUglegO
troJkata, Q~rrego
orego podstawa kreguw krzyzo~Ma
jest skierowana Ksztalt
strone kosci krzyzowej, zdrowa. Rekompensata tego jest pochylenie tulowia w strone porazona
a wierzcholek - przec;hodzacy w nerw kulszowy - jest zwrócony w kie- "chód kaczkowaty" (ryc. 91 na str. 260).
runku otworu kulszowego wiekszego.
Od splotu krzyzowego odchodza galezie krótkie oraz Nerw posladkowy dolny (n. gluteus inferior) LS-S2
dfugie.
Nerw ten ruchowo unerwia miesien posladkowy wielki, czuciowo zas
~Qlotusasiedztwie splotu krz'y_z.Q:,,::~go
srednim ora~~owy. uner~C<.,lezace
Sa to galezie dow miesni:
bezpo- oddaje galazki do stawu biodrowego .
.mszkowateg.o (S -S ,zaslania za wewn trznego (LS-S2), blizniaczego Porazenie nerwu posladkowego dolnego powoduje oslabienie prosto-
wania uda. Porazenie miesnia posladkowego wielkiego wyraza sie niemoz-
~ g?!E.-~gU-.Cl-.s==S2)'
.. b1i:?niacze~~~, --". -- - --
 260 Uklad Nerwy rdzeniowe 261

.. L't

l'
\
,I "

I'
Llf
..:..
S-l
$2-
~3
kuL S2"~.J1l

D>;u9to'""Y ud a
(sto". dt"9<L)
PÓ";Gi <:9nisL:1
?Y"'::IHOd%~c.ict wj~l k~

l'ói;bf,onia,,!;'j
Ryc. 91. Porazenie prawego nerwu posladko-
wego górnego ~ "chód kaczkowaty"

noscia wykonania takich ruchów jak wchodzenie na schody, skakanie czy NeVH R!.2c:c,,-eLo'""l:/
(2)
NeVN 5tnatl(o~~
I podnoszenie sie z pozycji siedzacej. llip-ólny.J2) /
I 'Pad e !>o:."o'""Y
e.vzucnat'j B,;tuc.h at:! tydllL
Nerw skórny tylny uda (n. cutaneus Jemoris posterior) Sl-S3 -t~cJlcj,

Jest to nerw czuciowy, który swoimi galeziami (nn. skórne dolne

posladków, galezie kroczowe, galezie skórne tylne uda) unerwia skóre _TC5zc:..eLo,",y t!:iLn~
Zg,nac";t dLug'
dolnej powierzchni posladków, tylnego odcinka krocza, tylnej powierz- palców
chni uda lacznie z dolem podkolanowym.
Porazenie nerwu skórnego tylnego uda powoduje oslabienie czucia na. :<:'3< rt3C'Z dLug;
p",l •.•c.ha
ww. powierzchni skóry.

Nerw kul:>zowy (n. ischiadicus) L4-S3

Jest naj dluzszym i najgrubszym nerwem calego ciala. Unerwia tylna
~P-9d C5Z><OW li Ney~ p-ode;>2JVO"'~
czesc uda, a poprzez odgalezienia koncowe - podudzie i stope· W naj- pn.&5I'Odi(OH':J-f!fJ ~7.t'1.;J...J.1)
grubszym miejscu nerw kulszowy jest powrózkiem o szerokosci siegajacej Od,;od,,~c~el.
nawet 20 mm, przy grubosci ok. 5 mm. Mm. Svddstop;a
Nerw kulszowy opuszcza miednice przez otwór kulszowy wiekszy,
p"luc.ha
i PaLca ma-te'30
i
Ryc. 92. Nerw kulszowy (1) je-
biegnie miedzy kretarzem wiekszym a guzem kulszowym (podczas siedze- G/..i.~tOj,/"te go glówne galezie: nerw piszcze-
nia znajduje sie w bezposrednim sasiedztwie tkanki podskórnej - stad tez lowy (2), nerw strzalkowy wspól-
Z9;n.aGz kvótki. pal<:d>/
duza mozliwosc :stanu zapalnego oslonek tego nerwu), a nastepnie uklada Z9inaG'Z Kvatki. paluGha.
ny (3), nerw podeszwowy przy-
srodkowy (4), nerw podeszwowy
sie pomiedzy miesniami tylnej grupy uda, gdzie ulega podzialowi na nerW boczny (5)
piszczelowy i strzalkowy wspólny. Przed podzialem nerw kulszowy rucho-
262
Uklad ne,.w~ Nerwy rdzeniowe 263
wo .unerwia miesnie tylnej grupy uda (miesien dwuglowy uda, miesien
wlasciwy I do skóry przysrodkowej powierzchni palucha oraz wysyla trzy
pól bloniasty, miesien pólsciegnisty), a galazka czuciowa - staw biodrowv
nerwy podeszwowe wspólne palców, zaopatrujace skóre zwróconych do
i staw kolanowy. •
siebie stron 1. do 4. palca, a takze unerwia 1. i 2. miesien glistowaty,
Porazenie nerwu kulszowego (wraz z. jego odgalezieniami) znacznie - nerw podeszwowy boczny (n. plantaris lateralis) unerwia ruchowo
uposledza zginanie stawu kolanowego i jego rotacje zewnetrzna oraz
miesien odwodziciel palca malego i miesien czworoboczny podeszwy, po
calkowicie wyklucza wszystkie ruchy stopy (patrz: ponizenie nerwu pisz-
czym dzieli sie na galaz powierzchowna (unerwiajaca zginacz krótki palca
czelowego i strzalkowego wspólnego). "Podczas chodzenia chory wyrZUca
malego, 3. i 4. glistowaty, 4. miedzykostny, a takze skóre zwróconych do
do przodu wyprostowana w stawie kolanowym konczyne jak szczudlo, siebie stron palca IV i V) i galaz gleboka (unerwiajaca miesnie: przywo-
przy czym opuszczona stopa chwieje sie w stawach skokowych oraz Suwa
dziciel palucha, glowe boczna zginacza krótkiego palucha oraz l,
sie na podlozu" (Bochenek i Reicher 1993). 2· i 3 miedzykostny).
Ogólnie: nerw piszczelowy unerwia miesnie grupy tylnej podudzia
Nerw piszczelowy (n. tibialis) L4-SS (zarówno warstwy powierzchown~j, jak i glebokiej) oraz, wszystkie miesnie
podeszwy stopy, a swymi galaz.1cami czuciowymi skóre tylno-przysrod-
Jest glównym odgalezieniem nerwu kulszowego, bedacym jak gdyby
kowej powierzchni lydki i skóre podeszwy oraz bocznego brzegu stopy.
jego przedluzeniem. Biegnie po tylnej stronie podudzia, po czym zawija
Ponadto oddaje galezie do stawów od kolanowego do miedzypalicz-
sie w kanale kostki przysrodkowej i przechodzac na podeszwowa czesc kowych dalszych.
stopy rozdziela sie na dwie galezie koncowe, czyli nerw podeszwowy Porazenie nerwu piszczelowego w bardzo znacznym stopniu uniemoz-
przysrodkowy i nerw podeszwowy boczny.
liwia zginanie stopy i calkowicie wyklucza zginanie palców - niemoznosc
W swoim przebiegu nerw piszczelowy oddaje galezie:
- nerw skórny przysrodkowy lydki (11. cutaneus surae medialis), który
unerwia skóre powierzchni tylnej i przysrodkowej goleni,
- galezie miesniowe blizsze (rr. musculares proximales) dochodzace'
do miesni warstwy powierzchownej grupy tylnej goleni (do obu glów
miesnia brzuchatego lydki, miesnia podeszwowego i miesnia plaszczkowa-
tego),
galaz podkolanowa (r. popliteus) dochodzaca do stawu piszczelo-
wo-strzalkowego, blony miedzykostnej i wiezozrostu piszczelowo-strzal-
kowego,
- galezie stawowe blizsze (rr. articulares proximales) unerwiajace ....,
staw kolanowy,
- galezie miesniowe dalsze (rr. musculares distaies) zaopatrujace mie-
snie warstwy glebokiej grupy tylnej goleni (do miesni: podkolanowego,
piszczelowego tylnego, zginacza dlugiego palców i zginacza dlugi,ego,
palucha),
- galezie stawowe dalsze (rr. articulares dis tales) unerwiajace staw
skokowo-goleniowy,
- galezie pietowe przysrodkowe (rr. calcanei mediales) dochodzace do
skóry przysrodkowej powierzchni piety i tylnej czesci podeszwy, .••.

- nerw podeszwowy przysrodkowy (n. plantaris medialis), który jako

najsilniejsza galaz koncowa nerwu piszczelowego unerwia miesien 0.1-:
wodzicie1 palucha, miesien zginacz krótki palców, glowe przysrodkowa
miesnia zginacza krótkiego palucha, nastepnie oddaje nerw podeszwm:vy Ryc. 93. Porazenie prawego nerwu piszczelowego
 rdzeniowe 265
264
Uk/ad -~
nerWOwy

Jest druga, koncowa galezia nerwu kulszowego, który po oddaniu

wykonania ruchu wspiecia na palcach. Ponadto niewykonywalne sa ruchy
przywodzenia i odwodzenia palców. Na skutek porazenia miesni glis- stawowych (do stawu kolanowego oraz stawu piszczelowo-strzal-
r

i towatych palce sa wyprostowane w stawach sródstopno-paliczkowych i nerwu skórnego bocznego lydki (unerwiajacego boczna powie-
i zgiete w stawach miedzypaliczkowych - powoduje to "szponiaste" lydki) rozdziela sie na dwie galezie koncowe, czyli nerw strzal-
ustawienie stopy, co w efekcie wtórnego przykurczu prostowników pro- powierzchowny i nerw strzalkowy gleboki.
wadzi do ustawienia "pietowego stopy". Nerw strzalkowy powierzchowny (11. peroneus superJicialis)
dochodzi jedynie do miesni grupy bocznej goleni (do miesnia
dlugiego i miesnia strzalkowego krótkiego), natomiast jego
Nerw strzalkowy wspólny (n. peroneus communis) L-i-Sz czesc czuciowa, jako nerwy skórny grzbieto~vy przysrodkowy (n.
dorsalis medialis) i skórny grzbietowy posredni (n. cutaneus
intermedius), unerwia grzbietowa powierzchnie palców z wyjat-
zwróconych do siebie stron I i II palca oraz bocznej powierzchni
palca malego.
Nerw strzalkowy gleboki (n. peroneus projzmdus) - jego glówna
czesc ruchowa unerwia miesnie grupy przedniej goleni (miesnie: pisz-
przedni, prostownik dlugi palców, strzalkowy trzeci i prostownik
Nev•••~b-;tatkow!j palucha) oraz miesnie grzbietu stopy (miesidl prostownik krótki
.~I 9!:.4QokL (3)
i NeVhl ,:>hzatko'""!;i i miesien prostownik krótki palucha), natomiast czesc mniejsza,
l1~~'j (JfJ

r
Ne.YI-1 ~ty;(...atkOH~:" 'Pi.•.•2czelo •...•
y pv:z.ecln.i.
,I P-Q""i\~y:r;c.ho",~ (2)

Stv:zal)(ow'j d.lu~i
·1',..o~toNn~kcltuSl
palucha
5h:z:atko~~ krótk.i.
--1'yo~toHnd(. dLlJS;
I paLcow
I
5tvZa.t!<owy hz.ec~

1'''o!>to'''I'1~k hÓtki.
palceh"

Ryc. 94. Nerw strzalkowy wspól-

ny (I) i jego glówne galezie:
nerw strzalkowy powierzchowny
(2) oraz nerw strzalkowy glebo- 95. Porazenie prawego nerwu strzalko-
ki (3) wego wspólnego
266
Oklad

czuciowa, dochodzi do skóry bocznej powierzchni palca malego oraz

-
nerwowy

13.8. Segmentacja
rdzeniowe

ciala
(

z:.vróconych do siebie stron I i II palca.

Ogólnie: nerw strzalkowy wspólny unerwia galazkami ruchowymi
miesnie przedniej i bocznej grupy goleni, miesnie grzbietu stopy, nato-
miast galazkami czuciowymi - skóre przednio-bocznej powierzchni gole-
I
ni, grzbietu stopy i palców.
I
Porazenie nerwu strzalkowego wspólnego wyklucza mozliwosc prosto-
wania i nawracania stopy oraz prostowanie palców. Podczas chodu
który wystepuje w formie uposledzonej, chora konczyna podnoszona jesf
wyzej i stawiana na podlozu w ten sposób, ze na poczatku opieraja sie
palce, potem brzeg boczny stopy, a na koncu pieta - jest to tzw. "chód
p~asi". Konsekwencja porazenia nerwu strzalkowego wspólnego jest przy-
kurcz miesni zginaczy stopy, co prowadzi do powstania stopy "kons- N. Cl.d• ."c!'u.r b'olCJIIi"mlld._

ko-szpotawej" .

N_ C'j"ItJr'leU5 ~"~dtii _
13.6. Splot sromowy (plexus puden/us) I~t.i"-MU,wlOC:lJt~".)
Il. C"".".U' iJ t, ..,.,

Tworza go galezie brzuszne trzeciego i czwartego nerwu krzyzowego ,1~iJ1'llP~~~>~cj -

A:. (/,.Al'lllU. ~t.
n. ~C6SQf.jS -
(S3-:SJ. Równiez moga do niego dochodzic wlókna nerwowe z piatego N. 9:",jioiorT1(Jf,Jis
It sU~,.y,Cil/;" ". 1'4dj~Jij-
nerwu krzyzowego (Ss), Splot ten lezy w obrebie miednicy mniejszej, N. iJio'~1u;tl.li'l _
N:e. d"g"UNS ",1"",,.,
ponizej splotu krzyzowego. t:rffn"". «t f"C1'"ii". U/IQ"'5-
Nn. ";"'//.1« f/ltffll"'j/ r
Galezie ruchowe splotu sromowego dochodza do miesni przepony ~"'''''.UJl'-flpri; "

miednicznej oraz do miesni dzwigacza odbytu i guzicznego. Galezie

czuciowe unerwiaja sJ<:órew okolicy odbytu, krocza oraz narzadów plcio-
wych zewnetrznych.
Porazenie nerwów tworz<!cych splot sromowy prowadzi do zaburzenia
czynnosci narzadów plciowych oraz niemoznosci utrzymania kalu i moczu.

13.7. Splot guziczny (PIUXllS coccygells)

Jest utworzony z polaczenia ostatniego nerwu krzyzowego (Ss) z ner-

wem guzicznym (Co]). Bardzo czesto wystepuje w postaci nerwu guzicz-
nego (II. coccygeus) lub lacznie ze splotem krzyzowym. Jego zakres
ruchowy obejmuje miesien guziczny i miesien dzwigacz odbytu, a wlókna
czuciowe unerwiaja skóre okolicy kosci guzicznej i odbytu. Splot ten lezy
ua dolnej powierzchni kosci krzyzowej oraz na przedniej powierzchni
kosci guzicznej.
Porazenie splotu guzicznego powoduje glównie zaburzenia czynnosci
miesnia dzwigacza odbytu, a przy podraznieniu skórnym - dotkliwy ból Ryc. 96. Schemat unerwienia skórnego ciala - widok z przodu. Po stronie prawej
zaznaczono unerwienie segmentarne (z wyjatkiem skóry twarzy). nerwów rdzeniowych, po
w okolicy kosci guzicZJ."1ej.
stronie lewej -- przebieg glównych nerwów i ich pola rozprzestrzeniania (wg Bochenka)
268
-------,
Uklad nerwowy Nerwy rdzeniowe 269

--Nn. ,juprd' 1.:J.•••ic l..; i<fY6 i

_ N. r;ut.f'll!lJ' 9rl~Cl"dcJti.· po~.

(TJ.y~'iklisJ

/'I. ,,,t.iI""'ILJ' ~I'lub#ddu;' M.ed.

- N. cut~"t:'uS'
t.rl'I",;~ II t.
N. CI.t"n~ •.••
~
.5" -R"'.CL(t .•t'),,;.;rnt . f'!M<lr;:r po,t.
If. ftMO,.it5
<:1.Jt.l"e""~(1.

,:.,-~
R. o.bf.uMtoJ>fi

L.-
s~- \)

',/ : - N. 'r,Jc..n_4.lll s,lJr:.e f.t.

N.

..
il\-:.-
J.lph<!' .•..u.l

~'U
~'.~'
,' _ ' -.,,!.$u,.-/;s

,
•••••• 'L;

,-
lf
'~ ...-N. pl.l'lt.'f~ N. pJ.lTlt~~'S}~t.
M~,J.

Ryc. 98. Schemat skórnego unerwienia segrnentowego (wg Hansena Schlicka)

Ryc. 97. Schemat unerwienia skórnego ciala __ widok z tylu. Po strome prawej zaznaczono
,_o W poczatkowym okresie rozwojowym organizm ludzki sklada sie
przebieg nerwów i ich pola rozprzestrzeniania, po stronie lewej - unerwienie segmentame z podobnie zbudowanych czesci zwanych segmentami badz metamerami.
nerwów rdzeniowych (wg Bocher.ka) Pierwotnie segmentowa budowe posiadaly narzady rozwijajace sie ze
270 Oklad nerwowy Nerwy rdzeniowe 271

srodkowego listka zarodkowego, czyli z mezodermy - szkielet osiowy, Có - boczna powierzchnia ramion i przedramion, kciuki i polowa
miesnie, narzady ukladu moczowo-plciowego oraz naczynia krwionosne palców II,
i limfatyczne. Rozwijajace sie z zwenetrznego listka zarodkowego - ekto- C7 - tylno-boczna powierzchnia ramion i przedramion, srodkowa
dermy - uklad nerwowy i skóra podlegaja wtórnej segmentacji w ten powierzchnia stron grzbietowej i dloniowej rak, powierzchnie grzbietowa
i dloniowa palców II, III i IV,
sposób, ze procesowi metameryzacji ulega rdzen kregowy i skóra (móz-
gowie nie wykazuje tych zmian). Pozostaloscia tego procesu jest segmenc Cs - tylno-przysrodkowa powierzchnia ramion i przedramion, powie-
towa (metameryczna) budowa rdzenia kregowego oraz metameryczna rzchnia grzbietowa i dloniowa rak i palec V,
budowa skóry, która zaznacza sie w segmentowych pasach skórnych, czyli ThI - tylno-przysrodkowa powierzchnia ramion i przysrodkowa po-
czuciowych polach korzeniowych, tzw. dermatomach: Dermatomy najbar- wierzchnia przedramion, i
dziej widoczne sa na tulowiu. Konczyny nie wykazuja tych pozostalosci Th2 -- przysrodkowa powierzchnia ramion,
metamerycznych (konczyny powstaja z uwypuklenia przednio-bocznej Thz-ThI2 - okolice grzbietu, klatki piersiowej i powlok brzusznych
s~iany tulowia, otrzymuja segmenty nerwowe: dla konczyny górnej od C. od wysokosci odpowiedniego kregu piersiowego, przesuniete lekko w dól
i skosnie w bok,
do Thl' a dla konczyny dolnej od LI do 83), Przy uksztaltowani~
i przebiegu segmentów skórnych nalezy pamietac o indywidualnych róz- L} - od I kregu krzyzowego skosnie w bok, wzdluz pachwin do
nicach oraz o fakcie, ze sasiednie pola czuciowe skóry moga byc uner- spojenia lonowego,
wiane przez znajdujace sie w poblizu nerwy. L2 - srodkowa czesc kosci krzyzowej; skosnie w bok, na udzie
Ponizej przedstawiono schematy segmentowego unerwienia skórnego: powierzchnia ponizej pachwin, powyzej miesnia krawieckiego,
klasyczny -- wg Bochenka i opublikowany (w 1962 r.) przez Hansena L3 - boczna powierzchnia posladków, okolica kretarza wiekszego
i Schliacka.
Schemat ten powstal na bazie analizy wykrytych uszkodzen korzenio- Unerwienie miesni szyi przez galezie nerwów czaszkowych - VII, XI oraz przez galezie
wych, pól Heada oraz obrazów klinicznych chorych z wykwitami pólpas- brzuszne nerwów rdzeniowych szyjnych
ca. Istotne jest uzupelnienie schematu tzw. rozworami szyjno-piersiowymi
oraz ledzwiowo-krzyzowymi, które ulegaja przemieszczeniu na konczyny VU I XI I cl I Cz I c3 I c4 I Cs I Co I c7 I Cs

górne i dolne. W zwiazku z powyzszym dermatom C4 przechodzi bezpo- szeroki szyi :~:~t::.:tt
srednio na Th2, a dermatom L2 na S2' W segmentach piersiowych na mostk owo-o bojczykowo-su tk owy
tulowiu widoczny jest tzw. "schodek" - miejsce tego zalamania praw- czworoboczny
dopodobnie odpowiada granicy unerwienia pomiedzy galazka brzuszna prosty glowy 'boczny
a galazka grzbietowa nerwu rdzeniowego.
prosty przedni glowy
dlugi glowy
Une-rwienie segmentowe skóry
dlugi szyi
Vl - grzbiet nosa, powieka górna, czolo, szczyt czaszki, równolegloboczny
V2 - powieka dolna, nos, warga górna, policzki - czesc srodkowa, tarczowo-gnykowy
V3 - warga dolna, policzki ~ czesc boczna, skronie, lopatkowo-gnykowy
C2 - potylica, obszar kosci ciemieniowych, malzowiny uszne, pod-
mostkowo-gnykowy
bródek,
mostkowo-tarczowy
C3 - kark i górna czesc miesni czworobocznych, szyja do wciecia ,[
szyjnego rekojesci mostka, przepona
C4 - dolna czesc miesni czworobocznych, powierzchnia powyzej pochyly srodkowy
ponizej obojczyków, okolica stawów ramiennych, pochyly przedni
es - przednia, boczna i tylna strona stawów ramiennych, przednia pochyly tylni
boczna p~wierzchnia ramion,
272 Uklad nerwowy Nerwy rdzeniowe 273

Unerwienie miesni powierzchownych grzbietu i powierzchownych klatki piersiowej, obreczy Ciag dalszy tabeli ze str, poprzedniej.
barkowej oraz konczyny górn~ przez galezie brzuszne nerwów rdzeniowych, szyjnych lfffj~
Th,
C1
C.
C2
C4
C3
Cs
Cótt~ttj~
)1t~~
k=j=t:
((W;it CI tm~~t
:~mttttm~f
mftmt~
i@f1r
~ dt:ttr:
:t jj~tm~ff tijif1~~~it
1:jlj:j:trrj:j
ltt;;:j:j=fl
th=j:j:j=:tt:1
dloniowy
zginacz i dlugi
pierwszego
odwodziciel
odwodzicie!
gleboki
dlugi krótki
palców
palucha nerwu
kciuka
krótki rdzeniowego piersiowego
kciuka
....

nawrotny
--_._--
czworoboczny
przywodziciel kciuka
prostownik
zginacz
zginacz prostownik
dlugi
przeciwstawiacz
krótki krótki
kciuka
kciuka
kciuka
powierzchniowy kciuka
palców
I miedzykostne
glistowate
Ct I C,lC=1 C4 I Cs I Có I C1 I Cs I Th1
czworoboczny
dzwigacz lopatki
równolegloboczny
nadgrzebieniowy
pbdgrzebieniowy
obly mniejszy
naramienny ...:- czesc obojczykowa

------
naraIillenny
naramienny
czesc barkowa
czesc grzbietowa
-
dwuglowy - glowa dluga
dwuglowy - glowa krótka
ramienny
kruczoramienny
ramienno-promieniowy 't~' kosci udowej, na udzie - od boku skosnie w dól do przysrodkowej
odwr'acacz )j~ powierzchni stawu kolanowego,
zebaty przedni \~m~~ L4- - boczna powierzchnia uda skosnie w dól na strone przednia uda
podobojczykowy
:~f Unerwienie miesni grzbietu (grupa kolcowo-zebrowa) oraz miesni glebokich klatki piersiowej
podlopatkowy
i brzucha przez galezie brzuszne nerwów rdzeniowych piersiowych. i górnych ledzwiowych
piersiowy wiekszy
obly wiekszy
zebaty tylny górny
piersiowy mniejszy j~::jtmt=:l:t'mt:= .
zebyty tylny dolny
najszerszy grzbietu
~:::~ miedzyzebrowe zewnetrzne
nawrotny obly
miedzyzebrowe wewnetrzne
prostownik promieniowy dlugi nadgarstka
prostownik promieniowy krótki nadgarstka ~j}j~rjf' poprzeczny klatki piersiowej

::::jbttttt skosny brzucha zewnetrzny t!~i~t:,'

prostownik palców
trójglowy ramienia ~r~ ;~:I: skosny brzucha wewnetrzny
fi: poprzeczny brzucha
zginacz lokciowy nadgarstka
prosty brzucha
zginacz promieniowy nadgarstka
piramidowy
prostownik palca malego j
czworoboczny brzucha
prostownik nadgarstka lok,
Ciag dalszy iab'eli na str, nastepnej. dzwigacz jadra
274 Nerwy rdzeniowe 275
Uklad nerwo~y
Ciag dalszy tabeli ze sir. poprzedniej.
Unerwienie miesni obreczy miednicznej i konczyny dolnej przez galezie brzuszne nerwów
rdzeniowych, ledzwiowych oraz krzyzowych LI I L2 I L3 I L4 I L, I SI S2 S3 I S4 I Ss
I I l
<'
L, L2 ! Lo L4 L, "1 S2 S3 S4 I S5 prostownik kro palucha
odwodzicie! palucha
czworoboczny ledzwi
zginacz kr. palucha
dzwigacz jadra
zginacz dl. palucha I
ledzwiowy wiekszy, mniejszy,
biodrowy przywodzicie] palucha
krawiecki prostownik kr. palców
smukly trójglowy Iydki
grzebieniowy zginacz kro palców kro
przywodziciel dlugi zginacz dl. palców
przywodziciel krótki .miedzykostne
czworoglowy uda czworoboczny podeszwy
przywodziciel wielki ~t~fI~}~ miedzykostne
zaslaniacz zew. zginacz krótki palca malego
napinajacy powiez szeroka przeciwstawiacz palca malego
piszczelowy przedni odwodziciel palca malego I' \1" c

'piszczelowy tylni erekcja

•
blona miesniowa pecherzyka

j-
podkolanowy
podeszwowy ~~~rttr [ ,~
nasiennego ·t~
:~~}~tt~~\· zwieracz cewki moczowej
-
~IJ~
posladkowy s~edni
}:~:~:j:j:;~~~::. ~akulacja
posladkowy maly i
prostownik dl. palucha ~ --I zwieracz zewu. odbytu
dzwigacz odbytu ?~m~;~)
prostownik dl. palców
strzalkowy kro
strzalkowy dl.
i stawu kolanowego, do przednio-przysrodkowej powierzchni podudzia
posladkowy wielki
oraz wewnetrzna powierzchnia stopy,
gruszkowaty I
Ls - tylno-boczna powierzchnia uda, przednio-boczna powierzchnia l
czworoboczny uda podudzia, skosnie w dól do palucha i palca II od stron grzbietowej ,I
blizniacze g. i d. i podeszwowej,
zaslaniacz wewn. S1 - przez srodek posladka, tylna powierzchnia uda i podudzia,
pólsciegnisty okolica boczna stopy od stron grzbietowej i podeszwowej,
S2 - przez srodek posladka, tylna powierzchnia uda i tylno-przysrod- I
pólbloniasty
kowa powierzchnia podudzia az do kostki przysrodkowej,
dwuglowy uda &1. dl.
. S3 - przysrodkowa powierzchnia posladka, tylno-przysrodkowa po-
dwuglowy uda gl. krótka wierzchnia uda,
I
Ciag dalszy wbeli na str. nastepne). S4- i Ss - okolica krocza i odbytu.
276 Uklad nerwowy autonomiczny 277
Uklad llerw0.22:
Unerwienie segmentowe miesni
OKo
Unerwienie segmentowe miesni nie pokrywil sie z u.nerwieniem skóry, Gv. -l.7.0"'':J 1
Nizej przedstawione tabde prz,edstawiaja unerwienie milesni szyi, powierz- Sl~n~ank.':' ,
l1ac~~n':a..
chownych grzbietu, obreczy barkowej, konczyny górnej, klatki piersiowej,
brzucha, obreczy biodrowej i konczyny dolnej przez VII i IX nerw Se •...
ce
czaszkowy oraz galezie brzuszne nerwów rdzeniowych.

Unerwienie segmentowe narzadów wewne trznych

iota,olek
Narzady wewnetrzne rozwijaja sie z wewnetrznego listka zarodkowego
endodermy - i nie podlegaja procesowi metameryzacji. Narzady Wa,tY'oba
wewnetrzne sa unerwiane z segmentów rdzeniowych za posrednictwem
zwojów pnia wspólczulnego ukladu autonomicznego (patrz "Uklad auto- Tn.u!>tka.
nomiczny").
N e vk d.

14. Uklad nerwowy autonomiczny . JeLLto c"enk~e

~\ E GE\Al'1~N'-{ )
Uklad nerwowy autonomiczny (systema .nervosum auto/lOwicum) jest <jyube
czescia ukladu nerwowego, dzialajaca niezaleznie od woli czlowieka.
Uklad autonomiczny kieruje czynnosciami przebiegajacymi bez udzialu
swiadomosci, a zwiazanymi z trawieniem, oddychaniem, przemiana mate- L.
rii i rozrodem - stad tez dawniej nazywany byl uleladem wegetatywnym:-
badz idiotropowym (pojecie "uklad autonomiczny" wprowadzil w 1903
roku J. Langley, definiujac uklad autonomiczny jako' "unerwiajacy struk-
tury inne niz miesnie poprzecznie prazkowane"). Zadaniem ukladu auto-
110micznego jest utrzymanie stalego srodowiska wewnetrznego - hom~Qs:~
tazy ustroju. ~.-
Uklad nerwowy autonomiczny jest zbudowany z dVv'óch CZeSCl --- -------- lIana,d'j
pLCi.ow9
_ wspólczulnej i przywspólczulnej. W wiekszosci narzady sa unerwione
przez czesci wspólczulna i przywspólczulna (przy antagonistycznym dzia- ~a":ty/'l~a m;ed,,;~
laniu obu czesci lub - co wystepuje rzadziej - bez przeciwnego dziala.
nia), choc zdarza sie, ze niektóre narzady otrzymuja tylko wlókna wspól-
czulne badz tylko przywspólczulne. Wto~'j

Do narzadów unerwianych przez obie czesci ukladu autonomicznego, •.g~u(''lot'j

przy antagonistycznym dzialaniu, zalicza si,e: miesien sercowy, Illj.e-S.gie
gladkie wiekszosci naczyn tetniczych, zylnychi chlonnych, miesnie gla<ikie.- Ryc. 99. Schemat ukladu autonomicznego: a - zwój skrzydlowo-podniebienny i ZWOj uszny,
scian ukladupolcarmowego,' zwieracze ukladu pokarii:iOweio,-~lIliesnie b - splot sercowy, c - splot trzewny (sloneczny), d - zwój krezkowy górny, e - zwój
ktezkowy dolny, f - splot pod brzuszny dolny, g - zwoje miedniczne, h ~ zwój rzeskowy
'jladkie pecherzyka zólciowego, miesnie gladkieWQczowodÓ.W._lRic_4,.~~.a,
Liniami ciaglymi oznaczono czesc wspólczulna, a liniami przerywanymi czesc przywspólczulna
.Ql(}czowego oraz miesnie gladkie i gruczoly oskrzeli.
278
Uklad nerwo22 Uklad nerwowy autonomiczny 279

w sklad narzadów unerwianych przez obie czesci ukladu autonomicz_

nego, bez antagonistycznego dzialania (lub z czesciowym antagonizmem), Z dl.< ,..~t. Obv~c. z~
wchodza naczynia narzadów plciowych, gruczoly slinowe i gmczoly lzowe.
Wylacznie przez czesc wspólcZ'ulna sa unerwione: naczynia powlok tulo-
wia i konczyn, naczynia miesni konczyn, naczynia watroby i jej komórki,
miesnie gladkie narzadów plciowych meskich, miesien macicy, rdzen gruczo-
lów nadnerczowych, miesien zwieracz zrenicy, miesnie gladkie powiek i OCzo-
dolu oraz miesnie przywlosowe.
Do narzadów unerwionych wylacznie przez czesc przywspólczulna naleza: Zdh~t;J oc.'ZOdotoHe.
gruczoly dna zoladka, czesc zewnatrzwydzielnicza trzustki i komórki A wysp Hak z.a.I<.,,~tu
trzustkowych, gmczoly jelitowe oraz miesien zwieracz zrenicy. hi.pokamp4
Ogólnie mozna powiedziec, ze uklad autonomiczny swoimi wlóknami
wspólczulnymi i przY'.vspólczulnymi unerwia miesllie gladkie, miesien sercop- Ryc. 100. Mózg trzewny
wy, gruczoly oraz naczynia krwionosne, limfatyczne.
W odróznieniu od ukladu somatycznego (ojkotropowego), uklad auto-
nomiczny (idiotropowy) cechuje: Osrod:lci autonomiczne korowe wystepuja - prawdopodobnie (nie sa
- niemetameryczne rozmieszczenie osrodków w centralnym ukladzie jeszcze dokladnie poznane) - w zakretach oczodolowych plata czolowego,
nerwowyIll, w zakrecie hipokampa oraz w zakrecie obreczy. Tworza one tzw. "mózg
- wystepowanie w przebiegu wlókien nerwowych, odsrodkowych zwo- trzewny", którego dzialanie jest scisle zintegrowane z podwzgórzem.
jów nerwowych, które dziela neuron odsrodkowy na czesc pr~~dzwojowa
(galezie laczace biale) i zazwojowa (galezie laczace szare) - une;wf~e
dwuneu~onowe,
- powolne przewodzenie impulsów nerwowych (ok. 0,5 m/s),
- odmienna budowa tworzacych ten uklad nerwów (czesc zazwojowa
-. wlókna. szare Remaka),
- wydzielanie w synapsach eferentnych nie tylko acetylocholiny, ale:
równiez noradrenaliny,
- wystepowanie efektorów w innych czesciach ciala, czyli w miesniach
gladkich, w miesniu sercowym oraz w gruczolach.
Przy omawianiu budowy ukladu autonomicznego nalezy rozpatrzyc trzy
jego glówne elementy:
1. osrodki autonomiczne wystepujace w centralnyIll ukladzie nerwowym,
2. czesc wspólczulna i przywspólczulna,
3. sploty autonomiczne narzadowe wspólne dla czesci wspólczuln~j eJ - jo,dva
f?'0l . p~:zeolnte .

i .przywspólczulnej.
~ - j •.•dva. svod!wwe
14.1. Osrodki autonomiczne wystepujace w centralnym ukladzie nerwowym

Osrodki ukladu autonomicznego stanowia nadrzedneccntra zarówno j

lIIill .- a.d "iiI. t.'j L YI e
dla czesci wspólczulnej, j ak i przywspólczulnej. -Zlokalizowane sa w cent-
ralnym ukladzie nerwowym nawy§ok()sci kory inózgu, podwzgórza, Ryc. 101. Osr'odki autonomiczne podwzgórzowe: a - jadro przykomorowe, b - poje
rdzenia przedluzonego i rdzenia kregowego. midwzrokowe, c - jadro nadwzrokowe, d - jadro tylne guzowe, e - jadro grzbietowe
guzowe, f - jadro brzuszne guzowe, g - jadra cial su teczkowa tych

J
280 Uklad nerwowy Uklad nerwowy autonomiczny 281

Osrodki autonomiczne podwzgórzowe - zwane równiez podkorowy_

mi '--- znajduja sie w substancji szarej podwzgórza (opis tej czesci móz. - - Ja.dyo n. /li
gowia w razdziale "Miedzymózgowie"). Tworza one zespól 24 jader,
które dziela sie na jadra przednie, srodkowe i
tylne.
_Jadyo n.
Jadra przednie podwzgórza czyli jadrawzI:.oko.we (naleza do nich YII

m.in. jadra nadwzrokowe i przykomorowe oraz pole nadwzrokowe regu_

luja temperature ciala oraz - lacznie z hormonami wydzielanymi przez
tylny plat przysadki mózgowej - oddzialuja na wchlanianie wody w ka-
nalikach nerkowych (wazopresyna), skurcze macicy w czasie porodu
i proces laktacji (oksytoc;yna). Uszkodzenie tej grupy jader prowadzi do
przegrzania organi-zmuThipertermia), a takze do zaburzenia gospodarki
wodnej (moczówka prosta).
Jadra srodkowe podwzgórza, czyli jadra guzowe (m.in. jadra: tylne,
grzbietowe i brzuszne) maja prawdopodobnie wplyw na regulacje_ prze-
miany tluszczowej. Ich uszkodzenie prowadzi do tzw. zwyrodnienia.tl:llsz- '-.,_,l

- 9io.•••••
czowo-plciowego, którego objawami sa nadmierna otylosc oraz niedor~ 5~Yja
Se'",e'- -
wój narzadów plciowych zewnetrznych. zw"ieni e NC"Y';
Jadra tylne podwzgórza, czyli jadra suteczkowate (m.in. jadra<;:ia~
t'c.hawic;.t i O'Sk1oO~lll.a -
{f k ••••.•
iOnoSnY0\

-tlr-
osrodek
su teczkowa tych) zawieraja osrodki laknienia (glodu i sytosci), reakcji r:z.eokawo·rda~;o"';:J - Ko,;cl;m4
gó ••.••
emocjonalnych, a takze reguluja temperat.ura ciala. Zaburzenie funkc- \,/;Jd:ci e\;o";e
jonowania tych jader prowadzi do przechlodzenia organizmu (hypoter- pokl
mia) oraz utraty pamieci, która jest zastepowana przez zmyslenia (kon- CJ'l~i. bnuszJ'a
fabulacje) - zespól Korsakowa. pt"u.•••
od••poko''''''''''go --
Dla wiekszosci badaczy przednia czesc podwzgórza jest zwiazana -l SJ<.u,C-4miesili
py~">Iloso'"'::fch

z czescia przywspólc:l':J:.111a,a tylna - z c~esciawspólczulna ukladu

au tonomicznego.
Rozlegle uszkodzenie podwzgórza powoduje wystapienie zlozonego J~ - ~or\CJ)/".
d<>l"lI.

zespolu chorobowego, zwanegomiedzymózgownica.

Osrodki autonomiczne rdzenia, przedluzonegotworza: osrodek.naczy-
nioruchowy, osrodek oddychania, osrodek polykania i osrodek wymiotnY-n
Na szczególna uwage zasluguja przede wszystkim dwa pierwsze osrodki. - odda"""'e ma~zu. Kat••.
Osrodek naczynioruchowy - jest zbudowany z czesci górnej - naczy- Ryc. 102. Osrodki uklad n auto-
nomicznego w pniu mózgu Gad-
niozwezajacej, i z czesci do.lnej - naczyniorozszerzajacej. -.--.-- ni nerwów czaszkowych III, VII, ()
Osrodek oddechowy - zlokalizowany w poblizu jadra oliwki - skla- IX. X) i w rdzeniu kregowym
da sie z osrodka_ wdechu i osrodka wydechu. Uszkodzenie osrodka
naczynioruchowego badz osrodka oddechowego (np-. przez zerwanie wie-
zadla poprzecznego kregu obrotm:'lego) powoduje zgon w nastepstwie powoduje zapadniecie galki ocznej, zwezenie zrenicy i opadanie powieki
zaburzen w ukladzie kraienia lub W ukladzie oddechowym. górnej (zespól Homera),
Osrodki autonomiczne rdzenia kregowego znajduja sie w istocie szrej -- osrodki wlosoruchowe, naczynioruchowe PoJ()wy9:z.ieln~.9?:e,polo- i
otaczajacej kanal srodkowy (tzw. ~sI:0dki okoloWY$.<;;iÓlkowe).--Sa:~ zone l1awysokosci CS-L3,
_ osrodek rze_skg.wQ~rdzeniowy, lezacy na wysokosciCs=:::Th1, uner- - osrodki erekcji, ejakulacji, mikcji i defekacji, zlokalizo.wane. na
wiajacy miesnie gladkie oczodotu, galki ocznej i powiek. Jego uszkodzeni(: poziomie SI-53'
282 Uklad nerwowy autonomiczny 283
Uklad nerwowy

14.2. Budowa czesci wspólczulnej i przywspólczulnej ukhdu autonomicznego

14.2.1. Czesc wspólczulna

Czesc wspólczulna ukladu autonomicznego (pars sympathica systema-
tis autonomici), zwana równiez czescia sympatyczna, jest utworzona przez
czesc osrodkowa i czesc obwodowa. Czesc osrodkowa stanowia jadra
posrednio-boczne, lezace w rogach bocznych rdzenia kregowego na wyso~
n".
kosci 'Jh.--L3, a czesc obwodowa -zwoje wspólczulne oraz wlókna seYCONe

obwodowe wspólczulne. Zwoje wspólczulne (ganglia sympathici) s.Lsku-Ri-

z~ój 9j,J'i2iol1;~t,j
skiem substancji szarej czesci wspólczulnej. Czesc wspólczulna ukla.cfu:
autonomicznego charakteryzuje sie wystepowaniem duzej liczQy. zwojów
.s.plot.
nerwowych. Wyróznia sie trzy rodzaje zwojów vispólczulnych:"zwoje
SCYCOH!j

przykregowe (ganglia paravertebralia), lezace wzdluz kregoslupa na bocz-

nej powierzchni trzonów, zwoje przedkregowe (ganglia praeverte.b.talia),
zlokalizowane przed kregoslupem, oraz zwoje koncowe (gangJfa termina- Zwoje p~eYS~ONe
pruli- ,,~pct~"" Lne'l0
le), zwane równiez sródsciennymi, poniewaz sa polozone wsci;i~acb.
1\. tv~eH"~
narzadów. Wsród ww. zwojów najwieksze znaczenie maja zwoje.pI:"gy- ",it;I<:,",,~
kregowe, które laczac sie ze soba wlóknami podluznymi i poprzecznymi
tworza tzw. pien wspólczulny. -~
rL.ty:tc""0 !:l
Pien wspólczulny ,"",n~~Js:f.,'j
~plol t"'e •..•
n'l
Pien wspólczulny (truncus sympa~bJclls) biegnie po obu stronach kre-
goslupa, od podstawy czaszki do wysokosci kosciguzicznej. Zbudowany Z;lOje b.~u>,.""
jest z 21-23 zwojów polaczonych ze soba wl6knami podluznymi, czyli SpLoL
",iC;O%~k.<-"l;o",'1
P"'" ""pQ-t<-"uLI"le90
galeziami miedzyzwojcwyrni, oraz wlóknami poprzecz~yilli-,-kt:óre lacza
zwoje lezace po stronach przeciwnych, czyli galeziami zespalajacymi.
W zaleznosci od wysokosci kregoslupa, pien wspólczulnyd:iieli sie na
czesci: szyjna, piersiowa, brzuszna j miedniczna.
Czesc szyjna pnia wspólczulnego sklada sie z trzech zwojów: górnego,
srodkowego. i dolnego, przy czym zwój dolny - laczac sie z pierwszym ZNoje ""'~d",Lc;:"e
zwojem piersiowym,tworzy zwój gwiazdzisty (gaJ.lglion stellatum). Zwoje_ pnia w5póL,"zulne~o
szyjne pnia wspólczulnego oddaja polaczen;~-d; -~erw6w czaszk-ówycli]x, !>pLot
p",db.w;-x"~
X i XII, a takze do nerwów rdzeniowych splotu szyjnego i ramiennego. doL".':l

Wlókna odchodzace od zwojów szyjnych oraz od górnych zwojów pier-

siowych pnia wspólczulnego tworza nerwy sercowe, które dochodza prze- .zJ.l~;' r'liepa~:&!j••tlj

de wszystkim do splotu sercowego.

Zakres unerwienia: jama nosowa, jama ustna, slinianki, galka oczna,
i
ucho srocL1wwe,narzady szyi, serce, naczynia krwionosne, skóra glowy szyi.
Czesc piersiowa pnia wspólczulnego jest zbudowana z 10-12 zwojów
polozonych w okolicy glów zebrowych. Zwoje piersiowe oddaja polacze-
Ryc: 103. Pien wspólczulny oraz glówne sploty i nerwy czesci wspólczulnej ukladu auto-
nomicznego (kolorem szarym zaznaczono elementy centralnego ukladu nerwowego i frag-
menty nerwów· rdzeniowych, natom.iast aorta wraz z jej glównymi odgalezieniami zostala
zakropkowana)
284 Uklad nerwowy Uklad nerwowy autonomiczny 285

nia do wszystkich nerwów rdzeniowych czesci piersiowej oraz galezie
dochodzace do narzadów klatki piersiowej i jamy brzusznej. W przebiegu
wlókien autonomicznych odcinka piersiowego wystepuja sploty autonomi_
czne: sercowy - najwiekszy splot klatki piersiowej, plucny i aortowy
piersiowy. f>onadto ze zwojów czesci piersiowej ukladu autonomicznego
odchodza samodzielne nerwy trzewne, tj. nerw trzewny wiekszy (n. splan-
chnicus major), nerw trzewny mniejszy (n,splanchicus minor)· i cz~samt
wystepujacy nerw trzewny najmniejsiy.- ...
Zakres unerwienia: narzady klatki piersiowej i jamy brzusznej, skóra
klatki piersiowej oraz naczynia krwionosne odcinków piersiowego i brzu-
sznego.
Czesc brzuszna pnia wspólczulnego jest utworzona przez 4-5 zwojów
które wystepuja pomiedzy przepona a koscia krzyzowa. Ta cze§CpDi~
wspólczulnego w przebiegu swoich wlókien posiada liczne sploty, posród
których najwazniejszymi sa: splot trzewny, czyli sloneczny .- najwiekszy
splot jamy brzusznej, okreslany czesto jako mózg trzewny, splot miedzy-
krezkowy oraz splot podbrzuszny górny.
Zakres unerwienia: narzady'likladu pokarmowego, nerki, gruczoly
plciowe, skóra jamy. brzusznej oraz aorta brzuszna wraz z jej odgalezie-
niamI.
Czesc miedniczna pnia wspólczulnego zawiera 3--4 parzystc.z"",S!.ie
krzyzowe oraz nieparzysty (ostatni) zwój guziczny (ganglion impar). Zwoje
te leza na przedniej stronie kosci krzyzowej. Z ta czescia pnia '.vspólczul-
14.2.2. Czesc przywspólczulna
Czesc przywspólczulna ukladu autonomicznego (pars. parq.sympathica
systematis autonomici), zwana równiez czescia parasympatyczna, nie ma ..
odrebnej budowy morfologicznej - nie tworzy oddzielnych nerwów
- lecz korzysta z niektórych nerwów czaszkowych i rdzeniowych. W cze-
sci przywspólczulnej wyróznia sie odcinek glowowy (czaszkopwy), zwiaza-
ny z nerwami czaszkowymi posiadajacymi wlókna przywspólczulne, oraz
odcinek krzyzowy, polaczony z nerwami rdzeniowymi odchodzacymi od
3. i' 4. segmentu krzyzowego.
Czesc glowowa ukladu przywspólczulnego
Do tej czesci ukladu przywspólczulnego naleza wlókna przywspólczul-
ne przebiegajace w obrebie nerwów czaszkowych: III - okoruchowego,
VII - twarzowego, IX - jezykowo-gardlowego i X - blednego.
Czesc przYWspólczulna nerwu okoruchowego posiada swoje jadro poczat-
kowe w sródmózgowiu (obok 'Jadra ruchowego tego nerwu), zwane jadrem
dodatkowym (nucleu accessorius) lub jadrem Westphala - Edingera. Stad
wlókna przedzwojowe poczatkowo biegna wraz z wlóknailli ruchowymi,
a na'stepnie odchodza od galezi dolnej do zwoju rzeskowego. ·Wlókna
zazwojowe unerwiaja miesien zwieracz zrenicy oraz miesien rzeskowy.
Czesc przywspólczulna ner.wu twarzowego ma swój poczatek w dolnej

A
neEo zwiazany jest splot podbrzuszny dolny. ,7 czesci mostu w obrebie jadra slinowego górnego (nucleus salivatorius
Zakre unerwienia: narzady polozone w obrebie miednicy malej, narza- superior), skad wlókna przedzwojowe dochodza do zwoju podzuchwowe-
dy plciowe zewnetrzne, skóra miednicy i konczyny dolnej oraz 'tetnica
biodrowa zewnetrzna i wewnetrzna, '" ;;1(0"'''9°
,; dO
m. z;,.JieV8G:za
m. y ~ :Z~4"':C!J
Obwodowe wlokna wspólczulne sa wlóknami dwuneuronowymi, po-
niewaz w przebiegu wlókien wspólczulnych odsrodkowych wystepuje za-
wsze zwój nerwowy, .zwój ten dzieli wlókna na czesci przedzwojowa Jd,dYQ
i zazwojowa. ~~o.>_
Wlókna przedzwojowe sa neurytami komórek tworzacych jadra p.o-
srednio-boczne rogów bocznych rdzenia kregowego .. Wychodza z rdzenia.
kregowego razem z korzeniami przednimi, po czym dochodza do zwoju
d_'''.',~~(Jv
":... :b.d)

r/;:~ ,
wspólczulnego (zwoju przykregowego badz zwoju przedkregowego). Po-
niewaz wlókna te posiadaja oslonke mye1inowa, przeto navjWa sie je
wlóknami laczacymi bialymi.
:. . / -t"o •.•.•
tJ
Wlókna zazwojowe odchodza od zwojów wspólczUlnych (przykregowego
badz przed kregowego ) i razem z brzusznymi oraz. grzbietowymi galeziami { ..' .<: ~\
nerwów rdzeniowych podazaja· do miesni gladkich, gruczolów, skóry i na-
czyn krwionosnych. Wlókna te nie posiadaja oslonki myelinowej i dlatego 104. Wlókna przywspólczulne przebiegajace w nerwie okoruchowym ~ III (wlókna
nazywa sie je wlóknami laczacymi szarymi (wlókna Remaka). przedzwojowe oznaczono linia ciagla, a wlókna zazwojowe ~ linia przerywana)
286 Uklad nerwowy autonomiczny
Uklad nerwo~y 287

J"'D1.o ~L~"o'«I!
B';vne --~ 1/· . .

t:::o~rlT1 ]aolvo sunO/..,e

doLne

Si•."ndo b
"' ..• , .•.. ,
.... .•...•. -.

Jft
""-

Ne •.•.• JJI~l<QWO-
..gS!~9tQh!'1- ~
, .,;

pad-iUGnkD"''''
/?
Ryc. 105. Wlókna przywspólczulne przeb.iegajace w nerwie twarzowym - VII: a - nerw i
Ryc. 106. Wlókna przywspólczulne przebiegajace w nerwie jezykowo-gardlowym _ IX:
oczny, b - nerw szczekowy, c - nerw jezykowy bedacy galazka nerwu zuchwowego. a - slinianka' przyuszna, b - gruczoly nasady jezyka (Wlókna przedzwojowe oznaczono
Wlókna przedzwojowe oznaczono linia ciagla, a wlókna zazwojowe linia przerywana linia ciagla, a wlókna zazwojcwe linia przerywana.)

go. Wlókna zazwojowe unerwiaja slinianki podjezykowa i podzuchwow,a" Cz esc kr Z yzow a uklad u p r zyws p ólczul.ne go
gruczol lzowy, gruczoly jamy nosowej, podniebienia. miekkiego, gardzieli...
ijezyka. Czesc krzyzowa. ukladu przywspólczulnego jest utworzona przez
. Czesc przywspólczulna nerwu jezykowo-gardlowego rozpoczyna ..sie jadra posrednio-przysrodkowe, lezace na wy~okosci S3 i "S4' a takze
w jadrze slinowym dolnym (nucleus salivatorius inferior) polozonym przez wlókna obwodowe odchodzace od tycli~jader. WlÓkna teG.a-
w rdzeniu przedluzonym, po czym wlókna przedzwojowe osiagaja zwqj ko .' wlókna przedzwojowe) wychodza z rdzenia kregowego korze-
uszny. Wlókna zazwojowe unerwiaja slinianke przyuszna, a takze blone niaini brzusznymi i nastepnie biegna w obrebie nerwów rdzenio-
sluzowa i gruczoly jezyka, dna jamy ustnej, dziasel oraz wargi dolnej. wychdo miednicy malej. Dopiero tutaj oddzielaja sie od nerwów rdze-
Najwiekszy zakres unerwienia posiada czesc przywspólczulna nerwu niowych i jako samodzielne nerwy (nerwy trzewne miedniczne) do-
,.blednego, majaca swój poczatek w jadrze grzbietowym nerwu blednegQ, chodza do zwojów miednicznych, wchodzacych w sklad splotu· pod-
które lezy w obrebie rdzenia przedluzonego. Wlókna przedzwojowe nerwu brzusznego dolnego, lub do zwojów sródsciennych, lezacych .w __
Il_arza-
blednego dochodza do zwojów lezacych w scianach unerwianych narza- dach. Od tych zwojów - jako wlókna zawojowe' - dochodza
<:i.ów lub w ich poblizu (zwoje sródscienne). Wlókna zazwojowe unerwiaja: d'Q unerwianych narzadów: jelita grubego (od trzeciej, koncowej-.cze-
gardlo, krtan, przelyk, tchawice, serce, ostkrzela, zoladek, jelito cienkie, sci okreznicy poprzecznej), miesni gladkich naczyn·--krwionosnych . I
jelito slepe, okreznice wstepujaca, okreznice poprzeczna, watrobe, trz.tl.~t~ miednicy, brzusznej czesci moczowodu, pecherza moczowego i narzadów
ke, nerki, sledzione oraz brzuszna czesc moczowodu. plciowych. I
 288 Uklad nerwowy Uklad nerwowy autonomiczny 289

I
14.2.3. Lokalizacja neuronów wspólczulnych przywspólczulnych i 14.3. Sploty autonomiczne narzadowe
unerwiajacych poszczególne czesci ciala
i W wyniku zmieszania sie wlókien czesci wspólczulnej i czesci przy-
Granica przywspólczulnego unerwienia narzadów pomiedzy czescia wspó.lczulnej powstaja slpoty autonomiczne (plexus autonomici) majace
glowowa (nerwem blednym) a czescia krzyzowa jest wysokosc dwóch charakter splotów mieszanych (wspólczulno-przywspólczulnych). Leza one
trzecich okreznicy poprzecznej -- punkt Cannona-B6hma. badz w jamach ciala, badz w scianach narzadów, aw ich sklad wchodza
I liczne zwoje mogace tworzyc sploty wtórne.
Do najwiekszych splotów autonomicznych zalicza sie:
Lokalizacja neuronów wspólczulnych i przywspólczulnych unerwiajacych poszczególne w klatce piersiowej - splot sercowy,
czesci ciala
w jamie brzusznej - splot trzewny,
Czesc wspólczulna w miednicy malej - splot pod brzuszny dolny.
S p lot s e r c o w y (pIexu.l' cardiacus) lezy na wysokosci wklesle-
przedzwojowych
Cs
Tho (Th1)
Th1
Th2
1'h12
ThlO -(Th, w--- segmentach
zwoje
zwój
-(Thl1)
(Tho) L2
Th'2 Th2
szyjne
gwiazdzisty
ledzwiowe
szY.iny (ThJ
splotów
-'splotów
(L) aL2
Ths
Ths górny
(ThJ
(Th7) i
i zazwojowych
piersiowe
pod
jamy brzusznych
krzyzowe
brzusznej
go (górnego i dolnego) Lokalizacj
Glówna
neuronów neuronów
lokalizacja go brzegu luku aorty i w miejscu podzialu pnia plucnego. Do splo-
tu. sercowego dochodza galezie wspólczulne odchodzace od czesci szyj-
nej . pnia wspólczulnego i
od jego czesci piersiowej (nerwy sercowe)
oraz galezie przywspólczulne nerwu blednego. Splot sercowy zawie-
ra zwoje sercowe, a takze liczne mniejsze zwoje. Od tego splotu od-
chodza wlókna dochodzace do miesnia sercowego regulujac przyspieszenie
akcji serca, zwiekszenie sily skurczu i
przewodnictwa ukladu przewodza-
cego oraz rozszerzanie naczyn wiencowych (poprzez wlókna wspólczulne),
a takze powodujac zwolnienie akcji serca, zmniejszenie sily skurczu
i przewodnictwa ukladu przewodzacego serca (poprzez vvlokua przywspól-
czull1~~i;, rR~E;..}N", - i".c,'" [""''''-'1 '=>"'['<:;1" M 'l>"O;veQ'''''1;.( \ ':ti1:"e-i:lN'1
11<:7,,&
Splot trzewny (plexus 2eliactls) z racji swojej funkcji Jest okreslany
I
jako mózg trzewny (cerebrum abdominale),a dawniej z powodu
----c"_,

Cze s.c przy w spólcz ul n a promienistych wypustek biegnacych we wszystkich kierunkach - jako

oHIdwóchIX
wego trzecich
przecznej okreznicy
Narzady VII po-
n. twarzowego
Lokalizacja neuronów
Xn. neuronów
twarzowego
]adro
jadro
I
Glówna
zwój
zwój
slinowe
zwoje VII
przywspólczulne
rzeskowy
zazwojowych
pod
grzbietowe
uszny lokalizacja
zuchwowy
n. blednego
skrzydlowo-podniebienny
górne
sródscienue
dolne -- splot sloneczny (plexus soIari.l').
Splot trzewny;-leiacyna wysokosci 12 kregu piersiowego i l kregu
rzyuszna
yi, klatki ledz\viowego, otacza pien trzewny. Od góry splot ten laczy sie ze splotem
aQrtowym piersiowym, a od dolu - ze splotem miedzykrezkowym. Splot
trz~"lNriytworza zwoje trzewne, krezkowy" górny i
aortowo-nerkowy. Po··
nadto w sklad splotu trzevinego wchodza sploty wtórne: trzustkowy,
nadnerczowy, nerkowy, jadrowy badz jajnikowy, zoladkowy górny i dol-
ny, watrobowy i sledzionowy.
. Do splotu trzewnego dochodza galezie wspólc;Z"Ulnew postaci nerwów
trze.wnego wiekszego, trzewnego mniejszego i trzewnego najmniejszego
oraz wlókien odchodzacych od brzusznej czescippia wspÓlCzulnego.
Galezie przywspólczulne dochodzace do splotu trzew~ego sa wlóknami
nerwu blednego, . -._.-'
Splot trzewny i jego sploty wtórne unerwiaja prawie wszystkie narzady
jamy brzusznej wysylajac wlókna nerwowe do ich miesni gladkid.i--ora~ do
gruczolów. -- . ..--'

"
290 Uklad nerwo~ Uklad nerwowy autonomiczny 291

wtórne w postaci splotów odbytniczych, pecherzowych oraz u mezczyzn

III - splotów sterczowych i nasieniowodów, a u kobiet - w postaeLsplotu
maciczno-pochwowego.
Do splotu podbrzusznego dolnego dochodza galezie wspólczulne od-

r---I" '~
_~_ ''',
! \ .•.----- ~'

oko •• - - - - ~'b - -- - ..•'" , chodzace od czesci miednicznej pnia wspólczulnego oraz galezie przy:-
I S·"czolhcwy ..•••.- - - - -\:;J- - _ ~ " wspólczulne krzyzowej czesci ukladu przywspÓlczulnego. Wlókna tego
splotu unerwiaja narzady miednicy malej lacznie z koncowym odcinkiem
s.l;"i ..•~k.J
pYL)'Us..tna ukladu pokarmowego.

)I;ni~n~a
podiuctn"lf'owa
- <, 14.4. Dzialanie ukladu autonomicznego
.•.. --.;..---
i podje.zyx()w.a

Uklad autonomiczny oddzialuje na wszystkie narzady, tkanki i komó-

rki ustroju poprzez:
_", - naczynia krwionosne, na które wywieraj a wplyw nerwy bledne
---
--
~n\1 i nerwy wspólczulne,
- miesnie gladkie narzadów wewnetrznych, które podlegaja kontroli
l ~~~. I - TJtfi
ukladu autonomicznego,
-'-'..- hormony, czyli substancje czynne uwalniane pod wplywem ukladu
autonomicznego,
z"tad.".j&lito - T"tz. Dzialanie ukladu autonomicznego na narzady
c..QnJci •. W ••1roOll,
lr'xus-U.J.j.lilo
gyuW. ~S>l<a '$~lWI.p. PONQ..~4"11.\ j)~
- L3 Narzad Czesc wspólczulna Czesc przywspóldulm!

Narzad wzroku
-51 . zrenica rozszer zanie zwezanie
jelito k~nCOWiJl soczewka akomodacja
""Y,Ul,d1 p1cic",.e. :gruczol Izowy maly wlyw stymulowanie wydzielania
Pllc),e:fZ ~OC'%OW'f Serce .
- Ss
czestosc pracy przy:.pieszanie zwalnianie
sila pracy wzmacnianie
/ naczynia wiencowe
Naczynia obwodowe
rozszerzanie
zwezanie
zwezanie
rozszerzanie
P"'" •.••
"'p<H;')t.u~l'l9
Oskrzela rozszerzanie zwezanie
Przelyk rozkurczanie skurczanie
Zoladek i jelita zwalnianie perystaltyki w~aganie perystaltyki
Ryc. 107. Schemat ukladu autonomicznego: a - zwój rzeskowy, b - zwój skrzyd"
Gruczoly ukladu pokarmowego zahamowanie czynnosci pobudzanie dzialalnosci
lowo-podniebienny, c - zwój uszny, d - zwój podzuchwowy. Linie grubsze oznaczaja czesc Slinianki mniej sliny, gesta wiecej sliny, wodnista
przywspólczulna, a linie ciensze czesc wspólczulna. Za pomoca linii ciaglych - zarówno Pecherz moczowy
w czesci wspólczulnej, jak i przywspólczulnej przedstawiono wlókna przedzwojowe, a linii rozkurczanie skurczanie
miesnie gladkie
przerywanych - wlókna zazwojowe. zwieracze skurczanie rozkurczanie
Narzady piciowe zwezanie naczyn rozszerzanie naczyn, erekcja
Splot podbrzuszny dolny (plexus hyp,ogasU:icusil1!erior), zwany . Gruczoly potowe zageszczanie wydzieliny rozrzedzanie wydzieliny
równiez splotem miednicznym (plexus Pelvinus), lezy~a przeponie_mied- ogólna aktywacja zahamowanie
}licznej, po obu stronach odbytnicyjpe,cheJ:':z.a moczowego. Zawiera sploty I_Dzialanie
Kora mózguogólne
ergotropowe trofotropowe
 Uklad nerwowy autonomiczny 293
292
Uklad nerw~
- korzystanie z róznorodnych procesów fizjologicznych zapewniaja_
cych tkankom normalna czynnosc.
Aby wewnetrzne procesy zyciowe przebiegaly prawidlowo, mieQ.~y,
ukladem wspólczulnym a ukladem przywspólculnym musi istniec har-
monia, a w zaleznosci od potrzeb raz jeden, raz drugi uklad zostaje
pobudzony do dzialania. Oba uklady zarzadzaja czynnosciami poszczegól_
nych narzadów, róznica polega jedynie na sposobie wplywania na czynno-
sci, którymi kieruja te uklady.
Na podstawi analizy tabeli mozna stwierdzic, z.e czesc wspólczullJ.a
ukladu autonomicznego jest nastawiona na wydatkowanie energii, __
.na
pr'ace i dzialanie. Przejawia sie to pobudzeniem akcji serca, wzmozeniem -
wentylacji pluc, a takze dobrym ukrwieniem aparatu miesniowego, przy
"'''ceptoy
jednoczesnym zahamowaniu funkcji ukladów pokarmowego, moczowego
i 'gruczolów.
Czesc przywspólczulna - przeciwnie - odpowiada za regenerowa!lie.,
sil, odprezenie i kumulacje energii.
'j Te przeciwstawne czynnosci widoczne sa przede wszystkim w rytmie Ryc. 108. Schemat luku odruchowego w ukladzie autonomicznym: a - neuron dosrodkowy
dobowym: w dzien przewaza dzialanie czesci wspólczulnej, a w!1:29'_ (linia ciagla), b - róg boczny rdzenia kregowego, c - neuron odsrodkowy przedzwojowy
(linia przerywana), d - zwój autonomiczny pnia wspólczulnego, e - neuron odsrodkowy
czesci przywspólczulnej. Takze w czasie ,wysilku fizycznego pobudzona' zazwojowy (linia przerywana)
jest czesó wspólczulna, natomiast w trakcie odpoczynku aktywniejszy jest
uklad przywspólczulny. W prawidlowych warunkach obie czesci ukladu
autonomicznego utrzymuj~ równowage czynnosciowa, która nosi nazwe
,
na2iecia aJHQP-omicznego.',
.,"" ;'~'."~"""-'--"-"" ,,-- -
' -, ~._.~-_... ,. .. .. ...

I
14.5. Luki odruchowe ukladu autonomicznego

Jednostka czynnosciowa ukladu autonomicznego - podobnie jak

i ukladu somatycznego - jest luk odruchowy. Rózni sie on od luku
odruchowego somatycznego tym, ze ne:uron odsrodkowy luku odruchowe-
go autonomicznego sklada sie z dwóch czesci (neuronów) - czesci
przedzwojowej i czesci zazwojowej - a w jego przebiegu wystepuj\~
zawsze zwój nerwowy autonomiczny (np. zwój przykregowy, przedkregp-
wy lub sródscienny).
Luk odruchowy autonomiczny tworza:
a) receptor (np. gruczol),
b) neuron dosrodkowy (czuciowy),
c) rogi boczne rdzenia kregowego,
d) neuron odsrodkowy: wlókna przedzwojowe (galazka laczaca biala), Ryc. 109. Przebieg obwodowych wlókien wspólczulnych odchodzacych od rogów bocznych
rdzenia kregowego: a -" galaz brzuszna, b - galaz grzbietowa, c - galaz oponowa,
zwój nerwowy autonomiczny (przedkregowy badz przykregowy), wlókna d - róg boczny rdzenia kregowego, e - zwój pnia wspólczulnego. Linia ciagla oznacza
zazwojowe (galazka laczaca szara dochodzaca do nerwów odsrodkowych wlókna przedzwojowe, a linia przerywana - wlókna zazwojowe.
rdzeniowych),
294 Uklad nerwowy Uklad nerwowy autonomiczny 295

e) efektor (np. skóra, miesnie).
Jak widac, typowy luk odruchowy w ukladzie autonomicznym sklada
sie z· trzech neuronów: dosrodkowego, odsrodkowego przedzwojowego
i zazwojowego.
Neuron odsrodkowy zazwojowy podaza do odpowiedniego receptora
poprzez ·galaz brzuszna (najczesciej), galaz grzbietowa badz galaz opono-
wa·
W zaleznosci od polaczenia receptora z efektorem, w ukladzie auto-
nomicznym wyróznia sie nastepujace luki odruchowe:
- luk odruchowy trzewno-skórny - przebiega od narzadu wewnetrz-
nego do skóry. Objawami tego odruchu moze byc wystepowanie przeczu-
licy skóry, zwezenie naczyn WloSovlatych skóry oraz napiecie skórne (np.
"gesia skóra';) - luki tego typu maja sklonnosc do rozprzestrzeniania sie
na znaczny obszar skóry,
-- luk odruchowy trzewno-ruchowy - przewodzi impulsy od narzadu
wewnetrznego do miesni. Przejawem tego odruchu jest wzmozone napiecie
miesni, wystepujace przy schorzeniach narzadów wewnetrznych,
luk odruchowy trzewno-trzewny - wystepuje pomiedzy narzadami
trzewnymi i jest podstawa wzajemnego oddzialywania narzadów wewnet-
rznych,
- luk odruchowy skórno-trzewny - biegnie od receptora skórnego
Gak równiez z tkanki podskórnej, miesni lub sciegien) i dochodzi do
naq:adu-wewnetrznego.
W wiekszosci wypadków wlóknC;l. dosrodkowe przew()dza impulsy
z nar~adów wewnetrznych. W warunkach prawidlowych bodzce dzialajace
na narzady wewnetrzne przewaznie nie docieraja do swiadomosci czlowie-
ka jako bodziec bólowy, z wyjatkiem silnego bólu narzadu. Równiez
moga byc odczuwane zjawiska patologiczne w obrebie narzadu (np.
przesuwanie sie kamieni nerkowych przez moczowody). Oprócz bólów
dotyczacych bezposrednio danego narzadu wewnetrznego, w chorobach
narzadów wewnetrznych moze wystepowac tzw. zjawisko bólu przeniesio-
C"I

Sevce Th3·Th"l

.--..
?•.~et~k Th't,ThS

n..

Tha - Th.••

J~u:to c':e':'k~e Th1"

]el..i.to gVlIbe Th11

~a.
Nf! •.. ]d,d)'o Th10 - L.oj

Pe,.::hev;r, moc.~o•••':l Th1l - Li

R)'c. 110. Schemat luku odruchowego trzewno-skórnego: a - wlókna dosroókowe, b - róg

boczny rdzenia kregowego, c - wlokna odsrodkowe przedzwojowe, d - zwój pnia
Ryc. III. Segmentowe unerwienie czuciowe sciany klatki piersiowej i sciany brzucha (po
wspólczulnego, e - wlókna odsrodkowe zazwojowe. Linia ciagla Oznaczono wlókna dosrod-
lewej stronie zaznaczono miejsca - tzw. pola Heada - w których wystepuja bóle zwiazane
kowe - czuciowe, a linia przerywana wlókna odsrodkowe - przedzwojowe i zazwojowe. ze schorzeniami narzadów wewnetrznych)
296 Uklad nerwowy
nego. Badania kliniczne - prowadzone przez Heada - potwierdzily, ze
w chorobach narzadów wewnetrznych poszozególne segmenty (dermato-
my), czy kilka sasiednich segmentów skórnych, wykazuja nadmierna
wrazliwosc dotykowa - sa to tzw. pola (strefy) Heada. Wrazliwosc
dotykowa skóry moze pojawiac sie bez bólu, którego przyczyna jest chory
narzad. W .obrebie pól Heada moga wystepowac miejsca o wzmozonej
wrazliwosci bólowej - sa to tzw. punkty maksymalne.
Przyklady zmian odruchowych:
- choroby trzustki wywoluja przeczulice skórna w segmentach
Th7-Th9 po stronie lewej,
- schorzenia woreczka zólciowego sa przyczyna przeczulicy skórnej
wystepujacej w segmentach Th4-Th7 po stronie prawej.
Ziawisko bólu przeniesionego (pola Heada) zostalo wykorzystane
w ch;robach narzadów wewnetrznych. Zastosowanie zabiegów terapeuty-
cznych na okreslone pola zmian chorobowych korzystnie wplywa na
lagodzenie przebiegu schorzenia.
15. Narzady zmyslów i drogi zmyslowe
Uklad narzadów zmyslów jest utworzony przez narzady: wzroku,
sluchu, równowagi, smaku i wechu.
Narzad wzroku jest samodzielnym organem posiadajacym l.iczne ele-
menty pomocnicze. Komórki zmyslowe sa pobudzane przez fale swietlne.
Narzad wzroku informuje o wlasciwosciach otoczenia.
Narzady sluchu i równowagi sa morfologicznie zespolone w bledniku,
czyli w uchu wewnetrznym, a ucho zewnetrzne i ucho srodkowe naleza
t);lko do narzadu sluchu. Komórki zmyslowe narzadu sluchu sa pobudza-
ne przez fale glosowe, a komórki zmyslowe narzadu równowagi - przez
ruchy i zmiany polozenia glowy.
Narzad smaku odbiera smak: slodki, kwasny, gorzki, slony, alkaliczny
i metaliczny. Znajduje sie na poczatku drogi pokarmowej, glównie na
jezyku i informuje o wlasciwosciach pobieranego pokarmu.
Narzad powonienia miesci sie w jamie nosowej. Informuje o wlas-
ciwosciach wdychanego powietrza. Komórki zIIlyslowe. ~a. pobudzane nie
tylko przez czasteczki powietrza oddechowego, ale równiez i atmosferycz-
nego. . Galka oczna (bulbus oculi) spoczywa w oczodole na }.'~go.-ciele._Uusz-
Od komórek zmyslowych odchodza wlókna nerwowe, których kolejne
neurony doprowadzaja impulsy nerwowe do osrodków korowych, celem
uswiadomienia przez czlowieka danego rodzaju inform.acji. DrQgLzm.ys·
lowe sa drogami wieloneuronowymi. Pierwszy neuron staIlo~ia ..wypustki
Narzady zmyslów i drogi zmyslowe 297
komórek zmyslowych, które docl:lOdza do zwojów okolonarzadowych (np.
w drodze sluchowej zwój spiralny slimaka, czy w drodze statycznej
- zwój przedsionka). Kolejnym neuronem jest w wiekszosci wypadków
nerw czaszkowy (np. I, II, VIII) dochodzacy do odpowiedniego jadra
nerwowego. Od tego jadra nerwowego zaczyna sie zasadnicza droga
nerwowa (poprzednie neurony mozna uznac za neurony obwodowe),
która dochodzi do podkorowych osrodków, np. wzroku - cialo kolan-
kowate boczne, sluchu - cialo kolankowate pr:zysrodkowe. Ostatni neu·
ron dróg zmyslowych stanowi neuron podkorowo-korowy, doprowadzaja-
cy impuls nerwowy do korowego osrodka znajdujacego sie w odpowied-
nim placie kory mózgu. .
Nalezy dodac, ze w kazdej drodze zmyslowej wystepuja polaczenia
osrodków podkorowych z innymi osrodkami nerwowymi, przez co dany
impuls zmyslowy wplywa na czynnosc innych narzadów, np. bodziec
wzrokowy wywoluje odruch zreniczny badz odruchowe poruszanie galka
oczna, impuls wechowy moze byc powodem odruchu wymiotnego itp.
Ponadto do grupy narzadów zmyslów zalicza sie równiez narzad
czuci·a. Wystepuje on na calej powierzchni skóry, a takze w obrebie
aparatu ruchu i narzadów trzewnych. Wyróznia sie' dwa rodzaje czucia
- powierzchowne i glebokie. Narzady czucia powierzchownego sa zlokali-
zowane w naskórku, skórze wlasciwej i w blonie sluzowej. Sa to wyspec-
jalizowane receptory odbierajace rózne rodzaje czucia: dotyku, ucisku,
bólu i temperatury (ich dokladniejszy opis w rozdziale "Powloka wspól-
na"). Receptory czucia glebokiego wystepuja: w ukladzie lacznotkan-
kowym (w powieziach. okostnej, omiesnej isródmiesnej), w torebkach
stawowych i ich wiezadlach, w miesniach, sciegnach, scianach naczyn
krwionosnych oraz w trzewach.
15.1. Narzad wzroku
Narzad wzroku{()rga1U-!m .."tI~us) sklada sie z oka oraz narzadów dodat-
kowych (pomocniczych). OkO(gf~dus) obejmuje galke oczna i nerw
wzrokowy - II nerw czaszkowy.
15.1.1. Galka oczna
czowym. Ma ksztalt zblizony do kuli o promieniu ok. l.~.. mm, przy
objetosci ok. 7 cm3• Najbardziej wysuniety do przodu punkt galki ocznej
okresla sie mianem bieguna przedniego, a punkt najbardziej wysuniety do
tylu - biegunem tylnym. Oba bieguf.ly.la~~)', ..?S wzrokowa.
298 Uklad nenvowy Narzady zmyslów i drogi zmY.I'lowe 299

T",ardawk •.

T~czOwk ••

R",':)ow",.ot ~,.0·
Nerw
p,,,,edn'a '-

~r·"··
w:tl'ok.owy oka "'-"
""-------------
...
C~a-Lo sxkL' L ~te

Ryc. J 12. Przekrój gaIki ocznej
Sciany galki ocznej stanowia trzy blony: na zewnatrz wystepuje blona
wlóknista, pod nia lezy blona naczyniowa, jeszcze glebiej blona wewnetrz-
na, czyli siatkówka. Zgodnie z wykonywanymi czynnosciami sa to blony
- ochronna, odzywcza' i swiatloczula.
B l o n a w l ó k n i s t a (tzmica fibrosa) jest lacznotkankowa
ochraniajaca miekka czesc galki ocznej. Stanowi .ona zrab galki, do
którego przyczepiaja sie miesnie kierunkowe galki ocznej. Zewnetrzna
blone galki ocznej tworzy znajdujaca sie z przodu rogówka i znacznie
wieksza twardówka. Rogówka (col"nea) zajmuje jedna szósta czesc blony
wlóknistej i jest przepuszczalna dla promieni swietlnych. Pozostale piec
szóstych stanowi twardówka (selera), przez która nie przenikaja promie-
n.ie swietlne. Przednia czesc twardówki - widoczna z przodu - jest
okreslana jako "bialko oka". Na granicy miedzy rogówka a twardówka
biegnie zyla zwana zatoka. zylna twardówki.
Blona naczyniowa (tunica l'asculosa) jest zbudowana
ki, ciala rzeskowego i naczyniówki. Teczówka (iris) stanowi
nia czesc blony naczyniowej. Ogladana od przodu WIdoczna jest jako
barwny krazek majacy w srodku otwór o zmieniajacej sie srednicy (3-8
mm), zwanej zrenica (allpJ[la).Teczówka zawiera barwnik decydujacy
o"-kOlb[ze oczu oraz miesnie gladkie - zwieracz i rozwieracz zrenicy (mm
spMn(ter et. di/atator pupillae). ~ffiesnie te biora udzial przy odruchach
zrenicznych:
_ na swiatlo, polegajacych na zwezaniu zrenicy pod wplywem swiatla
lub ich rozszerzaniu przy mniejszej ilosci· swiatla,
d e
Ryc. l 13. Fragment budowy oka: a - komora przednia gaIki ocznej, b - komora tylna
gaiki ocznej, c - rabek zebaty, d - siatkówka (czesc wzrokowa), e - naczyniówka
-- na nastawnosc, polegajacych na zwezeniu zrenic przy patrzeniu na
bliskie obiekty lub ich rozszerzaniu przy patrzeniu na dalsze.
. Ku tylowi teczówka przechodzi w cialo rzeskowe (corpuscJliare)
oslonka, majace ksztalt pierscienia szerokosci ok. 5 mm, otaczajacego soczewke.
Czesc wewnetrzna ciala rzeskowatego jest pofaldowana i tworzy wyrostki
rzeskowe - na calym obwodzie pierscienia okresla sie je mianem wienca
rzeskowego (corona ciliaris). Cialo rzesko\Ye oprócz naczyn krwionosnych
;~
zawiera glównie miesien o przebiegu okreznym - miesien rzeskowy.
Z naczyn krwiono.snych wlosowatych ciala rzeskowego czesC ()socza filt- , .
rujac sie wytwarza ciecz wodnista, która wypelnia komory oka. M:iesieii.
rzeskowy (m. ciliaris) wplywa na stopien wypuklosci soczewki w procesie
akomodacji. Skurcz miesnia rzeskowego powoduje zwiotczeu.iewiezadelek
laczacych cialo rzeskowe z soczewka, w wyniku czego nastepuje zwiek-
z teczów- szenie wymiaru przednio-tylnego soczewki, natomiast rozkurcz tego mies-
przed- nia wywoluje zjawisko przeciwne. Zjawiska te wystepuja przy odruchu
.akomodacyjnym, a wiec przy patrzeniu na bliskie· i dalsze przedmioty
(nastawianie na ostrosc).
. Naczyniówka (choroidea) stanowi tylna czesc blony naczyniowej i jest
zbudowana glównie z naczyn krwionosnych oraz wlókien sprezystych.
Blona wewnetrzna, czyli siatkówka (retina) sklada sie z czesci
niewrazliwej na swiatlo (cz. slepa) oraz z czesci"wraiIiwej na swiatlo (cz.
wzrokowa). Czesc slepa siatkówki wystepuje z przodu i w zaleznosci od
sasiedztwa 'l blona naczyniowa dzieli sie na odcinki rzeskowy oraz
 300
Uklad nerwowy
teczówkowy. Czesc wzrokowa siatkówki pokrywa cala tylna polowe galki
ocznej i siega ok. 10 mm przed równik galki ocznej. Granica pomiedzy
czescia slepa a czescia wzrokowa wystepuje w postaci lekko zygzakowatej
linii, okreslanej jako rabek zebaty (ara serrata). Czesc wzrokowa sia-tk6_
wki, zwana równiez czescia rriózgowa,ma zabarwienie czerwone dzieki
obecnosci w jej komórkach czerwieni wzrokowej. Istota budowy siatk6::-'
wki- polega na wystepowaniu w niej komórek swiatloczulych, tzw. preci-
ków, i. komórek reagujacych na barwy, czyli czopków. Ogólna liczba
precików (baeilli) oceniana jest na ok. 110-125 milionów. Sa one od-
powiedzialne za widzenie w zlym oswietleniu i widzenie nocne. Liczbe
czopków (eonu.\') szacuje sie na ok. 6-7 milionów. Sa one odpowiedzialne
za konturowosc widzenia i za widzenie barwne przy dobrym oswietleniu;
I biochemicznie wyróznia sie trzy rodzaje czópków wrazliwych na ba~y
czerwona, niebieska i zielona. Wypustki dosrodkowe precików i czopków
dochodza do komórek dwubiegunowych, a te z kolei lacza sie z komór-
I
kami zwojowymi. Od komórek zwojowych odchodzi nerw wzrokowy.
J Wrazliwosc siatkówki nie jest jednako"va we wszystkich miejscach. Na
i
dnie oka, w miejscu w którym siatkówke opuszcza nerw wzrokowy,
znajduje sie krazek (tarcza) nenyu_ wzrokow,ego (discus nervi optici) nie
majacy w ogóle precików ani czopków - jest to tzw. plamka slepa.
N ajwieksza wrazliwosc na barwy i swiatlo wystepuje w miejscu, przez
b Do narzadów dodatkowych (pomocniczych)
CI
c kowe stanowia miesnie galki ocznej, a do narzadów ochronnych zalicza
/ sie .powieki, spojówki, brwi, rzesy, narzad lzowy -oraz cialo tluszczowe
Ryc. 114. Dno oka: a - tarcza nerwu wzrokowego (plamka slepa), b - plamka zólta
(macula), c - dolek srodkowy (punkt naj ostrzejszego widzenia). Nerwy oznaczono liniami
ciaglymi, a naczynia krwionosne - liniami przerywanymi
Narzqdy zmyslów i drogi zmyslowe 301
które przechodzi os wzrokowa - jest to tzw. plamka zólta. W obrebie
plamki zóltej lezy punkt najostrzejszego widzeni~-, czyli dolek srodkowy,
VI którym wystepuja tylko czopki.---
Zawartosc galki ocznej stanowia komory galki ocznej wypelnione
ciecza wodnista, soczewka oraz cialo szkliste.
Wyróznia sie dwie komory galki ocznej - przednia i tylna. Komora
przednia galki ocznej (carnera anterior bulbi) jest przestrzenia zawarta
miedzy rogówka a teczówka, a komora tylna galki ocznej (camera po-
stertor bulhi) jest ograniczona przez soczewke, teczówke i cialo rzeskowe.
Obie komory sa wypelnione ciecza wodnista, która powstaje w komorze
tylnej z osocza krwi naczyn wlosowatych ciala rzeskowego.
Soczewka (lens) lezy pomiedzy teczówka a cialem szklistym. Jest ona
bezbarwna, dwuwypukla, o srednicy ok. 9 mm, a grubosci ok. 4 mm.
Soczewka jest utrzymywana w stalym polozeniu przez obwódke rzeskowa
zbudowana z cienkich wlókien, które sa rozpiete w ksztalcie pierscienia
miedzy soczewka a cialem rzeskowym. Miesien rzeskowy - wplywajac na
krzywizne soczewki - bierze udzial w odruchu akomodacji.
Cialo szkliste (corpus vitreum) jest najwieksza czescia galki ocznej,
gdyz stanowi ok. cztery piate jej objetosci. Lezy miedzy soczewka a siat-
kówka, jest otoczone cienka blona szklista, wewnatrz ma zrab utworzony
z delikatnych wlókienek, miedzy którymi znajduje sie ciecz szklista o ga-
laretowatej konsystencji. Ciecz ta w oku czlowieka, zywego jest na tyle
plynna, ze przy uszkodzeniu wyplywa.
15.1.2. Narzady dodatkowe gaIki ocznej
gaIki ocznej zalicza sie
urzadzenia kierunkowe oraz urzadzenia ochronne. Urzadzenia kierun-
i powiezie oczodolu.
Miesnie galki ocznej (mt/set/li bulbi) stanowia aparat ruchowy.
Wyróznia sie cztery miesnie proste: górny, dolny, boczny i przysrodkowy,
dwa miesnie skosne - górny i dolny. oraz miesien oczodolowy (m.
orbitalLl'), który ina wplyw na polozenie galki ocznF:j w oczodole. Miesnie
proste i skosne sa unerwione przez nerwy czaszkowe III, IV i VI,
a miesien oczodolowy - prze~ __s.z_e.s~ __\OVspólczuln.a__ukladu autonomicz-
nego. .
p o w i e k i (palpebr,ae) sa to faldy skórno-sluzowe, które otaczaj a
i ochraniaja galke oczna z przodu. Powieki górna i dolna lacza sie ze soba
w kacie bocznym i przysrodkowym oka. W budowie powieki mozna
 ..,

302 Uklad nerwowy Narzady zmyslów i drogi zmyslowe 303

govny
Spojówka (tuniea eonjunctiva) jest to blona sluzowa pokrywajaca
wewnetrzna powierzchnie powiek, a po przejsciu w sklepieniu spojówek
na galke oczna, wysciela równiez przednia czesc twardówki, az do brzegu
Pl'"ot>t!j 9,ovn':l
rogówki. Niewielka przestrzen znajdujaca sie miedzy spojówka powiek
a spojówka galki ocznej nazywa sie workiem spojówkowym. W worku
Pvo!>tlj tym, w przysrodkowym kacie oka lezy pólksiezycowaty fald spojówki,
PVZ~;~OQ/kOI"~ bedacy pozostaloscia trzeciej powieki wystepujacej u gadów i ptaków.
Co
Spojówki, przy okresowym przymykaniu powiek, nawilzaja i oczyszczaja
t'vo'::>ty ffi~- rogówke·
bOC-21'1~ Brwi (supereilia) sa to skierowane na zewnatrz waly skórne, pokryte
gesto przez wlosy.
Rzesy (eWa) sa to cienkie wloski ulozone ciasno w kilku rzedach
wzdluz przednich krawedzi powiek. Na powiece górnej sa one wygiete do
góry i dluzsze niz na powiece dolnej.
:Sk"o~n:J doLny Narzad lzowy (apparatus lacrimalis) polozony jest w oczodole.
Ryc. 115. Miesnie gaIki ocznej
Sklada sie z gruczolu lzowego, kanalików lzowych, woreczka lzowego
i przewodu nosowo-lzowego.
wyróznic czesc zewnetrzna - skórna - i czesc wewnetrzna - sluzowa. Gruczol lzowy (glandula lacrimalis) lezy w górno-bocznej czesci oczo-
Pomiedzy tymi czesciami znajduje sie plytka lacznotkankowa, zwana dolu. Produkuje ciecz lzowa, która przewodzikami odprowadzajacymi
tarczka. Skóra powiek, dzieki obecnosci wloki en sprezystych, jest bardzo uchodzi do worka spojówkowego. W nastepstwie ruchów powiek lzy
ehistycznfl. Pomiedzy skóra a tarczka wystepuje miesien poprzecznie przechodza z kata bocznego oka do kata przysrodkowego oka, a nastep-
prazkowany, czesc powiekowa miesnia okreznego oka, a takze miesnie nie,. poprzez jeziorko lzowe, punkty lzowe lzy trafiaja do kanalików
gladkie - tarczkowy górny tarczkowy i dolny. lzowych (canaIieuIi lacrimales). Nadmiar lez jest odprowadzany
mi lzowymi- do woreczka lzowego (saceus 1acxJnlalis), lezacego w dole
kanalika-

H. S~o,n~ 9o;n~ 11. PV<l.t~ 9om~ woreczka lzowego przysrodkowej sciany oczodolu. Przedluzeniem worecz-
ka lzowego jest kanal nosowo-lzowy (dZlctl,.\·_l}!!j~o.!tlc:.!.~lJ1.{llis),
który ucho-
dzi w obrebie przewodu nosowego dolnego. Ciecz lzowa chroni galke
oczna, zwlaszcza rogówke, przed wysychaniem i ma takze wlasciwosci
bakteriobójcze.

H.p.o;t'j . H. ().o"t~ p'~'::l;.ódkow~

15.1.3. Droga wzrokowa i korowy osrodek wzroku
bec:>:,,':!

Narzad wzroku jest przystosowany do odbierania swiatla - fal

H. Sj{Q~"'~ dOl,,~
Ryc. 116. Schemat
elektromagnetycznych od dlugosci ±330milimik:J;QI;t6w __ da __±Z{iO milimik-
rqnów. Swiatlo wpadajac do galki ocznej przechodzi przez przezroczysta
rogówke, komore przednia oka, otwór zreniczny, po czym zalamuje sie na
soczewce. Zdolnosc soczewki do skupiania promieni swietlnych nosi
nazwerefrekcji i umozliwia zogniskowanie promieni (po przejsciu przez
H. 1",0,,1:; dOlny cialo szkliste galki ocznej) w miejscu najlepszego widzenia, czyli na
plamce zóltej. Dla wlasciwego funkcjonowcmicl0ka teczówka __posiada I
dzialania miesni galki ocznej
zdolnosc regulowania doplywu .._swiatla __za pomoca- miesni __gladkich
 304 Uklad nerwowy Narzady zmyslów i drogi zmyslowe 305

zwieracza i rozwieracza zrenicy - które powoduj a zwezanie lub roz-

szerzanie zrenicy. Soczewka jest zdolna do splaszczania lub wypuklania sie
dzieki miesniom gladkim ciala rzeskowego, co powoduje odruch a...komodacji a
przy patrzeniu na przedmioty umieszczone w róznej odleglosci. Wielkosc
zrenicy stale jest kontrolowana odruchowo. Wielkosc srednicy zrenicy zalezy
od natezenia promieni swietlnych padajacych na siatkówke oraz od odleglo-
sci,'w jakiej znajduje sie obserwowany przedmiot. Wzrost natezenia swiatla
lub zblizenie sie obserwowanego przedmiotu do oka powoduje skurcz mies- b
nia zwieracza zrenicy i zrenica zweza sie. Zmniejszenie sie natezenia swiatla
badz oddalanie sie obserwowanego przedmiotu od oka wywoluje skurcz
miesnia rozwieracza zrenicy i
zrenica rozszerza sie. Obraz odbierany przez
siatkówke jest obrazem rzeczywistym, pomniejszonym i odwrócon)TIl. Barw-
nik siatkówki - czenyien wzrokowa, czyliradopsyna - jest rozkladany pod
wplywem nawet bardzo slabych impulsów swietlnych, co stanowi bodziec dla
.
..
.
'-",
nerwu wzrokowego .

Droga wzrokowa
.Droga wzrokowa jest droga czterommronowa. Pierwszym neuronem
jest w.arstwa. komórek dwubiegunowych siatkówki, do której dochodza e
wlókna odsrodkowe precików i czopków. Drugi neuron stanowi warstwa

;1 ~=cv:=>

8' : W"y':>t!"la. .

'R l",
.At" f" 1 ;"OP,ó~·«·k';. 3(OYOlVj o~yodeK
wz,K>k:u c
I/'Iew'on

11 Neuyoll J\l'l .}'

, dwub' ~~~unoomól'ek
'rJa •..,twa '(

"~\\\l}~
~,
..,t.:
~~O'O"~O"
~_}Ne V>oI
ko "'0"_
.~O"
l<\1::tyol(~
••.•l-oI~
Ryc: 118. Schemat drogi wzrokowej: a - teczówka, b - zwój rzeskowy, c - droga
pokrywowo-rdzeniowa, d - bruzda ostrogowa, e - promienistosc wzrokowa, f - pasma
wzrokowe, g ....:..skrzyzowanie wzrokowe, b - nerw wzrokowy. Cyframi rzymskimi (III, IV,
VI) oznaczono jadra poczatkowe jader czaszkowych: okoruchowego (III), bloczkowego (IV),
odwodzacego (VI). Po stronie lewej - droga wzrokowa. Po stronie prawej - wlókna drogi
Ryc. 117. Schemat warstw komórkowych siatkówki - poczatek drogi wzrokowej wzrokowej odchodzace od wzgórków górnych blaszki pokrywy
 "'"'l
,
.~

306 Narzady zmysl6w i drogi zmyslowe

307
Uklad nerwowy

komórek zwojowych siatkówki, od której odchodzace wlókna odsrod- Korowy osrodek wzroku
kowejw liczbie ok. 1 miliona) tworza nerw wzrokowy (nervus opticus).
Trzeci neuron drogi wzrokowej dochodzi do glównego. osrodka pode Korowy osrodek wzroku .- pozwalajac na swiadome odczuwanie
korowego wzroku, czyli' do cial kolankowatych bocznych (corpus genicula- bodzców swietlnych - wspólpracuje .z lezacym w tej samej okolicy
tum laterale) polozonych w zawzgórzu. Przebieg tego neuronu jest n~:- osrodkiem pamieci wzrokowej, umozliwiajacym zrozumienie i rozpoznanie
stepujacy: nerw wzrokowy opuszcza oczodól przez kanal nerwu wzroko- odbieranego obrazu. Osrodek wzroku zwany jest inaczej polem (kora)
wego (w swoim przebiegu w obrebie oczodolu nerw wzrokowy jest ostrogowym, polem prazkowym badz polem wzrokowym. Zlokalizowany
otoczony przez wypustki wszystkich opon mózgowia), po czym kieruje sie jest'w czesciach plata potylicznego, które przylegaja, na szerokosc ok. 10
do przedniego brzegu siodelka tureckiego kosci klinowej, gdzie nastepuje mm, do obu stron bruzdy ostrogowej (sulcl/s calcarinus), czyli w dolnej
skrzyzowanie sie ok. 50% wlokien obu nerwów wzrOkowych. 1\.1iejsce to czesci klink.<:ii w górnej czesci zakretu poty1iczno- skroniowego przysrod-
nazywa sie skrzyzowaniem wzrokowym (chiasma opticum) i czynnosciowo kowego.
zaliczane jest do podwzgórza. W obrebie skrzyzowania wzrokowego Pole ostrogowe jest w swej systematyzacji topograficznej doklad-
skrzyzowaniu ulegaja tylko wlókna nerwowe przewodzace impulsy z przy- nym odbiciem siatkówki - jest to tzw. siatkówka korowa. Kazdy
srodkowych (nosowych) polówek siatkówek (u czlowieka stosunek wlo- punkt siatkówki rzutuje sie na odpowiedni punkt kory: górna polowa
kien skrzyzowanych do nieskrzyzowanych oceniany jest jak 53:47). Od siatkówki rzutuje sie zatem na dolna czesc klinka (pole powyzej bruzdy
skrzyzowania wzrokowego nerw wzrokowy przyjmuje miano pasma WZf.Q- ostr'ogowej), natomiast dolna polowa siatkówki na' górna czesc zakretu
kO_Ylego(tractus opticus), które osiagaja podkorowe osrodki wzroku: ei9hL potyliczno-skroniowego przysrodkowego (pole ponizej bruzdy ostro-
kolanko~ate boczne (ok. 90% wlokien), wzgórki górne blaszki pokrywy gowej). Odwrócone obrazy odbierane przez siatkówke zostaja wiec
sródmózgowia oraz niewielka czesc wlókien dochodzaca do poduszkI- ponownie odwrócone.
wzgórza.
, ' Czwarty neuron drogi wzrokowej odchodzi od cial kolankowatych
bocznych i jako promienistosc wzrokowa (radiato optica) doprowadza Uszkodzenia drogi wzrokowej i korowego osrodka wzroku
impuls wzrokowy do osrodka korowego, znajdujacego sie w placie potyli-
cznym. Uszkodzenie dróg wzrokowych - ze wzgledu na rózny przebieg
J ak wspomniano, czesc wlókien pasma wzrokowego dochodzi do w nich wlókien nerwowych, przewodz~(;ych impulsy z poszczególnych
blaszki pokrywy i wzgórza. Wlókna pasma wzrokowego po dojsc~u do czesci siatkówki, a takze na uklad skrzyzowania wzrokowego - prowadzi
wzgórków górnych blaszki pokrywy przebiegaja w trzech kierunkach do róznych ograniczen pola widzenia:
dochodzac do: , _ uszkodzenie nerwu wzrokowego powoduje w jednoocznym widze-
- jader poczatkowych nerwów czaszkowych (III, IV, VI), pr~.~.Eg-, niu, slepote danego oka (amyopia),
nastepuje odruchowe poruszanie galka oczna, -uszkodzenie srodkowej czesci skrzyzowania wzrokowego jest przy-
-'- rogów przednich rdzenia kregowego, jako fragment drogipokl)'- j czyna obustronnej utraty widzenia przysrodkowego (nosowego), na sku-
wowo-rdzeniowej dla wyzszych odruchów glowy, tulowia i kÓnczyn wy:' tek zniszczenia wlókien przewodzacych impulsy z przysrodkowych polów
wolanych bodzcami swietlnymi, siatkówek,
.~
',l

-'- jader i zwojów ukladu autonomicznego, któremaja ..wplyw na .~ _ uszkodzenie pasma wzrokowego lub promienistosci wzrokowej
,nastawnosc oka i odruchy zreniczne. l
'I
i
'E

znosi widzenie po prawej lub lewej stronie, gdyz dwie polowy siatkówek
Wlókna biegnace od poduszki wzgórza stauowia czesc promienistosci t
,l
- boczne lub przysrodkowe - widza te sama polowe przestrzeni,
wzrokowej, wnikaja do plata potylicznego kory mózgu i przypuszczal- j,
_ uszkodzenie ograniczone do wlókien pochodzacych z plamki siat-
nie biora udzial w odczuwaniu tonacji barw. Ponadto pasma wzroko- kówki wywoluje ubytek w srodkowym polu widzenia lub tzw. mroczek
_,?,eprowadza wlokna nerwowe laczace sie. z przysadka~Jiiózg6WJL1.ll: (scotoma).
posrednictwem jadra nadwzrokowego. Przez te droge narzad--wzroku Osrodek korowy wzroku zawiera wszystkie wlókna wchodzace w sklad
laczy sie z osrodkami autonomicznymi podwzgórza, co'ma "'''pfyw-na promienistosci wzrokowej i dlatego obustronne zniszczenie go powoduje
neurosekrecje· calkowita slepote (agnosia optica). Moze takze wystepowac slepota na

~
~
:l
3:1.
 308 Uklad nerwowy Narzady zmysJów i drogi zmyslowe 309

15.2. Narzady sluchu i równowagi

Pelne pol\~ Narzady sluchu i równowagi sa morfologicznie polaczone w uchu
,1 J.' ",~d:z;e.n<.~
wewnetrznym, dlatego tez obejmuje sie je wspólna nazwa jako narzad
l 1,1
III,."" •
'l" 'i,i""j'
,.l',
,I,lltll, statyczno-sluchowy lub narzad przedsionkowo-slimakowy (organum ves-
\-t~l; :;
W narzadzie przedsionkowo-slimakowym, zwanym po-
,
, .••• &...1 tibulocochleare).
\
wszechnie uchem (auris), wyróznia sie trzy zasadnicze czesci: ucho zewnet-
\
\
\
rzne, ucho srodkowe i ucho wewnetrzne. Ucho zewnetrzne i srodkowe
\ nalezy jedynie do czesci sluchowej, natomiast ucho wewnetrzne jest
.a wspólnym elementem narzadu sluchu i narzadu równowagi .

'1 pOtl(OL'~te

c
TVcl,bKd "tu~no",a-

a. b c

H YOc.'Z e k. Ryc. '120. Narzad statyczno-sluchowy: a - ucho zewnetrzne, b -ucho srodkowe, c- ucho
wewnetrzne

15.2.1. Ucho zewnetrzne

Ryc. 119. Schemat drogi wzrokowej (rycina lewa) oraz ograniczenia pola widzenia przy
uszkodzeniu wlókien drogi wzrokowej na róznych wysokosciach (rycina prawa)
barwy (hemeralopia), zwiazana z niewystepowaniem jednego z rodzajów
czopków. . malzowiny, czyli platek (lgbl;1zij·---C;;;;ic.u1aef"iiie zawiera chrzastki i jest
Uszkodzenie osrodka pamieci wzrokowej powoduje tzw, "slepote du-
chowa". "Czlowiek dotkniety nia widzi doskonale slowa drukowane czy
napisane, lecz traci zdolnosc zrozumienia ich znaczenia, np. umiejac
czytac po francusku nie moze zrozumiec napisanego tekstu w tym jezyku
zupelnie tak, jakby to byl jezyk obcy, którego sie nigdy nie uczyl"
(Delmas 1975).
Ucho zewnetrzne (auris externa) jest utworzone przez malzowine
uszna iprzewó<L.sluchowy zewnetrzny.
Malzowina uszna (auric~Jla) jest faldem skórnym o charakterys-
tycznym ksztalcie, posiadajacym- zraJ2_chrzestny. Jedynie dolna czesc
zbudowana tylko ze skóry oraz tkanki podskórnej tluszczowej. Chrzastka
malzowiny usznej jest polaczona drobnymi wiezadelkami z koscia skro-
niowa·
, Malzowina uszna ma ksztalt muszli o powyginanych powierzchniach
two'rzacych wynioslosci i zaglebienia. Jej wolny brzeg (z wyjatkiem plat-
ka) tworzy obrabek (heljx), a lezaca bardziej przysrodkowo druga wynios-
 1
i
310 Uklad nerwowy Narzady zmyslów i drogi zmyslowe 311

- czesc wiotka. Od strony ucha srodkowego blona bebenkowa jest

zrosnieta z mloteczkiem, dzieki czemu jej drgania sa przenoszone na
u1;:lad kosteczek sluchowych.
a Ryc. 121. Ma:lzowina uszna oraz
miesnie powierzchni bocznej malzo- Jama bebenkowa (cGllum tympani) jest szczelinowata przestrzenia
winy uszn~j: a-m. wiekszy obrab- wypelniona powietrzem, polozona w kosci skroniowej, na granicy czesci
Obvabel;. ka, b-m. mniejszy obrabka,
c - ffi. skrawka, d - ffi. przeciw-
luskowej, bebenkowej i skalistej. Sposród scian ograniczajacych jame
skrawka bebenkowa na uwage zasluguje sciana blednikowa (od strony ucha we- ,
c wnetrznego). W jej budowie wyróznia sie dwa otwory oddzielone od
siebie zakretem podstawy slimaka zwanym wzgórkiem. Wyzej lezacy
EJYobeLka/
otwór - nazwany okienkiem przedsionka (fenestra ..._veJ!fb.uli) - jest
mLJ,&xl~ zamkniety przez podstawe strzemiaczka. Nizej polozone okienko slimaka
(fe!..t~.§.t!a cocJtleae) zamyka biogabebenkowa.wtórna. Od jamy beben-
kowejodcllo'dzi trabka sluchowa, która dochodzi do nosowej czesci
gardla.
Jama bebenkowa jest wyscielona blona sluzowa, która wnika tu
losc nazywa sie grobelka (anthelix). Zaglebienie znajdujace sie przysrod- z gardla przez trabke sluchowa. W obrebie jamy bebenkowej blona
kowo od grobelki to jallla muszli (cavum conchae), która jest wejsciem do sluzowa wytwarza faldy, które obejmuja m.in. kosteczki sluchowe wraz
przewodu sluchowego zewnetrznego. Po drugiej stronie jama muszli jest z ich stawami i wiezadlami.
ograniczona skrawkiem (tragus). Ponizej i bardziej bocznie od skrawka
wystepuje przeciwskrawek (antitragu.l'). Pomiedzy chrzastka malzowiny Kosteczki sluchowe
a skóra znajduja sie szczatkowe miesnie poprzecznie prazkowane, tzw.
miesnie powierzchni bocznej malzowiny usznej: wiekszy i mniejszy obrab- Jak wspomniano, wewnatrz jamy bebenkowej wystepuja kosteczki
ka, miesnie skrawka i przeciwskrawka. sluchowe, które tworza lancuch kostny od wewnetrznej powierzchni blony
Przewód sluchowy zewne trzny (meatus aClI.I'ticllS extenllls) jest bebenkowej do okienka przedsionka ucha wewnetrznego. Wyróznia sie
przewodem o dlugosci ok. 3,5 cm i srednicy ok. 0,5 cm, zbudowanym trzy kosteczki sluchowe: mloteczek, kowadelko i strzemiaczko, których
z bocznie polozonej czesci ~'hrzestnej i przysrodkowo lezacej czesci kost- nazwy pochodza od przedmiotów podobnych do nich.
nej. Czesc chrzestna rozpoczyna sie jama muszli i dochodzi do otworu Mloteczek (malleusL od strony bocznej wrasta (wyrostkiem bocznym
sluchowego zewnetrznego. Cze~C kostna przebiega w kosci skroniowej i .rekojescia) w blone bebenkowa, a od strony górno-bocznej laczy sie
i jest zakonczona blona bebenkowa. - .. stawowo z kowadelkiem. W budowie mloteczka - który bardziej przypo-
Przewód sluchowy zewnetrzny jest wyscielony skóra, w obrebie której mina maczuge - wyróznia sie w górnej czesci kuliste rozszerzenie zwane
wystepuja drobne wloski oraz gruczoly lojowe i woskowinowe. glowa (capu! mallei) oraz dolna, wezsza czesc, czyli rekojesc (manubrium
mallei). Od rekojesci odchodza dwa wyrostki - boczny i przedni.
Kowadelko (incus) jest srodkowa kosteczka sluchowa, polaczona sta-
15.2.2. Ucho srodkowe wowo zarówno:z'ml~teczkiem, jak i strzemiaczkiem. W budowie kowadel-
ka wyodrebnia sie trzon, od którego odchodza dwa wyrostki zwane
Ucho srodkowe (qllr-i.\·--media) od ucha zewnetrznego oddziela blona odnogami kowadelka - dluga i krótka. Trzon kowadelka posiada powie-
beJ;~~nkowa. W sklad jego wchodzi jama b.rt'.wjgJwa z kosteczkull1,i slu- rzchnie stawowa do polaczenia z mlot~czkiem, a na odnodze dlugiej . !
chowymi, trabka sluchowa oraz jami! sutkowa. -----.--.--. wystepuje powierzchnia stawowa dla strzemiaczka .. '
-'81"ona be benk owa (membrZilia'-Tympani) jest bardzo cienka (0,1 mm Strzemiaczko (stapes) jest ostatnim ogniwem lancucha kosteczek slu-
grubosci), ale mocna blou<i"'Iaczno'tkankowa, calym swym obwodem zros- chowych i zamyka"6kienko przedsionka ucha wewnetrznego. Ksztaltem
nieta z koscia skroniowa. Jej powierzchnia (ok. 85 mm2) w znacznej czesci przypomina strzemie. W jego budowie wystepuje glowa, od której od-
jest naprezona - czesc napieta, a pozostaly jej fragment jest luzniejszy chodza lukowato dwie odnogi - przednia i tylna - a te z kolei lacza sie
 312 Uklad nerwowy Narzady zmyslów i drogi zmyslowe 313

kowego. Jedynie podczas lykania caly przewód chrzestny otwiera sie

d i wówczas powietrze z nosowej czesci gardla naplywa do jamy beben-
Kowad ~~tk.o kowej. Powoduje to wyrównanie cisnienia wewnatrz i na zewnatrz blony
bebenkowej, jak równiez umozliwia odprowadzenie sluzu i innych wy-
dzielin z ucha srodkowego do gardla.
Mlot ec-zek. e J a m a s u t k o w a {alI/rum mastoideum) jest to przestrzen przylegajaca
do jamy bebenkowej od góry i od tylu. Oprócz niej moga wystepowac
liczne mniejsze przestrzenie zwane komórkami sutkowymi, które sa polo-
zone w wyrostku sutkowatym kosci skroniowej.
Jama bebenkowa oraz komórki sutkowate stanowia przestrzenie obo-
b. czne jamy bebenkowej i sa wypelnione powietrzem (przestrzenie pnauma-
tyczne).
: I

SLv::t e m ~óItc.7. ko 15.2.3. Ucho wewnetrzne

.i

I
Ucho wewnetrzne (ml!:.!s interna) jest utworzone z bardzo skomplikowa-
nego tworu kostnegoZwane'g'~blednikiem kostnym, wewnatrz którego znaj-
duje sie podobnie zbudowany element bloniasty, czyli blednik bloniasty.
Ryc. 122. Kosteczki sluchowe: a - rekojesc mloteczka, 10 - wyrostek przedni, c - glowa Przestrzen pomiedzy blednikiem kostnym a blednikieni bloruaStYriijesfViype-
mloteczka, d --) ?l:;~a kowadelka, e - odnoga krótka,' f - odnoga dluga, g - glowa lniana przezroczystym plynem -- przychlonka (perily_'!iplJa), a w~natrz
, strzemiaczka, h - podstawa stJ'zemiaczka
blednika bloniastego znajduje sie "sródClilOIiJ,c:1!:Je.na'oli"nipha). Ucho wewnetrz-
!
tworzac podstawe strzemiaczka. Pomiedzy odnogami jest rozpieta blona n~j~st polozone w czesci skalistej (plilli=rlidowej)-koscl skroniowej.
strzemiaczka. Na glowie strzemiaczka znajduje sie wklesla powierzchnia Blednik kostny (!abyrintllus osseus) jest zbudowany ze slimaka,
stawowa do polaczenia z kowadelkiem. przedsionka oraz tr:zech .kanalów~}Jólk.:91istych ustay.rionych w -trzech
Kosteczki sluchowe sa ze soba polaczone stawami kowadelkowo-miD_,: róznych plaszyznach. W 'miejscu';dejscia ;dprzedsionka kanalów pól-
teczkowym i kowadelkowo~strzemiaczkowym. Zakres ruchomosci tych kolistych znajduja sie rozszerzenia zwane bankami kanalów pólkolistych.
stawów jest znikomy(p~la~zenia te bardziej przypominaja chrzaskozrost Z blednikiem kostnym scisle zwiazany jest prze.wgd sli!.chowyw.s=.wnetrzny,
spojenia lonowego niz stawy), chociaz w ich budowie wyróznia sie przez którydóchodzado ble~r:~ka ..Ile.r""yi~~Q~Ycia krwionosne.
wi.ezadla i miesnie (miesien napinacz blony bebenkowej i miesien strze- . Slimak _(cochl~a) swoim ksztaltem przypomina muszle slimaka win-
miaczkowy). niczka. W budowie' slimaka wyróznia sie podstawe (o srednicy ok. 9 mm)
Tra b k a s l u c h o w a (tuba auditiva) jest przewodem dlugosci ok. 3-4 oraz szczyt zwany Qsklepkiem(capula); oba elementy od wewnatrz pola-
cm, laczacym ucho srodkowe z nos'owa czescia gardla. Rozpoczyna sie czone sa ze soba wrzecionkiem(modiolz~~'i). Wrzecionko stanowi os slima-
ujsciem bebenkowym (ostium tympaninlm) w jamie bebenkowej, a uchodzi ka, a przestrzen wystepujaca wewnatrz muszli slimaka nazyV{~_._skJfana-
ujsciem gardlowym (ostium ph~ryiighlm),znajdujacym sie pomiedzy wa- lem spiralnym slimaka. W zwiazku z muszlowatym ksztaltem slim~ka,
lem trabkowym a walem dzwigacza w nosowej czescigcudla, W przebiegu kanal spiralny slimaka owija sie ok. dwlli pól:zakretu -wokól wrzecionka.
trabki sluchowej wyróznia sie czesc kostna i czesc chrzestna. Czesc Odwrzeciouka odchodzi blaszka kostna, zwana blaszka spiralna'ko.~.tna,
kostna, stanowiaca ok. jednej trzeciej calej dlugosci, znajduje sie miedzy do wysokosci polowy swiatla kanalu spiralnego. Dzieli ona kanal spiralny
skalista a luskowa czescia kosci skroniowej. Jest to krótka kostna rurecz- na dwa pr~ewody (przypominajace swoja kreta budowa schody), czyli
ka, której swiatlo jest zawsze otwarte. Pozostale dwie trzecie to czesc s~hody przedsionka i schody bebenka. ---
chrzestna trabki sluchowej, której swiatlo jest prawie zawsze zamkniete, Schody przedsionka (scala vestibub) poprzez przedsionek dochodza do
co zapobiega dostawaniu sie zakazenia z jcuny gardla do ucha srod- _ .. .. _-
okienka _._--_przed§.0A;Ice., a schody bebenka (scala tympani) lacza sie.z okien-
 314 Uklad nerwowy Narzady zmyslów i drogi zmyslowe 315

:Pl':r.ed~;on~k; Pl'1.ewod'j
H 001
·'P:n.c pótkoLi.":>te
5vódGhtonk,

l\:zewdd
b O~klepek SL"m",i(ow~ a

Bank", pn" •.• od•.•

Wovec.~ek poli<oLi. ••t"<j<>
a.

/
of

Olei enl;"a Ryc. 124. Blednik bloniasty: a - kana!pó1kolisty, b - strzemiaczko, c - jama bebenkowa,
~L~malCa d ~ okienko slimaka, e - schody bebenka, f ~ schody przedsionka. Pole zakropkowane
oznacza kosc skroniowa, pole biale - wnetJ"Ze blednika kostnego
Ryc, 123. D1ednik kostny: a - kanal pólkolisty tylny, b - kanal pólkolisty boczny,
c - kanal pólkolisty przedni chlonka, a wewnatrz wypelniony sródch!onka. Budowie kostnej slimaka
odpowiada przewód slimakowy zwany niekiedy.sli]Jlal<:i.elIl .plQuiastym.
Jfiem sJjlJl,a1l;a,któ.re jest zamkniete blona bebenkowa wtórna. Schody
Wewnatrz przedsionka znajduja sie woreczek i lagiewka, a w 'obrebie
Pfze<fsionka lacza sie ze schodami bebenka W obrebie osklepka. kanalów pólkolistych\\'-ystepuja analogiczne przewody pólkoliste.
Przedsionek (vestibulum) jest czescia srodko~a blednika kostnego, Przewód slimakowy (duetus eoehlearis) wije sie wewnatrz kanalu spira-
polaczona zarów~;-z'e'SJi~akiem, jak i z kanalami p61kolistymi. W przed- lnego slimaka (tworzy rÓvii.1iezol(·.dwu i pól zakretu). Przewód ten jest
sionku kostnym wyróznia sie dwa otvvory zwane okienkami. Okienko ograniczony przez trzy blaszki: podstawna, przedsionkowai.boc;ma.
przeQt';ionka (jenestra vesti!J.uIi) laczy przedsionek z jama. be.l?~en~owaucha Bt'aszka boczna wytwarza wiezadlo spiralne. Nablaszce podstawnej (we-
srodkowego (cloch'odzitam podstawa strzemiaczkii'):'Okienko slimilka wnatrz przewoduslimnakowego) znajduje sie narzad spiralny Cortiego
(jenes.tra_cp.chleae), zamkniete blona bebenkowa wtórna, lezypoii:iiedzy (organum spirale--Cotti), nad którym jest rozpieta blona ppdsfaWna.
przedsionkiem a kanalem spiralnym slimaka. Wewnatrz przedsionka kost- Narzad c'~t=ti~go jest J:.l:Judoy,;any,z komórek zmyslowych sluchowych
nego wystepuja elementy blednika bloniastego zwane woreczkiem lMie- i (wloso1veJ.tjZJllzibrzeJ:cz·tyeh) oraz z komórek tworzacych zrab narzadu,
_Yv.:!<:a.· .." , . , -- ~,
które'ulrzymuja_komórki zmyslowe w ich polozeniu .. Narzad Cortiego
Kanaly pólkoliste kostne (caJ1ales semicireulares"
przewody ustawione do siebie w trzech prostopadlych
o.y~'ei) sa to trzy
plaszczyznach.
i
odbiera drg'aI1ia przetwcirza je na impulsy nerwowe, które sabdprowa-
dzane wlóknami nerwowymi do zwoju spiralnego slimaka owijajacego sie
Wyróznia sie kanaly p ól](gliste, przedni,)ylny i boczny. Kazdy Z kanalów wokól wrzecionka.
ma na jednym koncu rozszerzenie zwanehaiik'a'kostna (ampulla ossea). Woreczek (sacculus) i lagiewka (wriculus) naleza czynnosciowo do
Wszystkie trzy kanaly wychodza z przedsiórika:C"pO swym lukówatym narzadu równowagi. Sa ze soba polaczone przewodem lagiewkowo-wore-
przebic:gu powracaja do niego. czkowym, od którego odchodzi przewód sródchlonki .zako"riczony zbior-
Blednik bl()~.i,~s,ty'(labyrillthus mem9!(J)!t]C.;eus) lezy wewnatrz bled- /i1i.kiem':·W obrebie woreczka i lagiewki znajduja sie pola pokryte nablon-
,.n.il<:a.l<:ostrteg();~le jego 'budowa nie odpowiada scisle budowie b1ednika kiem nerwowym, sa to - plamka woreczka i plamka lagiewki. Nablonek
kQstnego. Jak wspomniano, od blednika kostnego jest o~dzielony przy- I
nerwowy Jest· pokryty tzw. blona kamyczkowa, zawierajaca krysztalki
 316 Uklad nerwowy Na~zady zmyslów i drogi zmyslowe 317

'PV'L'""'00/
6 Limal:o",,;

"",-- e

P,La".>';tl;a bo.-xna 'Bla~,.ka.

c pccl~t(1 •.•n ••
a IIdv:z.a,d
5pilo"ALnIJ
Ne.V7:(),d ••.t,,'j
ZwoJ Ceyt i.•!>pLy
go Cavti.e9°
spiva.Ln':j
SLima.ka
5cnoal!:J
,
,.,
bt;b€nka /,-,;,.(: "t ""wna
,"/> /1.1:
'2>La".•.K a. pod

,,<d/.Y:'
? ••:..P'9 .'
Btona b~benl<O"''''1

".:.o~;;~<?~i:~!~:··· h

I Ryc. 125. Polozenie narzadu spiralnego Cortiego - przekrój przez kanal spiralny z za- Ryc. 126. Przebieg fali sluchowej przez ucho zewnetrzne, srodkowe i wewnetrzne: a - prze-
chowanym przewodem slimakowym: a - wiezadlo spifGIlne, b -:- blaszka spiralna kostna, wód sluchowy zewnetrzny, b - mloteczek, c - kowadelko, d - strzemiaczko, e - czesc
·1 c - blona podstawna slimakowa ner\\'"Uprzedsionkowo-slimakowego, f - okienko slimaka, g - trabka sluchowa,
h - jama bebenkowa, Strzalki oznaczaja kierunek przechodzenia fali sluchowej
weglanu i fosforanu wapnia - statokonie: W plamkach woreczka i lagie-
wki nacisk statokonii, w zaleznosci od polozenia glowy, daje poczuGi~ be.nkowej, a nastepnie sa przenoszone na uklad kosteczek slucho-
równowagi lub jej utraty. wych. Mloteczek, kowadelko i strzemiaczko sa polaczone stawami·
Przewody pólkoliste (dllctussemicirclIlares) sa dokladnym odlewem (kowadelkowo-mloteczkO\vjul i kowadlkowo-strzemiaczkowym), dzie-
bloniastym analogicznych kostnych kanalów pólkolistych; podobnie we- ki czemu ruechaniczne drgania kosteczek sluchowych zostaja przenie~
wnatrz baniek kanalów pólkolistych wyróznia sie bloniaste bankiprzewo- siane na plytke strzemiaczka (ruchoma blone w okienku przedsion-
dów pólkolistych. W srodku baniek przewodów pólkolistych znajduja sie'-' ka), która zamyka okienko przedsionka. Drgania plytki strzemiacz-
grzebienie bankowe, które - podobnie jak plamka woreczka i plamka ka powoduja powstanie wedrujacej fali przychlonki: przez schody przed-
lagiewki - sa pokryte nablonkiem nerwowym. Na ,nablonku nerwowym_o sionka, a nastepnie (poprzezszparew.osklepku) ~c:h()dybebenka azdo
grzebieni bankowych wystepuje galaretgwata substancja zwana oskJ.c:p_~.,_ blony bebenkowej wtórnej zamykajacej okienko:·:slima.ka. Falowanie
kiem, która informuje glównie o ruchach, obrotowych glowy. ..' przychlonki przenosi sie na sciany przewodu slimc?:.k.owego powodujac
fale.s[6.QchLonki. Ta z kolei wywoluje odksztalcenie '5fonypodstawnej,
przez co nastepuje odpowiednie pobudzenie komóTck sluchowych."na-;:-zadu
15.2.4. Odbieranie fal akustycznych i droga shi~hQwa Cortiego. ,,-_._._--,~,-~
Od komórek wlosowatych (sluchowych) odchodza wlókna nc:rwowedo
Narzad sluchu ShlZY do odbierania dzwieków, tonów i szme- zwoju spiralnego slimaka, który znajduje sie przy wrzecionku. Od zwoju
rów w postaci fal akustycznych o zakresie od 16 do 20 tysiecy drgan spiral?-ego slimaka (gqnglioll spirale cochle'ae) wypustkCObw<:R!owe tworza
na .sekunde. Drgania powietrza powoduja powstawanie fal akusfycz- czesc sTitna:kowaIlexwuprzedsionkowo-slimakqwego (V~II nerw _ czasz-
,nych, które sa "chwytane" przez malzowine uszna i kierowane do prze- kowy), doc;h.(;dzace do' jader_ciala "Gzworobocznego Gadni - brzuszae.go
wodu Shlcliowego zewnetrznego. Powoduja one drgania blony be- i, grzbietowegoslillla!ca) mostu tylomózgowia wtórnego. Z jadra brzusz-
318 Uklad nerwowy Narzady zmyslów i drogi zmyslowe 319

Uszkodzenie drogi sluchowej i korowego osrodka sluchu

Uszkodzenie czesci slimakowej nerwu przedsionkowo-slimakowego

~ ":,::'1:"'""
(.;","0 )c"t.~rllCO""lltc
p-t'r.'i~l"odl(f'w.
powoduje calkowita, jednostronna gluchote (surditas). Uszkodzenie wstegi
bocznej, która zawiera wlókna czesciowo skrzyzowane, jest przyczyna
obustronnej, czesciowej gluchoty. Zniszczenie korowego osrodka sluchu
pociaga za soba gluchote tylko wówczas, gdy jest obustronne. Uszkodze-
nie jednostronne wplywa - wedlug niektórych autorów - na nieznaczne
obnizenie ostrosci sluchu.

Cid.iO
~~t(t]tl be>C.~fla
r )"'0'"
,.:r;.Jo:r~~.,~J:ne L Jd,O:l'''
9"·;·;0 •.••
~ •..1:U~'Ule
15.3. Narzad równowagi oraz droga statyczna

Narzad równowagi, bedacy czescia narzadu statyczno-sluchowego,

zostal opisany przy budowie ucha wewnetrznego. Dla przypomnienia,
narzad statyki tworza elementy kostnego blednika, tj. czesc przedsionka
i kanaly pólkoliste' oraz elementy blednika bloniastego, czyli woreczek,
lagiewka i przewody pólkoliste.
, Wrazenia równowazne sa odbierane przez nablonek zmyslowy po-
Ryc. 127. Droga sluchowa (linia ciagla). Linia przerywana zazna(;zono droge odruchu
krywajacy plamke woreczka, plamke lagiewki i grzebienie bankowe. Na-
sluchowego - pokrywowo-rdzeni.owa blonek zmyslowy plamki woreczka i plamki lagiewi.<:i zawiera blone
kamyczkowa, której statokoniepod wplywem przelewania sie przychlonki
nego wszystkie.wlokna przechodza na strone przeciwna, natomiast te, i sród chlonki wysylaja impulsy nerwowe informujace o zmianach poloze-
które wychodza z jadra grzbietowego, czesciowo sie krzyzuja {niewielka nia ciala wystepujace przy ruchu postepowym (przyspieszenie liniowe).
czesc biegnie po tej samej stronie). Zarówno wlókna skrzyzowane, jak Nablonek zmyslowy grzebienibankowych jest pokryty osklepkiem, który
inieskrzyzowane opuszczaja most i jako wstega boczna (lemniscus latera- informuje glownie o ruchach obrotowych glowy (przyspieszenie katowe).
fis) dochodza do podkorowych osrodków sluchu, tj. do cial kolankowa- \Vlókna nerwowe odchodzace od wspomnianych receptorów tworza
tych przysrodkowych (corpus geniculatum mediale) do wzgórków dol- i zwój przedsionkowy (ganglion vestibulare), który znajduje sie na dnie
przewodu sluchowego wewnetrznego. Aksony odchodzace od zwoju
nych blaszki pokrywy sródmózgowia (coIliculi inferiores). Odcialkolan-
'kowatych przysrodkowych odchodzi ostatni neuron drogi sluchowej (pod- przedsionkowego stanowia czesc przedsionkowa VIII nerwu czaszkowego
,korowo-korowy), który poprzez promienistosc sluchowa (radiatio acus- (przedsionkowo-slimakowego). Koncza sie one w jadrach przedsionko-
tica) osiaga. korowy osrodek sluchu. wych mostu Varola (na granicy z rdzeniem przedluzonym). Od jader
Korowy' osrodek sluchu (osrodek Heschla) znajduje sie w zakrecie przedsionkowych wlókna nerwowe rozchodza sie w trzech kierunkach:
skroniowym górriymwplacie.skroniowym;Wpolu tym udalo sie doklad- a) do mózdzku, jako droga przedsionkowo-mózdzkowa - wlókna tej
nie iimiejscOwic' rzuty poszczególnych czesci narzadu spiralnego slimaka. drogi osiagaja kore mózdzku i jadro wierzchu (osrodki statyki),
Za miejsce percepcji tonów wysokich uwaza sie górna czesc zakretu b) do rdzenia kregowego, jako droga przedsionkowo-rdzeniowa - ta
skroniowego górnego, a ,tonów niskich - iclJ. dolna czesc. czesc wlókien dochodzi do rogów przednich przekazujac informacje o ró··
Wlókna dochodzace do wzgórków dolnych blaszki pokrywy ...tworza wnowadze ciala i napieciu miesni; uszkodzenie tej drogi powoduje sztyw-
nastepnie neuron pokrywowo-rdzeniowy dochodzacy do rogÓ:';-prz~d--- nosc miesni,
nich rdzenia kregowego (czesc drogipokryvlo'"vo-rdzeniowej). Wlók:uanri c) prawdopodobnie do wzgórza. Do tej pory nie stwierdzono wy-
tymi przebiega droga odruchu sluchowego (odruch obronnY na bodziec stepowania takiej drogi, ale poprzez analogie do ukladu wszystkich dróg
sluchowy). zmyslowych osiagajacych wzgórze wydaje sie, ze takie polaczenie istnieje.
 320 Uk/ad nerwowy Narzady zmyslów i drogi zmy.\'lowe 321

Ponadto znane sa wlókna nerwowe laczace jadra przedsionkowe- rozmieszczone na podniebieniu miekkim, w gardle oraz na naglosni.
z tworem siatkowatym, a takze podazajace do jader poczatkowych ner- Pozwa.laja one okreslac smaki: slodki, kwasny, gorzki, slony, alkaliczny
i metaliczny.
wów czaszkowych III, IV i VI - uszkodzenie tej drogi powoduje
oczoplas. Od receptorówsJ:naku wlokna
Równowaga utrzymywana jest bez udzialu swiadomosci. Stwierdzono wowych czaszkowych, tj. VII, IX inerwowe dochodZ#l powierzchnie,
X, unerwiajacych do zwojów ner- na
których sa zlokalizowane kubbsmakowe, a takze czesciowo poprzez
jednak wystepowanie w zakrecie górnym plata skroniowego osrodka
nerw jezykowy (czesc nerwu V). Nastepnie podnieta smakowa dochodzi
równowagi. Nastepstwem uszkodzenia tego osrodka moze byc wystepo-
wanie zawrotów glowy lub zawrotów glowy polaczonych z oczoplasem, do pasma samotnego (traetu.\' solitari). Kolejgy neuron drogi smakowej
utrata poczucia postawy i utrudnieniem chodu. . odcb.odzac od pasma samotneho przebiega przez rdzen przedluzony,
mos(konary sródmózgowia i osiaga wzgórze. W obrebie tego neuronu
droga smakowa ulega skrzyzowaniu. Od wzgórz3gst:3..!Jli. n.e\lf.ondr9gi
smakowej dochodzi do korowego osrodka sma.ku, który miesci sie w dol-
15.4. Narzad smaku oraz droga smakowa
nej czesci zakretu zasrodkowego plata ciemieniowego.
C'zesc wloki en odchodzacych od jader pas[[1a saIllotl1eg() c!Qs:.hQ9zLdo
Narzad smaku (organum gllS.~W;)stanowia kubki smakowe (s;allculi
tworu siatkowatego i dalej do jader motorycznych nerwów czasz;kowych
g:z!SWJprii)polozone na grzbietowe] powierzchni jezyka, w obrebie brod~ i nerwów rdzeniowych. To polaczenie umozliwia reakcje na bodzce'sma-
wek ok;lonych, grzybowatych i lisciastych. Ponadto kubki smakowe sa
kowe w postaci' zucia, polykania, zmiany mimiki twarzy. Wspóldzialanie
drogi smakowej ze wzr.okiem i wechem sluzy analizie przydatl1Q~c;i pokar-
!.l neuvon mów. .
( podkovowo - kOvowy)

15.5. Narzad wechu i droga wechowa

Narzad powonienia (organum olfaetus) jest utworzony przez komórki

zmyslowe wechowe wystepujace w okolicy wechowej (regio olfaetoria)
'j
Ko.o •..• blony sluzowej nosa, na wysokos\,;i przysrodkowej powier~chJ?:i'}:n.afzO.wjriy
osvoolek _I:
5m"lcu nosowej górnej i odpowiadajacej jej powierzchni przegrody ~Qsa. Z wypu-
stek dosrodkowych komórek .zmyslowych powstaje ok~.26nerwów wecho-
wych(I nerw czaszkowy), które przechodza' przez poie sitowe (otwory.
wechowe) w blaszce poziomej kosci sitowej i osiagaja opuszke wechowa
(bulhus olfactorius). W opuszce wechowej rozpoczyna sie droga wechowa,
która przebiega przez pasmo wechowe, trójkat wechowy, istote dziur-

l
kowana przednia (wechQ]Jlazgowie obwodowe). Jeszcze przed pizer
scJ:eIn przez istote dziurkowanaprzednia'pasmo wechowe rozdziela sie
.J
I

mI. dwa prazki - boczny i srodkowy. Wlókna prazka bocznego docho-

dzadociala'migdalow.a.teEo, nastepnie ostatni neuron drogi wechg5:vej
osiaga korowy osrodek wechu mieszczacy sie w przedniej czesci zakretu
Neuvon
·:·~·t~beWv::Ow~ hipokampa: .. ". ' .'-----.'-...-.- .. -.. -.-.... ---
Wlókna prazka srodkowego koncza sie w jadrach w polu podspoid-
J c..Xi:1s':.kowe) .lowym-(pod kqlanem ciala modzelowatego). Odchodzace od niego nellry:;-
ty' lacza sie z ukladem limbicznym strony przeciwnej (patrz: "Uklad
Ryc. 128. Przebieg drogi smakowej
limbiczny"),
 322 Uklad nerwowy
Powloka wspólna 323
,
!

16.1. Skóra

Skóra (culis) jest najbardziej powierzchowna warstwa ciala ludzkiego.

Jest bardzo elastyczna i rozciagliwa. Powierzchnia skóry wynosi ok.
1,5--:-2 m2, a jej grubosc waha sie od 0,25 do 4 mm (najgrubsza skóra
wystepuje tam, gdzie s<! najwieksze naprezenia mechaniczne: na pode-
Opu ~:tKd.
W~GhO"'4 u·"cle"",lC., szwach, dloniach i karku. Skóra stanowi ok. 6% masy---ciala, czyli wazy
ok. 3,5-4,5 kg. Kolor skóry zalezy od zawartosci barwnika (melanin,y),
grubosci naskórka i temperatury otoczenia. -
Skóra chroni organizm przed szkodliwymi czynnikami zewnetrznymi
" atl<.o •• ",tj - elektrycznymi, chemicznymi, mechanicznymi, oraz stanowi bariere dla
wnikania bakterii. Zapobiega utracie wody oraz jest n,arzadem, za posred-
nictwem którego odbywa sie odprowadzanie ciepla z organizmu. 'vV skó-
-Komo •.../(; ~~O'Qhle
H;poX"'''''p rze wystepuja receptory dotyku, ucisku, bólu i temperatury. Odgrywa ona
równiez wazna role w magazynowaniu tluszczu. Skóra jest zbudowana
c "Cl<O m'9" ate
Cl1:0 ••.• z trzech warstw: naskórka, skóry wlasciwej i tkanki podskórnej.
N a s k ó rek (epidermi.l') s tanowi naj bardziej ?ewnetrzna warstwe skó-_
-PI. W jego obrE<bie wystepuje p0W-i:e-F-z.ehownie-iezaca warstwa zrogowacia-
Ryc: 129. Droga wechowa (linia ciagla). Linia przerywana oznaczono polaczenia drogi .!E!--- (stratum corneum) i glebiej pQlQZDna warstwa rozrodcza (.I'tI"~
wechowej z ukladem limbicznym i
osrodkami ukladu autonomicznego tworu siatkowatego .germinatirum). Ciagly proces zluszczania
i
rdzenia kregowego
skórka utrudnia wnikanie mikroorganizmów
sie warstwy
w glab ciala.
zrogowacialej na-

Zmysl wechu pozwala na rozpoznanie przydatnosci pokarmów i ocene

wlasciwosci srodowiska. Jest podlozem niektórych odruchów wystepuja-
cych pod wplywem bodzców wechowych, np. glebokosci oddechu, mimiki
twarzy._czy-odruchu __wymiotnego.
-Wyróznia sie 7 podstawowych-zapachów: kamforowy, pizmowy,. kwia- Nai,!<óvek
towy, mietowy, eterowy, przyprawowy i gnilny. Stwierdzono jednak, ze
mózg czlowieka rozróznia ok .. 3000 zapaqhów - istota odbioru zapachu
zalezy od ksztaltu czasteczek drazniacych receptory i od czasu trwania
tego podraznienia, a nie od wystepowania tak duzej liczby zróznicowa- S1< ov-a wr"sci >Ja.

nychJ:eceptorów wechowych.
Przy uszkodzeniu drogi wechowej moze nastapic uposledzenie wechu
(hyposmia) lub jego utrata (anosmia).
-Tkank <I podskovna

16. Powloka wspólna

. Powloka wspólna (iutegumentum commune) obejmuje skóre oraz
jej wytwory, do których sie zalicza: wlosy,' paznokcie, gruczoly skó- Ryc. 130. Powloka wspólna: a - warstwa zrogowaciala naskórka, b - warstwa rozrodcza
ry i sutki. naskórka, c - warstwa brodawkowata skóry wlasciwej, d - warstwa siatkowata skóry
wlasciwej
 Powloka wspólna 325
324 Uklad nerwowy

sieci o romboidalnych oczkach. W oczkach tych zlokalizowane sa odcinki

powierzchnia naskórka jest rowkowata i szczelinowata, poniewaz do wydzielnicze gruczolów skóry, a takze brodawki i ceblllkLwlQsów. VV skó-
~rka wpukla sie skóra wlasciwa w postacI brodawe~~ rze wlasciwej wystepuja liczne zakonczenia nerwowe odbi<::F<ljac_~ czucie
tzw. brodawki skó.ry. Dzieki temu naskórek i skóra zazet1Iaja SIe o siebie,
.---- powierzchowne (eksteroceptywne). Moga równiez znajdowa6 sie ~-ie'~nie
co chroni je od mechanicznego oddzielania sie, a wnikanie brodawek gladkie, np. w brodawce sutka czy w mosznie.
skóry. wraz z naczyniami krw'ismosuymi umoz\iwia odzywianie naskórka. Tkanka podskórna (tela subcutanea) jest zbudowana z luznej
YLgL~0varstwie naskórka znajduje sie&~wnik skQDr~ina, tkanki lacznej oraz z tkanki tluszczowej, zawierajacej zmienna liczbe
która ochrania organizm przed nadmiernym naslonecznieniem. Szczego~ komórek tluszczowych. Silniejsze peczki tkanki lacznej, klqr..e.. odchodza
~~omeIarITnfwystepu.re w brodawce sutka i jej otoczce oraz w sk6- od warstwy siatkowatej skóry wlasciwej, nazywa sie troczkami skóry.
I r~rz<i-dów plciowych .~rznych. - Troczki te lacza skóre wlasciwa z powieziami lub z okostna.·'-
I ~ Skóra wlasciwa (corium,.s. dermis) jest zbudowana z peczków Specyficznymi tworami wystepujacymi w tkance podskórnej sa pod-
wlókien klejorodnych, które krzyzuja sie przeplataja - w ksztalcie sieci
l. skórne kaletki maziowe (sluzace do lagodzenia skutkóW nacisku skóry na
_ z wlóknam'i sprezystymi, co zapewnia skórze mechaniczna odpornosc. twarde podloze), np. na lokciu, nad rzepka czy na piecie. .
VI skórze wlasciwej wyróznia sie powierzchownie lez,!,ca warstwe brodaw- Jak wspomniano, skóra zawiera receptory dotyku, ucisku, bólu i tem-
kowa oraz glebiej poloz.ona warstwe siatkowata· peratury - jest wiec narzadem czucia powierzchownego. Poszc:z~góln~'
\Varstwa brodawkowata (strawm papillare) jest utworzona przez bro- ro'dzaje cZ}lcia powierzchownego odbieraja nastepujace, receptory: dotyk
dawki skóry wpuklajace sie w glab naskórka i zawierajace liczne naczynia 'lakotki dotykowe (Merkela), cialka dotyko\ve"(Mei.l'snera) i wolne
I krwionosne. Wlókna klejorodne z wlóknami sprezystymi tworza zbity zakonczenia: nerwowe oplatajace pochewke wlosa; ucisk - ciCllk1Lbla~z-
splot tkanki. lacznej. kowate (Vatera-Paciniego) i cialka bulawkowate(Golgiego-Mazzaniego);
Warstwa siatkowata (stratum reticulate) posiada wlókna klejoroqne zimno - cialka opuszkowate'(Kraussego); cieplo - cialka Ru[finiega·
i sprezyste, które sa znacznie luzniej ze soba polaczone - tworza rodzaj W obrebie naskórka wystepuja receptory odbierajace wrazenie dotyku
i bólu, w skórze wlasciwej - receptoryternperatury. (zirnpa,j"cieJila),
a w tkance podskórnej -=- receptory ucisku

~ dlugie pokrywaja skóre glowy.
Ryc,. 131. Lokalizacja receptorów czucia powierzchownego
16.2. Wlosy
",V'1losy (pili) sa wytworami skóry rozmieszczonymi.na-,calym.,"ciele
z wyjatkiem: dloni ipodeszw"zoledzjpracia i lecl;1taczki, wewnetrznej
powierzchni napletk'a i warg'sromowych mniejszych oraz czerwienLllst.
U c710wieka wlosy sa narzadem szczatkowym. Najgesciej wlosy wystepuja
w skórze glowy (ok. 300 na l cm2), a najrzadziej - na grzbiecie reki (ok,.
10 na l cm2).
Na podstawie umiejscowienia i grubosci rozróznia sie trzy rodzaje
wlosów; meszek, wlosy krótkie i wlosy dlugie. Wlosy pokrywajace skóre
plodu nazywa sie meszki,em - zachowuja' SIe tylko na twarzy, tulgwiu
i konczynach. Wlosy krótkie wystepuja w postaci owlosieniaz\y,~az~nego
z 'plcia (wlosy narzadów plciowych zewnetrznych, wlosy pach~'zarost
twarzy), z narzadem wzroku (brwi, rzesy), wechu (wlosy nozdrzy) i z na-
rzadem sluchowym (wlosy przewodu sluchowego zewnetrznego). Wlosy
Wlos jest zbudowany z czesci zewnetrznej zwanej J()dyga wlosa(scapus
pili), i z czesci ukrytej w skórze, czyii korzenia wlosa_(~a.~i.i::.pili).
w obre~kóry ~'" palca reki.
'T
326 Uklad nerwowy
Powloka wspólna 327

G vu C '1: ot, opuszke palca. Korzen paznokcia jest pokryty skóra, której w.olpybrzeg
tojo",~ t~\'orzy wal paznokcia. Trzon paznokcia spoczywa na podlozu z~anyffi
macierza paznokcia, a czesc paznokcia polozona do przodu od walu
N.a~~6vt:k tworzy bialawe pole zwane obloczkiem.
W ciagu jednego tygodnia paznokiec rosnie srednio o jeden milimetr,
r'H<;~Hen
a caly paznokiec odrasta w (~zasie ok. 160 dni.
pn;j"to,;o",,';I
Paznokcie spelniaja dla palców funkcje ochronne, sa równiez wrazliwe
na ucisk w zwiazku z silnym unerwieniem macierzy.

5kova NLd';ci"'d @ 16.4. Gruczoly skóry

@ ©> Cebul!(,,~
~to,;OL

Gruczoly skóry (glandulae eUfis) dzieli sie na potowe, lojowe isut-

kowe. Znajduja sie one w tkance podskórnej lub tez w przylegajacej do'
niej warstwie skóry wlasciwej.
TKanKa pod?kÓlIt1a- Gruczoly potowe (glandulae sucloriferea) sa gruczolami CeFJ(Q~Y7,
mi (klebkowatymD, rozsianymipocalejp·owierzchni skóry, wydzielajacy-
011.'

m! pot (suclor). Wystepuja w liczbie ok. 2--3 milionów. Naj liczniej

Ryc. 132. Budowa wlosa - przekrój przez skóre: a -
b - warstwa rozrodcza naskórka, c - skóra wlasciwa, d -
czesc zrogowaciala naskórka,
tkanka podskórna, e - gruczol
potowy
'vV dolnej czesci korzen tworzy zgrubienie 2::~aI:lc:opuszka badz cebulka
wlosa - opuszka zawiera komórki, które rozmnazajac sie powoduja
wzrost wlosa.
Wlos lezy w zaglebieniu wyscielonym naskórkiem, zwa..LlYl?mieszkiem
..wlosa. Kierunek przebiegu mieszków do powierzchni skóry jest skosny.
\;\F'1cislym zwiazku z wlosami pozostaja miesnie przywlosowe i gruczoly
lojowe, które mcJa ujscie do mieszka wlosa. Skurcz miesni przywlosowych
powoduje wyprostowanie wlosów i jednoczesne wyciskanie loju z gruczolów.
Wiek wlosa wynosi przecietnie ok. 3-5 lat, po czym zostaje .on
zastapiony przez nowy wlos. W okresie wzrostu wlos wydluza sie srednio
w ciagu doby o ok. 0,2-0,3 mm.
Wlosy pelnia r()le ochronna. W ich korzeniach znajduja sie zakon-
czenia nerwowe i
receptory dotyku.
16.3. Paznokcie
Paznokiec (ungllis) jest to zrogowaciala plytka wystepujaca na grzbie-
towych powiericJi1ii"ach p~Jiczków dalszych. rak i stóp. Paznikiec jest
zbudowany ..z korzenla,gz.<?tlu oraz z czesci wolnej, która wystepuje poza
znajduja sie w obrebie skóry dloni i podeszwy, a takze czola i grzbietu.
Nie ma ich w czerwieni warg, w napletku i wargach sromowych mniej-
szych.
Gruczol potowy jest zbudowany z czesci wydzielniczej i z czesci
wydalniczej. Czesc wydzielnicza stanowia tzw. ciala gruczolu, które z\Vi~
niete J<:lebkowato leza w naj glebszym pokladzie warstwy siatkowatej skóry
wlasciwej lub w najwyzszej warstwie tkanki podskórnej. ·Czescia wydal-
nicza jest przewód poto"",y, który przebija skóre wlasciwa i naskórek, po
czym na fego powierzchni uchodzi za pomoca malego otworupoJawego.
Posród gruczolów potowych wyróznia sie gruczolY'potowe male (roz-
mieszczone na powierzchni calej skóry) i duze - wystepujace tylko
w okreslonych miejscach ciala, których nazwa·jestzwiazaria.z ich: umiejs-
cowieniem: sa wiec grucz()ly rzesk()\I{e, przedsionkowe .,posa, woskowino-
we (w przewodzie sluchowym zewnetrznym), pachowe, otoczki br()dav;ki
slltkowej i okoloodbytowe. Wydzielina tych gruczolów charakteryzuje sie
zapachem,'barwa i innymi wlasciwosciami, które nadaja poszczególnym
osobnikom specyficzny zapach.
Wydzielina wszystkich gruczolów potowych jest pot: Sklada sie on
z wody (98%), chlorku sodu, amoniaku i mocznika. Jest on produkowany
w ilosci ok. 700-1000 mI na dobe.
Wydzielanie gruczolów potowych ma duze znaczenie dla termoregula-
cji ustroju.
Gruczoly loj owe (glandlllae sebaceae) sa gruczolami p~herzyko~
v,'ymi·rozmieszczonymi na Calej . pÓwierzcnIii skóry z wyjatkiem·.:~lIoni
 329
Powloka wspólna
328 .Uklad nerwowy
Polozone sa w tkance podskórnej, na wysokosci III-VI zebra, nie
i_poq~.s_;z:wy.Okolo 0,5--:1 milionów gruczolów lojowych wydziela loj maja .wlasnej powiezi, dlatego platy gruczolu zrastaja si~bezpo§redl1io
skóry (sebum~(.ut41Ie.um). Wystepuja w postaci gruczolów lojowych wlosów Z miesniem piersiowym wiekszym (badz jego powiezia) za p'omoCa tkanki
(~rQ.%-r-oraz--jako gruczoly lojowe wolne (10%) . lacznej zwanej wiezadlem wieszadelkowatymsutka.
. Gruczoly lojowe wlosów sa zbudowane z ciala gruczolu polozonego W budowie zewnetrznej wyróznia sie znajdujacy sie posrodku sutka
w skórze wlasciwej oraz z przewodu wyprowadzajacego, który odprowa- maly, kulisty, wystajacy ponad powierzchnie wyrostek, zwany brodawka
dza wydzieline do mieszka wlosa, a stamtad na powierzchnie skóry.· sutkowa, którego skóra jest pomarszczona i posiada ciemne zabarwienie.
. Gruczoly lojowe wolne wystepuja samodzielnie w tych miejscach, Dookola brodawki sutka wystepuje otoczka brodawki sutka zawierajaca
gdzie skóra przechodzi w blone sluzowa, np. w czerwieni warg, w odbycie, gruczoly lojowe, gruczoly potowe i miesnie gladkie.
na napletku i lechtaczce. Najlepiej rozwiniete gruczoly lojowe znajduja sie W budowie wewnetrznej sutka mozna wyodr_el:)IliC_JJ:=2Q.pJ;~1.Q.F
r
·w skórze nosa,. warg i policzków. gruczolu sutkowego, które otaczaja tkanki laczna i Jluszczowa. Sa one
Wydziela-ny przez gruczoly lojowe lój skóry zawiera wolne kwasy ulozone promieniscie w stosunku do brodawki sutka. Kazdy z platów jest
tluszczowe, cholesterol i
zwiazki woskowe. Chroni naskórek przed mace- zb~dowany z kilkunastu placików, a te z kolei skladaja sie z gruczolów
racja. pecherzykowych zlozonych. Od kazdego gruczolu pecherzykowego zlozo-
Gruczol sutkowy lr::landula mammaria), czyli sutek (mamma) jest nego odchodzi przewód mleczny, który podaza w kierunku .brodawki.
najwiekszym gruczolem skórnym. Tworzy an dwa pólkoliste lub koliste~; Pr~ed ujaciem ..na-wierzcholku brodawki przewody mleczne ro~t.e.ii~jac
uwypuklenia, miedzy którymi znajduje sie ·ian:rk<r~spt.kowa.-Sutk:iioi~- sie tworza_zatoki m1ec.'Cne(sinus 1actJfe.rD,-------
wijaja sie naj intensywniej li dziewczat w okresie pokwitania (u mezczyzn -Wyaiieliiiagruczolu sutkowego - mlek(J(1c.u;) - zawiera bialko.,
Wystepuja w stanic szczatkowym). tllJszcze,.witaminy i przeciwciala. Sluzy jako pokarm noworodkom i oses-
kom.

a
Byod"",~4
~YUG~~ $~tko",e9Q

l't1,ewod rot ec.:t.nj

Ot.OC:t.Kd bvod/l"k' /'

Ryc. 133. Przekrój strzalkowy przez gruczol sutkowy kobiety: a - miesnie klatki piersiowej,
b _ powiez miesnia piersiowego wiekszego. Ciemnym kolorem zaznaczono tkanke tlusz-
czowa gruczolu
<..~:~:~_-..:--_ ..

Pismiennictwo

Aleksandrowicz R. 1989. Mianownictwl'1 anatomiczne. PZWL, V!arszawa.

Bochenek A., Reicher M. 1993. Anatomia czhAJieka, t. IV, V. PZWL,
Warsziiwa. ~'$'
Braus H. 1960. Anatomie des Menschen. Springer Vedag, Berlin.
Dega W., Milanowska K. 1983. Rehabilitacja medyczna. PZWL, ~War-
szawa.
Delmas A. 1975. Drogi i osrodki nerwowe. PZWL, Warszawa.
Donelly P., 'YVistreich A. 1982. Laboratary lvfQlwal for anatomy and
physiology. Harper Row Publi~her, New York.
Duus P.1989. Diagnosty;'-:a topograficzna w neurologii. PZWL, Warszawa.
Feneis H. 1973. Ilustrowany slownik miedzynarodowego nazewnictwa ana-
tomicznego. PZWL, Warszawa.
Golab B. 1990. Anatomia czynno.fciowa osrodkowego ukladu nerwowego.
PZWL, Warszawa.
LaLL: T., Wachsmut W. 1959. Praktische Anatomie, t. II, III, IV. Spriger
Verlag, Berlin.
Loth E. 1958. Nauka o nerwach obwodowych. PZWL, Warszawa.
Marciniak T. 1965. Anatomia prawidlowa czlowieka. PZWL, Warszawa.
Mietkiewski E. 1979. Zarys fizjologii lekarskiej. PZWL, Warszawa.
Rauber-Kopsch F. 1951. Lehrbuch und Atlas der Anatomie des Alenschen,
t. III. Georg Thieme, Leipzig.
Smith A., 1989. Umysl. PZWL, Warszawa.
Snell R. 1978. Grass Anatomy Dissector A Companiom for Atlas oj
Clinical Anatomy. Little, Brown and Company, Boston.
Sobotta J. 1994. Atlas anatomii czlowieka, t. I, II. Urban, Partner,
Wroclaw.
Sokolowska-Pituchowa J., Konaszewska-Rymarkiewicz K. 1982. Uklad
nerwowy czlowieka. AM, Kraków.
Stelmasiak M. 1958. Mianownictwo anatomiczne. PZWL, Warszawa.
Sy1wanowicz W. 1970. Anatomia czlowieka:PZ\VL, Warszawa.
Unsherwood P. 1976. Uklad nerwowy. PWN, 'Warszawa.
Wolf-Heideger G. 1957. Atlas der systematisc~en Anatomie des Menschen,
t. III. S. Karger, Basel. .
Voss H., Herrlinger R. 1974. Anatomia czlowieka. PZWL, Warszawa.

/'
('t