ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ

(ΕΛΠ 31)

ΑΚ. ΕΤΟΣ 2023-2024

ΘΕΜΑ 2ης ΕΡΓΑΣΙΑΣ

«Η Παρουσία και ο Ρόλος του Χορού στους Πέρσες»

ΦΟΙΤΗΤΗΣ: ΓEΩΡΓIΟΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ

(STD142152)

ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΑΝΝΑ ΛΑΜΑΡΗ

ΑΘΗΝΑ, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2024

Περιεχόμενα:
1.Εισαγωγή……………………………………………..………………..…………….....3
2.Η Σκηνική Εικόνα του Χορού…………………………………………………………3
3.Η Εμπλοκή του Χορού στην Τραγωδία….…………………………………………...6
4.Συμπεράσματα………………………………………………………………………….8

Βιβλιογραφία....................................................................................................................10

2
1.Εισαγωγή

Ο Αισχύλος ήταν ένας από τους σημαντικότερους τραγικούς ποιητές, ο οποίος

σηματοδότησε το πέρασμα από την αρχαϊκή στην κλασική παραγωγή του δράματος και
με τα έργα του έφερε πολλές σημαντικές καινοτομίες. Μερικές από αυτές είναι η
προσθήκη δεύτερου υποκριτή, η μείωση των χωρικών, έμφαση στον λόγο με αύξηση των
διαλόγων, χρήση ίδιου θεματικού μοτίβου για όλη την διαγωνιζόμενη τετραλογία και τη
δημιουργία τριλογίας με χαρακτηριστικό παράδειγμα την Ορέστεια. Στην παρούσα
εργασία θα ασχοληθούμε με τους Πέρσες, που παρουσιάστηκαν κατά την διάρκεια των
Μεγάλων Διονυσίων το 472 π.Χ. και αποτελούν το παλαιότερο σωζόμενο έργο με
ιστορικό περιεχόμενο, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στον Χορό 1. Στο πρώτο μέρος θα
εξετάσουμε την σκηνική εμφάνιση του Χορού (ενδυμασία, κινήσεις, συμμετοχή κ.α.) και
στο δεύτερο μέρος θα εστιάσουμε στον αυξημένο ρόλο που δίνει ο Αισχύλος στον Χορό
για την εξέλιξη της πλοκής του δράματος.

2.Η Σκηνική Εικόνα του Χορού

Την εποχή του Αισχύλου ο υποκριτής ήταν ο απόλυτος πρωταγωνιστής,

εκπροσωπώντας τους ήρωες και ο Χορό είχε υποδεέστερο ρόλο, αλλά όχι περιθωριακό,
γιατί αποτελούσε τους εκπροσώπους των πολιτών, του ποιητή αλλά και τον αφηγητή,
αποτελώντας το λυρικό στοιχείο του δράματος 2. Ο Αισχύλος με τους Πέρσες ενισχύει τον
ρόλο του Χορού αυξάνοντας τους διαλόγους και μειώνοντας αντίστοιχα τα χορικά
γεγονός στο οποίο συνέβαλε και η προσθήκη δεύτερου υποκριτή3.
Στους Πέρσες ο Χορός έχει πρωταγωνιστικό ρόλο και ενσωματώνεται πλήρως στην
πλοκή του δράματος, αφού έχει σχεδόν τους μισούς στίχους του δράματος (480 από τους
1.077 στίχους) με τους υπόλοιπους να μοιράζονται σε τέσσερα πρόσωπα (Άτοσσα,
αγγελιοφόρος, Δαρείος και Ξέρξης). Ο Χορός αποτελείται από, πιθανώς, 12 άτομα τα

1
Ανδριανού Ε., 2001, σ.49.
2
Battezzato L., 2010, 212-213.
3
Ανδριανού Ε., 2001, σ.49.

3
οποία αποτελούν ένα ομοιογενές σύνολο, μια ομάδα από συμβούλους – αυλικούς
γέροντες του Βασιλείου των Περσών4.
Ο Χορός κάνει πρώτος είσοδο στην σκηνή, με την ενδυμασία τους να αποτελείται από
ένα σκουρόχρωμο πτυχωτό χιτώνα που αναδείκνυε την κοινωνική θέση των μελών του
Χορού. Η είσοδος τους είναι μέρος της δραματουργίας, έχοντας ως προπορευόμενο τον
αυλητή, που είναι και ο μόνος χωρίς μάσκα και κρατώντας όλοι τους ραβδί, με
συγκεκριμένο σχηματισμό εισέρχονται στον κέντρο της σκηνής, ενώ πριν πάρουν τις
θέσεις τους αρχίζουν να αυτοσυστήνονται (στ.1-7). Ο Χορός λειτουργεί σαν ένα ενιαίο
σύνολο το οποίο απαγγέλει, χορεύει και τραγουδά σαν ένας 5. Ο μόνος που ξεχωρίζει
είναι ο κορυφαίος ο οποίος καθοδηγεί τον Χορό, συνομιλεί με τους υποκριτές και ίσως
να είναι ο μόνος που ξεχωρίζει ενδυματολογικά από τους υπόλοιπους του Χορού6.
Πολλοί πιστεύουν ότι ο Χορός δεν εκπροσωπεί μόνο το σύνολο των πολιτών, αλλά και
την φωνή του ποιητή7. Ο ρόλος του Χορού είναι πολλαπλός. Εκτός από το να
προκαλέσει συναισθηματική φόρτιση στο κοινό, ταυτόχρονα προμηνύει τις συμφορές
που θα έρθουν και αφηγείται γεγονότα τα οποία έχουν ήδη γίνει. Χαρακτηριστικά
παραδείγματα μέσα στους Πέρσες είναι ο φόβος και η ανησυχία για την απουσία νέων
από την μάχη (στ. 12-15), ο φόβος για την εκδήλωση της θεϊκής παγίδας που
επιφυλάσσουν οι θεοί στους ανθρώπους, όταν αυτοί υπερβαίνουν το μέτρο (στ. 93-107)
και η λεγόμενη άτης που είναι ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό στο αισχύλειο δράμα 8.
Ο Αισχύλος καταφέρνει μέσα από τον Χορό να προετοιμάσει το κοινό για την εξέλιξη
του δράματος και αυτό το πετυχαίνει με το τραγούδι, τον λόγο και τις στιχομυθίες. Ο
Χορός από την αρχή βάζει τον θεατή στο θέμα με έναν σχεδόν λυρικό τρόπο που στην
συνέχεια μετατρέπεται σε έναν δίμετρο λυρικό ρυθμό. Από τον στίχο 65 αρχίζουν να
χρησιμοποιούνται ιωνικά μέτρα, με σκοπό να εκφράσουν καλύτερα τους βάρβαρους
Πέρσες. Μετά τον στίχο 93 εντείνεται ο ρυθμός για να δώσει έμφαση στον φόβο και την
ανησυχία. Ενώ μετά τον στίχο 140 μετατρέπεται σε ίαμβο. Με αυτήν την εναλλαγή

4
Χουρμουζιάδης Ν., 1998, σ.32-34.
5
Baldry H. C., 2010, σ.92-96.
6
Γεωργοπαπαδάκου Α., 1973, σ.99.
7
Battezzato L., 2010, 214.
8
Ανδριανού Ε., 2001, σ.50-51.

4
μετρικών συστημάτων ο Αισχύλος πετυχαίνει να τονίσει καλύτερα την εναλλαγή των
συναισθημάτων9.
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη οι καταβολές του Χορού ανάγονται στον διθύραμβο και
εκεί οφείλεται και η γέννηση του δράματος10. Ακολουθώντας αυτό το πνεύμα ο Αισχύλος
ανέδειξε το άτομο σε ίαμβο, ο μελοποιημένος λόγος και η κίνηση του Χορού καθιστούν
την συνεχή παρουσία του Χορού στην παράσταση επιβεβλημένη 11. Γενικά ο Χορός είτε
απαγγέλλοντας, είτε τραγουδώντας, είτε όταν εκφράζεται λυρικά συνδυάζει λόγο με
κίνηση. Ακόμη και όταν μένει σιωπηλός και ακίνητος έχει να προσθέσει κάτι στο
σύνολο.
Στα χορικά των Περσών υπάρχει επανάληψη ζευγών στροφών και αντιστρόφων τα
οποία χωρίζονται από επωδούς12. Μια εναλλαγή πάνω στην οποία στηρίζεται η δομή του
έργου, καθώς η εναλλαγή του λόγου ανάμεσα σε υποκριτή και χορικό άσμα αποτελεί
βασικό στοιχείο στην τραγωδία των Περσών. Έτσι στον πρώτο χορικό οι κινήσεις του
Χορού είναι έντονες ενώ αντίθετα στα στάσιμα και ανάμεσα στα επεισόδια οι κινήσεις
του Χορού είναι πιο ήρεμες. Στο κομμό παρουσιάζεται ένα έντονο άσμα θρήνου
ανάμεσα στον υποκριτή και τον Χορό13. Ιδιαίτερο παράδειγμα της έντονης κίνησης του
Χορού αποτελεί η Έξοδος, όπου εκτός από τον θρήνο υπάρχει και έντονη κίνηση, με τα
μέρη του Χορού να χτυπούν το στήθος τους (στ. 1.047), να ξεριζώνουν τα γένια και τα
μαλλιά τους (στ. 1.056 και 1.062) ακόμη και να σκίζουν τα ρούχα τους (στ. 1.060). Όλος
αυτός ο θρήνος τελειώνει με τα μέλη του Χορού και τον Ξέρξη να πηγαίνουν προς το
παλάτι (στ. 1.073 – 1.078).
Πριν τους Πέρσες τα μέλη του Χορού ήταν συνήθως υπερήλικες άντρες ή ακόμη και
γυναίκες, χωρίς όμως κάποιο ιδιαίτερο κοινωνικό κύρος γι’ αυτό και οι όποιες
παραινέσεις τους και συμβουλές τους δεν λαμβάνονταν ιδιαίτερα υπόψη από τους ήρωες.
Ο Αισχύλος με τους Πέρσες καινοτομεί με τα μέλη του Χορού να είναι σοφοί αυλικοί
γέροντες, όχι ισάξιοι των Βασιλιάδων αλλά η γνώμη τους έχει ιδιαίτερη βαρύτητα 14.
Μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι στο Α΄ επεισόδιο, όπου η Άτοσσα ζητάει

9
Χριστόπουλος Μ., 2000, σ.22.
10
Lossau M. J., 2009, σ.220-222.
11
Χουρμουζιάδης Ν., 1998, σ.22.
12
Γεωργοπαπαδάκου Α., 1973, σ.108.
13
Lesky A., 1987, σ.146-147.
14
Χουρμουζιάδης Ν., 1998, σ.35-36.

5
από τον Χορό την συμβουλή τους για το κακό όνειρο που είδε (στ. 170 – 172), επίσης
όταν πάλι η Άτοσσα ακολουθεί την συμβουλή του Χορού να καλέσει τον νεκρό Δαρείο
(στ. 520 – 521). Με την παρουσία του Χορού στους Πέρσες ο Αισχύλος πέτυχε να
συνδυάσει τον ώριμο στοχασμό με την παθητικότητα και την συγκινησιακή ευπάθεια,
στοιχεία τα οποία αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά μιας λυρικής τραγωδίας. Τέλος,
στα στάσιμα ο Χορός αναδεικνύει μια απαράμιλλη σοφία, η οποία είναι ένα απαραίτητο
στοιχείο για την κατανόηση του δράματος στους Πέρσες15.

3.Η Εμπλοκή του Χορού στην Τραγωδία

Οι Πέρσες του Αισχύλου αποτελούν το παλαιότερο σωζόμενο έργο του και σαν στόχο
είχε όχι μόνο να τονώσει το ηθικό των αθηναίων πολιτών για την νίκη τους απέναντι
στους Πέρσες αλλά και να τους υποδείξει την έννοια του μέτρου που πρέπει να έχουν οι
Αθηναίοι απέναντι στην ευημερία που έρχεται, η οποία μπορεί να τους παρασύρει και
αυτούς στην αλαζονεία και να έχουν και αυτοί την ίδια εξέλιξη με τους Πέρσες,
προκαλώντας την Θεία Δίκη. Ένας παραλληλισμός που γίνεται πιο έντονος αφού
περιγράφει την ιστορία των Περσικών πολέμων από την πλευρά των ηττημένων,
κάνοντας τους θεατές να δουν τα γεγονότα από απόσταση και ίσως πιο αντικειμενικά.
Όπως ήδη έχουμε αναφέρει τα μέλη του Χορού αποτελούνταν από αυλικούς – γέροντες
συμβούλους του Δαρείου και έπειτα του Ξέρξη, οι οποίοι από την Πάροδο (στ. 1 – 155)
εκφράσουν την ανησυχία τους για την έκβαση της εκστρατείας εναντίον των Ελλήνων,
κατονομάζουν μάλιστα ένα μακρύ κατάλογο σπουδαίων πολεμιστών που λείπουν στην
μάχη, με αποτέλεσμα να έχουν αφήσει τα εδάφη τους στην Ασία απροστάτευτα 16.
Μάλιστα ο Χορός προετοιμάζει το κοινό για τις αρνητικές εξελίξεις (στ. 92 – 131) με την
προσβολή του Ξέρξη απέναντι στους Θεούς, με την σύζευξη της στεριάς και την
παραβίαση της θάλασσας. Στο τέλος της Παρόδου ο Κορυφαίος του Χορού προτείνει να
καθίσουν στην στέγη του παλατιού και να συσκεφτούν (στ. 141), μόλις όμως
αντιλαμβάνονται την είσοδο της Άτοσσας η σύσκεψη αναβάλλεται.
Στο πρώτο επεισόδιο έχουμε την είσοδο της Άτοσσας την οποία ο Χορός υποδέχεται με
υπόκλιση, ως ένδειξη σεβασμού (στ. 151). Η Άτοσσα ταραγμένη αφηγείται το όνειρο –
15
Χουρμουζιάδης Ν., 1998, σ.37.
16
Ανδριανού Ε., 2001, σ.50.

6
οιωνό που είδε στο Χορό και ζητάει την συμβουλή του και ο Κορυφαίος του Χορού την
προτρέπει να προσευχηθεί στους Θεούς και να προσφέρει χοές στον Δαρείο (στ. 215 –
220). Στην συνέχεια ακολουθεί ένας διάλογος Άτοσσας και Χορού (στ. 232 – 245) στον
οποίο αντιπαρατίθεται το ελληνικό και το περσικό ήθος 17. Ο διάλογος διακόπτεται
απότομα με την αναγγελία από τον Χορό για την άφιξη του αγγελιοφόρου (στ. 246 –
248), ο οποίος χωρίς εισαγωγές ανακοινώνει την καταστροφή των Περσών στην
Σαλαμίνα παραθέτοντας ένα κατάλογο νεκρών και την επιβίωση του Ξέρξη, ενώ κατά
την διάρκεια της αναγγελίας ο Χορός θρηνεί (στ. 249 – 287). Στην συνέχεια ο
αγγελιοφόρος περιγράφει την προετοιμασία και την διεξαγωγή της ναυμαχίας (στ. 353 –
432). Παρατηρούμε ότι ακόμη και όταν ο Χορός δεν έχει ενεργό ρόλο είναι μόνιμα
παρών σαν φορέας λυρικού – θρηνητικού στοιχείου.
Στο Α΄ στάσιμο ο Χορός μένει μόνο αυτός στην ορχήστρα και θρηνεί αυτούς που
χάθηκαν κατηγορώντας αρχικά τον Δία για την καταστροφή των Περσών (στ. 533) αλλά
στο τέλος καταλήγουν να κατηγορούν τον Ξέρξη σαν μοναδικό υπαίτιο για την
καταστροφή (στ. 550 – 553) εξαιτίας της αλαζονείας του 18. Ο θρήνος του Χορού
τελειώνει με την προφητεία ότι η αυτοκρατορία της Περσίας θα καταρρεύσει (στ. 584 –
590).
Στο Β΄ στάσιμο ο Χορός συμπαραστέκεται στην Άτοσσα η οποία εμφανίζεται πολύ πιο
απλοϊκά (χωρίς όχημα και φορώντας απλά ρούχα) και προσφέρει χοές στον νεκρό
σύζυγό της, για να καλέσει το πνεύμα του (στ. 598 – 623) και το στάσιμο κλείνει με τον
Χορό, μετά από εντολή της Βασίλισσας, να κάνει ένα άσμα επίκλησης στον Δαρείο.
Στο Γ΄ στάσιμο υπάρχει ένας διάλογος ανάμεσα στον Δαρείο και τον γονατιστό Χορό
(λόγο του σεβασμού και της υποταγής) (στ. 694 – 702). Στην συνέχεια ο Χορός εξυμνεί
τον Δαρείο για την διακυβέρνηση του (στ. 854 – 906) ενώ ο Δαρείος προοιωνίζει και
αυτός το κακό μέλλον της Περσίας19. Ο Δαρείος ξαναγυρίζει στον κόσμο των νεκρών
προτρέποντας την Άτοσσα να υποδεχτεί τον Ξέρξη με μεγαλοπρέπεια και να
προσπαθήσει να τον συνετίσει.
Στην Έξοδο εμφανίζεται ο Ξέρξης με κουρελιασμένα ρούχα να προτρέπει τον Χορό να
θρηνήσουν μαζί για την καταστροφή και το κακό στο οποίο οδήγησε την χώρα τους,

17
Ανδριανού Ε., 2001, σ.51.
18
Rosenbloom D., 2023, σ.115-117.
19
Lesky A., 1987, σ.146.

7
παραδέχεται την ήττα του και κατευθύνονται μαζί προς το παλάτι μέσα από ένα
σπαρακτικό λυρικό διάλογο με συνοδεία αναστεναγμών και αναφιλητών (στ. 909 –
1.078).
Βλέπουμε ότι ο Χορός κριτικάρει τον νέο και αλαζόνα Βασιλιά Ξέρξη σε αντίθεση με
τον θαυμασμό που έχει για τον ώριμο και σοφό Δαρείο και αποδίδουν την ανέλπιστη
νίκη τον ελλήνων σε θεϊκή βοήθεια η οποία ήρθε λόγο της ύβρης του Ξέρξη προς τους
θεούς20. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι παρόλο που τα γεγονότα είναι ακόμη νωπά
και με τον Αισχύλο να έχει ενεργή συμμετοχή στον πόλεμο, τα μέλη του Χορού που
αποτελούν τους εκπροσώπους των Περσών δεν παρουσιάζονται υποτιμητικά, αλλά
αντιθέτως παρουσιάζονται γενναίοι, με λογική και ώριμη σκέψη, έχοντας ως μόνη
αντίθεση, σε σχέση με τους έλληνες, την ελεύθερη βούληση που τους παρέχει η
δημοκρατία.

4.Συμπεράσματα

Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η παρουσία του Χορού στους Πέρσες του Αισχύλου έχει
καθοριστική σημασία σε όλη την πορεία του έργου. Από την αρχή τοποθετεί τον θεατή
στον τόπο και μέσα από τον λόγο καταφέρνει να διευρύνει τον χρόνο,
συμπεριλαμβάνοντας και στοιχεία του παρελθόντος (ναυμαχία Σαλαμίνας) καθώς και
του μέλλοντος (το μέλλον της Περσικής Αυτοκρατορίας). Δεν έχει μόνο τον ρόλο του
αφηγητή στα στάσιμα ή στην αναγγελία της εισόδου διάφορων υποκριτών, αλλά και
ενεργό ρόλο στα διαλογικά επεισόδια. Ο Αισχύλος χρησιμοποιεί τον Χορό σαν
αναπόσπαστο μέρος του δράματος και μέσω αυτού καταφέρνει να περάσει όλα τα
μηνύματα που επιθυμεί. Ο Χορός βοηθάει και στην κλιμάκωση του δράματος και η
κορύφωση έρχεται με την τραγωδία ενός ολόκληρου λαού, του οποίου η καταστροφή
προκλήθηκε από την αλαζονεία ενός μόνο ανθρώπου, του Ξέρξη, ο οποίος με την
υπεροψία του προκάλεσε την οργή των θεών. Για τον Αισχύλο η ύβρις του Ξέρξη είναι
πιθανόν να συμβεί στον κάθε άνθρωπο και ξεκινάει από το Άτη, που βοηθάει τον
αλαζόνα να καταλήξει στην καταστροφή, θέλοντας έτσι, προφητικά, να προειδοποιήσει
τους Αθηναίους ώστε να μην έχουν και αυτοί την κατάληξη των Περσών21.
20
Γεωργουσόπουλος Κ., 2010, σ.178.
21
Ανδριανού Ε., 2001, σ.55.

8
Βιβλιογραφία:

● Ανδριανού Ε., «Ο Αισχύλος και η μετάβαση της τραγωδίας από την αρχαϊκή στην
κλασική φάση της», στο Ανδριανού Ε., Ξιφάρα Π., Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο, Ο
Δραματικός Λόγος από τον Αισχύλο ως τον Μένανδρο, Εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2001, σελ.
49-55.
● Baldry H.C., Το Τραγικό Θέατρο στην Αρχαία Ελλάδα, μτφ. Χριστοδούλου Γ. &
Χατζηκώνστα Λ., Τέταρτη Έκδοση, Εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2010, σελ. 92-96.
● Battezzato L., «Τα Λυρικά Μέρη», στο επιμ. Gregory J., Όψεις και Θέματα της
Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας, μτφ. Καίσαρ Μ., Εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2010, σελ.
212-214.
● Γεωργοπαπαδάκου Α., Ελληνική Γραμματολογία από τις αρχές ως το τέλος του 6 ου μ.Χ.
αιώνα, Τρίτη Έκδοση, Εκδ. Μοχλός, Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 99-108.
● Γεωργουσόπουλος Κ., «Ο Κώδικας της Ύβρεως», Κλειδιά και Κώδικες Θεάτρου, Ι.
Αρχαίο Δράμα, Πρώτη Ανατύπωση, Εκδ. Εστία, στο Παράλληλα Κείμενα, Θεματική
Ενότητα ΕΛΠ31, Εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2010, σελ. 178.
● Lesky A., Η τραγική Ποίηση των Αρχαίων Ελλήνων, Τόμος Α΄, Εκδ. Μορφωτικό
Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1987, σελ. 146-147.
● Lossau M. J., Αισχύλος, μτφ. Μπεζαντάκος Ν., Εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2009, σελ.
220-222.
● Rosenbloom D., Αισχύλος: Πέρσες, μτφ. Πετρίδης Α., επιμ. – προσθήκες Τσιτσιρίδης
Σ., Εκδ. Καρδαμίτσας, Αθήνα 2023, σελ. 115-117.
● Χουρμουζιάδης Ν., Περί Χορού, Ο Ρόλος του Ομαδικού Στοιχείου στο Αρχαίο Δράμα,
Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1998, σελ. 22-37.
● Χριστόπουλος Μ., Μυθικά Θέματα με Δραματικό Προσωπείο, Μελέτες για την
Τραγωδία και την Κωμωδία, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000, σελ. 22.