KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI

WYDZIAŁ TEOLOGII

I
iiiłłiJijllM
I
 KS. BOLESŁAW KUMOR

HISTORIA
KOSCIOŁA
VIII
CZASY WSPÓŁCZESNE
1914-1992

REDAKCJA WYDAWNIClW
KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO
LUBLIN 2001
 Projekt okładki i stron tytułowych
JERZY DURAKIEWICZ

Na okładce:
Św. Piotr, fragment retabulum, ok. 1280,
Londyn, Westminster Abbey

Opracowanie redakcyjne
ELŻBIETA STRUŚ

© Copyright by Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2001

ISBN 83-228-0994-8 (t. VIII)

ISBN 83-228-0881-X (t. I-VIII)

REDAKCJA WYDAWNICTW
KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO
ul. Konstantynów 1, 20-708 Lublin
tel. 524-18-09 (centrala), 525-71-66 (kolportaż)

Wydanie II zmienione. Zam. 29/2001

Zakład Małej Poligrafii KUL

 Pierwsza wojna światowa rozpoczęła się 28 VII 1914 r., kiedy Austro­
-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii: 1 VIII do wojny przystąpiło Cesarstwo
Niemieckie, a nieco później Turcja (2 VIII) i Bułgaria (11 X 1915). Kraje
te tworzyły blok państw centralnych. Do przeciwnego obozu, państw enten­
ty, które przystąpiły do wojny, należały: Serbia, Rosja, Francja, Anglia,
Czarnogóra, Belgia i Japonia (1914), a następnie Włochy (1915), Portugalia,
Rumunia (1916), Stany Zjednoczone (1917) i inne państwa, które ograniczy­
ły się do wypowiedzenia wojny państwom centralnym, ale udziału zbrojnego
w wojnie nie wzięły. Uczestniczyły w niej 32 państwa i ok. 1 ,5 mld ludności.
Po 4 latach krwawych zmagań Niemcy zostały pokonane, Austro-Węgry się
rozpadły, a osłabiona rewolucją Rosja została zmuszona do uznania niepo­
dległości szeregu państw, którym dotąd nie zezwalała na stanowienie o sobie.
Straty wojenne wynosiły ok. 10 mln zabitych, 20 mln rannych, ok. 10 mln
zmarło z głodu lub epidemii. Rezultatem wojny było powstanie pierwszego
ateistycznego państwa - Związku Radzieckiego, które w sposób administra­
cyjny rozpoczęło systematyczną likwidację chrześcijaństwa i każdej pozyty­
wnej religii.
Wśród wielu przyczyn, które uwarunkowały wybuch II wojny światowej,
należy wymienić m.in. podział świata po I wojnie światowej, powstanie sy­
stemów totalitarnych o charakterze imperialnym w Rosji Sowieckiej (1917),
Włoszech (1922), w III Rzeszy Niemieckiej (1933) i Japonii (1927-1929). W
II wojnie światowej, którą rozpoczął frontalny atak Niemiec hitlerowskich
na Polskę (1 IX 1939), a niebawem i Rosji Sowieckiej (17 IX), uczestniczyły
72 państwa, przy czym po stronie Niemiec wystąpiła początkowo Rosja So­
wiecka (1939), następnie Włochy, Japonia (27 IX 1940), Węgry, Rumunia,
Słowacja (XI 1940) i Bułgaria (III 1941). Pozostałe państwa stanowiły koali­
cję antyniemiecką, do której należała od początku Polska, Anglia i Francja,
a od 1941 r. również Związek Sowiecki i Stany Zjednoczone. Skutki barba­
rzyńskiej wojny, która trwała do 1945 r. (8 V - kapitulacja Niemiec, 2 IX­
kapitulacja Japonii), były przerażające. Działania wojenne toczyły się na

5
terenie 40 państw, a przez ziemie polskie walki frontowe przetaczały się
trzykrotnie. Była to największa i najbardziej krwawa wojna w dziejach ludz­
kości, w czasie której zginęło ok. 50 mln ludzi - na frontach wojennych, w
obozach śmierci, zamordowanych i zmarłych z epidemii i głodu. W wyniku
tej wojny nastąpił podział świata na dwa obozy: komunistyczny i kapita­
listyczny, które dzieliła „żelazna kurtyna". Powstałe tzw. państwa demokra­
cji ludowej otrzymały systemy totalitarno-represyjne, które w późniejszych
latach rozszerzyły się na niektóre państwa Afryki, Azji i Ameryki Łaciń­
skiej. Wszystkie te państwa ustosunkowały się wrogo do chrześcij aństwa i
rozpoczęły za pomocą represji i przymusu administracyjnego niszczenie go.
Po roku 1945 w Azji i Afryce nastąpiła na wielką skalę dekolonizacja i
powstanie licznych państw autochtonicznych. Przez cały ten okres trwały
lokalne wojny, a rozwój przemysłowy i kulturalny podzielił świat na bogatą
północ i biedne południe, na świat socjalistyczny pogrążony w marazmie
gospodarczym na Wschodzie i na rozwijający się i bogacący się wciąż kapita­
listyczny Zachód.
W okresie tym w całym chrześcijaństwie nastąpiły bardzo poważne zmia­
ny. W Kościele katolickim złożenie najwyższej władzy w ręce papieża przez
Vaticanum I rozwiązało wielowiekowe spory na temat wyższości soboru nad
papieżem i zainspirowało wzrost centralizacji zarządu Kościoła, co znalazło
wyraz w Kodeksie prawa kanonicznego (1917) ; stanowi on apogeum pełni
władzy papieskiej i gwarancję koniecznej wolności, o czym świadczyła re­
dukcja dotychczasowych kar kościelnych. W tym właśnie okresie - mimo
ustawicznego wzrostu centralizacji papieskiej - papieże zaczęli dowartościo­
wywać „powszechne kapłaństwo wiernych" i udział świeckich w życiu Koś­
cioła, zwłaszcza w programie i celach Akcji Katolickiej , powołanej do życia
przez pap. Piusa XI, kanonizacjach świętych (Tomasz Morus - 1936, Joanna
d'Arc - 1920) i teologicznej doktrynie encykliki Mystici corporis pap. Piusa
XII (1943) . Idea „ludu Bożego'' , który stanowią wszyscy ochrzczeni „jako
nowe stworzenie" (Ga 6, 15) i gdzie „jeden drugiego brzemiona nosi" (Ga
6, 2) , zastępowała powoli ideę Kościoła klerykalnego.
Wśród radykalnej sekularyzacji świata formowały się nowe wspólnoty
społeczne i nowe ośrodki, do których duchowni nie mieli żadnego lub tylko
ograniczony i wąski przystęp. Należały tu nowoczesne, wielkie zakłady prze­
mysłowe, wzrastający w siłę świat robotniczy, świat kina, radia i telewizji, a
nade wszystko wszechwładna prasa. Kapłani mogli tu oddziaływać tylko w
bardzo wąskim zakresie. Zadanie uchrześcijanienia tych narastających, zde­
chrystianizowanych rzesz, ośrodków i instytucji przypadło w udziale nade
wszystko wierzącym świeckim, którzy w bardzo licznych wypadkach zrobili
to lepiej niż duchowni. „Apostolstwo to� mówił pap. Pius XII - pozostało
wyłącznie apostolstwem świeckich i nie będzie nigdy apostolstwem hierar­
chicznym, chociaż będzie realizowane na zlecenie hierarchii" (1957) .

6
 Układy laterańskie między Stolicą Apostolską a Królestwem Italii (1929)
stwierdzały ostatecznie, że dawne Państwo Kościelne nie istnieje i że Koś­
ciół nie posiada żadnej siły politycznej . Szczególne znaczenie dla dziejów
chrześcijaństwa w tym okresie posiadał fakt, że papiestwo stało się jego
najżywotniejszym centrum.
Prawie równocześnie uformowały się imperialistyczne, o charakterze an­
tychrześcijańskim potęgi faszystowskie (III Rzesza 1933, Japonia - 1927-
-

-1928) i komunistyczne (Związek Sowiecki - 1917, Chiny - 1948). Na prze­

kór państwowej ateizacji milionów chrześcijan i nie przebierającej w środ­
kach walki z każdą religią, a zwłaszcza z chrześcijaństwem, religia i wolność
jej wyznawania zdobywała sobie coraz to powszechniejsze uznanie w pro­
gramach i układach międzynarodowych, wzrost liczbowy chrześcijan-katoli­
ków przesunął się wyraźnie z Europy na grunt Ameryki (1990: Europa -
279 401 OOO katolików, Ameryka - 444 422 OOO katolików). Kontynent ten
wyprzedza również Europę pod względem organizacyjnym (1990: Europa -

143 metropolie, 468 diecezji, Ameryka 168 metropolii i 686 diecezji) .

-

Sobór Watykański II (1962-1965) i lata posoborowe rozpoczęły dla Ko­

ścioła katolickiego, papiestwa, episkopatu, lokalnych Kościołów, teologii i
pobożności nowy okres. Ustawicznie wzrastająca potęga moralna papiestwa
jako sumienia świata nigdy nie osiągnęła tak wysokiego znaczenia jak dziś.
Wielkie osobowości papieży - papieża-społecznika Leona XIII, papieża
świętego Piusa X, papieża pokoju i chrześcijańskiego miłosierdzia Benedyk­
ta XV, papieża odrzucającego publicznie totalitaryzmy państwowe Piusa XI,
„Pasterza anielskiego" Piusa XII, papieża powszechnej sympatii Jana XXIII,
papieża realizacji Vaticanum II - Pawła VI i papieża misjonarza świata i
obrońcy praw człowieka - Jana Pawła II - odegrały kolosalną rolę na tym
polu. Autorytet ten gruntują i ustawicznie pogłębiaj ą pielgrzymki pastoralne
papieży Pawła VI i Jana Pawła II do lokalnych Kościołów i międzynarodo­
wych centrów politycznych. Symboliczne znaczenie w tym zakresie posiada
spotkanie pap. Jana Pawła II z przywódcą Związku Sowieckiego Michaiłem
Gorbaczowem (1 XII 1989). Nie bez znaczenia dla samego papiestwa miał
fakt, że prawie po 450 latach wyszło ono z ciasnych ram włoskich i w osobie
Jana Pawła II, nie-Włocha, nabrało nowych wymiarów ekumenicznych.
Kolegialność episkopatu światowego i jego odpowiedzialność za życie i
rozwój Kościoła znalazły swój wyraz w powołaniu do życia stałych synodów
biskupich (15 IX 1965) , a autorytet Kościołów lokalnych wielce wzmocniły
krajowe lub regionalne konferencje episkopatu, a nade wszystko nowy Ko­
deks prawa kanonicznego, wydany 27 XI 1983 r. przez pap. Jana Pawła II,
a gwarantujący obu instytucjom stosunkowo szerokie uprawnienia. Zakres
pasterskich zadań biskupów w Kościele na nowo określił Sobór Watykań­
ski II, a pap. Paweł VI przez faktyczne zniesienie „uprawnień pięcioletnich"
(2 V 1967) znacznie poszerzył ich uprawnienia jurysdykcyjne.

7
 Wzmocnieniu Kościoła i religii sprzyjała wielce literatura piękna, ruch
liturgiczny, niebywały rozwój pobożności maryjnej , a także prawdziwa wios­
na życia monastycznego w świecie. W kontekście wojującego ateizmu, ze­
świecczenia kultury i narastającej niemoralności, wzrastało ustawicznie zro­
zumienie dla kultury duchowej i życia wewnętrznego, a „pierestrojka" so­
wiecka zezwoliła na ponowne otwarcie katedr biskupich i licznych kościo­
łów. Rozwój katolickiej teologii nie obył się bez poważnych trudności ze
strony „nowej teologii" i „teologii wyzwolenia" , ale sama teologia wydała
wspaniałe owoce w dokumentach Soboru Watykańskiego II i w erze posobo­
rowej , zwłaszcza na odcinku ekumenizmu.
Nie bez znaczenia dla wzrostu autorytetu chrześcijaństwa był świat wie­
rzących świeckich. Bolesne doświadczenia Kościoła „za żelazną kurtyną"
wykazały, że właśnie świeccy, przy całkowitym braku hierarchii kościelnej ,
przechowywali i przekazywali autentyczny skarb wiary, a ich współbracia na
wszystkich kontynentach zajęli wysokie stanowiska na każdym posterunku
działalności człowieka. Niejako symboliczne znaczenie miał wybór pierw­
szego katolika Johna Kennedy'ego na prezydenta Stanów Zjednoczo­
nych (1961). Dekret Soboru Watykańskiego II Apostolicam actuositatem
(18 XI 1965) dowartościował i wskazał na różne formy apostolstwa świec­
kich i na ich miejsce w Kościele, a synod biskupów (1-30 X 1987) i adhorta­
cja apostolska pap. Jana Pawła II O zadaniach rodziny chrześcijańskiej we
współczesnym świecie (Familiaris consortio - 22 XI 1981), O godności i po­
wołaniu kobiety (Mulieris dignitatem - 15 VIII 1988) i O powołaniu i misji
świeckich w Kościele i w świecie ( Christifideles laici 30 XII) jeszcze raz
-

uwydatniły, że „świeccy katolicy muszą się czuć aktywnymi i odpowiedzial­

nymi uczestnikami »nowej ewangelizacji«, której świat tak bardzo po­
trzebuje" .
Kościoły wschodnie, podzielone na narodowe patriarchaty i autonomicz­
ne metropolie, przybierały coraz to bardziej charakter narodowy. Wyrazem
tego były powstające nowe patriarchaty narodowe w Jugosławii (1920) , Ru­
munii (1925), Bułgarii (1948) i Etiopii (1959) . Podjęte przez patriarchat eku­
meniczny w Konstantynopolu wysiłki na rzecz wzmocnienia duchowej jed­
ności Kościołów prawosławnych znalazły nowe usymbolizowanie w panpra­
wosławnej konferencji na wyspie Rodos (1961), dokąd przybyli również ob­
serwatorzy Kościołów przedchalcedońskich. Celem tej konferencji było
wzmocnienie świadomości ponadnarodowej . „Wierzymy, że lokalne, prawo­
sławne Kościoły siostrzane, zachowujące zbawienną wiarę naszych ojców,
pozostaną w takiej jedności, której pierwotny obraz stanowi pełna tajemni­
cy i nadprzyrodzoności Przenajświętsza Jedność na tronie i Trójjedyność
Boga" - głosiło posłanie tejże konferencji. Kościół prawosławny podjął dia­
log teologiczny z Kościołami przedchalcedońskimi (1961), a następnie z Ko­
ściołem katolickim (1980).

8
 Równocześnie jednak dokonywał się bolesny proces administracyjnych
ograniczeń, prześladowań i wyniszczeń poszczególnych Kościołów prawo­
sławnych. Patriarchat ekumeniczny został pozbawiony wszelkich uprawnień
politycznych, a na skutek wymiany ludności (1923) i emigracji wyludniony,
zatrzymał wbrew intencjom patriarchatu moskiewskiego (1948) nadal pierw­
sze miejsce we wspólnocie Kościołów prawosławnych (protothronos), ale
dalsze ograniczenia, kasaty i wyludnienie patriarchatu zredukowało faktycz­
nie jego rolę do symbolu jedności i historii. Prawdziwy okres męczeństwa i
prześladowań przeżył po 1917 r. Rosyjski Kościół Prawosławny, a kiedy w
1946 r. uzyskał powtórne uznanie ze strony państwa wojującego ateizmu,
został wprzęgnięty w jego politykę i stał się jedną z jego agend. Podobne
zadania mutatis mutandis otrzymały Kościoły prawosławne w krajach demo­
kracji ludowej . Drastycznym przykładem tej roli była likwidacja Kościołów
unickich w latach 1946-1950 w państwach komunistycznych, kiedy to Kościo­
ły prawosławne stały się powolnym narzędziem w rękach totalitarnych
państw.
Od początku XX stulecia teologia protestancka zaczęła powracać do Bi­
blii i pism symbolicznych. Tak zwana teologia dialektyczna, odrodzenie teo­
logii Lutra i Kalwina i odnowa liturgiczna odkryły z powrotem główne zało­
żenia reformacji i częściowo dziedzictwo starożytnego Kościoła. Po I woj­
nie światowej na tle pragnienia jedności doszło w protestantyzmie do odno­
wienia świadomości Kościoła, zaakcentowania dogmatu i odnowienia liturgii
i licznych organizacji kościelnych. Te ostatnie dwa fenomeny stały się nie­
zwykle żywotne po II wojnie światowej . W Niemczech w odpowiedzi na
narodowy socjalizm uformował się w 1934 r. Kościół wyznaniowy (Beken­
nende Kirche), przeciwstawiający się Kościołowi państwowemu, który
skompromitował się daleko idącą współpracą z narodowym socjalizmem.
Po II wojnie światowej zrodził się potężny ruch unionistyczny wśród Ko­
ściołów i wspólnot protestanckich, który doprowadził do powstania świato­
wego Związku Luteran (1947) , Związku Kościołów Reformowanych, grupu­
jącego w 1959 r. aż 78 Kościołów lokalnych i narodowych. W Kościele
anglikańskim te dążności unionistyczne znalazły wyraz w Lambeth-Confe­
rence (1867) , która nie jest związkiem, ale jednym Kościołem, a wyrazem
tej jedności jest jedność w liturgii, doktrynie i ustroju Kościoła. Podobne
związki światowe typu kalwińskiego zawiązali kongregacjonaliści (Międzyna­
rodowa Rada Kongregacjonalistów - 1981) , baptyści (Związek Światowy
Baptystów - 1905) i metodyści (Związek Światowy Metodystów 1951).
-

W roku 1948 powstała Światowa Rada Kościołów z siedzibą w Genewie,

które uznają „Chrystusa jako Zbawiciela". W roku 1990 Rada ta skupiała
307 Kościołów z 450 mln wyznawców w 100 różnych krajach. W roku 1965
Stolica Apostolska ustanowiła przy Radzie roboczą grupę. Po Soborze Wa­
tykańskim II niektóre z Kościołów reformowanych nawiązały dialog teologi­
czny z Kościołem katolickim.

9
 Równocześnie w protestantyzmie nadal postępowało rozbicie przez po­
wstawanie dalszych, nowych wspólnot i sekt, a także masowe odejście wier­
nych tych Kościołów od praktyki życia chrześcijańskiego. Dotyczy to nade
wszystko luterańskich Kościołów skandynawskich, ale i dziesiątkowanego
ateizmem Kościoła luterańskiego w byłej Niemieckiej Republice Demokra­
tycznej .
 Rozdział I

STOLICA APOSTOLSKA I JEJ KOŚCIELNA DZIAŁALNOŚĆ

(1914-1990)

Narastający ustawicznie prestiż i rola dziejowa Stolicy Apostolskiej od

czasu pontyfikatu pap. Leona XIII (1879-1903) już w pierwszej połowie XX
stulecia osiągnęły niezwykłe apogeum moralne, a umacniały go nieprzecięt­
ne osobowości papieży. Papież Benedykt XV (1914-1922) jako „religio de­
populata" przez swoją postawę neutralną i zaangażowaną na rzecz przywró­
cenia pokoju i niesienia pomocy materialnej potrzebującym zyskał
wszechstronne uznanie dla Stolicy Apostolskiej . Papież Pius XI „fides in­
-

trepida" (1922-1939) przez politykę konkordatów i bezkompromisową posta­

wę wobec totalitaryzmów państwowych uczynił ze Stolicy Apostolskiej pra­
wdziwy ośrodek międzynarodowej zgody i sumienia narodów. Na najtrud­
niejsze lata II wojny światowej i „zimnej wojny" między komunistycznym
Wschodem a kapitalistycznym Zachodem przypadł pontyfikat pap. Piusa
XII (1939-1958), nazwanego „Pastor angelicus". Przez swą neutralność i
„milczenie" dał powód do wielorakich zastrzeżeń i krytyki, ale to on fakty­
cznie rozpoczął wielkie „aggiornamento" w Kościele, które kontynuował z
pełnym rozmachem jego następca, pap. Jan XXIII (1958-1963). Zainicjowa­
na przezeń polityka wschodnia i Sobór Watykański II znalazły wybornego
kontynuatora i realizatora w pap. Pawle VI (1963-1978) i w pap. Janie Pawle
II (od 1978) , który przez swe pielgrzymki duszpasterskie zbliżył papiestwo
do świata chrześcijańskiego i uczynił ze Stolicy Apostolskiej światowe cen­
trum obrony życia i godności człowieka. Jego pielgrzymka do państwa ko­
munistycznego (Polska 1979) i spotkanie z przywódcą mocarstwa komuni­
-

stycznego M. Gorbaczowem (1989) potwierdzają tę niekwestionowaną rolę

Stolicy Apostolskiej .

11
§ 285. Umiędzynarodowienie Kolegium Kardynalskiego i Kurii Rzymskiej

1. Umiędzynarodowienie Kolegium Kardynalskiego i wzrost jego znaczenia

W okresie wzrostu centralizacji papieskiej i dojrzewania młodych naro­

dów katolickich do pełnego obywatelstwa w Kościele rozpoczął się proces
umiędzynarodowienia Kolegium Kardynalskiego. Jeszcze za pontyfikatu
pap. Grzegorza XVI (1831-1846) na 75 nowo kreowanych kardynałów aż 69
było Włochami (92% ) , a tylko nieznaczny margines stanowili kardynałowie
z Francji (3), Portugalii (2) , Austrii (1) , Belgii (1) i Anglii (1). Charakter
narodowy tego Kolegium był na wskroś włoski. Ta nienormalna sytuacja w
Kolegium Kardynalskim zaczęła się gwałtownie zmieniać za długiego ponty­
fikatu pap. Piusa IX (1846-1878) . Proces umiędzynarodowienia Kolegium
rozpoczął się niewątpliwie pod naporem Austrii. Już w 1836 r. wysunęła
ona postulat prezentowania kandydatów do tej godności , a po ratyfikacji
konkordatu w 1855 r. otrzymała w Kolegium 4 stałe miejsca dla hierarchów
z Cesarstwa Austriackiego. O podobne prawa zabiegał również cesarz Fran­
cuzów Napoleon III (1852-1870) . Toteż nominacje pap. Piusa IX były już
diametralnie różne od jego poprzednika. Wśród 123 kardynałów, mianowa­
nych przez tego papieża, znalazło się tylko 73 Włochów (58,4% ) , 16 Francu­
zów, 10 Hiszpanów oraz 23 z innych narodowości, w tym 2 Chorwatów,
1 Ukrainiec (kard. M. Lewicki) , 1 Polak (kard. M. Ledóchowski) i 1 Ame­
rykanin (kard. J. McCloskey) . W Kolegium reprezentowanych było 14 naro­
dów i 2 kontynenty, jako że po raz pierwszy przekroczyło ono Atlantyk.
Taki charakter utrzymało Kolegium za pontyfikatu pap. Leona XIII
(1878-1903) . Wśród 147 nowych purpuratów Włosi liczyli 77 (55,78%),
Francuzi 19, Austro-Węgrzy 15, Hiszpanie 1 1 . Pozostałych 25 repre­
- - -

zentowało 4 kontynenty (Australia, Azja, Ameryka Północna, Europa) , 18

narodowości oraz 3 obrządki . Wśród nich było 3 Polaków, z których 1 pra­
cował w Kurii Rzymskiej , a 2 było biskupami w Krakowie. Po raz pierwszy
pap. Pius X (1903-1914) wprowadził do Kolegium Kardynalskiego więcej
purpuratów spośród innych narodów 29 (59,18%) niż spośród Włochów
- -

20 (40,82%) . Pontyfikaty Benedykta XV (1914-1922) i Piusa XI (1922-1939)

niewiele posunęły naprzód sprawę umiędzynarodowienia Św. Kolegium.
Pierwszy obdarzył tą godnością 14 Włochów i 12 obcokrajowców, w tym 2
Polaków (kard. E. Dalbor i kard. A. Kakowski) , drugi zaś 41 Włochów i 34
obcokrajowców. Toteż przy wyborze pap. Piusa XII wzięło udział 35 kardy­
nałów Włochów (56,45%) i 27 innych narodowości.
Prawdziwy przełom w umiędzynarodowieniu Św. Kolegium nastąpił za
pontyfikatu Piusa XII (1939-1958) . W czasie dwóch wielkich promocji w
1946 i 1953 r. papież ten wprowadził do Św. Kolegium tylko 15 Włochów i
41 ze wszystkich kontynentów i większych narodów katolickich (m.in. Chiń-

12
czyk i z licznych krajów Ameryki Południowej). Papieża Jana XXIII wybra­
ło Kolegium, które w 2/3 było niewłoskie. Dnia 15 XII 1958 r. pap. Jan
XXIII pierwszy raz od Soboru Trydenckiego przekroczył liczbę 70 kardyna­
łów. W roku 1963 liczyło ono 85 członków, w tym 28 Włochów (33%) i
reprezentowało wszystkie kontynenty, 33 państwa i 3 różne obrządki.
Reformy Św. Kolegium i pełnego umiędzynarodowienia dokonał pap.
Paweł VI. W motu proprio Ad purpuratorum z 1 1 II 1965 r. określił miejsce
w Św. Kolegium patriarchów wschodnich, a w dokumencie Ingravescente
aetate (20 XI 1970) określił 75 rok życia jako wiek emerytalny dla kardyna­
łów kurialnych; po ukończeniu 80 roku przestają oni być członkami dykaste­
rii rzymskich, tracą prawo wstępu na konklawe i do wyboru papieża, chociaż
należą nadal do Św. Kolegium i zachowują wszystkie inne prerogatywy. Te
zarządzenia papieża spotkały się z krytyką niektórych kardynałów (kard.
A. Ottaviani, kard . E. Tisserant). Wreszcie konstytucją apostolską Romano
Pontifici (1 X 1975) papież zreformował przepisy o wyborze papieża (2/3
głosów + 1), ustalił liczebność Św. Kolegium na 120 osób (przed ukończo­
nym 80 rokiem życia). Ta konstytucja podkreślała, że na czas wakansu Stoli­
cy Apostolskiej Kolegium Kardynalskie sprawuje najwyższą władzę w Koś­
ciele, ale ograniczoną do spraw wyboru nowego papieża i załatwiania spraw
nie cierpiących zwłoki i bez zasadniczego znaczenia.
To umiędzynarodowione Św. Kolegium, które 1 X 1977 r. liczyło 134
kardynałów, w tym 14 w wieku ponad 80 lat, pochodzących z 50 różnych
państw (z czego na Europę przypadało 67, na Azję - 12, Oceanię z Austra­
lią -5 , Afrykę - 12, Amerykę Północą z Meksykiem -18, Amerykę Połud­
niową - 20) , przełamało 455-letnią tradycję włoskich pontyfikatów i w dniu
16 X 1978 r. wyniosło na tron św. Piotra metropolitę krakowskiego, kard.
Karola Wojtyłę, który przewodzi Kościołowi jako Jan Paweł li. To Św.
Kolegium 25 VIII 1990 r. liczyło 144 kardynałów, w tym 37 powyżej 80 lat i
reprezentowało wszystkie kontynenty (Europa - 73, Australia i Oceania -
4, Afryka - 17, Ameryka Północna z Meksykiem - 17, Ameryka Południo­
wa -20) , 60 różnych narodów i 6 różnych obrządków.
Główne znaczenie Św. Kolegium w Kościele leży w jego uprawnieniach
wyboru papieża, ale i w tym, że to kardynałowie kierują poszczególnymi
dykasteriami Kurii Rzymskiej . W XX stuleciu doszedł jeszcze jeden aspekt
tego znaczenia: to kardynałowie jako duszpasterze zajmują najważniejsze
stolice biskupie w poszczególnych krajach na świecie. Jan Paweł II bardziej
zaangażował Św. Kolegium w życie Kościoła powszechnego „przez udział w
pastoralnych zadaniach następcy św. Piotra" . W tym celu od 5 XI 1979 r.
rozpoczął częste spotkania z całym Św. Kolegium, w czasie których omawia­
ne bywają sprawy finansowe Stolicy Apostolskiej , struktury i działalność
Kurii papieskiej i stosunku Kościoła do nowoczesnej kultury, reformy Kurii
papieskiej , rewizja prawa kanonicznego, a także problem przerywania ciąży
itp. Te spotkania, które wyrażają również pewną formę kolegialności zarzą-

13
du Kościoła, włączyły jeszcze bardziej Św. Kolegium w jego żywotne spra­
wy. W roku 1982 tenże papież powołał do życia Radę Kardynałów, której
powierzył stałą troskę o sprawy finansowe Stolicy Apostolskiej .

2. Reforma Kurii Rzymskiej

Reformę Kurii Rzymskiej podjął na początku XX w. pap. Pius X w

ramach kodyfikacji prawa kościelnego. Konstytucją apostolską Sapienti con­
silia z 29 VI 1908 r. dokonał bardziej precyzyjnego rozgraniczenia między
resortami administracyjnymi a sądowniczymi oraz dokładniej zakreślił za­
kres kompetencji poszczególnych dykasterii. Przez przywrócenie do życia
Roty Rzymskiej papież stworzył trybunał apelacyjny, a przez utworzenie
Sygnatury Apostolskiej zorganizował najwyższy trybunał apelacyjny dla ca­
łego Kościoła. Zreformowana Kuria papieska obejmowała 10 kongregacji
(Święte Oficjum, Konsystorialna, Sakramentów, Zakonów, Rozkrzewiana
Wiary, Indeksu, Obrzędów, Ceremonii, Nadzwyczajnych Spraw Kościoła i
Studiów Kościelnych) , 3 trybunały (Penitencjaria, Rota i Sygnatura Apo­
stolska) , 6 urzędów (Kancelaria Apostolska, Dataria, Kamera, Sekretariat
Stanu, Sekretariat Brewiów do Panujących, Sekretariat Sporządzania Pism
Łacińskich). Papież Benedykt XV ustanowił w 1915 r. Kongregację Semina­
riów i Uniwersytetów oraz wydzielił z Kongregacji Rozkrzewiania Wiary
osobną Kongregację Kościołów Wschodnich (1 V 1917) i zniósł osobną
Kongregację Indeksu. Każdej kongregacji przewodniczył kardynał prefekt
z wyjątkiem 3 (Święte Oficjum, Konsystorialna i Kościołów Wschodnich) ,
na czele których stał sam papież. Każda kongregacja miała innych kardyna­
łów członków i zespół potrzebnych urzędników. Przy Kurii papieskiej istnia­
ły nadto 3 komisje: Papieska Komisja Interpretacji Prawa Kanonicznego,
powołana do życia przez pap. Benedykta XV (15 IX 1917), Papieska Komi­
sja Biblijna utworzona przez pap. Leona XIII (30 X 1902) i Papieska Komi­
sja Popierania Nauk Historycznych, ustanowiona również przez pap. Leo­
na XIII (18 VIII 1888) .
W takiej formie organizacyjnej Kuria papieska działała do czasu Soboru
Watykańskiego Il. W związku z ogólną odnową prawa kanonicznego, zapro­
gramowaną przez sobór, pojawił się problem Kurii papieskiej . Pod adresem
jej unowocześnienia i umiędzynarodowienia ojcowie soboru zgłosili szereg
postulatów. Domagali się wprowadzenia do niej biskupów diecezjalnych,
jej umiędzynarodowienia, reformy, odnowy i „dobierania urzędników z róż­
nych regionów Kościoła".
Te postulaty i życzenia nie uszły uwagi pap. Pawła VI. W motu proprio
Integrae servandae z 7 XII 1965 r. podjął reformę kongregacji Świętego
Oficjum i nadał jej nazwę Kongregacji Doktryny Wiary. W motu proprio
Pro comperto z 6 VIII 1967 r. dokooptował biskupów diecezjalnych do kon-

14
gregacji kurialnych w charakterze członków. Konstytucją apostolską Regi­
mini Ecclesiae z 15 VIII t.r. przeprowadził gruntowną reorganizację Kurii
papieskiej . Odtąd składała się ona z Papieskiego Sekretariatu Stanu i Urzę­
du Międzynarodowych Spraw Kościelnych, 9 kongregacji (Nauki Wiary, Ko­
ściołów Wschodnich, Biskupów, Sakramentów, Obrzędów, Spraw Ducho­
wieństwa, Zakonów i Instytutów Świeckich, Nauczania Katolickiego, Ewan­
gelizacji Narodów) , 3 sekretariatów (Jedności Chrześcijan, Spraw Nieochrz­
czonych, Spraw Niewierzących), 2 rad (Rady Świeckich i Papieskiej Komisji
„Iustitia et Pax"), 3 trybunałów (Sygnatury Apostolskiej , Roty Rzymskiej ,
Penitencjarii Apostolskiej) oraz z 6 urzędów (Kancelarii Apostolskiej , Za­
rządu Spraw Gospodarczych Stolicy Apostolskiej , Kamery Apostolskiej ,
Administracji Państwa Watykańskiego, Zarządu Domu Papieskiego i Głów­
nego Urzędu Statystycznego) .
Pierwszy raz wysunięto na czoło Sekretariat Stanu i Kongregację dla
Nadzwyczajnych Spraw Kościoła. Liczbę kongregacji zredukował papież z
11 do 9, a nowością stały się sekretariaty. Każda kongregacja otrzymała
7 biskupów diecezjalnych, na skutek czego posunęło się znacznie naprzód
umiędzynarodowienie Kurii papieskiej , pogłębione powierzeniem niektó­
rych kongregacji kardynałom niewłoskiego pochodzenia. Na sekretarza sta­
nu pap. Paweł VI powołał m.in. Francuza, kard. J. Villota. Reforma ta
przyniosła wiele trudności i stworzyła nowe problemy. Toteż pap. Paweł VI
dalej kontynuował dzieło jej dalszej reorganizacji . Konstytucją apostolską
Sacra Rituum (8 V 1969) podzielił Kongregację Obrzędów na Kongregację
Kultu Bożego i Kongregację Kanonizacji Świętych, ale 21 VII 1975 r. połą­
czył je w jedną Kongregację Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. W
motu proprio Quo apitus (27 II 1973) papież zniósł Kancelarię Apostolską,
a jej zadania powierzył Sekretariatowi Stanu. Reformie podlegały również
Rada Świeckich i Papieska Komisja „Iustitia et Pax" jako odrębne instytu­
cje. Dnia 11 I 1975 r. pap. Paweł VI utworzył odrębną Radę do Spraw
Rodziny. Te wielkie reformy w centralnych urzędach całego Kościoła nie
przyniosły pełnego rozwiązania narastających problemów. Stąd pap. Pa­
weł VI powołał w 1974 r. specjalną komisję papieską, której zlecił przygoto­
wanie projektu zasadniczej reformy Kurii Rzymskiej .
Kontynuację tych prac podjął pap. Jan Paweł II przez usprawnienie i
poszerzenie działalności tejże komisji. Dnia 9 V 1980 r. nadał on autonomię
Papieskiej Radzie Rodziny, a na jej członków powołał również świeckich
mężczyzn i kobiety. W dniu 20 V 1982 r. powołał do życia Papieską Radę
Kultury, a jako jej cel wyznaczył „ożywienie Kościoła w stale odnawianym
spotkaniu zbawczego orędzia Ewangelii z wielością kultur" oraz „poszukiwa­
nie nowych dróg dialogu kulturowego" i „utrzymywania łączności z wszyst­
kimi ludźmi dobrej woli" . Dnia 22 X 1983 r. papież ustanowił w Państwie
Watykańskim Centrum Telewizyjne w celu rozwoju telewizji watykańskiej .
W związku z promulgacją nowego Kodeksu prawa kanonicznego Jan Paweł II

15
ustanowił 2 I 1984 r. Papieską Komisję Interpretacji Kodeksu Prawa Kano­
nicznego, a 11 II 1985 r. utworzył Papieską Komisję Służby Zdrowia, którą
połączył z Papieską Radą Świeckich.
Sprawa reformy całej Kurii papieskiej stała się przedmiotem obrad kon­
systorzy papieskich w 1974 i 1992 r. Po kilku latach dogłębnej pracy Ko­
misja przedstawiła „Prawo szczególne dotyczące Kurii Rzymskiej" , które
stało się przedmiotem dyskusji 7 sesji kardynałów i synodu biskupów w
1985 r. Po tych konsultacjach pap. Jan Paweł II konstytucją apostolską Pa­
stor bonus z 28 IV 1988 r. ogłosił nową reformę Kurii papieskiej . Konstytu­
cja stwierdzała, że „w wykonywaniu najwyższej pełnej i bezpośredniej wła­
dzy nad całym Kościołem, Biskup rzymski posługuje się dykasteriami Kurii
Rzymskiej , które w jego imieniu i mocą jego autorytetu pełnią swoje zada­
nia dla dobra Kościoła i posługi świętych pasterzy". Przez te dykasterie ro­
zumie się Sekretariat Stanu, kongregacje, trybunały, rady i urzędy. Ich dzia­
łalność ma mieć charakter personalny. Pierwszą dykasterią jest Sekretariat
Stanu, do którego włączono Radę Międzynarodowych Spraw Kościelnych.
Pozostawiono 9 kongregacji, przy czym do Kongregacji Nauki Wiary włą­
czono Papieską Komisję Biblijną i Międzynarodową Komisję Teologiczną.
Kongregacja Kościołów Wschodnich otrzymała jako stałych członków pa­
triarchów i arcybiskupów większych tychże Kościołów. Następne kongrega­
cje to: Kongregacja Spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Kon­
gregacja Kanonizacji Świętych, Kongregacja Biskupów, Kongregacja Ewan­
gelizacji Narodów, Kongregacja Spraw Duchowieństwa, Kongregacja Insty­
tutów Życia Konsekrowanego oraz Stowarzyszeń Życia Apostolskiego i
Kongregacja Wychowania Katolickiego (Seminariów i Studiów). Zatrzyma­
no 3 trybunały: Penitencjarię Apostolską, Sygnaturę Apostolską i Rotę Rzy­
mską. Do rad papieskich zaliczono: Radę Świeckich, Radę Jedności Chrześ­
cijan, Radę do Spraw Rodziny, Radę Sprawiedliwości i Pokoju, Radę Dzia­
łalności Charytatywnej (Cor Unum), Radę Duszpasterstwa Migrantów i
Podróżujących, Radę Interpretacji Ustaw, Radę do Dialogu z Niewierzący­
mi, Radę do Spraw Kultury i Radę Środków Społecznego Przekazu. Ta
sama konstytucja apostolska utworzyła tylko 3 urzędy: Kamerę Apostolską,
Administrację Dóbr Stolicy Apostolskiej i Zarząd Spraw Gospodarczych
Stolicy Apostolskiej . Do pozostałych instytucji Kurii papieskiej należą: Za­
rząd Domu Papieskiego, Urząd Liturgicznych Nabożeństw Papieskich, ad­
wokaci Roty Rzymskiej , Tajne Archiwum Watykańskie, Apostolska Biblio­
teka Watykańska, Papieska Akademia Nauk, Drukarnia Poliglotta Waty­
kańska, Księgarnia Wydawnicza Watykańska, Radiostacja Watykańska i
dziennik „L'Osservatore Romano" . Reformy te - obowiązujące od dnia
1 III 1989 r. - otrzymały rzetelne fundamenty teologiczne, osadzone na ko­
legialności, przy podkreśleniu ich charakteru pastoralnego i służebnego.

16
§ 286. Stolica Apostolska w okresie I i II wojny światowej

1. Pap. Benedykt XV i jego działalność (3 IX 1914-22 I 1922)

W dniu śmierci pap. Piusa X (t 20 VIII 1914) sytuacja polityczna Europy

była tragiczna. Już 4 VIII nastąpiła inwazja Niemiec na Belgię, 9 VIII Fran­
cja zajęła Alzację , 20 VIII Rosja wkroczyła do Prus Wschodnich, 1 IX rząd
francuski przeniósł się z Paryża do Bordeaux, 28 VIII flota angielska zajęła
niemiecką wyspę Helgoland na Morzu Północnym, a 26-31 VIII armia nie­
miecka odniosła pierwsze zwycięstwo nad Rosją na Mazurach. Przed Stolicą
Apostolską stanęła niezwykle delikatna sprawa stosunku do stron walczą­
cych, a także problem złagodzenia napięć w Kościele, spowodowanych mo­
dernizmem i integryzmem. W takiej sytuacji 31 VIII 1914 r. rozpoczęło się
konklawe, w którym wzięło udział 60 kardynałów spośród 65 żyjących.
W dniu 3 IX konklawe 38 głosami (przeciwko 18) wybrało na papieża me­
tropolitę Bolonii, kard. Giacomo della Chiesa, który przybrał imię Bene­
dykt XV (3 IX 1914-22 I 1922). Słynne proroctwa o papieżach nazwały go
„Religio depopulata" .
Nowy papież urodził się 22 XI 1845 r. w rodzinie arystokratycznej, wy­
wodzącej się z książąt spoletańskich. Studia średnie odbył w klasycznym
kolegium w Genui (1869), filozofię studiował eksternistycznie w miejsco­
wym seminarium duchownym, a następnie prawo na miejscowym uniwersy­
tecie, gdzie też otrzymał doktorat (1875). W latach 1875-1878 odbył studia
teologiczne w Collegium Capranica w Rzymie i 21 XII 1878 r. otrzymał
święcenia kapłańskie . Po święceniach studiował nadal do 1882 r. w Acade­
mia dei Nobili. Na zlecenie kard. Rampollego podjął pracę w dyplomacji
papieskiej jako sekretarz nuncjatury apostolskiej w Madrycie (1887), nastę­
pnie w Sekretariacie Stanu jako minutant, a od 1901 r. jako podsekretarz
stanu i profesor w Academia dei Nobili. Równocześnie udzielał się w pracy
duszpasterskiej w kościele św. Eustachego i katechetycznej w zakonnej
szkole dziewcząt. W roku 1907 pap. Pius X zamianował go arcybiskupem
metropolitą Bolonii i sam udzielił mu sakry biskupiej (21 XII 1902). Był
małego wzrostu, niepozorny, ale dobrze wykształcony i roztropny. W Bolo­
nii zabłysnął niebawem jako bardzo gorliwy duszpasterz poprzez wizytacje
390 parafii w archidiecezji, wznowienie kongregacji dekanalnych i konferen­
cji episkopatu z całej metropolii. Dnia 25 V 1914 r. pap. Pius X kreował go
kardynałem, a 3 IX został wybrany na papieża.
Ten wojenny pontyfikat podjął nade wszystko działalność zmierzającą
do zapewnienia Stolicy Apostolskiej neutralności. W pierwszej publicznej
alokucji (6 IX) i w pierwszej encyklice Ad beatissimi z 1 XI 1914 r . pap.
Benedykt XV wezwał narody walczące do pokoju, a w alokucji z 22 I 1915 r.
wypowiedział się publicznie i uzasadnił neutralność Stolicy Apostolskiej wo-

2 - Historia Kościoła cz. 8 17

bee stron walczących. Stwierdzał , że nie podejmuje problemu, kto jest od­
powiedzialny za wybuch wojny, ale że wojna ta nie powinna być „mordowa­
niem ludzi" i że Stolica Apostolska nie będzie się mieszała i angażowała po
żadnej stronie, i zachowa pełną neutralność. Przyjęcie takiej postawy nie
było proste wobec wybuchu różnych nacjonalizmów, entuzjazmu patriotycz­
nego i proklamowania fantastycznych wprost krucjat religijnych. Papież
jako zastępca Chrystusa Pana jest odpowiedzialny za wszystkie dzieci Boże,
które znajdują się po obydwóch stronach frontu wojennego. I tej zasadzie
pozostał wierny przez całą wojnę, chociaż zdawał sobie sprawę, że państwa
czy narody niewiele się przejmowały jego apelami. Papież wolał działać
„jako miłosierny Samarytanin, aniżeli sędzia tego świata" (L. Volk) . Ta
neutralna postawa papieża pozwoliła mu rozwinąć wielką akcję humanitarną
wśród dotkniętych wojną narodów i międzynarodową akcję na rzecz przy­
wrócenia pokoju.
Akcję humanitarną i charytatywną rozwinął papież bez oglądania się na
narodowość, wyznanie i przynależność państwową, co znalazło wysokie uz­
nanie ze strony rządu tureckiego, który mu wzniósł wspaniały pomnik w
Konstantynopolu jeszcze za j ego życia j ako wyraz wdzięczności „Wschodu
dla dobroczyńcy narodów bez względu na ich rasę i religię". Przez całą woj­
nę na Watykanie działały Opera dei Prigonieri (Dzieło Jeńców Wojennych) ,
które w wymienionych latach wydało 700 tys. informacji o jeńcach wojen­
nych, 500 tys. informacji o rodzinach żołnierzy, zapośredniczyło umieszcze­
nie w szpitalach szwajcarskich w 1915 r. 30 tys. rannych Francuzów, Angli­
ków i Austriaków. Zabezpieczono też odpoczynek świąteczny i korespon­
dencję z rodzinami j eńców w obozach j enieckich (1915) , a chrześcij anom,
którzy zginęli nad cieśniną Dardanele, honorowy pogrzeb (1916) .
Pierwsza wojna światowa obeszła się bardzo twardo z wieloma naroda­
mi. Około 125 tys. Asyro-Chaldejczyków przesiedlono z Anatolii do Rosji
(Azerbejdżan) , a stamtąd w rejon Mosulu w dzisiejszym Iraku. Turcja de­
portowała i masowo wymordowała przeszło milion Ormian. Chrześcij ańs­
kich Libańczyków zdziesiątkował głód. To dzięki osobistej interwencji pap.
Benedykta XV u sułtana tureckiego Mehmeda V masakra Ormian została
częściowo przerwana, a zorganizowany w Konstantynopolu sierociniec dla
ormiańskich dzieci otrzymał imię papieża. W Europie papież zapośredniczył
wymianę cywilnej ludności, a 100 tys. rannych żołnierzy mogło znaleźć mo­
żliwość rekonwalescencji w państwach neutralnych. Papież zapośredniczył
również urlopy dla jeńców - ojców wielodzietnych rodzin włoskich, przeby­
wających w szpitalach austro-węgierskich. Na cele charytatywne papiestwo
zebrało po obydwóch stronach frontu ok. 82 mln złotych lirów włoskich. Za
pośrednictwem papieża wznowiono wymianę pocztową między dwiema stro­
nami. Te akcje uczyniły z papieża prawdziwego herolda światowego pokoju.
Mimo wysiłków papieża Włochy przystąpiły do wojny (24 V 1915) po stro­
nie aliantów. Spowodowało to niezwykle trudną sytuację Stolicy Apostols-

18
kiej . Nie wiadomo było, czy i jak „więzień Watykanu" będzie mógł kiero­
wać Kościołem powszechnym. Sytuacji Stolicy Apostolskiej od 1870 r. nie
regulowało bowiem ani prawo włoskie, ani międzynarodowe. Po przystąpie­
niu Włoch do wojny przedstawiciele dyplomatyczni Austro-Węgier i Nie­
miec opuścili Rzym i udali się do państw neutralnych.
Nie bez słuszności obawiano się w Watykanie wybuchu lewicowej rewo­
lucji we Włoszech w wypadku ich klęski. Przystąpienie Włoch do wojny
mogło też przyspieszyć upadek katolickiej monarchii habsburskiej , a tego
papież sobie nie życzył . Po przystąpieniu Włoch do wojny zawarły one pakt
londyński z koalicją antyniemiecką (26 IV 1915) . Pakty te wykluczały wszel­
ki udział Stolicy Apostolskiej w przyszłych rokowaniach pokojowych. W
ten sposób Włochy zabezpieczyły się przed wniesieniem kwestii rzymskiej
na forum międzynarodowe. Rząd włoski dotrzymał wszakże zobowiązań wo­
bec Stolicy Apostolskiej , które zadeklarował jednostronnie w 1871 r. w pra­
wach gwarancyjnych. Chociaż działalność Stolicy Apostolskiej została moc­
no ograniczona, to j ednak Kuria papieska - centralny organ Kościoła katoli­
ckiego - działała nadal, papież mógł realizować własną, niezależną politykę
zagraniczną, a j ego prestiż wzrastał ustawicznie na polu międzynarodowym.
Toteż w 1915 r. , w czasie trwania zawieruchy wojennej , dwa państwa pro­
testanckie, Wielka Brytania i Holandia, nawiązały stosunki dyplomatyczne
ze Stolicą Apostolską i przysłały do Rzymu swych przedstawicieli. Pod ko­
niec I wojny światowej 17 państw było reprezentowanych przy Stolicy Apo­
stolskiej .
Dnia 1 VIII 1917 r. pap. Benedykt XV sformułował po raz pierwszy
warunki przyszłego pokoju i zwrócił się z apelem do stron walczących i
przywódców narodów o pokój . Jeszcze w 1915 r. , za pośrednictwem kard.
Gibbonsa z Nowego Jorku, papież nawiązał kontakty z prezydentem Stanów
Zjednoczonych Thomasem Woodrowem Wilsonem. W roku 1917 podobne
kontakty nawiązał za pośrednictwem nuncjusza bawarskiego E. Pacellego z
rządem P�eszy Niemieckiej i z ces. Karolem I w -"Ąustrii. Dnia 24 VII 1917 r.
nuncjusz Pacelli ogłosił w Berlinie wypracowaną w Rzymie Punktację Pace/­
lego, która ujęta w 7 punktów precyzowała ogólnie przyszłe warunki pokoju
dla walczących stron. W dniu 9 VIII 1917 r. apel pokojowy papieża został
przekazany stronom walczącym. Nota papieska składała się z trzech części.
Pierwszą stanowił przegląd dotychczasowych wysiłków Stolicy Apostolskiej
w obronie pokoju, drugą zalecenie rządom pertraktacji pokojowych , a trze­
cią - apel do narodów, by porzuciły bezowocne walki i zasiadły do rozmów
pokojowych . Nota ta poszerzała Punktację Pacellego.
Apel pokojowy papieża nie znalazł należytego przyjęcia po stronie
państw centralnych, zwłaszcza Niemiec, państwa zaś koalicji antyniemiec­
kiej nie odpowiedziały nań, odrzucaj ąc go milcząco. Natomiast Stany Zjed­
noczone (27 VIII 1917) w odpowiedzi stwierdzały, że Niemcy cesarskie nie
są zdatne do podjęcia pertraktacji pokojowych . To niepowodzenie papies-

19
kiej akcji pokojowej nie zraziło papieża do podejmowania dalszych podob­
nych akcji. W lutym 1918 r. sekretarz stanu kard. P. Gasparri zaofiarował
Włochom pośrednictwo w rozmowach pokojowych z Austro-Węgrami, ale
Włochy z tego pośrednictwa nie skorzystały. Nie zaproszono też Stolicy
Apostolskiej do rozmów pokojowych w Wersalu. Trwałym owocem tych
zabiegów była encyklika papieska Quod iam diu (1 XII 1918) na temat przy­
szłej konferencji pokojowej.
W działalności kościelnej pap. Benedykt XV kanonizował w 1920 r.
3 świętych: bohaterkę narodową Francji Joannę d'Arc, wizjonerkę i zakon­
nicę francuską Małgorzatę Marię Alacoque i młodego pasjonistę włoskiego
Gabriela od Matki Boskiej Bolesnej . Liczba beatyfikacji objęła 43 nowych
błogosławionych. W ciągu 8 lat swego pontyfikatu papież wydał 12 encyklik:
5 z nich poświęcił wielkim rocznicom św. Bonifacego (In hac tanta 14 V 1919),
-

św. Hieronima (Fausto appetente 29 VI 1921), św. Franciszka z Asyżu

-

(Sacra propediem - 6 I 1921) i Dantego (In praeclara summarum -

30 IV 1921). Pozostałe encykliki poświęcone były pokojowi światowemu (3

encykliki), pomocy materialnej dzieciom w Europie Środkowej (Paterna iam
diu 24 XI 1919, Annus iam plenus 1 XII 1920) , głoszeniu słowa Bożego
- -

(Humani generis - 15 VI 1917) i św. Efremowi Syryjczykowi (Principi Apo­

stolorum 5 X 1920) .
-

W dniu 17 V 1917 r. ten papież promulgował pierwszy w dziejach Ko­

deks prawa kanonicznego, który faktycznie był dziełem jego poprzednika.
W dniu 1 V powołał do życia tak bardzo zasłużoną Kongregację Kościoła
Wschodniego i założył Papieski Instytut Orientalny w Rzymie, którego pro­
wadzenie powierzył j ezuitom. Do dalszych osiągnięć papieża na polu życia
kościelnego należało założenie międzynarodowej organizacji Pax Romana
(1921) , erekcja 2 nowych katolickich uniwersytetów pw. Najśw. Serca Jezu­
sowego w Mediolanie ( 1920) i w Lublinie (1920) oraz powołanie do życia
Kongregacji Seminariów i Uniwersytetów (1 V 1917) . W roku 1919 zaakcep­
tował Akcję Katolicką w formie zorganizowanego apostolatu świeckich i
„akcję katolików" propagującą założenia moralności chrześcij ańskiej . Opie­
raj ąc się na tych zasadach papież poparł (16 XI) założenie partii ludowej we
Włoszech, która we włoskim parlamencie zdobyła 100 miejsc.
W kwietniu 1918 r. papież wysłał do Warszawy j ako legata papieskiego
ks. Achille Rattiego z uprawnieniami na Królestwo Polskie. Wydatnie zbli­
żył się do Francji. Z okazji kanonizacji św. Joanny d'Arc Francja po raz
pierwszy od 1904 r. wysłała do Rzymu oficjalnego przedstawiciela do Bazyli­
ki św. Piotra. W roku 1921 nastąpiła nominacj a nuncjusza apostolskiego w
Paryżu i ambasadora francuskiego przy Stolicy Świętej . W roku 1919 za
zgodą papieża rozpoczęły się w Paryżu rozmowy z przedstawicielami rządu
włoskiego na temat rozwiązania kwestii rzymskiej , kontynuowane przez
jego następcę. W latach 1920-1922 papież polecił rozbudować Muzeum
Watykańskie , dokąd przeniósł cenniejsze dzieła sztuki z grot pod Bazyliką

20
św. Piotra. Zmarł 22 I 1922 r. Był to papież pełen miłości bliźniego, pokoju
i sprawiedliwości.

2. Pap. Pius XI - „Fides intrepida" (6 II 1922-10 II 1939)

W konklawe, które się odbyło 2 II 1922 r. , wzięło udział 53 kardynałów

na 60 żyjących. W pierwszym glosowaniu na czoło wysunęły się następujące
kandydatury: Pietra Maffi, Pietra Gasparri, Merry del Val, Pietra La Fon­
taine i Achille Ratti. W 14 skrutinium wyborczym metropolita Mediolanu
kard. Achille Ratti otrzymał 43 głosy i po przyjęciu wyboru zaczął kierować
Kościołem jako Pius XI (6 II 1922-10 II 1939). Po raz pierwszy od 1846 r.
udzielił błogosławieństwa „miastu i światu" z balkonu Bazyliki św. Piotra,
zrywając z tradycją wprowadzoną po 1870 r.
Papież urodził się 31 V 1857 r. w Desio k. Mediolanu w rodzinie fabry­
kanta mydła. Studia teologiczne odbył w Mediolanie w Seminarium Lom­
bardzkim, studia prawnicze i filozoficzne na Uniwersytecie Gregoriańskim i w
Akademii św. Tomasza w Rzymie. Święcenia kapłańskie otrzymał 20 XII 1879 r.
W następnych trzech latach otrzymał promocję na doktora teologii, prawa i
filozofii. W latach 1882-1888 był profesorem homiletyki i teologii dogmaty­
cznej w seminarium mediolańskim, a w 1888 r. wszedł do Kolegium Dokto­
rów Biblioteki Ambrozjańskiej , w której podjął pracę. W roku 1907 został
prefektem tejże Biblioteki i zyskał europejską sławę jako autor wielu prac z
zakresu historii Kościoła, paleografii, literatury i historii sztuki. Był też zna­
ny jako wybitny alpinista. W roku 1911 pap. Pius X powołał go do Rzymu,
a 1914 r. zamianował prefektem Biblioteki Watykańskiej ; i na tym stanowi­
sku był wierny pracy naukowej i alpinistyce.
W dniu 25 IV 1918 r. pap. Benedykt XV zamianował go wizytatorem
apostolskim na ziemie Królestwa Polskiego pod 3 zaborami, a po ogłoszeniu
niepodległości Polski (11 XI 1918) tenże papież prekonizował go na biskupa
tytularnego i nuncjusza apostolskiego w Warszawie (6 IX 1919) . Sakry bis­
kupiej udzielił mu 28 X w Warszawie kard. Aleksander Kakowski. To dzięki
inicjatywie ks. Rattiego pap. Benedykt XV przywrócił jeszcze w 1918 r. 3
skasowane przez władze rosyjskie diecezje - w Janowie Podlaskim, Mińsku
i Kamieńcu Podolskim, a w 1920 r. utworzył diecezję łódzką. W sierpniu
1920 r. wytrwał na posterunku w Warszawie w czasie najazdu bolszewickie­
go. Niezbyt szczęśliwie zaangażował się w sprawy plebiscytowe na Górnym
Śląsku i ustabilizował modus vivendi Kościół - państwo w Polsce. W maju
1920 r. z polecenia pap. Benedykta XV zainicjował w Rydze rozmowy z
rządem łotewskim na temat konkordatu. Podobne rozmowy podjął z rzą­
dem fińskim. Odwołany do Rzymu, 13 VI 1921 r. został kreowany kardyna­
łem i mianowany arcybiskupem metropolitą Mediolanu. W ciągu 5-mie­
sięcznej pracy w archidiecezji podjął wizytację klasztorów i zakładów koś-

21
cielnych, a 8 XII otworzył Katolicki Uniwersytet w Mediolanie. Wybrany
na papieża przyjął hasło „Pax Christi in regno Christi" i już w pierwszej en­
cyklice Ubi arcano (23 XII 1922) głosił , że „chrześcij aństwo i Kościół nie
mogą być usunięte z życia społeczności ludzkiej , jak tego sobie życzyli libe­
rałowie, ale muszą być one w niej aktywne i żywotne" .
Od czasów pap. Benedykta XIV (t 1758) był to papież uczony, posiada­
jący szeroką wiedzę , znajomość języków nowożytnych i międzynarodowe
kontakty. Ale był również głęboko pobożnym kapłanem, zaangażowanym
w duszpasterstwie z doświadczeniem praktycznym. Głównie jego energii na­
leży przypisać szereg inicjatyw na różnorodnych odcinkach życia kościelne­
go . „Prawo jest po to - mówił - by go zachowywać, a nie dyspensować od
niego" . Był nieustraszonym bojownikiem o prawdę i sprawiedliwość. Prak­
tykom pobożności - brewiarz, rozmyślanie, nawiedzanie Najśw. Sakramentu
- był wierny aż do śmierci. Daleki od nepotyzmu przyjmował rodzinę tylko
publicznie. Jego działalność j ako papieża poszła w czterech kierunkach:
pierwszy - uaktywnienie wewnętrznego życia w Kościele i obrona pokoju,
drugi - uaktywnienie i rozwój misji katolickich, trzeci - pojednanie Kościoła
i państwa we Włoszech i polityka konkordatowa z licznymi państwami,
czwarty - odrzucenie i potępienie systemów i ideologii totalitarnych. Ponty­
fikat pap. Piusa XI uaktywnił niewątpliwie wielkie siły zewnętrzne i we­
wnętrzne Kościoła. Wyrazem tego były liczne międzynarodowe kongresy
eucharystyczne (Rzym - 1922, Amsterdam - 1924, Chicago - 1926, Sydney
- 1928, Kartagina - 1930, Dublin - 1932, Buenos Aires - 1934, Rio de
Janeiro - 1936, Manila - 1937 , Budapeszt - 1938) , które wzmacniały po­
wszechność Kościoła. Odbywały się też międzynarodowe kongresy Chrystu­
sa Króla, zapoczątkowane encykliką papieską Quas primas (11 XII 1925).
Innym wyrazem ożywienia sił wewnętrznych Kościoła były „lato święte" ,
celebrowane w 1925 r . , kiedy to do Rzymu przybyło przeszło 1 mln pielgrzy­
mów, a 750 tys. zwiedziło wystawę misyjną na Watykanie. W roku 1929
papież obchodził uroczyście 50-lecie kapłaństwa, w 1933 r. ogłosił powsze­
chny jubileusz odkupienia, rozciągnięty następnie na cały Kościół . Pogłębie­
niu życia wewnętrznego służyły stosunkowo liczne kanonizacje świętych.
Ten papież kanonizował łącznie 33 świętych, w tym 11 żyj ących w XIX w.
Święci ci reprezentowali Francję (m.in . Teresa od Dzieciątka Jezus, Jan
Vianney) , Włochy (m.in. Jan Bosco , Jan Leonardi) , Niemcy (Konrad z
Parzham) , Anglię (Tomasz More i Jan Fisher), Polskę (Andrzej Bobola),
Hiszpanię (Salwator da Horta) i Amerykę Północną (Męczennicy Amery­
kańscy).
Z okazji licznych jubileuszy świętych papież wykorzystywał historyczne
doświadczenia, by dać wskazania w rozwiązywaniu współczesnych proble­
mów. W encyklice Rerum omnium (26 I 1923) , wydanej z okazji 300-lecia
śmierci św. Franciszka Salezego , podkreślał związek wierności zasadom mo­
ralnym w życiu świeckim. W encyklice Studiorum ducem (29 I) z okazji 600-

22
-lecia kanonizacji św. Tomasza z Akwinu wskazał nań jako „na wodza rze­
telnej nauki'' , a w encyklice Ecclesiam Dei (12 XI) , wydanej z okazji 300-le­
cia męczeństwa św. Jozafata Kuncewicza, zwrócił uwagę na chrześcijańskie
Kościoły wschodnie. Encykliką Rite expiatis z okazji 700-lecia śmierci św.
Franciszka z Asyżu (30 IV 1928) chciał wzmocnić ducha franciszkańskiego
w Kościele. Z okazji 1500-lecia śmierci św. Augustyna w encyklice Ad salu­
tem (20 IV 1930) sławił tego świętego jako „światło dla współczesnych i dla
naszych czasów" . Jubileusz 1500-lecia Soboru Efeskiego papież uczcił ency­
kliką Lux veritatis (25 XII 1931) i wezwał do pogłębienia kultu maryjnego.
Inne encykliki papieskie zalecały udział w rekolekcjach (Mens nostra -
20 XII 1929) , pogłębiały rozwój kultu Najśw. Serca Jezusowego (Miserentis­
simus Redemptor 8 V 1928) , wytyczały drogi chrześcijańskiego wychowa­
-

nia młodzieży (Divini illius Magistri 31 XII 1929) , zachęcały do modlitwy

-

różańcowej (Ingravescentibus malis 29 IX 1937) i kreśliły ideał rodziny

-

chrześcijańskiej (Casti connubi - 31 XII 1929) . Katolickiemu kapłaństwu

papież poświęcił 2 encykliki ( Quinquagessimo ante - 23 XII 1929, Ad catho­
lici sacerdotii - 20 XII 1935) . Szereg encyklik skierował papież do poszcze­
gólnych narodów (Francja - 18 I 1924, Meksyk - 18 XI 1926, 20 IX 1932,
28 III 1937 , Włochy - 28 IV 1931 , Hiszpania - 3 VI 1933, Stany Zjednoczo­
ne - 29 VI 1936, Niemcy - 14 III 1937) . Encykliki te wzmacniały prześlado­
wanych, zachęcały do pracy w nowych okolicznościach życia, przestrzegały
przed błędami i odrzucały totalitarne ideologie.
Dużo miejsca poświęcił papież Akcji Katolickiej . W roku 1922 utworzył
dla Włoch Centralną Radę Akcji Katolickiej i wskazał na jej główne zręby
organizacyjne. W następstwie tej inicj atywy Akcja Katolicka przyjęła się w
wielu kraj ach europejskich. Wobec zdyskredytowanych uprzednio „moder­
nistów" papież przyjął postawę pojednawczą. Zrehabilitował ks. Francesco
Lanzoniego , a o. Alberta Ehrharda zamianował prałatem. Jako uczony po­
parł rozwój nauk kościelnych. Rozbudował Bibliotekę Watykańską, erygo­
wał Papieski Instytut Archeologiczny, utworzył nową Pinakotekę dla zbio­
rów malarstwa, a w 1936 r. założył Papieską Akademię Nauk, do której
powołał 70 uczonych, również niekatolików, z całego świata. Konstytucj ą
apostolską Deus scientiarum Dominus ( 1931) przeprowadził reformę stu­
diów seminaryjnych i uniwersyteckich, a w ciągu swego pontyfikatu erygo­
wał 8 katolickich wyższych uczelni. Na polu ekumenicznym dużo miejsca
poświęcił Kościołom wschodnim. W encyklice Rerum orientalium (ogłoszo­
nej 8 IX 1928) nawoływał do głębszego ich zrozumienia i studiów nad ich
dziejami i teologią, rozpoczął kodyfikację wschodniego prawa kościelnego
(1929) , kreował kardynałem patriarchę syryjskiego Tappuoniego (1935) .
Na temat pokoju „w Chrystusowym Królestwie" wypowiedział się papież
w encyklice Ubi arcano (23 XII 1922), problemy związane z rozwiąza­
niem kryzysu ekonomicznego w świecie podjął w encyklice Nova impendet
(2 X 1931). W roku 1923 wypowiedział się publicznie za pojednaniem wśród

23
zwaśnionych narodów, a 14 XII 1925 r. wyraził zadowolenie z paktów pod­
pisanych w Locarno. Wiele niepokojów wyraził publicznie z powodu wojny
japońsko-chińskiej (1931), boliwijsko-paragwajskiej (1932-1933) i wojny
etiopskiej , prowadzonej przez Włochy (1935-1936) . W przemówieniu na
Boże Narodzenie (24 XII 1934) z głębokim zaniepokojeniem o pokój świa­
towy wypowiedział druzgocące słowa z Ps 67, 3 1: „rozprosz narody, które
chcą wojen". W obliczu rozbioru Czechosłowacji i wzrostu militarnego
III Rzeszy papież 29 IX 1938 r. wygłosił posłanie pokoju, ofiarując swe
życie za pokój świata.
Poważne osiągnięcia miał pap. Pius XI na polu uaktywnienia i rozwoju
misji katolickich. Papieska działalność dyplomatyczno-konkordatowa w Eu­
ropie miała na celu nie tylko zapewnienie pełnej swobody religijnej dla ka­
tolików, ale zmierzała również do zabezpieczenia Kościołowi wolności pro­
wadzenia misji na świecie. Już w 1919 r. zaczęto odrzucać stare metody
misyjne, zmierzające do europeizacji ewangelizowanych narodów. Odtąd
zaczęto akcentować dotychczasowy ich dorobek kulturalny i podjęto prace
nad formowaniem Kościoła tubylczego, z własnym seminarium, duchowień­
stwem i hierarchią kościelną. Ten program rozwinął w pełni papież w motu
proprio z 3 V 1922 r. , kiedy przeniósł z Lyonu do Rzymu Dzieło Rozkrze­
wiania Wiary. Dnia 23 V 1926 r. założył nowy instytut papieski dla kształce­
nia misjonarzy. W roku 1922 zarządził uroczysty obchód 300-lecia założenia
Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, a w 1925 r. urządził międzynarodową
wystawę misyjną, która dała początek Muzeum Misyjnemu. Kolegium
Rozkrzewiania Wiary przeniósł na Wzgórze Janikulskie i oddał do j ego dys­
pozycji obszerne gmachy (1931). W encyklice Rerum Ecclesiae gestarum
(28 II 1926) misje otrzymały „wielką kartę" . W dniu 28 X osobiście kon­
sekrował biskupów Chińczyków, a w następnych latach - Japończyków,
Hindusów i Wietnamczyków. W roku 1927 erygował i uposażył Katolicki
Uniwersytet w Pekinie, który w 1929 r. otrzymał prawa państwowe. Za j ego
inspiracją i aprobatą 12 VI 1929 r. odbył się synod plenarny episkopatu
chińskiego, który zaaprobował wiele tradycji lokalnych. W roku 1923 erygo­
wał nową prowincję kościelną obrządku malabarskiego w Indiach z rezyden­
cją w Ernakulam, a w 1930 r. przyjął do jedności z Kościołem katolickim
biskupów jakobickich z Trevancore i zatwierdził ich osobny obrządek ma­
lankarski. Z biegiem czasu papież zaakceptował kult Konfucjusza w Man­
dżurii (1936) , nawiedziny świątyń narodowych i cześć cesarza dla katolików
Japończyków. W ciągu pierwszego dziesięciolecia pontyfikatu liczba okrę­
gów misyjnych wzrosła z 241 do 366, liczba misjonarzy o ok. 4 tys . , liczba
duchowieństwa tubylczego również o ok. 4 tys. , liczbę nawróconych zaś sza­
cowano na ok. 6 mln.
W roku 1932 z inspiracji papieża powstał wydział misjologii na Uniwer­
sytecie Gregoriańskim. Pojednanie Stolicy Apostolskiej z Królestwem
Włoch miało duże znaczenie dla Kościoła. Jeszcze jako metropolita Medio-

24
łanu w homilii wygłoszonej 8 IX 1921 r. dał wyraz nadziei, że „papiestwo
stanie się ponownie sumieniem międzynarodowym" , co wywołało niezwykle
ożywioną owację. Tuż po wyborze na papieża - ku zdumieniu wszystkich -
udzielił błogosławieństwa „miastu i światu" z balkonu Bazyliki św. Piotra.
Podłoże pod pojednanie państwa i Kościoła tworzyły również władze faszy­
stowskie, które przywróciły święcenie niedzieli i naukę religii w szkołach
podstawowych. Rozmowy zapoczątkowane w 1926 r. doprowadziły do pod­
pisania w 1929 r. układów laterańskich, które tworzyły suwerenne Państwo
Watykańskie, i do podpisania konkordatu z Królestwem Włoch.
W polityce konkordatowej , prowadzonej przez świetnego jurystę i sekre­
tarza stanu kard. Pietro Gasparriego (do 1930) i kard. Eugenio Pacellego,
Stolica Apostolska zawarła aż 11 konkordatów, a nadto 3 porozumienia.
Wzrosła też liczba przedstawicielstw państwowych przy Stolicy Apostolskiej
do 37 nuncjatur i 23 delegatur apostolskich.
Jako prawdziwa „Fides intrepida" zyskał sobie pap. Pius XI uznanie za
bezkompromisowe stanowisko wobec ówczesnych dyktatur. Już w encyklice
Rappresentanti in terra (31 XII 1929) podkreślił nieprzedawnione prawa Ko­
ścioła do wychowania chrześcij ańskiego młodzieży, kiedy dyktator włoski
B. Mussolini przywłaszczał faszyzmowi wyłączne prawo wychowywania mło­
dzieży. Odkąd zaś rewolucje typu komunistycznego (w Rosji i Hiszpanii) i
masońskiego (w Meksyku) podjęły otwarte prześladowanie chrześcij aństwa,
pap. Pius XI w encyklice Caritate Christi (3 V 1932) „potępił wrogów po­
rządku publicznego" , a w encyklice Divini Redemptoris (19 III 1937) potępił
„bezbożny komunizm" . Pięć dni wcześniej w encyklice Mit brennender Sorge
- na temat położenia Kościoła katolickiego w Rzeszy Niemieckiej - odrzucił
i potępił narodowy socjalizm i jego ideologię, „której od samego początku
jedynym celem było zniszczenie" . Na dzień 1 1 II 1939 r . papież zaplanował
protest przeciwko polityce kościelnej faszystów włoskich, ale zmarł w prze­
dedniu (10 II) . Postać papieża wprowadził do literatury Franz Werfel w
powieści Der veruntraute Himmel.

3. Pap. Pius XII i jego działalność (2 III 1939-9 X 1958)

W konklawe, w którym wzięło udział 53 kardynałów (36 Włochów,

27 innych narodowości) , już w pierwszym dniu został wybrany 48 głosami
kard. Eugenio Pacelli, który przyjął imię Pius XII . Był to rzymianin, uro­
dzony 2 III 1876 r. w rodzinie dziekana papieskich adwokatów. Tu ukończył
liceum klasyczne, a w latach 1894-1899 studiował filozofię na Uniwersytecie
Gregoriańskim, będąc równocześnie studentem Collegio Capranica. Teolo­
gię studiował eksternistycznie w San Apolinare. Doktorat z teologii otrzy­
mał na Uniwersytecie Gregoriańskim, a obojga praw - w San Apolinare.
W dniu 2 IV 1899 r . przyjął święcenia kapłańskie. Od roku 1904 zaczął

25
pracować w Kongregacji Nadzwyczajnych Spraw Kościoła, w 191 1 r. został
podsekretarzem, a w 1914 r. jej sekretarzem. Równocześnie w latach 1909-
-1914 wykładał w Papieskiej Akademii Dyplomatycznej i częściowo angażo­
wał się w różne prace duszpasterskie.
W 41. roku życia pap. Benedykt XV mianował go nuncjuszem apostols­
kim w Bawarii (20 IV 1917) i sam udzielił mu sakry biskupiej w pamiętnym
dniu objawień Matki Bożej w Fatimie w Portugalii (13 V 1917) . Po obaleniu
Cesarstwa Niemieckiego nuncjusz Pacelli otrzymał nominację na to samo
stanowisko w Berlinie, przy rządzie III Rzeszy (22 VI 1920). Na obydwóch
stanowiskach doprowadził do podpisania konkordatu z Bawarią (1924) i
Prusami (1929) . W listopadzie 1929 r. pap. Pius XI odwołał go z Niemiec,
16 XII kreował kardynałem, a 7 II 1930 r. mianował sekretarzem stanu.
Pełnił też stosunkowo liczne reprezentacje Stolicy Apostolskiej w charakte­
rze legata papieskiego w Argentynie (1934) , Francji (1935 i 1937) , na Wę­
grzech (1938) . W roku 1936 odwiedził prywatnie Stany Zjednoczone. W
czasie pontyfikatu pap. Piusa XI był najbardziej znanym kardynałem w
świecie katolickim. Po wyborze na papieża sekretarzem stanu mianował
nuncjusza apostolskiego w Paryżu, kard. Luigiego Maglione, a po jego
śmierci (t 1944) obowiązki te faktycznie pełnił sam.
Działalność papieska Piusa XII poszła w kierunku zapewnienia Stolicy
Apostolskiej neutralności w czasie II wojny światowej i podjęcia wielkiej
akcji pokojowej , spieszenia światu z pomocą charytatywną oraz rozwoju ka­
tolickiej doktryny i inicjacji wielkich reform w Kościele. Z pontyfikatem
tym łączy się dyskusyjny problem „milczenia" papieża na temat ekstermina­
cji ludności żydowskiej i cygańskiej oraz częściowo polskiej . Druga wojna
światowa, która nieporównanie więcej przyniosła światu cierpień i zniszczeń
niż pierwsza, postawiła przed papiestwem większe zadania i problemy do
rozwiązania. Sam papież był lepiej do tych zadań przygotowany niż jego
poprzednik Benedykt XV, wszak doświadczenia I wojny zbierał w cieniu
Kurii papieskiej .
Podobnie j ak pap. Benedykt XV od początku II wojny światowej pap.
Pius XII pragnął zapewnić Stolicy Świętej pełną neutralność. Tym razem na
podstawie prawa międzynarodowego, j akim były układy laterańskie z 1929 r. ,
Stolica Apostolska mogła formować własną politykę, ściśle neutralną. Ta
postawa kazała papieżowi powstrzymać się w czasie wojny od potępienia
tylu agresji politycznych III Rzeszy i Związku Sowieckiego, Japonii czy sa­
mych aliantów.
Trzeba podkreślić, że pap. Pius XII nie dał się wciągnąć w akcje antyhit­
lerowskie i antykomunistyczne; te ostatnie zwrócone przeciwko Związkowi
Sowieckiemu w latach 1939-1941 i 1941-1945 . Układy laterańskie zapewniły
Stolicy Apostolskiej niezależność i możliwość komunikacji z obydwiema wa­
lczącymi stronami. Tę pełną, nieskrępowaną możliwość działania posiadała
Stolica Święta do czasu wojny francusko-niemieckiej (10 V 1940) i przystą-

26
pienia Włoch, wbrew osobistym interwencjom papieża, do wojny po stronie
hitlerowskich Niemiec (10 VI 1940) . Odtąd narzucono szereg ograniczeń
Radiu Watykańskiemu i dziennikowi „L'Osservatore Romano" . Od końca
1941 r. Radio Vaticana podjęło ponownie transmisje na temat położenia
Kościoła w Niemczech. Stosunki dyplomatyczne utrzymywała nadal Stolica
Święta po 1940 r. również z państwami, które były w stanie wojny z Włocha­
mi, a kiedy dyktator Mussolini odebrał im eksterytorialność w Rzymie, pa­
pież przyjął ich na Watykanie. Tu też przebywało 12 ambasadorów przy
Stolicy Apostolskiej , podtrzymując równocześnie kontakty ze swoimi rząda­
mi za pośrednictwem telefonu i wyjazdów. Osobisty przedstawiciel prez.
Roosevelta - M. C. Taylor, do 1944 r. aż 7 razy zatrzymywał się w Watyka­
nie. Kiedy w 1944 r . alianci zajęli Rzym, przy Stolicy Apostolskiej rezydo­
wali nadal przedstawiciele Niemiec, Japonii i Węgier.
Stolica Apostolska przez całą II wojnę światową miała kontakty z nun­
cjaturami na całym świecie, z wyjątkiem państw okupowanych przez Niemcy
hitlerowskie i komunistyczny Związek Sowiecki. Od wiosny 1941 r. Kuria
papieska i sam papież liczyli się z możliwością zajęcia Watykanu przez wojs­
ka niemieckie i przymusowej deportacji papieża. Groźba takiej możliwości
zaistniała po obaleniu dyktatora Mussoliniego (25 VII 1943) , kiedy to 8 IX
wojsko i policja niemiecka obsadziły Rzym. W oczekiwaniu na taką możli­
wość ambasadorzy przy Watykanie spalili część archiwaliów, część zaś zde­
ponowali w pałacu papieskim lub w formie mikrofilmów przesłali do Wa­
szyngtonu. Miasto Watykańskie zostało jednak wolne. Wydaje się, że za­
równo ten fakt, jak i przyjęcie propozycji papieża, „by Rzym był miastem
otwartym" , miały nade wszystko uzasadnienie nie tyle w prawie międzyna­
rodowym, ile w kościelnym znaczeniu Stolicy Apostolskiej .
Wkrótce po wyborze pap. Pius XII rozpoczął szeroką akcję na rzecz
ratowania zagrożonego pokoju. Dnia 12 III 1939 na koronacji papieskiej w
Rzymie zasiadało 35 przedstawicieli różnych państw, a 15 III wojska nie­
mieckie wkroczyły do Pragi, co spowodowało radykalną zmianę w polityce
Anglii i oświadczenie premiera Chamberlaina, że „dalsze rokowania z Hitle­
rem są odtąd niemożliwe" (17 III). Dnia 31 III Anglia oświadczyła, że
udzieli Polsce pomocy w każdym wypadku jej zaatakowania, a 14 IV Fran­
cja i Polska gwarantowały sobie wzajemną pomoc na wypadek naruszenia
ich żywotnych interesów. Podobnych gwarancji Anglia i Francja udzieliły
Grecji i Rumunii. W dniu 7 IV Włochy zajęły Albanię. Ta ustawicznie nara­
stająca atmosfera zagrożenia dla pokoju światowego spowodowała, że pap.
Pius XII w czasie pierwszego publicznego wystąpienia w dniu 3 III zakreślił
program ratowania pokoju, który następnie rozwinął w homilii wielkanocnej
(9 IV 1939). Wychodząc od słów Chrystusa Pana „pokój wam" , papież sfor­
mułował pięć warunków dla osiągnięcia pokoju światowego. Powrócił do
nich w encyklice Summi pontificatus z 20 X i we wszystkich przemówieniach
wigilijnych przed Bożym Narodzeniem w czasie wojny.

27
 Warunki te dotyczyły etyki pokoju, moralnego i pokojowego porządku
w polityce międzynarodowej , fundamentu nowego porządku międzynarodo­
wego i fundamentalnych zasad życia narodowego i międzynarodowego , mo­
ralnych założeń pokoju światowego - tak zwyciężonych, j ak i zwycięzców -
podstaw chrześcij ańskiej demokracji i wzajemnych relacji między Kościołem
powszechnym a pokojem światowym. W maju 1939 r. Stolica Święta zabie­
gała o zorganizowanie konferencji pięciu (Niemcy, Anglia, Francja, Wło­
chy, Polska) w celu rozładowania sprzeczności między tymi państwami, ale
wysiłki te okazały się bezowocne. Podjęte starania w celu doprowadzenia
do bezpośrednich rokowań Polska - Niemcy i Francj a - Włochy (VI-VII
1939) również okazały się bezskuteczne ze względu na politykę III Rzeszy.
Kiedy po zawarciu (23 VIII 1939) pamiętnego układu Ribbentrop-Moło­
tow sytuacj a w Europie stała się beznadziejna, pap. Pius XII wieczorem
24 VIII wystosował gorący apel radiowy do rządów, zaapelował do ich od­
powiedzialności i wezwał do dalszych rozmów. W apelu tym papież stwier­
dzał , że „nic nie jest stracone w pokoju, ale wszystko może być stracone w
wojnie" . Apele papieża po porozumieniu Hitler-Stalin były z góry skazane
na niepowodzenie. Podjęte przez papieża w ostatniej chwili (31 VIII) próby
ratowania pokoju na drodze „sprawiedliwego i pokojowego rozwiązania
problemów", a zwłaszcza „prośba w imię Boże" , skierowana do rządów Nie­
miec i Polski, by „za wszelką cenę unikały incydentów" , była na pewno
spóźniona. Wszak kilkanaście godzin później hitlerowskie Niemcy rzuce­
niem zmasowanych sił na Polskę rozpoczęły najbardziej krwawą w dziejach
II wojnę światową. Trzeba i to dodać, że propozycje papieża oddania Niem­
com Gdańska i korytarza pomorskiego były dla Polski nie do przyjęcia. Już
w czasie działań wojennych na terenie Polski „L'Osservatore Romano"
stwierdziło 13 IX, że „Stolica Apostolska wyczerpała wszelkie możliwości,
by zachować nadzieję, jeżeli nie na zachowanie pokoju, to przynajmniej na
oddalenie bezpośredniego niebezpieczeństwa wojny" .
W pierwszej encyklice Summi pontificatus (20 X 1939) pap . Pius XII
głosił , że przyszły pokój i porządek świata nie może się opierać na przemo­
cy, lecz na prawie naturalnym i objawieniu Bożym. „Polska zaś ze względu
na swoją wierność Kościołowi i swe chwalebne zasługi dla rozwoju cywiliza­
cji chrześcijańskiej [ ] ma prawo do sympatii rodziny ludzkiej i świata, a
. . .

pokładaj ąc nadzieję w potężnym wstawiennictwie Maryi Wspomożycielki,

modli się o zmartwychwstanie w sprawiedliwości i pokoju" . Zabiegi osobiste
pap. Piusa XII odwlokły przystąpienie Włoch do wojny po stronie Niemiec
(10 VI 1940) . Dnia 23 XII 1939 r. prez. Stanów Zjednoczonych F . D . Roo­
sevelt podjął oficjalne stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, a M.
Taylor został jego osobistym przedstawicielem. Przygotowane przemówienie
papieskie na Boże Narodzenie 1939 r. postulowało m.in. uszanowanie prawa
do niepodległości wszystkich narodów, małych i wielkich w Europie, i re-

28
konstrukcję instytucji międzynarodowych, które podjęłyby wysiłki w celu
zabezpieczenia międzynarodowego pokoju.
Ponowną akcję pokojową zainicjował papież po upadku Francji (22 VI 1940),
ale i tym razem żadna ze stron nie podjęła inicj atywy. Z uderzeniem hitlero­
wskiej machiny wojennej na Związek Sowiecki (22 VI 1941) i początkowymi
jej zawrotnymi zwycięstwami , a także po napadzie Japonii na Stany Zjedno­
czone (7 XII) , wojna przybrała charakter ogólnoświatowy, a wszelkie wido­
ki na akcję pokojową Stolicy Apostolskiej zupełnie zanikły. Dziś wiadomo,
że ani Hitler, ani Stalin nie byli w stanie pokojowo współżyć z rodziną euro­
pejskich narodów. Słusznie też obawiał się M . Taylor, że „gdyby Stalin wy­
grał wojnę, Kreml pożre całą Europę" .
Klęska hitlerowskich Niemiec pod Stalingradem w zimie 1942/1943 r.
zaniepokoiła poważnie Stolicę Apostolską, ale wszelkie ofiarowane pośred­
nictwa pokojowe zostały przez Niemcy odrzucone. Podobnie głębokie zanie­
pokojenie wyraziła Stolica Apostolska wobec polityki kościelnej Niemiec,
zwłaszcza na ziemiach polskich, czemu dała wyraz w nocie z 2 III 1943 r .
Dnia 30 V stwierdziła ona, ż e „europejskiej , chrześcij ańskiej kulturze grożą
niebezpieczeństwa: nazizm i komunizm. Obydwa mają charakter materiali­
styczny, antyreligijny, totalitarny, krwiożerczy i militarny" . Wyraziła też ży­
czenie, by po przezwyciężeniu obydwu niebezpieczeństw Europa odnalazła
dla siebie prawdziwy pokój . Wiadomo też, że papież pozostawał w kontak­
cie z ruchem oporu w Niemczech.
Działalność charytatywna pap. Piusa XII była niezwykle bogata. Już we
wrześniu 1939 r. papież zdecydował zająć podobne neutralne stanowisko do
pap. Benedykta XV w czasie I wojny światowej . Jedną z pierwszych akcji w
tym zakresie było utworzenie Biura Informacyjnego przy Sekretariacie Sta­
nu. Miało ono przekazywać informacje dla jeńców wojennych, internowa­
nych i ich rodzin. Niestety, zarówno Niemcy hitlerowskie , jak i Rosj a So­
wiecka odmówiły współpracy. Pozostałe państwa związane z Niemcami,
łącznie z Japonią, i wszystkie państwa alianckie podjęły współpracę z tym
Biurem. W roku 1943 utworzono specjalny oddział Biura w Algierze, które
podjęło pośrednictwo (w 125 tys. wypadków) między j eńcami włoskimi i
niemieckimi a ich rodzinami. Szczególnie szeroką akcję informacyjną podjęło
od początku wojny Radio Vaticana, a także watykańska poczta i telegraf.
W roku 1939 doszło do ścisłej współpracy między Stolicą Apostolską a
Międzynarodowym Komitetem Czerwonego Krzyża z siedzibą w Genewie ,
który działał na podstawie konwencji genewskiej (1929) i tokijskiej (1934) .
Dużą rolę w tej współpracy odegrała misja katolicka w Szwajcarii, z siedzibą
we Fryburgu. To głównie ona w imieniu Stolicy Świętej spieszyła z pomocą
materialną jeńcom wojennym. W roku 1943 pomoc ta objęła ok. 120 tys.
jeńców i 42 tys. internowanych w obozach koncentracyjnych. W listopadzie
1941 r . przy Sekretariacie Stanu powstał a Komisja dla Niesienia Pomocy
(Commisione per il Soccorsi) , którą miał kierować prałat G. Montini. To

29
ona głównie miała prowadzić akcję charytatywną Stolicy Świętej . Działalno­
ścią tą, wspieraną przez katolików amerykańskich, objęto uciekinierów wo­
jennych prawie ze wszystkich narodów Europy. Inicj atywy te bojkotowały
Niemcy hitlerowskie i Rosj a Sowiecka czy nawet Hiszpania. Wysiłki papie­
ża, by przyjść z pomocą głodującej ludności Grecji i Belgii spotkały się ze
sprzeciwem władz angielskich.
Pomocą tą ogarnął pap. Pius XII również Żydów, skazanych przez re­
żym hitlerowski na całkowitą zagładę. Szacuje się, że ok. 5 mln Żydów
zostało zamordowanych w okupowanej przez Niemcy Europie , ok. 950 tys.
zaś gehennę tę przeżyło, z czego prawie 90% ratunek zawdzięczało katoli­
kom. W roku 1939 - dzięki pośrednictwu papieża - Brazylia wydała 3 tys.
wiz dla katolików niearyjczyków z Niemiec, a także pewnej liczbie z Belgii,
Holandii, Szwajcarii i Anglii. Tylko w latach 1939-1940 Stolica Święta inter­
weniowała na korzyść przeszło 2 tys. Żydów. Ta brazylijska akcja trwała
przez cały 1940 r. Z polecenia Stolicy Apostolskiej dyplomaci papiescy w
1940 r. inspirowali u episkopatu Węgier, Słowacji i Rumunii opozycję prze­
ciwko prawodawstwu rasowemu. Bezpośrednio interweniowała Stolica Apo­
stolska w obronie Żydów na Litwie i w Hiszpanii na prośbę wielkiego rabina
Jerozolimy Herzoga (1940) . W roku 1942 rozpoczęły się masowe deportacje
Żydów z poszczególnych, okupowanych państw Europy. W latach 1941-1942
masy deportowanych powiększyły się o ok. 2,2 mln Żydów z okupowanej
przez Niemców Polski wschodniej , a także z państw bałtyckich i Związku
Sowieckiego. Za udzielanie pomocy mordowanym w bezprzykładny sposób
Żydom groziła na terenie Polski kara śmierci.
W roku 1941 Stolica Święta interweniowała u władz włoskich na rzecz
Żydów w okupowanej przez Włochy części Dalmacji i Chorwacji . Z polece­
nia Stolicy Apostolskiej uczynił to w Zagrzebiu u władz chorwackich metro­
polita A. Stepinac. W tymże roku Stolica Święta zaprotestowała przeciwko
antysemickim ustawom na Słowacji (9 VIII) , we Francji - Vichy (2 VI) ,
Rumunii (7 VIII) i na Węgrzech (19 VII). Protesty te były prawie zupełnie
bezskuteczne.
Na początku 1942 r. Niemcy hitlerowskie rozpoczęły realizacj ę planu
całkowitej zagłady Żydów. W początkach 1941 r. pap. Pius XII wiedział o
masowych deportacj ach Żydów na ziemie polskie. Jednym z pierwszych,
który poinformował o tym papieża, był kard. Theodor Innitzer z Wiednia.
Nastąpiły tedy ponowne interwencje Stolicy Świętej do poszczególnych na­
rodów kolaborujących z III Rzeszą, ale były one bezkuteczne. Informacje o
Żydach kończyły się zwyczajnie na wiadomości, że „są deportowani do Pol­
ski". W roku 1942 nastąpiły dalsze deportacje Żydów z Francji i Słowacji, a
także z Węgier, Rumunii, Chorwacji i Włoch, bardzo często przy wtórze
protestów niektórych biskupów i bezskutecznej działalności Stolicy Apostol­
skiej . W roku 1942 delegat apostolski w Bratysławie, prałat ks. G . Burzio ,
wiedział , że „deportacj a równa się pewnej śmierci". W roku 1943 wiedziano

30
w Ameryce , że deportacj a do Polski „oznacza śmierć" . Jeszcze 6 III 1943 r.
bp berliński Konrad Preysing pisał do pap. Piusa XII o deportacjach Żydów
z Berlina i zapytywał , „czy nie można wystąpić w obronie tak wielu nieszczę­
śliwych i niewinnych ludzi. Jest to ostatnia nadzieja dla tak wielu i jedyna
prośba wszystkich dobrze myślących" . Dnia 13 III nastąpiła w tej sprawie
interwencja Stolicy Apostolskiej u dyktatora Włoch Mussoliniego, na co
rząd włoski zareplikował, że „sprawa Ż ydów zamieszkałych na terenach
okupowanych przez Włochy będzie rozwiązana pozytywnie" . Te interwencje
były bardzo częste, najczęściej nieskuteczne .
Na początku maja 1943 r. Stolica Apostolska wiedziała, że „sytuacja
Żydów j est straszliwa" . Wiedziano, że na ziemiach polskich zgromadzono
ich ok. 4 ,5 mln. Wiedziano , że z getta w Warszawie , liczącego ok. 650 tys.
Żydów, pozostało tylko 2 000-2 500. Wiedziano, że „obozami śmierci" dla
Żydów był Majdanek k . Lublina, Treblinka, Sobibór. Oceniaj'!c bardzo po­
zytywnie akcję Stolicy Świętej w tym zakresie , prezes Kongresu Światowego
Żydów A . L. Easterman 24 IX wyraził papieżowi w imieniu tegoż Kongresu
„najgorętsze podziękowania" . W Rzymie nie wiedziano pocz'!tkowo o
Oświęcimiu, ale wiedziano że eksterminacje odbywaj ą się poprzez masowe
gazowanie. Wśród licznych interwencji na rzecz Żydów sekretarz stanu
kard. L. Maglione oświadczył 3 IV 1943 r . , że „Stolica Święta będzie konty­
nuowała nadal swoje starania" , chociaż stwierdzał , że „apel publiczny byłby
niecelowy" . Sam pap. Pius XII w przemówieniu wigilijnym 1942 r. mówił
„o setkach tysięcy ludzi bez ich osobistej winy, głównie dlatego, że są naro­
dowości żydowskiej , lub rasą, wydawanych na natychmiastową lub powolni!
śmierć" . Publicznego dokumentu, potępiającego eksterminację Żydów, Cy­
ganów i częściowo Polaków przez III Rzeszę pap. Pius XII nie wydał . Niem­
niej , aktywna polityka Stolicy Świętej w zakresie ratowania Żydów spowo­
dowała, że „żydowskie centrale wyraziły najgorętsze uznanie papieżowi za
jego dzieło ratunku Ż ydów" - pisał 30 IV 1943 r. sam pap. Pius XII do bpa
Preysinga w Berlinie .
Papież Pius XII rozwinął szeroką działalność doktrynalną poprzez wy­
borne encykliki , listy apostolskie, adhortacje i liczne przemówienia. Zmie­
rzał on do dania Kościołowi summy katolickiej nauki w wielorakich aspek­
tach i przygotował niewątpliwie grunt pod Vaticanum II. Wydał łącznie 41
encyklik . W encyklice Mystici corporis (29 VI 1943) rozwin'!ł naukę o Koś­
ciele jako Mistycznym Ciele Chrystusa. Wydana 30 IX t.r. encyklika Divino
afflante, poświęcona Pismu św. , zajęła się problemem jego sensu literackie­
go i otworzyła szerokie drogi do studiów nad Pismem św. W konstytucji
apostolskiej Sacramentum ordinis (30 XI 1947) określił istotę święceń ka­
płańskich w wezwaniu Ducha Świętego i włożeniu rąk. Dnia 1 V 1946 r. w
encyklice do episkopatu świata (Deiparae Virginis) zapowiedział , a w bulli
Munificentissimus Deus proklamował (1 XI 1950) dogmat o cielesnym Wnie­
bowzięciu NMP „expleto curriculo vitae" . W encyklice Fulgens corona

31
(8 IX 1953) ogłosił Rok Maryjny na 100-lecie proklamacji dogmatu o Nie­
pokalanym Poczęciu NMP. W encyklice Ad caeli Reginam (11 X 1954)
podkreślił j ej królewską godność. Maryjny temat znalazł również swój wy­
raz w encyklice Le pelegrinage de Lourdes (2 VII 1957) , w której papież
przestrzegał przed wpływami materializmu . W encyklice Sempiternus rex
(8 IX 1951), wydanej z okazji 1500-lecia Soboru Chalcedońskiego i w ency­
klice Haurietis aquas (15 V 1956) zajął się kultem Boga człowieka i Jego
Serca.
Doniosłe znaczenie doktrynalne miała encyklika Humani generis
(12 VIII 1950) na temat „pewnych, fałszywych poglądów, które zagrażają
wywróceniem podstaw katolickiej doktryny". Była ona przestrogą przed ak­
ceptacj ą ewolucjonizmu, egzystencjalizmu i historycyzmu. Teologów prze­
strzegała przed relatywizmem, biblistów, by nie traktowali ksiąg świętych
jak zwykłych ksiąg świeckich, filozofów, by nie przewartościowali rozumu
w stosunku do woli. Encyklika podkreślała wartość filozofii tomistycznej .
W konstytucji apostolskiej Sedes sapientiae (31 V 1956) papież poszerzył
kierunki teologii duszpasterskiej .
Szereg encyklik poświęcił papież sytuacji Kościoła pod rządami komuni­
stycznymi, prześladowanym i kasowanym przemocą Kościołom unickim „za
żelazną kurtyną" i problemom pokoju światowego. W encyklice Ad Sinarum
gentem (7 X 1954) podkreślił papież uniwersalność Kościoła katolickiego i
odrzucił Chiński Kościół Narodowy, zorganizowany przemocą przez reżym
komunistyczny. Do tego tematu powrócił papież jeszcze raz w encyklice Ad
Apostolorum (29 VI 1958) i Meminisse iuvat (14 VII) . To on utworzył nor­
malną organizację kościelną w Chinach (1946) i Birmie (1955). Dwukrotnie
encykliki papieskie zajęły się misjami katolickimi. W encyklice Evangelii
praecones (2 VI 1951) poparł rozwój katolickich misji, a w encyklice Fidei
donum (21 IV 1957) podjął ważki problem misji afrykańskich w okresie
dekolonizacji Afryki. Jedną z encyklik skierował do narodu polskiego (Incli­
ti athletae - 16 V 1957) z okazji 300-lecia męczeńskiej śmierci św. Andrzeja
Boboli. Dyktrynalne encykliki uzupełniają liczne i częste przemówienia pa­
pieża do pielgrzymów, uczestników zjazdów i kongresów, różnych grup za­
wodowych na temat formy chrześcijańskiego życia, małżeństwa, godności
człowieka, formacji sumienia, a także na temat prasy, filmu, radia i tele­
wizji. Tym ostatnim problemem zajął się w encyklice Miranda prorsus
(8 IX 1957).
Poważnym impulsem w odnowie i pogłębienu życia religijnego w Koście­
le były liczne kanonizacje. Ten papież kanonizował 34 świętych z 3 konty­
nentów, w tym świętych żyjących już w XX w. (Gemma Gałgani - t 1903 ,
Franciszka Cabrini - t 1917, Maria Goretti - t 1902, Pius X - t 1914) . Dwie
promocje kardynalskie w 1946 i 1953 r. objęły łącznie 56 nowych purpura­
tów ze wszystkich kontynentów. Miały być one „obrazem powszechności
Kościoła" . Do nowo promowanych należali m.in. kard. A. S. Sapieha, ksią-

32
żę metropolita krakowski (1946) i prymas Polski, kard. Stefan Wyszyński,
metropolita gnieźnieński i warszawski (1953) .
Papież Pius XII był kontynuatorem kurialnej reformy Kościoła, rozpo­
czętej jeszcze przez pap. Leona XIII (t 1903). Podjął również szereg re­
form, które później kontynuował Sobór Watykański II. Taki charakter re­
formistyczny miała encyklika Mediator Dei (20 XI 1947) . Była ona wypowie­
dzią na temat współczesnych ruchów liturgicznych. Podkreślała czynny
udział wiernych w liturgii przez manifestację zewnętrzną w odpowiedziach,
pieśniach i procesji ofiarniczej . Encyklika poświęciła sporo miejsca ruchom
liturgicznym, pastoralnym wartościom liturgii, kultowi Eucharystii i mszom
prywatnym, a także pewnym aspektom sztuki kościelnej . Wprowadzone
przejściowo na okres wojny wieczorne msze św. dla wiernych, papież za­
twierdził konstytucją apostolską Christus Dominus (6 I 1953) i równocześnie
złagodził wydatnie post eucharystyczny. Największym novum była reforma
Triduum Sacrum i przeniesienie celebracji liturgii w te dni na godziny wie­
czorne (1 II 1951), a także wprowadzenie do brewiarza nowego tłumaczenia
psalmów (1945) . Krokiem w przyszłość było również zatwierdzenie instytu­
tów świeckich, których członkowie - realizując rady ewangeliczne - nie żyli
we wspólnocie (Provida Mater 2 II 1947) . -

Papieża Piusa XII nazwano „ojcem Ojczyzny" za jego wysiłki i uratowa­

nie Rzymu od zniszczenia w czasie II wojny światowej . Osobiście był tyta­
nem pracy, w pewnych wypadkach prowadził filoniemiecką politykę kościel­
ną. Po śmierci sekretarza stanu kard. L. Maglione (t 22 VIII 1944) nie
zamianował następcy, ale sam prowadził główne agendy tego urzędu. Kole­
gium Kardynalskie zeszło na drugi plan i nie odgrywało dawnej roli w zarzą­
dzie Kościołem. Głęboko pobożny i podziwiany przez wszystkich, a także
szanowany przez katolików i innych. Zmarł 9 X 1958 r. w Castel Gandolfo.
Był to 12. z rzędu najdłuższy pontyfikat w dziejach Kościoła.

§ 287. Papieże Soboru Watykańskiego II

1. Pap. Jan XXII/ - „aggiornamento" Kościoła (28 X 1958-3 VI 1963)

Po śmierci pap. Piusa XII odezwały się głosy wśród kardynałów (m.in.
kard. C. Costantini) za wyborem papieża nie-Włocha, toteż w konklawe
(25-28 X 1958) poważną liczbę głosów otrzymał kard. G . P. Agagianian,
patr. ormiański Cylicji. Ale zwycięzcą okazał się kard. Angelo G. Roncalli,
patr. Wenecji, który przybrał imię Jan XXII!. Miał wówczas 77 lat, wielu
przeto sądziło , że będzie „papieżem przejściowym" .
Urodził się 25 XI 1881 r. w Sotto il Monte k. Bergamo jako trzecie z
trzynaściorga dzieci w rodzinie chłopskiej . Po studiach teologicznych w Ber-

3 - Historia Kościoła cz. 8 33

gamo i Papieskim Seminarium św. Apolinarego w Rzymie , uzyskał doktorat
z teologii (13 VII 1904) i otrzymał (10 VIII) święcenia kapłańskie. Studia
teologiczne przerwała mu służba wojskowa, która była „prawdziwym czyś­
ćcem dla niego". Od roku 1906 był sekretarzem bpa G. M. Radini Tede­
schiego w Bergamo, wykładał historię Kościoła, patrologię i teologię funda­
mentalną w seminarium diecezjalnym w Bergamo oraz redagował tygodnik
diecezjalny „La vita diocesana" . Wówczas to rozpoczął publikację protoko­
łów wizytacyjnych diecezji Bergamo, sporządzonych przez św. Karola Boro­
meusza, i kontynuował je aż do 1957 r. W latach 1915-1918 był kapelanem
wojskowym, a po powrocie z wojny został ojcem duchownym w miejsco­
wym seminarium (1918-1920) . Wezwany przez pap. Benedykta XV do Rzy­
mu przeprowadził reorganizację i centralizację Papieskiego Dzieła Rozkrze­
wiania Wiary ( 1920-1925) . Papież Pius XI zamianował go biskupem areopo­
litańskim i wizytatorem apostolskim w Bułgarii (3 III 1925 ) ; w 1931 r. otrzy­
mał tu nominację na delegata apostolskiego. Była to trudna placówka dy­
plomatyczna, ale pozwoliła mu m.in. poznać bliżej Kościół wschodni. Tu
zapisał w dzienniczku: „Jeśli ktoś zapuka do mych drzwi, otworzę mu, czy
to będzie katolik, czy prawosławny, brat z Bułgarii, to wystarczy" (1934) .
Dnia 24 XI 1934 r. pap. Pius XI mianował go delegatem apostolskim w
Turcji i Grecji, a następnie administratorem wikariatu apostolskiego w Kon­
stantynopolu. Tu nawiązał kontakty z patriarchatem ekumenicznym i Koś­
ciołem wschodnim, a także zapoznał się z tureckim państwem laickim.
Dnia 22 XII 1944 r. pap. Pius XII zamianował go nuncjuszem apostols­
kim we Francji , gdzie po przejęciu rządów - po ustąpieniu Niemców - przez
gen. Ch. de Gaulle'a, rząd j ego zażądał odwołania 33 biskupów ze stano­
wisk, oskarżając ich o kolaborację z rządem gen . Pb. Petaina, współpracują­
cego z III Rzeszą hitlerowską. Francj a i Paryż w 1944 r. były bardzo trudną
placówką dla nuncjusza: Dotychczasowy nuncjusz V. Valeri na kategorycz­
ne żądanie gen. de Gaulle'a został odwołany. Nowy nuncjusz pozyskał sobie
szybko powszechną sympatię, dzięki czemu sprawę odwołania biskupów za­
łatwił kompromisowo ; 4 biskupów musiało zrezygnować, wśród nich najbar­
dziej skompromitowany metropolita z Aix-en-Provences , ale 3 metropolitów
z Tuluzy, Rennes i Rouen zostało w 1946 r. kardynałami. Za pośred­
nictwem nuncjusza pozytywnie załatwiono sporną sprawę subwencji pań­
stwowych dla katolickich szkół prywatnych (1951). Przyczynił się też do po­
zytywnego załatwienia trudnych relacji między katolikami ob. łac. i unickie­
go a prawosławnymi. Dnia 12 I 1953 r. pap. Pius XII kreował go kardyna­
łem i 3 dni później zamianował patriarchą Wenecji . Tu zdobył sobie ogrom­
ną popularność i zapoznał się lepiej z polityczną sytuacją Włoch.
Jako pap. Jan XXIII „lubił upraszczać rzeczy skomplikowane" i zainau­
gurował nowy styl rządzenia Kościołem. Był to styl prosty, dobroduszny,
niezwykle pogodny i urzekaj ący świat. Taka też była j ego prosta, ale głębo­
ka pobożność, tradycyjnie katolicka. Codzienny różaniec, modlitwa brewia-

34
rzowa, msza św„ rozmyślanie półgodzinne i tygodniowa spowiedź św. stano­
wiły porządek dnia i tygodnia. Jego duchowość była bliska św. Franciszka
Salezego. Rodzinie radził , by „urodzona w ubóstwie , również w ubóstwie ,
umierała".
Przekonany, że „Kościół j est wciąż młody i że takim pozostanie na przy­
szłość" , rozwinął wszechstronną działalność w celu „udzisiejszenia Kościo­
ła" . Temu celowi miał służyć nade wszystko synod diecezji rzymskiej (1960)
o mocno konserwatywnych postanowieniach , a nade wszystko II Watykański
Sobór Powszechny, zapowiedziany niespodziewanie w trzecim miesiącu pon­
tyfikatu (25 I 1959) . Pewne rozczarowanie wzbudziło powołanie na sekreta­
rza stanu kard. D . Tardiniego o poglądach zachowawczych, a także nomina­
cja aż 13 kardynałów Włochów (1959) , na skutek czego ich udział w Św.
Kolegium podniósł się do 40% W sumie na 5 konsystorzach kreował 52
nowych kardynałów, przekroczył tradycyjną liczbę 70, wprowadził do tegoż
Kolegium Filipińczyka, Japończyka i Murzyna. Patriarchów unickich Koś­
ciołów wschodnich mianował członkami Kongregacji Wschodnich.
Niezwykle dużo zrobił w zakresie ekumenizmu. Częste deklaracje, przyj­
mowanie na Watykanie osobistości z Kościołów odłączonych, utworzenie
Sekretariatu dla Spraw Jedności Kościoła (5 VI 1960) , serdeczne relacje z
patr. Atenagorasem I i wysłanie doń osobistego przedstawiciela (27 VI 1961) ,
wysłanie delegacji papieskiej na posiedzenie Światowej Rady Kościołów w
New Delhi (XI 1961), skreślenie pejoratywnych zdań o Żydach z tekstów
liturgicznych, a nade wszystko zaproszenie obserwatorów niekatolickich na
Sobór Watykański II (1962) czynią z pap. Jana XXII! twórcę dialogu eku­
menicznego w Kościele katolickim. Wraz z rozpoczęciem soboru powołał
Komisję do Rewizji Prawa Kościelnego (28 III 1963) .
W ciągu niespełna 5-letniego pontyfikatu pap . Jan XXII! kanonizował
10 świętych i beatyfikował pierwszą Amerykankę z urodzenia, matkę
Elżbietę Annę Seton (t 1821). Wśród 1 1 encyklik najgłośniejsza była Mater
et Magistra (15 V 1961) , dotycząca problemów uspołecznienia, postępu tech­
nicznego i cywilizacyjnego, „powiększenia obowiązków państwa w zakresie
społecznym" . Encyklika stanowi poważny etap w rozwoju katolickiej nauki
społecznej . Pewne fragmenty tej encykliki zostały przyjęte przez lewicę jako
„apel o sprawiedliwość, równość, człowieczeństwo i miłosierdzie" (A. Van
Acker) . Jeszcze większe uznanie w świecie zdobyła encyklika Pacem in terris
(11 IV 1963) , na temat prawa naturalnego i warunków prawdziwego pokoju.
W zakresie ekumenizmu duże znaczenie ma encyklika Aeterna Dei Sapientia
(11 XI 1961 ) , wydana z okazji 1500-lecia śmierci św. Leona I Wielkiego .
W liturgii zreformował kalendarz kościelny ( 1961 ) . W roku 1959 ustanowił
w krajach misyjnych Afryki i Azji normalną hierarchię kościelną. Zmarł
3 VI 1963 r. , a jego śmierć przyniosła prawdziwy wstrząs całemu światu.
Ten krótki pontyfikat był niewątpliwie początkiem nowej epoki w Kościele
i w dziejach papiestwa.

35
2. Pap. Paweł VI. Realizacja Soboru Watykańskiego II. (22 VI 1 963-
-6 VIII 1 978)

W konklawe w dniach 21-22 VI 1963 r. , już w drugim dniu obrad, na

papieża został wybrany dotyczasowy metropolita Mediolanu, kard. Giovan­
ni Batista Montini, który przyj ął imię Paweł VI. Nowy papież urodził się
16 IX 1897 r. w Concesio k. Brescii w rodzinie adwokata, wydawcy dzienni­
ka i posła do parlamentu włoskiego z partii Popolari. Był synem Giorgio i
Giuditty Montinich. Po ukończeniu j ezuickiego Collegio Cesare Arici w
Brescii, odbył również tutaj studia teologiczne i 29 V 1920 r. przyj ął święce­
nia kapłańskie. Dalsze studia odbył na Uniwersytecie Gregoriańskim i na
Uniwersytecie Sapienza w Rzymie, gdzie zdobył 2 doktoraty z prawa i teolo­
gii. Po ukończeniu Papieskiej Szkoły Dyplomatycznej i pracy duszpaster­
skiej w parafii św. Wincentego a Paulo na Zatybrzu, od 1922 r. pracował w
Sekretariacie Stanu, a w 1923 r. jako sekretarz w nuncjaturze apostolskiej
w Warszawie. Od roku 1924 pracował ponownie w Sekretariacie Stanu i w
Duszpasterstwie Młodzieży Akademickiej . W roku 1937 pap. Pius XI zamia­
nował go substytutem w Sekretariacie Stanu, a od 1944 r. na zlecenie Piu­
sa XII prowadził zwyczajne sprawy tegoż Sekretariatu. Dnia 1 XI 1954 r.
pap. Pius XII mianował go arcybiskupem metropolitą Mediolanu. Tu nawią­
zał bezpośrednie kontakty ze światem robotniczym i innymi grupami spo­
łecznymi. Ze szczególną gorliwością podjął głębokie reformy w zakresie du­
szpasterstwa i liturgii ; wszczął akcję budowy nowych kościołów. W ro­
ku 1957 zarządził we wszystkich parafiach Mediolanu nowoczesne misje pa­
rafialne. Do roku 1963 konsekrował 72 nowe kościoły i 32 kaplice publiczne
oraz 17 kaplic domowych . D nia 5 XII 1958 r. pap. Jan XXIII kreował go
kardynałem. Jako kardynał odwiedził Afrykę (1962) i wziął udział w pierw­
szej sesji Soboru Watykańskiego II.
Po wyborze na Stolicę Apostolską pap. Paweł VI oświadczył , że „naj­
ważniejszym zadaniem j ego jest kontynuowanie Soboru Watykańskiego II,
ku któremu kierują wzrok wszyscy ludzie dobrej woli. Temu dziełu poświę­
cimy wszystkie nasze siły" . Wkrótce po objęciu rządów w Kościele zapowie­
dział wznowienie soboru na 29 IX 1962 r. Przed otwarciem tej sesji zapowie­
dział reformę Kurii Rzymskiej (21 IX). Na sobór zaprosił 13 katolików
świeckich, a wśród nich głośnego filozofia francuskiego Jeana Guittona.
Otwierając drugą sesję soboru, nawiązując i zwracając się do przedstawicieli
Kościołów i wspólnot nie będących w j edności ze Stolicą Apostolską, naśla­
dując pap. Hadriana VI i j ego głośne wyznanie win (1523) , papież powie­
dział: „Jeśli nas również obciążyć można winą za ten rozdział , podobnie
błagamy Boga o przebaczenie , prosimy również naszych braci, którzy czują
się przez nas skrzywdzeni, by nam przebaczyli. Z naszej strony j esteśmy
gotowi przebaczyć krzywdy wyrządzone Kościołowi katolickiemu i wyzbyć
się [ . . ] niezgody i podziałów" .
.

36
 Drugą sesję soboru, zakończoną 4 XII 1964 r. , Paweł VI związał z piel­
grzymką do Ziemi Świętej , którą odbył w dniach 4-6 I 1964 r. Był to pierw­
szy papież od czasów św. Piotra odwiedzający Ojczyznę Zbawiciela. Tu też
w Jerozolimie spotkał się z patr. Atenagorasem I . W dniu 6 VIII Paweł VI
wydał encyklikę Ecclesiam suam - „o drogach, którymi Kościół katolicki
powinien kroczyć w dobie obecnej przy pełnieniu swojej misji". Jest to
wizja nowego stylu zarządzania Kościołem i program apostolskiej pracy pa­
pieża, w którym zawarł kierunki prawdziwej odnowy w duchu „mądrej asce­
zy" i w „duchu ubóstwa" , a także wskazał na „dialog jako metodę kontaktu
ze światem" . W dniach 14 IX-21 XI 1964 r. odbyła się w Rzymie trzecia
sesja soboru, w czasie której świat przeżył kryzys listopadowy wokół Kuby ,
a Kościół otrzymał od soboru wspaniałą konstytucję dogmatyczną O Koście­
le - Lumen gentium (21 XI) . Czwartą sesję soboru poprzedziła zapowiedź
papieża o wieloaspektowej reformie Kurii papieskiej i Kodeksu prawa kano­
nicznego (24 VI 1965) , a także encyklika Mysterium fidei (11 IX) - o tran­
substancjacji i rzeczywistej obecności Chrystusa Pana w Najśw. Sakramen­
cie. Sesj a czwarta odbyła się w dniach 14 IX-8 XII 1965 r. W czasie tej sesji
na plenum soboru (18 X) papież kanonizował 22 Męczenników z Ugandy, a
13 XI w j ego obecności odbyła się uroczysta celebracja mszy św. w obrządku
bizantyjsko-słowiańskim, której przewodniczył patr. melchicki Antiochii -
Maximos IV Saigh.
Po zakończeniu Vaticanum II cała działalność papieża zmierzała w kie­
runku realizacji jego uchwał . Tym zamierzeniom służyły kreacje kardyna­
łów. Papież zwiększył ich liczbę do 120, ograniczył ich wiek urzędowania do
80 roku życia; mianował łącznie 144 kardynałów ze wszystkich kontynen­
tów, a konstytucj ą apostolską Romano Pontifici z 1 XI 1975 r. podał nowe
przepisy o wakansie Stolicy Apostolskiej i wyborze papieża. Międzynarodo­
wy charakter miały również kanonizacje świętych ze wszystkich kontynen­
tów i spośród wielu narodów. Byli to Męczennicy z Ugandy (1965) , 40 Mę­
czenników z Anglii i Walii (1970) , św. Oliwier Plunket - prymas Irlandii
(1975) , św. Elżbieta Anna Seton - Amerykanka (1973) , św. Jan Ogilvie ,
Szkot Męczennik (1976) i św. Szarbel Makhlouf - mnich maronicki (1977) .
Dnia 8 IV 1965 r. papież utworzył Sekretariat dla Spraw Niewierzących
z kard. F. Konigem z Wiednia na czele. Daleko większe znaczenie miała
konstytucj a apostolska Apostolica sollicitudo z 15 IX t.r. , powołująca do
życia stały synod biskupów przy papieżu dla programowania i synchronizo­
wania pracy duszpasterskiej i wymiany doświadczeń lokalnych Kościołów.
Do reform tego typu należały: reforma Świętego Oficjum (7 XII 1965) ,
wspólna decyzja ekumeniczna o zniesieniu ekskomuniki z 1054 r. (7 XII).
Na mocy konstytucji apostolskiej Finis concilio (3 I 1966) powołał komisje
posoborowe, poszerzył uprawnienia pastoralne biskupów (15 VI) , wydał sze­
reg przepisów wykonawczych do niektórych postanowień soboru (6 VIII) .
W roku 1967 papież wprowadził niektóre zmiany w praktyce pokutnej Koś-

37
cioła (1 I) , powołał do życia Radę Świeckich i Papieską Komisję „Iustitia et
Pax" (6 I), przywrócił stały diakonat w Kościele (18 VI) i zreorganizował
Kurię Rzymską (15 VIII).
Reformy podobne kontynuował w następnych latach. Dokonał więc re­
organizacji Domu Papieskiego (20 III 1967) , wprowadził nowe obrzędy
święceń wyższych i biskupich (18 VI) , a dokumentem Mysterii pascha/is pro­
mulgował nowy kalendarz liturgiczny i przepisy nowego roku liturgicznego
(14 II 1969) . Wreszcie 3 IV 1969 r. zatwierdził zreformowany Mszał rzyms­
ki, a także nowy brewiarz Liturgię godzin (1 XI 1970) . Kilka dokumentów
-

papieskich dotyczyło małżeństw mieszanych (31 III) i rodziny chrześcijańs­

kiej (28 III 1971) . Reformie uległy obrzędy sakramentu bierzmowania, dys­
cyplina kościelna przy niższych święceniach i subdiakonacie, a także diako­
nacie (15 VIII 1972) .
Tych postanowień i dekretów reformistycznych było daleko więcej . Do­
tyczyły one reformy urzędu legatów papieskich (24 VI 1969) , reorganizacji
Papieskiej Komisji Biblijnej (27 IV 1971) i Sekretariatu Stanu (27 II 1973).
Dużą rolę odegrały encykliki papieskie doktrynalne , społeczne i misyjne.
Encyklikę Mense Maio (29 IV 1965) poświęcił problemowi pokoju i wojny,
Mysterium fidei (3 IX) nauce i kultowi Najśw. Sakramentu, a Christi Matri
(15 IX 1966) kultowi maryjnemu i sprawie pokoju. Ten pierwszy problem
podjął ponownie w adhortacji apostolskiej Maria/is cultus (2 II 1974) . W
encyklice Populorum progressio (26 III 1967) podjął problem rozwoju na­
rodów w wymiarze ogólnoświatowym. Encyklika Sacerdotalis coelibatus
(25 IV) zajęła się potwierdzeniem tej praktyki w Kościele łacińskim, a w
Humanae vitae (25 VIII 1968) podjął papież obronę życia ludzkiego. Spra­
wie ewangelizacji świata współczesnego poświęcił papież adhortację apostol­
ską Evangelii nuntiandi (8 XII 1975) .
Poważne osiągnięcia miał ten pontyfikat w zakresie międzynarodowych
stosunków Kościół - państwo i na polu ekumenicznym. Przeszło 40 państw
nawiązało stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, a wśród nich ko­
munistyczna Jugosławia. W Rzymie nastąpiły głośne wizyty prez. Nikołaja
Podgornego (1967), prez. Tito z Jugosławii (1971) , Edwarda Gierka, pierw­
szego sekretarza komunistów polskich (1977) . Było to możliwe dzięki nowej
polityce wschodniej , zapoczątkowanej przez pap. Jana XXIII. Do głośnych
spotkań ekumenicznych należały dwa spotkania z patr. ekumen. Atenagora­
sem I w Jerozolimie.
Poważną rolę w pontyfikacie pap. Pawła VI odegrały pielgrzymki apo­
stolskie. Miały one na celu podkreślać obecność i jedność Kościoła oraz
wskazywać na jego prace i zainteresowania. Były to pierwsze pielgrzymki
papieskie poza granice Włoch od 1782 r. , kiedy to pap. Pius VI odwiedził
południowe Niemcy i Austrię. Pielgrzymki te rozpoczęły odwiedziny Ziemi
Świętej (1964) , następnie obecność na Międzynarodowym Kongresie Eucha­
rystycznym w Bombaju w Indiach „do świata głodu i prastarych wartości
38
duchowych" (1964) , pielgrzymka do Nowego Jorku w Stanach Zjednoczo­
nych, gdzie na posiedzeniu ONZ w dniu 4 X 1965 r. papież wygłosił apel:
„nigdy więcej j edni przeciw drugiemu, nigdy więcej wojny. Czy nie w tym
celu przede wszystkim zrodziła się ONZ przeciwko wojnie i dla pokoju".
Pielgrzymka czwarta do Fatimy w Portugalii (13 V 1967) miała na celu
„żarliwy apel o pokój w świecie i j edność Kościoła". W tym samym roku
papież udał się z ekumeniczną pielgrzymką do Konstantynopola i Efezu
(25-26 VII 1967) . W związku z 39. Międzynarodowym Kongresem Euchary­
stycznym papież udał się do Bogoty w Kolumbii i tu wziął udział w II plenar­
nej Konferencji Episkopatu Ameryki Łacińskiej w Medellin (22-25 VIII 1968).
Pielgrzymka siódma - również ekumeniczna - wiodła do Szwajcarii. Korzy­
stając z zaproszenia Ś wiatowej Organizacji Pracy papież wybrał się do Ge­
newy - siedziby Światowej Rady Kościołów (10 VI 1968) , gdzie powiedział ,
że instytucj a ta „jest cudownym ruchem chrześcij an, synów Bożych, którzy
byli rozproszeni, a którzy obecnie poszukuj ą się w jedności". W dniach
31 VII-2 VIII pap. Paweł VI odbył pielgrzymkę do czarnej Afryki, do
Ugandy. Głównym problemem jego przemówień tutaj była „inkulturacja
chrześcij aństwa" . Ostatnia, dziewiąta pielgrzymka papieska objęła Filipiny,
Wyspy Pacyfiku, Australię, Indonezję i Hongkong; pozostawała pod „zna­
kiem uniwersalności Kościoła" (26 XI-5 XII 1970) . Papież planował nadto
pielgrzymkę do Częstochowy w Polsce, ale władze komunistyczne w kraju
nie zgodziły się. Pielgrzymki te otworzyły przed papiestwem nową formę
posługiwania Piotrowego „z posłannictwem miłości i pokoju".
Ze względu na pogarszający się stan zdrowia papież zaniechał pielgrzy­
mek. Miał j e podjąć z całym rozmachem drugi jego następca, pap. Jan Pa­
weł li . Papież Paweł VI zmarł na atak serca 6 VIII 1978 r. w Castel Gandol­
fo. „O święty Kościele jeden, katolicki i apostolski wraz z moim błogosła­
wionym pozdrowieniem przyjmij mój ostatni akt miłości" - napisał w testa­
mencie 30 VI 1965 r .

3. Pap. Jan Paweł II. „ Utwierdzanie braci w wierze"

Konklawe po śmierci pap. Pawła VI wybrało 26 VIII 1978 r. na papieża

patriarchę Wenecji, kard. Albino Lucianiego, który przyj ął imię Jan Paweł I
(26 VIII-28 IX 1978) . Był to jeden z najkrótszych w dziejach Kościoła ponty­
fikatów. Papież „uśmiechu" , urodzony w północnych Włoszech (17 X 1912) ,
po studiach teologicznych w Belluno i święceniach kapłańskich (7 VII 1935)
zdobył doktorat z teologii na Uniwersytecie Gregoriańskim. W roku 1958
został biskupem w Vittorio Veneto i wziął udział w Soborze Watykańskim
II i synodach biskupich w latach 1971 , 1974 i 1977. W roku 1969 pap. Paweł
VI mianował go patriarchą Wenecji, a w 1973 r. kardynałem. Po 33-dnio­
wym pontyfikacie zmarł na atak serca 28 IX 1978 r.

39
 Konklawe , które co do liczby było największym w dziejach Kościoła
(111 kardynałów) , w drugim dniu i siódmym głosowaniu wybrało na papieża
16 X 1978 r. metropolitę krakowskiego , kard. Karola Wojtyłę, który przyjął
imię Jan Paweł Il. W uroczystej inauguracji jego pontyfikatu wzięło udział
ok. 250 tys. osób na placu św. Piotra. Jest on 263 następcą św. Piotra w
Rzymie, pierwszym papieżem nie-Włochem od śmierci pap. Hadriana VI
(1522-1523) , pierwszym papieżem Słowianinem i Polakiem w dziejach Koś­
cioła powszechnego, najmłodszym papieżem od czasów pap. Piusa IX
(t 1878), w chwili wyboru liczył zaledwie 58 lat, także pierwszym profeso­
rem uniwersyteckim od czasów pap. Grzegorza XIII (1572- 1575).
Papież Wojtyła urodził się 18 V 1920 r. w Wadowicach k. Krakowa w
rodzinie Karola i Emilii z Kaczorowskich Wojtyłów. Po ukończeniu gimnaz­
jum im. Marcina Wadowity w Wadowicach, rozpoczął studia polonistyczne
na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie . Po zamknięciu Uniwersytetu
przez okupacyjne władze niemieckie (6 XI 1939) , od września 1940 r. praco­
wał fizycznie j ako robotnik w Zakrzówku k. Krakowa, „by uchronić się
przed wyjazdem na przymusowe roboty do Niemiec". Równocześnie zaczął
pisać pierwsze utwory dramatyczne i poezje, zaangażował się też w prace
tajnego Teatru Rapsodycznego. W październiku 1942 r. rozpoczął studia
teologiczne na tajnych kompletach Wydziału Teologicznego Uniwersytetu
Jagiellońskiego jako alumn konspiracyjnego Seminarium Metropolitalnego
w Krakowie. Pracował nadal fizycznie w Solwayu aż do sierpnia 1944 r.
Dalsze studia teologiczne w latach 1945-1946 odbył na Wydziale Teologicz­
nym Uniwersytetu Jagiellońskiego i 1 XI 1946 r. otrzymał święcenia kapłań­
skie z rąk kard. Adama Stefana Sapiehy, metropolity krakowskiego . Dalsze
studia w zakresie teologii moralnej i etyki odbył w Rzymie na Uniwersytecie
Angelicum (1946-1948) , mieszkaj ąc w Kolegium Belgijskim. Tu też zdobył
doktorat z teologii (19 VI 1948) , chociaż nostryfikacja i promocj a odbyły
się na Uniwersytecie Jagiellońskim (16 XII 1948) na podstawie dysertacji
Doctrina de fide apud S. Joannem de Cruce.
Po kilku miesiącach pracy jako wikariusz w Niegowici k. Bochni
(8 VII 1948-17 III 1949) objął podobne obowiązki w parafii św. Floriana w
Krakowie i tu zaangażował się w duszpasterstwo młodzieży akademickiej
(1949-1951). Po urlopie naukowym (1951-1953) habilitował się na Uniwersy­
tecie Jagiellońskim na podstawie rozprawy: Próba opracowania etyki chrześ­
cijańskiej według systemu Maxa Schelera (1 XII 1953). Od października 1953 r.
rozpoczął wykłady z etyki społecznej na Wydziale Teologicznym Uniwersy­
tetu Jagiellońskiego , a po likwidacji tego wydziału przez władze komunisty­
czne wykłady te kontynuował w Seminarium Metropolitalnym w Krakowie.
Dnia 12 X 1954 r. rozpoczął wykłady z etyki na Wydziale Filozoficznym
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego . Katedrę etyki otrzymał na tym wy­
dziale w 1956 r. i kierował nią do dnia swego wyboru na papieża. Łącznie
opublikował do 1978 r. 435 książek, artykułów, przemówień, recenzji itp.

40
 Na prośbę metropolity lwowskiego i administratora apostolskiego archi­
diecezji krakowskiej (1951-1962) pap. Pius XII zamianował go biskupem
pomocniczym krakowskim; 28 IX 1958 r. przyj ął z jego rąk święcenia bisku­
pie. Po śmierci metropolity Baziaka (t 1962) został wybrany na wikariusza
kapitulnego, 12 I 1964 r. pap . Paweł VI mianował go metropolitą krakow­
skim, a 26 VI 1967 r. kardynałem. Jako biskup, a następnie metropolita
wziął udział w Soborze Watykańskim II i tu był jednym z głównych autorów
konstytucji soborowej Gaudium et spes i współredaktorem deklaracji sobo­
rowej Dignitatis humanae o wolności religijnej , a także dekretu Inter mirifi­
ca o społecznych środkach przekazywania myśli. Uzupełnieniem i komenta­
rzem do tej działalności było dzieło U podstaw odnowy. Studium o realizacji
Vaticanum II (Kraków 1972) . W tym samym roku otworzył synod archidie­
cezjalny o charakterze studyjnym, a także synod krakowskiej prowincji koś­
cielnej , które ukończył już jako papież w czasie pierwszej pielgrzymki apo­
stolskiej do Ojczyzny.
Jako arcypasterz krakowski rozwinął niezwykle gorliwą działalność. Po­
łożył duży nacisk na duszpasterstwo młodzieżowe i grup zawodowych. Uak­
tywnił Tygodnie Społeczne, wizytacje kościelne, liczne i różne spotkania ze
światem nauki, odnowił i zreorganizował Papieski Wydział Teologiczny
(1964) , poparł wydatnie Ośrodek Wydawniczy „Znak", zorganizował w ar­
chidiecezji uroczystości milenijne (1966) i peregrynację obrazu Matki Bos­
kiej Częstochowskiej (1968-1969) . W zakresie duszpasterstwa parafialnego,
mimo niezwykle trudnych warunków narzuconych przez władze komunisty­
czne, zreorganizował gruntownie organizację dekanalną w archidiecezji ,
tworząc 1 3 nowych dekanatów (1964-1971) , 8 1 nowych parafii i placówek
duszpasterskich. Z jego inspiracji i pod jego protektoratem powstało w ar­
chidiecezji 796 punktów katechetycznych, a zaplanowano utworzenie 62 dal­
szych. Był też twórcą Domu Samotnej Matki, licznych sympozjów i zjazdów
naukowych.
Nie mniejszą rolę odegrał w Kościele polskim, współpracując lojalnie i
blisko z prymasem kard. Stefanem Wyszyńskim zarówno w ramach Konfe­
rencji Episkopatu Polski, j ak też na niwie Sacrum Poloniae Millenium
(1966) i peregrynacji obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej w całej Polsce .
Od czasu kardynalatu pracował w Kongregacji Sakramentów, Kongregacji
Duchowieństwa i w Kongregacji Katolickiego Wychowania; był także do­
radcą teologicznym pap. Pawła VI. Od początku działalności kapłańskiej , a
zwłaszcza w okresie biskupiej posługi w Krakowie, był zawsze gorącym
obrońcą praw robotniczych i prawa do religijnego wychowania dzieci.
Już w pierwszym przemówieniu publicznym (17 X 1978) nowy papież
podkreślił „wierność w zachowaniu nienaruszonego depozytu wiary, pozo­
stając w zgodzie z dziedzictwem Chrystusa, który [ . . . ] powierzył mu władzę
umacniania braci" . W homilii inauguracyjnej (22 X) nie tylko zaapelował
do rządów i narodów, by „otworzyć na oścież drzwi Chrystusowi i Jego

41
zbawczej władzy" , ale publicznie wyznał wiarę Piotra „w Chrystusa Syna
Boga żywego" i do jej wyznawania wezwał cały świat chrześcij ański. Temu
też programowi - „utwierdzania braci w wierze" , głoszeniu „Chrystusa Syna
Boga żywego" i „aby wszyscy mogli prowadzić życie godne człowieka" -
papież pozostał wierny.
„Utwierdzaniu braci w wierze" i głoszeniu światu i narodom „Chrystusa
Syna Bożego" służą nade wszystko papieskie pielgrzymki po Włoszech i do
rozlicznych Kościołów lokalnych na całym świecie. We Włoszech były one
tak liczne i tak częste, że żaden z dotychczasowych papieży nie odwiedził
tylu diecezji i miast, i sanktuariów włoskich, jak to zrobił pap. Jan Paweł Il.
Żaden też z papieży od czasów św. Piusa V ( t 1572) nie zwizytował osobiś­
cie tylu parafii rzymskich. Ten nowy model papieskiego posługiwania we
Włoszech oparł Jan Paweł II na fakcie, że jest prymasem Włoch.
Już pierwszy rok pontyfikatu zaznaczył się wielkimi pielgrzymkami pa­
pieża do ludu Bożego w Dominikanie i Meksyku (25 I-5 II 1979) , do Polski
(2-10 VI) , Irlandii i Stanów Zjednoczonych (29 IX-7 X) , do Konstantynopo­
la w Turcji, do patr. ekum. Dimitriosa I (28-30 X) . Pielgrzymki te były
niezwykle liczne. Objęły prawie cały świat, przez długi czas z wyjątkiem
bloku państw komunistycznych. Ale i tu trzy poważne pielgrzymki do Polski
przełamały „żelazną kurtynę" . Po obaleniu ustrojów komunistycznych przy­
był papież do Czechosłowacji, Polski i na Węgry. Do końca września 1990 r.
odbył papież poza granice Włoch 49 pielgrzymek do 95 państw na świecie.
Służyły one nawiązaniu kontaktów osobistych (Konstantynopol - 1979) i
bezpośrednich kontaktów z Kościołem pozostawionym poza prawem (Mek­
syk - 1979), inkulturacji i afrykanizacji Kościoła (Afryka -1980) , podkreśle­
niu praw człowieka i jego godności (Ameryka Południowa) , utwierdzaniu
pokoju między narodami (Anglia, Argentyna - 1982) , „odwiedzeniu tych,
co byli w więzieniu" (Polska - 1983), umocnieniu sił misyjnego Kościoła
(Azja - 1984, 1986) , wsparciu miejscowej hierarchii w świadczeniu prawdy i
miłości (Belgia, Holandia - 1985) podkreśleniu wielkich rocznic ekumenicz­
nych (Niemcy - 1987), niesieniu najuboższym i zapomnianym słów prawdy i
godności człowieka, zdyskredytowaniu wszelkich typów rasizmu, a także
przestrzeżeniu przed fałszywym wyzwoleniem i marksizującą teologią wy­
zwolenia (Ameryka Południowa - 1988). Wygłoszone w czasie tych pielgrzy­
mek liczne homilie i przemówienia, podobnie jak celebracje Eucharystii i
spotkania z episkopatami różnych krajów, uczonymi, młodzieżą i prostymi
wiernymi dawały mu okazję głoszenia „Chrystusa Syna Boża żywego" . Nikt
za naszych dni nie „głosi Ewangelii ubogich" z taką mocą, tak często i tak
uniwersalnie, j ak to czyni pap. Jan Paweł Il.
Kontynuując „politykę wschodnią" poprzednich papieży, ogłosił Cyryla i
Metodego współpatronami Europy obok św. Benedykta z Nursji (30 XII 1980)
i ich protekcji oddał narody „za żelazną kurtyną" . Doczekał się kompletne­
go upadku systemów komunistycznych, wznowienia stosunków dyplomaty-

42
cznych z Polską (1989) i pozostałymi państwami postkomunistycznymi
(1990) wraz z byłym Związkiem Sowieckim, a także oficjalnego przywróce­
nia ukraińskiego Kościoła greckokatolickiego na zachodniej Ukrainie (1989)
i rumuńskiego Kościoła greckokatolickiego w Siedmiogrodzie (1990) . Jesz­
cze będąc w Gnieźnie w 1979 r. publicznie oświadczył , że „nie może ten
papież, który nosi w sobie spuściznę Wojciechową zapomnieć tych dzieci" .
Toteż dowartościował Kościoły lokalne w Europie Wschodniej , zapraszając
do Kolegium Kardynalskiego Łotysza (1983), Ukraińca (1985) , Litwina
(1988) , Słowaka (1985) , Chorwata (1985) , Niemca z byłej NRD (1983) ,
Wietnamczyka (1979) , Rumuna (1991), Chińczyka (1991) oraz 5 Polaków.
Do roku 1990 kreował 84 nowych kardynałów ze wszystkich kontynentów,
dowartościowuj ąc małe narody środkowoamerykańskie i afrykańskie, a tak­
że wybitnych teologów i gorliwych pasterzy. W dniu 25 VIII 1990 r. Święte
Kolegium liczyło 144 kardynałów, w tym 39 powyżej 80 roku życia; repre­
zentowali oni wszystkie kontynenty i 60 narodów.
Podobny, międzynarodowy charakter miały dotychczasowe kanonizacje
świętych; 248 świętych kanonizowanych przez tego papieża do 1990 r. repre­
zentuje m.in. Koreę, Wietnam, Filipiny, Polskę, Jugosławię, Czechy, Fran­
cję, Włochy, Hiszpanię, Stany Zjednoczone , Ekwador, Japonię, Paragwaj ,
z ok. 20 różnych narodów i z czterech kontynentów. W realizacji Soboru
Watykańskiego II pap. Jan Paweł II konstytucją apostolską Bonus pastor
(28 VI 1988) przeprowadził gruntowną reformę Kurii Rzymskiej , wyznacza­
jąc jej bardziej pastoralne zadania, ogłosił nowy, zreformowany Kodeks
prawa kanonicznego (1983) , zwołał dotychczas 6 synodów biskupów, po­
święconych rodzinie (1980) , pokucie (1983) , 20-leciu Vaticanum II (1985),
powołaniu i misji świeckich w Kościele (1987, 1989) , a także powołaniu i
tożsamości kapłanów (1990) . W ostatnich dwóch miesiącach 1991 r. pierw­
szy w dziej ach Kościoła synod biskupów europejskich obradował nad jedno­
ścią religijną Europy i jej nową ewangelizacją. Podobne zadania wyznaczył
papież dwom wielkim jubileuszom: 1950-leciu odkupienia (1983-1984) i Ju­
bileuszowemu Rokowi Maryjnemu ( 1987-1988) .
Specjalne miejsce w „utwierdzaniu braci w wierze" zajmuj ą encykliki
papieskie, a także decyzje Kongregacji Doktryny Wiary. Wśród ośmiu ency­
klik wydanych do 1991 r. trzy z nich Redemptor hominis (1979) , Dives in
-

misericordia (1980) , Dominum et Vivificantem (1986) stanowią jakoby trylo­

gię na temat chrześcij ańskiej antropologii w aspekcie zbawienia i misji Koś­
cioła. Trzy dalsze encykliki Laborem exercens (1981), Sollicitudo rei socia­
-

lis (1988) i Centesimus annus (1991) ubogaciły katolicką naukę społeczną.

Encyklika Slavorum Apostoli (1985) sławiła wspólne dziedzictwo niepodzie­
lonego Kościoła, a Redemptoris Mater (1987) omawiała rolę „Błogosławio­
nej Maryi Dziewicy w życiu pielgrzymującego Kościoła".
Doniosłą rolę w zakresie nauki Kościoła odgrywaj ą w tym pontyfikacie
adhortacje apostolskie: o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współ-

43
czesnym (Familiaris consortio - 1981) , o pojednaniu i pokucie w dzisiejszym
posłannictwie Kościoła (Reconciliatio et poenitentia - 1984) , o powołaniu i
misji świeckich w Kościele (Chrystifideles laici 1989) , o konsekracji zakon­
-

nej w świetle tajemnicy odkupienia (Redemptionis donum - 1984) , o chrześ­

cijańskim sensie ludzkiego cierpienia (Salvifici doloris - 1984) i o św. Józefie
i jego posłannictwie w życiu Chrystusa i Kościoła (Redemptoris custos -
1989) . Z uwagą i satysfakcją został przyjęty list apostolski papieża o godno­
ści i powołaniu kobiety (Mulieris dignitatem - 1988) , a także z okazji Tysiąc­
lecia Chrztu Rusi Kijowskiej (1988) i w 50. rocznicę wybuchu li wojny świa­
towej (1989) .
W posoborowej gęstwinie teologicznej kilka razy zabrała głos Kongrega­
cja Doktryny Wiary w sprawie przynależności katolików do masonerii
(1983) - „Kościół zajmuje negatywną postawę wobec masonerii" , w sprawie
marksizującej teologii wyzwolenia (1984, 1986) , a także na temat heterodok­
sji niektórych teologów i schizmy abpa Marcela Lefebvre'a (1988) . Do wiel­
kich gestów ekumenicznych pap. Jana Pawła II należą: wizyta patr. ekumen.
Dimitriosa I (1979), abpa Canterbury Roberta Runcie (1982) , wizyta Świa­
towej Rady Kościołów w Genewie (1984) , a także wizyta synagogi rzymskiej
(1986) . Tę niezwykle dynamiczną działalność apostolską pap. Jana Pawła II
przerwał 13 V 1981 r. na kilka miesięcy zamach na jego życie w czasie
audiencji na placu św. Piotra w Rzymie - dokonany przez Turka, Mehmeda
Ali Agcę - na szczęście nie całkiem udany.

§ 288. Polityka konkordatowa Stolicy Apostolskiej

1. Era pijańska konkordatów (1922-1958)

Po I wojnie światowej wiele państw europejskich przyjęło ustrój parla­

mentarnej demokracji, który w niektórych wypadkach szybko się przerodził
w rządy autorytarne. Kościół katolicki z reguły znalazł się w słabszej pozycji
i często był wystawiony na dobrą wolę partnera państwowego. Wprawdzie
konstytucje państwowe , nawet w państwie wojującego ateizmu w Związku
Sowieckim, gwarantowały wolność sumienia i praktyk religijnych, ale rze­
czywistość często była diametralnie różna. Część państw przyjęła zasadę
rozdziału Kościoła od państwa, ale zasadę tę różnie interpretowały, nawet
jako całkowite podporządkowanie Kościoła państwu. Szereg państw przyję­
ło zasadę konkordatu, umowy dwustronnej państwo - Kościół , ale i ten
model przynosił i korzyści, i szkody dla życia religijnego. Dla wielu państw
Europy uporządkowanie spraw państwo - Kościół dwustronną umową praw­
ną było koniecznością. Dotyczyło to nade wszystko nowo powstałych

44
państw w Europie . Już pap. Benedykt XV zauważył , że wiele dawnych kon­
kordatów i umów dwustronnych straciło moc prawną ze względu na wielkie
zmiany polityczne w Europie (21 XI 1921) . Stolica Apostolska wyrażała czę­
sto gotowość do przedyskutowania nowych konkordatów i je zawierała, na
skutek czego można mówić o erze pij ańskiej konkordatów za pontyfikatu
pap. Piusa XI (1922-1939) i pap. Piusa XII (1939-1958) .
Przedmiotem dyskusji państwa i Kościoła oraz treścią konkordatów było
zapewnienie Kościołowi realizacji Kodeksu prawa kanonicznego, uzgodnie­
nie spraw kościelno-państwowych w zakresie szkoły, nauki religii, zawiera­
nia i trwałości małżeństw, istnienia i działalności zakonów i organizacji kato­
lików świeckich, gwarancji dla dóbr i uposażenia instytucji i osób kościel­
nych, istnienia i działalności szkolnictwa katolickiego, obsady urzędów koś­
cielnych, reorganizacji terytorialnych struktur kościelnych itp. W umowach
takich państwo zabiegało o zagwarantowanie mu wpływu na obsadę urzę­
dów kościelnych i używanie j ęzyka narodowego w kościołach, przejęcia czę­
ści dóbr kościelnych pod reformę rolną, dostosowanie granic administracji
kościelnej do granic państwowych itp. Nowością w dyskusji nad.konkordata­
mi był fakt, że Stolica Apostolska kontaktowała się z episkopatem krajo­
wym, a przedstawiciele tego episkopatu brali nawet bezpośredni udział w
rozmowach państwo - Kościół . Konkordaty wzmacniały jedność Kościołów
lokalnych ze Stolicą Apostolską, a wśród wiernych rodziły świadomość, że
papież troszczy się o nich i opiekuje się nimi.
Chronologicznie umowy państwo - Kościół rozpoczęło porozumienie z
Francją na temat obsady biskupstw z uwzględnieniem weta rządowego
(1921). Porozumienie to zostało uzupełnione umową w sprawie zarządu ma­
jątkiem kościelnym. Władze francuskie zgodziły się , by na czele „stowarzy­
szenia diecezjalnego" stał biskup ordynariusz i jemu państwo przekazało
zarząd majątkiem kościelnym (1923-1924) . Pierwszy konkordat po I wojnie
światowej zawarła Stolica Apostolska z nowo powstałą Łotwą (30 V 1922) .
Wprawdzie Łotwa wprowadziła konstytucyjny rozdział Kościoła od państwa
(1922) , a katolicy stanowili tu mniejszość, ale podjęła rozmowy i podpisała
konkordat. W konkordacie zaplanowano utworzenie arcybiskupstwa w Ry­
dze, co faktycznie się stało (23 IX 1923) , a Kościół katolicki otrzymał oso­
bowość prawną.
Kilka konkordatów zawarła Stolica Apostolska z państwami niemiecki-
mi. Dnia 29 III 1924 r. podpisano konkordat z Bawarią, w którym Kościół
uzyskał koncesje w szkolnictwie i prawo wydawania „zarządzeń i dekretów
w ramach jego kompetencji" . Konkordat z Prusami (14 IV 1929) miał na
celu dostosowanie położenia Kościoła katolickiego w Prusach do zmienio­
nych okoliczności. Układ z państwem Anhalt ( 4 I 1932) i konkordat z Bade­
nią (12 X 1932) miały na celu „dostosowanie stosunków z Kościołem kato­
lickim do zmienionych okoliczności" Dnia 20 VII 1933 r. Stolica Apostol­
ska zawarła konkordat z Rzeszą Niemiecką. Był to pierwszy konkordat za-

45
warty przez Adolfa Hitlera. Uznawał on istmejące konkordaty krajowe i
uzupełniał je. Szczegółowo tym konkordatem zajmiemy się w rozdziale III.
Kolejny konkordat zawarto z Polską (10 II 1925) , który omówimy łącz­
nie z dziejami Kościoła w Polsce. Konkordat z Litwą (27 VIII 1927) został
poprzedzony bullą Lituanorum gente (4 IV) , która tworzyła litewską prowin­
cję kościelną w Kownie. Konkordat litewski był wzorowany na konkordacie
polskim. Konkordat z Rumunią (10 V) uznawał Kościół unicki w Rumunii
na równi z Kościołem prawosławnym za Kościół narodowy, a religia katolic­
ka wszystkich obrzędów miała być praktykowana i wyznawana swobodnie
„

i publicznie w całym Królestwie Rumunii" . Mimo silnych tendencji oderwa­

nia katolików czeskich od jedności ze Stolicą Apostolską państwo to zawarło
najpierw 17 XII 1927 i 2 II 1928 r. modus vivendi. Dotyczył on cyrkum­
skrypcji metropolii i diecezji i obsady stolic biskupich.
Specjalne znaczenie dla Stolicy Apostolskiej miały układy laterańskie,
tworzące suwerenne Państwo Watykańskie i konkordat z Królestwem Włoch
(11 II 1929). Konkordat ten omówimy szczegółowo w kontekście dziejów
kościelnych Włoch w XX w. Jednym z ważniejszych konkordatów okresu
międzywojennego był konkordat z Austrią (5 VI 1933). W założeniach był
on zbliżony do konkordatu z Rzeszą Niemiecką, a według kanclerza austria­
ckiego E. Dollfussa - który dążył do przekształcenia Austrii w państwo
chrześcijańskie - miał on pomóc zorganizować państwo to w myśl społecznej
doktryny Kościoła. Długotrwałe pertraktacje w sprawie konkordatu z Jugo­
sławią doprowadziły wprawdzie do jego zawarcia (25 VII 1935), ale nie zo­
stał on ratyfikowany przez parlament ze względu na sprzeciw Serbskiego
Kościoła Prawosławnego.
Szczególną troską pap. Piusa XI była Ameryka Łacińska, gdzie ludność
katolicka w poszczególnych państwach była rządzona przez oligarchie ma­
sońskie. Tymczasem mimo wysiłków Stolicy Apostolskiej nie doszło do za­
warcia konkordatów czy liczniejszych porozumień dwustronnych, chociaż
wymagała tego sytuacj a ograniczanego , a często prześladowanego Kościoła.
Wyjątkiem była Kolumbia, z którą zawarto porozumienie w sprawie misji
wśród Indian (5 V 1928) , i Gwatemala, gdzie porozumienie z 1928 r. przyniosło
czasowe przerwanie walki z Kościołem. Porozumienie z Peru (1928) dotyczyło
obsady biskupstw, a zawarty z Ekwadorem modus vivendi (24 VII 1937) poło­
żył kres wrogiej polityce rządu wobec Kościoła katolickiego.
Te osiągnięcia polityki konkordatowej dopełnił pap. Pius XII (1939-
-1958), chociaż coraz bardziej stawało się zrozumiałe, że modelem przyszłych
stosunków państwo - Kościoł będą Stany Zjednoczone i Francja, gdzie nie ma
konkordatu, Kościół cieszy się wolnością, a problemy między obydwoma insty­
tucjami układały się na zasadzie rozdziału. Stąd też liczba nowych konkorda­
tów za Piusa XII gwałtownie spadła. Pierwszy konkordat za tego papieża za­
warła Portugalia (7 V 1940) . Regulował on stosunki między państwem a Koś­
ciołem w Portugalii i ustalał normy dotyczące misji w koloniach portugalskich.

46
W roku 1950 doszło dodatkowe porozumienie w sprawie obsady biskupstw w
Indiach portugalskich. W latach 1941-1953 Stolica Apostolska zawarła układy i
konkordat z Hiszpanią (27 VIII 1953). Układy te dotyczyły obsady biskupstw i
beneficjów niekonsystorskich (1941-1946), seminariów, katolickich uniwersyte­
tów (1946) i duszpasterstwa wojskowego (1950) . Konkordat, który mówił , że
„religia katolicka, apostolska, rzymska jest jedyną religią narodu hiszpańskiego
i korzysta z praw i przywilejów, jakie jej przysługują zgodnie z prawem Bożym
i prawem kanonicznym", dawał Kościołowi szerokie wolności, ale równocześ­
nie stawiał go pod kuratelą autorytarnego państwa.
Większe osiągnięcia w tym zakresie miał pap. Pius XII w Ameryce Ła­
cińskiej . Układ z Haiti (28 III 1946) dotyczył „dóbr Kościoła katolickiego", a
układ z Kolumbią (1942, 1953) zmieniał częściowo konkordat z 1887 r. i proto­
kół uzupełniający z 1892 r. Zajął się także kształceniem miejscowego ducho­
wieństwa. Konkordaty zawarły również Dominikana (16 VI 1954), porozumie­
nie - Boliwia (1957) i Argentyna (1952) oraz Peru (1940) . Układy uzupełniają­
ce zawarł pap. Pius XII z Austrią (1945-1949) , z Republiką Federalną Niemiec
(1956) . Za pontyfikatu pap. Piusa XII szereg państw komunistycznych anulo­
wało zawarte uprzednio konkordaty i podjęło na wielką skalę politykę antyko­
ścielną i administracyjne narzucanie ateizmu swoim obywatelom. Konkordaty
te padały jak liście z drzew na jesieni pod pręgierzem stalinowskiej polityki
antyreligijnej . Dnia 1 VII 1940 r. wypowiedziała konkordat Litwa, 12 IX 1945
r. Polska, 17 VII 1948 r. Rumunia, w 1950 r. Czechosłowacja (modus vivendi),
a w 1952 r. Jugosławia zerwała stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską.
Konstytucyjnemu rozdziałowi Kościoła i państwa narzucono tu całkowite pod­
porządkowanie Kościoła i życia religijnego ateistycznemu państwu.

2. Konkordaty po Soborze Watykańskim II

Konstytucja soborowa Gaudium et spes (7 XII 1965) stwierdzała, że

„Kościół w racji swego zadania i kompetencji w żaden sposób nie utożsamia
się z żadną wspólnotą polityczną ani nie wiąże się z żadnym systemem poli­
tycznym" , jako że „wspólnota polityczna i Kościół są w swoich dziedzinach
od siebie niezależne i autonomiczne" . Kościół bowiem „nie pokłada nadziei
w przywilej ach ofiarowanych mu przez władzę państwową, a nawet wyrzek­
nie się korzystania z pewnych praw legalnie nabytych, skoro się okaże [ . . . ] ,
że nowe warunki życia domagają się innego układu" (nr 76) . Tak przeto
konstytucja ta przezwyciężyła potępioną w Syllabusie przez pap. Piusa IX
tezę o rozdziale Kościoła od państwa, a nawiązała do programu liberalnego
katolicyzmu francuskiego ks. R. F. Lamennais'a. Te postanowienia konsty­
tucji pastoralnej Gaudium et spes uzupełniała deklaracj a soborowa o wolno­
ści religijnej Dignitas humanae (7 XII 1965) i dekret Christus Dominus
(28 X 1965) o pasterskich zadaniach biskupów, wyrażający życzenie, by no-

47
minacje biskupów na przyszłość odbywały się bez udziału czynników pań­
stwowych.
Na tę zmianę orientacji Kościoła poważny wpływ miały pozytywne do­
świadczenia rozdziału Kościoła od państwa w Stanach Zjednoczonych i Fran­
cji, negatywne doświadczenia konkordatu z III Rzeszą i Hiszpanią, a także
dramatyczna sytuacja Kościoła w państwach komunistycznych. Modelem so­
borowym miały być państwo i Kościół „w swoich dziedzinach od siebie nie­
zależne i autonomiczne" .
Po tej linii rozwijały się nawiązywane stosunki dyplomatyczne przez Sto­
licę Apostolską z państwami o mniejszości katolickiej , które nie zawierały
konkordatów. W roku 1950 Stolica Apostolska utrzymywała stosunki dyplo­
matyczne poprzez nuncj atury i delegatury apostolskie z 40 państwami; w
1973 r. stosunki te utrzymywano z 99 państwami. Nadto posiadała ona 16
delegacji apostolskich i 17 przedstawicielstw działało w innych świeckich or­
ganizacj ach. Przed 1 IX 1990 r. w 149 państwach istniały nuncjatury, delega­
tury apostolskie, a wśród nich od 1984 r. nowe nuncjatury w Stanach Zjed­
noczonych, od 1 989 r. w Polsce i od marca 1 990 r. w Związku Sowieckim .
Tylko w okresie pontyfikatu pap. Jana Pawła I I powstały 34 nowe nuncjatu­
ry i delegatury apostolskie . Stolica Apostolska ma również swoich przedsta­
wicieli w międzynarodowych organizacjach.
Zawierane od 1950 r. konkordaty przez Stolicę Apostolską i umowy
dwustronne dotyczyły poszczególnych problemów, nowelizacji prawa kon­
kordatowego lub też dopasowania pozycji Kościoła do posoborowego okre­
su. Takie układy w latach 1960-1962 zawarto z Austrią na temat uposażenia
instytucji i osób kościelnych, organizacji kościelnych, nauki religii i szkół
katolickich. W latach 1965-1969 Stolica Apostolska zawarła konkordat z Dol­
ną Saksonią (1965) oraz układy z Bawarią (1966) , Nadrenią i Palatynatem
(1969) i Saarą (1968) . Umowy te dotyczyły organizacji kościelnej , nauki
religii, szkół katolickich, wydziałów teologicznych, kształcenia nauczycieli,
obsady urzędów kościelnych, tworzenia nowych parafii, uposażenia osób i
instytucji kościelnych itp. W epoce posoborowej w Europie nastąpiła rewizja
konkordatu z Hiszpanią (1976) i Włochami (nowy konkordat - 1985) , a
także z Portugalią (1975).
Dnia 8 III 1964 r. Stolica Święta podpisała konkordat z Wenezuelą; kon­
kordat ten mieścił się jeszcze w tradycyjnych formach. Modus vivendi za­
warto z Tunezją (27 VI) jako z pierwszym państwem, gdzie religią panującą
jest islam. Trzeba stwierdzić, że układ zapewniał katolikom publiczne prak­
tykowanie ich wiary w ramach przepisów policyjnych, ale za cenę wielu upo­
karzających warunków (m.in. zniesienie metropolii w Kartaginie , oddanie
„ostateczne i bezpłatne" licznych kościołów na użytek islamu) . Protokoły i
modyfikacje konkordatów i umów podpisano nadto z Haiti (1966) , Argenty­
ną (1966), a 12 VII 1973 r. nowy konkordat z Kolumbią. Jest to konkordat
modelowy, o charakterze posoborowym, w którym podkreślono humanitar-

48
ną i społeczną działalność Kościoła. Katolicka religia została uznana za
„fundamentalny element i ogólnie postulowany dla niezamąconego rozwoju
narodu". W podobnym duchu sformułowano konkordat z Haiti (1984) i
układ z Maltą (1985).
Papież Paweł VI w liście apostolskim Octogesima adveniens (14 V 1971)
stwierdził , że „ w stosunkach międzyludzkich dokonał się postęp w kierunku
większej sprawiedliwości i poszerzenia udziału obywateli w zarządzaniu [ . . . ] ,
ale w tej olbrzymiej dziedzinie pozostało j eszcze wiele do zrobienia". Chrze­
ścijanie bowiem, „czerpiąc z wiary i nauczania Kościoła zasady i normy po­
stępowania", winni wyjść „poza wszelki system" , „poświęcić się całkowicie
budowaniu społeczeństwa ludzkiego, pokojowego, sprawiedliwego i braters­
kiego" . Kościół posoborowy zrezygnował z koncepcji państwa wyznaniowe­
go. Uznał , że państwo j est instytucją świecką, mającą swe autonomiczne
cele, ale podkreślił , że jako instytucja religijna może rozwijać się w każdym
systemie społeczno-politycznym, byleby system ten respektował podstawo­
we prawa człowieka i rodziny.

3. Protokoły i porozumienia z państwami komunistycznymi

W dniu 28 IV 1942 r. do Związku Sowieckiego przybył od wielu lat tu

nieobecny biskup katolicki. Był nim Józef Gawlina, polski biskup polowy,
który przywiózł ze sobą 50 portatylów ołtarzowych, 572 egzemplarze Pisma
św. , 53 500 krzyżyków i 784 tys. obrazków. W ciągu jednego miesiąca po­
bytu między Jungi-Julem a Samarkandą wybierzmował 1 , 1 tys. żołnierzy
i 1 496 dzieci i młodzieży. Ale ten epizod przez długie lata miał się nie
powtórzyć. Narzucone przez Stalina Europie Środkowej i Wschodniej reży­
my komunistyczne przejęły w sprawach religijnych model sowiecki. Gwa­
rantowały więc konstytucje poszczególnych państw, podobnie jak w Związ­
ku Sowieckim, „wolność sumienia" i „wolność religii" , ale rzeczywistość
była wszędzie bardzo bolesna. Po anulowaniu przez tzw. demokracje ludo­
we konkordatów i modus vivendi ze Stolicą Apostolską Kościół katolicki
faktycznie znalazł się poza prawem. Wszędzie został pozbawiony osobowoś­
ci prawnej , jego materialny stan posiadania zaczął się gwałtownie kurczyć,
zakres zaś j ego działalności zaczęto administracyjnie zacieśniać do zakrystii .
Wszak dla doktryny komunistycznej religia miała być pozostałością po bu­
rżuazyjnym światopoglądzie, którą trzeba administracyjnie wytępić. Dokąd
pozostałości religii nie zostały wyniszczone , reżymy komunistyczne chciały
je, a zwłaszcza duchowieństwo, całkowicie podporządkować swoim celom.
Sytuację zaostrzyły decyzje Stolicy Apostolskiej w lipcu 1949 r. o ekskomu­
nice tych katolików, którzy współpracowali z komunistami.
Kościół pozbawiony osobowości prawnej i postawiony poza prawem, wy­
stawiony na zaskakujące decyzje ze strony komunistów w celu jego ograni-

4 - Historia Kościoła cz. 8 49

czenia, podporządkowania i wprzęgmęcrn w machinę totalitarną, szukał
obrony w jakiejś podstawie prawnej , uznawanej przez komunistów. Tak
zrodziło się pierwsze w dziejach porozumienie między episkopatem krajo­
wym a rządem komunistycznym. Takie porozumienie zawarł episkopat Pols­
ki (15 IV 1950) , episkopat Węgier (30 VIII) i Rumunii (15 III 1951) oraz
częściowo duchowieństwo Czechosłowacji (14 I 1949) . To prawda, że wła­
dze komunistyczne nie myślały dotrzymywać „porozumień" , niemniej stępi­
ły one nieco ostrze polityki antykościelnej , a Kościołowi dały podstawę pra­
wną do własnej obrony.
Pontyfikat Jana XX.III (1958-1963) rozpoczął „politykę wschodnią" , któ­
rą miała kontynuować Stolica Święta w latach późniejszych. W rezultacie
tej polityki podpisano 15 IX 1964 r. protokół z Węgierską Republiką Ludo­
wą. Był to pierwszy w historii układ podpisany przez Stolicę Apostolską z
państwem komunistycznym. Protokół dotyczył nominacji biskupów i wyż­
szych przełożonych zakonnych i Collegium Hungaricum w Rzymie, które
przekazano duchowieństwu węgierskiemu. Dnia 25 VI 1966 r. podobny
„protokół" podpisano z Socj alistyczną Federacyjną Republiką Jugosławii.
W „protokole" zagwarantowano Kościołowi katolickiemu „swobodę w dzie­
dzinie spraw religijnych i praktyk religijnych" , a równocześnie „uznano
kompetencje Stolicy Apostolskiej w zakresie jurysdykcji nad Kościołem ka­
tolickim w Jugosławii" . W roku 1970 Jugosławia podjęła normalne stosunki
dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. W Polsce od 1974 r. episkopat poparł
wysiłki unormowania stosunków między państwem a Kościołem, które z
biegiem czasu doprowadziły do nadania Kościołowi katolickiemu osobo­
wości prawnej i wznowienia pełnych stosunków dyplomatycznych (1989) .
Koniec rządów komunistycznych w Europie Środkowej i Wschodniej w la­
tach 1989-1990 przyniósł nawiązanie stosunków dyplomatycznych ze wszyst­
kimi państwami postkomunistycznymi, łącznie ze Związkiem Sowieckim.
 Rozdział I I

WITALNOŚĆ I ROZWÓJ WEWNĘTRZNYCH SIŁ KOŚCIOŁA

W rozdziale tym pragniemy omówić szereg istotnych problemów we­

wnętrznych Kościoła. Należy do nich nade wszystko rozwój wszystkich dys­
cyplin teologicznych, które przygotowały grunt pod Vaticanum II i sam So­
bór Watykański II, j ego uchwały i wpływ na posoborowe dzieje Kościoła.
Dalsze problemy, które znajdą się w tym rozdziale, to wewnętrzne życie
Kościoła, zwłaszcza liturgia i kult religijny, adaptacja życia zakonnego do
współczesnych czasów, społeczna i charytatywna działalność Kościoła, wy­
chowanie chrześcijańskie i środki masowego przekazu myśli ludzkiej , a tak­
że ruch ekumeniczny. Są to problemy, którymi żył cały Kościół i które
wstrząsały j ego życiem, inspirowały je i nadawały mu większej intensywnoś­
ci. W centralnym miejscu stanął niewątpliwie Sobór Watykański II, który
stał się dla Kościoła i całego chrześcijaństwa „nadzieją lepszego jutra".

§ 289. Rozwój katolickiej teologii

1. Rozwój teologii systematycznej

Trzeba przyjąć, że szereg dekretów Stolicy Świętej wydanych w związku

z modernizmem stworzyło podejrzliwą i niespokojną sytuację wśród teolo­
gów, niejednokrotnie szczerze oddanych Kościołowi i zatroskanych o rozwój
nauk teologicznych. Więcej , trzeba i to przyjąć, że dekrety te na długie lata
spowodowały na tym odcinku zastój . Toteż koniec I wojny światowej - w
przeciwieństwie do teologii protestanckiej sterującej w kierunku liberalnej ,
dialektycznej teologii - nie przyniósł wielkich kroków w teologii katolickiej ,
na którą wywierał największy wpływ Sobór Watykański I i antymodernisty­
czne dekrety papieskie.

51
 W Niemczech na przełomie XIX i XX w. modernizm nie znalazł podat­
nego gruntu, rozwijał się tu bowiem katolicyzm reformistyczny, który podej­
mował problemy polityczno-społeczne i dyskutował nad samym celem i ist­
nieniem wydziałów teologicznych. Główne kierunki rozwoju teologii w
pierwszym 40-leciu XX w. charakteryzują się wzrostem zainteresowania hi­
storią i nawrotem do neotomizmu. Wydane licznie podręczniki teologii dog­
matycznej nie wychodziły poza tradycyjne rozwiązania, a także nie podej­
mowały konfrontacji nauki Kościoła z ówczesnymi problemami. Poglądy św.
Tomasza inspirowały badania w zakresie filozofii religii i były punktem wyj­
ścia do dalszych badań w tym zakresie. Pewną nowość stanowiły próby
C. Marmiona (t 1923) i A. Gardeila powiązania teologii dogmatycznej z
teologią życia wewnętrznego. Zbyt statyczne traktowanie myśli św. Tomasza
ułatwiało nawiązywanie do patrystycznej tradycji chrześcij ańskiej , zwłaszcza
platońska-augustiańskiej . Podejmowanie nowych problemów zaznaczyło się
nade wszystko w teologii niemieckiej .
Do jednych z pierwszych, który je podjął , należał K. Eschweiler
(t 1936) , autor dzieła Dwie drogi nowej teologii (1926) . Wskazał on dla
teologii jako zadanie ugruntowanie chrześcij ańskiej rzeczywistości na pod­
stawie filozofii, filologii i historii. Nieco inny aspekt badań teologicznych
reprezentował Th. Soiron (Święta teologia 1936) , nawiązujący do francisz­
-

kańskiej tradycji, i benedyktyn A. Stolz (t 1942) w Podręczniku teologii

dogmatycznej (1939-1943) . Położył on nacisk na tradycję patrystyczną o cha­
rakterze budującym.
We Francji rozwinęły się głównie studia nad teologią życia wewnętrzne­
go, a reprezentowali je H. Bremond (t 1933), autor wielotomowej Historii
literatury życia wewnętrznego we Francji (1916-1936) i znany neotomista
o. R. Garrigou-Lagrange (t 1964), autor podręcznika Teologia fundamen­
talna (1918). Należał on do promotorów odnowy teologii życia wewnętrzne­
go w duchu Soboru Watykańskiego I . Badaniom w tym zakresie patronował
organ „La vie spirituelle" .
Teologię jako „żywe przepowiadanie" reprezentowali J. A. Jungmann,
autor dzieła Radosna nowina i nasze przepowiadanie wiary ( 1936) i E. Kep­
pler, autor Teologii przepowiadania (1949) . Teologia ta była reprezentatyw­
na głównie dla teologów austriackich i miała służyć praktycznym potrzebom
duszpasterskim i kaznodziejskim. W ujęciu K . Adama w Istocie katolicyzmu
(1924) teologia winna być bardziej powiązana z życiem, a żywa wiara winna
się stać fundamentem personalizmu chrześcij ańskiego i witalną mocą chrześ­
cijaństwa. Takie ujęcie miała wielotomowa Dogmatyka M. Schmausa
(1938) . Modna wówczas teologia historyczna nawiązywała do średniowiecza.
Reprezentowali j ą głównie teolodzy niemieccy (C. Miiumker - t 1924, M.
Grabmann - t 1949, A . M. Landgraf t 1958) , francuscy (E. Gilson
- -

t 1978, twórca Instytutu Studiów nad Ś redniowieczem w Toronto) , belgijscy

(J. de Ghellinck - t 1950) , polscy (J. Fijałek - t 1936) . Te liczne , gruntowne

52
badania nad dziejami teologii stały się podstawą rozwoju teologii systematy­
cznej i aktualizacji katolickiego dogmatu w życiu codziennym.
Wiele pozytywnych rozwiązań w zakresie systematycznej teologii przer­
wała II wojna światowa, a j ej ożywienie po wojnie dokonało się nade wszy­
stko we Francji w kręgu tzw. nowej teologii. Krąg ten tworzyli m.in . : H.
Bouillard, jezuita H. de Lubac, później szy kard. J. Danielou, dominikanin
Y. Congar i inni. Ta teologia nawiązywała zdecydowanie do tradycji biblij­
no-patrystycznej i do postulatów współczesnych myślicieli. W konsekwencji
tych badań teologicznych zaczęto wydawać Źródła chrześcijaństwa (Sources
chretiennes) , zaakceptowano duchowość augustiańską i zbawczy uniwersa­
lizm Orygenesa. „Teologia bowiem, która nie jest aktualną, jest fałszywą"
(H. Bouillard) . Nowa teologia nie uchroniła się od bezdroży, akcentując
immanencję łaski i pewien relatywizm w poznaniu prawdy. Toteż te tenden­
cje pap. Pius XII odrzucił w encyklice Humani generis ( 1950) , ale żadnych
nazwisk nie wymienił . Już encyklika Mystici corporis (1943) ostrzegała teo­
logów przed przeciwstawieniem Kościoła widzialnego Kościołowi niewidzial­
nemu, obejmującemu wszystkich ludzi dobrej woli, zjednoczonych mistycz­
nie w Chrystusie. Takie tendencje przejawiły się w teologii niemieckiej .
Francuska teologia zaakcentowała uzupełniające aspekty Kościoła widzial­
nego i niewidzialnego, instytucjonalnego i wspólnotowego, dając dzięki
temu podstawy teologiczne pod rozwijający się ekumenizm katolicki.
W zakresie ekumenizmu katolickiego dzieło Y. Congara Zasady katolic­
kiego ekumenizmu (1937) odegrało poważną rolę. W Niemczech po 1950 r.
zauważono, że „dogmatyka współczesna jest prawowierna, ale bardzo mało
życiowa" (J. Feiner) , stąd jezuita K. Rahner wystąpił z nowym programem
„dogmatyki zbawczo-historycznej ( 1954). Ta „prawowierna teologia" przeci­
wstawiła się po 1 960 r. „programowi demitologizacji teologii" R. Bultmanna
(t 1976) , a także tym biblistom katolickim, którzy stosowali jego metodę.
Krytyka ta została rozpoczęta przez teologów włoskich (E. Ruffini, A. Ro­
meo , F. Spadafora) , a następnie podjęli j ą teologowie niemieccy (J . R. Gei­
selmann) .
Teologia w omawianym okresie została pogłębiona. Wpłynęły na to ba­
dania nad teologią życia wewnętrznego , a także odcięcie się od wpływów
protestanckiego etycyzmu. Zaatakowana na początku XX w. przez prote­
stancką szkołę marburską (W. Herrmann - t 1922, R. Bultmann - tl976) w
zakresie „moralności prawa", zdobyła się na odpowiedź w dziele A. Meyen­
berga (t 1934) Katolicka moralność pod pręgierzem i J . Mausbacha (t 1931)
w książce Katolicka moralność i jej przeciwnicy. Zaczęli pojawiać się katoli­
cy moraliści, którzy więcej podkreślali jedność dogmatu i życia niż prawo i
kazuistykę. Pierwsi byli to teologowie niemieccy. Adam Miiller już w 1901 r.
postawił problem „reformalności katolickiej teologii moralnej" , a M. J.
Scheeben pod koniec XIX w. postulował „moralność teologiczną", ugrun­
towaną na tajemnicy i wierze , rzeczywistości i łasce. Joseph Mausbach

53
(t 1931) w dziełach Katolicka moralność (1901) , a nade wszystko w 5-tomo­
wej Katolickiej teologii moralnej (1915-1918) podkreślał , że jest ona „nauką
o cnotach, opartą na podstawach biblijnych i patrystycznych" . Przeważały
jednak ujęcia teologii moralnej jako „nauki o obowiązkach" , o mocnym
podkładzie prawnym i kazuistycznym (H. Noldin - t 1922, B . Merkelbach -

t 1942, D . M. Priimmer t 1931) . Z podręczników tych autorów korzystano

-

w wyższych szkołach i seminariach katolickich we Francji, Polsce i świecie

anglosaskim.
Poważny przełom w teologii moralnej stanowił wielotomowy Podręcznik
katolickiej nauki obyczajów autorstwa F. Tillmanna (t 1953). Przewodnią
myślą podręcznika była idea „naśladowania Chrystusa" . Podstawy teologicz­
ne podręcznika to nade wszystko Pismo św. Mimo pewnych zastrzeżeń
(O. Schiling) to ujęcie teologii moralnej znalazło i poprzedników, i kontynu­
atorów (H. Delehaye - 1945 , E . Mersch - 1937) . Teologiczne pogłębienie
teologii moralnej następowało przez ściślejsze zjednoczenie j ej z egzegezą
biblijną, teologią dogmatyczną i teologią życia wewnętrznego. Zaczęto w
niej zwracać uwagę również na psychoanalizę (Th. Miincker) , nauki huma­
nistyczne (W. Schollgen) . Te ostatnie po II wojnie światowej znalazły ak­
ceptację u moralistów niemieckich (R. Egenter) , francuskich (M. Oraison) ,
holenderskich (A. Soeck) i polskich (S . Witek) .
Poj awił się również kierunek ujmowania teologii moralnej j ako „nauki
obyczajów Królestwa Bożego" (J. Stelzenberger t 1972) czy j ako „prawa
-

Chrystusowego" (B . Haring) w znaczeniu „naśladowania Chrystusa miłości

i Bożego Królestwa" . W reakcji na odejście od filozofii J. Leclercq zarzucił
katolickim moralistom zbyt małe wykorzystanie filozofii, niezwracanie uwa­
gi na sytuację chrześcijaństwa na świecie i brak zrozumienia dla postępu
(Christliche Mora[ in der Krise der Welt, 1954) . Postulował on całkowite
przekształcenie teologii moralnej i podjął dyskusję nad głównymi pryncypia­
mi tejże teologii. W okresie soborowym na czoło wysunęły się zagadnienia
moralności małżeńskiej , problem przekazywania życia, a następnie na wiel­
ką skalę problemy moralności seksualnej .
Apologetyka w tym okresie przeszła drogę do teologii fundamentalnej .
Początki tej drodze dał jeszcze w XIX w. teolog niemiecki J. S. Drey
( t 1853) , ale wkroczyli na nią w pełni teologowie francuscy. Tak pod koniec
XIX w. poj awiły się próby zbudowania „apologetyki immanentnej " (F. Bru­
netiere - t 1906, G. P. Fonsegrive-Lespinasse t 1917) . Ukazywały one
-

m.in. zgodność pomiędzy naturalnymi przemianami człowieka a chrześcijań­

stwem j ako religią objawioną oraz chrześcij aństwo j ako wartość uzupełnia­
jącą prawa ludzkiego życia. Religia katolicka z nieomylnym urzędem Koś­
cioła spełniają te prawa życia w stopniu najdoskonalszym. Przełomową rolę
w rozwoju tej dyscypliny odegrał M. Blondel (t 1949), twórca filozofii dzia­
łania. Nadprzyrodzoność według niego jest „wołaniem natury, wezwaniem
sumienia, wymaganiem rozumu, jest działaniem Bożym" . Odkrycie w głębi

54
ducha ludzkiego idei nadprzyrodzoności stanowi fundament zrozumienia i
przyjęcia treści objawienia chrześcij ańskiego . Do tej koncepcji przychylił
się w Niemczech A. Lang (Fundamentaltheologie, 1954) . Niebawem pojawi­
ła się apologetyka integralna, podkreślaj ąca personalną rzeczywistość czło­
wieka (Th. Specht, H . Dieckmann) . W Polsce ks. Wincenty Kwiatkowski w
Apologetyce totalnej (1937) podjął próbę stworzenia apologetyki systematy­
cznej przez określenie jej właściwego przedmiotu. Wyłączenie apologetyki
z kręgu ściśle pojętej teologii i podkreślenie jej charakteru religioznawczego
stanowiły prawdziwe novum w światowej myśli apologetycznej .
Po II wojnie światowej doszło do rozróżnienia między apologetyką a
teologią fundamentalną, a wydawane podręczniki zaczęły się dystansować
od nazwy „apologetyka" i przyjęły nazwę „teologia fundamentalna" .

2. Kościelne nauki historyczne i biblijne

Ich rozwój nastąpił już w XIX stuleciu i wciąż postępował naprzód, a

historyczno-krytyczna metoda znajdowała coraz to szerszą akceptację i
wprowadzała niejednokrotnie zbyt nowe i radykalne oceny kościelnej prze­
szłości. Takim dziełem z początku XX w . była Historia starożytnego Kościo­
ła w 3 tomach (1906-1910) autorstwa L. Duchesne'a (t 1922), która w 1912 r.
została umieszczona na indeksie kościelnym. Rozwijające się badania nad
przeszłością Kościoła przynosiły ogrom materiałów, których nie można było
zmieścić nawet w kilkunastotomowych Historiach. Spowodowało to powsta­
nie licznych czasopism z zakresu historii Kościoła, daleko idącej specjalizacji
i podziału historii Kościoła. Rozwijała się też eklezjologia i teologia historii
Kościoła.
Poszerzył się zakres historiografii kościelnej przez włączenie doń archeo­
logii chrześcijańskiej , patrologii, historii papieży, misjologii, historii liturgii
i prawa kościelnego. Na wydziałach teologicznych zaczęły powstawać osob­
ne katedry dla patrologii i starożytności chrześcij ańskiej , a osobne dla pozo­
stałych okresów. W Polsce w okresie międzywojennym na wydziałach teolo­
gicznych w Krakowie i we Lwowie utworzono osobne katedry historii Koś­
cioła w Polsce. W Rzymie na jezuickim Uniwersytecie Gregoriańskim pow­
stał w 1932 r. osobny wydział historii Kościoła i misjologii, a w 1964 r.
powstał Instytut Historii Kościoła przy Wydziale Teologicznym KUL z
7 katedrami. Erygowana 8 XII 1981 r . Papieska Akademia Teologiczna w
Krakowie otrzymała osobny wydział historii Kościoła.
Doniosłą rolę w rozwoju kościelnej historiografii odegrały czasopisma.
Jednym z pierwszych był protestancki „Zeitschrift fur Kirchengeschichte" ,
założony w 1878 r. i poświęcony głównie badaniom dziejów reformacji. W
roku 1887 zaczął się ukazywać „R6mische Quartalschrift fiir christliche Ar­
cheologie und Kirchengeschichte" . Otwarcie Archiwum Watykańskiego

55
przez pap. Leona XIII zainspirowało wydawanie przez Gorres Gesselschaft
(1880) czasopisma „Historisches Jahrbuch" . Od roku 1900 zaczął się ukazy­
wać w Lowanium „Revue d'histoire ecclesiastique" , założony przez A. Gau­
che i publikujący pełną, systematyczną bibliografię światową do historii Ko­
ścioła. We Włoszech od 1902 r. ukazywały się „Miscelanea di Storia eccle­
siastica" , a we Francji od 1910 r. „Revue d'histoire de l'Eglise de France" .
Wreszcie od 1917 r. w Stanach Zjednoczonych zaczął się ukazywać „Catho­
lic historical Review" , a w Polsce od 1918 r. - wydawana przez ks. J. Fij ałka
- Polonia Sacra.
Na przełomie XIX i XX w. zaczęły się ukazywać liczne, specjalistyczne
encyklopedie teologiczne, które przynosiły olbrzymi materiał z zakresu hi­
storii Kościoła. Ojczyzną najlepszych takich encyklopedii była Francj a i tu
w 1902 r. A. Baudrillart, a następnie R. Aubert zaczęli wydawać kilkudzie­
sięciotomową Dictionnaire d'histoire et de geographie ecclesiastique (do 1990
- 20 tomów) . Encyklopedia ta j est dotąd jedyną w zakresie historii Kościo­
ła. Bardzo liczne encyklopedie teologiczne ukazywały się we wszystkich pra­
wie językach europejskich. W Polsce czołowe miejsce zajęła Encyklopedia
Kościelna Nowodworskiego (1873) w 33 tomach (1933 - ostatni) , zastępowa­
na ostatnio przez Encyklopedię Katolicką , wydawaną od 1973 r. przez Kato­
licki Uniwersytet Lubelski.
Badania historyczno-kościelne pomogły lepiej i głębiej zrozumieć pier­
wotne chrześcij aństwo (F. J. Dolger - t 1940) , spojrzeć na nowo i inaczej
na schizmę Focjusza (F. Dvornik t 1975) czy na problemy reformacji pro­
-

testanckiej (J. Lortz - t 1964) , jak też na Sobór Trydencki (H. Jedin -

t 1980) . W XX wieku ukazało się szereg wybornych podręczników uniwer­

syteckich prawie we wszystkich językach katolickiej Europy. Przodowały
w tym zakresie Niemcy i Francja. Największym powodzeniem cieszył się
Handbuch der Kirchengeschichte ks. Josepha Hergenrothera (t 1890) , wyda­
wany kilka razy i tłumaczony na inne języki. Został on zastąpiony przez
najlepszy podręcznik naszych czasów pod redakcją ks. H. Jedina, nowy
Handbuch der Kirchengeschichte w 10 woluminach (1962-1979) . Dużą war­
tość ma przedsoborowa wielotomowa Histoire de !'Eglise, zapoczątkowana
w 1935 r. przez A. Fliche'a i V . Martina.
Podczas gdy od początku XX w. metoda historyczno-krytyczna zyskiwała
coraz to pełniejsze obywatelstwo w pracach nad historią Kościoła, to w eg­
zegezie Pisma św. poj awiły się wyraźnie jej ograniczenia. Rozwój katolic­
kich nauk biblijnych po encyklice Providentissimus Deus (1893) pap. Leo­
na XIII był niewątpliwie poważny. W roku 1890 M. J. Lagrange założył
Ecole Biblique w Jerozolimie , a wydawane dwa czasopisma biblijne - „Re­
vue biblique" (od 1892) i „Etudes bibliques" (1900) przodowały tym nau­
kom w świecie katolickim. W Rzymie 7 V 1909 r. pap. Pius X założył Papie­
ski Instytut Biblijny, poszerzony przez pap. Piusa XI w 1932 r. o wydział
studiów nad starożytnym Wschodem.

56
 Przeszczepiona przez o . Lagrange'a do studiów biblijnych metoda kryty­
czna (La methode historique - 1903) i przyjęta następnie przez jezuitę
F. Hummerlauera (t 1914) , a także przez wydawców „Biblische Zeitschrift"
(od 1913) , spotkała się niebawem z gwałtownym sprzeciwem konserwaty­
stów biblijnych (L. Mechineau, L. Fonck) . Potępienie modernizmu i ten­
dencji liberalnych w naukach biblijnych przez dekrety Komisji Biblijnej
(1903) wpłynęło hamująco na dalszy rozwój nauk biblijnych. Metoda kryty­
czna została ograniczona z reguły do krytyki tekstu. Stąd nastąpiło tu po­
ważne opóźnienie katolickich badań biblijnych w stosunku do biblistyki pro­
testanckiej . Ta po przyjęciu metody historyczno-krytycznej (A. Wisy t 1940)
doprowadziła do redukcji całej rzeczywistości nadprzyrodzonej do płaszczy­
zny naturalizmu i pozytywizmu (L'Evangile et L' Eglise, 1902) . Przed tymi
nowoczesnymi metodami w badaniach biblijnych ostrzegała encyklika pap.
Benedykta XV Spiritus Paraclitus (1920) .
Pod wływem badań metodą krytyczno-historyczną nad źródłami kapłańs­
kimi Pięcioksięgu J . Wellhausen (t 1918) doszedł do utożsamienia księgi
prawniczej z Księgą Powtórzonego Prawa i ustalenia daty powstania kapłań­
skiego źródła na czasy po niewoli babilońskiej . To ułatwiło mu rozróżnienie
źródeł odzwierciedlaj ących etapy dziejów Izraela i wyznaczenie warstw lite­
rackich. W następstwie rewelacyjnych odkryć archeologicznych protestanci
H. Gunkel (t 1932) i H. Gressmann (t 1927) zainteresowali się formami
mów i gatunków literackich w szerokim kontekście starożytnego Wschodu.
Gressmann kładł większy nacisk na motywację form i na dobór odpowied­
nich materiałów z wykopalisk starożytnego Wschodu. Metoda gatunków li­
terackich znalazła krytyczną, ale pozytywną akceptację ze strony katolickich
egzegetów, a zwłaszcza M. J . Lagrange'a (t 1938) i jego szkoły. Na uwagę
zasługuje również protestancka „Formgeschichte Methode" , zastosowana do
ksiąg Starego i Nowego Testamentu. Chciała ona dać odpowiedź na pytanie,
jak ostateczny redaktor rozumiał zredagowane w wielką całość materiały,
jakie przyświecały mu cele w ostatecznej redakcji i jaką formę ostateczną
nadał swemu dziełu? Twórcą tej metody był M. Noth (1943), a współtwórcą
M. Dibelius (t 1947) w odniesieniu do ksiąg Nowego Testamentu. Jeszcze
dalej poszedł R. Bultmann (t 1976) , twórca egzystencj alizmu biblijnego.
To on w duchu teologii liberalnej podjął historyczną krytykę chrześcij ańst­
wa. Zgodnie z poglądami teologii dialektycznej uznał Chrystusa Pana wiary
za niezależnego od Chrystusa Pana historii.
W egzegezie katolickiej początkowo odniesiono się do tych metod i teo­
rii nieufnie, ale z biegiem czasu dostrzeżono w tych badaniach pozytywne
elementy, które mogą pomóc lepiej poznać Ewangelie synoptyczne. Metody
te po przeprowadzeniu częściowych krytycznych korektur okazały się do
przyjęcia (M. J. Lagrange, L. Cerfaux, P . Benoit) , a po 1940 r. zaczęto
wydawać pierwsze katolickie monografie, stosujące zwłaszcza metodę Form­
geschichte (Th. Soiron, E. Schick) .

57
 Dużym krokiem naprzód w rozwoju egzegezy katolickiej było powstanie
w 1927 r. trzeciej z kolei szkoły biblijnej - Studium Biblicum Franciscanum
w Jerozolimie, a także nowa encyklika papieska Divina afflante Spiritu
(1942) o biblijnych rodzajach literackich. W roku 1950 wyszły j eszcze dwa
dalsze dokumenty kościelne , a mianowicie instrukcja dla ordynariuszów w
sprawie wykładowców i nauczania Pisma św. w seminariach duchownych
(13 V) i encyklika pap. Piusa XII Humani generis (12 VIII) , a także oświad­
czenie Papieskiej Komisji Biblijnej z 1964 r. na temat „historycznej prawdy
Ewangelii" , która j eszcze raz przestrzegła egzegetów katolickich przed hi­
storyczno-krytyczną metodą.
Egzegeza katolicka wykorzystała nowe możliwości dalszych badań i za­
owocowała nowymi komentarzami do Pisma św. (ro.in . Niemcy - Herder­
-Kommentar; Polska - pallotyńskie komentarze do Starego i Nowego Testa­
mentu) , gruntownymi i nowymi teologiami biblijnymi czy wielkimi słowni­
kami i encyklopediami biblijnymi (Bibellexicon - 195 1 , Bibeltheologisches
Worterbuch - 1950) . Osiągnięcia katolickiej biblistyki obejmują prawie
wszystkie osiągnięcia nauk biblijnych i wyrażaj ą się również w biblijnych
czasopismach, przekładach tekstu, nowych introdukcj ach biblijnych i bardzo
licznych towarzystwach biblijnych. Po roku 1960 egzegeza ta podjęła pole­
mikę z tezami Formgeschichte i j ej zwolennikami w katolickiej egzegezie .

3. Rozwój teologii pastoralnej

Problem „dopasowania" teologii pastoralnej do nowych potrzeb spowo­

dował jej podział na hodegetykę, katechetykę i homiletykę oraz liturgikę.
Sama teologia pastoralna, dająca praktyczne pouczenia i wskazania dla
duszpasterzy, stawała się w I poł . XX w. coraz bardziej naukową dyscypliną
teologiczną. Największe jej postępy dały się zauważyć w zakresie duszpa­
sterstwa młodzieży, w głębszym zrozumieniu tajemnicy Kościoła i wspólnoty
parafialnej dla samourzeczywistnienia chrześcijanina we współczesnym świe­
cie, który stawał się bardziej obojętny albo wprost wrogi. W celu uchrześci­
janienia świata przedsiębrano coraz to nowe akcje w formie Akcji Katolic­
kiej (1925), katolickich organizacji robotniczo-młodzieżowych (Jeunesse
Ouvrere Chretienne, założona w 1919 przez J. Cardijna) , księży robotników
we Francji (ks. H. Godin - 1943) czy też licznych masowych organizacji
katolicko-społecznych w Stanach Zjednoczonych (m.in. National Council of
Catholic Men - ok. 1960 r. 8 mln członków, National Council of Catholic
Women - ok. 1960 r. 9 mln członków) .
Nowe podręczniki teologii pastoralnej V. Litharda (1929) , G. Stocchiera
(1932) i C. Nopelsa (1937) podejmowały problemy zaktywizowania laikatu
w narastającym apostolstwie Kościoła i wysunęły koncepcję udziału wspól-

58
noty w duszpasterstwie parafialnym. W Polsce nowe tendencje w teologii
pastoralnej podjął ks. Z. Pilch w podręczniku Nauka pasterzowania (1939) .
Do większych przełomowych zmian w pastoralnej doszło dopiero po
II wojnie światowej , kiedy to nastąpiło zrozumienie duszpasterskiej działal­
ności Kościoła i jej form (F. X. Arnold) . Postulatywne duszpasterstwo „od
ołtarza" (J. Pascher) znajdowało dużo zrozumienia. Wydany w latach 1964-
-1969 Handbuch der Pastoraltheologie reprezentował nowe podejście i „teo­
logiczną analizę sytuacji Kościoła" (K. Rahner) i postulował ustanowienie
„rad pastoralnych".
Na przełomie XIX i XX w. w katechetyce pojawiły się nowe problemy,
a więc zagadnienie osobowości katechety (E. Linde - 1896) i zaangażowania
całej osobowości ucznia w procesie nauczania i odbierania przez niego treści
w sposób aktywny i przeżyciowy (G. Kerschensteiner 191 1 , H. Gaudig
- -

1917) . Zalecano wprowadzenie metody pracy ręcznej do katechezy szkolnej

jako głównego środka dydaktycznego (B . Clemenz - 1923). Z uznaniem
spotkała się też metoda szkoły pracy naukowej (H. Gaudig 1917) , która
-

dążyła w nauczaniu do rozwoju indywidualnej osobowości ucznia, do obu­

dzenia w nim aktywności i samodzielności. W Polsce metodę tę propagował
ks. J. Roskwitalski (1923) i W. Gadowski (1930) . Katechetyka, ukierunko­
wana pedagogicznie i duszpastersko , podkreślała wartości religijnomoralne
środowiska rówieśniczego przez tworzenie stowarzyszeń o podobnym cha­
rakterze (W. Gadowski - 1910) . Podkreślano też rolę parafii j ako środowis­
ka wprowadzającego dziecko w Mistyczne Ciało Chrystusa.
Po roku 1930 we Francji i Niemczech zapoczątkowano w katechezie od­
nowę kerygmatyczną . Odnowa ta nawiązywała do teologii biblijnej i liturgii,
ale kerygma była podstawą katechezy. Przepowiadanie więc słowa Bożego,
a nie samych prawd religijnych, miało być głównym celem katechezy. Przez
katechezę chciano czynić to samo, co czynił Chrystus Pan, a więc pouczać o
Bogu, włączać ludzi przez sakramenty św. w Królestwo Boże (J. A. Jung­
mann 1936) . Akcentowano też moment teologiczny, dydaktyczno-meto­
-

dyczny i pedagogiczny (S . Kunowski - 1963) . W związku z tą reorientacją

katechetyki powstały próby opracowania nowych katechizmów. - mniej
udany Katechizm katolicki kard. P . Gasparriego (1930) , bardziej dostosowa­
ny do nowoczesnych postulatów Katechizm na użytek diecezji francuskich
(1940) oraz Katolicki katechizm dla biskupstw w Niemczech (1955) . Po
Soborze Watykańskim II podjęto dalsze próby opracowania nowych ka­
techizmów.
Tendencje neoscholastyczne w homiletyce, cechujące się doktrynaliz­
mem i dydaktyzmem, powstałe w II poł . XIX stulecia, musiały być przezwy­
ciężone. Służba bowiem ludziom w okresie masowego uprzemysłowienia w
formie kazania musiała ulec drastycznym zmianom. Encyklika pap. Bene­
dykta XV Humani generis (1917) postulowała odnowienie kaznodziejstwa.
Odnowę tę podjęły coraz to liczniejsze czasopisma homiletyczne oraz głośni

59
kaznodzieje katolickiego świata (bp P . W. Keppler - t 1926, abp
J. Teodorowicz - t 1938, bp O . Prohaska - t 1927) . Ci ostatni wzywali do
powrotu do homilii, a ruch liturgiczno-biblijny postulował dowartościowanie
w kaznodziejstwie nauk katechizmowych i tekstów liturgicznych, głoszonych
w formie homiletycznej . Były też próby wprowadzenia do kaznodziejstwa
aspektu kerygmatycznego. Po II wojnie światowej zwrócono uwagę na pod­
budowę dogmatyczną kerygmy i na pogłębienie „teologii słowa" . Większe
zmiany miały przyjść po Vaticanum II. Ten sobór położył akcent nade wszy­
stko na homilię i złączył ją ściśle z niedzielną i świąteczną służbą Bożą.
W wieku XX zyskała pełną samodzielność nowa dyscyplina naukowa -
liturgika, a milowym krokiem w j ej rozwoju była encyklika pap. Piusa XII
Mediator Dei (1947) , zdradzająca myśl o reformie liturgii. Dotychczas bo­
wiem zreformowano tylko chorał gregoriański i muzykę sakralną. Papież
Pius XII przez aprobatę licznych rytuałów w językach narodowych i wpro­
wadzenie nowego tłumaczenia Psałterza do Brewiarza, a nade wszystko
przez reformę liturgii Triduum Sacrum zapoczątkował wielkie reformy w
tym zakresie, które miał kontynuować Sobór Watykański II i posoborowe
inicjatywy Stolicy Apostolskiej .

§ 290. Sobór Watykański II. Synody biskupów

1 . Zwołanie i przebieg soboru

W dniu 25 I 1959 r. pap. Jan XXIII w czasie nabożeństwa stacyjnego u

św. Pawła za Murami zapowiedział publicznie zwołanie diecezjalnego syno­
du rzymskiego i soboru powszechnego. Ostatni synod rzymskiej prowincji
kościelnej odbył się za pap. Benedykta XIV (1725) , a ostatni sobór powsze­
chny - Vaticanum I zawiesił pap. Pius IX w 1870 r. Wprawdzie pap. Pius XI
po swoim wyborze nosił się z zamiarem „dokończenia" tego soboru i zasię­
gał w tej sprawie opinii kardynałów kurialnych i niektórych biskupów, a
grupie teologów powierzył opracowanie programu ewentualnego soboru, ale
faktycznie do wznowienia soboru nie doszło . Niektórzy podaj ą, że Pius XII
zamierzał w 1948 r. zwołać sobór powszechny i że prace przygotowawcze
doń zlecił Świętemu Oficjum. Prace te trwały do 1951 r . , ale ze względu na
różnorodność opinii zostały zawieszone.
Początkowo pap. Jan XXIII spodziewał się, że celem soboru będzie „za­
proszenie odłączonych wspólnot do wspólnego poszukiwania jedności" .
Okazało się jednak już w październiku 1959 r. , że cel soboru będzie inny,
że zostaną zaproszeni nań urzędowi obserwatorzy Kościołów i wspólnot
odłączonych od j edności ze Stolicą Apostolską. W encyklice Ad Petri cath-

60
edram (29 VI 1959) pap. Jan XXIII pisał , że celem soboru będzie nade
wszystko j edność Kościoła, zwłaszcza jedność między Kościołem a światem,
rewizja prawa kanonicznego, głoszenie prawdy, pokoju i miłości wśród na­
rodów, podkreślenie nauki o jedności Kościoła w jego zarządzie i służbie
Bożej , która ma służyć jedności „z odłączonymi braćmi" . Papież utworzył
Przedprzygotowawczą Komisję Soboru, a 18 VI 1959 r. kard. Tardini roze­
słał ankietę do 2 594 biskupów, 156 przełożonych generalnych oraz licznych
wydziałów teologicznych i katolickich uniwersytetów w sprawie przedmiotu
przyszłych obrad soboru. Olbrzymie materiały nadesłane w formie 2 812
„postulatów" zostały przepracowane przez Przedprzygotowawczą Komisję
Soboru i odpowiednie dykasterie Kurii Rzymskiej jako „proposita et mo­
nita" . Na podstawie motu proprio Superno Dei nutu (5 VI 1960) pap.
Jan XXIII utworzył Komisję Przygotowawczą Soboru, a na jej czele stanął
abp P. Felici. Utworzono wówczas 10 komisji wraz z Sekretariatem dla
Spraw Jedności Chrześcijan z o . A. Bea na czele , które miały przepracować
materiały Przedprzygotowawczej Komisji w formie wniosków „schemata"
pod obrady soboru.
Od 16 VI 1960 r. pracom tym patronowała Komisj a Centralna, w której
skład obok 10 przewodniczących komisji weszło 102 członków i 29 dorad­
ców. Do końca 1961 r. liczba członków Komisji Centralnej wzrosła do 827
osób, z czego prawie 2/3 stanowili Europejczycy. Komisj a ta przygotowała
łącznie 73 schematy, z których większość w trakcie dyskusji soborowej
uznano za zbyteczne. Komisja działała przez 2 lata, na skutek czego okazało
się, że Vaticanum II było najlepiej przygotowanym soborem powszechnym.
Pewne wątpliwości wzbudził synod rzymski, otwarty 24 I 1960 r. przez
pap. Jana XXIII i przeprowadzony w duchu tradycyjnym bez kontekstu eku­
menicznego . Uchwały i statuty tego synodu okazały się w dużej mierze prze­
starzałe. Nic dziwnego, że wiele wypowiedzi znaczących hierarchów kościel­
nych postulowało „rozwiązanie problemów, jakie niesie ze sobą ogromny
postęp świata" (episkopat Francji) , urzeczywistnienia powszechności Koś­
cioła (kard. J . Frings) , przeprowadzenie decentralizacji jego zarządu (kard.
B . Alfrink) , wyjaśnienia funkcji episkopatu świata w stosunku do prymatu
papieskiego (kard. G . Montini) czy też, „by Kościół głosił Chrystusa tak,
by [ . . . ] uwzględniał teraźniejszość, nowe warunki i formy życia współczesne­
go na świecie, które otwarły drogi nowe do apostolstwa katolickiego" (kard.
S. Wyszyński) . Czy wreszcie , by „pokazać prawdę tak, żeby ona wzięła czło­
wieka współczesnego, żeby do niego trafiła" (bp K. Wojtyła) .
W dniu 25 XII 1961 r. pap. Jan XXIII konstytucją apostolską Humanae
salutis zwołał XXI Sobór Powszechny Vaticanum II do Bazyliki św. Piotra
w Rzymie, a nieco później wyznaczył 11 X 1962 r. jako dzień jego uroczy­
stego otwarcia. Na sobór zaprosił papież wszystkich biskupów katolickich
obrządków i przełożonych generalnych zakonów męskich. Za pośrednic­
twem Sekretariatu dla Spraw Jedności Chrześcij an na sobór zaproszono w

61
roli urzędowych obserwatorów przedstawicieli Kościołów i wspólnot nie bę­
dących w jedności ze Stolicą Apostolską. Dzięki temu zaproszeniu przybyli
na sobór już w 1962 r. przedstawiciele Kościoła anglikańskiego, którego
głowa - abp Canterbury G. F. Fisher, j eszcze 2 XII 1960 r. wizytował papie­
ża w Rzymie, prof. E. Schlink - przedstawiciel Kościoła ewangelickiego w
Niemczech, a także przedstawiciele Światowego Związku Kościołów Lute­
rańskich i Reformowanych oraz Światowej Rady Kościołów z Genewy i Ro­
syjskiego Kościoła Prawosławnego. W późniejszych latach soboru liczba
urzędowych przedstawicieli tych Kościołów i wspólnot wzrosła z 31 do 93 ,
reprezentujących 28 Kościołów i wspólnot chrześcijańskich. Brali oni udział
w posiedzeniach soboru i cotygodniowych spotkaniach z prawem przekazy­
wania swoich uwag. Ich rady zasięgały również komisje soborowe, biskupi i
teologowie.
Zgodnie z wytycznymi pap. Jana XXIII (6 VIII 1962) soborowi miało
przewodniczyć „prezydium" 10 kardynałów, wśród których był prymas Pols­
ki Stefan Wyszyński . Dziesięć stałych komisji miało przedkładać pod obrady
soboru schematy, zmodyfikowane zgodnie z życzeniem jego uczestników.
Wśród członków tych komisji byli teologowie specjaliści („periti") i katolicy
świeccy. Porządek ten był później nieco zmieniony. Dnia 1 1 X 1962 r. pap.
Jan XXIII w obecności ok. 2540 ojców dokonał otwarcia soboru. Z Europy
Zachodniej pochodziło 40,98% uczestników, 13% ze Stanów Zjednoczo­
nych i Kanady, 22% z Ameryki Łacińskiej , po 10% z Azji i Afryki,
3 ,5% ze świata arabskiego i 2,5% z Oceanii i Australii. Z Europy komuni­
stycznej na sobór przybyło 159 biskupów, w tym 80 Polaków. Początkowo
ze Związku Sowieckiego, Chin, Wietnamu i Albanii nie przyjechał żaden
biskup. W następnych latach trwania soboru liczby te uległy zmianie, a licz­
ba biskupów ze świata komunistycznego wzrosła.
Od początku obrad soboru ojcowie podzielili się na „większość" i
„mniejszość" . „Większość" , reprezentowana głównie przez episkopaty euro­
pejskie i północnoamerykańskie, trzymała się linii pap. Jana XXIII, była
wyczulona na realia świata współczesnego , dostosowania się do niego i
otwarta na dialog ekumeniczny, sterowała głównie ku problemom pastoral­
nym i praktycznej działalności oraz wypowiadała się przeciwko centralizacji
władzy w Kościele . „Mniejszość" prezentowała Kuria Rzymska oraz episko­
paty Włoch, Ameryki Łacińskiej i Hiszpanii; przywiązana do stabilności i
tradycji opowiadała się za integralnym depozytem wiary i skupiała się wokół
Coetus Internationalis Patrum. Przypominała ona podstawowe prawdy wia­
ry, czuwała nad dojrzałością tekstów soborowych.
Dnia 22 X 1962 r. ojcowie soboru rozpoczęli dyskusję nad schematem o
liturgii. Dyskusja ta trwała do 14 XI, kiedy to schemat został przyjęty
(2 162 głosy tak, 46 przeciw) . Przyjęty schemat zalecał dopasowanie mo­
dłów brewiarzowych do duchowości kleru diecezjalnego i bogatszy wybór

62
czytań z Pisma św. , reformę kalendarza liturgicznego z podkreśleniem jego
chrystocentryzmu , a także zalecał reformę muzyki i sztuki sakralnej .
Dnia 14 XI 1962 r. ojcowie rozpoczęli debatę nad schematem o źródłach
objawienia. Po tygodniowej dyskusji 1368 ojców wypowiedziało się za, a
822 przeciwko ponownemu opracowaniu schematu. Na jego tle rozgorzała
polemika między Instytutem Biblijnym a Uniwersytetem Laterańskim. W
dalszej kolejności (21-26 XI) przedyskutowano schemat o środkach masowe­
go przekazu, opracowany przez Sekretariat Społecznych Środków Przekazu.
Postulował on pozytywne ustosunkowanie się Kościoła do nich, wskazywał
na duże możliwości wykorzystywania ich do apostolatu, ale i na niebezpie­
czeństwa, które niosły. W dyskusji postulowano pogłębienie teologiczne i
socjologiczne schematu (kard. S. Wyszyński) . Za przyjęciem schematu wy­
powiedziało się 2138 ojców, przeciw 15 z pewnymi jego skrótami i uzupeł­
nieniami.
W dniu 26 XI dyskusja soborowa skupiła się na schemacie o jedności
Kościoła, który 2 068 głosami (przeciwko 36) został odesłany do przepraco­
wania. Z dniem 1 XII rozpoczęto dyskusję nad schematem O Kościele,
opracowanym przez Komisję Teologiczną. Stał się on przedmiotem głębo­
kiej i wszechstronnej dyskusji wśród „periti" i konsultorów. I ten schemat
odesłano do nowego przepracowania. Podczas tej sesji zredukowano liczbę
schematów soborowych z 70 do 20. W dniu 8 XII 1962 r. pap. Jan XXIII
uroczyście zamknął pierwszy okres soboru, a 3 VI 1963 r. zmarł . Jeszcze
11 IV t.r. zdążył ogłosić głośną encyklikę Pacem in terris.
W dniu 22 VI 1963 r. na Stolicy Apostolskiej zasiadł pap. Paweł VI,
który już w dniu swego wyboru ogłosił kontynuowanie soboru od 29 IX.
Przez cały czas działały komisje i podkomisje soborowe. Sesja druga
(29 IX-4 XII 1963) była nietypowa i zdominowana przez dyskusję nad sche­
matem O Kościele, przepracowanym przez wybitnych teologów. Kontrower­
sje ześrodkowały się wokół kolegialności episkopatu, wprowadzenia stałego
diakonatu i kwestii włączenia mariologii do tego schematu. Próbne głosowa­
nie w dniu 30 X wykazało , że większość ojców wypowiedziała się pozytyw­
nie na temat dyskutowanych problemów (1 808 tak, 336 przeciw) . W czasie
debaty nad tym schematem znaczący głos zabrał patr. melchicki Antiochii i
Aleksandrii, Maximos IV Saigh. W dniach 18 XI-2 XII ojcowie przedysku­
towali schemat o ekumenizmie i odesłali go do nowego przepracowania,
zwłaszcza w kwestii stosunku do Żydów i wolności sumienia. Dnia 21 XI
pap. Paweł VI poszerzył komisje soborowe z 25 do 30 członków, a 30 t.m.
powiększył uprawnienia pastoralne biskupów. Dzień później (22 XI) sobór
przyjął konstytucję o liturgii (2 158 tak, 19 nie), dekret o społecznych środ­
kach przekazywania myśli (1 960 tak, 164 nie, 27 wstrzymało się od głosu) .
Dnia 4 XII pap. Paweł VI promulgował obydwa dokumenty soborowe.
Zanim zebrała się trzecia sesja soboru (14 IX-21 XI 1964) pap. Paweł VI
odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej w celu zaakcentowania otwartego i Io-

63
jalnego dialogu ekumenicznego i zaangażowania się Stolicy Apostolskiej na
rzecz pokoju. W dniu 6 VIII t.r. ogłosił encyklikę Ecclesiam suam, której
dał tytuł : O drogach, którymi Kościół katolicki powinien kroczyć w dobie
obecnej przy pełnieniu swojej misji. Encyklika promowała realizację głów­
nych założeń aggiornamento pap. Jana XX.III i przestrzegała przed „nowoś­
ciami", które zrywały radykalnie z tradycj ą Kościoła i narzucały mu nowe
formy życia, a także podkreślała dialog „jako pewien sposób pełnienia -
obowiązków apostolskich i za narzędzie zjednoczenia". W dniu 14 IX w
otoczeniu 2,5 tys. ojców pap. Paweł VI otworzył trzecią sesję soboru. Była
to szczególnie owocna sesja; przedyskutowano 16 schematów i aneksów, do
których wprowadzono liczne poprawki. Nie brakło dramatycznych momen­
tów odwoływania się do decyzji papieskich. Dotyczyły one dyskusji nad ko­
legialnością, ekumenizmem oraz obecnością Kościoła w świecie współczes­
nym. Przy burzliwej dyskusji omówiono schemat o Kościołach wschodnich,
apostolstwie świeckich, kapłanach i zakonnikach, a także o seminariach du­
chownych i rodzinie chrześcijańskiej . Na zakończenie tej sesji ojcowie przy­
jęli, a pap. Paweł VI promulgował , konstytucję dogmatyczną o kościele
(Lumen gentium 21 XI 1964), dekret o ekumenizmie i Kościołach wschod­
-

nich katolickich. Poważnym zgrzytem na tej sesji („czarny tydzień") było

dołączenie do konstytucji o Kościele Wstępnej noty wyjaśniającej, jak należy
rozumieć poprawki naniesione do rozdziału trzeciego (2 134 tak, 10 nie) ,
odłożenie głosowania nad deklaracją o wolności religijnej na skutek petycji
400 biskupów z Włoch, Hiszpanii i Portugalii, a także wprowadzenie kilku
poprawek do dekretu o ekumenizmie. Zmiany te zalecił pap. Paweł VI „wy­
łącznie przez szacunek dla mniejszości soborowej" .
Na początku grudnia 1964 r. papież udał się w podróż apostolską na
Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny do Bombaju, a 24 I 1965 r. doko­
nał promocji 27 nowych kardynałów, reprezentuj ących 4 kontynenty i 20
narodów świata, podnosząc ich liczbę do 103 osób. Dnia 8 IV papież utwo­
rzył Sekretariat dla Spraw Niewierzących, a jego kierownictwo zlecił kard.
F. Kenigowi z Wiednia. Problemowi pokoju światowego poświęcił encyklikę
Mense Majo (29 IV), a 3 IX wydał encyklikę Mysterium fidei, poświęconą
doktrynie i kultowi Najśw. Sakramentu. Wreszcie, już po otwarciu 4 sesji
soboru, ukazało się 15 IX motu proprio Apostolica sollicitudo, powołujące
do życia stały synod biskupów przy Stolicy Apostolskiej .
Ostatnia sesja soboru (14 IX-8 XII 1965) miała charakter spokojny i
wykończający dotychczasowe schematy. Kontrowersyjna uprzednio deklara­
cj a O wolności religijnej oceniona została teraz przez ojców jako bardzo
dojrzała, otwarta i nowatorska. Nowy projekt konstytucji duszpasterskiej
O Kościele w świecie współczesnym, w którego treść poważny wkład wnieśli
m.in polscy arcybiskupi K. Wojtyła z Krakowa i B . Kominek z Wrocławia,
został dopracowany i stanowił znakomitą podstawę do refleksji soboru nad
problemami współczesnymi świata. Dyskusją objęto i pozostałe schematy,

64
które były przepracowane. W dniu 28 X ojcowie soboru przegłosowali, a
pap. Paweł VI promulgował dekret O pasterskich obowiązkach biskupów w
Kościele, O przystosowanej odnowie życia zakonnego (Perfectae caritatis) ,
O formacji kapłańskiej ( Optatam totius) oraz dekaracje : O wychowaniu
chrześcijańskim ( Gravissimum educationis) , O stosunku Kościoła do religii
niechrześcijańskich (Nostra aetate) . W dniu 18 XI przyjęto i promulgowano
konstytucję dogmatyczną O Objawieniu Bożym (Dei Verbum) i dekret
O apostolstwie świeckich (Apostolicam actuositatem) . Wreszcie 7 XII ojco­
wie przyjęli konstytucję duszpasterską O Kościele w świecie współczesnym
(Gaudium et spes) , dekrety: O posłudze i życiu kapłańskim (Presbyterorum
ordinis) i O działalności misyjnej Kościoła (Ad gentes) oraz deklarację
O wolności religijnej (Dignitatis humanae) .
W dniu 4 XII w Bazylice św. Pawła za Murami odbyło się uroczyste
pożegnanie obserwatorów soboru, a 6 XII pap. Paweł VI ogłosił reformę
Świętego Oficjum, któremu nadał nową nazwę Kongregacja Doktryny Wia­
ry. W dniu 7 XII Rzym i Konstantynopol ogłosiły zniesienie wzajemnych
ekskomunik z 1054 r . , a 8 XII w uroczystość Niepokalanego Poczęcia NMP
nastąpiło uroczyste zamknięcie XXI Soboru Powszechnego. W uroczystości
tej wzięło udział 81 delegacji rządowych i 9 międzynarodowych. W czasie
tej uroczystości ojcowie soboru skierowali orędzia do polityków, uczonych i
twórców kultury, do kobiet, ubogich i cierpiących oraz do młodzieży. Przy
tej okazji pap. Paweł VI poświęcił kamień węgielny pod nowy kościół w
Rzymie pw. NMP Matki Kościoła.

2. Konstytucje, dekrety i deklaracje soboru

Centralnym zagadnieniem Soboru Watykańskiego II był Kościół , stąd

konstytucja dogmatyczna Lumen gentium, poświęcona Kościołowi, stanowi­
ła fundament odnowy całego życia kościelnego. Wszystkie pozostałe doku­
menty soborowe mają wyraźne powiązanie z tą konstytucją. Już w 1962 r.
ojcowie soboru wyrazili życzenie, by konstytucj a o Kościele była centralnym
dokumentem soboru. Nawiązywali oni do książki biskupa protestanckiego
O. Dibeliusa Stulecie Kościoła (1927). Stuleciem tym miał być wiek XX , a
Kościół miał się stać w nim głównym przeżyciem dla wszystkich chrześcijan.
Nie bez znaczenia dla tych idei była encyklika pap. Piusa XII Mystici Corpo­
ris Christi (1947) . Teologia 20. i 30. lat tego wieku wyraźnie przeciwstawiała
„Kościół miłości" „Kościołowi prawa" , a idea ta była żywotna zarówno w
katolicyzmie, j ak i w protestantyzmie. Podkreślała ona kolegialność w zarzą­
dzie Kościoła, dowartościowywała Kościoły lokalne (diecezje) , rolę kapłań­
stwa powszechnego świeckich w życiu Kościoła. To „stulecie Kościoła" było
nie tylko nowym doświadczeniem, ale i poszukiwaniem „jednego, świętego,
katolickiego i apostolskiego Kościoła", zwłaszcza w kręgu Una Sancta. Te

5 - Historia Kościoła cz. 8 65

poszukiwania - oparte na głębokich biblijnych badaniach - prowadziły do
wzrostu ruchu ekumenicznego. Dostrzegano również Kościół widzialny, ale
ten, który przez Wcielenie Syna Bożego objął wszystkie ludzkie słabości i
ograniczenia, pielgrzymował pod znakiem krzyża. Było to inne spojrzenie
na Kościół , w którym dotąd widziano „doskonałą społeczność" .
To nowe teologiczne spojrzenie na Kościół podjął sobór, kontynuując
w ten sposób dyskusję rozpoczętą j eszcze na Soborze Watykańskim I.
Wszak schemat tego soboru o Kościele obejmował 15 rozdziałów, a prze­
dyskutowano i przyjęto tylko rodział 1 1 . o urzędzie Piotrowym w Koś­
ciele. Pierwotny schemat o Kościele , przedłożony pod obrady ojców soboru
(23 XI 1962) obejmował 11 rozdziałów i był przedmiotem dyskusji aż do
19 XI 1964 r. Uroczyste przyjęcie dokumentu odbyło się 21 XI 1964 r.
(2 151 tak, 5 wstrzymujących się) . Konstytucja soborowa o Kościele obej­
muje 8 rozdziałów i 69 paragrafów. Mówi ona o tajemnicy Kościoła, ludzie
Bożym, hierarchicznej j ego strukturze, wiernych, powszechnym powołaniu
do świętości, życiu zakonnym, końcowym charakterze pielgrzymującego Ko­
ścioła i j ego jedności, a także o „błogosławionej Dziewicy Bogarodzicy Ma­
ryi w tajemnicy Chrystusa i Kościoła" . „Chrystus jest światłością narodów,
a Kościół w Chrystusie j est niejako sakramentem, czyli znakiem i narzę­
dziem wewnętrznego zjednoczenia z Bogiem i jednością całego rodzaju
ludzkiego" (I, 1) .
Druga konstytucja soborowa Sacrosanctum Concilium , poświęcona litur­
gii (4 XII), była uwieńczeniem rozwij ającego się w XX w. ruchu liturgiczne­
go i pragnienia modlitwy. Powstałe liczne ośrodki odnowy - reprezentowane
przez wielkich mężów modlitwy, czasopisma, sztukę i literaturę - miały
ogromny wpływ na mnisze klasztory, które poszukiwały nowej formy życia
religijnego. Narastający ruch liturgiczny w Niemczech i Austrii, a także we
Francji, Belgii i w Polsce znajdował wielu zwolenników wśród młodzieży i
w jej organizacj ach, wyrażał się w modlitwie, medytacji i śpiewie. W liturgii
odnaleziono ponownie żywotne piękno i jego siłę . Duże znaczenie w tym
zakresie miały historyczne badania nad dziej ami rzymskiej liturgii, które
znalazły apogeum w Missarum sollemnia (1949) J. A. Jungmanna. Powstałe
liczne centra odnowy liturgicznej w Holandii, Belgii, Francji, Austrii i Niem­
czech wprzęgały liturgię w działalność duszpasterską i katechetyczną oraz
we wspólnotową modlitwę. Idee te znalazły również głęboki oddźwięk w
encyklice pap. Piusa XII Mediator Dei (1947) i w reformie liturgii Wielkiego
Tygodnia ( 1955) oraz wprowadzeniu języków narodowych do Rytuału .
Przygotowany schemat o liturgii stał się przedmiotem dyskusji od dnia
22 X 1962 r. Wniosła ona stosunkowo niewiele poprawek i 4 XII 1963 r.
schemat został uroczyście przyjęty przez ojców soboru (2 147 tak, 4 nie) .
Konstytucja dzieli się na 8 rozdziałów i 30 paragrafów. Podaje ona pojęcie
liturgii i j ej znaczenie w życiu Kościoła. Mówi też o liturgicznym wychowa­
niu i czynnym udziale w niej , a także podaje podstawowe reguły jej odnowy

66
o charakterze teologicznym i duszpasterskim. Rozdział drugi konstytucji
mówi o świętej tajemnicy Eucharystii. Dalsze rozdziały poświęcone są sa­
kramentom i sakramentaliom (rozdz. 3), pacierzom kapłańskim (rozdz. 4) ,
rokowi liturgicznemu (rozdz. 5) , muzyce sakralnej (rozdz. 6) i sztuce sakral­
nej (rozdz. 7) .
Najważniejszym narzędziem, które miało zbliżyć liturgię do współczes­
ności, były języki narodowe . Dokumenty soborowe nie kasowały języka ła­
cińskiego w liturgii, ale zezwalały w szerokim zakresie na używanie w niej
języka macierzystego. Artykuł 36. tej konstytucji stwierdzał , że „we mszy
św. i przy sprawowaniu sakramentów i w innych częściach liturgii używanie
języka ojczystego nierzadko może być bardzo pożyteczne dla wiernych, mo­
żna mu przyznać więcej miejsca" . Reformy obrzędów liturgicznych dotyczy­
ły wyłącznie obrządku rzymskiego. Wspólnotę ludu Bożego w liturgii pod­
kreślała wprowadzona ponownie koncelebracja oraz zezwolenie na komunię
św. pod dwoma postaciami. Szczególne znaczenie miało wprowadzenie czy­
tań ze wszystkich ksiąg świętych i śpiewów międzylekcyjnych ze wszystkich
Psalmów.
Konstytucja dogmatyczna Dei Verbum - O Objawieniu Bożym (18 XI 1965)
była niewątpliwie dojrzałym owocem rozwoju nauk biblijnych. Milowymi kroka­
mi tego rozwoju były: encyklika pap. Leona XIII Providentissimus Deus
(1893) , założenie Instytutu Biblijnego w Rzymie (1909) , Ecole Biblique w
Jerozolimie (1890) i encyklika pap. Piusa XII Divina afflante Spiritu (1943).
Schemat konstytucji był przedmiotem dyskusji soborowej od 14 XI 1962 r. ,
a przyjęty został 29 X 1965 r . (2 344 tak, 6 nie) . Obejmuje on 6 rozdziałów
na temat: O samym Objawieniu (rozdz. 1), Przekazywanie Objawienia Bo­
żego, czyli O piśmie św. i Tradycji (rozdz. 2) , Boskie natchnienie Pisma św.
i jego interpretacja (rozdz. 3), Stary Testament (rozdz. 4) , Nowy Testament
(rozdz. 5) , Pismo św. w życiu Kościoła (rozdz. 6) . „Tradycj a święta i Pismo
święte ściśle ze sobą się łączą i wiążą. Obydwoje bowiem wypływają z tego
samego źródła Bożego i zespalają się w jedno i dążą do tego samego celu"
(KO Il, 9).
Czwarta i ostatnia konstytucja soborowa to konstytucja duszpasterska
O Kościele w świecie współczesnym - Gaudium et spes (7 XII 1965). Pierw­
szy raz na przestrzeni 2 tysięcy lat Kościół podjął na soborze dialog ze świa­
tem współczesnym. Przypomnijmy, że w 1633 r. Święte Oficjum potępiło
jako herezję doktrynę Galileo Galilei, który za Mikołaj em Kopernikiem
przyjmował, że ziemia obraca się wokół słońca. Dopiero w 1822 r. ta błędna
decyzja została odwołana przez Stolicę Apostolską. Ten negatywny stosu­
nek do świata osiągnął swoje apogeum w Syllabusie pap. Piusa IX (1864) ,
który potępił „współczesne błędy" . Chociaż rzeczywiście wiele błędów zo­
stało potępionych, to dokument ten nie stanowił pozytywnego wydarzenia
w rozwoju nowożytnej kultury, a to dlatego, że „miał wydźwięk zupełnie
negatywny" . Było coś tragicznego w tym, że Stolica Święta w sojuszu z reak-

67
cyjnymi tronami usztywniała swój negatywny kurs i odrzucała wszelkie wy­
siłki zmierzające do pogodzenia politycznych problemów z wiarą. Syllabus
uważał, że jest nie do pogodzenia z wiarą zdanie , „że Biskup Rzymu może i
powinien pogodzić się i dostosować do postępu z liberalizmem i nowoczesną
kulturą" (Denz. 1780) . Trzeba też podkreślić, że potępione przez pap . Grze­
gorza XVI „wolności mieszczańskie" (1832) stanowią dzisiaj nie tyle postula­
ty nowoczesnego katolika, ile przyjęte przez teologię i wiarę podstawowe
formy godności osoby ludzkiej . Toteż ojcowie soboru stwierdzali, że decyzje
pap. Grzegorza XVI, Piusa IX i Piusa X nie miały charakteru wypowiedzi
nieomylnych.
Konstytucja duszpasterska O Kościele w świecie współczesnym była jedy­
nym dokumentem soborowym, który się zrodził w czasie trwania soboru.
Komisje przygotowawcze nie opracowały w tym zakresie żadnego schematu.
Ideę tej konstytucji pierwszy nakreślił kard. Suenens z Brukseli (4 XII 1962) ,
a jej współtwórcami byli m.in. metropolita krakowski Karol Wojtyła i abp
wrocławski Bolesław Kominek. Ten pierwszy zabierał głos na ten temat na
auli soborowej około 10 razy, a propozycje zgłaszał na piśmie. Dopiero w
styczniu 1963 r. powstała Komisja Soborowa, która miała za zadanie przy­
gotowanie 17. schematu O obecności Kościoła w świecie współczesnym.
Schemat był gotowy jesienią tegoż roku i stał się przedmiotem dysku­
sji do 1965 r. Uroczyście został przyjęty 7 XII 1965 r. (2 308 tak, 70 nie).
Konstytucja ta j est najobszerniejszym dokumentem soboru. Składa się z 93
artykułów, zawartych w 9 rozdziałach. W wykładzie wprowadzającym kon­
stytucja prezentuje „sytuację człowieka w świecie dzisiejszym" . Część pierw­
sza konstytucji obejmuje 4 rozdziały i artykuły od 11 do 45 ; stanowi wielki
dialog Kościoła ze światem na temat „godności osoby człowieka" (rozdz. 1),
„wspólnoty ludzkiej " (rozdz. 2) „aktywności ludzkiej w świecie" (rozdz. 3) i
„zadań człowieka w świecie współczesnym" (rozdz. 4) .
Druga część konstytucji omawia „niektóre bardziej palące problemy" i
składa się 75 rozdziałów. Podkreśla ona „godność małżeństwa i rodziny" w
nowoczesnej cywilizacji (rozdz. 1). Podjęła temat „należytych sposobów
podnoszenia poziomów kultury" , akcentuj ąc niektóre „pilniejsze zadania
chrześcijan w dziedzinie kultury" (rozdz. 2) . Dalsze rozdziały tej wspaniałej
konstytucji dotyczą życia gospodarczo-społecznego" (rozdz. 3), „życia wspól­
noty politycznej " (rozdz. 4) i „potrzeby umacniania pokoju i rozwij ania
wspólnoty narodów" (rozdz. 5). Ta konstytucja podjęła problem ateizmu,
zaliczaj ąc go „do najpoważniejszych spraw doby obecnej" (art. 19) , ale rów­
nocześnie stwierdzała, że „uznanie Boga nie sprzeciwia się godności człowie­
ka, skoro godność ta na samym Bogu się zasadza" (art. 21) .
Obok czterech konstytucji Sobór Watykański II wydał nadto 8 dekretów
o charakterze reformistycznym. Jako pierwszy ojcowie przyjęli dekret Inter
mirifica O społecznych środkach przekazywania myśli (4 XII 1963) . Obej­
-

muje on 2 rozdziały, poświęcone nauce Kościoła na ten temat (rozdz. 1)

68
i włączeniu tych społecznych środków w duszpasterską działalność Kościoła
(rozdz. 2) . Dekret zalecał zatem popieranie i rozwój prasy katolickiej , „pro­
dukcję i rozpowszechnianie filmów, służących godziwej rozrywce, kulturze
i sztuce" , zalecał „skuteczną pomoc transmisjom radiowym i telewizyjnym",
zadbanie, by „również teatr od dawna ceniony [ . . ], służył doskonaleniu
.

człowieka i j ego moralności" (art. 14) . Dekret głosił , że „w dziedzinie sztu­

ki, nauki katolickiej i obyczajowości przygotować przede wszystkim ludzi
świeckich" (art. 15) . Ojcowie soboru wyrazili życzenie, by przy Stolicy Świę­
tej został utworzony Sekretariat do Spraw Prasy i Widowisk, co zrealizował
pap. Paweł VI, powołując go do życia w 1964 r.
Dekret O pasterskich zadaniach biskupów - Christus Dominus, obejmu­
je 3 rozdziały i 44 artykuły. Podejmuje tematy: „biskupi w stosunku do
całego Kościoła" (rozdz. 1). „biskupi w stosunku do Kościołów partykular­
nych" (rozdz. 2) i „współpraca biskupów dla wspólnego dobra większej iloś­
ci kościołów" (rozdz. 3) . Dekret postuluje utworzenie rady biskupów przy
papieżu, reformę Kurii Rzymskiej , reformę i reorganizację metropolii i die­
cezji, współpracę biskupa z kapłanami (Rady Kapłańskie) , a także współ­
pracę biskupów dla dobra całego Kościoła. Dekret ten stał się podstawą.
powołania do życia w 1965 r. stałego synodu biskupów przy Stolicy Apo­
stolskiej .
Dekret O Kościołach wschodnich - Orientalium Ecclesiarum (21 XI 1964)
dotyczy Kościołów wschodnich, które pozostają w pełnej łączności ze Stoli­
cą. Apostolską. Mówi on o Kościołach partykularnych Wschodu i ich obrząd­
kach, obowiązku zachowania dziedzictwa tych Kościołów, uprawnieniach i
roli patriarchów, szafarstwie sakramentów i kulcie religijnym. Dekret poda­
je też wytyczne „obcowania z Braćmi kościołów odłączonych" . Przyjęto go
2 110 głosami tak i 39 nie. Przygotowany schemat dekretu był ostro krytyko­
wany, stąd został on przepracowany i przez większość biskupów wschodnich
zaakceptowany.
Dekret O misyjnej działalności Kościoła - Ad gentes (7 XII 1965) ma
charakter teologiczno-duszpasterski. Składa się z 6 rozdziałów i 41 artyku­
łów. Pod względem teologicznym dekret stanowi pogłębienie i dokończenie
konstytucji dogmatycznej O Kościele zarówno w spojrzeniu na misyjny cha­
rakter Kościoła, jak też i na teologię Kościoła. Dekret daje konkretne wska­
zania dla rozwoju katolickich misji, ostatecznego przezwyciężenia „okcyden­
talizacji" i „kolonializmu kościelnego" przez uznanie pełnej samodzielności
i dojrzałości Kościołów Afryki i Azji. Dekret zatem podaje „zasady doktry­
nalne misji" , a w dalszych rozdziałach traktuje „o dziele misyjnym" (rozdz. 2) ,
Kościołach partykularnych (rozdz. 3) , misjonarzach (rozdz. 4) , organiza­
cji działalności misyjnej (rozdz. 5) i współpracy na tym polu (rozdz. 6) . W
dekrecie tym ojcowie zgłosili postulat reformy Kongregacji Rozkrzewiania
Wiary i wyrazili życzenie, by w misjach wzięły udział poszczególne konfe­
rencje biskupów. Dekret został przyjęty uroczyście 2 394 głosami tak, 5 nie.

69
 Dekret O apostolstwie świeckich - Apostolicam actuositatem (18 XI 1965)
podaje na wstępie teologię laikatu i obejmuje 6 rozdziałów i 33 artykuły.
Rozdziały te mówią „o powołaniu świeckich do apostolstwa" (rozdz. 1),
celach i różnych dziedzinach, i formach tego apostolstwa (rozdz. 2-3), po­
rządku działalności apostolskiej (rozdz. 5) i przygotowaniu do apostolstwa
(rozdz. 6) . To świeccy maj ą zadanie przeprowadzenia chrześcijańskiej odno­
wy, a ich świadectwo w rodzinie, wśród młodzieży, w pracy i spoczynku, w
ojczyźnie i we wspólnocie narodów, a także we wspólnotach kościelnych -
w parafii i diecezji - ma być zaczynem tej odnowy. Dekret podkreśla związki
laikatu z hierarchią kościelną, ale pozostawia mu pełną swobodę działania.
W realizacji dekretu pap. Paweł VI utworzył specjalną Radę Świeckich przy
Stolicy Apostolskiej (1967) . Dekret przyjęto 2 305 głosami tak i 2 nie.
Dekret O posłudze i życiu kapłańskim (Presbyterorum ordinis) stanowi
wykończenie konstytucji dogmatycznej o Kościele. Zajął się zadaniami, ja­
kie ciążą na kapłanach pracujących w duszpasterstwie (7 XII 1965) . Ojcowie
soboru uświadomili sobie wagę odnowy życia kapłańskiego, a ostateczny
tekst dekretu zawiera tylko zarys tego, co sobie życzyli. Po wprowadzeniu
teologicznym rozdział pierwszy podjął temat „prezbiterat w posłannictwie
Kościoła" , podkreślił istnienie specjalnego urzędu kapłaństwa w Kościele" ,
a następnie - w dwóch obszernych rozdziałach - przedstawił posługę prezbi­
terów i ich życie. Trzeba przypomnieć, że soborowa Komisja dla Dyscypliny
Kleru i Chrześcijańskiego Życia Wiernych przygotowała w tym zakresie aż
17 schematów, a ostateczny tekst dekretu został przyjęty 2 390 głosami tak,
przy 4 nie.
Krótszy od poprzedniego dekret O formacji kapłańskiej ( Optatam totius)
z 28 X 1965 r. w 7 rozdziałach i 22 artykułach podjął następujące zagadnie­
nia: „sposób ustalenia metod formacji kapłańskiej dla poszczególnych naro­
dów" (art. 1), „intensywniejsze budzenie powołań kapłańskich" (art. 2) ,
„organizacj a i przepisy dla seminariów duchownych" (art. 3), „troska o od­
nowę duchową" (art. 4) , „reforma i odnowa studiów teologicznych" (art.
5), „wzmożenie i odnowa formacji duszpasterskiej " (rozdz. 6) i „doskonale­
nie formacji kapłańskiej po ukończeniu studiów" (rozdz. 7) . Początkowo
schemat ten nosił tytuł O wychowaniu i kształceniu seminarzystów i był
opracowany sucho i prawniczo , stąd Komisja do Studiów i Seminariów prze­
pracowała go wielokrotnie. Został przyjęty 2 318 głosami tak, przy 2 nie.
Dekret O przystosowaniu i odnowie życia zakonnego (Perfectae caritatis)
obejmuje 25 artykułów. Ojcowie soboru życzyli sobie, by tradycyjne formy
życia zakonnego zostały odnowione i uwspółcześnione. Wskazania soboro­
we poszczególne zakony i zgromadzenia miały podjąć na kapitułach gene­
ralnych. Dekret nawiązywał do 6. rozdziału konstytucji soborowej O Koś­
ciele. Stanu zakonnego nie nazwano „stanem doskonałości" , ale „znakiem
pełnego oddania się człowiekowi, Kościołowi i Bogu" . Życia zakonnego nie
nazwano więcej „ucieczka od świata" , ale „służbą dla świata" w modlitwie,

70
medytacji, wspólnocie klasztornej , ubóstwie , posłuszeństwie i bezżeństwie
ze specjalnymi zadaniami apostolskimi. Podkreślano, że najwyższym idea­
łem życia zakonnego j est nie reguła zakonna, ale Ewangelia. Dekret ten
przyjęli ojcowie 28 X 1965 r. 2 321 głosami tak, 4 nie.
Dekret O ekumenizmie ( Unitatis redintegratio) stwierdzał we wstępie , że
„jednym z zasadniczych zamierzeń Soboru Watykańskiego II jest wzmożenie
wysiłków dla przywrócenia jedności wśród wszystkich chrześcijan. Chrystus
Pan bowiem założył j eden Kościół , a mimo to wiele jest chrześcijańskich
Kościołów i wspólnot, które wobec ludzi podaj ą się za prawdziwe spadko­
bierczynie Jezusa Chrystusa" . Dekret wspomniał wielki podział między
Wschodem a Zachodem, który dokonał się w 1045 r . , a także podziały,
które nastąpiły w wyniku reformacji w XVI w. W rozdziale pierwszym de­
kret sformułował katolickie zasady ekumenizmu, a więc teologiczne podsta­
wy jedności Kościoła, stosunki między Braćmi odłączonymi a Kościołem
katolickim i przedstawił ruch ekumeniczny naszych czasów. W rozdziale
drugim dał wytyczne do wprowadzenia ekumenizmu w życie poprzez odno­
wę Kościoła, wewnętrzną przemianę i wspólną modlitwę. Rozdział 3 dekre­
tu poświęcono Kościołom i Wspólnotom odłączonym od Rzymskiej Stolicy
Apostolskiej , w którym uwypuklono ducha tych Kościołów, ich tradycję li­
turgiczną i duchową, zgłoszono chęć poszanowania obowiązujących przepi­
sów w tych Kościołach. Drugą część tego rozdziału poświęcono odłączonym
Kościołom i wspólnotom kościelnym na Zachodzie, z którymi „łączy Koś­
ciół katolicki wiara w Chrystusa, studium Pisma św. , życie sakramentalne i
życie w Chrystusie" . Trzeba tu dodać, że trzy różne komisje soborowe przy­
gotowały 3 różne schematy na ten temat, różniące się istotnie między sobą.
Na wniosek patr. melchickiego Maximosa IV Saigha wszystkie 3 schematy
dały podstawę do opracowania jednego schematu, który po dłuższej dysku­
sji został przyjęty 7 XII 1965 r. (2 137 tak, 1 1 nie). Dekret głosi, że ci,
„którzy wierzą w Chrystusa i otrzymali ważny chrzest, pozostają w jakiś
sposób w niedoskonałej wspólnocie ze społecznością Kościoła katolickiego"
(art. 3) .
Ojcowie soboru przedyskutowali i przyjęli 3 deklaracje . Najwyższej wagi
okazała się Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich
(Nostra aetate) , podzielona na 5 paragrafów. Obok wstępu deklaracja zapre­
zentowała stare religie dalekiego Wschodu (hinduizm, buddyzm i inne) ,
islam i religię żydowską. Stwierdziła, że tylko religia żydowska w przeci­
wieństwie do pozostałych j est religią objawioną w Starym Testamencie. Pis­
mo św. judaizmu j est wspólną własnością chrześcijan. Żydzi nie są ani
odrzuceni, ani przeklęci przez Boga, chociaż to żydowscy przywódcy za cza­
sów Jezusa Chrystusa skazali go na śmierć. W ostatnim paragrafie pod­
kreślono powszechne braterstwo , wykluczające wszelką dyskryminację.
Schemat przeszedł przez gwałtowną dyskusję i na osobiste życzenie pap.
Jana XXIII został powierzony do przepracowania kard. A. Bea w celu uzu-

71
pełnienia go o ocenę antysemityzmu. Powrócił na aulę soborową jeszcze
jesienią 1962 r. i po długiej , twórczej dyskusji został przyjęty 28 X 1965 r.
(2 221 tak, 88 nie) . „Nie możemy zwracać się do Boga jako Ojca wszystkich
- konkludował dekret - jeśli nie zgadzamy się po bratersku traktować kogoś
z ludzi na obraz Boga stworzonych".
Druga deklaracj a O wychowaniu chrześcijańskim (Gravissimum educa­
tionis) położyła fundamenty pod katolickie szkoły elementarne i średnie, a
także pod szkoły wyższe, wydziały teologiczne i katolickie uniwersytety. De­
klaracja podkreśliła powszechne prawo do wychowania, wyodrębniła wy­
chowanie chrześcij ańskie, które zmierza „nie tylko do pełnego rozwoju oso­
by ludzkiej , lecz ma na względzie [ . . . ], aby ochrzczeni byli wprowadzani
stopniowo w tajemnice zbawienia" (I, 2) . W dalszych częściach deklaracja
podkreśliła odpowiedzialność za wychowanie chrześcij ańskie, znaczenie
szkoły, prawa i obowiązki rodziców w wychowaniu dzieci, a także wskazała
na wychowanie religijne i moralne w szkołach. Osobne miejsce deklaracja
poświęciła szkołom katolickim, ich rodzajom, wydziałom teologicznym i
uniwersytetom katolickim, a także szeroko rozumianej współpracy w zakre­
sie szkolnictwa. Deklaracja została przyjęta 18 X 1965 r. (2 290 tak, 35 nie) .
Deklaracj a O wolności religijnej (Dignitas humanae) podaje „ogólne za­
sady wolności religijnej " i prezentuje „wolność religijną w świetle Objawie­
nia" . Po wielu negatywnych zjawiskach w dziejach Kościoła w tym zakresie
deklaracj a mówi, że „obecny Sobór Watykański oświadcza, że osoba ludzka
ma prawo do wolności religijnej " (I, 1). Brzmi to prawie rewolucyjnie. Wol­
ność zaś ta „polega na tym, że wszyscy ludzie powinni być wolni od przymu­
su ze strony czy to poszczególnych ludzi, czy to zbiorowisk społecznych i
jakiejkolwiek władzy ludzkiej tak, aby w sprawach religijnych nikogo ani
nie przymuszano do działania wbrew jego sumieniu, ani nie przeszkadzano
mu w działaniu według swego sumienia prywatnie i publicznie, indywidual­
nie lub w jedności z innymi w godziwym zakresie" (I, 2) .

3. Synody biskupów przy Stolicy Apostolskiej. Konferencje episkopatów

Konstytucja dogmatyczna Lumen gentium podkreśliła, że Kolegium Bis­

kupów „stanowi równie [ . . . ] podmiot najwyższej i pełnej władzy nad całym
Kościołem". Tę władzę wykonuje Kolegium w sposób uroczysty na sobo­
rach powszechnych oraz „przez rozproszonych po świecie biskupów, byle
tylko Głowa Kościoła wezwała ich do kolegialnego działania" (III, 22) . W
strukturze Kościoła katolickiego, zwłaszcza w obrządku łacińskim, brakowa­
ło takiego organu, jaki posiadały Kościoły wschodnie zarówno katolickie,
jak i ortodoksyjne synody patriarchalne . Dnia 6 XI 1963 r. patr. melchicki
Maximos IV Saigh zgłosił postulat utworzenia przy papieżu stałej rady bis­
kupów, co dało podstawę do dalszej dyskusji soborowej na ten temat. Pa-

72
pież Paweł VI wyprzedził tę dyskusję i dnia 15 IX 1965 r. ogłosił motu
prorio Apostolica sollicitudine, mocą którego powołał do życia Synod Bisku­
pów jako stałą radę episkopatu świata przy Stolicy Apostolskiej . Ta decyzja
papieska otrzymała pełną realizację w nowym Kodeksie prawa kanonicznego
pap. Jana Pawła II (kan. 342-345) . Synod ma charakter stały jako central­
na instytucja kościelna i reprezentuje cały episkopat światowy, a jego dzia­
łanie jest okazyjne lub periodyczne. Podlega on bezpośrednio papieżowi,
który wyznacza jego tematykę, czas i miejsce obrad. Papież zarezerwował
dla siebie nominację sekretarza generalnego synodu i 15 jego członków,
reszta miała pochodzić z wyboru.
Synod ma podtrzymywać ścisłą więź i żywą współpracę między episkopa­
tem świata a papieżem, ma też informować papieża o wewnętrznym życiu
Kościoła, jego działalności we współczesnym świecie. Do zadań specjalnych
synodu należało zgłaszanie specjalnych problemów pod jego obrady. W sy­
nodzie biskupów z urzędu biorą udział patriarchowie i więksi arcybiskupi
Kościołów wschodnich, biskupi wybrani przez krajowe konferencje bisku­
pów, zakonnicy wybrani przez Rzymską Unię Przełożonych Generalnych,
przewodniczący konferencji episkopatów krajowych i kardynałowie prefekci
kongregacji rzymskich. Synod posiada stałego sekretarza generalnego, który
kieruje jego pracami. Pierwszym sekretarzem synodu pap. Paweł VI zamia­
nował bpa Władysława Rubina.
W grudnia 1966 r. Sekretariat Stanu ogłosił regulamin synodu. Pierwsza
sesja synodu odbyła się w Rzymie - podobnie jak i następne - w dniach
29 IX-19 X 1967 r. i wzięło w niej udział ok. 200 biskupów z całego świata.
Przedmiotem obrad synodu była nowa kodyfikacja prawa kanonicznego,
niebezpieczeństwa w zakresie nauczania doktryny wiary, reforma semina­
riów duchownych, reforma dyscypliny małżeństw mieszanych i dalsze refor­
my w zakresie liturgii. Synod wysunął postulat utworzenia Międzynarodowej
Komisji Teologicznej przy Kongregacji Doktryny Wiary i ogłosił orędzie
pokoju. Synod wskazał drogi wyjścia z kryzysu nauczania wiary i był „świa­
dectwem [ „ . ] poczucia braterstwa i jedności w episkopacie" (W. Rubin) .
W dniach 11-25 X 1969 r. odbył się Nadzwyczajny Syąod Biskupów, a
przedmiotem jego obrad była sprawa natury i implikacji kolegialności w
zarządzie Kościoła, relacje konferencji episkopatów ze Stolicą Świętą i sto­
sunki między sobą. W synodzie wzięło udział 147 ojców z różnych obrząd­
ków całego świata. Zgodnie z postulatami synodu powstała Rada Sekreta­
riatu Synodu złożona z 15 osób, do której wszedł ro.in. kard. Karol Wojty­
ła. Przedmiotem obrad III Synodu (30 IX--6 XI 1971) było sakramentalne
kapłaństwo i sprawiedliwość w świecie. Wśród ekspertów synodu był obecny
Hans Urs von Balthasar i Barbara Ward, ekspert Papieskiej Komisji „Iusti­
tia et Pax" . Mimo wielkiej zewnętrznej presji Synod poparł papieską decy­
zję utrzymania celibatu kapłańskiego w Kościele łacińskim; 137 ojców syno­
du wypowiedziało się przeciwko święceniu mężczyzn żonatych dla krajów

73
misyjnych (37 za) . Synod podkreślił służebność i ofiarność sakramentalnego
kapłaństwa, a beatyfikacja w czasie synodu bł . Maksymiliana Marii Kolbego
potwierdzała takie aspekty kapłaństwa. Dyskusj a nad kwestią sprawiedliwo­
ści społecznej ograniczyła się do wskazań papieskich encyklik społecznych.
Na synodzie tym zapoczątkowano praktykę składania sprawozdań z działal­
ności poszczególnych kongregacji Kurii papieskiej . Materiały synodalne po­
służyły do opracowania adhortacji apostolskiej Evangelii nuntiandi (8 XII 1975).
Ten zwyczaj ogłaszania adhortacji z materiałów synodalnych przyjął się na
stale i kontynuuje go również pap. Jan Paweł Il.
Czwarty Synod Biskupów odbył się 27 IX-26 X 1974 r. , a wzięło w nim
udział 209 biskupów ze wszystkich kontynentów świata. Poświęcony był w
całości „ewangelizacji w świecie współczesnym" . Dyskusje odbywały się w
12 grupach językowych, a szczegółowe tematy odnosiły się do katechizacji i
nawrócenia, kościołów lokalnych, religijności ludowej i ewangelizacji, wy­
zwolenia człowieka, ewangelizacji młodzieży i innych grup, ewangelizacji i
praw osoby ludzkiej . Synod zakończył się uchwaleniem deklaracji na temat
głoszenia Ewangelii oraz orędzia na temat praw człowieka i pojednania.
Piąty Synod Biskupów w dniach 30 IX-29 X 1977 r. poświęcony był w
całości katechizacji w naszych czasach, zwłaszcza katechizacji dzieci i mło­
dzieży. Zgromadził on 204 uczestników. Ojcowie synodu podkreślili znacze­
nie i wartość tradycyjnych miejsc katechizacji, jakimi są rodzina, szkoła i
parafia. Podkreślono rolę rodziny jako „małego Kościoła" . Jako nowe miej­
sca katechizacji synod wskazał ruchy młodzieżowe, stowarzyszenia rodzin­
ne, różne grupy i wspólnoty charyzmatyczne. Podkreślono też znaczenie ka­
techizacji dorosłych, a także ludzi biednych, chorych, robotników i emigran­
tów. Delegaci polscy z kard. Karolem Wojtyłą na czele zwrócili uwagę na
katechizację dzieci przedszkolnych. Synod wypracował listę 34 propozycji
na temat katechezy „świadectwa" i na ich podstawie pap. Jan Paweł II ogło­
sił adhortację apostolską Cathechesi tradendae (16 X 1979) . Adhortacja w
10 rozdziałach omawia treść i miejsce katechezy kościelnej , jej źródła, ję­
zyk, narzędzia, przekazicieli i odbiorców. Te pięć synodów przygotował bp
Władysław Rubin.
Dnia 6 VIII 1978 r. zmarł pap. Paweł VI. Po krótkim pontyfikacie Jana
Pawła I (26 VIII-28 IX 1978) na Stolicy Apostolskiej zasiadł kard. Karol
Wojtyła j ako Jan Paweł II (16 X 1978). Ponieważ bp Władysław Rubin
został kardynałem i prefektem Kongregacji Kościołów Wschodnich (1979-
-1980) , nastąpiła zmiana na stanowisku sekretarza generalnego synodu. Zo­
stał nim Słowak, ks. Józef Tomko, mianowany na to stanowisko 15 IX 1979 r.
W roku 1980 odbyły się w Rzymie trzy ważne synody: Nadzwyczajny Synod
Episkopatu Holenderskiego (14-21 I), który podjął problem reformy Koś­
cioła w Holandii, Ukraiński Greckokatolicki Synod Biskupów (24-27 III) w
celu obsadzenia wakującego arcybiskupstwa większego we Lwowie i utwo­
rzenia patriarchatu oraz VI Synod Biskupów, który obradował w dniach

74
26 IX-25 X. Przedmiotem jego obrad była „rola chrześcijańskiej rodziny w
świecie współczesnym" . W tym ostatnim wzięło udział 210 uczestników. Sy­
nod potwierdził w całej rozciągłości nierozerwalność małżeństwa, ponownie
zaafirmował encyklikę Pawła VI Humanae vitae (1968) , zajął się problemem
ludzi rozwiedzionych i powtórnie cywilnie żonatych, opracował Kartę Praw
Rodziny i przedłożył j ą Narodom Zjednoczonym, ogłosił posłanie do rodzin
chrześcijańskich we współczesnym świecie" (25 X) . Na podstawie materia­
łów synodalnych pap. Jan Paweł II opracował i ogłosił adhortację apostols­
ką Familiaris consortio (22 XI 1981 ) . Adhortacja zajęła się m.in. teologią
małżeństwa, kontrakoncepcj ą, rozwiedzionymi i żyj ącymi w separacji, wy­
chowaniem seksualnym, rolą kobiety, naturalnym planowaniem rodziny, po­
ligamią i polityczną rolą rodziny.
Siódmy Synod Biskupów, obradujący w Rzymie od dnia 29 IX do
29 X 1983 r . , zajmował się „pojednaniem i pokutą w misji Kościoła" . Temat
synodu był wyrazem zaniepokojenia spadkiem, w pewnych regionach prawie
zanikiem, sakramentalnej spowiedzi. W synodzie wzięło udział 244 uczestni­
ków, w tym 221 delegatów poszczególnych konferencji episkopatów krajo­
wych. W czasie 28. sesji synodu przedyskutowano 63 propozycje, przedłożo­
ne przez Sekretariat Synodu na temat grzechu osobistego, instytucjonalnego
„grzechu systemu", natury grzechu, jego przebaczenia i odkupienia, proble­
mu zaniku sakramentalnej spowiedzi, generalnej absolucji i pojednania in­
dywidualnego, a także społecznego, naruszania praw człowieka, pojednania
na gruncie sprawiedliwości i pokoju w społeczeństwie. Prawie we wszystkich
sesjach synodu uczestniczył osobiście pap. Jan Paweł II. Materiały synodu
posłużyły do opracowania papieskiej adhortacji Pojednanie i pokuta w po­
sługiwaniu Kościoła - Reconciliatio et poenitentia (2 XII 1984). W adhortacji
tej , obejmującej 3 części, papież wyłożył naukę katolicką „o nawróceniu i
pojednaniu" j ako obowiązku i zadaniu Kościoła, o „miłości większej niż
grzech" („Tajemnica grzechu" , „Misterium pietatis") i zasady duszpasterst­
wa pokuty i pojednania.
W dniach 24 XI-8 XII 1985 r. odbył się II Nadzwyczajny Synod Bisku­
pów w związku z przypadającym 20-leciem zakończenia Soboru Watykań­
skiego II. Papież Jan Paweł II stwierdził , że Sobór Watykański II stanowi
fundamentalne wydarzenie we współczesnych dziejach Kościoła i wyraził
życzenie, by biskupi zebrani na synodzie wymienili doświadczenia na temat
realizacji soboru w Kościele powszechnym . Synod wystosował orędzie do
ludu Bożego „o większą wierność dla soboru" i pełniejszą jego realizację, a
Raport końcowy synodu odrzucał partykularne i powierzchowne zjawiska
negatywne, występujące tam, gdzie uchwały soborowe były realizowane nie­
kompletnie i nieskutecznie. Raport podjął również problem tajemnicy Koś­
cioła, inkulturacji i opowiedział się za Kościołem ubogich.
Dziewiąty Synod Biskupów, który odbył się w dniach 1-30 X 1987 r . ,
podjął temat „powołanie i misja świeckich w Kościele" . Odbył on 7 zwy-

75
czajnych sesji przy udziale 230 uczestników. Wypracował 54 propozycje i
ogłosił Orędzie do ludu Bożego na temat „zadań świeckich" i „parafia a
działalność polityczna". Propozycje i materiały synodalne zostały wykorzy­
stane przez pap. Jana Pawła II do opracowania adhortacji apostolskiej Chri­
stifideles laici (30 XII 1988) . Adhortacja ta podjęła następujące problemy:
pilne potrzeby współczesnego świata (ro.in. sekularyzm a potrzeba religii,
narastające konflikty a sprawa pokoju) , godność katolików świeckich w Ko­
ściele (rozdz. 1) , „uczestnictwo świeckich w życiu Kościoła - Wspólnoty"
(rozdz. 2), „współodpowiedzialność świeckich w Kościele - Misji" (rozdz. 3),
różnorodność powołań (rozdz. 5) . Adhortacja zawiera 5 rozdziałów i 64
artykuły i stanowi „magna charta" dla laikatu katolickiego. Ma ona bardziej
„zakorzenić w umyśle i sercu świadomość kościelną wśród świeckich, że są
członkami Kościoła Jezusa Chrystusa i że uczestniczą w tajemnicy jego ko­
munii oraz w jego apostolskiej i misyjnej mocy" (V, 64) .
Gwałtowny spadek powołań kapłańskich w uprzemysłowionych krajach
Europy i Ameryki Północnej , a także kryzys tożsamości kapłańskiej stały
się przedmiotem obrad Synodu Biskupów w dniach 30 IX-28 X 1990 r. Te­
mat obrad brzmiał : „Formacja kapłanów w kontekście dzisiejszych czasów" .
Wzięło w nim udział 140 biskupów - przedstawicieli konferencji episkopa­
tów krajowych, 10 przedstawicieli zakonów i 36 biskupów wyznaczonych
przez papieża. Papież Jan Paweł II postulował przed synodem (23 VII) , by
synod przeprowadził i refleksję, i dyskusję nad propozycjami biskupów, ka­
płanów i katolików świeckich, i niektórych instytucji kościelnych. Przedło­
żone synodowi Instrumentum Laboris było propozycją Sekretariatu Gene­
ralnego, którym od 1985 r. kieruje bp Jan Schotte (Belg) , i obejmowało
4 rozdziały: okoliczności i kontekst obecnego dnia, tożsamość i misja kapła­
na w Kościele, formacj a do kapłaństwa i kontynuacj a formacji kapłańskiej .
Dyskusja synodalna położyła akcent na odnowę duchowej i intelektualnej
formacji kapłanów, podkreśliła specjalne wychowanie do celibatu z wyko­
rzystaniem zdobyczy psychologicznych i zajęła się kryzysem identyczności
kapłana.
Nie ulega wątpliwości, że stały Synod Biskupów przy papieżu jest nie
tylko wyrazem kolegialności, ale stanowi również pomoc dla Stolicy Apo­
stolskiej w głębszym poznaniu współczesnych potrzeb i życia Kościoła, a
także stosowania odpowiednich środków pastoralnych. Doświadczenia oś­
miu synodów zwyczajnych i dwóch nadzwyczajnych pozwalaj ą stwierdzić,
że Synod Biskupów jest trwałą i niezwykle potrzebną instytucją w Kościele.
Obok stałych synodów pap. Jan Paweł II powrócił do praktyki znanej w
starożytnym Kościele. Praktyka ta to synody generalne odbywane w IV i
późniejszych wiekach na Wschodzie i Zachodzie. W czasie pobytu w Cze­
chosłowacji na Welehradzie 22 IV 1990 r. zapowiedział zwołanie kontynen­
talnego synodu biskupów Europy. Europa Środkowa i Wschodnia przeżyły
w ostatnich latach wielkie przemiany społeczno-polityczne. Podział jej na

76
dwie części - na bloki militarne - dobiegł końca, podobnie jak rozpadły się
w poszczególnych krajach tej części Europy systemy i rządy komunistyczne,
w następstwie czego wolność religijna i Kościół powracaj ą do normalnego
życia. Przed synodem europejskim, zwołanym do Rzymu na 27 XI 1991 r. ,
stały dwa wielkie problemy; pierwszy odnosił się do przeszłości 50-letniego
podziału kontynentu. Co mogą dać Kościoły „za żelazną kurtyną" Kościoło­
wi w zachodniej Europie? Jakie wartości i doświadczenia tego Kościoła
mogą służyć Kościołowi powszechnemu? Drugi problem odnosił się do przy­
szłości. Jakie wspólne doświadczenia i dobra może darować sobie wzajemnie
Kościół w realizacji swej misji w Europie w ramach nowej ewangelizacji
kontynentu w nadchodzącym trzecim tysiącleciu chrześcijaństwa? Przygoto­
waniem do tego synodu był Kongres Teologów Europy Środkowej i Wscho­
dniej w Lublinie w dniach 13-15 VIII 1991 r. , który miał charakter „świade­
ctwa" Kościołów pod rządami totalitarnego komunizmu.
Niebywały rozrost Kościoła katolickiego w Afryce (1949 r. - 14,8 mln
katolików na 194 mln mieszkańców - 10,57% , 1990 r. - 81 883 OOO katoli­
ków na 610 697 OOO mieszkańców - 13,4%) i problem recepcji reform sobo­
rowych postawiły na porządku dziennym problem „afrykanizacji" Kościoła
na tym kontynencie. Według pap. Jana Pawła II Kościół w Afryce znalazł
się w „decyduj ącym momencie historii" i „ewangelizacji tego kontynentu".
Dnia 10 IX 1990 r. pap. Jan Paweł II zapowiedział zwołanie synodu konty­
nentalnego dla Afryki. Studia przygotowawcze do synodu postulowały zaję­
cie się ulepszeniem ewangelizacji , podniesienia poziomu duchowieństwa die­
cezjalnego i zakonnego , przedyskutowanie problemu „liturgii afrykańskiej " ,
wychowania młodzieży, ekumenizmu i międzywyznaniowego dialogu, a tak­
że promocji chrześcijańskich wartości w społeczeństwie.
Konferencje episkopatów poszczególnych krajów zaczęły się formować
na długo przed Soborem Watykańskim II. W Polsce takie konferencje bis­
kupów (zachowały się protokoły) pod przewodnictwem prymasa odbywały
się jeszcze w I poł . XVIII w. Konferencje te zostały przerwane rozbiorami
Polski, ale wznowione już w 1917 r. W Niemczech głośne konferencje bisku­
pów przy grobie św. Bonifacego w Fuldzie rozpoczęły się w 1848 r. Podobne
Konferencje Episkopatu Austro-węgierskiego zaczęły się odbywać w Wied­
niu od 1849 r. Problem takich konferencji w poszczególnych krajach powstał
w związku z dyskusją nad konstytucją soborową o Kościele. Podniósł go
m.in opat benedyktyński Johann Hoeck z Scheyern w Bawarii (1963). To
one miały przezwyciężyć centralizm kurialny , wzmocnić Kościoły lokalne
wobec problemów politycznych, a także uczulić na rodzące się problemy
pastoralne.
Dyskusja soborowa dotyczyła zakresu uprawnień konferencji, ich mocy
wiążącej . Dekret soborowy Christus Dominus (28 XI 1965) wprowadził je w
życie całego Kościoła. Określił , że należą do niej wszyscy biskupi ordynariu­
sze miejscowi wszystkich obrządków oraz ich koadiutorzy i pomocnicy, że

77
głos decyduj ący przysługuje biskupom diecezjalnym, że każda konferencj a
ma opracować własny statut, zatwierdzony przez Stolicę Apostolską. Statut
ten winien postulować utworzenie Rady Głównej , różnych komisji i stałego
sekretariatu generalnego. Uchwały konferencji winny być podejmowane
„przez dwie trzecie członków należących do konferencji z głosem decyduj ą­
cym" (II , 38) . Odtąd kontakty Kościołów lokalnych ze Stolicą Apostolską
winny odbywać się bardziej za pośrednictwem konferencji niż nuncjuszów
apostolskich. Szerokie uprawnienia otrzymały konferencje w zakresie li­
turgii i w kraj ach misyjnych. W następstwie tych reform soborowych zostały
dowartościowane Kościoły lokalne, a powstające konferencje episkopatów
krajowych, po aprobacie ich statutów przez Stolicę Apostolską, zaczęły od­
grywać poważną rolę. Do roku 1970 powstało 67 takich konferencji ze statu­
tem zatwierdzonym przez Stolicę Apostolską; do 1990 r. działało już 98
takich konferencji.
Dekret soborowy O pasterskich zadaniach biskupów w Kościele wyraził
życzenie, by „jeśli wymagaj ą tego szczególne okoliczności, biskupi większej
liczby narodów utworzyli za zgodą Stolicy Apostolskiej jedną konferencję"
(III, 42) . Jeszcze w 1955 r. powstała Konferencj a Biskupów Latynoamery­
kańskich (CELAM) , reprezentująca 21 konferencji krajowych. Statut tej
konferencji Stolica Apostolska zatwierdziła 27 XI 1969 r . Za pontyfikatu
pap. Pawła VI powstały regionalne konferencje: Konferencja Biskupów
Centralnej Ameryki (26 IX 1970) , Konferencja Biskupów Europy (1971) ,
Federacja Konferencji Biskupów Azji (1972) i cztery regionalne konferencje
biskupów Afryki (1977) . Dopiero za pontyfikatu pap. Jana Pawła II powsta­
ło Sympozjum Konferencji Biskupów Afryki i Madagaskaru. Konferencje
te, będące owocem Vaticanum II przyczyniły się wielce do realizacji reform
soborowych w Kościele powszechnym.

4. Kryzysy i kontestacje posoborowe

Epoki wielkich reform w Kościele bardzo często prowadziły do głębo­

kich dyskusji , formowania radykalnych programów i powstania kryzysów .
Tak miało być również w epoce Soboru Watykańskiego II. Rodziły się one
na płaszczyźnie doktryny teologicznej i na platformie reformy soborowej .
Obradujący w Rzymie 26 IX-1 X 1966 r . Międzynarodowy Kongres Teolo­
gów z udziałem ok. 1 ,2 tys. delegatów z całego niemal świata stał się dowo­
dem, że środowiska teologiczne na całym świecie są w stanie głębokiego
fermentu i przewartościowań intelektualnych. W całym Kościele toczył się
burzliwy proces odnowy i recepcji reform soborowych na konferencjach i
synodach diecezj alnych i krajowych. Szczególne zainteresowanie budził, ale
i niepokoił duszpasterski synod holenderski. W diecezjach powstały rady
kapłańskie i duszpasterskie, organizowano liczne kongresy, sympozj a, po-

78
dejmowano często eksperymenty, ukazywały się liczne, nowe podręczniki,
katechizmy i dzieła teologiczne. Ożywiła się niezwykle działalność katoli­
ków świeckich w ramach Akcji Katolickiej w Hiszpanii i we Francji. Ten
wiosenny proces odnowy objął prawie cały Kościół , chociaż najmniej do­
cierał „za żelazną kurtynę" , pilnie strzeżoną przez reżymy totalitarne i
ateistyczne.
W ramach i na falach tej odnowy zaczęły się pokazywać niewielkie, ale
krzykliwe grupy samowolnych reformatorów. Pewne rozprawy teologiczne
zaczęły kwestionować niektóre z podstawowych prawd chrześcijańskich, a
samowola w reformowaniu liturgii - zwłaszcza w pewnych grupach katoli­
ków francuskich i holenderskich - zaczęły zrażać i do Kościoła, i do kapła­
nów zdrową inteligencję katolicką. Nie bez znaczenia destruktywnego było
działanie środowisk skrajnie integrystycznych, przeciwstawiających się refor­
mie soborowej .
Na błędy i nadużycia zaczęły reagować i Stolica Apostolska, i episkopaty
krajowe. Tak episkopat holenderski zdecydowanie przeciwstawił się błędnej
doktrynie dotyczącej boskości, śmierci i zmartwychwstania Chrystusa Pana.
Poważny ferment wywołał poufny list kard. Ottavianiego, prefekta Kongre­
gacji Doktryny Wiary (24 VII 1966) , sformułowany w 10. punktach na temat
„opinii osobliwych i zuchwałych [ . . . ] , wprowadzających poważne zamiesza­
nie w umysły bardzo wielu wiernych" . Te „osobliwe opinie" lekceważyły
tradycję chrześcijańską, głosiły relatywizm dogmatyczny, negowały bóstwo
Chrystusa Pana, odrzucały indywidualną spowiedź, relatywizowały moral­
ność małżeństwa itp. By przeciwstawić się narastającej krytyce, pap. Paweł Vl
polecił „poufny list" wydrukować in extenso w „Acta Apostolicae Sedis" ,
co wpłynęło na złagodzenie fermentu.
W związku ze stosunkowo licznymi nadużyciami w zakresie reformy li­
turgii Kongregacja Obrzędów 29 XII 1966 r. wydała odpowiednie wyj aśnie­
nia i dyrektywy na temat realizacji konstytucji soborowej o liturgii, a równo­
cześnie napiętnowała „te manifestacje kultyczne pochodzące z inicjatywy
prywatnej , które zmierzają fatalnie do pozbawienia charakteru sakralnego
liturgii" . Od roku 1967 pap. Paweł VI rozpoczął wykład katolickiej wiary
na audiencjach generalnych, co kontynuował również pap. Jan Paweł Il. W
dniu 10 VIII Paweł VI zauważył , że najbardziej kontestowane teologicznie
były „tradycja, władza, filozofia, kultura, prawo kanoniczne, instytucje, a
nawet pewne dogmaty, pewne formy życia wewnętrznego i kultu".
Posoborowa opinia publiczna, formowana przez niechrześcijańskie środ­
ki masowego przekazu, a także przez księży, którzy porzucili kapłaństwo,
kontestowała niezwykle ostro celibat kapłański. W obydwóch Amerykach i
Holandii, ale i w innych krajach, wielu księży zaczęło wstępować w związki
małżeńskie, pozostaj ąc na placówkach duszpasterskich. To oni głównie two­
rzyli grupy nacisku i fermentu antycelibatowego. W odpowiedzi pap. Paweł Vl
ogłosił śmiałą encyklikę Sacerdotalis coelibatus (24 IV 1967) , potwierdzając

79
dotychczasową praktykę Kościoła rzymskiego. Przypomniał jego uzasadnie­
nie chrystologiczne, eklezjalne i eschatologiczne i podkreślił jego charakter
antropologiczny. Te decyzje papieskie potwierdziły Synody Biskupów w
1971 i 1990 r. oraz nowy Kodeks prawa kanonicznego (1981) .
Prawdziwą burzę kontestacji wywołała encyklika pap. Pawła VI Huma­
nae vitae (25 VII 1968) na temat przekazywania życia ludzkiego . „Czujemy
się w obowiązku - pisał papież - jeszcze raz oświadczyć, że należy bezwa­
runkowo odrzucić j ako moralnie niedopuszczalny sposób ograniczenia ilości
potomstwa przez bezpośrednie naruszenie rozpoczętego już procesu życia".
Papież odrzucił również ubezpłodnienie czasowe czy trwałe oraz „wszelkie
działania [ . . . ] , które ma na celu uniemożliwienie poczęcia nowego życia" .
Krytykowano więc i odrzucano encyklikę i jej podstawowe tezy, ale do pa­
pieża dochodziły też listy wdzięczności za encyklikę . Surowa krytyka doku­
mentu papieskiego rozgorzała w Wielkiej Brytanii, gdzie z udziałem księży
i świeckich organizowano masowe zebrania, protestowano przeciwko ency­
klice, a w katedrze westminsterskiej 3 tys. katolików modliło się o wycofa­
nie encykliki. Nie przebierająca w środkach rozgorzała na ten temat krytyka
w Holandii, a telewizja holenderska stwierdzała, że 63% katolików tego
kraju odrzuca encyklikę. W Niemczech Federalnych 600 księży (ok. 2%)
głosiło, że encyklika jest sprzeczna z duchem Soboru Watykańskiego II i
wezwało biskupów, by się jej przeciwstawili. Odbywaj ący się 82. Kongres
Katolików Niemieckich stał się żywiołową manifestacj ą przeciwko encykli­
ce, a przyjęta przezeń rezolucj a wzywała do jej wycofania. We Włoszech
krytykowały encyklikę liczne deklaracje katolików, a w Stanach Zjednoczo­
nych grupa księży, zebrana na Kongresie Krajowego Stowarzyszenia Odno­
wy Duszpasterskiej w St. Louis, publicznie odrzuciła encyklikę. W Polsce
krakowskie środowisko teologiczne , skupione wokół kard. Karola Wojtyły,
zaafirmowało j ą pozytywnie. W odpowiedzi na tę ogólnoświatową kontesta­
cję pap. Paweł VI wygłosił ostrą alokucję (18 IX 1968) , co spowodowało
stępienie ostrza krytyki i pojawienie się pozytywnych głosów w dyskusji
(m.in. we Francji i w Polsce) . Autorytet papieża poparły niebawem konfe­
rencje episkopatów poszczególnych krajów świata. Wśród nich nie zabrakło
pozytywnego głosu episkopatu polskiego (12 II 1969), francuskiego (8 XI 1968)
i niemieckiego (30 VII 1968). Ci ostatni w obszernych dyrektywach duszpa­
sterskich podkreślali pozytywne walory encykliki. Znalazła ona pełną afir­
mację i pogłębienie w adhortacji apostolskiej pap. Jana Pawła II Familiaris
consortio (1981).
Nasilenie kontestacji teologicznej nastąpiło w latach 1968-1970. Wyda­
wało się, że w tych latach dominantą życia Kościoła był kryzys, a nie odro­
dzenie. Gwałtowne wzburzenie wśród teologów zapoczątkowała sprawa pra­
wowierności teologa holenderskiego, dominikanina E. Schillebeeckxa, blis­
kiego współpracownika kard. Alfrinka, którą jesienią 1968 r . podjęła Kon­
gregacja Doktryny Wiary. Dnia 17 XII 1968 r. 38 wybitnych teologów euro-

80
pejskich ogłosiło deklarację, która krytycznie oceniała postępowanie tej
Kongregacji, mówiła o zagrożeniu wolności badań i wysunęła postulat po­
wołania Międzynarodowej Komisji Teologicznej . Deklarację tę podpisało
1 360 teologów. W odpowiedzi na te fakty pap. Paweł VI powołał do życia
Komisję Teologiczną, a jej przewodniczącym został każdorazowy prefekt
Kongregacji Doktryny Wiary (11 IV 1969). Ciągnąca się przez wiele lat
„sprawa" o. Schillebeeckxa zakończyła się oficjalną deklaracją Kongregacji
Doktryny Wiary - zaaprobowaną przez pap. Jana Pawła II - zredagowaną
w formie listu do biskupów świata i stwierdzającą, że jego opinie na temat
szafarza eucharystii są nieortodoksyjne (6 VIII 1983).
Dnia 12 III 1972 r. 33 teologów z Niemiec, Holandii i Stanów Zjedno­
czonych, a wśród nich ks. H. Kiing i o. Schillebeeckx, opublikowało w pra­
sie apel Przeciwko rezygnacji w Kościele. Zarzucali oni Kościołowi hierar­
chicznemu brak wolności, walkę o sprawy drugorzędne oraz nadużycie wła­
dzy. Druga część apelu była skierowana do księży i wiernych, by „nie mil­
czeli" , „działali wspólnie" , „nie ustępowali" i „szukali doraźnych rozwią­
zań". Apel opowiedział się po stronie żonatych księży. Dokument ten roz­
powszechniły środki masowego przekazu, ale w samych Niemczech opinia
publiczna przyjęła apel krytycznie, a biskupi tego kraju wyrazili wątpliwość,
„czy profesorowie teologii mogli dać właściwą orientację" i stwierdzali,
że „wojownicze solidaryzowanie się przeciwko władzy kościelnej uchybia
wspólnocie wiary". Apel zatem miał charakter chwilowej sensacji.
Nowe niepokoje wśród teologów wywołała deklaracja Mysterium Eccle­
siae, wydana przez Kongregację Doktryny Wiary (11 V 1973) na temat au­
tentyczności Kościoła katolickiego, jego nieomylności, obowiązujących dog­
matów i urzędu kapłańskiego w Kościele. Jako przykład błędnych teorii
deklaracja podała prace teologa szwajcarskiego Hansa Kiinga, zwłaszcza
jego dzieła Kościół i Nieomylny? . Teolog ten zareagował niezwykle gniew­
nie i gwałtownie, chociaż już w 1972 r. episkopaty Niemiec, Włoch i Francji
zakwestionowały szereg jego sformułowań. W paryskim „Le Monde" oskar­
żył Rzym o pogarszanie sytuacji w Kościele, zakwestionował dochodzenia
przeciwko jego teologii i odrzucił deklarację Mysterium Ecclesiae. Sprawa
ks. H. Kiinga znalazła etapowe rozwiązanie 15 II 1975 r. , kiedy to pap.
Paweł VI zatwierdził decyzję Kongregacji Doktryny Wiary stwierdzającą,
że jego poglądy - na dogmat i nieomylność Kościoła, pojęcie urzędu nauczy­
cielskiego i przekonanie, że każdy chrześcijanin może ważnie sprawować
Eucharystię - są nieprawdziwe. Autor nie został potępiony, ale napomnia­
ny, by dalej takiej nauki nie głosił . Sprawa znalazła epilog w deklaracji
Kongregacji Doktryny Wiary z grudnia 1980 r. , która - przy aprobacie pap.
Jana Pawła II - ogłosiła, że ks. Hans Kiing „nie jest teologiem katolickim".
Podobna deklaracja Kongregacji Doktryny Wiary została ogłoszona jesienią
1986 r. i dotyczyła teologa moralisty na Katolickim Uniwersytecie w Wa-

6 - Historia Kościoła cz. 8 81

szyngtonie, ks. Ch. Currana, „któremu nie należało powierzać funkcji teolo­
ga katolickiego ze względu na błędną doktrynę na tematy seksualne" .
Problemy kontestacji i konfliktu między Kościołem katolickim w Holan­
dii a Stolicą Apostolską na tle Katechizmu dla dorosłych (1966) i holender­
skiego synodu duszpasterskiego ciągnęły się przez pontyfikat pap. Pawła VI
i pap. Jana Pawła Il. Zostanie on omówiony w kontekście dziejów Kościoła
w Holandii (rozdz. III) . Podobnie w kontekście dziejów Kościoła katolickie­
go w Ameryce Łacińskiej omówimy problem „nowej teologii" o charakterze
marksizującym. Dnia 7 XI 1975 r. pap. Paweł VI zatwierdził deklarację
Kongregacji Doktryny Wiary Persona humana na temat etyki seksualnej , a
29 XII deklaracja ta została promulgowana. Przypominała ona, że zgodnie
z katolicką nauką przedmałżeńskie życie płciowe jest grzeszne i sprzeczne z
tą nauką, podobnie j ak grzechy masturbacji i homoseksualne. Dokument
ten stał się przyczyną gorszącego ataku na osobę pap. Pawła VI autorstwa
R. Peyrefitta w artykule Szczególne przyjaźnie, opublikowanym w „Il tem­
po" . Reakcje światowej opinii publicznej i kościelnej były natychmiastowe i
spontaniczne w obronie osobistej czci papieża. Wszystkie episkopaty świata,
uczeni i wierni zaprotestowali przeciwko tej „wyjątkowo ciemnej karcie"
konsumpcyjnej prasy zachodniej .
Szczególnie bolesny i dramatyczny charakter miała sprawa francuskiego
abpa Marcela Lefebvre'a, członka Zgromadzenia Ducha Świętego, która za­
kończyła się schizmą i ekskomuniką kościelną. Ten były metropolita Dakaru
w Afryce (1955-1962) , zwolennik integryzmu i tradycjonalizmu, powiązany
ze skrajną prawicą francuską, już w czasie Soboru Watykańskiego II dał się
poznać jako zdecydowany przeciwnik reformy liturgicznej i otwarcia ekume­
nicznego. Wraz z grupą księży tradycjonalistów założył w 1970 r . Bractwo
Kapłańskie im. Piusa X z siedzibą we Fryburgu w Szwajcarii. Program Bra­
ctwa nawiązywał do ideologii gallikańskich, zwłaszcza w zakresie tradycjo­
nalizmu i nieposłuszeństwa Stolicy Apostolskiej . Arcybiskup Lefebvre pod
egidą Bractwa założył seminarium duchowne w Ecóne dla kształcenia kapła­
nów, a j ednocześnie - nie wiadomo przy j akiej pomocy - rozwijał działal­
ność międzynarodową w celu zyskania zwolenników w różnych krajach.
Konflikt z episkopatem szwajcarskim, a następnie ze Stolicą Apostolską
wyłonił się na tle odrzucania przez Bractwo reformy liturgicznej , trwania
przy mszy św. trydenckiej , pomijania milczeniem Soboru Watykańskiego Il,
a nawet oskarżania soboru i Stolicy Apostolskiej o uleganie modernizmowi
i protestantyzmowi. Na początku 1974 r. sprawą zainteresowała się Stolica
Apostolska, która wezwała arcybiskupa do podporządkowania się jej , ale
bez skutku. W dniach 13-14 XI na polecenie pap. Pawła VI specj alna Komi­
sja Kardynalska przeprowadziła wizytację seminarium. Oświadczenie arcy­
biskupa, że „reformy posoborowe przyczyniają się do rozbijania Kościoła,
upadku kapłaństwa, zniweczenia mszy św. i zaniku życia religijnego" otwar­
ło kryzys w całej rozpiętości. Wprawdzie Komisja Kardynalska we-

82
zwała arcybiskupa do zaprzestania działalności (6 V 1976) , a bp fryburski
Pierre Mamie cofnął swoją aprobatę dla Bractwa i jego seminarium, ale
abp Lefebvre nie podporządkował się tym decyzjom. Dnia 29 VI pap. Pa­
weł VI skierował doń list apostolski, a 8 IX list własnoręczny, ale i te gesty
były bezowocne.
Odtąd zaczęły powstawać w zachodniej Europie i Ameryce nowe ośrod­
ki Bractwa Kapłańskiego, a groźba użycia kar kanonicznych była również
bezowocna. Dnia 3 III 1976 r„ za sugestią. pap. Pawła VI, odbyła się w
Watykanie rozmowa z arcybiskupem, która skończyła się oświadczeniem
z jego strony, że „nie zaakceptuje nigdy Rzymu modernistycznego" . Na
skutek dalszych święceń kapłańskich w Ecóne Stolica Apostolska ogłosiła
24 VII, że abp Lefebvre został zawieszony w czynnościach sakralnych, a
także wyświęceni przezeń kapłani i diakoni. Nowe ostrzeżenie Stolicy Apo­
stolskiej , skierowane 25 II 1977 r. , stwierdzało , że „arcybiskup nadużył wiel­
kodusznej cierpliwości papieża". Pozostało ono bez odpowiedzi, a on sam
nadal wyświęcał kapłanów i diakonów.
Ten smutny problem przejął pap. Jan Paweł IL W dniu 18 XI 1978 r.
spotkał się z abpem Lefebvre'em w Watykanie, co jednak nie powstrzymało
go od udzielania dalszych święceń księży (25 XII 1978 i 29 VI 1979 -

30 kapłanów) i tworzenia nowych ośrodków kościelnych Bractwa. Do końca

1977 r. miał arcybiskup w Europie ok. 50 tys. i w Stanach Zjednoczonych
ok. 10 tys. zwolenników. W roku 1980 rozpoczął działalność we Włoszech i
Meksyku. Dnia 8 XII 1983 r. wypowiedział się publicznie bardzo krytycznie
o działalności kościelnej pap. Jana Pawła II i nowym Kodeksie prawa kano­
nicznego, a 29 VI 1984 r. mimo suspensy wyświęcił 25 księży. Podjęty w
1987 r. ponownie przez Stolicę Świętą dialog „w atmosferze przyjaznej i
szczerej " nie przyniósł rozwiązania problemu. Do dramatycznego finału do­
szło w 1988 r. Mimo pewnego zbliżenia w 1987 r. i na początku 1988 r. do
katastrofy doszło, kiedy abp Lefebvre - mimo próśb i apeli pap. Jana Pawła II
- dokonał 30 VI święceń 4 biskupów mocą własnego autorytetu. Na skutek
tych święceń Kongregacj a Doktryny Wiary wydała 1 VII dekret, mocą któ­
rego abp Lefebvre i wyświęceni przezeń biskupi zostali ekskomunikowani
ze społeczności Kościoła katolickiego; byli to biskupi: Bernard Falley, Ber­
nard Tsier de Mallarais, Richard Williamson i Alfons de Galareta. Tak po­
wstała nowa schizma kościelna. Na szczęście nie rokuje ona rozwoju na
przyszłość. W związku z ogłoszeniem tej ekskomuniki pewna liczba kapła­
nów i wiernych powróciła do Kościoła katolickiego. Miała to ułatwiać i re­
gulować specjalna komisja p apieska Ecclesia Dei, powołana przez pap. Jana
Pawła II (2 VII 1988). W roku 1991 zmarł abp Lefebvre, ale bez pojednania
się z Kościołem.
Ostatnim wyrazem kontestacji przed 1990 r. była antypapieska i anty­
rzymska Deklaracja kolońska, podpisana przez 163 teologów niemieckich i
ogłoszona 6 I 1989 r. Jednym z głównych j ej inicjatorów był ks. Norbert

83
Greinacher z Tybingi. Deklaracja jest ideowym programem Europejskiego
Stowarzyszenia Teologii Katolickiej . Zakwestionowała ona trzy główne pro­
blemy: jednostronne obsadzanie stolic biskupich przez papieża, ingerencję
Rzymu „w wolność badań i nauki i w dialogową strukturę poznania teologi­
cznego" oraz „podkreślania i przekraczania w niedopuszczalny sposób jurys­
dykcyjnej i [ . . . ] nauczycielskiej władzy papieża" . Deklaracji przeciwstawiła
się Konferencja Biskupów Ameryki Łacińskiej (11 II 1989) , widząc w niej
„zagrożenie dla wspólnotowości Kościoła" . Kontrakcje podjęły również epi­
skopaty krajowe Europy, a także jezuici i teologowie kilku krajów Zachodu.
Sam pap. Jan Paweł II uznał deklarację „za problem lokalny" (2 V 1989) ,
a kard. J. Ratzinger j ako „akt oporu teologów wobec nauki moralnej
Kościoła" .

§ 291. Wewnętrzne życie Kościoła

1 . Ruch liturgiczny i biblijny

Działalność papieży Piusa IX, Leona XIII i Piusa X na odcinku rozbudo­

wy i pogłębienia życia religijnego w Kościele zrodziła wielorakie i dobre
owoce, a nade wszystko zrodziła i rozwinęła ruch liturgiczny, ruch biblijny
oraz przyniosła rozwój świadomości Kościoła w szerokich kołach świeckich.
Tradycyjne formy pobożności, j ak kult Najśw. Sakramentu, Najśw. Serca
Jezusowego, Matki Bożej zostały teraz pobłębione przez studium Biblii, Oj­
ców Kościoła i liturgii.
Odrodzenie liturgii i początki ruchu liturgicznego wiążą się z XIX-wiecz­
ną odnową benedyktynów. Zniszczony w Europie zakon - przez rewolucje,
wojny napoleońskie i rozbiory Polski - zaczął odradzać się w starych krajach
katolickich Europy z wyjątkiem ziem polskich, gdzie do odrodzenia zakonu
nie dopuścili zaborcy. Skasowane w 1802 i przywrócone do życia w 1863 r.
opactwo w Beuron (od 1884 arcyopactwo) już w 1868 r . stało się stolicą
kongregacji benedyktyńskiej beurońskiej , która w 1970 r. objęła 10 klaszto­
rów męskich i 5 żeńskich, a wśród nich m.in . : głośne opactwo św. Andrzeja
w Maredsous w Belgii (1872), Emaus w Pradze (1880), Maria Laach w Niem­
czech (1893) i Krzeszów na Śląsku (1919) . Opactwa te, głównie Beuron,
Maria Laach i Maredsous podjęły na wielką skalę odnowę liturgii przez
wydawanie ksiąg chorału gregoriańskiego (1886) i popularnego Mszału w
języku łacińsko-narodowym dla wiernych. W roku 1884 ukazał się Mszał
Anzelma Schotta (t 1896). Tłumaczony później na inne j ęzyki narodowe
pomógł przywrócić pełne uczestnictwo wiernych świeckich w liturgii. W
roku 1907 powstała w Beuron szkoła muzyki kościelnej , a w 1919 r. zaczęto

84
tu wydawać czasopismo „Benediktinische Monatschrift" jako organ całej
kongregacji beurońskiej w zakresie liturgii i chorału gregoriańskiego. W
II poł . XIX stulecia powstała w Beuron szkoła artystyczna, której celem
było wypracowanie nowych form w malarstwie, rzeźbie i rzemiośle artysty­
cznym, odpowiednich dla sztuki sakralnej w nawiązaniu do wczesnochrześci­
jańskich form hieratycznych.
Papież Pius X (1903-1914) zgodnie z zawołaniem „wszystko odnowić w
Chrystusie" wydał w 1903 r. dekrety w sprawie odnowy chorału gregoriańs­
kiego, a w 1905 r. o częstej i wczesnej komunii św. Nieco później przepro­
wadził reformę Mszału rzymskiego i brewiarza. W Belgii uwaga katolików
skupiła się na liturgii opactwa w Maredsous o surowym splendorze i głębi
pobożności, powadze kultu, które stanowiły pewną jedność z życiem klasz­
tornym. W roku 1882 dom Gerard Van Caloen, benedyktyn z Maredsous,
wydał po francusku Missel des fideles w dwóch tomach, a w 1884 r. zaczął
wydawać Messages des fide/es celem zbliżenia wiernych do Matki - Kościoła.
Na kongresie narodowym dzieł katolickich (Mecheln 1909) liturgia wystąpiła
jako kwestia na porządku dziennym. Zwrócił na nią uwagę benedyktyn
L. Beauduin (t 1910) z opactwa w Leuven. To on zaczął realizować zalece­
nia papieskie w zakresie odnowy liturgicznej wśród młodzieży akademickiej .
W tym samym roku zaczął ukazywać się „La vie liturgique" , zaczęto organi­
zować Dni i Tygodnie Liturgiczne. Brali w nich udział uczeni i liturgiści
oraz działacze na tym polu. Opactwo w Maredsous zaczęło promieniować
daleko poza granice Belgii. Opat Gaspard Lefebvre (t 1960) z opactwa
św. Andrzeja przeniósł ruch liturgiczny do Brazylii i Francji. Tu od 1909 r.
wydawał poczytne „Bulletin paroissal-liturgique" , a od 1922 r. w poszcze­
gólnych zeszytach „Missel quotidien" i nieco później Mszał łacińsko-francus­
ki. Od pierwszego roku Mszał spotkał się z dużym zainteresowaniem i przy­
jęciem. Tylko w pierwszym roku sprzedano 85 tys. egz. Mszału, a po 10
latach wydanie francuskie przekroczyło milion. Tłumaczono „Lefebvre'a"
na język angielski, hiszpański, portugalski, włoski, flamandzki, niemiecki i
polski. Związany z opactwem św. Andrzeja apostolat liturgiczny powołał
do życia w 1928 r. miejscowy opat. Ruch liturgiczny przyjął się jeszcze w
tym okresie w Holandii.
W Niemczech przodowało opactwo w Maria Laach. Tu od 1914 r. zaczę­
to urządzać Tygodnie Liturgiczne pod przewodnictwem opata Ildefonsa
Herwegena (t 1946) , a od 1918 r . wspólne msze recytowane. Powstałe w
Niemczech katolickie organizacje młodzieżowe Quickborn Romano Guardi­
niego, Nowe Niemcy oraz Sturmschar Ludwiga Wolkera (t 1955) położyły
akcent na uroczystą celebrację liturgii, w której młodzież widziała realizację
swoich pragnień duchowych. Tak liturgia, j ak i narastający ruch liturgiczny
zostały pogłębione przez teologię, opartą na badaniach historyczno-archeo­
logicznych. Na tym polu działał nade wszystko Romano Guardini (1885-
-1968) , autor licznych książek z tego zakresu (Vom Geist der Liturgie - 1918,

85
Liturgische Bildung - 1923, Von heiligen Zeichen - 1927, Der Herr - 1937) .
Jako profesor filozofii religii i katolickiego światopoglądu na Uniwersytecie
Berlińskim miał poważny wpływ na młodzież akademicką. Od roku 1920
wydawał „Gemeinschaftliche Andacht zur Feier der Heilige Messe" . Od
roku 1928 ukazywał się w Niemczech „Kirchengebet" pod redakcj ą Ludwiga
Wolkera, wydawany w milionach egzemplarzy; stał się poczytny we wszyst­
kich diecezjach niemieckich.
Poważnym ośrodkiem ruchu liturgicznego stało się austriackie opactwo
Klosterneuburg k. Wiednia, gdzie działał o . Pius Parsch (1884-1954) . Od
roku 1919 organizował on Godziny Biblijne, od 1921 r. Koła Liturgiczne, a
od 1922 r. wspólnotowe msze św. parafialne. Obok Roku liturgicznego (Das
Jahr des Heiles, 1923) wydał obszerny komentarz do mszy św. (Messer­
klarung, 1930) i Liturgię ludową ( Volksliturgie, 1940) i przyczynił się w kra­
jach języka niemieckiego do oparcia pobożności chrześcijańskiej na liturgii i
Piśmie św. Temu celowi służyło czasopismo „Bibel und Liturgie" (od 1926)
i „Lebe mit der Kirche" („Życie z Kościołem" - od 1928) .
Do ruchu liturgicznego włączyło się również wielu kapłanów, pracują­
cych w duszpasterstwie wielkomiejskim (G. H. Horle - t 1942, Frankfurt
nad Menem, K. Jakobs - t193 1 , Miihlheim w Zagłębiu Ruhry, J. Konn -
t 1961, Kolonia) . Zbytnie położenie akcentu na wspólnotowość w przeżywa­
niu liturgii - przy zaniedbaniu aspektu personalnego - przysporzyło sporo
wzajemnej krytyki i nieporozumień, a także stało się źródłem wielu nad­
użyć. W następstwie tego Konferencja Episkopatu Niemieckiego powołała
do życia w 1940 r. Komisję Liturgiczną, złożoną z wybitnych uczonych i
praktyków. Komisj a ta opracowała w 1942 r. Wytyczne dotyczące liturgicz­
nych form parafialnej służby Bożej. Wytyczne te nie rozwiązały jednak pro­
blemów, skoro w 1943 r. metropolita fryburski Conrad Gro ber w imieniu
całej prowincji kościelnej złożył Stolicy Apostolskiej Promemoria, zawiera­
jące szereg niepokojących zjawisk w niemieckim ruchu liturgicznym, „któ­
rych nie można zbyć milczeniem". W tym samym roku (10 IX) kard.
A. Bertram j ako przewodniczący Konferencji Episkopatu Niemieckiego
przesłał do Rzymu obszerną relację o rozwoju ruchu liturgicznego w Niem­
czech i jego „brakach i błędach" .
Papież Pius XII zajął wobec tego kryzysu stanowisko spokojne w en­
cyklice Mystici Corporis Christi (29 VI 1943). Szczegółowe decyzje w tym
zakresie przesłał na ręce kard. Bertrama sekretarz stanu, kard. Maglione
(24 XII). Podkreślił w nich pozytywne owoce ruchu liturgicznego o charak­
terze religijnym i pastoralnym, ale przestrzegał przed wprowadzaniem j ed­
nostronnych nowości, zwłaszcza w obrzędach mszy św. Zalecał też, by kie­
rownictwo nad ruchem liturgicznym przejęli sami biskupi. Ostateczne wska­
zania w tym zakresie dał Pius XII w encyklice Mediator Dei (20 XI 1947).
Podkreślała ona udział wiernych w liturgii, a ich wewnętrzny udział winny
były podkreślać odpowiedzi, śpiewy i procesje ofiarnicze. Przestrzegał

86
wszakże papież przed przerostami i nadużyciami, przed wprowadzaniem sa­
mowolnych zmian w obrzędach i tekstach liturgicznych, przed odrzucaniem
prywatnej celebracji mszy św. i zubożeniu kultu Eucharystii. Końcowe częś­
ci encykliki poświęcił papież brewiarzowi, rokowi kościelnemu i podał sze­
reg wskazań pastoralnych do celebracji nabożeństw i w zakresie sztuki sa­
kralnej .
Odtąd kierownictwo nad ruchem liturgicznym, który objął zasięgiem
prawie wszystkie kraje katolickie, przejęła Stolica Apostolska. W roku 1946
pap. Pius XII utworzył oficjalnie Komisję do Przygotowania Reformy Ksiąg
Liturgicznych. W Niemczech powstał Instytut Liturgiczny w Trewirze
(1947) , nieco wcześniej we Francji w Paryżu Centre de Pastorał Liturgique
(1943) . Od roku 1948 Kongregacja Obrzędów zaczęła udzielać aprobaty no­
wym rytuałom narodowym (1948 Francja, 1950 Niemcy, 1958 Polska)
- - -

z dopuszczeniem do szerokiego użycia j ęzyka i pieśni narodowej . W roku

1951 pap. Pius XII wydał nowe obrzędy liturgii nocnej Zmartwychwstania
Pańskiego, w 1955 r . wprowadził zreformowaną liturgię Triduum Sacrum
przed Wielkanocą na godziny wieczorne, w następstwie czego zezwolono na
celebrację mszy św. wieczorowych. W roku 1960 Stolica Apostolska ogłosiła
reformę rubryk mszy św. i brewiarzy i wydała nowe przepisy o muzyce
kościelnej .
Konstytucja soborowa o liturgii (1963) zapoczątkowała wieloaspektową
reformę liturgii, którą przeprowadzono już w okresie posoborowym na pod­
stawie Pisma św. i źródeł patrystycznych. Konstytucja zalecała rewizję ksiąg
liturgicznych, krytyczne przejrzenie kanonów i statutów kościelnych odno­
szących się do kultu B ożego i wprowadzała języki narodowe do pewnych
części mszy św. Już 25 I 1964 r. pap. Paweł VI wprowadził w życie niektóre
reformy w zakresie liturgii, a 3 I 1966 r. powołał Posoborową Komisję do
Reformy Liturgii. Ta komisja w następnym roku wprowadziła języki naro­
dowe do całej mszy św. Konstytucją apostolską lndulgentiarum doctrina
(1 I 1967) papież wprowadził poważne zmiany w praktyce pokutnej Kościoła
i w zakresie odpustów. Dnia 18 VI t.r. wydał przepisy o przywróceniu stałe­
go diakonatu w Kościele, a konstytucją apostolską Pontificalis Romani
(18 VI 1968) zatwierdził nowe obrzędy święceń biskupich, kapłańskich i
diakońskich. W motu proprio Mysterii pascha/is (14 II 1969) wydał nowe
przepisy o roku liturgicznym i zatwierdził nowy, zreformowany kalendarz
liturgiczny dla całego Kościoła. Trzeba zauważyć, że kalendarz ten niepo­
trzebnie wprowadzał rewolucyjne zmiany w celebracji świąt świętych i stwa­
rzał nowy przedział między Kościołem a światem w formie nowego kalenda­
rza. Tego samego roku konstytucją apostolską Missale Romanum (3 IV)
papież promulgował nowy Mszał rzymski i zreformowany obrzęd mszy św.
trydenckiej .
Prace Komisji Liturgicznej postępowały stosunkowo szybko naprzód.
Dnia 1 XI 1970 r. pap. Paweł VI zatwierdził nowy, zreformowany brewiarz

87
jako Liturgia godzin. Reforma ta jest niezwykle udana. Wprowadziła praw­
dziwe bogactwo czytań Ojców Kościoła zachodniego, wschodniego i syryjs­
kiego, ubogaciła modły licznymi hymnami i wprowadziła podział Psałterza
na 4 tygodnie. W roku 1971 papież promulgował nowy ryt sakramentu bierz­
mowania, a 15 VIII 1972 r. ogłosił nowe przepisy i formuły święceń niż­
szych, subdiakonatu i diakonatu. W adhortacji apostolskiej Maria/is cultus
(2 II 1974) papież zajął się należytym „rozwojem kultu maryjnego".
Tę posoborową reformę liturgii kontynuował również pap. Jan Paweł Il.
Miała ona charakter rewizyjny i przestrzegający wobec licznych samowoli i
nadużyć w tym zakresie. W dniu 17 XI 1978 r . jeszcze raz potwierdził nieza­
stąpiony walor indywidualnej spowiedzi, a absolucję generalną zarezerwo­
wał tylko „dla nadzwyczajnych wypadków" . W roku 1979 wznowił w Rzy­
mie procesje teoforyczne na Boże Ciało, a w liście z 28 VIII do organizato­
rów włoskiego narodowego Tygodnia Liturgicznego stwierdził , że Liturgia
godzin winna stać się księgą modlitw nie tylko kapłanów, ale i świeckich.
Dnia 17 IV 1980 r. zatwierdził instrukcję liturgiczną, odrzucającą liczne na­
dużycia i samowole przy celebracji mszy św. , które samowolnie wprowadzo­
no w niektórych krajach. Dnia 21 XI ogłosił podobną instrukcję piętnującą
różne samowole i nadużycia przy chrzcie małych dzieci. Dnia 31 XII 1980 r.
papież ogłosił ss. Cyryla i Metodego współpatronami Europy obok św. Be­
nedykta Opata. W celu podkreślenia godności i właściwych obrzędów posz­
czególnych sakramentów pap. Jan Paweł II zaczął osobiście chrzcić dzieci w
Wielką Sobotę, bierzmować, spowiadać w Wielki Piątek i święcić kapłanów
i biskupów, a także przewodniczyć modlitwie różańcowej . W związku z an­
tysoborową działalnością abpa Lefebvre'a we Francji pap. Jan Paweł II za
pośrednictwem Kongregacji do Spraw Kultu Bożego (15 X 1984) zezwolił w
ograniczonym zakresie na celebrację mszy św. w rycie trydenckim w j ęzyku
łacińskim.
Papież poparł wydatnie rozwój kultu Serca Pana Jezusa wraz z pierwszo­
piątkową komunią św. wynagradzającą (5 X 1986) i j eszcze raz przestrzegł ,
tym razem Episkopat Hiszpanii, przed nadużyciem zbiorowej absolucji
(24 X 1986). Z okazji 25-lecia soborowej konstytucji liturgicznej papież pod­
kreślił , że reformy liturgii prowadzą do głębszego zrozumienia Biblii i wzro­
stu odpowiedzialności za Kościół wśród wiernych, oraz zachęcił liturgistów,
by szerzej i więcej wykorzystywali „bogactwa ludowej pobożności" (13 V 1989).
Encykliki papieży Leona XIII (1893) i Benedykta XV (1920) zachęcały
do studium i czytania Pisma św. i do szerszego stosowania go w duszpaster­
stwie, zwłaszcza w kaznodziejstwie i katechezie. W okresie między dwiema
wojnami światowymi początek odnowie kerygmatycznej na podstawie Biblii
dał jezuita austriacki J. A. Jungmann w książce Ewangelia i nasze przepo­
wiadanie wiary (1936). Biblia w j ego rozumieniu jest żywym słowem Bożym,
w którym zawarte jest wezwanie do człowieka. Treścią przepowiadania win­
no być to, co głosił Chrystus Pan i kontynuowali apostołowie. Te nowe

88
zasady zmierzały do usunięcia z nauczania spekulacji i scholastyki i otworze­
nia drogi dla autentycznego orędzia Bożego, zawartego w Piśmie św. , chrze­
ścijaństwo bowiem wkroczyło w świat nie jako system teologiczny i spekula­
tywny, ale j ako Dobra Nowina o Królestwie Bożym.
Papież Pius XII w encyklice Divino afflante Spiritu (1943) zalecał , by
korzystać z Biblii w duszpasterstwie, a pap. Jan XXIII w przemówieniu do
biblistów wprost nakazał , by „przekazywać wielką naukę obydwóch Testa­
mentów i sprawiać, by przenikała dusze" (1962) . Sobór Watykański II w
nawiązaniu do ruchu biblijnego przywrócił Biblii należne jej miejsce w dusz­
pasterstwie. Stwierdził , że „wierni winni mieć szeroki dostęp do Pisma św."
i zalecił tłumaczenie Pisma św z j ęzyków oryginalnych, jego lekturę i przesy­
cenie nim różnych form duszpasterstwa. Przestrzegał wszakże przed stoso­
waniem wątpliwej akomodacji .
Obok biblijnej odnowy teologii w liturgii wprowadzano uczestników w
całość przekazów biblijnych i powrócono do starożytnego zwyczaju „lectio
continua" . Liturgia wydobyła z Biblii cztery zasadnicze tematy: jedność oby­
dwóch Testamentów, przypominanie zbawczych wydarzeń z przeszłości i uo­
becnianie ich w teraźniejszości, położenie akcentu na ich eschatologiczne
wypełnienie i zobowiązanie do osobistego zaangażowania w dzieło całego
zbawienia. W przepowiadaniu Sobór Watykański II zalecił homilię, opartą
nade wszystko na tekstach biblijnych. W katechezie jeszcze przed soborem
powrócono do katechezy biblijnej . Taki charakter mają katechizmy F. We­
bera (1944) , H . Hilgera (1955) w Niemczech, gdzie od 1967 r . katecheza
biblijna stała się obowiązkowa. We Francji odnowę katechezy biblijnej po
1960 r. rozpoczął J. Colomb, F. Derkenne i J . Audinet. Ogólnofrancuski
katechizm z 1968 r. zalecał katechezę antropologiczną. W Polsce program
katechetyczny z 1971 r. zniósł podział na historię biblijną i katechizm, a z
Biblii uczynił podstawę katechizacji młodzieży szkolnej .
Najszersze wszakże zastosowanie znalazła Biblia w nowych, posoboro­
wych nabożeństwach słowa Bożego, w rozmowach i rozważaniach biblij­
nych, w niedzielach i tygodniach biblijnych, w duszpasterstwie rodzin itp.
W dniu 27 VI 1971 r. pap. Paweł VI zreorganizował Papieską Komisję Bi­
blijną i połączył ją z Kongregacją Doktryny Wiary, a pap. Jan Paweł II
promulgował nową edycję Wulgaty, przygotowaną przez ostatnie 13 lat
przez benedyktynów. Jeszcze w 1969 r. powstała Światowa Federacja Kato­
lików dla Apostolatu Biblijnego, która postawiła sobie za cel szerzenie zain­
teresowania się Biblią wśród katolików i j ej codzienną lekturę. Federacja ta
przyjęła się w wielu krajach i odbywa ona systematyczne zjazdy. W roku
1978 w takim zjeździe na Malcie uczestniczyło setki delegatów z 45 krajów.
Z inspiracji Federacji zaczęto urządzać Rok Biblii (1984). Dnia 19 IV 1985 r.
pap. Jan Paweł Il zachęcił do studiów nad Biblią, by „interpretacja Słowa
Bożego była dokładna" .

89
2. Akcja Katolicka

Akcja Katolicka, będąca zorganizowanym apostolatem katolików świec­

kich i zmierzająca do ewangelizacji świata, zaczęła się formować po 1870 r .
Początkowo stawiała sobie za cel przeciwstawianie się antyklerykalizmowi i
laicyzacji, a następnie włączyła się w nurt spraw społecznych, po myśli ency­
kliki Rerum novarum pap. Leona XIII (1891). Według encykliki pap. Piusa X
Il fermo proposito (11 VI 1905) celem nowego porządku społecznego j est
zespolenie wszystkich sił żywotnych w służbie zbawienia dusz i religii dla
odnowienia w Chrystusie życia indywidualnego, rodzinnego i społecznego,
dla rozszerzania prawdy, uaktywnienia cnót, zwalczania antychrześcijańskiej
kultury na wszystkich polach publicznego życia. Na podstawie tego progra­
mu, który później stał się programem Akcji Katolickiej , powstała we Wło­
szech Unione Popolare dla rozwiązania kwestii społecznej na podstawie ka­
tolickich zasad, nauczania religijnego i poczucia wspólnotowego katolików
wszystkich stanów. Podobny charakter posiadała Gioventu Cattolica dla
młodzieży katolickiej , mająca na celu systematyczne j ej szkolenie i zapozna­
wanie z bieżącymi problemami, a także Unione Economico Sociale - prowa­
dzona przez Pericoli - z założeniem rozwiązywania problemów ekonomicz­
nych. Założona przez ks. G. Toniolo Unione Elettorale miała na celu przy­
gotowanie katolików do wyborów municypalnych i prowincjalnych, tak
samo żeńska Unione delle Donne Cattoliche o podobnych celach. Stawiała
ona też sobie za cel apostolat kobiecy w rodzinie i świecie publicznym, a
także zwalczanie niemoralności w modzie.
Papież Pius XI widział w Akcji Katolickiej udział katolików świeckich w
hierarchicznym apostolstwie Kościoła. Ramy organizacyjne i cele nadał j ej
w encyklice Ubi arcanao (22 XII 1922) i w liście do kard. Adolfa Bertrama
z Wrocławia (13 XI 1928) . Celem Akcji Katolickiej według tego papieża
było odnowienie życia katolickiego w rodzinie i społeczeństwie przez dogłę­
bną chrystianizację wszystkich dziedzin życia ludzkiego. Organizacyjnie Ak­
cja Katolicka miała się składać z czterech podobnych stowarzyszeń dla kato­
lickich mężów, kobiet, młodzieży męskiej i młodzieży żeńskiej . Świętem
patronalnym Akcji stała się nowa uroczystość Chrystusa Króla, zaprowadzo­
na w 1925 r. , przeciwstawiająca się „laicyzmowi i jego błędnym i bezbożnym
poglądom" .
W pierwszej fazie organizacyjnej Akcja Katolicka wchłonęła w swoje
szeregi dotychczasowe organizacje katolickie. Tak było w Holandii i Polsce
(1926) , Czechosłowacji i Jugosławii (1927) . W Niemczech Akcję Katolicką
episkopat oparł na Związku Ludowym Katolickich Niemiec; rozumiano ją
jako apostolat i działanie dla Królestwa Chrystusa Króla. We Włoszech,
gdzie Akcja Katolicka była organizowana pod bezpośrednim nadzorem pa­
pieży, doszło najwcześniej - na tle jej działalności - do konfliktu z faszysto­
wskim państwem. Pius XI w encyklice Non abbiamo bisogno (29 VI 1931),

90
utrzymanej w ostrym tonie, przeciwstawił się atakom na Akcję Katolicką,
która miała charakter apolityczny, i absolutyzacji władzy państwowej . Pod­
pisana 2 IX zgoda między obiema stronami przewidywała wcielenie katolic­
kich organizacji młodzieżowych do państwowej organizacji Balilla, ale gwa­
rantowała j ej katolickie wychowanie, religijny charakter i zależność od hie­
rarchii kościelnej .
Włoski wzór organizacyjny Akcji Katolickiej nie był najlepszy, dlatego
poza ich granicami zaczęła się formować Akcja Katolicka złożona z grup
zawodowych, młodzieży robotniczej i wiejskiej , a także akademickiej . Zre­
sztą następcy pap. Piusa XI przywiązywali mniejszą wagę do form organiza­
cyjnych, a Akcję Katolicką pojmowali jako ruch. Taki model przybrała Akcja
Katolicka we Francji, Belgii i Kanadzie, gdzie organizowano ją w ośrodkach
robotniczych, wiejskich i na uniwersytetach. W roku 1925 ks. J. Cardijn
założył w Belgii Jeunesse Ouvriere Chretienne (JOC) , którą pap. Pius XI
postawił jako wzór Akcji Katolickiej (1933) . W Belgii i Francji powstała
Jeunesse Agricole Chretienne (JAC) , a także Ligue Ouvriere Chretienne
(LOC) oraz Jeunesse Etudiante Chretienne (JEC) . Ten typ Akcji Katolic­
kiej przyjął się po 1945 r . poza granicami Francji. W wielu krajach powstały
liczne stowarzyszenia katolickich lekarzy, prawników, architektów, młodzie­
ży akademickiej . We Francji po 1945 r. Ligue Agricole Catholique prze­
kształciła się w Mouvement Familia! Rural. Tu też jeszcze w 1940 r. powstał
Mouvement Populaire de Farnilles. Po roku 1950 założono we Francji
Action Catholique Ouvriere, w Belgii - Mouvement Ouvrier Chretien, w
Holandii - Katholieke Werkliendenband, w skali światowej - Federation
International de Mouvement Ouvrier's, a dla katolickich studentów i praw­
ników Pax Romana. W Niemczech po 1945 r. Akcja Katolicka powstawała
również w grupach zawodowych. W roku 1947 założono Chrześcijańską
Młodzież Robotniczą, a nieco później inne katolickie organizacje zawodowe.
Papież Pius XII rozszerzył pojęcie i zakres Akcji Katolickiej . Zaliczył
do niej Sodalicje Mariańskie (1948) , a udział w hierarchicznym apostolstwie
widział jako współpracę i pomoc (1940) . W encyklice Mystici Corporis Chri­
sti (29 VI 1943) mówił , że „zbawienie wielu jest zależne [ „ .] od współpracy
pasterzy i wierzących" . W roku 1951 zebrał się Światowy Kongres Apostols­
twa Świeckich. W przemówieniu do obecnych pap. Pius XII nazwał Akcję
Katolicką „narzędziem w rękach hierarchii kościelnej i przedłużeniem jej
ramienia" . Podkreślił też, że apostolat świeckich zorganizowany i niezorga­
nizowany ma w swoich rękach różnorodne wolne inicjatywy. Na drugim,
podobnym kongresie w 1957 r. papież podkreślił , że „nawet zorganizowana
Akcja Katolicka nie ma monopolu na apostolat świeckich" .
Dekret Soboru Watykańskiego II O apostolstwie świeckich (18 XI 1965)
poszerzył aspekt tego apostolatu: „świeccy wypełniając posłannictwo Koś­
cioła, prowadzą działalność apostolską zarówno w Kościele, jak i w świecie,
tak w porządku duchowym, j ak i świeckim, doczesnym" (art. 5). Według

91
pastoralnej konstytucji Gaudium et spes (7 XII), „należy jasno zrozumieć,
co czynią wierni j ako j ednostki, czy też stowarzyszenia we własnym imieniu,
jako obywatele kierujący się głosem sumienia chrześcijańskiego, od tego co
czynią wraz z pasterzami w imieniu Kościoła" (art. 76).
W okresie posoborowym, zwłaszcza w latach 70. i 80. XX stulecia poja­
wiły się w Kościele różnorodne ruchy religijne świeckich. Mają one charak­
ter wielowarstwowy i stale ulegają przemianom. Założycielem takiego ruchu
Światło - Życie był w Polsce ks. Franciszek Blachnicki. Od roku 1958
zaczął on organizować Oazy Dzieci Bożych i z nich ruch oazowy, który
wkrótce ogarnął całą Polskę, a skupiał nade wszystko młodzież. W roku
1967 ks. Blachnicki został krajowym duszpasterzem służby liturgicznej i
jako taki zaczął propagować rekolekcje zamknięte (5-dniowe) dla różnych
grup młodzieżowych (oazy) . Z ruchu tego w 1967 r . wyłoniło się Światło -
Życie. Oaza stała się systemem wychowawczym, opartym na Piśmie św. ,
liturgii i na hasłach „ Światło - Życie", „nowy człowiek", „nowa wspólnota"
i „nowa kultura" . Formacja członków następuje w trzech etapach: ewangeli­
zacja, katechumenat i diakonia. Formację tę realizuje się na poziomie dzie­
cięcym, młodzieżowym i dorosłym. Ideałem „nowego człowieka" j est Jezus
Chrystus - „ Światło i Życie", wzorem - Niepokalana Dziewica, Duch Święty
- inspiratorem i mocą, Kościół - środowiskiem życia, słowo Boże - świat­
łem, modlitwa - oddechem, liturgia eucharystyczna - znakiem objawiającym
i urzeczywistniającym tajemnicę Kościoła. Świadectwo słowa i życia jest na­
kazem Pana, nowa kultura wyzwala człowieka z tego, co poniża j ego god­
ność, a agapa, czyli uczta miłości, jest świadectwem urzeczywistnienia się
osoby poprzez diakonię. Ruch Światło - Życie opiera się na parafii i szerzy
się również poza Polską.
Ruch Odnowa w Duchu Świętym (The Catholic Charismatic Renewal)
nie ma charakteru organizacji i stanowią go grupy modlitewne. Powstał w
Stanach Zjednoczonych w 1966 r . w Pittsburgu, Pa. Papież Paweł VI w
1975 r. podkreślił trzy cechy tego ruchu: troska o zgodność z autentyczną
doktryną wiary, wdzięczność za otrzymane łaski i miłość bliźniego. Celem
ruchu jest odnowa całego człowieka j ako odpowiedź na dary Ducha Święte­
go. Odnowa w Duchu Świętym przyjęła się w Ameryce i Europie, organizu­
je co kilka lat Międzynarodowe Konferencje Liderów Katolickiej Odnowy
Charyzmatycznej . W roku 1987 odbył się na Jasnej Górze Ogólnopolski
Kongres Odnowy w Duchu Świętym, który zgromadził 7 tys. uczestników.
Inną formą masowego ruchu katolików świeckich jest neokatechumenat.
Dał mu początek Kiko Argiiello w 1962 r. w Madrycie w Hiszpanii. Założo­
na przezeń wspólnota - wśród najbiedniejszych na przedmieściach Madrytu
- postawiła sobie za cel czytanie i rozważanie Pisma św. i głoszenie Ewange­
lii ubogim. Żyjąc na wzór pierwszej gminy chrześcijańskiej zaczęli pro­
mieniować na otoczenie. W roku 1969 r. przybyli do Rzymu i tu utworzyli
wspólnotę złożoną z kapłana i świeckich, zajęli się katechizacją i ewangeli-

92
zacją, czego owocem było powstanie wspólnot neokatechumenalnych. Sta­
nowią one szkołę autentycznego chrześcijaństwa w małych wspólnotach (40-
-50 osób), formacja trwa 10 lat i ma trzy stopnie: faza kerygmatyczna (ok. 2
miesięcy) , prekatechumenat trwający ok. 2 lat (słuchanie słowa Bożego i
uczestnictwo w Eucharystii i miesięczny dzień wspólnoty) i katechumenat
(studium dziejów zbawienia przez wielkie tematy biblijne) . Wspólnota neo­
katechumenalna szczególną troską otacza liturgię poprzez wspólnotowe śpie­
wy, recytacje i symbolikę gestów. Ruch ten rozszerzył się żywiołowo w
Europie i na innych kontynentach.
We Włoszech powstał spontaniczny ruch religijny, dążący do odnowy
wewnętrznej Kościoła Communione e Liberazione. Inicjatorem jego jest ks.
Luigi Giussani (ur. 1922) , profesor teologii dogmatycznej i wschodniej w
seminarium duchownym w Venegono; obecnie profesor introdukcji do teo­
logii na Katolickim Uniwersytecie w Mediolanie. Początki ruchu wiążą się z
mediolańską grupą Gioventu Studentesca, kierowaną od 1954 r. przez ks. L.
Giussaniego, która po kryzysie w latach 1965-1969 przekształciła się w Com­
munione e Liberazione. Ruch ten nie j est organizacją ; j ednoczy grupy na
zasadzie przyjaźni i wolności. Obejmuje różne grupy społeczno-zawodowe.
Szczególną troską otacza młodzież akademicką i szkół średnich. Istnieje w
ponad 40 krajach Europy, Ameryki Północnej i Łacińskiej . W Polsce od
1979 r. wydaje własny biuletyn „CL. Komunia i Wyzwolenie". Ruch kładzie
nacisk na wewnętrzną przemianę człowieka, budowanie wspólnoty Kościoła
i urzeczywistnienie j ego obecności w każdym środowisku. Communione e
Liberazione ma w Mediolanie centrum kulturalne Instituto per Studi la
Transizione oraz instytut wydawniczy „Jaca Book". Oficjalnym organem ru­
chu jest czasopismo „Litterae Communionis" . Członkowie tego ruchu pra­
cują w liczących się włoskich czasopismach religijnych, ro.in. „Il Sabbato".
Dynamicznym ruchem katolików świeckich we Włoszech są Focolari.
Podobnych ruchów o charakterze lokalnym powstało dużo . Rozwijają
się one w całym Kościele, ale różnią się znacznie między sobą. Papież Paweł
VI w adhortacji apostolskiej Evangelii nuntiandi (8 XII 1975) stwierdził , że
wiele z tych wspólnot „otwarcie oskarża i odrzuca hierarchię oraz znaki,
które wyrażają Kościół [ . . . ] zwalczają ten Kościół [ . . . ] i stają się ideologia­
mi". Wspólnoty, które powstały w łonie Kościoła papież określił jako „se­
minaria ewangelizacji" i „nadzieję Kościoła powszechnego". W roku 1986
ukazał się Raport Kongregacji Doktryny Wiary, będący owocem ankiety
tejże Kongregacji rozesłanej do konferencji episkopatów świata (1984) . Ra­
port stanowi ostrzeżenie, że zbytnie zamykanie się i osłabianie kontaktów z
parafią sprzyja powstawaniu dewiacji i szerzeniu się sekt.
Problem apostolatu świeckich podjął również pap. Jan Paweł II w adhor­
tacji apostolskiej Christifideles laici (30 I 1989) . Jest ona owocem synodu
biskupów z 1987 r. , poświęconemu „powołaniu i misji katolików świeckich
w Kościele i świecie" . Adhortacja podkreśliła „godność katolików świeckich

93
w Kościele" (rozdz. 1) i ich uczestnictwo w życiu Kościoła wspólnoty (rozdz.
2) . Szerzej potraktowała „współodpowiedzialność świeckich w Kościele -
Misji" i j ako pole ich działania ukazała „nową ewangelizację" , krzewienie
poszanowania dla godności ludzkiej osoby i otaczania głębokim szacunkiem
nienaruszalne prawo do życia, wolność religijną, apostolstwo w rodzinie,
solidarność społeczną, zaangażowanie polityczne i gospodarczo-społeczne,
a także ewangelizację kultury i kultur człowieka. W tak szeroko zakreślo­
nym apostolstwie winny wziąć udział - we właściwej sobie formie - dzieci,
młodzież, ludzie starsi, mężczyźni i kobiety, a także chorzy i cierpiący, j ako
że „bogata różnorodność Kościoła znajduje swój kolejny wyraz w obrębie
każdego ze stanów życia [ . . ) świeckiego ; w stanie życia świeckiego istnieją
.

różne „powołania" , czyli różne drogi duchowe i apostolskie poszczególnych

ludzi świeckich" (nr 56) .

3. Rozwój form kultu Chrystusa Pana

Rzeczywista obecność Chrystusa Pana w Eucharystii domagała się ze­

wnętrznego kultu, a jego rozwojowi sprzyjały i ruch liturgiczny, i ruch biblij­
ny. Teologia początków XX stulecia wskazała na organiczną jedność Eucha­
rystii i jej ścisły związek z Kościołem. Dnia 23 XI 1903 r . pap. Pius X
wskazał na Eucharystię j ako „autentyczne źródło" , z którego należy czerpać
chrześcijańskiego ducha „przez czynne uczestnictwo w świętych misteriach i
publicznej modlitwie Kościoła" . W dekrecie Sacra Tridentina z 1905 r. za­
chęcał do częstej komunii św. i zakreślił podstawowe warunki do jej godne­
go przyjęcia. W dekrecie Quam singulari z 1910 r. - wskazując na ścisłą
łączność mszy św. z komunią św - zalecał wczesną i częstą komunię św.
Tym samym dał początek ruchowi eucharystycznemu, który propagował
częstą i wczesną komunię św. Obydwie praktyki torowały sobie nie bez po­
ważnych przeszkód drogę w życiu wiernych. Praktyka ta przyjęła się po­
wszechnie w Kościele po Soborze Watykańskim II. Dalsze drogi duszpaster­
stwa i życia eucharystycznego wytyczył pap. Pius XII w encyklice Mediator
Dei (1947) , określając po raz pierwszy istotę kapłaństwa wiernych, hierar­
chię poszczególnych elementów w Eucharystii, wśród których na pierwszym
miejscu zaakcentował ofiarę i zalecał zwyczaj przyjmowania komunii św.
konsekrowanej w czasie tej samej mszy św.
Sobór Watykański II ukazał doktrynę o Eucharystii w kontekście biblij­
nego obrazu Kościoła j ako ludu Bożego, uczestniczącego w zbawczych funk­
cjach Chrystusa Pana. Tę doktrynę rozwinął pap. Paweł VI w encyklice
Mysterium fidei (1965) , a pap. Jan Paweł II pogłębił j ą w liście O tajemnicy
i kulcie Eucharystii (1980) i w instrukcji Kongregacji Kultu Bożego i Dyscy­
pliny Sakramentów z 1980 r. Dokumenty te akcentują integralność istotnych
elementów Eucharystii, uwypuklają świadomy, czynny i owocny udział w

94
niej uczestników. Podkreślono też, że w Eucharystii dokonuje się wyjątko­
we zjednoczenie wiernych z Chrystusem Panem i najpełniej wyraża się po­
stawa wiary i miłości. Papież Jan Paweł II przez przywrócenie w Rzymie
dorocznej procesji teoforycznej w święto Bożego Ciała (od 1979) dowartoś­
ciował tę tradycyjną formę kultu Eucharystii. Na skutek uproszczenia ru­
bryk liturgicznych (1960) i reform soborowych zanikła i procesja teoforycz­
na, i msza św. uroczysta w Oktawie Bożego Ciała. Zniesiono zupełnie wy­
stawienie Najśw. Sakramentu w czasie mszy św. , a procesje teoforyczne i
wystawienia Najśw. Sakramentu ograniczono do minimum. Rozwijało się
natomiast nadal 40-godzinne nabożeństwo, ale i to w okresie posoborowym
przeżywa widoczny kryzys na Zachodzie. Przyjmują się natomiast coraz to
częściej wieczyste adoracje Najśw. Sakramentu wystawionego w monstrancji
w osobnych kaplicach.
Specjalną formą kultu Najśw. Sakramentu są Międzynarodowe Kongresy
Eucharystyczne. Zainicjowała je pani Maria Tamisier (1834-1910) , organiza­
torka licznych pielgrzymek eucharystycznych we Francji. Pierwszy kongres
odbył się w dniach 28-30 VI 1881 r . w Lille we Francji z udziałem ok. 8 tys.
osób z Europy, Ameryki i Azji. Papież Leon XIII poparł tę inicjatywę i
zachęcił do jej kontynuowania. Do roku 1914 odbyły się takie kongresy we
Francji (1881, 1882) , Szwajcarii (1885), Belgii (1893) , Jerozolimie (1893) ,
Rzymie ( 1905) z udziałem pap. Piusa X, w Niemczech (1907, 1910) i Anglii
(1908) , gdzie ze względu na zakaz władz angielskich procesja przeszła bez
monstrancji , a także w Kanadzie ( 1910) , Hiszpanii (1911) , Austrii (1912) i
na Malcie (1913) .
Po przerwie spowodowanej I wojną światową kolejny Międzynarodowy
Kongres Eucharystyczny odbył się w Rzymie z udziałem pap. Piusa XI
(1922) , następnie w Amsterdamie (1924) , Chicago (1926) , Sydney w Austra­
lii (1928) , Kartaginie w Afryce (1930) , Dublinie w Irlandii (1932) , Buenos
Aires (1934) , Manili (1937) oraz w Budapeszcie na Węgrzech (1938) pod
hasłem „Eucharystia więzią miłości" . Wzięło w nim udział - na czele z lega­
tem papieskim kard. E. Pacelli - 15 kardynałów, 330 biskupów i ok. 100
tys. wiernych. Katolicy niemieccy nie wzięli w nim udziału ze względu na
sprzeciw Hitlera.
Po II wojnie światowej Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny odbył
się w Barcelonie w Hiszpanii dopiero w 1951 r. Odtąd centralnym punktem
uroczystości była wspólna, uroczysta msza św. , a nie procesja teoforyczna,
jak to było dotąd. W roku 1955 kongres następny odbył się w Brazylii w
Rio de Janeiro , zorientowany na aktualne problemy Kościoła i świata.
Nową treść i formę miał kongres w Monachium w Niemczech (1950) pod
hasłem „Eucharystia braterską ucztą miłości" . Kongres miał charakter po­
kutny za zbrodnie reżymu hitlerowskiego, czego wyrazem była pielgrzymka
uczestników kongresu do D achau (5 VIII) , gdzie otwarto i poświęcono Ka­
plicę Agonii Zbawiciela. W roku 1964 Międzynarodowy Kongres Buchary-

95
styczny odbył się w Bombaju w Indiach pod hasłem „Nowy człowiek przez
Eucharystię" . W czasie kongresu wystąpił wobec pap. Pawła VI chór 1000-
-osobowy z baletem, sławiącym Eucharystię.
Również z udziałem pap. Pawła VI odbył się kongres w Bogocie w Ko­
lumbii (1968) . W roku 1973 kongres odbył się w Melbourne w Australii.
Oba kongresy zwróciły uwagę na zaangażowanie Kościoła w kwestię społe­
czną. Do idei tej nawiązał kongres w Filadelfii w Stanach Zjednoczonych
(1976), połączony z 200-leciem niepodległości tego kraju. Hasłem kongresu
było motto „Eucharystia a głód w rodzinie ludzkiej " . W kongresie tym wzię­
ły również udział Kościół prawosławny, episkopalny i luterański. Polskę na
tym kongresie reprezentowało 19 biskupów z kard. Karolem Wojtyłą na
czele. Następny kongres w Lourdes we Francji, celebrowany w 1981 r. , od­
był się pod hasłem „Jezus Chrystus chlebem dla nowego świata" i akcento­
wał jedność między Eucharystią a Kościołem.
Dwa ostatnie kongresy odbyły się poza Europą. Kongres w Nairobi w
Kenii (1985) pod hasłem „Eucharystia i chrześcijańska rodzina" zgromadził
20 kardynałów, 200 biskupów, 700 kapłanów i pap. Jana Pawła li. Na za­
kończenie kongresu papież przyjął odnowienie ślubów małżeńskich od setek
małżonków. W kongresie wzięły udział 43 delegacje narodowe. Kolejny
kongres pod hasłem „Chrystus naszym pokojem" odbył się w 1989 r. w
Seulu w Korei Południowej . I w tym kongresie wziął udział pap. Jan Paweł II
i delegacje 65 konferencji episkopatów. Następny - 45. z rzędu kongres
eucharystyczny odbył się w 1993 r. w Barcelonie w Hiszpanii, a 46. kongres
ma się odbyć we Wrocławiu w Polsce. Oprócz Międzynarodowych Kongre­
sów Eucharystycznych odbywały się również podobne kongresy w wymiarze
krajowym i diecezjalnym. Odbyły się one prawie we wszystkich katolickich
państwach Europy, a także w Stanach Zjednoczonych. W Polsce przed
1939 r. odbyło się przynajmniej 25 eucharystycznych kongresów diecezjal­
nych, a propagował je „Głos Eucharystyczny" .
Charakterystyczny dla tego okresu jest kult Najśw. Serca Pana Jezusa.
Po zatwierdzeniu święta na piątek po Oktawie Bożego Ciała dla Polski
(1765) zaczęły napływać liczne petycje do Stolicy Apostolskiej z Kościołów
lokalnych domagających się podobnego przywileju. „Narody wierzące -
stwierdzała w 1856 r. Kongregacja Obrzędów - z tak wielką gorliwością
oddają się rozważaniu nieogarnionej miłości Bożego Serca, że obecnie nie
ma już prawie diecezji, która by nie uzyskała od Stolicy Apostolskiej przy­
wileju obchodzenia tego święta" . W tej sytuacji pap. Pius IX wprowadził
święto Serca Jezusowego do kalendarza liturgicznego powszechnego Kościo­
ła (23 VIII 1856) . W setną rocznicę tej decyzji pap. Pius XII w encyklice
Haurietis aquas (1956) stwierdzał , że miała ona istotne znaczenie dla dalsze­
go rozwoju tego kultu.

96
 Różnorodne formy tego kultu obejmowały m.in. święto liturgiczne
Najśw. Serca Jezusowego, praktykę 9 pierwszych piątków miesiąca połączo­
ną ze spowiedzią i komunią św. wynagradzającą, praktykę osobistego i ro­
dzinnego poświęcenia się Sercu Bożemu. Bardzo wielu biskupów poświęcało
swoje diecezje Bożemu Sercu, a wśród nich prymas Polski, abp Mieczysław
Ledóchowski (1872) . Miliony rodzin poświęcało się Bożemu Sercu. Tylko w
Polsce do 1939 r. 607 tys. rodzin dokonało tego poświęcenia. Bożemu Sercu
poświęcały się całe narody. Tak m.in. uczynił Ekwador z prez. G. Garcia
Moreno na czele (1873). Wreszcie pap. Leon XIII wydał 25 V 1899 r. ency­
klikę Annum sacrum, poświęconą Sercu Bożemu, a 1 1 VI poświęcił mu cały
rodzaj ludzki. Inną formą tego kultu było Bractwo Serca Jezusowego i Apo­
stolstwo Modlitwy, założone przez jezuitę F. Gautreleta (t 1896) i propago­
wane również przez jezuitę H . Ramiera (t 1884) . Rozszerzyło się ono na
całym świecie i miało na celu apostolstwo kultu Serca Bożego. Jeszcze w
1968 r. pap. Paweł VI stwierdził , że to Apostolstwo „tak wiele wnosi do
kultu Bożego" .
W XX stuleciu kult Serca Bożego stał się powszechny wśród wiernych, a
w teologii znalazł uzasadnienie biblijne. W roku 1925 pap. Pius XI ustano­
wił uroczystość Chrystusa Króla - święto publicznego poświęcenia się Sercu
Bożemu. W encyklice Miserentissimus Redemptor (8 V 1928) podkreślił dru­
gi ważny aspekt tego kultu - wynagrodzenie, a w encyklice Caritate Christi
(3 V 1932) zalecał kult Bożego Serca jako jeden ze środków zbawienia. Po
II wojnie światowej pap. Pius XII w encyklice Haurietis aquas (15 V 1956)
omówił szeroko źródła kultu, jego przedmiot i wielkie dary miłości Bożego
Serca. W końcowej części encykliki papież zachęcił szczególnie do czci Eu­
charystycznego Serca Jezusowego i Niepokalanego Serca Maryi. Encyklika
stwierdzała, że kult „Serca Jezusa jest w istocie kultem miłości, którą Bóg
ukochał nas przez Jezusa Chrystusa" . Papież Paweł VI w liście apostolskim
Investigabiles (6 II 1965) wyraził „ubolewanie, że kult Bożego Serca osłabł" ,
„zalecał usilnie" zachowanie dotychczasowych form tego kultu, a 25 V za­
chęcił niektóre zakony „do usilnego rozszerzania czci Najśw. Serca Jezusa" .
Jego drugi następca, pap. Jan Paweł II w wielu wypowiedziach, a zwłaszcza
w encyklice Dives in misericordia (1980) oraz wcześniej w encyklice Re­
demptor hominis (1979) podkreślił znaczenie tego kultu dla pobożności
chrześcijańskiej i zachęcał do szerzenia go wśród wiernych.
Kult Chrystusa Pana w XX w. miał również wymiar pasyjny, a do tego
rozwoju przyczyniły się niewątpliwie ogromne cierpienia ludzkości XX stule­
cia. Wyrazem tego kultu są narastające wciąż z całego świata pielgrzymki
do Ziemi Świętej . Ich liczebność wzrosła zwłaszcza po 1960 r. , odkąd do
komunikacji lotniczej wprowadzono samoloty odrzutowe. Drogi krzyżowe i
nabożeństwo związane z nimi na przełomie XIX i XX w. weszły do wszyst­
kich kościołów parafialnych na całym świecie i stało się ulubionym nabożeń­
stwem wiernych. W roku 1901 powstało Pobożne Stowarzyszenie Drogi

7 - Historia Kościoła cz. 8 97

Krzyżowej pielęgnujące stałe nabożeństwo drogi krzyżowej . W wieku XX
powstały bardzo liczne teksty Dróg krzyżowych, a samo nabożeństwo zosta­
ło ubogacone odpustami przez pap. Pius XI (1931) i Pawła VI (1967) . Pasyj­
ny kult Chrystusa Pana zalecali również pap. Leon XIII w encyklice Tametsi
cura (1 XI 1900) o Chrystusie Panu Odkupicielu, pap. Pius XII w encyklice
Redemptoris nostri cruciatus (15 IV 1949) , zabierając głos w sprawie świę­
tych miejsc w Palestynie, a nade wszystko pap. Jan Paweł II w liście apostol­
skim, poświęconym „chrześcijańskiemu sensowi ludzkiego cierpienia" Sal­-

vifici doloris (11 II 1984) . Wskazał w nim papież na Chrystusa Pana, który
cierpienie przezwyciężył miłością, chrześcijanom zaś j ako „uczestnikom
cierpień Chrystusowych" dał „Ewangelię cierpienia" .

4. Kult Najśw. Maryi Panny i świętych

Rozwój pobożności maryjnej w ostatnim kwartale XIX stulecia znalazł

pełną kontynuację w XX w. To w XIX stuleciu nabożeństwa majowe i ró­
żańcowe weszły do każdej parafii w katolickim świecie, a liczne encykliki
maryjne pap. Leona XIII nie tylko zachęcały do tych praktyk, ale i pogłę­
biały katolicką mariologię. Dość wspomnieć, że to właśnie pap. Leon XIII
wydał 8 encyklik maryjnych. Nowy impuls rozwoju tego kultu dały objawie­
nia w Fatimie (1917) , w Beauraing (1932) i Banneux (1933) w Belgii, które
otrzymały aprobatę kościelną. Szczególnie te pierwsze, w których Najświęt­
sza Dziewica żądała modlitwy różańcowej za pokój światowy i poświęcenia
Rosji Jej Niepokalanemu Sercu, a także komunii św. wynagradzającej w
pierwsze soboty miesiąca, odegrały w tym zakresie kolosalną rolę. W na­
stępstwie tych zjawisk pap. Pius XII poświęcił cały świat Niepokalanemu
Sercu NMP (8 XII 1942) i wprowadził do liturgii Kościoła to święto, a
7 VII 1952 r. w liście apostolskim do Narodów Rosji Sowieckiej poświęcił
ten kraj Niepokalanemu Sercu Maryi, co powtórzyli jego następcy.
Do rozwoju kultu maryjnego przyczynił się wielce apostolat świeckich.
Założony w 1921 r. w Dublinie w Irlandii Legion Maryi niezwykle szybko
przyjął się w całym świecie katolickim, a ma na celu niesienie pomocy reli­
gijnej i duchowej . Podobnie ogólnoświatowy zasięg zdobyła Milicja Niepo­
kalanej , utworzona w 1917 r. przez św. Maksymiliana Marię Kolbe w Rzy­
mie. Miała ona na celu m.in. przeciwstawianie się wpływom laickiej maso­
nerii. Założona w 1947 r. Niebieska Armia Maryi przez Harolda Colgana
podjęła propagowanie w świecie „poselstwa fatimskiego" . Na czoło wśród
tych ruchów maryjnych wysunęła się Sodalicja Mariańska, popierana przez
papieży. W roku 1953 powstał Światowy Związek Sodalicji Mariańskiej .
Teologiczne podstawy kultu maryjnego pogłębiały encykliki papieskie.
Papież Pius XI w encyklice Ingravescentibus ma/is (29 IX 1937) wezwał świat
katolicki do modlitwy różańcowej w obliczu zagrożenia totalitarnego przez

98
faszyzm, hitleryzm i komunizm. Z okazji 1500-lecia Soboru Efeskiego wpro­
wadził do liturgii święto Macierzyństwa NMP (11 X). Jego następca - pap.
Pius XII - wydał 5 encyklik maryjnych, a 1 XI 1950 r. bullą Manificentissi­
mus Deus ogłosił uroczyście, że „Niepokalana Matka Boga, Maryja zawsze
Dziewica, po zakończeniu ziemskiego życia z duszą i ciałem została wzięta
do chwały niebieskiej". Ten sam papież w encyklice Ad coeli Reginam
(11 X 1954) omówił królewski tytuł Maryi i wprowadził święto NMP Królo­
wej do liturgii Kościoła powszechnego (31 V, obecnie 22 VIII).
Prawie we wszystkich językach świata ukazywały się liczne rozprawy teo­
logiczne z zakresu mariologii, które sławiły Najświętszą Dziewicę w teologii
zbawienia w powiązaniu z odkupieniem ludzkości, Kościołem i eschatologią.
Maryja jest pierwotypem Kościoła. W roku 1950 powstała Akademia Ma­
riańska w Rzymie o charakterze międzynarodowym, którą pap. Jan XXIII
wyniósł do rzędu Papieskiej Akademii (1959). W roku 1954 w związku ze
100-leciem proklamacji dogmatu o Niepokalanym Poczęciu NMP cały świat
obchodził Rok Maryjny, a w 1958 r. - w stulecie Jej objawień w Lourdes -
obchodzono podobne uroczystości.
Sobór Watykański II włączył mariologię do konstytucji dogmatycznej
O Kościele (Lumen gentium) . Według tej konstytucji Maria doznaje czci
„jako najznamienitszy i całkiem szczególny członek Kościoła i jako jego
typiczne wyrażenie oraz najdoskonalszy wzorzec wiary i miłości" (art. 53) .
Stwierdzał też, że pośrednictwo Maryi wywodzi się „z upodobania Bożego i
wypływa z nadmiaru zasług Chrystusowych, na Jego pośrednictwie się opie­
ra, od tego pośrednictwa całkowicie jest zależne i z niego czerpie całą swą
moc" (art. 60) . Konstytucja ta nazwała Ją „matką naszą w porządku łaski"
(nr 61) . Stwierdzała też, że „macierzyństwo Maryi w ekonomii łaski trwa
nieustannie" (nr 62) , a z racji daru „i roli boskiego macierzyństwa [„ .] jest
pierwowzorem Kościoła w porządku wiary, miłości i doskonałego zjedno­
czenia z Chrystusem" (nr 63) . Papież Paweł VI na prośbę episkopatu pols­
kiego nadał Jej tytuł „Matki Kościoła" (8 XII 1965). Sobór nie podjął jed­
nak dyskusji na temat doktryny o Maryi jako pośredniczce wszystkich łask i
Maryi j ako współodkupicielce, i takich nazw w swoich dokumentach ani
razu nie użył .
Konstytucja dogmatyczna Lumen gentium nakreśliła ogólne „zalecenia
odnośnie do nauczania i kultu Najśw. Dziewicy" (nr 67) . Temat ten podjął
pap. Paweł VI w encyklice Christi Matri (15 IX 1966) , a nade wszystko
w adhortacji apostolskiej Signum magnum (13 V 1967) i Maria/is cultus
(2 II 1974). Ten ostatni dokument podjął temat „należycie pojętego kultu
maryjnego", poparł rozwój tego kultu i przeciwstawił się tendencjom ogra­
niczającym ten kult. Sam dokument prezentuje głęboko nowoczesną mario­
logię o charakterze chrystocentrycznym i eklezjalnym, uwzględniając także
aspekt trynitarny. Przy okazji papież zganił pewne przerosty tego kultu w
formie przesadnej wybujałości i zewnętrznej uczuciowości.

99
 Papież Jan Paweł II w swych apostolskich podróżach wielokrotnie po­
święcał kraje, narody i cały Kościół Najświętszej Dziewicy, poparł wydatnie
koronacje słynących łaskami Jej obrazów, a w encyklice Redemptoris Mater
(25 III 1987) podkreślił rolę Maryi w tajemnicy Chrystusa i jej aktywną i
przykładową obecność w życiu Kościoła. On też w dużej mierze przyczynił
się do recepcji kultu Matki Boskiej Jasnogórskiej „Czarnej Madonny" w
całym świecie katolickim i uczynienia z Jasnej Góry w Częstochowie cen­
tralnego miejsca kultu maryjnego i pielgrzymek świata obok Lourdes i Fatimy.
W naszym okresie rozwinął się kult św. Józefa. Jego imię wprowadził do
stałych tekstów mszy św. pap. Leon XIII, a pap. Jan XXIII do kanonu
rzymskiego. W roku 1870 pap. Pius IX ogłosił św. Józefa patronem Kościoła
powszechnego i zaprowadził w kalendarzu liturgicznym święto Opieki św.
Józefa (trzecia niedziela po Wielkanocy) . Papież Leon XIII w encyklice
Quamquam pluries (15 VIII 1889) dał św. Józefa jako wzór dla ojców rodzi­
ny i pociechę „dla proletariatu, robotników i dla każdego człowieka w róż­
nych okolicznościach życia" . Kult św. Józefa rozwijał się w całym Kościele,
a zwłaszcza w Kanadzie. Na stulecie encykliki leonińskiej pap. Jan Paweł II
wydał adhortację apostolską Redemptoris custos (15 VIII 1989) o św. Józefie
i jego posłannictwie w życiu Chrystusa i Kościoła. I tym razem Ojciec św.
„Opatrznościowemu Stróżowi Bożej Rodziny" polecał „dziedzictwo, które
Jezus Chrystus nabył Krwią swoją".
W omawianym okresie wzmógł się niewątpliwie kult świętych, co znala­
zło wyraz w licznych kanonizacjach świętych. Kanonizacje te jeszcze na
przełomie XIX i XX w. były raczej nieliczne. Wszak pap. Leon XIII w
ciągu 25-letniego pontyfikatu kanonizował tylko 12 świętych, pap. Pius X -

4 świętych, pap. Benedykt XV 3 świętych. Liczniejsze kanonizacje prze­

-

prowadził pap. Pius XI kanonizował 27 świętych, i pap. Pius XII 34

- -

świętych. Charakterystyczną cechą tych kanonizacji był fakt, że w olbrzy­

miej większości byli to Włosi i Francuzi, i głównie z Europy. Narody sło­
wiańskie reprezentował tylko św. Andrzej Bobola, kanonizowany w 1938 r.,
a świętych z innych kontynentów - Męczennicy Kanadyjscy ze św. Janem
Brebeuf na czele, jezuici pochodzenia francuskiego (kanonizowani 1930).
Narody germańskie reprezentowali: św. Piotr Kanizjusz, św. Albert Wielki
i św. Konrad z Parzham, kapucyński brat zakonny, kanonizowany przez
pap. Piusa XI, oraz św. Jan Fisher i Tomasz Morus (kanonizowani 1935),
Męczennicy z czasów króla Henryka VIII. Dwie święte reprezentowały
Amerykę: Franciszka Cabrini (t 1917) , pierwsza kanonizowana obywatelka
Stanów Zjednoczonych (1946) , i Marianna od Jezusa (Parades y Flores,
t 1645) z Ekwadoru. Kanonizacje te mogły nasunąć fałszywy obraz świętości
Kościoła. Wydawało się bowiem, że świętość ta prawie nie przekracza gra­
nic Włoch i Francji.
Kanonizacje pap. Jana XXIII miały podobny charakter. Wśród 10 świę­
tych, kanonizowanych przezeń, byli prawie wyłącznie Włosi i Francuzi. Tyl-

100
ko św. Marcin de Porres (t 1639) , Mulat peruwiański, reprezentował inny
kontynent niż Europa. Ten zwyczaj kanonizowania świętych włoskich i fran­
cuskich zaczął przezwyciężać pap. Paweł VI. Kanonizował on 82 świętych,
ale przynajmniej 70 z nich pochodziło spoza Włoch i Francji. Święci ci re­
prezentowali wszystkie kontynenty z wyjątkiem Australii, a wśród nich było
21 Murzynów ze św. Karolem Lwanga na czele, Męczennicy Afrykańscy
(t 1885-1887) , i 40 Męczenników Anglii i Walii z XVI stulecia. Wyrazem
tej powszechnej świętości, którą zaczęły reprezentować kanonizacje �pap.
Pawła VI, był nowy kalendarz liturgiczny, zatwierdzony przez motu proprio
Sollicitudo omnium (24 VII 1969) , który prezentuje w liturgii świętych ze
wszystkich kontynentów i licznych narodów.
Jeszcze bardziej otwarte na cały świat i wszystkie narody są kanonizacje
pap. Jana Pawła II. Przepisy kanonizacyjne i beatyfikacyjne zostały uprosz­
czone. Do roku 1989 Jan Paweł II kanonizował łącznie ok. 260 nowych
świętych, którzy reprezentują Włochy, Polskę, Chorwację, Francję, Koreę
(103 Męczenników Koreańskich, 1839-1867) , Ekwador, Filipiny, Japonię,
Hiszpanię, Wietnam (117 Męczenników Wietnamskich) , Paragwaj , Stany
Zjednoczone, Kanadę, Czechy i inne narody. Są to święci ze wszystkich
kontynentów z wyjątkiem Australii. W ten sposób kanonizacje te praktycz­
nie wskazują, że cały Kościół jest święty i wychowuje świętych. Wielu tych
świętych żyło już w XX w . , w tym wszyscy kanonizowani Polacy: Maksymi­
lian Maria Kolbe (t 1941) , Brat Albert Chmielowski (t 1916) , św. Rafał
Kalinowski (t 1907).
Na specjalną uwagę zasługuje kult św. Teresy od Dzieciątka Jezus i św.
Maksymiliana Marii Kolbego, które stały się niezwykle popularne w całym
świecie katolickim. Święta Teresa (Martin) od Dzieciątka Jezus (1873-1897) ,
karmelitanka w Lisieux we Francji, postępująca „małą drogą" mistycznej
miłości Boga - kanonizowana w 1925 r. , a więc w 28 lat po śmierci przez
pap. Piusa XI - stała się powszechnie znaną i czczoną w całym Kościele. Jej
obraz zawędrował prawie do wszystkich kościołów, a modlitwy, tridua, no­
wenny ku Jej czci były niezwykle popularne przed 1939 r. Po roku 1945 r.
kult ten znacznie upadł . Papież Pius XI ogłosił j ą patronką misji (święto
-

1 X). Święty Maksymilian Maria Kolbe (1894-1941), franciszkanin, założy­

ciel Milicji Niepokalanej (1917), największego klasztoru na świecie (Niepo­
kalanów) , promotor nowoczesnych środków przekazu w duszpasterstwie,
Męczennik miłości bliźniego w Oświęcimiu, gdzie wybrał śmierć głodową,
by dać szansę życia ojcu rodziny. Beatyfikowany przez pap. Pawła VI (1971)
i kanonizowany przez pap. Jana Pawła II (1982) , dzięki swej heroicznej
miłości stał się „Patronem trudnego wieku", znanym i czczonym na wszyst­
kich kontynentach (święto 14 VIII) .
-

101
§ 292. Duchowieństwo diecezjalne i zakonne

1. Duchowieństwo diecezjalne

Duchowieństwo diecezjalne w Europie było liczne. Około 1912 r. liczbę

jego szacowano na 110 465 osób, podczas gdy kapłanów zakonnych liczono
28 174. Ponieważ kontynent europejski zamieszkiwało 186 196 432 katoli­
ków na 477 628 225 mieszkańców, przeciętnie więc na 1 kapłana przypadało
1 346 katolików, na 1 kapłana diecezjalnego zaś 17 tys. katolików. Najwię­
cej kapłanów posiadały Włochy (ok. 71 tys.), następnie Francja (ok. 57 tys.),
Hiszpania (ok. 32 tys.). Był to optymalny stan, który w przyszłości miał być
jeszcze lepszy. W Ameryce Północnej i Środkowej na 40 842 081 katolików
i 83 625 397 mieszkańców liczono 20 678 kapłanów diecezjalnych i 6 432
zakonnych. Przeciętnie tedy na 1 kapłana przypadało 1 ,5 tys. katolików, na
1 kapłana diecezjalnego zaś 1 975 katolików. I ten stosunek liczby wiernych
na 1 kapłana nie był zły, chociaż ogromne przestrzenie amerykańskie pogar­
szały wielokrotnie funkcje sakralne kapłanów. W Ameryce Południowej na
46 028 451 katolików i 52 326 100 mieszkańców liczbę kapłanów diecezjal­
nych szacowano na 7 471 , zakonnych zaś na 3 061 osób. Przeciętnie tedy na
1 kapłana przypadało 4 249 wiernych, na 1 kapłana diecezjalnego zaś 6 161
wiernych. Gdy weźmiemy pod uwagę ogromne odległości na tym kontynen­
cie, niedobór kapłanów stanie się prawie tragiczny, a stan ten miał się z
każdym dniem pogarszać.
Papież Pius X, który postanowił „wszystko odnowić w Chrystusie" , pod­
jął również odpowiednie reformy w celu podniesienia i pogłębienia życia
religijnego kapłanów. Od początku swego pontyfikatu poświęcił wiele troski
wizytacjom kościelnym, rekolekcjom kapłańskim i modlitwie chórowej , kaz­
nodziejstwu i katechizacji w Rzymie i we Włoszech. Z okazji 50-lecia swego
kapłaństwa (4 VIII 1908) zwrócił się „z ojcowskim upomnieniem do kapła­
nów" o większą odpowiedzialność za zbawienie dusz, o większą gorliwość i
troskę o życie wewnętrzne i kształtowanie cnót kapłańskich. Specjalnie zaś
podkreślał modlitwę, rozmyślanie, adorację Najśw. Sakramentu, lekturę du­
chowną, rachunek sumienia, rekolekcje, miesięczne dni skupienia, przyna­
leżność do organizacji kapłańskich oraz obowiązek przepowiadania słowa
Bożego i katechizację. W encyklice Il fermo proposito (11 VI 1905), skiero­
wanej do duchowieństwa włoskiego, wezwał księży do posłuszeństwa bisku­
pom również w zakresie akcji społecznej . W roku 1913 zalecił duchowieńst­
wu francuskiemu, a w 1914 r. również włoskiemu, by bez zgody biskupów
nie kandydowali do parlamentu. Szczególny nacisk położył na rekrutację i
kształcenie młodych księży. Dnia 10 V 1907 r. zakreślił nowe ratio studio­
rum dla diecezji włoskich, zalecając szczególnie studium Pisma św. (1906),

102
filozofii tomistycznej (1914) , a także głębokie ascetyczne i moralne wycho­
wanie (1906).
W szerokich kołach duchowieństwa diecezjalnego narastały ruchy retor�
mistyczne, zmierzające do wprowadzenia języka narodowego do liturgii,
zmiany dyscypliny kościelnej i postawy Kościoła wobec kwestii społecznej i
spraw politycznych. Dyskutowano problem ewentualnego zniesienia obowią­
zku celibatu, zmiany stosunku biskupa do kapłanów i ich wychowania. W
roku 1901 obradował na podobne tematy zjazd księży. Te inicj atywy nie
znalazły zrozumienia u pap. Piusa X. W encyklice Pascendi (8 IX 1909)
niektóre z tych postulatów zostały napiętnowane piętnem „modernizmu" , a
udział księży w redakcjach czasopism i kongresach kapłańskich został uza­
leżniony od zgody biskupów.
Papież Pius XI (1922-1939) poświęcił kapłanom 2 encykliki. W pierwszej
Mens nostra (20 XII 1929) wypowiedział się na temat wartości ćwiczeń du­
chownych dla kapłanów - zwłaszcza w odnowieniu i pogłębieniu pobożności
- i wyraził życzenie, by na przyszłość organizowano rekolekcje wspólne dla
biskupów, kapłanów i zakonników, a także dla wiernych. W konstytucji
apostolskiej Deus scientiarum Dominus (1931) przeprowadził reformę stu­
diów teologicznych i przedłużył je do 6 lat. W encyklice Ad catholici sacer­
dotii (20 XII 1935) określił warunki przyjęcia kapłaństwa, życie wewnętrzne
kapłanów, kładąc szczególny akcent na pokutę. Jego następca pap. Pius XII
w encyklice Invicti athletae (16 V 1956) , wydanej z okazji 300-lecia męczeń­
stwa św. Andrzeja Boboli, podjął problem wierności kapłanów wobec Chry­
stusa i Kościoła w okresie ograniczeń i prześladowań w krajach komunisty­
cznych. W wyniku takiej formacji religijnej i intelektualnej , duszpasterskiej
i eklezjalnej kapłanów, ten długi okres aż do Soboru Watykańskiego II
znamionuje harmonijna współpraca biskupów z kapłanami. We Francji od
1940 r. powstał problem księży robotników, którzy podjęli ewangelizację
zdechrystianizowanych mas robotniczych we Francji.
W roku 1960 liczba katolików w Europie wzrosła do 240 mln, a liczba
kapłanów do 235 644 , w tym 69 673 kapłanów zakonnych. Przeciętnie tedy
na 1 kapłana przypadało 946 katolików. Najwięcej kapłanów było we Wło­
szech (62 255) , Francji (49 468), Hiszpanii (33 626) i Niemczech (26 887) .
W stosunku do 1912 r. była to sytuacj a lepsza i świadczyła dobrze o katoli­
cyzmie europejskim. Trzeba i to wziąć pod uwagę, że w większości krajów
komunistycznych życie zakonne było rozwiązane, a dostęp do seminariów
duchownych, które zostały zdziesiątkowane, był ograniczony i utrudniony
przez władze komunistyczne.
W Ameryce Północnej w 1960 r. na 46 850 OOO katolików i 198 489 OOO
mieszkańców liczono 42 380 kapłanów diecezjalnych i 26 406 zakonnych.
Przeciętnie na 1 kapłana przypadało 710 katolików. Była to sytuacja lepsza
niż w Europie, ale operatywność tych kapłanów utrudniały niewątpliwie

103
wielkie przestrzenie. W Ameryce Łacińskiej - od Meksyku do Argentyny -
liczba katolików wzrosła od 1912 r. prawie 4-krotnie i w 1960 r. wynosiła
191 592 900 na 210 mln mieszkańców. Liczbę kapłanów szacowano na
38 347, w tym 19 770 kapłanów zakonnych. Na 1 kapłana przypadało prze­
ciętnie 4 966 katolików, a na kapłana diecezjalnego - 10 313. Sytuację tę
pogarszał fakt ogromnych odległości. W Afryce czarnej liczbę katolików w
tymże roku szacowano na 22 mln, a liczba kapłanów wynosiła 12 792, w
tym 10 339 zakonnych. Przed tym kontynentem misyjnym otwierała się wiel­
ka możliwość chrystianizacji, co też potwierdziła przyszłość. Najlepsza sytu­
acja na tym odcinku była w Oceanii i Australii, gdzie na 3 062 700 katolików
pracowało 4 763 kapłanów (1 kapłan na 643 katolików) . Na całym okręgu
ziemskim liczono 262 206 kapłanów diecezjalnych i 137 832 zakonnych (ra­
zem 400 046) na 539 200 OOO katolików i 2 995 500 OOO mieszkańców
(1 kapłan na ok. 1 ,3 tys. katolików).
Sobór Watykański II poświęcił kapłanom dwa dekrety. Dekret o forma­
cji kapłańskiej Optatam totius (1965) podjął problem zróżnicowania forma­
cji kapłańskiej wśród różnych narodów, budzenia powołań kapłańskich, or­
ganizacji studiów wyższych, formacji wewnętrznej kandydatów do kapłańst­
wa, zakreślił linię reformy ratio studiorum, położył akcent na formację du­
szpasterską, którą zalecił kontynuować po zakończeniu studiów. Dekret o
posłudze i życiu kapłańskim Presbyterorum ordinis (1965) podjął następują­
ce zagadnienia: prezbiterat w posłannictwie Kościoła, jego posługa oraz ży­
cie prezbiterów powołanych do doskonałości.
Dowartościowanie „powszechnego kapłaństwa" w konstytucji dogmaty­
cznej Lumen gentium i otwarcie się na świat w konstytucji Gaudium et spes
(1965) spowodowały niezliczone publiczne dyskusje na temat urzędowego
kapłaństwa i formy życia kapłańskiego, co w rezultacie przyniosło m.in.
masowe porzucanie kapłaństwa i organizowanie różnorodnych wspólnot ka­
płańskich czy eks-kapłanów. Kryzys ten ogarnął przede wszystkim Europę
Zachodnią i obydwie Ameryki, a jego apogeum przypadło na lata 1968-
-1971. Nie bez wpływu na wzrost tego kryzysu było przywrócenie stałego
diakonatu dla mężczyzn żonatych, których tysiącami święcono nade wszyst­
ko na drugiej półkuli. Pewien wpływ miało również ustanowienie nadzwy­
czajnego szafarza Eucharystii, od których zaroiło się zwłaszcza tam, gdzie
kryzys kapłanów przybrał największe rozmiary. Nie bez znaczenia było zja­
wisko, że kryzys ten ominął kraje opanowane przez komunistów, łącznie z
Polską, w Europie i Azji, a także młode Kościoły afrykańskie. Ale tu nie
wprowadzono stałego diakonatu, a kobietom nie powierzano funkcji nad­
zwyczajnego szafarza Eucharystii.
Ten wewnętrzny niepokój wśród kapłanów i zewnętrzna solidarność licz­
nych grup kapłańskich zrodziły się z punktów reformistycznych i teologicz­
nych Soboru Watykańskiego Il , a także z pluralistycznego światopoglądu i
bezdusznych zachodnich demokracji. Jest godne uwagi, że niepokoje i kry-

104
zysy wśród księży rozwijały się paralelnie z radykalnymi ruchami młodzieżo­
wymi na uniwersytetach zachodnich. Już od czasu dyskusji soborowych roz­
poczęły się w Europie i w Ameryce dyskusje teologiczne na temat dożywot­
niego kapłaństwa, a dokumentację przeciwko tej tezie czerpano z Nowego
Testamentu. Jednym z inicjatorów dyskusji był ks. H. Kiing. Przekazanie
szeregu funkcji, zastrzeżonych dawniej kapłanom, diakonom czy też nad­
zwyczajnym szafarzom zrodziło palące pytanie, na czym polega istotna róż­
nica między kapłaństwem wiernych a kapłaństwem urzędowym? Zrodziło
się też pytanie dręczące wielu - świadomość i rola kapłaństwa w Kościele i
społeczeństwie. Na wzór świeckich kompetencji żądano również, by księża
organizowali się w grupy solidarnościowe. Zaczęto udowadniać, że posługa
kapłańska nie ma charakteru sakramentalnego, lecz tylko funkcyjny, czyli
służebny wobec wspólnoty, na skutek czego można ją ograniczyć do ściśle
określonego czasu, okoliczności, a także, że może być związana z wykony­
waniem innego zawodu. Idee te chłonęli nade wszystko młodzi księża, któ­
rzy pierwsi podjęli wysiłek dostosowania się do zewnętrznego świata przez
zarzucenie stroju duchownego i przywilejów stanowych.
Jeszcze w czasie trwania soboru zaczęła rozwijać się krytyczna dyskusja
wokół celibatu, a pogłębił ją dekret soborowy Presbyterorum ordinis przez
teologiczne uzasadnienie celibatu. Wzmagającą się dyskusję na ten temat na
soborze przerwał pap. Paweł VI w liście do prezydium soboru (10 X 1965) ,
w którym wyraził życzenie, by sobór nie podejmował dyskusji nad celiba­
tem. Wbrew stanowisku papieża kard. J. Dopfner i kard. A. Bea podjęli
ten temat w celu głębszego ujęcia teologicznego problemu „służba i życie
kapłanów". Przyjęty wówczas wspomniany dekret głosił, że „celibat z wielu
względów odpowiada kapłanom. Całe bowiem posłannictwo kapłana po­
święcone jest służbie nowego człowieka, którego Chrystus, zwycięzca śmier­
ci, wzbudza w świecie przez swego Ducha i który ma początek „nie ze krwi,
ani z żądzy ciała, ani też z woli ludzkiej , ale z Boga" (J 1 , 13) . Dekret
równocześnie stwierdzał , że „celibat, który początkowo zalecano kapłanom,
został w Kościele łacińskim przez prawo nałożony wszystkim mającym
otrzymać święcenia kapłańskie" (nr 16).
Oba dekrety poświęcone kapłanom nie rozwiązały dyskusji i narastają­
cego kryzysu. Według badań szwajcarskich w latach 1963-1970 od 20 do
25 tys. kapłanów porzuciło kapłaństwo, z czego większość stanowili kapłani
młodzi. W latach 1966-1971 liczba kapłanów we Francji spadła z 47 793 do
45 233 (5, 36%) , a w Stanach Zjednoczonych z 60 692 do 58 161 (4,17%).
W stosunku do 1960 r. liczba kapłanów w Europie wzrosła z 253 644 do
255 382 w 1971 r. , a w Ameryce Północnej - ale wraz z Ameryką Środkową
- z 68 786 do 85 637. Wzrosła również liczba kapłanów na całym świecie do
1971 r. o 5,6% (422 483) . Szacunki te poddają w wątpliwość wyniki badań
szwajcarskich. Spadła natomiast bardzo liczba kandydatów do kapłaństwa.
I tak we Włoszech w 1966 r. było 9 361 alumnów, w 1971 r. zaś 7 868

105
(15 ,95% ) , we Francji z 4 792 (1966) do 3 151 (1971 - 34,24% ) , w Niemczech
Zachodnich z 3 784 (1966) do 2 833 (1971 r. - 25 ,13 % ) , w Stanach Zjedno­
czonych zaś z 23 021 (1966) do 14 987 (1971 - 34,9% ) .
Na temat dyskutowanego wciąż celibatu zabrał oficjalny głos pap. Pa­
weł VI w encyklice Sacerdotalis caelibatus (24 VI 1967). Podobnie jak po
encyklice Humanae vitae (1968) opinia publiczna wywierała ogromny nacisk
na papieża, by zmienił dotychczasową praktykę Kościoła. W Stanach Zjed­
noczonych i w Holandii zdarzały się nierzadko wypadki, że kapłani samo­
wolnie wstępowali w związki małżeńskie i pozostawali nadal w czynnym
duszpasterstwie. Oczekiwano więc niecierpliwie na decyzje papieża. Papież
podjął odważnie problem. „Ten stan rzeczy, który niepokoi sumienie i budzi
wątpliwości u niektórych księży i młodych przygotowujących się do stanu
duchownego oraz powoduje niepokój u wiernych, skłania nas do niezwłocz­
nego zabrania głosu". Encyklika wymieniła podstawowe zarzuty przeciwko
celibatowi, jakoby nie znajdował uzasadnienia w Piśmie św. , że dyscyplina
celibatu odbiera możliwości kapłańskie tym, którzy mają powołanie do ka­
płaństwa, a nie mają powołania do celibatu, że jego podtrzymywanie pogar­
sza dramatyczną sytuację księży i że celibat stawia kapłana w sytuacji fizycz­
nie i psychologicznie sprzecznej z naturą. Odpowiedź papieża była jasna,
ale zdecydowana. „Uważamy, że obowiązujące obecnie prawo celibatu tak­
że w naszych czasach powinno pozostać związane z urzędem kapłańskim" .
„To prawda - pisał papież - że celibat nie jest wymogiem stawianym przez
samą naturę kapłaństwa" , ale jego szacowna tradycja i potwierdzenie przez
wieki doświadczeń autentyczne pozytywy są decydujące dla jego pozostawie­
nia. Trzecia część encykliki została poświęcona starannemu naborowi kan­
dydatów do stanu duchownego i ich odpowiedniej formacji.
W wielu krajach po ogłoszeniu encykliki podniosły się głosy protestu i
polemiki, a pewien odsetek kapłanów opuścił szeregi duchowieństwa. Księ­
ża szwajcarscy na zjeździe w Chur w 1969 r. wypowiedzieli się przeciwko
systemowi kapitalistycznemu i totalitaryzmowi i zażądali demokratyzacji w
Kościele, dopuszczenia do głosu decydującego katolików świeckich oraz wy­
boru biskupów przez kler i laikat. Od roku 1968 w Europie Zachodniej
powstało szereg organizacji księży, a w pewnych wypadkach narzucono bis­
kupom przewidziane przez sobór rady kapłańskie. W roku 1969 powstała w
Niemczech Zachodnich Wspólnota Pracy Kapłańskich Grup. We Francji po­
wstały organizacje Concetration i Echanges et Dialogue, wszystkie o kryty­
cznej postawie wobec hierarchii kościelnej .
W Brazylii liczba takich kapłanów miała objąć 10% dotychczasowego
stanu posiadania. Tymczasem statystyki mówią raczej o 2 ,98% wzroście
(1966 r. - 1 1 880, 1971 r. - 12 234). Wydaje się, że bardziej dramatyzowano,
niż to było w rzeczywistości. Poszczególne episkopaty krajowe podjęły sank­
cje wobec żonatych kapłanów. Episkopat Stanów Zjednoczonych powołał
w 1967 r. specjalne Studium Kapłańskie, kierowane przez ks. Andrew Gree-

106
leya, profesora socjologii na Uniwersytecie Chicagowskim. Studium to po­
dało w 1971 r. rezultaty swoich badań. Podstawą opracowania była ankieta
do 5 tys. księży diecezjalnych i zakonnych, 800 księży, którzy zrezygnowali
z kapłaństwa i 250 biskupów. Studium podkreślało rolę wychowania ascety­
cznego ze względu na fakt, że poziom moralności kandydatów do kapłańst­
wa musi być o wiele wyższy niż ich świeckich kolegów; dotyczy to zwłaszcza
modlitwy, akceptacji wartości religijnych. Studium wskazywało również, że
wielu kapłanów jest niezadowolonych ze struktur kościelnych, drastycznej
różnicy między biskupami a kapłanami, wielu zaś księży nie akceptowało
obligatoryjnego celibatu i wyczekiwało na zmiany, i najczęściej na tym tle
ok. 5% księży zrezygnowało z funkcji kapłaństwa. W podsumowaniu doku­
ment stwierdzał , że katolickie kapłaństwo jest „w tym kraju bliskie upad­
ku". Studiów tego typu podjęto więcej w Stanach Zjednoczonych (m.in.
ks. E. C. Kennedy, profesor psychologii na Uniwersytecie Loyola w Chica­
go). Badania podjęte w tym zakresie przez Uniwersytet Notre Dame wyka­
zały, że 56% kapłanów opowiedziało się za celibatem.
Odpowiednie studia w tym zakresie podjęła również Stolica Apostolska.
Okazało się, że w latach 1963-1969 udzielono 8 287 dyspens od funkcji ka­
płańskich, a ok. 2,8 tys. duchownych porzuciło kapłaństwo bez dyspensy.
Wśród zdyspensowanych 75% było takich, którzy odchodzili z powodu nie­
zachowania celibatu. Szacowano, że w latach 1970-1975 ok. 20,7 tys. będzie
chciało porzucić kapłaństwo, podczas gdy tylko 15 tys. przyjmie święcenia
kapłańskie. Badania te przeprowadziła Kongregacja Doktryny Wiary. Dnia
30 IX 1971 r. pap. Paweł VI otworzył w Rzymie synod biskupów, który
miał się zająć „urzędem kapłańskim w naszych czasach". W synodzie wzięło
udział 200 biskupów, zaproszono 26 księży - audytorów, kilku świeckich. W
tym samym czasie w Rzymie liczne, antyhierarchiczne grupy księży francus­
kich, szwajcarskich i innych obradowały u waldensów, a wynikiem ich obrad
były dokumenty: O Kościele lokalnym, O biskupie, O posłudze kapłańskiej
i O Kościele dla świata. Taki sam kongres podobni księża urządzili w 1970 r.
Krzykliwość lewicujących grup, które objęły maximum 10% księży, zrodziła
w Kościele reakcję w postaci Ruchu za Ojcem św. i Kościołem.
Tymczasem obradujący w Rzymie synod po długich dyskusjach wydał
dokument Urząd kapłański, inspirowany głównie przez kard. Hoffnera z
Kolonii i ks. Ursa von Balthasara. W czasie synodu pap. Paweł VI beatyfi­
kował Męczennika z Oświęcimia i na wskroś nowoczesnego kapłana, bł .
Maksymiliana Marię Kolbego. Dokument opracowany teologicznie na pod­
stawie biblijno-dogmatycznej dawał odpowiedź na podstawowe pytania na
temat życia i posługi kapłańskiej . Mówił więc o posłudze i naturze kapłań­
skiego urzędu, jego specyficznej misji, o współpracy pastoralnej w Kościele,
życiu duchownym pasterzy, relacji kapłana do celibatu, stylu życia kapłań­
skiego, przygotowaniu do kapłaństwa i kontynuowanej formacji.

107
 Synod dokonał niewątpliwie pewnego przełomu, a napięta sytuacja za­
częła się widocznie polaryzować. W Niemczech Zachodnich 79% księży wy­
powiedziało się z zadowoleniem o swojej pracy kapłańskiej , a tylko 5%
było niezadowolonych, 51 % księży uważało celibat za konieczny w posłudze
kapłańskiej . W roku 1970 Kongregacj a Studiów i Seminariów ogłosiła doku­
ment Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis, który dał wytyczne dla
konferencji episkopatów w zakresie reformy wychowania i kształcenia przy­
szłych kapłanów. W listopadzie 1973 r. odbył się w Rzymie Międzynarodo­
wy Kongres dla Spraw Powołań Kapłańskich, na którym - dzięki uprzednim
badaniom - stwierdzono wzrost liczby powołań kapłańskich (m.in. Meksyk) ,
oraz że liczba rezygnacji z kapłaństwa w porównaniu z rokiem poprzednim
zmniejszyła się, zwiększyła się natomiast liczba księży pragnących powrócić
do stanu kapłańskiego.
Papież Jan Paweł II podjął systematyczny dialog z kapłanami w swoich
Listach {. . .] do wszystkich kapłanów Kościoła katolickiego na Wielki Czwar­
tek. W pierwszym z nich (1979) podjął takie zagadnienia, jak: „kapłan - dar
Chrystusa dla wspólnoty" , „szafarz i świadek" , „łączy nas miłość Chrystusa
i Kościoła" , „na służbie dobrego Pasterza", „znaczenie celibatu". Podejmo­
wał też takie problemy, jak: „kapłan a młodzież" (1985) , „św. Jan Vianney
wzór życia kapłańskiego" (1986) , „tożsamość kapłańska" (1990) i inne. Za
tego papieża odbył się X Synod Biskupów poświęcony „formacji kapłanów
w okolicznościach współczesnych" (30 X-28 XI 1990) . Wzięło w nim udział
140 przedstawicieli 90 konferencji krajowych biskupów, 10 zakonników i 36
biskupów z nominacji papieskiej . Przedmiotem obrad i dyskusji były zagad­
nienia: „okoliczności współczesnych czasów", „tożsamość i misja kapłana w
Kościele" , „formacja do kapłaństwa" (odnowa - celibat, psychologia, kryzys
tożsamości) . Przedyskutowane problemy mają się stać wiodącymi problema­
mi adhortacji apostolskiej .
Pozytywnym zjawiskiem tego pontyfikatu jest znaczny wzrost liczby po­
wołań kapłańskich i liczby kapłanów. Wskazuje na to statystyka. W roku
1977 łączna liczba alumnów na całym świecie wynosiła 50 690 (Azja -
7 917, Oceania i Australia - 573, Afryka - 3 849, Europa - 16 085 , Ameryka
Południowa - 3 092, Ameryka Północna i Ś rodkowa - 19 174) . W roku
1990 liczba ta zwrosła (o 81 ,84%) do 92 173 alumnów (Afryka - 12 636,
Ameryka Północna - 14 778, Ameryka Południowa - 16 232, Azja - 18 440,
Europa - 29 256, Oceania i Australia - 831). Cyfry wskazują wyraźnie na
poważny wzrost powołań na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Ameryki
Północnej , gdzie regres powołań wynosi 22,93% . Regres ten został przezwy­
ciężony w Europie Zachodniej . Wzrost powołań kapłańskich zaznaczył się
nade wszystko w Azji (133% ) , Afryce (228% ) , a zwłaszcza w Ameryce Po­
łudniowej (425% ) .
Po latach kryzysu za wrostem powołań kapłańskich nie nadążał wzrost
liczby kapłanów. Podczas gdy w 1977 r. szacowano ich na 410 030, w tym

108
261 151 kapłanów diecezjalnych i 148 799 zakonnych (Azja 25 271 , Ocea­
-

nia i Australia - 5 404, Afryka - 15 869, Europa - 245 026, Ameryka Połud­
niowa 32 891 , Ameryka Północna i Ś rodkowa 85 574) , w 1990 r. szacun­
- -

ki te wymieniały 401 930 kapłanów na całym świecie (1,98 % - ) , w tym

254 796 kapłanów diecezjalnych i 147 134 kapłanów zakonnych. Niepokoją­
co jednak przedstawia się stosunek liczby wiernych na 1 kapłana. W roku
1977 przeciętnie na 1 kapłana przypadało 1 731 wiernych, a w 1990 r. liczba
ta wzrosła do 2 227. Wielki wzrost powołań kapłańskich nie nadążał za
wzrostem liczby katolików na świecie.

2. Prześladowania i kasaty zakonów

Wiek XX nie był łaskawy dla zakonów, a państwa o reżymach totalitar­

nych, masońskich czy też ateistycznych podjęły raz jeszcze próbę całkowite­
go ich zniszczenia. W pewnym zakresie miały się powtórzyć te formy dewa­
stacji i niszczenia życia zakonnego, jakie rozpoczęła Wielka Rewolucja
Francuska, a kontynuowały je następnie XIX-wieczne prawa antyzakonne,
obowiązujące w niektórych państwach aż do II poi . XX w. Tak prawo o
jezuitach z 1872 r. zniesiono w Niemczech w 1917 r. , w Norwegii w 1956 r.,
a w Szwajcańi dopiero w 1973 r. Wprawdzie Stolica Apostolska w konkor­
datach z poszczególnymi państwami zabezpieczała byt, działalność i łączność
zakonów z władzami generalnymi w Rzymie, ale totalitarne państwa nie
liczyły się ani z prawem międzynarodowym, ani podpisanymi układami.
Furię całkowitego niszczenia życia zakonnego w XX w. podjęły pierwsze
rządy masońskie w Ameryce Łacińskiej o charakterze despotycznym. Kon­
stytucja Meksyku z 2 II 1917 r. zabraniała w całym kraju celibatu, ślubów i
życia zakonnego, na skutek czego odebrano zakonom klasztory, szkoły i
inne dzieła prowadzone przez nie, a na skutek prześladowań liczni zakonni­
cy opuścili Meksyk i udali się do Stanów Zjednoczonych. Odkąd w 1926 r.
władzę w kraju przejął prez. P. E. Calles, władze państwowe z całym fana­
tyzmem - nie cofając się przed rozlewem krwi - wprowadzały w życie posta­
nowienia konstytucji z 1917 r. Wszelkie odstępstwa od niej były surowo
karane. Życie zakonne zamarło i zeszło do katakumb. Przesilenie nastąpiło
dopiero za prez. L. Cardenasa (1934-1940) . Przejściowo do walki z zakona­
mi doszło w Gwatemali (1922) i Chile (1923).
Antyzakonną politykę podjęła w 1931 r. czerwona Hiszpania. Konstytu­
cja z 1931 r. wprowadziła radykalny rozdział Kościoła do państwa, przejęła
na skarb państwa dobra zakonne, podporządkowała zakony nadzorowi pań­
stwowemu. Zakon jezuitów został rozwiązany (1932) , klasztory, biblioteki i
dobra zakonu przejęło państwo. Setki kościołów i klasztorów zostało przeję­
te przez państwo. Na skutek inspirowanego szturmu na klasztory w 1934 r.
(Madryt, Barcelona) wiele z nich splądrowano, a licznych zakonników wy-

109
mordowano. W czasie wojny domowej (1936-1939) zamordowano 2 365 za­
konników i 283 siostry zakonne.
W Niemczech walkę z religią, Kościołem i zakonami podjęły władze
hitlerowskie. Wprawdzie zawarty przez nie konkordat w 1933 r. gwaranto­
wał zakonom pełną swobodę w działalności apostolskiej , pedagogicznej i
charytatywnej oraz prowadzenie szkół prywatnych, ale już w latach 1935-
-1936 władze hitlerowskie rozpoczęły akcję antyzakonną. Początek jej dały
procesy publiczne przeciwko zakonnikom o wykroczenia dewizowe i moral­
ne. W latach 1936-1937 tajna policja hitlerowska - gestapo, przeprowadziła
liczne rewizje w klasztorach i instytucjach przez nie prowadzonych, które
miały wykazać, że klasztory są wylęgarniami niemoralności. Rewizje nasila­
ły się z każdym rokiem, a w ślad za nimi urządzano liczne procesy poka­
zowe, które miały na celu dyskredytację życia zakonnego w oczach społe­
czeństwa. Akcja ta nasiliła się zwłaszcza po ogłoszeniu encykliki przez
pap. Piusa XI Mit brennender Sorge (1937) . Ponieważ władze hitlerowskie
skonstatowały w 1938 r. , że zakony „są walczącym ramieniem Kościoła ka­
tolickiego" , postanowiły, że „muszą być one usunięte z całą bezwzględnoś­
cią z tych terenów, na których posiadały wpływy, następnie ograniczone i w
końcowej fazie całkowicie zniszczone". W następstwie tych założeń w latach
1940-1941 władze przejęły liczne klasztory, zakonników wypędzono i zabro­
niono im przebywać w tej samej prowincji cywilnej . Dobra klasztorne zosta­
ły przejęte przez państwo. Ta praktyka likwidacji życia zakonnego w Niem­
czech została wstrzymana w 1941 r. po rozpoczęciu wojny z Rosją Sowiecką.
Miała być kontynuowana dopiero po zwycięskiej wojnie.
Bardziej radykalną antyzakonną politykę prowadziła III Rzesza na oku­
powanych ziemiach polskich. Zgodnie z założeniami 13-punktowej polityki
na tych terenach, zwłaszcza w „kraju Warty" , „że wszystkie klasztory zosta­
ną zniesione, ponieważ nie odpowiadają one niemieckim zasadom moralno­
ści i niemieckiej polityce ludnościowej ", z całą furią nienawiści i okrucieńst­
wa zniszczono w pierwszych 2 latach okupacji całe życie zakonne na tere­
nach „włączonych" do Rzeszy. Dotyczyło to nade wszystko „kraju Warty".
W innych okręgach przetrwały tylko niektóre klasztory. Pozostałe zostały
rozwiązane, a ich dobra ziemskie upaństwowione, dobra kulturalne zrabo­
wane, a zakonnicy i zakonnice wywiezieni do obozów koncentracyjnych,
głównie do Dachau w Bawarii i Bojanowa. Niektórzy zakonnicy wykazali
heroizm świętości i ludzkiej godności w najwyższym stopniu. Do nich nale­
żał św. Maksymilian Maria Kolbe, franciszkanin (t 1941 , kanonizowany
1982), bł . Edyta Stein (t 1942, beatyfikowana w 1987) , karmelitanka, i jezu­
ita Alfred Delp (t 1945).
Niemniej brutalnie niszczyły życie zakonne reżymy komunistyczne. W
Związku Sowieckim wymordowano i deportowano do obozów pracy niewol­
niczej dziesiątki tysięcy mnichów i mniszek prawosławnych, a z 1 025 klasz­
torów w 1915 r. do 1941 r. pozostało tylko 38. Z katolickich klasztorów,

110
które po 1915 r. zaczęły odradzać się w Rosji, nie pozostał żaden. Klasztory
zostały zamienione najczęściej na więzienia i obozy pracy. Po aneksji prze­
szło połowy terytorium Polski (17 IX 1939) już w 1939 r. rozwiązano fakty­
cznie zakony unickie i częściowo łacińskie, upaństwowiono ich dobra ziems­
kie. W częstych wypadkach władze państwowe przejęły klasztory, a zakon­
nikom i zakonnicom, wypędzonym z klasztorów, zakazano noszenia stroju
duchownego. Na Litwie i Łotwie kasata wszystkich klasztorów nastąpiła w
1944 r., a na Zakarpaciu i Bukowine w 1945 r. Po roku 1945 w całym Zwią­
zku Sowieckim nie istniał ani jeden klasztor katolicki. Zakonnicy i zakonni­
ce najczęściej powiększyli liczbę więźniów gułagów sowieckich. Życie za­
konne zeszło do katakumb.
Ten model polityki antyzakonnej obowiązywał prawie we wszystkich
krajach demokracji ludowej , uzależnionych od komunistycznych władz w
Moskwie. Gruntownie wyniszczono życie zakonne w Albanii i Bułgarii. Za­
konników obcych wypędzono, a rodzimych przymusowo sekularyzowano.
W Czechosłowacji po przejęciu władzy przez komunistów (1948) , wszystkie
klasztory zostały obsadzone przez milicję, dobra ziemskie i kulturalne upań­
stwowione, zakonnicy aresztowani i umieszczeni w przymusowych obozach
pracy i kołchozach. Tylko niektórym siostrom zezwolono na pracę w szpita­
lach. W roku 1951 w całej Czechosłowacji nie było ani 1 klasztoru. Życie
zakonne podobnie jak w Rosji zeszło do katakumb. W Rumunii ze 160
klasztorów w 1945 r. w 1953 r. istniało jeszcze 25, ale i te w późniejszym
okresie zostały zdziesiątkowane. Na Węgrzech we wrześniu 1950 r. prawie
wszystkie klasztory z wyjątkiem 7 męskich i 27 żeńskich domów zakonnych
zostały zamknięte. W Jugosławii do 1954 r. wszystkie klasztory w Bośni i
Hercegowinie zostały przez władze skasowane, a 1 19 franciszkanów zamor­
dowano. W pozostałych republikach, zwłaszcza w Słowenii i Chorwacji, za­
kony się utrzymały. W Polsce mimo gwarancji państwowych (15 IV 1950)
przystąpiono w 1953 r. do likwidacji klasztorów na Śląsku; 54 zakonników
zamordowano, 200 deportowano do Polski centralnej , a 170 uwięziono. Lik­
widację klasztorów przeprowadzano w pewnych wypadkach również w Pols­
ce centralnej (Staniątki) .
W Chinach komunistycznych i Korei Północnej zakony zostały całkowi­
cie zniesione. Nie wszyscy zakonnicy cudzoziemscy mogli opuścić Chiny,
chociaż wszyscy przeszli przez obozy pracy, więzienia i często przez tortury.
Nie znamy bliżej losów klasztorów w Wietnamie, Laosie i Kambodży. Ale i
im „dane jest to dla Chrystusa: nie tylko w Niego wierzyć, ale i dla Niego
cierpieć" (Flp 1 ,29) . Ilu zakonników wymordowano, ilu aresztowano, depor­
towano, umęczono w obozach przymusowej pracy niewolniczej , tego histo­
rycy nie będą w stanie ustalić.
Ale mimo tej udręki, ograniczeń i brutalnego prześladowania życie za­
konne w krajach „realnego socjalizmu" nadal żyło i rozwijało się w kata­
kumbach. W Czechosłowacji w erze A. Dubczeka (1967-1968) zakonnicy i

111
zakonnice przezwyciężyli strach i terror. W roku 1986 w czasie uroczystości
cyrylometodiańskich w Welehradzie na Morawach setki zakonników i za­
konnic - wbrew zakazowi władz komunistycznych - wystąpiło publicznie po
raz pierwszy od 1950 r. we własnych habitach zakonnych. Wreszcie po prze­
zwyciężeniu totalistycznej władzy komunistycznej w latach 1989-1990 za
przewodem Polski w całej Europie Środkowej i Wschodniej , a następnie w
Rosji Sowieckiej i Albanii otwarły się nowe, wielkie możliwości apostolatu
przed zakonami. To świadectwo cierpienia, krwi i śmierci dla Chrystusa i
dla Kościoła stanowi wspaniałą kartę życia zakonnego, które w tym samym
okresie w krajach kapitalistycznych ulegało głębokiej erozji i samounice­
stwieniu.

3. Reforma i aggiornamento życia zakonnego. Kryzysy posoborowe

Pierwszym z papieży XX w. , który podjął reformę życia zakonnego był

Pius XII, kiedy pod koniec II wojny światowej „accomodata renovatio" sta­
ła się jednym z głównych punktów programu jego pontyfikatu. Odnowa
zakładała daleko idącą wierność charyzmatycznego dziedzictwa zakonów i
dużą roztropność w dostosowaniu go do potrzeb współczesnego życia Koś­
cioła. Zadanie to podjęła Kongregacja Zakonów, zwołując na 1950 r. Kon­
gres Zakonów Męskich do Rzymu. Celem kongresu było przedyskutowanie
i wysunięcie postulatów w zakresie „accomodata renovatio" życia zakonne­
go. Postulaty te dotyczyły życia, karności, formacji i nauczania, a także apo­
stolskiej działalności. W roku 1957 odbył się w Rzymie podobny Kongres
dla Przełożonych Generalnych Zakonów i Zgromadzeń Żeńskich o podob­
nych celach. Obydwa kongresy ożywiły, a także zainicjowały współpracę
międzyzakonną, zainspirowały tworzenie konferencji zakonnych w poszcze­
gólnych krajach. Do roku 1977 takie konferencje ogólnokrajowe powstały
w 18 państwach Europy, 14 w Ameryce Północnej i Środkowej , 10 w Ame­
ryce Południowej , 19 w Afryce i 18 w Azji i Oceanii. W roku 1957 założono
w Rzymie Unio Superiorum Generalium dla zakonów męskich, a w 1965 r.
Unio Internationalis Superiorissarum Generalium dla zakonów żeńskich. W
obydwóch wypadkach siedzibą unii był papieski Rzym. W roku 1956 po­
wstała w Stanach Zjednoczonych Konferencja Wyższych Przełożonych Za­
konów Męskich, oficjalnie zatwierdzona 21 III 1960 r. przez Kongregację
Zakonów. Celem jej było popieranie działalności religijnej i apostolskiej
zakonów. Konferencja ta obejmowała 255 wyższych przełożonych, którym
podlegało ok. 40 tys. zakonników. Podobna Konferencja dla Zakonów
Żeńskich powstała w Stanach Zjednoczonych po 1950 r., a zatwierdzona
była 13 VI 1960 r. Obejmowała ona ok. 600 wyższych przełożonych. Tu też
powstała w 1952 r. Konferencja Formacji Zakonnej dla Zakonnic. W roku
1959 powstała podobna Konferencja dla Zakonników Ameryki Łacińskiej .

112
 Pierwszy krok w kierunku reformy zrobił pap. Piux XII w konstytucji
apostolskiej Sponsa Christi (21 XI 1950) , odnoszącej się do zakonów żeńs­
kich. Konstytucja ta i dekrety wykonawcze dotyczyły klauzury, federacji i
pracy zakonnic. Ten sam papież jeszcze w 1944 r. stworzył specjalną komi­
sję w ramach Kongregacji Zakonów, której zlecił sprawy formacji intelektu­
alnej zakonników, zwłaszcza kapłanów. W konstytucji apostolskiej Sedes
sapientiae (31 V 1956) papież zajął się formacją ascetyczną i intelektualną
kandydatów do życia zakonnego i do kapłaństwa, zwłaszcza formacją pasto­
ralną i kontynuacją tej formacji po święceniach kapłańskich. Zalecał też
zakonom męskim federację, wprowadzenie roku probacyjnego dla młodych
kapłanów zakonnych o charakterze drugiego nowicjatu. Dnia 31 V 1955 r.
papież powołał w Rzymie instytut Regina Mundi, połączony z wydziałem
teologicznym Uniwersytetu Gregoriańskiego , którego celem była teologicz­
na formacja zakonnic.
Sobór Watykański II w konstytucji dogmatycznej Lumen gentium
(rozdz. 6) wskazał na rady ewangeliczne jako na fundament „czystości, ubó­
stwa i posłuszeństwa" w życiu zakonnym, określił naturę i znaczenie życia
zakonnego dla Kościoła i jego zależność od Kościoła. Od zakonników i za­
konnic domagał się szacunku należnego radom ewangelicznym, jako że
„rady te przyjęte dobrowolnie, stosownie do powołania każdego, przyczy­
niają się do oczyszczenia serca i do wolności duchowej i podsycają ustawicz­
nie żar miłości" (art. 46) . Sobór poświęcił osobny dekret Perfectae caritatis
odnowie życia zakonnego (28 X 1965). Dekret ten w 25 artykułach podał
ogólne i praktyczne zasady adaptacji i odnowy, sposób jej przeprowadzenia,
określił ogólnie „wspólne elementy życia zakonnego i jego ducha" , a osobno
zajął się zakonami kontemplacyjnymi i życiem monastycznym oraz zakona­
mi kleryckimi i instytutami świeckimi. Osobne normy odnosiły się do życia
wspólnego, klauzury, stroju, formacji zakonników i ich przystosowania do
aktualnych potrzeb Kościoła. Adaptacją tych wskazań dla poszczególnych
zakonów miały się zająć ich kapituły generalne.
Reformy należało wprowadzać po okresie doświadczenia. I te ekspery­
menty stały się szczególnie niebezpieczne dla zakonów w wielu krajach.
Małe wspólnoty zakonne - zwłaszcza w Holandii i Stanach Zjednoczonych
- rozsypały się nie tyle z powodu eksperymentów, co radykalnych nowości,
jak: całkowite zarzucenie stroju zakonnego, wspólnej modlitwy, wspólnego
stołu i wspólnego życia. Klasztory w wielu wypadkach stały się hotelami.
Tworzone wspólnoty „braci i sióstr" nie zdały egzaminu, a często przynosiły
wiele zgorszenia. Ustawiczne dyskusje i powtarzające się eksperymenty do­
sięgły również zakonów kontemplacyjnych i monastycznych i spowodowały
niepowetowane szkody. Tysiące zakonników i zakonnic opuszczało mury
klasztorów i przechodziło do stanu świeckiego. Tylko zakon jezuitów opuś­
ciło 1 530 osób za dyspensą. Nie wiemy, ilu uczyniło to bez dyspensy. Tylko
w 1972 r. 1 665 kapłanów zakonnych otrzymało papieską dyspensę na przej-

8 - Historia Kościoła cz. 8 113

ście do życia świeckiego . W tym samym roku zostało zwolnionych ze ślubów
zakonnych 1 355 braci i 3 507 sióstr zakonnych. W roku 1971 na całym
świecie było 146 190 kapłanów zakonnych, w 1977 r. liczba ich wzrosła do
148 779 ( + 1 ,77% ) . W roku 1971 liczba zakonników na całym świecie (ka­
płanów i braci) wynosiła 265 786, a w 1977 r. spadła do 217 077 (- 18,33%).
Liczbę sióstr zakonnych w 1971 r. szacowano na 1 201 586, w 1977 r. spadła
ona do 1 031 356 (- 14,17%). Spadek ten najbardziej dotknął Stany Zjedno­
czone i Kanadę w Ameryce Północnej oraz Europę Zachodnią. Tylko w
Stanach Zjednoczonych liczba kapłanów zakonnych w omawianych latach
spadła o 2,71% (- 624 zakonników) , braci zakonnych o 30,25% ( 3 694 -

braci) i sióstr zakonnych o 25,96% (- 45 867 sióstr) , podczas gdy liczba

katolików wzrosła z 46 844 910 do 48 325 751 (+3,16%). W Hiszpanii w
latach 1971-1977 liczba kapłanów zakonnych spadła o 5,23% (z 11 188 do
10 603) , zakonników (kapłanów i braci) o 9,41 % (z 22 574 do 20 450) , a
sióstr zakonnych o 4,5% (z 85 573 do 81 721). Są to wymowne oznaki upad­
ku i kryzysu życia zakonnego.
W celu przezwyciężenia tego kryzysu pap. Paweł VI skierował do zako­
nów list apostolski Evangelica testificatio (29 VI 1971) na temat autentycz­
nej reformy i adaptacji. Zbliżał się też koniec ery eksperymentów, które
tyle szkody wyrządziły życiu zakonnemu. Papież Jan Paweł II skierował
25 III 1984 r. do zakonów adhortację apostolską Redemptionis donum na
temat konsekracji zakonnej w świetle tajemnicy odkupienia. Stwierdził , że
powołanie zakonne „rodzi się z wewnętrznego spotkania z miłością Chrystu­
sa, która jest miłością odkupieńczą" , że „profesja zakonna pełniej wyraża
tajemnicę chrztu" , że „otwiera ona przed każdym [ „ . ] drogę rad ewangelicz­
nych" . Papież jeszcze raz podkreślił , że tylko czystość, ubóstwo i posłuszeń­
stwo, a także miłość Kościoła stanowią fundamenty życia zakonnego. „Po­
przez wszystko co czynicie, a nade wszystko przez to czym jesteście, niech
będzie głoszona i potwierdzona ta prawda, że Chrystus umiłował Kościół".
Podobne akcenty znalazły się w przemówieniu do zakonników i zakonnic
Ameryki Łacińskiej w 1990 r. w nawiązaniu do 500-lecia odkrycia tego kon­
tynentu.
Trzeba zauważyć, że mimo poważnych kryzysów i upadku życie zakonne
rozwijało się nadal, mimo że liczbowo przeżywało ono ciągle regres na sku­
tek posuchy powołań zakonnych w Europie Zachodniej i Ameryce Północ­
nej . W roku 1990 liczbę kapłanów zakonnych na całym świecie szacowano
na 147 134, liczbę braci zakonnych - 63 733 , liczbę sióstr zakonnych -
893 418. W stosunku do 1977 r. jest to znaczny regres (księży zakonnych -
o 1,11% , braci - o 9,45% i sióstr zakonnych - o 9 ,79%).

114
4. Zakony i zgromadzenia dawne i nowe

Zakony i zgromadzenia zakonne w XX w. do lat 1950-1960 powiększały

ustawicznie swoją liczebność przez niezwykle liczne powołania. Jezuici, któ­
rzy w 1914 r. liczyli 16,9 tys. zakonników, w 1959 r. mieli ich 34 293, w tym
18 059 kapłanów. Wzrost zatem liczbowy zakonu był przeszło dwukrotny.
Podobny wzrost liczbowy przeżywały inne zakony i zgromadzenia. Pierwsza
wojna światowa i jej skutki polityczne zmusiły wielu zakonników i zakony
do reorganizacji swych struktur terytorialnych i dopasowania ich do nowych
granic politycznych w Europie. Wydany w 1917 r. nowy Kodeks prawa ka­
nonicznego narzucił zakonom potrzebę weryfikacji i dostosowania swych re­
guł i konstytucji do nowych wymogów prawnych Kościoła. Na ten okres
przypada również pełna transplantacja życia zakonnego i jego akceptacja w
krajach misyjnych. Dalsze losy zakonów w krajach komunistycznych, ich
kasaty, prześladowania oraz reformy, kryzysy i samounicestwienie w krajach
kapitalistycznych znamy z poprzednich paragrafów.
Czołowe miejsce w Kościele katolickim zajmowało Towarzystwo Jezuso­
we. Pod długimi rządami generała Włodzimierza Ledóchowskiego (1915-
-1942) zakon wrósł liczbowo i podjął bardzo liczne nowe dzieła, zwłaszcza
w krajach trzeciego świata. W roku 1925 jezuita M. d'Herbigny podjął się
niezbyt szczęśliwej misji w Rosji Sowieckiej , wyświęcił tam tajną hierarchię
kościelną, którą nieco później władze komunistyczne deportowały lub osa­
dziły w łagrach. Towarzystwo wydało w tym okresie wielkich teologów, któ­
rzy odegrali poważną rolę w odnowie teologicznej (o. Teilhard de Chardin ,
Jean Danielou, Karl Rahner, Agostino Bea, Henri de Lubac) . Włoska „Ci­
vilta Cattolica" i francuskie „Etudes" , dziennik „Le Monde" i tygodnik „La
Vie" , a także polski „Przegląd Powszechny" przodowały katolickiej prasie
religijnej . Obecnie zakon prowadzi 177 uniwersytetów, 365 szkół kolegiów
na całym świecie, do których uczęszcza 2,8 mln młodzieży. Pierwsze miejsce
wśród nich zajmuj e Uniwersytet Gregoriański w Rzymie z 5 wydziałami
i 5 instytutami, łącznie z Papieskim Instytutem Biblijnym i Papieskim Insty­
tutem Orientalnym. Zakon ma 41 świętych kanonizowanych, 139 beatyfiko­
wanych i 158 uznanych za męczenników. Zakon pracuje w 114 państwach i
w 1990 r. liczył 24 324 zakonników, w tym 16 874 kapłanów, 4 152 alumnów
i 3 255 braci zakonnych, 91 biskupów i 4 kardynałów.
W latach 1965-1983 zakonowi przewodził o. Pedro Aruppe, Bask z po­
chodzenia. W tym okresie zostało zreformowane ratio studiorum i rozluź­
niono nieco przepisy instytutu, by jezuici mogli lepiej odpowiadać na potrze­
by świata. Zakonu nie ominął kryzys. Dotknął on szczególnie jezuitów w
Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, a także w Europie Zachodniej . Mierni­
kiem kryzysu są liczne sekularyzacje i gwałtowny spadek powołań. W ciągu
25 lat liczba zakonników spadła z 36 tys. do 24 tys. 3 1 . kongregacja genera­
lna zakonu (1965-1966) powzięła szereg reform w zakonie, a pap. Paweł VI

115
- nazywając zakon „warownią Kościoła i świętej religii" - zalecił mu, aby
„zjednoczywszy wszystkie siły przeciwstawiał się ateizmowi, jak najbardziej
stanowczo" . Z kolei 32. kongregacja zakonu (XII 1974-III 1975) zajęła się
charyzmatem zakonu w deklaracji Jezuita dzisiaj i w dekrecie Nasza misja w
świecie współczesnym. Tą misją ma być pomoc ludziom zagubionym w mate­
rializmie i w odnalezieniu Boga, a także służba „na rzecz wiary i sprawiedli­
wości" . Cele te skłaniają jezuitów do aktywności w „krajach trzeciego świa­
ta". Zakładają tam „wspólnoty podstawowe" i formują elity katolickie. Pa­
pież Jan Paweł II w posłaniu do 33. kongregacji generalnej ponowił postu­
lat, by zakon przeciwstawiał się ateizmowi w jego różnorodnych formach.
Jezuici formują intelegencję katolicką w Sodalicji Mariańskiej i we Wspól­
notach Życia Chrześcijańskiego (od 1978) .
Najliczniejszą rodzinę zakonną stanowili w 1990 r. franciszkanie. Franci­
szkanie Bracia Mniejsi liczyli 19 247 zakonników, franciszkanie kapucyni -

1 1 767, franciszkanie konwentualni 4 243 . Franciszkanie Bracia Mniejsi

-

prowadzą od 1931 r. własny Papieski Uniwersytet Antonianum w Rzymie z

3 wydziałami: teologii, prawa kanonicznego i filozofii, a także Studium Bi­
blijne w Jerozolimie. Na świecie posiadają 3 dalsze uniwersytety oraz posta­
wione na dobrym poziomie Kolegium św. Bonawentury w Grottaferrata we
Włoszech. W XX stuleciu zakon założył 17 dalszych instytutów naukowych,
a wśród nich Międzynarodową Akademię Mariańską w Rzymie, i wydaje
szereg czasopism naukowych. W roku 1935 zakon wydawał 342 czasopisma,
a ok. 1985 r. przeszło 400. Wśród uczonych z tego zakonu światową sławę
zyskał o. A. Gemelli, założyciel Katolickiego Uniwersytetu w Mediolanie,
głośny mariolog Chorwat K. Balić, a także j eden z twórców teologii wyzwo­
lenia Leonardo Boff. Ojcowie i bracia zakonni biorą masowy udział w mis­
jach zamorskich (ok. 1985 r. 5 630 misjonarzy w 132 misjach) . Głównym
-

terenem pracy zakonu było nadal duszpasterstwo prowadzone we własnych

kościołach, szerzenie kultu maryjnego , św. Franciszka i Antoniego oraz kie­
rowanie bractwami i III Zakonem. Zakon prowadzi też misje ludowe i reko­
lekcje, katechizację. Zakon wydał przeszło 20 świętych i ok. 50 błogosła­
wionych.
Franciszkanie konwentualni po I wojnie światowej przeżywali stagnację.
Większe znaczenie miało utworzenie kilku kolegiów formacyjnych (1919-
-1924) , franciszkańskiej krucjaty misyjnej (1924) oraz Milicji Niepokalanej ,
utworzonej w Rzymie przez św. Maksymiliana Marię Kolbego (1917) . Kru­
cjata misyjna ożywiła zakon na polu misyjnym, naukowym i kulturalnym;
był to „nowy ogień, który opatrznościowo zapłonął w zakonie" (pap. Pius XI).
Zakon ponownie podjął pracę na misjach zamorskich, apostolstwo parafial­
ne. Od roku 1935 prowadzi Papieski Uniwersytet Seraphicum w Rzymie.
Do wielkich osiągnięć naukowych zakonu należy wydanie Bullarium francis­
canum (10 tomów) oraz wartościowej Hierarchia catholica (8 tomów) . Duże
znaczenie posiada działalność zakonu wśród Italo-Greków, Bułgarów i Ru-

116
munów. W Ameryce dużego rozgłosu nabrała „Godzina różańcowa" o. Ju­
styna, transmitowana przez radio od 1931 r. do dziś.
Kapucyni, tworzący trzecią autonomiczną gałąź zakonu franciszkańskie­
go, wzrośli niepomiernie liczbowo w XX w. (1960 r. - 1 202 klasztorów,
15 624 zakonników) . Prowadzą apostolat w różnych formach: kaznodziejst­
wo, duszpasterstwo parafialne, spowiednictwo, głoszenie misji i rekolekcji.
W roku 1960 prowadzili 49 misji zamorskich, w tym 14 w Azji i 15 w Afryce.
Apostolat kapucyński obejmuje również akcję charytatywną i trzeźwościo­
wą. Zakon wydał ok. 10 świętych i ok. 15 błogosławionych, a także wielu
uczonych.
Zakon Kaznodziejski (dominikanie) w 1990 r. liczył 6 749 zakonników.
W stosunku do 1967 r. (10 085) liczebność jego wydatnie zmalała. Jest to
świadectwo kryzysu zakonu lat posoborowych. Zakon prowadzi na wysokim
poziomie Szkołę Biblijną w Jerozolimie, uniwersytet Angelicum w Rzymie i
wydział teologiczny we Fryburgu Szwajcarskim. Duże znaczenie zyskała w
XX w. dominikańska szkoła historyczno-teologiczna (Ph. Mandonnet, M.
D. Chenu, Y . Congar) . Zakon wydaje 160 czasopism, w tym 20 naukowych,
m.in. „Revue Biblique" (od 1892) , „Divus Thomas" (od 1922) i inne.
Wśród zakonów mniszych należy zwrócić uwagę na działalność benedyk­
tynów. W roku 1990 liczyli oni 9 271 zakonników. W omawianym okresie
utworzyli stosunkowo dużo nowych opactw w Ameryce, Afryce, Australii, a
także w Azji. Utworzona przez pap. Leona XIII Federacja Benedyktyń­
ska z opatem prymasem na czele obejmowała w 1972 r. 19 kongregacji,
296 opactw i klasztorów oraz 10 360 zakonników. Poważny spadek liczby
zakonników w ostatnich latach świadczy, że kryzys posoborowy nie ominął
również benedyktynów. Obok wielkich zasług w odrodzeniu liturgii podjęli
benedyktyni pracę nad wydaniem poprawionej Biblii - Wulgaty, powierzo­
nej im przez pap. Piusa X ( 1907), jak też wydanie w Polsce Biblii Tysiąclecia
(1965) . Zakon wydaje kilka czasopism naukowych (m.in. „Revue benedicti­
ne" (od 1880 r.), stworzył głośną szkołę malarstwa religijnego w Beuron i w
Manchester w Stanach Zjednoczonych.
Wśród nowych zgromadzeń zakonnych niezwykle prężni okazali się sale­
zjanie. W roku 1990 zajmowali trzecie miejsce wśród zakonów na świecie
i liczyli 17 191 zakonników. Raptowny wzrost zgromadzenia (1888 r. -
57 klasztorów i 774 zakonników, 1963 r. - 77 prowincji, 1 327 klasztorów
i 21 847 zakonników) świadczy o zapotrzebowaniu w świecie na typ pracy
salezjańskiej . Zgromadzenie prowadzi liczne szkoły zawodowe, duszpaster­
stwo młodzieży, a także prace na misjach zamorskich. Do większych zgro­
madzeń zakonnych należą Bracia Szkół Chrześcijańskich (1990 r. - 8 613 za­
konników), aktywni na polu duszpasterskim i misyjnym redemptoryści (1990 r.
- 6 302 zakonników) , werbiści tak bardzo zasłużeni dla misji zamorskich
(1990 r. - 5 571 zakonników), a także misjonarze św. Wincentego a Paulo
(1990 r. - 3 731 zakonników). Wśród zakonów kontemplacyjnych wysuwają się

1 17
na czoło karmelici bosi (1990 r. - 3 403 zakonników) . W roku 1990 liczba
zakonów i zgromadzeń zakonnych męskich, liczących ponad 500 członków, wy­
nosiła 119. W tymże roku na całym świecie liczono 254 796 kapłanów i 63 733
braci zakonnych, na Europę zaś przypadało 69 153 kapłanów i 30 221 braci
zakonnych.
Wśród dawnych zakonów i zgromadzeń zakonnych żeńskich rozwijały się
szarytki, pracujące głównie w szpitalach i różnych dziełach miłosierdzia chrześ­
cijańskiego, a także w opiece społecznej i na misjach. Około 1960 r. liczyły
one 45 tys. sióstr w 4 tys. klasztorach i domach zakonnych, pracowały w 65
krajach na wszystkich kontynentach. Rozwijały się też francuskie sercanki (Sa­
cre Coeur) , założone przez św. Zofię Magdalenę Barat. W roku 1960 liczyły 7
tys. zakonnic, pracujących głównie w szkolnictwie średnim w 52 krajach. Jesz­
cze prężniej rozwijały się salezjanki św. Jana Bosco i św. Marii D. Mazzarello.
Pracowały prawie wyłącznie wśród dzieci i młodzieży. W roku 1960 liczyły
40 tys. zakonnic, a młodzież powierzona ich opiece - 825 tys. (1985). Tylko w
Stanach Zjednoczonych i Kanadzie pracowało 217 575 zakonnic, a po 30 latach
liczba ta spadła do 136 005 ( 37,5%). Był to rezultat perturbacji posoboro­
-

wych, eksperymentów i gwałtownego spadku powołań.

W Ameryce Łacińskiej w 1960 r. zakony żeńskie posiadały 7 820 klaszto­
rów i domów zakonnych i liczyły 100 219 sióstr. Pracowały one głównie na
polu wychowawczym, charytatywnym i formacyjnym. Do roku 1990 liczba
sióstr wzrosła do 1 15 248 ( + 15% ) . W czarnej Afryce siostry pracowały na
polu akcji charytatywnej w 42 państwach i liczyły 21 398 zakonnic. W roku
1990 w Afryce - łącznie z krajami arabskimi - pracowało 40 689 sióstr, w
dużej mierze autochtonicznego pochodzenia. Ten prawie podwójny wzrost
liczbowy sióstr ( + 90,62%) świadczy dobrze o młodym Kościele afrykań­
skim. W Europie w 1966 r. liczono ok. 575 tys. zakonnic, a w 1990 r. liczba
ta spadła do 465 273 ( 19,13% ) . Zadziwiający jest wprost wzrost liczbowy
-

powołań do zakonów żeńskich w Azji . W roku 1960 szacowano tu łącznie

31 301 zakonnic pracujących w 17 krajach, z czego najwięcej przypadło na
Indie (12 980 sióstr) . Do roku 1990 liczba ta wzrosła prawie 3-krotnie. W
tym roku na kontynencie azjatyckim pracowało 103 314 sióstr, z czego na
Indie przypadało 61 817 sióstr. Azja zatem i Afryka stają się głównymi oś­
rodkami nowych i licznych powołań do zakonów żeńskich.
Nowe wspólnoty życia zakonnego w XX w. były stosunkowo liczne,
zwłaszcza w pierwszej jego połowie. Do bardziej znanych należą Mali Bracia
Jezusa, założeni przez Karola de Foucaulda (1858-1916) . Właściwym organi­
zatorem wspólnoty był Rene Voilaume. To on w 1935 r. na krańcach Sahary
utworzył wspólnotę Mali Bracia Jezusa, która początkowo działała na pra­
wach biskupich, a w 1968 r. otrzymała zatwierdzenie Stolicy Apostolskiej .
Zakonnicy mieszkają w małych wspólnotach braterskich po 3 lub po 5 osób
w takich regionach, dokąd dotąd nie dotarła Ewangelia lub zupełnie zanikła.
Ich apostolat posługuje się nie tyle przepowiadaniem Chrystusa, co solidar-

118
nością z mieszkańcami, wśród których żyją, by świadczyć im o miłości Bożej
na podobieństwo Chrystusa Pana, pracuj ącego w Nazarecie. Bracia pracują
zawodowo w swoim środowisku i stylem życia dostosowują się do otoczenia.
Duchowość zasadza się na kulcie Eucharystii i rozważaniu Pisma św. Wspól­
nota rozwija się wolno. W roku 1975 liczyła 232 członków, w tym 62 kapła­
nów, i 68 braterskich wspólnot. Do wspólnoty należy również 990 sióstr Ma­
łych Sióstr Jezusa w 222 wspólnotach siostrzanych. W latach 1914-
-1985 powstało łącznie na prawie papieskim 10 nowych kongregacji bene­
dyktyńskich i cysterskich, 27 kongregacji męskich, w tym polskie Zgroma­
dzenie św. Michała Archanioła (dekret pochwalny 1966) .-

5. Instytuty świeckie

Ta forma życia wspólnotowego zaczęła się formować w XIX stuleciu i

stawiała sobie za cel realizowanie w małych grupach rad ewangelicznych w
środowisku świeckim bez ślubów publicznych i bez ścisłych form organiza­
cyjnych. Na takie wspólnoty było wielkie zapotrzebowanie w sekularyzowa­
nym świecie. Taką formę początkowo miały liczne wspólnoty powołane do
życia z inspiracji i przy współpracy bł. Honorata Koźmińskiego (t 1916) .
Liczba takich instytutów wzrastała mimo poważnego oporu teologów i Kurii
papieskiej . Żądano od nich uroczystych ślubów. Niespodziewanie przeto
pap. Leon XIII w konstytucji apostolskiej Conditae a Christo (8 XII 1900)
pochwalił tę formę życia apostolskiego, która niebawem rozwinęła się w
krajach katolickich. Papież Pius XII w konstytucji apostolskiej Provida Ma­
ter Ecclesia (2 II 1947) uznał kanonicznie instytuty świeckie jako „trzeci
stan doskonałości" , złożony z duchownych i świeckich, którzy dążą do osią­
gnięcia doskonałości chrześcijańskiej i apostolatu w świecie według rad
ewangelicznych. Konstytucja postulowała wszakże wspólne domy jako oś­
rodki spotkań, formacji, siedziby kierownictwa instytutu i mieszkania człon­
ków chorych i w podeszłym wieku. Instytuty takie mogli zatwierdzać biskupi
po zasięgnięciu opinii Kongregacji Zakonników, do której należało również
kierować sprawozdania z ich życia i działalności.
Instytuty tego typu stawały się coraz to liczniejsze. W roku 1962 liczono
15 takich wspólnot na prawie papieskim i 60 na prawie diecezjalnym; w
większości były to wspólnoty kobiece. Sobór Watykański II w dekrecie Per­
fectae caritatis (1965) stwierdził , że „Instytuty świeckie, choć nie są instytuta­
mi zakonnymi, podejmują jednak prawdziwą i pełną profesję rad ewangeli­
cznych w świecie, uznaną przez Kościół. Profesja ta konsekruje życie i męż­
czyzn i niewiast, laików i duchownych przebywających w świecie [ . . . ] , same
instytuty winny zachować swój właściwy i szczególny, to znaczy świecki cha­
rakter, aby mogły w świecie i j akby od strony świata pełnić skutecznie i
wszędzie apostolstwo, dla którego powstały" (nr 1 1) . Nowy Kodeks prawa

1 19
kanonicznego (kan. 710-730) podporządkował je Kongregacji Instytutów
Życia Konsekrowanego. W roku 1990 na prawie papieskim działało 5 1 insty­
tutów i 20 stowarzyszeń życia apostolskiego. Dnia 13 V 1972 r. Stolica Apo­
stolska zatwierdziła Światową Konferencję Instytutów Świeckich.
Wśród tych instytutów na czoło wysunęło się Opus Dei, założone w
1928 r. przez ks. J . M . Escriva de Balaguera (1902-1975) , zatwierdzone
przez Stolicę Apostolską w 1947 r. j ako pierwszy tego rodzaju instytut pn.
Stowarzyszenie Kapłańskie Św. Krzyża. Grupowało ono od początku ducho­
wnych i świeckich, a ci dzielą się na członków zwyczajnych i oblatów. Ci
pierwsi, najczęściej z doktoratami teologii, a wszyscy zobowiązani są śluba­
mi do życia według rad ewangelicznych, według swego stanu. W roku 1930
powstała żeńska gałąź Opus Dei, która otrzymała również aprobatę Stolicy
Apostolskiej . Członkowie instytutu pracują we własnych zawodach, ale
zmierzają do uchrześcijanienia rodziny, świata robotniczego i życia publicz­
nego. Działalność tę prowadzą w formie ukrytej , pojedynczej , każdy we
własnym środowisku. W roku 1952 Opus Dei za zgodą Stolicy Apostolskiej
utworzyło Katolicki Uniwersytet Navara w Pampelunie, obejmujący 13 róż­
nych wydziałów i instytutów. Uniwersytet ten cieszy się najlepszym pozio­
mem naukowym w Hiszpanii. Większość j ego profesorów, to członkowie
Opus Dei. Instytut działa w 50 krajach, m.in . we Włoszech, Hiszpanii,
Francji i w obydwu Amerykach. W Peru Opus Dei prowadzi własną misję
wśród Indian. Dnia 5 VII 1982 r. pap. Jan Paweł II nadał instytutowi dalsze
przywileje i erygował je jako Wolną Prałaturę Św. Krzyża i Opus Dei.
W roku 1990 prałatura liczyła 1 348 kapłanów, 343 alumnów i 74 506 człon­
ków, mężczyzn i kobiet, z 80 narodów.
We Francji po 1937 r. powstał w Marsylii instytut Caritas Christi dla
kobiet, zatwierdzony w 1955 r. przez Stolicę Apostolską, oraz Instytut Serca
Jezusowego, zorganizowany 29 X 1918 r. i zatwierdzony przez Stolicę Apo­
stolską (1955) . W roku 1990 instytut ten miał charakter międzynarodowy i
liczył 1 ,4 tys. członków. W Niemczech w 1952 r. powstało Opus Spiritus
Sancti dla kapłanów diecezjalnych i nieżonatych diakonów. W roku 1977
pap. Paweł VI zatwierdził ten instytut. Bardziej prężne okazały się Siostry
Maryi z Schonstatt, założone w 1914 r. przez ks. P. J. Kentenicha {1885-
-1961 , zatwierdzone przez pap. Piusa XII (1948) i Pawła VI (1976) . Jako cel
instytut wyznaczył sobie chrystianizację świata w duchu maryjnym. Ma rów­
nież gałąź męską, będącą wspólnotą kapłanów diecezjalnych. Obydwa insty­
tuty rozszerzyły się na wszystkie kontynenty i w 1990 r. liczyły 2,8 tys.
członków.
We Włoszech prężne okazało się Towarzystwo św. Pawła, powstałe w
Mediolanie w 1920 r. dla kapłanów i katolików świeckich. Dnia 30 VI 1950 r.
pap. Pius XII zatwierdził ten instytut. Podjął on apostolat prasy katolickiej .
Bardziej znane jest Towarzystwo św. Urszuli, powstałe w 1958 r. W roku
1990 miało charakter międzynarodowy i liczyło 3 tys. członków. W Kana-

120
dzie w 1952 r. powstali Oblaci Misjonarze Maryi Niepokalanej , zatwierdzeni
przez pap. Jana Pawła II w 1984 r. W Stanach Zjednoczonych pierwszy
tego typu instytut świecki powstał w 1940 r. w Manchester N.H. Zatwierdził
go pap. Jan XXIII w 1959 r. dla katolików żonatych i wolnych jako Świecki
Instytut św. Piusa X. Te nowe formy wspólnotowego życia i działania są
niewątpliwie odpowiedzią na współczesne potrzeby Kościoła.

§ 293. Społeczna i charytatywna działalność Kościoła

1. Rozwój katolickiej nauki społecznej

Wybuch I wojny światowej rozpoczął epokę kryzysu społeczno-politycz­

nego i globalne zagrożenie pokoju . Jeszcze w czasie trwania tej wojny dosz­
ło do rewolucji październikowej w Rosji (1917) i przechwycenia władzy
przez komunistów pod dowództwem Włodzimierza Lenina. Pięć lat później
odbył się słynny „marsz na Rzym" włoskich faszystów z Benito Mussolinim
na czele (1922) i przejęcie przez nich władzy we Włoszech. Dnia 30 I 1933 r.
po dyktatorską władzę w Niemczech sięgnął Adolf Hitler, stojący na czele
ruchu narodowosocjalistycznego. Wszystkie trzy ruchy rewolucyjne - opie­
rając się na własnych monistycznych ideologiach - przekształciły się w totali­
tarne dyktatury o zabarwieniu nacjonalistycznym. Czerwona Rosja prze­
kształcona w Związek Radziecki wysunęła hasło światowej rewolucji komu­
nistycznej . Faszystowski totalitaryzm włoski dążył do wskrzeszenia idei Ce­
sarstwa Rzymskiego (król Włoch cesarzem Etiopii) i zagarnięcia basenu Mo­
rza Śródziemnego (Mare Nostrum) . Dyktator z Berlina podjął hasło „prze­
strzeni życiowej" dla narodu niemieckiego na Wschodzie. Kryzys gospodar­
czy świata, który rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych w 1929 r. , pozba­
wił pracy miliony ludzi, zdezorganizował handel światowy, wstrząsnął głębo­
ko krajami uprzemysłowionymi.
Dezintegracja polityczna, a nade wszystko ideologiczna świata doprowa­
dziła do odrodzenia się bloków militarnych i po zaledwie 20-letnim okresie
pokoju do wybuchu wojny (1939-1945). Po II wojnie światowej „żelazna
kurtyna" podzieliła świat na dwa bloki militarne (NATO, Układ Warszaw­
ski) i zapoczątkowała długie lata „zimnej wojny". W związku z dekolonizacją
Afryki i Azji zdarzyło się szereg konfliktów lokalnych, zaostrzył się problem
bliskowschodni, a obok konfliktu Wschód - Zachód, powstał nade wszystko
- na tle nierówności społecznej i gospodarczej - konflikt między bogatą
północą a biednym południem. Zaczęto mówić o „świecie pierwszym" ,
„świecie drugim" , a nawet o „świecie trzecim" .
Powstały w 1980 r. w Polsce robotniczy ruch „Solidarność" , skierowany
przeciwko totalitarnemu państwu, stał się początkiem wielkiej rewolucji o

121
charakterze bezkrwawym (z wyjątkiem Rumunii i Jugosławii) , która dopro­
wadziła do upadku systemów komunistycznych w całej Europie Środkowej
i Wschodniej (1989-1990) , a następnie w samym Związku Sowieckim, do
zjednoczenia Niemiec (1990) , odzyskania niepodległości przez państwa bał­
tyckie (1991) i rozpadu Związku Sowieckiego (1990-1991). Komunizm pozo­
stał jeszcze w Azji i na Kubie, ponieważ Afryka go odrzuciła. W takim
kontekście katolicka nauka społeczna była formowana głównie w encykli­
kach papieskich.
W dniu 13 V 1931 r. w 40. rocznicę pierwszej encykliki społecznej pap.
Leona XIII Rerum novarum pap. Pius XI ogłosił nową - drugą z rzędu -
encyklikę społeczną Quadragesimo anno na temat „odnowienia ustroju spo­
łecznego i dostosowania do normy prawa Ewangelii" . Została ona skierowa­
na do biskupów i katolików na całym świecie ze względu „na nowe potrzeby
naszych czasów" . Encyklika wskazała na społeczny charakter prawa własno­
ści, jako że na własności prywatnej „ciążą obowiązki społeczne" . Nadwyżki
dochodu winny być przeznaczone na j ałmużnę, dobroczynność i dzieła
wspaniałomyślności. Encyklika potwierdziła prawo własności prywatnej ,
podkreśliła, by „umowa o pracę była w granicach możliwości uzupełniona
umową spółkową, a wynagrodzenie za nią było płacą rodzinną" .
Encyklika ta podjęła próbę zarysowania zasad ustroju społeczno-gospo­
darczego. Za podstawową zasadę w tym zakresie encyklika wymieniła zasa­
dę pomocniczości społecznej , a jej konsekwencj ą i uzupełnieniem j est zasa­
da solidaryzmu społecznego, która ma pomóc w przezwyciężeniu „walki
klas" i służyć współdziałaniu stanów zawodowych. Proponowany przez en­
cyklikę ustrój społeczno-gospodarczy to korporacjonizm chrześcijański. Jest
on zakreślony ogólnie w postaci samorządu zawodowego, czyli wspólnej or­
ganizacji pracodawców i pracowników. Korporacje takie winny mieć charak­
ter publiczno-prawny. Encyklika odrzuciła korporacjonizm faszystowski.
Korporacjonizm chrześcijański winien być przepojony duchem chrześcijańs­
kim, a jego warunkiem jest zapanowanie sprawiedliwości społecznej , która
rządzi dobrem wspólnym.
Tenże papież opublikował szereg innych encyklik na tematy społeczne.
Należą do nich: Ubi arcano (27 XII 1922) o pokoju chrześcijańskim, Quas
primas (11 XI 1925) o Chrystusie Królu, Divini illius (l XII 1929) o wycho­
waniu chrześcijańskim, a nade wszystko Non abbiamo bisogno (29 VI 1931)
o błędach faszyzmu włoskiego, Caritate Christi (3 V 1932) o ducho­
wych środkach odrodzenia społeczno-gospodarczego, Mit brennender Sorge
(14 III 1937) o błędach narodowego socjalizmu w Niemczech i Divini Re­
demptoris (19 III) o błędach doktryn komunistycznych.
Encyklika Quadragesimo anno stanowiła pewien słup graniczny w roz­
woju katolickiej nauki społecznej . Została ona ogłoszona w chwili formowa­
nia się wielkich totalitaryzmów państwowych, których papież nie mógł jesz­
cze dobrze znać. Praktyczne próby realizacji tej encykliki podjęto w Austrii

122
za kanclerza E. Dollfussa (1932) , niebawem przerwane wcieleniem Austrii
do III Rzeszy (1937) . W Portugalii zaczął ją wprowadzać w życie dyktator
A. Salazar (1933), ale nie zdała ona tu egzaminu. Naukę społeczną rozwijali
nadal ekonomiści katoliccy i autorzy stosunkowo licznych podręczników, a
nade wszystko francuski filozof J. Maritain (1882-1973) , głoszący humanizm
i personalizm społeczny. Przedstawicielem personalizmu chrześcijańskiego
był też E . Mounier (1905-1950) oraz stworzona przez francuskich jezuitów
Action Populaire, działająca z dużym natężeniem w latach 1936-1937.
Papież Pius XII nie wydał osobnej encykliki społecznej , chociaż pewne
zagadnienia podjął w kilku wypowiedziach. Tak w encyklice Summi Pontifi­
catus (20 X 1939) omówił przyczyny upadku moralności społecznej w życiu
narodów i wskazał na Chrystusa Pana jako źródło odrodzenia tego życia. W
encyklice Sertum laetitiae (1 XI) , skierowanej do episkopatu amerykańskie­
go, przypomniał zasady sprawiedliwości i miłości społecznej , a w encyklice
Quaemadmodum (6 I 1946) , poświęconej dzieciom - sierotom powojennym
podjął problem miłosierdzia chrześcij ańskiego. Wreszcie w encyklice Miran­
da prorsus (8 IX 1957) zajął się środkami masowego przekazu. Szczególne
znaczenie dla katolickiej nauki społecznej miało przemówienie wigilijne pa­
pieża w 1941 r . , nazwane „manifestem personalizmu chrześcijańskiego" . W
tej wypowiedzi papieża poważne miejsce zajęły problemy ekonomiczne, za­
sada pomocniczości, rodzina i personalizm chrześcijański.
Po II wojnie światowej rozwój katolickiej nauki społecznej poszedł w
kierunku nawrotu do tradycji doktrynalnej Kościoła, badań historycznych
w zakresie rozwoju myśli społecznej Kościoła i studiów nauk pomocniczych
(socjologia, ekonomia itp.). Historyczne badania francuskie i niemieckie
wykazały pierwszeństwo myśli i katolickiego czynu społecznego w XIX w.
w stosunku do innych kierunków ideowych. We Francji powstał nowy kieru­
nek badań socjologii religii, a jego teoretykiem był Gabriel Le Bras. W
roku 1946 utworzono w Hadze Międzynarodowy Instytut Katolicki dla ba­
dań w zakresie socjologii religii.
Encyklikę O współczesnych przemianach społecznych w świetle zasad
chrześcijańskiej nauki (Mater et Magistra) dał pap. Jan XXIIII (15 V 1961).
Encyklika ta j est skierowana do całego świata. Część pierwsza zawiera przy­
pomnienie dotychczasowej nauki społecznej Kościoła, części druga rozwija
i omawia problemy interwencji gospodarczej państwa, jej metody i zakres,
problem własności i jej form, zagadnienie podziału społecznego i sprawy
reformy przedsiębiorstwą. Część trzecia encykliki omawia zagadnienia
nowe, mianowicie: dysproporcje rozwojowe współczesnego życia społeczne­
go, gospodarczego i politycznego , oraz wskazuje sposoby rozwiązania kwe­
stii społecznej naszych czasów. Encyklika ta podkreśla na pierwszym miejs­
cu zasadę uniwersalistycznego humanizmu chrześcijańskiego, a następnie za­
sadę personalizmu chrześcijańskiego, podkreślającą godność osoby ludzkiej .
Trzecia idea encykliki to koncepcja prawa naturalnego i ugruntowana w

123
nim zasada dobra wspólnego i zasada pomocniczości. Dalsze idee encykliki
to idea humanistycznej struktury każdej ludzkiej społeczności i zasada pro­
porcjonalności w rozwoju życia społecznego. Encyklika wywołała duże zain­
teresowanie na Zachodzie, pokazały się liczne do niej komentarze również
w świecie marksistowskim.
Dnia 11 IV 1963 r. pap. Jan XXIII wydał drugą encyklikę społeczną
Pacem in terris O pokoju między narodami, opartym na prawdzie , spra­
-

wiedliwości i wolności. W obliczu narastania zagrożenia nowej wojny świa­

towej papież wezwał narody i przywódców państwowych do wycofania się z
drogi wzajemnej nieufności, rywalizacji i nienawiści oraz podjęcia trudu bu­
dowy trwałego pokoju na świecie. W części pierwszej encyklika daje wykład
personalizmu społecznego. Podmiotem praw i obowiązków społecznych j est
osoba ludzka, a jej godność opiera się na prawie naturalnym i na wyniesie­
niu jej do dziecięctwa Bożego przez odkupienie Chrystusowe.
Encyklika podała deklarację praw człowieka. Przedmiotem ładu społe­
cznego jest poszanowanie praw osoby ludzkiej , a do tych praw należą: pra­
wo do życia i do godnego człowieka poziomu życia, prawo do korzystania z
wartości moralnych i kulturalnych, prawo do oddawania czci Bogu zgodne z
wymaganiami prawa sumienia, prawo do wolnego wyboru stanu i do swobo­
dy życia rodzinnego, prawa w dziedzinie gospodarczej (m. in. prowadzenie
działalności gospodarczej , prawo własności prywatnej) , prawo do zrzeszania
się, prawo do emigracji, prawo do udziału w życiu publicznym i prawo do
ochrony swych praw. Do deklaracji tej pap. Jan XXIII dodał nierozerwalne
z tymi prawami obowiązki człowieka. Część druga encykliki stanowi jakby
kodeks moralności politycznej „familiae humanae" . Encyklika stwierdza, że
istnienie społeczności międzynarodowej zakłada powstanie podobnej wła­
dzy. U podstaw porządku międzynarodowego leży zasada dobra wspólnego
i zasada pomocniczości. Końcowe wskazania encykliki mają charakter dusz­
pasterski, a także odnoszą się do laikatu katolickiego. Największą jej nowo­
ścią jest odwoływanie się do „znaków czasu" , czyli na pozytywne dążenia
współczesnych tendencji społecznych. Do tych „znaków czasu" należy pro­
mocja osoby ludzkiej , a w niej promocja klasy pracującej , kobiety, narodów
dotąd kolonizowanych.
Poważny krok w rozwoju katolickiej nauki społecznej stanowi konstytu­
cja soborowa Gaudium et spes (1965) . Została ona omówiona w kontekście
Soboru Watykańskiego Il. Encyklika pap. Pawła VI Populorum progressio
- O popieraniu rozwoju ludów (26 III 1967) ma charakter duszpasterski, ale
odnosi się do całego świata i do wszystkich problemów społecznych. Pierw­
szą część encykliki poświęcił papież doktrynie społecznej (m. in. rozwój inte­
gralny, powołanie i doskonalenie człowieka, rozwój i jego harmonia, służe­
bność i solidarność, i sprawiedliwość) . W drugiej części papież umieścił
praktyczne wkazania na temat niesprawiedliwości międzynarodowej , obo­
wiązków krajów bogatych, sprawiedliwych warunków wymiany międzynaro-

124
dowej , miłości w stosunkach międzynarodowych i prawa do rewolucji w
wypadku długotrwałego naruszania przez władzę publiczną praw osobowych
i działanie na szkodę dobra wspólnego.
Duże znaczenie w zakresie społecznym posiada list apostolski pap. Paw­
ła VI Octogesima adveniens (14 V 1971) , skierowany do kard. M. Roya,
przewodniczącego Rady do Spraw Apostolstwa Świeckich, i Papieskiej Ko­
misji „Iustitia et Pax" . List ten miał uczcić 80. rocznicę wydania encykliki
Rerum novarum. Papież mówił tu o powszechnym wołaniu o większą spra­
wiedliwość, o różnej sytuacji chrześcijan, „zmuszanych w różnych krajach
do milczenia", podkreślał możliwość współpracy katolików z niechrześcija­
nami na terenie społecznym i pluralizm wskazań społecznych Kościoła,
zwrócił uwagę na zagrożenie środowiska naturalnego i na zasadę partycy­
pacji w stosunkach społecznych. Podobne problemy podjął II Synod Bisku­
pów w Rzymie, który w 1971 r. obradował na temat „sprawiedliwości w
świecie" .
W dziejach katolickiej nauki społecznej specjalne miejsce zajmuje pap.
Jan Paweł II (od 1978). Już w pierwszej encyklice Redemptor hominis
(4 III 1979) papież podjął niektóre problemy społeczne, j ak: zagrożenie
ludzkości, rozwój człowieka i cywilizacji, bolączki współczesnego świata i
pokój warunkiem rozwoju. Do tych problemów nawiązywała również ency­
klika Dives in misericordia (30 X 1980) , VI Synod Biskupów, poświęcony
rodzinie (1980) i adhortacja apostolska Familiaris consortio (1981). Uwień­
czeniem tych wypowiedzi była encyklika Laborem exercens - O pracy ludz­
kiej (14 IX) , napisana - podobnie j ak inne encykliki - przez samego papie­
ża. Encyklika składa się z pięciu części, wprowadzenia - praca a człowiek,
konflikty pracy i kapitału na obecnym gruncie historycznym, usprawnienia
ludzi pracy i elementy duchowości pracy. Podjęła ona krytykę kapitalizmu i
marksistowskiego kolektywizmu, zajęła się problemem moralności strajku,
godności pracy na roli, duchowością pracy i jej uczestnictwem w odkupie­
niu. Do nowych akcentów encykliki należy stwierdzenie, że pojęcia pracy
nie można oderwać od człowieka, odrzucenie antynomii między kapitałem
a pracą, rozróżnienie pracodawców na pośrednich i bezpośrednich itp. Nau­
ka o człowieku stanowi podstawę nauczania społecznego pap. Jana Pawła II
w czasie jego podróży apostolskich. Aplikacja społecznej nauki Kościoła do
problemów poszczególnych kontynentów czy narodów ma kapitalne znacze­
nie. Tak w Ameryce Łacińskiej papież przeciwstawił się pozytywnie marksi­
zującej „teologii wyzwolenia" , w Afryce apelował , by nie niszczyć kultury
zastanej , ale przez inkulturację tworzyć nowe, oryginalne formy życia,
obrzędy i myśl chrześcijańską, w Azji zaś mówił o prawach człowieka i dia­
logu między wielkimi religiami świata.
W związku z 20-leciem encykliki Populorum progressio ukazała się
30 XII 1987 r. nowa encyklika społeczna pap. Jana Pawła II Sollicitudo rei
-

socialis, skierowana również do wszystkich „ludzi dobrej woli". Encyklika

125
podkreślała „nowość" encykliki Pawłowej , zakreślała panoramę świata
współczesnego, wskazała na prawdziwy rozwój ludzkości, odrzucając „cywi­
lizację konsumizmu" , i potwierdzała „prawo do własnego rozwoju ludów i
narodów" przy uwzględnieniu ich tożsamości kulturowej . Encyklika wysunę­
ła potrzebę „odczytywania aktualnych problemów w świetle teologii" i poda­
ła niektóre wskazania szczegółowe, ale skonstatowała, że „nauka społeczna
Kościoła nie jest j akąś trzecią drogą między liberalnym kapitalizmem a mar­
ksistowskim kolektywizmem" (nr 41). Do wskazań szczegółowych encykliki
należy „otwarcie się społecznej nauki Kościoła na perspektywę międzynaro­
dową w duchu Soboru Watykańskiego II" , na „opcję preferencyjną na rzecz
ubogich" , a także wysunięcie postulatu reformy międzynarodowego systemu
handlowego.
Dziewiąty Synod Biskupów (1987) został poświęcony „powołaniu i misji
laikatu w Kościele" i temu problemowi poświęcił pap. Jan Paweł II adhorta­
cję apostolską Christifideles laici (1989) . Wreszcie na 100-lecie ogłoszenia ·

encykliki Rerum novarum pap. Jan Paweł II ogłosił trzecią encyklikę społe­
czną Centesimus annus (13 V 1991). Encyklika ta obok wstępu obejmuje 6
rozdziałów: znamienne rysy encykliki Rerum novarum (rozdz. 1), ku „rze­
czom nowym" naszych czasów (rozdz. 2) , rok 1989 omawiający upadek tota­
litarnego komunizmu w Europie, a także na innych kontynentach (rozdz.
3) , własność prywatna i powszechne przeznaczenie dóbr (rozdz. 4) , państwo
i kultura (rozdz. 5) i człowiek jest drogą Kościoła (rozdz. 6) . Encyklika
konfrontuje wypowiedzi encykliki Leonowej z problemami naszych czasów
i podejmuje „spojrzenie [ . . . ] ku przyszłości" . Podobnie jak encyklika Rerum
novarum, tak i ona stoi na progu nowego wieku.

2. Kościół wobec totalitaryzmów państwowych i zagrożeń ideologii społecznych

Socjalizm, będący w XIX stuleciu radykalnym przeciwnikiem Kościoła i

katolicyzmu społecznego, zmienił swoje treści i ideologię w XX w. Już pap.
Pius XI w encyklice Quadragesimo anno zauważył , że „głębokim zmianom
[ . . . ] uległ także socjalizm, z którym stanowczy bój przyszło stoczyć naszemu
Poprzednikowi. Gdy bowiem za czasów Leona XIII socjalizm był prawie
jednolitym ruchem i walczył o zasady ściśle określone i w jeden system uję­
te, z czasem rozdzielił się na dwa obozy, przeciwstawiające się sobie i zwal­
czające się ostro" . „Jeden odłam socj alizmu przeszedł przemianę podobną
do tej , której uległo [ . . . ] gospodarstwo kapitalistyczne" , podczas gdy drugi
„popadł w komunizm". Encyklika niewiele miejsca poświęciła komunizmowi.
Pierwszym z papieży, który odrzucił model komunizmu, realizowanego
przez Włodzimierza Lenina w Rosji, był pap. Benedykt XV. Uczynił to w
motu proprio Bonum sana w 1920 r. , kiedy potępił bolszewizm i j ego krwa­
we rządy. Papież Pius XI na wstępie swoich rządów zawarł układ z Rosją

126
Sowiecką ( 1 1 III 1922) , mocą którego „pod warunkiem wykluczenia wszel­
kiej propagandy wysłannicy Stolicy Świętej będą mieli pełną wolność poma­
gać ludności przez rozdzielanie środków żywnościowych, zwłaszcza głodują­
cym". Pierwotny tekst przewidywał również „zakładanie szkół zawodowych,
jak też wychowanie moralne i religijne" , ale został przez władze sowieckie
skreślony. Układ ten w niczym nie przeszkodził władzom sowieckim w pro­
wadzeniu dalszej , brutalnej walki z chrześcijaństwem i w ateizacji narodów
Związku Sowieckiego. Pewna forma dialogu z władzami sowieckimi skoń­
czyła się 1927 r. , kiedy pap. Pius XI zabrał głos na temat wojującego ateiz­
mu bolszewickiego. On też w encyklice Miserentissimus Redemptor (8 V 1928)
śmiało stwierdził , że „widzimy jak [ . . ] depcze się prawa boskie i ludzkie.
.

Niszczy się i burzy świątynie, wypędza zakonników i zakonnice z ich włas­

nych domów, obrzuca się ich obelgami, nęka okrucieństwami, głodem i wię­
zieniem. Odrywa się od łona Matki Kościoła całe szeregi chłopców i dziew­
cząt, nakłaniając ich do zaparcia się Chrystusa, do bluźnierstw przeciwko
Niemu i dla najgorszych występków rozpusty; społeczność chrześcijańska
rozproszona i niezmiernie udręczona żyje ustawicznie w niebezpieczeństwie
życia" (nr 5). Był to najśmielszy głos świata przeciwko wojującemu i admi­
nistracyjnie narzucanemu ateizmowi komunistycznemu. Cztery lata później
pap. Pius XI ponownie zabrał głos na ten temat w encyklice Caritate Christi
compulsi (3 V 1932) . Nieco wcześniej (2 II 1930) wezwał cały świat chrześci­
jański do krucjaty modlitwy przeciwko komunizmowi.
Specjalną encyklikę przeciwko „bezbożnemu komunizmowi" Divini -

Redemptoris wydał papież 19 III 1937 r. Przestrzegał w niej przed ateistycz­

nym komunizmem, j eśli świat nie chce powrócić do pierwotnej kultury i
zniszczyć porządek społeczny. Encyklika stwierdzała, że system komunisty­
czny zwodzi świat kłamliwymi zapewnieniami o postępie, liberalizmie i peł­
nym zatrudnieniu. Propaganda komunistyczna rozwija się przy dziwnym mil­
czeniu akatolickiej prasy, by wciągnąć we własną sieć klasę robotniczą. Pa­
pież wskazał na smutne skutki rządów komunistycznych: torturowanie bis­
kupów, kapłanów i świeckich w Rosji Sowieckiej , Meksyku i czerwonej Hi­
szpanii; barbarzyńskie niszczenie kościołów i terror są naturalnymi owocami
systemu komunistycznego. Przyszłość pokazała jak prawdziwe były spo­
strzeżenia pap. Piusa XI.
Jego następca pap. Pius XII przyjął jasne i zdecydowane stanowisko
wobec ateistycznego komunizmu. Dekretem Świętego Oficjum z 1 VII 1949 r.
i z 20 VII 1950 r. zagroził wyłączeniem z Kościoła członkom partii komuni­
stycznej i tym, którzy j ą popierają. Ten sam papież obłożył publiczną eksko­
muniką tych, którzy publicznie łamią prawa Kościoła i uwięzili biskupów.
Tak postąpił po uwięzieniu chorwackiego kard. A. Stepinaca (14 X 1946) ,
węgierskiego prymasa J . Mindszentyego (20 XII 1948) i polskiego prymasa
S. Wyszyńskiego (30 IX 1953) . Ten sam papież w encyklice Orientales Eccle­
sias (15 XII 1952) podniósł publicznie wobec całego świata sprawę prześla-

127
dowania i administracyjnej kasaty Kościołów unickich pod rządami komuni­
stów. „Wiemy dobrze - pisał papież - j ak wielu chrześcijan na Wschodzie
opłakuje gorzkimi łzami, gdy widzą swoich biskupów albo uwięzionych,
albo rozproszonych i pozostających w takich warunkach, że nie mogą swo­
bodnie przemawiać do swoich wiernych ani też nimi kierować, jakby to wy­
padało; liczne kościoły zostały im odebrane i przeznaczone na użytek świec­
ki [ . . . ). Wiemy, że wielu waszych siedzi po więzieniach lub w obozach kon­
centracyjnych, a ci, którzy w domach pozostali, nie mogą spełniać tego, na
co im najświętsze prawa zezwalają [ . . . ). Wiemy, że i wierni obrządku łacińs­
kiego [ . . . ] cierpią te same krzywdy i w podobny sposób przeżywają swoje
męczeństwo" . Encyklika nie wzbudziła w świecie większego rezonansu, a
świat świecki zbył j ą prawie milczeniem. Tak na barkach Kościoła spoczy­
wał ciężar walki i przeciwstawiania się totalitaryzmowi komunistycznemu.
Papież Pius XII był zwolennikiem chrześcijańskiej Europy, pojmowanej
jako zapora wobec ateistycznego komunizmu. Kraje , którym narzucano
władze komunistyczne, określano j ako „Kościół milczenia" i „za żelazną
kurtyną" .
Zmiany personalne i polityczne w Rosji Sowieckiej po śmierci Stalina
(t 1953) jeszcze pod koniec pontyfikatu pap. Piusa XII przyniosły pierw­
sze przesłanki przyszłej polityki wschodniej Stolicy Apostolskiej . Dnia
16 XII 1955 r. przybył do Moskwy ks. Marcel Reding, profesor teologii
moralnej w Grazu w Austrii, a 1 1 IX wyświęcono dwóch katolickich bisku­
pów dla Litwy. Dnia 25 XI 1961 r. władze sowieckie w imieniu Nikity Chru­
szczowa złożyły gratulacje urodzinowe pap. Janowi XXIII . Zapoczątkowały
one dialog na linii Watykan - Moskwa i dały początek wschodniej polityce
Watykanu. Przygotowywany wówczas schemat soborowy De cura pro chri­
stianis communismo infectis na wniosek kard. A. Bengscha z Berlina został
wycofany (4 III 1962) , a 8 X patriarchat moskiewski - za poufną zgodą
władz komunistycznych - wyraził zgodę na udział w Soborze Watykań­
skim II w roli obserwatora. Po apelu pap. Jana XXIII do obydwu supermo­
carstw o zachowanie pokoju w czasie kryzysu kubańskiego (24 X) Rosja
Sowiecka odpowiedziała nań pozytywnie, a 7 III 1963 tenże papież przyjął
na audiencji córkę i zięcia Nikity Chruszczowa, Radę i Aleksieja Adżube­
jów. Tegoż roku na wiosnę przybył do Rzymu po wieloletnich więzieniach i
obozach sowieckich metropolita gr.kat. Lwowa Josip Slipyj .
Encyklika pap. Jana XXIII Pacem in terris (1963) ogłosiła możliwość
dialogu „z błądzącymi" i stwierdzała, że „nawet w błędach może być coś
dobrego" . Odnosiło się to niewątpliwie do systemu komunistycznego. W
maju tego roku kard. F. Konig z Wiednia udał się po raz pierwszy na Węgry
i do Polski, a ks. A. Casaroli (od 1961 podsekretarz stanu) złożył wizytę
w Budapeszcie, gdzie zdołał uwolnić z „suspensy państwowej " 3 biskupów
(9 V 1963) , a następnie udał się do Pragi. Rozpoczęty wówczas „dialog
między chrześcijaństwem a marksizmem" dał asumpt do powstania w świe-

128
cie katolickim teologii rewolucji , zwanej też teologią wyzwolenia o inspiracji
marksistowskiej . Nie bez znaczenia był fakt, że Sobór Watykański II na
życzenie pap. Pawła VI powstrzymał się od potępienia komunizmu.
Ze względu na silną penetrację marksizmu w teologii wyzwolenia, pap.
Paweł VI w liście apostolskim Octogesima adveniens (17 V 1971) przestrze­
gał ; „jeśli w marksizmie takim, jaki wprowadzany jest w życie, można roz­
różnić rozmaite aspekty i problemy, które się nasuwają chrześcijanom do
rozwagi i działania, to jest rzeczą niesłuszną i niebezpieczną zapominać o
ścisłej więzi, j akie j e z sobą ł ączy, czy też przyjmować poszczególne elemen­
ty analizy marksistowskiej z pominięciem ich związku z ideologią; włączać
się w walkę klas w j ej marksistowskiej interpretacji, nie dostrzegając, że
taka metoda prowadzi do społeczeństwa opartego na przemocy i do ustroju
totalnego" (nr 34).
W okresie tego pontyfikatu doszło do kilku wiele mówiących spotkań i
wizyt w Watykanie. W roku 1965 r. pap. Paweł VI spotkał się w Nowym
Jorku w czasie wizyty w ONZ z ministrem spraw zagranicznych Związku
Sowieckiego Andriejem Gromyką, a nieco później wizytę w Watykanie zło­
żył prez. Nikołaj Podgomy (30 I 1967) . Stolica Apostolska podjęła rozmowy
z poszczególnymi rządami państw komunistycznych. Dnia 25 VI 1966 r. do­
szło do podpisania umowy z Jugosławią i nawiązania stosunków dyplomaty­
cznych. W latach 1972-1973 rozmowy z Czechosłowacją doprowadziły do
nominacji 4 nowych biskupów (II 1973). Dnia 23 I 1969 r. Stolica Apostols­
ka podpisała umowę z Węgrami, na mocy której papież zamianował 6 no­
wych biskupów. Wreszcie od 24 II do 1 III 1971 r. przebywał w Moskwie bp
Agostino Casaroli jako sekretarz Rady do Spraw Publicznych Kościoła,
gdzie w imieniu Stolicy Apostolskiej podpisał układ o nierozprzestrzenianiu
broni jądrowej .
W okresie przygotowania do KBWE w Helsinkach nastąpiły wielozna­
czące wizyty prezydentów państw komunistycznych w Watykanie. I tak
29 III 1971 r. złożył tu wizytę prez. Jugosławii Tito, 16 IV minister spraw
-

zagranicznych Węgier J. Peter, 26 V dyktator Rumunii Nicolae Ceausescu,

-

12 XI minister spraw zagranicznych Polski Stefan Olszowski. Wizyty te

-

miały pozytywny wynik dla życia Kościoła „za żelazną kurtyną" . W lipcu
1973 r. pap. Paweł VI utworzył 3 administracje apostolskie w Niemczech
Wschodnich, a w 1974 r. zamianował 4 dalszych biskupów dla Czechosłowa­
cji. Nastąpiły też dalsze znamienne wizyty w Watykanie (Todor Żiwkov z
Bułgarii 1975, Janos Kadar z Węgier V 1977, Edward Gierek z Polski
- - -

1 XII 1977). I tym razem wizyty te przyniosły pozytywne owoce dla sytuacji
Kościoła na Wschodzie. Dnia 10 I 1975 r. Węgry podpisały porozumienie
ze Stolicą Apostolską. W roku 1974 Polska i Stolica Apostolska powołały
odpowiednie komisje do stałych kontaktów roboczych. W roku 1975 podob­
ne rozmowy podjęto we Wschodnim Berlinie, gdzie 24 X 1976 r. powstała
samodzielna Konferencja Episkopatu w NRD .

9 - Historia Kościoła cz. 8 129

 Polityka wschodnia pap. Pawła VI miała charakter trwały. Podjął ją
również pap. Jan Paweł I l. Rozpoczął j ą bezprecedensową pielgrzymką „za
żelazną kurtynę" do Polski (1979), którą powtórzył w podobnej sytuacji
jeszcze dwukrotnie (1983, 1987) . W encyklice Redemptor hominis (1979)
papież podjął problem „czego lęka się współczesny człowiek (nr 15) oraz
„prawa człowieka" , „litera czy duch" (nr 17) , przeciwstawił się pozytywnie
ideologii ateistyczna-komunistycznej . Dnia 24 I 1979 r. papież spotkał się
osobiście z ministrem spraw zagranicznych Związku Sowieckiego Andriejem
Gromyką i przedyskutował z nim „sprawy życia katolickiego" . Nie przeszko­
dziło to reżymowi komunistycznemu w Mozambiku, Albanii i Czechosłowa­
cji we wzmocnieniu represji wobec Kościoła katolickiego.
Konsekwentna polityka Stolicy Apostolskiej po przeszło 30 latach przy­
niosła rezultaty w postaci prawnego przywrócenia do życia Kościoła grecko­
katolickiego na Ukrainie i w Rumunii (1990) , odbudowy hierarchii Kościoła
łacińskiego na Białorusi, Ukrainie i w Rosji (1991) , nawiązania pełnych sto­
sunków dyplomatycznych z Polską (26 VIII 1989) , a nieco później ze wszys­
tkimi byłymi państwami komunistycznymi, łącznie z Rosją Sowiecką. Polity­
ka ta, a zwłaszcza działalność pap. Jana Pawła Il, przyczyniła się niewątpli­
wie do totalnej klęski komunizmu i powstania zrębów demokratycznych
państw w Europie Środkowej i Wschodniej . Stwierdził to sam pap. Jan Pa­
weł II w encyklice Centesimus annus (1991): „Ważnym, a nawet decydują­
cym czynnikiem tego procesu była działalność Kościoła w obronie i dla
umocnienia praw człowieka w środowiskach, które znalazły się pod silnym
wpływem ideologii, gdzie przynależność do określonej grupy zawierała świa­
domość powszechnej ludzkiej godności" (nr 22).
Faszyzm włoski we własnej ideologii pod przewodnictwem Duce (Benito
Mussolini) o charakterze totalitarnym, stanowił pendant do reżymu hitlero­
wskiego w Niemczech i komunistycznego w Rosji Sowieckiej . „Naród - La
Natione" i heglowska nauka o państwie leżą u podłoża tej ideologii o cha­
rakterze kolektywnym z pretensj ami do panowania nad basenem Morza Śró­
dziemnego (Mare Nostrum) i narodowego imperializmu (podbój Libii, Etio­
pii, Albanii i Grecji) . Nacjonalizm podkreślał główną rolę wodza. Dnia
22 X 1922 r. faszyści przejęli rządy we Włoszech. Początkowo faszyzm był
przyjazny wobec religii i Kościoła. Stało się to tym bardziej , że okólnik
kard. P. Gasparriego z 2 X zakazał biskupom popierania jakiejkolwiek par­
tii politycznej , ułatwił więc rozwój faszyzmu. System ten wprowadził kult
wodza, pogardę i nienawiść wobec inaczej myślących, a także zależne od
ideologii wzorce etyczne i kult rasy.
Papież Pius XI , spodziewając się korzystnych warunków dla Kościoła ze
strony silnego rządu, neutralizującego wpływ licznych partii politycznych,
postanowił podjąć rokowania z nowymi władzami. W styczniu 1923 r. nastą­
piło tajne spotkanie kard. P. Gasparriego z Mussolinim, po czym nastąpiło
szereg przyjaznych gestów władz faszystowskich wobec Kościoła we Wło-

130
szech. W ich następstwie po 2,5-letnich pertraktacjach rozwiązano kwestię
rzymską w układach laterańskich i zawarto konkordat ze Stolicą Apostolską
(1929). Już w 1930 r. zaczęła się walka faszyzmu z Akcją Katolicką. W roku
1931 rozgorzała walka o wychowanie młodzieży, autonomię katolickich or­
ganizacji młodzieżowych. Problemy te rozwiązywała w pewnym zakresie en­
cyklika pap. Piusa XI Non abbiamo bisogno (29 VI 1931), w której papież
w bardzo ostrej formie zaprotestował przeciwko ograniczeniom kościelnej
działalności w życiu publicznym i przeciwko jednostronnemu wykładowi
układów laterańskich. Doprowadziło to do zawarcia porozumienia w kwe­
stiach spornych (2 IX) . Działalność organizacji młodzieżowych została ogra­
niczona do spraw religijno-wychowawczych. Przeciwko faszystowskiemu
korporacjonizmowi wypowiedział się papież w encyklice Quadragesimo
anno (nr 91-95). Przygotowana natomiast przezeń specjalna encyklika Socie­
tatis unio, mająca potępić faszyzm włoski, nie została ogłoszona z powo­
du śmierci papieża. Dyktatura faszystowska we Włoszech skończyła się
25 VII 1943 r. pozbawieniem Mussoliniego urzędu.
Bardziej zdecydowanym i niebezpiecznym przeciwnikiem chrześcijańst­
wa, zwłaszcza Kościoła katolickiego, okazał się narodowy socjalizm w Niem­
czech, czyli hitleryzm. Chciał on być niejako doktryną zbawienia o zabar­
wieniu rasowym i nacjonalistycznym. Artykuł 24. programu partyjnego na­
rodowych socjalistów mówił „o pozytywnym chrześcijaństwie" , ale już w
pierwszych miesiącach 1933 r. przejawił dążność do podporządkowania so­
bie chrześcijaństwa obydwu Kościołów niemieckich, ale z taktycznych powo­
dów zgadzał się z nim na razie na pewien „modus vivendi". Chociaż Adolf
Hitler zawarł 20 VII 1930 r. konkordat ze Stolicą Apostolską, to jednak
główni jego współpracownicy (J. Goebbels, A. Rosenberg, H. Himmler,
M. Bormann) zwalczali chrześcijaństwo publicznie.
W latach 1933-1934 nastąpiła polaryzacja stanowisk obydwu stron. W
roku 1934 rozpoczęła się gwałtowna walka z chrześcijaństwem, zmierzająca
do odreligijnienia życia publicznego w Niemczech i zniszczenia religii ob­
jawionej jej starotestamentalnych korzeni. Wobec nasilającej się walki
pap. Pius XI ogłosił w języku niemieckim encyklikę Mit brennender Sorge
(14 III 1937) . W pierwszej części encyklika ostro protestowała przeciwko
„przekręcaniu, obchodzeniu, nadużywaniu i wywracaniu porozumienia" w
powołaniu się na konkordat w 1933 r. Druga część encykliki wykazywała
ateizm religii starogermańskich, piętnowała doktrynę „o rzekomym Bogu
narodowym i rasowym" , podkreśliła „religijną i moralną wartość Starego
Testamentu", potępiała naciski władz na „występowanie z Kościoła" i chwa­
liła „bohaterstwo wierności". Papież żądał , by unikać „przekręcania świę­
tych słów i pojęć" (np. wiara religijna i naukowa, wiara w naród) i j eszcze
raz odrzucił „rzekomą nadprzyrodzoność niemieckości". Specjalny rozdział
encykliki skierowany do młodzieży podkreślał , że „tysiące języków głosi
wam dzisiaj ewangelię, która nie jest objawiona przez Boga" (nr 45) . Ency-

131
klika mówiła o „cierpieniach i wytrwałości młodzieży", konstatowała, że
„kto śpiewa pieśń wierności dla swej ojczyzny, nie może się sprzeniewierzyć
samemu Bogu" (nr 48) . W apelu do kapłanów i zakonników papież zachęcał
do głoszenia prawdy, a do rodziców - „do walki o swe prawa w szkole".
Papież Pius XII mimo narastających zbrodni hitlerowskich, zwłaszcza
eksterminacji Żydów i Cyganów, a także narodu polskiego, nie zdobył się
na uroczyste potępienie ideologii i rządów hitlerowskich. W projektowanym
liście apostolskim do biskupów polskich Per hos postremos (29 VI 1943)
pisał : „Wasza wolność została podeptana, żywotną młodzież polską skosił
sierp śmierci, ogromne rzesze ludności polskiej razem z małymi dziećmi i
chorymi starcami, zostały wyrzucone z własnych domów i pozbawione ro­
dzinnego dziedzictwa, miasta i wsie zniszczone, biskupi, kapłani i zakonnice
wywleczeni ze swoich mieszkań zostali uwięzieni w obozach koncentracyj­
nych, a liczne świątynie zostały zrujnowane lub zamienione na użytek świec­
ki". To napiętnowanie zbrodni hitlerowskich tylko na narodzie polskim nie
zostało ogłoszone. Potępienie narodowego socjalizmu miało miejsce dopie­
ro 2 VI 1945 r. w przemówieniu do kardynałów, kiedy to papież szczegó­
łowo przedstawił liczbę ofiar hitlerowskiego ludobójstwa j ako „ofiarę za
Chrystusa i Jego Kościół , ofiarę z własności, osobistej wolności, własnego
życia [ . . ] ofiarę ekspiacyjną".
.

3. Caritas christiana - jej rozwój i działalność

Caritas j ako dobroczynna organizacja w Kościele katolickim, powołana

do życia na przełomie XIX i XX w. , zaczęła działać w formie zorganizowa­
nej w poszczególnych państwach jeszcze w I poł . XIX stulecia. Odtąd nale­
żała ona obok przepowiadania słowa Bożego do podstawowych funkcji du­
szpasterskich Kościoła. Lokalne stowarzyszenia charytatywne w XIX w.
dzieliły się rzeczowo na 2 grupy: organizacje katolików świeckich działające
przy współpracy z duchowieństwem (np. Konferencje św. Wincentego a
Paulo) i dobroczynne zgromadzenia zakonne (np. szarytki) .
Jeszcze w XIX w. przejawiła się dążność do ujednolicenia i skoordyno­
wania akcji charytatywnej Kościoła w poszczególnych krajach. Tak w 1870 r.
ks. L. Lefebvre założył Urząd Centralny dla Instytucji Charytatywnych w
Paryżu. W Niemczech dzięki kapucynowi Cyprianowi Fróhlichowi (t 1931)
przy współpracy innych założono w 1890 r. Stowarzyszenie Ludowe dla Ka­
tolickich Niemiec, a ks. L. Wethmann (t 1921) w 1897 r. zorganizował Cari­
tasverband z siedzibą we Fryburgu. Od roku 1899 organizacja ta wydawała
własne czasopismo „Caritas". Nasilenie działalności Caritas niemieckiego
przypadło na lata 1915-1933, kiedy powstały liczne zakłady i instytucje do­
broczynne oraz fachowe wydawnictwa i czasopisma popularne. We Fryburgu
w 1925 r. otwarto studium dla kształcenia pracowników charytatywnych. W

132
czasie I wojny światowej Konferencja Episkopatu Niemieckiego uznała cen­
tralę fryburską za „prawną organizację diecezjalnych związków charytatyw­
nych" (1915-1916) . Caritas ten mimo licznych trudności działał również w
okresie narodowego socjalizmu.
W Austrii za przykładem Niemiec utworzono w 1900 r. Centralę Dobro­
wolnej Dobroczynności (Zentralstelle fur freiwillige Wohltatigkeit) . Zwoła­
ny przez tę organizację kongres miłosierdzia do Wiednia powołał do życia
Katolicki Komitet Dobroczynności w Austrii (Katholisches Wohltatigkeits­
komitee far Ósterreich) . Miał on za zadanie organizowanie podobnych kon­
gresów, wydawanie czasopisma i tworzenie komitetów dla poszczególnych
krajów austriackich.
W Stanach Zjednoczonych z inicjatywy rektora Katolickiego Uniwersy­
tetu w Waszyngtonie bpa Th. J . Shahana doszło w 1910 r. do zwołania
narodowej konferencji charytatywnej , w której wzięło udział 400 delegatów
krajowych. Na konferencji tej utworzono Katolicką Konferencję Narodową
Charytatywną (National Catholic Charities Conference). Miała ona na celu
szkolenie członków i ich informowanie. Od roku 1916 organizacja ta wyda­
wała własny periodyk „Catholic Charities Review". Dla uintensywnienia
działalności charytatywnej w 1943 r. episkopat amerykański utworzył Kato­
licką Służbę Pomocy (Catholic Relief Service) z siedzibą w Nowym Jorku.
Miała ona na celu niesienie pomocy ludności cywilnej w Europie i północnej
Afryce dotkniętej II wojną światową. Po roku 1950 organizacja ta skierowa­
ła pomoc do Ameryki Łacińskiej , Azji i Afryki. Dochody swe czerpała z
kolekt i rocznego apelu biskupów, a także od prywatnych dobroczyńców.
Podobne organizacje narodowe powstały po I wojnie światowej w Szwaj­
carii (1920) , Polsce - j ako Związek Towarzystw Dobroczynnych (1922) , na
Węgrzech (1931), w Belgii (1938) , Irlandii (1941) i w Hiszpanii (1942) , a
nieco później w pozostałych krajach wszystkich kontynentów.
W czasie I wojny światowej Stolica Apostolska rozwinęła akcję dobro­
czynnej pomocy na rzecz j eńców wojennych i ludności cywilnej na okupowa­
nych terenach. Fundusze czerpano często z różnych form zagranicznej po­
mocy, zwłaszcza katolików amerykańskich. Potrzeba współpracy międzyna­
rodowej na tym odcinku doprowadziła z inicjatywy ks. C. Miiller-Simonisa
do utworzenia w 1924 r. na kongresie eucharystycznym w Amsterdamie cen­
trali katolickich stowarzyszeń charytatywnych jako Caritas Catholica. W
kongresie założycielskim wzięło udział 60 delegatów z 22 różnych krajów.
Siedzibą nowej organizacji została Bazylea w Szwajcarii. Od roku 1926
utworzono przy Caritas Catholica 5 sekcji: Juventus, Infirmitas, Paupertas,
Sobrietas i Litterae. Wydawano też specjalne czasopismo „Caritas Interna­
tionalis".
Przerwaną na skutek II wojny światowej działalność Caritas Catholica
podjęła ponownie w 1947 r. w Paryżu dzięki ks. J. Rodhainowi, dyrektorowi
francuskiego Secours Catholique. To on doprowadził w 1947 r. do zorgani-

133
zowania Międzynarodowej Konferencji Związków Charytatywnych z całej
Europy. Konferencji patronował nuncjusz apostolski G. A. Roncalli. Dalsze
wysiłki ks. Rodhaina doprowadziły do utworzenia przy Stolicy Apostolskiej
w 1951 r. Caritas Internationalis w randze sekretariatu. Organem j ego j est
„Inter-Caritas" . Sekretariat ma przedstawicieli w ONZ. Co kilka lat organi­
zuje kongresy międzynarodowe (m.in. 195 1 , 1957 - Rzym, 1958 Bruksela,
-

1960 - Rzym) . Caritas organizuje akcje charytatywne, studia pedagogiczne,

opiekuje się młodzieżą niepełnosprawną, pośredniczy w adopcji dzieci, nie­
sie pomoc emigrantom, uciekinierom, przychodzi z nadzwyczajną pomocą
w czasie klęsk żywiołowych (m.in . Belgia i Holandia 1953-1954, Włochy -
-

1959, Agadir i Chile - 1960, Kongo - 1961, Peru i Jugosławia 1962 itd.).
-

Angażuje się również w pomoc humanitarną dla ludzi zarażonych chorobą

aids. W roku 1962 do Caritas Internationalis należało 67 państw (Afryka -

22, Europa 15, Azja 7 , Ameryka - 16, Oceania i Australia - 2) . W roku

- -

1990 do Caritas Internationalis wchodziło 1 17 narodowych organizacji do­

broczynnych ze 113 państw. W roku 1971 pap. Paweł VI utworzył Papieską
Radę dla Popierania Postępu Ludzkiego i Chrześcijańskiego (Cor Unum) , a
w 1973 r. podporządkował jej Caritas Intemationalis.
Po I wojnie światowej nastąpiła intensywna rozbudowa instytucji do­
broczynnych w poszczególnych krajach. W roku 1930 Caritas we wszyst­
kich krajach świata obejmowała 29 100 zakładów leczniczych i wychowaw­
czych, w których przebywało 1 420 600 podopiecznych; opiekowało się ni­
mi 205 600 pielęgniarek i wychowawców. Opieka półotwarta obejmowała
96 300 zakładów, w których codziennie udzielano pomocy 2 390 OOO oso­
bom. W roku 1930 liczono 140 tys. otwartych zakładów opieki. Bezpośred­
nio w prace Caritas było zaangażowanych 502 tys. osób zakonnych i 6 650 OOO
katolików. Szczególną akcją opieki społecznej objęto kraje misyjne. W Azji
na 7 mln katolików w 1930 r. pracowało 165 lekarzy i 787 pielęgniarzy. Były
czynne 293 szpitale z 18 109 podopiecznymi, 1 325 aptek, 32 domy dla trędo­
watych (10 645 chorych). W tym samym roku w Afryce na 4,9 mln katoli­
ków pracowało 30 lekarzy, 281 pielęgniarzy; były tu 267 szpitale (9 470
chorych), 1 074 apteki, 59 domów dla trędowatych (5 548 chorych) , 689 sie­
rocińców (30 675 sierot) i 132 domy starców (4 664 osoby) . Również na
pozostałych kontynentach podobną pomoc dla potrzebujących organizowała
Caritas Internationalis.
Po II wojnie światowej zapotrzebowanie na zorganizowaną pomoc cha­
rytatywną zwiększyło się niepomiernie. Milionowe przesiedlenia ludności z
terenów Polski i Niemiec, ok. 30 mln uciekinierów w samej Europie, mi­
gracje ludności Azji i Afryki domagały się natychmiastowej pomocy. W
roku 1944 pap. Pius XII utworzył w tym celu Pontificia Opera di Assistenza
o charakterze narodowowłoskim. W roku 1946 powstała we Francji Secours
Catholique powołana przez episkopat francuski. Jeszcze w czasie II wojny
światowej , tj . w 1943 r. , episkopat amerykański utworzył War Relief Servi-

134
ce, włączony do Katolickiej Konferencji Dobroczynnej Narodowej . W roku
1955 na miejsce WRS episkopat utworzył Catholic Relief Service. Ta orga­
nizacja do 1963 r. udzieliła na wszystkich kontynentach pomocy szacowanej
na 1 250 OOO dolarów.
Podobne organizacje charytatywne powstały w innych krajach. W Niem­
czech powstały dwie potężne organizacje charytatywne, Misereor i Adve­
niat. Misereor, dzieło episkopatu, spieszy z pomocą głodującym i chorym
na całym świecie. Zostało założone w 1959 r. przez Konferencję Episkopatu
Niemieckiego i tylko w latach 1959-1961 wydało na cele charytatywne 120 mln
marek. Druga organizacja charytatywna Adveniat powstała po 1962 r. W roku
1959 Caritas niemiecka prowadziła 4 850 zakładów zamkniętych, 8,6 tys. pół­
otwartych i 22 600 otwartych. W zakładach tych pracowało 60 tys. sióstr
zakonnych, 1 ,3 tys. braci i 55 tys. katolików świeckich. W Austrii działa
Caritas z centralą w Wiedniu, w Belgii - Caritas Catholica, która w 1958 r.
prowadziła 556 różnych zakładów opiekuńczych (54 363 podopiecznych). W
Irlandii na odcinku charytatywnym działa Catholic Social Service Conferen­
ce, w Wielkiej Brytanii - Aged Poor Society, w Hiszpanii zaś - Caritas
Espafiola. W krajach „za żelazną kurtyną" zorganizowana Caritas została
brutalnie odebrana Kościołowi. Dopiero w 1989 r. po upadku komunizmu
Kościół podjął próby odnowy tej potrzebnej instytucji.

§ 294. Wychowanie chrześcijańskie. Środki masowego przekazu

1. Rozwój katolickiej pedagogiki

W pierwszej połowie XX stulecia wzrosło zainteresowanie Kościoła ka­

tolickiego wychowaniem człowieka i katolicką pedagogiką. Stolica Apostols­
ka podjęła cały szereg wysiłków, by zapewnić Kościołowi wpływ na wycho­
wanie młodzieży. Prawie w każdym z licznych konkordatów pap. Pius XI
zabiegał o gwarancje nauczania religii w szkole podstawowej i średniej i o
duszpasterstwo młodzieży. Konkordat polski z 1925 r. przewidywał , że we
wszystkich szkołach publicznych z wyjątkiem szkół wyższych nauka religii
jest obowiązkowa (art. 13) . Konkordat litewski z 1927 r. stwierdzał również,
że „we wszystkich szkołach publicznych lub subwencjonowanych przez pańs­
two nauka religii jest obowiązkowa" (art. 13) . Konkordat włoski z 1929 r.
stwierdzał , że Włochy uznają „za podstawę ukoronowanie publicznego na­
uczania nauką religii katolickiej [ . . . ] , dlatego zgadzają się na to, aby nauka
religii udzielana obecnie w szkołach podstawowych była dalej pogłębiana w
szkołach średnich" (art. 36) . Konkordat z Rzeszą Niemiecką z 1933 r. mó­
wił , że „nauka religii katolickiej w szkołach podstawowych, zawodowych,

135
średnich, oraz w wyższych zakładach naukowych jest przedmiotem obowiąz­
kowym" (art. 21) .
Kościół popierał rozwój szkolnictwa kościelnego wszystkich stopni od
szkół podstawowych po uniwersytety. W Stanach Zjednoczonych w 1904 r.
powstała Narodowa Rada Stowarzyszeń Wychowawczych, obejmująca w
późniejszym okresie 20 tys. różnych instytucji wychowawczych. W roku 1925
decyzją Najwyższego Sądu potwierdzono prawo Kościoła katolickiego do
zakładania wszelkiego typu szkół katolickich. W roku 1912 działały w tym
kraju 5 254 szkoły podstawowe, do których uczęszczało 1 360 761 dzieci,
oraz 915 szkół średnich i wyższych, do których uczęszczało 139 523 młodzie­
ży. W roku 1990 istniały tu 231 uniwersytety i kolegia katolickie (602 540
młodzieży) , 1 325 szkół średnich (621 421 młodzieży) , 7 567 szkół podstawo­
wych (1 962 367 dzieci) . Katolickie szkoły podstawowe i średnie rozwijały
się prawie wszędzie tam, gdzie prawodawstwo państwowe nie stało temu na
przeszkodzie.
Szczególną uwagę zwrócił Kościół na tworzenie katolickich uniwersytetów
wielowydziałowych. Uniwersytety miały zachować własną tożsamość i misję.
W latach 1914-1945 Stolica Apostolska erygowała 9 katolickich uniwersyte­
tów, a w latach 1946-1990 aż 23 . Warto dodać, że przed 1914 r. istniało
16 takich uniwersytetów. Na uniwersytetach katolickich zawsze istniał wy­
dział teologiczny i bardzo często wydział filozoficzny. W krajach misyjnych
budowano od podstaw szkolnictwo podstawowe i średnie. Tak w 1960 r. w
Japonii Kościół katolicki prowadził 250 różnych szkół , w tym 5 uniwersyte­
tów i 160 szkół średnich, do których uczęszczało 80 127 uczniów. Były tu
nadto 333 przedszkola (40 468 dzieci) .
Papież Benedykt XV w liście apostolskim Communes litteras (19 IV 1919)
pierwszy raz sformułował katolicką naukę o wychowaniu i szkole katolickiej
(„paedagogia perennis"). Kodeks prawa kanonicznego, promulgowany przez
tegoż papieża w 1917 r. , poświęcił 1 1 kanonów szkołom katolickim i podał
normy na temat religijnego i moralnego wychowania i kształcenia dzieci,
zakreślił w tym względzie obowiązki rodziców i Kościoła, położył nacisk, by
„w każdej szkole podstawowej była nauka religii" , określił prawo Kościoła
do zakładania własnych szkół „jakiejkolwiek gałęzi wiedzy" i dużo miejsca
poświęcił katolickim uniwersytetom (kan. 1372-1383).
Problem wychowania chrześcijańskiego podjął pap. Pius XI w encyklice
Divini illius Magistri (31 XII 1929) , poświęconej prawom i obowiązkom
wychowawczym rodziny, Kościoła i państwa wobec dzieci i młodzieży. Pa­
pież, powołując się na prawo Boże, podkreślił , że rodzice mają nienaruszal­
ne, choć nie absolutne prawo do wychowania swoich dzieci. Kościół opiera
swe prawo do wychowania na posłannictwie i poleceniu Chrystusa Pana (Mt
28, 18-20) oraz na jego nadprzyrodzonym rodzicielstwie. Państwo posiada
prawo do nauczania i wychowywania ze względu na wspólne dobro. Przy
prawidłowym rozgraniczeniu kompetencji i praw może istnieć i współpraca,

136
i harmonia, a także współdziałanie na tym odcinku. Przedmiotem wychowa­
nia jest cały człowiek, odkupiony przez Chrystusa Pana. Papież odrzucił
naturalizm pedagogiczny, który nie liczy się z formacją nadprzyrodzoną
człowieka, odrzucił także inne, jednostronne systemy wychowawcze (indy­
widualizm, totalizm i laicyzm) .
Katolicką teorię pedagogiczną rozbudował pap. Pius XII w przemówie­
niu do katolickiej młodzieży i rodzin we Francji (20 XII 1951), a nade
wszystko pap. Jan XXIII w encyklice Mater et Magistra (1961). „Ponieważ
wychowanie chrześcijańskie - pisał papież - wtedy można nazwać całkowi­
tym, jeśli zaprawia do wszelkiego rodzaju obowiązków, powinno ono skła­
niać chrześcijan, by także stosowali się do nakazów Kościoła, dotyczących
życia społecznego i gospodarczego [ . . . ] . Uważamy zatem, że niewystarczają­
ce jest takie wychowanie, które z zadaniami wychowawczymi nie łączy obo­
wiązku kształcenia, a z przekazywaniem nauki nie wiąże działania podejmo­
wanego dla doświadczenia" .
Temat wychowania człowieka podjął również Sobór Watykański II w
deklaracji O wychowaniu chrześcijańskim - Gravissimum educationis (28 X 1965).
Stwierdzała ona powszechne prawo do wychowania, ale specjalne miejsce
poświęciła „wychowaniu chrześcijańskiemu". Odpowiedzialnymi za wycho­
wanie deklaracja uczyniła rodziców, którzy „dali życie dzieciom, w najwyż­
szym stopniu są zobowiązani do wychowania potomstwa i dlatego muszą
być uznani za pierwszych i głównych jego wychowawców" . Rodzina „potrze­
buje pomocy całej społeczności" , stąd deklaracj a podkreśliła „pewne obo­
wiązki i prawa przysługujące państwu" . Ale w szczególny sposób wychowa­
nie należy do Kościoła, który „jako Matka zobowiązany jest dawać takie
wychowanie, dzięki któremu całe życie ma być przepojone duchem Chrystu­
sowym" . W dalszych partiach deklaracja wskazała na środki wychowania
chrześcijańskiego, znaczenie szkoły w zakresie wychowania religijnego i mo­
ralnego. Osobne miejsce deklaracja poświęciła szkołom katolickim, ich róż­
nym rodzajom, a zwłaszcza wydziałom teologicznym i katolickim uniwersy­
tetom. Szkoła katolicka powinna być nie tylko formalnie, ale nade wszystko
materialnie katolicką. Ten postulat katolickiej szkoły powtórzyły liczne sy­
nody posoborowe na świecie i podejmowali go nadal papieże w magistral­
nych encyklikach o charakterze społecznym. Papież Jan Paweł II utworzył
specjalną Kongregację Katolickiego Wychowania (1988) , której podporząd­
kował kościelne instytucje do kształcenia i wychowywania, a w konstytucji
apostolskiej Ex corde Ecclesiae (25 IX 1990) zakreślił wymagania pod adre­
sem katolickiego szkolnictwa wyższego.
W celu koordynowania prac w zakresie katolickiego szkolnictwa i wycho­
wania, a także nawiązania współpracy między poszczególnymi tego typu in­
stytucjami, powstało stosunkowo dużo organizacji na poziomie krajowym i
międzynarodowym. Ich rozwój nastąpił szczególnie po II wojnie światowej .
W Niemczech przed 1960 r. powstała Biskupia Stacja Pracy dla Szkoły i

137
Wychowania (Bischofliche Arbeitsstelle fur Schule und Erziehung) i Bisku­
pia Centrala Szkół Zakonnych (Bischofliche Zentrale der Ordensschulen) ,
dla Bawarii zaś - Katolicka Organizacja Szkolna dla Bawarii (Katholische
Schulorganisation in Bayern). W roku 1963 do szkół katolickich uczęszczało
40,3% dzieci (15,8% do szkół protestanckich) . We Francji działa od 1941 r.
Komisja Narodowa Wychowania Religijnego. W Hiszpanii od 1957 r. istnie­
je Narodowy Sekretariat Formacji Religijnej oraz Federacja Szkół Kościel­
nych (od 1959) . W Stanach Zjednoczonych organizacja tego typu powstała
jeszcze w 1904 r. jako Stowarzyszenie Narodowe Katolickiego Wychowania,
które w 1990 r. obejmowało 20 tys. różnych instytucji szkolnych. Jego orga­
nem jest „Momentum" . W Brazylii, gdzie w 1990 r. istniało aż 6 katolickich
uniwersytetów, instytucją koordynującą dla wszystkich szkół i zakładów wy­
chowawczych był Narodowy Sekretariat do Spraw Wychowania i Kultury,
założony przed 1960 r. W zakresie koordynacji współpracy międzynarodo­
wej z poszczególnymi centralami narodowymi utworzono w Brukseli Urząd
Międzynarodowy Wychowania Katolickiego. Podobny urząd powstał w Pa­
ryżu, siedzibie międzynarodowej organizacji UNESCO (założona w 1946) ,
jako Centrum Katolickie Koordynujące. Stolica Apostolska posiada również
stałego przedstawiciela przy UNESCO w Paryżu.

2. Rodzina chrześcijańska. Kobieta

Rodzina jest społecznością religijną, a ten charakter zawdzięcza małżeń­

stwu sakramentalnemu. Jest bowiem małżeństwo uczestnictwem w twórczoś­
ci Bożej i symbolem tajemnicy Wcielenia Syna Bożego, na co wskazywał
pap. Leon XIII w encyklice Arcanum divinae (10 II 1880) . Jest wreszcie
małżeństwo symbolem nierozerwalnego związku Chrystusa z Kościołem.
Rodzina chrześcijańska stała się szczególnym przedmiotem troski Kościoła
w ostatnim stuleciu. Papież Leon XIII we wspomnianej encyklice na temat
rodziny podkreślił , że małżeństwo i rodzina stanowi konstytutywny funda­
ment i organiczną komórkę społeczności ludzkiej . Papież wypowiedział się
też na temat świeckich praw cywilnych małżeństw, rozwodów, które pozba­
wiają małżeństwo świętości i łaski, wprowadzają podziały między rodzeń­
stwem a rodzicami. Do problemów związanych z rodziną w prawodawstwie
państwa laickiego powrócił papież jeszcze raz w encyklice Dum multa
(24 XII 1902) , skierowanej do episkopatu Ekwadoru.
Papież Benedykt XV dwukrotnie zabierał głos na temat pomocy dla
dzieci, sierot, ich wychowania, opieki materialnej i duchowej (1919, 1920).
On też wprowadził do liturgii Kościoła rzymskiego święto Świętej Rodziny
z Nazaretu (1921) i poparł rozwój Arcybractwa Matek Chrześcijańskich,
które miało na celu uświęcenie matek i ich rodzin, katolickie wychowanie
dzieci i przybranych sierot. Bractwo to rozszerzyło się prawie we wszystkich

138
krajach katolickich, łącznie z Polską, i odegrało pozytywną rolę w formowa­
niu katolickich rodzin.
Duże znaczenie dla rozwoju katolickiej nauki o małżeństwie i rodzinie
ma encyklika pap. Piusa XI Casti connubii (31 XII 1930) . Stanowi ona cało­
ściowy i autorytatywny wykład nauki katolickiej w tym zakresie. Akcentuje
podstawowe prawdy o małżeństwie chrześcijańskim (potomstwo , wiara, sa­
krament) , które uważa za instytucję i naturalną, i Bożą. Rodziców nazywa
współpracownikami Boga w rodzeniu i wychowaniu dzieci. Podkreśla niero­
zerwalność małżeństwa, odrzuca i potępia małżeństwa czasowe i koleżeńskie
czy na „próbę" . Potępia spędzanie płodu, sterylizację, niewierność małżeńs­
ką i rozwody cywilne, a także onanizm małżeński jako przeciwny naturze i
prawu Bożemu. Encyklika odrzuca również wszelkie formy sztucznej anty­
koncepcji. Odegrała ona poważną rolę w odnowieniu teologii małżeństwa i
wyprzedziła powstanie socjologii małżeństwa. „Małżeństwo chrześcijańskie
uczestnicząc w zbawczych skutkach tajemnicy Chrystusa, stanowi naturalne
środowisko, w którym dokonuje się włączenie osoby ludzkiej do wielkiej
rodziny Kościoła".
Papież Pius XII nie tylko wskazał na Świętą Rodzinę z Nazaretu jako
najdoskonalszy i aktualny wzorzec dla rodzin (1942) , ale w encyklice Mystici
Corporis Christi (29 VI 1943) określił małżeństwo jako sakrament, w „któ­
rym małżonkowie są sobie sami dawcami łaski „do uporządkowania przyro­
stu zewnętrznego rodziny chrześcijańskiej " i jako „rękojmię należnego, reli­
gijnego wychowania potomstwa, bez którego Ciało Mistyczne Kościoła na­
rażone byłoby na największe niebezpieczeństwa" . Ta sama encyklika po­
ucza, że zadania religijne rodziny są uzupełnieniem zadań hierarchicznych,
powierzonych duchowieństwu. W roku 1951 Międzynarodowy Związek Or­
ganizacji Rodzinnych opracował Deklarację Praw Rodziny w aspekcie zasad
chrześcijańskich.
Te wypowiedzi Kościoła na temat rodziny chrześcijańskiej inspirowały
w katolickich krajach powstanie licznych organizacji kościelnych, które zaję­
ły się właśnie rodziną. Tak w Niemczech powstał w 1951 r. Związek Rodzin
Niemieckich Katolików spieszący z materialną i duchową pomocą rodzinom.
W Austrii zorganizowano Związek Katolickich Rodzin, który w 1956 r. zrze­
szał 350 tys. członków. W Belgii założono w 1959 r. Centrum Narodowe
Duszpasterstwa Rodzin. We Francji założono kilka ogólnokrajowych orga­
nizacji, a wśród nich Stowarzyszenie Katolickich Ojców Rodzin, powstałe w
1938 r„ oraz Konfederacja Narodowa Rodzin Wiejskich, powstała w 1942 r.
W Stanach Zjednoczonych w 1943 r. powstał Ruch Chrześcijańskich Ro­
dzin, założony w Chicago. Takie organizacje powstały prawie we wszystkich
wolnych krajach katolickich. W roku 1947 powstała Międzynarodowa Unia
Rodzin, do której w 1960 r. należało 39 krajów.
Sobór Watykański II w konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes
(1965) poświęcił w części drugiej rodzinie cały pierwszy rozdział pt. God-

139
ność małżeństwa i rodziny. W rozdziale tym sobór podjął następujące pro­
blemy: małżeństwo i rodzina w świecie współczesnym, świętość małżeństwa
i rodziny, miłość małżeńska, płodność małżeńska, uzgadnianie miłości mał­
żeńskiej z poszanowaniem życia ludzkiego i troska wszystkich o podniesienie
małżeństwa i rodziny. Według tej konstytucji „rodzina jest szkołą bogatsze­
go człowieczeństwa" , a „zadaniem kapłanów [ . . . ] jest wspieranie powołania
małżonków w ich pożyciu małżeńskim i rodzinnym" (nr 52) .
Papież Paweł VI podjął różne formy działalności w trosce o rozwój ro­
dziny i małżeństwa chrześcijańskiego. Dnia 28 VII 1968 r. wydał encyklikę
Humanae vitae o regulacji urodzin, która stała się „znakiem sprzeciwu" i
kontestacji w świecie katolickim. Zanim się ukazała, problem ten był pod­
dany wszechstronnej analizie i badaniom przez odpowiednie komisje papies­
kie Jana XXIII i Pawła VI. Nie brakło też niezwykle silnych grup nacisku
ze strony naukowców, działaczy i duszpasterzy w postaci petycji i ekspertyz.
Argumentem koronnym miała być konstatacja postępu nauk medycznych w
zakresie nowych możliwości zapobiegania ciąży i mit o zaletach i zupełnej
nieszkodliwości pigułki antykoncepcyjnej , nazywanej przez niektórych „pi­
gułką katolicką".
Za dopuszczeniem do korzystania przez katolików z tych środków wypo­
wiedziało się szereg autorytetów naukowych, a także niektórzy moraliści
chrześcijańscy, wielu duszpasterzy i biskupów. Temat ten pap. Paweł VI
wyjął spod dyskusji na soborze, a także na synodzie biskupów. Powołana w
1966 r. specjalna komisja papieska - złożona z 75 ekspertów pod przewod­
nictwem 3 kardynałów - miała jeszcze raz przedyskutować i przebadać to
zagadnienie i poddać papieżowi projekt ostatecznego rozwiązania. Komisja
jednak nie doszła do porozumienia i złożyła papieżowi dwa różne wnioski.
Większość członków komisji pod przewodnictwem kard. J. Dopfnera z Mo­
nachium, znanego z progresywnych wystąpień, wyraziła pogląd, iż należy
zmienić dotychczasową praktykę Kościoła i pod pewnymi warunkami dopuś­
cić nową metodę ograniczania urodzin. Mniejszość, której przewodniczył
kard. A . Ottaviani, wypowiedziała się za podtrzymaniem dotychczasowej
praktyki Kościoła.
Papież Paweł VI , biorąc pod uwagę dotychczasową naukę i praktykę
moralną Kościoła, wbrew oczekiwaniom opinii publicznej , w poczuciu wiel­
kiej odpowiedzialności i „w poczuciu cierpień duchowych" wydał wspomnia­
ną encyklikę Humanae vitae. Mówi ona o doniosłym obowiązku przekazy­
wania życia ludzkiego, o kompetencji Kościoła do interpretacji prawa mo­
ralnego i o wieloletnich badaniach naukowych w tym zakresie, a zwłaszcza
etycznej regulacji poczęć. W drugiej części encykliki papież podał systema­
tyczny wykład doktryny katolickiej na temat przekazywania życia, odpowie­
dzialnego rodzicielstwa, zasadzającego znajomość praw biologicznych. Koś­
ciół wzywa małżonków chrześcijańskich, by przestrzegali prawa naturalnego
w akcie małżeńskim, igodnego z ludzkim rozumem. Uznając to, uznaje się,

140
że człowiek nie jest panem źródeł życia, ale jego sługą według planu ustalo­
nego przez Stwórcę.
W następstwie tych zastrzeżeń encyklika zakazuje stosowania wszelkich
środków naruszających poczęte życie, jak i przeciwstawiających się poczęciu
tego życia czasowo czy stale. W wypadku słusznych powodów małżonkowie
mogą wykorzystać naturalne okresy bezpłodności. Trzecia część encykliki
podała wskazania duszpasterskie. Encyklika wzbudziła niezwykle żywiołową
kontestację na całym świecie, posuwającą się do kwestionowania autorytetu
papieskiego. W latach 1968-1969 fala sprzeciwów, manifestacji, otwartego
buntu, przeniesionych z życia świeckiego na grunt kościelny przelewała się
przez świat. Do krytyki przyłączyło się wielu działaczy i teologów katolic­
kich. W prasie poj awiły się liczne protesty krytykujące i odrzucające podsta­
wowe zasady encykliki. Zarzucano papieżowi niezrozumienie potrzeb współ­
czesnego człowieka. Szczególne nasilenie krytyki miało miejsce w Anglii,
Niemczech i Stanach Zjednoczonych. W Niemczech 600 księży podpisało
protest, a 82. Katholikentag w 1969 r. stał się masowym protestem przeciw­
ko encyklice. Największe i najliczniejsze protesty były w bogatych krajach
Europy Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, w których był mały lub wręcz
minimalny przyrost naturalny.
Ale do Watykanu nadchodziły również liczne, pojedyncze i zbiorowe
poparcia. Wśród nich znalazło się poparcie środowiska świeckiego i kościel­
nego Krakowa, skupionego wokół swego metropolity, kard. Karola Wojty­
ły. Papież Paweł VI w odpowiedzi na te fakty mówił , że „chcemy jeszcze
wierzyć, że miłość Kościoła nie zamarła u osób, które mienią się być katoli­
kami i które odwołują się do Chrystusa [ . . ] . Jakże nie odczuwać bólu z
.

powodu utraty tylu energii nie w wysiłku dającym wzrost, ale w badaniach
zbędnych, nastawianych na wynajdywanie problemów, komplikowanie ich i
rozdrażnienia" (1969) . W sprawie Humanae vitae zaczęły pojawiać się rów­
nież głosy znaczące, ale spokojne , wyważone. Zaczęto dostrzegać pozytyw­
ne strony encykliki. Wielu profesorów specjalistów opowiedziało się na
rzecz encykliki. Niebawem pozytywnie po stronie encykliki wypowiedziały
się poszczególne episkopaty krajowe, akcentujące jedność i solidarność z
papieżem. Biskupi polscy uczynili to w liście pasterskim z 12 Il 1969 r.
(„apologia życia"), biskupi niemieccy - 29 VIII 1968 r. , biskupi francuscy -
8 XI. Fale emocji opadły.
Papież Paweł VI widział w rodzinie nie tylko „Kościół domowy", ale i
„nadzieję świata" (1970) . Dnia 11 I 1973 r . ustanowił Papieski Komitet do
Spraw Rodziny, który miał na celu śledzenie problemów małżeństwa i rodzi­
ny, utworzenie ośrodka dokumentacji i wymiany doświadczeń, utrzymywa­
nie kontaktów z różnymi instytucjami, które zajmowały się problemami ro­
dziny, a także koordynację działalności Kościoła w tym zakresie. Papież
Jan Paweł II podniósł tę komisję do stopnia Rady Papieskiej do Spraw
Rodziny (9 V 1981).

141
 Nie można pominąć dwóch ważnych dokumentów pap. Jana Pawła II na
omawiany temat. Pierwszym jest obszerna adhortacja apostolska Familiaris
consortio O zadaniach rodziny i małżeństwa chrześcijańskiego we współczes­
-

nym świecie (22 XI 1981). Adhortacja była wynikiem obrad Synodu Bisku­
pów (25 IX-25 X 1980) i własnych przemyśleń papieża. Posiada ona 4 roz­
działy: sytuacja rodziny we współczesnym świecie, Boży zamysł względem
małżeństwa i rodziny i jej zadania oraz odpowiedzi duszpasterskie Kościoła
wobec rodziny. Wśród negatywnych przejawów współczesnej rodziny papież
wymienił legalizację rozwodów, przerywanie ciąży, sterylizację i utrwalanie
się mentalności przeciwnej poczętemu życiu. Adhortacja za ojcami synodu
potwierdza katolicką naukę o jedności i nierozerwalności małżeństwa, wska­
zuje na rolę kobiety jako żony i matki, mężczyzny jako męża i ojca, a także
na rolę dziecka i osób starszych w rodzinie. Odrzuca poligamię jako sprzecz­
ną z godnością osobową mężczyzny i kobiety, przeciwstawia się dyskrymina­
cji niektórych kobiet (samotne matki, rozwiedzione) , potępia jako obrazę
ludzkiej godności naciski niektórych państw do ograniczania potomstwa w
rodzinie, przeciwstawia się antykoncepcji i opowiada się za naturalną regula­
cją urodzeń. Rodzina ma być narzędziem humanizacji i personalizacji świa­
ta. Adhortacja podejmuje również problem małżeństw mieszanych i zwraca
uwagę na obowiązki strony katolickiej , zaleca specjalne środki duszpasters­
kie wobec „małżeństw na próbę" , „małżeństw wolnych", rozwiedzionych i
żyjących w separacji.
Drugim dokumentem z tego pontyfikatu jest Karta Praw Rodziny, ogło­
szona w 1983 r. Powstała ona na życzenie biskupów (1980). Dokumenty te
wskazują na szczególną troskę Kościoła o rodzinę współczesną w kontekście
niewątpliwego kryzysu życia rodzinnego. Wszak według szacunków z 1990 r.
w 4 państwach Europy (Austria, Czechosłowacja, Niemcy, Węgry) przyrost
naturalny był negatywny, w 3 dalszych nie dochodził do 1 % (Belgia, NRD,
Włochy) , a liczba rozwodów w Stanach Zjednoczonych sięgała prawie 5%
na 1 tys. ludności. W celu zapewnienia zdrowych fundamentów psychicznych
rodzinie chrześcijańskiej nowy Kodeks prawa kanonicznego (1981) wprowa­
dził klauzulę, że „nie są zdolni do małżeństwa, którzy [ . . . ] ze względu na
przyczyny natury psychicznej nie są w stanie wypełnić obowiązków małżeńs­
kich" (kan. 1095 , § 3) . Na podstawie tego przepisu kanonicznego sądy koś­
cielne częściej stwierdzają nieważność małżeństwa. W roku 1989 Stolica
Apostolska złożyła wniosek do ONZ, by rok 1994 ogłosić Rokiem Rodziny.
W dziejach ludzkości stanowisko kobiety było z reguły drugorzędne, a
jej emancypacja rozpoczęła się na większą skalę dopiero w XVIII stuleciu.
Nasilenie jej przypadło na wiek XIX i XX , a to m.in. dzięki wejściu jej do
pracy zawodowej . Katolickie organizacje kobiece zaczęły powstawać pod
koniec XIX w. , a nade wszystko w I poł. XX w. i były związane z Akcją
Katolicką. Papież Pius XII postawił obowiązek opieki nad samotną kobietą
na równi z obowiązkiem opieki społecznej nad opuszczonym dzieckiem

142
(1950) . Promocję społeczną zawdzięcza kobieta współczesna chrześcijań­
stwu, a encyklika Pacem in terris (1963) uważa tę promocję za „znak czasu"
i wskazuje na szybszy postęp tego zjawiska w kulturze chrześcijańskiej .
Równość godności i praw mężczyzny i kobiety w Kościele katolickim nie
oznacza, aby ich role były takie same. Sobór Watykański II podkreślił szcze­
gólną wagę apostolstwa kobiet i wezwał je do udziału „w akcji apostolskiej
Kościoła. Papież Paweł VI dał wyraz szczególnego odczucia „znaków czasu"
nadając tytuł doktora Kościoła św. Teresie od Jezusa i św. Katarzynie ze
Sieny (1970) . W liście apostolskim Octogesima adveniens tenże papież pod­
jął zagadnienie przezwyciężenia dyskryminacji kobiety i zagwarantowania
jej wolności osobistej i równych praw do udziału w życiu kulturalnym,
gospodarczym, społecznym i politycznym (nr 13) .
Ten sam papież z okazji Roku Maryjnego ogłosił rok 1976 Rokiem Ko­
biety i opublikował dokument na temat zadań kobiety w ewangelizacji,
przygotowany przez Kongregację Ewangelizacji Narodów. On też w jednym
ze swoich przemówień powiedział , że „jest oczywiste, że kobieta winna
uczestniczyć w żywej i aktywnej strukturze chrześcijaństwa w taki sposób, by
wydobyć te jej możliwości, które jeszcze nie zostały ukazane" (6 XII 1976) .
Problemem „powołania i misji świeckich w Kościele i w świecie" zajęli się
ponownie biskupi na synodzie w 1987 r. Wskazali m . in . na konieczność po­
głębienia podstaw antropologicznych i teologicznych odnoszących się do
znaczenia i godności bycia kobietą i bycia mężczyzną.
Papież Jan Paweł II z okazji Roku Maryjnego ogłosił specjalny list apo­
stolski Mulieris dignitatem - O godności i powołaniu kobiety (15 VIII 1988).
Już wcześniej w encyklice Redemptoris Mater (1987) papież podjął ten te­
mat. List apostolski poświęcił następującym problemom: niewiasta - Boga­
rodzica, obraz i podobieństwo Boga, Ewa - Maryja, niewiasty z Ewangelii,
macierzyństwo - dziewictwo, Kościół - Oblubienica Chrystusa, godność i
posłannictwo kobiety. „Kościół dziękuje więc za wszystkie kobiety i za każ­
dą z osobna, za matki, siostry, żony, za kobiety poświęcone Bogu w dziewic­
twie, za te, które oddają się posłudze tylu ludziom, czekającym na bezinte­
resowną miłość drugich, za te, które czuwają nad człowiekiem w rodzinie,
będącej podstawowym znakiem ludzkiej wspólnoty, za kobiety wykonujące
pracę zawodową, za te, na których ciąży nierzadko wielka odpowiedzialność
społeczna" (nr 31).
Po Soborze Watykańskim II w Europie Zachodniej i w Stanach Zjedno­
czonych ruch feministyczny postawił problem uczestnictwa kobiet w posłu­
dze kościelnej , a zwłaszcza w kapłaństwie. Stało się to niewątpliwie pod
wpływem Kościołów i wspólnot protestanckich, które zaczęły ordynować
kobiety na pastorów. Pierwszy uczynił to Kościół episkopalny w Stanach
Zjednoczonych (ok. 1980) . Synod generalny tego Kościoła (6-10 XI 1990)
320 głosami przeciwko 180 zaakceptował święcenia kobiet na kapłanów, a

143
w ślad za nim przyjęło je większość Kościołów episkopalnych. Jedynie au­
stralijski Kościół episkopalny odrzucił je jako nieważne (6 XI 1990).
W związku z rozszerzaniem się praktyki święcenia kobiet w Kościołach i
wspólnotach protestanckich Kongregacja Doktryny Wiary wydała 27 I 1977 r.
deklarację W sprawie możliwości dopuszczenia kobiet do święceń kapłań­
skich, w której taką możliwość odrzuciła. „Jezusa Chrystusa, Kapłana -
mężczyznę może zastępować j edynie kapłan - mężczyzna" . Podobnie wy­
powiedział się pap. Jan Paweł II w liście apostolskim Mulieris dignitatem
(nr 26). Planowany w tym zakresie list pasterski episkopatu amerykańskiego
na 13 IX 1990 r. po konsultacjach ze Stolicą Apostolską został odłożony.

3. Katolicka prasa. Środki masowego przekazu

Wiek XX jest świadkiem szczególnie zawrotnego rozwoju środków ma­

sowego przekazu i komunikacji. Należą do nich: prasa codzienna i tygodnio­
wa, prasa fachowa, gospodarcza i religijna, film, radio i telewizja, a także
różnorodne kasety i wideo. Prasa katolicka rozwinęła się już w XIX w. (zob.
§ 265, p. 5). W wieku XX rozwijała się nadal i faktycznie objęła wszystkie
kontynenty. W roku 1926 powstało Międzynarodowe Biuro Dziennikarzy
Katolickich, a w 1928 r. Stała Komisja Międzynarodowa Wydawców i Dy­
rektorów Dzienników Katolickich. Organizowała ona kongresy prasy katoli­
ckiej (1936 - Rzym, 1950 - Rzym, 1954 - Paryż, 1957 - Wiedeń, 1960 -
Santander) . Przed 1960 r. powstała Międzynarodowa Unia Prasy Katolickiej
z centrum w Paryżu. Unia ta jest kontynuacją trzech podobnych organizacji.
Nowością tego okresu było powstanie katolickich agencji prasowych. W
Rzymie powstała przed 1960 r. Międzynarodowa Agencja „Fides" , będąca
jedyną tego rodzaju międzynarodową agencją katolicką, pracującą głównie
dla krajów misyjnych. Takie katolickie agencje prasowe przed 1960 r. posia­
dały Niemcy, Austria, Belgia, Hiszpania, Francja, Holandia, Polska (przed
1939) , Portugalia, Szwajcaria, a także Stany Zjednoczone, Kanada, Argen­
tyna, Meksyk, Kolumbia, w Afryce zaś - Nigeria, Zair i Tanzania.
Rozwój katolickiej prasy w poszczególnych państwach wolnych jest
wprost zdumiewający. W Niemczech Federalnych w 1960 r. ukazywało się
8 katolickich dzienników o łącznym nakładzie 250 tys. egz. , a także liczne
dzienniki i tygodniki o inspiracji chrześcijańskiej . Tutaj też ukazywało się
420 tygodników i magazynów o nakładzie 1 1 mln. egz. Koordynację tego
wielkiego dzieła prowadził Referat Piśmiennictwa i Prasy przy Konferencji
Episkopatu Niemieckiego, założony w 1941 r. w Kolonii. Od roku 1953
działa tu również Katolicka Agencja Prasowa. We Francji sprawami prasy
katolickiej kieruje Narodowy Sekretariat Informacji Religijnych, założony
w 1961 r. w Paryżu. Prasa katolicka w 1960 r. obejmowała tu 1 dziennik
(„La Croix") , 3 dalsze dzienniki lokalne, 10 tygodników o zasięgu ogólno-

144
krajowym oraz dużą liczbę tygodników lokalnych. W małej terytorialnie i
ludnościowo Belgii koordynację w tym zakresie prowadzi Międzydiecezjalna
Komisja Prasowa, a informacji w zakresie życia religijnego dostarcza Cen­
trum Informacji Prasowej . Prasa katolicka obejmuje tu (1960) 23 dzienniki
(ok. 1 ,3 mln nakładu) i 7 tygodników.
Prasa katolicka szczególnie rozwinęła się w Stanach Zjednoczonych. We­
dług Catholic Press Directory z 1991 r. katolicy wydawali w tym kraju 200
dzienników i tygodników o łącznym nakładzie 6 275 OOO egz. , 280 magazy­
nów o nakładzie 17 755 066 egz. , 135 „nowości" o nakładzie 3 567 354 egz.
- wszystkie w języku angielskim, a nadto 40 tytułów w innych językach o
nakładzie 769 251 egz. ; łącznie 655 periodyków o nakładzie 28 366 931 . Do
ogólnonarodowych należą: tygodnik „National Catholic Register" , założony
w 1900 r. , oraz „Our Sundey Visitor", założony w 1912 r. , „National Catho­
lic Reporter" (założony w 1964) i „Catholic Twin Circle" (założony w 1967) .
W Kanadzie w 1990 r. katolicy wydawali 15 dzienników i tygodników o
nakładzie 198 622 egz. , 22 magazyny o nakładzie 817 754 egz. i 14 publikacji
w językach nieangielskich. Utworzona w 1920 r. Catholic News Service ob­
sługuje prasę katolicką w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Istnieje rów­
nież międzywyznaniowa Religious News Service, założona w 1934 r . i ob­
sługująca prasę religijną katolików, protestantów i żydów. Przykładowo
można podać, że w Australii, łącznie z Nową Zelandią, istnieje Stowarzysze­
nie Prasy Katolickiej . Wychodziło tu w 1960 r. 7 tygodników i 33 różne
periodyki katolickie. W Kolumbii ukazywał się 1 dziennik katolicki i 3 tygo­
dniki o ogólnokrajowym zasięgu. W tym czasie pod rządami komunistów w
Polsce ukazywały się zaledwie 3 tygodniki katolickie („Tygodnik Powsze­
chny", „Gość Niedzielny", „Przewodnik Katolicki").
Film, będący wizualną formą masowego przekazu w ramach kultury ma­
sowej , jest pewną formą sztuki. Początkowo tematyka religijna filmów doty­
czyła dziejów biblijnych (L. Lumiere - 1897) , inscenizowano Quo vadis
Henryka Sienkiewicza (E. Guazzoni 1913) i inne. Postać Chrystusa Pana
-

pojawiła się na ekranie później , zwłaszcza w II poł. XX stulecia, często o

charaktrze abstrakcyjnych widowisk (P. P. Pasolini 1964) . Osoba Zbawi­
-

ciela uosabia ideał , będący przedmiotem tęsknoty całej ludzkości i wielki

autorytet moralny dla współczesności (A. Wajda 1971) . Stworzono liczne
-

filmy poświęcone Matce Bożej i świętym, a także problematyce uniwersal­

nej . W polskiej twórczości filmowej uformowała się grupa historyczna, któ­
ra akcentuje w dziejach narodu rolę Kościoła („Krzyżacy" 1960, „Potop"
-

- 1974, „Człowiek z żelaza" 1980, „Najdłuższa wojna nowoczesnej Euro­

-

py" 1981). Do filmu jako środka masowego przekazu Kościół odniósł się
-

ostrożnie. W roku 1912 Kongregacja Konsystorialna ze względu na brak

walorów artystycznych zabroniła wyświetlania takich filmów w świątyniach.
Pozytywniej ustosunkowali się do sztuki filmowej pap. Benedykt XV i Pius
XI. Ten ostatni uważał, że film oparty na zdrowych zasadach moralnych

10 - Historia Kościoła cz. 8 145

może być wspaniałą pomocą w kształceniu i wychowaniu młodzieży. Widział
w nim „dar Boga" i polecał uczynić zeń środek apostolatu (encyklika Divini
illius - 1929) .
Od roku 1922 radio stało się publicznym środkiem przekazu, po 1950 r.
podobny charakter otrzymała telewizja. W krajach o systemach demokra­
tycznych Kościół otrzymał dostęp do tych środków, odmówiono mu tego w
krajach komunistycznych. W wielu krajach Kościół katolicki uruchomił wła­
sne stacje radiowe i telewizyjne. Tak w 1931 r. powstała radiostacja „Głos
Andów" w Quito w Ekwadorze, „Głos Ewangelii" w Addis Abebie w Etio­
pii (założona w 1963) dla Afryki. Dla Ameryki Północnej powstała w
1945 r. Dalekowschodnia Kompania Radiowa, dla Azji Radio przez Świat z
siedzibą w Manili na Filipinach (założone w 1948 r.) . W roku 1959 powstało
Radio Ewangelia dla Niemiec itd. W roku 1968 utworzono stację nadawczą
Radio Veritas w Manili dla całej Azji wschodniej . Od roku 1931 działa - o
zasięgu ogólnoświatowym - Radio Vaticana, nadające swoje programy reli­
gijne w wielu językach świata.
W celu koordynacji krajowej i międzynarodowej działalności Kościoła
na tym odcinku powołano do życia szereg krajowych i międzynarodowych
organizacji. Już w 1928 r. taka organizacja powstała w Kolonii w Niemczech
jako Katolickie Biuro Międzynarodowe dla Spraw Radia i Telewizji, organi­
zujące międzynarodowe kongresy na ten temat. Do Stowarzyszenia w 1962 r.
należało 48 centrali krajowych ze wszystkich kontynentów (Afryka - 8,
Ameryka 22, Azja 4, Europa 13, Australia 1 ) . W Stanach Zjedno­
- - - -

czonych w 1990 r. działało Dzieło Katolickie Telekomunikacji w Ameryce,

do którego było afiliowanych 20 różnych katolickich stacji radiowych i tele­
wizyjnych. Od roku 1972 istniało tu również katolickie Stowarzyszenie dla
Środków Społecznego Przekazu „Unda" . W roku 1933 episkopat amerykań­
ski powołał Legion Przyzwoitości w celu przeciwstawiania się niemoralności
publicznej w środkach masowego przekazu. Pierwszy oficjalny głos Kościoła
na temat środków masowego przekazu zabrał pap. Pius XI w encyklice Vigi­
lanti cura (29 VI 1936) , skierowanej do episkopatu Stanów Zjednoczonych.
Wyraził on uznanie dla działalności Legionu Przyzwoitości i postulował , by
twórcy filmu traktowali go j ako źródło oświaty chrześcijańskiej . Domagał
się bojkotu filmów niemoralnych i obrażających wiarę, a także zalecał two­
rzenie odpowiednich komisji krajowych w celu klasyfikacji moralnej filmów.
Po II wojnie światowej film znalazł się w dużej mierze poza zasięgiem
oddziaływania Kościoła, ale nadal pozostał przedmiotem jego troski. W
roku 1948 pap. Pius XII utworzył Papieską Komisję Filmu Religijnego i
Dydaktycznego ; poszerzona została w 1952 r. o telewizję . Od roku 1964
działa Papieska Komisja Środków Społecznego Przekazu. Papież Pius XII
w encyklice Miranda prorsus (8 IX 1957) na temat środków masowego prze­
kazu postulował , by film służył szerzeniu prawdy objawionej przez Boga,
przyczyniał się do doskonalenia człowieka i zacieśniania więzi między naro-

146
darni. Encyklika zobowiązywała biskupów do tworzenia odpowiednich ko­
misji diecezjalnych do spraw społecznego przekazu.
Papież Jan XXIII w motu proprio Boni pastoris (1959) rozszerzył współ­
pracę Papieskiej Komisji o sieć urzędów i organizacji do spraw filmu. Utwo­
rzył też Filmotekę Watykańską w celu gromadzenia filmów religijnych.
Przygotowując Sobór Watykański II papież ten utworzył Sekretariat Prasy i
Widowisk (1961 ) , a sobór w dekrecie Inter mirifica (1963) domagał się odpo­
wiedniego przygotowania odbiorców, korzystania z umiarem oraz kierowa­
nia się zasadami dobrego sumienia i kompetentnymi ocenami. Od twórców
filmu zażądał, aby przeciwstawiali się złu moralnemu i respektowali zdrowe
zasady moralne. W rozdziale drugim tego dekretu sobór zawarł liczne wska­
zania duszpasterskie. Postulował m.in. otwieranie instytutów studyjnych ce­
lem formowania chrześcijańskich filmów. Biskupów zobowiązywał do usta­
nowienia komisji narodowych w tym zakresie. Apelował też o zorganizowa­
nie odpowiednich katolickich instytucji międzynarodowych. Sobór Watykań­
ski II polecił przygotować instrukcję duszpasterską Communio et progressio,
która powstała w 1971 r. Od roku 1967 Kościół katolicki obchodzi w 7.
niedzielę Wielkanocy Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu.

§ 295. Początki i rozwój ruchu ekumenicznego

1. Ruch ekumeniczny w chrześcijaństwie

Kiedy w 431 r. Sobór Efeski wyłączył ze wspólnoty kościelnej Nestoriu­

sza i zwolenników jego doktryny teologicznej , powstał - istniejący dotąd -
rozłam w Kościele. Rozłam ten poszerzył się o wiele narodowych kościołów
po Soborze Chalcedońskim (451), kiedy to sukcesywnie Kościoły Armenii,
Syrii, Egiptu i Etiopii znalazły się poza wspólnotą Kościoła powszechnego.
Lata 1054-1204 przyjmuje się w historiografii kościelnej j ako lata rozłamu
na ortodoksyjny, czyli prawosławny Wschód, i katolicki Zachód. W następ­
stwie protestanckiej reformacji w XVI stuleciu powstały Kościoły luterań­
skie, reformowane i anglikańskie, a w następnych wiekach cały szereg „wol­
nych Kościołów" typu baptystycznego, metodystycznego i starokatolickiego.
Kościoły te i wspólnoty chrześcijańskie żyły i działały w zamkniętych grani­
cach geograficznych, a niektóre z nich związały się w nazwie z poszczególny­
mi krajami i narodami (np. Rosyjski Kościół Prawosławny, Kościół Angli­
kański) . Dzisiaj Kościoły te o różnych tradycj ach żyją obok siebie, już to
jako Kościoły wielkie liczbowo , już to jako mniejszości wyznaniowe. Każdy
z tych Kościołów prezentuje własną tradycję i doktrynę wiary, własne litur­
giczne formy nabożeństwa i własne struktury kościelne.

147
 W celu przezwyciężenia tych podziałów i przywrócenia jedności w chrze­
ścijaństwie powstał ruch ekumeniczny - na przełomie XIX i XX stulecia -
wśród protestantów, do których włączyły się później Kościoły wschodnie, a
w połowie XX w. również Kościół katolicki. Pierwsze inicjatywy ekumenicz­
ne powstały na skutek wzajemnych odwiedzin przedstawicieli Kościołów
niemiecko-luterańskich i angielsko-anglikańskich w latach 1908-1909. To
one przygotowały Światową Konferencję Misyjną w Edynburgu w 1910 r.
Konferencja ta powołała do życia Międzynarodową Radę Misyjną i zapoczą­
tkowała ruch ku prawdziwej wierze i strukturom Kościoła. Rada ta, biorąc
pod uwagę doświadczenia I wojny światowej w zakresie akcji charytatywnej
utworzyła w 1921 r. stały organ w celu koordynacji tej akcji. Na konferencji
w Jerozolimie (1928) , w której wzięło udział 231 uczestników z Azji, Afryki,
Ameryki Łacińskiej i Europy przedyskutowano problem sekularyzmu i uło­
żenie nowych stosunków z młodymi Kościołami. W 3. Konferencji Misyjnej
w 1938 r. w Tambarm k. Madrasu w Indii wzięło udział 471 uczestników z
młodych Kościołów Afryki i Azji. Uznano tu, że młode Kościoły - mimo
małej liczebności - są zdolne do prowadzenia akcji ekumenicznej i misyjnej .
Konferencja wypowiedziała się za włączeniem młodych Kościołów w prace
Światowej Rady Misyjnej . Dalsze konferencje Międzynarodowej Rady Mi­
syjnej zajmowały się „ponadnarodowością misji" (1947) , jednością w prowa­
dzeniu misji (1952) i ewangelizacją świata (1957-1958) .
Ruch Wiara i Struktura Kościoła, sięgający początkami konferencji
edynburskiej (1910), postawił sobie za cel „jedność Kościoła wśród wielu
różnorodności" oraz uznanie przez wszystkie Kościoły „Jezusa Chrystusa
jako Boga i Zbawiciela" . Postulat ten zgłosili episkopaliści amerykańscy.
Na konferencji w Nowym Jorku (1913) postanowiono, by Kościoły współ­
pracowały ze sobą i uznały, że „Jezus Chrystus jest Bogiem i Zbawicielem" ,
by podkreślić różnice i wspólne wartości wiary i struktur Kościoła w celu
podjęcia kroków ku jedności widzialnego Kościoła. Konferencja genewska
(1920) , w której wzięło udział 133 uczestników z 80 Kościołów z 40 krajów
protestanckich, starokatolickich i prawosławnych, przygotowała zwołanie
Światowej Konferencji Wiary i Ustroju Kościoła. Odbyła się ona w 1927 r.
w Lozannie w Szwajcarii. Udział w niej wzięło 439 uczestników ze 108 Koś­
ciołów i wspólnot pod przewodnictwem Ch. Brenta. Konferencja obradowa­
ła pod hasłem „Wołanie ku jedności". Przedmiotem obrad była „jedność
chrześcij aństwa i stosunki między istniejącymi Kościołami" . Druga konfe­
rencja ogólnoświatowa odbyła się w 1937 r. w Edynburgu przy udziale 344
delegatów 123 Kościołów z 43 krajów pod przewodnictwem W. Temple'a.
Przyjęto na niej daleko idącą zgodę w zakresie doktryny o łasce, ale zazna­
czyły się duże różnice w zakresie pojęcia urzędu kościelnego i sakramentów.
Ruch Praktyczne Chrześcijaństwo, sięgający początkami konferencji
edynburskiej (1910), pod hasłem „życie i praca" , jest ściśle związany ze
Światowym Związkiem Popierania Międzynarodowej Przyjaźni między Koś-

148
dołami. Związek ten został założony w 1914 r. w Konstancji w Szwajcarii.
Obejmuje chrześcijan różnych wyznań i narodów, dąży do osiągnięcia poko­
ju i wzajemnego zrozumienia. Niewiele jednak zdziałał na rzecz pokoju w
czasie I wojny światowej , więcej natomiast na polu charytatywnym („caritas
inter arma") . Na konferencji Oud Wassenaar w Holandii (1919) luterański
abp Uppsali Nathan Soderblom wystąpił z wnioskiem, by Kościoły współ­
pracowały ściśle w celu zagwarantowania pokoju na świecie i w rozwiązywa­
niu kwestii społecznej . Na konferencji w Genewie (1920) przedyskutowano
ogólnoświatową konferencję praktycznego chrześcijaństwa. Takie konferen­
cje - poświęcone temu tematowi - odbyły się w 1925 i 1930 r. w Sztokholmie
pod przewodnictwem aba Soderbloma oraz w 1937 r. w Oksfordzie (403
uczestników, 300 oficjalnych delegatów 120 Kościołów z 40 państw) . Od
roku 1920 ze Związkiem współpracował patriarchat ekumeniczny w Kon­
stantynopolu.
Po II wojnie światowej , która przerwała działalność różnych kierunków
ekumenicznych, podjęto ponownie pracę. W roku 1946 powstał Instytut
Ekumeniczny w Bossey (Szwajcaria) , a od 1948 r. zaczął ukazywać się „The
Ecumenical Review". W tym samym roku w Amsterdamie ukonstytuowała się
Światowa Rada Kościołów. Na jej pierwszym posiedzeniu (28 VIII-4 IX 1948),
w którym wzięło udział 351 delegatów 147 Kościołów i wspólnot, głównym
tematem obrad był „Nieład świata i Boży plan zbawienia" . Zwrócono uwagę
na fakt, że oddziaływanie Kościołów przez głoszenie Ewangelii osłabiają
tendencyjne poglądy na chrześcijaństwo j ako doktrynę przeszłości.
Ś wiatowa Rada Kościołów urządzała kongresy ogólnoświatowe prawie
co 7 lat. Odbyły się one w Evaston w USA (1954 r. , 502 delegatów ze 138
Kościołów) , w New Delhi w Indiach (1961 r. , 577 delegatów ze 198 Kościo­
łów) , w Uppsali w Szwecji (1968 r . , 704 delegatów z 205 Kościołów) , w
Nairobi w Kenii (1975 r . , 677 delegatów z 271 Kościołów) , w Vancouver w
Kanadzie (1983 r . , 900 delegatów z 300 Kościołów) i w Canberze w Austra­
lii (1991). Przedmiotem obrad i dyskusji tego światowego gremium kościel­
nego były różne problemy chrześcijaństwa: stałość misji ewangelizacyjnej
(1954) , zjednoczenie Międzynarodowej Rady Misyjnej ze Ś wiatową Radą
Kościołów i stwierdzenie, że posłannictwo Kościoła jest służbą wobec świa­
ta, czerpiącą siłę z miłości objawionej w Jezusie Chrystusie (1964) , ukierun­
kowanie działalności Kościołów na jedność, misję i odnowę (1968), kryte­
rium wzrostu jedności między Kościołami stanowi przynależność do Chry­
stusa poprzez udział w jego misji i solidarności z bezbronnymi i ubogimi
(1975). Ostatnia sesja w 1983 r. podjęła temat „Chrzest, Eucharystia i Ka­
płaństwo" . Niestety, sesja ta została zmanipulowana przez komunistyczne
intrygi pokojowe. Na tę konferencję pap. Jan Paweł II posłał orędzie za
pośrednictwem abpa J. Carney'a (25 VII 1983) , a w posiedzeniach konferen­
cji "'.zięli udział obserwatorzy Stolicy Apostolskiej .

149
 Światowa Rada Kościołów stawia sobie za cel wzywanie Kościołów do
osiągnięcia widzialnej jedności w wierze i wspólnocie eucharystycznej , da­
wanie współświadectwa Kościołów, popieranie ich działalności misyjnej , re­
alizowanie wspólnych zadań Kościołów w służbie człowiekowi, popieranie
odnowy Kościoła w jedności, w służbie Bożej , misjach i służbie człowieko­
wi, pośredniczenie między narodowymi konferencjami Kościołów a świato­
wymi związkami wyznaniowymi oraz kontynuowanie pracy w międzynarodo­
wym ruchu Wiara i Ustrój Kościoła, „praktyczne chrześcijaństwo" i Świato­
wa Rada do Chrześcijańskiego Wychowania. W roku 1990 do Światowej
Rady Kościołów należało 307 Kościołów i wspólnot protestanckich i prawo­
sławnych ze 100 państw, reprezentujących 450 mln wyznawców.
W ślad za światowymi organizacjami ekumenicznymi od 1957 r. zaczęły
powstawać podobne organizacje o charakterze kontynentalnym, głównie
wśród Kościołów i wspólnot protestanckich, w celu zorganizowania odpo­
wiednich konferencji o zasięgu kontynentalnym . Tylko w Stanach Zjedno­
czonych i Kanadzie działają ogólnonarodowe: Rada Narodowa Kościołów
Chrystusowych w USA, powstała w 1950 r. , oraz w Kanadzie - Kanadyjska
Rada Kościołów, założona w 1944 r. Takich organizacji narodowych po­
wstało więcej . W Europie działa od 1959 r. Konferencja Europejskich Koś­
ciołów, która w 1979 r. obejmowała 100 Kościołów. W roku 1927 powstała
Regionalna Rada Kościołów Bliskiego Wschodu o przewadze Kościołów
prawosławnych i przedchalcedońskich. Osobną konferencję Kościołów ma
region Morza Karaibskiego (od 1973) oraz region Pacyfiku - konferencje
Kościołów Pacyfiku (założona w 1966). Wreszcie kontynentalne konferencje
Kościołów powstały w 1955 r. dla Azji (Konferencja Chrześcijan Azji), dla
Afryki w 1963 r. (Konferencja Kościołów Afryki) i dla Ameryki Łacińskiej
w 1965 r. (Rada Kościołów dla Ameryki Łacińskiej) .

2 . Udział Kościoła katolickiego w ruchu ekumenicznym

Kościół rzymskokatolicki włączył się w działalność ekumeniczną dopiero

w połowie XX w. Niemniej szereg inicj atyw w tym zakresie powstało jeszcze
w XIX stuleciu. Były to inicjatywy o charakterze prywatnym, podejmowane
przez wielkie osobowości, które stały się promotorami katolickiego ekume­
nizmu. Do pierwszych należał ks. Johann Adam Mahler (1796-1838) , profe­
sor historii Kościoła i teologii na uniwersytecie w Tybindze. W dziele pt.
Jedność w Kościele (1825) i w Symbolik (1832) , poświęconej różnicy między
katolicyzmem a protestantyzmem, zbliżył się wielce do współczesnych
przedstawicieli katolickiego ekumenizmu. Ksiądz lgnaz Dollinger (1799-
-1890), zdecydowany przeciwnik doktryny o nieomylności papieskiej , wzy­
wał Kościoły, by wzajemnie uczyły się od siebie i żyły obok siebie. Zalecał ,
by punktem wyjścia drogi do jedności były trzy pierwsze symbole wiary,

150
wykładane zgodnie z wiarą pierwszych wieków. Do grupy tego typu ekume­
nistów należy kard. John Henry Newman (1801-1890), zasłużony dla zbliże­
nia anglo-katolickiego.
Papież Leon XIII (1879-1903) położył podwaliny „pod dzisiejszy ekume­
nizm katolicki" (G. H . Tavard) . Liczne jego wypowiedzi dotyczą jedności
Kościoła i stosunku Kościoła katolickiego do innych Kościołów chrześcijańs­
kich. Praktycznie zrobił niewiele. Jako „pierwszy krok na drodze ekumeniz­
mu" wymienia się jego list apostolski Praeclara gratulationis (1894) , w któ­
rym omówił wysiłki na rzecz budowania mostów między Kościołem katolic­
kim a Kościołami wschodnimi, przy czym głosił , że między obydwoma Koś­
ciołami nie ma ostrej linii podziału. Wskazuje się też na podjęcie rozmów z
anglikanami (lord Halifax i ks. F. Portal) , a także studiów nad ważnością
święceń anglikańskich. W liście apostolskim Amatissimae voluntatis (1895),
skierowanym „do Anglików, którzy szukają Królestwa Chrystusowego w je­
dności wiary", papież nie żądał podporządkowania się Kościołowi rzymskie­
mu, mówił natomiast o pojednaniu, pokoju i zjednoczeniu, choć imiennie
nie wymienił Kościoła anglikańskiego. Listem apostolskim Provida Matris
(1895) papież zaprowadził specjalne modlitwy o jedność chrześcijan w czasie
nowenny przed Zesłaniem Ducha Świętego.
Te inicjatywy Kościoła rzymskiego nie znalazły kontynuacji u następ­
nych papieży. Pewne reminiscencje ekumeniczne znalazły się w encyklice
pap. Piusa X Editae saepe (1910) , poświęconej św. Karolowi Boromeuszowi.
Papież Benedykt XV w odpowiedzi na zaproszenie do udziału w konferencji
ekumenicznej „Wiara i ustrój Kościoła" w Uppsali (1918) przekazał przez
sekretarza stanu P. Gasparriego, iż z radością wita konferencję na temat
pokoju i chrześcijańskiego braterstwa, „ponieważ przygotowuje ona drogę
do tego, co Ewangelia wyraziła w słowach, że będzie jedna owczarnia i
jeden pasterz". Nie było wszakże mowy o delegacji rzymskiej do Uppsali.
Co więcej , dekret Świętego Oficjum z 4 VII 1919 r. zabronił katolikom
brania udziału w tego typu zjazdach bez zgody Stolicy Apostolskiej . W roku
1922 erygował w Rzymie Papieski Instytut Orientalny przy Uniwersytecie
Gregoriańskim, którego celem było podejmowanie studiów nad dziejami,
liturgią i teologią Kościołów wschodnich.
Papież Pius XI w aspekcie ekumenicznym zajął się nade wszystko prawo­
sławiem. Za jego zgodą powstało w 1925 r. opactwo benedyktyńskie, prze­
niesione w 1929 r. do Chevetogne w Belgii, gdzie liturgię celebruje się w
obrządku wschodnim i gdzie podjęto badania nad dziejami teologii i ducho­
wości Wschodu. Tu także redaguje się czasopismo „lrenikon" . Ten papież
w przemówieniu do kardynałów 24 III 1924 r. wypowiedział się za ekume­
nizmem wśród katolików, ale praktycznie przyjął postawę rezerwy wobec
protestantów. W encyklice Mortalium animos (6 I 1928) oświadczył , że tylko
wówczas katolicy przystąpią do ruchu ekumenicznego, kiedy ruch ekumeni­
czny będzie oznaczał powrót do źródeł wiary, Ewangelii i Tradycji. Toteż

151
pap. Pius XI nie przyjął zaproszenia ani do Sztokholmu (1925) , ani do Lo­
zanny (1927) ; w konferencjach tych wzięło udział 2 kapłanów katolickich z
Niemiec: ks. H. Hoffmann (t 1973) i ks. M. J. Metzger (t 1944) . Ten ostatni
w 1938 r. założył Bractwo Una Sancta, którego celem była modlitwa o zjed­
noczenie chrześcijan i organizowanie spotkań protestancka-katolickich.
We Francji na rzecz ekumenizmu działał P. Couturier (t 1953) , który
przejął od anglikanów praktykę celebracji „Oktawy modlitw o zjednoczenie
chrześcijan" (16-25 I) , rozpropagował j ą i duchowo pogłębił . W Belgii pod­
jęto w latach 1921-1926 ponownie rozmowy katolicy - anglikanie (lord Hali­
fax, ks. Portal, kard. D . Mercier) .
Po II wojnie światowej zaczęły powstawać stosunkowo liczne kręgi Una
Sancta, złożone z teologów i świeckich, katolików i protestantów, w celu
wspólnej modlitwy i dyskusji. Otrzymały one poparcie w instrukcji rzyms­
kiej De motione aecumenica (20 XII 1949) , która żądała od biskupów podję­
cia spotkań z niekatolikami, by przy tej okazji przekazywać informacje o
Kościele katolickim. Biskupi otrzymali w tym zakresie specjalne uprawnie­
nia na 3 lata. Rok wcześniej wydana, podobna, instrukcja była diametralnie
różna. Z inicjatywy abpa L. Jaegera z Paderborn (t 1975) i luterańskiego
bpa W. Stahlina z Oldenburga spotykali się od 1946 r. teologowie obydwóch
stron w celu przedyskutowania problemów dzielących oba wyznania. W
roku 1952 przy współudziale holenderskiego teologa Johannesa Willebran­
dsa utworzono Międzynarodową Konferencję dla Spraw Ekumenizmu. Pra­
ce tej konferencji poparł pap. Jan XXIII, erygując w 1960 r. Sekretariat
Jedności Chrześcijan, na czele którego stanął kard. A. Bea. Sekretariat ten
w 1962 r. otrzymał statut komisji soborowej . O zmianie atmosfery ekumeni­
cznej w Kościele katolickim świadczył fakt, że w konferencji Światowej
Rady Kościołów na Rodos w 1959 r. wzięło udział 5 teologów katolickich.
Sobór Watykański II stanowi niewątpliwie nową epokę w dziejach ru­
chu ekumenicznego. Już encyklika pap. Jana XXIII Ad Petri cathedram
(29 VI 1959) miała służyć przede wszystkim jedności chrześcijan. Reprezen- .
tanci Kościołów przedchalcedońskich, prawosławnych i protestanckich zo­
stali zaproszeni w roli obserwatorów na Sobór Watykański II. Brali oni
udział w publicznych posiedzeniach soboru i w zebraniach komisji soboro­
wych. Aspekt ekumeniczny widoczny jest w wielu dokumentach soboro­
wych. Odnosi się to nade wszystko do konstytucji dogmatycznej Lumen gen­
tium i Dei Verbum, a także do dekretu Orientalium Ecclesiarum i do dekretu
O ekumenizmie ( Unitatis redintegratio) . Dekret ten sprecyzował katolickie
zasady ekumenizmu, dał praktyczne wskazania na temat wprowadzania go
w życie. Specjalną uwagę poświęcił dekret ekumenizmowi z Kościołami
wschodnimi oraz Kościołem i wspólnotami protestanckimi. Sobór „wiedzio­
ny tęsknotą za przywróceniem jedności między wszystkimi uczniami Chry­
stusa, pragnął przedłożyć wszystkim katolikom środki, drogi i sposoby, za
pomocą których mogliby sami odpowiedzieć temu wezwaniu Bożemu w łas-

152
ce" (nr 1). Dekret został przyjęty z radością wśród chrześcijan nie złączo­
nych ze Stolicą Apostolską i określony „jako otwarcie nowych drzwi do
kontaktów ekumenicznych" (W. A. Visser't Hooft).
Duże znaczenie posiadał fakt pojednania między Kościołem rzymskim a
patriarchatem ekumenicznym w Konstantynopolu. Po wymianie listów mię­
dzy obiema stolicami pap. Paweł VI spotkał się w Jerozolimie z patr. eku­
menicznym Atenagorasem I (I 1964) i tu uzgodniono formalne zniesienie
ekskomuniki z 1054 r. , co zostało proklamowane na ostatnim, uroczystym
posiedzeniu Soboru Watykańskiego Il (7 XII 1965). Dalsze kroki pap. Paw­
ła VI na drodze ekumenicznej to liczne przemówienia w duchu ekumenicz­
nym oraz osobiste spotkania z głowami innych Kościołów w czasie pielgrzy­
mki do Konstantynopola (1967) i do Genewy, do Sekretariatu Światowej
Rady Kościołów (1969) . Dały one okazję do wspólnych deklaracji.
Sekretariat Jedności Chrześcijan otrzymał charakter stałej instytucji Sto­
licy Apostolskiej . On też opracował i opublikował za zgodą pap. Pawła VI
Dyrektorium ekumeniczne ( 1967, 1971) , które dało praktyczne wskazania
co do dialogu ekumenicznego. Tu też powstały Uwagi i wskazania dla dialo­
gu ekumenicznego (1970) i Współpraca ekumeniczna na poziomie regional­
nym, narodowym i lokalnym (1975). Odtąd, chociaż nie bez poważnych trud­
ności, rozwijała się prasa ekumeniczna również po zakończeniu Soboru Wa­
tykańskiego Il na wszystkich poziomach i na licznych odcinkach życia koś­
cielnego.
W roku 1965 Sekretariat Jedności Chrześcijan i Światowa Rada Kościo­
łów utworzyły Wspólną Grupę Roboczą w celu wypracowania zasad i meto­
dy dalszej współpracy. W roku 1968 Papieska Komisja „Iustitia et Pax" i
Światowa Rada Kościołów utworzyły wspólną Ekumeniczną Wspólnotę Pra­
cy dla Sprawiedliwości, Pokoju i Rozwoju dla wszystkich ludów i wyznań
celem podjęcia walki z głodem i wojną. Od roku 1968, kiedy odbyła się
sesja Światowej Rady Kościołów w Uppsali, 9 teologów katolickich jako
pełnych członków wzięło udział w 150-osobowej Komisji „Wiara i Urząd".
Komisja ta podjęła dyskusję nad katolickością i apostolskością oraz nad
wspólnym świadectwem i prozelityzmem (1970) .
W związku z ekumenicznymi spotkaniami papieża z przedstawiciela­
mi innych Kościołów chrześcijańskich nastąpiła promulgacja szeregu wspól­
nych deklaracji. Taką deklarację ogłosił pap. Paweł VI z prymasem angli­
kańskim M. Ramseyem (24 III 1966), z patr. ekumenicznym Atenagorasem I
(27 X 1967) , z katolikosem Ormian Wazgenem I (12 V 1970) , z patr. jakobi­
ckim Mar Ignacym Jakubem III (27 X 1971), z patr. koptyjskim Szenudą III
(10 V 1973) i z prymasem anglikańskim Donaldem Cogganem (29 IV 1977).
Kontynuował te spotkania i deklaracje pap. Jan Paweł Il: z patr. ekume­
nicznym Dimitriosem I (30 XI 1979, 7 XII 1987) , z prymasem anglikań­
skim Robertem Runcie (29 V 1982) , z patr. jakobickim Ignacym Zakka I
(23 VI 1984) . Treścią tych deklaracji było braterstwo, chęć dialogu ekume-

153
nicznego, wzajemne wyrzeczenie się prozelityzmu itp. O poważnych postę­
pach świadczą również wzajemne konsultacje między Światową Radą Koś­
ciołów a Kościołem katolickim (ostatnie 1990) i Kościołem anglikańskim
-

(1989) .
W dialogu ekumenicznym zasadniczą rolę odgrywają Międzynarodowe
Dwustronne Komisje. W roku 1967 utworzona została Międzynarodowa
Anglo-Rzymskokatolicka Komisja. Do roku 1981 odbyła ona 13 sesji, a w
1982 r. wydała raport końcowy na temat doktryny o Eucharystii, służebnego
kapłaństwa, autorytetu Kościoła. Druga z kolei Międzynarodowa Anglo­
-Rzymskokatolicka Komisja została utworzona przez pap. Jana Pawła II i
prymasa anglikańskiego R. Runcie i zajęła się problemem „zbawienie i
Kościół" .
W roku 1984 powstało Międzynarodowe Kolokwium Teologiczne między
baptystami a katolikami, które podjęło dyskusję na temat „Kościół i wspól­
nota Ducha" . W roku 1977 zaczął działać Misyjny Dialog Rzymskokatolic­
ko-Ewangelicki. Do roku 1986 odbył 3 sesje, a w 1986 r. ogłosił raport. W
roku 1967 powstała Komisja Studyjna Luterańsko-Rzymskokatolicka, ta
pierwsza reprezentowała Światową Federację Luteran. Po słynnym raporcie
maltańskim na temat „Ewangelia i Kościół" (1972) , do 1988 r. odbyło się 10
sesji poświęconych tematowi: Eucharystia (1978) , droga do wspólnoty
(1980) , wszyscy pod jednym Chrystusem (1980), kapłaństwo w Kościele
(1982) , Marcin Luter świadek Jezusa Chrystusa (1983) , modele i formy i
fazy braterstwa Kościołów luterańskich i katolickich (1985), nauka o Koście­
le (1988) . W roku 1966 powstała Komisja Kościelna Metodystów i Kościoła
rzymskokatolickiego. Komisja ta opracowała 4 raporty ze wspólnych spot­
kań i dyskusji na temat: chrześcijanin, rodzina, Eucharystia i kapłaństwo
(1971), wspólne świadectwo i zbawienie (1976) , różne zagadnienia (1981) i
koncepcja prymatu i podmiot nieomylności (1986) .
Dzięki zabiegom pap. Jana Pawła II i w wyniku jego podróży do Kon­
stantynopola i spotkania z patr. Dimitriosem I (1979) powstała Międzynaro­
dowa Komisj a Teologiczna Katolicko-Ortodoksyjna, utworzona przez Stoli­
cę Apostolską i 14 autokefalicznych Kościołów wschodnich. Komisja, mimo
poważnych trudności, odbywa prawie każdego roku spotkania robocze (Pat­
mos na Rodos 1980, Monachium - 1982, Kreta 1984, Bari - 1987, Wala­
- -

mo - 1988, Freising - 1990). Komisja opracowała raport na temat: tajemni­

ca Kościoła i Eucharystia w świetle Trójcy Przenajświętszej (1982) , wiara,
sakramenty i jedność Kościoła (1987) , sakrament kapłaństwa w strukturze
sakramentalnej Kościoła (1988) . W ostatnim roku z prac tej komisji wycofa­
ło się kilka Kościołów prawosławnych.
Z dalszych organizacji dialogowo-ekumenicznych należy wymienić Kon­
wersatorium Zielonoświątkowców i Rzymskokatolickie (założone w 1966) .
Konwersatorium to wydało 2 raporty na tematy: chrzest i inicjacja chrześci- ·

jańska (1976) oraz wiara i doświadczenie , Najśw. Maryja Panna, kapłaństwo

154
(1984) . Podobne konwersatorium powstało w 1966 r. między Kościołem re­
formowanym i rzymskokatolickim. Kościół reformowany reprezentuje Zjed­
noczona Rada i Światowe Zjednoczenie Kościołów Reformowanych. Do
roku 1977 odbyło się 6 wspólnych sesji.
Sobór Watykański II w deklaracji Nostra aetate (25 X 1965) podjął rów­
nież problem stosunku Kościoła katolickiego do religii niechrześcij ańskich.
W stosunku do mahometan „Kościół spogląda z szacunkiem" jako na „od­
dających cześć Jedynemu Bogu, żywemu i samoistnemu, miłosiernemu i
wszechmocnemu Stwórcy nieba i ziemi [ . ] , którzy Jezusowi, którego wpra­
. .

wdzie nie uznają za Boga, oddają część jako Prorokowi i czczą dziewiczą
Jego Matkę Maryję" (nr 3). W stosunku do Żydów deklaracja stwierdza, że
„ Święty Sobór pamięta o więzi, którą lud Nowego Testamentu zespolony
jest z plemieniem Abrahama" , uznaje też Kościół , „że początki jego wiary i
wybrania znajdują się [ . . . ] u patriarchów, Mojżesza i proroków" . Stąd de­
klaracja zalecała, „by nie przedstawiać Żydów jako odrzuconych przez
Boga" , oraz potępiła „wszelkie prześladowania" , „opłakuje akty nienawiści,
prześladowania i przejawy antysemityzmu" (nr 4) . Dnia 22 X 1974 r. przy
Stolicy Apostolskiej powstała subkomisja do stosunków religijnych z judaiz­
mem przy Sekretariacie Jedności Chrześcijan. Papież Jan Paweł II w homilii
wygłoszonej 7 VI 1979 r. w Oświęcimiu - „Golgocie naszych czasów'' ,
„przywołał na pamięć naród, którego synowie i córki miały ulec całkowitej
eksterminacji". W czasie swoich pielgrzymek apostolskich prawie wszędzie
spotyka się ze społecznością żydowską. Dnia 22 III 1982 r. spotkał się z
Ligą Antydyfamacyjną, a 14 II 1985 r. z Komitetem Żydów Amerykańskich.
Wreszcie 13 IV 1985 r. odwiedził osobiście synagogę żydowską w Rzymie,
wziął udział we wspólnej modlitwie i wygłosił przemówienie. W liście apo­
stolskim z okazji 50-lecia wybuchu II wojny światowej (27 VIII 1989) papież
stwierdził, że „Shoah" „pozostaje upomnieniem i zawstydzeniem dla ludzko­
ści". Dialog ten nie jest wolny od poważnych kontrowersji (Oświęcim, kard.
J. Glemp w Ameryce w 1991). Dialog ten winny cechować wzajemne zrozu­
mienie, pogłębiona znajomość chrześcijaństwa i dawanie wspólnego świa­
dectwa.
 Rozdział I I I

KOŚ CIÓŁ WŚRÓD NARODÓW GLOBU ZIEMSKIEGO

Kościół katolicki w XX w. stał się prawdziwie powszechny i dotarł z

dobrą Nowiną do Eskimosów w rejonach polarnych, a także do centrum
Azji, na wyspy Oceanii i w głąb Afryki. Na skutek I wojny światowej po­
wstały w centralnej Europie nowe państwa, a w Rosji Włodzimierz Lenin
zaczął budować pierwsze państwo realnego socjalizmu, któremu nadał cha­
rakter wojującego ateizmu. Próby przeniesienia podobnego ustroju do Hisz­
panii okazały się bezskuteczne. Obok totalitarnego systemu komunistyczne­
go w Rosji Sowieckiej antykościelny i prześladowczy był totalitaryzm naro­
dowosocjalistyczny w Niemczech i nieco łagodniejszy w praktyce wobec
chrześcijaństwa totalitaryzm faszystowski we Włoszech.
Wielkie postępy terytorialne i liczbowe Kościoła katolickiego zaznaczyły
się w Ameryce Północnej i Południowej , w czarnej Afryce, a także w Azji
dalekowschodniej , Oceanii i Australii. Jedynie akcja misyjna wśród naro­
dów muzułmańskich nie przyniosła prawie żadnych owoców. Trzeba jednak
zaznaczyć, że tak na kontynencie afrykańskim, j ak i azjatyckim postępy
chrześcijaństwa dokonywały się „w cieniu kolonializmu" .
Druga wojna światowa zmieniła „oblicze ziemi" . W Europie, Azji i Af­
ryce nastąpił zwycięski pochód realnego socjalizmu i na wielką skalę walka
z chrześcijaństwem, w którą zaangażowały się z całym arsenałem propagan­
dowo-administracyjnym poszczególne państwa komunistyczne. Ich ofiarą
były nade wszystko Kościoły unickie, które na rozkaz komunistycznych wo­
dzów musiały umrzeć; zeszły więc do katakumb, podobnie jak Kościół ła­
ciński. Szczytem tych absurdów wojującego ateizmu była proklamacja Al­
banii j ako pierwszego państwa ateistycznego na świecie (1973). W Afryce i
Azji Południowo-Wschodniej nastąpiła na wielką skalę dekolonizacja i pro­
klamowanie licznych niepodległych państw. Wzmogło to znacznie akcję
chrystianizacyjną tych kontynentów, którą dotąd w różnoraki sposób ograni­
czały władze kolonialne. W ślad za tymi procesami następowała stabilizacja
organizacji kościelnej , rozbudowa ośrodków kultury i caritas chrześcijań-

157
skiej . Nie obeszło się bez krwawych prześladowań (Zair) i narastającej kon­
kurencji islamu. Przed tymi narodami i państwami stanął problem auten­
tycznej inkulturacji i przełamania bariery nietolerancji ze strony islamu. W
Oceanii i Australii misje katolickie objęły wszystkie tereny. Wiek XX stał
się okresem wielkiego postępu dogłębnej chrystianizacji i rozbudowy struk­
tur Kościoła katolickiego.
W Ameryce Północnej po okresie niebywałych osiągnięć Kościoła kato­
lickiego w zakresie jakościowym i ilościowym czas po Soborze Watykań­
skim II przyniósł kryzys kontestacji, często konfrontacji i konfliktów w wal­
ce o „lżejsze chrześcijaństwo" w wymogach moralnych. Na tym tle staje
przed Kościołem katolickim Stanów Zjednoczonych i Kanady problem wier­
ności autentycznym wymaganiom moralnym Kościoła, która w licznych wy­
padkach prowadzi do krawędzi jedności z Kościołem powszechnym. W
Ameryce Łacińskiej po próbach ateizacji i walki z Kościołem, podjętej z
inspiracji masonerii (Meksyk, Gwatemala) czy też wprowadzenia totalitaryz­
mu komunistycznego (Kuba, Nikaragua) , nastąpił okres względnej stabiliza­
cji, częstych kryzysów gospodarczych, rozwoju wewnętrznego Kościołów
krajowych i niezwykle wzmożonej aktywności protestanckich sekt amery­
kańskich. Toteż na tle walki z nędzą i dyktaturą zrodziła się „teologia wy­
zwolenia" o silnych akcentach marksistowskich.
Tym problemom Kościoła powszechnego na całym globie ziemskim wy­
szedł naprzeciw Sobór Watykański II i zakreślił nowe formy jego obecności
w świecie współczesnym. Podjęte na wielką skalę pielgrzymki światowe pap.
Jana Pawła II i jego poprzednika stanowią prawdziwe misje i odnowę dla
poszczególnych Kościołów partykularnych. Zainaugurowane przez pap.
Jana Pawła II synody kontynentalne (1991, Europa) i liczne konferencje,
synody i spotkania teologów, duszpasterzy i biskupów podejmują trud reali­
zacji Soboru Watykańskiego II i „odnowienia oblicza ziemi" (Ps 103, 30) .

§ 296. Kościół w krajach romańskich Europy Zachodniej

1. Królestwo Włoskie. Traktaty laterańskie. Kościół w Republice Włoskiej

Pierwsza wojna światowa zażądała od Włoch wielkich ofiar; 532 tys. za­
bitych, 950 tys. rannych, w tym blisko 200 tys. kalek, a wydatki na wojnę
szacowano na 148 mld lirów, które pociągnęły ogromne zadłużenie. Ten
wkład wojenny Włoch sprawił , że były one jednym z 5 mocarstw, które
decydowały o obliczu Europy na kongresie pokojowym w Paryżu. Zostały
one powiększone o Trentino z portem w Trieście, Wybrzeże Dalmatyńskie i
Tyrol Południowy. Państwo włoskie stanowiło monarchię konstytucyjną pod

158
panowaniem króla Wiktora Emanuela III (1869-1947). W roku 1911 katolicy
stanowili 95 ,1 % ludności, ale aż 874 523 osoby (2,5%) nie wyznawały żad­
nej religii, a 654 404 osoby nie odpowiedziały na to pytanie. Najbardziej
obojętne religijnie były tereny regionu Livorno (18,4% ) , Reggio Emilia
(14,1 % ) , a w prowincji Emilia i Romania aż 9 ,63% osób wystąpiło z Kościo­
ła. Te też regiony były najbardziej zdechrystianizowane, a do nich dochodzi­
ła Toskania. Liczny episkopat włoski, początkowo neutralny, poparł przy­
stąpienie Włoch do wojny po stronie aliantów, podobnie jak zdecydowana
większość narodu włoskiego.
Papież Benedykt XV i jego sekretarz stanu kard. P. Gasparri w przeci­
wieństwie do pap. Piusa X zgodzili się na utworzenie partii katolickiej
(22 XI 1918) , którą zorganizował ks. Luigi Sturzo (t 1959) . Odrzucała ona
zasadę wszechwładzy państwa, broniła praw rodziny i Kościoła, podkreślała
wolność religijną, swobodę katolickiego nauczania, prawa autonomiczne
gmin i kobiet w wyborach. Opowiadała się zdecydowanie za własnością pry­
watną i przyjęła nazwę Partito Popolare ltaliana. Ponieważ większość człon­
ków partii rekrutowała się ze wsi, program jej przewidywał reformę rolną.
Nowością jej była niezależność od hierarchii kościelnej . W pierwszych wy­
borach (1919) zdobyła 100 mandatów (socjaliści - 156) .
Współpraca katolików z władzami państwowymi i ich udział w wojnie
był znakiem kończącej się opozycji Kościoła wobec władz włoskich, co po­
twierdziło zniesienie „non expedit", utworzenie partii katolickiej (1919) oraz
założenie Włoskiej Konfederacji Robotniczej o chrześcijańskim charakte­
rze. Tak odżyły Opera dei Congressi rozwiązane przez pap. Piusa X.
W roku 1920 kryzys gospodarczy wstrząsnął głęboko Włochami, co
wzmogło wpływy partii faszystowskiej , założonej przez Benito Mussoliniego
(1921 r. - 35 mandatów, 150 tys. członków partii) . W roku 1922 katolicka
partia Popolare podjęła próbę współpracy z partią faszystowską, ale została
odrzucona przez Mussoliniego. Dnia 28 X 1922 r. Mussolini na drodze poza­
parlamentarnej osiągnął władzę dyktatorską we Włoszech. W roku 1923 Po­
polare zostali usunięci z gabinetu rządowego, a stosunkowo nieliczni kato­
liccy działacze polityczni, przeciwstawiający się faszystowskim rządom, łącz­
nie z ks. Sturzo, musieli opuścić Włochy. Katolicy w zasadzie podzielili się
na dwie grupy; część pozostając we Włoszech, przystąpiła do tajnego zwal­
czania dyktatury. Dotyczyło to kręgu G. Matteottiego (t 1924) , A. De Gas­
periego i I. Giordaniego w Rzymie , którzy działając w szeregach Akcji Ka­
tolickiej , mogli przetrwać dla przyszłości. Sam dyktator wiedział, że utrwa­
lenie jego władzy nie może się odbyć bez porozumienia z Kościołem.
Papież Pius XI był przeciwnikiem współpracy katolickiej partii Popolare
z socjalistami. Prasa katolicka nawoływała do posłuszeństwa nowym rzą­
dom, a papież w encyklice Ubi arcano Dei (1922) mówił , że „Włochy nigdy
nie potrzebowały i nie potrzebują się bać Stolicy Apostolskiej . Myślę o po­
koju, a nie o konflikcie, o pokoju sprawiedliwym. Dążeniem moim jest re-

159
stauracja Królestwa Bożego przez uspokojenie Włoch i świata" . Dwa lata
później Sekretariat Stanu (23 IX 1924) polecił biskupom, by wstrzymali du­
chowieństwo od działalności politycznej i współpracy z prasą partyjną. Zre­
sztą walka z socjalizmem, wpływami masonerii i liberalizmu była w oczach
katolickiej publiczności głównym zadaniem. Polityczne morderstwa posła G.
Matteottiego i proboszcza G. Minzoniego w Argenta w Romanii wstrząsnęły
wprawdzie społeczeństwem, ale masy katolickie pozostały nadal przy fa­
szyzmie.
Było więcej niż dziwne, że kiedy Mussolini wyrzucił partię katolicką z
parlamentu włoskiego i jego gabinetu rządowego (1923), to hierarchia koś­
cielna - mając na uwadze szereg koncesji na rzecz Kościoła ze strony faszy­
stów - została przezeń pozyskana. Tak władze faszystowskie wypowiedziały
się za szkołą wyznaniową i przywróceniem religii. W roku jubileuszowym
1925 do Rzymu ściągnęły miliony pielgrzymów z całego świata. Rząd Mus­
soliniego przyszedł Kościołowi z poważną pomocą, a prokościelna działal­
ność ministra oświaty Pietro Pedele (1925-1928) przyczyniła się do poprawy
stosunków między państwem a Kościołem.
Od października 1926 r. rozpoczęły się wstępne rozmowy obydwu stron
- początkowo tajne - które prowadził ze strony rządu prof. Francesco Baro­
ne, a ze strony Stolicy Apostolskiej Francesco Pacelli, brat późniejszego
pap. Piusa XII. W listopadzie 1928 r. rozmowy weszły w ostatnie stadium i
3 XI tekst umowy był gotowy. Umowę podpisano 1 1 II 1929 r. w papieskim
pałacu na Lateranie, ze strony Włoch - B. Mussolini, ze strony Watykanu
zaś - kard. P. Gasparri. Umowa obejmuje traktat z 4 załącznikami i konkor­
dat. Traktat laterański postanawiał, że po pierwsze - Włochy uznają „i na
nowo potwierdzają zasadę [ „ . ) , zgodnie z którą religia katolicka, apostolska
i rzymska jest jedyną religią państwową" ; po drugie - tworzy się suwerenne
„Miasto Watykańskie" (Citta del Vaticano) i określa się jego stosunek do
państwa włoskiego. Stolica Apostolska uzykała pełną władzę suwerenną nad
Watykanem, czterema bazylikami patriarchalnymi w Rzymie i nad willą pa­
pieską w Castel Gandolfo (łącznie 44 ha) .
Dalsze artykuły traktatu omawiały sprawy techniczne, związane z jego
realizacją, a w 8. artykule stwierdzono, że „Włochy uznają osobę papieża
za świętą i nienaruszalną" , stąd każdy atak na papieża będzie karany na
terenie Włoch jako atak na osobę króla zgodnie z prawem międzynarodo­
wym i suwerennym Włoch. Stolicy Apostolskiej podlegają wszystkie osoby
mające stałe zamieszkanie w granicach „Miasta Watykańskiego". Królestwo
Włoch uznało czynne i bierne prawo Stolicy Apostolskiej do posiadania kor­
pusu dyplomatycznego obcych państw zgodnie z zasadami prawa międzyna­
rodowego. Wszyscy przedstawiciele obcych państw, akredytowani przy Stoli­
cy Apostolskiej , mieli korzystać ze wszystkich uprawnień i immunitetów na
terenie Włoch zgodnie z prawem międzynarodowym. Kolejne artykuły umo­
wy dotyczyły zwolnień od podatków, przywilejów gospodarczych i honoro-

160
wych, pełnej swobody konklawe, sądownictwa oraz neutralności i nienaru­
szalności „Miasta Watykańskiego" . „Kwestię rzymską" Stolica Apostolska
uznała za ostatecznie i nieodwołalnie załatwioną, uznała Królestwo Włoch
ze stolicą w Rzymie. Do traktatu doszedł specjalny układ finansowy.
Tego samego dnia obydwie strony podpisały konkordat, regulujący sto­
sunki kościelne we Włoszech. Zapewniał on „charakter sakralny Rzymu" , a
Kościołowi pełną swobodę wykonywania władzy duchowej . Biskupi i ducho­
wieństwo mieli pełną swobodę kontaktów ze Stolicą Apostolską i publikacji
prasowych. Klerycy zostali zwolnieni od służby wojskowej (z wyjątkiem po­
wszechnej mobilizacji) . Pełnienie funkcji i urzędów świeckich przez duchow­
nych miało mieć miejsce za uprzednią zgodą władz kościelnych. Kon­
kordat postanawiał , że zostaną powołane odpowiednie komisje do rozgrani­
czenia i redukcji diecezji i parafii. Nominacje na stolice biskupie miały nale­
żeć do papieża, państwu przysługiwało prawo weta co do kandydatów. Po­
dobnie miano obsadzać probostwa. Zawieranie małżeństw pozostawiono w
gestii Kościoła, do państwa należały cywilne skutki małżeństwa. Konkordat
znosił „placetum regium" i patronat państwowy, Kościół zrezygnował ze
swoich majątków zajętych przez państwo. Osobowość prawną uzyskiwał
sam Kościół i jego instytucje. We wszystkich szkołach podstawowych i śred­
nich wprowadzono obowiązkowe nauczanie religii. Wszystkie uczelnie
kształcące duchownych podlegały wyłącznie Stolicy Apostolskiej . W drodze
pewnego ekwiwalentu za poniesione straty rząd włoski przekazał Stolicy
Apostolskiej 750 mln lirów w gotówce i 1 mln w formie 5% pożyczki. Stolica
Apostolska ponowiła zakaz przynależności duchowieństwa do partii poli­
tycznych.
W marcu 1929 r. przeprowadzono we Włoszech referendum narodowe,
w którym 9 mln obywateli opowiedziało się za faszystowskim ustrojem, a
135 tys. przeciwko. Dnia 6 VI nastąpiła ratyfikacja układów i konkordatu.
Podjęta dyskusja na temat traktatów podzieliła obydwie strony. Dyktator
podkreślał faszystowski charakter państwa włoskiego (13 V 1929) , a pap.
Pius XI w liście - ujętym w bardzo ostrej formie - do kard. P. Gasparriego
(30 V) stwierdził , że Kościół „ma absolutną wyższość", faktycznie i z konie­
czności. Dyskusja w 1931 r. przerodziła się w otwartą walkę na tle Akcji
Katolickiej , zorganizowanej we Włoszech jeszcze w 1922 r. Władze faszysto­
wskie zaczęły ograniczać jej działalność, a nawet j ą rozwiązywać. Papież
wystąpił w jej obronie w formie bardzo ostrej encykliki Non abbiamo bi­
sogno (29 VI 1931). Uprzedził władze włoskie, że „po dłuższym namyśle bę­
dzie musiał potępić faszyzm". Encyklika rzeczywiście potępiła go jako „pogań­
skie ubóstwianie państwa" . Zawarta 2 IX ugoda głosiła, że Akcja Katolicka
może istnieć nadal j ako organizacja religijna, a jej kierownikami mogą być
nadal Popolari, zwalczani przez faszystów. Traktaty i konkordat „zmniejszy­
ły wśród katolików niechęć do faszyzmu" i w latach wielkiego kryzysu gos-

Il - Historia Kościoła cz. 8 161

podarczego ułatwiły temu reżymowi przetrwanie, łagodząc ostre ostrze opo­
zycji" (M. Żywczyński) .
Po kryzysie w 1931 r. nastąpił znów spokój , a większość biskupów zajęła
wobec faszyzmu przyjazną postawę. Tylko nieliczni przyjęli postawę nie­
przejednaną (bp Caggia z Brescii, bp Elia Dalla Costa z Padwy, kard. A.
Mistrangelo z Florencji, bp Endrici z Trydentu) , żaden jednak nie opowie­
dział się publicznie za faszyzmem. Do zerwania między władzami faszystow­
skimi a Kościołem doszło w 1938 r. , kiedy to duce Mussolini opowiedział
się „w złagodzonej formie" za eksterminacją Żydów poprzez rasowe prawo­
dawstwo małżeńskie, przeciwne konkordatowi. Do dalszego oziębienia sto­
sunków doszło w następstwie przystąpienia Włoch do Il wojny światowej
po stronie hitlerowskich Niemiec (10 VI 1940) , czemu bezskutecznie starał
się zapobiec pap. Pius XII. W ostatniej fazie II wojny światowej masy kato­
lickie zaczęły się dystansować od faszyzmu, a mniejszość zaczęła go zwalczać
z bronią w ręku i założyła partię katolicką Demokracja Chrześcijańska. Ko­
niec wojny przyniósł ożywienie życia religijnego we Włoszech i obronę kato­
lickiego charakteru państwa przed ateistycznym komunizmem i laicyzacją,
propagowaną przez ośrodki masońskie. Demokracja Chrześcijańska, której
przewodniczył wybitny polityk katolicki Alcide De Gasperi (1881-1954),
przejęła rządy w kraju.
Plebiscyt narodowy przeprowadzony w 1946 r. proklamował we Wło­
szech republikę, która potwierdziła moc obowiązuj ącą traktatu i konkordatu
z 1929 r. Kościół przystąpił z nową energią do działania na płaszczyźnie
religijnej i społecznej . W roku 1945 założono Związek Chrześcijańskich Ro­
botników (ACLI) o celach społeczno-religijnych; dawał on formację zawo­
dową i polityczną. W roku 1948 założono związki zawodowe o charakterze
chrześcijańskim. W roku 1946 przeprowadzono reorganizację Akcji Katolic­
kiej , w wyniku czego nastąpił jej wielki rozwój ; w 1954 r. należało do niej
285 453 mężczyzn, 597 394 kobiet i 556 752 młodzieży - łącznie 1 439 599
członków (1946 r. 884 992) . Szeregi te w następnych latach wciąż wzrastały
-

(1957 r. - 306 297 mężczyzn, 628 303 kobiety, 582 339 młodzieży męskiej i
1 236 481 młodzieży żeńskiej) . Chrześcij ański Związek Robotników liczył w
1957 r. ok. 1 mln członków. Równocześnie właśnie we Włoszech działała
najsilniejsza w Europie Zachodniej partia komunistyczna. W roku 1958 li­
czyła ona 2,5 mln członków, w tym 500 tys. młodzieży (na 49 mln ludności,
140 miejsc w parlamencie) .
W roku 1952 powstała Konferencja Episkopatu Włoskiego, która zaczę­
ła kierować sprawami Kościoła w całych Włoszech. W duszpasterstwie para­
fialnym zwrócono uwagę na kult Najśw. Sakramentu, życie sakramentalne,
kult Najśw. Maryi Panny i religijny szacunek dla osoby papieża. Ożywiły
się pielgrzymki do Rzymu, Loreto i Pompei, a także do Syrakuz na Sycylii,
a nadto do San Giovanni Rotondo , do stygmatyzowanego kapucyna Ojca

162
Pio (t 1968) . Ojciec Riccardo Lombardo rozwinął apostolat Krucjaty Do­
brej Woli i Centrum Lepszego Świata.
Dużą uwagę zwrócono na akcję misyjną zamorską i wśród emigrantów
włoskich. W roku 1960 pracowało na tym odcinku 6 929 duchownych, w
tym 4 724 kapłanów, a nadto 3 175 sióstr. W roku 1962 powstało w Weronie
seminarium , które przygotowywało księży do pracy pasterskiej w Ameryce
Łacińskiej . Szczególną troską otoczono katechezę, a działalność tę koordy­
nowało Centrum Działalności Katechetycznej . Do pracy katechetycznej , du­
szpasterskiej i społeczno-kulturalnej włączyły się liczne zakony i zgromadze­
nia. To dzięki licznym powołaniom ich liczba wzrosła niepomiernie . W roku
1957 na terenie Włoch pracowało 158 zakonów i zgromadzeń męskich oraz
247 żeńskich. W roku 1960 liczono we Włoszech 44 206 kapłanów diecezjal­
nych (8 853 alumnów) , 18 468 zakonnych, 26 096 zakonników i 138 753
siostry zakonne.
Wzrost kulturalny o inspiracji chrześcijańskiej był widoczny. Odnowę
teologii podjął S. Garofalo w zakresie nauk biblijnych, ale dopiero po
1960 r. uformowały się silniejsze ośrodki teologiczne w Turynie (M. Pelle­
grino) , Mediolanie (C. Colombo) , w Brescii z głośnym wydawnictwem
„Morcelliana" (G. Bevilacqua) . W Bolonii i Rzymie powstało Centrum Do­
kumentacyjne Nauk Religijnych. Rozwinęła się również prasa katolicka; w
1959 r. prasa ta obejmowała 693 tytuły, w tym 252 dzienniki. Patronowała
im Międzynarodowa Agencja „Fides" . Stosunkowo licznie wydawano perio­
dyki naukowe z zakresu dyscyplin teologicznych i filozoficznych oraz socjo­
logicznych. Przodowała niewątpliwie jezuicka „La Civilta Cattolica".
Od roku 1921 działał w Mediolanie Katolicki Uniwersytet, dzieło kon­
wertyty franciszkanina Agostino Gemelli (t 1959) przy współpracy Armidy
Barelli (t 1952) i Giorgio Vecchio . Uniwersytet stał się niebawem promie­
niującym centrum kultury chrześcijańskiej na całe Włochy. W roku 1959
pracowało tu 410 profesorów i studiowało 1 1 662 studentów. W roku 1969
założono tu wydział religioznawczy. W roku 1940 powstała Papieska Akade­
mia Salezjańska w Turynie z 4 wydziałami. W roku 1957 w całych Włoszech
działały 1 1 483 szkoły katolickie, podstawowe i średnie, do których uczęsz­
czało 2 134 903 uczniów.
Po roku 1960 społeczeństwo i katolicyzm włoski przeszły wielkie zmiany
na skutek gwałtownej industrializacji i reform posoborowych w Kościele.
Masy ludzkie przeniosły się z ubogich Włoch południowych do uprzemysło­
wionych północnych. I we Włoszech dały się odczuć kryzysy posoborowe.
Uzewnętrzniły się one w wielkiej liczbie sekularyzowanych księży, zakonni­
ków i zakonnic oraz w gwałtownym spadku powołań kapłańskich i zakon­
nych. Liczba seminarzystów spadła z 9 361 (1967) do 5 230 (1980) i 6 275
(1990) . Spadła również liczba kapłanów diecezjalnych (1966 r. - 44 240,
1980 r. 41 212, 1990 r. 39 137) i zakonnych (1966 r. 21 667, 1980 r.
- - - -

20 672, 1990 r. 20 691). Największy kryzys dotknął powołania do zakonów

-

163
żeńskich (1966 r. - 164 272 siostry, 1980 r. 144 107, 1990 r. 133 128) .
- -

Tymczasem liczba parafii po przejściowym wzroście z 26 222 (1966) do

28 383 (1980) spadła do 25 864 (1990) , podczas gdy ludność katolicka wzro­
sła z 52 052 OOO (1966) do 56 258 OOO (1990) . Przeciętnie tedy na 1 parafię
przypadało 1 938 katolików (1966) , a w 1990 r. 2 175 katolików.
-

Kryzys dotknął również organizacje katolickie, bazujące często na kon­

serwatywnych programach. Ustąpienie z nich w 1952 r. Carlo Carretto , a
następnie Marco Rossiego (1954) było sygnałem rozpoczynającego się kry­
zysu. Po roku 1968 zakres ich oddziaływania zaczął się kurczyć, a na polu
społeczno-politycznym ponownie zaczęli zyskiwać komuniści. Przeprowa­
dzone po 1970 r. referendum narodowe w 59 ,26% opowiedziało się za wpro­
wadzeniem rozwodów cywilnych. Pomimo zaangażowania się pap. Jana Pa­
wła II w akcję antyaborcyjną, referendum narodowe w dniach 17-18 V 1981 r.
wypowiedziało się w 67 ,9% za legalizacją aborcji; w 1980 r. przeprowadzo­
no tu 800 tys. zabiegów. Dnia 14 I 1985 r. Konferencja Episkopatu Włoskie­
go podała do wiadomości, że na każdy 1 tys. poczęć aż 405 (40,5%) podlega
aborcji. Na tle swoiście pojętych reform soborowych doszło do użycia kar
kościelnych wobec wspólnoty San Ansano w Sienie, skupionej wokół wizjo­
nera Pierina Babbiniego (1983) . Do zjawisk kryzysowych należy też spadek
uczestnictwa w niedzielnej mszy św. (w 1984 r. uczestnictwo to wynosiło
zaledwie 20% , a większych miastach było jeszcze niższe) , a także rozwój
sekt religijnych (1989 r. 300 tys. Świadków Jehowy) .
-

Ale Kościół włoski wykazał również nową i promieniującą poza jego

granice żywotność. W roku 1976 odbyła się wielka konferencja włoskich
katolików, w której wzięło udział 30 biskupów i 1 tys. katolików świeckich.
Konferencja wypowiedziała się za opcją „Kościoła ubogich" , podkreśliła
różnicę między Demokracją Chrześcijańską a Kościołem katolickim i zdecy­
dowała, że Kościół winien w pełni uczestniczyć w ewolucji społeczeństwa
ku modelowi liberalno-mieszczańskiemu. W roku 1976 państwo i Kościół
podjęły pracę nad nowym konkordatem, a 18 11 1984 r. obie strony podpisa­
ły go; zredagowany został w 19 artykułach. Religia katolicka utraciła rangę
religii państwowej , a Rzym określono jako „miasto o specjalnym znaczeniu
dla katolików" . Nauka religii w szkołach jest dobrowolna. Państwo zagwa­
rantowało prawa Kościołowi w działalności pastoralnej , uznano niedzielę za
dzień święty, istnienie instytucji i szkół kościelnych, księży i zakonników
zwolniono od służby wojskowej . Pomoc finansowa państwa dla osób i insty­
tucji kościelnych ma się zakończyć w 1990 r.
Do pozytywnych przejawów życia religijnego we Włoszech należy refor­
ma liturgii, wokół której duże zasługi zdobył kard. G. Lercaro z Florencji
(t 1976), oraz rozwój katolickich ruchów religijnych. Do czołowych należy
ruch Communione e Liberazione, któremu przewodzi (od 1969) ks. Giussani.
Ten ruch, początkowo młodzieżowy, później objął wszystkie warstwy społe­
czeństwa i szybko rozprzestrzenił się poza granice Włoch. W roku 1992 li-

164
czył ponad 500 tys. członków w ok. 40 krajach. Dąży do odnowy życia
chrześcijańskiego wśród młodzieży szkół średnich, uniwersytetów oraz in­
nych grup zawodowych. Łączy z formacją duchową różne formy aktywności
społecznej i kulturalnej . Podobny charakter ma ruch Fokolarynów (Movi­
mento dei Focolari) . Jego inicjatorką jest Chiara Lubich (ur. 1920), a ruch
powstał w 1943 r. w Trydencie. Zatwierdzony został przez władze kościelne
w 1962 r. pod nazwą Opera di Maria (Dzieło Maryi) . I ten ruch także przy­
jął się poza Włochami, a w 1990 r. liczył ok. 1 ,2 mln członków. Inne katoli­
ckie ruchy religijne to neokatechumenat, nowa Akcja Katolicka, a także Od­
nowa w Duchu Świętym. Na wzmożenie duszpasterstwa i religijności we
Włoszech niewątpliwie wielki wpływ mają liczne pielgrzymki pap. Jana Paw­
ła II po sanktuariach i diecezjach włoskich, a także postępująca od czasów
pap. Pawła VI redukcja małych diecezji włoskich.
W roku 1990 Kościół katolicki we Włoszech obejmował 58 metropolii i
archidiecezji, 158 diecezji, 9 dalszych okręgów kościelnych, 472 arcybisku­
pów i biskupów, 32 kardynałów, 25 834 parafii, 59 828 kapłanów (39 137
diecezjalnych i 20 690 zakonnych) , 6 275 alumnów, 5 318 braci i 133 128
sióstr zakonnych, 56 258 OOO katolików (97,9%) na 57 440 OOO mieszkańców.
Przeciętnie na 1 parafię przypadało 2 178 wiernych, a na 1 kapłana 940
wiernych.

2. Kościół katolicki we Francji

Po zerwaniu konkordatu (1904) , wprowadzeniu konstytucyjnego rozdzia­

łu Kościoła od państwa (1905) , ostrej polityce antykościelnej , a także po
poważnym kryzysie modernistycznym zmiana klimatu wobec Kościoła kato­
lickiego nastąpiła we Francji podczas I wojny światowej . Udział w niej wzię­
ło 25 tys. księży wcielonych do armii francuskiej (4 618 księży żołnierzy
zginęło) . Ze względu na palące potrzeby w czasie wojny siostry zakonne
zaczęły wracać do pracy w szpitalach. W roku 1915 Francja i Stolica Apo­
stolska podjęły kontakty, a 7 V 1919 r. episkopat francuski wydał list pa­
sterski o odrodzeniu Francji po wojnie światowej , w którym podjął sprawę
pojednania między Kościołem a państwem. W roku 1920 pap. Benedykt XV
kanonizował bohaterkę narodową Francji, św. Joannę d'Arc, i św. Małgo­
rzatę Marię Alacoque, a rząd francuski wysłał swego przedstawiciela na te
uroczystości do Rzymu. Potrzeba obsady stolic biskupich w przyłączonej
ponownie do Francji Alzacji i Lotaryngii doprowadziła 17 V 1921 r. do
nawiązania stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską. Prawodawst­
wo antykościelne pozostało nadal w mocy, ale nie było stosowane w życiu.
W roku 1922 uregulowano sprawy obsady parafii, a pap. Pius XI w encyklice
Maximum gravissimumque (18 I 1924) zgodził się na diecezjalne związki
religijne dla zarządu majątkiem kościelnym pod przewodnictwem biskupa.

165
Przyłączył się do tego cały episkopat (6 II) . W roku 1926 papież zagwaran­
tował prawo honorowe Francji w liturgii na Bliskim Wschodzie, a parlament
francuski zgodził się na ponowne otwarcie klasztorów, do których powrócili
zakonnicy (1929) .
Pogłębieniu życia religijnego we Francji służyły pielgrzymki do Lourdes
i niezwykły rozwój kultu św. Teresy z Lisieux. Rechrystianizacją objęto
szczególnie mieszczaństwo i młodzież akademicką, zorganizowaną od 1922 r.
w lokalną, a od 1929 r. w ogólnonarodową Federation Frarn;aise des Etu­
dients Catholiques. Wśród robotników działała Confederation Frarn;aise des
Travailleurs Chretienns (1919) . Zawiązany w czasie wojny światowej alians
między nacjonalizmem francuskim a katolicyzmem znalazł ujście w ruchu
Action Frarn;aise, założonym jeszcze w 1892 r. i potępionym przez pap.
Piusa XI (29 XII 1926) .
W roku 1927 ks. Lhand opublikował książkę pt. Le Christ dans la hanlieu,
która wykazywała, że masy robotnicze Paryża są całkowicie zdechrystianizo­
wane. Sytuacji tej nie zmieniła rozbudowa kościołów parafialnych na przed­
mieściach Paryża przez kard. J. Verdiera ani apostolat wśród robotników,
prowadzony przez ks. Guerina, i Jeunesse Ouviere (1927). Apostolat JOC
poparty przez episkopat objął wszystkie większe miasta Francji. W roku
1938 JOC liczył ok. 500 tys. członków. W roku 1929 powstał JAC (Jeunesse
Agricole Catholique) , a w 1932 r. JMC (Jeunesse Maritime Catholique) , w
1936 r. zaś JIC (Jeunesse Independente Catholique) . Takich organizacji sta­
nowych w ramach Akcji Katolickiej powstało więcej , a wszystkie były zo­
rientowane na apostolat w społeczeństwie francuskim. W roku 1954 utwo­
rzono Ligue Ouvriere Chretienne, która pod-G_zas II wojny światowej prze­
kształciła się w Mouvement Populaire FamilieS: W roku 1935 ks. Couturier
rozpoczął apostolstwo poprzez Tygodnie Powszechnej Modlitwy. Szerzyło
się również apostolstwo rodzin chrześcijańskich; w 1938 r. liczyło ono 1 061
ośrodków. Rozbudowie uległo szkolnictwo katolickie; w 1938 r. liczono
1 ,4 tys. gimnazjów katolickich i 230 607 uczniów.
W czasie II wojny światowej tysiące księży i seminarzystów powołano
ponownie do wojska, a klęska 1940 r. była przedstawiana przez kaznodzie­
jów jako kara Boża za ateizm narodowy. Rząd gen. Petaina zezwolił w 1941 r.
na naukę religii w państwowych liceach i gimnazj ach, a w 1942 r. zniósł
zakaz nauczania w szkołach przez zakonników i uznał formalnie istnienie
zakonów we Francji. Do sporów między rządem Vichy a episkopatem dosz­
ło na tle polityki wychowawczej młodzieży, oficjalnego antysemityzmu i Ser­
vice du Ravaeil Obligatoire, przygotowuj ącej młodych robotników francus­
kich do pracy w Rzeszy Niemieckiej . Ożywieniu religijnemu służyła pere­
grynacja statuy Najśw. Maryi Panny z Boulogne (1943-1946) , upowszechnie­
nie wśród szerokich mas modlitwy różańcowej i poświęcenia się Niepoka­
lanemu Sercu Maryi. W celu uaktywnienia apostolatu wśród robotników
ks. H. Godin utworzył w 1941 r. Mission de France, a w 1942 r. w Lisieux

166
specjalne seminarium duchowne dla tej misji. W roku 1943 kard. E. C.
Suhard przekształcił Mission de France w Mission de Paris, a ks. Epagneul
założył Stowarzyszenie Kapłanów Misjonarzy dla Wsi. W tym też roku po­
wstało Centrum Duszpasterstwa Liturgicznego.
W roku 1944 po wyzwoleniu Francji rządy przejął gen. Ch. de Gaulle,
który podjął akcję oczyszczania szeregów episkopatu francuskiego z kolabo­
rantów z rządem gen. Petaina. Na jego żądanie pap. Pius XII odwołał z
Paryża nuncjusza Valerio Valeriego, a dzięki pośrednictwu nowego nuncju­
sza A. G. Roncallego z zajmowanych stolic biskupich ustąpiło tylko 3 bis­
kupów. W roku 1951 zebrała się pierwsza Konferencja Episkopatu Fran­
cuskiego i odtąd konferencje te odbywały się systematycznie , kierowane
przez stały sekretariat. W życiu publicznym dało się zauważyć nowe zja­
wisko, że członkowie rządu prowizorycznego i IV Republiki (od 1946) w
ślad za gen. de Gaulle opowiadali się za katolicyzmem, w następstwie czego
tylko kilkoma głosami przyjęto ustawę (13 X 1946) , że republika jest pań­
stwem laickim i nie zezwolono na wolność religijnego wychowania. Mimo
takiej postawy parlament francuski podjął walkę o szkołę wyznaniową. Dnia
13 II 1946 r. oświadczył , że jest zdecydowany zapewnić wszelkimi środkami
istnienie szkoły wyznaniowej . W następstwie akcji episkopatu w 1948 r. 2
dekrety państwowe gwarantowały lokalną pomoc finansową dla szkół wy­
znaniowych i mimo protestów lewicy - po ponownym wystąpieniu publicz­
nym episkopatu w 1949 r . w tej sprawie - rozporządzenie państwowe z
28 IX 1951 r. (Loi Berenge) przyznało pomoc finansową elementarnym
szkołom wyznaniowym.
Po powrocie do rządów gen. de Gaulle'a państwo stworzyło dla szkół
wyznaniowych możliwość wyboru: pełną integrację ze szkołami państwowy­
mi, pełną wolność w dotychczasowym zakresie, podpisanie umowy z pań­
stwem, mocą której państwo będzie mianowało nauczycieli szkół katolickich
i je finansowało, szkoły zaś przejdą pod państwowy plan nauczania lub też
podpiszą umowę partykularną, mocą której państwo będzie płaciło pensje
nauczycielom, a oni będą poddani kontroli państwowej w następstwie usta­
wy omawianej ; do 1966 r. umowy z państwem podpisało 1 1 ,7 tys. szkół
katolickich, a 54 tys. nauczycieli gimnazjalnych w tychże szkołach otrzymało
pensje państwowe.
Głęboka odnowa katolicyzmu francuskiego w XX stuleciu ubogaciła Ko­
ściół szeregiem wspaniałych encyklopedii - słowników, serii wydawniczych i
czasopism o światowym rozgłosie w zakresie teologii, prawa kanonicznego,
archeologii i liturgii, ascetyki, geografii i historii Kościoła, teologii funda­
mentalnej , socjologii itd. Dwa czasopisma o zasięgu światowym tj . „Les
Etudes" i „Le Vie Intellectuelle" , spowodowały pewne trudności na terenie
teologii, przed którymi przestrzegała encyklika pap. Piusa XII Humani ge­
neris (1950) .

167
 Praca nad rechrystianizacją środowiska robotniczego podjęta przez ks.
H. Godina w 1941 r. została wznowiona po II wojnie światowej . Jego dzieło
Francja krajem misyjnym (1950), jak też praca ks. F. Boularda Problemy misyj­
ne francuskiej wsi (1945) posłużyły do zmodernizowania Misji Francuskiej ,
założonej w 1943 r. Otrzymała ona prowizoryczny statut, zatwierdzony
przez Stolicę Apostolską (1949) , a konstytucja apostolska pap. Piusa XII z
15 VIII 1954. r. nadała jej statut niezależnej prałatury. W roku 1955 prała­
turze tej podlegało 181 księży. Z inicjatywy kard. Suharda powstała spec­
jalna grupa „księży robotników" , którzy mieli apostołować przez pracę w
środowiskach robotniczych; w 1946 r. było ich 6, a w 1951 r. 90. Papież
-

Pius XII zabronił dalszej rekrutacji tego typu księży (1951 ), a w 1953 r.
polecił wycofać ich z pracy. Do 1956 r. poleceniu papieskiemu poddało się
40 księży, większość odmówiła posłuszeństwa. Ostatecznie 3 VII 1959 r. na
polecenie pap. Jana XXII! kard. Feltin z Paryża nakazał zakończyć ekspery­
ment z „księżmi robotnikami" . Nie brakowało też innych prób rozwiązań
problemu zdechrystianizowanych mas robotniczych. Między innymi w Lyo­
nie ks. Ancel zorganizował Fratres du Prado, który podjęli fizyczną pracę,
żyjąc we wspólnocie (1955 r. - 514 księży). Od okresu międzywojennego
rozwijała się we Francji Akcja Katolicka i chrześcijańskie związki zawodo­
we. O żywotności Kościoła we Francji po II wojnie światowej świadczą licz­
ne powołania kapłańskie i zakonne. W roku 1946 pracowało w duszpaster­
stwie 28 777 księży, a w szkolnictwie 7 106. Wzrosła liczba wiernych uczęsz­
czających na niedzielną mszę św. i przystępujących do sakramentów wielka­
nocnych (45 % ) .
Ożywieniu duszpasterstwa sprzyjały nowe formy życia zakonnego, dosto­
sowane do potrzeb chwili. Były to instytuty świeckie Małych Braci Jezusa
założonych przez Karola de Foucaulda; on też był inspiratorem powstania
Małych Sióstr Jezusa. W celu pogłębienia apostolstwa życia religijnego po­
wstało cały szereg zespołów nieformalnych, a wśród nich Ekipy Najśw. Ma­
ryi Panny, Ekipy św. Dominika, neokatechumenat itp.
Episkopat i teologowie francuscy wzięli poważny udział w obradach i
pracach Soboru Watykańskiego II. Już w 1959 r. Yves Congar, dominika­
nin, powiedział , że przyszły sobór obok jego zadań ekumenicznych winien
się zająć przywróceniem jedności w chrześcijaństwie, podjąć dialog ze świa­
tem i kulturą współczesną, przeprowadzić odnowę duszpasterstwa, zająć się
nauką o Kościele w świetle nowych osiągnięć teologicznych. Ojciec Ch. J.
Dumont, dominikanin, uważał , że jednym z głównych zadań soboru będzie
doktryna o kolegialności episkopatu z papieżem. Inspiracje teologów fran­
cuskich w działalność soboru były bardzo poważne, a poparł je episkopat
francuski. Monitum Świętego Oficjum (30 VI 1962) , które się ukazało w
przeddzień otwarcia soboru, przestrzegało przed błędami filozoficznymi i
teologicznymi teologa francuskiego, jezuity Teilharda de Chardina. Wśród
16 moderatorów soboru był kard. Lienart z Lille i kard. E. Tisserant.

168
 Recepcja soboru spowodowała we Francji bardzo poważne wstrząsy.
Zbytni pośpiech, przesadny horyzontalizm, brak pogłębienia, samowolne
inicjatywy reformistyczne kryzys ten pogłębiały. Rozpoczęta w 1970 r. akcja
abpa M. Lefebvre'a przeciwstawiała się reformom i uchwałom soborowym.
Akcja ta rozszerzyła się poza granice Francji. Stąd też wyszedł „brutalny i
haniebny" atak na etykę chrześcijańską i osobę pap. Pawła VI pióra Rogera
Peyrefitta. Kryzys ten pogłębiały liczne sekularyzacje księży, zakonników i
zakonnic, a także gwałtowny spadek powołań kapłańskich. Statystyki w tym
zakresie są aż nadto wymowne. W roku 1966 Francja liczyła 41 076 kapła­
nów diecezjalnych, 5 117 zakonnych, 4 792 alumnów, 13 477 zakonników i
100 005 sióstr zakonnych, a w 1980 r. było tylko 33 442 kapłanów diecezjal­
nych, 7 238 zakonnych, 1 320 alumnów i 87 891 sióstr zakonnych. Seminaria
duchowne wyludniły się do tego stopnia, że większość z nich zamknięto, a
stworzono międzydiecezjalne ośrodki formowania i kształcenia kapłanów.
W rozwijającej się dyskusji o Kościele rolę katalizatora odegrała książka
Jacques'a Maritaina pt. La paysan de la Garonne. Poważny problem zaist­
niał w katechizacji dzieci i młodzieży. We wrześniu 1977 r. grupa 30 księży
i 60 katolików świeckich, wśród nich jezuita H. de Lubac, zwróciła uwagę
pap. Pawła VI „na opłakany stan katechizacji we Francji" i wyraziła poważ­
ne zastrzeżenia w stosunku do katechizmu, opublikowanego w 1967 r. pod
auspicjami Narodowego Centrum dla Wychowania Religijnego. W dniach
30 V-2 VI 1980 r. Jan Paweł II odbył podróż apostolską do Francji, w
czasie której odwiedził Paryż i Lisieux. Podczas drugiej wizyty w dniach
4-7 X 1986 r. z okazji 200-lecia urodzin św. Jana Vianneya odwiedził Lyon,
Taize i niektóre miejscowości na południu Francji. Trzecią wizytę w tym
zakresie odbył Jan Paweł II w dniach 9-11 X 1988 r. Tym razem był w
Alzacji i Lotaryngii (Strasburg - parlament europejski) . W przemówieniach
papież położył nacisk na tożsamość i misyjność kapłaństwa, na pracę i spra­
wiedliwość, na moralność chrześcijańską, prawa człowieka, misję Kościoła,
ateizm konsumpcyjny, odnowę i sekularyzację, na stosunek Kościoła do kul­
tury, a także na praktyczny materializm. Były to problemy, które wstrząsały
Kościołem katolickim we Francji. W lutym 1981 r. papież zamianował me­
tropolitą Paryża bpa J. M. Lustigera, syna polskich Żydów emigrantów,
który w 14 roku życia przyjął chrzest. Jego działalność doktrynalna i pasto­
ralna wpłynęła dodatnio na stabilizację Kościoła we Francji. W dniach
16-23 VII 1981 r. w Lourdes odbył się 12. Międzynarodowy Kongres Eucha­
rystyczny, w którym wzięło udział 400 biskupów, 2,5 tys. księży i ok. 100
tys. wiernych. W lutym 1985 r. metropolita Lyonu A. Decourtray przestrze­
gał księży przed nadużywaniem „generalnej absolucji" i zalecił stosować się
do papieskiej adhortacji Pojednanie i pokuta. Papież Jan Paweł II, oceniając
sytuację Kościoła we Francji (2 I 1987) , stwierdził , że „jest on rzeczywiście
ubogi. Duchowieństwo się starzeje, powołań mało, zmniejszyła się liczba
chrztów i małżeństw kościelnych. Młodzież, mimo licznych i pobożnych ka-

169
techetów, w większości reprezentuje niższy poziom niż dawniej " . Przy tej
samej okazji papież podkreślał „wielki dynamizm pracy duchowieństwa, głę­
boką wiarę i pobożność" , ale tego samego roku ubolewał nad upadkiem
praktyk religijnych wśród katolików francuskich (27 III) .
W roku 1990 Francja obejmowała 19 metropolii i archidiecezji, 74 diece­
zje, 3 dalsze jednostki organizacyjne, 9 kardynałów, 31 arcybiskupów, 168 bis­
kupów, 36 306 parafii, 33 670 kapłanów (26 376 diecezj alnych, 7 294 zakon­
nych) , 1 539 alumnów, 4 888 braci zakonnych, 69 1 10 sióstr zakonnych,
47 440 OOO katolików (84,9%) na 55 870 OOO mieszkańców. Przeciętnie tedy
na 1 parafię przypadało 1 307 katolików, a na 1 kapłana 1 409 wiernych.
-

2. Półwysep Pirenejski

W latach I wojny światowej w Hiszpanii obok tradycyjnego kierunku

zaczął się formować antychrześcijański kierunek liberalny, któremu dał po­
czątek Jose Ortega y Gasset (1883-1955). Miał on na celu całkowite wyłą­
czenie wpływów Kościoła z życia państwa i narodu i całkowite zerwanie z
dotychczasową tradycj ą katolicką Hiszpanii (Meditationes del Quijete, 1914) .
Kościół według niego jest „antyspołeczny", a katolicka szkoła wyznaniowa
„miała być początkiem anarchii" ze względu na swoje „dziwne" zasady pe­
dagogiczne. Wokół tej podwójnej wizji Hiszpanii zaczęli się grupować inte­
lektualiści, robotnicy i rolnicy. Po śmierci Antonio Vicenta (t 1912) , zwane­
go „patriarchą hiszpańskiego katolicyzmu społecznego" , chrześcijańskiemu
ruchowi społecznemu przewodził jego uczeń Severino Aznar. W roku 1919
w celu przeciwstawienia się wpływom socjalistów i masonerii episkopat hisz­
pański powołał do życia Akcję Katolicką Kobiet, Katolicką Konfederację
Narodową Rolników i Konfederację Katolickich Robotników, a w 1920 r.
Ruch Studentów Katolickich. Za dyktatury wojskowej gen. M. Primo de
Rivery (1923-1930) sytuacja ekonomiczna Hiszpanii nieco się polepszyła i
nastał krótki pokój religijny. W roku 1924 episkopat założył Iuventud Ca­
tólica, a w 1926 r. ks. J. M. Escriva de Balaguer założył Opus Dei dla
propagowania odnowy religijnej wśród inteligencji. W roku 1928 kard.
P. Segura y Saenz, prymas Hiszpanii, zorganizował Akcję Katolicką i Akcję
Społeczną, ale propaganda antykościelna nie zezwoliła na szersze j ej oddzia­
ływanie.
W kwietniu 1931 r. w wyborach municypalnych zwycięstwo odniosła le­
wica (republikanie i socjaliści) , obalono więc monarchię i proklamowano
republikę (14 IV) . Za rządów dyktatora M. Azafia y Diaz, przywódcy Ación
Republicana, sekciarski charakter republiki ujawnił się w paleniu klasztorów
w Madrycie, Maladze i innych miastach (11 V) . Nowa konstytucja z grudnia
1931 r. wprowadzała rozdział Kościoła od państwa, konfiskatę dóbr kościel­
nych, ograniczenie działalności Kościoła „do zakrystii" . W roku 1932 wypę-

170
dzono z Hiszpanii prymasa kard. Segurę i biskupa z Vittoria. Takie postępo­
wanie prez. republiki Niceto Alcala Zamory, nie liczące się zupełnie z kato­
licką przeszłością Hiszpanii, było prowokacją do wojny domowej . Mimo
apelu episkopatu o posłuszeństwo i respekt dla prawowitej władzy i o współ­
pracy z nią w rozwiązywaniu wszystkich problemów w celu zapewnienia spo­
łecznego pokoju zbliżała się wojna domowa. Lewica nie chciała w niczym
ustąpić i kontynuowała antykościelne prawodawstwo. Dnia 24 I 1932 r. rząd
rozwiązał Towarzystwo Jezusowe w Hiszpanii, jezuitów wypędzono z kraju,
dlatego, „że przysięgają posłuszeństwo władcy zagranicznemu, papieżowi" .
Kilka dni później wprowadzono prawo o rozwodach cywilnych, upaństwo­
wiono cmentarze kościelne, usunięto krzyże z sal szkolnych. Zarządzenia te
godziły w uczucia religijne katolików. Przeciwko tym zarządzeniom episko­
pat publicznie zaprotestował , a 25 V 1933 r. ogłosił Declaración sobre la ley
confesiones religiosas. W dniu 5 VI t.r. ukazała się encyklika pap. Piusa XI
Dilectissima Nobis o położeniu katolickiego Kościoła w Hiszpanii.
W lutym 1934 r. ekstremistyczna lewica zorganizowała powstanie w
Asturii w celu narzucenia całemu krajowi dyktatury proletariatu. Mimo iż
powstanie to trwało kilka dni zamordowano wówczas 34 duchownych i spa­
lono 58 kościołów. Dnia 16 II 1936 r. lewica hiszpańska przechwyciła władzę
w kraju i zapoczątkowała okres terroru i anarchii. W czasie 6-tygodniowych
rządów lewicowego frontu narodowego obrabowano 199 instytucji kościel­
nych, w tym 36 kościołów, 106 kościołów spalono, 56 zniszczono , zamordo­
wano 74 katolików, a 345 poważnie zraniono. Dnia 13 VIII przywódca fron­
tu narodowego Calvo Sotelo został zamordowany. Fakty te wywołały po-
wszechne oburzenie i potępienie i zaczęły inspirować ruch przeciwko fronto­
wi narodowemu, co doprowadziło do wojny domowej . Dnia 18 VII na czele
buntu wojskowego na Wyspach Kanaryjskich i w Maroku stanął gen. Fran­
cisco Bahamonde Franco, do którego niebawem przyłączyły się niektóre
garnizony wojskowe. W dniu 1 VII 1937 r . po roku wojny domowej episko­
pat hiszpański zwrócił się do biskupów świata z apelem, w którym wyraził
troskę o ojczyznę i humanitaryzm, wypowiedział się przeciwko komunistycz­
nej rewolucji w Hiszpanii, opowiedział się w obronie porządku społecznego,
pokoju religijnego, tradycyjnej cywilizacji i w obronie ojczyzny i Kościoła.
Tylko 2 biskupów nie podpisało apelu. Wojna domowa w latach 1936-1939
miała charakter wojny religijnej i obrony Kościoła katolickiego. W wyniku
tej wojny religijnej zamordowano 13 biskupów, 4 184 księży diecezjalnych,
2 365 zakonników, 283 zakonnice, 249 alumnów i setki tysięcy katolików
świeckich. Było to świadectwo żywotności i mocy Kościoła hiszpańskiego.
Odbudowa porządku i życia kościelnego rozpoczęła się w 1938 r. m.in.
uchwaleniem Carta magna del Fuero del Trabajo w celu poparcia rozwoju
katolickiej rodziny i realizacji katolickiej nauki społecznej .
Ostatnie 50 lat dziejów Kościoła w Hiszpanii można podzielić na 2 okre­
sy: rządy autorytarne gen. F. Franco (1938-1975) i okres rządów demokraty-

171
cznych króla Juana Carlosa (od 1975) . Za rządów gen. Franco w polityce
kościelnej powrócono do ścisłej współpracy państwo - Kościół , co znalazło
wyraz w materialnej pomocy dla Kościoła, w inspiracji katolickiej w wycho­
waniu i nauczaniu w całym szkolnictwie podstawowym, średnim i wyższym,
związkach zawodowych, wojsku i partii falangistowskiej . Równocześnie za­
kres wolnej działalności Kościoła został ograniczony m.in. do prasy, naucza­
nia religii w całym szkolnictwie, prowadzeniu organizacji młodzieżowych,
akcji społecznej itp. Dnia 7 VI 1941 r. Hiszpania zawarła układ ze Stolicą
Apostolską w sprawie obsady stanowisk biskupich. Odtąd nuncjusz apostol­
ski w porozumieniu z rządem przygotowywał listę 6 kandydatów, z których
następnie Stolica Apostolska wybierała j ednego.
Konstytucja państwowa z 17 VII 1945 r. uznała religię katolicką za reli­
gię państwową i wzięła j ą w specjalną opiekę państwa. Wyznania niekatolic­
kie otrzymały zezwolenie na prywatny kult. Powrócono do historycznej jed­
ności narodu i religii, a katolicyzm został nadal integralną częścią kultury
hiszpańskiej . Dnia 16 VII 1946 r. Hiszpania zawarła porozumienie ze Stoli­
cą Apostolską w sprawie obsady urzędów niekonsystorskich, na mocy które­
go kandydatów na godności kapitulne mianował gen. Franco. Przy obsadzie
parafii rząd otrzymał prawo weta. Układ z 8 XII t.r. dotyczył seminariów
duchownych, które biskupi mogli zakładać zgodnie z przepisami kanonicz­
nymi, a państwo zobowiązywało się utrzymywać je materialnie. Układ doty­
czył też personelu nauczycielskiego, studium j ęzyka i literatury, a także hi­
storii Hiszpanii w seminariach, uznania przez państwo i subwencjonowania
katolickich uniwersytetów oraz ich obsady personalnej . Układ z 5 VIII 1950 r.
normował sprawy duszpasterskie w wojsku, w następstwie czego Stolica
Apostolska utworzyła wikariat polowy dla duszpasterstwa w siłach lądo­
wych, morskich i powietrznych, kierowany przez biskupa polowego.
Dnia 27 VIII 1953 r. Hiszpania zawarła konkordat ze Stolicą Apostol­
ską. Był on uwieńczeniem polityki konkordatowej pap. Piusa Xll. Obejmo­
wał on 31 artykułów i uznawał „katolicyzm za jedyną religię narodu hisz­
pańskiego" (art. 1). Obsada stolic biskupich miała pozostać taka, jak uzgod­
niono w 1941 r. (art. 7) , uznano immunitet sądowy duchowieństwa (art.
16) , państwo zobowiązało się finansować instytucje kościelne z powołanego
do życia Funduszu Kościelnego (art. 19) , małżeństwa kościelne otrzymały
uznanie państwowe (art. 24) , we wszystkich szkołach należało nauczać reli­
gii katolickiej (art. 27) , Kościołowi zagwarantowano pełną wolność w two­
rzeniu katolickich szkół podstawowych, średnich i wyższych (art. 30 i 31).
Konkordat ten pierwszy raz zatwierdził „instytuty świeckie", takie jak: za­
kon świecki Opus Dei, założony 2 X 1928 r. i zatwierdzony przez Stolicę
Apostolską 16 VI 1950 r. Odegrał on dużą rolę w rechrystianizacji życia
publicznego w Hiszpanii. Konkordat nawiązał do tradycji hiszpańskiej i za­
kreślił idealne stosunki państwo - Kościół, ale stwarzał też nową formę Ko­
ścioła państwowego. Państwo zobowiązało się poprzeć Kościół w roli straż-

172
nika i głosiciela prawdy. Zgodnie z życzeniem rządu pap. Pius XII erygował
2 nowe metropolie (Oviedo 1954, Pampeluna 1956) i 4 nowe diecezje
- -

(Bilbao 1949, San Sebastian 1949, Albeute 1949, Guelva 1953) , a

- - - -

pap. Paweł VI wyniósł Madryt do rzędu arcybiskupstwa.

Cały ten okres charakteryzuje niezwykła witalność Kościoła, wielki
wzrost powołań kapłańskich i zakonnych, rozwój ćwiczeń duchownych, licz­
ne inicjatywy społeczno-religijne episkopatu w ramach Akcji Katolickiej ,
liczne i tłumne pielgrzym,ki oraz jubileusze z ośrodkiem Santiago de Com­
postela, wysoki procent uczęszczających na niedzielne msze św. i przystępu­
jących do sakramentów świętych. Rozwinął się też apostolat świeckich, któ­
ry oprócz Akcji Katolickiej działał poprzez liczne Sodalicje Mariańskie i
inne organizacje kościelne katolików świeckich. Już w 1939 r. episkopat
wznowił Akcję Katolicką, grupującą młodzież, mężczyzn i kobiety oraz po­
szczególne zawody i rodziny, a w 1962 r. utworzył Movimento Catolico de
Espiritualidad y Apostolado Matrimonial dla koordynowania apostolstwa
rodzin. W roku 1946 powstała Akcja Katolicka Robotników, założono kilka
wydawnictw katolickich, które wydawały w masowych nakładach książki re­
ligijne i kolportowały j e w całej Hiszpanii i Ameryce Łacińskiej . Akcją Ka­
tolicką kierowała Junta Suprema, złożona z metropolitów hiszpańskich pod
przewodnictwem prymasa. Organem tej organizacji były czasopisma „Eccle­
sia", „Caritas Espańola" i „Familia" .
B ardzo liczne bractwa, stowarzyszenia i organizacje religijne katolików
świeckich podlegały Federacji Narodowej , powołanej do życia w 1958 r.
Społeczno-religijną akcję episkopatu koordynowała Konferencja Metropoli­
tów pod przewodnictwem prymasa, powstała przed 1959 r. Główny ośrodek
formacji pastoralnej utworzono przy Katolickim Uniwersytecie w Salamance
(przed 1959) . Duchowieństwo hiszpańskie prowadziło 18 misji zamorskich,
podległych Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, na których w 1953 r. praco­
wało 663 kapłanów i 155 braci zakonnych. W tym samym roku pracowało
nadto w Ameryce Łacińskiej 637 kapłanów. Na wielką skalę rozwinął się
ruch Hogar del Empleado, założony w 1946 r. i zmierzający do odnowy
chrześcijańskiej ośrodków życia publicznego poprzez formację milicji apo­
stolskiej świeckich i tworzenie dzieł społeczno-chrześcijańskich (domy mło­
dzieżowe, kooperatywy pożyczkowe, szkoły zawodowe itp.). W roku 1947
powstał ruch, grupujący rzesze robotnicze, założony przez bpa Madrytu-Al­
cali, Leopoldo Eijo y Garaya. Po roku 1952 ruch ten rozwinął się również w
innych diecezjach.
Od roku 1940 Kościołowi powierzono prowadzenie 60% gimnazjów, z
czego w 1955 r. jeszcze 42% było w rękach Kościoła, a nauka religii była
obowiązkowa we wszystkich typach szkół . W latach 1957-1958 w 3,5 tys.
podstawowych szkołach kościelnych uczyło się 575 tys. uczniów, w 877 szko­
łach sekundalnych 163 127 , w 70 szkołach normalnych 5 175, a w 905
- -

szkołach technicznych 1 13 391 . Po roku 1950 utworzono kilka uniwersyte-

-

173
tów robotniczych, prowadzonych przez jezuitów (Asturies) , salezjanów (Za­
mora) , dominikanów i świeckich (Tarragona) . Każda diecezja miała własne
seminarium duchowne (1963 r. 64 seminaria) i prawie każda miała małe
-

seminarium (1963 r. 71) . W Hiszpanii powstały 4 uniwersytety katolickie.

-

Największy z nich to Universitad de Navara, założony w 1960 r. w Pampelu­

nie (prawo kanoniczne, filozofia, nauki humanistyczne, informatyka, nauki
polityczne i ekonomiczne, handel, architektura, inżynieria rolna i przemy­
słowa, historia, medycyna, pielęgniarstwo, farmacja, dziennikarstwo) . Inne
katolickie uniwersytety działaj ą w Salamance, założony w 1940 r. , Katolicki
Uniwersytet de Camillas w Madrycie, erygowany w 1904 r. , oraz Uniwersy­
tet de Deusto, założony w 1963 r. w Bilbao. W Hiszpanii są nadto papieskie
wydziały teologiczne w Barcelonie, Burgos, Grenadzie i Walencji. W Mad­
rycie Instytut Wyższy Kultury Religijnej kształcił milicję apostolską świec­
kich. Sprawy społeczne były przedmiotem obrad Tygodni Społecznych, za­
łożonych w 1930 r. przed kard. Segurę. Liczna była prasa katolicka. W
roku 1957 wychodziły 34 dzienniki, 847 tyg�dników i miesięczników katolic­
kich o łącznym nakładzie 5 990 831 egz.
Po roku 1955 zaczęło się formować pokolenie krytyczne w stosunku do
autorytarnych rządów w państwie i formie życia inspirowanego wyłącznie
przez katolicyzm. Ruch ten, czerpiący wskazania z politycznej filozofii J.
Maritaina, zaczął się przeciwstawiać sojuszowi państwa z Kościołem i sze­
rzyć w Hiszpanii obce obyczaje , w następstwie czego chrześcijańska forma
życia zaczęła tracić na żywotności. Polemika na ten temat rozwinęła się pu­
blicznie z otwarciem Soboru Watykańskiego II (1962) . Doprowadziła ona
do głębokiego kryzysu w katolicyzmie hiszpańskim, trwającego do dziś. Po­
wstała po 1963 r. Konferencja Episkopatu Hiszpańskiego, z zatwierdzonym
w 1977 r. statutem, przejęła kontrolę i ster zmian i reform posoborowych w
całej Hiszpanii. W styczniu 1973 r. konferencja ta ogłosiła wytyczne na te­
mat „Kościół i wspólnota polityczna" , w których omówiono następujące
problemy: społeczeństwo a Kościół , Kościół a porządek publiczny, stosunki
państwo-Kościół , katolicyzm j ako religia państwowa, rewizja konkordatu z
1953 r. Temu ostatniemu przez dłuższy czas przeciwstawiało się państwo. W
roku 1967 zmieniono art. 6. konkordatu o „katolicyzmie jako jedynej religii
narodu hiszpańskiego" . Dnia 26 VI t.r. parlament uchwalił prawo o pełnej
wolności religijnej dla innych wyznań, a po śmierci gen. Franco (t 1975)
zniesiono 28 VI 1976 r. artykuł konkordatu o obsadzie biskupstw, które
odtąd miały pozostawać w wyłącznej gestii Stolicy Apostolskiej . Zniesiono
też immunitet sądowy duchowieństwa.
W czerwcu 1977 r. w wyborach do parlamentu koalicja chrześcij ańskiej
demokracji uzyskała 37% głosów, a jej rządy zalegalizowały ponownie par­
tię komunistyczną, która liczyła 160 tys. członków. Dnia 6 XII 1978 r. naro­
dowe referendum w 88% wypowiedziało się za zmianą konstytucji, zniesie­
niem „katolicyzmu jako religii państwowej " i powołało na tron Juana Carlo-

174
sa Burbona. Referendum to poparła większość biskupów. Nowy rząd podpi­
sał 3 I 1979 r. zrewidowany konkordat ze Stolicą Apostolską, który 4 XII t.r.
ratyfikowały obie strony. Konkordat uzupełniało porozumienie między rzą­
dem a episkopatem, dotyczące wychowania młodzieży, rodziny, środków
masowego przekazu (VII 1979) . Dnia 2 VII t.r. kard. Vicente Enrique y
Tarancon wypowiedział się za rozdziałem Kościoła i państwa, co wprowa­
dziła nowa konstytucja państwowa jeszcze w 1978 r. Po przejęciu rządów
przez socjalistów parlament przyj ął 22 VI 1981 r. prawo o rozwodach, prze­
ciwko czemu wypowiedział się pap. Jan Paweł II (25 V) i Konferencj a
Episkopatu Hiszpańskiego (27 VI) . W grudniu 1984 r. parlament zalegalizo­
wał przerywanie ciąży wbrew protestom episkopatu, a w lutym 1985 r. epis­
kopat oskarżył rząd o prowadzenie antychrześcijańskiej polityki szkolnej .
Przeciwko tej polityce zaprotestowało również społeczeństwo katolickie
(18 X 1984) . Na skutek tych protestów rząd cofnął się nieco z zajmowanego
stanowiska.
W zakresie powołań kapłańskich i zakonnych był wciąż poważny spadek,
zwłaszcza do seminariów diecezjalnych. W roku 1960 było 8 012 alumnów
w wyższych seminariach duchownych, 1980 r. - 2 246, a 1989 r. 3 388
-

alumnów. Przed rokiem 1970 powstała opozycja przeciwko Vaticanum II na

czele z karmelitami od Świętego Oblicza, którzy - wykorzystując rzekome
objawienia Najśw. Maryi Panny w El Palmar de Troya - oskarżyli reformy
soborowe o inspirację marksistowską i wolnomularską. Ruch ten, mający
nielegalnie wyświęconych 40 biskupów i kilkudziesięciu kapłanów, został
potępiony w 1970, 1972, 1976 i 1980 r. przez kard. J . M. Bueno y Monreala
jako „zabobon" . W latach następnych ruch ten zaczął zanikać. Ustawicznym
problemem od wielu lat prowincji kościelnej Pampeluna jest powtarzane
wielokrotnie potępienie terroru i przemocy, stosowanych przez ruch poli­
tyczny ETA. Tylko w 1979 r. ofiarą tego ruchu było 79 zabitych. W sierpniu
1979 r. Hiszpania nadała autonomię krajowi Basków i Katalonii, ale nie
zakończyło to akcji terrorystycznej ETA, przeciwko czemu jeszcze w 1982 r.
wystąpili biskupi tej prowincji kościelnej .
W latach 1982-1989 pap. Jan Paweł II odbył 3 podróże apostolskie do
Hiszpanii. W czasie pierwszej (31 X-9 XI 1982) papież odwiedził 10 miast i
sanktuariów (m.in. Madryt, Sewilla, Santiago de Compostela) , wygłosił 50
homilii i przemówień na tematy moralne, pastoralne, społeczne, polityczne
i ekonomiczne właściwe dla Hiszpanii. Specjalne akcenty położył na rodzi­
nę, teologię w życiu Kościoła, ewangelizację społeczeństwa i wychowanie
religijne młodzieży. W dniu 9 XI w obecności króla Juana Carlosa i zapro­
szonych 5 tys. gości papież ogłosił w Composteli słynną deklarację w spra­
wie jedności Europy. W czasie drugiej pielgrzymki do Saragossy do bazyliki
Matki Boskiej de Pilar Jan Paweł II w dniu 10 X 1984 r. w obecności
500 tys. pielgrzymów zaapelował o szanowanie poczętego życia i wychowa-

175
nie religijne młodzieży. W czasie trzeciej pielgrzymki do Santiago de Com­
postela papież spotkał się z młodzieżą całego świata (1989) .
W roku 1990 Kościół katolicki w Hiszpanii liczył 13 metropolii, 52 diece­
zje, 6 kardynałów, 13 arcybiskupów, 70 biskupów, 21 509 parafii, 30 885
kapłanów (20 565 diecezjalnych, 10 320 zakonnych) , 3 356 alumnów, 6 963
braci i 74 201 sióstr zakonnych, 37 760 OOO katolików (96,7%) i 39 050 OOO
mieszkańców. Przeciętnie tedy na 1 parafię przypadało 756 i na 1 kapłana -
1 223 wiernych.
W Portugalii antykościelna rewolucj a, która zniosła monarchię i wpro­
wadziła rządy republikańskie, zerwała stosunki dyplomatyczne ze Stolicą
Apostolską i zniosła wszystkie zakony (1910) , przeprowadziła również roz­
dział Kościoła od państwa (1911). Ale był to rozdział jednostronny, ponie­
waż nowa republika - o inspiracji masońskiej - nadal uzurpowała sobie wła­
dzę nad Kościołem, nawet w sprawach czysto wewnętrznych (zakaz noszenia
sutanny, zamknięcie małych seminariów duchownych i większości wyższych
seminariów diecezjalnych) . Od roku 1918 nastąpiło widoczne złagodzenie
polityki antykościelnej , do czego przyczyniły się niewątpliwie objawienia
Najśw. Maryi Panny w Fatimie (1917) i związane z nimi ożywienie życia
religijnego w kraju.
Już od 1914 r. zaczęto ponownie otwierać seminaria duchowne , chociaż
formalnie zezwolono na to dopiero w 1918 r. Od roku 1917 zaczęło powra­
cać tu życie zakonne i duszpasterstwo wojskowe. W roku 1913 wznowiło
działalność Centrum Akademickie Demokracji Chrześcijańskiej , założone
w 1903 r. , a w 1915 r. uformowała się katolicka partia polityczna tj . Cen­
trum Katolickie .
Z rządami Antonio Oliveira de Salazara w 1932 r. rozpoczęła się dykta­
tura w Portugalii o charakterze prawicowym. W roku 1930 patriarcha Lizbo­
ny M. Cerejeira Gom;alves założył w Lizbonie Wyższą Szkołę Społeczną.
Do kraju powróciły zakony wraz z jezuitami, ukazało się szereg periodyków
naukowych („Etudes" - 1922) oraz dziennik o charakterze społecznym i
ogólnonarodowym „Novidades" . W roku 1933 założono Akcję Katolicką, w
1939 r. powstało Centrum Informacyjne Katolickie , a niebawem również
Radio Renascenca. Pod wpływem Fatimy wzmógł się w całym kraju ruch
pielgrzymkowy.
Dnia 7 V 1940 r. Portugalia zawarła konkordat ze Stolicą Apostolską.
Uznawał on osobowość prawną Kościoła, wznawiał stałe stosunki ze Stolicą
Apostolską, zezwalał na swobodne zakładanie stowarzyszeń i organizacji re­
ligijnych, którym państwo przyznało osobowość prawną. Kościołowi przy­
wrócono prawo własności, instytucje publiczne Kościoła zwolniono od poda­
tków. Prawo nominacji biskupów miał papież, ale państwu przyznano prawo
weta w stosunku do kandydatów na te urzędy. Zapewniono ochronę oficjal­
ną duchownym w czasie pełnienia funkcji sakralnych. Kościół otrzymał peł­
ną swobodę kultu religijnego i kontaktów ze Stolicą Apostolską, a także

176
prawo zakładania szkół wyznaniowych. Nauka religii powracała do szkół
podstawowych i średnich, a nauka wykładana w szkołach publicznych miała
być zgodna z zasadami doktryny i moralności chrześcijańskiej . Małżeństwa
kościelne otrzymały sankcję państwową. Układ misyjny, który regulował
stosunki i organizację kościelną w koloniach portugalskich, pozostawał w
mocy. Przeorganizowana struktura Kościoła katolickiego w Portugalii miała
odtąd obejmować 3 metropolie i 14 diecezji; metropolicie Lizbony pozosta­
wiono tytuł patriarchy.
Konkordat miał pozytywne skutki i przyczynił się do wewnętrznego roz­
woju Kościoła. Wzrosła widocznie liczba powołań kapłańskich i zakonnych
z 4,5 tys. księży diecezjalnych (1947) do 4 748 (1960) , a księży zakonnych z
400 (1947) do 800 (1960) . Prawie dwukrotnie wzrosła liczba sióstr zakon­
nych (1952 r. 4 ,4 tys . , 1960 r. 6 172) . W roku 1961 zakony prowadziły
- -

18 wyższych nowicjatów i 42 niższe. Kościół portugalski brał udział w mis­

jach zamorskich, zwłaszcza w Brazylii (1960 r. - 50 kapłanów) , Angoli
(1940 r. 174 kapłanów) i Mozambiku (1940 r. 126 kapłanów) . W tych
- -

dwóch ostatnich liczba katolików wzrastała raptownie. Akcja Katolicka w

1959 r. liczyła 94 885 członków.
W okresie po Soborze Watykańskim II episkopat portugalski utworzył
w Lizbonie Katolicki Uniwersytet (1967) i 2 dalsze wyższe szkoły. Nastą­
pił spadek powołań kapłańskich (1960 r. - 1 321 , 1980 r.- 321). Dnia
10 V 1967 r. pap. Paweł VI odwiedził Portugalię i Fatimę w celu potwier­
dzenia kultu maryjnego w Kościele katolickim. W roku 1971 szereg księży
wzięło udział w akcji subwersyjnej w kraju i Angoli, a rewolucja wojskowa
(25 IV 1974) wprowadziła chaos i doprowadziła kraj na krawędź rządów
komunistycznych (1975 r . 18% głosów na partię komunistyczną) . Zwycię­
-

żyły jednak siły demokratyczne nie bez poparcia Kościoła.

Papież Jan Paweł II odbył 2 wizyty duszpasterskie w Portugalii (1981 ,
1982) . Przy tej okazji mówił o misji Kościoła i społeczeństwa, roli Kościoła
w przejściu społeczeństwa do j ego nowoczesnej roli, reformie rolnej i spra­
wiedliwości społecznej , a także o współżyciu chrześcijan, muzułmanów i ży­
dów. Na spotkaniu z młodzieżą (ok. 500 tys. ) podkreślił , że „jest ona na­
dzieją ludzkości, Kościoła i papieża" , a podczas spotkania z robotnikami
(350 tys.) mówił na temat wartości pracy ludzkiej . W roku 1984 parlament
portugalski na wniosek socjalistów wprowadził ograniczoną legalność usu­
wania ciąży.
W roku 1990 Kościół katolicki w Portugalii miał 3 metropolie, 17 die­
cezji i 1 patriarchat, 1 kardynała, 3 arcybiskupów, 33 biskupów, 4 343 para­
fie, 4 622 kapłanów (3 536 diecezjalnych, 1 086 zakonnych) , 650 alumnów,
538 braci i 7 744 sióstr zakonnych, 9 751 OOO katolików (93,06%) 10 410 OOO
mieszkańców. Przeciętnie na 1 parafię przypada 2 245 , a na 1 kapłana -

2 110 wiernych.

12 - Historia Kościoła cz. 8 177

§ 297. Kościół katolicki w krajach germańskich Europy

1. III Rzesza Niemiecka. Okres ograniczeń i prześladowań

Cesarstwo Niemieckie, sterowane przez ces. Wilhelma II (1888-1918,

t 1941), w sierpniu 1914 r. przystąpiło do I wojny światowej , a potężna wo­
jenna machina niemiecka ruszyła przez Belgię na pola północnej Francji.
Na froncie wschodnim wojska rosyjskie wkroczyły do Prus Wschodnich. Tak
rozpoczęła się I wojna światowa. Dała ona okazję do powstania gorącej
polemiki wśród katolików niemieckich, belgijskich, francuskich i innych. Po
4 latach wojny Niemcy w 1918 r. uznały się za pokonane, obaliły cesarstwo
i proklamowały ustrój republikański (11 VIII 1919) . Traktat wersalski, regu­
lujący stosunki między Francj ą a Polską z jednej i Niemcami z drugiej stro­
ny, odciął od Niemiec Alzację i Lotaryngię na korzyść Francji oraz Wielko­
polskę i Pomorze na korzyść Polski, a z Gdańska i okręgu utworzył Wolne
Miasto Gdańsk. Na skutek tego Niemcy straciły 5 archidiecezji i diecezji,
4,5 mln katolików (1,9 mln protestantów) . W rezultacie tych zmian zmieniła
się struktura wyznaniowa Niemiec, protestanci stali się większością (36,7%),
a katolicy mniejszością (32,2% ). Poważny odsetek ludności stanowili bezwy­
znaniowi i ateiści (2,24%).
Konstytucja Republiki Weimarskiej z 1919 r. stanowiła pewien kompro­
mis między socjaldemokracją a nowo powstałymi partiami burżuazyjnymi i
tworzyła częściowy rozdział Kościoła od państwa. Państwo ogłosiło neutral­
ność w stosunku do wyznań i przyznało im prawa osoby publicznej , jakimi
obdarzono również związki światopoglądowe (m.in. masonerię) . Konstytu­
cja gwarantowała naukę religii w szkole, wolność tworzenia katolickich or­
ganizacji w szkołach średnich i podstawowych. Obsadzanie stanowisk koś­
cielnych było wyłączną domeną Kościoła. Organizacjom i instytucjom koś­
cielnym zagwarantowano prawa majątkowe . Niedziela i niektóre święta uz­
nane przez państwo były dniami wolnymi od pracy. W roku 1920 pap. Bene­
dykt XV utworzył nuncjaturę apostolską w Berlinie dla całych Niemiec i w
1921 r. wznowił diecezję miśnieńską. Nuncjuszem został dotychczasowy nun­
cjusz apostolski z Monachium, abp Eugenio Pacelli, późniejszy pap. Pius
XII. Przy Stolicy Apostolskiej powstała ambasada niemiecka.
Zagwarantowane przez konstytucję szerokie wolności dla Kościoła
sprzyjały jego rozwojowi i działalności. Mnożyły się przeto klasztory i zakła­
dy dobroczynne, a także szkoły katolickie. Powróciły zakony wypędzone
stąd w czasie Kulturkampfu, a wśród nich m.in . jezuici. Przy uniwersytetach
zorganizowano duszpasterstwo akademickie. Wkrótce - po 1920 r . , rozgo­
rzała walka o chrześcijańską szkołę i naukę religii, którą zwalczało wolno­
mularstwo i niektóre lewicowe partie. Niemniej dał się zauważyć silny
wpływ katolicyzmu na rozwój wiedzy, literatury i sztuki pod wpływem neo-

178
romatyzmu. Rozwój ruchu liturgicznego przyniósł prawdziwą wiosnę mona­
stycyzmu i liturgii. Rozwijał się katolicki ruch młodzieżowy Quicborn (zało­
żony 1910) , Nowe Niemcy (w 1919) , Hochland (1917) , Hufce Młodzieży
Niemieckiej (1920) . Organizacji o podobnym charakterze stanowym powsta­
ło daleko więcej . Wielki rozmach zatoczył ruch akademicki i rekolekcyjny,
a także apostolat świecki w ramach Akcji Katolickiej , założonej w Niem­
czech w 1928 r . na gruncie Stowarzyszeń Ludowych dla Katolickich Niemiec
(założone 1890) .
Po przezwyciężeniu w 1923 r. „okresu słabości" i konsolidacji republiki
zaczęto w Niemczech przygotowywać konkordat dla całych Niemiec, ale ten
zastąpiły niebawem konkordaty krajowe. Tak np. 29 III 1924 r. Stolica Apo­
stolska podpisała konkordat z Bawarią, 14 VI 1929 r. z Prusami, 4 I 1932 r.
układ z Anhalt, a 12 X t.r. konkordat z Badenią. Konkordaty te gwaranto­
wały wolność wyznania katolickiej religii pod opieką państwa, dotyczyły or­
ganizacji i uposażenia diecezji i ich instytucji, obsady biskupstw i kapituł
katedralnych, kształcenia i wychowywania księży, działalności wydziałów
teologicznych przy uniwersytetach państwowych, powoływania profesorów
na katedry uniwersyteckie w zakresie teologicznym, nadzoru biskupa nad
doktrynalną działalnością teologów. W Bawarii organizacja kościelna pozo­
stała bez zmian (2 metropolie: Bamberg i Monachium, 8 archidiecezji i die­
cezji) , w Prusach powstały 2 nowe metropolie (Paderborn, Wrocław) i 3
nowe diecezje (Akwizgran, Berlin i Piła) . Odtąd całe Niemcy miały 6 me­
tropolii oraz 22 archidiecezje i diecezje.
W Bawarii obsady biskupstw miał dokonywać papież na wniosek bisku­
pów i kapituł bawarskich, w Prusach listy kandydatów układali biskupi i
kapituły katedralne, podobnie miało być w Badenii. W każdym wypadku
władze państwowe miały prawo weta co do kandydatów. Godności kapitul­
ne obsadzała Stolica Apostolska. Wirtembergia, Saksonia i Hesja, a także
pozostałe państwa niemieckie nie zawarły konkordatów ze Stolicą Apostol­
ską. Przewodniczącym episkopatu niemieckiego był kard. Adolf Bertram
(t 1945) . Episkopat bawarski miał również własną konferencję, której prze­
wodniczył kard. Michael Faulhaber (t 1952) . Ten pierwszy oparł się głównie
na legalizmie, podkreślając priorytet duszpasterstwa i kompromisowe stano­
wisko między partią Centrum, episkopatem i Bawarską Partią Ludową.
Kryzys gospodarczy, który silnie dotknął Niemcy, spowodował również
kryzys polityczny. Wybory 14 IX 1930 r. przyniosły gwałtowny wzrost man­
datów dla narodowych socjalistów, na czele których stał Adolf Hitler (1889-
-1945). Otrzymali oni 107 mandatów i 6,4 mln głosów. Nieco wcześniej
(24 VIII) komuniści ogłosili program narodowego i społecznego wyzwolenia
Niemiec, wypowiadając się za walką z faszyzmem hitlerowskim, przeciw rzą­
dowi i upokorzeniu Niemiec w traktacie wersalskim. Wpływy hitlerowskie
wzrastały z każdym dniem. W styczniu 1930 r. pierwszy hitlerowiec wszedł
do rządu w Turyngii, w maju 1931 r. hitlerowcy stali się najliczniejszą frak-

179
cją w parlamencie w Oldenburgu, w listopadzie w Hesji, a we wrzesmu
weszli do rządów krajowych w Brunszwiku. Równocześnie malały wpływy
potężnej niegdyś partii Centrum. W wyborach w 1919 r. zyskała ona jeszcze
18% głosów, ale w wyborach w 1930 r. otrzymała tylko 14% głosów. Prze­
wodniczącym jej został w 1928 r. prałat Ludwig Kaas z Trewiru (1881-1952).
Od roku 1930 życie polityczne Niemiec było zatrute częstymi morder­
stwami. Episkopat pod przewodnictwem kard. A. Bertrama z Wrocławia
podzielał podobne nadzieje i obawy, j akie miały szerokie kręgi katolickiej
opinii niemieckiej . Jeszcze przed 1931 r. episkopat potępił narodowy socja­
lizm i przestrzegł katolików przed wstępowaniem do partii hitlerowskiej .
Narodowy socjalizm i katolicyzm są nie do pogodzenia - pisali biskupi, a to
ze względu na jego ideologię rasistowską i skrajny nacjonalizm, posługiwa­
nie się nienawiścią i przemocą wobec inaczej myślących. Fundamenty bo­
wiem ideologiczne narodowego socjalizmu bazowały na sprzecznym z etyką
chrześcijańską kulcie rasy i krwi germańskiej i nordyckiej , z którą rzekomo
był złączony pierwiastek Boży. Zasady te wykluczały wszelką wolność reli­
gijną czy etykę naturalną, mimo że Mein Kampf biblia hitleryzmu, głosiła
-

neutralność wyznaniową.
Dnia 30 I 1933 r. prez. republiki Paul von Hindenburg powołał Hitlera
na stanowisko kanclerza i powierzył mu zadanie utworzenia rządu. Zarzą­
dzone przezeń wybory do parlamentu (5 III) dały narodowym socjalistom
44% głosów i większość w parlamencie . Powstała III Rzesza Niemiecka.
Niebawem rządy w poszczególnych krajach niemieckich przejęli również hit­
lerowcy. Odtąd życie polityczne i publiczne było formowane na ten sam
model, przesycone na wskroś ideologią totalitarnego państwa. Za wrogów
tego państwa uznano demokrację, parlamentaryzm, żydostwo światowe,
marksizm, a także Kościół katolicki. Partie socjalistyczna i komunistyczna
zostały zakazane, pozostałe zaś partie - łącznie z Centrum, zmuszone do
samorozwiązania.
Dla katolików niemieckich duże znaczenie posiadały dwa fakty, które na­
stąpiły wkrótce po objęciu urzędu kanclerza przez Hitlera. Dnia 23 III 1933 r.
ogłosił publiczną deklarację, że w obu chrześcijańskich wyznaniach niemiec­
kich widzi on podstawowe faktory „dla podtrzymania narodu", ich praw
przeto nie będzie ograniczał i że będzie respektował układy, jakie zostały
zawarte między Kościołem katolickim a poszczególnymi państwami niemiec­
kimi, oraz będzie dążył do uformowania przyjaznych stosunków ze Stolicą
Apostolską. Po tych oświadczeniach partia Centrum poparła wniosek o po­
szerzenie uprawnień rządu (23 III), a episkopat niemiecki (28 III) wycofał
ostrzeżenia i zakazy co do przynależności katolików do partii narodowosoc­
jalistycznej . Więcej nawet, biskupi niemieccy wezwali katolików do współ­
pracy z nowym rządem, ale samej partii hitlerowskiej nie zalecali.
W celu uzyskania zewnętrznych sukcesów rząd Hitlera przy współpracy
wicekanclerza Rzeszy F. von Papena (1879-1969) na początku kwietnia 1933 r.

180
zaproponował Stolicy Apostolskiej rozmowy na temat konkordatu dla ca­
łych Niemiec. Rokowania, którym przewodniczył ze strony Stolicy Apostol­
skiej kard. E . Pacelli j ako sekretarz stanu i wicekanclerz Rzeszy von Papen,
potoczyły się stosunkowo szybko. Dnia 20 VII konkordat został podpisany,
a 10 IX t.r. ratyfikowany przez parlament Rzeszy. Od czasu konkordatu
wormackiego (1122) był to pierwszy konkordat obejmujący całą Rzeszę Nie­
miecką. Konkordat ten wprowadzał Hitlera na arenę międzynarodową i
otworzył całą serię układów dyplomatycznych, które doprowadziły „wodza
Rzeszy" do przekonania, że w polityce międzynarodowej może postępować
brutalnie, podobnie j ak w sprawach wewnątrzniemieckich.
Celem konkordatu było „wzmocnienie i rozwój przyjaznych stosunków
istniejących między Stolicą Apostolską a Rzeszą Niemiecką" oraz „dążenie
do uregulowania stosunków między Kościołem katolickim a państwem dla
całego terytorium Rzeszy Niemieckiej w sposób trwały i zadowalający obyd­
wie strony" . Miał on też „uzupełnić konkordaty zawarte z poszczególnymi
krajami niemieckimi" . W konkordacie Rzesza gwarantowała wolność wyz­
nania i publicznego praktykowania religii katolickiej i uznawała prawa Koś­
cioła katolickiego w ramach ustawodawstwa niemieckiego do swobodnego
regulowania i administrowania spraw kościelnych. W następstwie tej zasady
działalność Kościoła nie mogła być sprzeczna z ustawodawstwem państwo­
wym (art. 1). Konkordat potwierdzał ważność konkordatów krajowych, ale
obowiązywał w nich również konkordat z 1933 r. (art 2) . Dalsze artykuły
konkordatu regulowały cały szereg spraw szczegółowych, a więc istnienie
jednej nuncjatury apostolskiej w Berlinie i jednej ambasady niemieckiej
przy Stolicy Apostolskiej (art. 3), pełną wolność Stolicy Apostolskiej do
porozumiewania się z biskupami, duchownymi i wiernymi „w sprawach do­
tyczących urzędu pasterskiego" (art. 4) . Gwarantował opiekę i pomoc praw­
ną państwa przy pełnieniu funkcji sakralnych Kościoła, zwalniał duchowień­
stwo od pełnienia funkcji obywatelskich niezgodnych ze stanem duchow­
nym, gwarantował poszanowanie tajemnicy służbowej i ostrzegał przed na­
dużywaniem stroju duchownego. Organizacja kościelna pozostała bez
zmian. Wszystkie instytucje kościelne otrzymały osobowość prawną. Arty­
kuł 14 regulował sprawę obsadzania stanowisk kościelnych, Kościół w zasa­
dzie miał swobodę w obsadzaniu urzędów i stanowisk kościelnych z wy­
jątkiem przypadków przewidzianych w konkordatach krajowych. Władze
III Rzeszy miały prawo weta z tytułu zastrzeżeń natury politycznej . Granice
zakonnych prowincji miały być dostosowane do granic politycznych państwa
(art. 15). Pod względem majątkowym Kościół katolicki miał mieć te same
prawa co inne instytucje. Na uniwersytetach państwowych zachowano wy­
działy teologiczne. Kościół miał prawo zakładać seminaria duchowne, ale
na własnym utrzymaniu. Nauka religii miała być obowiązkowa we wszyst­
kich szkołach podstawowych i średnich, a także wyższych. Państwo gwaran­
towało prawo istnienia i zakładania nowych szkół katolickich, w których

181
personel nauczycielski miał być wyłącznie katolicki. Takie szkoły mogły
prowadzić również zakony. Kościelne organizacje i stowarzyszenia miały pe­
łną swobodę działania. Stolica Apostolska ze względu na to, że prawo pań­
stwowe i konkordatowe gwarantowało „prawa i wolności Kościoła katolic­
kiego", zobowiązała się do wydania duchowieństwu zakazu przynależenia
do partii politycznych oraz do działalności na ich korzyść. Ten właśnie prze­
pis położył kres działalności katolickiej partii Centrum.
Tajny protokół dodany do konkordatu przewidywał powołanie do wojs­
ka duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego „w charakterze duszpasterzy
lub pracowników służby zdrowia" . Protokół ten sprzyjał niedwuznacznie re­
militaryzacji Niemiec. Papież Pius XII , który podpisał konkordat j ako se­
kretarz stanu, tłumaczył w dniu 19 VII 1947 r. , że zawarcie konkordatu
„było wysiłkiem ratowania konkordatów krajowych przez poszerzenie ich
treści i zakresu w celu zapewnienia niepewnej przyszłości".
Dnia 2 VIII 1934 r. zmarł prez. Hindenburg, a na podstawie jego -
prawdopodobnie sfałszowanego - testamentu Hitler przejął władzę prezy­
denta jako „wódz" (fuhrer) i kanclerz Rzeszy, a potem j ako „wódz i najwyż­
szy dowódca sił zbrojnych". Nadzieja na pokojową współpracę państwo -
Kościół na podstawie prawa konkordatowego miała całkowicie zawieść. Po
przejęciu totalitarnej władzy przez Hitlera i jego partię rozpoczęła się tajna,
ale wciąż narastająca - nie przebierająca w środkach - walka frontalna prze­
ciwko chrześcijaństwu, zwłaszcza przez systematyczne fałszowanie historii.
Pod hasłem „odpolitycznienia Kościoła" rozpoczęto na wielką skalę dechry­
stianizację życia publicznego, walkę z wszelkimi wpływami Kościoła poprzez
ograniczanie, a następnie zakazy drukowania katolickiej prasy i książki
(1935). Już w sierpniu 1933 r. rozwiązano Związek Katolickich Nauczycieli,
po dłuższym oporze rozwiązano przemocą Związek Katolickich N auczycie­
lek (1937) . Od tego roku władze policyjne zaczęły likwidować katolickie
organizacje młodzieżowe. Diecezjalne organy urzędowe zostały faktycznie
pozbawione treści, a od 1936 r. mogły publikować tylko listy pasterskie
biskupów. Szczególną uwagę zwrócono na publikację wiadomości. W kato­
lickich czasopismach mogły się ukazywać tylko te, na które zezwalało Mini­
sterstwo Propagandy, kierowane przez J. Goebbelsa.
Od lata 1937 r. rozpoczęły się systematyczne procesy pokazowe duchow­
nych, zwłaszcza zakonników, oskarżonych o przestępstwa dewizowe i moral­
ne przy narastającej propagandzie antyzakonnej . Tę propagandę prasową
przerwano dopiero w 1941 r. Wbrew postanowieniom konkordatu władze
hitlerowskie poprzez poufne zarządzenia wprowadzały szkoły mieszane,
wielu nauczycielom religii - zwłaszcza duchownym - cofnięto zezwolenia, a
jej wykład zalecały bez misji kanonicznej . Szkoły prowadzone przez zakony
zostały upaństwowione lub przejęte pod zarząd miejski. Szkolnictwo zo­
stało podporządkowane tajnej policji, gestapo. Na mocy rozporządzenia z
1 XII 1936 r. młodzież od 10 do 18 roku życia musiała należeć do młodzie-

182
żowej organizacji hitlerowskiej (Hitlerjugend) . Międzynarodowy charakter
Kościoła katolickiego i związki Kościoła katolickiego w Niemczech ze Stoli­
cą Apostolską stanowiły cel ataków NSDAP. Jeszcze w 1933 r. Kościół po­
tępił ustawę o przymusowej sterylizacji i projekty stosowania eutanazji, a
także zasady Mitu XX wieku. W roku 1939 szkolnictwo wyznaniowe zostało
zniesione . Uczęszczanie do szkół zakonnych zostało najpierw ograniczone,
a nieco później szkoły te zostały zamknięte. W roku 1939 został zamknięty
także wydział teologiczny w Monachium ze względu na to, że kard. Faulha­
ber odmówił misji kanonicznej kandydatowi rządowemu na katedrę pro­
fesorską. Wkrótce po 1933 r. rozpoczęto walkę ideologiczną ze Starym Te­
stamentem i teologią św. Pawła Apostoła.
Już w 1933 r. rozpoczęto bezkompromisową walkę z Żydami i ich wpły­
wami, mimo że liczyli oni ok. 500 tys. osób (0,8% ludności) . Tak zwane
„ustawy norymberskie" z 1935 r. faktycznie odebrały im prawa obywatels­
kie, a narastające z każdym dniem prawodawstwo antyżydowskie zdążało
milowymi krokami do eksterminacji tego narodu. Zorganizowane prześlado­
wanie Żydów i chrześcijan pochodzenia żydowskiego jako niearyjczyków
narastało z każdym dniem. Tysiące tych ludzi aresztowano i umieszczano w
obozach koncentracyjnych dla całkowitego wyniszczenia. Podobny los spot­
kał nieuleczalnie chorych, licznych księży i zakonników, a także świeckich
katolików. Pod koniec 1944 r. w Dachau przebywało 261 duchownych nie­
mieckich.
Walka z Kościołem, a zwłaszcza z chrześcijańską cywilizacją zmusiła epi­
skopat do zajęcia postawy. Episkopatowi temu przewodniczył od 1920 r.
kard. A. Bertram. Stworzył on „bezkonfliktowy model polityki kościelriej ,
a w stosunku do państwa hitlerowskiego przyj ął postawę neutralną" (A.
Leugers) . Przyjął też postawę nieprzeciwstawiania się „legalnemu kierow­
nictwu państwowemu ze względu na to, że wierni powinni wypełniać obo­
wiązki obywatelskie" , stąd też „nie podjął niczego , co mogłoby pogorszyć
stosunki państwowo-kościelne" oraz „wybierał zawsze drogę rokowań i pe­
tycji pisemnych" (M. E . Koch) . Takie też było stanowisko episkopatu nie­
mieckiego. Jego działania to protesty wobec władz, wezwania do katolików
o zachowanie wierności Kościołowi i zwiększenie wysiłku kaznodziejskiego.
Na 14 posiedzeń konferencji biskupów w Fuldzie w latach 1933-1943 tylko
3 razy (1933, 1936, 1937) zajęto się in gremio aktualnymi sprawami politycz­
no-kościelnymi. Przewodniczącego przerastali niewątpliwie monachijski
kard. Michael Faulhaber (t 1951), głośny obrońca praw człowieka i Żydów,
znany z kazań „ Żydowstwo - chrześcijaństwo - germaństwo" , czy też bp
Miinsteru Klemens Augustinus von Galen (t 1946) , znany z kazań „niewarte
życia życie" . Biskup Galen w 1934 r. rozpoczął zdecydowaną publiczną wal­
kę z Mitem XX wieku A . Rosenberga (Der Mythus des XX. Jahrhunderts,
1930) i podjął publiczną obronę życia zakonnego i prawa do życia umysłowo
chorych, tysiącami mordowanych przez hitlerowców.

183
 W sytuacji całkowitego ignorowania konkordatu, kiedy pisemne protesty
Konferencji Episkopatu Niemieckiego i Stolicy Apostolskiej pozostawały bez
odpowiedzi, pap. Pius XI postanowił zająć jasne i zdecydowane stanowisko.
Przerwał więc milczenie i encykliką Mit brennender Sorge (14 III 1937),
ujętej w niezwykle ostrej formie, potępił rasizm i narodowy socjalizm jako
z istoty wrogie chrześcijaństwu. Zgodnie z zaleceniem papieskim encyklika
została odczytana we wszystkich kościołach mimo próby niedopuszczenia
do tego ze strony reżymu. Papież szczególnie piętnował „przekręcanie,
obchodzenie, nadużywanie i przekraczanie konkordatu", doktrynę narodo­
wego socjalizmu, rasizm, mit o krwi i ziemi niemieckiej , zasadę „prawem
jest to, czego chce naród" , a także wysiłki reżymu, zmierzające do utworze­
nia Narodowego Kościoła Niemieckiego. Protest rządu hitlerowskiego prze­
ciwko encyklice Stolica Apostolska zbyła milczeniem.
Encyklika zaostrzyła niewątpliwie stosunki między państwem a Kościo­
łem w Niemczech, ale i wzmocniła katolików niemieckich. Niestety, nie
zmieniła ona postawy kard. A. Bertrama. Plenarna Konferencja Episkopatu
Niemieckiego w sierpniu 1937 r. nie potrafiła zająć zdecydowanego stanowi­
ska w formie wspólnego listu pasterskiego. W następstwie tego część bisku­
pów z bpem berlińskim K. Preysingiem (t 1950) na czele zażądała od kard.
Bertrama rewizji dotychczasowej polityki kościelnej (17 X) , ale bezskutecz­
nie. Młodszy o 21 lat od kard. Bertrama bp Preysing obawiał się, że milcze­
nie Kościoła na łamanie praw boskich i ludzkich przez reżym hitlerowski
spowoduje niepowetowane szkody dla Kościoła. W roku 1938 naziści wyrzu­
cili z diecezji bpa Rottenburga J. B . Sprolla (t 1949) jako zdecydowanego
przeciwnika reżymu.
W roku 1938 Hitler zaczął budowę „Wielkich Niemiec" przez wcielenie
Austrii i wielkich terytoriów czeskich w Sudetach, a następnie przez ustano­
wienie Protektoratu Czech i Moraw (15 III 1939). Niestety, duchowieństwo
i katolicy austriaccy, a także sudeccy przyjęli z radością nowe władze. Rów­
nocześnie władze i partia nazistowska rozpoczęły akcję nieprzebierającą w
środkach, by ograniczyć działalność i wpływy Kościoła i w niedalekim dy­
stansie czasowym całkowicie go zniszczyć. Te prześladowania na terytorium
starej Rzeszy i niebawem na ziemiach wcielonych do niej drastycznie wzro­
sły po wybuchu II wojny światowej , kiedy 1 IX 1939 r. III Rzesza Niemiec­
ka zaatakowała brutalnie Polskę.
Na terenie starej Rzeszy upaństwowiono kościelne przedszkola, wielu
duchownych aresztowano i osadzono w obozach koncentracyjnych, głównie
w Dachau. W latach 1940-1941 gestapo przeprowadziło masowe rewizje i
aresztowania w klasztorach i seminariach duchownych, rozpoczęto na wielką
skalę mordowanie umysłowo chorych i starców, a także masowe deportacje
Żydów do obozów śmierci. Według badań specjalnej Komisji Episkopatu
Niemieckiego, ogłoszonych w 1987 r. , 7 155 księży diecezjalnych i 866 za­
konnych popadło w konflikt z władzami hitlerowskimi, a w okresie od 1933

184
do 1945 r. 169 księży zmarło w obozach zagłady, 418 zaś było deportowa­
nych do innych miejsc zamieszkania. W Austrii, przemianowanej na Mar­
chię Wschodnią (Ostmark) , ogłoszono konkordat z 1933 r. za wygasły, a w
ślad za narastającą propagandą antykatolicką ok. 250 tys. katolików wystą­
piło z Kościoła katolickiego. Wszystkie katolickie organizacje, szkoły, siero­
cińce, a także katolicka prasa zostały upaństwowione. Założony w 1857 r.
jezuicki uniwersytet w Innsbrucku został zamknięty, podobnie jak wydział
teologiczny w Salzburgu. Wiele klasztorów zostało skasowanych, a przeszło
6 tys. zakonnic wypędzono z nich. Wprowadzono obowiązkowe małżeństwa
cywilne. Podobne rządy terroru, aresztowań, kasat, ograniczeń i zniszczeń
dotknęły Kościół katolicki w Kraju Sudeckim, Protektoracie Czech i Mo­
raw. Na ziemiach polskich „wcielonych" do Rzeszy, zwłaszcza w „Kraju
Warty" , Kościół katolicki został uznany za prywatne stowarzyszenie. Na te­
renie Alzacji i Lotaryngii ogłoszono wygaśnięcie konkordatu napoleońskie­
go z 1801 r. , biskupi zostali wypędzeni, a biskupstwo w Metz zniesione.
W tej sytuacji zebrała się Konferencj a Episkopatu Niemieckiego w
1940 r. , którą wyprzedziły życzenia urodzinowe dla Hitlera przesłane przez
kard. Bertrama w imieniu biskupów wszystkich diecezji niemieckich, ale bez
porozumienia z nimi. Według tych życzeń „wszyscy katolicy niemiecy mieli
być zjednoczeni wokół ołtarzy i w gorących modłach do Boga mieli się mo­
dlić za wojsko i ojczyznę, za państwo i Fiihrera" . Życzenia te spowodowały
rozłam w episkopacie niemieckim. Biskup Preysing w proteście złożył funk­
cję kierownika prasowego konferencji fuldajskiej i był gotów zrezygnować z
biskupstwa w Berlinie, przed czym powstrzymał go pap. Pius XII. W nastę­
pnych konferencjach kard. Bertram nie brał udziału ze względów zdrowot­
nych. Izolacja j ego osoby narastała z każdym rokiem.
Nieco inaczej niż akcja eutanazji przebiegał w tajemnicy niespotykany
w dziejach ludzkości mord narodu żydowskiego, nazwany „Endlosung"
(„ostateczne rozwiązanie"). Już w 1935 r. Konferencja Episkopatu Niemiec­
kiego zalecała niesienie pomocy charytatywnej „dla katolików niearyjczy­
ków" , ale pomoc ta - w formie wyjazdów na kontynent południowoamery­
kański - została niebawem przez władze nazistowskie ograniczona, a następ­
nie całkowicie zakazana. Najdłużej działało w tym zakresie Dzieło Pomocy
przy Kurii Biskupiej w Berlinie, które powołał do życia bp Preysing. Właś­
nie w roku „ostatecznego rozwiązania" , kiedy ginęły masowo miliony nie­
winnych ofiar, episkopat niemiecki zdobył się na wspólny list pasterski na
temat Dekalogu (VIII 1943), w którym podkreślono niepodważalne prawo
do życia każdego człowieka, a także „ludzi obcego pochodzenia i rasy" .
Niestety, nie doszło do żadnej deklaracji episkopatu w sprawie całkowitego
wyniszczenia narodu żydowskiego.
Przegrana wielka batalia pod Stalingradem (1943) rozpoczęła ustawicz­
nie powtarzające się klęski III Rzeszy, które doprowadziły 8 V 1945 r. do
bezwarunkowej kapitulacji i całkowitego załamania się systemu hitlerows-

185
kiego. W bardzo wielu częściach Niemiec Kościół katolicki był jedyną insty­
tucją, która swoj ą tożsamość mogła przeprowadzić przez „godzinę zera" .
Tylko on miał odpowiedni autorytet, zwłaszcza wobec zachodnich aliantów.
W dniu 6 VII t.r. zmarł przewodniczący Konferencji Episkopatu Niemiec­
kiego kard. A. Bertram.

2. Dwa państwa niemieckie

Druga wojna światowa, którą rozpętały Niemcy, kosztowała je 5 mln

zabitych (I wojna - 1 ,8 mln) . Dziesi(!tki miast niemieckich leżało w gruzach.
III Rzesza, która miała trwać tysiąc lat, załamała się po 12 latach istnienia.
W roku 1944 państwa koalicyjne ustaliły podział Niemiec na 4 strefy okupa­
cyjne: sowiecką, amerykańską, angielską i francuską. Odpowiedzialni za
„zbrodnie przeciwko ludzkości" stanęli przed międzynarodowym sądem w
Norymberdze (20 XI 1945-1 X 1946) . W wyniku pustki politycznej w Niem­
czech zaczęły się formować dwa państwa niemieckie. Dnia 21 IX 1949 r.
powstała Federalna Republika Niemiec z terenów okupacji amerykańskiej ,
angielskiej i francuskiej , a 7 X t.r. Niemiecka Republika Demokratyczna z
terenów okupacji sowieckiej .
Szkody wyrządzone Kościołowi przez III Rzeszę były ogromne, które
powiększały jeszcze przyniesione przez II wojnę światową. Prawie połowa
kościołów była zniszczona czy poważnie uszkodzona, tysiące alumnów i
młodych księży padło na frontach lub zostało ciężko rannych, organizacje
kościelne były zniszczone. Do zachodniej części Niemiec zaczęły przyby­
wać miliony volksdeutschów z Polski, Rumunii, Słowacji i Czech, a także
Niemców przesiedlanych zza linii granicznej Nysa Łużycka - Odra. Do ka­
tolickiej Bawarii przybyło ok. 650 tys. protestantów, do protestanckiej zaś
Meklemburgii i Turyngii ok. 1 , 1 mln katolików. To przemieszczanie ludnoś­
ci rodziło wielkie problemy społeczne i religijne. W sierpniu 1945 r. zebrała
się pierwsza po wojnie Konferencja Episkopatu Niemieckiego w Fuldzie pod
przewodnictwem metropolity kolońskiego J. Fringsa (od 1942 metropolita,
od 1946 kardynał) i podniosła głos w obronie porządku i narodu, a także
przeciwko wysiedlaniu milionów Niemców. Caritas kościelny, wsparty potęż­
nie przez katolików amerykańskich, szwajcarskich i irlandzkich, rozwinął
szeroką działalność dobroczynną.
Od września 1945 r. działała również misj a Stolicy Apostolskiej , na czele
której stanął w 1946 r. Amerykanin niemieckiego pochodzenia, bp A.
Munch (t 1962) , pierwszy nuncjusz apostolski po proklamowaniu Republiki
Federalnej Niemiec. Konstytucja tej republiki z 1949 r. gwarantowała pełną
wolność religijną, prawo rodziców do wychowywania dzieci, naukę religii w
szkole podstawowej i średniej . Kościół i jego instytucje otrzymały prawa
publiczne osobowości prawnej . W zasadzie podtrzymano konkordat z 1933 r.

186
Dalsze zagadnienia kościelne regulowały konkordaty krajowe z Dolną
Saksonią (1965) i Nadrenią-Palatynatem (1971). Organizacja kościelna po­
została bez zmian. Jedynie na skutek osobnego porozumienia pap. Pius XII
utworzył diecezję w Essen (23 II 1957), wyłączając jej terytorium z archidie­
cezji kolońskiej .
W okresie powojennym rozwinęły się na wielką skalę organizacje katoli­
ków świeckich. Ożywiło się ponownie życie zakonne, a zabrane przez państ­
wo klasztory powróciły do dawnych właścicieli. Około 1960 r. w republice
działało 39 zakonów i zakonnych kongregacji męskich, 9 kongregacji bra­
terskich (bez kapłanów) i 104 zakony i kongregacje żeńskie. Tylko benedyk­
tyni posiadali 42 opactwa i klasztory (1 002 kapłanów, 134 kleryków i 1 076
braci) , jezuici zaś - 57 klasztorów (739 kapłanów, 293 kleryków, 127 braci i
48 nowicjuszy) . Ze zgromadzeń żeńskich najbardziej popularne były szaryt­
ki. Liczyły one 1 033 domów zakonnych, 1 1 320 sióstr i 285 nowicjuszek.
Życie religijne wiernych było bardzo aktywne. Około 1960 r. liczba komuni­
kujących na Wielkanoc w diecezjach wahała się od 33,3% w zachodniej
części diecezji berlińskiej do 68,9% w diecezji wiirzburskiej . Uczestnictwo
w niedzielnej mszy św. wahało się od 30,5% w zachodniej części diecezji
berlińskiej do 57 ,3% w diecezji wiirzburskiej .
Całością życia kościelnego kierowała Konferencja Episkopatu Niemiec­
kiego dla całych Niemiec i regionalne konferencje: bawarska i zachodnionie­
miecka. Na misjach zamorskich pracowało 2 629 kapłanów i łącznie 10 984
pracowników (1966) . W roku 1952 episkopat utworzył Komitet Centralny
Akcji Katolickiej w celu koordynacji jej działalności; powstały też liczne ,
katolickie organizacje zawodowe. Wewnętrzną akcją charytatywną kierował
Deutsche Caritasverband, a zewnętrzną - organizacja Misereor (1959) , a
później również Adveniat. Liczne wydziały i instytuty teologiczne sprzyjały
rozwojowi nauk kościelnych. Rozwinięta była również prasa katolicka, obej­
mująca w 1960 r. 8 dzienników o nakładzie 225 tys. egz. ; 72 katolickie wyda­
wnictwa publikowały 420 różnych publikacji w formie tygodników, dwuty­
godników, miesięczników itp. Bardzo liczne czasopisma teologiczne i specja­
listyczne przyczyniały się niewątpliwie do rozwoju teologii katolickiej . Wy­
razem zewnętrznym rozwoju katolicyzmu niemieckiego był Międzynarodo­
wy Kongres Eucharystyczny w Monachium (1960) .
Znaczną rolę odegrał Kościół niemiecki na Soborze Watykańskim II,
skupiony wokół kard. J. Fringsa z Kolonii i kard. J. Dopfnera z Mona­
chium. Szczególne wpływy biskupów i teologów niemieckich dały się zauwa­
żyć w dyskusji nad konstytucją o liturgii i Kościele, mariologią, tolerancją
religijną i o Kościele w świecie współczesnym.
Realizacja Vaticanum II w Niemczech przyniosła nowe problemy na tle
powstałych radykalnych ruchów emancypacyjnych i reformistycznych, od­
wołujących się do „ducha Soboru". Prowadziło to do wielu radykalnych i
samowolnych reform, które nie miały nic wspólnego z soborem. Liczne eks-

187
perymenty w zakresie liturgii, życia sakramentalnego , zakonnego i seksual­
nego burzyły często dotychczasowy porządek. Więcej stanowczości wykazy­
wał episkopat w obronie katolickich zasad moralnych i prawa do życia nie­
narodzonych. Różnorodność nowych poglądów teologicznych spowodowała
wielkie zamieszanie i niepewność oraz zagrożenie depozytu wiary. Niepoko­
jące były liczne wystąpienia z Kościoła, porzucanie kapłaństwa i życia za­
konnego, a także gwałtowny spadek powołań kapłańskich. W latach 1966-
-1972 liczba kapłanów diecezj alnych spadła z 21 478 do 18 058 (-15 ,92%),
liczba alumnów z 3 784 do 2 006 ( 46,99% ) , liczba zakonnic z 90 717 do
-

70 987 (- 31,75% ). Tragiczna wprost była kontestacja encykliki pap. Pawła VI

Humanae vitae (1968) tak przez teologów niemieckich, jak też i katolików
świeckich. Wszak Republika Federalna Niemiec - mimo poważnej imigracji
Niemców ze wschodu, Jugosłowian i Turków - była i jest krajem wymierają­
cym (1975 r. 2,4% ) .
-

To wszystko świadczyło o wielkim kryzysie Kościoła niemieckiego. Spa­

dła dość gwałtownie liczba wiernych uczęszczających na niedzielną mszę św.
i przyjmujących sakramenty święte , a „nade wszystko podających dzieci do
chrztu i zawierających małżeństwa kościelne" . Szerzący się tu dziwny eku­
menizm protestancko-katolicki prowadził do powstania anonimowego chrze­
ścijaństwa. Nadzieje j akie wiązano z reformą liturgii nie wypełniły kościo­
łów, były one często puste, m.in. na skutek nieodpowiedzialnych ekspery­
mentów. Niezwykle silne prądy o charakterze antyautorytetowym i antyin­
stytucjonalnym podzieliły duchowieństwo w wielu diecezj ach. Powstawały
nieformalne i niewielkie liczbowo grupy księży, kontestujących przeciw
urzędowi biskupiemu, milczenie zaś wieloletnie biskupów na temat samo­
wolnych reform liturgicznych i nauczania poszczególnych teologów i różnych
aberracji zwiększało zamęt, wywoływało apatię wiernych i powodowało
brak zaufania do Kościoła. Zamęt ten powiększały krzykliwe grupy księży
kontestujących celibat, a nade wszystko buńczuczne deklaracje teologów
niemieckich o charakterze antyrzymskim i antypapieskim (1968, 1989) .
W celu przywrócenia zachwianej równowagi niektórzy biskupi organizo­
wali synody diecezjalne, a w 1971 r. zaczął działać ogólnoniemiecki synod w
Wiirzburgu, który postawił sobie za cel wprowadzenie Vaticanum II w życie
Kościoła niemieckiego. Z przygotowanych 50 różnych tematów przyjęto za­
ledwie 18, pozostałe po ostrej krytyce zostały odrzucone. Synod obradował
pod przewodnictwem kard. J. Dopfnera z Monachium „w pełnej harmonii z
następcą św. Piotra".
Zmiany na lepsze przyszły z chwilą, kiedy przewodniczącym Konferencji
Episkopatu Niemieckiego został kard. Joseph Hoffner, metropolita Kolonii
(od 1977). Taktowny, świetny mówca, znawca problemów społecznych, wier­
ny Stolicy Apostolskiej , wpływał pozytywnie na rozładowanie nagromadzo­
nych konfliktów i przywracanie spokoju wewnętrznego Kościołowi w Niem­
czech. To on zorganizował 2 wizyty apostolskie pap. Jana Pawła Il. Pierw-

188
sza odbyła się w dniach 15-19 XI 1980 r. w związku z 450-leciem powstania
Augsburskiego wyznania wiary. Papież odwiedził m.in. Kolonię, Osnabriick
i Moguncję. Homilie papieskie dotyczyły aktualnych problemów, takich jak:
małżeństwo i życie rodzinne, Kościół a nauka, stosunki katolików z prote­
stantami, problem pracy i robotników itp. Druga pielgrzymka odbyła się w
dniach 31 IV-4 V 1987 r. Podczas tej pielgrzymki papież odwiedził 1 1 miast,
wygłosił 22 homilie i przemówienia, beatyfikował siostrę Edytę Stein (s.
Teresa Benedykta od Krzyża) i jezuitę Ruperta Mayera. Wzrosła niezwykle
ofiarność katolików niemieckich na cele charytatywne i misyjne. W latach
1961-1977 zebrano na te cele 300 mln dolarów, a tylko w 1979 r. akcja
Misereor otrzymała 56 mln dolarów, w 1981 r. zaś pomoc charytatywną
Kościoła niemieckiego szacowano na 450 mln dolarów.
Kryzys przezwyciężono również w szeregach kapłańskich. Liczba powo­
łań wzrosła widocznie z 2 515 (1980) do 3 075 (1990) , czyli o 22,27% , cho­
ciaż wciąż spadała liczba księży (1980 r. - 23 066, 1990 r. 21 366) i sióstr
-

zakonnych (1980 r. - 65 538, 1990 r. - 51 384) . W roku 1990 Republika

Federalna Niemiec obejmowała 5 metropolii (Kolonia, Paderborn, Fryburg,
Monachium i Bamberg) , 15 diecezji i egzarchat apostolski, 5 kardynałów,
12 039 parafii, 21 366 kapłanów (15 953 diecezjalnych, 5 413 zakonnych) ,
3 075 alumnów, 2 502 braci zakonnych, 5 1 384 siostry zakonne, 27 930 OOO
katolików (45,6%) na 61 200 OOO mieszkańców.
Utworzona w 1949 r. w sowieckiej części okupacyjnej Niemiecka Repu­
blika Demokratyczna od początku miała charakter komunistyczny i ateisty­
czny. Pod względem kościelnym obejmowała diecezję berlińską i miśnieńską
bez części na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej , a nadto resztki archidiecezji
wrocławskiej oraz części diecezji fuldajskiej , paderbornskiej , osnabrii­
ckiej i wiirzburskiej . Dla tych części diecezji powstały początkowo wikariaty
generalne w Gorlitz (dla Wrocławia) , w Erfurcie (dla Fuldy) , Magdeburgu
(dla Paderborn) , w Schwerinie (dla Osnabriick) i w Meiningen (dla
Wiirzburga) . W roku 1973 pap . Paweł VI utworzył z tych okręgów admini­
stracje apostolskie, którymi zarządzali biskupi tytularni. W NRD przepro­
wadzono konstytucyjny rozdział Kościoła od państwa w rozumieniu komuni­
stycznym, Kościół i j ego instytucje otrzymały prawa osoby publicznej . Szko­
ła straciła charakter chrześcijański, szkoły prywatne zniesiono. Zacieśniono
do minimum wpływ Kościoła na życie publiczne i kulturę. Prasa katolicka
pozostała w formie szczątkowej . Od roku 1958 działało tu 1 seminarium
duchowne w Erfurcie dla całego państwa. Szczególnej indoktrynacji została
poddana młodzież. W miejsce obrzędu chrztu wprowadzono ateistyczną
inicjację, a w miejsce sakramentu bierzmowania - świecko-ateistyczną kon­
firmację . Z tego tytułu tysiące młodzieży - również katolickiej , nie były
ochrzczone.
Po Soborze Watykańskim II Kościół zorganizował synod pastoralny w
Dreźnie dla całego kraju. „Za żelazną kurtyną" tylko ten Kościół uniknął

189
jawnych prześladowań i szykan. W dniu 7 XI 1989 r. został obalony mur
berliński, a 9 III 1990 r. odbyła się wspólna konferencja biskupów niemiec­
kich z RFN (68 biskupów) i NRD (12 biskupów) . Dnia 3 X t.r. nastąpiło
zjednoczenie obu państw niemieckich. W roku 1990 Kościół katolicki w
NRD obejmował 2 diecezje, 4 administracje apostolskie, 891 parafii, 1 324
kapłanów (1 125 diecezjalnych i 209 zakonnych), 159 alumnów, 65 braci,
2 792 sióstr zakonnych, 1 279 OOO katolików na 16 670 OOO mieszkańców.

3. Kościół katolicki w Austrii i Szwajcarii

Na gruzach rozpadłej monarchii austro-węgierskiej powstało szereg no­

wych, często skłóconych ze sobą państw. Proklamowana 12 XI 1918 r. Re­
publika Austriacka (od 21 X 1919 Republika Austrii) miała charakter nie­
miecki, j ako że traktat pokojowy w Saint Germain z 10 IX 1919 r. zacieśnił
ją do krajów o większości niemieckiej . W granicach nowej republiki pozo­
stały tylko 2 metropolie (Wiedeń, Salzburg) , 4 dalsze diecezje oraz 2 nowo
utworzone administracje apostolskie w Innsbrucku i Eisenstadt, które dopie­
ro w 1968 r. otrzymały statut normalnych diecezji. Katolicy w kraju liczącym
6 760 OOO mieszkańców stanowili 90% , ale żywotny tu protestantyzm i Los­
-von-Rom-Bewegung zwiększył liczbę protestantów do 275 tys . , a bezwyzna­
niowych do 208 tys. (1934) .
Rządy socjaldemokracji nie sprzyjały Kościołowi katolickiemu, a wspie­
rane potężnie przez masonerię dążyły do rozdziału Kościoła od państwa,
wprowadzenia świeckiej szkoły i cywilnych ślubów. Pod wpływem takiej
propagandy w latach 1918-1928 z Kościoła wystąpiło 135 tys. osób. Takie
masowe wystąpienia z Kościoła organizowano szczególnie w Wiedniu.
Zmiany na lepsze przyszły z chwilą przejęcia rządów w Austrii przez
partię chrześcijańsko-społeczną, na czele której stał ks. prałat Ignaz Seipel
(t 1932) . On to jako kanclerz (1922-1924, 1926-1929) przeciwstawił się nara­
stającym tendencjom antykościelnym, a jego następca, kanclerz E. Dollfuss
(1932-1934) , doprowadził do zawarcia konkordatu ze Stolicą Apostolską.
Gwarantował on Kościołowi duże wolności i swobodę działania. Normował
obsadę urzędów kościelnych, kształcenie i wychowywanie księży, zarząd do­
brami kościelnymi i nadał prawa osobowości prawnej Kościołowi i jego in­
stytucjom. Wprowadził też naukę religii do szkół podstawowych i średnich.
Kościołowi przewodniczyli metropolici wiedeńscy: kard. G. Piffl (1864-1932)
i kard. Th . Innitzer (1875-1955) . W roku 1933 konferencj a episkopatu pole­
ciła księżom złożenie mandatów do parlamentu.
W roku 1938 Austria została anektowana przez Niemcy hitlerowskie i
włączona do III Rzeszy j ako Marchia Wschodnia. Władze nazistowskie anu­
lowały konkordat i zaczęły prowadzić ostrzejszą politykę kościelną niż w
starej Rzeszy. Wzmocniona propaganda antykatolicka spowodowała wystą-

190
pienie z Kościoła katolickiego 250 tys. katolików, szczególnie w Wiedniu.
Kościelne organizacje, szkoły prywatne, katolicka prasa zostały zniesione i
zakazane, wydziały teologiczne na uniwersytecie w Innsbrucku, Grazu i
Salzburgu zniesione, skonfiskowano fundusze na zaplanowany katolicki uni­
wersytet, liczne klasztory zostały zamknięte, przeszło 6 tys. zakonnic z nich
wypędzono, wprowadzono śluby cywilne, zniesiono naukę religii w szkole.
Tego wszystkiego dokonano w ciągu 5 miesięcy. W następnych latach wy­
wieziono stąd ok. 200 tys. Żydów i wymordowano. Ruch oporu był tu bar­
dzo słaby.
Po roku 1945 Austria pozostawała przez 10 lat podzielona - łącznie z
Wiedniem - na 4 okręgi okupacyjne, a od 27 IV 1945 r. działał prowizorycz­
ny rząd austriacki. Dopiero traktat z 15 V 1955 r. podpisany przez mocarst­
wa okupacyjne przywrócił Austńi niepodległość. Przez długie lata po 1945 r.
siły antykościelne, kontrola urodzin, gwałtowny spadek powołań kapłańs­
kich, praktyczny utylitaryzm , sporna wciąż obowiązkowość konkordatu i po­
moc państwowa dla szkół prywatnych osłabiały działalność Kościoła. Dopie­
ro w latach 1960-1962 Austria podpisała 7 różnych układów ze Stolicą Apo­
stolską na temat spraw majątkowych Kościoła (1960) , utworzenia diecezji w
Eisenstadt (1960) , nauczania religii w prywatnych szkołach katolickich
(1962) i utworzenia diecezji w Innsbrucku (1962) i Feldkirch (1968). Wzno­
wiona w 1945 r . Akcja Katolicka liczyła ok. 1960 r. 200 tys. członków,
podczas gdy pozostałe organizacje katolickie liczyły ok. 258 tys. członków.
W formacji chrześcijańskiej młodzieży dużą rolę odgrywała Sodalicja Ma­
riańska (1956 r. - 300 tys. członków) . Zorganizowana młodzież katolicka w
kilku organizacjach liczyła 120 tys. członków (Katholische Jungschar Oster­
reichs) . W kraju działały 4 wydziały teologiczne, a Katholische Akademie
grupowało katolickich profesorów uczelni państwowych.
Poważny kryzys przeżył Kościół w Austrii po Soborze Watykańskim Il.
Przez długie lata przewodził mu kard. Franz Konig (1956-1985) . Wyrazem
tego kryzysu był m.in . wielki spadek liczby kapłanów i zakonników, a także
powołań kapłańskich. Tak w 1966 r . liczono tu 4 089 kapłanów diecezjal­
nych i 2 537 zakonnych, 611 alumnów i 15 911 sióstr zakonnych. Liczby te
spadły do 1980 r. następująco: 3 488 kapłanów diecezjalnych (- 14,79%) ,
2 389 kapłanów zakonnych (- 5,83 % ) , 357 alumnów (- 41 ,57%) i 1 1 801
sióstr (- 25 ,83 % ) .
Wielki wpływ masonerii i różnych prądów antykościelnych prowokowały
nadal wystąpienia z Kościoła. W latach 1982 i 1983 z Kościoła wypisało się
65 tys. osób. W 1983 i 1988 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Austrię. Mówił
o potrzebie postępu moralnego i odnowy, o odrzuceniu przez wielu prakty­
cznie Boga, powierzchownej wierze itp. Na gruncie zmaterializowania i obo­
jętności zaczął narastać antysemityzm, o czym z zaniepokojeniem mówili
biskupi w liście pasterskim (1987) . W roku 1990 Kościół katolicki w Austrii
obejmował 2 metropolie , 7 diecezji, 3 kardynałów, 5 473 kapłanów (3 197

191
diecezjalnych, 2 276 zakonnych) , 604 alumnów, 3 074 parafie, 8 294 sióstr
zakonnych, 6 298 OOO katolików (82,9% ) na 7 ,6 mln ludności.
Szwajcaria, obejmująca 5 diecezji bez prowincji kościelnej podległych
wprost Stolicy Apostolskiej , otrzymała w 1920 r. stałą nuncjaturę apostols­
ką. Wielowyznaniowe społeczeństwo szwajcarskie, w którym katolicy stano­
wili mniejszość, straciło wiele z antykatolickiej postawy, chociaż jezuitom
zezwolono na powrót dopiero w 1973 r. Pozytywnie przyjęto w całej Szwaj­
carii kanonizację św. Mikołaj a z Fliie (1947). W roku 1960 pracowało tu 14
różnych zakonów i zgromadzeń zakonnych męskich. Stosunkowo był duży
udział Kościoła katolickiego w misjach zamorskich, gdzie pracowało 623
kapłanów zakonnych, 33 diecezjalnych, 202 braci i 722 siostry zakonne oraz
64 katolików świeckich (1960). Episkopat powołał do życia Misje Wewnętrz­
ne, które zajęły się nade wszystko duszpasterstwem narastającej diaspory
katolickiej . Działa też w kraju Akcj a Katolicka i szereg innych organizacji
kościelnych. W roku 1972 odbył się synod plenarny, ale nie zapobiegł on
dalszej dezintegracji życia kościelnego.
Wzrost nastrojów antykościelnych na tle głębokiego i skrajnego progre­
sizmu {ks. H. Kung) i integryzmu (abp M. Lefebvre) wyraził się w zorgani­
zowaniu referendum narodowego w dniach 1-2 III 1980 r. na temat całkowi­
tego rozdziału Kościoła od państwa, co jednak odrzucono. Już w 1969 r.
pap. Paweł VI odwiedził Szwajcarię, a pap. Jan Paweł II odwiedził j ą dwu­
krotnie (1982, 1984). Przy tej okazji mówił m.in. o godności człowieka i
solidarności międzyludzkiej , nauce i kulturze, teologach i ich zadaniach. Po­
mimo początkowej opozycji, zwłaszcza Kościoła reformowanego , pap. Jan
Paweł II utworzył katolicką diecezję w Genewie (18 IV 1987) .
W roku 1990 Kościół katolicki w Szwajcarii obejmował 6 diecezji, 2
opactwa wyjęte, 1 707 parafii, 3 943 kapłanów (2 322 diecezjalnych i 1 621
zakonnych) , 236 alumnów, 391 braci, 8 497 sióstr zakonnych, 2 108 OOO
katolików (47,7% ) i 6 510 OOO mieszkańców.

4. Kościół w Wielkiej Brytanii

Sytuacja prawna i organizacyjna Kościoła katolickiego w Wielkiej Bryta­

nii ustawicznie się poprawiała. W czasie I wojny światowej miała ona stałe­
go przedstawiciela przy Stolicy Apostolskiej , który w 1920 r. został podnie­
siony do rangi ambasadora. W roku 1926 parlament angielski zniósł resztki
dawnych praw dyskryminujących katolików i zezwolił duchownym katolic­
kim na publiczne noszenie stroju duchownego, urządzanie publicznych pro­
cesji. Katolików wyłączono tylko od urzędu następcy tronu i piastowania
urzędu lorda kanclerza. W roku 1937 z przysięgi królewskiej wyłączono zda­
nie, że „król jest obrońcą wiary protestanckiej" . Konwersje na katolicyzm
wielu pisarzy, poetów i twórców kultury (Graham Greene, Alec Guiness,

192
Douglas Hyde itd.) zjednały Kościołowi katolickiemu dużo sympatii nawet w
środowiskach areligijnych. Pod wpływem tych konwersji powstała w Koście­
le katolickim w Anglii akcja Sword of the Spirit, założona w 1940 r. przez
kard. A. Hinsleya (1935-1943) w celu odrodzenia i odnowy Europy na fun­
damentach chrześcijaństwa. Wzrastała też ustawicznie liczba katolików po­
przez duży przyrost naturalny, konwersje z anglikanizmu (ok. 1 1-12 tys.
rocznie), imigrację Irlandczyków, a po 1940 r. również Polaków i Ukraiń­
ców. W roku 1938 w Anglii i Walii szacowano katolików na 2 375 OOO , a w
Szkocji na 624 tys. (1925) . Liczba ta do 1955 r. wzrosła do 3 169 OOO, a w
Szkocji do 768 tys. W roku 1966 łącznie ze Szkocją - liczba katolików
-

wzrosła do 5 534 OOO na 55 039 OOO mieszkańców (10,05%), w 1980 r. do

5 501 OOO na 55 944 OOO mieszkańców (9,83%) i w 1990 r. do 5 546 OOO na
55 768 OOO mieszkańców (9,94%) .
W ślad za wzrostem liczbowym katolików postępowała rozbudowa sieci
parafialnej i kościołów (1966 r. 2 939, 1980 r. 3 166 bez Irlandii Północ­
- -

nej , 1990 r. 3 212 bez Irlandii Północnej) . W ciągu tedy ostatnich 25 lat
-

liczba parafii wzrosła o 9,29% . Wzrosła też liczba diecezji. Po roku 1920 w
Anglii i Walii powstało 6 nowych diecezji, egzarchat apostolski dla Ukraiń­
ców i nowa, czwarta z kolei metropolia w Southwark (1965). W tym też
okresie powstały 2 nowe diecezje w Szkocji i nowa metropolia w Glasgow
(1947) .
Temu wzrostowi towarzyszyła ożywiona aktywność zakonów i liczebność
kapłanów. Działali tu więc popularni benedyktyni (1961 r. 683 zakonni­
-

ków), j ezuici (599) , salezj anie (296) , dominikanie (230) oraz redemptoryści,
franciszkanie, pasjoniści, cystersi, oblaci i Opus Dei. W roku 1961 liczbę
zakonników szacowano na 3 897 kapłanów i 823 braci działających na miej­
scu i na misjach zamorskich. W roku 1990 tylko w Zjednoczonym Króle­
stwie działało 2 203 kapłanów i 829 braci zakonnych. Wzrastała też liczba
duchowieństwa diecezjalnego. W roku 1966 liczono łącznie 5 792 kapłanów
diecezjalnych (bez Irlandii Północnej) i 2 966 zakonnych (1 kapłan na
955 katolików) , a w 1990 r. 5 634 kapłanów diecezjalnych i 2 203 zakonnych
(1 kapłan na 708 katolików) .
Szczególnie rozwijało się katolickie szkolnictwo , utrzymywane z ofiar
wiernych, a prowadzone najczęściej przez zakony, ale kontrolowane przez
władze państwowe. Tylko w latach 1914-1930 katolicy zbudowali w Anglii
96 szkół dla 60 tys. uczniów. Dopiero po 1936 r. władze państwowe wspo­
magały finansowo takie budowy (50-75% ) . Szkolnictwo zreorganizował i po­
dniósł na wyższy poziom kard. A. Hinsley (t 1943) , co kontynuował jego
następca kard. B . Griffin (1943-1956) . Szkolnictwo to w formie szkół pod­
stawowych i średnich objęło 80% dzieci i młodzieży katolickiej , a 1 ,2 tys.
szkół katolickich stanowiło ok. 12% wszystkich szkół w kraju. W roku 1961
w Anglii i Walii działało 1 556 szkół katolickich podstawowych z 412 042
uczniami, 309 szkół „nowoczesnych" z 116 086 uczniami, 53 szkoły gramaty-

13 - Historia Kościoła cz. 8 193

czne z 23 073 uczniami, 5 techników z 2 251 uczniami, 52 szkoły średnie z
29 289 uczniami, 591 szkół normalnych z 109 208 uczniami i 39 szkół spe­
cjalnych z 3 103 uczniami. W roku 1966 liczono tu 2 945 szkół katolickich, do
których uczęszczało 792 389 dzieci i młodzieży. Na skutek wzrostu kosztów
utrzymania liczba szkół do 1980 r. spadła do 2 825. W roku 1981 Komisja
Episkopatu Anglii i Walii postulowała radykalną zmianę polityki szkolnej
Kościoła, zwłaszcza w nauczaniu religii, a także wysunęła postulat edukacji
religijnej dla dorosłych.
Na terenie Wielkiej Brytanii rozwinął się również katolicki ruch społecz­
ny. Na uwagę zasługuje Catholic Social Guild, założona w 1909 r. i grupują­
ca księży i świeckich, a stawiająca sobie za cel dialog między katolikami
studentami i robotnikami, współpracę we wprowadzaniu katolickich zasad
w sprawy społeczne i popieranie katolickich reform społecznych. Od roku
1921 towarzystwo to wydaje miesięcznik „The Christian Demokrat", a także
„Katolickie Studia" z zakresu społecznych zagadnień. Nigdy nie było ono
zbyt liczne. W roku 1921 towarzystwo założyło Katolickie Kolegium Robot­
nicze w Oxfordzie. Wielu z jego wykładowców zajęło poważne miejsce na
odcinku rozwoju katolickiej nauki społecznej . Od roku 1937 działa w Anglii
Young Christian Worker's, zorganizowany na wzór katolickiej młodzieży
robotniczej w Belgii. Podobna organizacja dla dziewcząt powstała w 1949 r.
Do grup apostolskich należą Towarzystwo Narodowe Młodzieży Katolickiej
i Katolicka Grupa Apostolska Świeckich dla Anglii, założona w 1951 r. Dla
katolickiej młodzieży uniwersyteckiej powołano do życia m.in . Unię Kato­
lickich Studentów. Istnieje też wiele organizacji kościelnych dla dorosłych i
dla poszczególnych grup zawodowych, a wśród nich Apostolat Społeczny i
Rodzinny. W roku 1960 w zakresie prasy katolickiej ukazywały się 3 tygod­
niki o łącznym nakładzie ok. 400 tys. egz.
Nie ominęły Kościoła katolickiego w Zjednoczonym Królestwie kryzysy
posoborowe. Wyraziły się one w spadku powołań kapłańskich i zakonnych.
Tak w 1960 r. w całym Zjednoczonym Królestwie liczono 1 028 alumnów i
3 994 zakonników oraz 17 092 siostry zakonne ; w 1970 r. liczono tylko 914
alumnów (- 1 1 ,9% ) , 3 315 zakonników (- 17,00%) i 15 132 siostry zakonne
(- 1 1 ,47%) . Poważne kontestacje wśród katolików angielskich wzbudziła
encyklika pap. Pawła VI Humanae vitae (1968) . Kryzys przechodzi rodzina
katolicka. Episkopat w liście pasterskim z 8 XII 1985 r. oskarżył telewizję,
że „czyni komedię z rozwodów, separacji i rozbicia rodzin, że trywializuje
[ . . . ] małżeństwa zdrowe i ich wzajemną wierność" . Papież Jan Paweł II w
czasie pielgrzymki do Anglii (1982) podkreślał nierozerwalność małżeństwa
ze względu na fakt mnożących się rozwodów. Inny kryzys przejawił się w
praktykowaniu życia religijnego na co dzień. Nie bez racji pap. Jan Paweł II
w przemówieniu do biskupów Anglii i Walii (23 XI 1987) stwierdzał „upa­
dek praktyk religijnych, ateizację i sekularyzację społeczeństwa" , a także
„zastępowanie nauki Kościoła i sakramentów subiektywnym uczuciem reli-

194
gijnym". W wątpliwość poddano tu samą naturę Kościoła, stąd Konferencja
Episkopatu, kierowana przez kard. B . Hume, wydała 5 IX 1985 r. oświad­
czenie na temat natury Kościoła i pluralizmu w Kościele, a także o skutecz­
nej ewangelizacji i miejscu kapłana w misji Kościoła. Ożywieniu życia reli­
gijnego służyła kanonizacja 40 Męczenników Angielskich i Walijskich, za­
mordowanych w latach 1535-1571 za panowania króla Henryka VIII i
Elżbiety I za przeciwstawianie się prawodawstwu religijnemu króla. Kanoni­
zację tę przeprowadził 25 X 1970 r. pap. Paweł VI. Pozytywnie na odnowę
życia religijnego wpłynęła pielgrzymka pap. Jana Pawła II w dniach 28 V­
-2 VI 1982 r. Papież odwiedził 8 miast w Anglii, 2 w Szkocji i 1 w Walii
i wygłosił 26 homilii i przemówień na temat: jedność Kościoła, katolickie
zasady moralne, wierność Ewangelii i wierze katolickiej , nierozerwalność
małżeństwa, tożsamość katolickiego kapłana i katolickie wychowanie dzieci
i młodzieży. Była to odpowiedź na problemy nurtujące katolickie społe­
czeństwo.
W roku 1990 Kościół katolicki w Wielkiej Brytanii (Anglia, Szkocja i
Walia) bez Irlandii Północnej obejmował 7 metropolii, 30 archidiecezji i
diecezji, 1 egzarchat apostolski, 3 212 parafii, 6 837 kapłanów (4 634 die­
cezjalnych i 2 203 zakonnych) , 619 alumnów, 829 braci, 12 028 sióstr zakon­
nych, 5 024 643 katolików i 54 190 106 mieszkańców. Przeciętnie tedy na
1 parafię przypadało 1 564 wiernych, a na 1 kapłana 735 ; katolicy stanowili
9 ,27% ludności.

5. Kościół katolicki w niepodległej Irlandii

Pierwsza wojna światowa przyspieszyła debatę nad samostanowieniem

Irlandii (Home Rule) przy gwałtownym sprzeciwie protestantów z Ulsteru.
Udział w tej wojnie początkowo poparł episkopat i duchowieństwo, ale od
1915 r. uznano j ą za „wojnę angielską" (bp E . Th. O'Dwyer z Limerick) . W
roku 1916 episkopat potępił powstanie, zorganizowane przez lrish Republi­
can Brotherhood, ale sam odciął się od niego i coraz bardziej angażował się
po stronie powstańców, wyrzekających się gwałtownych środków. W latach
1916-1919 nie zanotowano aktów przemocy w czasie powstania. Prymas Ir­
landii kard. Michael Logue w liście pasterskim z listopada 1917 r. wypowie­
dział się przeciwko powstaniu, ale w 1918 r. cały episkopat potępił zarządzo­
ną przez władze angielskie przymusową rekrutację do wojska i stwierdził,
że naród irlandzki ma pełne prawo przeciwstawiać się jej wszelkimi środka­
mi. W roku 1919 parlament irlandzki w Dublinie proklamował niepodleg­
łość Irlandii z prez. E . De Valera na czele, co dało początek 2-letniej wojnie
powstańczej . Daremnie władze angielskie wywierały nacisk na episkopat,
by potępił powstanie, które popierali niektórzy biskupi i całe duchowieńst­
wo niższe. Wielu księży zaangażowało się w szeregi republikańskiej armii

195
irlandzkiej . W roku 1920 biskupi w liście pasterskim potępili brutalne repre­
sje angielskie, w 1921 r. wypowiedzieli się publicznie za niepodległością, a
w 1922 r. obłożyli ekskomuniką tych, którzy współpracowali z Anglikami.
Zawarty w 1921 r. traktat z Wielką Brytanią tworzył niepodległe państwo
irlandzkie z 26 powiatów o większości katolickiej ; 6 powiatów o większości
protestanckiej w Ulsterze pozostało przy Wielkiej Brytanii. Niepodległa Ir­
landia otrzymała statut dominium, 29 XII 1937 r. proklamowała pełną nie­
podległość, a w 1948 r. ogłosiła się republiką.
W roku 1929 Irlandia nawiązała stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apo­
stolską i wypowiedziała się po stronie wartości katolickich. W roku 1923
zaprowadziła cenzurę na filmy, w latach 1924 i 1927 ograniczyła handel i
spożycie alkoholu, w 1929 r. wprowadziła cenzurę prasową. Ponieważ repu­
blikanie już w 1927 r. podjęli próby przyłączenia przemocą Irlandii Północ­
nej , biskupi w liście pasterskim z 1931 r. potępili przemoc i partię Seor Eira
jako komunistyczną, a w liście pasterskim z 1935 r. ostrzegli wiernych przed
komunizmem. To potępienie komunizmu i Irlandzkiej Armii Republikańs­
kiej (IRA) powtórzyli biskupi w 1956 r. W roku 1935 władze zabroniły
sprzedaży środków antykoncepcyjnych. Konstytucja z 1937 r. podkreśliła
katolicką naukę o rodzinie, małżeństwie , wychowaniu młodzieży i prywatnej
własności, ale uznała prawnie protestantyzm, mozaizm i inne religie w Irlan­
dii. Kościół katolicki nie posiadał jednak prawa osobowości prawnej . Stoli­
ca Apostolska miała pełną swobodę w obsadzaniu urzędów kościelnych.
Episkopat zbierał się systematycznie 2 razy w roku na konferencje, a w
1927 i 1956 r. odbyły się w Maynooth synody narodowe. Szkolnictwo podle­
ga kontroli kościelnej . Konstytucja z 1937 r. uznawała prawo rodziców do
wychowania dzieci i ich wpływ na szkołę. Państwo popierało materialnie
rozbudowę szkolnictwa kościelnego i nie tworzyło własnego, konkurującego
szkolnictwa. W roku 1964 Kościół katolicki prowadził 4 848 szkół elemen­
tarnych z 489 448 uczniami (502 201 uczniów w całej Irlandii) oraz 573
szkoły średnie z 92 989 uczniami. W roku 1944 metropolita Dublina, abp. J.
Ch. McQuaid uzależnił studia katolickiej młodzieży na protestanckim uni­
wersytecie od zgody ordynariusza, co powtórzył synod narodowy w 1956 r.
Katolicki ruch społeczny był początkowo słaby, rozwinął się dopiero po
encyklice pap. Piusa XI Quadragesimo anno (1931) . W tym roku powstała
katolicka organizacja Muinir na Tire (Lud Ziemi) o charakterze gospodar­
czym, tworzona prawie w każdej parafii i popierana przez księży i laikat
katolicki. W roku 1928 powstał katolicki tygodnik „The Standart" , popiera­
jący od 1938 r. katolicką naukę społeczną. Nieco później zaczął się ukazy­
wać tygodnik „The Irish Catholic" oraz miesięcznik „Hibernia" . Katolicką
naukę społeczną szerzyli biskupi w listach pasterskich, a zwłaszcza bp John
Dignan z Clonfert i bp Michael Browne z Galway. Od roku 1941 abp McQuaid
z Dublina zaczął urządzać konferencje społeczne i podjął koordynację akcji
charytatywnej w czasie II wojny światowej . W roku 1945 za zgodą hierarchii

196
kościelnej powstało Towarzystwo Chrystusa Króla w celu popierania stu­
diów nad katolicką nauką społeczną i realizowania w życiu publicznym pa­
pieskich encyklik społecznych. Na tym polu zasłużył się najbardziej ks. Cor­
nelius Lucey, później bp Cork (od 1952) i bp M. Browne z Galway. Przed
1960 r. powstała ogólnokrajowa Katolicka Konferencja Służby Społecznej ,
opiekująca się młodzieżą i rodziną, oraz Katolickie Biuro Społecznej Do­
broczynności, spieszące z pomocą emigrantom, szkołom elementarnym i
przygotowujące młodzież do życia w rodzinie. Akcję charytatywną prowadzi
Towarzystwo św. Wincentego a Paulo z siedzibą w Dublinie. W roku 1970
towarzystwo wydało na akcję charytatywną 1 ,7 mln dolarów. Podobną akcję
prowadzi Katolickie Towarzystwo Opiekuńcze i pracujące wśród młodzieży
Rada Katolickiej Młodzieży i Międzynarodowe Towarzystwo Katolickich
Dziewcząt.
W roku 1921 powstał w Dublinie Legion Maryi dla wszystkich praktyku­
jących katolików, którzy ukończyli 18 rok życia. Organizacja ta odegrała i
odgrywa dużą rolę w całym Kościele w pogłębianiu życia religijnego i apo­
stolstwie świeckich. W roku 1964 Legion działał w 1 ,4 tys. diecezjach świata
i liczył przeszło 10 mln członków. Apostolat świecki prowadziły również
Bractwo Świętej Rodziny dla rodzin katolickich oraz młodzieżowe: Brygady
św. Józefa Katolickich Chłopców, Katolickie Harcerstwo w Irlandii, Towa­
rzystwo Katolickich Młodych Mężczyzn i inne. Intensywny rozwój życia reli­
gijnego przyniósł liczne powołania kapłańskie i zakonne. Tylko w latach
1956-1960 wyświęcono w Irlandii 1 248 kapłanów diecezjalnych i 712 zakon­
nych. W dniu 1 I 1962 r. na misjach zamorskich pracowało 894 kapłanów
diecezjalnych, 444 zakonnych, w 1971 r. - 5 848 kapłanów, braci i sióstr
zakonnych, a w 1980 r. 5 613 kapłanów, braci i sióstr zakonnych, głównie
-

w Afryce (3 643) i Azji (1 258) . W latach 1790-1936 na 260 biskupów

w krajach misyjnych 103 pochodziło z Irlandii. Ta żywotność powołań
kapłańskich gwałtownie spadła po 1965 r. (1960 r. - 2 323 alumnów, 1971 r.
- 895, 1980 r. - 628, 1990 r. 850) .
-

Od roku 1952 IRA rozpoczęła akcję terrorystyczną, zmierzającą do zjed­

noczenia Irlandii Północnej z Republiką Irlandii. Akcja ta nasiliła się po
1968 r. W roku 1976 przywódcy Kościołów w Republice Irlandii i Irlandii
Północnej wystosowali apel bożonarodzeniowy o pokój w Ulsterze, ale bez­
owocnie, podobnie j ak bezskuteczny był apel pap. Jana Pawła II w 1979 r.
Walka o charakterze terrorystycznym trwa do dziś, mimo że episkopat ir­
landzki potępił używanie przemocy i gwałtownych środków. Dnia 1 1 IX 1977 r.
episkopat irlandzki w liście pasterskim wezwał naród irlandzki do walki z
ubóstwem. W dniach 30 IX-1 X 1979 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Irlandię
i w przesłaniu do narodu irlandzkiego w Phoenix Park w Dublinie wypowie­
dział się przeciwko praktycznemu materializmowi i podkreślił znaczenie Eu­
charystii w życiu wiernych. W Droghede potępił przemoc stosowaną przez
IRA i protestantów w północnej Irlandii, podkreślił prymat praw człowieka

197
i stwierdził , że „nie ma pokoju za cenę przemocy". Wezwał też „do zjedno­
czenia służby" wszystkich chrześcijan irlandzkich. W roku 1980 papież przy­
j ął na audiencji przeszło 1 tys. młodzieży irlandzkiej i wezwał ją, by była
„narzędziem sprawiedliwości i budowniczym pokoju". W lipcu 1981 r. pa­
pież wezwał katolików irlandzkich do pracy nad pojednaniem, a w sierpniu
1982 r. napiętnował strajk głodowy uwięzionych 10 członków IRA jako
„niemoralny". W dniu 6 III 1983 r. episkopat irlandzki w liście pasterskim
do wiernych przestrzegał przed działalnością sekt. W dniu 9 IX t.r. parla­
ment irlandzki wypowiedział się przeciwko aborcji, a episkopat w liście pa­
sterskim z 7 III 1985 r. zaakcentował naukę Kościoła o życiu seksualnym.
W tymże roku wprowadzono w Irlandii międzykonfesyjne przygotowanie
do małżeństwa. W lipcu 1989 r. episkopat przystąpił do Rady Kościołów
Brytanii i Irlandii.
W roku 1990 Irlandia posiadała 4 metropolie , 22 diecezje, 1 346 parafii,
6 130 kapłanów (3 695 diecezjalnych i 2 435 zakonnych) , 850 alumnów,
1 810 braci i 11 538 sióstr zakonnych, 3 510 OOO katolików, 3 734 OOO miesz­
kańców. W Irlandii Północnej mieszkało 1 578 OOO ludności, w tym 1/3 kato­
lików.

6. Państwa Beneluksu

Belgia. W Belgii długie lata przewodzili Kościołowi metropolici kardyna­

łowie: D . J. Mercier (1906-1926) i jego następca J . E. van Roey (1926-
-1961) . Obydwaj przyczynili się wielce do powstania i rozwoju katolickiego
ruchu społecznego, co wobec widocznej po 1890 r. postępującej dechrystia­
nizacji kraju, zwłaszcza środowisk robotniczych, miało wielkie znaczenie.
Obok kongresów społecznych, celebrowanych w Liege (1886) i Mechelen
(1898, 1909) , zaczęto tu urządzać kongresy liturgiczne (1909 Mechelen) , po­
łożono nacisk na pogłębienie życia wewnętrznego wśród duchowieństwa pa­
rafialnego. Już w 1908 r . C. Rutten zorganizował Kongregację Chrześcij ań­
skich Związków Zawodowych.
Szczególnie żywotne okazały się katolickie związki młodzieżowe. W
roku 1919 utworzono Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Belgijskiej . De­
cydujące znaczenie wszakże miała działalność ks. Josepha Cardijna (1882-
-1967), działacza społecznego, duszpasterza i organizatora młodzieży robot­
niczej . Od roku 1912 skoncentrował się w pracy duszpasterskiej na młodzie­
ży robotniczej z przedmieść Brukseli. Doprowadził tu do założenia Chrześ­
cijańskiej Młodzieży Robotniczej - Jeunesse Ouvriere Chretienne (JOC) .
W roku 1924 pap. Pius XI zatwierdził organizację i jako cele wyznaczył jej
wychowanie w zasadach chrześcijańskich młodzieży, propagandę na rzecz
ubezpieczeń społecznych i kas oszczędnościowych, ochronę interesów zawo­
dowych i wprowadzenie Akcji Katolickiej . Dzięki apostolstwu ks. Cardijna

198
jego organizacja przyjęła się w całej Belgii i poza jej granicami. W czasie
II wojny światowej został przez Niemców uwięziony wraz ze współpracowni­
kami, a po wojnie kontynuował swoją działalność w całym świecie. Papież
Paweł VI mianował ks. Cardijna kardynałem (1965) .
Podobną rolę odgrywała Akcja Katolicka wśród młodzieży i dorosłych.
W roku 1957 powstała Rada Generalna Apostolatu Wśród Robotników i
szereg podobnych organizacji. Zwrócono też uwagę na młodzież wiejską i
tę objęto organizacjami Wiejska Młodzież Katolicka, założoną w 1929 r. ,
i Wiejska Młodzież Żeńska Katolicka. Dla studiuj ącej młodzieży założono
Studiującą Młodzież Katolicką dla szkół średnich i dla młodzieży uniwersy­
teckiej (1946) . Podobnych organizacji było stosunkowo dużo i dla młodzie­
ży, i dla dorosłych. Wśród tych ostatnich od 1936 r. działała rozbudowana
Akcja Katolicka oraz liczne katolickie organizacje zawodowe. Liczba orga­
nizacji ogólnonarodowych w Belgii dla dorosłych o charakterze katolickim
w 1960 r. sięgała 23 , do których należy dołączyć 10 różnych organizacji
rodzin katolickich na czele ze Stowarzyszeniem Katolickich Rodzin. Ruch
ten rozpoczął się w 1930 r. i zwrócił uwagę na przygotowanie młodzieży do
małżeństwa. Katolicką akcję społeczną koordynowały liczne organizacje.
Najliczniejsze z nich były Konferencja Chrześcijańskich Związków Zawodo­
wych, licząca 650 tys. członków (1959) , i Stowarzyszenie Narodowe Wza­
jemnej Pomocy, liczące 2 480 760 członków. W roku 1930 powstała ogólno­
krajowa Caritas Catholica. Te liczne organizacje kościelne zostały w 1945 r.
zreorganizowane. W tym też roku założono w Belgii Legion Maryi. Akcje
liturgiczne i pastoralne zostały w 1956 r. skodyfikowane w Dyrektorium pa­
storalno-liturgicznym.
Drugim, ważnym odcinkiem osiągnięć katolików belgijskich było szkol­
nictwo wszystkich stopni, którym od 1957 r. kierował Narodowy Sekretariat
do Spraw Katolickiego Wychowania. W latach 1921-1961 liczba młodzieży
uczęszczającej do katolickich szkół wzrosła z 46% do 51 % . W latach 1959-
-1960 w Belgii działało 3 966 szkół katolickich podstawowych, 558 szkół
średnich, 68 szkół normalnych, 759 szkół technicznych, 63 szkoły specjalne
i 7 szkół o charakterze wyższym, w tym Katolicki Uniwersytet w Lowanium.
Do szkół katolickich uczęszczało łącznie 755 021 dzieci, do szkół średnich i
technicznych oraz specjalnych 318 945 młodzieży, do szkół wyższych zaś
- -

14 418 młodzieży. W latach 1950-1958 doszło do konfliktu między państwem

a Kościołem na tle finansowej pomocy dla szkół katolickich. Rozwiązano
go w 1959 r. specjalną ustawą parlamentarną. Katolicki Uniwersytet, wzno­
wiony w 1834 r. , obejmował w 1960 r. 7 wydziałów, 19 szkół i instytutów,
15 tys. studentów, w tym 10% z zagranicy (1961-1962) . W roku 1962 za
zgodą episkopatu został podzielony na 2 odrębne uniwersytety, flamandzki
i waloński.
Innym poważnym osiągnięciem Kościoła belgijskiego był udział w mis­
jach zamorskich, głównie na terenie byłego Konga Belgijskiego (Zair) . Bel-

199
gia zajęła drugie miejsce w Kościele katolickim pod względem liczby misjo­
narzy zamorskich. W roku 1960 na misjach pracowało 4 317 kapłanów i
alumnów, 962 braci, 4 611 sióstr zakonnych i 216 katolików świeckich. Byli
to głównie szeutyści (1 053), kanonicy misjonarze św. Augustyna (767) , oj­
cowie biali (686) , jezuici (607) i inni. Pracami na tym odcinku kierowała
Unia Misyjna Kleru. To ona urządzała tygodnie misyjne. Istniały też organi­
zacje wspomagające materialnie misje i misjonarzy.
Rozwijała się również dość raptownie organizacja kościelna, nadążająca
za wzrostem ludności. W roku 1920 ludność kraju szacowano na 7 424 OOO ,
1950 r. - 8 639 OOO , 1960 r. - 9 153 OOO, 1970 r. - 9 650 OOO, 1980 r. -

9 930 OOO , 1990 r. 9 920 OOO, z czego katolicy stanowili ok. 90% . W ciągu
-

70 lat ludność wzrosła o 33,62% . Za wzrostem ludności postępowała rozbu­

dowa sieci kościołów parafialnych i tworzenie nowych parafii. W latach
1912-1960 utworzono tu 473 nowe parafie, a w latach 1961-1990 dalsze 184.
W roku 1961 utworzono diecezję w Antwerpii i połączono metropolię
Mechelen z Brukselą.
Rozbudowie struktur kościelnych i wzrostowi ludności towarzyszył przez
długie lata wzrost powołań kapłańskich i zakonnych. W latach 1912-1960
liczba duchowieństwa diecezjalnego wzrosła z 7 554 do 10 386 (+ 37,49%),
a księży zakonnych z 2,5 tys. do 4 985 ( + 99,4% ) . W roku 1960 męskie
zakony i zgromadzenia posiadały w Belgii 611 klasztorów i domów zakon­
nych, w tym 23 opactwa i przeoraty benedyktyńskie, cysterskie i norbertańs­
kie. Zakony i zgromadzenia żeńskie miały 3 583 klasztory i domy zakonne,
w tym 157 klasztorów kontemplacyjnych. Z zakonów męskich najliczniejsi
byli jezuici (1 818) , szeutyści (1 589) , bracia szkół chrześcijańskich ( 1 131).
Stosunkowo były wysokie praktyki religijne. W wielkich miastach i aglome­
racjach przemysłowych ok. 80% dzieci było ochrzczonych, w pozostałych
częściach kraju - 100% . Na niedzielne msze św. uczęszczało w Belgii fla­
mandzkiej 60% , w Belgii walońskiej 40% , a w Brukseli 35% katolików.
Kryzysy posoborowe, właściwe dla sytego Zachodu, nie ominęły Belgii.
Kontrowersyjne stanowisko wobec centrum Kościoła zajął metropolita,
kard. L. Suenens na łamach prasy światowej (15 V 1969) . Kardynał zarzucał
Kościołowi rzymskiemu tendencje centralistyczne, jurydyzm i podejście biu­
rokratyczne. Wystąpienie to spotkało się z ostrą reakcją licznych dostojni­
ków Kościoła poza Belgią. Tymczasem w Belgii, gdzie Kościołowi przewod­
niczył kard. Suenens, księża, zakonnicy i zakonnice licznie porzucali kapłań­
stwo i życie zakonne. Liczba księży diecezjalnych w latach 1966-1980 spadła
z 10 350 do 8 273 (- 20,07% ) , liczba księży zakonnych z 4 850 do 4 651
(- 2, 04%) , liczba sióstr zakonnych z 40 494 do 27 106 ( 33,06%) , a prze­
-

cież w tym czasie nie było specjalnego pomoru wśród duchowieństwa. Spa­
dła również gwałtownie liczba powołań kapłańskich 1 1 15 (1966) do 305
(1980 r. - 72,65% ) . Ostatnio ustawicznie wzrasta liczba rozwodów (1980 r.
- 1 ,5% , 1988 r. - 2,0% ) , a w ślad za tym spada ustawicznie przyrost natural-

200
ny mimo imigracji zewnętrznej (1980 r .: - 0,9%0, 1985 r. : - 0,3o/oo) . W roku
1990 parlament belgijski przyjął ustawę dopuszczaj ącą przerywanie ciąży do
12 tygodnia od poczęcia, przeciwko czemu zaprotestowali biskupi w liście
pasterskim (29 III) .
W dniach 17-21 V 1985 r. Belgię odwiedził pap. Jan Paweł IL W prze­
mówieniach i homiliach papież zwrócił uwagę na niedomogi trapiące od lat
Kościół w Belgii. Do problemów tych należały: rola kobiety w Kościele,
realizacja Vaticanum Il, tożsamość kapłańska i zakonna, problemy życia
rodzinnego i robotników chrześcijańskich, implikacje postępu naukowego,
a także problemy teologów, których „nauka musi być z Kościołem i dla
Kościoła" . W roku 1990 Kościół w Belgii obejmował 1 metropolię, 8 diece­
zji, 3 976 parafii, 10 857 kapłanów (6 723 diecezjalnych i 4 114 zakonnych) ,
469 alumnów, 1 926 braci, 24 956 sióstr zakonnych, 8 713 OOO katolików
(87,8%) i 9 920 OOO mieszkańców.
Luksemburg. Wielkie Księstwo Luksemburg, obejmujące 2 586 km2 ,
otrzymało niepodległość w 1867 r. Okupowane było dwukrotnie przez
Niemcy (1914-1918, 1940-1944) . Papież Pius IX utworzył tu biskupstwo
(27 IX 1870) , które pap. Jan Paweł II wyniósł do rzędu arcybiskupstwa
(23 IV 1988) . Kościół nie posiada tu własnego szkolnictwa, ale jest dobrze
zorganizowana Akcja Katolicka i młodzież. Wychodzi dziennik katolicki w
języku niemieckim i francuskim o nakładzie 68 tys. egz. oraz tygodnik. Ży­
cie religijne wiernych, a więc komunia św. wielkanocna i uczestnictwo w
niedzielnej mszy św. waha się od 51% do 97% . W dniach 15-16 V 1985 r.
pap. Jan Paweł II odwiedził Luksemburg. W przemówieniach zaakcentował
odpowiedzialność za Europę, obowiązki prawodawcy i cenę, jaką człowiek
musi płacić za postęp. W roku 1990 Kościół katolicki w Luksemburgu obej­
mował 1 archidiecezję, 274 parafie, 365 kapłanów (277 diecezjalnych, 86
zakonnych), 15 alumnów, 1 012 sióstr zakonnych, 348 tys. katolików i 366 tys.
mieszkańców.
Holandia. W wieku XX na skutek dzietności rodzin ludność katolicka
Holandii wzrastała daleko szybciej niż ludność innych wyznań. W roku 1899
katolicy liczyli tu zaledwie 1 790 161 (35,01 % ) , w 1920 r. liczba ich wzrosła
do 2 444 583 (35,6% ) , w 1947 r. do 3 703 572 (36,48% ) , w 1960 r. do
4 634 478 (40,36%) , w 1980 r. do 5 550 390 (39,94%) i w 1990 r. do
5 619 OOO (38,07%). Katolicy, mimo że żyli w nowoczesnym, pluralistycz­
nym społeczeństwie, stworzyli wokół siebie izolację społeczno-kulturalno­
-religijną. Posiadali własną opiekę społeczną, szkolnictwo i prasę. Szkolnict­
wo katolickie obejmowało przedszkola, szkoły podstawowe, średnie, zawo­
dowe i 2 wyższe uczelnie katolickie: Katolicki Uniwersytet w Nijmegen,
założony w 1923 r. , i Wyższą Szkołę Gospodarczą w Tilburgu, założoną w
1927 r. Posiadali też własną partię polityczną, utworzoną w 1896 r . , a w
1946 r. przekształconą w Katolicką Partię Ludową. Od roku 1926 działa tu
Katolicka Rozgłośnia Radiowa.

201
 Druga wojna światowa nie wstrząsnęła głębiej życiem Kościoła katolic­
kiego, któremu przewodniczył metropolita J. De Jong, mianowany w 1946 r.
kardynałem. Władze okupacyjne rozwiązały katolickie organizacje młodzie­
żowe. Po zakończeniu wojny episkopat wznowił działalność wszystkich orga­
nizacji kościelnych. W roku 1945 zaczął się ukazywać katolicki dziennik
(„De Volksbrant") j ako organ robotniczy. Działała też Katolicka Partia Lu­
dowa, a w 1954 r. episkopat zaapelował do wiernych, by odgrywali większą
rolę w życiu politycznym państwa. W roku 1953 katolicy święcili uroczyście
100-lecie wznowienia hierarchii kościelnej w pełnym rozkwicie życia religij­
nego, organizacji katolickich i różnych, licznych instytucji kościelnych. W
roku 1955 pap. Pius XII utworzył 2 nowe diecezje (Groningen , Rotterdam).
Siłą Kościoła katolickiego w Holandii było szkolnictwo katolickie
wszystkich stopni. W roku 1950 w Holandii działało 1 635 przedszkoli kato­
lickich (181 897 dzieci) , 3 843 szkoły podstawowe (833 tys. dzieci i młodzie­
ży), 710 szkół średnich, technicznych i rolniczych (173 417 młodzieży) i 2
szkoły wyższe (3 992 młodzieży) . Szkolnictwem tym kierowała Holenderska
Katolicka Rada Szkolna. Personel nauczycielski i uczniowie byli zgrupowani
w różnych organizacjach zawodowych. Specjalne organizacje narodowe ko­
ordynowały działalność liturgiczną, katechetyczną, duszpasterską i misyjną
Kościoła. Szczególne osiągnięcia były na odcinku misji zamorskich, które
wspierały liczne organizacje misyjne. W roku 1960 na misjach zamorskich
pracowało 4 215 kapłanów, 76 alumnów, 1 204 braci i 8 588 sióstr zakonnych
- łącznie 14 083 osób, co dawało Holandii pierwsze miejsce w tym zakresie
w Kościele katolickim. Holandia miała też największą liczbę biskupów na
misjach. Liczba kapłanów od 1910 do 1966 r. wzrosła z 2 413 kapłanów
diecezjalnych i 1 364 zakonnych do 5 093 diecezjalnych i 4 025 zakonnych.
Liczba parafii w tym samym czasie prawie się podwoiła (1910 r. - 1 057
parafii, 1966 r. - 1 819 parafii) .
Akcję apostolską katolików świeckich prowadziła i koordynowała Akcja
Katolicka i stosunkowo liczne organizacje kościelne. Pogłębienie życia reli­
gijnego promowało Apostolstwo Modlitwy i Legion Maryi. Liczne były or­
ganizacje katolickiej młodzieży i dorosłych, a także zawodowe. Katolicka Age­
ncja Prasowa i 20 dzienników (2 ogólnokrajowe) formowały opinię publiczną.
Ten kwitnący katolicyzm holenderski miał zniszczyć i zdezintegrować
olbrzymi kryzys w Kościele katolickim , jaki zaczął drążyć ten Kościół po
1960 r. Już w 1954 r. episkopat holenderski wydał list pasterski przeciwko
„przełomowemu myśleniu" , który wprawdzie katolicy zaakceptowali, ale z
wieloma komentarzami. Dotyczyło to hierarchii wartości „nowobogackich".
Po Soborze Watykańskim II krzykliwe grupy, a także żonaci księża zaczęli
wprowadzać skrajne i samowolne reformy liturgiczne, zwalczać gwałtownie
celibat, a tzw. krytyczne gminy wyznaczały na duszpasterzy katolików świec­
kich bez święceń kapłańskich. Wiele zamętu wprowadzili teologowie w Ka­
techizmie dla dorosłych (1966) w nauce o transubstancjacji Eucharystii, o

202
urzędzie kapłańskim. Zamęt ten uformował opozycyjny ruch wobec Kościo­
ła katolickiego, zwany „otwartym Kościołem", rekrutuj ący się ze zwolenni­
ków „nowego kapłaństwa" . Dużo zamieszania wprowadzili żonaci księża,
którzy nadal pełnili obowiązki kapłańskie i duszpasterskie. Wielką kampa­
nię antypapieską wzbudziła nominacja ks. J. M. Gijsena na biskupa w Roer­
mondzie (1972) i wcześniejsza o 2 lata nominacja ks. A. J . Simonisa na
biskupa Rotterdamu (1970) . Wielką kontestację wywołały encykliki papies­
kie pap. Pawła VI Humanae vitae (1968) i Sacerdotalis coelibatus (1967) .
W związku z dyskusją wokół holenderskiego Katechizmu dla dorosłych
pap. Paweł VI powołał specjalną komisję z 6 kardynałów, która 15 X 1968 r.
wysunęła szereg postulatów i korektur pod jego adresem, czemu podporząd­
kował się episkopat holenderski (11 XII 1968) . Burza wybuchła na tle obra­
dującego od początku 1969 r. holenderskiego synodu pastoralnego pod prze­
wodnictwem kard. B . J. Alfrinka (1900-1987) . Synod ten, w którym wzięło
udział wielu katolików świeckich i księży, wypowiedział się przeciwko ency­
klice Humanae vitae i zalecił używanie nadal Katechizmu dla dorosłych bez
uwzględnienia zalecanych korektur. Zamieszanie powiększył fakt dużej gru­
py księży, którzy wstąpili w związki małżeńskie i publicznie atakowali celi­
bat. Próżne tedy były wysiłki kard. Alfrinka i episkopatu zmierzające do
uspokojenia sytuacji. Pod wpływem narastającego zaniepokojenia co do po­
stawy katolików holenderskich pap. Paweł VI przesłał osobisty list do kard.
Alfrinka (24 XII 1969) . Nie przyniósł on jednak pożądanych skutków, cho­
ciaż papież stwierdzał , że po 4 plenarnych sesjach synodu „niektóre doktry­
nalne twierdzenia w nich zawarte zaniepokoiły nas i zdają się budzić poważ­
ne zastrzeżenia" . Zastrzeżenia te dotyczyły urzędu kapłańskiego, oddziele­
nia kapłaństwa od celibatu, kapłaństwa kobiet oraz umniejszenia urzędu i
władzy papieża.
Mimo ostrzeżeń papieża z 4 I 1970 r. synod rozpoczął 5 . sesję plenarną,
na której podjęto uchwałę, by zwrócić się do Stolicy Apostolskiej o zniesie­
nie obowiązku celibatu, utrzymanie przy funkcjach kapłańskich księży żona­
tych i uzyskanie zgody na święcenie księży żonatych. Dnia 1 9 I t.r. episkopat
przychylił się do pierwszego i ostatniego postulatu i zwrócił się do papieża
w tej sprawie. Spowodowało to publiczny wybuch zatargu między Stolicą
Apostolską a Holandią. Internuncjusz apostolski opuścił Hagę, a kard. Al­
frink przez pewien czas nie uczestniczył w posiedzeniach kongregacji rzyms­
kich. Kościół holenderski był bliski schizmy. Wówczas to rozwiązano semi­
naria duchowne modelu trydenckiego, nastąpiła sekularyzacja życia zakon­
nego, a liczba powołań kapłańskich i zakonnych znacznie spadła (1960 r. -

712, 1980 r. 258) . Wyludniły się szeregi kapłanów i zakonnic (1960 r.

- -

4 038 kapłanów diecezjalnych, 4 407 zakonnych, 33 204 sióstr zakonnych,

1980 r. 2 742 kapłanów diecezjalnych, 3 538 zakonnych, 22 134 sióstr) .
-

W przeciągu 28 lat reform holenderskich spadły o 48,71 % szeregi kapłanów

i o 33,34% szeregi zakonnic.

203
 Papież Paweł VI nie podjął kroków dyscyplinarnych wobec Kościoła w
Holandii, którego postawę poparł kard. Suenens z Belgii, zwracając się z
apelem do papieża o przedyskutowanie sprawy celibatu. Ale zdecydowana
większość episkopatów krajowych wypowiedziała się za utrzymaniem celiba­
tu zgodnie ze stanowiskiem papieża. W dniach 7 i 8 III 1970 r. sekretarz
stanu kard. Villot i kard. Alfrink spotkali się w Paryżu, w następstwie czego
ten ostatni został przyjęty przez pap. Pawła VI (10 VII) . W rozmowie usta­
lono sposoby wyjścia z kryzysu, a 31 VII t.r. Konferencja Episkopatu Ho­
lenderskiego oświadczyła, że nigdy nie wypowiadała się przeciwko celibato­
wi, wyraziła pozytywny pogląd na ewentualne święcenia mężczyzn żonatych,
potwierdziła swe posłuszeństwo papieżowi, a także wyraziła życzenie konty­
nuacji spotkań ze Stolicą Apostolską. W następstwie tych ustaleń biskupi
zawiesili w czynnościach kapłańskich księży żonatych, a synod pastoralny
został zawieszony przez papieża. Grupa kontestatorów Septuaginta nie pod­
porządkowała się biskupom i oświadczyła, że nadal będzie walczyć o pozo­
stawienie przy funkcjach kapłańskich księży żonatych i wezwała parafie do
ich obrony i wsparcia materialnego. Najtrudniejszy kryzys został przezwy­
ciężony, chociaż daleko było jeszcze do spokoju w Kościele holenderskim.
W wyniku tych wewnętrznych konfliktów spadły mocno praktyki religijne
katolików świeckich. W roku 1976 ochrzczono tu 94,4% katolickich dzieci,
zawarto 87,2% katolickich małżeństw, chrześcijański pogrzeb miało 94,7%
zmarłych tu katolików, a 3 1 , 1 % uczęszczało na niedzielną mszę św.
Po przejściu kard. B . J. Alfrinka na emeryturę metropolitą Utrechtu i
przewodniczącym episkopatu został w 1975 r . kurialny dotąd kard. J. Wil­
lebrands. W celu położenia kresu samowoli liturgicznej wprowadzono 28 II 1979 r.
Mszał rzymski. W dniach 14-31 I 1980 r. na Watykanie - z sugestii pap.
Jana Pawła II - odbył się synod Kościoła holenderskiego. W synodzie
tym wzięło udział 7 biskupów holenderskich na czele z kard. Willebrand­
sem, nadto kilku kardynałów kurialnych i metropolita Brukseli G. Dan­
neels. Problematyka synodu dotyczyła łączności episkopatu holenderskiego
ze Stolicą Apostolską, różnicy w działaniu między poszczególnymi biskupa­
mi, zróżnicowanych trendów w doktrynie katolickiej (Katechizm, Euchary­
stia, Humanae vitae), niezgodnych z tradycją kościelną praktyk liturgicz­
nych, rozwiązania tradycyjnych seminariów duchownych, zakonów i ich toż­
samości, współpracy duszpasterskiej oraz działających wciąż 275 świeckich
ministrów Eucharystii. Przedmiotem dyskusji miały być również postano­
wienia synodu pastoralnego i konsultacji ogólnonarodowej {1973) .
Po 18 dniach dyskusji synod ogłosił dokument (31 I 1980) , w którym
stwierdzono, że nauczycielami wiary i rządcami Kościoła są biskupi, rozróż­
niono między kapłaństwem sakramentalnym a kapłaństwem wiernych. Poło­
żono nacisk na odpowiednią formację moralną i intelektualną kapłanów.
Określono charyzmaty życia zakonnego i jego zadania w Kościele partyku­
larnym. Podjęto krytykę grup nacisku, grup złożonych z eks-księży, księży,

204
zakonników i świeckich. Odpowiedzialnym duszpasterzem w parafii jest ka­
płan, a świeccy mogą być tylko pomocnikami. Kapłanów żonatych objęto
zakazem spełniania funkcji sakralnych. Wreszcie przestrzeżono przed samo­
wolnymi reformami liturgicznymi, zajęto się dowartościowaniem i przywra­
caniem spowiedzi oraz wytyczono zdrowe kierunki ekumenizmu.
Synod ten niestety nie wszedł w życie. Dnia 11 II 1981 r. pap. Jan Paweł II
w liście apostolskim do episkopatu Holandii jeszcze raz podjął problem suk­
cesji apostolskiej , sakramentalnego urzędu kapłaństwa, sprawę wychowania
i kształcenia księży, a w celu zwiększenia autorytetu biskupów prorzymskich
zamianował 10 I 1982 r. kilku biskupów pomocniczych, a 22 I t.r. przy­
pomniał , że biskupi nie mogą powierzać urzędów duszpasterskich katolikom
świeckim. To wszystko wskazuje, że synodalne reformy pozostały na papie­
rze. Dnia 27 VI 1983 r. papież mianował umiarkowanego konserwatystę,
bpa A. Simonisa koadiutorem metropolity Utrechtu, co znów spowodowało
falę krytyki antypapieskiej w Holandii.
W takiej grząskiej sytuacji odbyła się pielgrzymka pap. Jana Pawła II
do Holandii w dniach 1 1-14 V 1985 r. W przemówieniach i homiliach papież
podkreślał j edność Kościoła, katolickie wychowanie, misję biskupów, sakra­
mentalność kapłaństwa, podjął problem księży żonatych, samowolnych re­
form liturgicznych, sprawę ordynacji kobiet i kontestację młodych. Wszyst­
kie te problemy były wciąż żywotne w Kościele holenderskim. W czasie
pielgrzymki nie obeszło się bez brutalnej kontestacji. W czasie pobytu pa­
pieża w Utrechcie (12 V) ok. 3 tys. młodych mężczyzn demonstrowało w
jednakowych uniformach i chyba z bronią (ktoś za to wszystko zapłacił?).
Wielu księży, zakonników, zakonnic, członkiń Katolickiego Towarzystwa
Kobiet i Stowarzyszenia Holenderskich Kobiet zbojkotowało papieską wizy­
tę i wspólne modły z papieżem w metropolitalnej katedrze w Utrechcie.
Pielgrzymka papieska nie uleczyła ran życia Kościoła katolickiego w Ho­
landii, chociaż dokonała pozytywnego przełomu. W styczniu 1988 r. pap.
Jan Paweł II mógł stwierdzić, że pojawiły się początki polaryzacji w tym
Kościele „podzielonym od 7 lat" . Apelował więc o kontynuację dialogu we­
wnętrznego, podkreślał transcendencję ministerium kapłańskiego, zachęcał
do odpowiedzialnego wychowania księży i do lepszej katechizacji świeckich.
W roku 1990 Kościół katolicki w Holandii obejmował 1 metropolię, 6 die­
cezji, 2 kardynałów, 1 1 biskupów, 1 778 parafii, 5 735 kapłanów (2 141 die­
cezjalnych, 3 594 zakonnych) , 261 alumnów, 2 414 braci, 18 196 sióstr za­
konnych, 5 619 OOO katolików (38,0% ) i 14 760 OOO mieszkańców.

7. Kościół katolicki w krajach skandynawskich

Dania. W roku 1920 Kościół katolicki w Danii, zorganizowany w wika­

riat apostolski, liczył 20 tys. katolików, 36 parafii, 2 kolegia, 21 kapłanów

205
diecezjalnych i 50 zakonnych. Wśród zakonów żywą działalnością wyróżniali
się redemptoryści (Odensee, Amager) , franciszkanie, niemieccy i siostry św.
Józefa. W roku 1920 pap. Benedykt XV przyjął króla Chrystiana X. Rozwi­
jało się prężnie duszpasterstwo parafialne i młodzieżowe, prasa katolicka.
Kościół prowadził 7 szkół i 9 szpitali. Wzrastała liczba katolików, m.in.
przez konwersje ludzi dorosłych od 50 do 200 rocznie. Uznanie dla katoli­
cyzmu przynosiły publiczne, wielkie uroczystości, takie jak Kongres Eucha­
rystyczny w Kopenhadze (1932) , któremu przewodniczył kard. W. van Ros­
sum. W roku 1935 obchodzono uroczyście Rok św. Króla Kanuta. W roku
1938 pap. Pius XI zamianował rodowitego Duńczyka, benedyktyna Theodo­
ra Suhra wikariuszem apostolskim, któremu udzielił osobiście święceń bis­
kupich w Rzymie. Był to pierwszy biskup katolicki Duńczyk od czasów re­
formacji.
W latach 1940-1945 Danię okupowały Niemcy hitlerowskie, w następ­
stwie czego Kościół katolicki popadł w niedostatek materialny, co nie
powstrzymało jego rozwoju. W czasie II wojny światowej i po wojnie w
Danii zatrzymało się ok. 250 tys. uciekinierów, w tym 24 tys. katolików.
Dnia 29 IV 1953 r. pap. Pius XII bullą Certiores /acti utworzył diecezję w
Kopenhadze, zależną wprost od Stolicy Apostolskiej , i zamianował bisku­
pem Th . J. Suhra, a po jego przejściu na emeryturę (1964) jezuitę L. Mar­
tensena (1965) . W duszpasterstwie pracują głównie jezuici, dominikanie, re­
demptoryści, księża diecezjalni oraz siostry zakonne z różnych zgromadzeń
zakonnych. Około 1960 r. działało 25 szkół katolickich podstawowych
(3 579 uczniów katolików i 1 939 niekatolików) , 7 szkół średnich (986 ucz­
niów katolików i 657 niekatolików), 7 szkół sekundalnych (45 uczniów kato­
lików i 26 niekatolików) . Szkoły te są subwencjonowane przez państwo.
Papież Paweł VI w 1964 r. przyjął króla Fryderyka IX. W roku 1967 odbył się
pierwszy od czasów reformacji katolicki synod. W roku 1976 katolicy duńscy
zebrali na pomoc charytatywną dla Kościoła w Górnej Wolcie 360 tys. koron.
W kraju działają katolickie organizacje charytatywne. W dniach 6-8 VI 1989 r.
pap. Jan Paweł II odwiedził Danię, gdzie spotkał się z katolikami i lu­
teranami. W roku 1990 Kościół katolicki w Danii miał 1 diecezję, 50 parafii,
98 kapłanów (33 diecezjalnych, 65 zakonnych) , 7 alumnów, 386 sióstr za­
konnych, 28 tys. katolików (0,5% ludności) i 5 130 OOO mieszkańców, przy­
należnych głównie do Kościoła luterańskiego.
Norwegia. W roku 1905 Norwegia zerwała unię ze Szwecją i proklamo­
wała niepodległe królestwo, a na tron powołano księcia duńskiego Ha­
akona VII (1905-1957) . Obok wikariatu apostolskiego w Oslo (1892) pap.
Pius XI wydzielił zeń w 1931 r. 2 okręgi kościelne „sui iuris" w Trondheim i
Tromso, które pap. Pius XII wyniósł do rzędu prefektur apostolskich. Ten
papież w 1953 r. utworzył w Oslo diecezję bezpośrednio podległą Stolicy
Apostolskiej , a prefektury wyniósł do rzędu wikariatów apostolskich. W
roku 1955 parlament norweski zezwolił jezuitom na działalność w Norwegii.

206
Pierwszym biskupem w Oslo został Luksemburczyk J . Mangers, a dwaj wi­
kariusze apostolscy - z pochodzenia Niemcy - otrzymali święcenia biskupie.
Na 38 kapłanów pracujących w Norwegii ok. 1960 r. 12 było Norwegami, a
siostry z 7 zgromadzeń zakonnych liczyły w tym roku 452 zakonnice. Prowa­
dzą one katolickie szkoły podstawowe, a część z nich pracuje w szpitalnic­
twie. W roku 1989 Norwegię odwiedził pap . Jan Paweł II. W roku 1990
Kościół katolicki w Norwegii liczył 1 diecezję , 2 wikariaty apostolskie,
30 parafii, 57 kapłanów (12 diecezjalnych, 45 zakonnych) , 6 alumnów,
266 sióstr, 28 tys. katolików (0,6% ) i 4,2 mln mieszkańców, przynależnych
głównie do Kościoła luterańskiego.
Szwecja. W Królestwie Szwecji katolicyzm po I wojnie światowej był
bardzo słaby w tym typowo luterańskim kraju. W roku 1923 pracowało tu
zaledwie 1 1 kapłanów przy 5 kościołach, przynależnych do wikariatu apo­
stolskiego Szwecji, utworzonego jeszcze w 1783 r. Na liczebny wzrost katoli­
ków wpłynęła II wojna światowa i lata późniejsze, kiedy w Szwecji szukali
schronienia Polacy, Niemcy sudeccy, Włosi i inni. Na skutek tego dopiero
w 1951 r. parlament szwedzki ogłosił pełną tolerancję religijną, a Pius XII
utworzył w Sztokholmie diecezję (1953) dla całej Szwecji, którą poddał bez­
pośrednio Stolicy Apostolskiej . Od roku 1962 diecezją kierował bp J. E.
Taylor (t 1975), oblat, twórca licznych organizacji kościelnych i budowniczy
wielu nowych kościołów i nowych parafii. Za jego pasterzowania liczba ka­
tolików wzrosła z 20 tys. do 63 tys. W duszpasterstwie pracują księża diece­
zjalni i zakonni pochodzenia szwedzkiego i innych narodowości. W dniach
8-10 VI 1989 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Szwecję, gdzie przemawiał
m.in. na uniwersytecie w Uppsali. W roku 1990 Kościół katolicki w Szwecji
obejmował 1 diecezję , 39 parafii, 113 kapłanów (53 diecezjalnych, 60 zakon­
nych) , 18 alumnów, 13 braci zakonnych, 251 sióstr, 136 tys. katolików
(1,6% ludności) i 8,4 mln mieszkańców, przynależnych głównie do Kościoła
luterańskiego.
Finlandia. Dnia 6 XII 1917 r. Finlandia proklamowała niepodległość, w
następstwie czego pap. Benedykt XV utworzył dla całego kraju wikariat
apostolski (1920) i powierzył go sercanom holenderskim. Tegoż roku parla­
ment fiński ogłosił tolerancję religijną dla wszystkich wyznań, ale utrzymał
zakaz zakładania katolickich klasztorów, chociaż działali tu zakonnicy fran­
cuscy (dominikanie) i zakonnice amerykańskie. W roku 1955 pap. Pius XII
utworzył w Helsinkach diecezję, podporządkowaną wprost Stolicy Apostols­
kiej , a na pierwszego biskupa powołał dotychczasowego wikariusza apostol­
skiego W. Cobbena, sercanina (1955-1967) . Od roku 1950 w Helsinkach
działa Studium Generalne dominikanów. W dniach 4-6 VI 1989 r. pap. Jan
Paweł II odwiedził Finlandię i przemawiał na temat ekumenizmu między
katolikami, luteranami i prawosławnymi, a także o prawie do wyznawania
religii. W roku 1990 Kościół katolicki w Finlandii obejmował 1 diecezję, 6
parafii, 19 kapłanów (4 diecezjalnych, 15 zakonnych) , 4 braci, 37 sióstr za-

207
· konnych, 4 tys. katolików (0,08%) i 4 950 OOO ludności, przynależnej głów­
nie do Kościoła luterańskiego.
Islandia. Proklamowała niepodległość dopiero w 1944 r. W roku 1923
pap. Pius XI utworzył tu prefekturę apostolską, a w 1929 r. wikariat apostol­
ski w Reykjaviku. Urząd ten objął rodowity Islandczyk, biskup J. Gonnar­
son (t 1942) . Papież Paweł VI utworzył w 1968 r. biskupstwo w Reykjaviku
dla całej Islandii, a jako pierwszego biskupa mianował monfortianina H. H.
Frehena. Po roku 1970 osiedliły się tu polskie karmelitanki bose. Tolerancja
religijna i pobyt katolickich żołnierzy amerykańskich, kontakty z Europą, a
nade wszystko działalność Legionu Maryi i prasy katolickiej sprzyjają roz­
wojowi Kościoła katolickiego. W dniach 3-4 VI 1989 r. Islandię odwiedził
pap. Jan Paweł Il. W roku 1990 Kościół katolicki w Islandii obejmował
1 diecezję, 4 parafie, 11 kapłanów (7 diecezjalnych, 4 zakonnych) , 1 alum­
na, 48 sióstr, 2 tys. katolików i 253 tys. mieszkańców, głównie luteran.

§ 298. Kościół katolicki w Europie Środkowowschodniej. „Za żelazną kur­

tyną"

1. Męczeństwo i eksterminacja Kościoła katolickiego w Związku Sowieckim

Pod koniec I wojny światowej w wyniku zbrojnego powstania o charak­

terze rewolucyjnym pod dowództwem Włodzimierza Lenina 24/25 X (nowy
styl 617 XI) 1917 r. bolszewicka partia komunistyczna obaliła demokratycz­
-

ną Republikę Rosyjską, przechwyciła rządy i po podboju dawnego impe­

rium carskiego (z wyjątkiem Polski, Finlandii i państw bałtyckich) prokla­
mowała w 1922 r. utworzenie Związku Socjalistycznych Republik Radziec­
kich. Nowe państwo od początku było państwem wojującego ateizmu i od
początku przystąpiło do brutalnego niszczenia każdej religii, a zwłaszcza
chrześcijaństwa.
Poza nowymi granicami Polski, ustalonymi pokojem ryskim (1921), w
Rosji Sowieckiej znalazła się cała archidiecezja mohylowska z rezydencją w
Petersburgu. Obejmowała ona również Syberię i wszystkie posiadłości rosyj­
skie w Azji. W roku 1915 archidiecezja ta liczyła 17 dekanatów, 171 parafii,
56 filii, 455 kapłanów i 866 543 wiernych. Po roku 1921 poza granicami
Rosji Sowieckiej znalazły się Helsinki i Wyborg w Finlandii (2,9 tys. wier­
nych) oraz 6 dekanatów, 70 parafii i filii i 333 612 wiernych odeszło po 1918 r.
do Łotwy. W granicach zatem Związku Sowieckiego po 1918 r . archidiecezja
obejmowała 155 placówek duszpasterskich, 355 kapłanów i 530 tys. wier­
nych. Diecezja mińska na Białorusi sowieckiej po 1921 r. obejmowała 7
dekanatów, 42 parafie z katedrą w Mińsku, 16 filii, ok. 60 kapłanów i ok.

208
150 tys. wiernych. Diecezj a żytomierska na Ukrainie wraz z częścią diecezji
łuckiej obejmowała 12 dekanatów, 96 parafii, ok. 120 kapłanów i 350 tys.
wiernych. Diecezja kamieniecka w 1920 r. liczyła 10 dekanatów, 100 parafii,
13 filii, ok. 120 kapłanów i 390 tys. wiernych. Wreszcie diecezja tyraspolska
z rezydencją biskupią w Saratowie, a od 1918 r. w Odessie, obejmowała w
1918 r. 10 dekanatów, 125 parafii, 245 kaplic publicznych, 179 kapłanów i
360 tys. wiernych. W całości zatem na terenie Rosji Sowieckiej była 1 me­
tropolia, 4 diecezje , 532 parafie i filie, 835 kapłanów i ok. 1 780 OOO wier­
nych. Ogromna większość katolików (ok . 1 ,1 mln) to Polacy, w diecezji
tyraspolskiej zaś Niemcy. W Petersburgu od 1842 r. istniała Akademia Du­
chowna, a na terenie imperium rosyjskiego 4 seminaria duchowne.
Wszystkie diecezje miały biskupów. Metropolitą mohylowskim był abp
Edward Ropp (od 1917) , j ego bpem pomocniczym Jan Cieplak. Wznowioną
w 1918 r. diecezją mińską kierował bp Zygmunt Łoziński, kamieniecką - bp
Piotr Mańkowski, żytomierską - bp Ignacy Dubowski (od 1917) i tyraspols­
ką - bp Józef Kessler. W roku 1918 pap. Benedykt XV wyłączył 5 dekana­
tów syberyjskich (1915 r. - 34 parafie, 10 filii, 38 kapłanów, 150 452 wier­
nych) i utworzył z nich wikariat apostolski Syberii. Papież Pius XI dnia
2 II 1923 r. wyłączył z tego wikariatu Kraj Przymorski, Kraj nad Amurem i
wyspę Sachalin i utworzył z nich diecezję władywostocką, powołując na jej
biskupa prob. Władywostoku ks. Karola Śliwowskiego.
Rząd Tymczasowy dekretem z 7 II 1917 r. nadał Kościołowi katolickie­
mu w Rosji takie same prawa, jakie dotąd posiadał tylko Kościół prawo­
sławny. Zniesiono więc wszelkie ograniczenia w działalności duszpasterskiej
i misyjnej Kościoła. Niedługo jednak cieszył się on tymi wolnościami. Po
przechwyceniu władzy w Rosji Lenin podpisał 23 I 1918 r. dekret o rozdzia­
le Kościoła od państwa, ale oznaczał on przejęcie przez państwo całej włas­
ności Kościoła katolickiego - łącznie z budynkami sakralnymi, a także szkół ,
seminariów duchownych i instytucji charytatywnych, sam Kościół katolicki
zaś został pozbawiony osobowości prawnej . Na tej podstawie zamknięto
Akademię Duchowną w Petersburgu, seminaria duchowne i nieliczne szkoły
katolickie. Usunięto także naukę religii ze szkół. Kult religijny ograniczał
„porządek publiczny" . Równocześnie zakazano katechizacji w kościołach do
18 roku życia (IV 1918) . Dnia 24 VIII t.r. upaństwowiono kościoły, szaty i
naczynia liturgiczne, prasa katolicka została zniesiona. Kościoły mogli dzier­
żawić wierni (przynajmniej 20 osób) od miejscowego Sowietu. Działalność
duszpasterska Kościoła faktycznie została zakazana.
W tej sytuacji metropolita E. Ropp w 1919 r. powołał do życia Central­
ny Komitet Archidiecezji Mohylowskiej , a 2 IV t.r. wydał okólnik do pa­
rafialnych komitetów, by zgodnie z prawodawstwem komunistycznym wy­
dzierżawiały od państwa świątynie. W następstwie tego okólnika metropoli­
ta Ropp został 29 IV aresztowany, a następnie wymieniony za komunistę
Karola Radka i deportowany do Polski. Na skutek masowych aresztowań

14 - Historia Kościoła cz. 8 209

kapłanów tymczasowy administrator archidiecezji bp Jan Cieplak zdążył
uruchomić tajne seminarium duchowne, ale już w kwietniu 1920 r. został
ponownie aresztowany z grupą 14 kapłanów. Od tego roku władze sowiec­
kie przystąpiły do brutalnego likwidowania wszelkich struktur kościelnych.
Pierwsze aresztowania księży katolickich i proces „pokazowy" na tle konfis­
katy liturgicznych naczyń kościelnych miał miejsce w 1922 r. w Mińsku na
Białorusi, gdzie aresztowano ks. A. Lisowskiego i innych księży parafii
mińskich. Zostali oni skazani na długoletnie więzienie. Od tego czasu proce­
sy „pokazowe" przeciwko księżom katolickim powtarzały się systematycz­
nie. Rozgłosu światowego nabrał proces abpa Jana Cieplaka (21-25 III 1923),
administratora apostolskiego archidiecezji mohylowskiej , z grupą 15 księży; zo­
stał on skazany na śmierć wraz z ks. prałatem K . Budkiewiczem. Ten ostatni
został zamordowany, a księża otrzymali od 2 do 10 lat więzienia na Wyspach
Sołowieckich. Na śmierć skazano również egzarchę Kościoła rosyjsko-kato­
lickiego L. Fedorowa, następnie amnestiowano i wypuszczono na wolność,
a później ponownie aresztowano z j ego kapłanami. Wspólnota ta przestała
wówczas istnieć. Administrator abp Jan Cieplak na skutek protestów całego
świata cywilizowanego i dzięki staraniom rządu polskiego został deportowa­
ny do Polski. Na początku 1922 r. wszyscy biskupi katoliccy w Rosji zostali
aresztowani: bp I . Dubowski z Żytomierza i j ego bp pomocniczy M. Godle­
wski i nieco później deportowani do Polski. Biskup kamieniecki Piotr Mań­
kowski i bp miński Z. Łoziński schronili się w Polsce. Biskup K. Śliwowski
z Władywostoku został internowany na Syberii, gdzie zmarł w 1933 r.
Biskup tyraspolski J . Kessler w 1920 r. wyjechał do Niemiec. W następstwie
aresztowań i deportacji Kościół katolicki w Związku Sowieckim został cał­
kowicie pozbawiony biskupów. Szeregi kapłanów poprzez aresztowania,
morderstwa, deportacje do obozów pracy zostały zdziesiątkowane, a liczne
kościoły zamknięte, zdesakralizowane lub zburzone jeszcze przed 1925 r.
Prócz absurdalnych oskarżeń o szpiegostwo na rzecz Polski i antyradziec­
ką propagandę księży katolickich oskarżano o gwałty, przywłaszczanie sobie
pieniędzy kościelnych, złodziejstwo i łapówki. Podobne powody w proce­
sach „pokazowych" księży zastosował reżym hitlerowski w Niemczech po
1936 r. , a także rządy demokracji ludowych po 1945 r. Mimo całego aparatu
nacisków, terroru i gróźb wielu księży nie dało się złamać. Wspaniałą posta­
wę w czasie procesu „pokazowego" w Moskwie zajął ks. Teofil Skalski,
administrator apostolski diecezji żytomierskiej , skazany na 10 lat ciężkiego
więzienia. Ten nieustraszony kapłan zorganizował tajne seminarium ducho­
wne, które do czasu jego likwidacji (1929) wykształciło kilku kapłanów.
Najbardziej odrażaj ącą formą represji wobec duchowieństwa katolickiego
było zmuszanie kapłanów do porzucenia kapłaństwa poprzez groźby więzie­
nia, deportacji czy nawet śmierci. Tragicznym przykładem był ks. Andrzej
Fedukowicz, wikariusz przy katedrze w Żytomierzu. Po ogłoszeniu przez
GPU jego listu - wzywającego księży do apostazji i włączenie się w ateizację

210
społeczeństwa - i po zwolnieniu go z więzienia 4 III 1925 r. oblał się benzy­
ną i publicznie spalił . Proces apostazji kapłanów przybrał nieco większe roz­
miary na Białorusi. Na Ukrainie pod presją cierpienia apostazowało nieco
więcej niż 3 księży.
Różnorodne prześladowania zastosowano wobec nielicznych zakonników
i zakonnic oraz organizacji religijnych. Później nieco rozwiązano je formal­
nie wszystkie, na skutek czego prowadziły one życie katakumbowe. W la­
tach 1923-1927 zniszczono całkowicie ośrodek sióstr Rodziny Maryi w Pe­
tersburgu, opiekujący się sierotami polskimi. W roku 1929 Stowarzyszenie
Wojujących Bezbożników postulowało zamknięcie wszystkich kościołów, by
w następnych 3 latach dokonać ich rozbiórki na cegłę budowlaną. Na Ukrai­
nie po aresztowaniu ks. Skalskiego wśród księży katolickich nastąpiło chwi­
lowe załamanie. W diecezji kamienieckiej powstała „grupa inicjatywna" du­
chownych polskich, zorganizowana przez 6 księży w celu podjęcia dialogu z
władzami komunistycznymi. Została ona wykorzystana przez nie do nowych
kampanii antykościelnych. Na Białorusi takiej grupy nie udało się zorga­
nizować.
Na miejsce represjonowanych księży polskich wprowadzano początkowo
księży narodowości niemieckiej i francuskiej , a deportowani do Polski bis­
kupi z terenów Rosji już w 1923 r. zostali pozbawieni jurysdykcji w dawnych
swoich diecezjach przez nuncjusza apostolskiego w Polsce W. Lauriego na
polecenie Stolicy Apostolskiej . Wierzono naiwnie, że komunizm sowiecki
nie walczy z Kościołem katolickim, tylko z księżmi i biskupami polskimi.
Na skutek tego narastał konflikt między Polską a Stolicą Apostolską.
Tymczasem po 1920 r . w Związku Sowieckim, zwłaszcza w jego części
europejskiej , głód pochłonął przeszło 2 mln ofiar. W dniu 10 VII 1922 r.
pap. Pius XI zaapelował do biskupów katolickich na świecie o pomoc dla
głodujących. Sam ofiarował na ten cel 125 tys. dolarów. Amerykańska akcja
charytatywna dała nadto 66 mln dolarów. W Rosji za zgodą władz sowiec­
kich działała Papieska Misja na Krymie, w Krasnodarze , Orenburgu i Mosk­
wie. Kierował nią Amerykanin, jezuita A. E. Walsh. Tylko w Moskwie
wydawano dziennie 40 tys. gorących obiadów dla dzieci, inwalidów i studen­
tów. W skali całego kraju żywiono 120 tys. osób, a ok. 1 ,7 tys. zatrudniono
przy rozdawaniu żywności. Pracami tymi kierowała Papieska Komisja pro
Russia, którą w latach 1925-1934 kierował francuski jezuita M. d'Herbigny,
od 1922 r . dyrektor Papieskiego Instytutu Wschodniego w Rzymie.
W latach 1925-1926 ks. d'Herbigny - wyświęcony tajnie na biskupa i
mianowany tajnym delegatem apostolskim - zaproszony do Rosji przez pra­
wosławny „Kościół żywy" na podstawie bulli pap. Piusa XI De plenitudine
potestatis (10 III 1926) dokonał nowego podziału organizacyjnego Kościoła
katolickiego w Związku Sowieckim na 9 administracji apostolskich (Mosk­
wa, Leningrad, Mohylów - Mińsk, Charków, Kazań - Samara, Symbirsk,
Odessa, Saratów, Kaukaz i Gruzja) i wyświęcił 5 księży na tajnych biskupów

211
(bp Bolesław Sloskans, bp Antoni Malecki, bp P. E. Neveu i bp Aleksander
Frison oraz bp. M. Jodokas) i mianował ich administratorami apostolskimi
dla poszczególnych, nowych okręgów kościelnych. Wśród nowych biskupów
był tylko 1 Polak, chociaż ogromna większość katolików w Związku Sowiec­
kim była Polakami. Naiwnie sądził bp d'Herbigny, że w ten sposób rozwiąże
konflikt Związek Sowiecki - Kościół katolicki.
Wszyscy tajni biskupi ujawnili się w 1926 r. Podobno jeszcze w tym roku
126 księży pełniło funkcje sakralne w całym Związku Sowieckim. Ale już w
tym roku bp d'Herbigny, nazwany przez prasę sowiecką „szarlatanem", mu­
siał opuścić Związek Sowiecki, a nowa hierarchia katolicka została w ciągu
2 następnych lat aresztowana, podobnie jak prawie wszyscy księża. Po la­
tach więzień, tortur i cierpień biskupi zostali rozstrzelani (1937 - bp Frison)
i deportowani (bp Neveu - 1936, bp Sloskans - 1933, bp Malecki 1934) -

lub zginęli w niewolniczych obozach pracy (bp Jodokas - aresztowany 1929).

W więzieniach i obozach pracy znaleźli się również pozostali administratorzy
apostolscy. Spośród pozostałych księży na terenie Związku Sowieckiego
80% zostało wymordowanych lub zginęło w niewolniczych obozach pracy,
ok. 10% otrzymało zezwolenie na wyjazd do Polski. Tylko w 1930 r. j eszcze
1 13 księży żyło w obozach niewolniczej pracy.
Całkowitą likwidację Kościoła katolickiego i księży rozpoczęto w 1930 r.
w autonomicznym obwodzie Na Marchlewszczyźnie sowieckiej . Już w 1931 r.
nie było tu ani jednego kapłana katolickiego, chociaż nadal były otwarte
jeszcze 3 kościoły. Kampanie antyreligijne po 1930 r. zmierzały do całkowi­
tej eksterminacji Kościoła. Zmniejszała się drastycznie liczba wiernych na
skutek terroru lub naiwnej wiary w ideały komunistyczne, a nieco później
na skutek masowych deportacji ludności polskiej . Na Białorusi, gdzie katoli­
cyzm był silniejszy niż na Ukrainie, jeszcze w 1936 r. było tu 20 kościołów
otwartych i pracowało 8 kapłanów. Według relacji z 1937 r. „ludność polska
była przesiedlana masowo na Sybir, do Turkiestanu i do Gruzji" , a liczbę
przesiedlonych szacowano „na kilkaset tysięcy" . W tym też roku na terenie
całego Związku Sowieckiego było otwartych jeszcze 1 1 kościołów, a 9 ka­
płanów duszpasterzowało .
Po ogłoszeniu przez pap. Piusa X I encykliki Divini Redemptoris (1937)
na terenie całego Związku Sowieckiego pozostały otwarte tylko 4 kościoły
(Leningrad, Moskwa, Odessa i Tbilisi) ; kilku księży działało j eszcze w kata­
kumbach. Kościół katolicki w swoich strukturach został całkowicie zniszczo­
ny, katedry biskupie zostały zamienione na muzea ateizmu (Kamieniec Po­
dolski), hale sportowe (Mińsk), składy (Żytomierz, Petersburg, Saratów)
lub przeznaczone na całkowitą dewastację (Mohylów). Katolicyzm miał
przetrwać tylko dzięki tradycji rodzinnej .
Na mocy układu Ribbentrop - Mołotow z 23 VIII 1939 r. Związek So­
wiecki zajął 17 IX t.r. przeszło połowę terytorium Polski, a następnie - od
czerwca 1941 r. - Niemcy zajęły ogromną część europejskiego Związku So-

212
wieckiego. W tej sytuacji metropolita wileński Romuald Jałbrzykowski wy­
słał w 1941 r. na tereny archidiecezji mohylowskiej i diecezji mińskiej „licz­
nych kapłanów, którzy mimo zakazów niemieckich, podjęli pracę misyjną
na terenach przymusowo dotąd ateizowanych. Do grudnia 1941 r. 7 kapła­
nów ochrzciło 6 892 osób , pobłogosławiło 114 małżeństw i wyspowiadało
5 702 osoby. Podobnie postąpił bp łucki Adolf Szelążek i metropolita ob.łac.
ze Lwowa Bolesław Twardowski. Był to skromny początek odnowy religij­
nej , przerwany ponownie brutalnie przez władze sowieckie.
Na mocy układów w Jałcie i Poczdamie Związek Sowiecki wszedł w
posiadanie wschodniej części Polski. Na terenach tych znalazła się cała die­
cezja łucka (1939 r .- 154 parafie, 270 kościołów, 238 kapłanów, 322 tys.
wiernych) oraz prawie cała archidiecezj a wileńska (1939 r. 560 kościołów,
-

455 parafii, 1 514 691 wiernych) , diecezja pińska (1938 r. 178 parafii i
-

311 tys. wiernych) , archidiecezja lwowska ob.łac. (1939 r. -475 parafii,

754 kapłanów diecezjalnych, 249 zakonnych, 1 079 OOO wiernych) , 1 dekanat
z diecezji łomżyńskiej i ok. 7 dekanatów z diecezji przemyskiej . I ten Koś­
ciół został skazany na śmierć i całkowite zniszczenie przez wojujący ateizm.
Po przymusowym przesiedleniu większości ludności polskiej już w 1945 r.
przystąpiono do masowego zamykania kościołów, zamiany ich na sale kon­
certowe, muzea ateistyczne , składy lub przeznaczano do całkowitego znisz­
czenia. Proces ten przebiegał w 2 fazach. W pierwszej fazie na skutek wysie­
dlania ludności polskiej już w 1944 r. zamknięto najwięcej kościołów, a
ponad 100 księży aresztowano i skazano na wieloletnie wiezienie i łagry,
głównie w rejonach arktycznych Związku Sowieckiego. W latach 1954-1957
wielu księży zwolniono z więzień i łagrów i to oni po powrocie na byłe
polskie ziemie zaczęli odnawiać duszpasterstwo katolickie. Po roku 1945
wszystkich biskupów zmuszono do wyjazdu do Polski. Jako ostatni wyjechał
pod koniec kwietnia metropolita lwowski ob.łac. Eugeniusz Baziak. Wszyst­
kie kurie biskupie zostały zamknięte, a zakony i zgromadzenia zakonne
zniesione. Zakonnicy, którzy mimo terroru zdecydowali się na pozostanie w
Związku Sowieckim, zaczęli obejmować opuszczone kościoły. Najdłużej wy­
trwali redemptoryści w Mościskach (1948) i służebniczki starowiejskie
(1957). W głębokiej konspiracji pracowały nadal zgromadzenia honorackie
i siostry Rodziny Maryi we Lwowie. Całkowitej likwidacji uległy kościelne
ochronki, szkoły, organizacje i wydawnictwa. We Lwowie z przeszło 30
świątyń pozostawiono początkowo 5 otwartych. W roku 1958 na Podolu pra­
cowało 13 księży, a na Wołyniu 2 (ks. M. Jasionowski, o. Serafin Kaszuba) .
W okresie rządów Nikity Chruszczowa we Lwowie zamknięto 3 dalsze
kościoły, a także w Stanisławowie, Włodzimierzu, Łucku, Ostrogu i Zdoł­
bunowie. Nastąpiły ponownie aresztowania księży i zsyłki do łagrów, w wy­
padku gdy nie chcieli powracać do Polski. Podobna akcja odpolszczenia i
eksterminacja Kościoła katolickiego przebiegała na Białorusi. Próba miano­
wania biskupa dla katolików na Ukrainie w osobie ks. Wojciecha Olszow-

213
skiego (1958) nie powiodła się, a sam nominat został deportowany do Polski
(t 1972) . Od roku 1960 Kościół katolicki w Związku Sowieckim stał się na
przeszło 20 lat Kościołem cierpienia i milczenia. W roku 1980 w całej diece­
zji łuckiej na Wołyniu był czynny tylko 1 kościół w Krzemieńcu, w archidie­
cezji lwowskiej ob.łac. - 7 kościołów, łącznie z katedrą Wniebowzięcia
NMP we Lwowie. Nieco więcej otwartych kościołów było w diecezji piń­
skiej i archidiecezji wileńskiej . Prawie wszyscy pozostali tu księża przeszli
przez sądowe i obozowe represje i lata niewolniczej pracy. Bardziej zaczął
się odradzać Kościół katolicki - mimo długich szykan, kasat i więzień - w
diecezjach kamienieckiej i żytomierskiej , a to dzięki temu, że pozostały tu
większe i zwarte skupiska ludności polskiej .
Zmiany na wielką skalę dokonały się dopiero w ostatnich latach, zwłasz­
cza po wizycie sowieckiego prez. M. Gorbaczowa u pap. Jana Pawła II
(1 XII 1989) , nowej ustawie sowieckiej o wyznaniach religijnych (1990) i
rozpadzie Związku Sowieckiego (31 XII 1991) . W roku 1990 przybył do
Moskwy stały przedstawiciel Stolicy Apostolskiej abp Francesco Colasuon­
no, a przy Watykanie zamieszkał ambasador sowiecki J. Karłow. Wielkie
znaczenie w tym zakresie miały milenijne obchody Chrztu Rusi w 1988 r. ,
celebrowane przez Kościoły wschodnie i Kościół katolicki. Jeszcze w grud­
niu 1988 r. Matka Teresa z Kalkuty mogła założyć klasztor w Moskwie, a
15 III 1990 r. Stolica Apostolska i Związek Sowiecki nawiązały stosunki
dyplomatyczne. Przełomowe znaczenie miała nominacja ks. Tadeusza Kon­
drusiewicza na biskupa i administratora apostolskiego diecezji mińskiej i or­
dynariusza dla katolików na Białorusi (25 VIII 1989) . Była to pierwsza pu­
bliczna nominacja katolickiego biskupa w Związku Sowieckim po 1925 r.
Następstwem działalności Stolicy Apostolskiej i nuncjusza Colasuonno
w Związku Sowieckim było ukonstytuowanie hierarchii katolickiej na Biało­
rusi. W dniu 13 IV 1991 r. pap. Jan Paweł II bullą lam pridem utworzył tu
metropolię mińsko-mohylowską, której podporządkował nowo utworzoną
diecezję w Grodnie, oraz w nowych granicach diecezję pińską. Na metropo­
litę powołał wieloletniego łagiernika, ks. prałata Kazimierza Świątka z Pińs­
ka, biskupem w Grodnie został ks. Aleksander Kaszkiewicz, proboszcz pol­
ski z Wilna. W dniu 16 I 1991 r. pap. Jan Paweł II obsadził wakujące bis­
kupstwa rzymskokatolickie na Ukrainie. Metropolitą lwowskim ob.łac. zo­
stał bp Marian Jaworski, dotychczasowy administrator apostolski, biskupem
w Kamieńcu Podolskim został ks. Jan Olszański, a w Żytomierzu ks. Jan
Purwiński. Dla metropolity lwowskiego papież mianował nadto 2 biskupów
pomocniczych: o . Rafała Kiernickiego, franciszkanina i dotychczasowego
proboszcza katedralnego we Lwowie, i ks. M. Trofimiaka z Krzemieńca.
Biskupstwo łuckie na Wołyniu pozostało nie obsadzone.
Dnia 13 IV 1991 r. papież zamianował 3 administratorów apostolskich:
dla Rosji europejskiej - bpa T. Kondrusiewicza z rezydencją w Moskwie,
dla Syberii - jezuitę ks. Józefa Wertha z siedzibą w Nowosybirsku i dla

214
republik muzułmańskich - marianina ks. Jana Lengę. Dla Kościoła katolic­
kiego zaczęła się zmienna i trudna, pełna konfliktów narodowościowych,
ale i pełna nadziei wiosna. W połowie 1991 r. w Republice Ukraińskiej
działało już 321 zarejestrowanych parafii rzymskokatolickich, z czego w sa­
mej archidiecezji lwowskiej 99. W kwietniu 1992 r. Ukraina i Stolica Apo­
stolska nawiązały pełne stosunki dyplomatyczne.

2. Państwa bałtyckie. Eksterminacja Kościoła przez Związek Sowiecki

Litwa. Litwa proklamowała niepodległość 14 II 1918 r. i w 1920 r. podję­

ła stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, zerwane po włączeniu Wilna
do polskiej hierarchii kościelnej (1925) . Państwo obejmowało 58 819 km2 ,
2,3 mln ludności i 1 ,7 mln katolików. Dzięki pośrednictwu abpa Jerzego
Bolesława Matulewicza pap. Pius XI bullą Lituanorum gente (4 IV 1926)
erygował w Kownie litewską metropolię i 4 diecezje (Koszedary, Poniewież,
Wilkowiszki i Telsze) oraz wolną prałaturę w Kłajpedzie. W następstwie
tego Litwa zawarła konkordat ze Stolicą Apostolską (27 VIII 1927) . Kon­
kordat ten gwarantował pełną wolność Kościołowi katolickiemu, naukę reli­
gii w szkołach podstawowych i średnich, przywrócono też stosunki dyploma­
tyczne. Państwo zapewniało Kościołowi daleko idącą pomoc materialną i
maksymalny wpływ na szkolnictwo i wychowanie młodzieży. Na tle inter­
pretacji konkordatu zrodziły się poważne trudności, które doprowadziły w
1931 r. do usunięcia z Litwy nuncjusza apostolskiego; powrócił na Litwę
dopiero w 1937 r. W tymże roku na Uniwersytecie Kowieńskim utworzono
wydział teologiczny. W roku 1939 Kościół katolicki na Litwie obejmował
1 metropolię, 4 diecezje, 1 487 kapłanów diecezjalnych, 152 zakonnych,
723 zakonników, 963 siostry zakonne, 681 parafii, 4 seminaria duchowne,
466 alumnów i 2 776 442 mieszkańców. W kraju pracowało 6 zakonów i
męskich zgromadzeń zakonnych i 2 zgromadzenia żeńskie.
Dnia 10 X 1939 r. Związek Sowiecki przekazał Litwie zabrane Polsce
Wilno wraz z obwodem , ale już 15 VI 1940 r. wojska sowieckie wkroczyły
na Litwę, a 21 VII została ona włączona do Związku Sowieckiego jako
jedna z republik sowieckich; rządy w kraju przejęli komuniści (w 1940 r.
partia liczyła 1 241 członków) . Już 26 VI wypowiedziano konkordat ze Stoli­
cą Apostolską i wprowadzono sowiecki model rozdziału Kościoła i państwa,
28 VI przeprowadzono upaństwowienie szkół , 1 VII wypędzono nuncjusza
apostolskiego z Kowna L. Centozę, 22 VII upaństwowiono dobra kościelne,
parafiom pozostawiono 3 ha, a Kościołowi cofnięto całkowicie pomoc mate­
rialną. Dnia 6 VIII zlikwidowano prasę kościelną, 31 X odebrano parafiom
ziemię, a wiele parafii skasowano, 1 XI zamknięto 3 seminaria duchowne,
pozostawiono tylko jedno w Kownie, które na Boże Narodzenie 1940 r.
zajęły wojska sowieckie, alumnów zaś wypędzono. W dniach 14-22 VI 1941 r.

215
nastąpiły masowe aresztowania „agentów antysowieckich" , księży i człon­
ków Akcji Katolickiej i deportacje w głąb Związku Sowieckiego.
Po nowym podboju Litwy przez wojska sowieckie (1944) deportowano
1/3 ludności w głąb Rosji. W latach 1946-1947 skazano na śmierć 2 biskupów
T. Matulionisa z Koszedar (t 1962) i V. Boriseviciusa z Telsz (t 1963),
2 dalszych biskupów, w tym abp Mieczysław Reynys z Wilna (t 1953) , zosta­
ło deportowanych w głąb Rosji, gdzie zmarli. W całym kraju został tylko
1 biskup - Paltarokas z Poniewieża. Przeszło 200 księży i alumnów areszto­
wano i deportowano. Z około 700 księży w 1948 r. pozostało w 1954 r.
tylko 400. Zezwolono na otwarcie tylko j ednego seminarium duchownego w
Kownie (75 alumnów) . Duszpasterstwo zacieśniono do murów kościelnych i
podano kontroli policyjnej .
Po roku 1963 sytuacja zaczęła powoli się zmieniać. W latach 1968-1969
Litwa otrzymała 3 nowych biskupów, a w 1967 r. 2 biskupów mogło się
udać do Rzymu. Po roku 1975 sytuacja Kościoła pogorszyła się na skutek
wzmożonych represji i aresztowań. W tym roku powstał Komitet Obrony
Praw Wierzących. Przewodniczący Komitetu ks. K. Pugevicius został aresz­
towany, a „przypadkowe" napady na księży zaczęły się mnożyć (m. in . ks.
L. Mazeika) . W roku 1982 pap. Jan Paweł II zamianował 2 dalszych nowych
biskupów, w tym późniejszego kard. V. Sladkieviciusa. Nominacje te wzmo­
gły nagonkę prasową na gorliwych księży (m.in . ks. A. Svarinskas, ks. S.
Tamkevicius) . Szczególne znaczenie dla ateizowanego i ruszczonego narodu
litewskiego miały obchody 500-lecia śmierci św. Kazimierza, patrona Litwy.
Zorganizował j e na skalę międzynarodową w Rzymie pap. Jan Paweł Il . W
dniu 3 i 4 III 1984 r. odbyły się centralne uroczystości w Rzymie, przy
okazji których papież pochwalił „postawę wierzących Litwinów" i zachęcał
„do trwania w wierze" . Uroczystości Kazimierzowskie odbyły się prawie na
wszystkich kontynentach i zwróciły uwagę świata na ciężką dolę katolików
na Litwie. Plan pielgrzymki papieża w Roku Kazimierzowskim na Litwę
przekreśliły władze sowieckie. W tym roku papież mianował 2 dalszych
biskupów dla Litwy, „głęboko solidaryzując się z narodem litewskim"
(25 VII) .
W roku 1987 przypadło 600-lecie chrztu Litwy. Władze sowieckie zgodzi­
ły się na celebrację lokalnych uroczystości. Papież Jan Paweł II urządził
międzynarodowe uroczystości jubileuszowe w Bazylice św. Piotra, wydał
specjalny list apostolski do Litwinów i beatyfikował abpa Jerzego Matulewi­
cza (28 VII). W liście apostolskim podkreślił , że „Litwa jest częścią rodziny
chrześcijańskiej narodów Europy" . W następnym roku pap. Jan Paweł II
kreował kardynałem bpa W. Sladkieviciusa i mianował go metropolitą ko­
wieńskim. W roku 1989 obsadził wszystkie biskupstwa litewskie, łącznie z
Wilnem (abp J. Steponavicius) . W roku 1990 Litwa ogłosiła niepodległość i
recesję ze Związku Sowieckiego, a w roku następnym uzyskała międzynaro­
dowe uznanie. W październiku tegoż roku przywrócono święta katolickie na

216
Litwie, a w czerwcu 1991 r. pap. Jan Paweł II spotkał się w Łomży w Polsce
z episkopatem litewskim i rządem oraz tysiącami pielgrzymów z Litwy. W
roku 1990 Kościół katolicki na Litwie obejmował 2 metropolie, 4 diecezje,
1 wolną prałaturę, 634 parafie, 670 kapłanów (661 diecezjalnych i 9 zakon­
nych) , 130 alumnów, 240 sióstr, 2 680 OOO katolików (79,9%) i 3 352 OOO
mieszkańców.
Łotwa. Należąca do imperium rosyjskiego Łotwa 18 XI 1918 r. ogłosiła
niepodległość, a 26 I 1922 r. uzyskała międzynarodowe uznanie. W tym
samym roku otrzymała demokratyczną konstytucję , która mimo pewnych
trudności z mniejszościami narodowymi, niemiecką i rosyjską, wprowadzała
rozdział Kościoła od państwa, ale gwarantowała wolność religijną wszystkim
wyznaniom chrześcijańskim. Ludność w większości była wyznania luterańs­
kiego (58% ) , mniejszość była katolicka (1930 r. - 23,69% ) . W roku 1915
większa część kraju należała do archidiecezji mohylowskiej ; było tu 7 deka­
natów, 70 parafii i 400 122 katolików. Część Łotwy przynależna do diecezji
żmudzkiej (Kurlandia) w 1914 r. obejmowała 2 dekanaty, 18 parafii, 15 filii
i 95 306 katolików. Dnia 22 IX 1918 r. pap. Benedykt XV wyłączył Łotwę z
archidiecezji mohylowskiej i diecezji żmudzkiej i utworzył diecezję w Ry­
dze, której zarząd powierzył bpowi Edwardowi O'Rourke.
Dnia 30 V 1922 r . Łotwa zawarła konkordat ze Stolicą Apostolską. Gwa­
rantował on religii katolickiej prawa publiczne, przewidywał utworzenie ar­
cybiskupstwa w Rydze. Obsadzanie parafii należało wyłącznie do gestii Koś­
cioła, podobnie j ak tworzenie szkolnictwa katolickiego, a rząd łotewski
„przyznał arcybiskupowi i biskupom oraz członkom kapituł katedralnych
państwowe uposażenie". Kościół mógł organizować stowarzyszenia kościel­
ne. W następstwie konkordatu pap. Pius XI wyniósł Rygę do rzędu arcybis­
kupstwa (25 X 1923) , zamianował arcybiskupem ks. A. Springovicsa
(t 1958) . Utworzono w Rydze seminarium duchowne, a w 1938 r. wydział
teologiczny na Uniwersytecie Ryskim. Rozwinęła się Akcja Katolicka i licz­
ne organizacje kościelne. Dnia 8 V 1937 r. pap. Pius XI wyniósł Rygę do
rzędu metropolii i podporządkował j ej - w charakterze sufraganii - nowo
utworzoną diecezję w Libawie. W roku 1939 Kościół na Łotwie liczył 1 me­
tropolię, 1 diecezję, 166 parafii i 557 590 katolików.
Ucisk i prześladowanie Kościoła rozpoczęły na wielką skalę władze so­
wieckie, które 21 VI 1940 r . włączyły militarnie Łotwę do Związku Sowiec­
kiego. Tegoż roku nastąpiło wypowiedzenie konkordatu, przejęcie na włas­
ność państwa dóbr kościelnych, zacieśnienie kultu religijnego wyłącznie do
świątyń, kasaty prasy katolickiej i książek o tematyce religijnej w bibliote­
kach, zniesienie świąt katolickich i organizacji, kasata szkół katolickich i
wydziału teologicznego w Rydze. Aresztowano wielu księży „jako wrogów
ludu" i urządzono szereg pokazowych procesów. Tylko w latach 1940-1941
zamordowano ok. 30 tys. katolików i luteran.

217
 W czasie okupacji niemieckiej (1941-1944) niewiele się zmieniło ; 3 bis­
kupów łotewskich zostało deportowanych do Niemiec. Dnia 15 X 1944 r.
wojska sowieckie powtórnie okupowały Łotwę. Pozostali biskupi zostali are­
sztowani, niektórzy deportowani na Syberię, przeszło 50 księży zamordowa­
no, 42 uciekło na Zachód. Władze sowieckie rozpoczęły na wielką skalę
administracyjną ateizację kraju. W latach 1946-1958 działało seminarium
duchowne w Rydze, które w tym czasie wykształciło 60 księży. Po 5 latach
zamknięcia zostało ponownie otwarte w 1963 r. i odegrało kolosalną rolę
dla Kościoła katolickiego w całym Związku Sowieckim przez kształcenie
księży pochodzenia polskiego, niemieckiego, ukraińskiego, łotewskiego itp.
Po roku 1958 na Łotwie nie było biskupa katolickiego .
Rok 1963 przyniósł pewne złagodzenie terroru antyreligijnego. W roku
1964 przybył na sobór do Rzymu wikariusz kapitulny obydwóch diecezji
łotewskich J . Vaivods i tu otrzymał święcenia biskupie (18 XI) . W roku
1972 Łotwa otrzymała drugiego biskupa (W. Zondaks), a w 1983 r. - z
okazji 700-lecia chrztu Łotwy - pap. Jan Paweł II kreował kardynałem bpa
Vaivodsa (t 1990) . W roku 1991 Łotwa odzyskała niepodległość. W tym
roku Kościół katolicki na Łotwie obejmował 1 metropolię, 1 diecezję,
179 parafii, 109 kapłanów (102 diecezj alnych, 7 zakonnych), 92 alumnów,
ok. 500 tys. katolików i 2 655 OOO mieszkańców.
Estonia. Będąca od XVIII w. pod panowaniem Rosji Estonia 24 I 1918 r.
proklamowała niepodległość (45 tys. km2 ). Od roku 1783 należała do archi­
diecezji mohylowskiej . W roku 1914 było tu 5 parafii i ok. 5 tys. katolików.
Zdecydowana większość narodu należała do Kościoła luterańskiego. Od
roku 1920 katolicy w Estonii byli zależni od biskupstwa w Rydze, a w
1924 r. otrzymali własną administrację apostolską, którą od 1937 r. zarzą­
dzał jezuita, bp E. Profittlich. W roku 1938 było tu ok. 2 tys. katolików,
11 kapłanów i 20 sióstr zakonnych. Po militarnym włączeniu Estonii do
Związku Sowieckiego (1940) i ponownej okupacji kraju przez wojska sowie­
ckie (1944) , bp Profittlich został zmuszony do opuszczenia kraju (1948) ,
gdzie pozostało tylko 2 kapłanów katolickich. W roku 1990 Estonia ponow­
nie proklamowała swoj ą niepodległość.

3. Czechosłowacja. Dramatyczna sytuacja Kościoła w latach 1 948-1989

Powstała 28 X 1918 r. Republika Czechosłowacka, składała się z Czech,

Moraw i Śląska oraz Słowacji i Rusi Zakarpackiej , przynależnych uprzednio
do Austro-Węgier. W roku 1921 obszar państwa wynosił 140 200 km2 i
13 613 172 mieszkańców. Kościół katolicki, który w okresie 300-letniej nie­
woli narodowej został zniemczony lub zmadziaryzowany, w dużej mierze
był narzędziem germanizacji i madziaryzacji Czechów i Słowaków. W nowo
powstałej republice stanął on wobec poważnych trudności zewnętrznych i

218
wewnętrznych. W ramach „obrachunków z Rzymem" (T. G. Masaryk) rząd
K. Kramara (1918-1919) przejął pod zarząd państwowy poważną część dóbr
kościelnych, zniósł naukę religii w szkołach i poparł odrodzenie kultu naro­
dowo-religijnego Jana Husa. Trzy tysiące księży, stowarzyszonych w Jedno­
ta Ceskoslovenskaho Duchovenstwa pod przewodnictwem ks. J. S. Baara
(7 X 1918), zażądało od Stolicy Apostolskiej szeregu zmian personalnych
na najwyższych stanowiskach kościelnych, zmian organizacyjnych i ustrojo­
wych oraz dyscyplinarnych w Kościele katolickim w Czechosłowacji (1919) .
Radykalny odłam Jednoty utworzył 8 I 1920 r. Czechosłowacki Kościół , do
którego zgłosiło akces do 1923 r. aż 1 16 księży katolickich i 525 346 katoli­
ków. Podobny ruch antyrzymski szerzył się na Rusi Zakarpackiej , gdzie do
1921 r. wystąpiło z Kościoła greckokatolickiego 61 tys. wiernych i przeszło
do Kościoła prawosławnego. Ze względu na opuszczenie lub wysiedlenie
biskupów Niemców i Węgrów większość diecezji była nie obsadzona.
W celu przeciwdziałania tym tendencjom Stolica Apostolska wyraziła
zgodę na wprowadzenie języka czeskiego do czytań biblijnych w liturgii,
usunęła z Pragi abpa Paula hr. Huyna, a na jego miejsce zamianowała ks.
Frantiska Kordaća (1919) , usunęła z Ołomuńca kard. L. Skrbenskyego, a
jego miejsce zajął abp A. C. Stojan, odwołała 3 biskupów Węgrów z diece­
zji słowackich i obsadziła je Słowakami (1920), uznała Republikę Czecho­
słowacką w jej granicach i wysłała do Pragi w misji specjalnej z pełnomoc­
nictwami nuncjusza apostolskiego, ks. P. Ciriaciego (1919) . W roku następ­
nym w Rzymie i Pradze obie strony utworzyły przedstawicielstwa dyplo­
matyczne.
W roku 1922 pap. Pius XI utworzył dla słowackiej części archidiecezji
ostrzyhomskiej i dla części diecezji rumuńskiej Szatmar administracje apo­
stolskie. Episkopat czeski pod przewodnictwem metropolity praskiego F.
Kordaća (1919-1931), przy współudziale metropolity ołomunieckiego A. C.
Stojana (t 1923) i jego następcy L. Prećana (1923-1946) rozwiązał Jednotę
(1919) , podjął szereg reform o charakterze dyscyplinarnym, a przez podkre­
ślenie idei cyrylo-metodiańskiej starał się przeciwstawić ruchowi antyrzyms­
kiemu. Na Słowacji w tym duchu działał bp bańsko-bystrzycki M. Błaha
(1920-1943). Odrodzeniu religijnemu katolicyzmu służyły nowo powstałe li­
czne organizacje i stowarzyszenia kościelne , pielgrzymki , zwłaszcza na We­
lehrad, a nade wszystko reforma wychowania i kształcenia księży.
W roku 1919 rząd mimo projektów rozdziału Kościoła i państwa podjął
rozmowy ze Stolicą Apostolską na temat konkordatu - wznowił je osobiście
Eduard Benesz w 1921 r. w Rzymie - ale równocześnie usiłował przejąć
dawne uprawnienia monarchii austriackiej w stosunku do Kościoła. Dnia
6 VII 1925 r. rząd wziął oficjalny udział w uroczystościach ku czci Jana
Husa i ogłosił ten dzień świętem narodowym, na skutek czego nuncjusz
papieski F. Marmaggi opuścił Pragę, a Czechosłowacja odwołała swego
przedstawiciela z Rzymu. Rząd przeprowadził ustawę o małżeństwach cy-

219
wilnych, zniósł przeszkody małżeńskie płynące ze święceń kapłańskich i pro­
fesji zakonnej oraz naukę religii w szkołach, a to zaostrzyło stosunki między
państwem a Kościołem.
Utworzony w 1926 r. „rząd pańskiej koalicji" przyjął kurs łagodniejszy
wobec Kościoła katolickiego i 17 XII 1927 r. podpisał ze Stolicą Apostolską
modus vivendi. Obie strony uzgodniły wówczas, że granice kościelne zosta­
ną dostosowane do politycznych granic państwa i będzie przeprowadzone
nowe rozgraniczenie diecezji. Przejęte w zarząd państwowy dobra kościelne
miały wrócić pod czasowy zarząd komisji episkopatu, uregulowano obsadę
wyższych stanowisk kościelnych, a nuncjatura w Pradze została ponownie
obsadzona (1928) . Pokojowe uregulowanie spraw kościelnych, przerwane
zatargiem nuncjusza P. Ciriaciego z metropolitą praskim F. Kordacem i
ustąpienie tego ostatniego (1931) , sprzyjało rozwojowi życia kościelnego.
W roku 1929 odbył się tu Międzynarodowy Kongres Orientalny, w 1930 r.
pap. Pius XI utworzył w Rzymie Kolegium św. Jana Nepomucena dla
kształcenia czeskich księży, a w 1936 r. wysłał do Pragi kard. J. Verdiera z
Paryża w charakterze legata apostolskiego na I Kongres Katolików Czes­
kich, w którym wzięli udział również przedstawiciele rządu. Założona przed
1933 r. Akcja Katolicka według kryterium przynależności narodowej została
w 1935 r. zreformowana przez Konferencję Episkopatu i dostosowana do
organizacji diecezjalnej . Episkopat poparł rozwój prasy i piśmiennictwa ka­
tolickiego, a 3 katolickie partie polityczne zaczęły odgrywać poważną rolę w
państwie. Wyrazem stabilizacji i rozwoju życia kościelnego była nominacja
na kardynała metropolity Pragi, ks. Karola Kaspara (1935).
Dnia 22 V 1935 r. rząd zawarł porozumienie ze Stolicą Apostolską w
celu wykonania modus vivendi z 1927 r. , na skutek czego dokonano rozgra­
niczenia parafii i dóbr kościelnych przedzielonych granicą polityczną Słowa­
cji. Rząd Milana Hodzy za prezydentury Eduarda Benesza zawarł w 1937 r.
nowe porozumienie ze Stolicą Apostolską. W wykonaniu tego porozumienia
pap. Pius XI bullą z dnia 2 IX t.r. przydzielił leżące w granicach państwa
parafie austriackie do diecezji Budziejowice (z St. Polten) i Brna (z Wied­
nia) , utworzył na Węgrzech z części słowackich diecezji Roznava i Koszyce
administracje apostolskie, wyłączył ostatecznie administrację apostolską w
Tyrnawie z archidiecezji ostrzyhomskiej , utworzył z 45 czeskich parafii die­
cezji Szatmar (Rumunia) administrację apostolską, wyłączył 3 diecezje sło­
wackie (Koszyce, Roznava i Spisz) z węgierskiej prowincji kościelnej Eger,
a 4 diecezje (Bańska Bystrzyca, Nitra, Preszow i Munkaczewo) z metropolii
ostrzyhomskiej i podporządkował je bezpośrednio Stolicy Apostolskiej . Pa­
rafie greckokatolickie na Rusi Zakarpackiej , przynależne do diecezji zagra­
nicznych, włączył do diecezji Munkaczewo. Bulla zapowiadała nadto wy­
mianę części archidiecezji wrocławskiej (Wikariat Generalny Cieszyn) w za­
mian za części archidiecezji praskiej (Wikariat Generalny Kłodzko) i archi­
diecezji ołomunieckiej (Wikariat Generalny Kietrz) oraz utworzenia dwóch

220
nowych metropolii, łacińskiej (Bratysława) i greckokatolickiej (Ruś Za­
karpacka).
Postanowienia te nie zostały wykonane na skutek tragicznego układu
monachijskiego (29 IX 1938) , w następstwie którego Czechosłowacja utraci­
ła na rzecz Niemiec, Węgier i Polski 41 098 km2 i 4 879 OOO mieszkańców, w
'
tym 1 250 OOO Czechów i Słowaków. Dnia 15 III 1939 r. nastąpiła likwidacja
Czechosłowacji przez Niemcy hitlerowskie i proklamacja „niepodległości"
Słowacji, a 16 III t.r. Adolf Hitler proklamował na Hradczanach Protekto­
rat Czech i Moraw.
Do roku 1918 Kościół na Słowacji stanowił część Kościoła węgierskiego
i należał do metropolii w Ostrzyhomiu i Egerze. Po ukonstytuowaniu się
Czechosłowacji (1918) Kościół katolicki został wyłączony ze związków koś­
cielnych z Węgrami (1927) . Liczne kadry urzędników czeskich, wojska i
nauczycieli zaczęły przenosić uprzedzenia i postawy czeskie wobec Kościoła
katolickiego na Słowację. Kościół okazał się wówczas jedyną stabilną insty­
tucją i obecną w życiu całego narodu. Tę rolę odgrywało nade wszystko
duchowieństwo parafialne. Na początku 1919 r. na Słowacji był tylko 1 bis­
kup (A. Colbrie Fischer w Koszycach, t 1925) , pozostałych 5 biskupów i
część wyższego duchowieństwa uciekło na Węgry, ponieważ byli Węgrami.
W latach 1920-1921 wszystkie diecezje otrzymały słowackich pasterzy, a
wśród nich wybitnego działacza religijnego i społecznego bpa Mariana Blahę
(1920-1943) w Bańskiej Bystrzycy.
W okresie międzywojennym Kościół na Słowacji odbudował potężne
szkolnictwo podstawowe ( 1 ,5 tys. szkół) i średnie (kilkanaście gimnazjów) .
Antykościelna polityka czeska upaństwowiła i zlaicyzowała gimnazja, a
przepisy o nauczycielach szkół podstawowych w dużej mierze sprzyjały za­
mykaniu tych szkół . Na czele katolickiej opinii Słowacji stanął ks. Andrej
Hlinka (1864-1938) , twórca i wydawca „Ludove Noviny" . To on obronił
Słowację przed Czeskim Kościołem Narodowym, działając pod hasłem „dla
Boga i dla Narodu" . Po roku 1928 powstały słowackie prowincje pijarów
(1930) i jezuitów (1931) oraz wydział teologiczny na Uniwersytecie w Braty­
sławie (1936) .
W okresie okupacji niemieckiej większość diecezji czeskich była nie ob­
sadzona, podobnie j ak po śmierci kard. K. Kaspara (t 1941) wakowała me­
tropolia praska, a zarządzał nią ks. T. Opatrny (1941-1944) . Władze okupa­
cyjne zlikwidowały wszystkie instytucje narodowo-kulturalne i wszystkie or­
ganizacje religijne, zamknęły większość szkół . W Pradze działał tylko Wy­
dział Teologiczny Niemiecki, wprowadzono prawie w całości antykościelne
prawodawstwo niemieckie. Usiłowaniom hitlerowskim, by Niemcami obsa­
dzić Pragę i Budziejowice, przeciwstawił się pap. Pius XII (28 VIII 1941).
Według opinii prez. Eduarda Benesza następca kard. Kaspara „miał być
dla narodu i duchowieństwa czeskiego pełną nadzieją, podobnie jak dla rzą­
du czeskiego na emigracji". Ze względu na inne projekty Niemców Praga

221
nie została obsadzona. Zgodnie z życzeniem emigracyjnego rządu czeskiego
pap. Pius XII stosował się do modus vivendi z 1927 r. Za pośrednictwem
Kurii Metropolitalnej w Pradze udało się uzyskać 3 tys. wiz dla rodzin ży­
dowskich do Brazylii, dokąd udały się jeszcze w tym samym roku. Wielu
księży czeskich znalazło się w hitlerowskich więzieniach i obozach koncen­
tracyjnych, 3 z nich zginęło w obozach zagłady. Sam kard. Kaspar był kilka­
krotnie aresztowany. Majątek organizacji charytatywnych został zabrany
przez władze niemieckie . W roku 1943 na 6 diecezji czeskich i morawskich
3 wakowały (Praga, Brno, Budziejowice) , a w 2 (Ołomuniec, Hradec Kralo­
ve) biskupi nie mogli pełnić funkcji pasterskich.
W roku 1939 ks. J. Tiso, następca ks. Hlinki, wezwany do Berlina otrzy­
mał do wyboru dwie propozycje: włączenie całej Słowacji do Węgier albo
ogłoszenie „niepodległości" Słowacji, ale całkowicie uzależnionej od III
Rzeszy. Wybrał drugą propozycję i 15 III t.r. proklamował niepodległość
Słowacji, którą uznała Stolica Apostolska, a do Bratysławy przybył nun­
cjusz apostolski. Konstytucja z 1939 r. chciała budować państwo na funda­
mencie katolickim, ale faszyzacja kraju i prawie całkowita zależność od Nie­
miec zamiary te zniweczyła. W latach 1940-1942 zostały tu wpro�adzone
prawa antyżydowskie, a w 1942 r. deportowano ze Słowacji do obozów za­
głady 55 tys. Żydów. Trzech biskupów słowackich protestowało publicznie
przeciwko temu, a odważna postawa bpa Nitry K. Kmetko (1922-1948)
została poparta przez pap. Piusa XII przez wyniesienie bpa Kmetko do god­
ności arcybiskupa. W roku 1944 wybuchło na Słowacji powstanie przeciwko
rządom ks. Tiso, ale zostało ono krwawo stłumione przez wezwane przezeń
wojska niemieckie.
Po roku 1945 Kościół katolicki w Czechosłowacji - po bolesnych do­
świadczeniach okupacji niemieckiej - cieszył się większym uznaniem społe­
czeństwa czeskiego. Pozytywnie oceniano również politykę wojenną pap.
Piusa XII. Toteż 13 V 1946 r. nawiązano stosunki dyplomatyczne ze Stolicą
Apostolską, a w latach 1946-1947 papież obsadził wszystkie wakujące stolice
biskupie. Metropolitą Pragi został ks. Josef Beran, znany ze śmiałej postawy
patriotycznej , więziony przez Niemców w obozie koncentracyjnym w Da­
chau. Wznowiono i rozbudowano Akcję Katolicką i liczne organizacje koś­
cielne. W roku 1947 Kościół czeski obchodził bardzo uroczyście 950-lecie
śmierci św. Wojciecha i 1000-lecie śmierci św. Wacława.
Pod wpływem narastającej roli partii komunistycznej już w 1946 r. ude­
rzono w pozycje Kościoła. W tym roku upaństwowiono w Czechach i Mora­
wach prawie wszystkie przedszkola, szkoły podstawowe i zawodowe , a także
średnie - łącznie 793 szkoły. W roku 1947 zmniejszono liczbę godzin nauki
religii w szkole. W roku 1946 mimo protestu episkopatu zniesiono 7 świąt
katolickich i wprowadzono cenzurę państwową, a j ej szefem został komuni­
sta V. Kopecky. W roku 1947 na podstawie fałszywych oskarżeń aresztowa­
no wielu księży i działaczy katolickich. Na Słowacji, gdzie dążono do naty-

222
chmiastowego przerwania wpływu Kościoła na ludność, dekret z 1945 r.
upaństwowił szkoły i własność przynależną do szkół, a także rozwiązywał
organizacje katolickie (zwłaszcza Związek Młodzieży Katolickiej) , usunięto
zakonników ze szkół i internatów. Na nic się zdały protesty abpa Kmetko z
Nitry, a także zbiorowe protesty ludności do Słowackiej Rady Narodowej .
Wzmagały tylko terror i aresztowania. Zbiorowy list pasterski biskupów sło­
wackich z 22 VIII 1945 r. pozostał bez odpowiedzi. W tym też roku 2 bisku­
pów aresztowano (J. Wojtaszak i Buzalka) . Memoriał biskupów słowackich
w sprawie szkół kościelnych, złożony na ręce prez. Eduarda Benesza, miał
o tyle dobry skutek, że przejściowo zezwolono na wznowienie Akcji Katoli­
ckiej i prasy kościelnej na Słowacji. W roku 1947 ks. J. Tiso został stracony,
co spowodowało głęboki odzew i oburzenie wśród Słowaków.
Przygotowywany od kilku lat przez komunistów zamach stanu został do­
konany pod koniec lutego 1948 r. , a brutalną walkę z Kościołem katolickim
rozpoczęto natychmiast po przejęciu władzy przez komunistów. Kościół ka­
tolicki mimo ogromnej presji nie udzielił poparcia zamachowi, a to dlatego,
by „nie zdradzić państwa, narodu, Boga i Kościoła" . Akcja niszczenia i
prześladowania Kościoła i chrześcijaństwa rozwijała się z każdym dniem.
Zlikwidowano więc prasę katolicką (26 II) , w ramach nowej reformy rolnej
zabrano większą część posiadłości ziemskich Kościoła (20 III) , upaństwo­
wiono resztę szkół katolickich (11 VI) i szpitali (1 VII) , upaństwowiono
wszystkie przedszkola i ogródki dziecięce (XI 1948) , rozwiązano Akcję Ka­
tolicką, a na Słowacji włączono Akcję Katolicką do komunistycznej organi­
zacji Unia Kobiet Słowackich. W Czechach Akcję Katolickiej Młodzieży
Męskiej włączono do komunistycznej organizacji młodzieżowej (XII 1948) .
Na początku 1949 r . skasowano resztę prasy katolickiej i wprowadzono
obowiązkowo marksizm do seminariów duchownych i na Praski Wydział
Teologiczny.
Na ten pierwszy, zmasowany atak na Kościół biskupi nie odpowiedzieli.
Postanowili nie brać udziału w życiu politycznym kraju i zakazali takiej dzia­
łalności księżom. Podjęli natomiast w lutym 1949 r. rozmowy z rządem na
temat modus vivendi i złożyli odpowiedni memoriał na ręce prez. Klementa
Gottwalda, protestując przeciwko kampanii antykościelnej (22 IV). Odmó­
wili też kościelnego uznania komunistycznej Akcji Katolickiej i gazecie „Ka­
tolicke Noviny" (13 VI) ; te ostatnie w 1955 r. znalazły się na rzymskim
indeksie kościelnym.
Już 19 VI 1949 r. władze komunistyczne aresztowały przemocą metropo­
litę praskiego J. Berana, a nieco wcześniej - wzorem metod carskich - za­
władnęły Kurią Arcybiskupią i osadziły w niej komisarza komunistycznego,
co uczyniono następnie we wszystkich diecezjach całej Czechosłowacji. Dnia
13 VII t.r. władze wypędziły z Pragi nuncjusza apostolskiego, na skutek
czego Stolica Apostolska potępiła komunistyczną Akcję Katolicką i liczne
antykościelne dekrety rządowe (20 VI) . Dnia 1 VI t.r. pap. Pius XII obłożył

223
ekskomuniką kościelną tych katolików, którzy dobrowolnie współpracowali
z komunistami w prześladowaniu Kościoła. Niebawem rozpoczęły się maso­
we represje księży i zakonników za odczytanie listu pasterskiego biskupów
(26 VI) . Mimo terroru i gróźb list ten odczytano w 90% parafii czeskich i
słowackich.
W dniu 15 X 1949 r. władze komunistyczne ogłosiły nowe prawo wyzna­
niowe i wprowadziły urząd do spraw kościelnych. Urzędy te we wszystkich
państwach komunistycznych miały na celu głównie udręczenie i niszczenie
Kościoła katolickiego. Nowa ustawa niosła Kościołowi katolickiemu całko­
witą niewolę i oddawała go w ręce ateistyczno-komunistyczne. Miały więc
władze ateistyczne obsadzać wszystkie urzędy kościelne, a księży zobowiąza­
no do specjalnej przysięgi na wierność ateistycznym rządom. Te urzędy mia­
ły odtąd wydawać zezwolenia na pełnienie funkcji kapłańskich, a także
przejąć pieczę nad całością działalności duszpasterskiej Kościoła. Z okazji
proklamowania tej ustawy zwolniono z więzień 127 księży. Ustawa, będąca
faktycznie całkowitym bezprawiem, miała przyczynić się do gwałtownego i
systematycznego niszczenia Kościoła. Protest biskupów przeciwko bezpra­
wiu i prośba o rewizję ustawy okazały się bezskuteczne. Skierowany przy
tej okazji list pasterski do wiernych księży (21 X) podtrzymywał ich na du­
chu i wskazywał na pośrednią formułę przyrzeczenia.
Od stycznia 1950 r. władze komunistyczne zaczęły brutalnie realizować
nową ustawę wyznaniową. Dnia 13 II t.r. władze narzuciły własnego rządcę
w diecezji Bańska Bystrzyca na Słowacji (ks. J. Dechet) , którego Stolica
Apostolska ekskomunikowała. Na skutek tego diecezja faktycznie przestała
funkcjonować. W marcu tego roku aresztowano wielu księży zakonnych na
Słowacji, urządzono szereg procesów pokazowych (30 VII) „za działalność
antypaństwową i szpiegowską" , by zdyskredytować w opinii publicznej kla­
sztory i życie zakonne. Wszyscy zostali skazani, ale już w nocy 13 IV t.r.
policja wkroczyła do wszystkich klasztorów w kraju, wojsko zajęło budynki,
zakonników aresztowano, a większość z nich skierowano do obozów pracy.
W nocy 21 IV w podobny sposób zlikwidowano klasztory żeńskie (11 tys.
zakonnic) . Młodszych zakonników wcielono do jednostek wojskowych. Cały
majątek klasztorów zrabowało państwo. Oficjalnie życie zakonne w Czecho­
słowacji przestało istnieć. Dnia 27 IV 1950 r. przemocą zlikwidowano Koś­
ciół greckokatolicki na Słowacji, a współpracująca z reżymem Cerkiew pra­
wosławna „przyjęła" wyznawców tego Kościoła na swoje łono, chociaż tylko
10% księży podpisało pod przymusem odpowiednią „prośbę" . Działalność
Kościoła została zacieśniona wyłącznie do zakrystii i poddana wielostronnej
inwigilacji policyjnej .
Dnia 14 VII 1950 r . zamknięto seminaria duchowne w kraju, a w ich
miejsce utworzono 2 samoistne wydziały teologiczne w Litomierzycach dla
Czech i w Bratysławie dla Słowacji. Działały one pod pełną kontrolą pań­
stwową. Dla całego kraju można było przyjąć rocznie tylko 20 kandydatów

224
na te studia. W ten sposób podcięto j eden z najważniejszych filarów żywot­
ności Kościoła. Od lipca tego roku rozpoczęły się masowe aresztowania bis­
kupów, urządzanie procesów pokazowych, skazywanie na długie lata wię­
zień i obozów pracy przymusowej . Tak w latach 1950-1954 aresztowano
8 biskupów, w tym metropolitę Ołomuńca abpa J. Matochę, a po procesach
pokazowych wszyscy zostali skazani. W roku 1957 ok. 500 księży siedziało
w więzieniach i obozach pracy, a w 1958 r. urzędował tylko 1 biskup w
całym kraju (A. Eltschkner) . W tej dramatycznej sytuacji Kościoła, kiedy
zamierzano aresztować wszystkich księży, bardzo wielu odmówiono prawa
pełnienia funkcji kapłańskich. Nieliczni, sterroryzowani księża podjęli
współpracę z komunistami. Był to Ruch Duchowieństwa Katolickiego
(1951), przemianowany później na Pacem in Terris (1971). W celu zabezpie­
czenia sukcesji apostolskiej jeszcze w 1949 r. wyświęcono tajnie 7 biskupów,
ale prawie wszyscy przypłacili to torturami i więzieniem. Po wznowieniu w
latach 1959-1960 procesów pokazowych przeciwko biskupom, księżom i za­
konnikom, w 1960 r. zwolniono 2 biskupów z więzienia (Litomierzyce, Bu­
dziejowice) , w latach 1962-1965 zezwolono 3 biskupom na wyjazd na sobór
powszechny do Rzymu (A. Lazik - Tyrnawa, E. Necsey - Nitra, F. Toma­
szek - Praga) , a w 1965 r. kard. J. Beran został wypędzony za granicę.
Zezwolono na otwarcie 2 dalszych seminariów duchownych, a niektórzy
biskupi i księża zostali zrehabilitowani.
Ten zmieniający się powoli klimat, powiązany z Praską Wiosną (1968) ,
wstał zduszony przez najazd wojsk sowieckich i ich sprzymierzeńców (21 VIII).
W następstwie „odwilży" pap. Paweł VI w 1973 r. zamianował 4 biskupów,
a w 1969 r. kreował kardynałem wielokrotnie więzionego i dręczonego bpa
Litomierzyc S. Trochtę. Po jego śmierci godność tę otrzymał administrator
apostolski Pragi, bp Frantisek Tomaszek (1976) . Na skutek tak wyrafinowa­
nej polityki prześladowczej Kościoła liczba kapłanów w całym kraju drasty­
cznie spadła z 7 330 w 1948 r. do 4 098 w 1971 r„ z czego ok. 1,5 tys. nie
miało zezwolenia władz ateistycznych na pełnienie funkcji kapłańskich. Na
skutek dalszych pertraktacji z rządem czeskim pap. Paweł VI utworzył odrę­
bną metropolię dla Słowacji w Tyrnawie (1978), której podporządkował
wszystkie diecezje słowackie. Parafie na Śląsku czeskim, przynależne dotąd
do diecezji wrocławskiej , papież włączył do archidiecezji ołomunieckiej i
zamianował kard. Tomaszka metropolitą Pragi. Władze zezwoliły na przyję­
cie większej liczby alumnów do 3 seminariów duchownych (Litomierzyce,
Ołomuniec, Bratysława: 1978 r . 277 alumnów).
-

W roku 1977 powstała w Czechosłowacji Karta 77, występująca w obro­

nie praw człowieka, w tym prawa do wolności religijnej . Na zwolenników
Karty - katolików świeckich, księży i innych - posypały się areszty, wyroki,
inwigilacje i udręki, ale tym razem reżym nie zdołał wyniszczyć powiększa­
jących się szeregów Karty. Klimat się zmieniał , a sam komunizm nieludzki
chylił się ku upadkowi. W roku 1983 po raz pierwszy od 1948 r. minister

15 - Historia Kościoła cz. 8 225

spraw zagranicznych Czechosłowacji złożył wizytę papieżowi (Janowi Paw­
łowi II) , a w roku następnym 2 dyplomatów watykańskich przybyło z wizytą
do Czechosłowacji. Świadectwem przełamywania strachu i terroru przez ka­
tolików i duchowieństwo czeskie i słowackie była pielgrzymka Czechów na
Welehrad (1985) i Słowaków do Lewoczy (1987) , dokąd przybyło dziesiątki
tysięcy pielgrzymów i księży, nie bacząc na zakazy ateistów i komunistów.
W roku 1988 rząd zgodził się na nominację i święcenia 3 nowych biskupów.
Jesienią 1989 r. nastąpiła „aksamitna rewolucja" w Pradze i obalenie totali­
tarnych rządów komunistycznych i ogłoszenie tłumionej od tylu lat wolności
religijnej (13 XII) . Papież mógł teraz obsadzić wszystkie wakujące diecezje
w kraju, a rząd nawiązał ponownie stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apo­
stolską (10 X). W następstwie tych zmian na zaproszenie nowego prez. repu­
bliki V. Havla pap. Jan Paweł II w dniach 21-22 IV 1990 r. złożył wizytę
apostolską w Czechach i na Słowacji (Praga, Welehrad, Bratysława) . Wita­
jąc papieża na czeskiej ziemi prez. Havel nazwał tę wizytę „cudem". W
roku 1991 papież mianował kardynałem dręczonego przez wiele lat i więzio­
nego bpa Nitry J . Korca.
W roku 1990 Kościół katolicki w Czechosłowacji obejmował 3 metropo­
lie, 10 diecezji , 2 kardynałów, 19 biskupów, 4 429 parafii, 3 348 kapłanów
(2 902 diecezjalnych, 446 zakonnych) , 594 alumnów, 6 433 sióstr zakonnych,
10 770 OOO katolików (68,9%) i 15 620 OOO mieszkańców.

4. Korona św. Stefana. Węgry. Udręki i prześladowania Kościoła przez

totalitaryzm komunistyczny

Węgry zapłaciły bardzo wysoką cenę za udział w I wojnie światowej po

stronie państw centralnych. Ofiarą tej wojny padło przeszło 1 ,5 mln ludzi
(zabitych, rannych i wziętych do niewoli) , a po rozpadzie monarchii austro­
-węgierskiej Węgry utraciły Słowację na rzecz Czechosłowacji, Siedmiogród
na rzecz Rumunii, Chorwację na rzecz Jugosławii, Wojwodinę na rzecz Ser­
bii i Burgenland na rzecz Austrii. Po przejściowej rewolucji i rządach komu­
nistycznych (21 III-3 VIII 1919) w kraju utrwaliła się monarchia pod rząda­
mi regenta M. Horthyego (1920-1944) . Obszar państwa, które przed 1918 r.
obejmowało 325 tys. km2 i 21 mln ludności, został zacieśniony do 93 tys. km2
i 8 mln mieszkańców.
Kilkumiesięczne rządy komunistyczne ujawniły pełną wrogość wobec
Kościoła katolickiego przez usunięcie religii ze szkół , upaństwowienie wielu
klasztorów i rezydencji biskupich, zamordowanie 13 księży i świeckich kato­
lików za wierność Kościołowi. Regencja Horthyego przystąpiła do konstruk­
tywnej współpracy z Kościołem katolickim. W roku 1920 wznowiono stosun­
ki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, chociaż katolicy w nowym państwie
stanowili 66,1 % (kalwini - 21 % , luteranie 6,2% , żydzi 5 ,9% ) . W grani-
- -

226
cach kraju pozostały 3 metropolie i 6 diecezji. Kościół utracił olbrzymie
posiadłości ziemskie na rzecz Słowacji. Życie kościelne rozwijało się bujnie,
wzrastała liczba szkół katolickich, liczbowo wzrastały zakony, a niektórzy
biskupi i księża zyskali ogólnonarodowe uznanie, jak np. bp I . Prohaska
(t 1927) , bp T. Toth (t 1939) , ks. Kanter, ks. Bangha. Kościołowi przewod­
niczyli prymasi - kardynałowie: Janos Csernoch (1912-1927) i Jusztinian Se­
redi (1927-1945) . Wszechstronne odrodzenie życia religijnego wyraziło się
wzrostem powołań kapłańskich i zakonnych , rozwojem katolickiej prasy,
wzrostem liczebnym katolickiej inteligencji, tworzeniem licznych organizacji
i szkół katolickich oraz zorganizowaniem w Budapeszcie w 1938 r. Między­
narodowego Kongresu Eucharystycznego.
W czasie II wojny światowej Węgry stanęły po stronie III Rzeszy. Mimo
przejściowego włączenia do Węgier południowej Słowacji, Rusi Zakarpac­
kiej i części Siedmiogrodu Węgry zapłaciły wysoką cenę ; było to m.in. wy­
mordowanie prawie wszystkich Żydów. Tylko dzięki działalności nuncjusza
A. Rotty i prymasa Serediego zdołano uratować ok. 200 tys. Żydów. W
roku 1945 - przed przejęciem władzy przez komunistów - Węgry obejmowa­
ły 3 metropolie, 9 diecezji, 2 260 parafii, 4 054 księży, 18 zakonów i zgroma­
dzeń zakonnych męskich (2 459 zakonników, w tym 1 422 kapłanów), 39
zgromadzeń zakonnych żeńskich (7 525 sióstr) . Prasa katolicka miała 2
dzienniki, 18 tygodników, 25 miesięczników. W kraju działało 3 344 szkół
katolickich, 86 szkół normalnych dla dziewcząt, 39 szkół normalnych dla
chłopców, 23 szkoły zawodowe, 216 kolegiów i 8 małych seminariów.
Dnia 4 IV 1945 r . Armia Czerwona zajęła Węgry i przyniosła na bagne­
tach dla tego kraju ustrój komunistyczny, utwierdzony w 1949 r. jako Wę­
gierska Republika Ludowa. Pod rządami komunistów zaczęła się prawdziwa
„droga Krzyżowa" Kościoła katolickiego. Około 600 tys. Węgrów deporto­
wano do Związku Sowieckiego, bp V . Apora z Gyor został zamordowany
przez żołnierzy sowieckich (1945) . Jeszcze w 1945 r. Stolica Apostolska mia­
nowała nowego prymasa Węgier. Został nim bp Jozsef Mindszenty, gorliwy
patriota węgierski, człowiek węgierskiej prawicy. Dzięki niemu Węgry
otrzymały 80% pomocy charytatywnej od Zachodu. Kościół wzmacniało po­
tężne ożywienie życia religijnego w okresie powojennym, zdwojona troska
pastoralna biskupów i księży, a także Węgierski Rok Maryjny (1947-1948) .
Opanowanie najpierw przez komunistów ministerstwa spraw wewnętrz­
nych (L. Raj k) , a następnie uchwycenie przez nich rządów rozpoczęło okres
udręk, upokorzeń, prześladowań i niszczenia Kościoła katolickiego. Już w
1945 r. w ramach reformy rolnej Kościół na Węgrzech utracił większą część
posiadłości ziemskich, w kwietniu tegoż roku zlikwidowano prawie całą pra­
sę katolicką, a sowieckie władze okupacyjne wypędziły z szeregu klasztorów
siostry zakonne (4 IV) . W miejsce katolickiej opinii od lipca zaczęły działać
kółka antyreligijne. Mimo protestów prymasa Mindszentyego wprowadzono
nadzór policyjny nad działalnością księży, śluby cywilne i rozwody.

227
 W styczniu 1946 r. rozpoczęto propagandową nagonkę na szkoły katolic­
kie, władze rozwiązały Akcję Katolicką i aresztowały j ej działaczy. Rozpo­
częta w 1947 r. propaganda przeciwko działalności Caritas doprowadziła w
1948 r. do przejęcia jej przez państwo. W roku 1947, począwszy od 29 IV,
rozpętano akcję przeciwko szkołom katolickim, częściowo je upaństwowiono,
a biblioteki oczyszczono z książek „antydemokratycznych". Dnia 19 V 1948 r.
mimo protestów Kościoła komuniści upaństwowili 3 163 szkoły i 1 17 kole­
giów katolickich (ok. 500 tys. uczniów) , szkoła bowiem stanowiła zbyt waż­
ną instytucję , by totalitarne i ateistyczne państwo tolerowało jej katolicki
charakter. I tym razem protesty były bezowocne. Szkoły i ich uposażenie
przeszły na własność państwa.
Wraz z eliminacją Kościoła z życia publicznego władze komunistyczne
podjęły akcję zakłócenia pracy duszpasterskiej i kasatę manifestacji życia
religijnego. Stąd w związku z Węgierskim Rokiem Maryjnym zakazano
pielgrzymek i procesji publicznych (V 1947) oraz zniesiono 3 święta ma­
ryjne (2 Il, 25 III, 8 IX) , a nieco później narodowe święto św. Stefana
(20 VIII). W roku 1947 komuniści podjęli próbę rozbicia jedności episkopa­
tu i zdyskredytowania w opinii publicznej prymasa Mindszentyego. Niewiele
w tym względzie pomógł solidarny, zbiorowy list pasterski episkopatu z
3 XI 1948 r. Dnia 26 XII t.r. prymas został aresztowany i poddany torturom,
nieludzkiemu śledztwu, które doprowadziło do destrukcji psychicznej jego
osobowości. Aresztowano również setki księży, zlikwidowano przemocą
małe partie katolickie, a 4 dalszych biskupów zmuszono do zrzeczenia się
swych urzędów. Na domiar złego ks. F. Varga na polecenie władz zaczął
organizować Ruch Księży Katolickich na Rzecz Pokoju z organem praso­
wym „Kereszt" („Krzyż") .
Po proklamacji 20 VIII 1949 r. Węgierskiej Republiki Ludowej i roz­
dziale Kościoła od państwa według modelu sowieckiego rozpoczęły się pro­
cesy pokazowe, a wśród nich proces prymasa Mindszentyego. Dnia 3 II t.r.
prymas został skazany na obóz pracy za „zbrodnie przeciwko państwu" i
„nadużycia finansowe" . Ten wspólny mianownik powtarzał się prawie we
wszystkich procesach pokazowych księży. W tym samym roku (5 IX) dekret
państwowy uzależniał nauczanie religii w szkole od zgody rodziców, a zgoda
ta była kontrolowana przez ateistyczne państwo. W roku 1952 ok. 52% dzie­
ci katolickich pobierało naukę religii w szkole.
Frontalne i brutalne uderzenie w zakony podjęli komuniści węgierscy
pod koniec 1949 r. Od 20 XII t.r. rozpoczęły się nocne rewizje w klasztorach
deportacje zakonników i zakonnic do obozów internowania, innym zaś od­
bierano domy, ogrody, kaplice itp. W obronie niszczonych zakonów wystą­
pili z Memorandum wyżsi przełożeni zakonni (15 IV 1951) i biskupi (V 1950),
w następstwie czego skasowano kilkanaście klasztorów, a ok. 1 tys. zakonni­
ków i sióstr deportowano do obozów pracy. W czerwcu i w lipcu 1950 r.
zlikwidowano resztę klasztorów, całe ich mienie zabrało państwo, a zakon-

228
ników umieszczono w obozach pracy; 400 kapłanów zakonnych przeszło w
szeregi duchowieństwa diecezjalnego, tylko 3 zakonników wybrało życie
świeckie (7 IX) . Pozostało tylko 8 historycznych klasztorów wraz ze szkoła­
mi. Tak w latach 1945-1951 komuniści zamordowali 1 biskupa i 21 księży,
uwięzili 6 biskupów i 150 księży, przejściowo aresztowano ok. 300 księży,
pod nadzorem policji było 50, a 8 deportowano do Związku Sowieckiego; w
obozach pracy było ok. 1 tys. zakonników i 2,5 tys. zakonnic.
W roku deportacji zakonników i niszczenia życia zakonnego episkopat
węgierski przystąpił do rozmów z władzami komunistycznymi na temat ukła­
du między państwem a Kościołem. Układ taki podpisano 31 VIII 1950 r.
Było to po Polsce drugie z kolei porozumienie w takim zakresie. Episkopat
węgierski „wyraził poparcie dla ustroju i konstytucji Węgierskiej Republiki
Ludowej" i potępił „wszelką działalność wywrotową skierowaną przeciw
ustrojowi politycznemu i społecznemu" . Biskupi wezwali „usilnie wszystkich
wierzących katolików, by [ . ] włączyli się w wielkie dzieło [ . . ] planu pięcio­
. . .

letniego" . Zaapelowali do księży, by „nie pobudzali do żadnego oporu prze­

ciwko ruchowi spółdzielczemu na wsi" , zadeklarowali „poparcie dla ruchu
na rzecz pokoju" i „potępili wszelkie działania podżegaczy wojennych" .
Rząd komunistyczny „zgodnie z konstytucją gwarantował wierzącym wol­
ność religijną i swobodę działania Kościoła katolickiego" . Zezwolił na dzia­
łanie 6 szkół katolickich i nauczanie w nich przez personel duchowny, zo­
bowiązał się też do zaspokojenia potrzeb finansowych Kościoła przez okres
lat 18" .
Dokument był sprzeczny z zasadą rozdziału Kościoła od państwa i na
wzór j ózefiński podporządkowywał całkowicie Kościół katolicki ateistyczne­
mu państwu. Tydzień później rząd rozwiązał 55 zgromadzeń zakonnych.
Protest biskupów przeciwko brutalnemu niszczeniu życia zakonnego był bez­
skuteczny. Jedynie 400 kapłanom z 1 ,5 tys. kapłanów zakonnych zezwolono
na przejście w szeregi duchowieństwa diecezjalnego. Obiecane w porozu­
mieniu subwencje państwowe otrzymali księża, ale nie za pośrednictwem
biskupów, tylko poprzez Ruch Księży Katolickich na Rzecz Pokoju.
Od roku 1951 na tle Apelu sztokholmskiego o pokój władze zaczęły po­
nownie łamać kręgosłupy biskupów lub ich aresztować i skazywać na wię­
zienie (abp J . Grosz, 5 księży, biskupi - E. Hamvas, J. Petery i L. Shvoy,
E. Kisberk) . Pozostałych na wolności zmuszano do podpisywania lojalności
i popierania księży patriotów (3 VII). Tegoż dnia władze wydały dekret
o obsadzaniu stanowisk kościelnych z mocą wsteczną od 1946 r. Wyłącznie
za zgodą władz ateistyczno-komunistycznych urzędy te mogły być obsadza­
ne. Wbrew prawu kanonicznemu obsadzono „wakujące" diecezje (biskupi
byli w więzieniu) księżmi patriotami, a urzędującym jeszcze biskupom na­
rzucono podobnych wikariuszy generalnych. Tak Kościół katolicki na Wę­
grzech został niewolnikiem ateistycznego państwa.

229
 W latach 1951-1952 podporządkowano państwu wychowanie księży. Zam­
knięto więc wszystkie małe seminaria (1951) oraz 7 wyższych seminariów
(1952) . Odtąd władze cywilne miały decydować o powołaniach kapłańskich
i dopuszczaniu kandydatów do święceń. Ś mierć dyktatora Związku Sowie­
ckiego Józefa Stalina (1953) , odsunięcie od władzy znienawidzonego M . Ra­
kosiego i przejęcie rządów przez liberalnego Imre Nagyego spowodowało
zmniejszenie ingerencji komunistów w sprawy kościelne i Kościoła, który
ustawicznie był paraliżowany i wciągnięty w orbitę działania państwa ko­
munistycznego. W tej sytuacji zaczęły działać tajnie organizowane oazy du­
szpasterskie, w odosobnieniu pracowało wiele parafii, a także organizowane
przez ks. G. Bulanyiego Grupy Wspólnej Modlitwy, przyniesione tu z Chor­
wacji. Aresztowanie ks. Bulanyiego i 82 innych osób z nim związanych i
skazanie ich na wieloletnie więzienie nie zniszczyło ruchu.
W roku 1955 pap. Pius XII potępił tygodnik „Kereszt" i biuletyn księży
patriotów. Osłabiło to wydatnie ich pozycje, a część duchowieństwa opu­
ściła ich szeregi. Rok 1956 przyniósł dramatyczne wypadki. Zwolniono z
więzienia abpa J. Grosza (11 V) , który stanął teraz na czele episkopatu,
zezwolono na druk katechizmu katolickiego, zaczął wychodzić nowy tygo­
dnik katolicki „Słowo katolickie" (12 X) . W dniach 23-30 X t.r. doszło do
powstania antysowieckiego na Węgrzech. Powstańcy uwolnili więzionego
prymasa, biskupów i „kombatantów wolności" Dnia 2 XI t.r. wojska so­
wieckie przekroczyły granicę Węgier i po krwawych walkach do 12 XI opa­
nowały sytuację . Powstanie zostało krwawo stłumione. Owocem powstania
było 3 tys. zabitych, 13 tys. rannych, z kraju uciekło na Zachód ok. 200
tys. osób. Partia komunistyczna stopniała z 2 860 OOO osób do 37 tys. Kar­
dynał Mindszenty schronił się do amerykańskiej ambasady w Budapeszcie,
pozostali biskupi trwali na swoich stanowiskach.
Od roku 1957 władze komunistyczne , kierowane przez J. Kadara, pod­
jęły ponownie ostry kurs wobec Kościoła poprzez aresztowanie licznych
księży, przywrócono urzędy księżom patriotom - z pewnymi warunkami,
które postawili biskupi. Utworzono nową organizację dla księży Opus Pacis,
przywrócono kontrolowanie nauczania religii w szkole (22 V) , obłożono sta­
łym aresztem domowym 2 biskupów (Veszprem, Vae) , 36 księży patriotów
złożyło przysięgę wierności Stolicy Apostolskiej (8 V) . Przeprowadzono
tzw. reorganizację seminariów duchownych, przy okazji której zwolniono
80 alumnów (1959) . W roku 1960 zamknięto seminarium duchowne w Gyor,
a seminarzystów usunięto. Aresztowania nie ustawały (1961 r. - 50 księży),
a abpa Grosza usunięto z funkcji przewodniczącego episkopatu. Zdziesią­
tkowane szeregi duchowieństwa obejmowały w 1960 r. 5 aresztowanych
biskupów wraz z prymasem kard. Mindszentym. W 12 diecezjach pracowało
tylko 4 biskupów, 3 686 księży diecezjalnych i 1 447 zakonnych, a do ka­
płaństwa przygotowywało się 516 alumnów.

230
 Wyrazem zakończenia brutalnej walki z Kościołem był układ ze Stolicą
Apostolską w dniu 15 IX 1964 r. , poprzedzony udziałem niektórych bis­
kupów węgierskich w Soborze Watykańskim Il. Wspomniany układ był
pierwszym, j aki Stolica Apostolska zawarła z państwem komunistycznym.
Dotyczył on obsady biskupstw i wyższych przełożonych zakonnych, przy
czym rząd otrzymał prawo weta. Biskupi mieli składać przysięgę wierności
państwu, Collegium Hungaricum . w Rzymie zostało oddane w gestię epi­
skopatu węgierskiego. Dzięki układowi Stolica Apostolska obsadziła prawie
wszystkie stolice biskupie (8 biskupów). Nominacje te powtórzyły się czte­
rokrotnie w latach 1969-1975 . W roku 1974 pap. Paweł VI ogłosił przejście
w stan spoczynku kard. Mindszentyego, który od 1971 r. znajdował się poza
granicami Węgier.
W latach 1980-1981 pap. Jan Paweł II dwukrotnie zwracał się do epi­
skopatu węgierskiego o podjęcie szerszej katechizacji i katechizacji w ro­
dzinach. Od roku 1986 rząd komunistyczny wyraźnie złagodził ostrze po­
lityki antykościelnej . Zezwolił na powstanie nowego zgromadzenia zakon­
nego (Siostry Pani Węgier - 1 XII). Dnia 20 VIII t.r. zaproszono papieża
na Węgry, a władze komunistyczne poparły dialog państwo - Kościół
(20 VII 1989) . Po obaleniu rządów komunistycznych w 1989 r. parlament
węgierski zniósł 24 I 1990 r. szereg praw antykościelnych i gwarantował
wolność sumienia obywateli. Dnia 9 II t.r. Węgry nawiązały ponownie sto­
sunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, a w maju parlament anulował
wyrok na kard. Mindszentyego. W dniu 15 VII 1991 r. pap. Jan Paweł Il
rozpoczął wizytę apostolską na Węgrzech. W roku 1990 Kościół katolic­
ki na Węgrzech obejmował 3 metropolie, 8 diecezji (1 opactwo wyjęte) ,
2 258 parafii, 2 874 kapłanów (2 663 diecezjalnych, 211 zakonnych) ,
360 alumnów, 98 sióstr zakonnych, 105 braci zakonnych, 6 490 OOO kato­
lików (61 ,20% ) i 10,6 mln mieszkańców.

5. Kościół katolicki ob. łac. w Rumunii i na Bałkanach. Okres udręk

iprześladowań 1 945-1990

Królestwo Rumunii dzięki przyłączeniu Bukowiny, Besarabii, Siedmio­

grodu, B anatu i południowej Dobrudży stało się państwem o dużym ob­
szarze powierzchni (295 049 km2) . Zdecydowana większość Rumunów na­
leżała do Kościoła prawosławnego (70% ) , a także do Kościoła unickiego
(1,4 mln w 1920 r.). Katolicy ob.łac. należeli do mniejszości narodowych,
a byli to Węgrzy, Niemcy i Polacy. Państwo rumuńskie przejęło w Sied­
miogrodzie ok. 140 tys. ha kościelnej ziemi pod reformę rolną, popierało
ekspansję prawosławia i prozelityzm na prawosławie . Przejęło równie pe­
wną część szkół i internatów katolickich. Protesty biskupów kończyły się
w pewnych wypadkach wydaleniem ich z Rumunii (bp Glattfelder - 1923) .

231
W roku 1920 Rumunia nawiązała stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apo­
stolską, uznała Kościół unicki w Siedmiogrodzie za religię narodową obok
prawosławia i zagwarantowała pewne prawa Kościołowi katolickiemu. Kon­
stytucja państwowa z 1923 r. zatwierdziła te decyzje, ale pierwszeństwo dała
Kościołowi prawosławnemu - j ako „dominującemu" .
Trwające przez 7 lat pertraktacje ze Stolicą Apostolską zakończyły się
podpisaniem 10 V 1927 r. konkordatu. Zapewniał on religii katolickiej we
wszystkich obrządkach publiczne prawa i ustalał nową organizację Kościoła.
Obejmowała ona metropolię w Bukareszcie i 4 dalsze sufraganie. Ormian
katolików podporządkowano biskupowi Gherla. Konkordat przewidywał
swobodę kontaktów z Rzymem „w sprawach duchownych i kościelnych".
Przy nominacji biskupów rząd otrzymał prawo weta co do kandydatów, a
ci mieli mieć pełną swobodę w działalności duszpasterskiej . Kościoł kato­
licki otrzymał osobowość prawną. W każdej diecezji miała być kapituła ka­
tedralna, ale tworzenie nowych parafii uzależniono od zgody rządu. Kościół
otrzymał prawo zakładania podstawowych i średnich szkół katolickich pod
kontrolą państwową. Nauka religii miała być we wszystkich szkołach pod­
stawowych i średnich. Dnia 30 V 1932 r . został zawarty dodatkowy układ
ze Stolicą Apostolską w sprawie zarządu dóbr kościelnych w Siedmio­
grodzie.
Do roku 1940 Kościół katolicki ob.łac. rozwijał się stosunkowo dobrze,
duszpasterstwo pogłębiało życie religijne, rozwijała się prasa i szkolnictwo
katolickie. W roku 1932 Kościół katolicki obejmował 1 metropolię, 4 die­
cezje , 513 parafii, 898 kapłanów, 200 zakonników, 1 432 siostry zakonne,
1 ,2 mln wiernych. W roku 1940 Rumunia utraciła Bukowinę i Besarabię
na rzecz Związku Sowieckiego i część Siedmiogrodu na rzecz Węgier. W
drugiej wojnie światowej wzięła udział po stronie III Rzeszy.
Decydujące znaczenie dla dziejów Kościoła katolickiego w Rumunii mia­
ło wkroczenie 23 VIII 1944 r. wojsk sowieckich. Niebawem rozpoczęła się
na wielką skalę propaganda antypapieska i antykatolicka w prasie, radiu
i telewizji. W listopadzie 1944 r. komuniści stali się j ednowładcami, 30 XII
1947 r. króla Michała zmuszono do abdykacji i tegoż dnia proklamowano
Rumuńską Republikę Ludową, w której absolutną władzę przejął totali­
tarny ateizm wojujący. Tylko w 1948 r. zniesiono całkowicie katolicką prasę
(maj) , wypowiedziano konkordat ze Stolicą Apostolską i upaństwowiono
wszystkie szkoły kościelne ( 17 VI) , zamknięto wszystkie seminaria ducho­
wne z wyjątkiem j ednego, skasowano naukę religii w szkołach; kasacie ule­
gły katolickie szpitale (4 VIII) . Setki kapłanów, zakonników i zakonnic are­
sztowano i deportowano do obozów pracy. W Siedmiogrodzie zlikwidowano
przemocą Kościół rumuńsko-katolicki i podjęto daremne wysiłki stworzenia
niezależnego od Rzymu Kościoła narodowego. Pozostałych na wolności
księży zobowiązano do przysięgi na wierność ateistycznemu państwu, a
wszelkie kontakty ze Stolicą Apostolską zostały zakazane (4 VIII) . Jeszcze

232
w listopadzie 1948 r. zdziesiątkowano klasztory katolickie, a 1 VIII 1949 r.
rozwiązano je wszystkie, instytucje zaś od nich zależne upaństwowiono.
W ten sposób zakony i 11 kongregacji zakonnych przestało istnieć. Zakon­
ników zagranicznych wypędzono , a rumuńskich umieszczono w obozach pra­
cy przymusowej lub w 3 klasztorach, gdzie mieli powoli wymierać.
Jeszcze 4 VIII 1948 r. władze komunistyczne zniosły przemocą 4 biskup­
stwa ob.łac. , pozostały więc tylko 2. Dnia 27 IV 1950 r. ks. Andrei Agotha
zaczął organizować prorządową Akcję Katolicką i „grupę postępową księ­
ży", którą następnie prowadził ks. A. Despin. Obu Stolica Apostolska wyłą­
czyła ze wspólnoty kościelnej . Dnia 5 VII 1949 r. wypędzono z Rumunii
nuncjusza apostolskiego G. P. O'Hara. Przed opuszczeniem Rumunii nun­
cjusz wyświęcił tajnie 4 biskupów ob.łac. i rumuńskiego. W roku 1950 wszy­
scy biskupi zostali aresztowani - łącznie z wyświęconymi tajnie - a na ich
miejsce władze komunistyczne narzuciły własnych wikariuszy kapitulnych,
których pap. Pius XII ekskomunikował. Kościół katolicki w Rumunii w oby­
dwóch obrządkach zszedł do katakumb. W roku 1957 w więzieniach przeby­
wało 13 biskupów obu obrządków, a 7 dalszych zmarło. Działało jeszcze ok.
700 kapłanów ob. łac. , pozostali przebywali w więzieniach i obozach pracy.
Pierwsze oznaki liberalizacji w Rumunii pojawiły się w 1959 r. w stosun­
ku do katolickiej mniejszości niemieckiej . W roku 1968 premier I. G. Mau­
rer wizytował pap. Pawła VI w Rzymie, a więziony bp A. Marton z Sied­
miogrodu został zwolniony z więzienia. W roku 1972 rząd zgodził się po raz
pierwszy na obsadzenie biskupstwa w Alba Julia, które otrzymał ks. P. Ple­
sca, więziony uprzednio przez 7 lat i wyświęcony w Rzymie (1965) . Również
tajnie wyświęcony bp A. Boros został dopuszczony do rządów kościelnych
w Timisoarze. Dnia 26 V 1973 r. dyktator Rumunii Nicolae Ceausescu zo­
stał przyjęty w Rzymie przez pap. Pawła VI, na skutek czego przybył do
Rumunii delegat papieski L. Poggi (1975), zwolniono z więzień wielu kapła­
nów, a Stolica Apostolska przestała być „ośrodkiem szpiegostwa". W roku
1981 pap. Jan Paweł II zamianował 2 nowych biskupów dla Rumunii. Od­
wilż zbliżała się niezwykle małymi krokami, władze komunistyczne wciąż
trwały na wrogim stanowisku względem chrześcijaństwa i jego wartości, a
fakt, że katolicy rumuńscy wywodzili się w dużej mierze spośród Niemców i
Węgrów stanowił dodatkową przeszkodę. Nie bez znaczenia była zdecydo­
wanie wroga postawa patriarchatu rumuńskiego i patr. Justyniana oraz całej
hierarchii prawosławnej wobec Kościoła katolickiego , zwłaszcza od czasu
administracyjnej kasaty Kościoła ob. rum. przy czynnym udziale prawosła­
wia. Dnia 28 X 1984 r. pap. Jan Paweł II zamianował administratora apo­
stolskiego z sakrą biskupią dla Bukaresztu, który wakował od 1954 r. po
śmierci bpa J. Roba. Nominacja ta wzmocniła „dynamiczne życie" Kościoła
„rozproszonego w diasporze" .
W grudniu 1990 r. z a cenę rozlewu krwi obalono dyktaturę komunistycz­
ną Nicolae Ceausescu, dla Rumunii zaświtała jutrzenka wolności i wielkich

233
zmian. W dniach 3-4 I 1991 r. biskupi katoliccy po raz pierwszy mogli się
spotkać po 40 latach aresztowań, deportacji i prześladowań. W marcu 1991 r.
pap. Jan Paweł II zamianował 1 1 nowych biskupów diecezjalnych dla obyd­
wóch obrządków, a 14 III t.r. rozpoczęły się rozmowy między rządem a
Stolicą Apostolską na temat stosunków dyplomatycznych, które nawiązano
15 V na szczeblu nuncjatura - ambasada. W roku 1990 Kościół katolicki w
Rumunii obejmował 2 metropolie, 10 diecezji oraz w ob.łac. 655 parafii,
940 kapłanów (851 diecezj alnych, 56 zakonnych) , 256 alumnów, 253 siostry
i 1 382 OOO wiernych oraz 23 050 OOO mieszkańców; 1 kapłan przypadał na
1 470 wiernych i 1 parafia na 2 797 wiernych.
Jugosławia. Dnia 1 XII 1918 r. proklamowano w Belgradzie Królestwo
Serbów, Chorwatów i Słoweńców pod rządami dotychczasowej serbskiej dy­
nastii Karadziordziewiciów króla Piotra II (1844-1921). Królestwo obejmo­
wało 247 542 km2 i 1 1 984 OOO ludności (1921) , w tym ok. 2 mln mniejszości
narodowych. W roku 1931 na 14 mln ludności 6,8 mln stanowili prawosław­
ni, 5,2 mln katolicy ob.rzym ., 46 tys. grekokatolicy i 1 ,5 mln mahometanie.
W tak wielkiej mozaice wyznaniowej prawosławie nie zostało religią pań­
stwową, zrównano j e prawnie z innymi wyznaniami.
Kościół katolicki, który cieszył się wielkimi wolnościami w monarchii
habsburskiej , w Jugosławii (nazwanej tak 3 X 1929) znalazł się w trudniej­
szej sytuacji. Wprawdzie Serbia j eszcze w 1914 r. zawarła konkordat ze
Stolicą Apostolską, ale ze względu na I wojnę światową nie wszedł on w
życie, a centralistyczne zapędy Belgradu ograniczyły prawa katolików w za­
kresie prowadzenia szkół katolickich, wychowania i organizacji katolików
świeckich.
Po długich pertraktacjach ze Stolicą Apostolską Jugosławia podpisała
konkordat (25 VII 1935), ale parlament jugosłowiański - wobec protestów
Cerkwi prawosławnej - nie ratyfikował go. Konkordat przewidywał reorga­
nizację Kościoła katolickiego w całej Jugosławii, regulował m.in. sprawę
używania w liturgii języka starosłowiańskiego dla ob.łac. Kościół katolicki
stanął wobec niechętnego, wprost wrogiego stanowiska Cerkwi prawosław­
nej , która w Serbii cieszyła się przywilejem religii państwowej . Nie mniejszą
opozycję wobec Kościoła podjęły koła liberalne. Jugosławia obok Czecho­
słowacji była ważnym ośrodkiem masonerii europejskiej , toteż próby ogra­
niczenia działalności Kościoła katolickiego były niezwykle częste, zwłaszcza
inspirowane przez antyreligijną organizację Sokół .
Te restrykcje stały się źródłem wzrostu autorytetu Kościoła w Chorwacji
i Słowenii. Narodowy Kongres Eucharystyczny w 1923 r. w Zagrzebiu zgro­
madził dziesiątki tysięcy katolików, a obchodzone w 1925 r. Tysiąclecie Kró­
lestwa Chorwatów zgromadziło 100 tys. uczestników. I w Chorwacji, i w
Słowenii rozwijała się Akcja Katolicka, masowa katolicka organizacja Orzeł
i ruch młodzieżowy Krzyżowcy. Kościołowi chorwackiemu od 1937 r. prze­
wodził energiczny i dynamiczny metropolita Alojzije Stepinac (1898-1960),

234
nazwany później przez pap. Piusa XII „przykładem apostolskiej gorliwości i
chrześcijańskiej roztropności" .
Po okupacji Jugosławii przez III Rzeszę (6 IV 1941) Hitler zadekretował
jej rozbiór. Utworzono więc tzw. Niezależne Państwo Chorwatów dla
wschodniej Chorwacji i Bośni. Pozostałe terytoria zostały albo wcielone do
Niemiec hitlerowskich, albo pozostały pod okupacją niemiecką. Na czele
państwa faszystowskiego, współpracującego z III Rzeszą, stanął A. Pavelic
(1889-1952) . Serbowie i Żydzi zostali uznani za wrogów narodu chorwackie­
go. Nakazano im nosić specjalne opaski i zakazano używania czcionki cyryli­
ckiej . Plan rządu przewidywał wypędzenie 1/3 Serbów, nawrócenie na kato­
licyzm przemocą dalszej 1/3 i wymordowanie 1/3. Deportowano więc przy­
musowo do okupowanej przez Niemców Serbii ok. 300 tys. Serbów z 2 mln
mieszkających w granicach ówczesnej Chorwacji. Masakra ludności serb­
skiej w Bośni dokonywana przez ustaszów pochłonęła ok. 400 tys. osób, a
prawo „ułatwiające powrót do wiary ojców" administracyjnie przeciągnęło
na katolicyzm tysiące prawosławnych Serbów. Metropolita Stepinac widział
w odrodzeniu się państwowości chorwackiej „dzieło ręki Bożej" i wydał list
pasterski (28 IV 1941), popierający rząd Pavelicia. Szybko jednakże zdał
sobie sprawę z sytuacji , podobnie j ak większość duchowieństwa; ograniczyli
oni do minimum kredyt dla ustaszy. Papież Pius XII odmówił uznania de
iure ustaszowskiemu Królestwu Chorwackiemu, ale faktycznie go uznawał .
Większość duchowieństwa trzymała się z daleka od militarnych form na­
wracania. Pewna jednak grupa chorwackich duchownych poparła tę akcję i
w niej uczestniczyła. Uczynili to zwłaszcza franciszkanie w Bośni. Przymu­
sem administracyjnym nawrócono tu. ok. 300 tys. Serbów. Toteż kuria ge­
neralna franciszkańska w Rzymie wezwała ich do wycofania się z tej akcji, a
Stolica Apostolska - poinformowana o sytuacji na tym odcinku przez abpa
belgradzkiego J . Ujcica (od 1936) - zaprotestowała wobec rządu chorwac­
kiego. Stolica Apostolska interweniowała również na rzecz ratowania dzieci
żydowskich poprzez emigrację (17 VII 1941). Akcja ta miała na celu ratowa­
nie głównie dzieci i według abpa Stepinaca (9 I 1942) miała być skuteczna.
Episkopat chorwacki pod przewodnictwem metropolity Stepinaca - po­
czątkowo zdezorientowany - w listopadzie 1941 r. , idąc za wskazaniami Sto­
licy Apostolskiej , powołał specjalną Komisję do Spraw Rekatolicyzacji, na
skutek czego rząd nie chcąc popaść w konflikt ze Stolicą Apostolską i epis­
kopatem wycofał się w 1942 r. z tej nieludzkiej akcji. Episkopat zaangażo­
wał się w ratowanie Żydów, dzieci serbskich i więzionego duchowieństwa
słoweńskiego. Od maja 1942 r. metropolita Stepinac w kazaniach i przemó­
wieniach zaczął potępiać i krytykować nacjonalizm, rasizm, nienawiść i
okrucieństwa. Wydarzenia te wykopały zrozumiały, grobowy przedział mię­
dzy obydwoma narodami i wyznaniami.
W Słowenii okupowanej przez Włochy nie było prześladowań religijnych
i narodowych. Tylko ta część Słowenii, która została wcielona do III Rze-

235
szy, została poddana brutalnej germanizacji. Konflikt zarysował się na tle
współpracy z władzami okupacyjnymi bpa Grzegorza Rozmana z Lublany
(1883-1959) , zasłużonego skądinąd około ratowania Żydów.
Wkroczenie armii sowieckiej do Jugosławii, podobnie jak do innych
państw Europy Środkowej i Wschodniej , zadecydowało o proklamowaniu
republiki (19 V 1945) , przejęciu rządów przez komunistów z Josipem Broz
Tito na czele, ogłoszeniu nowej konstytucji (30 I 1946) , wprowadzającej
sowiecki model rozdziału Kościoła od państwa. Już przy wkraczaniu serbs­
kich komunistów do Bośni i Chorwacji w 1945 r. zamordowano wiele tysięcy
Chorwatów. Według listu pasterskiego episkopatu katolickiego Jugosławii
(20 IX) zamordowano wówczas 243 księży, 19 kleryków, 3 braci, 4 siostry
zakonne, a wśród nich bpa J. Carevicia z Dubrownika. W tym samym roku
władze komunistyczne dokonały licznych aresztowań księży, których sądzo­
no w trybie doraźnym. Tego samego roku aresztowano bpa unickiego J. Sim­
raka, który zmarł w więzieniu. Na krótko zaaresztowano metropolitę Stepi­
naca, wytoczono proces bpowi Rozmianowi z Lublany i skazano go na 18
lat więzienia. Zdziwienie przeto wywołało nawiązanie 20 X 1945 r. stosun­
ków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską. Tego samego roku władze za­
żądały rozwiązania wszystkich organizacji kościelnych, łącznie z Akcją Ka- .
tolicką. Z kościelnych instytucji pozostał Caritas, zlikwidowano natomiast
katolicką prasę, zamknięto część seminariów duchownych. Nauka religii w
szkole pozostała fakultatywna, a liczbę j ej godzin drastycznie zmniejszono.
W jej miejsce na szeroką skalę propagowano ateizm. Przeprowadzona refor­
ma rolna odebrała własność ziemską Kościołowi. Wprowadzono cywilne
małżeństwa i rozwody, a wobec pielgrzymek i procesji wprowadzono szereg
utrudnień. Biskupi zaprotestowali publicznie przeciwko tym ograniczeniom
na łamach wspomnianego wcześniej listu pasterskiego (20 IX 1945).
Od roku 1945 prasa komunistyczna uderzyła zmasowanymi atakami na
metropolitę Stepinaca, którego ponownie aresztowano 18 IX 1946 r. i skaza­
no w procesie pokazowym na 10 lat więzienia i ciężkich robót (13 X 1948).
W następnym roku aresztowano i skazano bpa P. Cule z Mostaru. Już w
1947 r. rozciągnięto nadzór nad działalnością pastoralną księży, katechizację
w kościołach uznano za bezprawną, a w szkole ustawicznie narastała ateisty­
czna propaganda. Aresztowania księży były tak masowe, że w diecezji Ban­
ja Luka na 92 parafie w 1948 r. funkcjonowało tylko 7 . W Słowenii siedziało
w więzieniach 40 księży, a z Bośni wyrzucono franciszkanów.
W latach 1948-1949 nastąpiło wyłamanie się Jugosławii z bloku sowiec­
kiego, zbliżenie do Zachodu i widoczne zmiany w polityce względem Koś­
cioła katolickiego od jesieni 1949 r. Papież Pius XII mógł zamianować
5 nowych biskupów, zezwolono na pracę duszpasterską licznym księżom,
którym uprzednio tego zabroniono. Poza Chorwacją pojawiły się w poszcze­
gólnych republikach grupy księży patriotów, współpracujących z rządem. W
Chorwacji taka grupa powstała dopiero w 1952 r. (190 księży) . Te organi-

236
zacje patriotyczne księży nie zostały uznane przez episkopat. W następstwie
działalności tych grup nastąpiło zerwanie stosunków dyplomatycznych ze
Stolicą Apostolską. Dnia 26 IV 1950 r. abp belgradzki J. Ujćic przedstawił
rządowi śmiały memoriał na temat ograniczeń i prześladowania Kościoła.
Prawie 1/4 księży przeszła więzienia komunistyczne, a po zwolnieniu nie
otrzymali zezwolenia na pełnienie funkcji kapłańskich. Kasata klasztorów w
Bośni i Hercegowinie objęła 89 konwentów, czynnych pozostało tylko 16.
W tym samym roku aresztowano 13 kleryków, 2 profesorów z seminarium
duchownego w Zagrzebiu i usunięto rektora ks. F. Sepera, późniejszego
kardynała.
Rok 1951 otworzył nowy okres prześladowań Kościoła katolickiego,
zwłaszcza brutalnych napaści na biskupów. Takich napadów dokonano na
bpa M. Drzecnika z Mariboru w Słowenii i bpa G . Banicia administratora
apostolskiego w Sibenik w Dalmacji (1951), a bpa A. Vovka, administratora
apostolskiego z Lublany, oblano benzyną i podpalono . Tylko natychmiasto­
wa pomoc uratowała mu życie (20 I) . Dwóch pierwszych biskupów zawie­
szono w czynnościach administratorów apostolskich, a autorytet bpa Vovka
wzrósł niepomiernie. Tego samego roku Konferencja Episkopatu Jugosławii
w Zagrzebiu potępiła ruch patriotyczny księży (23-25 IX) i zaapelowała do
wiernych, by pamiętali, „że czasem zobowiązani są nawet do aktów heroicz­
nych i że taki akt za łaską Bożą jest możliwy" . Toteż zaskoczeniem dla wszyst­
kich był humanitaryzm reżymu, mocą którego zwolniono metropolitę Stepina­
ca z więzienia; polecono mu zamieszkać w rodzinnej wsi Krasići (3 XII). We
wrześniu 1952 r. Konferencja Episkopatu przedłożyła Memorandum o sytuacji
Kościoła katolickiego w Jugosławii marsz. Broz Tito. Nie przeszkodziło to
jednak reżymowi tego samego roku usunąć ze szkół średnich studentów za
uczęszczanie do kościoła, zlikwidować wydziały teologiczne na uniwersyte­
tach w Zagrzebiu i Lublanie, a w także wyeliminować całkowicie religię ze
szkół .
W dniu 29 XI 1952 r. pap. Pius XII kreował kardynałem metropolitę
zagrzebskiego Stepinaca, więzionego na wsi i pełniącego tam funkcję probo­
szcza. Spowodowało to zerwanie stosunków dyplomatycznych przez Belgrad
ze Stolicą Apostolską, protest reżymu i wypędzenie nuncjusza apostolskiego
z Jugosławii (27 V 1953) . W styczniu 1953 r. prez. Broz Tito wezwał do
Belgradu 7 wybranych biskupów katolickich w celu przedyskutowania spraw
kościelnych, ale biskupi odmówili podjęcia rozmów, co władze reżymowe
oceniły negatywnie. Na własną też rękę wniosły pod obrady parlamentu
projekt ustawy o wolności religijnej , która została uchwalona. Głosiła ona,
że wolność sumienia, praktykowanie wiary, wolność kultu religijnego są
ustawowo chronione. Ograniczała działalność Kościoła wyłącznie do spraw
kultu religijnego, wprowadzała obowiązkowe małżeństwa cywilne i całkowi­
tą laicyzację szkolnictwa. Poufnie natomiast zdecydowano podjąć walkę
przeciwko biskupom katolickim i uniemożliwić im kontakty z wiernymi.

237
„Nieznani sprawcy" napadli na 8 biskupów, których znieważono i pobito, a
2 dalszych otrzymało wezwanie do odbycia służby wojskowej (bp. J. Pavlisic
z Drnj i bp K. Nezić z Poreć) ; w wojsku zlecono im funkcje stajennych.
Fakty te wywołały nieprzewidziane przez reżym poruszenie społeczne;
oto społeczeństwo w 81 ,6% zgłosiło swoją przynależność religijną. Toteż
od 7 IX 1953 r. ustały nagle napady na biskupów, a prez. Broz Tito skryty­
kował publicznie „policyjne metody walki z Kościołem". Od jesieni 1955 r.
rozpoczęła się powolna zmiana w polityce antykościelnej . Uciszyła się pro­
paganda przeciwko biskupom, organizacje księży patriotów przestały dzia­
łać, zmniejszył się nacisk policyjny na duchowieństwo, procesy pokazowe
stały się bardzo rzadkie. W roku 1955 odbył się jednak proces i rozwiązano
seminarium duchowne w Rijece. Według enuncjacji rządowych w więzie­
niach pozostawało 124 księży katolickich, 32 prawosławnych, 2 pastorów; z
więzień zwolniono 101 księży katolickich.
Dalsze zmiany przyszły w latach 1956-1959, kiedy to władze zezwoliły
biskupom na wyjazd do Rzymu, a w 1959 r. wyszło kilka przepisów przy­
jaźniejszych dla Kościoła katolickiego. W dniu 10 Il 1960 r. zmarł kard.
Stepinac. W testamencie napisał , że „gotów jest zrezygnować ze stolicy me­
tropolitalnej w Zagrzebiu, jeśliby to miało się przysłużyć polepszeniu sytu­
acji Kościoła w Jugosławii". Tegoż roku Konferencja Episkopatu wyraziła
życzenie unormowania stosunków państwo - Kościół , a władze komunisty­
czne zgodziły się na udział biskupów w przygotowywanym Soborze Waty­
kańskim Il. W roku 1961 w Jugosławii pracowało 2 462 kapłanów diecezjal­
nych, 1 145 zakonnych, 1 491 zakonników i 5 380 sióstr zakonnych w 2 514
parafiach (536 alumnów) .
Dnia 25 VI 1966 r. Jugosławia podpisała porozumienie ze Stolicą Apo­
stolską. Było ono wynikiem rozmów prowadzonych dyskretnie między obyd­
wiema stronami od 26 VI 1964 r. Rząd „zagwarantował Kościołowi katolic­
kiemu w Jugosławii swobodę w dziedzinie spraw i praktyk religijnych", „po­
szanowanie wolności sumienia i wolność wiary". Rząd uznał kompetencje
Stolicy Apostolskiej " w zakresie sprawowania jurysdykcji nad Kościołem w
Jugosławii. Stolica Apostolska potwierdziła zasadę, że działalność księży ka­
tolickich w zakresie pastoralnym „powinna się mieścić w ramach religijnych
i kościelnych" . Nawiązano też stosunki dyplomatyczne (12 IX 1966) , które
14 VIII 1970 r. zostały podniesione do rzędu nuncjatury i ambasady. Dnia
29 III 1971 r. prez. Broz Tito złożył wizytę w Watykanie.
W następstwie porozumienia pap. Paweł VI przeprowadził w latach
1968-1969 reorganizację Kościoła w całej Jugosławii. Utworzył lub rozgrani­
czył 6 metropolii (Belgrad, Lublana, Rijeka - Senj , Split - Makarska, Gór­
na Bośnia i Zagrzeb) , 1 arcybiskupstwo (Zadar) i 15 diecezji. W dalszych
latach dzieje Kościoła katolickiego w Jugosławii układały się ambiwalen­
tnie. W dniu 2 IX 1979 r. urządzono tu wielki 1100-letni jubileusz z okazji
wymiany listów między pap. Janem VIII a księciem chorwackim Branimi-

238
rem. Z tej okazji pap. Jan Paweł II przysłał specjalne posłanie i legata
apostolskiego w osobie kard. F. Sepera.
Ze względu na dalszą ateizację szkoły i wojska episkopat zaprotestował
publicznie (6 IV 1980) , w następstwie czego 5 III 1981 r. podjęto ponownie
dialog państwo - Kościół , co pozwoliło biskupom odrzucić kategorycznie
zarzut, iż „Kościół katolicki stanowi siłę opozycyjną" wobec reżymu (17 V) .
W dniu 24 VI t.r. nastąpił niewątpliwie zwrot w życiu religijnym Jugosławii.
Tego dnia miała się objawić Najśw. Maryja Panna 6 młodym ludziom w
wieku od 10 do 17 lat w kościele św. Jakuba w Medjugorje w diecezji Mo­
star w Bośni. Wprawdzie komisja biskupia wydała w listopadzie 1984 r.
zakaz urządzania pielgrzymek „ze względu na trudności dyscyplinarne i teo­
logiczne" , a w styczniu 1985 r. ustosunkowała się negatywnie do „cudow­
nych uzdrowień" , nie zakończyło to jednakże wielkiego ruchu religijnego w
kierunku Medjugorje. Tylko w latach 1981-1989 przybyło tu ok. 9 mln ludzi
z całego świata. W związku z tym episkopat jugosłowiański powołał nową
komisję teologiczną do zbadania tych zjawisk, a na jej czele stanął kard.
F. Kuharic. Komisj a ta dotąd nie wydała żadnej enuncjacji.
W roku 1991 Chorwacja i Słowenia proklamowały pełną niepodległość i
wyjście z federacji j ugosłowiańskiej , zdominowanej przez komunistycznych
Serbów. W następstwie tego armia jugosłowiańska zaatakowała Chorwację
na całym pograniczu z Serbią i Bośnią. Wojna domowa przeniosła się nieba­
wem na teren Bośni i Hercegowiny. Pośrednictwo Narodów Zjednoczonych
na razie nie przyniosło rezultatów. W roku 1990 Kościół katolicki w Jugosła­
wii obejmował 8 metropolii, 15 diecezji , 2 383 parafie , 4 331 kapłanów
(2 710 diecezjalnych, 1 621 zakonnych) , 924 alumnów, 204 braci i 5 927
sióstr zakonnych, 6 717 OOO katolików (28,5%) i 23 510 OOO mieszkańców;
1 kapłan przypadał na 1 551 wiernych, a 1 parafia liczyła przeciętnie
2 819 wiernych.
Bułgaria. W Bułgarii katolicy dwóch obrządków, rzymskiego i unickie­
go, byli nieliczni. W roku 1926 liczyli tylko 45 491 wiernych (w tym 5 598
unitów) . Religią państwową było prawosławie (84% ) , a wielką mniejszością
wyznaniową był islam. W roku 1944 był tu 1 biskup i 1 wikariusz apostolski
dla unitów. Liczba katolików wzrosła do 57 tys. osób. Bułgaria utrzymywała
stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, a reprezentantem tej ostat­
niej był w latach 1925-1934 bp G. A. Roncalli, późniejszy Jan XXIII.
Wkroczenie wojsk sowieckich do Bułgarii (9 IX 1944) , która w II wojnie
światowej wzięła udział po stronie III Rzeszy, ułatwiło obalenie 15 IX 1945 r.
monarchii i ogłoszenie 15 X 1946 r. totalitarnych rządów republiki ludowej .
Od roku 1948 rozpoczęto brutalne prześladowanie Kościoła. Wypędzono
więc duchownych cudzoziemców, zamknięto wszystkie szkoły katolickie
(3 VIII) , zerwano stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską (3 XII) ,
zabroniono wszelkiej działalności religijnej (14 II 1949) w szkołach i szpita­
lach, przejęto na skarb państwa dobra kościelne, zakazano kontaktów ze

239
Stolicą Apostolską, zlikwidowano prasę katolicką („Istina") i zaaresztowano
wielu księży. Dnia 14 I 1952 r. urządzono im spektakularny proces pokazo­
wy. Tegoż roku wytoczono proces bpowi E. Bossilkovowi i 3 kapłanom, a
tysiące katolików świeckich wtrącono do więzień. W roku 1953 rozwiązano
zakony i zamknięto małe seminaria. W roku 1956 bp C. Kurtew zmarł w
więzieniu. Po roku 1955 działało w Bułgarii tylko kilku księży.
Dopiero w 1962 r. pap. Jan XXIII mógł zamianować dla Bułgarii 2 bis­
kupów, którzy następnie przybyli na sobór powszechny do Rzymu. W roku
1990 obalono w Bułgarii rządy komunistyczne, a dla wierzących nadeszła
upragniona wolność. Nadchodzącą wolność sygnalizowała wizyta na Waty­
kanie prez. T. Żiwkowa (19 VI 1975). W roku 1979 pap. Jan Paweł II
podniósł wikariat apostolski Płowdiw do rangi biskupstwa Nikopol. W roku
1990 Kościół katolicki w Bułgarii obejmował 2 diecezje, 1 egzarchat apo­
stolski, 45 parafii, 51 kapłanów (33 diecezj alnych i 18 zakonnych) , 73 siostry
i 70 tys. katolików (0,77%) na 8 990 OOO mieszkańców.
Albania. Albania uzyskała niepodległość jeszcze w 1913 r. - j ako mo­
narchia - w wyniku postanowień kongresu londyńskiego. Obejmowała zale­
dwie 27 538 km2 i 833 tys. ludności. Większość mieszkańców była wyznania
muzułmańskiego (563 tys. - 67,59%), drugie miejsce zajmowali prawosław­
ni (181 041 - 21 ,7% ), a trzecie katolicy (88 739 - 10,65% ) . Ze względu na
poważny przyrost naturalny do 1940 r. ludność wzrosła do 1 088 OOO , ale
stosunki wyznaniowe pozostały bez zmian. Organizacja kościelna przed 1939 r.
obejmowała 2 metropolie, 3 diecezje i 1 administrację apostolską, 1 opact­
wo wyjęte, a cała hierarchia była pochodzenia albańskiego. W roku 1944 w
kraju były 193 parafie katolickie, 99 kapłanów diecezjalnych, 1 1 1 zakonnych
oraz 173 siostry. Pracowali tu jezuici, franciszkanie, orioniści, bazylianie,
franciszkanie konwentualni oraz misjonarze św. Wincentego a Paulo.
Dnia 7 IV 1939 r. Albanię zajęły okupacyjne wojska włoskie, a kraj
został podporządkowany Włochom. W latach 1941-1944 działał tu ruch opo­
ru, a w listopadzie 1944 r. władzę przejęli komuniści, którzy 11 II 1946 r.
ogłosili Albanię republiką ludową i wprowadzili totalitarny system komuni­
styczny. System ten jeszcze w 1944 r. podjął niezwykle brutalną walkę i
prześladowanie Kościoła katolickiego. W tym roku zamknięto 3 drukarnie
katolickie, skasowano prasę i czasopisma katolickie i rozpoczęto gwałto­
wną propagandę przeciwko katolickim organizacjom młodzieżowym. Dnia
13 XII t.r. nastąpiły policyjne rewizje w klasztorach i seminariach duchow­
nych. W marcu 1945 r. przyszły pierwsze egzekucje kapłanów i zakonników
i kasata wszelkich dzieł katolickich w południowej Albanii. W tymże roku
wypędzono delegata apostolskiego (24 V) , upaństwowiono szkoły kościelne,
obsadzono je personelem komunistycznym i rozpoczęto na wielką skalę ate­
izację narodu.
W styczniu 1946 r. wypędzono wszystkich zakonników pochodzenia wło­
skiego (80 osób), a w lutym wznowiono pokazowe procesy księży i egzeku-

240
cje. W lutym i marcu 1948 r. nastąpiły masowe aresztowania wszystkich
biskupów, księży i zakonników Albańczyków, z których wielu zamordowano
lub poumierało w więzieniach. Wybrani wikariusze kapitulni zostali nieba­
wem uwięzieni i skazani. Podjęta w 1951 r . próba utworzenia Kościoła naro­
dowego nie powiodła się. Uchwałą komunistycznego parlamentu zostały
zerwane wszelkie kontakty ze Stolicą Apostolską i nastąpiła całkowita izola­
cja Kościoła katolickiego od Stolicy Apostolskiej . Więziony bp Shłlaku zdo­
łał przed śmiercią wyświęcić 2 tajnych biskupów (1957). Nieliczni kapłani
dotąd nie uwięzieni zaczęli działać w katakumbach. Po roku 1967 zamknięto
administracyjnie przeszło 2 tys. meczetów, cerkwi i kościołów, a wierzących
postawiono poza prawem. Tysiące z nich zatrzymano w więzieniu. Ostatni
kościół został zamknięty w 1973 r. i wszystkie miejsca kultu innych religii, a
Albania została ogłoszona pierwszym ateistycznym krajem świata, gdzie re­
ligię całkowicie wyniszczono. Wszelkie przejawy kultu religijnego były ostro
karane. Ateizm i tu był niezwykle brutalny i nietolerancyjny. W roku 1979
reżymowy dziennik „Rruga e Parttise" ogłosił Albanię wzorem dla państw
komunistycznych. Dziwne , że ONZ i Stany Zjednoczone tak wyczulone na
prawa ludzkie nie podjęły żadnych akcj i , by ulżyć wierzącym w Albanii w
nieludzkim terrorze antyreligijnym.
Kiedy 26 V 1984 r. w Bari pap. Jan Paweł II pierwszy upomniał się o
prawa ludzkie dla Albańczyków , reżym ateistyczny rozpoczął pełną inwek­
tyw kampanię antypapieską. W kwietniu 1985 r . zmarł komunistyczny dyk­
tator i główny autor nieludzkiego prześladowania wierzących i „pierwszego
kraju ateistycznego na świecie". W dniu 6 V 1988 r. 200 pielgrzymów Albań­
czyków zaapelowało do papieża o pośrednictwo w przywróceniu wolności
religijnej w Albanii, gdzie „katolicy płacą. najwyższą cenę za wierność Koś­
ciołowi" w „okresie ich przerażaj ącej historii" .
Przełom nastąpił dopiero w 1990 r. Dnia 8V t.r. parlament przywrócił
kontakty z Zachodem i rozpoczęto reformy w kierunku pełnej wolności reli­
gijnej . Pod koniec 1990 r. obalono monopol ateistycznego komunizmu. Po
46 latach rządów komunistycznych Albania była najbardziej zrujnowanym
gospodarczo , moralnie i najbardziej zacofanym krajem Europy. Na Boże
Narodzenie 1990 r. celebrowano tu po raz pierwszy publicznie mszę św.

§ 299. Kościół katoli�ki w Ameryce Północnej

1. Kanada

Kanada, podporządkowana w 1908 r. Kongregacji Konsystorialnej , po­

dobnie j ak Stany Zjednoczone , stała się w XX stuleciu z półkolonii brytyjs-

16 - Historia Kościoła cz. 8 241

kiej zjednoczonym i dojrzałym narodem, a państwo i Kościół zajęły bardzo
poważne miejsce wśród narodów świata. U fundamentów tej dojrzałości jest
ustawiczny wzrost ludności i katolików w tym kraju. Służyły temu wysoki
przyrost naturalny (1920 r. - 16,2o/oo , 1953 r. - 19,5%o, 1960 r. - 19,1%o,
1970 r. - 10,1%o, 1980 r. - 8,2o/oo) i ustawiczna imigracja. Tylko w latach 1945-
-1961 przybyło do Kanady ok. 2 mln imigrantów, a w latach 1966-1970 aż
1 130 912 osób, w tym 220 074 z Wielkiej Brytanii i 5 822 z Polski. Na
skutek tego wzrastała bardzo szybko ludność kraju. W roku 1911 liczono tu
7 206 643 ludności, 1941 r. - 1 1 506 655 , 1961 r. - 18 238 247, 1971 r. -
21 681 OOO , 1981 r. - 23 809 900 i w 1990 r. - 25 950 000 . Wzrastali też w
liczbę katolicy. Już w 1951 r. stanowili oni największą grup-ę wyznaniową
Kanady i liczyli 6 069 496 katolików ob. łac. i 190 031 ob. gr.kat. (44,8%),
z czego w samej prowincji Quebec mieszkało 3 563 951 katolików. W roku
1961 liczba katolików wzrosła do 8 342 826 (45 ,79%) , 198l r . do 10 344 146
(43,44%) i w 1990 r. do 1 1 754 OOO (45 ,3% ) . Najmniej katolików mieszkało
w Nowej Szkocji (1961 r. - 43 256) . W roku 1990 w prowincji Quebec
mieszkało 5 757 281 katolików (85,4% ) , w prowincji Ontario - 3 029 053
(32,9% ) ; najmniej katolików liczyły prowincje Kolumbia Bryt�jslta (19,2%)
i Alberta (25 ,8% ). Najbardziej zwartą grupę o charakterze religijnym stano­
wią Francuzi, Anglicy i Ukraińcy. Połowa Eskimosów i Indian przyjęła kato­
licyzm. Za katolikami w dalszej kolejności szły Zjednoczony Kościół Kanady
(1961 r. - 3 664 OOO) i Kościół anglikański w Kanadzie (1961 r. - 2 409 068).
W ślad za wzrostem liczbowym katolików następowała systematyczna
rozbudowa organizacji kościelnej - metropolii, diecezji i parafii. W roku
1961 Kanada posiadała 16 metropolii, 42 diecezje, 8 wikariatów apostolskich
i 1 opactwo wyjęte. Tylko w latach 1901-1961 utworzono tu 7 nowych metro­
polii i 14 diecezji, w tym greckokatolicką prowincję kościelną w Winnipegu
(1956). Do roku 1990 liczba metropolii wzrosła do 18, a diecezji do 54; w
ostatnich 30 latach powstały 2 nowe metropolie i 12 diecezji. Wzrastała też
liczba parafii. W roku 1961 w kraju było 4 597 parafii, po 20 latach liczba
ich wzrosła do 5 797, a w 1990 r. do 5 922. Dnia 12 X 1943 r. została
utworzona w Kanadzie w Ottawie Kanadyjska Konferencja Biskupów Kato­
lickich, która grupuje wszystkich biskupów kanadyjskich. Stolica Apostolska
zatwierdziła jej statut w 1948 r.
W roku 1957 w Kanadzie działały 74 zakony i zgromadzenia zakonne w
1 230 klasztorach i domach zakonnych, liczące 4 698 kapłanów. Najliczniejsi
byli jezuici i oblaci. W tym samym roku działały tu 193 zakony i zgromadze­
nia zakonne żeńskie w 3 ,2 tys. klasztorach i domach zakonnych, liczące łącz­
nie 51 143 siostry; 25 zgromadzeń pochodzenia kanadyjskiego miało prawa
papieskie, a 33 tylko prawa diecezjalne. W roku 1980 liczono w Kanadzie
5 354 kapłanów zakonnych i 4 340 braci oraz 38 858 sióstr. Liczba ta do
1990 r. spadła do 4 558 kapłanów, 3 129 braci i 31 576 sióstr zakonnych.
Drastyczny spadek powołań zakonnych i kryzysy posoborowe dały również

242
i tu o sobie znać. W roku 1954 utworzono w Kanadzie Ogólnokanadyjską
Konferencję Zakonną, która reprezentowała wówczas 60 tys. zakonników i
zakonnic. Duchowieństwo diecezjalne było liczne. W roku 1960 liczono tu
5 136 kapłanów i 2 325 alumnów. Liczby te do 1980 r. wzrosły do 7 632 ka­
płanów, a następnie do 1990 r. spadły do 6 749 kapłanów i 841 alumnów.
Akcja Katolicka, angażująca w bezpośredni apostolat katolików świec­
kich, objęła swą działalnością sprawy społeczne, misje, wychowanie, opiekę
nad chorymi w szpitalach, duszpasterstwo i liturgię, a także religijną pomoc
dla Ameryki Łacińskiej . Pracami tymi kierował Narodowy Komitet Akcji
Katolickiej z siedzibą w Montrealu. Akcję katechetyczną wspierało Bractwo
Nauki Chrześcijańskiej , a także Towarzystwo Rodzice - Nauczyciele. Utwo­
rzony przed 1940 r. Instytut Piusa XI w Montrealu podjął pracę formacyjną
katolików świeckich. W okresie międzywojennym pojawiły się różne ruchy
wśród akademickiej młodzieży katolickiej . Klub im. J. H. Newmana, sze­
rzący się wśród młodzieży uniwersyteckiej , realizował cele duszpasterskie.
Towarzystwo Katolickiej Prawdy w Kanadzie szerzyło pełniejszą znajomość
katolicyzmu. Towarzystwo Rozwoju Katolickiego Kościoła inspirowało i po­
magało materialnie w rozbudowie kościołów na wsi. W Toronto działało
Katolickie Centrum Informacyjne prowadzone przez paulistów. Od lat mię­
dzywojennych działa tu również Legion Maryi; w 1960 r. liczył on ok. 700
ognisk. Osobne organizacje katolickie skupiały młodzież robotniczą i mło­
dzież rolniczą. Duże znaczenie i aktywność wykazywała Ligia Katolickich
Kobiet, skupiająca w 1961 r. ok. 150 tys. niewiast. Ruch Rodzin Chrześci­
jańskich działał w tym samym czasie w ok. 1 tys. ośrodków. Rozwijała się
również prasa katolicka. W roku 1961 obejmowała ona 5 dzienników w języ­
ku francuskim i kilkanaście tygodników w języku francuskim i angielskim.
W roku 1990 ukazywało się tu 15 katolickich dzienników o łącznym nakła­
dzie 198 622 egz. , 22 magazyny o nakładzie 817 754 egz. i 14 różnych publi­
katorów drukowanych w innych językach (nie po angielsku i francusku)
o nakładzie 339 543 egz.
Działalność Kościoła katolickiego w Kanadzie na polu szkolnictwa
wszelkiego typu ma duże osiągnięcia. Katolickie szkolnictwo elementarne i
sekundaryjne rozwinęło się w każdej prowincji, z reguły finansowane przez
władze państwowe. W prowincji Quebec nadzoruje je duchowieństwo kato­
lickie. W prowincjach Ontario, Saskatchewan i Alberta szkoły finansowane
przez państwo mają charakter państwowy, ale prawodawstwo zezwala na
zakładanie szkół wyznaniowych. W pozostałych prowincjach są szkoły pań­
stwowe, ale tam gdzie jest większość katolickich dzieci, tam mogą działać
również szkoły katolickie. Szkoły te stały na dobrym poziomie. W roku
1977 premier prowincji Ontario podkreślał dobry poziom i dobry zarząd
tych szkół , a także fakt, że afirmują wielokulturowość Kanady i wystrzegają
się wszelkich form rasizmu. W szkołach Kolumbii Brytyjskiej w 1980 r. po­
twierdzono wyłączność pracy nauczycieli, kierujących się moralnymi zasada-

243
mi katolickimi. Dnia 12 VI 1984 r. rząd Ontario zagwarantował w pełni
publiczne poparcie materialne dla szkół katolickich. Dużą rolę odgrywają
również szkoły prywatne ..-. kolegia klasyczne. W roku 1965 tylko w prowin­
cji Quebec działały 32 kolegia klasyczne dla młodzieży męskie j i 9 dla dziew­
cząt - połączone z Uniwersytetem Laval w Quebecu - oraz 27 kolegiów dla
młodzieży męskiej i 8 kolegiów dla dziewcząt, połączonych z Uniwersytetem
w Montrealu.
W roku 1962 w Kanadzie działało 19 katolickich kolegiów i uniwersyte­
tów, które nadawały stopnie akademickie. Uczęszczało do nich 25 tys. stu­
dentów, a dalszych 10 tys. studiowało w połączonych z nimi kolegiach. Do
najstarszych należał Katolicki Uniwersytet św. Pawła w Ottawie (1889),
Uniwersytet Laval .w Quebecu (1876) i Uniwersytet w Montrealu (1895).
Do nowszych fundacji należy Uniwersytet św. Franciszka Ksawerego w An­
tigonish w Nowej Szkocji o charakterze międzynarodowym ze specjalizacją
kooperacji. W roku 1957 powstał Uniwersytet Sherbrooke w prowincji Que­
bec. Światową sławę uzyskał Papieski Instytut Studiów Ś redniowiecznych w
Toronto , zorganizowany przez ukraińskich bazylianów (1939) . O poziomie
naukowym Instytutu świadczą jego profesorowie: J. Maritain, E. Gilson,
G. Phelan, G. B. Flahiff, późniejszy kardynał i arcybiskup Winnipegu. Jezu­
ita B. Lonergan założył w Kanadzie szkołę filozoficzną w Regis College w
Toronto (1956) .
Poważne osiągnięcia posiada Kościół w Kanadzie na odcinku misji za­
morskich , a także na terytoriach polarnych wśród Indian i Eskimosów.
Wśród tych ostatnich podjęli misje jeszcze w okresie międzywojennym obla­
ci. W roku 1957 na misjach pracowało 3 931 Kanadyjczyków, w tym 1 297
kapłanów, 310 braci , 309 sióstr i 21 świeckich . Wśród Indian pracowało
1 277 misjonarzy , w Ameryce Łacińskiej 1 173 (1961), w Afryce - 925 i w
-

Japonii -371 misjonarzy. Najbardziej w te prace byli żaangażowani oblaci

(572 misjonarzy), Ojcowie Biali (268) i siostry niepokalanki (233) . Do roku
1967 liczba misjonarzy wzrosła do 4 886 osób. Najwięcej misjonarzy pocho­
dzi z prowincji Quebec . Całością prac misyjnych kieruje Papieskie Dzieło
Misyjne z siedzibą w Quebecu; W roku 1990 episkopat prowincji Quebec
upomniał się o prawa „Narodu Mohawków" - Indian, którzy podjęli spory
z władzami państwowymi na temat praw politycznych i własnościowych.
Katolicki ruch społeczny w Kanadzie czerpał pomoc ze społecznych en­
cyklik papieskich i listów pasterskich biskupów , a nade wszystko z postępu­
jącej industrializacji kraju. Już w 1911 r . powstała tu Szkoła Społeczno-Lu­
dowa, która miała na celu badanie problemów społecznych i która od
1920 r. urządzała systematycznie doroczne Tygodnie Społeczne. Przed 1921 r.
powstały w prowincji Quebec katolickie związki zawodowe robotników jako
Konfederacja Katolickich Robotników w Kanadzie. Konfederacja zobowią­
zywała się do wierności katolickiej nauce społecznej, przyjmowała w swoje
szeregi tylko katolików i pracowała w ścisłej łączności z episkopatem. Od

244
roku 1960 związki te mają charakter międzykonfesyjny. W roku 1924 zało­
żono Unię Katolickich Robotników dla prowincji Quebec. W roku 1965
Unia obejmowała ok. 50 tys. członków. Podobna organizacja dla robotni­
ków zakładów przemysłowych powstała w 1943 r. Skupiała ona w 1965 r.
ok. 500 różnych fabryk i zakładów przemysłowych.
W okresie międzywojennym wśród · katolickiej młodzieży akademickiej
pojawiły się liczne ruchy o charakterze społecznym, a wśród nich na czoło
wysunęła się belgijska Chrześcijańska Młodzież Pracująca. W roku 1950 bis­
kupi prowincji Quebec ogłosili list pasterski pt. Problem pracy w świetle
katolickiej nauki społecznej, w którym z wielką ostrożnością wypowiedzieli
się za współudziałem robotników w prowadzeniu zakładów pracy. W roku
1951 powstała Rada Narodowa Związków Zawodowych. Po roku 1970 Ka­
nadyjska Konferencja Katolicka często wypowiadała się na temat sprawied­
liwości społecznej . Rodziną katolicką zajął się Ruch Chrześcij ańskiej Rodzi­
ny, kładący szczególny nacisk na dobre przygotowanie młodych do małżeńs­
twa. Rodzina i młodzież stały się przedmiotem szczególnej troski episkopatu
w listach pasterskich (1980) i na plenarnych konferencjach episkopatu
(1979). Nie bez znaczenia był fakt, że kard. G. E. Carter z Toronto ocenił
publicznie (31 XII 1983) politykę ekonomiczną rządu , wysuwając pod jej
adresem szereg istotnych zastrzeżeń (Etyczne rozważania na tematy ekono­
miczne) . Szczególną troską episkopatu stała się walka z narastającą i zalega­
lizowaną aborcj ą. Dnia 7 IX 1983 r. Konferencja Episkopatu Kanady okre­
śliła tę legalizację j ako „radykalnie niemoralną" , a w 1988 r. wypowiedziała
się za nowelizacj ą tej ustawy. Kościół kanadyjski opowiedział się za opcją
na rzecz ubogich. Radykalny przykład w tym zakresie dał kard. P. E. Uger
z Montrealu, który zrezygnował ze stolicy arcybiskupiej , by udać się do
pracy wśród trędowatych w Afryce (1968) . W roku 1988 episkopat wypowie­
dział się na temat bezdomnych i niesieniu dla nich pomocy. W listopadzie
1989 r. zabrał głos na temat choroby AIDS, która w latach 1980-1989 po­
chłonęła w Kanadzie 1 ,2 tys. ofiar.
W dniach 9-20 IX 1984 r. pap. Jan Paweł II odbył pielgrzymkę apostols­
ką do Kanady. Objęła ona wszystkie prowincj e, łącznie z terytorium polar­
nym. Na jego spotkanie wyszły setki tysięcy katolików i innych chrześcijan.
W przemówieniach i homiliach papież dotknął najbardziej żywotnych pro­
blemów tego kraju. Mówił więc o ekumenizmie, pierwszych mieszkańcach
Kanady, prawie do życia i prawach człowieka, młodzieży i jej ideałach,
rodzinie i moralności chrze§cijańskiej , ministrze sakramentalnym, społecz­
nej technologii i tolerancji religijnej . Podniósł też problem wiary aktywnej
w nowoczesnym społeczeństwie. Przyjmując w listopadzie 1988 r. biskupów
kanadyjskich w Rzymie odrzucił ich postulaty święcenia na kapłanów męż­
czyzn żonatych lub kobiet. Postulaty te świadczą o kryzysie powołań ka­
płańskich i zakonnych w Kanadzie . Kryzys ten objął również liturgię ze

245
względu na „pewne nadużycia" , przed którymi przestrzegał duchowieństwo
swojej archidiecezji Toronto jeszcze w 1980 r. kard. G. E . Carter.
W roku 1990 Kościół katolicki w Kanadzie obejmował 18 metropolii,
54 diecezje, 1 wolne opactwo, 1 egzarchat apostolski, 5 kardynałów, 25 ar­
cybiskupów, 93 biskupów, 5 922 parafie, 1 1 302 kapłanów (6 749 diecezjal­
nych, 4 553 zakonnych) , 600 stałych diakonów, 841 alumnów, 3 129 braci
i 32 576 sióstr zakonnych oraz 1 1 754 OOO katolików (45 ,3%) na 25 950 OOO
mieszkańców. Na 1 parafię przypada przeciętnie 1 985 wiernych, a na 1
kapłana - 1 040 wiernych.

2. Rozwój i kryzysy Kościoła katolickiego w Stanach Zjednoczonych

Rozwój liczbowy katolicyzmu amerykańskiego. Organizacja Kościoła.

Rozwój terytorialny i ludnościowy, a także gospodarczy Stanów Zjednoczo­
nych w XX stuleciu wysunął je na pierwsze supermocarstwo świata. Teryto­
rium państwa - o obszarze 9 365 389 km2 - w XX stuleciu otrzymało 5 dal­
szych stanów: Oklahoma (1907) , Nowy Meksyk (1912) , Arizona (1912),
Alaska (1959) i Hawaje (1959). Ludność kraju ustawicznie wzrastała na sku­
tek wysokiego przyrostu naturalnego i narastającej wciąż imigracji. Przyrost
naturalny był tu zawsze wysoki (1920 r. - 10,8o/oo , 1960 r. 14,8o/oo , 1970 r.
- -

8,9%o, 1980 r. 7,3o/oo , 1984 r. - 7 ,00%o) . Imigracja do Stanów była wciąż

-

żywotna i duża, mimo że w 1924 r. władze państwowe ograniczyły ją do

150 tys. rocznie. Tylko w latach 1920-1950 przybyło do Stanów 5 670 OOO
imigrantów, z czego najwięcej z Włoch (9,85 % ) , Kanady (19,93%) , a z Pol­
ski tylko 3,18% . W latach 1968-1971 przybyło do Stanów 1 556 831 imigran­
tów, w tym z Europy - 458 419 (z Polski - 16 515 osób). Od II wojny
światowej zwiększył się napływ ludności z Ameryki Łacińskiej , zwłaszcza
z Meksyku, a także Portugalczyków i Filipińczyków. W roku 1971 na
3 679 502 stałych mieszkańców 735 018 pochodziło z Meksyku, 354 319 z
Kanady, 286 613 z Wielkiej Brytanii, 198 843 z Niemiec, 107 278 z Filipin i
105 893 z Polski.
Wielonarodowa ludność Stanów różniła się również kolorem i wyzna­
niem. W roku 1920 na 105 710 620 ludności Unii 94 820 915 stanowili biali,
10 643 131 - Murzyni, 244 437 - Indianie, 1 1 1 tys. - Japończycy, 61 639 -

Chińczycy i inni. W roku 1950 ludność państwa szacowano na 150 697 361
osób, w tym 134 942 028 białych (89,55% ) , 15 042 286 Murzynów (9,98%),
343 410 Indian (0,23%), 141 768 Japończyków (0,09 %) , 1 17 629 Chińczy­
ków (0,98% ). W roku 1970 na 203 165 699 ludności biali stanowili 87,42%
(177 612 309), Murzyni - 1 1 , 16% (22 672 570) , inni 1 ,42% (2 880 820) . W
-

roku 1984 Stany Zjednoczone zamieszkiwało 26 495 023 Murzynów na

234 833 707 mieszkańców (11 ,28% ).

246
 Jeszcze większą mozaikę stanowiło wyznanie . W zasadzie Ameryka jest
chrześcijańska. W roku 1968 na ok. 200 mln ludności 122 689 630 chrześci­
jan zapisanych było do 314 109 kościołów i domów modlitwy, przynależnych
do 224 różnych Kościołów, wspólnot i sekt chrześcijańskich. Największą
grupę wyznaniową stanowili protestanci, rozbici na 30 większych Kościołów
i wspólnot. Faktycznie największą wspólnotę tworzyli katolicy 47 873 238
-

wiernych, mający do dyspozycji 23 781 kościoły i kaplice publiczne. Rozwój

liczbowy Kościoła katolickiego w XX stuleciu w Stanach postępował milo­
wymi krokami. W roku 1920 katolicy stanowili tu tylko 16,8% ludności Unii
(17 855 646 wiernych) , w 1950 r. liczba ta wzrosła do 18,23% (28 634 876
wiernych) , w 1980 r. do 18,79% (49 812 178 wiernych) , a w 1990 r. do
22,10% (55 062 842 wiernych) . Na skutek wzrostu liczbowego katolików
Stany Zjednoczone zajęły w tym zakresie czwarte miejsce w Kościele po­
wszechnym po Brazylii, Meksyku i Włochach. Niebawem zajmą trzecie
miejsce przed Włochami. Katolicy należą prawie do wszystkich obrządków
katolickich, j ako że to państwo jest klasycznym krajem emigrantów.
Zdecydowaną większość katolików amerykańskich stanowią katolicy
obrządku łacińskiego. W roku 1960 do obrządku tego należało 97 ,92% wier­
nych (38 927 600) , do pozostałych zaś obrządków 2,08% (822 500 wier­
-

nych) . Najliczniejszą grupę poza obrządkiem łacińskim stanowią grekokato­

licy z dawnej Małopolski Wschodniej i z Zakarpacia (609 300 wiernych) .
Następne miejsca zajmowali maronici (125 tys. wiernych) , melchici (50 tys.),
Italo-Grecy (10 tys.), Rumuni (8 tys.), Syryjczycy (8 tys.), Ormianie (3 tys.),
Chaldejczycy (1 tys.) i inni. Nie wymieniono tylko katolickich Koptów, Ma­
labarczyków i Malankarczyków. W roku 1990 liczba katolików innych
obrządków spadła do 587 631 wiernych (1 ,17%) .
W roku 1957 katolicy Murzyni liczyli ok. 500 tys. wiernych (3% katoli­
ków) , z czego ok. 140 tys. przyjęło katolicyzm po 1946 r. Stanowiło to
zaledwie 3% ludności czarnej . W roku 1985 liczba Murzynów katolików
wzrosła do 1 ,3 mln na ogólną liczbę 29 mln Murzynów (4,38% ) . Oznaczało
to poważny wzrost liczbowy katolików Murzynów. W roku 1987 mieli oni
1 1 czarnych biskupów i 1 ,8 tys. kapłanów. Poważny problem duszpasterski
stanowią narastający w liczbę „Hiszpanie" . W roku 1980 liczono 23 899 292
ludności mówiącej po hiszpańsku. W ciągu 10 lat (od 1970) liczba ich wzro­
sła o 1 1 ,5% . Przeszło 12 mln mieszkało w wielkich miastach. Pochodzili
głównie z Meksyku (7 ,2 mln) , Puerto Rico ( 1,2 mln) i ze środkowej i połud­
niowej Ameryki. Prawie 57% z nich byli to ludzie młodzi w wieku 25-29 lat.
Rozrastała się również organizacja Kościoła katolickiego. W latach 1914-
-1990 powstało 20 nowych metropolii i 90 nowych diecezji. Tylko pap. Jan
Paweł II utworzył tu 3 metropolie i 15 nowych diecezji. W roku 1990 hie­
rarchia katolicka Stanów Zjednoczonych obejmowała 34 metropolie i 151
diecezji, w tym 2 metropolie ob. gr.kat. i 1 1 diecezji obrządków wschod­
nich. Po Brazylii i Włoszech zajmuje trzecie miejsce co do liczby diecezji i

247
metropolii w świecie katolickim. Dojrzewanie Kościoła katolickiego w Sta­
nach Zjednoczonych wyraziło się również w ustawicznie wzrastającej liczbie
kardynałów amerykańskich. Po nominacji w 1875 r. pierwszego kardynała
amerykańskiego (kard. J . McCloskey z Nowego Jorku) w 1911 r. Ameryka
otrzymała drugiego (kard. J. Farley z Nowego Jorku) i trzeciego (kard. W.
O'Connel z Bostonu), w 1954 r . czwartego (kard. J. F. Mclntyre z Los
Angeles) , w 1959 r. piątego (kard. A. Meyer z Chicago) , a w 1961 r. szóste­
go (kard. J. Ritter z St. Louis). W roku 1990 Stany Zjednoczone miały 8
kardynałów, w tym 2 pracujących w Kurii Rzymskiej .
Hierarchia kościelna od II poi . XIX w. była w ogromnej większości po­
chodzenia irlandzkiego. Dopiero po Soborze Watykańskim II przejawiły się
mocne tendencje „umiędzynarodowienia" hierarchii amerykańskiej . W ro­
ku 1990 na 8 kardynałów amerykańskich 4 było pochodzenia irlandzkiego,
2 polskiego, 1 włoskiego i 1 niemieckiego. W roku 1960 na 28 metropolitów
amerykańskich 17 było pochodzenia irlandzkiego, 8 niemieckiego i po 1 pol­
skiego, francuskiego i ukraińskiego. Mimo że katolicy pochodzenia włoskie­
go i hiszpańskiego stanowią poważną grupę narodową, nie mają oni ani
jednego metropolity. Ta sytuacja zmieniła się w ciągu ostatnich 30 lat. W
roku 1989 na 34 metropolitów 18 było pochodzenia irlandzkiego, 3 niemiec­
kiego i hiszpańskiego, po 2 polskiego, włoskiego i czeskiego, po 1 francus­
kiego i 1 Murzyn.
Wzrost liczby biskupów nie szedł w parze ze wzrostem ich autorytetu.
W roku 1972 stwierdzono publicznie, że „autorytet episkopatu amerykań­
skiego nigdy nie upadł tak nisko, j ak w połowie lat sześćdziesiątych XX
stulecia" (J. T. Ellis) . O nominacji na biskupa decydują w częstych wypad­
kach zdolności administracyjne i finansowe kandydata, nie zaś specjalne stu­
dia teologiczne czy doświadczettie pastoralne. Pewnym znakiem czasu i wy­
razem poziomu intelektualnego biskupów amerykańskich jest fakt, że w
1975 r. na 163 metropolitów i biskupów diecezjalnych tylko 52 posiadało
doktorat (3,9%), 4 licencjat (2,45 % ) , ale aż 107 nie posiadało żadnego stop­
nia akademickiego (65 ,64% ). Ten praktycyzm amerykański i brak głębszej
formacji teologicznej przyczynił się niewątpliwie do poważnego kryzysu w
Kościele amerykańskim w zakresie zasad moralnych. Niewiele się zmieniło
na lepsze za pontyfikatu Jana Pawła II (1978-1990) . W roku 199o na 200
metropolitów i biskupów diecezjalnych tylko 55 posiadało doktorat
(27,5%), 14 licencjat (7,0%) , żadnego stopnia akademickiego nie posiadało
121 hierarchów (60,5% ). W ostatnim okresie nastąpiło wyraźne „umiędzy­
narodowienie" episkopatu amerykańskiego. Już w 1917 r. powstała Konferen­
cja Episkopatu Amerykańskiego, która gromadziła biskupów z całego kraju
dla omawiania spraw duszpasterskich. Zatwierdził j ą pap. Benedykt XV
(10 IV 1919) . W roku 1946 została zreorganizowana jako Narodowa Konfe­
rencja Biskupów Katolickich; statut jej zgodnie z wymogami soborowymi
zatwierdził pap. Paweł VI (1967) .

248
 Katolicka parafia amerykańska formowała się na innych podstawach niż
w Europie. Nie przyjął się tu system beneficjalny i prawo patronatu, które
w Europie, zwłaszcza Zachodniej , wciąż stanowi podstawowe fundamenty
parafii. W Ameryce parafia i wszystkie jej instytucje utrzymywały się wyłą­
cznie z ofiar wiernych. Zgodnie z prawem amerykańskim parafie były zorga­
nizowane w korporacje (Corporation of the Church). Parafie amerykańskie
od końca XVIII w. miały charakter i terytorialny z językiem angielskim,
i personalny z językiem narodowym imigrantów. W roku 1915 liczono w
tym kraju 10 258 parafii. Po 20 latach liczba ich wzrosła do 12 680
(23,62%) , w latach 1936-1955 do 15 653 (23,45%), w latach 1956-1970 do
18 515 (18,28%) i w łatach 1971-1990 do 19 620 (5,97% ) . Od 1916 do
1990 r. w Stanach Zjednoczonych utworzono 9 362 parafie. Tak wielki
wzrost liczbowy parafii nie zaznaczył się w żadnym innym kraju na globie
ziemskim.
Niezwykle żywotną siłę rozbudowy sieci parafialnej okazały parafialne
wspólnoty .etniczne. Pierwszą parafię etniczną dla Niemców katolików utwo­
rzył bp J. Carrol. w Filadelfii (1789). Organizacja tych parafii natrafiała na
niezwykle wielkie trudności ze strony episkopatu i duchowielistwa irlandz·
kiego. Dopiero filadelfijskie postanowienia metropolitów z 17 Xll 1886 r.
przełamały impas w tym zakresie. Papież Leon XIII polecił zakładać parafie
etniczne w Ameryce i wziął je w obronę (1891) . Postanowienia te powtór2ył
Kodeks prawa kanonicznego z 1918 r. i 1985 r„ a także Sobór Watykań·
ski II (1965) oraz papieże Paweł VI (1969) i Jan Paweł II (1983) . W związku
z nasileniem się emigracji do Stanów Zjednoczonych w latach 1870-1920
wzrastała ustawicznie liczba parafii etnicznych. Tylko Polacy w tym okresie
zorganizowali ok. l tys. polskich parafii etnicznych, z czego w 1955 r. było
czynnych jeszcze 769; w tym samym roku liczono 264 parafie słowackie.
Parafie etniczne posiadali Niemcy, Francuzi z Kanady, Włosi, Polacy, Litwi­
ni, Słowacy, Czesi i inne narodowości. Osobne parafie personalne - przynaj­
mniej do lat 60. XX w. mieli również katolicy Murzyni. Po roku 1985 na
-

skutek przemieszczania się ludności miejskiej zaznaczył się proces zamyka·

nia kościołów i parafii etnicznych w wielkich metropoliach (Nowy Jork, De-
"
troit, Chicago).
Ta mozaika narodowościowa budziła częste i liczne konflikty między po·
szczególnymi grupami etnicznymi, zwłaszcza na tle tworzenia nowych parafii
etnicznych i . nominacji biskupów. Stolica Apostolska odrzuciła . postulaty
tworzenia etnicznych diecezji, ale wzięła w opiekę etniczne parafie. Na tym
tle powstała schizma w Kościele amerykańskim, kiedy bp Scranton W.
O'Hara ekskomunikował ks. Franciszka Hodura (1898). Ksiądz Hodur Wr·
ganizował Polski Narodowy Kościół Katolicki, który w 1960 r. liczył 282 401 .
członków (162 parafie, 6 diecezji , 151 księży; w 1972 r. były już tylko
64 parafie). Podobna schizma zaistniała w Kościele greckokatolickim na tle
dyscyplinarnym. Część księży tego obrządku wystąpiła z Kościoła katolickie·

249
go, a ks. O . Chomiak zorganizował Amerykański Karpacka-Ruski Prawo­
sławny Kościół Greckokatolicki, który w 1972 r. liczył 104 600 wyznawców
(67 parafii, 64 księży). Ostatnia tego typu schizma powstała w 1990 r.
w Waszyngtonie na tle afro-amerykańskiej liturgii i duszpasterstwa wśród
Murzynów katolików. Odrębny Imani Temple African American Catholic
Congregation zorganizował murzyński ks. G. A. Stallings, wyświęcony
12 V 1990 r. na biskupa tej wspólnoty przez starokatolickiego hierarchę.
Po II wojnie światowej na skutek radykalnych zmian etnicznych wielkich
aglomeracji miejskich, a także z powodu postępów amerykanizacji w trze­
cim i czwartym pokoleniu zmniejszyła się wydatnie liczba parafii etnicznych.
Tak w 1976 r. tylko 415 parafii pielęgnowało polskie tradycje religijne i
celebrowało przynajmniej jedną mszę św. po polsku. Na skutek masowej
imigracji legalnej i nielegalnej wzrosła niepomiernie liczba katolików mó­
wiących po hiszpańsku. Ocenia się, że obecnie stanowią oni 114 katolików
amerykańskich. W następstwie tego pojawili się w episkopacie amerykańs­
kim hierarchowie hiszpańskiego pochodzenia (1990 r. - 2 metropolitów,
4 biskupów diecezjalnych, 12 biskupów pomocniczych) . Kościół zapewnił
imigrantom zaspokojenie ich duchowych potrzeb i dzięki temu niepomiernie
wzbogacił kulturę amerykańską.
Duchowieństwo. Zakony. W XX stuleciu duchowieństwo diecezjalne
było tu zawsze liczne, chociaż do II wojny światowej biskupi, najczęściej
irlandzkiego pochodzenia, nie przyjmowali do seminariów duchownych
wszystkich zgłaszających się kandydatów, zwłaszcza obcoetnicznych. Tych
ostatnich przyjmowali tylu, na ilu wskazywały potrzeby duszpasterskie.
Przed 1940 r. rzadkie były wypadki powierzenia parafii angielskiej kapła­
nom pochodzenia nieirlandzkiego. W roku 1920 liczono tu 15 814 kapłanów
diecezjalnych. W ciągu 40 lat liczba ta wzrosła do 33 141 (109,57% }, a liczba
katolików na 1 kapłana zmniejszyła się z 826 do 772 (6,54%). Apogeum w
tym zakresie osiągnięto w 1967 r. , kiedy to liczba kapłanów diecezjalnych
osiągnęła 36 871 , a liczba wiernych na 1 kapłana wzrosła do 1 271 osób.
Temu wzrostowi liczby kapłanów towarzyszył ustawiczny wzrost powołań
kapłańskich. W roku 1925 liczba alumnów diecezj alnych wynosiła 11 345.
Po 40 latach wzrosła do 26 762. Była to najwyższa liczba seminarzystów w
historii tego kraju. Pięć lat później liczba ta spadła do 23 021 .
Kryzys posoborowy odbił się fatalnie zarówno na powołaniach, jak i na
liczbie kapłanów. W związku z kryzysem tożsamości kapłana, licznymi seku­
laryzacjami, a także w pewnej mierze na skutek rozbicia katolickiej rodziny
amerykańskiej , wprowadzenia stałego diakonatu i prawie masowych nad­
zwyczajnych ministrów Eucharystii liczba powołań drastycznie spadła, mimo
że liczba katolików ustawicznie wzrastała. Do roku 1970 liczba seminariów
duchownych spadła re 126 (1966) do 1 18, a liczba alumnów z 26 762 (1965)
do 17 317 (-35,29%). W następnym dziesięcioleciu liczba seminariów diece­
zjalnych spadła do 92, a liczba alumnów do 8 552 (-50,62%). W latach

250
1981-1990 zaznaczył się dalszy spadek seminariów diecezjalnych i alumnów,
mimo że w świecie katolickim - łącznie z Europą Zachodnią - nastąpił po­
nowny wzrost powołań. W roku 1990 działały tylko 48 seminaria diecezjalne
i interdiecezjalne, a liczba alumnów wynosiła 4 311 (-49,59%). W ostatnich
25 latach zamknięto 70 seminariów diecezjalnych.
Kryzys pogłębiał niewątpliwie skrajny ruch feministyczny. W roku 1976
Kościół episkopalny w Ameryce opowiedział się za ordynacją kobiet i w
tym roku 30 kobiet otrzymało święcenia kapłańskie. Wzmogło to wśród fe­
ministek i zakonnic amerykańskich demonstracyjne domaganie się zerwania
z dwutysięczną tradycją Kościoła zachodniego i wschodniego i dopuszczanie
ich do święceń kapłańskich. Dążenia te znalazły poparcie wśród wielu teolo­
gów, księży, a nawet biskupów katolickich. Jeszcze w 1990 r . były wypadki
koncelebracji mszy św. z kobietami (Minneapolis) . Nie bez znaczenia w tej
sprawie było odłożenie przez episkopat amerykański w 1990 r . publikacji
listu pasterskiego poświęconego kobiecie. Kryzys powołań pogłębiły rów­
nież same seminaria duchowne. Zarzuciły one najczęściej dawną dyscyplinę
i w zakresie wychowania, i w zakresie kształcenia, co powodowało również
zamęt doktrynalny. Równocześnie ustawicznie wzrastała liczba studentów
świeckich teologów. W latach 1975-1979 wzrosła ona o 75% .
W odpowiedzi na te niepokojące fakty Stolica Apostolska zarządziła wi­
zytację seminariów duchownych w Ameryce, w 1981 r. zaleciła całościowe
wykłady przedmiotów, a nie - j ak to dotychczas bywało - wybrane zagad­
nienia. W roku 1983 zatwierdziła nowe ratio studiorum dla seminariów ame­
rykańskich. W październiku tego roku Kongregacja Wychowania Chrześci­
jańskiego zarządziła usunięcie kobiet z funkcji dyrektora duchownego, zale­
ciła angażowanie wyłącznie kapłanów na stanowiska profesorów i zakazała
łączenia świeckich studentów z alumnami na wykładach teologicznych.
Upłynie sporo czasu, zanim zalecenia te wejdą w życie, a jeszcze więcej
trzeba czasu, by wzrosła liczba powołań kapłańskich. Kryzys powołań i toż­
samości kapłańskiej , a także posługiwania kapłańskiego wyraził się w licz­
nych sekularyzacjach i gwałtownym spadku liczby kapłanów diecezjalnych.
W latach 1966-1969 z kapłaństwa zrezygnowało 3 413 księży. Powstałe luki
niektórzy biskupi starają się zapełnić stałymi diakonami. Liczba ich ustawi­
cznie wzrasta. Podczas gdy w 1977 r. było ich 1 960, to w 1990 r. liczono ich
9 356. Niestety, ich funkcje ograniczono z reguły do udzielania Eucharystii.
Ze względu na kursowe przygotowanie kandydatów nie mogą oni podjąć
głoszenia słowa Bożego czy też systematycznej katechizacji w szkołach kato­
lickich. Szacuje się, że w latach 1966-1978 ok. 10 tys. księży porzuciło funk­
cje kapłańskie. Był to bezprecedensowy exodus, u podstaw którego było z
reguły małżeństwo cywilne. W przeprowadzonej ok. 1970 r. ankiecie wśród
katolików 62% z nich opowiedziało się za zniesieniem celibatu. Kryzys do­
tknął samo duszpasterstwo. Zniesiono prawie wszystkie nabożeństwa, pozo­
stała tylko msza św. O wielkości kryzysu świadczy fakt, że w ciągu ostatnich

251
20 lat liczba kapłanów diecezjalnych spadła z 37 272 (1971) do 34 230
(1990).
Zakony i zgromadzenia zakonne odegrały kolosalną rolę w dziejach ka­
tolicyzmu amerykańskiego. Wszak początki swoje i raptowny, jak też
wszechstronny rozwój zawdzięczają zakonom. Po roku 1850 prawie wszy­
stkie zakony przez 100 lat przeżywały ustawiczny wzrost. Wyraźne załama­
nie przyszło po 1950 r. Przyjęły się tu zakony mnisze i żebrzące, a także
zgromadzenia zakonne, powstały też rodzime zgromadzenia. Do roku 1967
powstało w Ameryce 37 benedyktyńskich opactw i przeoratów, 2 836 mni­
chów pracowało w 11 kolegiach i 1 własnym uniwersytecie, a także przy
formacji duchowej i intelektualnej księży diecezjalnych i zakonnych. Popu­
larni byli m.in. dzięki dziełom o. Thomas'a Mertona trapiści. Przybyli tu w
1848 r., a w 1960 r. liczyli 11 opactw i 2 przeoraty, 758 mnichów oddanych
pracy ręcznej i kontemplacji. Z zakonów mniejszych osiedlili się tu nadto
bazylianie, kameduli, kartuzi i norbertanie.
Najliczniejsi byli tu jezuici. Do Stanów Zjednoczonych przybyli jeszcze
w XVII w. W roku 1833 utworzyli tu własną prowincję. Do roku 1960 po­
wstało 12 prowincji, a liczba zakonników wynosiła 5 377, 4 691 kapłanów i
686 braci. Pracowali prawie na wszystkich polach życia kościelnego, a nade
wszystko w duszpasterstwie, szkolnictwie średnim i wyższym. W roku 1970
prowadzili 28 uniwersytetów i kolegiów uniwersyteckich oraz 57 szkół śred­
nich. Drugie miejsce co do liczebności zajmowali franciszkanie. Już w 1841 r.
utworzyli własną prowincję, a w 1960 r. liczyli 6 prowincji i 3 041 zakonni­
ków. Liczni byli również dominikanie, posiadający już w 1806 r. własną
prowincję. W roku 1960 liczyli 5 prowincji i 1 173 zakonników (w tym 1 013
kapłanów). Ze zgromadzeń najliczniejsi byli redemptoryści. W roku 1850
utworzyli tu własną prowincję. W roku 1960 liczyli 4 prowincje i 1 269 zakonni­
ków. Liczniejsi od nich byli bracia szkolni, pracujący w szkołach katolickich i
w dziełach miłosierdzia chrześcijańskiego. W roku 1960 liczyli 2 077 braci.
W roku 1970 w Ameryce działało 1 12 różnych zakonów i zgromadzeń za­
konnych męskich, które w 1967 r. liczyły ogółem 23 021 kapłanów i 21 086
alumnów oraz 12 539 braci zakonnych, łącznie 56 645 zakonników. Ta wiel­
ka armia zakonna odgrywała doniosłą rolę w nauczaniu we wszelkich typach
szkół podstawowych, średnich, kolegiach i uniwersytetach, w działalności
duszpasterskiej i kaznodziejskiej , a także w akcji dobroczynnej Kościoła.
W toku 1970 zakony męskie prowadziły na terenie Stanów 28 uniwersytetów
i 55 kolegiów uniwersyteckich. Był to niewymierny wkład w formację inte­
lektualną Ameryki i rozwój jej kultury. Zakony prowadziły nadto bardzo
liczne szkoły średnie. Tylko bracia szkolni prowadzili w 1970 r . 115 różnego
typu szkół średnich. W roku 1950 powstała Konferencja Wyższych Przełożo­
nych Zakonów Męskich, która miała na celu koordynację współpracy mię­
dzyzakonnej .

252
 Powstało w tym czasie kilka autochtonicznych zgromadzeń męskich. Na­
leżą do nich atonemenci o celach ekumenicznych (założone 1898), betlejem­
scy misjonarze o celach misyjnych (od 1921) , kolumbanie dla misji zagrani­
cznych (od 1918), ojcowie z Maryknoll dla misji zamorskich (od 1911), pau­
liniści dla misji wśród protestantów (założone 1858) itd. Łącznie powstało
16 różnych zgromadzeń zakonnych autochtonicznych męskich. Z wyjątkiem
ojców z Maryknoll są to wspólnoty małe.
Nie mniejszy wkład w rozwój szkolnictwa, szpitalnictwa i różnych dzieł
charytatywnych wniosły w życie amerykańskiego Kościoła zakony i zgroma­
dzenia żeńskie. Ich praca i otwarta postawa zdobywała powszechne uznanie
również u niekatolików. „Chociaż trudno znaleźć bardziej zdeklarowanego
protestanta, niż piszący te słowa - pisał H. W. Lord w 1898 r. - to jednak
nie waham się stwierdzić, że nie znam bardziej poświęcających się kobiet ,
które całe życie spędzają oddając się dziełom miłosierdzia i czynią dobro,
niż siostry i zakonnice Kościoła katolickiego [. „ ] . Siostry te zasłużyły sobie
na cześć i szacunek ludzkości i cieszą się nimi" .
Pierwsze przybyły do Stanów urszulanki francuskie w 1727 r. do Nowego
Orleanu, następnie karmelitanki kontemplacyjne z Holandii (Port Tabaco ,
Md 1790) i wizytki (Georgetown - 1799) , wszystkie z Francji. Pierwsze ro­
dzime zgromadzenie zakonne założyła w 1809 r. św. Elżbieta Seton (Geor­
getown, Md - 1809) Następne zgromadzenie autochtoniczne to siostry lore­
.

tańskie i siostry szarytki z Nazaretu , zorganizowane w 1812 r. w Kentucky.

W XIX stuleciu powstało w Stanach Zjednoczonych 41 żeńskich zgroma­
dzeń zakonnych, a w XX w. aż 79. Najliczniejsze były Sisters of Mercy św.
Elżbiety Seton, które w 1960 r. liczyły 12 681 zakonnic. W tym samym roku
franciszkanki pochodzenia rodzimego i obcego, zorganizowane w 78 różnych
kongregacjach, liczyły 32 618 zakonnic, dominikanki zaś - w 32 różnych
kongregacj ach - 15 826 sióstr. Trzecie miejsce co do liczebności zajęły fran­
cuskiego pochodzenia siostry św. Józefa z Carondolet (16 649 sióstr). Wśród
tych zgromadzeń pracowało 18 żeńskich zgromadzeń polskich, które w
1947 r. liczyły 17,5 tys. sióstr, a w 1957 r. prowadziły 690 szkół parafialnych,
85 szkół średnich, 1 1 kolegiów, 1 1 szkół pielęgniarskich, 170 przedszkoli,
518 szkół katechetycznych, 51 szpitali, 2 kliniki, 19 sierocińców, 19 domów
starców, łącznie 2 252 różne dzieła kultury i miłosierdzia chrześcijańskiego .
W roku 1960 liczba zakonnic w Stanach wynosiła imponującą liczbę
170 438, zajmując pod tym względem pierwsze miejsce w Kościele katolic­
kim. Apogeum osiągnęła w 1965 r . , kiedy to było 179 954 siostry. Następne
lata zaznaczyły się już poważnym spadkiem . Siostry włączały się z całą ener­
gią do każdej pracy, podejmowanej przez Kościół katolicki w Ameryce.
Była to praca w szkołach wszelkiego typu, w szpitalach, sierocińcach, do­
mach dla starców, przytułkach, w katechezie , domach rekolekcyjnych, pracy
przykościelnej itp. W roku 1970 zgromadzenia żeńskie prowadziły 3 uniwer­
sytety i 131 kolegiów uniwersyteckich. Ta olbrzymia i wieloaspektowa praca

253
zakonów żeńskich była koordynowana przez Konferencję Wyższych Przeło­
żonych Zakonów i Zgromadzeń Żeńskich {od 1950) , zatwierdzona przez
Stolicę Apostolską w 1962 r. , a zrzeszająca przeszło 600 członkiń. W roku
1971 Konferencja zmieniła nazwę na Przewodnictwo Konferencji Zakonów
Żeńskich. W roku 1952 zorganizowano rniędzyzakonną Konferencję Forma­
cyjną Sióstr, mającą na celu pogłębianie formacji duchowej i zakonnej .
Reforma życia zakonnego po Soborze Watykańskim II wywarła ogromny
wpływ na powstanie kryzysu tożsamości i form życia, i działalności sióstr.
W licznych wypadkach sięgały one dalej niż llnowocześnienie reguły czy
modyfikacja stroju zakonnego. Najbardziej rażące były bardzo liczne seku­
laryzacje wśród zakonników i zakonnic, budzące wiele zastrzeżeń i zgorsze­
nia wśród wiernych. Tylko w latach 1966-1967 aż 4 750 sióstr opuściło klasz­
tory i przeszło do życia świeckiego. W latach największego kryzysu (1967-
-1971) liczba kapłanów diecezjalnych wzrosła nieznacznie z 36 871 do 37 020,
liczba kapłanów zakonnych spadła z 23 121 do 21 141, liczba braci zakon­
nych z 12 539 do 10 156, a liczba sióstr zakonnych z 176 786 do 153 645.
Tylko w latach 1970-1971 liczba braci zmniejszyła się o 1 467, sióstr zaś o
7 286, a liczba kapłanów o 1 031 . Proces laicyzacji i sekularyzacji postępo­
wał w następnych latach. Na skutek braku nowych powołań szeregi kapła­
nów i zakonników ustawicznie topniały. Po 20 latach liczono tylko 34 230
kapłanów diecezjalnych (-7,54% ) , 18 305 kapłanów zakonnych (-13,31%),
6 721 braci zakonnych (-33,82%) i 102 504 sióstr zakonnych (-33,29%).
Inny symptom kryzysu życia zakonnego to gwałtowne załamanie się po­
wołań. Tylko w ciągu jednego roku liczba alumnów zakonnych spadła o
3 186 (1971), a w perspektywie lat 1967-1990 z 2 1 086 do 1 746 ( 91 ,72%).
-

W następstwie kryzysu powołań każdego roku zamykano kilkanaście domów

formacyjnych, scholastykatów. Jeszcze w 1970 r . działały 383 seminaria za­
konne; w 1990 r. było ich tylko 157 (-59,01 % ). O zakresie i głębokości
kryzysu świadczy wypowiedź Konferencji Wyższych Przełożonych Zakon­
nych Męskich za przyspieszeniem procesu laicyzacji zakonników (1981) i
opcja publiczna wielu zakonnic za przerywaniem ciąży (ro.in. s. M. Monsour
- 1982; zjazd zakonnic 1-5 X 1984; siostry ze Zgromadzenia Notre Dame de
Namur - 1987) .
W celu przezwyciężenia tego kryzysu pap. Jan Paweł Il powołał dnia
24 VI 1983 r. specjalną Komisję Papieską (abp J. R. Quinn ·z San Francisco,
abp T. C. Kelly z Louisville i bp R. W. Lessard z Savannah) w celu zbadania
przyczyn drastycznego spadku powołań zakonnych. Niestety, Komisja nie
spełniła pokładanych w niej nadziei, a zbyt pozytywny raport jaki złożyła
świadczył, że nie sięgnęła do głębi kryzysu. Temat ten podjął sam papież w
czasie apostolskiej wizyty w Stanach (1987) i podczas spotkania na Watyka­
nie z delegatami episkopatu amerykańskiego (8-11 III 1989). Wreszcie (29 III
1989) pap. Jan Paweł II przesłał obszerny list na ten temat do episkopatu
amerykańskiego, w którym podjął następujące problemy: konsekracja a mi-

254
sja, struktury i autorytet w życiu zakonnym, feminizm, konferencje przeło­
żonych, powołanie i tożsamość zakonnika i zakonnicy, życie wspólne, seku­
laryzacja i autentyczne życie zakonne „jako znak sprzeciwu". W następstwie
tego kryzysu liczne nowicjaty i scholastykaty zostały zamknięte, często
sprzedane. Trudny problem materialny stanowi dziesiątki tysięcy starych za­
konnic, które nie miały ubezpieczeń społecznych, a dzisiaj nie mają środ­
ków na własne utrzymanie. Do dalszych wciąż żywotnych niedostatków ży­
cia zakonnego należy porzucenie stroju zakonnego, wspólnego stołu i wspól­
nej modlitwy. Klasztory w pewnych wypadkach stały się hotelami.
Szkolnictwo i katolicka prasa. Trzeci plenarny synod baltimorski (1884)
zobowiązał katolików „w sumieniu" do posyłania dzieci do szkół katolic­
kich, a proboszczów pod groźbą usunięcia z parafii do utworzenia szkoły
parafialnej . Dało to poważny asumpt do rozbudowy szkolnictwa katolickie­
go wszystkich stopni. Zarówno budowa szkół, jak i ich utrzymanie wraz z
personelem nauczycielskim spoczęły wyłącznie na barkach katolików. Wysi­
łek ten należało podjąć nie tylko dlatego, że inne wspólnoty religijne posia­
dały własne szkolnictwo, ale i dlatego, że szkoła publiczna była i jest areli­
gijna. Już w 1914 r . Kościół katolicki posiadał tu 5 403 szkoły parafialne
oraz 230 kolegiów dla młodzieży męskiej i 680 akademii dla dziewcząt (szko­
ły średnie) , do których uczęszczało 1 429 młodzieży. Już wówczas większość
parafii posiadała własne szkoły parafialne, których wciąż przybywało. Do
roku 1960 liczba tych szkół wzrosła do 10 132 placówek, w których uczyło
się 4 312 862 dzieci, a liczba prywatnych - często zakonnych - szkół elemen­
tarnych do 462, do których uczęszczało 89 548 dzieci.
W tych samych latach postępowała ustawicznie rozbudowa średniego
szkolnictwa (High Schools) przez diecezje , parafie, zakony i prywatnych ka­
tolików. W roku 1956 liczba tych szkół wzrosła do 1 564 z 546 259 uczniami,
a szkół prowadzonych przez zakony i prywatne osoby do 869, do których
uczęszczało 340 036 młodzieży. Tak zwane instytuty opiekuńcze liczyły 130
szkół i 12 072 uczniów. Liczba szkół pielęgniarskich, prowadzortych najczęś­
ciej przez zakony żeńskie, obejmowała 350 zakładów, do których uczęszcza­
ło 35 894 młodzieży.
Do roku 1960 powstało w Stanach 267 katolickich uniwersytetów i kole­
giów uniwersyteckich (321 tys. studentów) . Organizowały j e głównie zakony
męskie, czasem diecezje. Nie na każdym z tych uniwersytetów był wydział
teologiczny. Wśród nich na czoło wysunęły się Katolicki Uniwersytet w Wa­
szyngtonie (1889), j ezuicki Uniwersytet św. Ignacego Loyoli (Loyola Uni­
versity) , założony w 1909 r . , oraz Uniwersytet Notre Dame, założony w
South Bend, Ind. w 1842 r. i prowadzony przez Zgromadzenie Kapłanów
św. Krzyża. W roku 1960 na terenie Stanów działało 13 447 szkół wszystkich
stopni, do których uczęszczało 5 658 670 dzieci i młodzieży. Było to niewąt­
pliwie światowe osiągnięcie, które postawiło Kościół katolicki w Ameryce
na pierwszym miejscu.

255
 Szkoły parafialne prowadziły głównie siostry zakonne. W szkołach śred­
nich, kolegiach i na uniwerystetach personel profesorski stanowili głównie
profesorowie świeccy, księża i bracia zakonni. W roku 1960 w szkolnictwie
katolickim pracowało łącznie 98 856 sióstr zakonnych, 52 884 nauczycieli
świeckich, 11 566 księży i 4 807 braci zakonnych oraz 579 scholastyków
zakonnych, ogółem 168 667 nauczycieli. Całość spraw katolickiego szkolni­
ctwa koordynował Departament Wychowania NCWC. Katolickich nauczy­
cieli i wychowawców gromadziło Narodowe Towarzystwo Katolickich Wy­
chowawców, założone w 1904 r. W roku 1960 należało doń przeszło 10 tys.
członków.
Przy rozwoju szkolnictwa katolickiego nie obeszło się bez poważnych
trudności ze strony rasistowskiej organizacji amerykańskiej Ku Klux Klan i
masonerii. W roku 1971 wiele stanów (36) podjęło pewne formy pomocy
materialnej dla studentów uczęszczających do szkół katolickich. Decyzja
Sądu Najwyższego z 28 VI 1971 r. określiła tę pomoc jako niezgodną z
konstytucją. Aż 33 stany zabroniły oficjalnego popierania finansowego szkół
wyznaniowych. Wielu zresztą biskupów nie życzyło sobie takiej pomocy,
ponieważ wzmacniała ona kontrolę władz stanowych nad szkołami katolicki­
mi. W roku 1965 ukazało się prawo dla szkół elementarnych i sekundaryj­
nych, które podporządkowało władzom stanowym - wraz z pewną pomocą
materialną - kontrolę· katolickiego szkolnictwa w zakresie niektórych . przed­
miotów. Ponieważ duży odsetek dzieci katolickich uczęszczał do szkół publi­
cznych, ich katechizacją zajęło się Bractwo Nauki Chrześcijańskiej . Bractwo
to - sięgające swymi korzeniami 1566 r. - zostało przeszczepione do Stanów
w 1902 r. , a jego gorącym promotorem był abp E. V. O'Hara (t 1956). To
diięki niemu Bractwo .otrzymało w 1933 r. centralny zarząd dla całej Ame­
ryki i przy współpracy z księżmi podjęło dzieło katechizacji młodzieży i
dzieci w zakresie chrześcijańskiej wiary i moralności.
Wyższe . szkolnictwo katolickie zorganizowało stosunkowo liczne szkoły
zawodowe. Tak w 1955 r. działały 23 wyższe szkoły zawodowe handlu i
finansów, 4 szkoły lekarskie, 12 szkół prawa, 14 szkół pielęgniarskich,
12 szkół inżynieryjnych, 10 szkół pedagogicznych, 10 szkół stomatologicz­
nych, 5 szkół farmaceutycznych, 4 szkoły muzyczne, 6 szkół służby społecz­
nej, 2 szkoły przemysłowe i po jednej dla dyplomacji, wychowania fizyczne­
go, dziennikarstwa i wymowy.
W roku 1936 Kościół amerykański prowadził 36 seminariów nauczyciels­
kich. Przy wyższych szkołach katolickich było zorganizowane duszpasterst­
wo akademickie. W . roku 1965 działało w tym zakresie 250 kapelanów uni­
wersyteckich na pełnym etacie i 1 022 na etacie częściowym. Duszpaster­
stwem akademickim było objętych ok. 800 tys. młodzieży.
Troską pastoralną otoczono również katolików Murzynów i Indian. W
roku 1891 Katarzyna Drexel (1858-1955) założyła Zgromadzenie Sióstr Naj­
świętszego Sakramentu dla pracy wśród Indian i kolorowych narodów.

256
Zgromadzenie to utworzyło liczne szkoły elementarne i średnie dla Murzy­
nów i Indian. W roku 1918 Zgromadzenie otwarło Uniwersytet Luizjana.
Po II wojnie światowej studenci Murzyni i Indianie zapełnili również uni­
wersytety stanowe i wyznaniowe. W roku 1954 w szkołach wprowadzono
segregację rasową.
Po roku 1960 rozpoczął się głęboki kryzys w szkolnictwie katolickim. U
podstaw j ego leży nade wszystko kryzys powołań zakonnych, wszak olbrzy­
mią większość szkół parafialnych i średnich oraz liczne kolegia prowadziły
zakonnice. Nauczyciel świecki był o wiele kosztowniejszy niż zakonnica czy
zakonnik. Nie bez znaczenia była inflacja rozwijająca się w Stanach Zjedno­
czonych po 1960 r. To prawda, że tak w szkołach parafialnych, jak też śred­
nich czy kolegiach wprowadzono i z każdym rokiem zwiększano czesne od
uczniów. Nie zapobiegło to narastającemu procesowi zamykania szkół kato­
lickich w tym kraju.
Typ szkoły katolickiej
w USA 1957 1971 1981 1990
1. Szkoły podstawowe 10 927 9 258 8 177 7 467
Liczba uczniów 4 369 845 3 1 1 1 635 2 296 380 1 962 317
2. Szkoły średnie 2 341 1 815 1 504 1 325
Liczba uczniów 1 103 761 961 996 838 247 621 425
3. Kolegia i uniwersytety 305 283 236 231
Liczba studentów 431 070 426 205 536 678 602 540
4. Nauczyciele
Siostry 103 582 78 371 38 785 18 826
Duchowni 19 967 15 223 8 773 5 351
Świeccy 82 838 106 844 123 418 135 260
W ciągu 23 lat zamknięto w Stanach 3 460 szkół podstawowych (-31,66% ),
a liczba uczniów spadła o 55,09% . W tym samych latach zamknięto 1 016
szkół średnich, a liczba uczniów spadła o 43,70% . Liczba szkół wyższych
(kolegia i uniwersytety) spadła o 74, ale liczba studentów wzrosła o 39,78% .
W tym okresie nastąpił gwałtowny spadek liczby sióstr nauczycielek, zatrud­
nionych w szkolnictwie kościelnym o 84 765 sióstr (81 ,83% ) . Mimo spadku
liczby szkół katolickich zwiększył się niepomiernie udział nauczycieli świec­
kich w tych szkołach (52 522 - 63,40% ) , a także koszty ich utrzymania.
Można też przyjąć, że proces zamykania szkół katolickich, mimo apeli pap.
Jana Pawła Il, by je utrzymać (1989) , nie zakończył się. Wszak tylko w
roku szkolnym 1989/1990 zamknięto tu 1 kolegium, 39 szkół średnich i 182
szkoły parafialne . Trzeba dodać, że w 1980 r. do szkół katolickich uczęsz­
czało 259 tys. uczniów czarnych i 256 tys. dzieci hiszpańskojęzycznych.
W związku ze zmniejszaniem się liczbowym katolickich szkół parafial­
nych narastał po 1960 r. problem zorganizowania katechezy dla dzieci ze
szkół publicznych. Upomniał się o nią w szerszym zakresie pronuncjusz apo-

17 - Historia Kościoła cz. 8 257

stolski Pio Laghi w liście do episkopatu amerykańskiego z 2 XI 1982 r.
Niestety, liczba młodzieży i dzieci uczęszczających na katechizację bardzo
widocznie spadła z 5 494 498 (1971) do 3 817 OOO (1990) . Poważne trudności
pojawiły się na tle nowych podręczników do katechizacji. W roku 1978 Sto­
lica Apostolska wysunęła szereg zastrzeżeń doktrynalnych do Narodowego
Dyrektorium Katechetycznego z 1984 r. , a katechizm Christ America nie
otrzymał zatwierdzenia Kongregacji Doktryny Wiary. W roku 1986 ta sama
Kongregacja cofnęła imprimatur bpa Rochester (NY. ) M. H. Clarka dla
Parents Talk Love, opublikowanego przez paulinistów, a to ze względu na
dewaluację nauki Soboru Watykańskiego Il, sprzeczności z encykliką Hu­
manae vitae i błędy w nauce o homoseksualizmie.
Po I wojnie światowej rozwinęła się w Ameryce prasa katolicka. Była
ona bogata jeszcze przed 1914 r. , jako że synod plenarny baltimorski z 1884 r.
zalecał , by każda prowincja kościelna wydawała własny katolicki dziennik
lub tygodnik. Pierwszym większym dziennikiem katolickim w języku angiel­
skim była „Tribune", założona przez N. E . Gonnera w 1920 r. w Dubu­
que, Iowa (do 1942). Do innych należały: „Sun Herald" wydawany od 1950 r„
oraz „National Catholic Register", wydawany od 1964 r. j ako tygodnik o
charakterze mocno liberalnym. W roku 1920 powstała tu NC News Service,
służąca wiadomościami i fotosami dla przeszło 200 katolickich dzienników,
tygodników i magazynów. Jeszcze w 1911 r. powstało w Stanach Towarzyst­
wo Katolickiej Prasy, mające na celu popieranie rozwoju prasy w kraju i w
Ameryce Łacińskiej , a także w krajach misyjnych. Obok prasy anglojęzycz­
nej ukazywała się również prasa w innych językach, jak w niemieckim -
„Wanderer" , polskim - „Dziennik Chicagowski" (od 1890) czy włoskim -
„La Voce del Popolo".
W roku 1960 katolickie dzienniki i tygodniki wychodziły w 27 mln egz„
a do głównych należały „America" (1971 r. 65 tys. nakładu) i „Catholic
-

World" (1971 r. - 19 tys. nakładu) , wydawany w Nowym Jorku. W tym

samym roku ukazywało się 371 katolickich magazynów i 130 tygodników, z
których „Our Sundey Visitor" miał 13 edycji lokalnych i ukazywał się w
nakładzie 931 043 egz. Drugie miejsce zajmował „The Register" z 30 edy­
cjami i nakładzie 785 951 egz. Dużą poczytnością cieszy się lokalny organ
Rycerzy Kolumba „Columbia", wydawana w New Haven, Ct, w nakładzie
1 062 289 egz.
W roku 1971 w Stanach ukazywały się 143 katolickie dzienniki i tygodni­
ki, 274 magazyny, miesięczniki itp. Kościół posiada również dobrze zorgani­
zowaną sieć stacji radiowych. Powstała w 1941 r. organizacja Chrześcijanie
w Akcji obsługuje 70 stacji radiowych i telewizyjnych w tygodniu. Towarzy­
stwo Crossoads, zorganizowane w 1954 r. i kierowane przez pasjonistów,
nadaje na 325 stacj ach. W roku 1969 powstał Narodowy Urząd Katolicki do
Spraw Radia i Telewizji . Kieruje przeszło 1 10 stacjami nadawczymi na tere­
nie całej Ameryki. Organizacji takich jest więcej . Daje się zauważyć, że

258
wiele z tych wydawnictw są raczej z imienia katolickie. Po wydaniu encykliki
Humanae vitae (1968) wiele czasopism kontestowało ją i zwalczało. W roku
1976 w Stanach ukazywało się 461 katolickich gazet, tygodników, miesięcz­
ników, magazynów itp. o łącznym nakładzie 26 818 019 egz. W roku 1985
wydawano tu 179 gazet katolickich w nakładzie 5 661 151 egz. i 354 magazy­
nów w nakładzie 20 668 388 egz.
Akcja społeczna. Misje zagraniczne. Odpowiedzią katolików amerykańs­
kich na problemy społeczne były liczne fundacje szpitali, sierocińców, do­
mów opieki dla starców itp. Było to dzieło głównie, acz nie wyłącznie, żeń­
skich zakonów, które bardzo wcześnie podjęły pracę na tym odcinku. Pierw­
szy szpital, prowadzony przez zakonnice z Sister of Mercy, powstał w Chica­
go w 185 1 r. wraz z dwoma sierocińcami. Do roku 1880 żeńskie zakony
założyły w Stanach 1 19 katolickich szpitali i 267 sierocińców. Pozwoliło to
powoli przełamywać dyskryminujące zakazy zabraniające katolickim kapła­
nom wstępu do publicznych szpitali (1879) . Rozwój Kościoła katolickiego i
żywiołowy wprost rozwój zakonów żeńskich przyniosły w rezultacie rozwój
tego typu aktywności społecznej . Od roku 1915 pracę tę koordynowało To­
warzystwo Katolickich Szpitali i Biuro Zdrowia i Szpitali, a ostatnio Towa­
rzystwo Katolickich Szpitali w USA i Kanadzie. W roku 1958 działały 803
katolickie szpitale (133 819 łóżek) , 139 sanatoriów (11 379 łóżek) , 286 siero­
cińców i domów opieki nad dzieckiem (26 766 dzieci) i 332 hospicj a (29 182
pensjonariuszy) . Ze względu na gwałtowny spadek powołań zakonnych w
instytucjach tych wzrasta w liczbę personel świecki, a równocześnie spada
liczba samych instytucji .
W roku 1970 liczba katolickich szpitali spadła do 764 (155 235 łóżek) ,
przy rocznej obsłudze 21 015 589 pacjentów . W tym samym roku było 138
szpitali specjalnych (12 210 łóżek) , które w ciągu roku przyjęły 296 821
pacjentów. Liczba szkół pielęgniarskich prowadzonych przez instytucje koś­
cielne spadła z 350 (1961) do 260 (1990) , a liczba studentów z 35 934 do
23 375. W omawianym roku działały nadto liczne katolickie szpitale specjalne:
420 domów starców (41 835 pensjonariuszy) , 221 sierocińców (17 039 dzie­
ci) , specjalne domy opieki dziecka (19 681 dzieci) . W roku 1970 przyjęto do
katolickich szpitali 5 ,6 mln pacjentów. Pracowało w nich 11 tys. zakonnic,
350 tys. świeckich, w tym 85 tys. lekarzy, dentystów, felczerów itp. oraz 500
stałych kapelanów. Zakony żeńskie podjęły nadto pracę w ok. 500 specjal­
nych domach opieki nad starcami, w licznych ośrodkach terapii alkoholików
i narkomanów, w domach opieki dla bezdomnych i licznych ośrodkach opie­
ki dla niepełnosprawnych, opóźnionych w rozwoju umysłowym itp.
W roku 1990 w Stanach Zjednoczonych liczono 640 szpitali katolickich,
które w ciągu roku przyjęły 43 386 409 pacjentów, 180 przychodni lekar­
skich dla ubogich (1 269 038 pacjentów) , 715 domów specjalnej opieki
(131 875 pacjentów) , 266 domów dziecka (100 147 dzieci) , 1 759 specjalnych
ośrodków opieki (6 1 1 1 635 pacjentów) i 601 szkół pielęgniarskich (47 488

259
studentów) . Ten ogromny wysiłek na polu służby zdrowia stawia Kościół
katolicki w Stanach na pierwszym miejscu globu ziemskiego.
Praktycznym rozwiązaniem narastającej kwestii społecznej zajęły się w
Ameryce Konferencje św. Wincentego a Paulo i Towarzystwo św. Wincen­
tego. Pierwszą Konferencję założono tu w 1845 r. w Saint Louis. Konferen­
cje są wciąż żywotne i w 1990 r. obejmowały ok. 4,7 tys. ośrodków i 52 tys.
członków. W latach 1989-1990 wydały one na pomoc dla potrzebujących
ok. 1 10 mln dolarów. Katolicki ruch społeczny, jako odpowiedź na encykli­
kę pap. Leona XIII (1891), rozwinął się dopiero po I wojnie światowej . W
roku 1919 powstała Narodowa Katolicka Rada Wojenna (National Catholic
War Council, NCWC), przekształcona następnie w Biskupi Program Odno­
wy Społecznej . Twórcą Rady był ks. John J. Burke, program opracował
A. Ryan, profesor teologii moralnej na Katolickim Uniwersytecie w Wa­
szyngtonie. W tym samym roku ukazał się list pasterski episkopatu na temat
stosunków społecznych w przemyśle, oparty na zasadach pap. Leona XIII.
W roku 1920 przy NCWC powstał Instytut Społecznego Porządku dla pro­
pagowania katolickiej nauki społecznej . W roku 1922 zorganizowano Katoli­
ckie Konferencje dla Problemów Społecznych, które w 1940 r. liczyły 100
różnych ośrodków. Stawiały one sobie za cel propagowanie katolickiej nauki
społecznej wśród katolików i niekatolików. Rezultatem działalności tych or­
ganizacji, a nade wszystko ks. Ryana było uchwalenie w 1938 r. przez kon­
gres federalny ustawy o najmniejszej płacy za pracę.
Od roku 1938 katolicy na czele z kard. G. Mundeleinem z Chicago pod­
jęli akcję na rzecz zniesienia segregacji rasowej , co zostało zrealizowane
dopiero za prezydentury Johna Kennedy'ego (1961-1963) . W roku 1932 Ch.
E. Coughlin, proboszcz z Royal Oak, Mich . , założył Ligę Sprawiedliwości
Społecznej , która zajęła się w całym kraju akcją na rzecz tej sprawiedliwoś­
ci; liczba jej członków nigdy nie przekraczała 10 tys. osób. Jej wpływ na
rozwiązywanie problemów społecznych był duży. Takich organizacji katolic­
kich o charakterze społecznym było stosunkowo dużo. Ważniejszym wśród
nich był Ruch Katolickich Robotników, założony w 1932 r. , organizujący
dyskusje robotników i intelektualistów przy okrągłym stole, tworzenie do­
mów przyjaźni dla ubogich i wspólnot farmerskich, które miały być ośrodka­
mi kształcenia katolickich robotników i studentów. Publikowany od 1933 r.
„Robotnik Katolicki" osiągnął niebawem 100 tys. nakładu.
W roku 1937 powstało Towarzystwo Katolickich Związków Zawodo­
wych w Nowym Jorku. Szerzyło ono znajomość katolickiej nauki społecz­
nej , zakładało wieczorne szkoły zawodowe i wydawało „Przewodnik Robot­
niczy" . W roku 1920 ks. E. V. O'Hara z Oregonu założył Narodową Konfe­
rencję Katolicką Życia na Wsi, która grupowała katolickich farmerów i ko­
operatywy oraz prowadziła studia socjologiczne amerykańskiej wsi; w 1960 r.
liczyła 10 tys. członków. W roku 1925 powstała organizacja Kolorowi Kato­
licy Federalni w USA w celu podjęcia walki z przesądami rasowymi. Liczyła

260
ona ok. 100 tys. członków. Podobnych organizacji powstało więcej przed
II wojną światową. Od roku 1947 poszczególne diecezje podjęły akcję dese­
gregacji rasowej w szkołach na czele z archidiecezją Saint Louis, w której
abp J. E. Ritter już w 1947 r. przeprowadził desegregację rasową w szkołach
katolickich. Ta postępująca desegregacja w katolickich diecezjach doprowa­
dziła do decyzji Najwyższego Sądu Federalnego (17 V 1954) , znoszącej se­
gregację rasową w szkołach na terenie całego kraju.
Już przed I wojną światową rozwijały się na wielką skalę liczne katolic­
kie organizacje o celach społecznych, kulturalnych i religijnych. W każdej
parafii działały tego typu organizacje . Niektóre z nich miały charakter ogól­
nonarodowy. Do takich należała Rada Narodowa Katolickich Mężów, zało­
żona w 1920 r. W roku 1960 grupowała 9 tys. organizacji lokalnych i liczyła
ok. 8 mln członków. W tym roku powstała Rada Narodowa Katolickich
Kobiet, zrzeszająca w 1960 r. ok. 1 1 tys. lokalnych organizacji i licząca ok.
9 mln członkiń. Nieco później powstała Rada Narodowa Katolickiej Mło­
dzieży, zrzeszająca w 1960 r. ok. 200 lokalnych grup i ok. 300 Klubów New­
mana. Organizacje te stawiały sobie za cel pogłębienie życia religijnego
członków, popieranie rozwoju zdrowej rodziny katolickiej , szerzenie infor­
macji z życia Kościoła katolickiego, wychowanie młodzieży, promocję ka­
tolickich programów młodzieżowych, radiowych i telewizyjnych. W roku
1971 organizacja męska przekształciła się w Radę Narodową Katolików
Świeckich.
Poważną rolę religijną i społeczną odgrywało i wciąż odgrywa męskie
Towarzystwo Imienia Jezus, zrzeszające jeszcze w 1990 r. ok. 5 mln człon­
ków. Takich organizacji było więcej . W roku 1990 liczono 24 ogólnokrajowe
katolickie towarzystwa specjalne, 13 ogólnokraj owych katolickich organiza­
cji młodzieżowych oraz 180 różnych organizacji lokalnych o charakterze et­
nicznym i ogólnokraj owym, działaj ących na wszystkich polach życia kościel­
nego. Wśród nich międzynarodowym uznaniem cieszą się Rycerze Kolumba,
założeni w 1882 r. przez ks. M. J. McGirneya w New Haven, Ct. Organiza­
cja ta liczyła 30 VI 1989 r. 1 474 714 członków w Stanach Zjednoczonych i
w ośmiu innych państwach. Od roku 1988 prowadzi Instytut Jana Pawła II
dla studiów nad małżeństwem i rodziną, popiera prasę katolicką, dzieła ka­
tolickiej nauki i działalności społecznej i charytatywnej , a nade wszystko
wspiera finansowo Stolicę Apostolską.
Wielkie zasługi dla katolickiego świata i wszystkich krajów potrzebują­
cych ma katolicka Caritas amerykańska, koordynowana od 1910 r. przez
Narodową Konferencję Katolickiej Caritas. W czasie II wojny światowej
powstało szereg ogólnokrajowych organizacji dobroczynnych. W roku 1941
powstała Narodowa Katolicka Służba Wspólnocie , jeszcze wcześniej Katoli­
cki Komitet dla uciekinierów i ich dzieci (1934). W roku 1940 biskupi powo­
łali do życia Komitet Pomocy Ofiarom Wojny, a w 1955 r. Katolicką Służbę
Pomocy. W ciągu 20 lat organizacja ta udzieliła pomocy charytatywnej na

261
sumę 1 250 OOO OOO dolarów. W roku 1964 roczny bilans wydatków na cele
charytatywne tej organizacji wyniósł 159 925 538 dolarów. Tylko w 1977 r.
pomoc ta została udzielona 85 krajom w wysokości 240 300 OOO dolarów.
Kolekta odzieży używanej przez tę organizację przyniosła w tym roku
10,3 mln funtów.
Osobne miejsce zajmują organizacje mające na celu promocję rodziny
katolickiej . W roku 1943 powstał Ruch Chrześcijańskich Rodzin, który w
1963 r. grupował 40 tys. aktywnych rodzin. W roku 1944 jezuita J. P. Dela­
ney zaczął propagować Cana Conference, przewidziane jako rodzinne reko­
lekcje, a nieco później powstały Pre-Cana Conference, pomyślane jako kur­
sy przedmałżeńskie. Ruchy te koordynuje Biuro Życia Rodzinnego.
Decyzją Najwyższego Sądu Federalnego z 22 I 1973 r . kobietom przy­
znano prawo do przerywania ciąży w ciągu jej trzech pierwszych miesięcy.
Już w 1976 r. na każde 10 urodzonych dzieci przypadło 3,6% przerywań
ciąży, co znaczyło, że w kraju dokonano 988 267 aborcji. Liczba ta do
1989 r. wrosła do 1 550 OOO i stale wzrasta. Zarówno episkopat, jak i katoli­
cy świeccy podjęli szeroką akcję przeciwaborcyjną. Uformował się potężny
Ruch za Życiem (1977) i Marsze Życia do Waszyngtonu. Na skutek tych
ruchów i petycji Najwyższy Sąd Federalny 15 VI 1983 r . zmodyfikował nieco
prawo z 1973 r. , które w pewnych zakresach utrudniało aborcję . Obecnie
ruch ten zmierza do całkowitego zakazu aborcji.
Obok finansowego poparcia misji zamorskich, jak też wśród Murzynów
i Indian, Kościół amerykański podjął misje zamorskie w Liberii (1842) , Chi­
nach (1882) i na Wyspach Hawajskich (1883). Na wielką skalę misje zamor­
skie zaangażowały Kościół amerykański dopiero przed I wojną światową i
po 1945 r. W roku 191 1 powstało tu Katolickie Towarzystwo Amerykańskie
dla Misji Zagranicznych pod znaną nazwą Maryknoll. W roku 1967 liczyło
ono 1 025 księży na misjach i ok. 1 tys. innych misjonarzy. W roku 1960 na
misjach zagranicznych pracowało 6 782 misjonarzy amerykańskich, w tym
3 032 kapłanów, 745 braci, 2 827 sióstr zakonnych i 178 świeckich. W roku
1990 na misjach działało 31 biskupów oraz 5 743 kapłanów diecezj alnych
(200) , zakonnych (2 257) , braci zakonnych (477) , sióstr zakonnych (2 347),
seminarzystów (51) oraz katolików świeckich (41 1) . Najliczniej pracowali w
Ameryce Łacińskiej (1 413), na Dalekim Wschodzie (1 253) , Afryce (945),
centralnej Ameryce (796) oraz w Oceanii (560) . Misje te wspierały liczne
towarzystwa misyjne. Misje podjęte wśród Indian w 1874 r. - i kontynuowa­
ne obecnie przez kard. J. J. O'Connora z Nowego Jorku - przyniosły dobre
owoce; w 1990 r. szacowano 285 354 katolików Indian na 1 486 OOO (19%).
W wieku XIX rozpoczęto również misje krajowe wśród Murzynów. Od roku
1907 prace te koordynował Zarząd Katolickich Negro-Amerykańskich Misji.
Ostatnio kieruje nimi kard. O'Connor. W roku 1986 katolicy amerykańscy
złożyli 50 mln dolarów na potrzeby misji , a na Towarzystwo Rozkrzewiania

262
Wiary - 46 576 986 dolarów. Była to niewątpliwie największa pomoc mate­
rialna dla misji, złożona przez lokalny Kościół.
Życie religijne. Kryzysy posoborowe. Od początku XX stulecia duszpa­
sterstwo parafialne w Stanach Zjednoczonych było rozbudowane i aktywne.
Wyrażało się ono nie tylko w masowym udziale w niedzielnej i świątecznej
mszy św. czy też w życiu sakramentalnym. Liczne organizacje kościelne,
będące specjalną formą duszpasterstwa, nowenny, tridua, systematyczne mi­
sje, 40-godzinne nabożeństwo, nabożeństwa majowe, czerwcowe, paździer­
nikowe, gorzkie żale w polskich parafiach, parafialne chóry kościelne i na­
rodowe , teatr parafialny itp. Zaangażowanie katolików w tych formach po­
bożności było wielkie. Jeszcze w 1964 r. 71 % katolików uczęszczało regular­
nie na mszę św. Do roku 1972 frekwencja ta spadła do 55% . W roku 1985
szacowano, że 1/3 katolików nie była zapisana do parafii; apostolstwo wśród
nich podjęli pauliści. W całym zresztą społeczeństwie amerykańskim wiara
w Boga osobowego spadła z 83% (1951) do 70% (1975) , a wśród katolików
z 84% do 65% , wśród Żydów zaś z 38% do 21% .
Ośrodkiem ruchu liturgicznego, powstałym ok. 1920 r. , było opactwo
benedyktyńskie św. Jana Chrzciciela w Collegeville , Minn. Od roku 1926
wydawało ono miesięcznik „Orate fratres" , przemianowany później na
„Vorship" ; opactwo to utworzyło Liturgical Press, które wydawało liczne
teksty liturgiczne i opracowania. W roku 1944 powstała Konferencja Litur­
giczna, grupująca duchownych i świeckich; organizowała ona Doroczne Na­
rodowe Tygodnie Liturgiczne. Jeszcze przez Vaticanum II ukazały się w
Stanach liczne tłumaczenia tekstów liturgicznych na język angielski. Po So­
borze Watykańskim II niezwykle szybko wprowadzono, bo już w 1965 r. i
następnych latach, j ezyk angielski do liturgii. W tych często zmieniających
się reformach popełniono wiele błędów i nadużyć. Po roku 1970 wierni
otrzymali do rąk w kościele małe mszaliki z tekstami liturgicznymi. Mszalik
polski pt. Pan z wami ukazał się w 1972 r. Nie brakło też fenomenu, że
powstawały różne ośrodki zwalczające reformy liturgiczne.
Reformy amerykańskie usunęły prawie wszystkie nabożeństwa, misje-re­
kolekcje , specjalne nabożeństwa maryjne, do Serca Pana Jezusa, 40-dniowe
nabożeństwo. Jako prawie jedyna forma wspólnotowego kultu Bożego pozo­
stała msza św. Kryzys szczególnie uj awnił się w zarzuceniu sakramentu po­
kuty. Po roku 1970 zaczęto wprowadzać masowo absolucję generalną. Tak
np. 5 XII 1976 r. bp C. Th . Dozier udzielił rozgrzeszenia ogólnego 11,5 tys.
osobom w Memphis w Arizonie. Mimo ostrzeżeń Stolicy Apostolskiej prak­
tyka ta wciąż się rozwija. Dopiero 1 VIII 1988 r. Konferencja Episkopatu
205 głosami przeciwko 72 wypowiedziała się zdecydowanie przeciwko nadu­
żywaniu absolucji generalnej i za wprowadzeniem w życie wskazań Stolicy
Apostolskiej . W bardzo licznych diecezjach zniesiono spowiedź przed I ko­
munią św. Dopiero po 1980 r. na skutek presji Stolicy Apostolskiej zaczęto
ją przywracać.

263
 Okres po Soborze Watykańskim II i liczne kryzysy po nim w życiu koś­
cielnym nie bez słuszności nazwano „ruchem rewolucyjnym" (J. Hennesey)
czy „katolicką reformacją" (J. P. Dolan) . Na wiele aspektów tych kryzysów
zwrócono uwagę już uprzednio. Masowa sekularyzacja księży, zakonników
i zakonnic przyczyniła się niewątpliwie do katastrofalnego spadku powołań
kapłańskich i zakonnych i do zachwiania katolickich postaw u wiernych.
Zamęt pogłębiali teologowie moraliści i dogmatycy. Pierwsi prawie nie do­
strzegali zła i grzechu w działaniu ludzkim, drudzy poddali relatywizmowi
fundamentalne prawdy wiary, od rzeczywistej obecności Pana Jezusa w Eu­
charystii przez rolę Matki Bożej w dziele zbawienia po kontrolę urodzeń
czy homoseksualizm, zakwestionowano też nauczanie Kościoła. Zrodziło to
wiele niepewności wśród wiernych i duchowieństwa, co ułatwiało rozwój
procesów sekularyzacyjnych. Tym pogłębiającym się procesom sekularyza­
cyjnym niektórzy biskupi zaczęli przeciwstawiać Rok Odnowy (Renew).
Pierwszy urządził go w 1978 r. metropolita Newarku, NJ, Peter L. Gerety
(od 1974) . Ruch ten objął dotąd większość diecezji amerykańskich i sięgnął
Kanady, Australii i Nowej Zelandii. B ardzo modne stały się różnorodne
ruchy charyzmatyczne. Ośrodkiem katolickich charyzmatyków stał się od
1967 r. Uniwersytet Pittsburski. Coroczne zjazdy charyzmatyków w Nowym
Jorku gromadzą od 11 do 20 tys. uczestników. Ruch ten przyjął się również
na innych uniwersytetach wśród młodzieży studiującej . Jest on reakcją na
jednostronny aktywizm społeczny katolików.
Poważnym problemem katolików amerykańskich stały się rozwody. W
latach 1920-1960 liczba rozwodów wahała się od 170 505 do 393 tys . , czyli
od 8,75% do 25,80% zawieranych małżeństw. Po roku 1960 fala rozwodów
rozlała się niepomiernie i objęła liczne rodziny katolickie. W roku 1970
liczono już 715 tys. rozwodów, czyli 33 ,27% zawieranych małżeństw, a w
1976 r. 1 077 OOO , czyli 44,30% . W roku 1990 liczba rozwodów przekroczyła
50% zawieranych małżeństw. W następstwie tych procesów również sądy
kościelne zaczęły o wiele łatwiej deklarować nieważność małżeństw. W roku
1967 wydano 700 takich deklaracji, w 1978 r. 25 tys . , czyli 4,26% zawiera­
-

nych małżeństw katolickich, w 1981 r. - ok. 48 tys. , czyli 13,31 % małżeństw

katolickich tego roku. W roku 1987 liczba unieważnionych małżeństw wzro­
sła w Stanach do 60 570, czyli 17 ,53% katolickich małżeństw tego roku, z
czego 41 971 przypadało na nieważność kanonicznego konsensu, 5 na impo­
tencję, 2 942 z przyczyn psychicznych i 15 652 z powodu braku kanonicznej
formy. Liczne są również kanoniczne separacje małżonków. Katolicka ro­
dzina amerykańska przeżywa głęboki kryzys. Od roku 1970 zaczęło działać
specjalne duszpasterstwo dla rozwiedzionych i żyjących w seperacji ka­
tolików.
Katolicy w życiu publicznym. Stany Zjednoczone były i są krajem o
większości protestanckiej , nieprzychylnej , a nawet wrogiej wobec katoli­
ków. Toteż stali się oni celami niewybrednych ataków prasy protestanckiej

264
(„Tom Watson's Magazin" , „The Menace") , ofiarami ksenofobii i bigoterii
protestantów w XIX stuleciu. Dopiero w 1831 r. pierwszy katolik, Roger
Brooke Taney został członkiem rządu federalnego. Po wojnie domowej lat
60. XIX wieku, w której katolicy wzięli licznie udział , zaczęto ich dopusz­
czać do zarządów miejskich. Powstała w 1865 r. organizacja rasistowska Ku
Klux Klan - o charakterze terrorystycznym - była zdecydowanie antykato­
licka. W roku 1920 liczyła kilka milionów członków, a chociaż po 1930 r.
liczba ich spadła, a sama organizacja w czasie II wojny światowej stała się
wielce niepopularna, to j ednak po 1945 r. wzmogła swą działalność m.in.
antykatolicką. Jeszcze w 1967 r. wielki mistrz tej organizacji uznał katolików
obok Żydów i Murzynów za „największe niebezpieczeństwo dla Ameryki" .
W roku 1928 po raz pierwszy w dziejach Ameryki na stanowisko prezy­
denta ze strony demokratów kandydował katolik, Alfred E . Smith, guberna­
tor Nowego Jorku, ale zmasowane, antykatolickie siły i nienawiść doprowa­
dziły do jego wielkiej przegranej . W latach 1789-1933 tylko 4 katolików
piastowało urzędy w rządzie federalnym. Wybór katolika, senatora Johna
Kennedy'ego w 1960 r . na stanowisko prezydenta okazał się przełomowy.
Same wybory kandydata katolika stały się okazją do wybuchu protestanckiej
bigoterii i nienawiści do katolików. Rządy prezydenckie Kennedy'ego (1961-
-1963), zwrócone ku polepszeniu doli Murzynów i niższych warstw społecz­
nych, przełamały w dużej mierze antykatolickie nastawienie.
Już w 1939 r. prez. Franklin D . Roosevelt zamianował osobistego przed­
stawiciela M. C. Taylora przy Stolicy Apostolskiej (1939-1950) , co spowodo­
wało ponownie wzrost opinii antykatolickiej . Kiedy w 1951 r. prez. H. Tru­
man zamianował na to stanowisko gen. Marka W. Clarka, protestanci pod­
nieśli tak gwałtowny sprzeciw, że nominacja została odwołana. Czas jednak
pracował dla katolików, a wzrost znaczenia Stolicy Apostolskiej w opinii
światowej stał się podstawą nawiązania normalnych stosunków dyplomatycz­
nych ze Stolicą Apostolską. Dnia 10 I 1984 r. prez. R. Reagan za zgodą
Kongresu zamianował stałego ambasadora przy Stolicy Apostolskiej w oso­
bie W. A. Wilsona, a pap. Jan Paweł II przysłał tu abpa Pio Laghi na
stanowisko pronuncjusza.
Powoli skład Kongresu amerykańskiego zmieniał się na korzyść katoli­
ków. Po wyborach w 1964 r. w nowym Kongresie katolicy otrzymali 107
miejsc jako najsilniejsza grupa wyznaniowa. W kongresie w 1978 r. katolicy
zdobyli j uż 128 miejsc (13 senatorów, 111 kongresmanów), podczas gdy me­
todyści uzyskali 75 , episkopaliści - 70, prezbiterianie - 60, baptyści - 57,
żydzi - 30, luteranie - 19, prawosławni - 5, inni - 38. Przy każdych prawie
nowych wyborach do Kongresu wzrastała liczba miejsc oddanych katolikom
(1980 r. - 135, w tym 17 senatorów, 1 18 kongresmanów, 1982 r. 143 kato­
-

lików, w tym 12 senatorów, 124 kongresmanów, 1987 r. 141 katolików, w

-

tym 19 senatorów i 122 kongresmanów).

265
 Wzrastało ustawicznie znaczenie Kościoła amerykańskiego w Kościele
powszechnym. Już w Soborze Watykańskim I wzięło udział 49 biskupów
amerykańskich, a metropolita Saint Louis R. P . Kenrick należał do zdecy­
dowanych przeciwników nieomylności papieskiej . Duże znaczenie miał trze­
ci, plenarny synod baltimorski, który zgromadził 75 biskupów i kilkunastu
opatów. Był to największy synod partykularny Kościoła po Soborze Waty­
kańskim I. Od roku 1875 wzrasta ustawicznie liczba kardynałów amerykańs­
kich. W roku 1990 Ameryka posiadała 10 kardynałów, w tym 2 pracujących
w Kurii Rzymskiej . W latach 1926 (Chicago) i 1976 (Filadelfia) odbyły się
tu Międzynarodowe Kongresy Eucharystyczne, które stały się wizytówką
Kościoła amerykańskiego. Ten Kościół zorganizował największą akcję cha­
rytatywną na globie ziemskim. Tylko w 1964 r. pomoc tę szacowano na
sumę 1 250 OOO OOO dolarów dla wszystkich kontynentów. Również Kościół
Stanów Zjednoczonych zajął dzisiaj pierwsze miejsce w misjach katolickich
na świecie. Mimo spadku o prawie 30% liczby misjonarzy amerykańskich w
latach 1968-1984, w 1990 r. na misjach zamorskich pracowało 5 743 misjona­
rzy amerykańskich (1966 r. - 9 655).
W dniach 1-7 X 1979 r. pap . Jan Paweł II odbył pierwszą podróż apo­
stolską do Stanów Zjednoczonych. Wyprzedził go w 1965 r. pap. Paweł VI,
który przybył do Nowego Jorku, gdzie wystąpił (5 X) na posiedzeniu Orga­
nizacji Narodów Zjednoczonych. Papieska pielgrzymka Jana Pawła II obję­
ła wschodnie i północne stany. Przemówienia i homilie dotyczyły najbar­
dziej aktualnych problemów Kościoła amerykańskiego. Mówił więc papież
o prymacie wartości duchowych, pokoju religijnego, tożsamości i identyczności
życia kapłańskiego i zakonnego, jedności i różnorodności, rodzinie i małżeń­
stwie, walorach życia rodzinnego. W przemówieniach do episkopatu papież
wypowiedział się przeciwko rozwodom, kontrakoncepcji, homoseksualizmowi,
aborcji, eutanazji. Apelował o respekt dla życia i pracy na rzecz jedności Koś­
cioła. W czasie drugiej pielgrzymki, która trwała od 10 do 19 IX 1987 r. i
prowadziła przez południowe i zachodnie stany, Jan Paweł II powrócił do
tożsamości kapłaństwa sakramentalnego i katolickiej rodziny. Mówił o po­
wołaniach do kapłaństwa i życia zakonnego, wychowaniu młodzieży, roli
katolików świeckich, roli parafii w ewangelizacji, Kościele lokalnym i jego
miejscu w Kościele powszechnym , misjach wśród Murzynów i Indian, teolo­
gii moralnej i jej zadaniach.
W dniach 8-1 1 III 1989 r. papież spotkał się na Watykanie z episkopatem
amerykańskim. Przy tej okazji znów podjął aktualne problemy tego Kościo­
ła. Mówił więc, że biskup jest nauczycielem wiary, że sakramentalne ka­
płaństwo jest z woli Chrystusa Pana przekazane mężczyznom, mówił o cha­
ryzmacie życia zakonnego, liturgii i życiu sakramentalnym, zwłaszcza o przy­
wróceniu miejsca sakramentowi pojednania. Dużo miejsca poświęcił katoli­
kom świeckim i ich miejscu w Kościele, rodzinie chrześcijańskiej i chrześci­
jańskiemu wychowaniu młodzieży; apelował o przywrócenie życia i studiów

266
seminaryjnych zgodnie z myślą Kościoła. Wreszcie mówił o autentycznym
ekumenizmie i nowej ewangelizacji.
W roku 1990 Kościół w Stanach Zjednoczonych obejmował 34 metropo­
lie, 154 diecezje , 1 egzarchat apostolski, 9 kardynałów, 57 arcybiskupów,
392 biskupów, 52 535 kapłanów (34 230 diecezjalnych i 18 305 zakonnych) ,
9 356 stałych diakonów, 6 721 braci zakonnych, 102 504 siostry zakonne,
6 057 alumnów (4 311 diecezj alnych, 1 746 zakonnych) , 19 620 parafii, 71
seminariów diecezjalnych, 157 seminariów zakonnych, 231 kolegiów i uni­
wersytetów katolickich (602 540 studentów) , 1 325 szkół średnich (611 425
uczniów), 7 467 szkół elementarnych (1 962 387 dzieci), 640 szpitali (43 386 409
pacjentów rocznie) , 180 sanatoriów (1 269 038 pacjentów rocznie) , 715 do­
mów specjalnej opieki (131 875 pacjentów rocznie) , 266 centrów opieki nad
dzieckiem (100 147 dzieci), 601 szkół pielęgniarskich (47 488 studentów) ,
1 759 domów specjalnej troski (6 1 1 1 625 pacjentów rocznie) , 55 062 842
katolików (22, 1 % ) i 249 612 627 ludności.

3. Meksyk. Kościół i katolicy poza prawem

Okres prześladowań. Wiek XX był niezwykle tragiczny dla Kościoła ka­

tolickiego w Meksyku - nie bez winy samych katolików, którzy nominalnie
stanowili w kraju przeszło 90% ludności. To oni przez długie wieki nie po­
dejmowali starań o podniesienie i dowartościowanie społeczne, polityczne i
religijne Indian i Metysów, którzy jeszcze w 1960 r. stanowili 37 grup języ­
kowych. W roku 1976 Indianie stanowili 9% , Metysi 75% i biali od 10 do
15% ludności kraju. W wyniku rewolucji i wojny domowej władzę w kraju
przejęły elementy marksistowskie i anarchistyczno-komunistyczne na czele
z prez. Venustiano Carranza (1915-1920) .
Uchwalona 5 II 1917 r. konstytucj a, obowiązująca z nielicznymi popraw­
kami do dziś - z inspiracji liberalnych radykałów i masonów - chociaż była
jedną z najbardziej demokratycznych na świecie, to jednak przyniosła nie­
zwykle drastyczne podporządkowanie Kościoła państwu, które stało się cał­
kowicie laickie. Konstytucja pozbawiała Kościół praw społecznych, podob­
nie jak duchowieństwo i wiernych. „Urzędnicy kultu" (duchowni) zostali
pozbawieni praw politycznych. Szkoły katolickie zostały upaństwowione,
księży i zakonników pozbawiono prawa nauczania, zakony rozwiązano i za­
kazano wszelkich form życia zakonnego , surowo zabroniono celibatu, skła­
dania ślubów zakonnych. Dobra kościelne i kościoły zostały własnością pań­
stwa, duchownych pochodzenia zagranicznego wypędzono, a miejscowych
ograniczono w działaniu. Kościołowi zakazano posiadania nieruchomości,
prowadzenia j akichkolwiek instytucji oświatowych i dobroczynnych, podda­
no go surowej kontroli państwa. Prasa katolicka uległa konfiskacie, zakaza­
no zakładania j akichkolwiek stowarzyszeń politycznych, które miałyby po­
wiązania z religią.
267
 Katolicy, traktowani j ako obywatele poza prawem, znosili mnożące się
ograniczenia i szykany - aresztowania księży, zamykanie kościołów, prześla­
dowania i zepchnięcie do podziemia chrześcijańskich związków zawodo­
wych. Po zamordowaniu prez. Carranzy (20 V 1920) , w czasie krótkich rzą­
dów prez. Alvaro Obregóna (1920-1924) , władze przez pewien okres unika­
ły szykan wobec katolików, a nawet próbowały nawiązać kontakt ze Stolicą
Apostolską. Po nowej wojnie domowej (XII 1923-III 1924) rządy w kraju
przejął autokrata Plutarco Elias Calles (1924-1928) . Nowy prezydent, mason
i antyklerykał , podjął wraz z przywódcą związków zawodowych, również
masonem, Luisem N. Moronesem ( 1890-1964) próbę utworzenia Kościoła
narodowego, co nie tylko się nie powiodło, ale wywołało powszechne obu­
rzenie katolików. W celu samoobrony powołali oni do życia Krajową Ligę
Obrony Wolności Religijnej (Liga Nacional de la Defensa de la Libertad
Religiosa) , która domagała się usunięcia artykułów antykościelnych z kon­
stytucji poprzez organizowanie legalnych protestów i bojkotów. W odpowie­
dzi na to prez. Calles wydał trzy nowe prawa antykościelne, które weszły w
życie z dniem 31 VII 1926 r. Polecił więc zamknąć wszystkie katolickie szko­
ły, wydalić z kraju księży obcokrajowców, zamknąć wszystkie klasztory i
seminaria duchowne, a liczbę księży zredukował do zatrudnionych wyłącz­
nie w kulcie religijnym, tzw. rejestrowanych. Pozostałych masowo areszto­
wano. Na banicję zagraniczną skazano pewną liczbę biskupów. W latach
1926-1929 władze państwowe zamordowały 5,3 tys. osób - biskupów, kapła­
nów, zakonników i katolików świeckich.
Prześladowcze akty rządowe wywołały gwałtowną reakcję katolików.
Episkopat meksykański, który wraz ze Stolicą Apostolską pragnął uniknąć
konfliktu, nie mógł pozostać bierny i zarządził z dniem 31 VII 1926 r. znie­
sienie publicznego kultu Bożego , co miało trwać 3 lata. Działalność zbawcza
Kościoła zeszła do katakumb. Równocześnie 2 mln katolików podpisało pe­
tycję do władz o zmianę konstytucji i uchylenie postanowień antykościel­
nych, co kongres meksykański odrzucił . Papież Pius XI wsparł wydatnie
katolików meksykańskich w encyklice Iniquis affiictisque (16 XI 1926) .
Liga ogłosiła bojkot gospodarczy, mający na celu sparaliżowanie gospo­
darcze państwa; bojkot udał się częściowo. W odpowiedzi na coraz liczniej­
sze aresztowania księży i zamykanie kościołów do walki z masońskim rzą­
dem ruszyła wieś. Zwolennicy Ligi, zwani Cristeros, na jej wezwanie
wszczęli ogólnonarodowe powstanie w obronie słusznych praw przeciwko
niesprawiedliwej tyranii. Episkopat nie poparł powstania, ale do jego szere­
gów zaciągnęło się wielu księży. Pod koniec 1926 r. powstanie zbrojne stało
się faktem. Katoliccy chłopi z krzyżami na szyi chwycili za broń; hasłem ich
było „Niech żyje Chrystus Król" . Nazwali się „obrońcami" i „gwardią naro­
dową". Powstanie rozlało się na połowę terytorium Meksyku, a szeregi uz­
brojonych chłopów liczyły początkowo 23 tys. powstańców; pod koniec
50 tys. Mimo słabego uzbrojenia chłopi - z reguły młodzi - stali się groźny-

268
mi przeciwnikami armii rządowej . Zacięta walka w obronie religii trwała
3 lata, wzmocniła przywiązanie do Kościoła i solidarność z walczącymi
wśród Meksykanów. Dowódcą ich był oficer Enrique Gorostieta, który zgi­
nął na polu chwały. Wojna była okrutna. Fanatyzm religijny starł się z fana­
tyzmem antyklerykalnym i nietolerancj ą, inspirowaną przez komunizm i ma­
sonerię. Szacuje się, że w wojnie tej straciło życie od 75 do 85 tys. ludzi
(55 tys. po stronie rządowej) . Przy pośrednictwie Stanów Zjednoczonych
rząd podjął w 1929 r. pertraktacje z episkopatem, które zakończyły się pod­
pisaniem umowy (VI 1929) . Władze zawiesiły antykościelne postanowienia
konstytucji z 1917 r. , zwróciły Kościołowi część upaństwowionych świątyń i
ogłosiły amnestię dla powstańców. Tej ostatniej nie dotrzymały w pełni.
Episkopat przywrócił kult publiczny, ale Cristeros niechętnie składali broń,
uważając, że episkopat poszedł zbyt daleko na ustępstwa.
W roku 1931 masońsko-antyklerykalne otoczenie prez. Callesa wznowiło
nieludzkie prześladowania, liczbę księży w całym kraju ograniczono do 300
do zadań duszpasterskich (1935), ponownie zamknięto wiele kościołów,
wprowadzono obowiązkową musztrę marksistowsko-ateistyczną dla mło­
dzieży, a parlament uchwalił wygnanie z kraju wszystkich biskupów. Znowu
zamknięto wszystkie seminaria duchowne. Terror antykościelny wzmacniały
bojówki Czerwone Koszule. Biskupi ponownie zawiesili publiczny kult reli­
gijny j ako znak protestu przeciwko łamaniu przez władze modus vivendi z
1929 r. Do szkół wprowadzono w 1934 r. „wychowanie socjalistyczne" o
charakterze antychrześcijańskim, ateistycznym i laickim. Papież Pius XI w
encyklice Acerba animi (28 IX 1932) pochwalił postawę katolików Meksyku,
a w liście apostolskim z 1937 r. wezwał ich do zorganizowania Akcji Katoli­
ckiej w obronie wiary.
Nowy prezydent Lazaro Cardenas (1934-1940) hołdował hasłom antykle­
rykalnym, ale daleki był od fanatyzmu ateistycznego. Ponieważ Czerwone
Koszule nadal szerzyły terror przez szykanowanie księży i wiernych, prezy­
dent rozwiązał je (1936) , zezwolił na otwarcie wszystkich kościołów w
11 stanach, zakazał represji wobec katolików (1937) . Do roku 1938 kult
publiczny przywrócono we wszystkich kościołach. Politykę pojednania kon­
tynuował prez. Manuel Avila Camacho (1940-1946) . Władze doszły do prze­
konania, że postęp narodowy jest nie do pomyślenia bez szacunku dla religii
i wiary narodu.
Organizacja Kościoła. Duchowieństwo. Po roku 1940 rozpoczął się w
Meksyku - trwający do dziś - okres eksplozji demograficznej . Jeszcze w
1920 r. olbrzymi kraj , który obejmował 1 969 367 km2, zamieszkiwało zaled­
wie 13,6 mln ludności, która przez następne 20 lat wzrosła do 19 815 OOO.
Na skutek niezwykle wysokiego przyrostu naturalnego ludność kraju wzra­
stała raptownie. W roku 1950 Meksyk liczył 23 826 OOO mieszkańców,
1960 r. 34 988 OO, 1970 r. - 48 377 363 , 1980 r. 71 910 OOO, 1990 r.
- - -

82 710 OOO. W latach 1960-1980 przyrost naturalny był niezwykle wysoki i

269
wahał się od 34,5%0 (1960) do 28,0%0 (1980) . Miasto Meksyk, które w 1940 r.
liczyło 1 ,4 mln mieszkańców, w 1980 r. miało ich 9 373 OOO, a w następnych
latach stało się największą aglomeracją świata. Procesom tym sprzyjały
uprzemysłowienie kraju i reforma rolna.
W następstwie polityki pojednania między państwem a Kościołem pap.
Pius XII i Jan XXIII wydatnie pomnożyli liczbę metropolii i diecezji w Mek­
syku. Tylko tych dwóch papieży utworzyło tu 2 nowe metropolie, 20 diecezji
i 2 wikariaty apostolskie. Działalność tę kontynuowali następni papieże -
Paweł VI i Jan Paweł Il. W latach 1963-1990 obydwaj erygowali w Meksyku
6 dalszych metropolii, 10 diecezji i 7 wolnych prałatur. W roku 1958 pap.
Jan XX.III kreował pierwszego kardynała Meksykanina w osobie metropoli­
ty Guadalajary Jose Garibi y Rivera. Papież Jan Paweł II kreował drugiego
kardynała, metropolitę Meksyku - Ernesto Corripio Ahumada (30 VI 1970).
Jeszcze przed Soborem Watykańskim II powstała w Meksyku Union de Mu­
tua Ayuda Episcopal dla większej , międzydiecezj alnej koordynacji działal­
ności religijnej , społecznej i kulturalnej Kościoła. W roku 1973 powstała
Konferencja Episkopatu Meksykańskiego.
W duszpasterstwie duży nacisk położono na rozbudowę sieci parafialnej ,
która była wielce niewystarczaj ąca dla potrzeb duszpasterskich. Jeszcze w
1911 r. w tym rozległym kraju było tylko 1 218 parafii, co przeciętnie na
1 parafię dawało 4 079 km2• Do roku 1961 liczba parafii wzrosła do 2 526
(1 parafia 779,64 km2) . W latach posoborowych i wzrostu wewnętrznego
-

rozbudowa sieci parafialnej postępowała jeszcze szybciej . W roku 1977 li­

czono tu 3 494 parafii (1 parafia 563 ,64 km2, w 1985 r. 4 072 (1 parafia -
- -

483,64 km2) i w 1990 r. - 4 725 parafii (1 parafia 416,8 km2) . W ciągu

-

ostatnich 30 lat liczba parafii w Meksyku wzrosła z 2 526 do 4 725 (87 ,05% ).
Niestety, rozwój ten nie nadążał za galopującym wzrostem ludności. Pod­
czas gdy w 1961 r. na 1 parafię przypadało 14 288 mieszkańców (12 063
katolików) , w 1980 r. - 17 496 (16 527 katolików) , a w 1990 r. - 17 509
(16 788 katolików) . Dopiero w ostatnim dziesięcioleciu rozwój parafii nie­
wiele ustępuje wzrostowi demograficznemu.
Po okresie prześladowań i ucisku nastąpił poważy wzrost liczbowy kapła­
nów, diecezjalnych i zakonnych. W roku 1962 w całym kraju były otwarte
26 seminaria duchowne wyższe i 41 niższych, a ich liczba do 1966 r. wzrosła
do 29 seminariów filozoficznych i filozoficzno-teologicznych i do 54 niższych.
Większość diecezji nie posiada własnego, wyższego seminarium duchowne­
go. W roku 1943 jezuici założyli w stolicy kraju Centro Cultural Universata­
rio , które nadawało stopnie akademickie z dyscyplin teologicznych. Papież
Jan Paweł II utworzył w Meksyku Papieski Wydział Teologiczny (29 VI 1982)
i Filozoficzny (6 I 1986) z prawem nadawania stopni akademickich.
Wzrastała ustawicznie liczba powołań do kapłaństwa i do zakonów, a w
ślad za tym liczba kapłanów diecezjalnych i zakonnych. W roku 1961 było
2 337 seminarzystów. Liczba ich wzrosła w następnych latach do 2 516

270
(1966) , 2 133 (1977) , 3 385 (1985) i 5 475 (1990) . W ciągu zaledwie 30 lat
liczba powołań do kapłaństwa w diecezji wzrosła o 134,27% . W roku 1926
pracowało 4 493 kapłanów diecezjalnych. Po latach zamknięcia seminariów
duchownych i prześladowań liczba ich spadła w 1944 r. do 3 863, by do 1961 r.
wzrosnąć do 4 891 (1 kapłan na 7 252 katolików) . W latach posoborowych
liczba kapłanów diecezjalnych wzrastała szybciej niż w poprzednim okresie.
W roku 1971 liczono ich 6 368 (1 kapłan na 6 642 katolików) , 1930 r. 7 162
-

(1 kapłan na 9 578 katolików) i w 1990 r. 7 876 kapłanów diecezjalnych

-

(1 kapłan na 10 071 katolików) . To prawda, że wzrost liczby kapłanów die­

cezjalnych nie nadążał za wzrostem liczby katolików, ale poważnej pomocy
w duszpasterstwie udzielali kapłani zakonni. Ich liczba i braci zakonnych
wzrosła w latach 1961-1990 z 1 422 kapłanów i 1 926 zakonników do 3 164
kapłanów i 1 174 braci zakonnych. W roku 1973 w Meksyku pracowało 41
zakonów i męskich zgromadzeń zakonnych w 402 klasztorach i domach za­
konnych. Wzrosła też liczba sióstr zakonnych z 18 423 (1961) do 25 106
(1990). Pracowały one głównie na misj ach, w szpitalach i domach opieki, a
także w odradzaj ących się szkołach katolickich.
Problemy duszpasterskie. Episkopat meksykański zaangażował się w
sprawy społeczne, duszpasterstwo , katechizację i pogłębienie życia religijne­
go poprzez liczne listy pasterskie i opracowania dokumentalne. Do tych na­
leży Sprawiedliwość w Meksyku (1971). W roku 1980 biskupi zaapelowali o
godne traktowanie Indian, potępili ich zabójstwa i wywłaszczanie z roli.
W roku 1986 podjęli problem skrajnej nędzy ludzkiej w slumsach wielkich
miast, a w 1987 r. wydali wspólny list pasterski, piętnujący akcję wojska po
wsiach meksykańskich. Sytuacja zmieniła się tak dalece, że 12 III 1982 r.
kard. Adolfo Suarez Rivera, metropolita Meksyku, poddał publicznej kryty­
ce stosunki społeczne w kraju i działalność Międzynarodowej Partii Rewolu­
cyjnej i żywotny tu wciąż system polityki antykościelnej . Po Soborze Waty­
kańskim II i konferencji medellińskiej (1968) episkopat zajął jasne stano­
wisko w sprawie rozwoju i integracji państwa i obowiązku chrześcijan współ­
pracy na tym odcinku. Takie zadania realizował od 1971 r. jezuicki instytut
Patria. Przed 1990 r. powstało w Meksyku Centrum Praw Człowieka, które
kontroluje przestrzeganie tych praw w kraju. W sierpniu 1990 r. episkopat
wydał list pasterski o „solidarności" w Meksyku.
Odradzające się szkolnictwo katolickie, stojące na dobrym poziomie,
czyni wciąż postępy. Nauka religii odbywa się głównie w punktach kateche­
tycznych poza państwową, laicką szkołą. W roku 1961 było czynnych 12 tys.
takich punktów, w których pracowało ok. 35 tys. katechetów i katechetek,
najczęściej zakonnic. Działająca od lat 20. Akcja Katolicka postawiła sobie
za cel apostolat i służbę człowiekowi i Kościołowi. Po roku 1940 powstały
stosunkowo liczne organizacje katolickie dla dorosłych i młodzieży oraz
Meksykańska Rodzina Chrześcijańska. Od roku 1972 w Kościele meksykań­
skim działa grupa Kapłanów dla Ubogich, która niesie pomoc materialną

271
potrzebującym. Ożywieniu życia religijnego służy kult maryjny, a zwłaszcza
pielgrzymki do Guadalupe. W roku 1981 z okazji 500-lecia objawień przyby­
ły tu nieprzeliczone tłumy, a na 12 XII 1987 r. (uroczystość Matki Bożej z
Guadalupe) przybyło przeszło 3 mln pielgrzymów. Z tej okazji kard. E. C.
Ahumada poddał krytyce stosunki społeczne w kraju.
Poważne niebezpieczeństwo stanowiły sekty protestanckie pochodzenia
amerykańskiego. W roku 1988 w całym kraju działało ok. 350 różnych sekt,
co przy poważnym analfabetyzmie religijnym może stanowić zagrożenie dla
stanu posiadania Kościoła. W roku 1961 sekty te posiadały 3 5 15 miejsc
kultu, 897 tys. wyznawców, 2 521 pastorów autochtonicznych i 431 obcych.
Tylko w latach 1948-1961 liczba wyznawców tych sekt wzrosła z 265 tys.
do 807 tys.
W dniach 27-31 I 1979 r. pap. Jan Paweł II odbył tryumfalną pielgrzym­
kę po Meksyku, witany entuzjastycznie przez prawie 10 mln ludzi. W wygło­
szonych 30 homiliach i przemówieniach mówił o sprawiedliwości społecznej ,
nowej ewangelizacji, wierności dla Kościoła, ubóstwie wsi meksykańskiej .
Podkreślił , że ewangelizacja musi afirmować wiarę Kościoła i Chrystusa.
Zalecał nauczanie katolickiej nauki społecznej , opiekę nad rodziną i inte­
gralną liberalizację. W dniach 6-12 V 1990 r. papież odbył drugą pielgrzym­
kę do Meksyku. Tym razem przestrzegał przed teologią wyzwolenia, działal­
nością sekt protestanckich, podjął problem reewangelizacji i spraw społecz­
nych (komunizm, kapitalizm) , rewizji antykatolickiej konstytucji państwo­
wej z 1917 r. , a także relacji państwo - Kościół . W czasie tej pielgrzymki
dokonał beatyfikacji pierwszych Meksykanów. Po ostatniej pielgrzymce i
spotkaniu papieża z nowym prez. Carlosem Salinas de Gortari (od 1988),
prezydent zamianował osobistego przedstawiciela przy Stolicy Apostolskiej .
W roku 1990 Kościół katolicki w Meksyku obejmował 14 metropolii,
57 diecezji, 7 wolnych prałatur, 1 wikariat apostolski, 2 kardynałów, 14 me­
tropolitów, 86 biskupów, 4 725 parafii, 1 1 040 kapłanów (7 876 diecezjal­
nych, 3 164 zakonnych) , 179 stałych diakonów, 5 475 alumnów, 1 174 braci,
25 106 sióstr zakonnych, 79 324 OOO katolików (96,3%) i 82 730 OOO miesz­
kańców. Na 1 parafię przypada 16 788 katolików, a na 1 kapłana - 7 121
katolików.

§ 300. Kościół katolicki w Ameryce Środkowej

1. Państwa na Morzu Karaibskim

Dominikana (1990 r. - 48 734 km2 , 6 870 OOO ludności) . Po okupacji

Dominikany przez wojska amerykańskie (1916-1924) , otrzymała ona w 1922 r.

272
rząd prowizoryczny, a w 1924 r. konstytucję. Od roku 1930 państwem rzą­
dziła rodzina gen. R . L . Trujillo y Molina. W XX stuleciu nastąpił szybki
wzrost liczbowy ludności: 1920 r. - 879 tys. , 1940 r. - 1 674 OOO, 1960 r. -

2 944 OOO , 1980 r. - 5 174 OOO, 1990 r. - 6 ,7 mln. Ludność Dominikany to

Metysi, biali, czami oraz Mulaci; w ok. 90% katolicy. Do roku 1953 w kraju
było 1 arcybiskupstwo Santo Domingo. Dopiero w tym roku pap. Pius XII
utworzył 3 dalsze diecezje (La Vega, Santiago, San Juan), a Santo Domingo
wyniósł do rzędu metropolii. Dalsze diecezje utworzył pap. Jan XXIII (Higuey
- 1959), Paweł VI (Barahoma - 1976, Mao Monte Cristi - 1978, San Francisco
do Macoris - 1978) i Jan Paweł II (Bani - 1986). Dopiero po 1945 r. przystą­
piono do rozbudowy sieci parafialnej . Jeszcze w 1945 r. w całym kraju liczono
45 parafii (1 083 km2 na 1 parafię). Do roku 1960 liczba ich wzrosła do 117, do
1980 r. - 200, a do 1990 r. - do 259 (1 parafia - 188,39 km2).
Ta raptowna rozbudowa struktur kościelnych była możliwa dzięki syste­
matycznemu wzrostowi liczby kapłanów i sióstr zakonnych. W roku 1945
liczono tu zaledwie 109 kapłanów diecezjalnych i zakonnych oraz 217 sióstr.
Piętnaście lat później (1960) liczby te wzrosły do 282 kapłanów i 829 sióstr.
Do roku 1980 liczba kapłanów wzrosła do 481 i 1 388 sióstr, a do 1990 r. do
558 kapłanów i 1 448 sióstr zakonnych. Do roku 1960 r. prawie połowa
kapłanów była pochodzenia obcego. Z zakonów pracowali tu jezuici, sale­
zjanie, misjonarze, kapucyni oraz zakonnicy z 16 innych zgromadzeń męs­
kich i siostry z 23 zgromadzeń żeńskich. W roku 1936 powstała tu Akcja
Katolicka, która w 1960 r. liczyła ok. 20 tys. członków. W roku 1957 otwarto
w kraju Katolicki Uniwersytet św. Tomasza z Villaneuva. Dnia 16 VI 1954 r.
Dominikana zawarła konkordat ze Stolicą Apostolską, który uznał religię
katolicką za „religię narodu dominikańskiego" . Kościół i jego instytucje
otrzymały osobowość prawną , swobodę kontaktów ze Stolicą Apostolską i
swobodę działania. Obsady biskupstw miała dokonywać Stolica Apostolska
w porozumieniu z rządem. Kościół otrzymał pomoc materialną państwa, a
metropolita Santo Domingo otrzymał tytuł prymasa Indii Zachodnich. Two­
rzenie nowych parafii, otwieranie seminariów duchownych i tworzenie no­
wych organizacji kościelnych pozostawało w wolnej gestii Kościoła. Stolica
Święta przyznała Seminarium św. Tomasza w Santo Domingo prawa instytu­
tu papieskiego.
Kościół po 1960 r, a zwłaszcza po obaleniu dyktatury rodziny Trujillo
(1961) , włączył się w akcję społeczną na rzecz reformy rolnej . W roku 1987
otwarto drugi Katolicki Uniwersytet „Matka i Nauczycielka" w Santiago.
Kardynał Octavio A. Beras Rojas z Santo Domingo (kard. 1976) podjął
wysiłki w celu uaktywnienia duszpasterstwa, przeciwstawienia się licznym
sektom amerykańskim i pogłębienia świadomości katolickiej . W dniach 25-
-26 I 1979 r. pap. Jan Paweł II przybył do Dominikany z „pielgrzymką
wiary" . W papieskiej mszy św. uczestniczyło przeszło 250 tys. osób i 180
biskupów z obszaru Karaibów i Stanów Zjednoczonych. Papież podjął tu

18 - Historia Kościoła cz. 8 273

temat ewangelizacji i sprawiedliwości społecznej . Kiedy 17 X 1984 r. przybył
tu po raz drugi, zainicjował wielką nowennę przed 500-leciem odkrycia
Ameryki. W roku 1990 Kościół katolicki w Dominikanie obejmował 1 me­
tropolię, 8 diecezji, 1 kardynała, 10 biskupów, 259 parafii, 558 kapłanów
(172 diecezjalnych, 386 zakonnych) , 400 alumnów, 76 braci i 448 sióstr za­
konnych, 6 337 OOO katolików (92,2% ) i 6 870 OOO mieszkańców.
Haiti (1990 r. - 27 750 km2, 5 520 OOO mieszkańców). 95% ludności to
Murzyni mówiący po francusku, tylko 5% stanowią Mulaci. W XX stuleciu
ludność wzrastała szybko, zwłaszcza poprzez urodzenia nieślubne (85% uro­
dzeń) . W roku 1920 Haiti zamieszkiwało 2 322 OOO osób, 1940 r. -
2 751 OOO, 1960 r. - 3 505 OOO, 1980 r. - 5 689 OOO , w tym tylko ok. 80-85%
katolików. Przez ponad 100 lat utrzymywał się podział diecezjalny z 1861 r„
kiedy to pap. Pius IX utworzył metropolię w Port-au-Prince (3 X 1861) i 4
dalsze diecezje. Dopiero pap. Jan Paweł II utworzył tu 7 IV 1988 r. drugą
metropolię w Cap-Hałtien i podporządkował j ej 3 dalsze diecezje. Rozwojo­
wi uległa również sieć parafialna. Jeszcze w 1944 r. w całym kraju liczono
tylko 94 parafie. Do roku 1959 liczba ta wzrosła do 167, do 1980 r. - 186, a
do 1990 r. - 211.
Wzrosła też liczba duchowieństwa (1960 r. - 278 kapłanów diecezjalnych
i 187 zakonnych, w 1990 r. - 259 diecezjalnych i 204 zakonnych) . Do roku
1930 większość księży była pochodzenia francuskiego. Dopiero w 1922 r.
powstało seminarium duchowne w Port-au-Prince j ako Szkoła Apostolska
Najśw. Maryi Panny. Jego założyciel, metropolita Conan, powierzył prowa­
dzenie tego seminarium duchowieństwu diecezjalnemu. W roku 1934 utwo­
rzono ośrodek młodzieżowy misji społecznej młodych. W roku 1948 Szkoła
Apostolska została przekształcona w Wyższe Seminarium Duchowne, które
od 1955 r. prowadzą jezuici kanadyjscy. W latach 1945-1951 otwarto 3 dal­
sze seminaria. Po roku 1950 zaczęła działać rozgłośnia radiowa Radio Fides,
a metropolita F. Poirier po 1955 r. zaczął wydawać dziennik katolicki „La
Phalange" .
Długoletnie rządy dyktatorskie prez. F. Duvaliera (od 1957), od 1964 r.
prezydenta dożywotniego, zaznaczyły się ponownie kryzysem państwo - Ko­
ściół . W roku 1959 z Haiti wypędzono księży francuskich, a następnie me­
tropolitę F. Poiriera i 4 dalszych biskupów (1960-1961) . Po roku 1970 dykta­
tor rozpoczął walkę z Kościołem, który się przeciwstawiał niesprawiedliwoś­
ci i krzywdom. W październiku 1979 r. bojówkarze dyktatora usunęli siłą i
zamordowali ks. F. Petithomme'a, duszpasterza najuboższej dzielnicy stolicy
kraju. Na skutek przemocy i terroru wzmogła się emigracja społeczna i poli­
tyczna, głównie do Stanów, gdzie spotkała się z dyskryminacją i deportacją.
Do lutego 1981 r. ok. 112 tys. Haitańczyków opuściło kraj .
W roku 1982 zjazd katolików haitańskich opracował Kartę fundamental­
ną dla utrzymania demokracji. Dnia 9 III 1984 r. pap. Jan Paweł II odwie­
dził Haiti, wziął udział w zakończeniu Narodowego Kongresu Eucharystycz-

274
 nego, poddał krytyce zło społeczne, wypowiedział się za zmianami politycz­
nymi i społecznymi i otworzył tu sesję plenarną episkopatu południowoame­
rykańskiego. W czerwcu tegoż roku papież wezwał episkopat do większego
udziału w sprawach społecznych i politycznych kraju, zachęcał do stawania
w obronie praw ludzkich, sprawiedliwości i zapośredniczenia pojednania na­
rodowego.
W następstwie tych faktów Haiti zawarło w 1984 r. konkordat ze Stolicą
Apostolską, który unormował sytuację kościelną i stosunki państwo - Koś­
ciół. W grudniu 1984 r. doszło ponownie do gwałtów, w następstwie czego
wielu zwolenników obrony praw człowieka zostało aresztowanych. W lipcu
1986 r. nastąpiły aresztowania księży. Dnia 7 X t.r. episkopat wydał wskaza­
nia pastoralne na temat walki z analfabetyzmem, poprawy warunków życia i
administracji sprawiedliwości. Program ten poparł pap. Jan Paweł II w liście
apostolskim do episkopatu Haiti (15 XI). W następstwie tego episkopat pod­
jął rozmowy z rządem na temat zakończenia gwałtów i przezwyciężenia kon­
fliktu społecznego i politycznego. W roku następnym zaapelował „o za­
kończenie rozlewu krwi", kiedy wojsko wystąpiło przeciwko strajkującej
opozycji .
Po obaleniu dyktatury rodziny Duvalierów doszło w grudniu 1987 i lu­
tym 1988 r. do ponownych gwałtów i rozlewu krwi na tle wyboru nowego
prezydenta. Kościół w tym konflikcie podjął rolę mediatora. Ponieważ prze­
moc i gwałty nie ustawały, 27 I 1990 r. biskupi ponownie potępili władze
. polityczne za posługiwanie się przemocą i łamanie praw człowieka. Po roku
1945 nastąpił gwałtowny wzrost działalności sekt amerykańskich. W roku 1961
liczyły one 2 418 miejsc kultu, 1 325 pastorów, w tym 307 kobiet, i 327 140
wiernych.
W roku 1990 Kościół katolicki obejmował w kraju 2 metropolie, 6 diece­
zji, 9 biskupów, 2 metropolitów, 21 1 parafii, 463 kapłanów ( 259 diece­
zjalnych, 204 zakonnych) , 252 alumnów, 262 braci, 972 siostry zakonne,
4 940 OOO katolików i 5 520 OOO mieszkańców.
Kuba (1990 r. - 1 14 524 km2 , 10 400 OOO mieszkańców) . Ta republika na
Morzu Karaibskim proklamowała niepodległość w 1901 r. W latach 1925-
-1933 rządzona była przez dyktatora gen. Machado y Moralesa, a w latach
1934-1959 przez dyktaturę rodziny B atista. Przyrost naturalny był bardzo
wysoki (1952 r. - 18,6'Yoo) ; biali stanowią ok. 70% , czami i Mulaci ok. 25% ,
a pozostała część ludności j est napływowa, głównie Japończycy i Chińczycy.
Organizacja kościelna od 1925 r. jest wciąż ta sama, 2 metropolie i 4 diece­
zje. W roku 1928 episkopat zorganizował Akcję Katolicką, która w 1953 r.
z okazji srebrnego j ubileuszu zorganizowała Kongres Młodzieży Katolickiej
dla Ameryki Centralnej . Od roku 1953 narastał opór przeciwko dyktaturze
prez. F. Batisty. W opór zaangażowała się również Akcja Katolicka, na
skutek czego liczni j ej członkowie zostali w 1958 r. aresztowani. Przeciwko
dyktaturze wypowiedziała się także hierarchia kościelna.

275
 Po obaleniu dyktatury rządy w kraju przejął 1 I 1959 r. faktycznie Fidel
Castro. Ze względu na gospodarczą blokadę Kuby przez USA Castro zbliżył
się do Związku Sowieckiego i 1 I 1961 r. ogłosił Kubę republiką socjalistycz­
ną. Po kryzysie „kubańskim" w 1962 r. zaczęto tu wprowadzać model państ­
wa komunistycznego. W związku z tymi zmianami politycznymi episkopat w
liście pasterskim z 7 VIII 1960 r. poparł reformę rolną i zwalczanie bezrobo­
cia, rozbudowę szkolnictwa, a także ruch chrześcij ańskiej demokracji, po­
wstałej na Kubie w 1959 r. Od roku 1960 zaczęto prowadzić zmasowaną
kampanię antykościelną. Oskarżono Kościół o działalność antyrewolucyjną,
zamknęto Katolicki Uniwersytet św. Tomasza (1961), 350 szkół katolickich
upaństwowiono, wypędzono z kraju 135 księży, w tym 45 Kubańczyków,
ograniczono działalność pastoralną Kościoła do zakrystii. Na skutek dal­
szych przymusowych wyjazdów księży i zakonników z Kuby niektóre diece­
zje zostały pozbawione prawie wszystkich księży. Po roku 1961 pozostało
na Kubie tylko 187 księży, z czego 7 przebywało w więzieniu. W kraju
pracowało nadto 185 sióstr zakonnych.
Od roku 1969 episkopat kubański rozpoczął energiczną działalność dusz­
pasterską i katechetyczną, a nowa konstytucja z 1976 r. gwarantowała ogra­
niczoną wolność religijną. Na skutek wszechstronnej propagandy ateistycz­
nej spadła liczba katolików z ok. 90% (1961) do ok. 50% (1978). Spadła też
liczba kapłanów (1978 r. 196 księży) , a działaj ące w kraju tylko 1 semina­
-

rium duchowne liczyło w 1990 r. 30 alumnów. Spadała również liczba

chrztów. W roku 1980 ochrzczono tylko 21 760 dzieci. Po roku 1980 wzmo­
gły się masowe ucieczki ludności z Kuby. Tylko w 1981 r. opuściło ją na
łodziach 130 tys. ludzi. W roku 1982 pap. Jan Paweł II zamianował nowego
metropolitę w Hawanie w osobie ks. J. L. Ortegi y Alamino, a 30 VI 1983 r.
spotkał się z episkopatem kubańskim na Watykanie. Na skutek wielkich
zmian w Związku Sowieckim pokazały się pewne symptomy zmian na Ku­
bie. Tak np. 24 I 1985 r. Fidel Castro spotkał się z episkopatem, a w 1987 r.
władze zgodziły się na przyjazd 20 misjonarzy zagranicznych i wwóz 30 tys.
egzemplarzy Pisma św. Dnia 25 XII 1988 r. Kubę odwiedził kard. R . Etche­
garay, ale bez większych rezultatów. Dyktator oświadcza nadal, że „albo
socjalizm, albo śmierć" . W roku 1990 Kościół katolicki na Kubie posiadał
2 metropolie, 5 diecezji, 232 parafie, 214 kapłanów (114 diecezjalnych, 100
zakonnych) , 30 alumnów, 25 braci, 290 sióstr zakonnych, 4 288 OOO katoli­
ków (41 ,2%) i 10,4 mln mieszkańców. Na 1 parafię przypada przeciętnie
18 483 katolików, a na 1 kapłana 20 037 katolików. Jest to sytuacja prawie
-

tragiczna.
Puerto Rico (do 1932 Porto Rico) ; ( 1990 r. 8 897 km2 , 3 290 OOO ludno­
-

ści) . Ten kraj , wyspa na Morzu Karaibskim, pozostaje pod zarządem Sta­
nów Zjednoczonych. Biskupstwo w San Juan j est pierwszym biskupstwem
w Ameryce , utworzonym w 151 1 r. Konstytucja z 1952 r. - potwierdzona
przez referendum ludności i kongres amerykański - zagwarantowała krajowi

276
szeroką autonomię w sprawach wewnętrznych. Na skutek wzrostu liczby lu­
dności, która j est w większości katolicka, pap. Pius XI podzielił diecezję
San Juan na dwie, a pap. Jan XXIII wyniósł tę pierwszą do rangi metropolii
(30 IV 1960) . Do roku 1976 cała wyspa otrzymała jeszcze 4 dalsze diecezje.
Wzrosła też liczba parafii z 81 (1910) do 108 (1959) , 256 (1980) i 311 (1990) ,
a także liczba kapłanów ze 160 (1930) do 400 (1958) , 705 (1980) i 744
(1990) . Około 1960 r. pracowało tu 341 zakonników z 16 różnych zakonów
i 852 zakonnice z 28 zgromadzeń. W roku 1948 bp J . E. McManus utworzył
w Ponce Katolicki Uniwersytet. W roku 1973 pap. Paweł VI mianował me­
tropolitę L. Aponte Martineza pierwszym kardynałem portorykańskim.
Dnia 12 X 1984 r. kraj odwiedził pap. Jan Paweł II, a jego msza św.
zgromadziła przeszło 650 tys. wiernych. Papież mówił o wierności dla wiary
ze względu na dużą aktywność sekt amerykańskich, a także o roli kapłanów
i zakonników. W roku 1990 Kościół katolicki w Puerto Rico posiadał 1
metropolię, 4 diecezje , 1 kardynała, 8 biskupów, 311 parafii, 744 kapłanów
(336 diecezjalnych, 408 zakonnych) , 188 alumnów, 70 braci i 1 463 siostry
zakonne, 2 780 OOO katolików (84,4% ) i 3 290 OOO mieszkańców. Na 1 para­
fię przypada przeciętnie 8 939 wiernych, a na 1 kapłana 3 737.
-

Po roku 1960 na wyspach Morza Karaibskiego powstało szereg nowych

państw. Antiqua i Bermudy (niepodległość 1981) obejmowały w 1990 r. 1 die­
cezję, 2 parafie, 5 kapłanów i 7 tys. katolików (68,6%) na 81 tys. mieszkań­
ców. Wyspy Bahama (niepodległość 1973) obejmują 1 diecezję , 28 parafii,
40 kapłanów, 42 tys. katolików (16,6%) i 255 tys. mieszkańców. Barbados
(niepodległość 1966) posiada 1 diecezję, 6 parafii, 12 kapłanów, 1 1 tys. ka­
tolików (4% ) i 275 tys. mieszkańców. Dominika (niepodległość 1970) ma
1 diecezję, 16 parafii, 32 kapłanów, 58 tys. katolików (71 ,6%) i 81 tys.
mieszkańców. Grenada (niepodległość po 1980) ma 1 diecezję, 20 parafii,
21 kapłanów, 68 tys. katolików i 103 tys. mieszkańców. Jamajka obejmu­
je 1 metropolię, 1 diecezję, 71 parafii, 97 kapłanów, 109 tys. katolików i
2 450 OOO mieszkańców. Saint Lucia (niepodległość 1979) posiada 1 arcybis­
kupstwo, 22 parafie, 32 kapłanów, 121 tys. katolików i 142 tys. mieszkań­
ców. Saint Vincent i Grenadyny (niepodległość 1979) obejmują 1 diecezję,
6 parafii, 8 kapłanów, 14 tys. katolików i 1 10 tys. mieszkańców. Trynidad i
Tobago maj ą 1 arcybiskupstwo, 61 parafii, 129 kapłanów, 395 tys. katolików
(31 ,8%) i 1 240 OOO mieszkańców. Szacunki podano za rok 1990. Nadto na
Morzu Karaibskim są posiadłości angielskie, francuskie i amerykańskie.

2. Kraje na stałym lądzie Ameryki Środkowej

Gwatemala (1990 r. -108 889 km2 , 8 680 OOO mieszkańców) . Prawie

50% ludności to Indianie z plemienia Majów, ok. 40% to Metysi i ok. 10%
biali, najczęściej pochodzenia hiszpańskiego. Ludność w XX stuleciu wzra-

277
stała bardzo szybko. W roku 1920 kraj liczył zaledwie 1 314 OOO mieszkań­
ców, 1950 r. 2,8 mln, a w 1980 r. 6 466 OOO ludności; w 90% katolicy.
- -

Rządy w kraju - inspirowane przez masonów - były laickie, często była to

wojskowa dyktatura. Konstytucja z 1945 r. głosiła, że kult religijny jest wol­
ny, ale tylko w budynkach kościelnych, duchowieństwo katolickie pozbawiła
wszelkich praw politycznych i zabroniła noszenia stroju duchowego. Ten
wymysł masonerii będzie się powtarzał niejednokrotnie w krajach Ameryki
Łacińskiej . Mimo tych ograniczeń Kościół katolicki powoli się rozwijał. W
latach 1921-1961 powstało 8 nowych diecezji, a w latach 1962-1990 utworzo­
no 2 wolne prałatury i 2 wikariaty apostolskie. Liczba parafii wzrosła ze 172
(1959) do 368 (1990) , a liczba księży z 346 (115 diecezjalnych i 231 zakon­
nych - 1959 r.) do 668 (235 diecezjalnych i 428 zakonnych - 1990 r.). Wzro­
sła też liczba braci (1959 r. - 62, 1990 r. - 179) i sióstr zakonnych (1959 r.
-

364, 1990 r. - 1 230) . W rozwoju duszpasterstwa żywy udział bierze Akcja

Katolicka (1959 r. - 27 296 członków) , Różaniec Wieczysty (1959 r. 50 -

tys. członków) i inne organizacje religijne. W roku 1961 utworzono w Gwa­

temali Katolicki Uniwersytet. Po roku 1960 Kościół prowadzi tu również
szkoły elementarne i średnie, a także centra kształcenia analfabetów.
W roku 1968 zaczął ponownie narastać konflikt między Kościołem a
państwem na tle wzrastającego niepokoju społecznego i nieludzkich represji
ze strony władz rządowych. Represje te w 1968 r. dotknęły samego metro­
politę M. Casariego, którego uwięziono za wydanie listu pasterskiego o po­
kucie. W roku 1972 episkopat w liście pasterskim zajął się ewangelizacją i
katechizacją, angażując w nie księży, zakonników i katolików świeckich.
Napięte stosunki państwo - Kościół pogorszyły się jeszcze w 1971 r . , kiedy
episkopat publicznie potępił wszelką przemoc, do której zbyt często ucieka­
ły się władze państwowe. Oskarżenie przez dyktatorski reżym o sprzyjanie
marksizmowi i komunizmowi (1977) biskupi odrzucili. Opór społeczny prze­
ciw dyktaturze wciąż narastał , ale wzrastała również przemoc ze strony dyk­
tatury. Morderstwa księży „przez nieznanych sprawców" wciąż się powtarza­
ły. W roku 1986 władze państwowe wypędziły z kraju 52 jezuitów, a w
1980 r. nie zezwoliły bpowi J . Conedera Gerardiemu na powrót z Rzymu
do kraju. W roku 1979 oskarżono prez. Romeo Lucas Garcia o zabójstwo 5
tys. osób, a w 1980 r. o dalsze 3 tys. osób. Dekretem tegoż dyktatora z
1981 r. wyrzucono z kraju jezuitów i misjonarzy amerykańskich Maryknoll.
Te akty przemocy skłoniły episkopat do ogłoszenia Gwatemali „jako kraju
prześladowania Kościoła" (1980) .
W roku 1981 policja i wojsko dokonały masakry Indian domagających
się ziemi; zabito wówczas 458 Indian i zniszczono 20 wsi. Do tego roku ok.
13 tys. przeciwników reżymu poniosło śmierć. W październiku 1982 r. wła­
dze znów wymordowały ok. 300 Indian, a dalsze 3 tys. uciekło do partyzan­
tki. Za rządów prez. gen. E. Riosa Montta zamordowano od 5 do 10 tys.
Indian i przeciwników politycznych.

278
 W dniu 7 III 1983 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Gwatemalę. Przy tej
okazji potępił przemoc i dyskryminację Indian i Kościoła. Upomniał się o
prawa dla Indian, zachęcił ich do pielęgnowania własnych form pobożności
i swych wartości kulturowych. Katolików wezwał do umiłowania Kościoła i
głębokiej wiary oraz obrony praw człowieka. Wizyta papieża niewiele zmie­
niła, j ako że krajem rządziła nadal dyktatura wojskowa gen. E. Riosa, zaan­
gażowanego w popieranie sekty, do której sam należał . Niebywały rozwój
sekt w Gwatemali zaniepokoił papieża, czemu dał wyraz w liście apostols­
kim do miejscowego episkopatu (7 II 1987) . Tej sprawie list pasterski po­
święcił również episkopat (18 VIII 1990) i przestrzegł przed narastającym
na tym tle konflikcie politycznym i religijnym.
W styczniu 1986 r. po obaleniu dyktatury wojskowej w Gwatemali po­
wrócono do rządów cywilnych. W odbudowę porządku społecznego w kraju
włączyła się również hierarchia kościelna. Dnia 15 II 1990 r. metropoli­
ta Prospero Penados del Barrio opowiedział się za działalnością na rzecz
ubogich, a Konferencja Episkopatu w tymże roku przestrzegła przed no­
wym kryzysem gospodarczym i wypowiedziała się na rzecz obrony praw
ludzkich. W roku 1990 Kościół katolicki w Gwatemali obejmował 1 metro­
polię, 8 diecezji, 2 wolne prałatury, 2 wikariaty apostolskie, 20 biskupów,
368 parafii, 663 kapłanów (235 diecezjalnych, 428 zakonnych) , 432 alum­
nów, 179 braci i 1 230 sióstr zakonnych, 7 504 OOO katolików (86,4%) i
8 680 OOO mieszkańców. Na 1 parafię przypadało przeciętnie 20 391 katoli­
ków, a na 1 kapłana 11 132.
-

Honduras (1990 r. - 112 088 km2, 4,8 mln ludności) . Ludność tej republi­
ki środkowoamerykańskiej wzrastała bardzo szybko w XX w. , przy bardzo
wysokim przyroście naturalnym (1959 r. 32,9o/oo) . W roku 1920 szacowano
-

ją na 630 tys . , 1940 r. 1 146 OOO, 1960 r. 1 892 OOO, 1980 r. 3 360 OOO
- - -

Indianie stanowią przeszło 90% ludności. Następowała też rozbudowa wyż­

szej organizacji kościelnej . Dnia 2 II 1916 r. pap. Benedykt XV przeniósł
stolicę biskupstwa do stolicy kraju Tegucigalpy, wyniósł ją do rzędu metro­
polii i podporządkował jej j ako sufraganie 2 dalsze okręgi kościelne. Przed
1939 r. Honduras nawiązał stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską.
W latach 1949-1979 w kraju powstały 3 nowe diecezje. W XX stuleciu roz­
budowano sieć parafialną (1911 r. 45 parafii, 1986 r.
- - 121 parafii) . We
wszystkich diecezjach założono małe seminaria, zwiększono liczbę księży
autochtonów i imigrantów, głównie z Hiszpanii i Stanów Zjednoczonych.
Pracę misyjną wśród Indian podjęli misjonarze św. Wincentego a Paulo,
franciszkanie i jezuici.
Dużą rolę w życiu religijnym Hondurasu odgrywa sanktuarium narodo­
we w Guyapa, Akcja Katolicka, Legion Maryi, Ruch Chrześcijańskich Ro­
dzin oraz Caritas. Przed 1959 r. powstała Federacja Narodowa Kolegiów
Katolickich oraz popularny tygodnik „Fides" . Przed 1970 r. powstała prywa­
tna, katolicka radiostacja Guyapa, która podjęła akcję uczenia pisania, czy-

279
tania i liczenia szerokich warstw ludności. Utworzono też Centrum Kateche­
tyczne (przed 1970), mające na celu kształcenie katechetów. Dnia 4 IX 1969 r.
episkopat w liście pasterskim podjął problem rozwiązania „bolesnej sytuacji
w naszej Ojczyźnie [ . . . ] społecznej niesprawiedliwości, nieszanowania osoby
ludzkiej i jej osobistej wolności". W listopadzie 1969 r. 19 tys. robotników
rolnych zajęło wielkie posiadłości ziemskie na południu Hondurasu, a część
z nich zażądała od Kościoła wypowiedzenia się w tej sprawie. Biskupi uznali
ten wypadek „za bardzo poważny" i stwierdzili, że „przemocy nie można
stosować w stosunkach międzyludzkich" .
Dnia 8 I 1970 r. Konferencja Episkopatu wyraziła przekonanie, że Koś­
ciół obok duszpasterstwa winien troszczyć się o ludzkie warunki życia ludno­
ści. W roku 1972 episkopat odrzucił zarzut, j akoby powtarzające się okupa­
cje wielkich posiadłości ziemskich przez robotników rolnych były powodo­
wane akcją Kościoła i j eszcze raz stwierdził , że Kościół odrzuca wszelką
przemoc, nie popiera żadnej partii politycznej i nie czyni różnicy między
posługą kapłanów autochtonicznych i zagranicznych. W kwietniu 1971 r.
odbyły się w spokoju wybory do parlamentu, co w kraju, gdzie w ciągu 150
lat było 130 rewolucji, było nowością. Poparty przez episkopat R. E. Cruz z
partii narodowej został wybrany na prezydenta, co przyniosło krajowi kilka
lat pokoju.
Od roku 1977 honduraska prawica zaczęła ograniczać prawa i działalność
Kościoła. W sierpniu t.r. episkopat potępił terrorystyczną działalność grup
prawicowych, które zamordowały kilka zakonnic i kapłana pochodzenia
amerykańskiego. Na początku 1980 r. władze wojskowe zamknęły katolicką
radiostację Radio Progresso; w lipcu tegoż roku zaczęło ponownie nadawać
audycje. Akcja antykościelna wzmogła się w marcu 1981 r. na tle społecznej
działalności Kościoła, oskarżanego o szerzenie „idei marksistowskich" . Wła­
dze nie wpuściły do kraju amerykańskich misjonarzy, a w 1983 r. wypędziły
ks. B . Boulanga mimo wystąpienia w jego obronie episkopatu.
Dnia 8 III 1982 r. pap. Jan Paweł II w ramach pielgrzymki po Ameryce
Środkowej odwiedził Honduras. W celebrze papieskiej w sanktuarium ma­
ryjnym w Guyapa uczestniczyło ok. 200 tys. wiernych. W homilii papież
mówił o pokoju i macierzyństwie NMP, pracy mężczyzn i kobiet, święceniu
niedzieli i powołaniach kapłańskich. Dnia 28 X t.r. biskupi wypowiedzieli
się przeciwko terrorowi i przemocy, które w kraju ustawicznie narastały.
Wydaje się, że problemy społeczne i kościelne Hondurasu będą mogły być
rozwiązane pozytywnie w ramach porządkowania problemów państw Ame­
ryki Środkowej na podstawie planu prez. Kostaryki O . Sancheza Ariasa
(1986). Znaczna część Hondurasu (22 963 km2) pozostawała pod panowa­
niem brytyjskim. Dnia 21 IX 1981 r. kraj ten proklamował niepodległość
jako państwo Belize. W roku 1990 były tu 1 diecezja, 13 parafii, 40 kapła­
nów, 2 alumnów, 83 siostry zakonne, 1 12 tys. katolików (65 ,8%) i 170 tys.
mieszkańców.

280
 W roku 1990 Honduras posiadał 1 metropolię, 7 diecezji , 124 parafie,
279 kapłanów (89 diecezjalnych, 190 zakonnych) , 126 alumnów, 22 braci i
409 sióstr zakonnych, 4 548 OOO katolików (94,5 % ) i 4,8 mln mieszkańców.
Na 1 parafię przypada 36 677 katolików, a na 1 kapłana - 16 301 katolików.
Salwador (1990 r. - 21 393 km2, 5 ,1 mln mieszkańców) . Ludność republi­
ki stanowią w ok. 97% Metysi. Przyrost naturalny jest bardzo wysoki (34%o
- 1960 r.), stąd w przeciągu 70 lat ludność wzrosła prawie 5-krotnie (1920 r.
- 1 168 OOO) . Około 92% ludności stanowią katolicy. W roku 1913 pap.
Pius X utworzył w San Salwador metropolię, której podporządkował 2 dal­
sze biskupstwa. W latach 1943-1990 Stolica Apostolska utworzyła tu 6 dal­
szych diecezji (San Vincente - 1943, Santiago de Maria - 1954, Chabatenago
- 1967 , San Miguel - 1978, Donsonate - 1986, Zacatecoluca - 1987) . Liczba
parafii wzrastała bardzo powoli. W roku 1943 w całym kraju liczono tylko
103 parafie. Do roku 1960 liczba ich wzrosła do 131, a do 1990 r. do 145.
Wzrosła również liczba księży z 375 (1945) do 462 (1990) , a także liczba
sióstr zakonnych z 375 (1945) do 1 042 (1990) . Konstytucja z 1950 r. nadała
osobowość prawną Kościołowi, a konstytucja z 1962 r. zezwoliła na naucza­
nie religii w szkołach. Przed 1959 r. episkopat zorganizował Akcję Katolicką
dla dorosłych i młodzieży uniwersyteckiej . Był tu popularny Legion Maryi i
kilka katolickich organizacji zawodowych, łącznie z Ruchem Rodzin Chrześ­
cijańskich. Kościół prowadzi również własne szkoły elementarne i średnie.
W roku 1970 księża wypowiedzieli się za przeprowadzeniem reformy rol­
nej i oddaniem ziemi kościelnej na własność bezrolnym chłopom. Na tle
nierówności społecznej doszło do wybuchu długotrwałej wojny domowej ,
która wyniszczyła kraj . Już w 1971 r. biskupi we wspólnym liście pasterskim
potępili stosowanie przemocy wobec księży i katolików świeckich, w liście
zaś z 1973 r. przeciwko legalizacji przerywania ciąży. W roku 1977 episko­
pat oskarżył rząd o stosowanie bezprawia. Trwająca zbyt długo przemoc
doprowadziła w 1977 r. do zamordowania 47 jezuitów i dalszych morderstw
księży, j ak też wypędzenia misjonarzy z kraju (10 księży) . Dnia 23 V 1980 r.
pośrednictwa między walczącymi stronami podjął się metropolita Oscar Ro­
mero, a 10 I 1981 r. zaapelował do nich o pojednanie; już 24 III t.r. został
zamordowany w czasie mszy św. j ako ofiara politycznej przemocy skrajnej
prawicy. Dnia 14 VI t.r. to samo ugrupowanie zamordowało w czasie mszy
św. ks. Cosma Spessoto. W ślad za morderstwami wzmogły się ataki prawicy
na Kościół. Tylko w czasie października i listopada 1981 r. zanotowano
ok. 100 napadów na kościoły i dalsze morderstwa księży i zakonnic. W la­
tach 1979-1981 zabito ok. 20 tys. osób, a do 1982 r. uciekło z kraju ok. 250
tys. ludzi. W tym też roku zabito dalszych 3 258 osób.
Dnia 6 III 1983 r. pap. Jan Paweł II przybył do Salwadoru z pielgrzymką
apostolską. Zaapelował o pokój , a episkopat i księży wezwał do podjęcia
pośrednictwa między stronami. Nie złagodziło to wszakże ostrości konfliktu.
Morderstwa księży, zakonnic i katolików świeckich nadal były na porządku

281
dziennym, a represje wzmagały zaciętość obydwóch stron. Od 1969 do 1986 r.
zginęło w tych walkach 62 tys. ludzi. Tylko w ostatnim roku zginęło 1 725 osób.
Dnia 16 XI 1989 r. zamordowano kilkunastu jezuitów, profesorów Uniwer­
sytetu Centro-Amerykańskiego. Dopiero przełom 1991/1992 r. przyniósł ,
jak się wydaje, polityczne rozwiązanie wojny domowej w Salwadorze.
Również w Salwadorze agitują sekty amerykańskie. Pierwsi ich wyznaw­
cy pokazali się w 1925 r. (1 025 wyznawców) , a do 1961 r. liczba ich wzrosła
do 1 144 miejsc kultu, 57 601 wiernych i 647 pastorów. Są to głównie bapty­
ści, adwentyści i ostatnio Świadkowie Jehowy.
W roku 1990 Kościół katolicki w Salwadorze obejmował 1 metropolię,
7 diecezji, 14 biskupów, 245 parafii, 462 kapłanów (256 diecezjalnych i 206
zakonnych) , 219 alumnów, 100 braci i 1 042 siostry zakonne, 4 732 OOO
katolików (92,6%) i 5,1 mln mieszkańców. Na 1 parafię przypadało przecię­
tnie 20 816 katolików, a na 1 kapłana - 1 1 039.
Nikaragua (1990 r. - 148 tys. km2, 3 620 OOO ludności). Ludność kraju w
70% stanowią Metysi, 13% biali, 10% czarni i ok. 7% Indianie. Od roku
1934 krajem rządziła dyktatura rodziny Somoza. Ludność ze względu na
wysoki przyrost naturalny (1959 r. - 35,9%0) wzrosła w ciągu 40 lat z 645 tys.
(1920) do 1 477 OOO (1960) , a w następnych 30 latach wzrosła w dwójnasób.
Konstytucja państwa z lat 1911-1939 i 1948 r. gwarantowała wolność religij­
ną „we wszystkim, co się nie sprzeciwiało porządkowi moralnemu i porząd­
kowi publicznemu" .
Od roku 1908 w stolicy kraju Managui rezydował nuncjusz apostolski, a
w 1912 r. pap. Pius X wyłączył kraj z metropolii w Gwatemali i stworzył
nową metropolię w Managui, której podporządkował 4 diecezje (3 z nich
były nowe) . Ze względu na rozbudowę sieci parafialnej (1960 r. - 126,
1980 r. - 185 , 1990 r. - 196) do 1990 r. utworzono w kraju 3 dalsze okręgi
kościelne. Liczba księży wzrastała powoli i nie nadążała za wzrostem demo­
graficznym ludności. W roku 1960 pracowało tu 213 księży (99 diecezjal­
nych, 1 14 zakonnych) , w tym 73 Nikaraguańczyków, 19 Hiszpanów i po 3
kapłanów z Włoch i Ameryki Południowej . Zakonnicy, których było 212,
należeli do 11 różnych kongregacji, pracowali na misjach, w duszpasterstwie
parafialnym i w szkolnictwie. Najliczniejsi byli bracia szkolni (65) i jezuici
(39) . Siostry - w liczbie 401 osób z 18 różnych kongregacji - pracowały w
ochronkach, ' szpitalach, szkołach i na misjach. W duszpasterstwie zbyt mało
uwagi zwracano na problemy sprawiedliwości społecznej , a niewielka liczba
kapłanów sprzyjała rozwojowi sekt amerykańskich. W roku 1956 do sekt
tych należało 37 666 osób, przy 297 ośrodkach kultu religijnego, prowadzo­
nych przez 273 pastorów. Seminarium duchowne, jedyne w kraju, założył
dopiero w 1950 r. metropolita V . Gonzales y Robleto (1962 r. - 45 alum­
nów, 1990 r. - 120). W roku 1960 powstał Katolicki Uniwersytet Centro­
-Amerykański w Managui, prowadzony przez jezuitów. Przy uniwersytecie
założono Centrum Kultury Religijnej „Mater Ecclesiae" .

282
 Od roku 1967 w kraju narastała zbrojna opozycja przeciwko dyktaturze
prez. Anastasio Somozy Debayle; opozycję poparła również chrześcijańska
demokracja. Dyktatura przerodziła się w rządy terroru, stanu wojennego
(1974-1977) i wojnę domową. Ta zmusiła dyktatora Somozę do opuszczenia
kraju (17 VII 1979). Wojna kosztowała kraj ok. 12-15 tys. zabitych, 20 tys.
rannych i 250 tys. emigrantów z kraju, a straty materialne szacowano na
50 mln dolarów. Przeszło 700 tys. ludzi w kraju to analfabeci.
Rządy w kraju przejęli sandiniści z D anielem Ortegą na czele. Trzystu
księży wypowiedziało się za reformą społeczną, a 4 księży weszło do ekipy
rządowej (Ernesto Cardenal - minister kultury, Fernando Cardenal - mini­
ster oświaty, Miguel d'Escoto - minister sprawiedliwości i Edgar Parrales,
ambasador przy Organizacji Państw Amerykańskich. Wszyscy byli zakonni­
kami. Nowe władze okazały się wnet marksistowskie i prokomunistyczne.
Już w 1981 r. metropolita Miguel Obando y Bravo (od 1970 metropolita, od
1985 kardynał) zarzucił władzom marksizację wychowania młodzieży, a
15 VII t.r. zawiesił w czynnościach sakralnych księży uczestniczących w rzą­
dzie. Od roku 1981 władze zaczęły propagować i popierać tworzenie Kościo­
ła ludowego, czemu przeciwstawił się zdecydowanie pap. Jan Paweł II w
liście do episkopatu z 8 VIII t.r. , a także cały episkopat nikaraguański,
który 6 VIII 1982 r. ogłosił list pasterski, przestrzegając w nim wiernych
przed Kościołem ludowym.
W takiej sytuacji wypadła 4 III 1983 r. wizyta apostolska pap. Jana Paw­
ła II w Nikaragui, na którą wprawdzie władze rządowe zgodziły się, ale
której przeszkadzały i utrudniały. Papież w homiliach i przemówieniach
podkreślił niezależność Kościoła od politycznej ideologii, apelował o zacho­
wanie jego jedności, potępił represje i propagandę rządową przeciwko bis­
kupom i Soborowi Watykańskiemu Il, a także marksistowskie wychowanie
młodzieży. W Managui w papieskiej mszy św. wzięło udział przeszło 300 tys.
ludzi. Wizyta papieska wzmocniła opór episkopatu i narodu przeciwko na­
rzucanej ideologii i gospodarce komunistycznej . Konflikt i wojna domowa
narastały z każdym rokiem. Władze sandinowskie oskarżały biskupów o
zdradę, nazywano ich „fałszywymi prorokami" (1984) . Zaczęły się powta­
rzać mordy polityczne i napady na biskupów i księży. Dnia 1 1 I 1985 r.
księża biorący udział w rządzie zostali zasuspendowani przez kard. Bravo, a
urządzony przezeń Krajowy Kongres Eucharystyczny (17-22 XI 1986) napo­
tkał ze strony władz rządowych na duże trudności. Dnia 8 XI 1987 r. kard.
Bravo podjął się pośrednictwa między zwalczającymi się stronami, a wysiłki
jego poparł pap. Jan Paweł II (22 VIII 1988) . „Kościół ofiaruje posługę
pojednania" - powiedział papież. Już w październiku wznowiło swą działal­
ność Radio Catolica, zawieszone przez władze w 1986 r. W roku 1988 mogło
powrócić z wygnania 10 księży, wypędzonych z kraju w 1984 r. W roku 1990
sandiniści przegrali wybory parlamentarne, a władzę w kraju przejęła jako

283
prezydent pani Violeta Barrios de Chamorro. Jej rządy sprzyjaj ą utwierdze­
niu demokracji i pokoju, a także tolerancji religijnej w kraju.
W roku 1990 Kościół katolicki w Nikaragui obejmował 1 metropolię,
4 diecezje, 2 wolne prałatury, 1 wikariat apostolski, 1 1 biskupów, 1 kardy­
nała, 196 parafii, 308 kapłanów (128 diecezjalnych, 180 zakonnych), 120
alumnów, 63 braci, 623 siostry zakonne, 3 380 OOO katolików (96,6%) i
5 620 OOO ludności. Na 1 parafię przypadało przeciętnie 16 735 katolików, a
na 1 kapłana - 10 649 katolików.
Kostaryka (1990 r. - 50 700 km2 , 2 850 OOO ludności) . Ludność kraju ze
względu na bardzo wysoki przyrost naturalny (1959 r. - 33,8o/oo) w ciągu
ostatnich 70 lat wzrosła prawie 4-krotnie (1930 r. - 421 tys . , 1940 r . 619
-

tys . , 1960 r. - 1 171 OOO, 1980 r. - 2 106 OOO) . Jest to najbardziej demokraty­
czna i spokojna republika Ameryki Środkowej . W roku 1921 pap. Benedykt
XV utworzył metropolię w stolicy kraju San Jose, której podporządkował 2
dalsze biskupstwa. W kraju narastała ustawicznie liczba duchowieństwa. W
roku 1959 pracowało tu 13 zakonów męskich (155 zakonników) i 18 kongre­
gacji żeńskich (582 siostry) . Wzrastała również liczba parafii ( 1959 r. - 88,
1980 r. - 157, 1990 r. - 213) . Od roku 1956 organizowane są Tygodnie
Społeczne dla Ameryki Ś rodkowej . Po roku 1948 narastała ustawiczna pe­
netracja amerykańskich sekt; w 1961 r. liczyły one 22 902 wyznawców i 240
miejsc kultu religijnego.
Religia katolicka ma konstytucyjne prawa państwowe, a tolerancja i
swobodny rozwój Kościoła powróciły w 1942 r. Po roku 1950 episkopat i
duchowieństwo zaangażowało się na rzecz reform społecznych. W dniach
2-3 III 1983 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Kostarykę, a w homiliach i
przemówieniach mówił o odpowiedzialności za świat, zadaniach zakonów i
obronie praw człowieka. Jeszcze w kwietniu 1989 r. papież z uznaniem pod­
kreślał osiągnięcia Kostaryki w zakresie demokracji i wolności. W roku 1990
Kościół katolicki w Kostaryce obejmował 1 metropolię, 3 diecezje , 1 wika­
riat apostolski, 10 biskupów, 213 parafii, 554 kapłanów (350 diecezjalnych,
204 zakonnych) , 369 alumnów, 58 braci i 889 sióstr zakonnych, 2 433 OOO
katolików (85 ,4%) i 2 850 OOO mieszkańców. Na 1 parafię przypada przecię­
tnie 1 1 423 katolików, a na 1 kapłana 4 392 katolików.
-

Panama (1990 r. - 74 470 km2, 2 320 OOO mieszkańców) . Republika ta

proklamowała swoją niepodległość dopiero w 1903 r. Jej znaczenie politycz­
ne wzrosło, odkąd 3 VIII 1914 r. oddano do użytku międzynarodowy Kanał
Panamski, łączący wody Oceanu Spokojnego z Oceanem Atlantyckim. Kon­
stytucja państwowa w 1946 r. wprowadziła rozdział Kościoła od państwa,
ale zagwarantowała pełną wolność religijną. Ludność kraju - w większości
Metysi (1960 r. - 72% ) , czarni (14,5%) i biali ( 12% ) , wzrastała niezwykle
szybko na skutek wielkiego przyrostu naturalnego (1959 r. - 3 1 ,7o/oo) . Jeszcze
w 1920 r. cały kraj liczył tylko 447 tys. mieszkańców, 1960 r. 1 055 OOO, a
-

w 1980 r. - 1 843 OOO) . Powoli natomiast wzrastała liczba księży i nowych

284
parafii. Wszak w latach 1940-1964 wyświęcono w Panamie tylko 21 kapła­
nów. Wzrost zaznaczył się dopiero po założeniu w 1951 r. w Panamie semina­
rium duchownego przez metropolitę F. Beckmanna, a zwłaszcza po Soborze
Watykańskim Il. W roku 1962 w seminarium studiowało 19 alumnów, 1980 r.
- 32, 1990 r. - 123. Wzrastała też liczba księży, często obcokrajowców, i
zakonników; ze 116 (38 diecezjalnych i 78 zakonnych) w 1959 r. do 285 (70
diecezjalnych i 215 zakonnych) w 1980 r. i do 295 w 1990 r.
Powolnej rozbudowie ulegała organizacja kościelna. Starodawną stolicę
biskupią w Panamie, utworzoną w 1513 r . , pap. Pius XI wyniósł do rzędu
arcybiskupstwa (1925) , a pap. Pius XII do rzędu metropolii (1955), której
podporządkował nową diecezję David i wikariat apostolski Darien. Papież
Jan XXIII utworzył w 1963 r. 3 dalsze diecezje, a pap. Jan Paweł II (1988)
jeszcze j edną. Rozbudowa sieci parafialnej dopiero w ostatnich latach przy­
spieszyła nieco kroku. Jeszcze 1959 r . w całym kraju było tylko 71 parafii.
Do roku 1980 liczba ta wzrosła do 136, a do 1990 r. do 155 parafii.
W duszpasterstwie dużą rolę odgrywa Akcja Katolicka, Sodalicje Ma­
riańskie, Ruch Rodzin Chrześcijańskich, mnożące się szkoły katechetyczne,
a także katolicka stacja radiowa Radio Hogar. Od roku 1968 episkopat wy­
powiadał się publicznie na rzecz reform społecznych, podobnie jak odbyty
w tym roku synod plenarny z udziałem katolików świeckich. Dotyczyło to
nade wszystko reformy rolnej . Od roku 1970 episkopat podjął również pro­
blem zwiększenia liczby powołań kapłańskich i zakonnych, odnowy i uakty­
wnienia życia religijnego wiernych i przezwyciężenia apatii zakonów. Bisku­
pi poparli również reformę ustroju państwa, zwłaszcza dowartościowania w
życiu publicznym i społecznym Indian i rolników. Konstytucja z 1972 r.
uznała religię katolicką za „religię większości narodu panamskiego" i wpro­
wadziła ponownie naukę religii do szkół .
W dniu 5 III 1983 r . pap. Jan Paweł II odwiedził Panamę, a w jego mszy
św. wzięło udział przeszło 250 tys. wiernych. W homiliach papież zaapelo­
wał o większą sprawiedliwość społeczną dla Indian i rolników (campesinos) .
Od roku 1985 rozgorzał konflikt między Kościołem a państwem, rządzonym
przez gen. M. A . Noriegę. W tym roku metropolita panamski Marcos G.
McGrath oskarżył publicznie rząd o korupcję. Władze chwyciły się przemo­
cy, a sankcje gospodarcze Stanów Zjednoczonych wobec Panamy (1988) do­
prowadziły 20 XII 1990 r. do interwencji wojsk amerykańskich i aresztowa­
nia gen. Noriegi (3 I 1991). W sierpniu 1991 r. episkopat panamski wezwał
rząd amerykański do wycofania wojsk okupacyjnych z kraju.
W roku 1990 Kościół katolicki w Panamie obejmował 1 metropolię,
4 diecezje , 1 wolną prałaturę , 1 wikariat apostolski, 9 biskupów, 155 parafii,
295 kapłanów (93 diecezjalnych, 202 zakonnych) , 11 stałych diakonów,
123 alumnów, 49 braci, 489 sióstr zakonnych, 1 982 OOO katolików (85,4%)
i 2 320 OOO mieszkańców. Przeciętnie na 1 parafię przypadało 12 787 katoli­
ków, a na 1 kapłana - 679.

285
§ 301. Kościół katolicki w Ameryce Południowej

1. Hiszpańska Ameryka Południowa

Argentyna. Druga co do rozległości republika Ameryki Łacińskiej obej­

muje 2 987 OOO km2 i w 1990 r . 31 960 OOO ludności. Największą grupę
etniczną stanowią Argentyńczycy pochodzenia włoskiego (1954 r. - 35 ,8% ),
hiszpańskiego (28,7% ). Przyrost naturalny jeszcze w 1960 r. wynosił 14,2%0,
ale imigracja do Argentyny jest wciąż żywotna. Toteż ludność kraju w XX w.
wzrastała bardzo szybko (1920 r. - 8 861 OOO , 1940 r. - 14 169 OOO , 1960 r.
- 20 956 OOO, 1980 r. 26 390 OOO) . Sprzyjał temu rozwój gospodarczy kraju
-

za prez. Juana Domingo Perona (1946-1955) . Katolicyzm ma rangę religii

państwowej , a katolicy w 1990 r. stanowili 91 ,2% ludności kraju.
Od początku XX stulecia sytuacj a Kościoła ustawicznie polepszała się.
Wyraziło się to m.in. w tworzeniu nowych diecezji (1910), założeniu Akcji
katolickiej (1930) , zorganizowaniu w Buenos Aires Międzynarodowego
Kongresu Eucharystycznego (1934) i nominacji na kardynała pierwszego Ar­
gentyńczyka w osobie metropolity stołecznego Copello (1935) . W związku z
gwałtownym wzrostem ludności i rozbudową sieci parafialnej pap. Pius XI
w dniu 20 IV 1934 r. utworzył w Argentynie 5 nowych metropolii i 10 diece­
zji. Pod koniec rządów dyktatorskich Perona pod naciskiem masonerii i libe­
rałów znów doszło do ostrego kryzysu między państwem a Kościołem. Prze­
prowadzono więc rozdział Kościoła od państwa, szkole nadano charakter
świecki, zakazano szerzenia Akcji Katolickiej wśród młodzieży, spalono sze­
reg kościołów i klasztorów. We wrześniu 1955 r. w Argentynie wybuchła
rewolucj a o charakterze antyperonistycznym, która doprowadziła do upad­
ku prez. Perona, ale przywróciła Kościołowi swobodę działania.
Okres po 1955 r. cechuje ogromna żywotność w życiu Kościoła, rozbu­
dowa organizacji kościelnej i pogłębienie życia religijnego oraz włączenie
się ludzi Kościoła w zakres działalności społecznej . Już w 1957 r. otwarto
Katolicki Uniwersytet w Cordobie, a w następnym roku w Buenos Aires.
Powołano do życia szereg organizacji kościelnych o charakterze ogólnokra­
jowym. Badaniami z zakresu socjologii religii zajął się Centro de Investiga­
ciones Sociales y Religiones, podniesieniem kultury religijnej - Instituto Su­
perior de Cultura Religiosa, zagadnieniami wciąż licznej imigracji - Commi­
sión Católica Argentina de Emigración, koordynacją akcji charytatywnej -
Braterska Pomoc Chrześcij ańska, wychowaniem zaś i kształceniem chrześci­
jańskim - Junta Coordinadora de Entidades Education Católicos. Równo­
cześnie przystąpiono do dalszej rozbudowy sieci parafialnej , diecezjalnej i
metropolitalnej . Tak pap. Pius XII w 1957 r . utworzył 2 nowe metropolie i
12 diecezji , a pap. Jan XXIII w 1961 r. również 2 nowe metropolie i 1 1 die­
cezji. Wreszcie pap. Paweł VI w 1969 r. erygował 1 diecezję i 2 wolne

286
prałatury. W dniu 28 I 1967 r. Argentyna zawarła konkordat ze Stolicą
Apostolską, który zagwarantował Kościołowi całkowitą wolność religijną i
swobodę działania, a papieżowi dał nieskrępowaną możność przeprowadze­
nia zmian w organizacji kościelnej i nominacji biskupów.
Po Soborze Watykańskim Il episkopat argentyński opowiedział się w
1969 r. za „Kościołem ubogich" i zgodnie z postanowieniami konferencji w
Medellin biskupi podjęli akcję koordynacji społecznej i opracowali ogólno­
narodowy plan duszpasterski obecności Kościoła w wielkich aglomeracjach
przemysłowych i na rozległych terenach rolniczych. W każdej diecezji powo­
łano specjalną komisję do kontaktów z Konferencją Episkopatu, prasą i
środkami masowego przekazu. W roku 1970 powstał Ruch Kapłanów na
Rzecz Trzeciego Świata, poparty przez episkopat; już w 1971 r. liczył 200
członków. Opowiedział się on za radykalnymi reformami społecznymi i ści­
słym związkiem z narodem.
Po roku 1970 kraj popadał w coraz to większy chaos pod rządami wojs­
kowymi. Były to często rządy terroru politycznego, stosującego masowe are­
sztowania, skryte porywanie przeciwników politycznych, często tortury i
morderstwa. W roku 1977 Amnesty International ogłosiła, że od 1971 r.
zaginęło w Argentynie 3 ,5 tys. ludzi, a do więzień trafiło od 5 do 6 tys.
Liczby te rosły z każdym rokiem. W roku 1982 liczbę aresztowanych i upro­
wadzonych szacowano na ok. 60 tys. Obrony prześladowanych podjął się
episkopat; w 1970 r . dwukrotnie ogłosił Oświadczenie na temat sytuacji w
kraju, ale „odrzucił socjalizm" i kolektywizację rolnictwa, za którą opowie­
dział się Ruch Kapłanów. W roku 1972 Konferencja Episkopatu podjęła
jeszcze raz problemy, takie jak: historyczna rzeczywistość, negatywne i po­
zytywne zjawiska życia w kraju, liberalizm i marksizm, socjalizm i inne pro­
blemy żywotne kraju.
Ze względu na wewnętrzne niepokoje i opór przeciwko rządom militar­
nym, episkopat wypowiedział się w maju 1977 r. za pojednaniem narodo­
wym, a kiedy doń nie doszło, podjął obronę uwięzionych i uprowadzonych.
W maju 1979 r . przedstawił władzom militarnym listy osób zaginionych i
aresztowanych i powołał do życia Komitet Akcji Społecznej . Do rządu za­
apelował o uszanowanie praw człowieka i uprawnień związków zawodo­
wych. Dnia 15 XII t.r. episkopat zaapelował do pap. Jana Pawła II o pośre­
dnictwo w uwolnieniu niesłusznie więzionych i skrycie mordowanych. W
dniu 5 VII 1981 r. episkopat zwrócił się ponownie do rządu w tej sprawie,
którą określił j ako „bezprawne represje" i „brudną wojnę", a kard. Raul
F. Primatesta przedłożył rządowi listę aresztowanych i zaginionych (ok.
9 tys. osób) .
W takiej sytuacji wypadła pierwsza wizyta pap. Jana Pawła II w Argen­
tynie w dniach 11-12 VI 1982 r. w celu zapośredniczenia pokoju z Wielką
Brytanią w wojnie o Falklandy. Papież mówił więc o absurdzie wojny, poje­
dnaniu i patriotyzmie i zaapelował do młodzieży o godną postawę ludzką i

287
chrześcijańską. W miejscu pielgrzymkowym Lujan na papieskiej mszy św.
zgromadziło się przeszło 500 tys. pielgrzymów. Wizyta papieska nie wpłynę­
ła na złagodzenie przemocy w kraju, toteż episkopat w październiku 1982 r.
opublikował książkę na temat represji, uwięzionych i zaginionych, a w grud­
niu t.r. biskupi ogłosili projekt pojednania narodowego. Projekt ten poparło
w lipcu 1983 r. 36 przywódców innych wyznań religijnych w Argentynie.
Przełom nastąpił dopiero w 1986 r. Nowe rządy cywilne wprowadziły rozwo­
dy (1987) . W dniach 6-12 IV 1988 r . nastąpiła druga pielgrzymka pasterska
pap. Jana Pawła II do Argentyny. Papież tym razem odwiedził wszystkie
ważniejsze ośrodki kościelne i gospodarcze Argentyny, spotkał się z robotni­
kami (100 tys. obecnych) i młodzieżą (400 tys. obecnych) . W homiliach i
przemówieniach papież mówił o kryzysie w trzecim świecie, rodzinie i mał­
żeństwie, pojednaniu narodowym, ewangelizacji wielkich miast, wartościach
religijnych zwyczajów ludowych, emigracji, wartościach chrześcijaństwa,
sprawiedliwości społecznej , a także sekularyzacji i laicyzacji.
W tym samym okresie następowała stosunkowo intensywna rozbudowa
organizacji kościelnej i duszpasterstwa. Szczególną uwagę zwrócono na zbli­
żenie świątyni do wiernych przez rozbudowę sieci parafialnej . Jeszcze w
1911 r. na ogromnych przestrzeniach Argentyny było zaledwie 598 parafii
(1 parafia 4 994,98 km2) . Po 55 latach liczba ich wzrosła do 1 706
-

(1 parafia 1 750,87 km2) . W roku 1980 liczono tu 2 136 parafii (1 parafia

- -

1 398,4 km2), a w 1990 r. 2 379 parafii (1 parafia 1 255,57 km2). W latach

- -

1969-1990 powstała w Argentynie 1 nowa metropolia i 9 nowych diecezji.

Wzrastała w tym okresie ustawicznie liczba kapłanów i zasadniczo nadą­
żała za wzrostem katolickiej ludności w kraju. W roku 1950 liczono 3 949
kapłanów (1 702 diecezjalnych i 2 247 zakonnych) ; na 1 kapłana przeciętnie
przypadało 3 988 katolików. Do roku 1966 liczba kapłanów wzrosła do
5 307. Przeciętnie zatem na 1 kapłana przypadało 4 098 katolików. W roku
1980 w Argentynie liczono 4 877 kapłanów (2 217 diecezjalnych i 2 660
zakonnych) , a przeciętna liczba katolików na 1 kapłana wzrosła do 4 989
osób. W roku 1990 liczba kapłanów wzrosła ponownie do 5 682. Przeciętnie
zatem na 1 kapłana przypadało 5 131 katolików. W ciągu 40 lat liczba kato­
lików na 1 kapłana wzrosła o 1 733 osoby. Od roku 1980 wzrasta stosunko­
wo szybko liczba alumnów (1966 r. 3 658, 1971 r . 422, 1980 r. 771,
- - -

1990 r. 2 373) . Statystyka ta mówi o poważnych perturbacjach posoboro­

-

wych w Argentynie.
W roku 1990 Kościół katolicki w Argentynie obejmował 13 metropolii,
45 diecezji, 3 wolne prałatury, 1 egzarchat apostolski, 3 kardynałów,
12 metropolitów, 76 biskupów, 3 379 parafii, 5 682 kapłanów (2 968 die­
cezjalnych, 2 714 zakonnych) , 167 stałych diakonów, 2 373 alumnów, 1 052
braci, 11 391 sióstr zakonnych, 29 156 OOO katolików (91 ,2%) i 31 960 OOO
mieszkańców. Przeciętnie na 1 parafię przypada 12 256 katolików, a na 1
kapłana 5 131 .
-

288
 Boliwia. Terytorialnie rozległa (1 298 381 km2) i górzysta Boliwia w XX
stuleciu pomnożyła prawie trzykrotnie liczbę ludności (1920 r. - 2 136 OOO ,
1940 r 2 690 OOO, 1 960 r . - 3 462 OOO, 1 980 r. - 6 063 OOO , 1990 r. -
-

6 990 OOO) . Pod względem etnicznym 52% ludności stanowią Indianie z ple­
mienia Ajmarów, 14,8% biali, 32% Metysi. Większość ludności (ok. 55%)
mówi narzeczami indiańskimi. Ludność w większości jest uboga, jako że
42% powierzchni kraju jest nieuprawna. Przeważająca część ludności pracu­
je w rolnictwie.
W roku 1920 rządy w Boliwii przejęła partia republikańska, dzięki cze­
mu sytuacja Kościoła zmieniła się na lepsze. Prezydent B . Saavedra dokonał
25 V 1925 r. uroczystego poświęcenia narodu i państwa Sercu Jezusowemu,
a w 1928 r. przywrócono naukę religii w szkole. Zwołany w 1931 r. pierwszy
kongres społeczny w Cochabamba zajął się problemami społecznymi kraju.
W roku 1938 powstała Akcja Katolicka młodzieży, a w roku następnym dla
wszystkich stanów. W tym samym roku odbył się pierwszy Narodowy Kon­
gres Eucharystyczny w La Paz. W roku 1946 otwarto w Cochabamba szkołę
katechetyczną dla kształcenia nauczycieli religii.
W roku 1943 rządy w Boliwii objęli zwolennicy Narodowego Ruchu Re­
wolucyjnego, który 24 XI 1945 r. uchwalił nową konstytucję. Zaprowadziła
ona małżeństwa cywilne. Do zerwania współpracy z Kościołem nie doszło.
Za rządów prez. H. Siles Suazo (1956-1960) episkopat boliwijski wysunął
propozycję zmiany konstytucji, na skutek czego Kościół otrzymał szerokie
możliwości działalności apostolskiej , poważny głos w sprawach rodziny i
małżeństwa oraz odzyskał skonfiskowane uprzednio dobra. W roku 1961
państwo zrzekło się całkowicie praw patronackich, na skutek czego papież
otrzymał pełną swobodę nominacji biskupów.
Od roku 1917 nastąpiła wydatna rozbudowa organizacji kościelnej . W
roku 1924 utworzono 3 nowe diecezje, w 1945 r. pap. Pius XII utworzył
drugą metropolię w kraju - La Paz, a nieco później 3 dalsze wolne prałatu­
ry. Dla uaktywnienia misji wschodniej części kraju wśród Indian Stolica
Apostolska utworzyła 6 wikariatów apostolskich. W roku 1966 powstała
Konferencja Episkopatu Boliwii na czele z abpem J. C. Maurerem, którego
pap. Paweł VI zamianował w 1967 r. kardynałem jako pierwszego z Boliwij­
czyków. Powoli rozbudowywano sieć parafialną, ale nie nadążała ona za
wzrostem ludności. W roku 1911 było tu zaledwie 289 parafii, co przeciętnie
dawało 1 parafię na 4 492,67 km2 i 5 940 ludności. Do roku 1960 liczba
parafii wzrosła zaledwie do 313. Dopiero pod kierownictwem kard. J. C.
Maurera (1967-1990) nastąpiła energiczna rozbudowa nowych parafii (1966 r.
- 398, 1980 r. - 424, 1990 r. - 489) , ale sieć parafialna jest wciąż niedostate­
czna. Zbyt wolno wzrastała również liczba księży i nie nadążała za wzrostem
ludności (1951 r. - 535, 1966 r . 884, 1980 r. - 919, 1990 r. 901) .
- -

Wraz z rozbudową organizacji Kościół w Boliwii podjął szereg prób oży­

wienia życia religijnego. Szczególne znaczenie posiada od 1959 r. Akcja Ka-

19 - Historia Kościoła cz. 8 289

tolicka oraz Legion Maryi. Formacją intelektualną nauczycieli religii do
szkół wyznaniowych, których j est ponad 30% w Boliwii, zajmuje się Boli­
wijskie Centrum Katechetyczne z siedzibą w Cochabamba. Badaniami z za­
kresu socjologii religii zajmuje się Centrum Badań Socjologiczno-Religij­
nych w La Paz, propagowaniem katolickiej nauki społecznej - Sekretariat
do Spraw Ekonomiczno-Społecznych w La Paz, koordynacją zaś działalności
charytatywnej - Caritas Boliviana. Dla spraw wychowania chrześcijańskiego
powołano Dyrekcję Narodową Wychowania Katolickiego, rozbudową zaś
szkolnictwa wiejskiego zajęła się organizacja Szkoły Chrystusowe. Katolicy
boliwijscy mają własny dziennik „La Presencia" o nakładzie 17 tys. egz.
Rozwój życia katolickiego, popieranego przez żywotną Akcję Katolicką, jak
też czynne zaangażowanie się duchowieństwa i hierarchii w problemy społe­
czne utrudniają wielki analfabetyzm, alkoholizm, rozpowszechnione mał­
żeństwa cywilne, niedostateczna sieć parafialna (przeciętnie na 1 parafię
przypada 2 655 km2) , brak księży i różnorodność narzeczy indiańskich. Po­
ważne trudności zrodziło reformistyczne stanowisko episkopatu w realizacji
idei Kościoła ubogich. W roku 1968 wspólne obrady w Cochabambie bisku­
pów, kapłanów i świeckich przyniosły deklarację o charakterze społecznym.
Stwierdzono, że szkoła nie jest dostępna dla wszystkich dzieci boliwijskich,
zwłaszcza dla rodzin ubogich, że utrzymanie kapłanów stanowi nadal nie
rozwiązany problem, że młodzież i kwestia społeczna są zaniedbane, że Ko­
ściół podejmie te problemy w przyszłości i będzie je rozwiązywał .
W tym samym roku biskupi wraz z kapłanami okręgów przemysłowych
zajęli się położeniem społecznym i religijnym górników, a także działalnoś­
cią ich duszpasterzy. Szczególną uwagę zwrócono na głębszą chrystianizację
Indian, głównie plemienia Ajmarów. Na wniosek kard. Maurera episkopat
postanowił sprzedać część dóbr kościelnych na budowę szkół , szpitali i mie­
szkań dla najbiedniejszych. Inicjatywy te zrealizowano dzięki finansowej po­
mocy Hiszpanii. Tylko na prowincji zbudowano ok. 200 szpitali. Utworzono
też ok. 2 tys. ośrodków katechetycznych. Uaktywnieniu pracy apostolskiej
sprzyjał wzrost powołań kapłańskich i zakonnych. W roku 1962 w całej
Boliwii były czynne tylko 2 wyższe seminaria duchowne i 3 niższe, ale na
teologii studiowało tylko 16 alumnów, a na filozofii 15 . Liczba ta do 1980 r.
wzrosła do 95 alumnów, a do 1990 r. do 376. Dużą pomoc w duszpasterstwie
okazywali amerykańscy księża Maryknoll (1970 r. - 293 misjonarzy, 1990 r.
- 193 misjonarzy) , a ostatnio również polskie służebniczki dębickie.
W roku 1970 do rządów doszła skrajna prawica, na skutek czego konflikt
z Kościołem nabrał na ostrości. Wielu księży, działaczy społecznych musiało
opuścić Boliwię, a w 1971 r. zamknięto wydawanie dziennika „La Presen­
cia". W roku 1976 władze wbrew oporowi biskupów wprowadziły kontrolę
urodzeń, finansowaną przez Stany Zjednoczone. W sierpniu 1977 r. kontro­
lę tę potępił publicznie episkopat i Boliwijski Kongres Ginekologów i
Akuszerek.

290
 W latach rządów junty wojskowej (do 17 VII 1977) , posługującej się
przemocą, torturami, więzieniem, w obronie pokrzywdzonych znów stanął
Kościół katolicki; w lipcu t.r. i w sierpniu 1978 r. episkopat potępił łamanie
praw ludzkich. Dnia 1 XII 1978 r . metropolita La Paz Jorge Manrique Hur­
tado i episkopat podjęli się pośrednictwa między władzami wojskowymi a
opozycją cywilną w celu zagwarantowania wolnych wyborów cywilnego pre­
zydenta. Został nim Lydia Tejada Gueiler. W ciągu 2 lat rządów wojsko­
wych - j ak stwierdził Boliwijski Komitet Praw Człowieka - zabito 201 osób,
zraniono 207, a zginęło 21 1 . Nowe władze cywilne w 1980 r. podjęły sprawę
nacjonalizacji szkolnictwa katolickiego, ale na skutek protestu biskupów i
organizacji Fey Alegria wycofały się z tego projektu.
Dnia 17 VII 1980 r. doszło do 189 z rzędu w ciągu 154 lat niepodległości
przewrotu wojskowego. W tym samym roku Konferencja Biskupów Boliwii
potępiła „absurdalną kampanię przeciwko ludziom Kościoła" i masowe are­
sztowania przeciwników politycznych (1980 r. - 2 tys. uwięzionych) i księży
(1980 r. - 20 uwięzionych) . Potępiono przy tej okazji używanie przemocy i
uprowadzanie ludzi (10 IX 1980) . Papież Jan Paweł II poparł publicznie
stanowisko biskupów (13 XI). Rządy wojskowe „były rządami wielkiego
ucisku i ubóstwa" , j ak j e określili biskupi boliwijscy (20 VII 1981) .
Po ponownym przywróceniu rządów cywilnych Boliwia podejmowała
pap. Jana Pawła li, który w dniach 9-14 V 1988 r. przybył tu z pielgrzymką
apostolską. W homiliach i przemówieniach papież podjął problemy szerze­
nia się fundamentalistycznych sekt amerykańskich i zaapelował do bisku­
pów, by przeciwstawili się ich działalności. W roku 1988 w Boliwii było
zarejestrowanych 150 sekt protestanckich. Papież mówił również na temat
marksistowskiej teologii wyzwolenia, dużo miejsca poświęcił rodzinie i mo­
ralności rodzinnej ze względu na wysoki odsetek małżeństw cywilnych. Za­
chęcał do służby ubogim i wyraził nadzieję na zapanowanie sprawiedliwości
społecznej w B oliwii. Odrzucił też sztuczną kontrolę urodzeń, zachęcał do
pozytywnej inkulturacji wśród Indian i głoszenia Ewangelii społecznej .
Przestrzegał przed produkcją narkotyków. Wizyta papieża była ze wszech
miar udana. To też rząd boliwijski zwrócił się do papieża o pośrednictwo w
uzyskaniu przez Boliwię dostępu do Oceanu, która Boliwia straciła w 1883 r.
w wojnie z Chile.
W roku 1990 Kościół katolicki w Boliwii obejmował 4 metropolie (Co­
chabamba - 1975 , La Paz - 1943 , Santa Cruz - 1975 , Sucre - 1609) , 4 die­
cezje, 2 wolne prałatury, 4 wikariaty apostolskie, 6 arcybiskupów, 25 bis­
kupów, 489 parafii, 901 kapłanów (253 diecezjalnych, 648 zakonnych) , 30
stałych diakonów, 376 alumnów, 186 braci, 1 671 sióstr zakonnych, 6 456 OOO
katolików (92,3%) i 6 990 OOO mieszkańców. Przeciętnie na 1 parafię przy­
padało 13 202 katolików, a na 1 kapłana - 9 165 .
Chile. Republika ta ciągnie się 4 270 km wzdłuż Pacyfiku i pasma gór
Andów o szerokości od 100 do 350 km, obejmuje 741 767 km2 i 12 750 OOO

291
ludności (1990) . Ludność kraju - o wysokim przyroście naturalnym (1959 r.
- 22,9%0) , to w większości Metysi. Indianie liczący ok. 100 tys. osób (1960)
stanowią nieznaczną mniejszość. Po 1940 r. nastąpiła prawdziwa eksplozja
demograficzna (1940 r. 5 063 OOO, 1950 r. - 6 073 OOO, 1960 r. 7 340 OOO,
- -

1980 r. - 10 860 000) .

Konstytucja państwowa z 1925 r. zaprowadziła rządy prezydenckie, przy­
jęła zasadę rozdziału Kościoła od państwa, ale dobre stosunki między obie­
ma instytucjami trwały nadal. Papież Pius XI w 1925 r. podzielił rozległą
archidiecezję Santiago na 4 nowe diecezje , a diecezję Concepcion na 3 nowe
diecezje. Wszystkie te diecezje zostały włączone do metropolii Santiago.
Dopiero pap. Pius XII w 1939 r . utworzył w Chile 2 nowe metropolie i kilka
diecezji. W roku 1946 tenże papież zamianował pierwszego Chilijczyka kar­
dynałem w osobie J. M. Caro Rodrigueza, metropolity Santiago. W tym też
roku odbył się pierwszy synod plenarny w Chile.
Po II wojnie światowej episkopat poświęcił wiele uwagi pogłębieniu ży­
cia religijnego. Na jego żywotność wpłynął ruch pielgrzymkowy do sanktua­
riów narodowych, a także działające od 1959 r. Biuro Badań Socjologiczno­
-Religijnych. Komisj a Liturgiczna episkopatu kieruje odnową i reformą li­
turgii, a jej organem jest „Pastorał e Liturgia" . Uaktywnieniem działalności
katechetycznej zajmuje się Urząd Katechetyczny w Santiago. Odnową życia
katolickiego zajęła się Akcja Katolicka i Legion Maryi oraz Ruch Rodzin
Chrześcijańskich. Nastąpiła też rozbudowa sieci parafialnej i hierarchii koś­
cielnej . Papież Jan XXIII utworzył metropolię w Puerto Mont (1963) , Pa­
weł VI - w Antofagasta (1967) oraz 4 diecezje i wikariaty apostolskie. Na­
stępowało też pomnożenie parafii (1911 r. 307, 1960 r. - 630, 1980 r.
- -

798, 1990 r. 836) .

-

Poważne zaangażowanie się katolików w sprawy społeczne przygotowało

grunt pod rządy demokracji chrześcijańskiej z prez. E. Montalva Freiem na
czele (1964-1971). Dawne ugrupowanie polityczne Falanga przekształciło się
w Demokrację Chrześcijańską, którą poparły inne organizacje polityczne.
List episkopatu z 1962 r. zachęcał katolików do udziału w rozwoju rolnictwa
i w życiu politycznym kraju. Konferencja Episkopatu Latynoamerykańskie­
go w Medellin (1968) potępiła jakąkolwiek zależność kontynentu południo­
woamerykańskiego od obcych ideologii i sił gospodarczych i opowiedziała
się za modelem gospodarczym Chile. Tymczasem 3 X 1970 r. urząd prezy­
denta w Chile obj ął komunista Salvador Gossens Allende, który cieszył się
poparciem również katolików, a zwłaszcza Cristianesimo por el Socialismo
pod przewodnictwem jezuity H. Arnyo. Do organizacji tej przystąpiło 80
księży robotników. Episkopat chilijski pod przewodnictwem kard. R. S.
Henriqueza, metropolity Santiago, zwłaszcza od czasu konferencji w Medel­
lin (1968) zaangażował się w sprawy społeczne. W lipcu 1971 r. ogłosił list
pasterski pt. Ewangelia, polityka i socjalizm" , ale organizacja Cristianesimo
por el Socialismo została rozwiązana. Organizacja ta j eszcze w 1972 r. opo-

292
wiedziała się za „utworzeniem w kraju socjalizmu" i daleko idącą współpra­
cą z marksistami. Rządy prez. Allende i gwałtowna opozycja doprowadziły
do poważnego kryzysu w państwie. Episkopat wezwał katolików do zacho­
wania spokoju, posłuszeństwa wobec władz państwowych i do zgody naro­
dowej (1972).
Wybory do parlamentu w dniu 11 III 1975 r. nie przyniosły spodziewanej
zmiany. Opozycja zatrzymała nadal większość miejsc w 150-osobowym par­
lamencie i 50-osobowym senacie, ale stronnictwo prez. Allende zwiększyło
nieco stan posiadania. W roku 1973 doszło do obalenia rządów prez. Allen­
de i przejęcia władzy przez wojsko. Na czele władz państwowych stanął
gen. Augusto Pinochet. Rządy jego trwały 17 lat. Posługiwały się one prze­
mocą, porywaniem ludzi i więzieniem. Do roku 1978 uprowadzono ok. 600
osób, a w więzieniach przebywało ok. 2 tys. ludzi. Aresztowania i represje
objęły księży, zakonników i kleryków. Z Katolickiego Uniwersytetu w San­
tiago zwolniono 17 profesorów, 103 alumnów i 12 dalszych osób. W roku
1981 władze wojskowe wypędziły z Chile 1 1 księży. Do roku 1985 zabito 8
osób, 25 raniono, 400 zaginęło i ok. 5 tys. opuściło kraj . I tym razem obroń­
cą praw uciskanego narodu był Kościół . To dzięki interwencji episkopatu
zwolniono z więzień 304 więźniów politycznych. Kardynał Henriquez upom­
niał się publicznie o uprowadzonych (IX 1979) , on też podjął wielkie dzieło
budowy centrum sanatoryjnego dla dzieci niepełnosprawnych (1979) . Wraz
z episkopatem zwrócił się do władz wojskowych o stworzenie miejsc pracy
dla bezrobotnych (VII 1982). Z okazji 7-lecia rządów wojskowych Konfe­
rencja Episkopatu Chile zaapelowała 17 XI 1980 r. o przywrócenie w kraju
rządów demokratycznych, przestrzegania praw człowieka i powrotu do kon­
stytucji z 1960 r.
W dniu 15 X 1983 r. z okazji 10-lecia rządów wojskowych episkopat
zgłosił pośrednictwo między władzami wojskowymi a społeczeństwem, a w
marcu 1984 r. dwaj metropolici - J. F. Fresno Larrain z Santiago i A. J.
Santos z Concepcion - zaapelowali do władz o odrzucenie przemocy i po­
wrót do rządów demokratycznych. W takich okolicznościach przypadła wi­
zyta apostolska w Chile pap. Jana Pawła II w dniach 1-6 IV 1984 r. Papież
upomniał się o ofiary represji, zaapelował o odrzucenie przemocy i pojedna­
nie narodowe. Mówił o odpowiedzialnym małżeństwie i zajęciu się ubogimi.
Wizyta papieska na dalszy dystans przyniosła dobre owoce. Dnia 25 IV 1987 r.
odbyło się spotkanie episkopatu z gen. Pinochetem w sprawie wolnych wy­
borów w kraju, a 25 VIII 1988 r. władze zniosły stan wyjątkowy, zaprowa­
dzony jeszcze w 1973 r. Wybory do parlamentu odbyły się rzeczywiście,
powróciły władze cywilne i wypuszczono resztę więźniów politycznych
(1990) . W lipcu 1990 r. Konferencja Episkopatu Chile opracowała nowy
program duszpasterski. Program ten poparł zmiany demokratyczne w kraju,
zainicjował nową ewangelizację przy zachowaniu narodowych wartości kul­
turalnych i zrozumieniu osobliwości Ameryki Łacińskiej .

293
 W roku 1990 Kościół katolicki w Chile obejmował 5 metropolii, 16 die­
cezji, 2 wolne prałatury, 2 wikariaty apostolskie, 2 kardynałów, 5 metropoli­
tów, 32 biskupów, 836 parafii, 2 117 kapłanów (900 diecezjalnych, 1 217
zakonnych) , 212 stałych diakonów, 898 alumnów, 490 braci, 5 315 sióstr
zakonnych, 10 511 OOO katolików (82,4%) i 12 750 OOO mieszkańców. Prze­
ciętnie na 1 parafię przypadało 12 573 katolików, a na 1 kapłana - 4 965 .
Ekwador. Ta równikowa republika obejmuje 283 563 km2 i liczy 10,2 mln
mieszkańców (1990) , z czego ok. 40% stanowią Indianie, 35% Metysi, 12%
biali, 8% Murzyni i Mulaci, a ok. 5% inni. Katolicyzm wyznaje 93 ,2% lud­
ności. Ludność kraju w XX w. wzrastała bardzo szybko przez wysoki przy­
rost naturalny (1958 r. - 30,8o/oo) i imigrację. Jeszcze w 1930 r. liczbę lud­
ności szacowano na 2,5 mln, 1950 r. - 3 197 OOO, 1960 r. - 4 317 OOO, a w
1980 r. - 7 727 OOO. Po 40 latach liberalizm antyreligijny przesilił się, ustępu­
jąc miejsca tolerancji i porozumieniu. W roku 1937 rząd zawarł modus vi­
vendi ze Stolicą Apostolską i przywrócił dwustronne stosunki dyplomatycz­
ne. Po II wojnie światowej , w której Ekwador wziął udział po stronie koali­
cji antyfaszystowskiej , założono Katolicki Uniwersytet Ekwadoru (1946) z 7
wydziałami: teologii, prawa i ekonomii, filozofii, pedagogiki i nauk humani­
stycznych, inżynierii, nauk rolnych i medycznych. Papież Pius XII utworzył
tu 2 nowe diecezje, 3 prefektury apostolskie i 2 wolne prałatury, a także 2
nowe metropolie w Guayaquil (1956) i Cuenca (1957) . W roku 1949 odbył
się drugi Narodowy Kongres Eucharystyczny, a w 1953 r . pap . Pius XII
zamianował pierwszego Ekwadorczyka kardynałem (abp Quito C. M. de la
Torre).
Pogłębieniu życia religijnego sprzyjał fakt podjęcia akcji społecznej ,
pierwszy Kongres Katolickich Robotników (1938) , który przyczynił się do
rozpoczęcia w 1943 r. Tygodni Społecznych pod kierunkiem dominikanów.
W roku 1939 założono organizację Katolicka Młodzież Uniwersytecka, pod­
jęto wielką akcję rozbudowy katolickiego szkolnictwa podstawowego i śred­
niego, a także założono Akcję Katolicką z wydziałami dla lekarzy, adwoka­
tów i inżynierów. Sprawy społeczne i Akcja Katolicka były tematem pierw­
szego Synodu Plenarnego Ekwadoru, który odbył się w Quito w 1957 r.
Prasa katolicka przed 1960 r. obejmowała 3 dzienniki oraz kilka tygodników
i miesięczników. Całością życia religijnego kieruje Konferencja Episkopatu
Ekwadorskiego, której statut zatwierdziła Stolica Apostolska w 1967 r.
Poważne trudności w rozwju życia religijnego stanowi mała liczba ducho­
wieństwa, nieliczne i zbyt rozległe parafie, analfabetyzm religijny i tradycyj­
ny katolicyzm pomieszany z zabobonami, niesprawiedliwy podział społeczny
dóbr, laicyzacja życia i częsta nieobecność Kościoła w środkach masowego
przekazu. Długi okres czasu episkopat ekwadorski zbyt mało interesował
się problemami społecznymi. Podjął natomiast szeroko zakrojoną akcję po­
dniesienia świadomości religijnej wiernych. W latach 1955 i 1958 stworzona
przez CELAM hiszpańska ekipa misyjna przeprowadziła w całym kraju mi-

294
 sje, w czasie których zajęto się dokształcaniem religijnym, rodziną i po­
rządkowaniem małżeństw kościelnych. Dopiero po Soborze Watykańskim II
episkopat podjął ze skutkiem akcję rozbudowy sieci parafialnej (1959 r. -

455 parafii, 1966 r. - 548, 1975 r. - 701 , 1990 r. - 990) , a pap. Paweł VI
utworzył 4 nowe diecezje. Podjęto również akcję powołań kapłańskich, na
skutek czego wzrosła liczba księży (1950 r . - 493 diecezjalnych i 599 zakon­
nych, 1966 r. - 721 diecezjalnych, 835 zakonnych, 1990 r. - 730 diecezjal­
nych i 832 zakonnych) .
Po roku 1960 często zmieniające się junty wojskowe stały z reguły na
gruncie konserwatywnym. W roku 1972 powstała partia Demokracja Chrze­
ścijańska, której przewodniczył Osvaldo Hurtado. Po usunięciu prez. Guil­
lermo Rodrigueza Lary (11 I 1976) władzę w kraju przejął triumwirat wojs­
kowy o tendencjach konserwatywnych. Mimo powołania komisji do prze­
prowadzenia rewizji konstytucji z 1967 r. i zaproszenia do współpracy prze­
wodniczącego Demokracji Chrześcijańskiej , O. Hurtado, na polecenie rzą­
du policja wtargnęła 13 VIII 1976 r. na publiczną konferencję pastoralną w
Riobamba i zaaresztowała 48 jej uczestników, w tym 17 biskupów, osadziła
ich w koszarach w Quito , poddała przesłuchaniu, cudzoziemców wydaliła z
kraju, a Ekwadorczyków zwolniono. Władze rządowe zarzuciły konferencji
„opracowanie subwersyjnych dokumentów" i zajmowanie się wewnętrznymi
sprawami Ekwadoru. W związku z tą aferą episkopat ekwadorski i CELAM
złożyły protesty.
W listopadzie 1976 r. episkopat w liście pasterskim przestrzegł wiernych
przed „chrześcijańskim marksizmem" i działalnością sekt. Teologia wyzwo­
lenia znalazła i tu swoich propagatorów. Zawarte 1 VIII 1978 r. , a następnie
26 VII 1983 r. porozumienie między państwem a Kościołem przywróciło
episkopatowi prawo obsady rektora i katedr profesorskich na Katolickim
Uniwersytecie i w Wyższym Instytucie Technologicznym. Utworzono stano­
wisko biskupa polowego armii ekwadorskiej . W celu pogłębienia znajomości
prawd religijnych i społecznej nauki Kościoła episkopat uruchomił z dniem
16 II 1989 r. Narodowe Radio Katolickie Ekwadoru.
W dniach 29 1-1 II 1984 r. pap. Jan Paweł II odbył pielgrzymkę apostol­
ską do Ekwadoru, gdzie spotkał się m.in. z młodzieżą (100 tys. obecnych) i
Indianami w Latacunga. Papież mówił , że Ewangelia winna wywierać więk­
szy wpływ na przemiany społeczne w Ameryce Łacińskiej . Powiedział także
„o roli młodych w społeczeństwie" , wartościach kultury indiańskiej , konie­
czności reformy rolnej , rodzinie jako Kościele domowym i opowiedział się
za Kościołem ubogich. W dniu 1 II beatyfikował matkę Mercedes od Jezusa,
zakonnicę z XIX w . , oddaną bez reszty wychowaniu dzieci i opiece nad
sierotami. W dniu 23 III 1987 r. Ekwador nawiedziło wielkie trzęsienie zie­
mi, które pochłonęło ok. 1 tys. zabitych i zaginionych oraz ok. 6 tys. ran­
nych, a ok. 20 tys. zostało pozbawionych dachu nad głową. W tych tragicz-

295
nych okolicznościach Kościół katolicki z całego świata pospieszył Ekwado­
rowi z pomocą, szacowaną na setki tysięcy dolarów.
Misje protestanckie wśród Indian w Ekwadorze podjął w 1824 r. bapty­
sta James Thomson, ale nie przyniosły one większych rezultatów, ponieważ
prawodawstwo państwowe nie uznawało protestantyzmu. Tolerancję religij­
ną protestantom przyniosła dopiero konstytucja państwowa z 1892 r. Misje
protestanckie podjęto ponownie w 1897 r. W roku 1906 pojawili się Adwen­
tyści Dnia Siódmego, a w 1912 r. działały tu 4 różne wspólnoty protestan­
ckie. Od roku 1934 akcja protestancka wzrosła na skutek założenia prote­
stanckiej stacji radiowej , stąd liczba wyznawców wzrosła z 59 (1915) do
2 503 (1948) . Po roku 1957 na terenie Ekwadoru działały Związek Misyjny
Chrześcijan (2 tys. wiernych) , Unia Ewangeliczna i Misyjna (2 tys. wier­
nych) , Adwentyści Dnia Siódmego (1,7 tys. wiernych) . W roku 1961 prote­
stanci posiadali w Ekwadorze łącznie 186 miejsc kultu, 1 1 ,5 tys. wiernych i
500 pastorów; do 1986 r. liczba protestantów wzrosła do 19,1 tys. wyznawców.
W roku 1990 Kościół katolicki w Ekwadorze obejmował 3 metropolie,
10 diecezji, 2 wolne prałatury, 7 wikariatów apostolskich, 29 biskupów,
1 kardynała, 990 parafii, 1 622 kapłanów (730 diecezjalnych, 829 zakon­
nych) , 24 stałych diakonów, 534 alumnów, 403 braci i 4 216 sióstr zakon­
nych, 9 515 OOO katolików (93 ,2%) i 10,2 mln mieszkańców. Przeciętnie na
1 parafię przypadało 9 611 katolików, a na 1 kapłana 5 866.
-

Kolumbia. Kolumbia jest terytorialnie rozległa i obejmuje 1 138 338 km2;

zajmuje pod tym względem czwarte miejsce wśród republik południowo­
amerykańskich. Katolicy stanowią prawie 94% ludności (1990) , pozostałe
6% to sekty protestanckie i żydzi. Większą część ludności stanowią Metysi i
Mulaci (1964 r. 66% ) , biali (20% ) , czami (7%) i Indianie (5% ) . Sprawy
-

prawne Kościoła normował konkordat z 1887 r. i dalsze porozumienia od

1902 r. Po przezwyciężeniu wojny domowej (1902) władza w kraju miała
charakter autorytarny. Dopiero w latach 1930-1946 nastąpiła liberalizacja,
w następstwie czego wzmogła się na wielką skalę propaganda sekt amery­
kańskich. Zreformowana w 1931 r . konstytucja gwarantowała wolność reli­
gijną i pozostawiała w mocy konkordat z 1887 r. Rządy liberalne nie zapom­
niały również o masonerii, która w 1938 r. otrzymała osobowość prawną i
pełną swobodę działania. Nowy konkordat, inspirowany przez Sobór Waty­
kański Il, zawarła Kolumbia ze Stolicą Apostolską 12 VII 1973 r.
W wieku XX nastąpiła w kraju wielka eksplozja demograficzna, głównie
na skutek wielkiego przyrostu naturalnego (1968 r. 312%0) , a także imigra­
-

cji. W roku 1920 ludność kraju szacowano na 6 089 OOO, 1940 r. 9 094 OOO ,
-

1960 r. 14 130 OOO, 1980 r . 25 640 OOO, a w 1990 r . 30 240 OOO ludności.
- - -

W ciągu 70 lat ludność wzrosła o prawie 400% . Na szczęście episkopat ko­

lumbijski podjął akcję zbliżenia Kościoła do wiernych przez intensywną roz­
budowę sieci parafialnej . Jeszcze w 1938 r. w całym kraju liczono zaledwie
884 parafie (1 287 km2) . Do roku 1950 liczba ta wzrosła do 1 103 parafii

296
(1 032 km2) , do 1961 r. 1 603 (710 km2) , 1971 r. - 1 820 (625 km2), 1980 r.
- -

2 185 (520,98 km2) i w 1990 r. - 2 775 (410,21 km2) . Tak w ciągu 55 lat
utworzono 1 891 parafii, a przeciętna odległość do kościoła zmniejszyła się
ze 160,97 km do 51 ,28 km. Wprawdzie rozbudowa sieci parafialnej nie nadą­
żała za wzrostem liczbowym ludności, ale przyspieszenie tej rozbudowy w
ostatnich latach pozwala przypuszczać, że wiekowe zaniedbania będzie moż­
na przezwyciężyć.
Rozbudowa organizacji parafialnej stworzyła dobrą platformę pod two­
rzenie nowych diecezji i metropolii. W roku 1915 Kolumbia była podzielona
na 4 metropolie, 1 1 diecezji, 3 wikariaty apostolskie i 4 prefektury apostols­
kie. W roku 1 961 liczono tu 6 metropolii, 26 diecezji, 1 1 wikariatów apo­
stolskich i 7 prefektur apostolskich. Tylko pap. Pius XII, który zwrócił bacz­
ną uwagę na Amerykę Łacińską, utworzył tu 2 nowe metropolie, 9 diecezji
i 7 wikariatów apostolskich. Ten też papież kreował w 1953 r. pierwszego
kardynała kolumbijskiego, którym został metropolita Bogoty. Zarówno
pap. Paweł VI, jak i pap. Jan Paweł II, którzy odwiedzili Kolumbię, konty­
nuowali rozbudowę ustroju kościelnego. Sam pap. Paweł VI utworzył tu
5 nowych metropolii (Barraquilla 1969, Bucaramanga 1974, Cali - 1964,
- -

Ibague 1974, Tunja 1964) oraz 4 diecezje, 1 wolną prałaturę, 2 wikariaty

- -

i 7 prefektur apostolskich. Papież Jan Paweł II erygował 1 metropolię (San­

ta Fe de Antioquia - 1988) , 10 diecezji, 1 wolną prałaturę i 1 wikariat
apostolski.
Rozbudowę struktur kościelnych warunkowały powołania kapłańskie i
zakonne. Na szczęście wzrastały one w Kolumbii początkowo szybciej niż
ludność. W roku 1938 liczono tu łącznie 1 397 kapłanów diecezjalnych i
zakonnych ( 1 kapłan na 6 230 wiernych) , do 1950 r. liczba ich wzrosła do
3 083 (1 kapłan na 5 681 wiernych) , a do 1961 r. - 4 247 (1 kapłan na 3 426
wiernych) . Dopiero na skutek perturbacji posoborowych wzrost liczby kap­
łanów przestał nadążać za wzrostem ludności. I tak w 1971 r. liczono tu
4 757 kapłanów (1 kapłan na 4 278 wiernych) , do 1980 r. 4 080 kapłanów
-

(1 kapłan na 4 845 wiernych) . W ostatnim dziesięcioleciu wzrost liczby ka­

płanów był większy od wzrostu ludności. W roku 1990 było tu 6 139 kapła­
nów (1 kapłan na 4 622 wiernych) . Tendencje te, jak się wydaje, utrzymają
się i w przyszłości ze względu na ostatnią eksplozję powołań kapłańskich
(1971 r. 866, 1980 r . 999, 1990 r. 3 747) .
- - -

Poważny udział w akcji duszpasterskiej i misyjnej Kościoła kolumbijs­

kiego mają zakony. Były one liczne. W roku 1961 pracowały tu 34 zakony i
kongregacje męskie (4 071 zakonników, w tym 1 850 kapłanów) . Aż 46,9%
zakonników pracowało w duszpasterstwie parafialnym, a 23,8% w szkolnic­
twie. Około 30% zakonników pracowało na misjach wśród Indian. Kończyli
oni najczęściej specjalne studia misyjne w Instituto de Missiones, założo­
nym w 1927 r. w Yarumal. W roku 1953 do Kolumbii przybyli benedyktyni.
Liczba zakonów i zakonników ostatnio poważnie spadła. W roku 1990 liczo-

297
no tu 2 374 kapłanów i 826 braci zakonnych. Zgromadzenia żeńskie w
1961 r. - w liczbie 98 różnych kongregacji i 15 086 członkiń - pracowały
głównie w szkolnictwie (44,5 % ) i instytucjach dobroczynnych (32,4% ).
Wśród tych kongregacji 24 zgromadzenia żeńskie i 3 męskie były autochto­
niczne. Liczba zakonnic ostatnio się podwoiła (1971 r. - 17 500, 1980 r. -

18 170, 1990 r. 18 784) .

-

Episkopat kolumbijski zajął się wydatnie rozbudową szkolnictwa koś­

cielnego wszystkich stopni. Dnia 31 VII 1937 r. w Kolumbii otwarto Papies­
ki Uniwersytet Ksaweriański w Bogocie, który prowadzili jezuici. Uniwersy­
tet posiadał 9 wydziałów, łącznie z teologią, inżynierią i medycyną. Dnia
16 VIII 1945 r. powstał drugi Katolicki Uniwersytet Boliwarski w Medellin z
10 wydziałami, nastawiony głównie na studia techniczne i inżynieryjne. W
roku 1959 utworzono nadto w Bogocie Centrum Badań Społecznych, które
zajmuje się socjologią i statystyką religijną. Liczne szkoły średnie, prowa­
dzone przez Kościół , ustawicznie wzrastaj ą w liczbę. W roku 1948 liczono
413 szkół realnych z 90 787 uczniami. W tymże roku Kościół prowadził
1 048 szkół podstawowych, do których uczęszczało 74 942 dzieci. Liczba
szkół średnich i podstawowych ustawicznie wzrasta. W roku 1971 liczono tu
1 621 katolickich szkół średnich, zawodowych i podstawowych oraz 957 szpi­
tali i różnych domów opieki. Do roku 1977 liczba wzrosła do 2 688 szkół
różnego typu, 1 536 szpitali i innych instytucji opieki społecznej .
W duszpasterstwie zwrócono uwagę na pogłębienie świadomości i wiedzy
religijnej przez tworzenie różnych instytutów katechetycznych i kultural­
nych. W roku 1944 powstała Akcja Katolicka, nieco wcześniej niezwykle
prężne Apostolstwo Modlitwy (1960 r. - 340 tys. członków) , a także założo­
na w 1927 r. Krucjata Eucharystyczna (1960 r. 250 tys. członków) oraz
-

Legion Maryi założony tu w 1947 r. Dla młodzieży katolickiej założono

organizację Pracująca Młodzież Katolicka, a dla rodzin - Ruch Chrześci­
jańskich Rodzin i Stowarzyszenie Ojców Rodzin. Zorganizowano też szereg
stowarzyszeń zawodowych, katolickie związki zawodowe i Caritas Colum­
biana. Katolicką prasę reprezentował 1 dziennik „Cristianidad" i kilka tygo­
dników. Działało także 1 1 stacji radiowych.
Od roku 1948 episkopat kolumbijski podejmował szereg akcji, zmierza­
jących do uchronienia Kościoła i narodu przed komunizmem. Szerzono więc
katolicką naukę społeczną. Do problemów tych powrócili biskupi w liście
pasterskim z 23 XI 1951 r. W dniu 1 1 II 1955 r. przestrzegali surowo Naro­
dową Konferencję Robotników przed wpływami marksistowskimi i komuni­
stycznymi i potępili odrzucanie autorytetu Kościoła w sprawach społecz­
nych. We wrześniu 1958 r. wezwali cały naród do większej czujności i oporu
wobec nadużyć i przestępstw moralnych, opublikowali instrukcję o prawach
Kościoła, państwa i rodziny. Szczególnie delikatną sprawą był niesprawiedli­
wy podział ziemi i konieczność reformy rolnej , co było szczególnie rażące,
zwłaszcza że 2/3 ludności żyło z rolnictwa. Tymczasem tylko 32 latyfundia

298
posiadały 480 tys. ha ziemi, a aż 268 tys. gospodarstw rolnych nie obejmo­
wało nawet 1 ha ziemi. Problemem ewentualnej reformy rolnej zajęto się
już w 1955 r. , ale niewiele posunięto sprawę naprzód.
Dalsze inicjatywy społeczne i pastoralne episkopatu zainspirował So­
bór Watykański II i pielgrzymka pap. Pawła VI do Kolumbii. W dniach
22-25 VIII 1968 r. papież wybrał się do Bogoty w Kolumbii na 39. Między­
narodowy Kongres Eucharystyczny. Była to szósta z kolei pielgrzymka pa­
pieża, najtrudniejsza. Wszak Ameryka Łacińska to wielki obszar niespra­
wiedliwości społecznej , nędzy i niedożywienia milionów ludzi oraz kontra­
stującego bogactwa nielicznej oligarchii społecznej . Na tym tle powstał w
Kolumbii ruch społeczny, inspirowany przez ks. J. M. Campoamorę (t 1949)
i ks. A. Gotiereza, a także infiltracja komunistyczna na obydwóch Katolic­
kich Uniwersytetach. Z tego więc względu homilie i przemówienia papieskie
akcentowały nade wszystko problemy społeczne. Papież spotkał się w San
Jose de Mosquera ze 100 tys. chłopów, którym powiedział , że „z niecierpli­
wością oczekują sprawiedliwego podziału dóbr gospodarczych i słusznego
uznania miejsca, j akie się wam należy w społeczeństwie" . Dnia 24 VIII pa­
pież zabrał głos na drugiej sesji Konferencji Episkopatów Ameryki Łacińs­
kiej . Pochwalił podział ziemi kościelnej pomiędzy chłopów, zaakcentował
obecność Kościoła po stronie najuboższych i najbardziej upośledzonych, wy­
stąpił przeciwko niesprawiedliwości i nierówności społecznej i wypowiedział
się przeciwko wszelkiej przemocy.
Episkopat już w kwietniu 1965 r. podjął ponownie problem reformy rol­
nej , przemocy i wzrastającej liczby proletariatu miejskiego. W roku 1966
Konferencja Episkopatu Kolumbii przedsięwzięła szereg uchwał w kierunku
realizacji reform liturgicznych i pastoralnych, wskazanych przez Sobór Wa­
tykański Il. W następnych latach zajęto się sprawami społecznymi, zwłasz­
cza realizacją programu z Medellin (1969) i obrony naturalnych metod pla­
nowania rodziny (1969) ; udzielono też poparcia reformie rolnej i ubezpie­
czeniu społecznemu księży (1971). Przewlekające się latami palące problemy
reformy społecznej i inflacje sprzyjały radykalizacji postaw wśród ducho­
wieństwa i społeczeństwa katolickiego, recepcji „teologii wyzwolenia" , sze­
rzeniu się radykalnego ruchu studenckiego Alfa i Omega oraz rozwoju sek­
ciarstwa protestanckiego.
Po roku 1970 w Kolumbii zaczęła działać radykalna organizacja lewacka,
a w 1978 r. działało już ok. 30 takich grup akatolickich. Represje ze strony
rządu narastały. W roku 1979 w 33 obozach pracy przebywało ok. 68 tys.
więźniów. Miary kryzysu dopełniło wielkie trzęsienie ziemi w grudniu 1979 r. ,
które pochłonęło 100 zabitych, 200 zaginionych, a ok. 200 tys. pozbawiło
dachu nad głową. Innym problemem, który w 1984 r. stał się publiczny, to
przeprowadzanie na wielką skalę sterylizacji kobiet. Tylko w 1980 r. proce­
derowi temu poddało się 41 tys. kobiet kolumbijskich.

299
 Wobec tych problemów episkopat zajął stanowisko. W roku 1978 Konfe­
rencja Episkopatu wypowiedziała się przeciwko „nowej teologii" , ponieważ
„te błędy naruszają jedność Kościoła", ostrzegła przed działalnością marksi­
zujących Kapłanów dla Ameryki Łacińskiej i Chrześcijaństwa Społecznego.
W sierpniu 1972 r. biskupi wzięli w obronę autochtoniczną ludność i kulturę
indiańską, a w grudniu 1978 r. kard. Anibal Munoz Duque z Bogoty poddał
surowej krytyce działalność ugrupowania studenckiego Alfa i Omega, prze­
strzegł wiernych przed subiektywną interpretacją Biblii i działalnością sekt
amerykańskich. Kościół zaangażował się praktycznie w przeprowadzenie re­
formy rolnej . Obok parcelacji własnych posiadłości ziemskich zorganizował
w 1968 r. Fundusz Reformy Rolnej - Populorum Progressio. Do Funduszu
tego do 1979 r. zgłosiło akces 1 1 047 rodzin katolickich. Poparli też biskupi
akcję Amnesty International na rzecz uwolnienia więźniów politycznych i
ochrony życia Indian rolników (1980 r . zamordowano 48 Indian). W związku
z dużym odsetkiem urodzeń dzieci nieślubnych (23,7% urodzonych w 1959 r.)
episkopat zajął się młodzieżą i młodą rodziną, zreformował trybunały koś­
cielne (XII 1983), a kard. A. Lopez Trujillo z Medellin wystąpił ostro prze­
ciwko sterylizacji kobiet.
Ze względu na narastający ruch lewacki, który 27 II 1980 r. uwięził w
Bogocie 50 dyplomatów z nuncjuszem apostolskim na czele, biskupi zaape­
lowali do katolików o większe zaangażowanie się na rzecz pokoju wewnętrz­
nego i przeciwko przemocy, która urosła do rangi „makabry we wszelkich
formach miejskiej i wiejskiej przemocy" . W takiej sytuacji przybył z wizytą
apostolską do Kolumbii pap. Jan Paweł II w dniach 1-9 II 1986 r. Jego
homilie i przemówienia odnosiły się do aktualnych problemów społeczno-re­
ligijnych Kolumbii. Zaapelował o pokój wewnętrzny i wyrzeczenie się prze­
mocy, co powtórzył jeszcze 15 II 1989 r. w przemówieniu do episkopatu
kolumbijskiego na Watykanie. Obok narastającej przemocy, która w 1987 r.
pozbawiła życia 3 kapłanów „obrońców rolników" , przed Kolumbią stanął
nowy, wielki problem moralny - hodowla na światową skalę kokainy, narko­
tyku. W grudniu 1990 r. w Bogocie w wyniku akcji terrorystów od wybuchu
bomby zginęło 52 osoby, a 650 zostało rannych. Episkopat i tym razem
zwrócił się przeciwko bezprawiu. W dniu 28 VI t.r. zaofiarował swoje pośre­
dnictwo między rządem prez. Virgilio Vargas Barco a lewicującymi rebelian­
tami. Wypowiedział się wszakże zdecydowanie przeciwko mafii narkotyko­
wej i stwierdził , że „terror i narkotyki pogorszyły poziom moralny społe­
czeństwa".
W roku 1990 Kościół katolicki w Kolumbii obejmował 12 metropolii, 40
diecezji, 2 wolne prałatury, 8 wikariatów apostolskich i 5 prefektur apostols­
kich, 2 kardynałów, 14 arcybiskupów, 65 biskupów, 2 775 parafii, 6 139
kapłanów (3 765 diecezjalnych i 2 374 zakonnych) , 75 sta�ych diakonów,
3 747 alumnów, 626 braci i 18 784 sióstr zakonnych, 28 376 OOO katolików
(93,8%) i 30 240 OOO mieszkańców.

300
 Paragwaj (1990 r. - 406 752 km2, 4 040 OOO mieszkańców). Ludność kra­
ju wzrosła szczególnie po 1960 r. , wszak w tym roku szacowano ją zaledwie
na 1 768 OOO mieszkańców (1920 r. - 699 tys.). Pod względem etnicznym
największą grupą stanowią Indianie - Guarani oraz inne szczepy indiańskie.
Biali to Hiszpanie, Niemcy i Japończycy. Obok j ęzyka hiszpańskiego, który
jest urzędowy, większość ludności używa j ęzyka guarani. W roku 1930 w
wyniszczającej wojnie z Boliwią o Gran Chaco zginęło 50 tys. ludzi i kraj
został zrujnowany. Jeszcze w 1945 r. 45% ziemi należało do latyfundiów,
obejmujących ponad 100 tys. ha; 98,8% właścicieli ziemskich posiadało za­
ledwie 7% ziemi uprawnej . Konstytucja z 1940 r. postanawiała, że katoli­
cyzm jest religią państwową, gwarantowała wszakże wolność kultu religijne­
go innym wyznaniom. Ta sama konstytucja domagała się, by prezydent był
katolikiem.
Kościół katolicki przez dłuższy czas w XX w. był niedoorganizowany.
W roku 1920 była tu tylko 1 diecezja i ok. 120 parafii. Toteż o wielkich
wpływach religijnych Kościoła nie mogło być mowy wśród społeczeństwa,
które w 1950 r. miało 3 1 ,8% analfabetów. Dopiero pap. Pius XI utworzył w
stolicy kraju Asuncion narodową metropolię (1929) , której podporządkował
2 diecezje i 1 wikariat apostolski. Podczas gdy ludność kraju wzrastała licz­
bowo stosunkowo szybko, rozwój struktur kościelnych pozostawał w tyle.
Do roku 1961 utworzono tu zaledwie 5 nowych okręgów kościelnych i ok.
50 nowych parafii. Dopiero w ostatnim 30-leciu liczba diecezji wzrosła do 9,
okręgi kościelne do 8, a liczba parafii do 3 1 1 . Podczas gdy w 1961 r. przypa­
dało na 1 parafię 2 379 km2 i 10 596 mieszkańców, w 1990 r. 1 parafia
obejmowała 1 307 ,88 km2 i 12 990 mieszkańców.
Powoli wzrasta również liczba kapłanów. W roku 1961 w całym kraju
było zaledwie 227 kapłanów (1 kapłan na 7 893 mieszkańców) . W roku
1990 liczono tu 575 kapłanów (1 kapłan na 7 026 mieszkańców}. Wzrost
liczby alumnów (1961 r. - 77, 1990 r. - 350) każe pogodniej patrzeć w przy­
szłość. W duszpasterstwie i szkolnictwie pracuj ą stosunkowo liczne zakony
męskie ( 1990 r. - 415 zakonników, w tym 243 kapłanów, 1990 r. - 483 za­
konników, w tym 308 kapłanów) . Liczniejsze są zakony żeńskie (1961 r. -
582 siostry, 1990 r. - 1 218 sióstr) . W duszpasterstwie parafialnym zaangażo­
wana jest Akcja Katolicka i Legion Maryi, a także Caritas del Paraguay. W
roku 1962 opiekował się ok. 160 tys. osobami, na co przeznaczano ok.
2 mln dolarów. Kościół prowadzi również szkoły średnie i elementarne pra­
wie w każdym mieście. Dnia 2 II 1959 r. w Asuncion otwarto Katolicki
Uniwersytet z 6 wydziałami, a wśród nich wydział gospodarstwa domowego.
W roku 1963 założono Studium Uniwersyteckie Wychowania Rodziny, a w
1971 r. Szkołę Teologiczną i Nauki o Religii, jak też Wyższą Szkołę Prawa
Międzynarodowego. Od roku 1930 działa Radio Caritas.
Od roku 1954 dyktatorem Paragwaju był gen. Alfredo Stroessner, a jego
rządy odznaczały się gwałtownymi represjami wobec przeciwników politycz-

301
nych. Na tym tle od 1969 r . dochodziło do napięć między Kościołem a pań­
stwem. Już w 1969 r. metropolita Asuncion J. J. A. Mena Porta prosił
prezydenta, by kierował się chrześcij ańskimi wymogami sprawiedliwości.
Tegoż roku cały episkopat „jako pasterze i obywatele" ogłosił list pasterski,
wypowiadając się przeciwko autorytarnym rządom prezydenta. W kraju
powtórzyły się banicje księży, odbieranie im prawa nauczania itp. W następ­
stwie tego episkopat na konferencji 18 VII 1970 r. ogłosił solidarność z
nękanymi i prześladowanymi, a metropolita Ismael Blas Rolon Silvero w
proteście przeciwko „okrutnemu łamaniu praw człowieka" zrezygnował w
lutym 1971 r. z uczestnictwa w radzie państwa. Dnia 22 II t.r. metropolita
obłożył ekskomuniką kościelną ministra spraw wewnętrznych Sabino Mon­
tanaro za aresztowanie i porywanie księży oraz znieważenie biskupa z Uru­
gwaju, A. Garcia Rubio. Podobną ekskomuniką zagroził prorządowym ka­
tolikom, którzy z racji politycznych nękali innych katolików (VI 1 971) . To
stanowisko episkopatu poparł publicznie pap. Paweł VI (IX 1971). Dnia
16 V 1972 r. Konferencja Episkopatu Paragwaju wydała oświadczenie o
zadaniach kapłanów, biorąc ich w obronę przed zarzutami ze strony reżymu.
W roku następnym zażądała pełnej wolności dla Kościoła i stwierdziła, że
„Kościół musi nauczać naród o prawach człowieka i o demokratycznej for­
mie rządów" . W roku 1987 konferencja ta wypowiedziała się publicznie
przeciwko „autorytarnemu przedłużaniu rządów" przez prez. Stroessnera,
potępiła prześladowanie opozycji politycznej i odbieranie ziemi chłopom, i
stanęła po ich stronie, a także po stronie niezależnych związków zawo­
dowych. W roku 1988 przypadły wybory prezydenckie. Episkopat w dniu
14 II t.r. wypowiedział się na rzecz „koniecznych zmian" i przeciwko „farsie
wyborów" .
W takiej sytuacji nastąpiła wizyta pap. Jana Pawła I I w dniach 15-16 V t.r.
W pierwszym dniu pobytu papież kanonizował 3 jezuitów męczenników, w
tym Paragwajczyka Roque Gonzaleza, zamordowanych w 1628 r. przez In­
dian. W homiliach apelował papież o zachowanie praw ludzkich, uintensyw­
nienie katechizacji, rządy demokratyczne, dialog z opozycją i oparcie reform
na społecznej nauce Kościoła. Wizyta i homilie papieskie podniosły napięcie
między państwem a Kościołem. Powtórzyły się deportacje, porywanie ludzi,
a nawet popieranie działalności abpa M. Lefebvre'a (1988) ; zamknięto kato­
licką rozgłośnię radiową Radio Caritas (17 I 1989) . To wszystko doprowa­
dziło do przesilenia politycznego, obalenia dyktatora, prez. Stroessnera
(23 II), i przejęcia rządów przez gen. A. Rodrigueza. Już w kwietniu 1989 r.
metropolita Rolon upomniał się o wymierzenie sprawiedliwości tym, którzy
przez 23 lat „łamali prawa ludzkie" .
W roku 1990 Kościół katolicki w Paragwaju obejmował 1 metropolię,
9 diecezji, 1 wolną prałaturę, 2 wikariaty apostolskie, 31 1 parafii, 575 kapła­
nów (207 diecezjalnych, 368 zakonnych) , 350 alumnów, 23 stałych diako­
nów, 115 braci i 1 218 sióstr zakonnych, 3 736 OOO katolików (92,4 % ) i

302
4 040 OOO mieszkańców. W roku 1961 do sekt protestanckich należało
36 560 wyznawców (0,9%) .
Peru. Jest to czwarta co do rozległości terytorialnej republika w Amery­
ce Łacińskiej ; obejmuje 1 285 215 km2 i 21 250 OOO ludności (1990). Pod
względem etnicznym Indianie stanowią 46% mieszkańców i mówią najczęś­
ciej narzeczami quechua i ajmara. Dalsze 45% to Metysi i ok. 8% białych.
Religia rzymskokatolicka, którą wyznaje ok. 93% narodu, jest pod specjal­
ną opieką państwa. Od roku 1929 w szkołach prywatnych i publicznych obo­
wiązuje nauka religii katolickiej , a od 1936 r. śluby kościelne są obowiązkowe.
W XX stuleciu nastąpiła eksplozja demograficzna poprzez bardzo wysoki
przyrost naturalny (1959 r. 28,4%o) . W roku 1920 ludność Peru szacowano
-

na 4,5 mln osób, a w 1940 r. 8 521 OOO. W ciągu ostatnich 40 lat wzrosła
-

ona przeszło dwukrotnie (1960 r. 10 857 OOO, 1978 r. - 16 358 OOO). W tym
-

samym okresie episkopat peruwiański przystąpił energicznie do rozbudowy

sieci parafialnej , zwłaszcza w okresie po Soborze Watykańskim li. Do roku
1960 liczba parafii w ciągu ostatnich 50 lat wzrosła z 715 tylko do 833, na
skutek czego Kościół zbliżył się do wiernych z 225 km do 193 km, a obszar
parafii zmniejszył się z 1 797 ,5 km2 do 1 542,88 km2. Ten prawie dramatycz­
ny stan zmienił się na lepsze w ciągu ostatnich 30 lat posoborowych. Do
roku 1990 liczba parafii wzrosła do 1 379 (65,55%), a obszar przeciętny
parafii zmniejszył się do 932 km2. To prawda, że ogromna część kraju jest
wysoce górzysta i nie zamieszkała, ale sieć parafialna jest wciąż niewystar­
czająca dla posługi duszpasterskiej .
Ten olbrzymi terytorialnie kraj w 1920 r. był podzielony na 1 metropolię
(Lima) , 10 diecezji oraz 2 wikariaty apostolskie. Zasadniczych zmian doko­
nał pap. Pius XII, tworząc 23 V 1943 r. w Peru 3 dalsze metropolie (Arequi­
pa, Cusco, Trujillo) i 4 diecezje . Ten sam papież do 1958 r. utworzył
16 dalszych diecezji i 2 wikariaty i prefektury apostolskie oraz 1 wolną prała­
turę. Papież Paweł VI, który specjalną troską otoczył Amerykę Łacińską,
utworzył w 1968 r. 3 dalsze metropolie (Ayacucho, Huancayo i Piura) . Po­
woli zwiększała się również liczba kapłanów. Szeregi ich od 1911 r. (902
kapłanów diecezjalnych i 200 zakonnych) wzrosły do 1960 r. zaledwie o
64,43% (752 diecezj alnych i 1 060 zakonnych). Dopiero w okresie posoboro­
wym na skutek dużego wzrostu powołań kapłańskich (1967 r. - 252, 1990 r.
- 1 204 alumnów) wzrosła liczba kapłanów diecezjalnych i zakonnych do
2 498 (37,86%) .
Duchowieństwo zakonne było liczniejsze od diecezjalnego, ale w ogrom­
nej masie było pochodzenia hiszpańskiego i amerykańskiego. Pracowało
ono w duszpasterstwie parafialnym, na misj ach i w szkolnictwie. W roku
1959 w Peru pracowało 37 zakonów męskich, w tym 1 060 kapłanów i 1 096
braci zakonnych. Najliczniejsi byli tu franciszkanie (389 zakonników) , sale­
zjanie (202) , dominikanie (184) i jezuici (137) . Do roku 1990 liczba zakonni­
ków spadła do 1 867 (-13%) . Dotyczy to nade wszystko liczby braci zakon-

303
nych (449 braci). Siostry zakonne łącznie z peruwiańskimi Zgromadzeniami
Kanoniczek św. Krzyża (założone 1919) należały w 1959 r. do 74 różnych
kongregacji zakonnych i liczyły łącznie 3 957 członkiń. Pracowały w dzie­
łach charytatywnych, szkolnictwie i katechizacji. Ich liczba do 1990 r. wzro­
sła do 5 118 sióstr.
W duszpasterstwie położono nacisk na rozbudowę szkolnictwa kościelne­
go. W roku 1917 powstał w Limie Katolicki Uniwersytet, któremu pap.
Pius XII przyznał prawa akademickie (1943) , a państwo uznało w 1949 r. za
„narodowy". W roku 1990 prowadził on 7 wydziałów, w tym inżynieryjny i
rolniczy. W kraju działa nadto Papieski Wydział Teologiczny (Lima). W
roku 1977 zakony męskie i żeńskie prowadziły 801 szkół średnich, zawodo­
wych i elementarnych, a zakonnicy pracowali w 377 szpitalach, sierocińcach
i ośrodkach opieki społecznej.
Szczególnie nabrzmiałe są stosunki społeczne na skutek niesprawiedliwe­
go podziału dóbr doczesnych. Na tym tle powstał w Peru maoistowski ruch
lewacki Sendero Luminoso (Świetlisty Szlak) o charakterze terrorystycznym
i częściowo anarchistycznym. W roku 1969 i 1990 parlament peruwiański
podjął reformę nauki i przemysłu, ale wciąż nie podjęto koniecznej reformy
rolnej. Po ogłoszeniu przez pap. Pawła VI encykliki Populorum progressio
powstał w marcu 1968 r. krąg księży, który opowiedział się za reformami
społecznymi (ONIS). Reformy te dotyczyły podziału dóbr kościelnych i zer­
wania z uprzywilejowanym statusem Kościoła. Dnia 2 VII 1971 r. Konfe­
rencja Episkopatu Peru opowiedziała się za podjęciem szerokich reform
społecznych i za parcelacją ziemi kościelnej między małorolnych chłopów.
Księża, zwłaszcza z Limy, poparli postulaty Ruchu Chrześcijańskich Robot­
ników i Zjednoczenia Narodowego Studentów Katolickich, które potępiły
przemoc i niesprawiedliwość społeczną w kraju, i opowiedzieli się za marksi­
stowskim społeczeństwem bezklasowym i wspólną własnością. Postulowali
wszakże zachowanie szkolnictwa kościelnego. Konferencja Episkopatu z
sierpnia 1971 r. zaatakowała międzynarodowy kapitalizm za wywożenie pie­
niędzy z kraju i lokowanie ich na tajnych kontach w bankach zagranicznych.
W roku 1972 ogłosiła obszerną instrukcję o ewangelizacji kraju i katechiza­
cji w szkołach. Ewangelizacja dotyczyła 6 mln Indian, których życie religijne
przesycone jest wciąż licznymi zabobonami.
Dnia 4 XI 1979 r. ok. 1 tys. księży i sióstr zakonnych wystosowało list
do wojskowych władz Peru, w którym potępili wtargnięcie wojska do koś­
ciołów i „sytuację głodu i śmierci w kraju". Pod wpływem energicznej dzia­
łalności episkopatu rząd podpisał umowę ze Stolicą Apostolską (28 VII 1980),
regulującą „wspólne interesy i ważne sprawy", a więc stosunki między pań­
stwem a Kościołem, sprawy katolickiego wychowania młodzieży, legalnych
form katolickich organizacji i duszpasterstwa w wojsku. Do tych osiągnięć
doszło szczęśliwe zakończenie zbrojnego konfliktu z Ekwadorem (1981) .

304
 Przemoc lewacka w kraju wszakże nie ustawała, tłumiona również siłą
przez władze militarne, które zwróciły się także przeciw księżom zaangażo­
wanym społecznie (1983). W takiej sytuacji doszło do pierwszej pielgrzymki
do Peru pap. Jana Pawła II (1-6 II 1985). Papież spotkał się z 300 tys.
campesinos - rolnikami w rejonie działalności maoistowskiej Sendero Lumi­
noso. Mówił o nowej formie ucisku chrześcijan, apelował o szanowanie
praw człowieka, akcentował autentyczność kapłańskiego życia i nauczania.
Wypowiedział się za opcją na rzecz ubogich i podniósł sprawę „głębszej
ewangelizacji wsi". W Trujillo wobec zgromadzonych 350 tys. ludzi mówił o
warunkach budowy nowego społeczeństwa, a w Limie - wobec podobnej
masy zgromadzonych - „o zwodniczych ideologiach". Nie zapomniał też o
Indianach w Amazonii, którym przyznał prawo do własnej ziemi. Druga
wizyta papieża w Peru odbyła się w dniach 14-15 V 1988 r. Była ona poświę­
cona głównie nowej ewangelizacji.
W następstwie podróży papieskiej episkopat peruwiański opracował pro­
gram pastoralny i 4 X 1985 r. opublikował go. Zachęcano w nim księży i
katolików do zaangażowania się w akcję społeczną, obronę religii przed ob­
cymi wpływami, a także opowiedziano się za opcją Kościoła ubogich. W
czerwcu 1988 r. episkopat ponownie potępił stosowanie przemocy przez
Sendero Luminoso - „odrzućcie ideologię niszczenia, śmierci i terroru".
Przemoc zbiegła się z kryzysem ekonomicznym i zdrowotnym narodu (1989 r.
- cholera). Kościelna działalność charytatywna - opierająca się na pomo­
cy Kościoła amerykańskiego - tylko w 1989 r. żywiła 600 tys. ludzi. Refor­
mom społecznym w duchu katolickiej nauki nie sprzyjali ani lewacy, ani
prawicowcy (bp J. L. C. Thorne), podobnie jak i „teologia wyzwolenia" nie
zapuściła tu głębszych korzeni. Propagowany przez progresistów permisy­
wizm moralny został potępiony przez episkopat (I 1990), jako że „stanowi
on krok wstecz dla ludzkości i odrzucenie Ewangelii".
Penetrację protestancką Peru pierwsi rozpoczęli metodyści już w 1877 r. ,
a za nimi Adwentyści Dnia Siódmego (koniec XIX w.), Armia Zbawienia
(1902), Kościół z Nazaretu (1913) , prezbiterianie (1916) i inni. W roku 1915
liczbę protestantów szacowano tu na 1 962 osoby. Liczba ta systematycznie
wzrastała do 4 568 (1924), 12 212 (1937) , 27 421 (1948) i do 94 153 (1961) .
W ostatnim roku różne wspólnoty protestanckie posiadały tu 1 176 miejsc
kultu, 842 autochtonicznych kaznodziejów i 733 obcych.
W roku 1990 Kościół katolicki w Peru obejmował 7 metropolii, 15 diece­
zji, 11 wolnych prałatur, 8 wikańatów apostolskich, 1 kardynała, 8 arcybis­
kupów, 45 biskupów, 1 379 parafii, 2 491 kapłanów (1 080 diecezjalnych,
1 415 zakonnych), 58 stałych diakonów, 1 204 alumnów, 449 braci i 5 118
sióstr zakonnych, 19 680 OOO katolików (92,5%) i 21 260 OOO mieszkańców.
Na 1 kapłana przypadało 7 900 katolików, a na 1 parafię - 14 354.
Urugwaj. Republika ta obejmuje 186 927 km2 i 3 016 OOO ludności
(1990), w ogromnej większości katolickiej (78% ). Konstytucja z 1917 r.

20 - Historia Kościoła cz. 8 305

wprowadziła rozdział Kościoła od państwa, a państwo zaangażowało się w
laicyzację życia codziennego, czemu przewodniczył pod wieloma względami
uniwersytet w Montevideo o nastawieniu agnostycystycznym. Ludność, o
dużym przyroście naturalnym (1965 r. - 37,6o/oo), mieszka w większości w
miastach. W roku 1920 szacowano ją na 1 470 000. Konstytucja z 1935 r.
legalizowała aborcję i eutanazję, dawała jednak Kościołowi większą swobo­
dę działania i możliwość zakładania własnego szkolnictwa. Odbyty w 1934 r.
Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny w Montevideo wzmocnił tutejszy
katolicyzm.
Organizacja kościelna, która w 1920 r. obejmowała tylko 1 metropolię i
2 diecezje, w latach 1955-1960 powiększyła się o 6 dalszych diecezji. Wzro­
sła też liczba parafii (1960 r. - 170), a w okresie posoborowym prawie pod­
wójnie (1990 r. - 228). Liczba księży, alumnów i sióstr zakonnych wzrasta
systematycznie. W roku 1950 liczono tu tylko 160 kapłanów diecezjalnych i
535 zakonnych, 689 zakonników i 1 397 sióstr. Po 10 latach było już 212
kapłanów diecezjalnych, 471 zakonnych, 51 alumnów, 741 zakonników i
1 755 sióstr. Do roku 1990 liczby te wzrosły i spadły do 555 kapłanów,
35 alumnów, 148 braci i 1 571 sióstr. Kryzysy powołań przezwyciężono do­
piero w ostatnim 10-leciu. Uzewnętrznił się on w kryzysie celibatu.
W roku 1960 głównie zakony prowadziły 200 szkół elementarnych (61 585
uczniów), 66 szkół sekundalnych (8 558 uczniów) i 7 szkół przygotowaw­
czych (631 uczniów). W roku 1977 łączna liczba szkół kościelnych wynosiła
310. Było tu nadto 75 szpitali i ośrodków opieki społecznej prowadzonych
przez instytucje kościelne. W roku 1990 liczono 482 szkoły i 425 szpitali i
ośrodków opieki społecznej o charakterze kościelnym. Dnia 25 I 1985 r.
pap. Jan Paweł II erygował w Montevideo Katolicki Uniwersytet Damaso
Antonio Larranaga z 3 wydziałami. Prowadzą go jezuici.
W roku 1955 w Urugwaju utworzono Akcję Katolicką. Pracę pastoralną
Kościoła utrudnia panoszący się panseksualizm i pornografia, wielkie wpły­
wy masonerii i sekty protestanckie. W roku 1968 episkopat opowiedział się
za akcją społeczną na rzecz biednych i uciśnionych. W liście pasterskim z
22 XI 1970 r. podjął odnowę duszpasterstwa i życia religijnego w kraju na
podstawie wskazań soborowych i postanowień panamerykańskich z Medel­
lin. Reformy poszły w kierunku wzmocnienia jedności Kościoła i współpra­
cy z laikatem katolickim na polu społecznym, gospodarczym i politycznym.
W liście pasterskim z 12 VI 1972 r. episkopat, „mając na uwadze trudną
sytuację w kraju", zaapelował o głębsze reformy, radykalne przeciwstawie­
nie się subwersji pewnych grup lewackich (Tupamaros), bardziej ludzkie
obchodzenie się z więźniami i zarzucenie terroru.
Papież Jan Paweł II trzykrotnie zabierał głos na temat Kościoła i jego
działalności w Urugwaju. Pierwszy raz uczynił to 14 I 1985 r. w przemówie­
niu do biskupów urugwajskich w Rzymie, następnie w czasie podróży apo­
stolskiej do Urugwaju w dniach 31 III i 1 IV 1987 r. oraz 7-9 V 1988 r.

306
Mówił, że w Urugwaju „jest laicka koncepcja społeczeństwa, wychowania i
kultury", że „dominuje sekularyzm", że „mylna jest koncepcja życia i trwa­
łości rodziny". Krytyce poddał rozwody i stosowanie przemocy, zalecał
nową ewangelizację, a księżom powiedział, że „mają być świadkami Boga i
jego miłości, która urzeczywistniła się w Chrystusie". Zapewne z tej inspira­
cji episkopat urugwajski potępił w styczniu 1990 r. książkę Kobieta i Koś­
ciół. Seksualność i aborcja w Ameryce Łacińskiej, napisaną przez „katolika".
W roku 1990 Kościół katolicki w Urugwaju obejmował 1 metropolię,
9 diecezji, 2 arcybiskupów, 12 biskupów, 228 parafii, 726 kapłanów (218
diecezjalnych, 508 zakonnych), 35 stałych diakonów, 101 alumnów, 141 bra­
ci i 1 852 siostry zakonne, 2 389 OOO katolików (78%) i 3 060 OOO mieszkań­
ców. Przeciętnie na 1 parafię przypadało 10 478 wiernych, a na 1 kapłana -

3 291. Jest to najlepsza w tym zakresie sytuacja w Ameryce Łacińskiej.

Wenezuela. Rozległa w strefie równikowej republika obejmuje 912 050 km2
i 18 750 OOO mieszkańców. Nadto ok. 40 tys. Indian mieszka w dżungli.
Największą grupę etniczną kraju stanowią Metysi (66%), następnie biali
(22%), czarni (10%) i Indianie (2%). W wieku XX nastąpiła tu również
eksplozja demograficzna, a przyrost naturalny był tu najwyższy w całej
Ameryce Łacińskiej (1959 r. - 28,l<>'oo), toteż wzrost liczby ludności był galo­
pujący. W roku 1920 szacowano ją w kraju na 2 816 000. W ciągu 70 lat
wzrosła ona siedmiokrotnie. Konstytucja z 1953 i 1961 r. oraz konkordat z
1964 r. dały Kościołowi duże możliwości działania. Państwo „zagwarantowa­
ło Kościołowi swobodę i pełne wykonywanie władzy oraz swobodne i publi­
czne wykonywanie kultu katolickiego". Kościół otrzymał osobowość praw­
ną. Zmian w administracji kościelnej dokonuje Stolica Apostolska, ale za
zgodą rządu, prezydent republiki otrzymał prawo weta w stosunku do kan­
dydatów na biskupstwa. Rząd zobowiązał się do finansowego wsparcia Koś­
cioła, a także do wspomagania misji wśród Indian. Akcja Katolicka i organi­
zacje kościelne otrzymały osobowość prawną.
Za wzrostem liczbowym ludności postępowała rozbudowa struktur koś­
cielnych. Liczba parafii wzrosła z 408 (1911) do 735 (1966) i do 1 045 (1990).
Tym samym przeciętna odległość do kościoła zmiejszyła się z 279 km do
109 km. Rzeczywistość wszakże jest daleko bardziej złożona, zwłaszcza na
terenie Amazonii. Już pap. Pius XI utworzył w kraju w 1922 r. drugą metro­
polię w Merida i 4 dalsze diecezje, a pap. Pius XII trzecią metropolię (Ciu­
dad Bolivar - 1958) i 7 dalszych okręgów kościelnych. Najwięcej zrobił na
tym odcinku pap. Paweł VI, tworząc tu 3 nowe metropolie (Macaraibo,
Valencia, Barquisimeto - 1966 i 1974) i 6 diecezji. Wzrosła też pokaźnie
liczba duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego. W roku 1950 było łącznie
786 księży, a w ciągu 16 lat liczba ich wzrosła do 1 755 (123,28%). Więk­
szość duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego była pochodzenia autochto­
nicznego. W roku 1960 w kraju pracowało 95 różnych zakonów męskich,
głównie w duszpasterstwie (191 parafii) i szkolnictwie oraz na misjach wśród

307
Indian. Było 1 127 zakonników, w tym 728 kapłanów. Najliczniejsi byli je­
zuici (150) i salezjanie (116). W ostatnich 30 latach liczba kapłanów zakon­
nych wzrosła do 1 121. Siostry zakonne pracowały w szkolnictwie, kateche­
zie i akcji charytatywnej. Z 1 347 członkiń w 1911 r. wzrosła do 3 928 sióstr
w 1966 r. Należały one do 164 różnych kongregacji. Do roku 1990 liczba ich
wzrosła do 4 144 członkiń. Szkolnictwo kościelne w 1970 r. obejmowało 614
szkół średnich, zawodowych i podstawowych oraz 148 szpitali i innych oś­
rodków opieki społecznej. Do roku 1980 liczba szkół wzrosła do 892. W
roku 1963 powstał w Caracas Katolicki Uniwersytet Andres Bello, który
prowadzi 7 wydziałów, łącznie z inżynierią i naukami społecznymi. Prasa
katolicka obejmuje 5 dzienników o nakładzie przeszło 100 tys. egz. oraz
2 tygodniki (1962).
W apostolat angażowała katolików świeckich Akcja Katolicka, zorgani­
zowana stanowo, i stosunkowo liczne organizacje młodzieżowe, zgrupowane
w Wenezuelskiej Młodzieży Katolickiej. Działał tu również Legion Maryi.
Mimo tych wysiłków episkopat wenezuelski stwierdzał z ubolewaniem, że
„szerzy się ateizm [...], dla wielu grzech jest słowem bez treści" (22 III 1967).
Wyrazem tego był fakt, że w 1963 r. aż 46,3% dzieci rodziło się w związkach
pozamałżeńskich, a 20% nie było objętych żadną szkołą. Tymi zaniedbany­
mi dziećmi zajął się w 1948 r. ks. A. J. Alfonso Vaz, który powołał do życia
Dzieło Opieki nad Dziećmi; w 1962 r. utrzymywało ono 6 domów dla 120
dzieci. Od roku 1955 zajmowało się też dziećmi opuszczonymi (Fe y Ale­
gria). Zakładano dla nich szkoły elementarne i zawodowe w Caracas, gdzie
takich dzieci było najwięcej. Dzieło to rozszerzyło się w ważniejszych ośrod­
kach miejskich w kraju i innych państwach Ameryki Łacińskiej.
W okresie posoborowym episkopat zwrócił uwagę na uaktywnienie dusz­
pasterstwa. Jego nowoczesny program opracowano na Konferencji Episko­
patu Wenezueli 5 IX 1970 r. Zwrócono więc uwagę na małżeństwa mieszane
wyznaniowo, potępiono narkotyki, zajęto się teologiczną i duchową forma­
cją alumnów, a także wprzęgnięto katolików świeckich do duszpasterstwa.
Dużo miejsca poświęcono sakramentalnemu kapłaństwu, jego tożsamości,
celibatowi i funkcjom pastoralnym. Zajęto się również akcją misyjną wśród
Indian, zamieszkujących w liczbie 100 tys. Amazonię. Akcję kościelną po­
głębiały grupy charyzmatyczne, nie zawsze jednak wierne urzędowi nauczy­
cielskiemu Kościoła.
W dniach 26-29 I 1985 r. odbyła się pielgrzymka apostolska pap. Jana
Pawła II do Wenezueli. Papież odwiedził większe ośrodki miejskie, a w
homiliach mówił o palących problemach życia chrześcijańskiego - o chrześ­
cijańskim małżeństwie i rodzinie, wychowaniu i katechizacji młodzieży, wier­
ności dla Chrystusa i jego Kościoła. Odrzucił i nazwał po imieniu tendencje
dehumanizacji i depersonifikacji, a do kapłanów i zakonników zaapelował,
by „byli widzialnym znakiem odnowy".

308
 Jednym z wielkich problemów Kościoła w Wenezueli jest szerzące się
sekciarstwo. Pierwsza z sekt działająca tu od 1896 r. to Bracia Kanadyjscy,
następnie metodyści (1900) , Ewangelicki Związek Misyjny (1914) , luteranie,
Zgromadzenie Boże itd. W roku 1961 liczono tu 26 042 wyznawców różnych
sekt protestanckich z 360 miejscami kultu i 382 pastorami.
W roku 1990 Kościół katolicki w Wenezueli obejmował 6 metropolii,
18 diecezji, 4 wikariaty apostolskie, 1 egzarchat, 2 kardynałów, 4 arcybisku­
pów, 33 biskupów, 1 045 parafii, 2 036 kapłanów (905 diecezjalnych, 1 121
zakonnych), 31 stałych diakonów, 789 alumnów, 290 braci i 4 144 sióstr
zakonnych, 17 1 1 1 OOO katolików (91 ,2%) i 18 750 OOO mieszkańców. Prze­
ciętnie na 1 parafię przypada 16 374 wiernych, a na 1 kapłana - 8 404.
Gujana. Dawna kolonia angielska. W roku 1980 proklamowała niepodle­
głość. Kraj obejmuje 214 470 km2 i 1 040 OOO ludności (1990) . Katolicy
stanowią tu zaledwie 9,3% ludności. Największą grupę wyznaniową stano­
wią protestanci, rozbici na szereg wspólnot, oraz wyznawcy hinduizmu. Bis­
kupstwo katolickie w Georgetown utworzył dopiero w 1956 r. pap. Pius XII,
ale pierwszego biskupa autochtonicznego zamianował pap. Paweł VI w 1971 r.
(bp Benedict Singh). Rząd autonomiczny z 1957 r. odniósł się wrogo do
Kościoła katolickiego. W roku 1976 władze upaństwowiły szkoły katolickie,
a ingerencje rządu w sprawy Kościoła spowodowały w latach 1980-1981 licz­
ne konflikty. Dotyczyły one interwencji policji w sprawy misyjne, banicji
jezuitów, dyskryminacji prasy katolickiej itp. To w tym kraju 18 XI 1978 r.
doszło do religijnej aberracji w sekcie protestanckiej Świątynia Boża na nie­
spotykaną skalę. Przeszło 900 członków tej sekty dokonało samobójstwa w
Jamestown. W roku 1990 Kościół katolicki obejmował tu 1 biskupstwo,
27 parafii, 55 kapłanów (52 zakonnych), 15 alumnów, 12 braci, 72 siostry
zakonne, 65 tys. katolików (8,3%) i 1 040 OOO mieszkańców.
Surinam. Dawna kolonia holenderska. Obejmuje 142 822 km2 i 390 tys.
ludności. Państwo proklamowało niepodległość dopiero 25 XI 1975 r.
Chrześcijaństwo w formie katolickiej - szerzone od 1683 r. - w 1852 r.
otrzymał� osobny wikariat apostolski. Pracowali tu redemptoryści (1866) i
oblaci. Papież Pius XII utworzył tu w 1958 r. biskupstwo (Paramaribo).
Kościół posiada własne szkolnictwo (1990 r. - 149 szkół) i ośrodki opieki
społecznej (1990 r. 13) . Pracę pastoralną i misyjną utrudniają liczne zabo­
-

bony i poligamia, a sprzyjają jej dobra organizacja i szkolnictwo katolickie.

Wśród wspólnot protestanckich najwięcej wyznawców posiada Holenderski
Kościół Reformowany (15% ) i Bracia Morawscy. W roku 1971 pap. Paweł
VI zamianował pierwszego tubylca biskupem (bp A. F. Zichem). W roku
1990 Kościół katolicki obejmował tu 1 diecezję, 30 parafii, 29 kapłanów,
21 braci, 59 sióstr zakonnych, 85 tys. katolików (21 ,7% ) i 390 tys. miesz­
kańców.
Francuska Gujana. Departament zamorski Francji będący na statusie
kolonii. Obejmuje 91 tys. km2 i 89 tys. ludności. Katolicyzm przynieśli tu

309
jezuici w 1651 r . , a w latach późniejszych dołączyli do nich dominikanie i
kapucyni. W roku 1933 pap. Pius XI utworzył wikariat apostolski, a pap.
Pius XII osobne biskupstwo w Cayenne (1956). Kościół posiada tu własne
szkolnictwo podstawowe i zawodowe (1990 r. -12 szkół) i ośrodki opieki
społecznej (1990 r. - 9). W roku 1990 była 1 diecezja, 25 parafii, 27 kapła­
nów, 3 braci, 104 siostry zakonne, 70 tys. katolików (78,65%) i 89 tys. mie­
szkańców.

2. Największy kraj katolicki świata - Brazylia

Pierwszy co do liczby katolików kraj na świecie i największa terytorialnie

i ludnościowo republika Ameryki Łacińskiej obejmuje 8 513 844 km2 i liczy
144 430 OOO ludności. W 1950 roku 61,66% ludności stanowili biali, 10,36%
Murzyni, 26,54% Mulaci i pewien odsetek Indianie. Wraz z proklamacją
republiki konstytucja z 1891 r . wprowadziła rozdział Kościoła i państwa,
zabezpieczyła wolność kultu wszystkim wyznaniom, wprowadziła małżeństwa
cywilne i laicyzację szkół . Konstytucja z 1936 r . przywróciła współpracę Ko­
ścioła i państwa, nierozerwalność małżeństwa, naukę religii w szkole, dusz­
pasterstwo w wojsku i w szpitalach. Tę współpracę uchyliła ponownie kon­
stytucja z 1946 r. za rządów gen. Gaspara Enrico Dutry (1946-1951). Wśród
wyznań na pierwszym miejscu co do liczby są katolicy, ale ich stan posiada­
nia nieco się kurczy na rzecz niebywałego rozrostu sekt protestanckich, a
także grup spirytystycznych. W roku 1940 katolicyzm wyznawało 95,01%
osób, protestantyzm 2,61% i spirytyzm 1,12%, ale już w 1950 r. katolicy
- -

mieli 93,49% wyznawców, protestanci 3,95%, spirytyści - 1,59% wyznaw­

-

ców. W roku 1960 wspólnoty protestanckie liczyły 4 071 641 wyznawców

(5,75%), a do 1990 r. liczba ich wzrosła do ok. 15 mln (ok. 11%).
Ludność kraju wzrastała w XX stuleciu nadzwyczaj szybko na skutek
wysokiego przyrostu naturalnego (1960 r. 22,4%0) i ustawicznej imigracji.
-

Tylko w 1955 r. osiedliło się tu 55 165 imigrantów, głównie Portugalczyków

i Hiszpanów (58,03%) , a w latach 1967-1970 - 26 023. W roku 1920 olbrzymi
terytorialnie kraj liczył zaledwie 17 984 OOO ludności, 1940 r . 41 114 OOO,
-

1960 r. 70 799 OOO, a w 1978 r . - 112 239 OOO. Co 10 lat liczba ludności
-

prawie się podwajała. Rodziło to wieloaspektowe problemy dla Kościoła,

zwłaszcza problemy duszpasterskie, które wciąż wlokły się na szarym końcu.
Okres kolonialny, a później niepodległościowy, do początku XX w. zo­
stawił organizację parafialną prawie w powijakach. W roku 1911 na 1 para­
fię przypadało 4 422,78 km2 i 11 236 wiernych, a na 1 kapłana - 6 449
wiernych. Liczba parafii wzrastała bardzo wolno. Od roku 1911 do 1935 r.
przybyło w tym olbrzymim kraju tylko 375 parafii, a do 1952 r. - tylko 584.
Dopiero bezpośrednia interwencja pap. Piusa XII uaktywniła siły twórcze
nowych parafii. W przeciągu 14 lat utworzono 1 771 nowych parafii; w 1966 r.

310
1 parafia obejmowała przeciętnie 1 744 km2 i 16 174 wiernych, a na 1 kapła­
na przypadało 6 645 wiernych. Dopiero w okresie posoborowym episkopat
brazylijski z inspiracji pap. Pawła VI i Jana Pawła II przystąpił do gigantycz­
nej rozbudowy sieci parafialnej . W ciągu 25 lat utworzono w Brazyli 2 660
nowych parafii, a przeciętny ich okręg zmniejszył się do 1 126 km2; średnia
liczba wiernych wzrosła do 16 790 wiernych. W rzeczywistości przeciętny
okręg parafialny był mniejszy po uwzględnieniu ogromnych obszarów dżun­
gli amazońskiej . Trzeba jednak zauważyć, że Kościół swą rozbudową sieci
parafialnej wciąż nie nadążał za wzrostem ludności.
W spadku po poprzednich wiekach Brazylia odziedziczyła w XX stuleciu
tylko 2 metropolie i 17 diecezji. Konieczność dalszych podziałów zrozumiał
już pap. Pius X (1903-1914) i pap. Benedykt XV (1914-1922), którzy utwo­
rzyli tu 40 nowych okręgów kościelnych, w tym 12 metropolii. Akcję tę
kontynuowali wszyscy następni papieże. Papież Pius XI (1922-1939) i pap.
Pius XII (1939-1958) są twórcami 84 nowych diecezji i wolnych prałatur
oraz 13 metropolii. Papież Jan XXIII i pap. Paweł VI na przestrzeni zaled­
wie 20 lat utworzyli 209 nowych okręgów kościelnych, w tym 4 metropolie.
Dzieła dopełnił pap. Jan Paweł Il, tworząc 4 dalsze metropolie i 43 nowe
diecezje. W roku 1990 Brazylia wyprzedzała Włochy co do liczby biskupstw
o 40 diecezji.
Ustawiczną bolączką Kościoła brazylijskiego - wciąż narastającą - jest
wielki brak powołań kapłańskich. W roku 1911 liczono tu tylko 2 193 kapła­
nów diecezjalnych, 25 seminariów wyższych i niższych oraz 289 alumnów.
W związku z tym palącym problemem pap. Pius X zaapelował 6 VI t.r. do
biskupów brazylijskich o podjęcie większych wysiłków w daniu wiernym od­
powiedniej liczby pasterzy. Papież Pius XI zarządził specjalną wizytację
apostolską seminariów brazylijskich i zalecił wzmocnienie akcji powołanio­
wej oraz budowę nowych seminariów duchownych. W następstwie tej akcji
do 1939 r. założono 2 wyższe i 15 niższych seminariów duchownych. Do
roku 1962 liczba seminariów wyższych wzrosła do 17, a niższych do 93. Po­
wołania wzrastały powoli. W roku 1935 liczono 847 alumnów, 1952 r. -

1 188, 1960 r. 1 425, a w 1966 r. 1 645 alumnów. Po kryzysie posoboro­

- -

wym (1971 r. - 1 046 alumnów) liczba ich znacznie się zwiększyła i w 1980 r.
osiągnęła niespotkaną dotąd liczbę 3 052 alumnów, by do 1990 r. osiągnąć
pułap 5 858 i postawić Brazylię w czołówce wzrostu powołań kapłańskich.
Powolny i niedostateczny wzrost liczby kapłanów diecezjalnych spowodo­
wał, że prawie 70% katolików brazylijskich nie uczęszczało na niedzielną
mszę św. Liczba kapłanów wzrosła wprawdzie z 2 568 (1935) do 4 871
(1966), ale przeciętna liczba wiernych na 1 kapłana diecezjalnego wzrosła
niepokojąco z 13 836 (1935) do 16 512 (1966). Po pewnym kryzysie tożsamo­
ści kapłańskiej i sekularyzacji wielu kapłanów ich liczba po 1970 r. wzrastała
szybciej . W roku 1980 liczono ich 5 174, a w 1990 r. - 6 246. Nie był to
jednak wystarczający wzrost na potrzeby Kościoła w Brazylii, jako że wciąż

311
wzrastała przeciętna liczba wiernych na 1 kapłana diecezjalnego (1980 r. -

19 540, 1990 r. - 20 324).

Sytuację krytyczną ratowały zakony, które w dużej mierze podejmowały
pracę w duszpasterstwie. Były one bardzo liczne i miały j eszcze tradycję
kolonialną. Ich szeregi wzrastały szybciej niż duchowieństwa diecezjalnego.
W roku 1935 pracowało tu 2 028 księży i 1 128 braci zakonnych. Do roku
1960 liczba ta wzrosła do 6 324 kapłanów i 8 839 braci zakonnych. W tym
roku też w duszpasterstwie, szkolnictwie i na innych odcinkach pracy kościel­
nej pracowało 87 zakonów męskich, w tym 2 autochtoniczne, w 1 026 klasz­
torach i domach zakonnych. Najliczniejsi byli franciszkanie, pracujący od
1580 r. (1 182 zakonników) , kapucyni, którzy przybyli w 1612 r. (825 zakon­
ników) , a dalsze miejsca zajęli jezuici (od 1549 r. - 916 zakonników) i sale­
zjanie (od 1883 r. - 839 zakonników). Również zakony męskie przeżyły
kryzys tożsamości własnego charyzmatu po 1967 r. W latach 1968-1971 licz­
ba ich spadła z 7 099 kapłanów i 10 248 braci zakonnych do 7 085 kapłanów
i 9 595 braci zakonnych. W następnych latach spadek postępował nadal
(1990 r. - 7 590 kapłanów i 2 502 braci zakonnych) . Około 60% księży
zakonnych pracuje w duszpasterstwie. W roku 1954 powstała Konferencja
Brazylijskich Zakonów, która współpracuje z Konferencją Episkopatu Bra­
zylii. Poważny udział w apostolacie Kościoła miały zgromadzenia żeńskie.
Już w XIX w. pracowały tu szarytki (1848), j ózefitki z Chambery (1858),
misjonarki Jezusa Ukrzyżowanego (1928), salezjanki (1892), a także służeb­
niczki (1849) i franciszkanki (1877). W roku 1958 pracowało w Brazyli 207
różnych zakonów żeńskich, w tym 49 autochtonicznych, w 3 029 klasztorach
i domach zakonnych (30 055 zakonnic) . Wśród tych zgromadzeń 13 miało
charakter kontemplacyjny (62 domy i klasztory, 1 057 sióstr) . Liczba sióstr
ustawicznie wzrastała; w 1970 r. liczyły 3 7 785 członkiń, 1980 r. 35 862, a
-

w 1990 r. - 36 824. Prowadziły one liczne dzieła chrześcijańskiego miłosier­

dzia i szkoły katolickie. W okresie posoborowym siostry zakonne w licznych
wypadkach przejęły kierownictwo parafii, oczywiście bez funkcji sakralnych,
zastrzeżonych kapłanom. ·

Dużym atutem katolików brazylijskich j est szkolnictwo wszystkich stop­

ni. W roku 1971 Kościół prowadził 3 458 szkół elementarnych, zawodowych
i średnich, a liczba ta do 1980 r. wzrosła do 4 512. W roku 1971 w gestii
Kościoła pozostawało 2 777 szpitali, sierocińców, domów starców i innych
ośrodków opieki społecznej . Pracę tych dzieł koordynował Narodowy Se­
kretariat Wychowania i Kultury z siedzibą w Rio de Janeiro. Poważnym
osiągnięciem są liczne uniwersytety katolickie. Pierwszy z nich powstał w
1947 r. w Rio de Janeiro z wydziałami teologiczno-filozoficznym, nauk hu­
manistycznych, prawa, nauk społecznych i inżynieryjnym. Prowadzą go je­
zuici. W tym samym roku powstał Katolicki Uniwersytet w Sao Paulo z 8
wydziałami, w tym medycznym i dziennikarskim. Dalsze katolickie uniwer­
sytety powstały w Belo Horizonte (1983 r. - 10 wydziałów), Campinas (1956 r.

31.2
- 6 wydziałów), Kurytybie (1985 r. 4 wydziały) , Porto Alegre (1950 r. 7
- -

wydziałów) , Minas Gerais (1983), Rio Grande do Sul (1950) oraz autonomi­
czne wydziały teologiczne i filozoficzne w Belo Hońzonte (1941, jezuici) i
Rio de Janeiro (1981). W roku 1965 wyżsi przełożeni zakonni utworzyli
nadto w Sao Paulo Instytut Teologiczny z sekcjami filozofii, teologii, dusz­
pasterstwa i katechetyki. Tak uniwersytety, jak też i instytuty prowadzone
są najczęściej przez zakony.
Przed 1960 r. episkopat założył katolicką agencję prasową Nova dla pra­
sy w języku portugalskim i hiszpańskim. W roku 1969 powstała także agen­
cja informacyjna Ecclesia. Akcją charytatywną kieruje Cańtas. Dziesięć
dzienników katolickich ma zasięg ogólnonarodowy, a stosunkowo liczne ty­
godniki stoją na dobrym poziomie. Przed 1960 r. utworzono Radio Apareci­
da. Od roku 1949 franciszkanie wydają kwartalnik naukowy „Ecclesiastica
Brasileira". W późniejszych latach powstały dalsze czasopisma o charakterze
naukowym, a od 1969 r. ukazuje się brazylijskie wydanie „Osservatore
Romano" .
Olbrzymią trudność w działaniu Kościoła stanowią dotąd nierozwiązana
kwestia społeczna, relikty systemu feudalnego na wsi, ogromne dyspropor­
cje w podziale dochodu narodowego, wielotysięczne slumsy biedoty na
przedmieściach wielkich miast, przestarzałe formy w gospodarce rolnej . To
one są stałym źródłem napięć i kryzysów społecznych. Rozwiązania tych
problemów w pewnym zakresie podjęła się Akcja Katolicka, założona w
Brazylii w 1935 r. na wyraźne polecenie pap. Piusa XI. Ostatnie encykliki
społeczne papieży i uchwały Soboru Watykańskiego II zainspirowały wiele
społecznych działań wśród katolików świeckich i księży (m.in. abp Helder
Pessoa Camara, E. de Araujo Sales, kard. P . E . Arns) .
W duszpasterstwie zwrócono uwagę na kościelne organizacje świeckich.
Obok Akcji Katolickiej tworzono kółka robotnicze (1950 r. - ok. 400 tys.
członków) , kółka młodzieżowe, Sodalicję Mariańską, Legion Maryi, różne
bractwa, a zwłaszcza popularny tu Trzeci Zakon franciszkański oraz Apos­
tolstwo Modlitwy. Duże znaczenie ma również Liga Katolicka, Krucjata Eu­
charystyczna i Ruch Rodzin Chrześcijańskich. Liczne były zwłaszcza organi­
zacje młodzieżowe (Katolicka Młodzież Robotnicza, Katolicka Młodzież
Studiująca itp) . W roku 1942 w Sao Paulo odbył się Międzynarodowy Kon­
gres Eucharystyczny, a w okresie przedsoborowym cztery krajowe kongresy
eucharystyczne. W roku 1965 w Rio de Janeiro odbył się znów Międzynaro­
dowy Kongres Eucharystyczny. Przy tej okazji została utworzona Rada Epi­
skopatów Ameryki Łacińskiej - Consejo Episcopal Latino Ameńcano
(CELAM) . W roku 1958 pap. Pius XII utworzył specjalną Papieską Komis­
ję do spraw Ameryki Łacińskiej . W roku 1960 powstała tu Konferencja
Zakonów Ameryki Łacińskiej .
Konferencja Episkopatu Brazylii w 1962 r. zajęła się duszpasterstwem,
jego uaktywnieniem, planowym rozpracowaniem, budzeniem powołań ka-

313
płańskich, formowaniem intelektualnym i moralnym katechetów, zapozna­
waniem wiernych z katolicką nauką społeczną i życiem katolickiej rodziny.
Zwrócono też uwagę na pogłębienie i systematyczną katechizację pod ha­
słem „bez katechizmu nie ma religii". Opracowano generalny plan katechi­
zacji w szkołach elementarnych. Na lata 1966-1970 opracowano ogólnonaro­
dowy program duszpasterski, a cały kraj podzielono na 14 wielkich regio­
nów duszpasterskich. Nie zapomniano i o misj ach wśród Indian, i odpowied­
nim przygotowaniu misjonarzy do tej pracy.
Poważny problem dla Kościoła w Brazyli stanowi narastająca propagan­
da sekt amerykańskich, afro-brazylijski spirytyzm, szerzący się gwałtownie
w ostatnich latach (ok. 1970 r. w Recife było ponad 1 tys. ośrodków spiryty­
stycznych) . Marksistowski komunizm znalazł tu licznych zwolenników, zwła­
szcza wśród młodzieży studiującej . Ale największe niebezpieczeństwo dla
Kościoła w Brazylii stanowiła teologia wyzwolenia. Zrodziła się ona na
kanwie odnowy teologicznej po Soborze Watykańskim II z palących proble­
mów społecznych. Teologia ta - inspirowana przez zasady marksizmu i leni­
nizmu - powiązała warunki ziemskiego życia człowieka z j ego zbawczo-sa­
kramentalnym przeznaczeniem nadprzyrodzonym . U jej fundamentów legły
różne przyczyny, a wśród nich podporządkowanie ludności tubylczej koloni­
zatorom i eksterminacyjne wyprawy wojenne w celu szerzenia chrześcijań­
stwa, które doprowadziły do uformowania się niewielkiej grupy bogatych i
oligarchii uprzywilejowanej . Zależność przemysłu krajowego od centrów za­
granicznych i podtrzymywanie dotychczasowego systemu uważa teologia wy­
zwolenia za „sytuację sprzeczną z ideą zbawienia" . W Ameryce Łacińskiej i
w Brazylii zaakceptowano pastoralne dokumenty 2. i 3 . Panamerykańskiej
Konferencji Episkopatu w Medellin (1969), w której uczestniczył pap. Pa­
weł VI, i w Puebla (1979) z udziałem Jana Pawła Il. Obydwa dokumenty
starały się zrozumieć społeczną sytuację Ameryki Łacińskiej , zbliżyć Koś­
ciół do narodu, wiarę do życia i zbawienie Boże do ludzkiej sprawiedliwości.
Chodziło tu o uintensywnienie obecności Kościoła we współczesnych prze­
mianach społecznych Ameryki Łacińskiej w świetle nauki Soboru Watykań­
skiego Il. Na podstawie jego uchwał uwielokrotniono postulaty sprawiedli­
wości, pokoju społecznego, wychowania, dojrzałej wiary i dopracowanie do
nich struktur kościelnych, a opcję po stronie ubogich, uciśnionych i margine­
su społecznego uznano za nową formę chrześcijańskiego życia.
Twórcami i kontynuatorami latynoamerykańskiej teologii wyzwolenia
byli: Jose M. Bonino, Juan C. Scanone, Enrique Dussel z Argentyny, fran­
ciszkanin Leonardo Boff, Clodovis Boff, Jose Comblin, Rubem Alves z Bra­
zylii, Ronaldo Muńoz z Chile, Jose Sobrino z Salwadoru, Gustavo Gutierrez
z Peru i Juan L. Segundo z Urugwaju. Wyzwolenie człowieka z nędzy, ucis­
ku i przemocy zostało zrównane z sakramentalną odpowiedzialnością za na­
dejście Królestwa Bożego i zidentyfikowane ze zbawczą rolą Kościoła.

314
 Teologia wyzwolenia nie j est jednolita. Wcześniej wspomniana grupa
teologów reprezentuje historyczną teologię wyzwolenia. Inna grupa prezen­
tuje stanowisko sakramentalno-kulturalno-polityczne i postuluje całkowite
wyzwolenie ludu z sytuacji wyobcowania religijnego i kulturalnego w kierun­
ku prawdziwej i autentycznej tożsamości religijnej i kulturalnej . Grupa mar­
ksistowsko-rewolucyjna (G. Arroyo, S. Torres, P. Richard z Chile, H. As­
smann z Kostaryki, P. J. Miranda z Meksyku, E. Cardenal, J. M. Torres z
Nikaragui) opowiada się za całkowitą zmianą warunków społecznych w sen­
sie marksistowskiej walki klas o sprawiedliwszy świat i nadejście Królestwa
Bożego. W Brazylii teologia wyzwolenia zainspirowała Comunitades de
Base, małe grupy wspólnotowe ze zintegrowanym życiem świecko-religij­
nym, z maksimum zaangażowania w duszpasterstwo, apostolską aktywność
oraz w sprawy ludzkie, duchowe i społeczne. W roku 1984 działało w Brazy­
lii 150 tys. takich wspólnot fundamentalnych.
Stolica Apostolska, a zwłaszcza pap. Jan Paweł li, w wielu wypowie­
dziach przestrzegał przed teologią wyzwolenia, m.in. również w czasie pielg­
rzymki do Brazylii. W dniu 10 VI 1980 r. przemawiaj ąc do tysięcy liderów
tych wspólnot zaapelował , by Comunitades stały się instrumentami formacji
chrześcijańskiej i penetracji Ewangelii w społeczeństwo. Kongregacj a Dok­
tryny Wiary zabrała dwukrotnie głos na temat teologii wyzwolenia - O pew­
nych aspektach teologii wyzwolenia (3 IX 1984) i O chrześcijańskim pokoju i
wyzwoleniu (5 IV 1986) , przestrzegając przed stosowaniem socjologii w teo­
logii i przemocy w życiu społecznym.
Okres posoborowy przyniósł w Brazylii intesywne włączenie się zakonów
w duszpasterstwo - tak w diecezji, jak i na płaszczyźnie całego kraju -
zwłaszcza w okręgach dotąd zaniedbanych. Episkopat zdecydowanie podjął
wysiłki w celu rozwiązania problemów społecznych i obrony szerokich mas
przed nadużyciami autorytarnych sądów wojskowych. W lutym 1971 r. Kon­
ferencja Episkopatu Brazylii (przeszło 200 biskupów, a także pewna liczba
księży i katolików świeckich) opowiedziała się za głębokimi reformami
społecznymi przy udziale Kościoła, potępiła łamanie praw ludzkich i nie­
sprawiedliwość społeczną rządów prez. gen. Emilio Medici Garrastazu (od
30 X 1969) , a kard. Arns zaapelował o wolność dla więźniów politycznych.
Niewiele to pomagało, gdyż elitarne rządy wojskowe trwały aż 15 lat (1979) .
Powtórzyły się znów zabójstwa księży, ich deportacje, zakaz pracy misyjnej
wśród Indian (1977) . Episkopat ponownie skrytykował przemoc i terror po­
licyjny, „narodowe bezpieczeństwo" , „blokowanie postępu" i potępił wpro­
wadzenie cywilnych rozwodów (24 II 1977) . Papież Paweł VI zaapelował o
sprawiedliwość społeczną i sprawiedliwy podział dóbr (VIII 1977) . Tak ak­
cja episkopatu spotkała się ze sprzeciwem władz wojskowych. W latach 1967-
-1978 aresztowano 122 kapłanów i 273 świeckich, 34 kapłanów było torturo­
wanych, 7 zabito. Po przejęciu rządów przez cywilnego prez. Joao Baptistę

315
Figueiredo de Oliveira - zgodnie z postulatem episkopatu - ogłoszono am­
nestię dla więźniów politycznych (VIII 1979) .
Od roku 1980 episkopat zaczął działać zdecydowanie na rzecz reformy
rolnej i polepszenia doli robotników; 5 1 ,39% ludności zajmowało się rolnic­
twem (1970) , a aż 52% gospodarstw rolnych obejmowało mniej niż 25
akrów ziemi. W maju 1980 r. episkopat poparł 150 tys. strajkujących robot­
ników w Sao Paulo, a kard. Arns zarządził kolektę na pomoc dla nich.
Problemy te podjął pap. Jan Paweł II w czasie pielgrzymki do Brazylii w
dniach 30 VI-12 VII 1980 r. Odwiedził wówczas 13 miast, wygłosił 50 homi­
lii i przemówień i spotkał się z ok. 20 mln wiernych. W homiliach „złożył
homagium Kościołowi w Brazylii" , mówił o nadziei na lepsze społeczeńst­
wo, tożsamości kapłańskiej i sprawiedliwości dla robotników, potrzebie ka­
techezy, formacji kandydatów do kapłaństwa i ziemi dla wszystkich. Dowar­
tościował też religijność ludową i wskazał na sprawiedliwość społeczną jako
jedyną drogę do lepszego jutra. Następna pielgrzymka papieska do Brazylii
miała miejsce w 1992 r.
Będąc pod wrażeniem nauczania papieskiego episkopat ogłosił 1 XI 1980 r.
deklarację w sprawie kontynuowania reform społecznych, ale równocześnie
skarżył się „na ograniczanie działalności Kościoła" . Sytuacja niewątpliwie
zmieniała się na lepsze, co znalazło wyraz m.in. w zgodzie rządu na przyjazd
misjonarzy z zagranicy (1980) i rewizji kary na francuskich księży (1981).
Dnia 15 IX 1983 r. episkopat podniósł publicznie sprawę wielkiego zadłuże­
nia państwa (ok. 90 mld dolarów), przeciwstawił się nieetycznej kontroli
urodzeń (1984) , a abp H. Pessoa Camara utworzył Fundację B rata Francisz­
ka w celu niesienia pomocy potrzebującym (13 III 1984) .
W roku 1985 po ponownym powrocie rządów cywilnych w Brazylii duże
nadzieje wiązano z osobą prez. elekta Tancredo Nevesa, który niespodzie­
wanie zmarł (22 IV) . Stosunki państwo - Kościół wyraźnie się polepszyły.
W roku 1986 episkopat w związku z rychłą śmiercią prezydenta mówił „o kru­
chej demokracji" , „narastającej korupcji", „tendencjach autorytarnych" i
„elitarnych" i opowiedział się za „zmianami strukturalnymi" . Rok później
apelował , by reformy przeprowadzać „na fundamencie moralnym" i opierać
się „na wartościach religijnych", by służyć „prawdzie, sprawiedliwości i życiu".
W roku 1988 Brazylia otrzymała nową konstytucję. „Dała ona narodowi
większy udział w zarządzaniu krajem" . Kardynał E. de Araujo Sales z Rio
de Janeiro przestrzegał (5 X) przed pójściem w kierunku populistycznym i
„demagogicznej demokracji" , krytykował zaczęte reformy rolne, legalizację
aborcji i wolnych związków na równi z małżeństwem. W grudniu 1989 r.
episkopat potępił brutalne użycie siły wobec Indian w Yanomam i zabójstwo
1 ,5 tys. Indian (1987-1990), zaapelował o zajęcie się dziećmi ulicy, których
liczbę szacowano na 7 mln. Dalsze inicjatywy episkopatu na rzecz reform
społecznych poparł pap. Jan Paweł II (1990) , ale równocześnie przestrzegł
przed plagą rozwodów, dużą liczbą dzieci nieślubnych. Dnia 7 IX 1990 r.

316
episkopat ogłosił list pasterski, w którym poddał ostrej krytyce rządy prez.
Fernando Collor de Mello, „jako moralnie nie do przyjęcia" , ponieważ „mi­
liony ludzi pozostaje bez opieki", a „ubóstwo zbyt wielkie jest sędzią demo­
kratycznego życia narodu".
W roku 1990 Kościół katolicki w Brazylii obejmował 36 metropolii,
198 diecezji, 14 wolnych prałatur, 2 wikariaty apostolskie, 7 kardynałów, 45
arcybiskupów, 3 1 1 biskupów, 7 1561 parafii, 13 036 kapłanów (6 246 diece-
zjalnych, 7 590 zakonnych) , 546 stałych diakonów, 5 858 alumnów, 2 502
braci i 36 824 sióstr zakonnych, 126 944 katolików (87 ,8%) i 144 430 OOO
mieszkańców. Przeciętnie tedy na 1 kapłana przypada 9 175 wiernych, a na
1 parafię 16 789 wiernych i 1 126 km2 .
-

§ 302. Od misji do młodych Kościołów w Afryce

1. Misje a Stolica Apostolska w XX w.

Akcja misyjna w Afryce, podobnie j ak i na innych kontynentach, ponio­

sła duże straty w wyniku I i II wojny światowej . Kraje europejskie - Fran­
cja, Belgia, Niemcy, Holandia, Włochy - zaangażowały do służby wojsko­
wej licznych misjonarzy i w dużej mierze przeniosły konflikt europejski na
inne kontynenty, a setki tysięcy Afrykanów i Hindusów zaciągnęły do służby
wojskowej . W Afryce Ś rodkowej dawały się odczuć narastające wpływy isla­
mu. Obydwie wojny światowe wstrzymały nie tylko dopływ misjonarzy, ale
nade wszystko ograniczyły lub całkowicie zredukowały pomoc materialną
dla misji, płynącą z Europy.
W takiej sytuacji pap. Benedykt XV w encyklice misyjnej Maximum
illud (1919) wezwał ponownie katolików do podjęcia na nowo pracy misyj­
nej , podał wskazania na temat jej odbudowy i zalecał nade wszystko wycho­
wanie tubylczego kleru. Odrzucił natomiast w ostrej formie transplantowa­
nie na tereny misyjne europejskich sporów o charakterze nacjonalistycznym.
Papież Pius XI uważał misje za obowiązek i główne zadanie Stolicy Apostol­
skiej , ujął więc silnie w ręce papiestwa całą akcję misyjną. Przeniesienie do
Rzymu wszystkich ważniejszych dzieł misyjnych, zwłaszcza organizacji
wspierających materialnie misje, zezwoliło na scentralizowanie akcji misyj­
nej Kościoła. Z okazji 300-lecia działalności Kongregacji Rozkrzewiania
Wiary pap. Pius XI urządził w Rzymie Międzynarodowy Kongres Misyjny
(1922), a w roku wielkiego jubileuszu (1925) - wielką wystawę misyjną,
która dała początek Muzeum Misyjnemu na Lateranie (1927), a także nowo
założonemu Instytutowi Misyjnemu przy Kolegium Kongregacji Rozkrze-

317
wiania Wiary (1932) . W tym samym roku z polecenia papieża został utwo­
rzony Wydział Misjologii przy Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie. W
dniu 28 II 1926 r. papież ogłosił encyklikę misyjną Rerum Ecclesiae, w któ­
rej zalecał współpracę biskupów krajów misyjnych, a wyższym przełożonym
zakonnym - wychowanie tubylczego kleru i biskupów, tworzenie seminariów
regionalnych dla kształcenia tubylczych powołań i rozwijania na misjach ży­
cia zakonnego. W tym samym roku papież wyświęcił pierwszych tubylczych
biskupów dla Chin, Japonii, Indii i Indochin. W roku 1939 pierwszego bis­
kupa czarnego wyświęcił pap. Pius XII . W czasie swego pontyfikatu pap.
Pius XI utworzył 292 nowe wikariaty i 135 prefektur apostolskich, 1 9 misji
sui iuris, a 40 z tych okręgów powierzył biskupom tubylczym. Ten sam pa­
pież w 1936 r. zniósł zakaz z 1742 r. i zezwolił na kult Konfucjusza o charak­
terze patriotycznym. Zezwolił też katolikom Japończykom na odwiedzanie
świątyń shintoistycznych w celu uszanowania rodziny cesarskiej i swoich
przodków. Rany zadane misjom przez I wojnę światową starał się leczyć
głównie przez dopływ europejskich misjonarzy do Afryki i Azji bez względu
na pochodzenie narodowe. Pomoc materialna dla misji płynęła w tym czasie
głównie od katolików Stanów Zjednoczonych.
Papież Pius XII (1939-1958) już w 1939 r. zezwolił na oddawanie czci
patriotycznej wizerunkom Konfucjusza w Chinach, a w 1940 r. zniósł całko­
wicie zakaz zwyczajów malabarskich. Misjonarzy natomiast przestrzegł
przed narzucaniem europeizacji chrystianizowanym narodom. Po zniszcze­
niach II wojny światowej , zwłaszcza na polach misyjnych Azji okupowanych
przez Japonię, oraz powojennej dekolonizacji Afryki i Azji Stolica Apostol­
ska stanęła wobec nowych zadań. Należało do nich tworzenie normalnej
hierarchii kościelnej (w Afryce i Azji) oraz wprowadzanie w życie programu
encyklik misyjnych pap. Piusa XII. Pierwsza z nich Evangelii praecones
(2 VI 1952) , wydana z okazji 25-lecia encykliki Rerum Ecclesiae, przedstawi­
ła osiągnięcia Kościoła w dziele chrystianizacji świata w związku ze zmienia­
jącą się sytuacją polityczną Ameryki Łacińskiej i Afryki. Encyklika postulo­
wała lepsze przygotowanie teoretyczne i praktyczne misjonarzy, inspirowała
stabilizację Kościołów lokalnych przez kształcenie tubylczego duchowieńst­
wa. Encyklika odniosła się pozytywnie do programu akomodacji i inkultura­
cji, wezwała do uszanowania wolności sumienia i tradycji kulturowych naro­
dów i zaakcentowała rolę katolików świeckich w dziele misyjnym Kościoła.
W encyklice Fidei donum (21 IV 1957) papież podjął problematykę misji
katolickich w dekolonizowanej Afryce. Zaakcentował w niej powszechność
Kościoła katolickiego, niezależność od systemów kolonialnych, wezwał do
udziału w misjach afrykańskich kapłanów diecezj alnych i wytyczył drogi mi­
sjom afrykańskim w nowej sytuacji politycznej .
Papież Jan XXIII (1958-1963) kontynuował tworzenie normalnej hierar­
chii kościelnej w krajach misyjnych, a w encyklice Princeps pastorum
(28 XI 1959) położył nacisk na formację kleru i episkopatu tubylczego i

318
zaapelował do katolików świeckich o branie większego udziału w dziele mi­
syjnym Kościoła.
Papież Paweł VI (1963-1978) wniósł nowe formy zaangażowania Stolicy
Apostolskiej w dzieła misyjne. Były to jego pielgrzymki do krajów misyj­
nych i osobiste zetknięcie się z problemami młodych, misyjnych Kościołów.
Tak w 1964 r. odbył podróż apostolską do Indii, 1967 r. - do Turcji, 1968 r.
- do Kolumbii w Ameryce Łacińskiej , 1969 r. - Afryki, a w 1970 r. - do
Azji, Australii i Oceanii. Dnia 29 X 1967 r. papież w orędziu Africae terra­
rum poruszył wszystkie ważniejsze problemy afrykańskie. Potępił więc ra­
sizm, przeciwstawił się formom neokolonializmu, poparł rozwój kultury af­
rykańskiej , opowiedział się za inkulturacją chrześcijaństwa i roztropnym do­
stosowaniem reform liturgicznych do potrzeb Afryki. W adhortacji apostol­
skiej Evangelii nuntiandi (8 XII 1975) podjął temat ewangelizacji w świecie
współczesnym. Adhortacja ta, będąca owocem IV Synodu Biskupów, w spo­
sób nowatorski podeszła do takich zagadnień, j ak: związek ewangelizacji z
kulturą, problemy preewangelizacji, rola wspólnot podstawowych, ewangeli­
zacja a wyzwolenie i problemy sekularyzacji. Adhortacja potępiła wszelką
przemoc, gwałt, zabójstwa i „teologię polityczną" . Papież uznał autonomię
i naturalny pluralizm współczesnego świata.
Jan Paweł II (od 1978) kontynuuje wiele form pracy misyjnej swego
Poprzednika. Dotyczy to przede wszystkim pielgrzymek papieskich do kra­
jów misyjnych Afryki (1980, 1982, 1985, 1988, 1991, 1992), Azji (1981,
1984, 1986, 1989), Oceanii (1984, 1986, 1989), Ameryki Łacińskiej (1979,
1983, 1985, 1986, 1987, 1988, 1990, 1992) . Te liczne doświadczenia osobiste
papieża zaowocowały w wypowiedziach i encyklikach, a zwłaszcza w ency­
klice misyjnej Redemptoris missio (7 XII 1990) . Encyklika podjęła funda­
mentalne zagadnienie chrystianizacji świata - „Jezus Chrystus jest jedynym
Zbawicielem" , „Królestwo Boże, j ego znamiona i wymogi", „Kościół w
służbie tego Królestwa" . Na dalszych kartach encykliki papież podjął zagad­
nienie „Ducha Świętego", głównego sprawcy misji, bo to „On czyni misyj­
nym cały Kościół" . Papież podkreślił dalej , że „misje zachowują swą war­
tość" i „pomimo trudności" należy j e kontynuować wśród wszystkich naro­
dów, zwrócić uwagę świata katolickiego „na południe i na wschód" . W „mi­
syjnych drogach" papież podkreślił wagę formowania się Kościołów lokal­
nych i rolę „kościelnych wspólnot podstawowych" w ewangelizacji świata,
przy zachowaniu inkulturacji i dialogu „z braćmi o innych przekonaniach
religijnych" . Odpowiedzialnymi za rozwój misji papież uczynił episkopaty
świata, instytuty misyjne, misjonarzy zakonnych i diecezjalnych, katolików
świeckich i koordynującą całą działalność Kongregację do spraw Ewangeli­
zacji Narodów. Papież w omawianej encyklice wypowiedział się również na
temat „współpracy w działalności misyjnej " i „duchowości misyjnej ".

319
2. Rozwój misji w Afryce w epoce kolonialnej (do ok. 1 960 r.)

W roku 1922 afrykański Kościół misyjny obejmował 50 wikariatów, 28

prefektur apostolskich i 4 misje sui iuris. Pierwsza wojna światowa zniszczy­
ła liczne ośrodki misyjne, wypędziła z Afryki misjonarzy niemieckich i au­
striackich. Wkrótce na wezwanie papieża przybyły na pola misyjne Afryki
nowe zakony i zgromadzenia. Znamienne, że francuskie i brytyjskie władze
kolonialne utrudniały działalność misji katolickich i ze względów politycz­
nych popierały islam.
Pełny rozkwit chrystianizacji Afryki nastąpił już w okresie międzywojen­
nym, czemu sprzyjało zaangażowanie się Stolicy Apostolskiej i różnorodne
akcje na rzecz misji w Afryce. Akcję misyjną podjęły niemal wszystkie za­
kony, powstały też pierwsze afrykańskie zgromadzenia zakonne. Bracia za­
konni, którzy przybywali do Afryki wraz z kapłanami misjonarzami przejęli
troskę o byt materialny misji i postęp cywilizacyjny ludności, tak j ak siostry
zakonne podjęły wśród tej ludności różne akcje społeczne i charytatywne, a
nade wszystko nauczanie w szkołach. Pierwsze do Afryki przybyły siostry
św. Józefa z Cluny (1819) , a za nimi wiele innych. W roku 1928 przybyły
pierwsze siostry z Polski (służebniczki starowiejskie) . W roku 1910 powstało
pierwsze, afrykańskie Zgromadzenie Córek Maryi w Ugandzie, które dało
początek innym tego typu zgromadzeniom. W roku 1940 w Afryce pracowa­
ło 17 zgromadzeń pochodzenia afrykańskiego, 31 zgromadzeń zakonnych
braci oraz 204 zgromadzeń żeńskich, w tym 35 pochodzenia afrykańskiego.
W roku 1948 były tu 4 282 czarne siostry.
Około 1960 r. pierwsze miejsce wśród misjonarzy zajmowali ojcowie bia­
li (1 549 kapłanów) i ojcowie Ducha Świętego (1 245 kapłanów) , a ponad
500 kapłanów misjonarzy pochodziło ze Zgromadzenia Misjonarzy Afryki,
Towarzystwa Jezusowego, oblatów Maryi Niepokalanej i misjonarzy z Scheut.
W sumie w 1960 r. pracowało w Afryce 9 237 kapłanów zakonnych z 61
różnych zakonów i kongregacji, w tym polscy jezuici w Rodezji-Zambii i
polscy misjonarze św. Wincentego a Paulo na Madagaskarze. Te zakony
zapoczątkowały w XX w. wychowanie i kształcenie kleru tubylczego. W
roku 1922 na terenach podległych w Afryce Kongregacji Rozkrzewiania
Wiary było 94 kapłanów czarnych, 1939 r. 333, 1949 r. 1 096, a w 1959 r.
- -

- 2 067. Już w 1938 r. pap. Pius XI zamierzał święcić pierwszych biskupów

czarnych. Uczynił to j ego następca, pap. Pius XII, kiedy 29 X 1939 r. wy­
święcił w Rzymie 2 pierwszych biskupów Murzynów, 1 Chińczyka i 1 Hindusa.
Dużą rolę w pracy misyjnej odgrywała i wciąż odgrywa akcja oświatowa.
W roku 1910 tylko 5% dzieci w Afryce czarnej uczęszczało do szkoły, z
czego 90% tych dzieci chodziło do szkół katolickich i protestanckich. W
roku 1937 liczba ta wzrosła do 10,12% , z czego do szkół katolickich uczęsz­
czało 80% tych dzieci. Akcję misyjną prowadzono głównie w Afryce czar­
nej . Efekty jej były widoczne w zwiększającej się liczbie nawróceń z pogańs-

320
kich religii prymitywnych. Tak w latach 1921-1927 zanotowano 169 tys. na­
wróceń, w latach 1927-1939 - 621 tys. nawróceń, w latach 1939-1945 - 310
tys. nawróceń, w latach 1945-1955 - 2 219 OOO nawróceń, a w latach 1956-
-1959 - 1 155 OOO nawróceń. Liczba nawróceń wzrastała zatem bardzo szyb­
ko. Już w 1959 r. liczono w Afryce 192 147 OOO ludności, w tym 21 764 OOO
katolików (11,3%), wśród których pracowało 14 629 kapłanów misjonarzy,
w tym 2 038 autochtonicznych, 4 727 braci i 21 198 sióstr zakonnych. W ślad
za afrykanizacją kleru postępowała - jeszcze w okresie kolonialnym - afry­
kanizacja hierarchii kościelnej . Z drugiej strony biała ludność Afryki Połud­
niowej , zamieszkałej w większości przez czarnych, podjęła rasistowską poli­
tykę apartheidu. Krytyka rasizmu przez episkopat była zupełnie bezskutecz­
na (1957) .
W celu koordynacji afrykańskiej akcji misyjnej powołano do życia przed
1960 r. Konferencję Afrykańskich Misji Katolickich z siedzibą w Rzymie.
Ma ona na celu studia w zakresie misjologii afrykańskiej i koordynację pra­
cy towarzystw misyjnych w czarnej Afryce. W Brukseli zorganizowano Mię­
dzynarodowe Tygodnie Studiów nad formacją religijną i humanistyczną
czarnej Afryki, obejmującej głównie posiadłości francuskie, angielskie i bel­
gijskie. Takich kościelnych organizacji afrykańskich o charakterze konty­
nentalnym było więcej . W związku z dekolonizacją Afryki i proklamacją
niepodległości przez poszczególne państwa rozpoczęła się w Afryce nowa
era młodych Kościołów afrykańskich. Przyniosła ona szybszą afrykanizację
hierarchii kościelnej . W roku 1970 na 36 metropolii afrykańskich 30 było
obsadzonych Murzynami. Było tu nadto 142 biskupów Murzynów (1945 r. -

2 biskupów Murzynów) i 7 kardynałów, w tym 4 Murzynów. W roku 1959

Afryka czarna liczyła 19 635 OOO katolików, 2 969 OOO katechumenów,
11 554 kapłanów, w tym 2 267 autochtonicznych, 1 518 alumnów, 4 516
braci i 20 158 sióstr zakonnych. Statystyka ta nie obejmuje krajów arabskich
i kolonii portugalskich.

3. Kraje arabskie i muzułmańskie

Islam do północnej i zachodniej Afryki przynieśli Arabowie w VII i

VIII stuleciu, a do końca XV w. przyjął się również w chrześcijańskim kró­
lestwie Nubii i Etiopii, a także w północno-wschodnich obszarach kontynen­
tu afrykańskiego. Kolonizacja Afryki przez Francję i Wielką Brytanię sprzy­
jała rozwojowi islamu, a władze kolonialne faworyzowały go ze szkodą dla
religii tradycyjnej i samego chrześcijaństwa. W okresie dekolonizacji Afryki
islam znalazł nowe korzyści o charakterze społecznym i naturalną sympatię,
podjął też na wielką skalę misje w Pakistanie i w czarnych republikach daw­
nych kolonii angielskich w Afryce, zwłaszcza w Nigerii, nad Zatoką Gwinej­
ską, Kamerunie, Czadzie, Sudanie i częściowo w Etiopii, a nawet w Mozam-

21 - Historia Kościoła cz. 8 321

biku. Wynikiem tej ekspansji był wzrost liczby wyznawców islamu z 40 mln
(1931) do 80 mln ( 1951 ) i 125 mln (1966) .
Kościół katolicki na Soborze Watykańskim II w deklaracji Nostra aetate
(28 X 1965) stwierdził , że „z szacunkiem spogląda na mahometan, oddają­
cych część Jedynemu Bogu, żywemu i samoistnemu, miłosiernemu i wszech­
mocnemu, Stwórcy nieba i ziemi [ . . . ] Jezusowi, którego nie uznają wpraw­
dzie za Boga, ale oddaj ą cześć j ako prorokowi i czczą dziewiczą Jego Matkę
Maryję, nieraz pobożnie j ą nawet wzywają". W dalszych enuncjacjach sobór
stwierdzał : „ponieważ zaś w ciągu wieków wiele powstało sporów i wrogości
między chrześcijanami a mahometanami, święty Sobór wzywa wszystkich,
aby wymazując z pamięci przeszłość, szczerze pracowali nad wzajemnym
zrozumieniem i w interesie całej ludzkości wspólnie strzegli i rozwijali spra­
wiedliwość społeczną, dobra moralne oraz pokój i wolność" (nr 3).
W następstwie tej deklaracji już w 1970 r. Sekretariat dla Niechrześcijan
nawiązał dialog z Najwyższą Radą do Spraw Islamu w Kairze. Papież Pa­
weł VI w dniu 22 X 1974 r. utworzył specjalną Komisję dla Kontaktów z
Islamem w ramach Rady dla Międzyreligijnego Dialogu, a j ako cel wyzna­
czył jej podtrzymywanie regularnych kontaktów między katolikami a maho­
metanami. Przewodniczący tej Komisji każdego roku z okazji świętego mie­
siąca Ramadanu ogłasza orędzie do wyznawców islamu. W Afryce wśród 52
państw niepodległych (1990) aż w 15 zdecydowaną większość stanowi lud­
ność wyznania mahometańskiego, a 2 dalsze (Etiopia i Nigeria) mają wielo­
milionową rzeszę wyznawców tej religii. Kościół katolicki na tych terenach,
zwłaszcza w państwach arabskich, jest Kościołem regresu i diaspory. Przy­
patrzmy się bliżej ogólnej sytuacji Kościoła w poszczególnych krajach Afry­
ki arabskiej i muzułmańskiej .
Egipt. Kraj ten liczy najwięcej chrześcijan wśród państw arabskich. Kil­
ka milionów wyznawców liczy monofizycki Kościół koptyjski, katolicy nato­
miast należą do obrządku koptyjskiego, rzymskiego , melchickiego, ormiań­
skiego, maronickiego i syryjskiego. Około 90% ludności to Arabowie mu­
zułmanie. W roku 1922 proklamowano tu niepodległą monarchię. W roku
1947 nawiązała ona stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. Po rewo­
lucji wojskowej , obaleniu monarchii (1952) i proklamowaniu republiki ogło­
szono wolność religijną. Rządy wojskowe spowodowały masową emigrację
chrześcijan i katolików z Egiptu, a także konflikt z Kościołem katolickim na
tle sądów biskupich. Władze zniosły sądownictwo kościelne i podporządko­
wały chrześcijan prawu islamskiemu w zakresie spraw personalnych. Kon­
stytucja z 1956 r. ogłosiła islam religią państwową. Nauczanie zostało upań­
stwowione, szkoły katolickie pozostały, ale zobowiązano je do nauczania
Koranu dzieci muzułmańskich. Kościół prowadzi tu również dzieła charyta­
tywne, a liczne siostry pracują w szpitalach państwowych i cieszą się dużym
uznaniem. Niemniej , w 1980 r. ok. 1 1 tys. uczniów muzułmańskich w Gór­
nym Egipcie zostało zmuszonych do opuszczenia szkół katolickich.

322
 W roku 1954 w Kairze powstało Centrum Studiów Orientalnych Kustodii
Ziemi Świętej , prowadzone przez franciszkanów, które zajmuje się m.in.
islamologią i wydaje własne czasopismo „Studia orientalia" (od 1956) . Tu
też powstał Franciszkański Instytut Misjologiczny dla Ś rodkowego Wschodu
(1960) , zajmujący się dziejami Kościoła katolickiego i jego kontaktami z
islamem i Kościołami wschodnimi w tym regionie. Podobny instytut otwarli
w Kairze dominikanie. W duszpasterstwie wśród katolików ob.łac. pracują
głównie franciszkanie (od 1320) , jezuici (od 1879) oraz misjonarze św. Win­
centego a Paulo. W roku 1960 pracowało tu 25 różnych zgromadzeń żeńs­
kich. W roku 1990 katolicy wszystkich obrządków mieli w Egipcie 2 patriar­
chaty (melchicki i koptyjski) , 9 diecezji, 1 wikariat patriarchalny, 210 para­
fii, 396 kapłanów (186 diecezjalnych i 210 zakonnych) , 166 alumnów, 70
braci, 1 516 sióstr zakonnych, 176 tys. wiernych (0,33%) i 5 1 ,9 mln ludności.
Libia. Od roku 1913 była kolonią włoską; jest krajem muzułmańskim.
Katolicy rekrutowali się głównie spośród Włochów i Francuzów. Wraz z
panowaniem włoskim przybyli tu franciszkanie, a pap. Pius X utworzył
2 wikariaty apostolskie (1913) . Ze względu na wzrastającą liczbę katolików
(1942 r. 123 tys.) pap . Pius XII utworzył 2 dalsze wikariaty. Po załamaniu
-

się panowania włoskiego (1942) nastąpiła masowa emigracj a katolików. W

roku 1951 Libia ogłosiła niepodległość, a konstytucja monarchii gwaranto­
wała chrześcijanom wolność religijną. Od roku 1953 państwo daje subwen­
cje szkołom katolickim, do których ze względu na wysoki poziom uczęszcza­
li Żydzi i Arabowie. W roku 1969 płk Muammar al-Kadafi obalił monar­
chię, proklamował republikę i przejął rządy jako prezydent. Konstytucja z
1963 r. uznała islam za religię państwową, ale zagwarantowała prawa do
praktykowania innych religii. W ostatnich 13 latach liczba katolików wzrosła
z 23 tys. (0 ,9% ) do 38 tys. (0,80%) . W roku 1990 Kościół w Libii obejmo­
wał 3 wikariaty apostolskie, 1 prefekturę, 2 parafie, 10 kapłanów zakon­
nych, 100 sióstr zakonnych, 38 tys. katolików i 4 230 OOO mieszkańców.
Tunezja. Od roku 1881 pozostawała pod protektoratem Francji. Dnia
20 III 1956 r. Tunezja proklamowała niepodległość, a 26 VII 1957 r. przyję­
ła ustrój republikański pod rządami prez. Habiba Burgiby (1957-1990) . Ran­
gę religii państwowej otrzymał islam, wyznawany przez 90% ludności. W
roku 1946 w kraju mieszkało 250 tys. katolików, głównie Francuzów, przy­
należnych do arcybiskupstwa Kartaginy. Obok katolików mieszkali tu też
prawosławni, anglikanie i protestanci. Po ogłoszeniu niepodległości Tunezji
nastąpił exodus katolików, których do 1961 r. pozostało 50 tys . , a w 1990 r.
już tylko 19 tys.
Dnia 27 VI 1964 r. Tunezja zawarła modus vivendi ze Stolicą Apostols­
ką. Był to jej pierwszy układ z państwem muzułmańskim. Gwarantowano
w nim „swobodne wykonywanie kultu katolickiego" , nadawało Kościołowi
katolickiemu osobowość prawną, zredukowało arcybiskupstwo Kartaginy do
rangi wolnej prałatury, zagwarantowało Kościołowi katolickiemu jego orga-

323
nizację, nauczanie religii dzieci katolickich. Kościół przekazał większość
świątyń katolickich wyznawcom kultu islamskiego. Ze względu na exodus
katolików zmniejsza się ustawicznie liczba parafii i szkół katolickich. Tak w
1961 r. działało jeszcze 78 parafii, a w 1990 r. tylko 15. W roku 1971 było
jeszcze 35 szkół katolickich, a w 1990 r. - 25 . Ze względu na ich dobry
poziom uczęszcza do nich również młodzież muzułmańska. W roku 1990
Kościół katolicki w Tunezji obejmował 1 wolną prałaturę, 15 parafii, 48
kapłanów (19 diecezjalnych, 29 zakonnych) , 2 alumnów, 7 braci, 198 sióstr,
16 tys. katolików (2,00%) i 7 810 OOO mieszkańców.
Algieria. Od roku 1830 pozostawała pod rządami Francji, która następ­
nie podbiła Kabylię (1871) i Południowy Oran (1881-1884) . W ślad za sil­
nym osadnictwem francuskim wzrastał tu w liczbę katolicyzm. Już w 1846 r.
pap. Grzegorz XVI utworzył w Algierii biskupstwo, w 1842 r. zorganizowa­
no tu seminarium duchowne, prowadzone przez misjonarzy św. Wincentego
a Paulo. W roku 1866 pap. Pius IX utworzył w Algierze metropolię, do
której włączył nowo utworzone biskupstwa w Oranie i Konstantynie. W
roku 1868 powstała prefektura apostolska Sahary i zaczęli tu działać ojcowie
biali, a w 1869 r. siostry białe. Wreszcie w 1955 r. pap. Pius XII utworzył w
Algierii diecezję Laghuat. W okresie największego rozwoju Kościół kato­
licki obejmował tu 1 metropolię, 3 diecezje, 362 parafie, 430 kapłanów die­
cezjalnych, 320 zakonnych, 74 alumnów, 390 braci i 1 360 sióstr zakonnych
oraz 964 tys. katolików na 1 1 020 OOO mieszkańców (1960). Prowadzone od
1943 r. powstanie o niepodległość doprowadziło 5 VIII 1951 r. do utworze­
nia Frontu Wyzwolenia Narodowego i podjęcia otwartej wojny z Francją, a
następnie do utworzenia we wrześniu 1958 r. niezależnego rządu algierskie­
go w Kairze w Egipcie i do uznania 8 IV 1962 r. przez Francję niepodległo­
ści Algierii. Konstytucja z 3 VII t.r. zagwarantowała wolność religijną wszyst­
kim religiom, ale islam sunnicki otrzymał przywilej religii państwowej .
Od ogłoszenia niepodległości ustawiczny exodus katolików, głównie
Francuzów, spowodował gwałtowne zmniejszanie się katolików w kraju
(1971 r. - 76 tys. , 1980 r. - 57 tys. , 1990 r. - 43 tys . ). Dobre sąsiedztwo
katolików z muzułmanami zaczęło się zmieniać na niekorzyść tych pierw­
szych. Dnia 31 VII 1985 pap. Jan Paweł II potępił publiczne napady i mor­
derstwa kapłanów katolickich, a ofiar takich było sporo. W roku 1992 w
wyborach parlamentarnych w Algierii zdecydowaną większość otrzymali fun­
damentaliści islamscy. Tylko wprowadzenie stanu wyjątkowego zapobiegło
przejęciu przez nich rządów. W roku 1990 Kościół katolicki w tym kraju obej­
mował 1 metropolię, 3 diecezje, 70 parafii, 183 kapłanów (92 diecezjalnych, 91
zakonnych) , 19 braci, 406 sióstr, 43 tys. katolików (0, 18%) i 25 840 OOO
mieszkańców.
Maroko. Kraj ten podzielony w 1 9 1 2 r. na protektorat Francji i Hiszpanii
oraz międzynarodową strefę Tanger (1923) dopiero w 1956 r. opuściła Fran­
cja, a w kwietniu t.r. również Hiszpania. Po śmierci króla Mohammeda V

324
(1927-1961) rządy w kraju przejął jego syn, król Hasan II (od 3 III). Przyję­
ta w 1962 r. konstytucja uznała islam sunnicki za religię państwową. Chrześ­
cijanie otrzymali wolność religijną dopiero w 1862 r. , a w 1908 r. Pius X
utworzył tu wikariat apostolski. Papież Pius XII wyniósł w 1955 r. Rabat do
rzędu archidiecezji, a w 1956 r. Tanger. Katolicy rekrutuj ą się spośród imi­
grantów, głównie z Hiszpanii, Francji i Portugalii. W roku 1949 liczbę ich
szacowano na 405 tys. (231 kapłanów), 1959 r. 420 844 (320 kapłanów) ,
-

1971 r. 175 tys. (235 kapłanów) , a w 1980 r. 70 tys. ( 1 10 kapłanów) . W

- -

dniu 31 VII 1985 r. pap. Jan Paweł II na zaproszenie króla Hasana II odwie­
dził Maroko i katolików tego kraju, spotkał się z młodzieżą muzułmańską i
przemawiał „do moich braci muzułmanów i ich króla". W roku 1990 Kościół
katolicki obejmował tu 2 archidiecezje, 49 parafii, 75 kapłanów, 310 sióstr
zakonnych, 48 tys. katolików (0, 15%) i 23 910 OOO mieszkańców.
Mauretania. Od roku 1907 protektorat francuski. Dnia 28 XI 1960 r.
proklamowała swoją niepodległość; j est republiką islamską. Katolicy to wy­
łącznie obcokrajowcy. Samodzielne biskupstwo w Nuakszott dla całej Mau­
retanii utworzył pap. Paweł VI (1965). W roku 1990 była tu 1 diecezja,
7 parafii, 7 kapłanów diecezjalnych i 8 zakonnych, 34 siostry zakonne,
7 szkół katolickich, 5 211 katolików i 1 920 OOO mieszkańców.
Senegal. Dawna kolonia Francji, która 20 VIII 1960 r. proklamowała
niepodległość. Zdecydowana większość ludności wyznaje islam (ok. 70%) ,
ok. 20% t o religie pierwotne, a ok. 5% t o chrześcijanie (1960) . Islamizacja
kraju postępowała od XI do XVI stulecia. Chrystianizację kraju podjęto
jeszcze w XVI w . , ale dopiero w 1840 r. wyświęcono 3 pierwszych kapłanów
Senegalczyków. Papież Pius IX utworzył tu wikariat apostolski (1847) , a w
1857 r. powstało wyższe seminarium duchowne. W roku 1948 pap. Pius XII
utworzył w Dakarze delegaturę apostolską dla Afryki Francuskiej . Ten sam
papież w 1955 r. wyniósł Dakar do rzędu metropolii, której podporządko­
wał 2 nowe diecezje (1957) . W roku 1962 Senegal nawiązał stosunki dyplo­
matyczne ze Stolicą Apostolską i tegoż roku Senegalczyk H. Thiandoum
został metropolitą Dakaru.
Misje, prowadzone tu przez 10 zakonów męskich i 14 żeńskich, do 1960 r.
dawały ok. 2,5 tys. nawróconych rocznie. Mimo większości muzułmańskiej
stosunki państwo - Kościół są tu dobre. Ten „przyjacielski dialog" w Sene­
galu podkreślił 7 XI 1987 r. pap. Jan Paweł li. Kościół prowadzi tu własne
szpitale , sierocińce , ochronki i szkoły. W roku 1960 liczono tu 21 szpitali,
4 sierocińce, 79 szkół podstawowych (15 510 uczniów), 171 szkół katechety­
cznych, 5 szkół menedżerskich, 4 kolegia i 3 szkoły normalne . Episkopat od
ustabilizowania hierarchii kościelnej włączył się w sprawy społeczne, dzięki
czemu chrześcijanie odegrali poważną rolę w rozwiązywaniu problemów
społecznych. W roku 1992 pap. Jan Paweł II odwiedził Senegal. W roku
1990 Kościół katolicki obejmował tu 1 metropolię, 5 diecezji, 1 kardynała
tubylczego, 5 biskupów tubylczych, 107 parafii, 273 kapłanów (121 diece-

325
zjalnych, 152 zakonnych) , 109 alumnów, 184 braci i 557 sióstr zakonnych,
322 tys. katolików (4,5% ) i 7,1 mln mieszkańców.
Mali. Ta dawna kolonia francuska otrzymała niepodległość 22 IX 1960 r.
Większość ludności wyznaje islam (60% ) , pozostali religie tradycyjne (39%)
i katolicyzm (ok. 1 % ) . Chrystianizację kraju podjęli w 1868 r. ojcowie biali.
W roku 1921 pap. Benedykt XV utworzył tu niezależną prefekturę apostols­
ką Bamako. Dalsze prefektury apostolskie powstały tu w 1942 i w 1947 r.
Papież Pius XII utworzył w 1955 r. normalną hierarchię kościelną - metro­
polię (Bamako) , do której włączył 3 prefektury apostolskie. Papież Jan
XXIII zamianował pierwszego Malijczyka metropolitą Bamako i utworzył
2 nowe okręgi kościelne. W duszpasterstwie misyjnym pracują ojcowie biali
(1893) , bracia szkolni (1957) , siostry białe (1897), dominikanki - misjonarki
(1955) i inne. Kościół prowadzi tu własne leprozoria, szpitale (15) i szkoły
(32) , do których w 1960 r. uczęszczało 5 tys. dzieci. W roku 1980 konferen­
cja biskupów wprowadziła do liturgii niektóre zwyczaje afrykańskie. Dnia
28 I 1991 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Mali. Przy tej okazji zachęcał
katolików do dialogu, głoszenia Ewangelii - „waszą misją jest nieść świa­
tło Chrystusa" . W roku 1990 Kościół katolicki w tym kraju (o pow.
1 204 021 km2) obejmował 1 metropolię, 5 diecezji , 6 rodzimych biskupów,
38 parafii, 147 kapłanów (37 diecezjalnych, 110 zakonnych) , 56 alumnów,
24 braci, 177 sióstr zakonnych, 87 tys. katolików (0,97 %) i 8 920 OOO
mieszkańców.
Niger. Dnia 3 VIII 1960 r. republika ta uzyskała niepodległość. Więk­
szość mieszkańców tego kraju wyznaje islam (ok. 75% ) , przyniesiony przez
Arabów w XI w. Misje katolickie rozpoczęto tu dopiero w 1931 r. ; prowa­
dzili je francuscy misjonarze z Lyonu. W roku 1942 pap. Pius XII utworzył
tu prefekturę apostolską z rezydencją w Niamej , przekształconą w biskups­
two w 1961 r. Po tym roku misje prowadzili redemptoryści i 2 zgromadzenia
żeńskie. W roku 1990 Kościół katolicki obejmował tu 1 diecezję, 21 parafii,
37 kapłanów, 1 alumna, 78 sióstr zakonnych, 15 tys. katolików (2%) i
6 690 OOO mieszkańców.
Czad. Republika ta, dawna kolonia francuska, otrzymała niepodległość
1 1 VIII 1960 r . ; 45% ludności wyznaje islam, propagowany przez Arabów z
północy wśród wyznawców religii tradycyjnych. Misje katolickie podjęli tu
w 1929 r. spirytanowie, od 1938 r. kapucyni, od 1946 r. zaś jezuici oraz
oblaci. W roku 1947 pap. Pius XII podzielił kraj na 3 prefektury apostol­
skie, a w 1955 r. utworzył pierwsze biskupstwo (Fort Lamy) . W roku 1957
pierwszy Czadyjczyk otrzymał święcenia kapłańskie. Papież Jan XXIII w
1962 r. utworzył metropolię w Fort Lamy, której podporządkował 3 nowe
diecezje. W latach 1959-1961 chrzest przyjęły 15 584 osoby dorosłe. Władze
republiki zmierzaj ą do przywrócenia „kultury przedkolonialnej " i „afrykańs­
kiej autentyczności", na skutek czego mnożą się konflikty z Kościołem kato­
lickim. Ostatnia wojna domowa, inspirowana przez Libię, przyniosła ludności

326
wiele cierpień. Dnia 26 VI 1982 r. pap. Jan Paweł II zaapelował o dialog
wewnętrzny i zwrócił się do zakonów o podjęcie misji w Czadzie. Dnia 28 XI
1988 r. kraj ten nawiązał stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. W
dniach 30 1-1 II 1990 r. papież odwiedził Czad. W homiliach i przemówie­
niach mówił o wkładzie Kościoła w rozwój społeczny państwa i narodu,
wartości pracy ludzkiej , ewangelizacji, chrześcijańskich ideałach młodzieży,
małżeństwie chrześcijańskim i inkulturacji. W roku 1990 Kościół katolicki
w Czadzie obejmował 1 metropolię, 4 diecezje, 94 parafie, 177 kapłanów
(34 diecezjalnych, 143 zakonnych) , 75 alumnów, 45 braci, 228 sióstr, 1 bis­
kupa rodzimego, 328 tys. katolików (6%) i 5,4 mln mieszkańców.
Sudan. Od roku 1898 stanowił kondominium anglo-egipskie. Dnia
19 XII 1955 r. proklamował niepodległość. Pod względem wyznaniowym
ludność 6 północnych prowincji wyznaje islam sunnicki, 3 prowincje połud­
niowe są w większości pogańskie . Wspólnota chrześcijańska jest podzielona
na wyznawców Kościoła koptyjskiego (1990 r. - 2 biskupstwa) , prawosław­
nego ( 1 metropolia) , anglikańskiego ( 1 biskupstwo) , kilka wspólnot prote­
stanckich i Kościoła katolickiego; 75% ludności wyznaje islam.
Chrześcijaństwo w tym kraju datuje się od 540 r. , ale po podboju arabs­
kim (1350) nastąpiła islamizacja chrześcijańskiej Nubii. W roku 1692 franci­
szkanie znaleźli tu jeszcze 12 tys. katolików. W roku 1846 pap. Grzegorz XVI
utworzył dla Sudanu wikariat apostolski z siedzibą w Chartumie i powierzył
go jezuitom austriackim. W ciągu 25 lat zmarło ich tu 75 na malarię. W
roku 1861 do Sudanu przybyli ponownie franciszkanie, a w 1872 r. księża z
Werony. Po zniszczeniu misji chrześcijańskich w czasie wojny domowej
(1881) , podjęto je ponownie w 1898 r. W roku 1913 pap. Pius X utworzył
ponownie w Chartumie wikariat apostolski, a postępy chrystianizacji na po­
łudniu kraju umożliwiły utworzenie w 1917 r. osobnego wikariatu apostol­
skiego (Bahr el-Ghazal) . W roku 1936 liczono w Sudanie 36 416 katolików,
w 1949 r. zaś - 77 803 katolików w 5 okręgach kościelnych. Po proklamowa­
niu niepodległości w parlamencie sudańskim zasiadło 147 deputowanych, w
tym 29 chrześcijan (13 katolików) . W roku 1955 ks. I . Dud, pierwszy Sudań­
czyk, został biskupem, a w 1956 r. otwarto pierwsze wyższe seminarium
duchowane w Rumbek (25 alumnów) . Nowa republika, zdominowana w rzą­
dzie przez wyznawców islamu, podjęła od początku antychrześcijańską poli­
tykę. Już w 1955 r. władze poleciły zamknąć szkoły misyjne na południu
kraju, co przeprowadzono w maju 1956 r. W tym też roku władze wypędziły
z Sudanu licznych misjonarzy, oskarżając ich o wpółudział w powstaniu
przeciwko islamskiemu rządowi. W roku 1957 upaństwowiono wszystkie
szkoły; tylko w południowej części kraju Kościół prowadził 250 szkół kato­
lickich, na północy zaś 15 (9 188 dzieci katolickich, 1 567 chrześcijańskich,
5 364 muzułmańskich i 386 innych wyznań) . W Chartumie upaństwowiono
Collegium Combonianum. Wydane w 1962 r. Prawo o towarzystwach misyj­
nych ograniczyło w drakoński sposób wolność religijną i usuwało z kraju

327
misjonarzy katolickich. W roku 1964 usunięto ich przemocą z południa i
dopiero w 1971 r. niektórzy z misjonarzy mogli ponownie podjąć pracę mi­
syjną na południu Sudanu. Jeszcze w tym roku misjonarze włoscy oskarżyli
władze państwowe o antychrześcijańską politykę. Dnia 12 XII 1974 r. pap.
Paweł VI utworzył normalną hierarchię kościelną w Sudanie. W Chartumie,
stolicy kraju, i Juba utworzył metropolie, których granice objęły 6 dalszych
diecezji.
Po wojnie domowej , trwającej od 1955 r. m.in. na tle islamizacji kraju,
3 prowincje południowe otrzymały w 1972 r. pewną autonomię. Biskupi
sudańscy zwrócili się do sąsiednich krajów o przysłanie księży i misjonarzy
do pomocy duszpasterskiej (1982). W kraju bowiem liczącym 908 tys. katoli­
ków pracowało zaledwie 145 kapłanów, 40 braci i 202 siostry zakonne. Nie­
bawem doszło do nowego konfliktu między Kościołem a państwem i do
wznowienia wojny domowej na tle wprowadzenia w 1984 r. islamskiego ko­
deksu karnego (Hiszariah) i dyskryminacji chrześcijan. Protest metropolity
G. Zubeira Wako z Chartumu i całego episkopatu pozostał bez odpowiedzi
ze strony rządu. Ze względu na narastaj ący sprzeciw południa przeciwko
narzucaniu islamu i wojnę domową episkopat w październiku 1987 r. podjął
się pośrednictwa między obiema walczącymi stronami, ale rząd - mimo obie­
tnicy - odrzucił projekt wycofania kodeksu islamskiego. Niewiele pomógł
apel pap. Jana Pawła II O wzajemne zrozumienie i dialog (7 I 1988), a
także krytyka władz, że chcą „zapewnić islamowi specjalny status" . Dnia
27 X t.r. biskupi w memorandum do premiera zażądali cofnięcia ustawy z
1962 r. o towarzystwach misyjnych, wycofania islamskiego kodeksu karnego
i utworzenia przy rządzie departamentu spraw religijnych. I tym razem rząd
nie udzielił odpowiedzi.
Trwająca wciąż wojna domowa pochłonęła tylko w 1988 r. ok. 250 tys.
ofiar, zmarłych z głodu i wycieńczenia, rząd bowiem nie zezwolił na dostar­
czanie żywności i pomocy humanitarnej potrzebującym. Dnia 25 II 1989 r.
episkopat sudański podjął się roli mediatora w celu położenia kresu wojnie
domowej . Oskarżył rząd o islamizację wielowyznaniowego i wielokulturo­
wego narodu i zaprotestował „przeciwko szerokiemu łamaniu praw ludzkich
i swobód religijnych" . Papież Jan Paweł II jeszcze w 1989 r. przesłał większą
pomoc materialną (50 tys. dolarów) , a 6 II 1990 r. zaapelował do obu stron
o zakończenie wojny i dopuszczenie do Sudanu pomocy charytatywnej .
Wojna domowa trwa nadal. W lutym 1992 r. metropolita P. Lukudu z Juba
oskarżył obydwie strony walczące o używanie przemocy w południowym
Sudanie.
W roku 1990 Kościół katolicki w Sudanie liczył 2 metropolie, 7 diecezji,
8 biskupów tubylczych, 93 parafie, 211 kapłanów (61 diecezjalnych, 150 za­
konnych), 131 alumnów, 5 1 braci, 329 sióstr zakonnych, 1 698 OOO katolików
(7, 1 % ) i 23 ,8 mln mieszkańców.

328
 Somalia. Ta dawna kolonia włoska otrzymała niepodległość 26 VI 1968 r.
Zdecydowana większość ludności wyznaje islam. Katolicy to głównie imi­
granci. Misje katolickie rozpoczęto tu w 1904 r. wraz z utworzeniem prefek­
tury apostolskiej (Benadir), które prowadzili trynitarze. Przejęli ją w 1927 r.
misjonarze włoscy wraz z utworzeniem wikariatu apostolskiego w Mogadi­
szu. W czasie II wojny światowej misje zostały całkowicie zniszczone. W
roku 1963 władze zakazały prowadzenia tu misji chrześcijańskich. W roku
1975 pap. Paweł VI utworzył biskupstwo w Mogadiszu. W roku 1972 władze
islamskie upaństwowiły katolickie szpitale i szkoły. W roku 1980 na terenie
Somalii znalazło się 1 ,5 mln uciekinierów z sąsiednich krajów afrykańskich,
objętych wojną domową. Przez ostatnie lata trwa tu wyniszczająca wojna
domowa i niespotykany głód, których pochłania setki tysięcy ofiar. Francus­
ka kolonia Somalia otrzymała w 1955 r. własne biskupstwo w Dżibuti. W
roku 1990 Somalia miała 1 diecezję, 4 parafie, 6 kapłanów, 67 sióstr, 2 tys.
katolików i 7 1 10 OOO mieszkańców. Biskupstwo w Dżibuti w kolonii francu­
skiej liczyło 6 parafii, 4 kapłanów, 27 sióstr, 9 tys. katolików i 380 tys.
mieszkańców.

4. Pod rządami komunistów

Komunizm i jego antychrześcijańska ideologia nie wyrosły na gruncie

Afryki, ale zostały tu importowane wraz militarną pomocą sowiecką. Zasa­
dy i ekonomia komunistyczna nie mogły się tu przyjąć z wielu względów.
Komunizm na gruncie afrykańskim okazał się również nietolerancyjny wo­
bec religii, a w stosunku do Kościoła katolickiego prześladowczy.
Gwinea. Ta dawna kolonia francuska proklamowała niepodległość
2 X 1958 r. j ako jedna z pierwszych w pokolonialnej Afryce. Konstytucja z
12 XI t.r. ogłosiła Gwinę „republiką demokratyczną świecką i socjalistycz­
ną", co oznaczało, zwłaszcza za autorytarnych rządów prez. Ahmeda Sekou
Toure (1961-1984) , że ideologia marksistowska jest podstawą polityki religij­
nej państwa. Od XVIII stulecia rozpoczęła się gwałtowna islamizacja kraju,
który ok. 1960 r. miał ok. 60% wyznawców islamu. Misje katolickie rozpo­
częto dopiero w 1877 r. , a prowadzili je spirytanie, a następnie ojcowie biali
(1896) . W roku 1900 pap. Leon XIII utworzył tu prefekturę apostolską, a
pap. Benedykt XV w 1920 r. wikariat apostolski. Obejmował on 4 368
ochrzczonych, 4 229 katechumenów, 22 kapłanów, 3 braci i 8 sióstr cudzo­
ziemek. Dopiero w 1940 r. wyświęcono pierwszego Gwinejczyka na kapła­
na. W roku 1955 pap. Pius XII utworzył w stolicy kraju Konakri metropolię,
do której włączył 2 dalsze prefektury apostolskie.
Od roku 1958 rząd rozpoczął politykę antychrześcijańską. Wprowadzono
więc zakaz sprowadzania obcych książek ( 1958) , ograniczenia dla działalnoś­
ci katolickich organizacji młodzieżowych (1960) . W roku 1961 rząd upań-

329
stwowił całe szkolnictwo kościelne (44 szkoły elementarne 8 312 chłop­
-

ców, 2 485 dziewcząt, 3 przedszkola 228 dzieci, 6 szkół menedżerskich

- -

228 uczniów, 10 dalszych szkół) , wypędził z kraju metropolitę de Millevil­

le'a, którego zastąpił w 1962 r. tubylec R. M. Tchidimbo. W następnych
latach rozwiązano organizacje młodzieżowe, wypędzono wszystkich misjo­
narzy i cudzoziemskie siostry zakonne (1967) , ponieważ nie podjęły afryka­
nizacji Kościoła. W roku 1971 władze aresztowały metropolitę Konakri
Tchidimbo, oskarżyły o udział w próbie obalenia rządu, skazały na śmierć,
a w drodze łaski zamieniły karę śmierci na dożywotne więzienie.
W roku 1974 rząd cofnął się nieco z pozycji prześladowczych, a w 1979 r.
zwolnił po 8 latach więzienia metropolitę, który tegoż roku zrezygnował z
urzędu i udał się do Rzymu. Jego następcą został Robert Sarah. W roku
1984 obalono reżym komunistyczny. Arcybiskup R. M. Tchidimbo mógł po­
nownie odwiedzić kraj . Do Gwinei powrócili misjonarze, a szkoły i szpitale
pod zarząd Kościoła. W roku 1990 Gwinea posiadała 1 metropolię, 1 die­
cezję, 1 wikariat apostolski, 31 parafii, 48 kapłanów, 39 alumnów, 10 braci,
46 sióstr zakonnych, 89 tys. (1,4%) katolików i 6 150 OOO mieszkańców.
Kongo Brazzaville. Ta kolonia francuska (1885) otrzymała niepodległość
15 VIII 1960 r. Konstytucja z 31 XII 1969 r. proklamowała Ludową Repu­
blikę Konga z jednopartyjnymi rządami autorytarnymi Kongijskiej Partii
Pracy o tendencjach marksistowsko-komunistycznych. Chrystianizację kraju
rozpoczęto w 1883 r. , a pap. Leon XIII utworzył tu w 1886 r. wikariat
apostolski. Już w 1895 r. wyświęcono pierwszego Kongijczyka na kapłana.
W tym samym roku 1 850 dorosłych przyjęło chrzest z rąk 20 misjonarzy.
W roku 1900 było tu 4 492 katolików, 40 kapłanów, w tym 3 Kongijczyków,
1940 r. - 120 668 katolików, 64 kapłanów, w tym 1 1 Kongijczyków, a w
1950 r. - 195 tys. katolików, 102 kapłanów, w tym 15 Kongijczyków. W
roku 1955 pap. Pius XII utworzył metropolię w stolicy kraju Brazzaville,
której podporządkował 2 dalsze diecezje. W roku 1961 Kongijczyk ks. Th.
Mbemba został biskupem pomocniczym Brazzaville. W kraju pracują 4 za­
kony męskie: spirytanie (1880) , benedyktyni (1958), marianiści (1946) i ma­
ryści (1957) . Od roku 1960 pracują tu również fideidoniści z Francji, od
1973 r. poważna grupa kapłanów z diecezji tarnowskiej i siostry józefitki z
Polski, siostry św. Józefa z Cluny (1892) , franciszkanki - misjonarki (1910),
siostry misjonarki Ducha Świętego (1938) i autochtoniczne zgromadzenie
Sióstr św. Józefa z Bacongo (1951).
Rząd marksistowski ograniczył dopływ misjonarzy zagranicznych, ale
zgodził się na podjęcie misji przez kapłanów z Polski. Dnia 23 III 1977 r.
został uprowadzony, a następnie zamordowany metropolita Brazzaville
kard. Emile Biayenda, Kongijczyk, w odwecie za zamach na prez. M. Ngou­
abi. W dniu 5 V 1980 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Kongo, gdzie powitał
go prez. D. Sassou-Nguesso. Papież mówił o stosunkach państwo - Kościół
i ewangelizacji. W roku 1991 reżym komunistyczny został obalony. W ro-

330
ku 1990 Kościół katolicki w tym kraju obejmował 1 metropolię, 3 diecezje,
4 biskupów rodzimych, 123 parafie, 166 kapłanów (78 diecezjalnych, 88 za­
konnych) , 123 alumnów, 53 braci, 244 siostry, 810 tys. katolików (42,8%) i
1 890 OOO mieszkańców.
Mozambik. Kolonia portugalska, która w 1951 r. miała statut zamorskiej
prowincji Portugalii, 25 VI 1975 r. otrzymała pełną niepodległość, a także
autorytarne rządy marskistowskie. Chrystianizację kraju podjęli w XVI w.
Portugalczycy. W roku 1612 Stolica Apostolska utworzyła wolną prałaturę
Mozambiku. Misje te zostały zniszczone w XVIII w. przez antykościelną
politykę Portugalii. Odnowa misji nastąpiła dopiero w XIX w. i postępowa­
ła bardzo wolno. W roku 1936 w Mozambiku liczono 40 tys. katolików i
43 misjonarzy. W dniu 7 V 1940 r. pap. Pius XII erygował metropolię w
Lourenc;o Marques (Maputo) i 2 dalsze diecezje. W latach 1954-1962 po­
wstały 4 dalsze diecezje . Dopiero w 1953 r. wyświęcono pierwszego Mozam­
bijczyka na kapłana, ks. A. J. dos Santosa, późniejszego (od 1974) metropo­
litę Maputo. Dopiero od tego czasu duchowieństwo portugalskie położyło
większy nacisk na wychowanie kleru tubylczego. Narastający po 1950 r. ruch
niepodległościowy przyspieszył ten proces. Stosunek do ruchu niepodległoś­
ciowego podzielił episkopat i duchowieństwo . W maju 1971 r. ojcowie biali
- w liczbie 40 - w proteście przeciwko stosowaniu przemocy przez rząd por­
tugalski opuścili Mozambik.
Jeszcze przed proklamowaniem niepodległości Stolica Apostolska utwo­
rzyła tu delegaturę apostolską. Po ogłoszeniu niepodległości 25 VII 1975 r.
władze upaństwowiły wszystkie instytucje kościelne i rozpoczęły systematy­
czną walkę z Kościołem. Rząd upaństwowił własność kościelną, szkoły,
szpitale i aresztował wielu księży. Stolica Apostolska obsadziła teraz wszyst­
kie biskupstwa duchownymi tubylczymi. Spośród 33 rodzimych kapłanów 7
zostało biskupami. Biskupi ci odbyli w dniach 9-13 VIII 1977 r. zgromadze­
nie pastoralne, które wytyczyło główne linie pracy duszpasterskiej Kościoła
w nowej rzeczywistości. Nie zapobiegło to dalszej polityce antykościelnej
rządu. Już w styczniu 1979 r. episkopat uskarżał się w liście pasterskim na
dyskryminację wierzących, łamanie praw ludzkich, utrudnianie wierzącym
udziału we mszy św. i nauczanie dzieci religii. Wielu misjonarzy wypędzono
z kraju, a biskupom utrudniano działalność pastoralną. W tym samym roku
nastąpiły aresztowania księży, ograniczenie ich działalności pasterskiej i na­
kaz opuszczenia misji. W latach po 1979 r. konflikt narastał na skutek bru­
talnej ingerencji i narzucania ograniczeń Kościołowi, zwłaszcza w dziedzinie
wychowania młodzieży i nauczania religii.
W czerwcu 1982 r. Rada Kościołów Chrześcijańskich Mozambiku zaape­
lowała do rządu o ponowne otwarcie zamkniętych w 1975 r. stacji misyjnych
i przywrócenie Kościołowi szkół i szpitali. Dnia 14 II 1983 r. nastąpiło nies­
podziewane spotkanie prez. republiki M. Samary Machela z przywódcami
religijnymi kraju. Zaapelowali oni o przywrócenie wolności religijnej i gwa-

331
rancje dla niej , otwarcie zamkniętych kościołów, oddania wspólnotom reli­
gijnym ich majątku, a także położenie kresu zastraszania katolików świec­
kich. Spotkanie to nie przyniosło spodziewanych zmian w polityce antykoś­
cielnej rządu. W latach 1984-1988 powtórzyły się porwania misjonarzy, ter­
ror antyreligijny i morderstwa. „Większa część ludności jest pozbawiona
fundamentalnych praw ludzkich i administracyjnie ateizowana" - oświadczył
27 IV 1984 r. metropolita J. P. Gorn;alves.
W dniu 15 IV 1988 r. pap. Jan Paweł II wraz z episkopatem zaapelował
o położenie kresu przemocy w związku z toczącą się od lat wojną domową
przeciwko rządom komunistycznym. Ofiarą wieloletnich walk było ok.
120 tys. zabitych, ok. 3 mln bez dachu nad głową i wielkie zniszczenia mate­
rialne kraju. Rok 1988 stał się przełomowy w dziejach Kościoła w Mozambi­
ku. Rząd oddał Kościołowi seminarium duchowne w Maputo i zgodził się
na jego ponowne otwarcie. W dniach 16-18 IX t.r. pap. Jan Paweł II odwie­
dził Mozambik. Prezydent A. Chissano w przemówieniu do papieża podkre­
ślił zasługi Kościoła dla narodu i wypowiedział się za normalizacją stosun­
ków państwo - Kościół . Papież zaapelował o oddanie Kościołowi kościołów,
szkół , szpitali i innych instytucji dobroczynnych, zachęcał do kontynuowania
dialogu i kultywowania chrześcijańskich wartości, zaapelował o pokój i po­
jednanie narodowe. Dnia 10 VIII 1990 r. włoska organizacja katolicka pod­
jęła się pośrednictwa między walczącymi stronami.
W roku 1990 Kościół katolicki obejmował w tym kraju 3 metropolie,
6 diecezji, 10 biskupów (8 rodzimych) , 262 parafie, 253 kapłanów (25 die­
cezjalnych, 228 zakonnych) , 83 alumnów, 74 braci, 570 sióstr zakonnych,
1 865 OOO katolików (12,4%) i 14 990 OOO mieszkańców.
Angola. Ta dawna kolonia Portugalii, która w 1951 r. otrzymała statut
prowincji zamorskiej , ok. 1960 r. rozpoczęła walkę o niepodległość i otrzy­
mała ją 1 1 XI 1975 r. Rządy w kraju przejęła partia marksistowsko-komuni­
styczna. Niebawem na tle zwalczania tych niepopularnych rządów rozpoczę­
ła się w Angoli wojna domowa. Chrystianizację kraju rozpoczęła Portugalia
pod koniec XV w. Od roku 1547 misje prowadzili jezuici i oni to w 1604 r.
założyli pierwsze kolegium w Luandzie. Po utworzeniu prefektury apostols­
kiej (1637) i opanowaniu kraju przez Holendrów (1641) zniszczono misje
katolickie. Odrodzili je kapucyni belgijscy (1652) . W roku 1676 utworzono
biskupstwo w Luandzie, a w 1693 r. założono tu Związek Misyjny. W XIX
stuleciu misje katolickie były ograniczane przez antykościelną politykę Por­
tugalii. Dopiero w 1921 r. utworzono w Portugalii specjalne seminarium
duchowne dla kształcenia księży dla Angoli. Po układzie z Portugalią w
1940 r. pap. Pius XII utworzył 4 IX t.r. metropolię w Luandzie i 2 dalsze
biskupstwa. W roku uzyskania przez Angolę niepodległości Kościół katoli­
cki w tym kraju obejmował 1 metropolię, 7 diecezji, 126 parafii, 533 kapła­
nów, 129 alumnów, 470 braci i 762 siostry zakonne oraz prowadził 1 452

332
szkoły katolickie, 172 instytucje dobroczynne i szpitale; liczył 2 440 OOO ka­
tolików i 5,4 mln mieszkańców.
Rządy komunistyczne usunęły licznych misjonarzy z kraju, upaństwowiły
szkolnictwo i szpitale kościelne, ograniczyły działalność pastoralną Kościoła.
Dnia 14 XII 1977 r. episkopat (3 metropolitów i 9 biskupów) zaapelował do
rządu o respektowanie praw katolików, a do tych ostatnich zwrócił się z
zachętą do trwania przy wierze i pracę dla dobra narodu. W odpowiedzi na
to władze upaństwowiły kościelną radiostację Radio Ecclesiae (25 I 1978).
Ta nieprzyjazna polityka rządu wobec religii wzmocniła siły powstańcze, na
skutek czego w kraju zapanował terror, morderstwa księży, przesiedlanie
całych grup ludności, niszczenie rodziny i obecność wojsk kubańskich, bro­
niących angolijskiego komunizmu. To wszystko znalazło wyraz w proteście
episkopatu (III 1984) , któremu od 1977 r. przewodził metropolita Alexan­
dre do Nascimento, mianowany w 1983 r. kardynałem jako pierwszy Ango­
lijczyk. W następnych latach na skutek wzmocnienia sił powstańczych i nasi­
lenia się wojny domowej powtórzyły się akty przemocy wobec misjonarzy.
Zniszczonemu krajowi, który dopiero w 1991 r. doszedł do częściowego po­
jednania, pospieszyła z pomocą amerykańska Caritas.
W roku 1990 Angola liczyła 3 metropolie, 12 diecezji, 1 kardynała (ro­
dzimy) , 14 biskupów (rodzimych) , 257 parafii, 320 kapłanów (110 diecezjal­
nych, 210 zakonnych) , 292 alumnów, 53 braci i 948 sióstr zakonnych, 17 557
katechistów, 5 130 OOO katolików (54,1%) i 9 480 OOO mieszkańców.
Etiopia. Cesarstwo Etiopii z przyłączoną doń w 1952 r. Erytreą było
rządzone przez ces. Hajle Sellasje I (1928-1975) . W roku 1955 otrzymało
konstytucję i ustrój parlamentarny. Próba obalenia cesarstwa w 1960 r. nie
powiodła się, ale obalono j e w 1975 r. Utworzono Ludowo-Demokratyczną
Republikę Etiopii i zaprowadzono totalitarne rządy marksistowsko-komuni­
styczne pod przewodnictwem Hajle Mariama Mengistu. Ludność kraju w
większości jest chrześcijańska i w 50% należy do Kościoła etiopskiego, ok.
30% wyznaje islam, głównie w Erytrei, ok. 1 mln religie animistyczne, a
tylko 1 % wyznaje katolicyzm.
Misje katolickie w Etiopii w XX stuleciu, zorganizowane w 1913 r. w
3 prefektury apostolskie, prowadzili misjonarze św. Wincentego a Paulo
(1839) , kapucyni (1846) , jezuici i bracia szkolni. Seminarium duchowne za­
łożone w Addis Abebie prowadzą misjonarze. Po podboju Etiopii przez
Włochy (1935-1937) wypędzono misjonarzy niewłoskich, a pap. Pius XI
utworzył w 1937 r. w Etiopii i Erytrei 9 okręgów kościelnych i delegatu­
rę apostolską w Addis Abebie. W roku 1940 pracowało tu 150 księży,
100 braci i 200 sióstr włoskich oraz 100 kapłanów i 60 sióstr etiopskich w
10 okręgach kościelnych. Po zwycięstwie nad Włochami i odzyskaniu niepo­
dległości (1941) usunięto z kraju misjonarzy włoskich, a placówki misyjne
przejął etiopski Kościół unicki. Na apel papieża przybyli tu ojcowie biali, a
w 1945 r. j ezuici kanadyjscy. Kościół katolicki obrządku łacińskiego był

333
podzielony na 3 wikariaty i 2 prefektury apostolskie i liczył w 1960 r. ok.
63 tys. wyznawców, prowadził szereg szkół elementarnych i średnich, a jezu­
ici założyli w Addis Abebie 2 kolegia uniwersyteckie.
Po przejęciu rządów przez Tymczasową Wojskową Radę Administracyj­
ną o charakterze marksistowsko-komunistycznym ( 1975) nastąpiło upań­
stwowienie szkół i majątków kościelnych, wprowadzono rozdział Kościoła
od państwa według modelu sowieckiego, wydano cały szereg przepisów ogra­
niczających działalność Kościoła. Totalitarne rządy komunistyczne wywoła­
ły opór w kraju, a następnie wojnę domową oraz zagrożenie głodem 3 ,5
mln ludności (1979) . Z pomocą narodom Etiopii pospieszyły międzynarodo­
we organizacje charytatywne. Dnia 18 I 1985 r. pap. Jan Paweł II zaapelo­
wał do walczących stron o pokój i wyraził uznanie Amerykańskiej Catholic
Relief Service, która w tym roku przesłała do Etiopii pomoc w wysokości
140 mln dolarów. Inne Towarzystwo Dobroczynne Bliskiego Wschodu wy­
dało na pomoc dla Etiopii 750 tys. dolarów. Pomocy takiej w 1987 r. udzie­
liło 13 krajów w wysokości 13 mln dolarów. Dopiero w 1991 r. obalono
ustrój komunistyczny, ale też w tym roku 4 mln osób potrzebowało pomocy
materialnej ze względu na zrujnowaną gospodarkę i szerzący się głód.
W roku 1990 Kościół katolicki w obydwóch obrządkach obejmował w
Etiopii 1 metropolię, 2 diecezje, 5 wikariatów apostolskich, 1 kardynała
(mianowany 1985 Etiopczyk) , 9 biskupów, 251 parafii, 495 kapłanów
(176 diecezjalnych, 319 zakonnych) , 214 alumnów, 77 braci, 864 siostry za­
konne, 295 tys. katolików (0,6%) i 47 880 OOO mieszkańców.
Zimbabwe (Rodezja) . Dawna kolonia brytyjska (od 1891) 5 XI 1965 r .
ogłosiła jednostronnie niepodległość, a rządy w kraju przejęli biali z Ianem
D. Smithem na czele. Kilkuletnie negocj acje z Wielką Brytanią i wojna
domowa, w czasie której zginęło 40 tys. ludzi, doprowadziła do przejęcia
rządów przez większość czarnych (18 IV 1980) o charakterze marksistowskim.
Ludność kraju w większości wyznaje religie tradycyjne, a także chrześcijańs­
two (anglikanie 86 tys . , prezbiterianie 29 tys. , katolicy 35 tys . ) . Chry­
- - -

stianizację kraju od 1879 r. prowadzili jezuici, po 1883 r. z dużym powodze­

niem. W roku 1955 pap. Pius XII utworzył tu hierarchię kościelną, wynosząc
Salisbury (Harare) do rzędu metropolii, której podporządkował 4 dalsze
diecezje. Pierwszy czarny biskup został tu wyświęcony w 1973 r. W okresie
rządów J. Smitha hierarchia katolicka wypowiedziała się przeciwko segrega­
cji rasowej i negacji pełnych praw ludzkich dla Murzynów. W roku 1976 bp
D . R. Lamont został aresztowany i skazany na 10 lat więzienia za przeci­
wstawianie się segregacji rasowej , a w 1977 r. deportowany. W 1977 roku
12 misjonarzy zostało zamordowanych przez czarnych powstańców. Do ro­
ku 1980 zamordowano ich 21 . W czerwcu 1979 r. powstańcy czarni uprowa­
dzili 40 misjonarzy i sióstr. W roku ogłoszenia niepodległości ograniczono
pracę misyjną Kościoła, wzięto pod kontrolę państwową szkoły katolickie i

334
szpitale oraz inne instytucje kościelne, mimo że Zimbabwe nawiązało tego
roku stosunki ze Stolicą Apostolską.
Rządy j ednej partii, stosowanie terroru, uprowadzenie przeszło 1 tys.
przeciwników prez. R. G. Mugabe, a zwolenników J. Nkomo, zostało potę­
pione przez episkopat (30 III 1983). W liście pasterskim z 1 I 1984 r. biskupi
wypowiedzieli się przeciwko socjalizmowi marksistowskiemu. W dniach 10-
-13 IX 1988 r. pap. Jan Paweł II odwiedził kraj . W przemówieniach i homi­
liach wypowiedział się przeciwko stosowaniu przemocy i kontroli przez poli­
cję kościołów, szkół , szpitali katolickich. Apelował , by prawo państwowe
uszanowało ich katolicki charakter , a także o pojednanie narodowe. W ro­
ku 1990 Kościół katolicki w Zimbabwe obejmował 1 metropolię, 5 diecezji,
4 rodzimych biskupów, 133 parafie, 322 kapłanów (86 diecezjalnych, 236
zakonnych) , 1 16 alumnów, 94 braci, 1 068 sióstr zakonnych, 780 tys. katoli­
ków (8,8% ) i 8 880 OOO mieszkańców.
Benin (Dahomej). Kraj ten otrzymał niepodległość 1 VIII 1960 r. Od
roku 1972 rządy totalitarne w kraju sprawowali komuniści - marksiści, któ­
rym przewodził prez. M. Kerekou. W kraju przeważają religie pierwotne
(69,31 % ) , następne miejsce zajmują chrześcijanie (15,27%) i muzułmanie
(15,43%). Misje katolickie rozpoczęli tu pod koniec XVII w. misjonarze
europejscy, ale dopiero w 1883 r. utworzono prefekturę apostolską, a wol­
ność religijną w kraju ogłoszono w 1894 r. W roku 1900 liczono tu 1 1 stacji
misyjnych, 8 tys. katolików, 18 kapłanów. W tym też roku Leon XIII utwo­
rzył w Dahomeju wikariat apostolski. W roku 1912 powstało tu rodzime
Zgromadzenie Małych Służebnic Ubogich, a w 1953 r . otwarto seminarium
duchowne. W roku 1928 pierwszy Dahomejczyk został wyświęcony na ka­
płana. Papież Pius XII w 1955 r. ustanowił tu normalną hierarchię kościelną
z metropolią w Cotonou i 2 dalszymi okręgami kościelnymi. W roku 1960
ks. B . L. Gantin, Dahomejczyk, został mianowany metropolitą (1960-1971,
od 1977 r . kardynał w Kurii Rzymskiej) . Kościół katolicki prowadził tu 10
ośrodków zdrowia, 158 szkół elementarnych (27 847 uczniów) , 28 szkół dla
dziewcząt (10 1 18 uczennic) , 6 szkół specjalnych, 2 kolegia i 153 szkoły
katechetyczne (8 823 uczniów) .
Od roku 1972 po objęciu władzy przez komunistów - nastąpiło upań­
-

stwowienie instytucji kościelnych, aresztowania księży i biskupów, wypędze­

nie metropolity B . Gantina oraz administracyjne narzucanie obcej ideologii.
Gdy w 1977 kard. Gantin przybył z wizytą do kraju , rząd ograniczył mu możli­
wości poruszania się i zabronił wygłaszania przemówień. W dniu 17 II 1982 r.
pap. Jan Paweł II odwiedził Benin. Stwierdził wówczas, że „katolicy nie mogą
przyjmować ideologii marksistowskiej", zalecał biskupom jedność, a kapłanom
podjęcie żywszej pracy misyjnej . W roku 1990 Kościół katolicki obejmował tu
1 metropolię, 5 diecezji, 1 kardynała i 7 biskupów rodzimych, 130 parafii, 237
kapłanów (143 diecezjalnych, 94 zakonnych), 128 alumnów, 22 braci, 434 sióstr
zakonnych, 837 tys. katolików (18,8%) i 4 450 OOO mieszkańców.

335
5. Kraje wolnej Afryki

W zachodniej Afryce nad Zatoką Gwinejską po 1960 r. powstało wiele

państw niepodległych na gruncie kolonii europejskich.
Gambia. Dawna kolonia angielska (od 1843) . Dnia 4 X 1963 r. otrzyma­
ła niepodległość, a w 1970 r. ustrój republikański. W roku 1930 pap. Pius XI
utworzył tu wikariat apostolski, a w 1955 r. pap. Pius XII biskupstwo w Banjul.
W roku 1990 była tu 1 diecezja, 11 parafii, 22 kapłanów, 5 alumnów, 5 braci,
42 siostry zakonne, 15 tys. katolików (1 ,8%) i 810 tys. mieszkańców.
Gwinea Bissau. Dawna kolonia portugalska. Otrzymała niepodległość
10 IX 1974 r. Chrześcijaństwo przynieśli tu Portugalczycy jeszcze pod koniec
XV w„ ale aktywne misje chrześcijańskie zaczeły się dopiero od 1926 r. i
prowadzą je franciszkanie. W roku 1940 powstała tu misja sui iuris, a w
1955 r. prefektura apostolska. Papież Paweł VI utworzył tu biskupstwo
(1977) , a pap. Jan Paweł II odwiedził kraj w dniach 27-28 I 1990 r. Mówił o
służbie katolików dla społeczeństwa, zachęcał do dialogu międzywyznanio­
wego i afirmacji katolickiej tożsamości. W roku 1990 była tu 1 diecezja,
27 parafii, 55 kapłanów, 15 alumnów, 12 braci, 72 siostry zakonne, 65 tys.
katolików (6,9%) i 940 tys. mieszkańców.
Gwinea Równikowa. Dawna kolonia hiszpańska. Otrzymała niepodleg­
łość 12 X 1968 r. Rządy republikańskie prez. F. Macias Nguemy (1968-1979)
były ustawicznym prześladowaniem Kościoła. Zamknięto więc szkoły i koś­
cioły katolickie, wypędzono wszystkich księży obcokrajowców (pozostało
tylko 20 kapłanów tubylców) , zamknięto seminarium duchowne, zakazano
nadawania imion chrześcijańskich przy chrzcie, wypędzono bpa R. Nze Abuy.
W sierpniu 1979 r. obalono autorytarne rządy prez. Nguemy, a Rewolucyjna
Rada Wojskowa zezwoliła na otwarcie misji katolickich. Dnia 15 X 1982 r.
pap. Jan Paweł II utworzył tu metropolię w Malabo, do której włączył 2
dalsze diecezje. W lutym t.r. tenże papież odwiedził kraj i wyraził katolikom
uznanie za wytrwałość w okresie prześladowania. W roku 1990 była 1 me­
tropolia, 2 diecezje , 49 parafii, 86 kapłanów (44 diecezj alnych, 42 zakon­
nych), 25 alumnów, 27 braci, 176 sióstr zakonnych, 323 tys. katolików
(76,9%) i 420 tys. mieszkańców.
Sierra Leone. Od roku 1808 kolonia angielska. Otrzymała niepodległość
27 IV 1961 r. W roku 1858 pap. Pius IX utworzył tu wikariat apostolski i
powierzył go misjonarzom francuskim z Afrykańskiego Towarzystwa Misyj­
nego. Postępy chrystianizacji były bardzo małe, skoro w 1930 r. liczono
zaledwie 7,5 tys. katolików. W roku 1950 pap. Pius XII utworzył tu 2 bis­
kupstwa, a 1 1 XI 1970 r. pap. Paweł VI ustanowił normalną hierarchię koś­
cielną: metropolię w Freetown i Bo oraz 2 dalsze diecezje . W roku 1990
była tu 1 metropolia, 2 diecezje, 35 parafii, 1 13 kapłanów (26 diecezjalnych,
87 zakonnych) , 54 alumnów, 24 braci, 128 sióstr zakonnych, 69 tys. katoli­
ków (1 ,7%) i 3 950 OOO mieszkańców.

336
 Liberia. Otrzymała niepodległość w 1847 r . Chrześcijaństwo przybyło tu
pod koniec XV w. , ale aktywne misje podjęli j ezuici dopiero w 1824 r. , od
1884 r. zaś ojcowie Ducha Świętego (spirytanie) . W roku 1903 powstała tu
prefektura apostolska, a w 1934 r. wikariat; w 1928 r. liczył tylko 3,5 tys.
katolików. W roku 1946 wyświęcono tu pierwszego kapłana tubylczego. Od
roku 1948 rząd wspierał szkolnictwo katolickie. Dnia 19 XII 1981 r. pap.
Jan Paweł II utworzył normalną hierarchię kościelną. Stolica kFaju Monro­
via została metropolią, od której uzależniono 2 dalsze biskupstwa. Dnia
20 VIII 1990 r. doszło do przewrotu wojskowego i zaprowadzenia rządów
terroru, masowych mordów (600 zamordowanych w kościele luterańskim w
Monrovii przez wojsko) . Opór przeciwko dyktaturze wojskowej trwa do
dziś. Sytuacja Kościoła stała się poważna. W roku 1990 była tu 1 metropo­
lia, 2 diecezje, 56 parafii, 65 kapłanów, 36 alumnów, 33 braci, 116 sióstr
zakonnych, 73 tys. katolików (2,9%) i 2 510 OOO mieszkańców.
Wybrzeże Kości Słoniowej . Ta kolonia francuska (od 1893) uzyskała nie­
podległość 7 VIII 1960 r. Pod względem religijnym w 1960 r. największą
grupę wyznaniową stanowili wyznawcy religii tradycyjnych (63,08%) , maho­
metanie (23 ,54%) i chrześcijanie (10 ,61 % ) . Chrystianizację kraju podjęli w
1875 r. księża z francuskiego Towarzystwa Misji Zagranicznych. W roku
1911 na północy kraju Stolica Apostolska utworzyła prefekturę, podzieloną
w 1940 r. na 2 wikariaty apostolskie. W roku 1955 pap. Pius XII utworzył
normalną hierarchię kościelną. Stolica państwa Abidżan została metropolią
kościelną, do której włączono 3 dalsze diecezje. W roku 1959 otwarto wyż­
sze seminarium duchowne w Anayma, a benedyktyni utworzyli opactwo w
Bouake. W następnym roku metropolitą został B . Yago, rodzimy kapłan,
mianowany w 1983 r. kardynałem. W roku 1960 w kraju pracowało 7 zako­
nów męskich i 4 żeńskie. W roku 1976 utworzono w Abidżanie wydział
teologiczny, który od 1968 r. działał j ako Wyższy Instytut dla Kultury Reli­
gijnej i zajmował się studiami religijnymi kraju. W roku 1962 jezuici utwo­
rzyli również w Abidżanie Instytut Afrykańskich Studiów Ekonomicznych i
Społecznych.
Papież Jan Paweł II dwukrotnie odwiedził kraj . W czasie pierwszej pod­
róży (11 V 1980) mówił o afrykańskich korzeniach kultury i jej wartościach,
a podczas drugiej (10 VIII 1985) konsekrował katedrę w Abidżanie. W roku
1990 Kościół katolicki obejmował 1 metropolię, 10 diecezji, 1 kardynała,
11 biskupów rodzimych, 187 parafii, 443 kapłanów (182 diecezjalnych,
260 zakonnych) , 217 alumnów, 122 braci, 578 sióstr zakonnych, 1 139 OOO
katolików (9 ,8%) i 1 1 ,6 mln mieszkańców.
Burkina Faso (Górna Wolta). Od roku 1897 była pod protektoratem
Francji, a od 1904 r. kolonią francuską. Kraj otrzymał niepodległość
5 VIII 1960 r. Ludność w 70% wyznaje religie tradycyjne oraz islam szerzo­
ny tu z północy (22,63% ) ; chrześcijaństwo w 1960 r. wyznawało tylko 3,4%
ludności. Chrystianizację kraju rozpoczęli w 1900 r. ojcowie biali, a następ-

22 - Historia Kościoła cz. 8 337

nie redemptoryści (1936) , bracia szkolni (1952) i inne zakony. Od roku 1910
pracują tu siostry białe, a także franciszkanki misjonarki (1939) i inne. W
roku 1924 powstało tu nowe, rodzime zgromadzenie Sióstr Czarnych Niepo­
kalanego Poczęcia (1955 r. - 17 domów i 176 sióstr) . W roku 1921 pap.
Benedykt XV utworzył tu wikariat apostolski, w 1933 r. otwarto w Pabre
wyższe seminarium duchowne, a w 1942 r. wyświęcono pierwszych 3 kapła­
nów tubylczych. W roku 1955 pap. Pius XII utworzył metropolię w Koudou­
gou i 3 dalsze diecezje . W roku 1960 metropolitą został autochton Paul
Zoungrana, mianowany w 1965 r. kardynałem. W roku 1970 episkopat wy­
dał szereg wskazań dotyczących afrykanizacji liturgii.
Papież Jan Paweł II dwukrotnie odwiedził kraj . Tu 10 V 1980 r. zaapelo­
wał do świata o pomoc dla ludności Sahelu. W czasie drugiej pielgrzymki
(29-30 I 1990) powtórzył apel sprzed 10 lat: „świat musi wiedzieć, że Afryka
doświadcza głębokiego ubóstwa" . Mówił też o rodzinie chrześcij ańskiej ,
ewangelizacji i chrystocentryzmie. W roku 1990 była 1 metropolia, 8 die­
cezji, 1 kardynał, 9 biskupów rodzimych, 107 parafii, 412 kapłanów (216
diecezjalnych, 196 zakonnych) 185 alumnów, 121 braci, 704 siostry zakonne,
759 tys. katolików (8,9%) i 8 510 OOO mieszkańców.
Ghana. Początki chrześcijaństwa sięgają tu końca XV w. , ale rozwój
misji katolickich przypadł dopiero na wiek XX . W roku 1924 liczono 51 842
katolików. Od roku 1926 misje podjęli ojcowie biali, a w 1938 r. werbiści.
Liczba katolików do 1949 r. wzrosła do 293 tys. Ustawiczne postępy misji
skłoniły pap. Piusa XII do utworzenia w Ghanie normalnej hierarchii koś­
cielnej. Dnia 28 IV 1950 r. erygował on metropolię w Cape Coast i
4 nowe diecezje. Od roku 1947 Ghańczycy pod wodzą K. Nkrumaha roz­
poczęli walkę z Wielką Brytanią o niepodległość kraju, którą uzyskali
7 XII 1957 r. W dniu 1 XII 1960 r. parlament proklamował republikę.
Już w 1957 r. pap. Pius XII mianował pierwszego Ghańczyka biskupem,
ks. J. Kodwo Amissaha, który w 1959 r. został metropolitą w stolicy kraju.
W roku 1958 powstało tubylcze Zgromadzenie Braci z Północy. Republika
upaństwowiła szkolnictwo kościelne (1 231 szkół elementarnych, 24 sekun­
darnych, 7 normalnych - 93 784 uczniów i 44 333 uczennic) . W roku 1962
wprowadzono system j ednopartyjny, co doprowadziło do niepokojów we­
wnętrznych, a w 1966 r. do obalenia prez. Nkrumaha. Rządy cywilne przy­
wrócono w 1969 r. Od tego czasu nastąpiła rozbudowa sieci parafialnej i
diecezjalnej , szkół i szpitali katolickich oraz licznych organizacji katolickich.
W roku 1976 Ghana nawiązała stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską.
W dniach 8-10 V 1980 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Ghanę w związku
ze 100-leciem chrystianizacji kraju. Papież podkreślił rolę apostolatu świec­
kich, odznaczył licznych katechistów i 8 V t.r. spotkał się z anglikańskim
prymasem R. Runcie. W roku 1982 doszło do przewrotu wojskowego i pró­
by stworzenia Afrykanii, religii tradycyjnej . W roku 1988 wypędzono z kra­
ju Świadków Jehowy i mormonów i polecono inwentaryzację majątku koś-

338
cielnego w celu opodatkowania. W roku 1900 Kościół katolicki obejmował
2 metropolie, 7 diecezji, 9 biskupów tubylczych, 199 parafii, 604 kapłanów
(405 diecezjalnych, 199 zakonnych), 353 alumnów, 144 braci, 576 sióstr za­
konnych, 1 804 OOO katolików (12,7%) i 14,7 mln mieszkańców.
Togo. Ta dawna kolonia niemiecka (1894-1914) , zarządzana następnie
przez Francję i Anglię, otrzymała niepodległość 27 IV 1960 r. Misje katolic­
kie w Togo rozpoczęli w 1886 r. księża z Lyońskiego Towarzystwa Misyjne­
go; w 1892 r. przybyli tu werbiści. Utworzony w 1914 r. wikariat apostolski
w tym samym roku został pozbawiony wszystkich misjonarzy niemieckich.
Dla 21 303 katolików w 1918 r. było tylko 3 kapłanów francuskich, którym
w 1921 r. przybyli z pomocą kapłani z Lyońskiego Towarzystwa Misyjnego.
Postępy misji były znaczne. W roku 1940 liczono tu 73 665 katolików, 6 161
katechumenów, 40 kapłanów, w tym 4 tubylców. Papież Pius XII w 1955 r.
utworzył metropolię w stolicy kraju Lome i 2 dalsze diecezje. W roku 1962
Togijczyk Robert Anyron Dosseh został mianowany metropolitą. W dniach
8-10 VIII 1985 r. do Togo przybył pap. Jan Paweł II, a w 1989 r. spotkał się
na Watykanie ponownie z biskupami tego kraju. W roku 1990 była tu
1 metropolia, 3 diecezje, 80 parafii, 256 kapłanów (142 diecezjalnych, 114
zakonnych) , 167 alumnów, 105 braci, 387 sióstr zakonnych, 720 tys. katoli­
ków (22,1 % ) i 3 250 OOO mieszkańców.
Nigeria. Federacyjna Republika Nigerii pod względem wyznaniowym nie
jest jednolita. Zamieszkują j ą wyznawcy religii tradycyjnych, muzułmanie
(26,2% ) , chrześcijanie (19,24%) i wierni innych wyznań. Północne prowin­
cje kraju zamieszkują głównie muzułmanie, południowe chrześcijanie. Mis­
je katolickie w Nigerii rozpoczął chrzest króla Nzinga a Nkuwu (Jan I) w
1491 r . , ale niebawem zostały one przerwane na długie lata. Dopiero w
1861 r. podjęli j e na nowo księża z Lyońskiego Towarzystwa Misyjnego. W
roku 1870 pap. Pius IX utworzył tu wikariat apostolski dla 12 tys. katolików.
Na skutek postępu chrystianizacji do 1917 r. powstały 4 okręgi kościelne i w
tym też roku otwarto seminarium duchowne w Beninie, ale dopiero w 1929 r.
wyświęcono tu pierwszego kapłana tubylca. W roku 1947 w Nigerii było
7 wikariatów apostolskich, 3 prefektury, 337 kapłanów, w tym 24 Nigeryj­
czyków, 498 250 katolików i 252 052 katechumenów.
Dnia 18 IV 1950 r. pap. Pius XII utworzył w kraju 2 metropolie (Lagos,
Onitsha) oraz 4 diecezje i 5 prefektur apostolskich dla 606 145 katolików,
294 145 katechumenów, 402 kapłanów, w tym 32 Nigeryjczyków. W latach
1950-1953 nastąpiła dalsza rozbudowa hierarchii kościelnej (2 diecezje,
3 wikariaty apostolskie) i nominacja pierwszego Nigeryjczyka na biskupa
(D. J. Ekandem) . W roku 1959 pap. Jan XXIII utworzył trzecią prowincję
kościelną (Kaduna) , a w roku następnym delegaturę apostolską w Lagos. W
roku 1954 w Nigerii odbył się Narodowy Kongres Mariański, w którym
wzięło udział ok. 100 tys. wiernych. W wyniku kongresu powstał Ruch Ka­
tolicki Wschodniej Nigerii (1957) . Wzrost liczby katolików i księży był pra-

339
wie raptowny. W roku 1949 było 656 399 wiernych i 488 kapłanów (w tym
31 tubylców), 1959 r. - 1 676 374 wiernych i 1 026 kapłanów (w tym 50
Nigeryjczyków) , 1970 r. - 2 435 834 wiernych i 974 kapłanów, w 1980 r. -
5 591 287 wiernych i 999 kapłanów. Kościół posiadał dobrze rozwinięte szkol­
nictwo (1957 r. - 3 679 szkół i 491 257 uczniów) i szpitalnictwo (683 ośrodki
zdrowia i opieki społecznej) . Działało tu wiele katolickich organizacji mło­
dzieżowych i katolików świeckich.
Tendencje islamizacyjne władz federalnych doprowadziły w 1967 r. do
4-letniej wojny domowej . Wschodnia prowincja państwa Biafra, o charakte­
rze chrześcijańskim, podjęła walkę o zrzucenia jarzma islamskiego. W czasie
tej wojny Kościół katolicki poniósł wielkie szkody i został oskarżony o
wzniecenie powstania. Po zakończeniu wojny domowej w 1971 r. misjonarze
obcy zostali aresztowani i deportowani poza granice kraju. W tym roku pap.
Paweł VI zamianował 7 Nigeryjczyków biskupami. W dniach 12-16 II 1982 r.
pap. Jan Paweł II odwiedził Nigerię „witany entuzjastycznie przez setki ty­
sięcy katolików". W homiliach i przemówieniach mówił o wkładzie chrześci­
jaństwa w rozwój kulturalny społeczeństwa Nigerii, podkreślił wartości kul­
tury afrykańskiej i rodziny katolickiej oraz j ej otwarcie na życie. Zachęcał
katolików świeckich do apostolstwa, kapłanów do wierności powołaniu i
podkreślił prymat wartości duchowych. Opowiedział się też za dialogiem
między katolikami a muzułmanami oraz inkulturacją, podkreślił obowiązki
i prawa robotników i świadectwo życia chrześcijańskiego. W roku 1983 pa­
pież zaapelował do świata o pomoc materialną dla Nigerii, gdzie schroniło
się 1 mln uciekinierów z sąsiednich państw. Dnia 5 II 1985 r. w Nigerii
otwarto Katolicki Uniwersytet w Port Harcourt z 3 wydziałami (teologii,
filozofii i pedagogiki) .
W roku 1983 rząd podjął ponownie islamizację kraju. Komitet Kultural­
nej Rewolucji w Nigerii opowiedział się za prawodawstwem proislamskim.
Zakazał nadawania imion chrześcijańskich, a nadto zaczął stosować wobec
chrześcijan „dyskryminację i łamanie praw ludzkich" (1988) . Dnia 16 XI t.r.
episkopat nigeryjski wypowiedział się przeciwko islamizacji prawa karnego
w kraju i zażądał poprawek do konstytucji. Jeszcze w 1992 r. w ciągu jedne­
go miesiąca nietolerancyjni muzułmanie zniszczyli 153 kościoły katolickie.
W roku 1990 Kościół katolicki obejmował 3 metropolie, 32 diecezje , 2 kar­
dynałów (tubylców) , 34 biskupów (30 tubylców) , 848 parafii, 1 822 kapła­
nów (1 313 diecezjalnych, 509 zakonnych) , 2 824 alumnów, 250 braci, 1 872
siostry zakonne, 8 630 OOO katolików (8,1 % ) i 105 470 OOO mieszkańców.
Kamerun. Dawna kolonia niemiecka - od 1916 r. zależna od Francji -
otrzymała 1 I 1960 r. niepodległość. Kraj jest wielowyznaniowy. Najsilniej­
szą grupę stanowią wyznawcy religii tradycyjnych, następnie katolicy, a tak­
że muzułmanie i protestanci. Misje katolickie rozpoczęły się faktycznie w
1890 r. i prowadzili je pallotyni holenderscy. W roku 1904 pap. Pius X
utworzył wikariat apostolski. Postępy chrystianizacji były tak znaczne, że w

340
1914 r. Kamerun liczył 30 tys. katolików, 34 kapłanów, 233 katechistów,
37 braci i 31 sióstr zakonnych. W okresie po 1920 r. podjęli pracę misyjną
benedyktyni (1932) , którzy otworzyli seminarium duchowne , oraz oblaci
(1946), dominikanie (1955), jezuici (1955), bracia szkolni (1948) i inni. Z
zakonów żeńskich od 1922 r. pracowały tu misjonarki Ducha Świętego oraz
ok. 30 innych kongregacji zakonnych. Powstały również rodzime zgroma­
dzenia zakonne, męskie i żeńskie. W roku 1935 wyświęcono na kapłana
pierwszego Kameruńczyka.
W roku 1940 w kraju liczono 360 031 katolików, 187 321 katechumenów,
16 kapłanów tubylczych, 126 europejskich. W roku 1950 pap. Pius XII po­
dzielił Kamerun na 5 okręgów kościelnych (508 013 katolików, 61 kapłanów
tubylczych) . Kościół rozbudował w kraju szkolnictwo i ośrodki opieki społe­
cznej ; w 1970 r. posiadał 1 356 szkół i 182 szpitale i ośrodki opieki społecz­
nej . Dnia 14 IX 1955 r. pap. Pius XII utworzył w Kamerunie hierarchię
kościelną. W stolicy kraju Jaunde powstała metropolia, która objęła swymi
granicami 5 dalszych diecezji. W roku 1961 Kameruńczyk ks. J. Zoa został
metropolitą.
Od roku 1955 narastała w kraju akcja na rzecz niepodległości. Nasilający
się terror nie ominął Kościoła, a zwłaszcza misji katolickich. Po uzyskaniu
niepodległości rozwój Kościoła postępuje milowymi krokami (1971 r. -
1 215 479 katolików, 1980 r. - 2 088 477 katolików) . W dniu 10 VIII 1985 r.
pap. Jan Paweł II przybył do Kamerunu. W przemówieniach położył nacisk
na wychowanie rodzimych kapłanów, dojrzałość intelektualną katolików i
ewangelizację. W roku 1982 tenże papież utworzył 3 dalsze metropolie i
4 nowe diecezje . W roku 1990 kraj był podzielony na 4 metropolie, 13
diecezji i liczył 19 biskupów (15 tubylców), 466 parafii, 890 kapłanów
(431 diecezj alnych i 459 zakonnych) , 372 alumnów, 223 braci, 1 332 siostry
zakonne, 3 066 OOO katolików (28,1 % ) i 10 844 OOO mieszkańców.
Środkowoafrykańska Republika. Uzyskała niepodległość 13 VIII 1960 r.
Kraj tworzą 4 terytoria dawnej Francuskiej Afryki Równikowej . Większość
ludności wyznaje religie tradycyjne (ok. 70% ) . Misje katolickie rozpoczęto
tu w 1894 r. (spirytanie) i wznowione je w 1919 r . , a udział w nich wzięli
kapucyni (1938) , marianiści (1955) i maryści (1956). Od roku 1929 zaczęły
pracować w kraju zgromadzenia żeńskie. W roku 1937 pap. Pius XI utwo­
rzył tu wikariat apostolski, a pap. Pius XII w 1955 r. zorganizował normalną
hierarchię kościelną z metropolią w B angi i 2 okręgami kościelnymi. W roku
1971 Kościół katolicki prowadził 64 szkoły i 20 ośrodków opieki społecznej .
W roku 1975 republika nawiązała stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apo­
stolską. Dnia 14 VIII 1985 r. pap. Jan Paweł II odwiedził ten kraj . W roku
1990 była 1 metropolia, 5 diecezji, 129 parafii, 223 kapłanów (68 diecezjal­
nych, 155 zakonnych) , 87 alumnów, 48 braci, 271 siostry zakonne, 473 tys.
katolików (17%) i 2 770 OOO mieszkańców.

341
 Gabon. Republika uzyskała niepodległość 17 VIII 1960 r. Największą
grupę wyznaniową stanowią tu katolicy i wyznawcy religii tradycyjnych. W
roku 1863 pap. Pius IX utworzył w Gabonie wikariat apostolski, a już w
1899 r. pierwszy Gabończyk został wyświęcony na kapłana. Liczba katoli­
ków wzrastała szybko (1910 r. 10 tys. , 1925 r. 30 tys . , 1950 r. 185 260,
- - -

1980 r. 416 tys.). W roku 1958 pap. Pius XII wyniósł stolicę kraju Librevil­
-

le do rzędu metropolii i utworzył diecezję Mouila. W roku 1961 w Gabonie

tubylec ks. F. Ndonga został biskupem pomocniczym w Libreville. Około
1980 r. wszystkie ważniejsze urzędy i funkcje kościelne spoczywały w rękach
kleru gabońskiego. W roku 1960 do szkół katolickich uczęszczało 12 381
dzieci i młodzieży. W roku 1980 działało 1 805 szkół katolickich. W dniach
17-18 II 1982 r. pap. Jan Paweł II przybył do Gabonu i przy tej okazji
mówił o niebezpieczeństwach zagrażających Kościołowi i problemach pasto­
ralnych kraju. W roku 1990 była 1 metropolia, 3 diecezje , 4 biskupów rodzi­
mych, 65 parafii, 92 kapłanów (26 diecezjalnych, 66 zakonnych), 28 alum­
nów, 28 braci, 16 sióstr zakonnych, 604 tys. katolików (55 ,4%) i 1 090 OOO
mieszkańców.
Zair (Kongo Belgijskie). Największe terytorialnie i ludnościowo katolic­
kie państwo w Afryce, od 1877 r. kolonia Belgii, 30 VI 1960 r. otrzymała
niepodległość. Ludność kraju tworzą 3 etniczne grupy: Murzyni, Pigmeje i
Chamici. Pod względem wyznaniowym katolicy stanowią największą grupę,
w dalszej kolejności idą wyznawcy religii tradycyjnych, protestanci i muzuł­
manie (ok. 150 tys.).
Misje katolickie podjęli tu w 1865 r. ojcowie Ducha Świętego, a w 1880 r.
ojcowie biali. W roku 1886 utworzono w Louvain w Belgii seminarium du­
chowne dla kształcenia księży dla tego kraju; w 1917 r. wyświęcono pierw­
szego kapłana Kongijczyka. W roku 1929 Stolica Apostolska utworzyła tu
delegaturę apostolską. Wzrost liczbowy katolików był szybki (1921 r. -

346 678, 1941 r. 1 723 OOO, 1959 r. 4 873 925) ; każdego roku przybywało
- -

ok. 235 tys. katolików. Już w 1988 r . Stolica Apostolska utworzyła w Kongo
2 wikariaty apostolskie, a do 1959 r. powstało ich 32 oraz 7 prefektur apo­
stolskich. W roku 1956 pierwszy Kongijczyk został biskupem (P. Kimbon­
do), a 3 lata później dwóch dalszych, wśród których był późniejszy kard. J.
Malula. Dnia 10 XI 1959 r. pap. Jan XXIII utworzył normalną hierarchię
kościelną: 6 metropolii (Bukavu, Mbandaka - Bikoro (Coquilhatville), Lu­
bumbashi (Elisabethville) , Kinszasa (Leopoldville), Kananga (Luluabourg),
Kisangani (Stanleyville) , 26 diecezji i 7 prefektur apostolskich.
Wewnętrzny wzrost Kościoła nastąpił jeszcze w okresie kolonialnym. Na
misjach i w duszpasterstwie w 1960 r. działały 44 zakony i kongregacje męs­
kie, a wśród nich jezuici (1893) , bracia szkolni (1909) , benedyktyni (1910),
kapucyni (1910) i salezjanie (1912) . W latach 1930-1960 powstało tu 13 auto­
chtonicznych zgromadzeń laickich męskich oraz 25 kongregacji żeńskich.
Pierwsze przybyły szarytki (1891) . W roku 1960 pracowało tu 111 zgroma-

342
dzeń żeńskich. Od roku 1934 rozpoczęły się w Kongo okresowe Konferencje
Episkopatu. Przed 1960 r. zorganizowano Sekretariat Generalny Duszpa­
stersko-Katechetyczno-Liturgiczny, Centrum Studiów Pastoralnych, Sekre­
tariat Pastoralno-Liturgiczny, Centrum Dokumentacyjne Katechetyczne,
które prowadzili jezuici. Apostolstwem świeckich kierował Sekretariat Ge­
neralny Apostolstwa Świeckich. Działały tu również liczne organizacje mło­
dzieżowe, stanowe i robotnicze.
Kościół katolicki rozbudował wydatnie w kraju sieć szpitali i ośrodków
zdrowia. W roku 1960 były 241 szpitale katolickie (28 725 łóżek) , 563 ośrod­
ki zdrowia (2 437 620 pacjentów) , 293 kliniki rodowe (223 783 urodzeń) ,
103 leprozoria (26 205 chorych) , 73 przedszkola (2 956 dzieci) , 176 sierociń­
ców (4 1 16 dzieci) . Szkolnictwo kościelne obejmowało szkoły wszystkich
stopni. W roku 1959 liczono 13 703 szkoły podstawowe (1 359 118 uczniów) ,
577 szkół zawodowych i średnich, 5 wyższych seminariów duchownych,
4 instytuty teologiczno-filozoficzne, 33 małe seminaria i Katolicki Uniwersy­
tet Lovanium, założony w 1957 r . , z pierwszym wydziałem teologicznym w
Afryce. W roku 1962 powstało tu Centrum Prasy Katolickiej i Centrum
Katolickiego Radia w Kinszasie.
Po proklamowaniu niepodległości episkopat - dotąd w ogromnej więk­
szości belgijski - opowiedział się za nią i podjął lojalną współpracę z pań­
stwem (14 VII 1960) , a w 1961 r. ogłosił list pasterski, w którym sformuło­
wał program pracy duszpasterskiej i odnowy liturgicznej . W roku 1961 wy­
buchła wojna domowa na tle przejęcia władzy przez popieranego przez Ro­
sję Sowiecką Patrice Lumumbę i Antoine'a Gizengę. Ten ostatni proklamo­
wał 7 IX 1964 r. Republikę Ludową Konga o charakterze komunistyczno­
-marksistowskim. Wojna domowa - trwająca do 1965 r. - miała okrutny
charakter , a lewicowa opozycja j uż 1 I 1962 r. wymordowała 20 misjonarzy
katolickich w Kongolo. W czasie tej wojny wymordowano licznych misjona­
rzy, zburzono wiele kościołów i misji, tysiące katolików zabito. Tylko w
1964 r. w Katandze zamordowano 38 księży i zakonnic.
Do nowego kryzysu doszło w 1969 r. w związku z niepokojami studen­
tów na Katolickim Uniwersytecie w Kinszasie, w czasie których wielu z nich
zostało zabitych. Wznowiony w 1971 r. protest studentów przeciwko autory­
tarnym rządom prez. Mobutu dał okazję do zamknięcia Uniwersytetu i po­
wołania wszystkich studentów, łącznie z siostrami zakonnymi, do służby
wojskowej . W roku 1972 zmieniono nazwę Uniwersytetu na Uniwersytet
Kinszasa, a władze rozpętały walkę z Kościołem katolickim i chrześcijań­
stwem. Ograniczono więc wolność zebrań, zagrożone zostały w działaniu
wszystkie instytucje kościelne, metropolita Kinszasy kard. J. Malula został
zmuszony do opuszczenia kraju, zabroniono używania chrześcijańskich
imion chrzestnych i skasowano naukę religii we wszystkich szkołach. Wiele
ośrodków misyjnych zostało zajętych przez wojsko, a biskupom zabroniono
urządzania wspólnych konferencji.

343
 Już w 1977 r. rząd wycofał się nieco z pozycji antykościelnych, gdy za­
częło upadać szkolnictwo i opieka społeczna. Wkrótce kard. Malula mógł
powrócić do Kinszasy. W dniach 2-6 V 1980 r. pap. Jan Paweł II przybył z
pielgrzymką apostolską do Konga. Witał go ok. 1 mln Kongijczyków, prez.
Mobutu i kard. Malula. „Przychodzę tu - mówił papież - jako głowa Koś­
cioła katolickiego, j ako człowiek wiary, wysłannik pokoju, przychodzę jako
człowiek nadziei" . W homiliach i przemówieniach podjął tematy: rodzina i
małżeństwo, Kościół a kultura afrykańska, rolnictwo, powołania zakonne,
życie misjonarza i kapłana, stosunek państwo - Kościół i ewangelizacja.
Problemem Kościoła stała się tu również „afrykanizacja" liturgii, której
gorącym zwolennikiem był kard. Malula (t 1989). Dnia 23 IV 1988 r. epis­
kopat zwrócił się do pap. Jana Pawła II w tej sprawie, a zapowiedziany
synod afrykański ma przynieść generalne wytyczne w tym zakresie. W roku
1990 w Kongo wybuchły ponownie niepokoje na tle autorytarnych rządów
prez. Mobutu. Episkopat w czerwcu tego roku opowiedział się za wolnymi
wyborami i odrzucił rządowy plan reform. W roku 1990 Kościół katolicki w
Zairze (Kongo Belgijskie) obejmował 6 metropolii, 41 diecezji, 49 biskupów
tubylców, 1 108 parafii, 2 990 kapłanów (1 280 diecezjalnych, 1 652 zakon­
nych) , 14 stałych diakonów, 2 825 alumnów, 969 braci, 5 237 sióstr zakon­
nych, 17,5 mln katolików (52,3%) i 33 460 OOO mieszkańców.
Zambia. Misje katolickie w Zambii sięgają 1560 r. , kiedy to podjęli je
jezuici portugalscy z Goa (Indie) , a następnie dominikanie (1577) i ponow­
nie jezuici (1607-1611), ale bez większych skutków. W połowie XIX w. mi­
sje podjęto na nowo, a uczynił to j ezuita Maksymilian Stanisław Ryłło
(t 1848) , którego pap. Grzegorz XVI mianował prowikariuszem apostol­
skim. W roku 1897 wielka misja jezuicka objęła tereny Górnej Zambii, gdzie
pracowali również jezuici polscy (o . Emanuel Gabriel} . Liczba polskich je­
zuitów wzrastała ustawicznie w Dolnej i Górnej Zambii. W roku 1912 Stoli­
ca Apostolska powierzyła im odrębną misję w Zambii; wszyscy byli z pro­
wincji galicyjskiej . W latach 1912-1927 w misji tej ochrzczono 4 149 osób,
przygotowano 1 , 1 tys. katechumenów, zbudowano 9 kościołów i założono
50 szkół (2 072 uczniów} . W roku 1927 pap. Pius XI podniósł misję do
rzędu prefektury apostolskiej z rezydencją w Kabwe (d. Broken Hill) , a na
urząd prefekta apostolskiego powołał o . Brunona Wolnika. W roku 1928
do pracy misyjnej przybyły z Polski służebniczki starowiejskie. W roku 1950
pap. Pius XII wyniósł prefekturę do rzędu wikariatu apostolskiego, a admi­
nistratorem wikariatu zamianował o. Adama S. Kozłowieckiego. Nominację
i sakrę biskupią otrzymał dopiero w 1955 r. Wikariat apostolski w 1950 r.
liczył 7 stacji misyjnych, 43 księży jezuitów (17 Polaków} , 14 braci (9 Pola­
ków} , 56 sióstr (w tym 14 służebniczek) . W roku 1952 jezuici otwarli małe
seminarium w Lusace (1952 r. 14 studentów, 1969 r. - 162) . W roku 1953
-

siostry służebniczki otworzyły nowicjat dla czarnych dziewcząt, który rozwi­

jał się pomyślnie (1954 r. - 3 profeski, 1964 r. - 20 nowicjuszek i sióstr).

344
 Dzięki ustawicznemu rozwojowi misji pap. Jan XXIII ustanowił 25 N 1959 r.
normalną hierarchię kościelną, złożoną z 5 diecezji, 2 prefektur apostolskich
i metropolii w Lusace. Pierwszym metropolitą Zambii, która 24 X 1964 r.
otrzymała niepodległość, został o . Adam S. Kozłowiecki. Pod jego rządami
misje rozwijały się nadal. W roku 1969 liczono 728 961 katolików na 4 054 OOO
mieszkańców. Kościół katolicki prowadził 97 szkół . W roku 1969 po rezyg­
nacji abpa Kozłowieckiego metropolitą Lusaki został tubylec Emmanuel Mi­
lingo, który nieco później - oskarżony „o uzdrawienie i egzorcyzmy niezgod­
ne z doktryną Kościoła katolickiego" - zrezygnował (6 VIII 1983) z urzędu.
W roku 1982 prez. K. Kaunda uczynił w polityce zwrot na lewo, upaństwo­
wiono przeto szkoły i szpitale, o zwrot których upomniał się episkopat
(1984) . W dniach 2-4 V 1989 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Zambię. Apelo­
wał o dialog bez przemocy i pojednanie narodowe. W roku 1990 Zambia
obejmowała 2 metropolie, 7 diecezji, 7 rodzimych biskupów, 231 parafii,
565 kapłanów (171 diecezjalnych, 394 zakonnych) , 187 alumnów, 141 braci,
854 siostry zakonne, 2 065 OOO katolików (27,4% ) i 7 550 OOO mieszkańców.
Botswana. Chrystianizacja tego kraju rozpoczęła się na początku XIX w. ;
prowadzili j ą anglikanie. Misje katolickie zaczęli prowadzić w 1895 r. misjo­
narze z Europy. W roku 1959 pap. Jan XXIII utworzył prefekturę apostol­
ską, którą pap. Paweł VI wyniósł do rzędu diecezji (1966). Dnia 13 IX 1988 r.
pap. Jan Paweł Il odwiedził Botswanę. W roku 1990 w całym kraju była
1 diecezja (Gaborone) , 26 parafii, 33 kapłanów, 10 alumnów, 5 braci,
57 sióstr zakonnych, 45 tys. katolików (3,7%) i 1 210 OOO mieszkańców.
Namibia. Dnia 20 III 1990 r. republika ta otrzymała niepodległość po
75 latach administrowania nią przez Republikę Południowej Afryki. Misje
katolickie rozpoczęły się tu w 1880 r. i prowadzili je kapłani ze Zgromadze­
nia Ducha Świętego. W roku 1909 powstała pierwsza prefektura apostolska,
którą w 1926 r. pap. Pius XI podniósł do rzędu wikariatu apostolskiego i
wyznaczył na j ego rezydencję stolicę kraju Windhuk. Po roku 1918 więk­
szość misjonarzy niemieckich opuściła kraj , jako że w 1920 r. administrację
jego przejęła Republika Południowej Afryki. Postępy chrystianizacji były
bardzo wolne. W roku 1959 w 2 wikariatach apostolskich pracowało łącznie
75 kapłanów (24 Afrykanów) , a katolicy liczyli 58 064 wyznawców. Do szkół
katolickich uczęszczało 58 164 dzieci i młodzieży (1959) . Na tle wojny o
wyzwolenie i niepodległość Namibii episkopat południowoafrykański opo­
wiedział się za jej niepodległością i wolnymi wyborami (14 V 1982) . Dnia
30 III 1987 r. Narodowa Rada Kościołów potępiła „złośliwe, personalne
ataki władz południowoafrykańskich na wikariusza apostolskiego w Wind­
huku i oblatów". Wojna domowa o niepodległość nie oszczędziła kościołów.
W dniu 13 IX 1988 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Namibię. W roku 1990
Kościół katolicki obejmował 2 wikariaty apostolskie, 2 biskupów rodzimych,
53 parafie, 66 kapłanów, 21 stałych diakonów, 6 alumnów, 44 braci, 306
sióstr zakonnych, 230 tys. katolików (13%) i 1 760 OOO mieszkańców.

345
 Republika Południowej Afryki. Początki Kościoła katolickiego w tym
kraju sięgają wprawdzie 1501 r. , ale po wypędzeniu katolickich misjonarzy
przez holenderskich i francuskich hugenotów był on nieobecny aż do 1804 r.,
kiedy to ogłoszono tolerancję religijną. Do kraju przybyli misjonarze holen­
derscy, ale już w 1805 r. zostali wypędzeni. Dopiero w 1838 r. przybyli
dominikanie irlandzcy wraz z bpem Griffithem, który w latach 1841-1850
założył stolicę biskupią w Kapsztadzie (Cape Town) . W roku 1847 pap.
Pius IX podzielił kraj na 2 wikariaty apostolskie. W roku 1850 podjęły tu
pracę siostry asumpcjonistki misjonarki, a dwa lata później oblaci (Natal) .
Konstytucja z 1870 r. gwarantowała tolerancję religijną katolikom w całej
republice. Na skutek postępu misji katolickich pap. Leon XIII w 1899 r.
podzielił kraj na 9 okręgów kościelnych, w których pracowało 17 zgroma­
dzeń żeńskich i 2 męskie. W roku 1922 pap. Benedykt XV utworzył w Pre­
torii delegaturę apostolską, a w 17 terytoriach kościelnych pracowało na
misjach 300 kapłanów. Już w 1925 r. kraj otrzymał 2 rodzimych biskupów.
Odtąd nastąpił żywiołowy rozwój Kościoła katolickiego ( 1936 r. 700 -

kapłanów) i pogłębienie życia religijnego. Do roku 1949 liczba katolików

wzrosła do 482 tys. i 726 kapłanów ( w tym 162 tubylczych) . W następstwie
tego pap. Pius XII w dniu 11 I 1951 r. utworzył w Republice Południowej
Afryki normalną hierarchię kościelną, złożoną z 4 metropolii (Bloemfontein,
Kapsztad, Durban, Pretoria) , 19 archidiecezji i diecezji, 2 prefektur apo­
stolskich, 1 wolnego opactwa. Kościół liczył przeszło 1 tys. kapłanów, 6 tys.
zakonnic, 700 braci zakonnych w 56 różnych zgromadzeniach zakonnych i
ok. 800 tys. wiernych. W roku 1953 święcenia biskupie otrzymał pierwszy
czarny Afrykanin. Koordynację działalności Kościoła katolickiego w kraju
prowadziła Konferencj a Episkopatu (przed 1959) . W roku 1957 pracowało
tu 18 zakonów i zgromadzeń zakonnych męskich, 3 zgromadzenia autochto­
niczne, kilkanaście zgromadzeń żeńskich, w tym 2 autochtoniczne. Akcja
Katolicka obejmowała szereg organizacji kościelnych. Caritas katolicka pro­
wadziła 49 szpitali, 176 ośrodków zdrowia, 37 sierocińców, 1 1 1 domów opie­
ki, 54 inne instytucje charytatywne. Szkolnictwo katolickie obejmowało 146
szkół dla dzieci białych i 51 dla Afrykanów ( 1959) .
Niezwykle niehumanistyczny okazał się narastający system segregacji ra­
sowej , apartheid. System ten głosił i realizował ruch partii nacjonalistycznej
(od 1948) . Oparte na apartheidzie prawodawstwo miało na celu utrzymanie
supremacji Europejczyków w republice oraz dyskryminację ludności koloro­
wej w zakresie zamieszkania , pracy, szkolnictwa, rozrywki, a nade wszystko
w polityce. Rada Bezpieczeństwa ONZ potępiła w 1960 r. apartheid. Zało­
żenia systemu były z gruntu antychrześcijańskie, stąd episkopat w pierw­
szym, zbiorowym liście pasterskim z 1952 r. podkreślił chrześcijańskie war­
tości w relacjach międzyludzkich, a dyskryminację rasową nazwał „obrazą
godności człowieka" . Pięć lat później ( 1957) ze względu na żywotność
apartheidu episkopat w liście pasterskim podtrzymał swoje stanowisko, a

346
apartheid nazwał „bluźnierstwem przeciwko Bogu i jego miłości" i zapropo­
nował stopniowe znoszenie praw rasowych. W roku 1960 na tle segregacji
rasowej doszło do rozruchów koło Sharpeville, w czasie których zginęło
70 Murzynów. Biskupi upomnieli się o wychowanie i szkołę dla czarnych na
równi z białymi, potępili ograniczenia w zakresie stowarzyszania się, a w
1962 r. powiedzieli, że „nie będą milczeć i trwać pasywnie" . W roku 1970
episkopat przełamał prawa rasowe i przyjął do seminarium duchownego w
Pretorii czarnych kandydatów do kapłaństwa, na skutek czego władze zasto­
sowały represje. W roku 1975 szkoły katolickie zaczęły przyjmować - mimo
praw rasowych - młodzież kolorową, a episkopat wypowiedział się za pojed­
naniem narodowym. Ponieważ szkoły podstawowe trzymały się nadal segre­
gacji, w latach 1976-1977 młodzież zaczęła bojkotować te szkoły. Episkopat
podjął walkę z rasizmem w kościelnych instytucjach i kościołach, a w 1980 r.
Seminarium Duchowne św. Jana Vianneya w Pretorii przyjmowało bez
ograniczeń kolorowych kandydatów do kapłaństwa. Tego roku abp Durba­
nu D . E . Hurley wezwał katolików do publicznego protestu przeciwko apar­
theidowi, a Rada Południowo-Afrykańskich Kapłanów podjęła zorganizo­
waną pomoc dla kolorowej ludności (1982) . Wysiłki te poparł kard. Owen
McCann z Kapsztadu, j ak również pap. Jan Paweł II (1984) .
W roku 1983 rząd zgodził się na reprezentację parlamentarną koloro­
wych delegatów. Odtąd zmiany dokonywały się stosunkowo szybko. List
pasterski episkopatu z 12 X 1989 r. poddał surowej krytyce apartheid, we­
zwał katolików do aktywnego udziału w jego przezwyciężeniu i potępił neo­
kolonializm. Tegoż roku kolorowi katolicy otrzymali pełne prawa w społecz­
ności katolickiej . Dnia 11 II 1990 r. rząd zwolnił z więzienia przywódcę
Afrykańskiego Kongresu Narodowego Nelsona Mandelę, a w latach 1990-
-1991 dokonał dalszych reform społeczno-politycznych w kraju. Duża w tym
zasługa Kościoła katolickiego. W roku 1990 obejmował on 4 metropolie,
21 diecezji, 1 wikariat apostolski, 1 kardynała, 4 metropolitów, 29 bisku­
pów, 716 parafii, 1 015 kapłanów (277 diecezjalnych, 738 zakonnych) , 263
alumnów, 293 braci, 3 387 sióstr zakonnych, 2 782 OOO katolików (8,1 % ) i
34 490 OOO mieszkańców.
Madagaskar. Chrystianizację wyspy podjęli w 1648 r. misjonarze św.
Wincentego a Paulo, ale w ciągu 25 lat misja niewiele posunęła się naprzód,
chociaż pochłonęła życie 27 misjonarzy i 4 męczenników. Odtąd faktycznie
do 1800 r . chrześcijaństwo było tu nieobecne. W tymże to roku chrystianiza­
cję kraju podjął ks. de Lolanges j ako prefekt apostolski (t 1832) , ale więk­
sze postępy poczyniła ona dopiero po 1845 r. , kiedy przyłączyli się doń
jezuici. Rok 1861 uważa się za datę narodzin Kościoła na wyspie, tego roku
bowiem powstała oficjalna misja w stolicy kraju Tananariwie. Po roku 1871
misje podjęli również bracia szkolni i siostry św. Józefa z Cluny. W roku
1880 na wyspie pracowało 44 kapłanów, 29 braci i 20 sióstr. Prowadzili oni
346 różnych instytucji oświatowo-wychowawczych, charytatywnych i 1 lepro­
zorium.
347
 W latach 1894-1895 Francja podbiła Madagaskar i zaprowadziła rządy
kolonialne. W następstwie szybszego rozwoju chrześcijaństwa na wyspie
pap. Leon XIII w 1896 r. utworzył wikariat apostolski i powierzył go misjo­
narzom św. Wincentego a Paulo. W roku 1 900 wyspa była podzielona na
3 wikariaty apostolskie i liczyła 76 kapłanów, 40 braci, 60 sióstr, 94 978
katolików, 266 tys. katechumenów, 1 306 kościołów i kaplic, 98 tys. uczniów
w szkołach misyjnych. W latach następnych liczba katolików ustawicznie
wzrastała. W roku 1925 wyświęcono pierwszego Malgasza na kapłana, w
1939 r. zaś pierwszego biskupa (Ignace Ramarosandratana).
Lata II wojny światowej , a także podjęta przez Malgaszów próba odzys­
kania niepodległości wstrzymały nieco akcję misyjną. Episkopat poparł
akcję niepodległościową (1953) . Niepodległość tę proklamowała wyspa
14 X 1958 r. Ponieważ liczba katolików na wyspie wzrastała szybko (1920 r.
- 291 569, 1930 r. - 462 454, 1940 r. - 613 483 , 1950 r. - 707 777, 1960 r. -
1 125 328), podobnie jak i liczba kapłanów (1925 r. - 10, 1940 r. 46, 1950 r.
-

- 98, 1953 r. - 1 15 , 1957 r. - 128), pap. Pius XII w dniu 14 IX 1955 r.

utworzył na Madagaskarze normalną hierarchię kościelną. Objęła ona 3 me­
tropolie (Tananariwa, Antseranana, Fianarantsoa) i 1 1 diecezji. Do roku
1990 liczba diecezji wzrosła do 15. W roku 1960 pap. Jan XXIII zamianował
metropolitą stolicy kraju Malgasza Jerome Rakotomalala i utworzył tu stałą
delegaturę apostolską. W roku 1976 pap. Paweł VI kreował kardynałem
pierwszego Malgasza, metropolitę stolicy kraju, ks. Victora Razafimahatra­
tra, jezuitę.
W roku 1960 apostolat misyjny i pastoralny kontynuowali w kraju jezui­
ci, bracia szkolni, misjonarze św. Wincentego a Paulo, ojcowie Ducha Świę­
tego, saletyni, kapucyni, monfortianie, trynitarze, maryści i inni. Osobną
misję prowadzą polscy misjonarze św. Wincentego a Paulo. W tym samym
czasie na wyspie pracowały 934 siostry zakonne z kilku zgromadzeń. Akcją
apostolską kieruje Konferencja Episkopatu (1962) . W roku 1960 powstał
Wyższy Instytut Teologiczny z prawami akademickimi. W tym samym roku
Kościół prowadził 3 szpitale, 4 leprozoria, 16 ośrodków zdrowia, 10 siero­
cińców, 1 dom starców, 5 szkół średnich z 4 510 uczniami, 56 szkół komple­
mentarnych (36 037 uczniów) , 6 szkół technicznych (357 uczniów) , 2 szkoły
rolnicze (65 uczniów) i 12 szkół menedżerskich.
W sierpniu 1987 r. episkopat skrytykował publicznie władze państwowe
za tworzenie barier dla ewangelizacji. W dniach 28 IV-1 V 1989 r. pap. Jan
Paweł II przybył na Madagaskar. Przestrzegał katolików przed konsumpcją.
Dużo miejsca poświęcił rodzinie i beatyfikował Wiktorię Rasoamanarivo,
kobietę, która była ostoją katolicyzmu po wypędzeniu misjonarzy w 1883 r.
W roku 1991 Kościół na wyspie obejmował 3 metropolie, 14 diecezji,
249 parafii, 71 1 kapłanów (203 diecezj alnych, 508 zakonnych), 418 alum­
nów, 258 braci, 2 271 siostry zakonne, 2 620 OOO katolików (22,6%) i
1 1 ,6 mln mieszkańców.

348
 Malawi. Kraj ten, znany j ako kolonia brytyjska Niasa, po proklamacji
niepodległości w 1964 r. przyjął nazwę Malawi. Misje chrześcijańskie rozpo­
częli tu w 1 606 r. j ezuici, ale bez większych rezultatów. Dopiero po podjęciu
misji w 1889 r. przez ojców białych rozpoczął się rozwój Kościoła katolickie­
go. Już w 1897 r. pap. Leon XIII utworzył wikariat apostolski. W wieku
XX postępy katolicyzmu były stosunkowo szybkie. W roku 1959 liczono tu
442 tys. katolików i 66 tys. katechumenów. Po 20 latach liczba ta wzrosła
do 1 230 175 katolików, toteż pap. Jan XXIII utworzył tu w 1959 r. nor­
malną hierarchię kościelną. Obejmowała ona 1 metropolię (Blantyre) i 4
diecezje. Już wówczas pracowało w kraju 238 kapłanów, 46 braci i 306 sióstr
zakonnych. W roku 1977 katolicy w Malawi otrzymali całe Pismo św. tłuma­
czone na j ęzyk chichewa. W dniach 4-6 V 1988 r. pap. Jan Paweł II odwie­
dził Malawi. W przemówieniach rozłożył akcenty na rodzinę chrześcijańską,
opiekę nad uciekinierami politycznymi z sąsiednich krajów (1988 r. -
750 tys. uciekinierów) , przestrzegał przed korupcją i wezwał biskupów, by
podjęli akcję wzajemnego respektowania się katolików i muzułmanów. W
roku 1991 Kościół w Malawi obejmował 1 metropolię, 6 diecezji (5 bisku­
pów tubylczych) , 135 parafii, 423 kapłanów (191 diecezjalnych, 232 zakon­
nych) , 251 alumnów, 98 braci, 653 siostry zakonne, 1 ,7 mln katolików
(21 ,1%) i 8 020 OOO mieszkańców.
Tanzania. Zjednoczona Republika Tanzanii, niepodległa od 1961 r. ,
obejmuje dawne kolonie brytyjskie Tanganika, Zanzibar i Pemba. Około
1960 r. jeszcze 65% ludności wyznawało religie naturalne, animistyczne, ok.
20% islam, który tu pojawił się już w IX w . , 22% chrześcijaństwo. Ewange­
lizację kraju rozpoczęli dopiero w 1868 r. ojcowie Ducha Świętego, a nastę­
pnie ojcowie biali; w 1880 r. powstał tu prowikariat apostolski. Po wypędze­
niu misjonarzy niemieckich (1918) misje przeżyły pewien kryzys. Postępy
chrystianizacji dopiero później były nieco szybsze . W roku 1950 było już
.

12 wikariatów apostolskich, 3 prefektury i 2 wolne opactwa, liczba kapłanów

wzrosła do 657 (w tym 1 15 autochtonów), a liczba katolików - do 710 572.
W roku 1953 pap. Pius XII utworzył tu normalną hierarchię kościelną, która
obejmowała 2 metropolie (Dar es-Salam, Tabora) , 12 diecezji, 2 prefektury
apostolskie i 2 wolne opactwa.
Odtąd postępy chrystianizacji były bardzo szybkie. Już w 1961 r. katolicy
w kraju liczyli 1 547 149 wiernych i 201 512 katechumenów, wśród których
pracowało 1 1 63 kapłanów (w tym 279 Afrykanów), 6 biskupów i 1 kardynał
tubylczy (kard. L. Rugambwa) . Apostolat misyjny prowadziło w kraju 10
różnych zakonów i zgromadzeń zakonnych męskich i kilkanaście zgroma­
dzeń żeńskich, w tym kilka autochtonicznych. Pierwsze wyższe seminarium
duchowne zostało otwarte w 1905 r. Do roku 1960 otwarto 2 dalsze wyższe
seminaria (199 alumnów) i 7 małych (882 uczniów) . Kościół katolicki prowa­
dził tu 57 własnych szpitali (3 235 łóżek) , 171 ośrodków .zdrowia, 57 ośrod-

349
ków macierzyńskich, 20 leprozoriów, 1 085 szkół elementarnych (154 tys.
uczniów) , 12 szkół średnich (1 380 uczniów) i 12 szkół normalnych.
Po 20 latach dalszego apostolatu katolickiego liczba parafii wzrosła do
583 , kapłanów do 1 340 (655 diecezjalnych, 685 zakonnych) , alumnów - do
337, sióstr zakonnych - do 3 305 , a katolików - do 3 140 870. Dużą rolę w
raptownej chrystianizacji tego kraju odegrali katechiści, o których wysiłku
mówił z pełnym uznaniem pap. Jan Paweł II przy spotkaniu z biskupami
Tanzanii (4 XII 1987) . W dniach 1-5 IX 1990 r. odwiedził on Tanzanię i
podjął temat afrykanizacji liturgii, form nowoczesnego apostolstwa, moral­
ności rodzinnej itp. W ostatnich latach apostolat misyjny prowadzą w Tanza­
nii kapłani z archidiecezji krakowskiej . W roku 1991 Kościół katolicki obej­
mował 4 metropolie, 25 diecezji , 30 biskupów tubylczych ( 1 kardynał tubyl­
czy), 722 parafie, 1 583 kapłanów (942 diecezjalnych, 641 zakonnych),
795 alumnów, 418 braci, 5 847 sióstr zakonnych, 5 343 OOO katolików
(21 ,5%) i 24,8 mln mieszkańców.
Burundi. Kraj do 1919 r. stanowił kolonię niemiecką, a następnie był
administrowany przez Belgię. Pełną niepodległość proklamowano dopiero
1 VII 1962 r. Chrystianizację kraju podjęli w 1879 r. ojcowie biali, którzy
2 lata później zostali wymordowani. Misje wznowiono dopiero w 1899 r. , a
w 1922 r. obejmowały one 5 stacji misyjnych, 18 misjonarzy i 14 356 katoli­
ków, dla których pap. Pius XI utworzył wikariat apostolski. Już w 1925 r.
wyświęcono tu pierwszego kapłana autochtonicznego, a od 1930 r. nastąpiły
masowe konwersje na katolicyzm. W roku 1935 chrzest przyjmowało tygod­
niowo 1 tys. osób. W roku 1949 pap. Pius XII podzielił wikariat na 2 jedno­
stki (Kitega, Ngozi) , które obejmowały 52 stacje misyjne, 609 037 katolików
i 239 711 katechumenów.
W roku 1959 pap. Jan XXIII utworzył w kraju normalną hierarchię koś­
cielną - 1 metropolię (Kitega) i 2 diecezje. Przy tej okazji mianował pierw­
szego Burundyjczyka - ks. M. Ntuyahaga biskupem diecezjalnym w Usum­
bura (ob. Bujumbura) . W ciągu następnych 12 lat wzrost katolicyzmu był
imponuj ący. W roku 1961 liczono tu 1 340 905 katolików, 286 kapłanów (w
tym 64 autochtonicznych) . W apostolacie misyjnym pracowało 6 zakonów
męskich i 1 autochtoniczne oraz 7 zgromadzeń żeńskich. Kościół katolicki
prowadził 2 237 szkół elementarnych, 30 szkół średnich (92 tys. uczniów) .
W latach 1972-1973 w Burundi doszło do wojny plemiennej między Wa­
tussi (Tutsi) a Bahutu (Hutu). Na tym tle zaczęły się prześladowania Kościo­
ła katolickiego. W latach 1979-1986 wypędzono z kraju przeszło 100 kapła­
nów misjonarzy, kilkunastu księży autochtonicznych uwięziono. Dnia 15 IX
1986 r. upaństwowiono szkoły, seminaria duchowne, a w 1987 r. władze
państwowe zawiesiły naukę religii w szkołach i zakazały celebracji mszy św.
w dni powszednie. Dnia 1 1 XI 1987 władze ogłosiły nowe prawo religijne,
które podtrzymywało zakaz celebracji mszy św. w dni powszednie, zezwala­
ło na ponowne otwarcie seminariów duchownych, zalegalizowało działał-

350
ność katechistów odpowiedzialnych za 600 stacji misyjnych i rady parafialne
oraz zezwalało na powrót misjonarzy. Te pojednawcze gesty władz dopro­
wadziły 5-7 IX 1990 do wizyty apostolskiej pap. Jana Pawła Il. Papież prze­
strzegał przed „ślepą" afrykanizacją Kościoła, mówił o rodzinie katolickiej ,
na temat choroby AIDS, walk międzyplemiennych (ok. 150 tys. zabitych),
zachęcał do narodowego pojednania i produkcji żywności. W roku 1991 Ko­
ściół katolicki w B urundi obejmował 1 metropolię, 6 diecezji, 9 biskupów
tubylczych, 1 12 parafii, 247 kapłanów (195 diecezjalnych, 52 zakonnych),
141 alumnów, 131 braci, 707 sióstr zakonnych, 3 128 OOO katolików (59%) i
5,3 mln mieszkańców.
Rwanda. Po obaleniu monarchii zależnej od Belgii 28 I 1961 r. prokla­
mowano republikę. Pełną niepodległość kraj otrzymał 1 VII 1962 r. Misje
katolickie ustabilizowały się dopiero w 1900 r. , a podjęli je ojcowie biali.
Papież Pius X utworzył dla Rwandy i B urundi wikariat apostolski. Już w
1917 r. pierwsi autochtoni przyjęli święcenia kapłańskie. W roku 1922
Rwanda otrzymała własny wikariat apostolski, który obejmował 1 1 misji, a w
1925 r. 30 tys. katolików. Po roku 1930 nastąpiła intensyfikacja misji i wzrost
liczby chrztów dorosłych, liczba katolików do 1940 r. wzrosła do 300 tys . , a do
1950 r. - do 358 tys. i 167 630 katechumenów.
Po roku 1950 do Rwandy przybyło kilka nowych zakonów męskich i
żeńskich, a liczba katolików w kraju wzrosła do 654 800, katechumenów zaś
do 266 500 osób. W następstwie tego pap. Jan XXIII utworzył w 1959 r.
normalną hierarchię kościelną. Obejmowała ona metropolię (Kigali) i 1 die­
cezję , do których w 1961 r. doszły 2 dalsze nowe diecezje. Akcję misyjną
utrudniały wielce walki międzyplemienne między Bahutu (Hutu) a Watussi
(Tutsi) . W ciągu 20 lat liczba katolików w kraju wzrosła przeszło trzykrotnie
(1979 r. - 1 935 OOO) , a liczba szkół katolickich do 812. Niebezpieczeństwo
dla Kościoła niosła również radykalna afrykanizacja, przed którą przestrze­
gał episkopat Rwandy pap. Paweł VI (1977) , zalecając przekaz „autentycz­
nego orędzia ewangelizacyjnego". W dniach 7-9 IX 1990 r. przebywał w
Rwandzie z wizytą apostolską pap. Jan Paweł Il. Apelował o powrót do
pokoju wewnętrznego i mówił o zadaniach rodziny chrześcijańskiej . W
Rwandzie pracują polskie siostry sługi Jezusa i księża pallotyni. W roku
1990 Kościół katolicki posiadał tu 1 metropolię, 7 diecezji, 8 biskupów tuby­
lczych, 1 18 parafii, 533 kapłanów (313 diecezjalnych, 220 zakonnych) , 256
alumnów, 264 braci, 1 130 sióstr zakonnych, 3 075 OOO katolików (44%) i 6
990 OOO mieszkańców.
Kenia. Ta dawna kolonia brytyjska 12 XII 1962 r. otrzymała niepod­
ległość. Akcję misyjną w Kenii podjęli w 1892 r. ojcowie biali, a w 1906 r.
pap. Pius X utworzył tu osobny wikariat apostolski. Od roku 1892 przybyli
tu ojcowie Ducha Świętego, a następnie misjonarze Consolata z Turynu
(1900) , ojcowie z Mill Hill (1904) i inni. Do roku 1949 liczba katolików
wzrosła do 324 744, a liczba kapłanów do 241 (w tym 13 tubylczych) . W

351
roku 1953 pap. Pius XII utworzył normalną hierarchię kościelną, obejmują­
cą 1 metropolię (Nairobi) i 5 diecezji. Odtąd nastąpił stosunkowo szybki
rozwój Kościoła katolickiego. Już w 1959 r. liczono tu 764 258 wiernych i
400 kapłanów (w tym 34 tubylców) , a 20 lat później - 2 ,5 mln katolików i
814 kapłanów. Utworzone w 1963 r. Wyższe Seminarium Duchowne Regio­
nalne pw. św. Tomasza z Akwinu wpłynęło dodatnio na wzrost tubylczych
powołań kapłańskich.
Papież Jan Paweł II odwiedził Kenię dwukrotnie. W czasie pierwszej
wizyty apostolskiej ( 6-8 V 1980) zachęcał do odnowy moralnych wartości
afrykańskich, poddał krytyce korupcję i nadużycia, apelował o poniechanie
dyskryminacji rasowej i „o prymat ducha przed materią". Dnia 7 V t.r. w
celebrze papieskiej uczestniczyło 40 kardynałów i biskupów oraz ok. 500 tys.
wiernych. W następstwie wizytacji papieskiej episkopat kenijski wydał w
1983 r. Katolickie wskazania medyczne dla etycznej i religijnej opieki nad
chorymi. W roku 1985 odbył się w Nairobi 43. Międzynarodowy Kongres
Eucharystyczny, na który przybył również pap. Jan Paweł Il. Kongres ten
„był świadectwem chrześcijańskiej dojrzałości Kościoła w Afryce", a po­
święcony był chrześcijańskiej rodzinie. W związku z tym episkopat kenijski
wypowiedział się stanowczo przeciwko sterylizacji (1986) , a papież pochwa­
lił tolerancję religijną Kenii (1987) . W roku 1990 odbyły się tu uroczystości
100-lecia Kościoła katolickiego. W związku z tym pap. Jan Paweł II utwo­
rzył w Kenii 3 dalsze metropolie i kilka nowych diecezji . W roku 1991 Koś­
ciół katolicki w tym kraju obejmował 4 metropolie, 14 diecezji , 1 kardynała,
457 parafii, 1 175 kapłanów (524 diecezjalnych, 648 zakonnych) , 937 alum­
nów, 312 braci, 2 516 sióstr zakonnych, 5 193 OOO wiernych (20,4%) i
24 870 OOO mieszkańców.
Uganda. Dawna kolonia angielska 9 X 1962 r. otrzymała pełną niepodle­
głość - po 70 latach brytyjskiego panowania - a 8 IX 1967 r. ogłosiła się
republiką. Pierwsi misjonarze katoliccy dotarli tu w 1879 r. Postępy chrystia­
nizacji przerwało brutalne i krwawe prześladowanie chrześcijan w latach
1884-1886, w czasie którego spalono na stosie św. Karola Lwangę i Jego
22 Towarzyszy, kanonizowanych przez pap. Pawła VI (1964) . Penetracja
kraju przez islam i protestantyzm utrudniała wielce rozwój misji katolickich,
podobnie j ak i wojna domowa w latach 1897-1899. Utworzony tu w 1892 r.
wikariat apostolski liczył w 1905 r. 86 250 wiernych, a w 1913 r. zaowocował
pierwszymi święceniami kapłańskimi kapłanów autochtonów. „Krew Mę­
czenników, która j est nasieniem chrześcijan" , zaowocowała poważnym po­
stępem chrystianizacji. W roku 1923 Uganda liczyła 60 kapłanów autochto­
nów i 375 tys. katolików, a w 1930 r. bł. Karol Lwanga został ogłoszony
patronem młodzieży afrykańskiej . Tu też w 1939 r. wyświęcono pierwszego
biskupa Murzyna na kontynencie afrykańskim.
W roku 1949 w 6 wikariatach apostolskich Ugandy pracowało 433 kapła­
nów, tym 118 autochtonów, a liczba katolików wzrosła do 985 633 osób. W

352
następstwie tego pap. Pius XII utworzył w Ugandzie w 1955 r. normalną
hierarchię kościelną. Odtąd Kościół katolicki obejmował 1 metropolię w
Tubago (ob. Kampala - od 1 966) i 5 diecezji. Apostolat prowadziły głównie
zakony męskie: ojcowie biali (od 1878) , ojcowie z Mill Hill (1894), ojcowie
z Werony (1910) , kapłani Krzyża Świętego (1958) i Najśw. Sakramentu
(1959) , bracia szkolni (1926) i 2 zgromadzenia autochtoniczne. Od roku
1899 pracowały w Ugandzie siostry zakonne: białe siostry, wynagrodzicielki
(1912) i 7 innych zgromadzeń , w tym autochtoniczne Córki Maryi (1910).
W roku 1950 utworzono tu Akcję Katolicką, a Kościół prowadził 15 szpitali
(2 tys. łóżek) , 22 domy matki, 10 ośrodków zdrowia, 1 128 szkół elementar­
nych ( 179 337 uczniów), 1 678 szkół niesubwencjonowanych (76 497 ucz­
niów) , 91 szkół sekundaryjnych (7 616 uczniów) , 9 szkół średnich (1 768
uczniów) , 17 szkół normalnych ( 1 723 uczniów). W kraju ukazywało się
17 periodyków katolickich i 6 dzienników w narzeczach miejscowych. W
roku 1961 Kościół liczył 1 939 878 wiernych (26 % ) , 118 tys. katechumenów,
667 kapłanów (228 autochtonicznych) , 1 295 zakonnic i 4 341 katechistów.
W roku 1960 metropolitą w Tubago (Kampala) został Ugandyjczyk D . Ki­
wanuka.
Ten postępujący rozwój Kościoła w Ugandzie wstrzymały represyjne i
prześladowcze rządy dyktatora Idi Amina ( 1971-1979) , które nie cofały się
przed skrytobójczymi morderstwami kapłanów, wypędzaniem misjonarzy z
kraju itp. Po obaleniu dyktatora episkopat ugandyjski w liście pasterskim z
kwietnia 1981 r. - „Nasze oczy chorują na widok broni" - przestrzegał na­
stępnych rządców przed walką plemienną i wojną domową (w 1986 r. żołnie­
rze zamordowali 55 osób, a 100 ranili) . Morderstwa księży i sióstr powtarza­
ły się nadal. Dnia 24 II 1982 r. kard. E . Nsubuga oskarżył wojsko o sianie
terroru i poparł publiczne protesty, a 12 I 1983 r. wraz z całym episkopatem
wezwał rząd do działania na rzecz stabilizacji i bezpieczeństwa państwa.
Dwa lata później ( 1985) episkopat potępił publicznie łamanie praw ludzkich
przez władze państwowe i szerzenie niemoralności. Przemoc w kraju wszak­
że nie ustawała. W lipcu 1991 r. rebelianci uprowadzili na północy kraju 60
studentek katolickiej szkoły oraz 1 00 świeckich katolików, których zamor­
dowali. W roku 1991 Kościół katolicki w Ugandzie miał 1 metropolię , 14
diecezji , 18 biskupów autochtonicznych, 1 kardynała, 346 parafii i 1 155 ka­
płanów (828 diecezjalnych, 327 zakonnych), 701 alumnów, 380 braci, 2 739
sióstr zakonnych, 7 267 OOO katolików (40,8%) i 17,8 mln mieszkańców.

23 - Historia Kościoła cz. 8 353

§ 303. Od misji do młodych Kościołów w Azji

1 . Pod panowaniem komunistów

W Azji reżymy komunistyczne powstały dopiero po II wojnie światowej

- w Korei Północnej (1948) , Chinach (1949) , Mongolii (1950) , Wietnamie
(1954) , Kambodży (1970) , Laosie (1975) , Afganistanie (po 1972) i Jemenie
Północnym. Polityka ateistycznych władz komunistycznych w stosunku do
chrześcijaństwa, a zwłaszcza Kościoła katolickiego, była wszędzie brutalna,
a dążenie do ubezwłasnowolnienia społeczeństw znaczone było wszędzie
wieloraką przemocą i obejmowało swym zasięgiem całość życia polityczne­
go, ekonomicznego, kulturalnego i religijnego. Kościół został we wszystkich
wspomnianych krajach poddany prześladowaniom, dyskryminacji i ekster­
minacji, a życie religijne zeszło do katakumb.
W Afganistanie misje chrześcijańskie były zakazane, a bardzo nieliczni
katolicy rekrutowali się głównie spośród przedstawicielstw dyplomatycz­
nych. W Mongolii po przejęciu władzy przez komunistów w 1953 r. wypę­
dzono misjonarzy, a nieliczni katolicy pozostali bez opieki duchowej . W
rządzonym przez komunistów Jemenie Północnym od 1973 r. pracuje 3 ka­
płanów i 22 siostry wśród 3 tys. katolików. Podlegają oni wikariatowi apo­
stolskiemu Arabii.
Korea Północna (Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna). Kraj
ten obejmuje 122 391 km2 i 22,4 mln mieszkańców. Po okupacji Korei Pół­
nocnej przez Związek Sowiecki i podziale kraju (8 VIII 1945) ustanowiono
prowizoryczną władzę komunistyczną, następnie utworzono Koreańską Par­
tię Komunistyczną (1946) , a po wyborach (25 VIII 1948) komuniści przejęli
władzę na czele z Kim Il-Songiem, zwanym Kim Ir Senem. Już w 1950 r.
władze państwowe przystąpiły do całkowitej likwidacji chrześcijaństwa.
Aresztowano więc misjonarzy lub wypędzono z kraju. Po wojnie z Koreą
Południową (1952-1953) życie religijne katolików, których szacowano na 57
tys. wiernych, zeszło do katakumb. Opat bp Boniface Sauer zginął w obozie
koncentracyjnym, bp Francis Hong został wypędzony, a delegat apostolski
Byrne zmarł w więzieniu (1960) . Przypuszcza się, że ok. 1970 r. Koreę Pół­
nocną zamieszkiwało ok. 100 tys. katolików.
Chiny. W roku 1922 pap. Benedykt XV utworzył w Chinach delegaturę
apostolską, a delegatem został abp. C. Costantini. Papież Pius XI zaczął
przekazywać apostolat misyjny w ręce tubylczych biskupów. Dzięki zabie­
gom delegata Costantiniego w maju 1924 r. odbył się Chiński Synod Plenar­
ny w Szanghaju, na którym opracowano projekt reorganizacji Kościoła i
jego działalności apostolskiej . W następstwie postulatów tego synodu pap.
Pius XI wyświęcił w 1926 r. pierwszych 6 biskupów chińskich, zwiększył
liczbę wikariatów apostolskich, a 23 z nich powierzył Chińczykom . Liczba

354
katolików wzrosła z 1 mln (1912) do 3 mln (1918) . Rozbudowano szkolnict­
wo katolickie. Powstały więc 3 katolickie uniwersytety w Szanghaju (1903 r.
- jezuici) , Tiencinie ( 1922 r. - jezuici) i Pekinie (1925 r. - benedyktyni, od
1933 r. werbiści) , 99 szkół średnich i 3 497 szkół elementarnych. Rozwinęła
się Akcja Katolicka. W roku 1935 odbył się w Szanghaju pierwszy Kongres
Katolików Świeckich, a episkopat powołał Katolicką Agencję Prasową. W
roku 1939 pap. Pius XII zniósł zakaz obrzędów chińskich (1742) .
Ten wielki rozwój Kościoła zniszczyła w dużej mierze wojna j apońsko­
-chińska (1937-1946) . Już w 1937 r. wojska j apońskie wymordowały licznych
kapłanów w wikariacie apostolskim Czengting, a w latach następnych wielu
misjonarzy opuściło strefę okupacyjną j apońską lub zostało internowanych.
Po wybuchu wojny j apońsko-amerykańskiej (1941) sytuacja Kościoła stała
się trudniejsza, zwłaszcza na terenach okupowanych przez Japonię. Mimo
tych trudności wzrastała liczba katolików ( 1941 r. 3 128 OOO) , biskupów
-

(1946 r. - 21) i kapłanów (2 008) oraz alumnów chińskich (1 037) . Już w

1943 r. Stolica Apostolska nawiązała stosunki dyplomatyczne z Chinami, a
11 IV 1946 r. pap. Pius XII utworzył normalną hierarchię kościelną, która
się składała z 20 metropolii, 79 diecezji, 38 prefektur apostolskich; 3 metro­
polie, 19 diecezji i 7 prefektur apostolskich papież powierzył Chińczykom.
W tym samym roku papież zamianował pierwszego Chińczyka kardynałem,
któremu powierzył stolicę metropolitalną w Pekinie (kard. Thomas Tien
Kenh-sin) . Tego samego roku powstała w Pekinie internuncjatura apostol­
ska i odbyła się uroczysta beatyfikacja 29 Męczenników Chińskich z 1900 r.
W roku 1948 Kościół w Chinach liczył 3 276 282 wiernych, 3 015 obcych i
2 676 chińskich kapłanów, 632 chińskich i 475 obcych braci zakonnych,
5 112 chińskich i 2 351 obcych sióstr zakonnych, 216 szpitali, 254 sierocińce,
781 ośrodków zdrowia, 6 leprozoriów, 3 uniwersytety (4 596 studentów) ,
189 szkół średnich (47 048 uczniów) , 2 011 szkół elementarnych (196 088
uczniów) , 2 343 „szkół modlitwy" (71 712 uczniów) oraz wydawał 41 perio­
dyków.
W roku 1949 komuniści, którzy opanowali cały kraj , proklamowali Chiń­
ską Republikę Ludową, podczas gdy rząd Chin Narodowych schronił się na
wyspie Tajwan (Formoza) . Rozpoczął się długi okres wyrafinowanego prze­
śladowania i całkowitego zniszczenia Kościoła katolickiego, j ak to było w
zwyczaju w tym systemie, oraz intensywnej ateizacji ludności. Dekretem
rządowym z 23 VI 1950 r. - o przezwyciężeniu działalności kontrrewolucyj­
nej - rozpoczęto systematyczną walkę z Kościołem katolickim; 5 ,5 tys. mis­
jonarzy zagranicznych wypędzono z kraju, upaństwowiono całe katolickie
szkolnictwo, szpitalnictwo i instytucje opiekuńcze. Nuncjusza apostolskiego
Riberi uwięziono, a następnie wypędzono (1951). Od roku 1951 następowa­
ły masowe aresztowania księży i katolików chińskich w poszczególnych me­
tropoliach Chin. Od roku 1949 zaczęto burzyć i konfiskować kościoły i ka­
plice oraz klasztory. W odpowiedzi na brutalne niszczenie Kościoła pap.

35 5
Pius XII wyraził solidarność z prześladowanymi (1952) , a w encyklice Ad
Sinarum gentem (7 X 1954) potępił prześladowania. Do roku 1958 uwięzio­
no 30 biskupów, setki księży i tysiące katolików.
Pod presją władz komunistycznych powstał w 1950 r. wśród katolików
Ruch Autonomiczny, a na 17 I 1951 r. władze komunistyczne zwołały do
Pekinu przedstawicieli księży i wymusiły na nich deklarację reformy Kościo­
ła katolickiego. Założenia tej reformy miały charakter schizmatycki. Grupa
ta pod presją władz komunistycznych zwołała do Pekinu na lipiec-sierpień
1957 r. Kongres Patriotów Katolickich, któremu przewodniczył abp Pi
Shu-Shi z Senjang (Mukden) , wypuszczony z więzienia. Kongres zaatakował
papieża, przeprowadził w grudniu 1957 r. „wybory" nowych biskupów, któ­
rzy przyjęli święcenia biskupie bez zgody Stolicy Apostolskiej . Tak powstał
Narodowy Kościół Chiński, faktycznie schizmatycki, który w ciągu 5 następ­
nych lat otrzymał łącznie 45 biskupów. Powstanie tego Kościoła nie zapo­
biegło masowemu zamykaniu kościołów, łącznie z katedrą metropolitalną w
Pekinie (1956).
Papież Pius XII potępił „wybory" i uwięzienie biskupów (1958) . Podej­
mowanie przez pap. Pawła VI wysiłki, by nawiązać kontakt z władzami
komunistycznymi Chin spełzły na niczym. Biskupi chińscy byli nieobecni na
Soborze Watykańskim II. W czasie trwania tzw. rewolucji kulturalnej znisz­
czono i splądrowano prawie wszystkie kościoły, jak i te, które były w użyciu
„patriotów" . Od roku 1971 władze powoli zezwalały na ponowne otwarcie
niektórych kościołów, katolicy bowiem zeszli do katakumb. Po katastrofal­
nych zniszczeniach „rewolucji kulturalnej" odbył się synod Kościoła Naro­
dowego (1980) celem koordynacji i odbudowy życia religijnego. W tym sa­
mym roku Chiny odwiedził kard. R. Etchegaray i kard. F. Konig z Wiednia.
W następstwie tej wizyty pap. Jan Paweł II zamianował w 1981 r. arcybisku­
pem Kantonu więzionego przez 22 lata ks. Dominika Tang Yee-Minga. Do
roku 1984 otwarto ponownie ok. 200 kościołów, które przejęli „patrioci", a
w 1984 r. otwarli oni ponownie seminarium duchowne w Nankinie.
Niewiele zmieniły sytuację w Chinach wizyty Matki Teresy z Kalkuty i
kard. A. Casaroli (1984). Aresztowania i procesy biskupów, księży i katoli­
ków świeckich nadal się powtarzały. Do roku 1987 Kościół Narodowy posia­
dał już 1 ,9 tys. otwartych kościołów, 53 biskupów, 2,7 tys. księży, a rząd
nie zezwolił nominatowi papieskiemu bpowi Ignacemu Pin-Mei Kungowi,
więzionemu uprzednio przez 30 lat, na przejęcie urzędu metropolity Szang­
haju (1987) . Prasa rządowa oceniła liczbę katolików w Chinach na 1 , 1 mln
osób. Większość, zwłaszcza w północnych Chinach, pozostała wierna Stolicy
Apostolskiej . Jeszcze w 1990 r. aresztowano 8 katolickich biskupów, a prze­
szło 30 księży w południowych Chinach. Aresztowania te kontynuowano w
1991 r. Wśród wiernych papieżowi jest ok. 80 j ezuitów, którzy tajnie działa­
ją w tym kraju. Dnia 15 X 1990 r. pap. Jan Paweł II stwierdził , że pojedna­
nie Chin ze Stolicą Apostolską czeka „jeszcze długa droga" .

356
 Duży rozwój przeżył Kościół katolicki na Tajwanie (1938 r. - 9 tys.
katolików) , dokąd schroniły się władze Chin Narodowych. W roku 1949
Stolica Apostolska erygowała tu prefekturę apostolską i powierzyła j ą chiń­
skim kapłanom, a w 1952 r. pap. Pius XII ustanowił tu normalną hierarchię
kościelną z metropolią w Tajpej . Tu też w 1963 r. powstał katolicki uniwer­
sytet (1973 r. - 9 tys. studentów) . W roku 1990 Kościół katolicki Tajwanu
obejmował 1 metropolię, 6 diecezji , 444 parafie, 681 kapłanów (236 diece­
zjalnych, 445 zakonnych) , 126 alumnów, 89 braci i 1 130 sióstr zakonnych,
395 tys. katolików ( 1 ,4%) i 20 534 OOO mieszkańców.
Wietnam . Odbyty w 1934 r. synod plenarny w Hanoi dla całych Indochin
stanowił niewątpliwie milowy krok w rozwoju misji katolickich na tych tere­
nach. Zaadaptował on przepisy Kodeksu prawa kanonicznego i papieskich
wytycznych do apostolatu misyjnego, opracował kierunki misji chrystianiza­
cyjnej wśród pogan, stosunki między duchowieństwem obcym a rodzimym.
Zalecał naukę języków tubylczych, studium historii i kultury oraz religii na­
rodów Indochin, zaproponował zorganizowanie tubylczych kongregacji za­
konnych, wprowadził j ęzyki narodowe do obrzędów liturgicznych itp. Rok
wcześniej pap . Pius XI wyświęcił osobiście Wietnamczyka, ks. Johna B .
Tonga na biskupa koadiutora w Phat Diem.
Druga wojna światowa i okupacja japońska Wietnamu zmieniły losy kra­
ju i Kościoła. Dnia 9 III 1945 r. okupacyjne władze j apońskie proklamowały
niepodległość Federacji Indochin. W tym samym roku 4 biskupów poparło
zabiegi o niepodległość, a po wojnie z Francją doszło 20 VII 1954 r. do
podziału kraju na Wietnam Północny - pod rządami komunistów - i Wiet­
nam Południowy. Przeszło 875 tys. katolików opuściło północ i przeniosło
się na południe. W Wietnamie Południowym liczba katolików ustawicznie
wzrastała. W roku 1966 Kościół prowadził tu 1 158 szkół elementarnych
(264 801 uczniów) i 178 szkół średnich (83 103 uczniów) . W roku 1959
episkopat założył Katolicki Uniwersytet w Dalat, a 27 XI 1960 r. pap.
Jan XXIII utworzył w Wietnamie Południowym i Północnym normalną hie­
rarchię kościelną. Obok 3 metropolii (Hanoi, Hue, Sajgon) powstało 17 die­
cezji. W roku 1960 liczbę katolików na południu szacowano na 1 216 300 osób
i katechumenów na 17,4 tys. osób, wśród których pracowało 1 510 kapłanów
i 3 766 sióstr. W dniach 16-18 VII 1959 r. odbył się w Sajgonie Narodowy
Kongres Mariański. W roku 1961 powstała stała nuncjatura apostolska w
Sajgonie.
Pod rządami komunistów w północnej części kraju do 1960 r. wypędzo­
no wszystkich obcych misjonarzy. Pozostali w kraju tylko kapłani i biskupi
tubylcy (200) , a ich praca apostolska została ograniczona do wnętrza kościo­
łów. Jeszcze w 1951 r. wypędzono delegata apostolskiego Johna Dooleya.
Szpitale i szkoły katolickie zostały upaństwowione. W roku 1950 zburzono
tu ok. 475 kościołów, a po 1954 r. zamknięto seminarium duchowne w Ha­
noi. Mimo prześladowań liczba katolików na północy wzrosła z ok. 800 tys.

357
(1950) do 1 ,2 mln (1954) . Po prawie 30 latach wojny z podziemiem komuni­
stycznym nastąpiło zjednoczenie Wietnamu pod rządami komunistycznymi
(1975). W tym samym roku 20 misjonarzy z Dalat zostało wypędzonych, a
w latach następnych wszyscy obcy misjonarze musieli opuścić kraj . Upań­
stwowiono i tu szkoły, szpitale, a tysiące ludzi, zwłaszcza katolików, zapę­
dzono do obozów reedukacyjnych. Szereg kościołów zamieniono na „pom­
niki historyczne". W latach 1975-1985 przeszło 100 księży wysłano do obo­
zów reedukacyjnych, a kilkunastu aresztowano. W roku 1980 otwarto pono­
wnie seminarium duchowne w Hanoi, a w 1976 r. pap. Paweł VI kreował
metropolitę tego miasta J . M. Trinh-nhu-Khue kardynałem.
Władze komunistyczne dążyły do zorganizowania Kościoła narodowego.
W listopadzie 1983 r. na zebraniu księży katolickich w Hanoi władze narzu­
ciły kontrolę liczby święconych księży i ich działalności, a od biskupów zażą­
dały raportów z życia religijnego wiernych; rząd uzurpował sobie prawo
redukowania liczby parafii i zawieszania księży w czynnościach sakralnych.
W roku 1984 nastąpiły dalsze aresztowania księży i biskupów, a 4 XII t.r.
władze ogłosiły, że bez ich zgody nikt nie może być wyświęcony na kapłana
i podjąć pracy pastoralnej , rozwiązały nowicjaty zakonne, zakazały pielgrzy­
mek i procesji religijnych. W tym roku 250 księży znajdowało się w więzie­
niach lub w obozach reedukacyjnych. W roku 1987 powstała Solidarność
Katolików Patriotów o profilu prokomunistycznym.
Mimo tych prześladowań i ograniczeń Kościół wciąż jest żywotny i akty­
wny, a Konferencja Episkopatu Wietnamskiego w styczniu 1990 r. zaprogra­
mowała dalsze akcje pastoralne. Dnia 4 V t.r. władze komunistyczne zgo­
dziły się na otwarcie seminarium duchownego w Nha Trang, zamkniętego w
1975 r. W roku następnym zezwoliły na wyjazd 21 biskupów ad limina do
Rzymu oraz na otwarcie nowicjatów zakonnych. W tym też roku pap. Jan
Paweł II zamianował 2 nowych biskupów dla Wietnamu, a w 1992 r. delega­
cja rządu wietnamskiego bawiła w Watykanie celem omówienia stosunków
państwo - Kościół w tym kraju. W roku 1991 Kościół katolicki obejmował
3 metropolie , 22 diecezje, 2 749 475 katolików (1974) i 65 680 OOO miesz­
kańców.
Kambodża. Ta dawna kolonia francuska otrzymała niepodległość w 1949 r.,
co uznała konferencja pokojowa w Genewie w 1954 r. W roku 1975 rządy w
kraju przejęli komuniści - Czerwoni Khmerowie. Jeszcze w 1924 r. powstał
tu wikariat apostolski, ale katolicyzm - uznawany za obcą wiarę - rozwijał
się bardzo powoli. W roku 1959 liczono 52 632 katolików i 314 katechume­
nów oraz 57 kapłanów, 235 sióstr i 49 braci zakonnych. Po opanowaniu
kraju przez komunistów Pol Pota wypędzono obcych misjonarzy, tubylczych
kapłanów zesłano do obozów pracy, prawie wszystkich katolików wypędzo­
no z kraju, kościoły skonfiskowano. Od roku 1976 w Kambodży nie było
kapłanów, a reżym Pol Pota wymordował przeszło 2 mln ludzi i wszystkich
księży. Około 500 tys. Kambodżan uciekło za granicę. Dopiero w 1990 r.

358
przyszły powolne zmiany. W roku 1991 katolicy celebrowali ponownie publi­
cznie uroczystość Zmartwychwstania Pańskiego, a nowy bp Y. G. Ramousse
nazwał to „historycznym wydarzeniem" . Nowy rząd jedności narodowej uz­
nał Kościół katolicki.
Laos. Niepodległy od 1949 r. kraj chrystianizowali od 1937 r. oblaci. W
roku 1938 pap. Pius XI utworzył prefekturę apostolską. W maju 1975 r.
władzę w kraju przejęli komuniści. W tym samym roku wypędzili 30 misjo­
narzy francuskich i 29 oblatów; 3 biskupów autochtonicznych, 12 kapłanów
i 15 tys. wiernych znalazło się w trudnych warunkach. Dopiero w 1988 r. po
zmianach rządowych nastąpiła regulacja stosunków państwo - Kościół , a
uwięziony w 1980 r. bp Th. Khamphan został w 1989 r. zwolniony.

2. W świecie islamu

W całej Azji przedniej - od Cypru aż po Iran - wśród 1 1 państw aż 8

posiada zdecydowanie muzułmański charakter (Turcja, Syria, Jordania,
Arabia Saudyjska, Jemen, Kuwejt , Irak i Iran) , 2 mają charakter w więk­
szości chrześcijański (Cypr, Liban) i jedno mozaistyczny (Izrael) . Poza Tur­
cją i Iranem wszystkie te państwa proklamowały niepodległość po I lub
II wojnie światowej . Są to tereny autochtoniczne różnych Kościołów wschod­
nich. Katolicyzm obrządku rzymskiego sięga tu swymi początkami wypraw
krzyżowych lub czasów nowożytnych i jest w wyraźnej mniejszości w stosun­
ku do wyznawców obrządków wschodnich. Katolicy w Turcji (15 tys. -

0,02%) cieszą się tolerancją. Większość katolików Syrii (1990 r. : 271 tys. -

2,3%) należy do Kościołów wschodnich. Konstytucja państwowa z 1950 r.

gwarantuje im wolność kultu religijnego. Oba państwa utrzymuj ą stosunki
dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. W Jordanii na 4 mln ludności katolicy
różnych obrządków liczą zaledwie 50 tys. (1 ,2%) i podlegają łacińskiemu
patriarsze w Jerozolimie. W Arabii Saudyjskiej katolicy obcego pochodzenia
(ok. 2 tys.), głównie robotnicy z Filipin, Indii i Włoch, podlegają wikariato­
wi apostolskiemu Arabii. Misje i kult publiczny dla chrześcij an są prawnie
zakazane. W Kuwejcie islam jest również religią państwową. Katolicy rekru­
tują się głównie spośród robotników cudzoziemskich. W roku 1958 liczbę
ich szacowano na 5 tys . , a w 1991 r. - na 56 tys. Są to robotnicy zatrudnieni
w przemyśle naftowym. W roku 1991 był tu wikariat apostolski, 6 parafii, 8
kapłanów, 30 sióstr i 2 050 OOO mieszkańców. W Jemenie Północnym islam
jest religią państwową. Dopiero w 1973 r. zaczął tu działać Kościół katolicki
(1 kapłan). W roku 1991 były tu 3 parafie katolickie, 3 kapłanów, 22 siostry
zakonne, 3 tys. katolików i 7 758 OOO mieszkańców.
Irak. Przeszło 90% ludności wyznaje islam, a katolicy należą do różnych
obrządków (1991 r. : 600 tys. - 5,3% ) . Chrześcijaństwo sięga tu początkami
czasów apostolskich. Najliczniejszą grupę stanowią katolicy obrządku chał-

359
dejskiego (526 tys.). Od roku 1832 w Bagdadzie rezyduje delegat apostolski,
a od 1989 r. nuncjusz, którym był abp Marian Oleś. Liczbę katolików
obrządku rzymskiego szacuje się na 12 tys.
Iran. Chrześcijaństwo w tym kraju sięga początkami III stulecia. Już w
1624 r. Stolica Apostolska zezwoliła na używanie języka arabskiego w litur­
gii rzymskiej , a w 1872 r . powstała delegatura apostolska. W roku 1953 Iran
nawiązał stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. Mimo gwarancji
tolerancji religijnej katolicy różnych obrządków stali się przedmiotem krwa­
wych prześladowań i masakry (1918) . Islam wyznaje przeszło 98% ludności
kraju. Dnia 17 I 1977 r. powstała międzyobrządkowa Konferencja Episko­
patu Iranu. Po proklamowaniu Islamskiej Republiki Iranu (1979) rozpoczę­
ło się ograniczanie i prześladowanie chrześcijan. W roku 1980 zamknięto
szkoły katolickie, wypędzono 1 1 misjonarzy salezjanów, przejściowo wygna­
no z kraju abpa ob. łac. W. Hardena. Tylko 5 salezjanom zezwolono na
pozostanie w kraju. W październiku 1980 r. złagodzono kurs wobec Kościo­
ła katolickiego. Zezwolono na działalność 40 szkołom katolickim, ale za­
mknięto 7 misji. Nawiązano ponownie stosunki dyplomatyczne ze Stolicą
Apostolską. Zakazano surowo nawracania mahometan na chrześcijaństwo. W
roku 1987 wznowiono prześladowanie chrześcijan, wypędzono ponownie misjo­
narzy, a od pozostałych zażądano deklaracji, że nie będą podejmowali akcji
ewangelizacyjnej . Po śmierci ayatollaha Rudollaha Chomeiniego (t 3 VI 1984)
polityka wobec chrześcijan uległa ponownie złagodzenu, a w 1991 r. miano­
wano nowego ambasadora przy Watykanie.
Pakistan. Ta dawna kolonia brytyjska proklamowała niepodległość w
1947 r. , a konstytucja z lutego 1956 r. przekształciła Pakistan z dominium w
Muzułmańską Republikę Pakistanu. W 1970 roku 88, 1 % ludności wyznawa­
ło islam, 5-8% hinduizm, 0,8% chrześcijaństwo i 0,4% buddyzm. Pierwsze
misje katolickie w kraju podjęli jezuici (1594) , a następnie augustianie, ale
przerwało je krwawe prześladowanie. Wznowili je jezuici w 1842 r. oraz
ojcowie Świętego Krzyża (1850) i kapłani misji zagranicznych z Mediolanu
(1858). Do roku 1940 pracowało w Pakistanie 5 dalszych zakonów męskich.
W roku 1880 pap. Leon XIII utworzył tu wikariat apostolski.
Po proklamacji niepodległości (1947) pap . Pius XII utworzył w Karaczi
diecezję (1948) , a w 1950 r. normalną hierarchię kościelną. Obejmowała
ona 1 metropolię (Karaczi) i 3 diecezje, do których w latach następnych
doszły jeszcze dwie dalsze. Na spornym terytorium Kaszmiru Stolica Apo­
stolska utworzyła w 1952 r. wikariat apostolski. W roku 1951 Pakistan na­
wiązał stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. Konstytucja gwaran­
tuje wolność religijną wszystkim mniejszościowym wyznaniom, ale misje
chrześcij ańskie - podobne jak i w innych krajach islamu - napotykają na
liczne ograniczenia i trudności. Misjonarzom zagranicznym utrudniano wiel­
ce wstęp do kraju, toteż hierarchia kościelna przeszła w ręce tubylców. W
roku 1973 pap. Paweł VI kreował kardynałem metropolitę Karaczi Josepha

360
Cordeiro co spotkało się z dużym uznaniem w całym kraju i ze strony rządu.
W roku 1952 szkoły podstawowe i średnie zostały upaństwowione (1960 r. -
426 szkół , 63 268 uczniów) . Mimo tych trudności liczba katolików ustawicz­
nie wzrastała (1959 r. - 304 600, 1972 r. - 381 tys„ 1980 r. - 413 680,
1990 r. - 830 tys .).
Po roku 1970 nastąpiło wyraźne ożywienie fundamentalizmu islamskie­
go. W związku z tym episkopat w liście pasterskim z 4 IV 1979 r. skarżył się
na ograniczenia stosowane wobec chrześcijan. Dnia 22 VI 1985 r. pap. Jan
Paweł II zaapelował o tolerancję religijną dla katolików przy okazji składa­
nia listów uwierzytelniających przez ambasadora Pakistanu S. Khana. Ze
względu na narastające trudności ze strony fundamentalistów episkopat wy­
dał 1 I 1989 r. list pasterski na temat pokoju społecznego i wzajemnej tole­
rancji. Niepokojącym zjawiskiem jest narzucanie chrześcijanom islamskiego
prawa (sharian) i włączenie go do konstytucji państwowej , przeciwko czemu
protestowały mniejszości wyznaniowe. W roku 1991 Kościół katolicki w Pa­
kistanie obejmował 1 metropolię, 5 diecezji, 1 kardynała, 7 biskupów auto­
chtonicznych, 92 parafie, 248 kapłanów (112 diecezjalnych, 134 zakonnych) ,
160 alumnów, 26 braci i 686 sióstr zakonnych, 830 tys. katolików (0,76%) i
108 680 OOO mieszkańców.
Bangladesz. Ta dawna kolonia brytyjska w 1947 r. została włączona do
Pakistanu jako prowincja Pakistan Wschodni. Dnia 16 XII 1971 r. Bangla­
desz proklamował niepodległość, co spowodowało wojnę pakistańsko-indyj­
ską. Konstytucja ogłosiła islam religią państwową i tolerancję dla innych
wyznań religijnych. Hierarchię kościelną ustabilizował tu w 1950 r. pap.
Pius XII (1 metropolia - Dhaka, i 3 diecezje). Nowe państwo w 1972 r. na­
wiązało stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. W dniach 19-20 XI
1987 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Bangladesz. Przy tej okazji wyświęcił
18 kapłanów, a w homiliach apelował o współpracę katolików i muzułma­
nów, biskupów zaś zachęcił do współpracy na rzecz podniesienia dobrobytu
materialnego narodu. Kiedy 1 1 II 1989 r. spotkał się ponownie z episkopa­
tem, podkreślił pozytywny stosunek władz państwowych do Kościoła katoli­
ckiego. W roku 1991 Kościół katolicki obejmował tu 1 metropolię, 5 diecez­
ji, 6 biskupów autochtonicznych, 56 parafii, 218 kapłanów (86 diecezjalnych,
132 zakonnych), 1 10 alumnów, 53 braci zakonnych i 725 sióstr, 193 tys. katoli­
ków (0, 18%) i 106 510 OOO mieszkańców.
Indonezja. Ten kraj , złożony z przeszło 3 tys. wysp, dopiero w 1926 r.
otrzymał pierwszego autochtonicznego kapłana, a w 1940 r. pierwszego
biskupa. Była to kolonia holenderska (od 1596) , pozostająca pod silnym
wpływem Holenderskiego Kościoła Reformowanego. W roku 1942 Japonia
opanowała wszystkie wyspy, deportowała 120 misjonarzy holenderskich, na
skutek czego ewangelizacja kraju została przerwana. Utworzona w 1927 r.
pod przewodnictwem Achmeda Sukarno Narodowa Partia Indonezji prokla­
mowała niepodległość kraju po II wojnie światowej , co potwierdził układ z

361
Holandią (1947) . Nowe władze przyjaźnie ustosunkowały się do misji chry­
stianizacyjnej , chociaż niektórzy misjonarze holenderscy musieli opuścić
kraj . Stolica Apostolska w 1947 r. utworzyła tu delegaturę apostolską, która
w 1965 r. została podniesiona do rzędu nuncjatury. W roku 1960 powstał w
Dżakarcie (d. Batawia) Katolicki Uniwersytet Atma Jaja.
Liczba katolików wzrastała stosunkowo szybko (1949 r. 759 tys. i 664
-

kapłanów, 1957 r. 1 081 119 i 941 kapłanów, 1959 r. 1 176 693 i 963
- -

kapłanów, 1987 r. - 4 102 OOO i 1 747 kapłanów) . W roku 1955 Kościół

prowadził 1 365 szkół podstawowych (256 767 uczniów) , 219 szkół sekunda­
ryjnych (33 890 uczniów) , 60 szkół normalnych (7 504 uczniów) , 100 szkół
zawodowych (8 088 uczniów) i 2 kolegia uniwersyteckie . W tych okolicznoś­
ciach pap. Jan XXIII zorganizował 3 I 1963 r. normalną hierarchię kościel­
ną, złożoną z 6 metropolii (Pontianak, Makasar, Dżakarta, Medan, Ende,
Semarang) , 19 diecezji i 2 prefektur apostolskich. Dżakarta i Semarang
otrzymały autochtonicznych metropolitów.
W roku 1963 Indonezja zajęła holenderską Nową Gwineę (Irian Zachod­
ni) . Dnia 10 XI 1966 r. Stolica Apostolska utworzyła metropolię (Merauke)
i 2 diecezje dla przeszło 70 tys. katolików. W roku 1967 pap. Paweł VI
kreował kardynałem Indonezyjczyka, metropolitę Semarangu Justinusa
Darmojuwono. Utworzona przed 1973 r. Konferencja Episkopatu Indonezji
podjęła wielkie zadania realizacji wskazań Soboru Watykańskiego II. Po
nieudanym puczu komunistycznym (1965) rozwiązano Komunistyczną Partię
Indonezji (1967) , wymordowano przeszło 80 tys. ludzi, podsycano wzrost
tendencji nacjonalistycznych. Wyrazem tego było usunięcie obcokrajowców
z kierowniczych stanowisk kościelnych i powierzenie ich autochtonom.
W roku 1971 episkopat przestrzegał katolików przed współdziałaniem w
korupcji w życiu publicznym; zaangażował się zbyt mocno w sprawy społecz­
ne i narodowe. W następstwie tego pap. Jan Paweł II w adresie do episko­
patu zwrócił uwagę na pierwszeństwo głoszenia słowa Bożego i dawania
świadectwa wierze własnym życiem (7 VI 1980) . Mimo tych ostrzeżeń epis­
kopat zaakceptował w listopadzie 1987 r. filozofię narodową (Pancasila), a
w 1989 r. podjął szeroką akcję w zakresie inkulturacji Ewangelii przy zacho­
waniu jedności i nieskażoności wiary. Ponieważ zdecydowana większość lud­
ności wyznaje islam, nie brakło i tu usiłowań wprowadzenia sądownictwa
islamskiego, czemu przeciwstawili się katolicy. W roku 1976 Indonezja zaję­
ła przemocą portugalską wyspę Timor o większości katolickiej (393 tys. ka­
tolików) i wprowadziła rządy represyjne.
W dniach 10-13 X 1989 r. pap. Jan Paweł II przebywał w Indonezji z
pielgrzymką apostolską. Zwiedził 4 wielkie wyspy, a w homiliach mówił o
respektowaniu życia i prawa. Skrytykował restrykcje rządowe wobec obcych
misjonarzy, zachęcał do dialogu międzywyznaniowego i głębszej ewangeliza­
cji kraju. Mówił o prawach człowieka, tożsamości kapłanów i odpowiedzial­
ności chrześcijan za życie publiczne . W roku 1991 Kościół katolicki obejmo-

362
wał 8 metropolii, 25 diecezji, 1 kardynała, 97 biskupów, 837 parafii, 1 969
kapłanów (477 diecezjalnych i 1 492 zakonnych) , 2 164 alumnów, 873 braci
i 5 020 sióstr zakonnych, 4 660 OOO katolików (2,6%) i 179 140 OOO mieszkań­
ców. Na wyspie Timor była 1 diecezja, 24 parafie, 63 kapłanów, 55 alum­
nów, 22 braci, 100 sióstr zakonnych, 583 tys. katolików i 720 tys. miesz­
kańców.
Malezja. Ta federacyjna republika, powstała w 1963 r. , obejmuje Mala­
je, Sabah (Borneo Północne) i Sarawak; stolica w Kuala Lumpur. Ludność
pod względem wyznaniowym to mahometanie (większość) , buddyści, hindu­
iści, chrześcijanie i sikhowie. Chrześcijaństwo przynieśli tutaj Portugalczycy
(1511) i św. Franciszek Ksawery (1545) . W roku 1557 powstała tu diecezja
Malakka jako sufragania metropolii Goa. Po wielu trudnościach misje wzno­
wiono w XX stuleciu. Dopiero jednak w 1953 r. pap . Pius XII wyniósł
Malakkę do rzędu arcybiskupstwa, a w 1955 r. podniósł j e do rzędu metro­
polii (Singapur) z 2 sufraganiami. Dwie z trzech stolic biskupich zostały
obsadzone tubylcami. W roku 1965 nastąpiła secesja Singapuru, które pro­
klamowało niezależną republikę. Dnia 18 XII 1972 r. pap. Paweł VI doko­
nał reorganizacji Kościoła katolickiego w Malezji, tworząc 2 metropolie
(Kuala Lumpur i Kuczing) i 5 diecezji.
Ze względu na tendencje większości muzułmańskiej narzucenia prawa
sheriah wszystkich obywatelom, episkopat katolicki w marcu 1991 r. wezwał
katolików, by wsparli Radę Konstytucyjną Buddystów, Chrześcijan, Hindu­
sów i Sikhów w celu utrzymania tolerancji religijnej w kraju i przeciwstawili
się prawodawstwu muzułmańskiemu. W roku 1991 Kościół w Malezji obej­
mował 2 metropolie, 5 diecezji, 7 biskupów tubylców, 138 parafii, 215 ka­
płanów (151 diecezjalnych, 61 zakonnych) , 68 alumnów, 85 braci, 521 sióstr
zakonnych, 532 tys. katolików (3 ,1 % ) i 16 960 OOO mieszkańców, w Singapu­
rze zaś - 1 archidiecezję, 29 parafii, 131 kapłanów (79 diecezjalnych,
52 zakonnych) , 28 alumnów, 57 braci, 341 sióstr zakonnych, 109 tys. katoli­
ków (4,00%) i 2 680 OOO mieszkańców.
Do muzułmańskich państw w Azji należy również Brunei Daruszalam,
położone na Borneo Północnym. Uzyskało ono niepodległość w 1984 r. Ka­
tolicy w liczbie 6 tys. są obsługiwani przez 5 kapłanów, zależnych od male­
zyjskiej diecezji Miri.

3. Pozostałe państwa Azji

Indie. Już w XX stuleciu Hindusi przejęli rządy Kościoła w swoje ręce.

Dnia 8 IV 1940 r. pap. Pius Xll zniósł szkodliwy zakaz rytów malabarskich,
na skutek czego nastąpił stosunkowo szybki rozwój Kościoła katolickiego
na tym subkontynencie. Duże znaczenie w tym zakresie posiadało przejście
w 1940 r. 2 biskupów malabarskich do Kościoła katolickiego. Dopełnieniem

363
tej unii było przystąpienie do niej w 1977 r. abpa malabarskiego Mar Felix­
nose. Dalsze znaczenie dla rozwoju Kościoła w Indiach miał układ między
Portugalią a Stolicą Apostolską w 1928 i w 1950 r . , kiedy to Portugalia
zrzekła się zupełnie praw patronackich w Indiach. Odtąd duchowieństwo
tubylcze mogło w pełni przejąć rządy w Kościele katolickim tegoż kraju, a
Stolica Apostolska otrzymała nieskrępowane możliwości obsady urzędów
kościelnych.
Druga wojna światowa nie przyniosła większych szkód Kościołowi. Jedy­
nie przed wojną, tj . w 1931 r. , wydalono stąd misjonarzy niemieckich i wło­
skich. W dniu 15 VIII 1947 r. Indie proklamowały pełną niepodległość.
Jeszcze w 1944 r. powstała Konferencja Episkopatu Indii, a w dniach
6-18 I 1950 r. odbył się tu Synod Plenarny w Bangalur. Wzięli w nim udział
biskupi 3 obrządków, łącznie z metropolitą Goa; Goa dopiero w 1961 r.
została włączona do Indii. Synod ten był wyrazem j edności Kościoła w In­
diach i lojalności wobec nowego państwa. Za cel postawił sobie hinduizację
Kościoła, pomnożenie szeregów duchowieństwa, rozbudowę Akcji Katolic­
kiej i założenie Katolickiego Uniwersytetu, a także rozbudowę szkolnictwa,
prasy i ośrodków charytatywnych. Synod położył nacisk na formację intelek­
tualną kapłanów, katechizację i podjęcie problemów społecznych.
Już w 1948 r. pap. Pius XII utworzył w Indiach internuncjaturę, 28 I 1951 r.
ogłosił Najśw. Maryję Pannę patronką Indii, a w 1953 r. wyniósł pierwszego
Hindusa, metropolitę Bombaju W. Graciasa do godności kardynalskiej . W
roku 1954 w Bombaju odbył się Narodowy Kongres Maryjny, a w 1964 r.
38. Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny, na który przybył pap. Pa­
weł VI (2-5 XI). Pielgrzymka papieża do Bombaju miała wielkie wymiary i
kościelne, i polityczne. Dalsze kroki rozwoju Kościoła w tym kraju to zjazd
całego episkopatu w New Delhi (1966) , Międzynarodowa Konferencja Teo­
logiczna w Nagpur (1971), jubileusz przybycia św. Tomasza Apostoła do
Indii (Madras 1972) i ogólnoindyj ska konsultacja na temat ewangelizacji
Indii (1973) .
W duszpasterstwie i apostolstwie misyjnym pracowało w 1960 r. 18 zako­
nów i zgromadzeń zakonnych męskich, w tym 6 autochtonicznych (3,5 tys.
zakonników) , i 38 kongregacji żeńskich, w tym 17 autochtonicznych. W ca­
łym kraju pracowało 4 419 kapłanów, w tym 3 173 Hindusów, 1 181 braci i
1 240 sióstr zakonnych, 980 alumnów dla 4 120 OOO katolików i 78 700 kate­
chumenów. Obok Akcji Katolickiej (1955) działały w kraju Legion Maryi i
liczne organizacje młodzieżowe. Szkolnictwo katolickie obejmowało 65 ko­
legiów uniwersyteckich (31 985 studentów) , 137 szkół technicznych (12 670
studentów) , 450 szkół sekundaryjnych (256 365 uczniów) , 658 szkół średnich
(231 520 uczniów) i 2 884 szkoły podstawowe (540 528 uczniów). Prasa kato­
licka obejmowała 4 dzienniki i stosunkowo liczne tygodniki. W latach 1926-
-1976 powstało w Indiach 8 wyższych szkół teologicznych i filozoficznych z

364
prawami akademickimi. W roku 1970 wychodziło 6 dzienników i 20 tygodni­
ków kościelnych.
Nade wszystko nastąpił niezwykle wielki wzrost powołań kapłańskich i
zakonnych: 1960 r. - 5 140 kapłanów diecezjalnych i 3 382 zakonnych,
3 084 alumnów, 6 048 braci i 27 037 sióstr zakonnych, 1976 r. 10 098 ka­
-

płanów (6 142 diecezjalnych, 3 956 zakonnych) , 2 381 alumnów, 8 417 za­

konników, 41 866 sióstr zakonnych, 1987 r. 12 837 kapłanów (7 529 diece­
-

zjalnych, 5 308 zakonnych) , 6 344 alumnów, 2 653 braci, 55 016 sióstr. Ze

względu na ustawiczny wzrost liczbowy katolików (1966 r. - 7 191 OOO , 1977 r.
- 9 187 OOO, 1987 r. 12 901 OOO) i ustawiczne rozbudowywanie sieci para­
-

fialnej (1966 r. - 3 976, 1977 r. 4 237, 1987 r. - 5 703 parafii) , a także

-

szkolnictwa kościelnego (1977 r. - 9 851 szkół) i ośrodków opieki społecznej

(3 514) Kościół w Indiach doszedł do dużego znaczenia. W roku 1957 po­
wstał w Kurisumda pierwszy ośrodek życia kontemplacyjnego , dostosowane­
go do mentalności hinduskiej .
Nie brakło również trudności. Władze państwowe za rządów Indiry Gan­
dhi (t 1989) domagały się konsultacji przy obsadzie stolic biskupich, co blo­
kowało ich obsadę. Inną trudność stanowił hinduizm przeciwstawiający się
chrześcijaństwu. Już w dniach 29 11-7 III 1979 r. Światowa Unia Katolickich
Kobiet na zjeździe w Bangalur protestowała przeciwko dyskryminacji chrze­
ścijan, co podjęli katoliccy biskupi stanu Kerala i Pradesz. Dnia 14 V 1979 r.
przeszło 20 tys. chrześcijan protestowało przeciwko nowemu prawu, które
praktycznie zabraniało konwersji na chrześcijaństwo , zwłaszcza w stanie
Pradesz. Niemniej , rządy stanowe Pradesz i Bengal ograniczały działalność
katolickich misjonarzy (1978) . W roku 1981 wypędzono stąd 3 jezuitów.
Nasilające się wzajemne emocj e między agresywnym hinduizmem a chrześ­
cijaństwem spowodowały, że cały episkopat indyjski zaprotestował przeciw­
ko dyskryminacji (1988) , co podjęła również Konferencja Episkopatu trzech
obrządków w Indiach (1989) .
W roku 1991 Kościół katolicki trzech obrządków w Indiach obejmował
1 patriarchat (Goa) , 19 metropolii, 103 diecezje, 1 patriarchę, 4 kardyna­
łów, 22 arcybiskupów, 120 biskupów, 6 303 parafie, 14 376 kapłanów (8 423
diecezjalnych, 5 953 zakonnych) , 7 488 alumnów, 2 906 braci i 63 567 sióstr
zakonnych, 13 936 OOO katolików (1 ,7%) i 811 820 OOO mieszkańców.
Birma (Myanmar). Ta dawna kolonia brytyjska, okupowana w czasie
II wojny światowej przez Japonię , proklamowała niepodległość 4 I 1948 r.
Przeszło 80% ludności kraju stanowią buddyści, mniejszość natomiast to
animiści (5 ,2%) , muzułmanie (4,00%) hinduiści (3,9%) i chrześcijanie
(3,5%) . Od roku 1962 są tu rządy wojskowej dyktatury. W roku 1914 kraj
zamieszkiwało 84 tys. katolików, a misje prowadzone przez misjonarzy pa­
ryskich (1885), braci szkolnych (1859) , kapłanów z Instytutu Papieskiego w
Mediolanie ( 1868) , misjonarzy św. Kolumbana ( 1936) , saletynów (1937) i
stosunkowo liczne zgromadzenia żeńskie rozwijały się pomyślnie. W roku

365
1940 kraj był podzielony na 4 wikariaty apostolskie, a liczba katolików w
1949 r. wynosiła 140 tys.
Okupacja japońska kraju zniszczyła większość misji, szkół i kościołów,
a miejscami doszło do krwawego prześladowania chrześcijan. Konstytucja
nowego państwa z 4 I 1948 r. gwarantowała wolność religijną wszystkim
wyznaniom, ale z biegiem czasu państwo uzurpowało sobie wyłączne prawo
do wychowywania młodzieży i wymusiło na Stolicy Apostolskiej przekazanie
urzędów kościelnych w Birmie autochtonom w 1954 r. Tego roku pap.
Pius XII utworzył tu 2 metropolie w Rangunie i Mandalaj oraz 6 diecezji.
W roku 1958 otwarto w Rangunie wyższe seminarium duchowne (1960 r. -
32 alumnów) .
W roku 1961 buddyzm został ogłoszony religią państwową i odtąd rozpo­
częły się systematyczne ograniczenia i szykany wobec Kościoła katolickiego.
W latach 1966-1970 wypędzono z Birmy 262 misjonarzy katolickich, w 1965 r.
upaństwowiono szkoły, szpitale, a rząd dążył do całkowitej izolacji katoli­
ków. Po wypędzeniu misjonarzy tysiące katolików zostało na długie lata
bez opieki duszpasterskiej . Mimo tych trudności Kościół katolicki wzrastał
ustawicznie, liczbowo i organizacyjnie. Dnia 27 VIII 1991 r. pap. Jan Paweł II
podczas spotkania z episkopatem birmańskim z okazji visitatio liminum wyraził
niepokój z powodu narastających trudności w pracy apostolskiej w Birmie. W
roku 1991 Kościół katolicki liczył tu 2 metropolie, 8 diecezji, 180 parafii, 303
kapłanów (285 diecezjalnych, 18 zakonnych), 221 alumnów, 59 braci, 889 sióstr
zakonnych, 457 tys. katolików (1,1%) i 40 810 OOO mieszkańców.
Sri Lanka (Cejlon). W wieku XX wyspa - pozostająca pod rządami bry­
tyjskimi - otrzymywała coraz to większą autonomię, a 4 II 1948 r. prokla­
mowała niepodległość. Po roku 1970 zmieniła nazwę na Sri Lanka. Misje
na wyspie prowadzili oblaci (1849) , benedyktyni - sylwestrianie (1834), jezu­
ici (1895) i inne zakony. Od roku 1862 pracowały tu również siostry zakonne
(1939 r . 7 różnych kongregacji) . Wzrastała też liczba katolików (1901 r. -
-

287 tys. , 1925 r. - 373 tys. , 1956 r. - 660 tys.). Od roku 1939 Stolica
Apostolska zaczęła obsadzać urzędy kościelne tubylcami, a w 1947 r. metro­
politą w Kolombo został Th. B . Cooray, którego pap. Paweł VI kreował
pierwszym kardynałem syngaleskim (1965) .
Po proklamowaniu niepodległości kręgi buddyjskie rozpoczęły kampanię
antychrześcijańską, zwłaszcza przeciwko Kościołowi katolickiemu jako re­
liktowi kolonialnemu. W roku 1960 szkolnictwo kościelne zostało upaństwo­
wione, a w 1964 r. podobnemu losowi uległo szpitalnictwo. W roku 1966
władze państwowe zniosły święcenie niedzieli, a wprowadziły buddyjską
Poya jako dzień spoczynku. Mimo tych szykan Kościół katolicki rozwijał
się. W roku 1968 odbył się synod narodowy, który postawił sobie za cel
realizację reform soborowych, współpracę hierarchii z katolikami świeckimi,
przezwyciężenie getta narzucanego katolikom przez czynniki oficjalne. Dnia
4 XII 1970 r. pap. Paweł VI w drodze do Australii zatrzymał się na 3 godzi-

366
ny w Kolombo, a w 1975 r . ustanowił nuncjaturę. Wizyta papieska polepszy­
ła klimat społeczny dla Kościoła katolickiego. Na ceremonii powitania pa­
pieża zgromadziło się przeszło 600 tys. ludzi.
Politykę pojednania kontynuował pap. Jan Paweł Il. Dnia 5 VII 1984 r.
zachęcał episkopat do działania na rzecz pojednania i pokoju. W marcu
1985 r. episkopat w obliczu narastającego terroru Tamilów zaapelował do
nich o podjęcie dialogu na rzecz pokoju. Dnia 20 V 1989 r. episkopat Sri
Lanki zwrócił się ze specj alnym orędziem do buddystów, a w 1990 r. opraco­
wał program duszpasterski, przeciwstawiający się działalności sekt funda­
mentalistycznych. W roku 1991 Kościół katolicki obejmował 1 metropolię,
9 diecezji, 14 biskupów rodzimych, 350 parafii, 729 kapłanów (449 diecezjal­
nych, 280 zakonnych) , 301 alumnów, 244 braci i 2 320 sióstr zakonnych,
1 185 OOO katolików (7 ,00%) i 16 810 OOO mieszkańców.
Tajlandia (Syjam). Mieszkańcy tego kraju wyznaj ą w ogromnej większo­
ści buddyzm (ok. 95 ,00% ) , a tylko niewielka mniejszość islam (3,5%) , reli­
gie animistyczne (ok. 1 , 00% ) i chrześcijaństwo (ok. 0,4%) . Chrześcijaństwo
przynieśli tu w XVI w. dominikanie (1554) i franciszkanie (1606). W roku
1669 pap. Klemens X utworzył wikariat apostolski, a 3 lata później powstało
pierwsze, autochtoniczne zgromadzenie zakonne (Miłośnice Krzyża) . Koś­
ciół rozwijał się powoli, a w latach 1939-1940 przeżył krwawe prześladowa­
nia. Po II wojnie światowej państwo wyrzekło się polityki antychrześcijań­
skiej , na skutek czego do 1953 r. liczba katolików wzrosła do 85 tys . , a do
1960 r. 1 10 tys. W roku 1957 pap. Pius XII utworzył tu delegaturę apostol­
-

ską, a pap. Paweł VI normalną hierarchię kościelną, złożoną z 2 metropolii

(Bangkok, Thare) i 8 diecezji. W roku 1983 pap. Jan Paweł II zamianował
metropolitę Bangkoku M. M. Kitbunchu kardynałem. Odkąd po 1970 r. do
kraju przybywało tysiące uciekinierów z Kambodży i Laosu, ich potrzebami
zajął się również Kościół katolicki.
W dniach 10-11 V 1984 r. Tajlandię odwiedził pap. Jan Paweł Il. Podjął
tu problem opieki nad uciekinierami. W kwietniu 1989 r. episkopat zorgani­
zował Wspólnotę Kapłanów w celu podjęcia energiczniejszego apostolatu
wśród pogan. Dnia 22 X 1989 r. papież dokonał beatyfikacji pierwszych
9 Tajlandzkich Męczenników, umęczonych w 1940 r. W roku 1991 Kościół
katolicki obejmował 2 metropolie , 8 diecezji, 1 kardynała, 16 biskupów,
298 parafii, 500 kapłanów (254 diecezjalnych, 246 zakonnych) , 297 alum­
nów, 124 braci i 1 268 sióstr zakonnych, 229 tys. katolików (0,40%) i
54 450 OOO mieszkańców.
Korea Południowa. Od roku 1910 kraj był pod protektoratem Japonii, a
po jej upadku (1945) północną część kraju okupowały wojska sowieckie,
południową zaś amerykańskie. W roku 1948 amerykańska część Korei pro­
klamowała niepodległość. Początki chrześcijaństwa sięgają tu końca XVIII
stulecia, a samodzielny wikariat apostolski powstał w 1851 r. Po roku 1830
nastąpiło tu krwawe prześladowanie chrześcijan, które pochłonęło przeszło

367
103 Męczenników, kanonizowanych przez pap. Jana Pawła II w 1984 r.
Prześladowania chrześcijan powtarzały się jeszcze na początku XX w. Mimo
tych trudności liczba katolików wzrastała (1910 r. 74 tys.), na skutek czego
-

od 1927 r. Stolica Apostolska zaczęła powierzać zarząd kościołów lokalnych

Koreańczykom. W roku 1931 odbył się tu synod plenarny, który zajął się
sytuacją prawną Kościoła, założeniem Akcji Katolickiej i wydawnictwa reli­
gijnego. W roku 1942 w Seulu powstało wyższe seminarium duchowne. W
czasie II wojny światowej Japończycy byli przeciwni „koreanizacji" Kościo­
ła, wymuszali nominacje Japończyków na biskupów, a w 1942 r. internowali
prawie wszystkich obcych misjonarzy. Dopiero po 1945 r. Stolica Apostols­
ka zaczęła obsadzać urzędy kościelne Koreańczykami. W roku 1947 powsta­
ła delegatura apostolska w Seulu, podniesiona następnie do rangi nuncjatury
(1966) . Rozwój Kościoła katolickiego postępował raptownie. W roku 1960
obejmował 12 wikariatów apostolskich, 438 kapłanów, 240 alumnów, 140
braci, 949 sióstr zakonnych, 474 tys. katolików oraz 93 307 katechumenów.
W roku 1960 powstał Katolicki Uniwersytet w Seulu, prowadzony przez
jezuitów. Kościół prowadził nadto ok. 100 szkół podstawowych i średnich,
36 szpitali, 18 leprozoriów, 14 ośrodków zdrowia, 6 domów starców i 31
sierocińców.
W tej sytuacji pap. Jan XXIII utworzył 10 III 1962 r. normalną hierar­
chię kościelną, złożoną z 3 metropolii (Seul, Tegu, Kwangdzu) i 9 diecezji.
Papież Paweł VI beatyfikował w 1968 r. 24 Męczenników Koreańskich, a w
1969 r. zamianował metropolitę Seulu, ks. Stephena Sou Hwan Kima kardy­
nałem. Za czasów dyktatury prez. Park Czung Hee (od 1967) nastąpił m.in
konflikt między państwem a Kościołem. W roku 1974 uwięziono bpa Danie­
la Hak Souna Tji i skazano na 15 lat więzienia; zwolniono go w 1975 r. wraz
ze 150 innymi więźniami politycznymi. Aresztowania księży powtórzyły się
w 1977 r. (13 księży) i w 1980 r. (4 księży, 5 pastorów) . W listopadzie
1980 r. przywódcy religijni Korei Południowej wyrazili oburzenie z powodu
łamania praw człowieka w kraju.
W roku 1981 episkopat zorganizował rok aktywności misyjnej „wśród
naszych sąsiadów" , na skutek czego w 1982 r. podwoiła się prawie liczba
chrztów dorosłych. W dniach 4-7 V 1984 r. pap. Jan Paweł II przebywał w
Korei Południowej . Wyraził nadzieję na reformy i demokratyzację kraju,
odwiedził groby Męczenników, zachęcał do autentycznego życia chrześcijań­
skiego, opieki nad trędowatymi, dokonał kanonizacji 103 Męczenników Ko­
reańskich i spotkał się z przywódcami religijnymi. Druga wizyta papieska w
Korei miała miejsce w dniach 7-9 X 1989 r. Pozostawała ona pod znakiem
pojednania narodowego i pokoju oraz praw człowieka. W tym roku odbył
się w Seulu również 44. Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny (5-8 X),
w którym wzięło udział 59 delegatów konferencji episkopatów światowych.
Był on wyrazem dojrzałości Kościoła koreańskiego. Dnia 30 III 1990 r. pap.
Jan Paweł II wypowiedział się ponownie za prawami człowieka i demokraty-

368
zacją w tym kraju. W roku 1991 Kościół katolicki w Korei Południowej
obejmował 3 metropolie, 1 1 diecezji, 777 parafii, 1 499 kapłanów (1 183
diecezjalnych , 316 zakonnych), 1 743 alumnów, 336 braci i 5 611 sióstr za­
konnych, 2 571 OOO katolików (6,00%) i 42 380 OOO mieszkańców.
Japonia. Cesarstwo Japonii zamieszkuje zdecydowana większość wy­
znawców shintoizmu, buddyzmu, a państwo do 1945 r. miało charakter
shintoistyczny. Wśród chrześcijan, których w 1971 r. było 873 tys., protestan­
ci stanowili większość. Kościół katolicki, który w 1891 r. otrzymał normalną
hierarchię kościelną, w 1917 r. liczył zaledwie 75 tys. wiernych. W tym też
roku pap. Benedykt XV utworzył w Tokio delegaturę apostolską, którą
pap. Pius XII podniósł w 1952 r. do rangi internuncjatury.
Ze względu na silne poczucie narodowe pap. Pius XI zaczął powierzać
Japończykom urzędy kościelne (1927). Tak metropolitą Tokio został w 1927 r.
pierwszy Japończyk ks. P. Doi-Tatsuo. W latach 1940-1941 wszystkie urzędy
kościelne przeszły w ręce Japończyków. W roku 1936 Kongregacja Rozkrze­
wiania Wiary wyjaśniła, że katolicy mogą i mają obowiązek brać udział w
ceremoniach patriotycznych i pogrzebach. Niemniej , chrześcijaństwo uzna­
wano za religię obcą. W roku 1941 opracowano prorządową konstytucję
Kościoła katolickiego w Japonii, która spotkała się z negatywnym przyję­
ciem w Rzymie. Sytuacj a zmieniła się po klęsce Japonii w 1945 r. Nowa
konstytucja państwowa z 1947 r. odrzuciła shintoizm j ako religię państwo­
wą, a sam ces. Hirohito ogłosił w parlamencie dotychczasowe zasady religij­
ne jako mity. Wszystkie religie otrzymały tolerancję religijną. Katolicy liczy­
li wówczas 109 tys. wiernych, 164 kapłanów Japończyków, 314 obcych,
184 braci Japończyków i 435 sióstr zakonnych Japonek.
Apostolat misyjny podjęto ponownie. Wydano japońskie tłumaczenie
Biblii, 5-tomową Encyklopedię katolicka (1959) , a w 1960 r. pap. Jan XXIII
kreował pierwszego Japończyka kardynałem (metropolita Tokio Peter Doi­
-Tatsuo) . W roku 1913 powstał w Tokio pierwszy Katolicki Uniwersytet
(jezuici) , a w 1949 r. drugi w Nogoyashi (werbiści) . Do roku 1975 powstało
12 autochtonicznych zgromadzeń żeńskich. W roku 1978 Konferencja Epis­
kopatu wezwała katolików do żywszego udziału w chrystianizacji kraju. W
dniach 23-26 II 1981 r. pap. Jan Paweł II odwiedził Japonię. Spotkał się z
cesarzem, shintoistami, buddystami, mówił o godności człowieka, pokoju i
wojnie i uczcił ofiary bomby atomowej w Hiroszimie. W następstwie pielg­
rzymki papieskiej chrześcijaństwo stało się bardziej atrakcyjne; w 1983 r.
sprzedano tu 1 , 1 mln egz. Biblii. W roku 1991 Kościół katolicki w Japonii
obejmował 3 metropolie , 13 diecezji, 1 prefekturę apostolską, 881 parafii,
1 910 kapłanów (559 diecezjalnych, 1 351 zakonnych), 215 alumnów, 361
braci, 6 992 sióstr zakonnych, 427 tys. katolików (0,34%) i 123 120 OOO
mieszkańców.

24 - Historia Kościoła cz. 8 369

4. Filipiny

Ten jedyny w większości kraj katolicki w Azji przeżył na początku XX w.

poważny kryzys. W roku 1920 doszło do rozłamu w Kościele filipińskim.
Katolik Felix Manalo założył Kościół Chrystusowy (1920 r. 270 tys. wy­
-

znawców) o charakterze synkretyzmu orientalno-chrześcij ańskiego. Papież

Pius XI zwrócił tedy uwagę na Filipiny. W roku 1932 utworzył drugą metro­
polię w Cebu, 5 nowych diecezji oraz 2 wikariaty apostolskie . Ożywieniu
życia religijnego sprzyjały Narodowy (1929) i Międzynarodowy Kongres Eu­
charystyczny w Manili (1937) . W roku 1935 tenże papież ogłosił NMP z
Gwadelupy główną Patronką Filipin.
Okres II wojny światowej i okupacja j apońska przyniosły Kościołowi
poważne straty; 257 kapłanów i zakonników straciło życie, a szkody mate­
rialne szacowano na 125 mln dolarów. Narastające po II wojnie światowej
dążenia niepodległościowe i zbrojne wystąpienia chłopów skłoniły Stany
Zjednoczone do udzielenia krajowi wewnętrznej autonomii (1934) , uchwale­
nia pierwszej konstytucji (1935), a 4 VII 1946 r. pełnej niepodległości.
Utrzymano teraz konstytucyjny rozdział Kościoła od państwa, ale przyznano
mu pełną wolność działania. Obok wydatnej rozbudowy sieci parafialnej
(1913 r. 963 , 1960 r. 1 670) pap. Pius XII utworzył 5 nowych metropolii,
- -

7 nowych diecezji, 7 wolnych prałatur i 1 wikariat apostolski. W roku 1953

odbył się pierwszy synod plenarny, który zajął się głównie uaktywnieniem
duszpasterstwa i życia religijnego. Jezuici założyli 2 uniwersytety katolickie
- Xavier University w Cagayan (1958) i Ateneo w Manili (1959) , stolicy
państwa. Rozbudowano kościelne szkolnictwo elementarne i średnie. W
celu przygotowania katechetów i specjalnych duszpasterzy założono przed
1960 r. East Asian Pastorał Institut, Ligę Katolickich Kobiet, Organizację
Katolickiej Młodzieży, Towarzystwo Imienia Jezus, Młodzi Robotnicy Ka­
toliccy i inne. Zmierzaj ą one do chrześcijańskiej działalności społecznej ,
pogłębiania życia religijnego i obrony chrześcij ańskich zasad moralnych w
publicznym życiu narodu. Działalnością charytatywną zajęła się Katolicka
Organizacja Dobroczynna (1950) i Instytut Studiów Społecznych. Wychowa­
niem chrześcij ańskim zajmuje się Stowarzyszenie Katolickiego Wychowania
na Filipinach. W roku 1955 w Manili odbył się Światowy Kongres Apostol­
stwa Świeckich.
W roku 1960 pap. Jan XXIII zamianował pierwszego Filipińczyka kardy­
nałem, metropolitę Manili Rufino Santosa, utworzył 5 nowych diecezji i
4 wolne prałatury. Kościół filipiński podjął misje w Azji Wschodniej , zwła­
szcza w Indonezji, a w 1959 r. uruchomił radiostację Radio Veritas, która
nadaje programy religijne w 28 j ęzykach. W sprawach reform społecznych
episkopat przez dłuższy czas zajmował stanowisko konserwatywne. Dopiero
podróż apostolska na Filipiny pap. Pawła VI (28-29 XI 1967) zmieniła tę
postawę. W przemówieniach do narodu, młodzieży uniwersyteckiej , Pan-

370
azjatyckiej Konferencji Biskupów przez katolicką radiostację Veritas do
krajów Azji Wschodniej , a także w czasie odwiedzin slumsów biednej lud­
ności w Manili i Tondo papież zaakcentował , że Kościół powinien popierać
w świecie walkę z ciemnotą , głodem, chorobami i niesprawiedliwością spo­
łeczną. Kiedy w 1972 r. prez. F. Marcos ogłosił stan wojenny ze względu na
bunt islamskich plemion w południowej części kraju, episkopat filipiński
pod przewodnictwem metropolity Cebu , kard. Julio Rosalesa, wydał w
1977 r. list pasterski o równych prawach obywateli i zaprotestował przeciw­
ko ingerencji państwa w sprawy Kościoła i jego misji ewangelizacyjnej .
Na skutek ożywienia religijnego nastąpił znaczący wzrost powołań ka­
płańskich (1966 r. 1 012 alumnów , 1978 r. 2 238, 1988 r. 5 217 alum­
- - -

nów) i rozbudowa sieci parafialnej (1966 r. 1 633 , 1977 r. 1 913, 1987 r.

- -

- 2 293 parafie) , a także tworzenie nowych metropolii i diecezji. Papież

Paweł VI erygował 5 nowych metropolii i 16 nowych diecezji oraz 5 wolnych
prałatur, a pap. Jan Paweł II do 1991 r . erygował 1 metropolię i 2 nowe
diecezje.
Wprowadzenie stanu wojennego (1972) i długoletnie dyktatorskie rządy
prez. F. Marcosa ( 1965-1986) spowodowały poważny kryzys między pań­
stwem a Kościołem. W ciągu pierwszych 5 lat tego stanu uwięziono ok.
50 tys. , zabito przeszło 300 osób , 200 zaginęło, zawieszono prawa demokra­
tyczne, zakazano strajków. Tylko w 1982 r. wojsko zabiło 62 osoby, a
549 uwięziło. Wielu księży i katolików świeckich zostało aresztowanych, pe­
wna liczba misjonarzy została wypędzona (redemptoryści z wyspy Cebu -

1986) , a w latach 1981-1988 aż 90 pracowników kościelnych zostało zabitych.

Dnia 21 VIII 1983 r. został zabity Benigno Aquino , szef opozycji. Zarówno
cały episkopat, j ak i metropolita Manili kard. J . Sin zaangażowali się mocno
w przezwyciężenie dyktatury. Kiedy nie pomogły apele o pojednanie naro­
dowe i pokój ( 1 1 IX) i apel episkopatu o przywrócenie praw obywatelskich
(23 XI) , episkopat zażądał publicznie rezygnacji prez. Marcosa.
Po przegranych wyborach w 1986 r. prez. Marcos opuścił kraj , episkopat
udzielił poparcia nowemu prez. Corazon Aquino (2 II 1987) . W styczniu
1989 r. episkopat w liście pasterskim podjął walkę z sektami fundamentali­
stycznymi, które w latach 1980-1987 wzrosły z 228 do 1 137, a w liście paster­
skim ze stycznia 1991 r . napiętnował wyzysk obcego kapitału. W dniach
17-23 II 1981 pap. Jan Paweł II odwiedził Filipiny, zachęcał do ewangeli­
zacji i dialogu, wypowiedział się przeciwko przemocy i dyktaturze oraz bea­
tyfikował pierwszego Filipińczyka, męczennika Wawrzyńca Ruiza (t 1617) .
W roku 1991 Kościół katolicki na Filipinach obejmował 16 metropolii, 50
diecezji , 6 wikariatów apostolskich, 3 kardynałów, 22 arcybiskupów, 96 bis­
kupów, 2 374 parafie , 5 540 kapłanów (3 392 diecezjalnych, 2 148 zakon­
nych) , 6 098 alumnów, 463 braci, 8 497 sióstr zakonnych, 50 826 OOO katoli­
ków (84,5%) i 60 100 OOO mieszkańców.

371
§ 304. Młode Kościoły Australii i Oceanii

1 . Australia i Nowa Zelandia

Australia XX w. jest krajem wielowyznaniowym. Pierwsze miejsce zaj­

muje Kościół episkopalny, dawne wyznanie urzędowe, popierany przez wła­
dze państwowe. W roku 1947 Kościół ten liczył 2 957 OOO wyznawców. Dru­
gie miejsce zajmuje Kościół katolicki (1 570 OOO wyznawców) , dalej metody­
ści (871 tys. wyznawców) , prezbiterianie (744 tys. wyznawców) , baptyści
(114 tys. wyznawców) i inne wyznania chrześcij ańskie (418 tys. wyznaw­
ców) . Na 8 179 OOO mieszkańców Australii w 1950 r. chrześcijanie liczyli
6 673 OOO (81 ,59%). Jest więc Australia krajem chrześcijańskim. Organiza­
cja Kościoła katolickiego zasadniczo została urządzona przed 1914 r. W wie­
ku XX utworzono tu tylko 2 arcybiskupstwa i 4 nowe diecezje . W roku 1929
odbył się w Sydney Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny, a w 1937 r.
IV Synod Plenarny Australii i Nowej Zelandii. Synod wydał przepisy wpro­
wadzające nowy Kodeks prawa kanonicznego w życie i zajął się duszpaster­
stwem i misjami wśród aborygenów.
Po II wojnie światowej wzrosła liczba ludności katolickiej w wyniku licz­
nej imigracji (1947 r. 1 570 OOO, 1954 r. 2 061 OOO, 1960 r. 2 103 OOO,
- - -

1970 r. 2 849 OOO, 1980 r. 3 734 OOO) . W duszpasterstwie parafialnym i

- -

apostolstwie misyjnym pracowały liczne zakony i zgromadzenia męskie: ma­

ryści (1846) , benedyktyni (1846) , jezuici (1847), franciszkanie (1879) , kar­
melici (1881), augustianie (1884) , misjonarze św. Wincentego a Paulo
(1885), sercanie (1885) , pasjoniści (1887) , oblaci (1894) i inni. Do roku 1948
osiedliły się w Australii 33 dalsze zgromadzenia męskie . Obok nich ok.
1960 r. pracowały 53 różne zgromadzenia żeńskie, w tym 5 pochodzenia
autochtonicznego.
Całością życia religijnego kieruje Konferencja Episkopatu Australii
(przed 1960), a liczne organizacje katolickie wraz z Akcją Katolicką ożywia­
ją życie religijne. Do najbardziej popularnych należą Towarzystwo I mienia
Jezus dla mężczyzn i Legion Maryi. Katolicka Caritas prowadziła w 1960 r.
72 szpitale, 38 sierocińców, 77 innych ośrodków zdrowia (1971 r. 278 tego
-

typu instytucji) . Rozwinęło się również szkolnictwo katolickie wszelkiego

typu, chociaż dotąd nie ma tu katolickiego uniwersytetu. Tylko w Sydney
jest Papieski Wydział Teologiczny (1954) . W roku 1980 liczba szkół kato­
lickich w całej Australii wynosiła 1 829, a liczbę uczniów szacowano na
348 680 (1957) .
Po Soborze Watykańskim II Kościół katolicki przeżył pewien kryzys.
Spadła liczba księży (1968 r. 3 762, 1977 r.
- - 3 371) , sióstr zakonnych
(1966 r. 13 550, 1972 r. 12 530) i alumnów (1966 r. 1 069, 1971 r.
- - - -

361) na skutek sekularyzacji i odejścia do życia świeckiego. Ten kryzys trwa

372
do dziś. Niewielki wpływ na ożywienie życia religijnego miał 40. Międzyna­
rodowy Kongres Eucharystyczny w Melbourne (18-25 II 1973) , a także
pierwsza wizyta papieska Pawła VI w 1970 r. Zapewne pod jej wpływem
katolicy Australii zaczęli po 1970 r. działalność misyjną i społeczną wśród
autochtonów, zwłaszcza na północy kontynentu. Wprawdzie w marcu 1977 r.
pap. Paweł VI wyraził uznanie dla aktywności Kościoła katolickiego w Au­
stralii, ale przejawy kryzysu życia kapłańskiego i zakonnego trwają nadal.
W atmosferze posoborowej katolicy Australii nawiązali dialog z Kościo­
łem metodystycznym (uznanie chrztu 1980) , muzułmanami (1979), którzy
-

są tu znikomą mniejszością. W liście pasterskim z 6 XII 1980 r. episkopat

wypowiedział się zdecydowanie przeciwko sztucznemu zapłodnieniu (in vi­
tro) . W dniach 24 XI-1 XII 1986 r. pap. Jan Paweł II odbył tu duszpasterską
wizytę. Przy tej okazji mówił o wartości życia ludzkiego, odrzucił sztuczne
przerywanie ciąży, upomniał się o prawa aborygenów do ziemi, mówił o
duszpasterstwie wśród robotników i kobiet. W roku 1991 Kościół katolicki
w Australii obejmował 5 metropolii, 2 arcybiskupstwa, 24 diecezje, 2 kardy­
nałów, 12 arcybiskupów, 41 biskupów, 1 487 parafii, 3 678 kapłanów (2 152
diecezjalnych, 1 526 zakonnych) , 366 alumnów, 1 694 braci, 10 157 sióstr
zakonnych, 4 585 OOO katolików (27,2%) i 16 810 OOO mieszkańców.
Nowa Zelandia. W roku 1907 Nowa Zelandia otrzymała statut dominium
w Brytyjskiej Wspólnocie Narodów. W wieku XX ludność kraju zaczęła
wzrastać w liczbę z powodu wysokiego przyrostu naturalnego (1948 r. -

25,6%0) i imigracji. Chrześcijaństwo dotarło na wyspę dopiero w 1828 r.

Hierarchię kościelną ustabilizował pap . Leon XIII (1887) . Katolicy rekruto­
wali się głównie spośród irlandzkich i anglosaskich imigrantów. Dopiero w
1944 r. wyświęcono pierwszego tubylczego kapłana, misje bowiem wśród
Maorysów napotykaj ą na duże trudności. W dniach 22-24 XI 1986 r. przeby­
wał tu pap. Jan Paweł Il. Przy tej okazji podkreślał wartości kulturowe
Maorysów, apelował do młodzieży o wierność ideałom chrześcijańskim,
opowiedział się na rzecz życia i ekumenizmu. W roku 1991 Kościół katolicki
obejmował 1 metropolię (Wellington) , 5 diecezji, 277 parafii, 716 kapłanów
(388 diecezj alnych, 328 zakonnych) , 59 alumnów, 234 braci, 1 542 siostry
zakonne, 470 tys. katolików (14,1 % ) i 3 310 OOO mieszkańców.

2. Papua-Nowa Gwinea. Nowe państwa w Oceanii

Papua-Nowa Gwinea. Kraj , ten obejmujący południowo-zachodnią część

Nowej Gwinei, północną część Wysp Salomona, Archipelag Bismarcka,
grupę Wysp Trobrianda i Wysp d'Entrecasteaux, archipelag Luizjady i inne,
od 1910 r. pozostawał w administracji Australii, a 16 IX 1975 r. otrzymał
niepodległość. Ewangelizację wyspy rozpoczęli w 1844 r. maryści, ale dopie­
ro w 1896 r. pap. Leon XIII utworzył tu prefekturę apostolską i powierzył

373
ją werbistom. Po I wojnie światowej - po opuszczeniu wyspy przez Niem­
ców - niemieccy misjonarze pozostali przy pracy. Po roku 1930 rozpoczęła
się chrystianizacj a obszarów górskich, ale po 1942 r. wielu misjonarzy mu­
siało opuścić wyspę na skutek represji okupacyjnych władz japońskich. W
czasie II wojny światowej i okupacji j apońskiej Nowej Gwinei i Oceanii
zginęło 1 18 kapłanów i 78 sióstr zakonnych oraz zniszczono 1 ,2 tys. budyn­
ków misyjnych. Od roku 1950 nastąpił raptowny rozwój misji katolickich,
na skutek czego w 1966 r. pap. Paweł VI utworzył normalną hierarchię
kościelną, w skład której weszły 3 metropolie (Port Moresby, Madang, Ra­
baul) i 14 diecezji, a w 1970 r. pierwszy autochton został biskupem (bp L.
Wangeke) . W roku 1977 Stolica Apostolska utworzyła tu nuncjaturę. W
dniach 7-8 V 1984 r. przebywał tu pap. Jan Paweł II, który odwiedził rów­
nież Wyspy Salomona. W roku 1991 Kościół katolicki liczył tu 4 metropolie,
14 diecezji, 342 parafie, 534 kapłanów (96 diecezjalnych, 458 zakonnych),
225 alumnów, 349 braci, 946 sióstr zakonnych, 1 236 OOO katolików
(34,00%) i 3 590 OOO mieszkańców.
Fidżi. Ta dawna kolonia brytyjska, obejmująca przeszło 100 zamieszka­
łych wysp , otrzymała niepodległość 10 X 1970 r. i należy do Brytyjskiej
Wspólnoty Narodów. Misje katolickie podjęli tu w 1 844 r. maryści. Mimo
zakazu nawracania na katolicyzm (1888) chrystianizacja wysp postępowała
naprzód. W roku 1887 pap . Leon XIII utworzył dla nich wikariat apostolski,
a pap. Paweł VI ustanowił tu w 1966 r. normalną hierarchię kościelną (me­
tropolia Suva) . W roku 1991 Kościół katolicki obejmował 1 metropolię,
33 parafie, 108 kapłanów (18 diecezjalnych, 90 zakonnych) , 33 alumnów,
43 braci, 392 siostry zakonne , 67 tys. katolików (9 ,00%) i 727 tys. miesz­
kańców.
Kiribati. Niepodległy od 12 VII 1979 r. kraj (900 km2) obejmował w
1991 r. 1 diecezję , 22 parafie, 19 kapłanów, 8 alumnów, 25 braci, 58 sióstr
zakonnych, 34 tys. katolików (53 , 1 % ) i 64 tys. mieszkańców. Chrystianiza­
cję wysp rozpoczęli w 1888 r. francuscy sercanie , a pap. Paweł VI w 1966 r.
utworzył w stolicy kraju diecezję (Bairiki) .
Mariany (Wyspy Mariańskie) . Marianów Północnych Wspólnota - zarzą­
dzane dawniej przez Stany Zjednoczone - otrzymały niepodległość ok. 1980 r.
Kościół katolicki posiadał w 1991 r. 1 diecezję, 9 parafii, 10 kapłanów,
39 sióstr zakonnych, 47 tys. katolików i 56 tys. mieszkańców.
Nauru. Niepodległa od 3 1 I 1968 r. republika na Pacyfiku - dawniej
terytorium powiernicze ONZ - obejmowała w 1991 r. 2 parafie, 1 kapłana,
4 siostry zakonne, 3 tys. katolików i 8 tys. mieszkańców.
Samoa Zachodnie. Ta niepodległa republika (2 800 km2) początki chry­
stianizacji zawdzięcza misjonarzom z Towarzystwa Misyjnego (1845) . W
roku 1850 powstał tu wikariat apostolski, powierzony marystom. Normalną
diecezję utworzył pap. Paweł VI (1966) , a pap. Jan Paweł II metropolię
(Apia) . W roku 1970 wyspę odwiedził pap. Paweł VI. W roku 1991 Kościół

374
katolicki liczył tu 1 metropolię, 21 parafii, 39 kapłanów, 44 alumnów,
23 braci, 105 sióstr zakonnych, 37 tys. katolików i 164 tys. mieszkańców.
Tonga. Królestwo Tonga obejmuje ok. 150 wysp na południowo-zachod­
nim Pacyfiku. Ewangelizację wysp rozpoczęli w 1842 r. maryści. Dopiero w
1937 r. pap. Pius XI utworzył tu wikariat apostolski, a pap. Paweł VI w
1966 r. diecezję w stolicy republiki Nuku'alofa. W roku 1991 diecezja ta
liczyła 13 parafii, 23 kapłanów, 30 alumnów, 13 braci, 55 sióstr zakonnych,
13 tys. katolików ( 14,1 %) i 92 tys. mieszkańców.
Tuvalu. Niepodległe od 1978 r. państwo w Oceanii ma zaledwie 1 misję
katolicką (100 katolików) na 9 tys. mieszkańców.
Vanuatu (Nowe Hebrydy) . Republika ta o pow. 14 800 km2 otrzymała
niepodległość 29 VII 1980 r. Ewangelizację jej rozpoczęto w 1887 r., a pap.
Pius X utworzył w 1907 r. wikariat apostolski. Diecezję erygował pap. Pa­
weł VI w 1966 r. W roku 1991 diecezj a ta obejmowała 24 parafie, 18 kapła­
nów, 20 alumnów, 12 braci, 65 sióstr zakonnych, 20 tys. katolików (13,7%)
i 146 tys. mieszkańców.
Wyspy Salomona. Terytorium (28 400 km2) tego państwa, niepodległego
od 7 VII 1979 r. , obejmuje większość Wysp Salomona (z wyjątkiem zachod­
niej części archipelagu należącej do Papui-Nowej Gwinei) . Ewangelizację
wysp prowadzili od 1845 r. maryści i kapłani Seminarium Lombardzkiego
(1850) . Po przerwie misje podjęto ponownie w 1898 r . , a pap. Pius X w
1912 r. ustanowił wikariat apostolski. W czasie II wojny światowej Japoń­
czycy, którzy zajęli wyspy, zniszczyli prawie całkowicie misje katolickie .
Podjęto je ponownie po 1945 r. W roku 1966 pap. Paweł VI utworzył tu
metropolię. W roku 1991 obejmowała ona 2 diecezje, 27 parafii, 42 kapła­
nów, 24 alumnów, 27 braci, 108 sióstr zakonnych, 60 tys. katolików (18,3%)
i 345 tys. mieszkańców.

3. Wyspy pod obcym zarządem

Większość wysp Oceanii pozostaje nadal w zależności kolonialnej od

Australii, Francji, Nowej Zelandii, Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Bryta­
nii. W zależności politycznej od Australii pozostaj ą: wyspa Norfolk, Wyspa
Bożego Narodzenia i Wyspy Kokosowe. Francuskie kolonie w Oceanii obej­
muj ą Nową Kaledonię , Polinezję Francuską i Wyspy Wallis i Futuna. Chry­
stianizację Nowej Kaledonii podjęli ok. 1840 r. maryści i tu na wyspie Futu­
na poniósł śmierć męczeńską św. Piotr Chanel (t 1841). W roku 1874 otwar­
to tu seminarium duchowne, a w 1884 r. wyświęcono pierwszego kapłana
tubylca. Około 1960 r. było tu 58 499 katolików, 43 parafie, 72 kapłanów,
310 sióstr zakonnych, 106 szkół katolickich, 8 ośrodków opieki społecznej .
W roku 1966 pap. Paweł VI utworzył metropolię w Noumea, która w 1991 r.

375
obejmowała 37 parafii, 55 kapłanów, 8 alumnów, 52 braci, 187 sióstr zakon­
nych, 97 tys. katolików i 164 tys. mieszkańców.
Polinezj a Francuska - łącznie z wyspą Tahiti - przyjęła katolickich mi­
sjonarzy w 1828 r. ; w ciągu 10 lat ochrzczono tylko 216 osób. W roku 1848
powstał tu wikariat apostolski. Prześladowanie chrześcij an w 1853 r. przys­
pieszyło chrystianizację kraju. Do 1960 r. 95% mieszkańców Tahiti należało
do Kościoła katolickiego . W roku 1966 pap. Paweł VI utworzył dla Polinezji
Francuskiej 1 metropolię (Papeete) i 1 diecezję. W roku 1991 liczyły one 79
parafii, 35 kapłanów, 10 alumnów, 38 braci, 69 sióstr zakonnych, 77 tys.
katolików i 199 tys. mieszkańców.
Pod zarządem Nowej Zelandii pozostają wyspy Niue, Tokelau i Wyspy
Cooka. Te ostatnie posiadają większość protestancką, jako że misjonarze
protestanccy przybyli tu już w 1821 r. , podczas gdy misje katolickie rozpo­
częły się dopiero w 1892 r. Założona w 1922 r. prefektura apostolska została
w 1948 r. podniesiona do rzędu wikariatu apostolskiego , a w 1966 r. do
rangi diecezji. Misje prowadzą sercanie holenderscy i siostry od św. Józefa z
Cluny. W roku 1991 diecezja ta liczyła 13 parafii, 10 kapłanów, 2 alumnów,
4 braci, 7 sióstr zakonnych, 3 tys. katolików i 17 tys. mieszkańców. Wyspa
Tokelau ma 1 parafię i 500 katolików na 2,8 tys. mieszkańców (1991). Na
wyspie Niue są 2 parafie, 1 kapłan, 3 siostry zakonne, 100 katolików i 2 tys.
mieszkańców. Pracuj ą tu kapłani z Lombardzkiego Towarzystwa Misyjnego.
W zależności politycznej od Stanów Zjednoczonych są w Oceanii wyspy
Guam, Midway, Samoa Amerykańskie i Wake. Terytorialnie największa
jest wyspa Guam (549 km2) , ewangelizowana przez j ezuitów od 1660 r. Po
ich zniesieniu misje podjęli augustianie rekolekci, a później kapucyni
(1907) . W czasie I wojny światowej misjonarze , głównie pochodzenia hisz­
pańskiego, zostali internowani. Podobne losy spotkały misje podczas II woj­
ny światowej po inwazji japońskiej (1941-1944) . Po roku 1945 misje podjęli
tu amerykańscy kapucyni. W roku 1966 pap. Paweł VI utworzył diecezję w
Tamuning (d. Agana) , którą w 1984 r. pap. Jan Paweł II wyniósł do rzędu
metropolii. W roku 1991 archidiecezj a obejmowała 25 parafii, 46 kapłanów,
6 alumnów, 143 siostry zakonne, 1 14 tys. katolików i 126 tys. mieszkańców.
Samoa Amerykańskie obejmuje 6 wysp. Misjonarze katoliccy przybyli
tu w 1845 r. z Towarzystwa Misyjnego w Londynie, a już w 1 850 r. powstał
wikariat apostolski dla Oceanii Centralnej . Pracowali w nim maryści. W
roku 1889 król Mataola przyjął chrześcij aństwo. W roku 1945 wyspy otrzy­
mały własny wikariat apostolski, a w 1982 r. własną diecezję w Pago Pago.
Diecezja ta w 1991 r. liczyła 7 parafii, 12 kapłanów, 2 alumnów, 3 braci,
15 sióstr zakonnych, 8 tys. katolików i 35 tys. mieszkańców. Z licznych kolo­
nii brytyjskich w Oceanii pozostała zależna od niej nadal wyspa Pitcairn
(ok. 5 km2) .
W całej Oceanii wraz z Australią w 1991 r . było: 1 4 metropolii, 5 4 diece­
zje, 2 wikariaty apostolskie, 1 administracja apostolska, 23 arcybiskupów,

376
79 biskupów, 5 398 kapłanów (2 772 diecezjalnych, 2 626 zakonnych) ,
99 stałych diakonów, 2 525 braci, 13 777 sióstr zakonnych, 839 alumnów,
6 193 katechistów, 2 404 parafie , 310 przedszkoli (34 340 dzieci) , 2 436
szkół elementarnych (494 638 uczniów) , 699 szkół zawodowych i średnich
(324 136 uczniów), 154 szpitale, 164 ośrodki zdrowia, 4 leprozoria, 249 do­
mów specjalnej opieki , 52 sierocińce, 6 957 OOO katolików na 26 016 OOO
mieszkańców.
 Rozdział IV

KOŚCIÓŁ W ODRODZONYM PAŃSTWIE POLSKIM

Po długich latach niewoli i ucisku narodowego pod obcymi rządami od­

rodzone Państwo Polskie odniosło się pozytywnie do Kościoła katolickiego.
Wszak w minionym okresie stanowił on dla Narodu polskiego nie tylko
schronienie i przetrwanie, ale też hierarchia kościelna i duchowieństwo
współpracowały z narodem w odzyskaniu niepodległości i wytyczeniu pań­
stwu granic. Ten pozytywny stosunek Państwa Polskiego do Kościoła kato­
lickiego znalazł wyraz w konstytucji (1921) i konkordacie (1925). Swobodna
działalność Kościoła znalazła swój wymiar w rozwoju zakonów, Akcji Kato­
lickiej i prasy katolickiej . II Rzeczpospolita posiadała w swych granicach
przeszło 1/3 mniejszości narodowych. Pierwsze miejsce zajmowali Ukraińcy,
przynależni w większości do Kościoła greckokatolickiego. Poważną mniej­
szość stanowili prawosławni Białorusini, Ukraińcy i Rosjanie. Kościoły pro­
testanckie skupiały głównie, acz nie wyłącznie, Niemców.
Lata 1939-1945 to prawdziwy okres męczeństwa Narodu i Kościoła zaró­
wno pod okupacją niemiecką , jak i sowiecką. W żadnym okresie tysiąclet­
nich dziejów Naród i Kościół nie złożyły tak wielkiej daniny krwi i cierpie­
nia oraz życia dla „Boga i Ojczyzny" , jak to miało miejsce w okresie okupa­
cji niemieckiej i sowieckiej . Prawdziwą eksterminację przeżyli Żydzi tak li­
cznie zamieszkujący ziemie polskie przed 1939 r.
Odrębny okres, zamknięty już dzisiaj , stanowi Polska Ludowa. Wznowi­
ła ona okres kasat, ograniczeń i prześladowań Kościoła, uzależniła państwo
politycznie, ideologicznie i gospodarczo od Związku Sowieckiego. Bohate­
rem Narodu i Kościoła okazał się prymas Tysiąclecia, kard. Stefan Wyszyń­
ski. Przeprowadził on Naród i Kościół przez trudny okres ateistycznego ko­
munizmu, nietolerancyjnego i totalitarnego. Wybrany w 1978 r. na papieża
kard. Karol Wojtyła z Krakowa, kontynuuje wielkie dzieło prymasa Tysiąc­
lecia. W bezkrwawych okolicznościach Polska jako pierwsza zrzuciła j arzmo
rządów komunistycznych ( 1989) .

379
§ 305. Kościół w II Rzeczypospolitej (1918-1939)

1 . Udział Kościoła w odbudowie niepodległości Państwa Polskiego

Wierny własnym tradycjom Kościół katolicki stanął niewątpliwie w okre­

sie niewoli narodowej na gruncie jedności Narodu Polskiego. Duchowieńst­
wo i episkopat podzielonego kraju, uczestnicząc w życiu społecznym i polity­
cznym, opowiedziały się wyraźnie po stronie idei niepodległości i za odbu­
dową Państwa Polskiego ze wszystkich trzech zaborów. Działalność ta nasili­
ła się szczególnie w okresie I wojny światowej . Kościół stał się czynnikiem
integrującym dla rozdartego granicami zaborczymi społeczeństwa polskiego.
Już 15 VII 1915 r. biskupi polscy z trzech zaborów na czele z nominatem
metropolitą gnieźnieńsko-poznańskim Edmundem Dalborem wystąpili z
apelem do całego świata o pomoc materialną i moralną dla Polski, występo­
wali zaś jako episkopat jednego narodu. Episkopat metropolii warszawskiej
na czele z metropolitą Aleksandrem Kakowskim w dniach 12-13 I t.r. opo­
wiedział się jednomyślnie i zdecydowanie za Polską niepodległą i zjednoczo­
ną i zaapelował do wiernych o podjęcie wysiłków dla jej odbudowy. Z oka­
zji 100-lecia metropolii warszawskiej na zaproszenie metropolity Kakowskie­
go cały episkopat polski zgromadził się 10 III 1917 r. w Warszawie. Byli tu
biskupi z zaboru austriackiego na czele z metropolitą lwowskim Józefem
Bilczewskim i abpem ob. orm. Józefem Teodorowiczem, był cały episkopat
Królestwa Polskiego z metropolitą Kakowskim. Kaznodzieja, którym był
abp Józef Teodorowicz, głosił , że „archidiecezj a, która w zamiarach ludz­
kich miała być po wsze czasy pieczęcią na dokonanym rozbiorze, dziś staje
się narodowi w setnej rocznicy zwiastunem życia i zmartwychwstania" . Epis­
kopat podkreślał , że dąży do zjednoczenia całego narodu ze wszystkich
dzielnic.
Szczególne zainteresowanie opinii polskiej i władz okupacyjnych wzbu­
dziła obecność metropolity Edmunda Dalbora. „Na jego obecność - relacjo­
nował delegat austriacki - kładzie się tu specjalny nacisk, j ako że uważa się
go za prymasa Polski i przewodniczącego wszystkich biskupów polskich i że
w jego obecności znalazła usymbolizowanie j edność ziem polskich na odcin­
ku kościelnym" . W relacji tej nie omieszkano dodać, że była to pierwsza od
czasów rozbiorów konferencja biskupów polskich łącznie z prymasem. Ta
sama konferencja episkopatu wysłała 15 III 1917 r. telegram do pap. Bene­
dykta XV, a na pierwszym miejscu figurował podpis prymasa Dalbora. I tym
razem delegat austriacki zauważył , że „podpisani uważają się za biskupów
polskich, podobnie jak cały naród polski uważają za jeden naród i że spo­
dziewają się odrodzenia jego niepodległości" . Konferencja warszawska po­
siadała rzeczywiście poważne znaczenie nie tylko na polu kościelnym. „Nie
można zaprzeczyć, pisał von Ugron do ministerstwa spraw zagranicznych w

380
Wiedniu, że przyczyniła się ona niemało do wzrostu poczucia jedności
wszystkich ziem polskich".
W dniu 6 V t . r . w uroczystość NMP Królowej Polski metropolita warsza­
wski Kakowski zarządził w całej archidiecezji warszawskiej modlitwy w in­
tencji wolnej i niepodległej Polski, co narobiło wrzawy nie tylko wśród
Niemców, ale i w polskim świecie politycznym. Tenże metropolita w dniu
10 IX z okazji 100-lecia śmierci Tadeusza Kościuszki pisał do duchowień­
stwa: „Gorąco też podkreślić należy, że z prawem do bytu mamy święte i
nieprzedawnione prawo do niepodległości, a każdy dobry i szlachetny syn
tej ziemi powinien pragnąć całym sercem, całym ukochaniem swej duszy i
nieść jej w ofierze wszystko, czego czas i okoliczności wymagać będą" . Ta­
kim wyrażeniem nadziei patriotycznych dla Wielkopolan był nowy metropo­
lita i pierwszy prymas odrodzonej Polski Edmund Dalbor. Stwierdzali to
Wielkopolanie z okazji j ego nominacji kardynalskiej (1919) . „Gdyby nie
Twój moralny wpływ na diecezj an, nie byłby możliwy ład i porządek w
narodzie utrzymać. Gdy zwątpienie w odbudowanie naszej kochanej Polski
pierś nam tłoczyło, z Ciebie czerpaliśmy hart i odporność na wszelkie gwałty
i bezprawia, popełniane na nas przez tę nigdy niesytą hydrę niemiecką.
Twoja mrówcza praca j ako założyciela i patrona Towarzystwa Młodzieży
przyniosła plon obfity [ . . . ] , wzorowych obywateli naszej Rzeczypospolitej ,
którzy udowodnili, że w każdej chwili są gotowi za wiarę i Ojczyznę ponieść
życie i mienie w ofierze".
W styczniu 1918 r. metropolita Bilczewski i abp Teodorowicz, obydwaj
ze Lwowa, oraz książę bp A. S . Sapieha z Krakowa podjęli w Wiedniu
obronę Kresów Wschodnich. W dniu 25 IV t.r. pap. Benedykt XV zamiano­
wał prefekta Biblioteki Watykańskiej ks. Achille Rattiego wizytatorem apo­
stolskim na ziemiach polskich z siedzibą w Warszawie. Przy tej okazji papież
konstatował , że „już świta nadzieja swobody dla narodu i ukazuje się wol­
ność Kościoła katolickiego" . Dnia 1 VIII 1917 r. tenże papież w mowie do
państw biorących udział w wojnie wysunął sprawę zjednoczenia Polski.
Po proklamowaniu niepodległości Królestwa Polskiego przez państwa
centralne (5 XI 1916) metropolita warszawski Kakowski zgodził się wejść
do Rady Regencyjnej wraz z księciem Zdzisławem Lubomirskim i hr. J.
Ostrowskim. W Departamencie Spraw Wewnętrznych (IV) , a także Depar­
tamencie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego pracowali księża:
B . Sztobryn, A. Ciepliński, J. Gnatowski i H. Przeździecki. Wiceprzewodni­
czącym Komisji Sejmowo-Konstytucyjnej został ks. H. Przeździecki, a w
jej gremium znalazł się ks. Z. Chełmicki. Na jednym z posiedzeń rządu ks.
Przeździecki oświadczył , że „akt 5 listopadowy j est aktem interesu państw
centralnych, którym potrzebna jest wolna Polska, a naszym interesem jest,
by Polska była wolna i niepodległa" (1917) . Episkopat Królestwa Polskiego
poparł działalność Rady Regencyjnej , jako „że niepodległość jest jej naczel­
nym i możliwym do osiągnięcia programem" , a biskupi „uznają go za głów-

381
ny cel naszej polityki i gotowi są zarówno modłami, j ak i czynem wesprzeć
tych, którzy zmierzaj ą do osiągnięcia jego programu" .
Udział metropolity Kakowskiego w Radzie Stanu poparli również bisku­
pi z Galicji, a także prymas Dalbor. Tylko bp kielecki Augustyn Łosiński
ustosunkował się do niej negatywnie. Z okazji uroczystej inauguracji Rady
Regencyjnej w archikatedrze warszawskiej bp Stanisław Kazimierz Zdzito­
wiecki z Włocławka mówił : „Idźcie - oswobódźcie Ojczyznę, przywróćcie
jej całkowitą wolność" , a metropolita Kakowski apelował do Narodu pols­
kiego, „abyśmy wszyscy [ „ . ] mieli jedno serce i jedną duszę , bo z miłosier­
dzia Bożego powstaje Polska wolna i niepodległa" . Radę Regencyjną poparł
również 7 I 1918 r . pap. B enedykt XV. Z dniem 21 VI t.r. zaczęła działać w
Warszawie Rada Stanu Królestwa Polskiego. Wśród 12 członków wirylistów
znalazło się w niej 6 biskupów, a wśród członków Rady - 4 biskupów i
5 wybranych księży. Pracowali oni w różnych komisjach Rady. Według
kard. Kakowskiego „Rada dążyła do powstania Polski nie tylko w granicach
etnicznych, ale sięgającej do granic przedrozbiorowych, dokąd sięgnęła tyl­
ko kultura polska" . Po traktacie brzeskim (9 II), który przyznawał m.in.
Ziemię Chełmską Ukrainie, Rada ogłosiła Orędzie do Narodu (7 X) , wypo­
wiadając się w nim przeciwko tej decyzji i za „utworzeniem niepodległego
państwa polskiego obejmuj ącego wszystkie ziemie polskie, j ak też z teryto­
rialną nienaruszalnością i gospodarczą niezależnością" . Polski episkopat ga­
licyjski na czele z obydwoma metropolitami Lwowa przedsięwziął kroki w
Wiedniu przeciwko temu traktatowi, a metropolita Bilczewski pisał w liście
pasterskim: „rozbój pokojowy brzeski, który spółka wrogów wymyśliła nas
tak okaleczyć i tak ścisnąć żelaznym wałem, żebyśmy j uż nigdy nie byli
zdolni wznieść się do pełnego państwowego życia" (1917) .
W styczniu 1916 r. powstał w Poznaniu Tajny Międzypartyjny Komitet
Obywatelski jako reprezentacj a polska całego zaboru pruskiego. Komitet
skupił wybitnych działaczy polskich, a do jego kierownictwa weszli: ks. Sta­
nisław Adamski, patron Spółek Zarobkowych w Wielkopolsce, ks. J. Kłos,
ks. A. Laubitz z Inowrocławia, ks. F. Bolt z Pomorza, ks. P. Pośpiech ze
Śląska, ks. A. Ludwiczak i wielu innych księży. Liczba księży w poszczegól­
nych komitetach sięgała 50% członków. Komitet Obywatelski nawiązał kon­
takty z polskimi ośrodkami w Paryżu i Szwajcarii, w Galicji i Warszawie.
Zadaniem Komitetu było przygotowanie przejęcia z rąk pruskich admini­
stracji państwowej i narodowej w Wielkopolsce na wypadek klęski Niemiec.
Komitet wszakże wypowiedział się przeciwko walce zbrojnej z Niemcami.
Dnia 15 XI 1918 r. przyjął nazwę Rada Ludowa, a w jej wydziale wykonaw­
czym znalazł się ks. Adamski i ks. Walenty Dymek. Rada wypowiedziała
się za „pokojowym przyłączeniem dzielnicy pruskiej do zjednoczonej Pol­
ski", a także postawiła sobie za cel „organizowanie całokształtu interesów
narodowych społeczeństwa polskiego [ „ . ] ustanowić pomost, po którym
pójść moglibyśmy powoli w granice Polski zjednoczonej i niepodległej ".

382
 W dniach 3-5 XII 1918 r. w Poznaniu obradował sejm dzielnicowy, do
którego weszło 77 przedstawicieli duchowieństwa. Obrady rozpoczęto mszą
św., celebrowaną przez metropolitę Dalbora, a ks. A. Stychel w okolicznoś­
ciowym kazaniu stwierdzał , że „sejm nasz dzielnicowy niech stanie się jako
świecąca pochodnia do poczynań narodu przy budowie państwa" i wezwał
obecnych do organizowania polskiej administracji w Wielkopolsce. Sejm ten
posiadał przełomowe znaczenie dla powrotu Wielkopolski do zjednoczonej
Polski. Na czele wybranej Naczelnej Rady Ludowej stanął ks. Stanisław
Adamski, a do rady należeli księża ze wszystkich dzielnic zaboru pruskiego.
Dnia 1 1 XI t.r. Rada Regencyjna w Warszawie przekazała władzę Józe­
fowi Piłsudskiemu j ako naczelnikowi państwa. Miesiąc później , tj . 10 XII,
biskupi polscy w liście pasterskim do wiernych, wyrażając radość z odzyska­
nia niepodległości, pisali: „j ako słudzy Kościoła, który wciąż łączył i spajał
rozdzieloną na trzy części Ojczyznę, [ . . . ] połączmy się, aby budować gmach
naszej Ojczyzny" i oświadczali, że Kościół „pójdzie potrzebom narodowym
jak najdalej na rękę" . Podkreślali też chrześcijańskie zasady działania w
dziele odrodzenia państwa i narodu.
Po proklamacji niepodległości Państwa Polskiego rozpoczęła się kilkule­
tnia walka o zjednoczenie wszystkich ziem polskich i o granice odrodzonej
Ojczyzny. Wzięli w niej udział również biskupi i duchowieństwo. Kiedy pod
koniec 1918 r. doszło do wybuchu powstania w Wielkopolsce, całe ducho­
wieństwo wraz z prymasem Dalborem poparło powstanie i przyłączenie
Wielkopolski do odradzaj ącego się państwa. Szczególne poparcie otrzymało
powstanie ze strony średniej i młodszej generacji duchowieństwa, przygoto­
wanego do takiej działalności przez Towarzystwo Zana i Towarzystwo Czy­
telni Ludowych czy też Pogotowie, zorganizowane przez ks. Stanisława
Adamskiego . Sam prymas Dalbor wziął udział w pamiętnym powitaniu w
Poznaniu Ignacego Paderewskiego, zalecił duchowieństwu współpracę z Pol­
skim Czerwonym Krzyżem i harcerstwem, a także niesienie pomocy polskim
żołnierzom z byłej armii niemieckiej . Wydał też szereg odezw w sprawie
materialnego poparcia nowej władzy polskiej i otoczył opieką internowa­
nych przez Niemców kapłanów.
Szczególna rola przypadła Naczelnej Radzie Ludowej , która 3 I 1919 r.
przejęła władzę w Wielkopolsce . W styczniu także ks. Adamski zwrócił się
do Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu i do narodów sojuszniczych
w sprawie przynależności Wielkopolski do Polski. To on brał udział w roz­
mowach na ten temat w Berlinie (3-5 III) i w dużej mierze dzięki jego
zabiegom udało się zorganizować armię powstańczą, która wzięła udział w
wyzwoleniu Ś ląska i Pomorza i przyszła z odsieczą miastu Lwów. Najsilniej­
szym ośrodkiem pracy politycznej był Poznań, ale księża działali w każdym
powiecie j ako członkowie rad narodowych, inicjatorzy pomocy materialnej
wojskom powstańczym czy też przez bezpośredni udział w powstaniu. Tylko
z powiatu śremskiego wzięło udział w powstaniu 25 księży, a ks. J. Ch.

383
Beisert był tu współorganizatorem powstania. Księża wielkopolscy podej­
mowali pracę na różnych odcinkach budowy i odrodzenia życia narodowego.
Toteż Niemcy głównie ich obserwowali, obarczali odpowiedzialnością za po­
wstanie i prześladowali, organizując napady na plebanie i kościoły, stosując
terror i przemoc.
Na Pomorzu objętym granicami diecezji chełmińskiej biskupi od 1821 r.
byli wyłącznie Niemcami, stąd nie mogli przewodzić narodowemu życiu pol­
skiemu. W latach 1899-1926 rządy w diecezji pełnił bp Augustyn Rosentre­
ter, który znał dobrze j ęzyk polski i miał pełne poczucie biskupa katolickie­
go. W sprawach narodowych zachowywał postawę neutralną, narażając się
na zarzut „polonizatora Pomorza" . W czasie wojny zarządzał kilka razy ko­
lekty na pomoc dla Polski centralnej i Litwy, a odzyskanie niepodległości
przez Polskę uznał w liście pasterskim z 1920 r. za akt sprawiedliwości Bo­
żej . Pracę narodową i społeczną prowadzili tu m .in. działacze Kółek Rolni­
czych w Prusach Zachodnich - ks. F. Wróblewski, dyrektor Banku Parcela­
cyjnego w Tucholi, ks. S . Pełka z Grabowa czy ks. J . Szydzik z Wiecka. Na
czele zarządu Kółek Rolniczych stał energiczny i dzielny ks. J . Cichocki z
Grabowa.
Po uchwaleniu przez sejm pruski w 1908 r. drakońskiej ustawy o wywła­
szczeniu, głównie księża organizowali wiece protestacyjne przeciwko tej
ustawie. Pionierem tych protestów był ks. A. Wolszlegier z Pieniążkowa, ks.
P. Dunajski z Lipuszy, ks. A. Kupczyński z Garca i ks. A. B . Łosiński z
Sierakowic. Na wiecu w Sierakowicach potępiono ustawę j ako przeciwną
prawu Bożemu i kulturze, złożono przyrzeczenie, że nikt nie sprzeda ziemi
Niemcom, a sprzedawca będzie uważany „za zdrajcę narodu" . Dość przy­
pomnieć, że w latach 1866-1914 Niemcy wykupili 126 259 ha ziemi, Polacy
zaś z rąk niemieckich - 334 226 ha. Szczególną rolę w tym zakresie odegrali
księża przez organizowanie banków ludowych. Przyczyniły się one do wzmo­
cnienia ducha polskiego w walce z germanizacją i o przynależność Pomorza
do Polski. W roku 1910 na Pomorzu działały 34 banki ludowe z kapitałem
26 mln marek. W ruchu spółdzielczym na Pomorzu pracowało w 1913 r.
269 księży.
O przynależności Warmii i Mazur do Polski miał zadecydować plebiscyt,
który przeprowadzono 1 1 VIII 1920 r. Biskup warmiński, Niemiec Augustyn
Bludau (1908-1930) aktywnie zaangażował się wraz z niemieckim ducho­
wieństwem po stronie Niemiec. Pobyt na terenach plebiscytowych nuncjusza
papieskiego Rattiego strona niemiecka oceniła pozytywnie. Tylko nieliczni
polscy księża podjęli pracę narodową na Powiślu i Mazurach. Byli to: naj­
wybitniejszy działacz polski na tym terenie ks. Walenty Barczewski, ks.
W. Pieniężny oraz ks. R. Bilitewski, którzy 12 III t.r. w specjalnym memo­
riale przedstawili sytuację ludności polskiej rządowi polskiemu w Warszawie
i nuncjuszowi Rattiemu. W powiecie Szczytno działał w duchu polskim ks.
Józef Palmowski, a na terenie Mazur ks. Konrad Majewski, proboszcz w

384
Prawdziskach. Wszechstronną akcję propolską rozwinął ks. Wacław Osiń­
ski, wiceprezes Rady Ludowej na Warmii, podobnie jak proboszcz w Klew­
kach ks. Hieronim Poetsch, mąż zaufania Warmińskiego Komitetu Plebiscy­
towego . W propolskich Radach Ludowych pracowali ro.in. ks. Wojciech
Rogaczewski i ks. Franciszek Schnarbach.
Na Powiślu pracował ks. Władysław Demski. Wśród kapłanów z diecezji
chełmińskiej działali tutaj ks. Władysław Łęga, ks. Gustaw Działowski i ks.
Jan Ziemkowski. Działacze ci byli narażeni na szykany i represje ze strony
Niemców. Należy do nich zaliczyć również ks. Rudolfa Nowowiejskiego,
brata znanego kompozytora Feliksa Nowowiejskiego, a także ks. Antoniego
Ludwiczaka, prezesa Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego w Kwidzynie.
Przeprowadzony plebiscyt - w czasie zwycięskiego pochodu Armii Czerwo­
nej na Polskę, nie przyniósł spodziewanych rezultatów. Polsce przyznano
tylko część Warmii i Mazur w rejonie Działdowa i Nowego Miasta oraz
kilka wsi na prawym brzegu Wisły w powiecie malborskim, sztumskim i
kwidzyńskim.
Plebiscyt miał się odbyć również na Górnym Śląsku, gdzie mieszkało
ok. 2 mln ludności, z czego 65,5% stanowili Polacy. Ś ląsk należał do diecezji
wrocławskiej , którą rządził kard. Adolf Bertram (1914-1945) . Polscy księża,
głównie wikariusze, zaangażowali się w sprawy polskie. Uzależnieni od bi­
skupa Niemca i często od proboszczów Niemców napotykali na poważne
trudności. W ruchu propolskim było zaangażowanych ok. 200 księży (łącz­
nie ze Śląskiem Cieszyńskim) . Skupiali się oni w Sekcji Teologicznej Śląs­
kiego Związku Akademickiego (założonego w 1919 r.), którego prezesem
został ks. Jan Kapica, a wiceprezesem ks. Teodor Kubina, późniejszy biskup
częstochowski. Od 1 X 1920 r. ks. M. Lewek kierował wydziałem kościel­
nym przy Polskim Komitecie Plebiscytowym z siedzibą w Bytomiu. Prace
Komitetu bardzo skomplikował dekret kard. Bertrama z 21 XI t.r. , zabra­
niający księżom wszelkiej propagandy politycznej bez uzyskania zgody miej­
scowych proboszczów i wyłączający z wszelkiej akcji narodowej księży spoza
granic diecezji wrocławskiej . Nominowany na „wysokiego komisarza" nun­
cjusz A. Ratti „wraz z ordynariuszem wrocławskim czuwał nad wolnością
ludzi przy głosowaniu" . Kardynał wrocławski, Niemiec, wniósł skargę do
Komisji Alianckiej „na gwałty agitatorów polskich przeciw Kościołowi i du­
chowieństwu niemieckiemu" , a 31 VIII t.r. upomniał katolików Górnego
Śląska, by zachowali „wolność plebiscytową" .
W związku z rozporządzeniem kard. Bertrama episkopat polski wysłał
do Rzymu bpa A. S . Sapiehę z Krakowa i abpa J. Teodorowicza ze Lwowa,
a Sekcja Teologiczna - reprezentująca 91 księży - oświadczyła, że na drodze
legalnej podejmie walkę w celu odwołania zarządzeń kard. Bertrama. Z
polecenia Stolicy Świętej na Ś ląsk przybył nowy „wielki komisarz" w osobie
ks. prałata B . Ogno Serra. Dnia 25 I 1921 r. wydał on duchownym zakaz
udziału w agitacji politycznej dla obydwu narodowości, ale on sam był nie-

25 - Historia Kościoła cz. 8 385

chętny Polakom. Dzięki interwencji polskich biskupów pap. Benedykt XV
zaakceptował deklarację , którą zakazywał agitacji politycznej w kościołach
i szkołach, lecz nie dotyczyła ona zgromadzeń publicznych. Akcja ta fakty­
cznie nie była skuteczna. Przeprowadzony 28 VI t.r. plebiscyt przyniósł Pol­
sce 479 359 głosów (Niemcom 707 605 głosów) . Dnia 20 X tegoż roku
-

Rada Ambasadorów wytyczyła tu granice Polski (3 214 km2 i 906 tys. ludno­
ści) . Kapłani angażujący się po stronie polskiej doznali wielu udręk. Na
62 księży pozostałych w granicach Niemiec 54 wyrzucono z parafii, 3 zamor­
dowano, a tylko 5 utrzymało się na dawnych placówkach. Na 30 plebanii
urządzono zorganizowane napady, 1 1 księży ciężko pobito, a 12 aresztowa­
no. Szereg księży z nazwiskami niemieckimi angażowało się po stronie pol­
skiej , a z nazwiskami polskimi po stronie niemieckiej . Tym ostatnim prze­
wodził ks. P. Nieborowski.
Na Śląsku Cieszyńskim kapitalną rolę propolską odegrał ks. Józef Lon­
dzin (1863-1929) , wydawca „Gwiazdki Cieszyńskiej " , członek Macierzy
Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego , organizator Polskich Sodalicji Pań i
Panów i reorganizator Związku Śląskich Katolików. W roku 1918 wszedł do
Polskiej Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego i z jej ramienia w 1919 r.
uczestniczył w konferencji pokojowej w Paryżu, by tam bronić praw Polski
do Śląska Cieszyńskiego. W okresie przygotowań do plebiscytu na Śląsku
Cieszyńskim był członkiem rządu krajowego.
Podobną rolę dla Orawy i Spisza odegrał ks. Ferdynand Machay (1889-
-1967) . W roku 1918 rozpoczął ożywioną akcję na rzecz przyłączenia Spisza
i Orawy do Polski. To dzięki niemu ludność polska w Jabłonce na wiecu
(5 XI) przyjęła rezolucję , domagającą się przyłączenia Spisza, Orawy i
Czadzkiego do Polski. Wraz z Piotrem Borowym zorganizował Komitet
Obrony Spisza i Orawy, a 16 III 1919 r. wyjechał wraz z Borowym i Wojcie­
chem Halczynem do Paryża. Tam udało mu się dotrzeć do niektórych człon­
ków Rady Najwyższej i do prez. Stanów Zjednoczonych W. Wilsona. Po
raz drugi udał się do Paryża we wrześniu t.r. razem z Władysławem Semko­
wiczem, a następnie przygotowywał ludność Spisza i Orawy do plebiscytu.
Plebiscyt nie odbył się , ale dzięki jego zabiegom Rada Ambasadorów
20 VII 1920 r. przydzieliła Polsce kilkanaście wsi na Spiszu i Orawie.
Duchowieństwo angażowało się również w walkę o przynależność do
Polski Kresów Wschodnich. Kiedy 30 III 1917 r. Rząd Tymczasowy A. Kie­
reńskiego zadeklarował „bratniemu narodowi polskiemu prawo do stano­
wienia o własnym losie" , księża w Petersburgu włączyli się do pracy narodo­
wej . Do powstałego wówczas Komitetu Likwidacyjnego do spraw Królestwa
Polskiego wszedł bp Jan Cieplak, bp Michał Godlewski, książę Seweryn
Świętopełk Czetwertyński i ks. Walerian Płoskiewicz. Działalność Komitetu
przerwała rewolucja bolszewicka. Metropolita mohylowski Edward Rapp i
bp łucko-żytomierski Ignacy Dubowski w listach pasterskich bronili dwory
polskie i domostwa zagrożone przez rewolucję , ta zaś obeszła się nieludzko

386
i bez miłosierdzia z księżmi, a wszelka akcj a w obronie Kościoła czy Narodu
polskiego została uznana przez władze bolszewickie za zdradę i kontrrewo­
lucję. Niebawem zresztą na skutek prześladowań Kościół przestał działać
na tych ziemiach. Na terenach wschodnich wielu kapłanów weszło do armii
polskiej w charakterze kapelanów. Pierwszych mianował jeszcze w 1917 r. bp
Jan Cieplak (ks. T. Jachimowski, ks. E. Kapusta) . Kapelani ci pracowali „wiele
w kierunku uświadomienia narodowego" (gen. Józef Dowbór-Muśnicki).
Na Wileńszczyźnie wiele dla spraw polskich zrobiła Kapituła wileńska.
Biskup tej diecezji , Jerzy Matulewicz (1918-1925) , Litwin z pochodzenia,
dążył do podziału diecezji na część polską (Grodno) i litewską (Wilno) .
Kapituła na czele z ks. prałatem Adamem Sawickim i ks. Karolem Lubiań­
cem przeciwstawiła się zdecydowanie tej koncepcji i opowiedziała się za
przyłączeniem całej Wileńszczyzny do Polski. Dużą rolę repolonizacyjną
odegrał tu ks. Kazimierz Michalkiewicz (1865-1940) , późniejszy biskup po­
mocniczy wileński. Już w 1905 r. - korzystając z ukazu tolerancyjnego -
wprowadził w dekanacie mińskim na Białorusi naukę religii w języku pol­
skim, otworzył kilka szkół elementarnych i organizował zjazdy duchowień­
stwa polskiego. Jako administrator diecezji wileńskiej od 1908 r. okazał
zrozumienie dla litewskich dążeń narodowych. Dnia 24 V 1917 r. wraz
z 43 innymi przedstawicielami społeczeństwa polskiego podpisał memoriał
do kanclerza Rzeszy Niemieckiej Th. Bethmanna-Hollwega, opowiadając
się za przyłączeniem Wileńszczyzny do Polski. Działalność jego przerwało
aresztowanie przez Niemców i wywiezienie go do Niemiec (19 VI 1918) ,
a po powrocie ponowne aresztowanie, tym razem przez bolszewików
(18 VIII 1920) , i uwięzienie na Łubiance . Wśród wielu innych kapłanów
należy wymienić ks. Stanisława Maciejewicza (1869-1940) , czynnego w Li­
dze Narodowej na Wileńszczyźnie i w „Oświacie" . Poprzez kazania i nauki
rekolekcyjne w katedrze wileńskiej dla inteligencji budził patriotyzm i pol­
ską świadomość narodową. Takich działaczy polskich na Wileńszczyźnie bp
P. Kubicki wymienia aż 832. Wszyscy oni wraz z biskupami wileńskimi w
latach 1864-1918 byli karani grzywnami, więzieniem, deportacj ą za propol­
ską działalność. Zwolennikiem włączenia do Polski Białorusi był bp Zyg­
munt Łoziński. W liście pasterskim z 18 VII 1922 r. pisał , że „żadne względy
ani polityczne, ani ideowe nie domagały się, aby [ . . . ] odciąć od niej te po­
wiaty, w których element polski i katolicki jest daleko liczniejszy i silniejszy
(nie koło Brześcia i Kobrynia) , a mianowicie powiaty: miński, borysowski,
lepelski, ihumeński [ . . . ] z większym ośrodkiem życia polskiego, jakim jest
Mińsk" .
Za przynależnością do Polski dawnej Małopolski Wschodniej , a obecnie
Ukrainy Zachodniej ze Lwowem opowiedziało się całe duchowieństwo pols­
kie na tych ziemiach. Tej postawie przewodniczył metropolita lwowski Józef
Bilczewski i abp ob . orm. Józef Teodorowicz. Już w styczniu 1918 r. udał się
on wraz z abpem Teodorowiczem i księciem bpem krakowskim A. S. Sapie-

387
hą do Wiednia, by przeciwdziałać podziałowi Galicji. Zaprotestował publi­
cznie przeciwko traktatowi brzeskiemu (1918) , a w okresie wojny polsko­
-ukraińskiej „dał hasło do boju o ziemię ojczystą" (M. Tarnawski) . Po za­
kończonej szczęśliwie dla Polski wojnie pisał w liście pasterskim: „Bóg daje
nam wolną, niepodległą , zjednoczoną Polskę. Miasto Lwów wyswobodzone.
Ufam też mocno, że [ . . . ] nastąpi narodowe porozumienie z bratnim nam
narodem" . W roku 1919 podjął zabiegi u kard. D . Merciera w Belgii o
gwarancje międzynarodowe dla przynależności tych terenów do Polski.
Cały naród polski pracował nad odbudową niepodległości Państwa Pols­
kiego, a cząstką która odegrała wybitną rolę było duchowieństwo. Obszar
odrodzonego państwa wynosił 388 634 km2 i według spisu z 1921 r. ludność
kraju szacowano na 25 694 700 osób, z czego Polacy stanowili 69,2% , Rusini
(Ukraińcy) - 15 ,2% , Żydzi - 8% , Białorusini - 4% , Niemcy - 3% , Litwini
- 0, 1 % , Rosjanie - 0,3% , Czesi i Słowacy - 0, 1 % . Pod względem wyznanio­
wym katolicy liczyli 62,2% , grekokatolicy - 1 1 ,8% , prawosławni - 10,8% ,
wyznania mojżeszowego - 10,9% , protestanci - 3 ,8% , inni - 0,6% . Z rolni­
ctwa żyło 72% ludności, z przemysłu i górnictwa - 10% , z handlu i wolnych
zawodów - 18% . W dniu 1 I 1937 r. katolicy ob.łac. liczyli 22, 1 mln
(64,58% ) , grekokatolicy - 3 645 OOO (10,65 % ) , ob.orm. - 5 tys. (0,01%),
ob.slow. - 20 tys. (0,06% ), prawosławni - 4 088 OOO (11 ,95% ), protestanci
- 863 tys. (2,52% ) , żydzi - 3 320 OOO (9,70%) i inni - 180 tys. (0,53% ).
Katolicy wszystkich obrządków liczyli 25 770 OOO osób (75 ,30% ). Stan zatem
prawie się nie zmienił od 1921 r.

2. Sytuacja prawna Kościoła katolickiego i jego organizacja

Konstytucja polska z 17 III 1921 r. nie tworzyła religii państwowej , ani

nie wprowadzała rozdziału Kościoła i państwa, ale w art. 1 14 mówiła, że
wyznanie rzymskokatolickie zajmuje naczelne miejsce wśród innych wy­
znań. Nikt z powodu wyznania nie był ograniczany w prawach obywatel­
skich. Każdemu obywatelowi konstytucja gwarantowała publiczne i prywat­
ne wyznanie swej wiary i wypełnienie obowiązków z niej płynących, z za­
chowaniem przepisów porządku publicznego (art. 1 1 1 , 1 14) . Zastrzegała
wszakże, że wolności religijnej nie wolno używać w sposób sprzeczny z usta­
wami i nie wolno nikogo zmuszać do udziału w obrzędach religijnych (art.
112) . Kościół katolicki i inne Kościoły oraz wspólnoty religijne otrzymały
prawo zakładania „instytucji dobroczynnych, religijnych i społecznych,
szkół i innych zakładów wychowawczych oraz [ . . . ] wykonywania w nich
przepisów swej religii" (art. 1 10) . Miały też nieskrępowane prawo „urządza­
nia publicznych nabożeństw, prowadzenia swych spraw wewnętrznych, pra­
wo nabywania i posiadania majątku i rozporządzania nim, posiadania funda­
cji [ . . . ] zgodnie z ustawodawstwem państwowym" (art. 1 13) . Konstytucja

388
wprowadzała obowiązkową naukę religii do wszystkich szkół podstawowych
i średnich j ako przedmiot obowiązkowy w wymiarze 2 godzin tygodniowo
pod nadzorem kościelnym i władz szkolnych (art. 1 10) . Artykuł 1 14. konsty­
tucji stwierdzał , że Kościół rzymskokatolicki rządzi się własnym prawem, a
stosunki państwo-Kościół zostaną określone w układzie ze Stolicą Apostol­
ską, który winien sejm ratyfikować. W stosunku do innych Kościołów i
wspólnot religijnych art. 1 15 . konstytucji zapowiadał , że państwo zatwierdzi
statut poszczególnych wyznań, jeżeli będzie zgodny z prawem, a ich stosunki
z państwem zostaną ustalone w osobnych aktach prawnych w porozumieniu
z ich reprezentantami. Katolicy przyjęli z uznaniem konstytucję , która w
zakresie swobód religijnych zbliżała się do konstytucji austro-węgierskiej .
Dobrze się stało, że konstytucja nie tworzyła wyznania państwowego. W
państwie o tylu mniejszościach narodowych i wyznaniowych byłoby to nie
do przyjęcia.
Konkordat polski (1925). Papież Pius XI (1922-1939) , pierwszy nuncjusz
apostolski w Polsce , był papieżem konkordatów. Były to konkordaty z Ba­
warią (1924) , Litwą (1927) , Rumunią (1927) , Prusami (1929) , Włochami
(1929) , Austrią (1933) , Rzeszą Niemiecką (1933) i inne. Pragnął on również
zawrzeć konkordat z Polską. Polski episkopat już w 1917 r. powołał spec­
jalną komisję , która miała przygotować odpowiednie materiały i projekty
konkordatowe. Po ostatecznym ustaleniu granic Państwa Polskiego (1923)
rząd Władysława Grabskiego podjął w 1924 r. odpowiednie rozmowy ze
Stolicą Apostolską, które poprowadził Stanisław Grabski. Równocześnie
władze polskie utworzyły ambasadę przy Watykanie w miejsce dotychczaso­
wego poselstwa, a pap. Pius XI wyniósł nuncjaturę warszawską do rzędu
pierwszej klasy. Po 7 miesiącach pertraktacji obydwie strony 10 II 1925 r.
podpisały konkordat, a 26 III t.r. ratyfikował go sejm większością 70 gło­
sów. Z dniem 2 VIII tegoż roku konkordat wszedł w życie. Przynosił on
obopólne korzyści i Kościołowi, i państwu.
Konkordat stwierdzał , że dotyczy on trzech obrządków katolickich w
Polsce, że Kościół bez różnicy obrządków będzie korzystał z pełnej wolności
w wykonywaniu jurysdykcji i wolności w zarządzaniu sprawami majątkowy­
mi (art. 1 ) . Episkopat, duchowieństwo i wierni otrzymali pełną wolność bez­
pośrednich kontaktów ze Stolicą Apostolską, a biskupi z duchowieństwem i
wiernymi (art. 2) . Stolica Apostolska miała utrzymywać przy rządzie pols­
kim nuncjusza, którego jurysdykcj a objęła również Wolne Miasto Gdańsk.
Rząd polski miał mieć swego ambasadora przy Watykanie. Artykuł 4. kon­
kordatu głosił , że „rząd polski udzieli pomocy w wykonywaniu postanowień
i dekretów kościelnych'' , a art. 5 . zapowiadał opiekę prawną duchownym w
wykonywaniu ich funkcji kościelnych, zwalniał duchownych od służby wojs­
kowej . Konkordat zapewniał nienaruszalność kościołów, kaplic i cmentarzy.
Kościół otrzymał prawo nadawania misji kanonicznej dla nauczania reli­
gii w szkole i teologii na uniwersytetach. Nauka religii w wymiarze 2 godzin

389
tygodniowo miała być obowiązkowa w szkołach średnich i podstawowych.
Każda diecezj a miała mieć własne seminarium duchowne, a uzyskiwane w
nich dyplomy upoważniały do nauczania religii (art. 13) . Bez zgody władz
kościelnych dobra kościelne nie mogły być przedmiotem aktów prawnych z
wyjątkiem wypadków przewidzianych przez ustawy (art. 13) . Kościół otrzy­
mał prawo zakładania i posiadania własnych cmentarzy (art. 17) , a art. 21.
zachowywał dotychczasowe prawo patronatu. Z tytułu praw patronackich
państwo wypłaciło na rzecz Kościoła od 1 , 1 tys. do 1 ,2 tys. zł . Przy budowie
kościołów i kaplic miały obowiązywać prawa państwowe, a w każdej diecezji
miała powstać komisja biskupia ochrony zabytków (art. 14) . Konkordat
przewidywał , że wszyscy duchowni będą płacić podatki, podobne j ak inni
obywatele. Od podatku zostały zwolnione gmachy użyteczności publicznej ,
tj . budynki sakralne, seminaria duchowne, archiwa i biblioteki (art. 15), a
kościelnym osobom prawnym zagwarantowano prawo nabywania majątku,
administrowania nim według przepisów prawa kanonicznego (art. 16) . Du­
chowni i wierni wszystkich obrządków, znajdujący się poza granicami swej
diecezji, podlegali ordynariuszowi miejscowemu (art. 18) , a władzom koś­
cielnym gwarantowano prawo nadawania beneficjów i urzędów kościelnych
zgodnie z przepisami prawa kanonicznego (art. 19) . Artykuły 21 i 22. kon­
kordatu zapewniały duchownym specjalne uposażenie do czasu uregulowa­
nia spraw upaństwowionych dóbr kościelnych. Były to rzeczywiście szerokie
uprawnienia, którymi cieszył się Kościół wszystkich trzech obrządków.
Państwo również otrzymało w konkordacie szereg przywilejów i postulo­
wanych uprawnień. Zgodnie z zabiegami rządu polskiego diecezj a gdańska
- utworzona w 1925 r. z terytorium diecezji chełmińskiej i warmińskiej -
została poddana jurysdykcji nuncjatury warszawskiej (art. 3). Artykuł 8.
konkordatu postanawiał , że kapelani wojskowi będą posiadać uprawnienia
proboszczów personalnych i będą podlegać jurysdykcji biskupa polowego.
W niedziele i święta narodowe należało odmawiać modlitwy o pomyślność
Rzeczypospolitej i prezydenta (art. 8) . Duży walor dla państwa posiadał
art. 9. konkordatu. Stwierdzał on, że żadna część Rzeczypospolitej nie bę­
dzie podlegała biskupowi zagranicznemu. Ustalał on nową organizację Koś­
cioła w Polsce dla wszystkich trzech obrządków. Granice kościelne zostały
dostosowane do nowych granic Państwa Polskiego. Dzięki ternu Stolica
Apostolska uznawała to państwo w jego granicach. Artykuł 10. zastrzegał
urzędy kościelne w Polsce tylko dla obywateli polskich, a za wyraźną zgodą
rządu mogli je otrzymać cudzoziemcy. Prezydent Rzeczypospolitej otrzymał
prawo weta przy nominacji biskupów diecezjalnych przez Stolicę Apostolską
(art. 11) oraz ich koadiutorów z prawem następstwa. Konkordat przewidy­
wał , że zmiany w j ęzyku kazań będą mogły nastąpić tylko za zgodą Konfe­
rencji Episkopatu Polski (art. 23) . Artykuły 19 i 20. przewidywały, że cu­
dzoziemcy nie mogą otrzymywać probostw w Polsce, chyba że ukończyli
studia teologiczne w Polsce lub na uczelniach papieskich. Działalność ich

390
wszakże nie mogła być sprzeczna z bezpieczeństwem państwa. Minister lub
wojewoda otrzymał prawo weta w stosunku do kandydatów na probostwa.
W wypadku kontrowersji na tym tle sprawę miała rozstrzygnąć komisja pań­
stwowo-kościelna.
Konkordat z 1925 r. był prawem międzynarodowym i podlegał prawu
międzynarodowemu. Stolica Apostolska kładła większy nacisk na realizację
konkordatu, na niezależność Kościoła i swobodę jego duszpasterskiej dzia­
łalności. Państwo polskie doceniało walory społeczne religii i chciało współ­
pracy z wyznaniami, kierując się zasadami konstytucji. Konkordat był nie­
wątpliwie korzystny dla Kościoła katolickiego, toteż zwalczały go stronnic­
twa lewicowe . Chociaż katolicyzm nie był religią państwową, to władze pol­
skie uczestniczyły oficj alnie w uroczystościach kościelnych. Po przewrocie
majowym (1926) brały udział również w uroczystościach innych wyznań.
Ogłoszona 23 IV 1935 r. nowa konstytucj a państwowa przejęła bez zmian
wszystkie artykuły wyznaniowe z konstytucji z 1921 r. Szczegółowe sprawy
kościelne regulowały rozporządzenia władz państwowych. Dotyczyły one
obowiązkowego udziału młodzieży w nabożeństwach i praktyk religijnych
(1926) , korelacji nauczania szkolnego z nauką religii (1936) , tworzenia orga­
nizacji kościelnych w szkołach średnich i zawodowych (1937) , kontrowersyj­
nej ustawy o stowarzyszeniach (1932) , zbiórkach publicznych (1933) itp. W
zasadzie współpraca państwa i Kościoła w okresie międzywojennym układa­
ła się dobrze.
Nuncjatura. Nuncjatura apostolska pełniła nie tylko funkcje dyplomaty­
czne, ale również - na mocy uprawnień Stolicy Apostolskiej - brała duży
udział w życiu Kościoła lokalnego. Pod koniec kwietnia 1918 r. pap. Bene­
dykt XV przysłał do Warszawy wizytatora apostolskiego w osobie Achille
Rattiego z uprawnieniami na ziemie polskie. Dnia 6 IV 1919 r. został on
mianowany nuncjuszem apostolskim i na tym stanowisku pracował przez
2 lata. Jego działalność w okresie plebiscytowym na Warmii i Mazurach
(1920) , a także na Ś ląsku wzbudziła i wzbudza do dziś różne sądy. Cieszył
się jednak sympatią naczelnika państwa Józefa Piłsudskiego i kard. Kakow­
skiego , ten bowiem udzielił mu święceń biskupich w Warszawie (28 X 1919) .
Drugim z kolei nuncjuszem apostolskim w odrodzonej Polsce był Loren­
zo Lauri (1921-1927) . To on przyczynił się do zawieszenia uprawnień jurys­
dykcyjnych prymasa Polski (1925) i był wykonawcą bulli Vixdum Poloniae
unitas z 28 X 1925 r. Jego miejsce zaj ął Francesco Marmaggi, który nawiązał
dobre kontakty z władzami państwowymi i hierarchią kościelną, a przez
współpracę z prymasem kard. Augustem Hlondem doprowadził do pozytyw­
nej współpracy państwa i Kościoła. W maju 1937 r. przybył do Polski nun­
cjusz Filippo Cortesi, zdolny dyplomata watykański. Szczęśliwie rozwiązał
konflikt wawelski między rządem a metropolitą krakowskim Sapiehą na tle
miejsca pochówku J. Piłsudskiego. Wiele uwagi poświęcił obrządkom

391
wschodnim w Polsce. We wrześniu 1939 r. opuścił Polskę wraz z władzami
państwowymi.
Urząd prymasa Polski. Wkrótce po ogłoszeniu niepodległości powstał
problem, kto jest prymasem Polski? Metropolici gnieźnieńscy pełnili ten
urząd od 1418 r. , a metropolici warszawscy posiadali ten tytuł od 1818 r.
Kardynał Kakowski z Warszawy za radą nuncjusza Rattiego zaczął używać
tytułu „prymas Królestwa Polskiego" , rozwinął działalność przekraczającą
uprawnienia metropolitalne . Kardynał E . Dalbor wznowił w 1917 r. tytuł
„prymas Polski" , zaczął zwoływać Konferencje Episkopatu Polski i na nich
przewodniczyć oraz otworzył w Warszawie kancelarię prymasowską. Wzno­
wieniu przezeń jurysdykcji prymasowskiej byli przeciwni obaj nuncjusze pa­
piescy, tak A. Ratti, jak i L. Lauri. Zarówno społeczeństwo polskie, jak i
hierarchia kościelna wraz ze światem nauki opowiadali się po stronie Gniez­
na. Na wniosek nuncjusza L. Lauriego Kongregacja dla Nadzwyczajnych
Spraw Kościoła dekretem z 5 II 1925 r. zniosła urząd prymasa w Kościele
polskim, pozostawiła tytuły prymasa Polski dla Gniezna i prymasa Króle­
stwa Polskiego dla Warszawy, a także przywilej noszenia szat purpurowych
przez obu hierarchów, poleciła zamknąć w Warszawie kancelarię prymasa
Polski. Tak przestał istnieć urząd prymasa w Kościele polskim, a pozostały
tylko tytuły i szaty. Znamienne, że nikt z episkopatu polskiego nie podniósł
głosu na ten temat.
Metropolie. Metropolie, czyli prowincje kościelne, stanowią związek kil­
ku diecezji na czele z arcybiskupem metropolitą. Kodeks prawa kanoniczne­
go z 1918 r. ograniczył jurysdykcję metropolitów. Najważniejszym upraw­
nieniem ich władzy był sąd apelacyjny dla całej prowincji w stopniu drugiej
instancji. Polska w okresie przedrozbiorowym posiadała 2 metropolie: w
Gnieźnie, utworzonej w 1000 r. , do której był przywiązany urząd prymasa
Polski, oraz we Lwowie, utworzonej w 1375 r. (1412) . W okresie niewoli
narodowej powstały również 2 metropolie: w Mohylowie nad Dnieprem dla
diecezji Cesarstwa Rosyjskiego (1783) i w Warszawie dla diecezji Królestwa
Polskiego (1818) .
Zgodnie z konkordatem polskim pap. Pius XI na mocy bulli Vixdum
Poloniae unitas (28 X 1925) zreorganizował ustrój metropolitalny w Pań­
stwie Polskim. Utworzył 2 nowe metropolie w Krakowie i Wilnie, podtrzy­
mał unię aeque principaliter Gniezna i Poznania - zawiązaną w 1821 r. -
i wszystkim 5 metropoliom wyznaczył nowe granice. Zgodnie z życzeniem
episkopatu metropolie miały przyczyniać się do integracji państwa i narodu.
Pierwsza prowincja kościelna Gniezno-Poznań objęła swymi granicami 2 ar­
chidiecezje (Gniezno i Poznań) oraz 2 diecezje (Chełmno i Włocławek) .
Największa terytorialnie i ludnościowo metropolia warszawska posiadała ar­
chidiecezję warszawską i 5 diecezji (łódzką, sandomierską, lubelską, siedlec­
ką i płocką). Nowo utworzona metropolia wileńska otrzymała archidiecezję
wileńską oraz 2 diecezje (łomżyńską i pińską) . Staropolska metropolia lwo-

392
wska łączyła w swych granicach diecezję łucką na Wołyniu z zaboru rosyjs­
kiego, archidiecezję lwowską i diecezję przemyską z zaboru austriackiego.
Nowo utworzona metropolia krakowska łączyła 3 zabory: austriacki z diece­
zjami krakowską i tarnowską, rosyjski z diecezjami kielecką i częstochowską
i pruski z diecezją katowicką.
Diecezje. W okresie staropolskim na historycznych ziemiach polskich
zorganizowano łącznie 25 diecezji , z czego 2 upadły we wczesnym średnio­
wieczu (Kołobrzeg, Kruszwica) , a 4 w okresie reformacji luterańskiej (Lu­
busz, Kamień, Kwidzyn-Pomezania, Królewiec-Sambia) . W okresie niewoli
narodowej utworzono 10 nowych diecezji, ale na skutek presji państw za­
borczych zniesiono 4 staropolskie biskupstwa (Smoleńsk, Inflanty, Kijów,
Chełm) . Władze carskie w ramach represji po powstaniu styczniowym znio­
sły 3 diecezje (Mińsk, Kamieniec Podolski, Janów Podlaski) , które później
- w porozumieniu między Stolicą Apostolską a Rosją z 1882 r. - otrzymały
statut administracji apostolskich. Te 3 diecezje przywrócił do życia w 1918 r.
pap. Benedykt XV przez nominację na stolice biskupie biskupów diece­
zjalnych ks. Piotra Mańkowskiego (Kamieniec Podolski) , ks. Zygmunta Ło­
zińskiego (Mińsk) i ks. Henryka Przeździeckiego (Janów Podlaski) . Ten sam
papież bullą Christi Domini utworzył 30 XII 1920 r. diecezję łódzką dla
zachodniej części archidiecezji warszawskiej , która obejmowała 5 dekana­
tów, 67 parafii i 120 kapłanów.
Wszechstronną reorganizację diecezji przeprowadził pap. Pius XI bullą
Vixdum Poloniae unitas (28 X 1925) . Papież utworzył 4 nowe diecezje: czę­
stochowską z terytorium diecezji włocławskiej i kieleckiej , katowicką - z
terenów diecezji wrocławskiej na byłym Śląsku pruskim i austriackim, pińs­
ką - z terenów diecezji mińskiej i wileńskiej oraz łomżyńską - z terenów
diecezji sejneńskiej i płockiej . Diecezja sejneńska została zniesiona. Wszys­
tkie diecezje z wyj ątkiem archidiecezji lwowskiej zmieniły granice. Najwięk­
szych zmian dokonano na pograniczu Wilno - Pińsk, Łomża - Płock, Łódź
- Włocławek, Tarnów - Przemyśl, a także w granicach archidiecezji krakow­
skiej . Jeszcze w 1924 r. pap. Pius XI przeniósł stolicę diecezji podlaskiej z
Janowa Podlaskiego do Siedlec. Dnia 30 XII 1925 r. ten sam papież utwo­
rzył w granicach Wolnego Miasta Gdańska diecezję gdańską z terenów die­
cezji chełmińskiej i warmińskiej . Diecezja ta została uzależniona wprost od
Stolicy Apostolskiej . Utworzono też w Polsce biskupstwo polowe z jurysdy­
kcją personalną zacieśnioną do wojska i rodzin wojskowych. Pierwszym bis­
kupem polowym został ks. Stanisław Gall.
Po rozgraniczeniu w 1925 r. najbardziej rozległa terytorialnie była ar­
chidiecezja wileńska (53 960 km2) , a najmniejsza - diecezj a katowicka
(4 216 km2) , najludniejsza była archidiecezja warszawska (1 421 136 katoli­
ków) , a najmniejsza ludnościowo - diecezja łucka na Wołyniu (195 109).
Najlepszą sytuację pastoraln� w zakresie liczby parafii posiadała archidie-

393
cezja gnieźnieńska (22,9 km2 na 1 parafię) , najgorszą - diecezja łucka na
Wołyniu (410,5 km2 na 1 parafię) .
Konferencje Episkopatu. Synody plenarne i prowincjalne. Konferencje
Episkopatu pod przewodnictwem prymasa miały tradycję jeszcze staropols­
ką. Najstarsze protokoły tych konferencji zachowały się z I poł. XVIII w.
W okresie niewoli narodowej konferencje te miały charakter metropolitalny
i odbywały się sporadycznie w poszczególnych zaborach. Najwcześniej za­
częły one działać w zaborze austriackim (1849) , a następnie w Królestwie
Polskim (1906) .
W odrodzonym Państwie Polskim Konferencje Plenarne Episkopatu
zwoływano od grudnia 1918 r. Na pierwszych dwóch konferencjach (10-
-12 XII 1918, 12-14 III 1919) , zwołanych przez metropolitę Kakowskiego z
Warszawy, obradom przewodniczył wysłannik papieża A. Ratti. Następne
konferencje zwoływał i przewodniczył im prymas E . D albor. Obowiązki se­
kretarza konferencji pełnili początkowo : bp A. J. Nowowiejski z Płocka
(1918-1919) , bp H. Przeździecki z Podlasia (1919-1926) oraz bp R. Jałbrzy­
kowski (1926) . W latach 1919-1939 episkopat Polski obradował na 38 konfe­
rencj ach plenarnych. W roku 1928 Konferencj a Episkopatu została zreorga­
nizowana, utworzono wówczas szereg komisji (m.in. szkolną, prasową,
prawną, społeczną, do spraw KUL, do spraw dobroczynności, Akcji Katoli­
ckiej) . Sekretarzem jej został bp Stanisław Łukomski (1926-1939) . W konfe­
rencji brali udział biskupi diecezjalni i pomocniczy, episkopat greckokato­
licki oraz abp ob.orm. J. Teodorowicz. Przedmiotem obrad konferencji były
sprawy religijne, społeczne, kulturalne, a także problemy z zakresu stosun­
ków państwo - Kościół . W roku 1939 Konferencja Episkopatu liczyła
41 członków (6 metropolitów, 15 biskupów diecezjalnych, 16 biskupów po­
mocniczych i 4 administratorów apostolskich) .
Synod plenarny, zwany prymasowskim, odbył się w Polsce po raz ostatni
w 1643 r. W dalszych latach zastąpiły go Konferencje Episkopatu. W Polsce
odrodzonej episkopat przystąpił w 1930 r. do zwołania synodu plenarnego.
Synod taki odbył się na Jasnej Górze w dniach 25-26 VIII 1936 r. - pod
przewodnictwem kard. Francesco Marmaggiego - z udziałem biskupów
trzech obrządków katolickich, delegatów wydziałów teologicznych, kapituł
katedralnych i przedstawicieli wyższych przełożonych zakonnych. Przedmio­
tem obrad synodu było duchowieństwo i urzędy kościelne, katolicy świeccy,
Akcja Katolicka, zasady moralne życia publicznego, kulturalnego, prasa ka­
tolicka, misje i jedność Kościoła, a także ujednolicenie rytuału, sądowni­
ctwa kościelnego, form kultu religijnego i posłannictwa nauczycielskiego
Kościoła.
W okresie międzywojennym tylko raz miał miejsce synod prowincjalny.
Zwołał go metropolita wileński Romuald Jałbrzykowski. Odbył się w Wilnie
13 IV 1939 r. z udziałem biskupów, kapituł i delegatów trzech diecezji wi-

394
leńskiej prowincji kościelnej . Planowany przez abpa J. Bilczewskiego synod
prowincjalny metropolii lwowskiej nie doszedł do skutku.
Organizacja wewnętrzna diecezji. Kapituły katedralne. Papież Pius XI w
bulli cyrkumskrypcyjnej z 1925 r. nie zajął się reorganizacją polskich kapituł
katedralnych. Zatrzymały zatem ustrój taki, jaki im narzucono w czasie nie­
woli narodowej . Wszystkie zatem kapituły w Królestwie Polskim, łącznie z
nowo utworzoną w Łodzi i Janowie Podlaskim, miały 4 prałatury i 8 kanonii
gremialnych. Utworzona w 1925 r. diecezja częstochowska przed 1939 r. nie
miała kapituły katedralnej . Kapituły byłych ziem zabranych - w Wilnie i
Łucku - miały 6 prałatur i od 3 do 6 kanonii gremialnych . Utworzona w
1926 r. kapituła katedralna pińska obejmowała 4 prałatury i 8 kanonii gre­
mialnych. Kapituły b. zaboru austriackiego składały się z 3-4 prałatur i mia­
ły od 6 do 10 kanonii gremialnych. Kapituły b . zaboru pruskiego miały
najczęściej 2 prałatury i 6-8 kanonii gremialnych. Kapituła katedralna w
Katowicach otrzymała 2 prałatury i 6 kanonii gremialnych. Zgodnie z Ko­
deksem prawa kanonicznego kapituły stanowiły senat doradczy biskupa i
miały prawem zagwarantowany duży wpływ na rządy biskupie w diecezji.
Był to prawdziwie kolegialny system rządów kościelnych na stopniu diecez­
jalnym.
Synody. Kodeks prawa kanonicznego z 1918 r. zalecał , by „przynajmniej
co 10 lat odprawić synod diecezj alny" , a przedmiotem jego obrad „winny
być tylko partykularne sprawy duchowieństwa i wiernych" , odnoszące się
do spraw koniecznych lub pożytecznych (kan. 356, § 1). Zgodnie z tym
zaleceniem w okresie międzywojennym synody diecezjalne odbyły się w
większości diecezji polskich. W wielu wypadkach były to pierwsze synody
diecezjalne. Nie odprawiono ich w diecezji katowickiej , częstochowskiej ,
włocławskiej , przemyskiej , łomżyńskiej i w obu archidiecezjach Wielkopol­
ski. Diecezje krakowska i tarnowska miały w tym okresie 2 synody diecezjalne.
Seminaria duchowne. Wydziały teologiczne. KUL. Jeszcze w okresie sta­
ropolskim każda diecezja posiadała własne seminarium duchowne, a niektó­
re miały ich kilka. W okresie niewoli narodowej ustaliła się zasada, że każda
diecezja miała tylko jedno seminarium duchowne. W zaborze austriackim
miały one charakter instytutów teologicznych, podobnie j ak w zaborze prus­
kim. O wiele niżej pod względem naukowym stały seminaria w zaborze ro­
syjskim. Tu nigdy nie zażądano od kandydatów do kapłaństwa egzaminu
dojrzałości, a sam program nauczania był skromniejszy. Dopiero przed 1930 r.
wprowadzono i tu wymogi matury, a władze państwowe uznały studia semi­
naryjne za wyższe . Diecezja łódzka otwarła własne seminarium w 1921 r. ,
diecezja pińska - w 1922 r . (uznane w 1938) . Diecezja częstochowska (1926)
i katowicka (1924) otwarły seminaria duchowne w Krakowie, a alumni
uczęszczali na wykłady na Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jagiellońskie­
go. W całej zatem Polsce przed 1939 r. wszystkie diecezje posiadały własne
seminaria duchowne. Początkowo okres studiów trwał 4 lata, ale jeszcze

395
przed 1930 r. przedłużono go do lat 5 , a przed 1939 r. do lat 6. Do studium
wprowadzono nowe dyscypliny naukowe. W wielu diecezj ach istniały rów­
nież małe seminaria.
Stopnie akademickie z teologii można było uzyskać na 5 wydziałach teo­
logicznych przy uniwersytetach w Krakowie, Lwowie, Warszawie, Wilnie i
Lublinie. Projekt urządzenia wydziału teologicznego przy Uniwersytecie Po­
znańskim nie powiódł się. Wydziały teologiczne w Lublinie i Warszawie wpro­
wadziły specjalizację z poszczególnych dyscyplin teologicznych, pozostałe
realizowały ratio studiorum seminaryjne i przygotowywały alumnów do ka­
płaństwa. W roku 1918 ks. Idzi Radziszewski, ostatni rektor Cesarskiej Aka­
demii Duchownej w Petersburgu, zorganizował przy poparciu episkopatu
polskiego Katolicki Uniwersytet Lubelski. Uniwersytet otrzymał 5 wydzia­
łów (teologiczny, prawa kanonicznego , prawa, nauk społecznych i nauk hu­
manistycznych) i miał na celu przygotowanie inteligencji katolickiej w zakre­
sie prawa państwowego , spraw społecznych i nauczycieli humanistów. Koś­
cielne prawa akademickie otrzymał uniwersytet z rąk pap. Benedykta XV
(1920) . W roku 1938 uchwałą senatu Rzeczypospolitej KUL otrzymał prawa
państwowe. W roku 1937 staraniem prymasa kard. A . Hlonda w Poznaniu
powstała Katolicka Szkoła Społeczna, która działała tylko do 1939 r.
Organizacja dekanalna. Szczególną uwagę zwrócono na rozbudowę orga­
nizacji dekanalnej i parafialnej . Należało przezwyciężyć wielki zastój na tym
odcinku spowodowany ograniczeniami władz zaborczych. Już w czasie I woj­
ny światowej biskupi b . Królestwa Polskiego dzielili diecezje na wicedekana­
ty, j ako że w ramach represji po powstaniu styczniowym ograniczono liczbę
dekanatów w każdej diecezji do liczby powiatów. Tak m . in . bp sandomiers­
ki Marian Ryx w 1918 r. utworzył w miejsce 7 dekanatów 2 1 . Kodeks prawa
kanonicznego z 1918 r. zalecał biskupom dzielenie diecezji na dekanaty i
dowartościował ten urząd. Toteż liczba dekanatów w całym państwie wzro­
sła z 424 (1924) do 456 (1937) . Najwięcej posiadała ich diecezja przemyska
(30), a najmniej diecezj a łucka na Wołyniu (15) i łomżyńska (15).
Parafie. Dużo zrobiono na odcinku rozbudowy sieci parafialnej . Było to
konieczne ze względu na długie lata zastoju i ograniczeń w zaborze rosyjs­
kim. W roku 1924 w całej Polsce liczono 4 614 parafii. Przeciętnie zatem na
1 parafię przypadało 3 890 katolików i ok. 83,66 km2 . Do roku 1937 liczba
parafii wzrosła do 5 170, czyli utworzono 556 nowych parafii (74,66 km2), a
do 1938 r. doszło dalszych 108. W sumie w okresie międzywojennym utwo­
rzono 665 nowych parafii i 439 ośrodków filialnych. Przeciętnie zatem na
1 parafię przypadało 73 ,13 km2 oraz 4 263 wiernych. Najwięcej na tym polu
zdziałał abp R. Jałbrzykowski w archidiecezji wileńskiej (1926 r. 359 para­
-

fii i filii, 1938 r.

- 448) oraz bp L. Wałęga i bp F. Lisowski w diecezji
tarnowskiej (łącznie ok. 80 nowych parafii) , bp M. Pulman w diecezji lubel­
skiej (1926 r.- 2 1 1 , 1939 r.
- 233), abp B . Twardowski w archidiecezji
lwowskiej (1926 r. 378, 1939 r. 411), a także bp A . Nowak i F. Barda w
- -

396
diecezji przemyskiej (1926 r. - 330, 1939 r. - 352) . Najlepsza sytuacja w
przeciętnej liczbie katolików na 1 parafię była w diecezjach kresowych, łuc­
kiej (2 162) i pińskiej (2 174) , ale przestrzenie terytorialne niwelowały pra­
wie całkowicie te pozytywy. Na ziemiach dzisiejszej Polski centralnej dobra
sytuacja była w archidiecezji gnieźnieńskiej (2 526) , włocławskiej (2 810) i
tarnowskiej (3 5 17) . Najbardziej niekorzystna sytuacja w tym zakresie była
w wielkomiejskiej diecezji katowickiej (6 549) , łódzkiej (6 450) , archidiece­
zji warszawskiej (6 450) , diecezji częstochowskiej (6 218) i w archidiecezji
krakowskiej (5 168) . W roku 1937 aż 87 parafii miejskich liczyło ponad
20 tys. katolików (1 ,68% ) , a 20 parafii ponad 30 tys.

3. Episkopat, duchowieństwo. Zakony

Episkopat Polski międzywojennej był w dużej mierze mianowany jeszcze

w okresie niewoli narodowej . Na 23 diecezje w latach 1918-1925 Stolica
Apostolska prekonizowała tylko 7 biskupów diecezjalnych i 15 pomocni­
czych, a 2 zrezygnowało (bp J. B . Matulewicz - Wilno, bp Ignacy Dubowski
- Łuck) . Dopiero w latach 1926-1939 przypadło 19 nominacji biskupów die­
cezjalnych i 12 pomocniczych. Tylko metropolita krakowski A. S. Sapieha,
abp warszawski A. Kakowski i bp płocki A. J. Nowowiejski byli mianowani
przed 1918 r. Zrezygnowało w tym okresie 2 biskupów diecezjalnych (bp L.
Wałęga z Tarnowa i bp E. O'Rourke z Gdańska) , a zmarło - od 1918 r. -
26 biskupów diecezjalnych, 14 pomocniczych oraz 4 innych.
Zdecydowana większość biskupów diecezj alnych tego okresu pochodziła
z rodzin ziemiańskich, głównie w b. Królestwie Polskim. Pochodzenia chłop­
skiego i robotniczego byli m.in. prymas A. Hlond, abp L. Wałęga, bł . J. S.
Pelczar, a także metropolita lwowski ob. łac. J. Bilczewski. W latach 1938-
-1939 na 21 biskupów diecezj alnych, łącznie z biskupem polowym, doktorat
z teologii posiadało 8 , prawa kanonicznego - 3 , magisterium teologii z Pe­
tersburga - 6 , a bez stopni akademickich było 4 . Tylko 2 biskupów diece­
zjalnych było uprzednio profesorami uniwersyteckimi (kard. A. Kakowski i
bp F. Lisowski) . Do kolegium kardynalskiego należało tylko 3 metropolitów
polskich. Najwcześniej był kreowany kardynałem metropolita Warszawy A.
Kakowski (15 XII 1919) . W Kurii Rzymskiej był członkiem Kongregacji
Sakramentów i Rozkrzewiania Wiary, Seminariów i Uniwersytetów oraz Fa­
brica s. Petri. O dzień młodszy w nominacji kardynalskiej był prymas Ed­
mund Dalbor (16 XII). Jego wszechstronna działalność sprawiła, że Poznań
stał się ośrodkiem życia kościelnego w Polsce. Jego następca August Hlond
został kreowany kardynałem w 1 927 r. Był znakomitym organizatorem życia
kościelnego w Polsce. Poznański wzór Akcji Katolickiej przyjął się w więk­
szości polskich diecezji. Dzięki roztropnej polityce podniósł autorytet pry­
masa Polski, miał duży wpływ na sprawy polityczne w kraju, a j ako dobry

397
mówca rozsławił imię Polski poza granicami kraju. Miał również duże uzna­
nie w Watykanie.
Na stolicy metropolitalnej we Lwowie zasiadał początkowo Józef Bilcze­
wski, a od 1923 r. Bolesław Twardowski (1923-1944) , twórca wielu nowych
parafii, organizator Akcji Katolickiej i synodu archidiecezjalnego (1931). W
Wilnie po rychłej śmierci abpa Jan Cieplaka ( t 1926) stolicę metropolitalną
objął Romuald Jałbrzykowski (1926-1955), wielki duszpasterz, odnowiciel
archidiecezji , repolonizator Wileńszczyzny, organizator synodu archidiece­
zjalnego (1931) i prowincjalnego (1939) , Męczennik sprawy narodowej w
czasie Il wojny światowej , deportowany do Polski w 1946 r. W Krakowie
pierwszym metropolitą został dotychczasowy bp krakowski A . S. Sapieha,
który jej przewodził w latach 1925-1951 . Jako metropolita i pasterz wykazał
niezwykle wielki hart ducha tak w okresie rządów pomaj owych w Polsce,
jak i podczas okupacji niemieckiej . Był niewątpliwie wiodącą postacią w
Narodzie polskim.
W latach 1918-1939 zostało mianowanych 19 biskupów diecezjalnych,
łącznie z polowym. Diecezja włocławska miała w tym okresie 2 nowych
biskupów - bpa Władysława Krynickiego ( 1927-1928) , autora podręcznika
seminaryjnego Historia Kościoła, oraz Karola Radońskiego (1929-1951),
świetnego obrońcę polskiej racji stanu w czasie Il wojny światowej . W die­
cezji chełmińskiej po śmierci bpa Augustyna Rosentretera (t 4 X 1926) rzą­
dy objął jego koadiutor Stanisław Okoniewski (1926-1944) , wielki duszpa­
sterz i repolonizator Pomorza. W metropolii warszawskiej Łódź miała w
tym okresie 2 biskupów diecezjalnych. Pierwszym był organizator diecezji
Wincenty Tymieniecki (1921-1934) oraz Włodzimierz Jasiński (1934-1946).
Diecezji siedleckiej przez cały okres międzywojenny przewodził bp Henryk
Przeździecki (1918-1939) , odnowiciel i organizator diecezji, a także faktycz­
ny twórca reorganizacji Kościoła w Polsce w 1925 r. Diecezją lubelską zarzą­
dzał bp Marian Pulman (1918-1945), zesłaniec syberyjski, wielki duszpasterz
i organizator, Męczennik Kościoła i Narodu polskiego podczas II wojny
światowej . W Sandomierzu po wielkim duszpasterzu bpie Marianie Ryxie
(t 1 VI 1930) przez 4 lata był tu biskupem Włodzimierz Jasiński (1930-
-1934) , a od 1936 r. rządził diecezj ą - j ako administrator apostolski - bp
Jan Lorek (1936-1946-1967).
W metropolii wileńskiej diecezj a łomżyńska otrzymała 2 nowych paste­
rzy - bpa Romualda Jałbrzykowskiego (1925-1926) , przeniesionego nieba­
wem na metropolię wileńską, i wielkiego działacza społecznego Poznaniaka,
bpa Stanisława Łukomskiego (1926-1948) . Diecezja pińska miała również
2 biskupów diecezjalnych. Organizatorem tej nowej diecezji i wielkim dusz­
pasterzem był świątobliwy bp Zygmunt Łoziński (1925-1932) i mniej aktyw­
ny bp Kazimierz Bukraba ( 1932-1946) . Odnowicielem i organizatorem życia
katolickiego w diecezji łuckiej na Wołyniu był bp Adolf Szelążek (1925-
-1952) , jeden z współtwórców konkordatu polskiego , a później więzień boi-

398
szewicki. W Przemyślu było 2 nowych pasterzy w tym okresie - bp Anatol
Nowak (1924-1933) i bp Franciszek Barda (1933-1964) , gorliwy i pobożny
pasterz.
W metropolii krakowskiej Tarnów otrzymał w tym okresie 1 biskupa
diecezj alnego, profesora Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, bpa
Franciszka Lisowskiego (1933-1939) , który „chciał płonąć, a nie kopcić" .
Podobnie było w Kielcach, gdzie po długich rządach bpa Augustyna Łosińs­
kiego (1910-1937) , pasterzowanie podj ął bp Czesław Kaczmarek (1938-
-1963) . Pierwszym biskupem częstochowskim i organizatorem tej diecezji
był bp Teodor Kubina (1925-1951 ) , dobry znawca i pasterz robotników.
Najwięcej biskupów diecezjalnych miała diecezj a katowicka. Po krótkich
rządach organizatora diecezji, bpa Augusta Hlonda (1925-1926) , który prze­
szedł na stolicę prymasowską do Gniezna, i niemniej krótkich rządach bpa
Arkadiusza Lisieckiego (1926-1930) , przyszedł do Katowic na długie lata
wielki społecznik i biskup rzesz robotniczych Wielkopolanin, ks. Stanisław
Adamski (1930-1967) , dwukrotnie wydalany z Katowic - przez Niemców i
później Polskę Ludową.
Nowa diecezj a w Gdańsku (1925) , związana z Kościołem polskim po­
przez nuncjaturę warszawską, miała 2 biskupów diecezj alnych. Pierwszy z
nich bp Edward O'Rourke (1925-1938), przychylny katolikom polskim i in­
teresom Polski, pod presj ą hitlerowców musiał zrezygnować i szukać schro­
nienia najpierw w Polsce, a później w Rzymie. Drugim pasterzem gdańskim
był skompromitowany uległością wobec gestapo i o antypolskiej postawie
bp Karl Maria Splett (1938-1945) .
Episkopat polski był zróżnicowany pod względem orientacji politycznej .
Najwięcej sympatyków miała Demokracja Narodowa Romana Dmowskie­
go. Rządy sanacyjne nie cieszyły się popularnością żadnego z biskupów.
Poza konfliktem wawelskim, dzięki roztropnej polityce prymasa Hlonda, nie
dochodziło do poważniejszych trudności z władzami rządowymi. Świątobli­
wością życia wyróżniali się bł . J . S . Pelczar z Przemyśla (t 1924) , metropoli­
ta lwowski ob. łac. Józef Bilczewski (t 1923), prymas A. Hlond (t 1948) ,
Męczennik Kościoła i sprawy narodowej abp A. J. Nowowiejski z Płocka
(t 1941) , pierwszy metropolita wileński Jan Cieplak (t 1926) , skazany na
śmierć przez trybunał bolszewicki, a także pierwszy bp piński Zygmunt Ło­
ziński (t 1932) . Dla wszystkich wyżej wymienionych wszczęto procesy beaty­
fikacyjne.
Wszystkie diecezje polskie z wyjątkiem gdańskiej miały w tym okresie
biskupów pomocniczych. Z reguły był jeden biskup pomocniczy w diecezji.
Wśród 28 tych biskupów Bolesław Twardowski został metropolitą lwowskim
(1923) , a 8 dalszych biskupami diecezjalnymi w Łomży (bp R. Jałbrzykows­
ki - 1925 , bp Stanisław Łukomski - 1926) , Przemyślu (bp A. Nowak - 1924,
bp F. Barda - 1933) , Łucku (bp A. Szelążek - 1925) , Tarnowie (bp F.
Lisowski - 1933) i Włocławku (bp W. Krynicki - 1927, bp K. Radoński -

399
1929) . Biskup pomocniczy włocławski Michał Kozal (1939) , Męczennik obo­
zu koncentracyjnego w Dachau został beatyfikowany. Procesy beatyfikacyj­
ne w toku mają biskupi: Konstanty Dominik z Pelplina, więzień (t 1942),
bp pomocniczy włocławski Wojciech Owczarek (t 1938) , bp Leon Wetmań­
ski z Płocka (t 1941), Męczennik obozu koncentracyjnego w Działdowie,
oraz bp Władysław Gorał z Lublina (t 1945) , Męczennik obozu w Oranien­
burgu. Lista ta stanowi poważny odsetek (18 ,00% ) biskupów pomocniczych,
mianowanych w okresie międzywojennym.
Duchowieństwo diecezjalne. Nie było ono zbyt liczne. W roku 1914 w
b. Królestwie Polskim liczono 3 043 kapłanów diecezjalnych. Przeciętnie na
1 kapłana przypadało tu 2 837 wiernych, z czego w diecezji sejneńskiej tylko
1 889, w j anowskiej zaś - 3 690. W diecezji wileńskiej w 1914 r. liczono 535
kapłanów, przeciętnie więc na 1 kapłana przypadało 2 603 wiernych. W
Galicji wraz z Bukowiną w 1914 r. liczono 2 2 1 1 kapłanów, przeciętnie na
1 kapłana diecezjalnego przypadało 3 633 wiernych. W obydwóch archidie­
cezjach Wielkopolski i w diecezji chełmińskiej na Pomorzu było łącznie
1 085 kapłanów, co przy ok. 2,3 mln ludności dawało przeciętnie 2 120 wier­
nych na 1 kapłana. Najlepiej zatem sytuacja przedstawiała się w zaborze
pruskim, a najpoważniej w zaborze austriackim.
W okresie międzywojennym liczba kapłanów diecezjalnych ustawicznie
wzrastała. W roku 1924 liczono ich 7 977. Do roku 1937 liczba kapłanów
ob.łac. wzrosła do 1 1 039. Najwięcej posiadała ich archidiecezja krakowska
(961) , lwowska (941) i przemyska (885) . Ponad 600 kapłanów miała archi­
diecezja poznańska (653) i warszawska (796) , diecezja chełmińska (660),
archidiecezj a wileńska (676) , a także diecezja tarnowska (626). Najmniej
liczni byli w diecezji pińskiej na Polesiu (210) , łuckiej na Wołyniu (231) i w
diecezji łomżyńskiej (283) . Przeciętnie na 1 kapłana przypadało (według
schematyzmów) 1 949 katolików. Wzrost liczby kapłanów był większy od
wzrostu liczby katolików.
Najwięcej kapłanów pracowało w duszpasterstwie, a także w szkolnic­
twie podstawowym i średnim w charakterze nauczycieli religii. Tak w archi­
diecezji krakowskiej w 1938 r. na 616 kapłanów 410 (66,56%) pracowało w
duszpasterstwie parafialnym, 96 (15 ,58%) j ako katecheci w szkolnictwie
podstawowym i średnim, 1 1 (1 ,79%) w seminarium duchownym i na wydzia­
le teologicznym; pozostali pełnili inne funkcje . W archidiecezji lwowskiej w
1939 r. na 754 kapłanów ob. rzym. kat. 448 (59,42% ) pracowało w duszpa­
sterstwie, 155 (20,56% ) j ako katecheci w szkołach średnich i podstawowych,
12 (1 ,59%) w seminarium duchownym i na wydziale teologicznym; było też
82 (10,86% ) emerytów. Pozostali pełnili inne funkcje.
W celu uaktywnienia pracy pastoralnej i pogłębienia życia religijnego
istniały w Polsce międzywojennej organizacje kapłańskie. Oprócz Polskiego
Związku Księży Abstynentów z siedzibą w Poznaniu, powstałego w 1922 r.
(1927 r. - ok. 450 członków) , działał Związek Kapłanów „Unitas" , mający

400
na celu pielęgnowanie ducha kapłańskiego, utrzymywanie poczucia jedności
i godności stanu kapłańskiego i popieranie akcji społecznej Kościoła. Ogól­
nopolski charakter miało również Koło Prefektów, którego celem było dos­
konalenie się i pomoc w nauczaniu i wychowywaniu religijnym młodzieży.
Związek Misyjny Duchowieństwa powstał w 1920 r. w Przemyślu, a następ­
nie rozszerzył się na całą Polskę. W roku 1926 liczył 4 552 członków.
Również z szeregów duchowieństwa diecezjalnego wyszło wielu świąto­
bliwych kapłanów, których procesy beatyfikacyjne są w toku. Należą do
nich ks. Jan Wojciech Balicki, rektor Seminarium Duchownego w Przemy­
ślu (1948) , ks. Stefan Frelichowski - Męczennik Dachau z diecezji chełmińs­
kiej (t 1945), ks. Zygmunt Gorazdowski „ksiądz dziadów" z archidiecezji
lwowskiej (t 1920) , ks. Ignacy Kłopotowski (t 1931) , opiekun ubogich i
propagator prasy katolickiej z diecezji lubelskiej , później warszawskiej , ks.
Władysław Korniłowicz, współtwórca Lasek i prekursor ruchu liturgicznego ,
kapłan archidiecezji warszawskiej , ks. Kazimierz Rolewski (t 1936), rektor
Seminarium Duchownego w Poznaniu, ks. Michał Sopoćko (t 1975) , profe­
sor Uniwersytetu Wileńskiego i apostoł kultu Miłosierdzia Bożego oraz ks.
Aleksander M. J. Żychliński, teolog z archidiecezji gnieźnieńskiej . Liczni
kapłani zasłynęli jako wielcy społecznicy.
Zakony męskie. W roku odrodzenia Państwa Polskiego zakony działały
normalnie tylko w Galicji, skąd dokonało się odrodzenie życia zakonnego
na cały kraj . Na ziemiach zaboru rosyjskiego po kasatach w 1864 r. i póź­
niejszych, a także po powszechnym zamknięciu nowicjatów, dogorywało kil­
ka klasztorów, w tym paulini na Jasnej Górze, przeznaczeni również na
wymarcie . Na ziemiach zaboru pruskiego po zniszczeniach Kulturkampfu
życie zakonne zaczęło się dopiero odradzać. Było tu zaledwie 9 klasztorów.
Po odzyskaniu niepodległości Polski zakonnicy z Galicji zaczęli powracać i
do b. dzielnicy pruskiej , i na ziemie b . zaboru rosyjskiego. Najczęściej po­
wracali do swoich, dawnych domów i kościołów, jeżeli ich nie przejęły para­
fie, państwo lub Kościół prawosławny. Liczne powołania zakonne, a także
przybycie nowych rodzin zakonnych z zagranicy czy też powstanie autochto­
nicznych, polskich zgromadzeń zakonnych, stanowiły główne źródło życia
zakonnego w Polsce. W roku 1937 w Polsce liczono 3 1 1 klasztorów i domów
zakonnych męskich z 5 767 zakonnikami, w tym 1 550 kapłanami, 2 052
alumnami i 22 165 braćmi zakonnymi. Liczba klasztorów i domów zakon­
nych w stosunku do 1918 r. wzrosła o 141 . W tym samym okresie osiedli­
ło się w Polsce 9 nowych zgromadzeń zakonnych męskich, które liczyły
30 klasztorów i 708 zakonników, w tym 172 kapłanów, 223 kleryków
i 213 braci zakonnych. Wśród nowo przybyłych najliczniejsi byli oblaci
(6 domów, 268 zakonników) i misjonarze Świętej Rodziny (5 domów,
158 zakonników) oraz marianie (6 domów, 94 zakonników) .
Wśród dawnych zakonów najliczniejsi byli jezuici (29 domów, 785 za­
konników) , franciszkanie bracia mniejsi (52 klasztory, 683 zakonników, 218

26 - Historia Kościoła cz. 8 401

kapłanów, 260 braci), salezjanie (35 domów, 543 zakonników) , franciszka­
nie konwentualni (21 domów, 664 zakonników) oraz misjonarze św. Win­
centego a Paulo (18 domów, 271 zakonników) . Najwięcej zakonników było
w archidiecezji krakowskiej (24,6% ) , gnieźnieńskiej i poznańskiej (17 ,2%)
oraz warszawskiej (11,9% ) . Najmniej pracowało w diecezjach kresowych. Ze
zgromadzeń powstałych w tym okresie w Polsce największą rolę odgrywało
Towarzystwo Chrystusowe , założone w 1932 r. przez kard. A. Hlonda w
Potulicach z przeznaczeniem do pracy wśród polskich emigrantów. Wielu
zakonników objęło w tym okresie katedry uniwersyteckie, ale cieszyło się
też dużym rozgłosem naukowym w świecie (m.in. Konstanty Michalski CM,
ks. Hieronim Feicht CM, ks. M. Morawski TJ, ks. M. Pirożyński CSSR) .
O wzroście poziomu życia wewnętrznego wśród zakonników tego okresu
świadczą liczni święci, błogosławieni i kandydaci na ołtarze , których procesy
beatyfikacyjne rozpoczęto. Obok Męczennika Oświęcimia, Patrona „na­
szych trudnych czasów" , franciszkanina św. Maksymiliana Marii Kolbego
(t 1941) , opiekuna ubogich św. Brata Alberta (t 1916) , i bł. Honorata Koź­
mińskiego, kapucyna z Białej Podlaskiej , twórcy licznych zgromadzeń ukry­
tych (t 1916) , na chwałę błogosławionych oczekują: o. Jan Beyzym (t 1914)
jezuita, o. Wenanty Katarzyniec (t 1921) franciszkanin konwentualny, o.
Rudolf Komorek (t 1949) salezjanin, brat franciszkański Alojzy Piotr Kosi­
ba (t 1939) , o. Bernard Łubieński (t 1933) redemptorysta, ks. Bronisław
Markiewicz (t 1912) założyciel michalitów i michalitek, o. Hadrian Piotr
Osmołowski (t 1924) bernardyn i misjonarz w Argentynie, ks. Paweł Smoli­
kowski (t 1926) zmartwychwstaniec, ks. Bernard Zygmunt Kryszkiewicz
(t 1945) pasjonista.
Zakony działały nade wszystko w duszpasterstwie przy własnych kościo­
łach. W 1937 roku 240 kapłanów zakonnych prowadziło 95 parafii, skupiają­
cych 484 334 katolików. W duszpasterstwie parafialnym pracowało 15 ,3%
kapłanów zakonnych w 15 diecezj ach. Najwięcej parafii posiadali misjona­
rze (12 parafii, 46 kapłanów, 94 210 wiernych) , salezj anie ( 1 1 parafii,
36 kapłanów, 91 ,5 tys. wiernych) i franciszkanie bracia mniejsi (19 parafii,
31 kapłanów, 63 ,4 tys. wiernych) . Zakonnicy prowadzili liczne organizacje
kościelne dla katolików świeckich. Zakony franciszkańskie prowadziły III Za­
kon (1937 r. - 1 994 placówek, 202 894 członków) , dominikanie III Zakon
-

św. Dominika (1 380 członków) , jezuici zaś pracowali nad inteligencj ą kato­
licką w Sodalicji Mariańskiej . W roku 1937 liczyła ona 235 placówek i
17 215 członków. Organem jej był „Sodalis Marianus" . Salezj anie skupiali
ok. 30 tys. swych wychowanków w Związku Pomocników i Pomocnic Sa­
lezjańskich. Milicja Niepokalanej , prowadzona przez franciszkanów konwen­
tualnych, liczyła ok. 500 tys. członków. Takich stowarzyszeń było więcej .
Zakony prowadziły misje ludowe i rekolekcje parafialne. W roku 1935
przeprowadziły one aż 916 misji w Polsce, z czego najwięcej misjonarze, bo
461 . W tym samym roku zakonnicy udzielili 842 serii rekolekcji , 628 reko-

402
lekcji stanowych, 33 renowacje - łącznie 1 503 serie , z czego najwięcej jezu­
ici (450) i redemptoryści ( 155) . W tym samym roku przeprowadzili oni
332 serie rekolekcji zamkniętych dla świeckich i 286 dla duchownych. Za­
konnicy obsługiwali również wszystkie bardziej uczęszczane miejsca piel­
grzymkowe.
Pracy szkolnej i wychowawczej oddawali się salezjanie, pijarzy, michali­
ci, bracia szkolni, a także jezuici, marianie i inni. W roku 1937 prowadzili
oni 11 gimnazjów (2,7 tys. uczniów) , 9 szkół zawodowych (1 334 uczniów) ,
24 zakłady wychowawcze (2 380 wychowanków) , 1 1 internatów, 14 orato­
riów i 33 niższe seminaria (3 120 uczniów) . W szpitalnictwie pracowali kami­
lianie i bonifratrzy, którzy prowadzili 9 zakładów dla chorych ( 1 tys. łóżek) .
Z pomocy ambulatoryjnej korzystało u nich w 1935 r. 30 785 osób. Stosun­
kowo liczne klasztory prowadziły kuchnie dla potrzebujących (1935 r. -
911 194 obiady bezpłatne) . W roku 1935 zakony wydawały 1 dziennik
(„Mały Dziennik" - 140 tys. nakładu) , 2 tygodniki (6 tys. nakładu) i kilka­
dziesiąt miesięczników, wśród których pierwsze miejsce zajął „Rycerz Nie­
pokalanej " (1935 r. - 700 tys. ) i „Rycerzyk Niepokalanej " dla młodzieży
(125 tys. nakładu) . Ogólny nakład tych miesięczników szacowano na 258 tys.
egz. Własne wydawnictwo prowadzili jezuici (Wydawnictwo Apostolstwa
Modlitwy - do 1936 r. wydało 827 książek) , pallotyni (do 1936 r. -
100 tomów) , michalici, salezjanie, misjonarze i inni.
Polscy zakonnicy podjęli również opiekę duszpasterską nad polską emi­
gracją w świecie (1936 r. - ok. 300 księży) , wśród pogan w Ameryce, Afry­
cie i Azji (136 kapłanów, 40 kleryków, 81 braci na 12 placówkach misyj­
nych) . Ten szeroki wachlarz prac i zajęć duszpasterskich, wychowawczych i
misyjnych dobrze świadczy o polskich zakonach męskich. Przyczyniły się
one niewątpliwie do rozwoju i pogłębienia pobożności i życia religijnego w
polskim społeczeństwie.
Zakony żeńskie. Rozwijały się one normalnie tylko w Galicji, częściowo
na ziemiach zaboru pruskiego, natomiast w zaborze rosyjskim prowadziły
„życie ukryte" . Ze względu na liczne powołania rozwij ały się one w Polsce
międzywojennej . W okresie tym powstało 14 nowych zgromadzeń zakon­
nych żeńskich. Do najbardziej znanych należą urszulanki szare, założone
przez bł . Urszulę Ledóchowską (1920) , pasjonistki, założone w 1918 r. przez
Józefę Hałacińską, służebnice Krzyża , założone przez Elżbietę Czacką, kar­
melitanki od Dzieciątka Jezus , założone w 1921 r. przez o . Anzelma Gon­
dka i inne. W roku 1937 w Polsce pracowało 16 820 zakonnic w 1 686 klasz­
torach i domach zakonnych, przynależnych do 63 różnych zakonów i zgro­
madzeń zakonnych. Najliczniejsze były szarytki, pracujące naj częściej w
szpitalach (2 487) , służebniczki starowiejskie (1 472), franciszkanki Rodziny
Maryi (1 042) oraz elżbietanki szare (1 018) . Najliczniejsze były w archidie­
cezji lwowskiej (2 545) , krakowskiej (2 337) i warszawskiej (2 183) . Naj­
mniej ich było w diecezji łomżyńskiej (92 siostry) i sandomierskiej (79) .

403
W tych diecezjach pracowały najczęściej siostry „ukryte" bł . Honorata Koź­
mińskiego.
Siostry pracowały na wszystkich odcinkach życia kościelnego. Kontem­
placji i modlitwie poświęcały się karmelitanki bose, dominikanki III Zako­
nu, franciszkanki Najśw. Sakramentu, klaryski, benedyktynki, norbertanki
i inne. Niektóre z tych zakonów prowadziły własne szkoły podstawowe i
średnie, a także zawodowe. W roku 1935 w Polsce były 23 klasztory i
605 sióstr z zakonów kontemplacyjnych. Zakony i zgromadzenia nauczające
prowadziły szkoły różnego typu, a należały do nich benedyktynki, serafitki,
nazaretanki, niepokalanki, urszulanki unii rzymskiej , zmartwychwstanki,
Notre Dame, prezentki i Sacre Coeur.
Najwięcej zakonnic poświęcało się pielęgnowaniu chorych w szpitalach i
mieszkaniach prywatnych, a także opiece nad dziećmi w ochronkach i nad
starcami w domach starców. Pierwsze miejsce zajęły tu w 1935 r. szarytki,
pracujące w 124 szpitalach, 35 przytułkach i sierocińcach i 26 ochronkach.
Elżbietanki pracowały w 40 szpitalach, 12 przytułkach i sierocińcach i
44 ochronkach. Dalej szły boromeuszki (21 szpitali, 3 przytułki, 12 ochro­
nek), józefitki ze Lwowa (10 szpitali, 3 przytułki, 12 ochronek) i inne. Łącz­
nie siostry pracowały w 277 szpitalach i 77 przytułkach.
Niektóre zgromadzenia żeńskie poświęcały się wychowywaniu dzieci w
ochronkach, przedszkolach i sierocińcach, a także w szkołach podstawo­
wych. Tu należały 4 gałęzie służebniczek ze Starej Wsi, Dębicy, Pleszewa i
ze Śląska, które w 1935 r. prowadziły 310 ochronek, 42 szkoły podstawowe,
23 sierocińce i bursy oraz 2 szpitale. Franciszkanki Rodziny Maryi prowadzi­
ły 45 ochronek, 50 szkół podstawowych, 36 sierocińców i burs, 1 1 szpitali,
serafitki zaś - 24 ochronki, 10 szpitali. Opiece nad najbiedniejszymi oddały
się albertynki.
W zakresie szkolnictwa zakonnice prowadziły 35 gimnazjów żeńskich, z
czego urszulanki unii rzymskiej posiadały 1 1 gimnazjów (4 050 uczennic),
13 seminariów nauczycielskich, kilka seminariów ochroniarskich i gospodar­
czych; siostry prowadziły też w 1935 r. 7 szkół zawodowych. Pewna liczba
sióstr pracowała w akcji charytatywnej i w duszpasterstwie parafialnym. Tyl­
ko szarytki przy swoich domach prowadziły Dzieci Maryi (10,5 tys . ) . Poważ­
ny wkład pracy włożyły polskie zakonnice dla wielomilionowej emigracji.
Pracowało wśród niej 8 250 zakonnic, które prowadziły 37 szkół średnich,
504 szkoły podstawowe , 54 internaty, 20 sierocińców, 25 szpitali, kilkaset
ochronek i dużą liczbę zakładów wychowawczych. Na misjach wśród pogan
pracowały służebniczki starowiejskie, szarytki i urszulanki. Łącznie w 1935 r.
pracowało na misjach ok. 120 sióstr. Niektóre zgromadzenia posiadały włas­
ne drukarnie lub też wydawały własne periodyki (m.in. „Dziś i jutro" -
urszulanki szare, „Echo z Afryki" - klawerianki) .
I znów o poziomie życia wewnętrznego zakonnic tego okresu świadczą
liczne beatyfikacje i procesy beatyfikacyjne . Wśród 6 błogosławionych są

404
dwie rodzone siostry, tj . Maria Teresa Ledóchowska, założycielka klaweria­
nek (t 1922) i Urszula Julia Ledóchowska, założycielka urszulanek szarych
(t 1939) , oraz bł . Maria Franciszka Siedliska (t 1902) , założycielka nazare­
tanek, bł . Bolesława Lament (t 1946) , założycielka sióstr misjonarek Świę­
tej Rodziny, ostatnio beatyfikowana Zofia Truszkowska, założycielka feli­
cjanek, i Maria Faustyna Kowalska (t 1938) , apostołka Miłosierdzia Bożego.
Z tytułem czcigodnych służebnic Bożych oczekują beatyfikacji Celina
Rozalia Borzęcka, założycielka zmartwychwstanek (t 1913) i jej córka Jad­
wiga Borzęcka, współzałożycielka zgromadzenia (t 1906) . Proces beatyfika­
cyjny w Kongregacji toczy się dla sług Bożych: Kolumby Białeckiej , założy­
cielki dominikanek (t 1887) , Marceliny Darowskiej (t 1911), współzałoży­
cielki niepokalanek, Teresy Marii Dudzik (t 1918) , założycielki sióstr franci­
szkanek bł. Kunegundy w Ameryce, Kolumby Janiny Gabriel (t 1926) , za­
łożycielki zakonu św. Benedykta od Miłości , Bernardyny Marii Jabłońskiej
(t 1940) , współzałożycielki albertynek, Marii Karłowskiej (t 1936) pasterki
i Leonii Nastał (t 1940) służebniczki starowiejskiej . Wielu służebnic Bożych
proces beatyfikacyjny prowadzony jest w diecezji. Są to: Elżbieta Róża Cza­
cka (t 1961), założycielka służebnic Krzyża i Zakładu Ociemniałych w Las­
kach, Maria Teresa Kierocińska, współzałożycielka karmelitanek od Dzie­
ciątka Jezus (t 1946) , 1 1 sióstr nazaretanek Męczenniczek z Nowogródka
(t 1943) . Ta stosunkowo duża liczba zakonnic świętych i świątobliwych jest
dobrym świadectwem poziomu życia wewnętrznego polskich zgromadzeń za­
konnych okresu międzywojennego.

4. Duszpasterstwo. Kościelne organizacje katolików świeckich. Prasa katolicka

Wolny od ograniczeń i kontroli państwa i policji Kościół katolicki rozwi­

nął w Polsce międzywojennej wszechstronną działalność pastoralną. Obok
celebracji mszy św. i różnorodnych nabożeństw, szafarstwa sakramentów
świętych, katechizacji w szkole i kaznodziejstwa włączono teraz do duszpa­
sterstwa, zwłaszcza w diecezj ach b. Królestwa Polskiego, odnowione misje
ludowe i zaczęto wprowadzać coraz częściej rekolekcje. Rozwinął się rów­
nież ruch pielgrzymkowy, zwłaszcza na Jasną Górę. Lepsze przygotowanie
teologiczne pozwoliło podnieść poziom kaznodziejstwa. Najczęściej głoszo­
no nauki katechizmowe. Od roku 1930 zaczęto organizować duszpasterstwo
akademickie w miastach uniwersyteckich.
Szczególną rolę w duszpasterstwie parafialnym odgrywały bractwa reli­
gijne i III Zakon franciszkański. Miały w Polsce wielowiekową tradycję.
Stawiały sobie za cel pogłębienie życia religijnego, zwłaszcza sakramental­
nego swych członków, a także uwrażliwienie ich na różne aspekty akcji spo­
łecznej i kulturalnej . Działały przy parafiach i klasztorach, a także przy
rektoratach i placówkach filialnych. Grupowały chłopów i mieszczan, mniej

405
inteligencję. Do najbardziej popularnych należało Apostolstwo Modlitwy,
prowadzone przez jezuitów, bractwa różańcowe i szkaplerzne, Krucjata Eu­
charystyczna dla młodzieży. Do popularniejszych należało również Bractwo
Straży Honorowej , szerzące poświęcenie rodzin Sercu Jezusowemu. Do
roku 1930 dokonano w Polsce 141 528 poświęceń rodzin katolickich Bożemu
Sercu. Apostolstwo Modlitwy w 1938 r. zrzeszało 800 tys. członków. Krucja­
ta Eucharystyczna, szerzona przez szare urszulanki, liczyła w 1937 r. 170 tys.
członków, głównie młodzież szkolną. III Zakon franciszkański, kierowany
przez franciszkańskie rodziny zakonne , zrzeszał łącznie ok. 205 tys. człon­
ków. Do nich należała bł . Aniela Salawa (t 1922) z Krakowa.
„Ubogich zawsze wśród siebie macie" (J 12,8) . Liczba ich szczególnie
wzrosła w Polsce na skutek wojny światowej i wielkiej inflacji, a także w
latach światowego kryzysu gospodarczego. Dla Kościoła polskiego znaczyło
to wzmożenie zorganizowanej akcji charytatywnej . To prawda, że szereg
zakonów, zwłaszcza żeńskich, prowadziło akcję charytatywną, ale była ona
niewspółmierna do rodzących się potrzeb. W pierwszych latach niepodległo­
ści najbardziej zorganizowaną akcję charytatywną prowadziła Konferencja
św. Wincentego a Paulo i żeńskie Towarzystwo św. Wincentego . W roku
1936 obie organizacje w archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej liczyły
3 845 członków, opiekowały się 1 362 rodzinami i 4 397 osobami i wydały
na pomoc dla nich 86 150 zł . W tym samym roku w archidiecezji lwowskiej
ob. łac. organizacje te wydały na pomoc charytatywną 40 955 ,32 zł . Były to
wydatki na mieszkanie, opał , żywność, lekarstwa, odzież itp. Świadczenia w
naturze na rzecz potrzebujących w tej archidiecezji szacowano w 1935 r. na
88 750 zł . W tym samym roku w archidiecezji wileńskiej i warszawskiej
wydano na pomoc potrzebującym 72 496,25 zł . Tylko Stowarzyszenie Pań w
1937 r. liczyło w całej Polsce 9 014 członkiń czynnych i 39 238 wspierają­
cych, a opiekowało się 3 1 828 rodzinami i 159 202 osobami. W latach 1935-
-1937 w 8 diecezjach Polski wydano na pomoc dla potrzebujących sumę w
wysokości 1 574 210,86 zł , a rok wcześniej - 1 646 697 , 16 zł . Był to niewąt­
pliwie wielki wysiłek charytatywny, a gdy weźmiemy pod uwagę 20 polskich
diecezji, sumy te będą zwielokrotnione .
Zorganizowaną akcję charytatywną prowadził o d 1985 r. we Lwowie
Związek Katolickich Towarzystw i Zakładów Dobroczynnych. Podobną ak­
cję prowadził poznański Związek Polsko-Katolicki Towarzystw Dobroczyn­
nych, utworzony w 1907 r. staraniem ks. P. Wawrzyniaka i ks. Stanisława
Adamskiego. Utworzony w 1915 r. przez księcia bpa krakowskiego A. S.
Sapiehę Biskupi Komitet dla Dotkniętych Klęską Wojny współpracował z
obiema organizacj ami, z zakonami i wszystkimi parafiami w kraju, a także z
powstałym w Szwajcarii Generalnym Komitetem Pomocy dla Ofiar Wojny
w Polsce. „Aby służyć Ojczyźnie, trzeba prawdy w życiu, trzeba ofiary ze
siebie, bo one nam są potrzebne" - pisał Pasterz Krakowa (1915) . KBK
rozdał dla potrzebujących 15 wagonów mleka kondensowanego, 7 wagonów

406
mąki, 3 wagony tłuszczu i odzieży, a także 8 383 808,77 koron austriackich.
Była to prawdziwie znacząca pomoc doraźna.
W roku 1922 Związek poznański został przemianowany na Caritas, a
dzięki inicjatywie prymasa kard. Hlonda powołano do życia diecezjalne in­
stytuty Caritas w Katowicach (1929) , Warszawie (1930) , Kielcach (1932) , a
w następnych latach prawie we wszystkich diecezjach. W roku 1937 powsta­
ła Ogólnopolska Komisja Porozumiewawcza. Caritas organizował Tygodnie
Miłosierdzia i różne akcje w celu zdobycia funduszy na cele miłosierdzia.
Tak np. katowicka Caritas w 1936 r. wydała na żywność, odzież, opał, le­
karstwa i zapomogi 96 824,71 zł . Krakowska Caritas w latach 1935-1936 na
podobne cele wydała 442 552,26 zł , a w dobroczynności zakładowej (zakła­
dy opiekuńcze) 1 635 076,61 zł . W tejże diecezji w dobroczynności pozaza­
-

kładowej (kuchnie, domy noclegowe, kolonie dla dzieci, opieka nad chory­
mi) wydano 298 934,69 zł . W sumie tylko w tej diecezji wydano na Caritas
w ciągu jednego roku niebagatelną sumę 2 377 663 ,56 zł . W archidiecezji
warszawskiej w latach 1936-1937 pomoc charytatywna wyniosła 816 104,22 zł .
Trzeba więc przyjąć, że każdego roku Caritas katolicka spieszyła z wielomi­
lionową pomocą potrzebuj ącym.
Obok Caritas działały w poszczególnych diecezj ach organizacje charyta­
tywne. W Krakowie m.in. działał Związek Komitetów Opieki na Ubogimi,
a w Warszawie - Opieka Polska nad Rodakami na Obczyźnie oraz utworzo­
ne w 1935 r. Warszawskie Towarzystwo Ochrony Kobiet i Polskie Towarzy­
stwo Katolickie Opieki nad Dziewczętami. Prawie w każdej diecezji działały
różne organizacje charytatywne. Specjalny charakter miało Apostolstwo
Chorych, zorganizowane w 1930 r. przez ks. Michała Rękasa.
Na uwagę zasługuje również Akcja Trzeźwościowa, promowana przez
zjazdy przeciwalkoholowe i różne związki abstynenckie nauczycieli (1924) ,
młodzieży (1925) , kolejarzy (1927) , a także Ligę Przeciwalkoholową (1922) .
W roku 1937 odbył się w Warszawie Międzynarodowy Kongres Przeciwalko­
holowy. W tym samym roku do kół abstynenckich należały 389 963 osoby.
Tylko Bractwa Wstrzemięźliwości liczyły 18 834 członków. Organizacje ab­
stynenckie wydawały miesięcznik „ Świt" i „Przyjaciel Trzeźwości" oraz
„Młodzież Abstynencką".
Podstawowym czynnikiem ułatwiaj ącym działalność duszpasterską była
wysoka pozycja Kościoła w społeczeństwie, a także znaczny wzrost liczby
duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego, reprezentującego wyższy poziom
intelektualny, głębsze nastawienie ideowe i lepsze przygotowanie do duszpa­
sterstwa. Nie bez znaczenia było powiązanie katolicyzmu z tradycją narodo­
wą, jeszcze bowiem w okresie zaborów Kościół pełnił funkcje integracyjne
narodu. W duszpasterstwie parafialnym podjęto próbę jego odnowy. Na
czoło wysunął się ruch katechetyczny o charakterze dydaktycznym i pedago­
gicznym, ale większą rolę odegrał ruch liturgiczny. Znalazł on wielu zwolen­
ników w Polsce. W roku 1928 ks. M . Kordel i ks. J. Korzonkiewicz założyli

407
w Krakowie Towarzystwo Miłośników Liturgii im. św. Grzegorza, a w 1929 r.
zaczęto wydawać „Mysterium Christi" , czasopismo liturgiczne, które stało
się głównym organem apostolatu liturgicznego w Polsce. W diecezji katowi­
ckiej jeszcze przed wojną liturgia wchodziła do mas. Dużo też zrobiono w
propagowaniu oficjalnej doktryny społecznej Kościoła. W duszpasterstwie
parafialnym stosowano akcje indywidualne, zbiorowe, stanowe i zawodowe,
a także duszpasterstwo elitarne i specjalne.
Szczególną rolę w tym zakresie miała odegrać Akcj a Katolicka. Ramy
organizacyjne nadał jej pap. Pius XI w encyklice Ubi arcano (23 XII 1922),
a także w liście do kard. A. Bertrama z Wrocławia (1928) . W diecezjach
polskich poprzedniczką Akcji Katolickiej była Liga Katolicka, utworzona w
1920 r. w Poznaniu przez prymasa kard. E. Dalbora, a w 1926 r. w Warsza­
wie przez kard. Kakowskiego. Typ poznański ligi przyjął się w diecezjach b.
zaboru pruskiego i austriackiego, a typ warszawski w diecezjach b . zaboru
rosyjskiego. Ten ostatni działał na podstawie zasad wskazanych przez pap.
Piusa XI. Opierając się na tych wytycznych zorganizowano Stowarzyszenie
Mężów Katolickich (SMK) , Stowarzyszenie Kobiet Katolickich (SKK) , Sto­
warzyszenie Młodzieży Polskiej Męskiej (SMPM) i Stowarzyszenie Młodzie­
ży Żeńskiej (SMPŻ) . Ligi typu poznańskiego działały na podstawie istnieją­
cych już organizacji i katolickich stowarzyszeń świeckich. W roku 1929 w
archidiecezji poznańskiej działało 230 lig tego typu.
Te ligi katolickie stały się fundamentem Akcji Katolickiej , którą
24 XI 1930 r. utworzył prymas August Hlond j ako Naczelny Instytut Akcji
Katolickiej z siedzibą w Poznaniu. Dyrektorem j ej został ks. Stanisław
Adamski, a następnie ks. Stanisław Bross. Od roku 1931 Akcja Katolicka
wydawała własny organ „Ruch Katolicki" . W latach 1930-1932 Akcja Kato­
licka powstała w pozostałych diecezj ach. Statut konstytucyjny Akcji posia­
dał jednolity profil dla całego kraju, został zatwierdzony w 1930 r. przez
pap. Piusa XI. Celem Akcji Katolickiej było zespalanie, organizowanie
zrzeszeń katolickich dla celów apostolstwa świeckiego, czyli pogłębianie i
szerzenie, wprowadzanie w czyn i obrony zasad katolickich w życiu jedno­
stki, rodziny i społeczeństwa zgodnie z nauką Kościoła katolickiego i wska­
zaniami Stolicy Świętej . Akcj a była organizacj ą apolityczną, zależną od epi­
skopatu i miała charakter kościelnej osoby prawnej . Od roku 1934 Akcja
działała w czterech kolumnach i krzewiła prawdy religii katolickiej , zasady
moralne, budziła ducha obywatelskiego, szerzyła miłosierdzie chrześcijań­
skie, oświatę, naukę i kulturę katolicką poprzez praktyki religijne, konfe­
rencje, zebrania, zjazdy, kursy, manifestacje, imprezy społeczne itp.
Obok poznańskiego „Ruchu Katolickiego" we Lwowie ukazywał się
„Głos Akcji Katolickiej " . Każda diecezja posiadała także własny biuletyn
Akcji. Istniejące do 1934 r. organizacje kościelne zostały podporządkowane
Akcji Katolickiej . Odrębny problem stanowiła konfrontacja Akcji Katolic­
kiej z organizacjami Wici i Strzelec o charakterze antyklerykalnym.

408
 Rozwój Akcji Katolickiej był raczej mierny. W roku 1939 KSMM liczyło
4 325 oddziałów i 3 739 pododdziałów, KSMŻ 5 176 oddziałów i 6 551
-

pododdziałów w całym kraju. W roku 1937 w całym kraju Akcja liczyła

3 549 oddziałów i 168 198 członków, w tym 1 706 oddziałów męskich i
77 458 członków oraz 1 843 oddziały kobiece i 90 740 członkiń. Najlicz­
niejsza Akcja Katolicka była w diecezji tarnowskiej (901 oddziałów i
33 526 członków) i w diecezji katowickiej (343 oddziały i 33 tys. członków) .
Najmniej liczna była w diecezji pińskiej na Polesiu (13 oddziałów i 455 człon­
ków) i łuckiej na Wołyniu (102 oddziały i 4 005 członków) . Najwięcej męż­
czyzn liczyła Akcja Katolicka w diecezji katowickiej (23 tys.) i tarnowskiej
(11 354) , kobiet zaś w diecezji tarnowskiej (22 102) i katowickiej (10 100) .
KSMM w 1936 r. liczył 113 191 członków, a KSMŻ 145 746 członkiń.
-

Łącznie pod koniec 1936 r. Akcja Katolicka liczyła w Polsce ok. 430 tys.
członków. W następnym roku liczba ta wzrosła do 614 181 członków.
W związku z Akcją Katolicką powstały Instytuty Wyższej Kultury Reli­
gijnej z polecenia Stolicy Apostolskiej . Pierwszy tego typu instytut powstał
w 1927 r. na Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie. Na grunt polski prze­
szczepił go nuncjusz F. Cortesi, a pierwszy instytut utworzył w Warszawie
kard. A. Kakowski ( 1 1 XI 1937) . Nieco później podobne instytuty powstały
we Lwowie, Płocku, Tarnowie, Wilnie, Kielcach, Łodzi, Poznaniu, Pińsku,
Łucku, Radomiu, Siedlcach i Włocławku. W Krakowie już w 1924 r. działał
Naukowy Instytut Katolicki. IWKR miały na celu pogłębianie i poszerzanie
wiedzy religijnej z zakresu filozofii i teologii nade wszystko wśród członków
Akcji Katolickiej . Akcj a Katolicka mimo swych słabych stron (nie pociągnę­
ła większości inteligencji) uaktywniła życie religijne w kraju, wpłynęła pozy­
tywnie na realizację postulatów Kościoła w zakresie szkolnictwa i stosunków
między państwem a Kościołem.
Ze względu na swój masowy charakter Akcj a nie pociągnęła do siebie
inteligencji. Najwięcej inteligencji skupiała w swych szeregach Sodalicja
Mariańska, prowadzona głównie przez jezuitów. Zorganizowana była stano­
wo (nauczyciele, lekarze, adwokaci itd.). W roku 1936 Sodalicj a Uczniów
Szkół Średnich liczyła 12 817 członków, Sodalicja Uczennic Szkół Średnich
- 18,5 tys. członkiń, Sodalicja Mężczyzn - 2 194, a Sodalicja Kobiet 7 585 .
-

Pod koniec 1936 r. do Sodalicji należało 41 166 członków. Organem jej -

dobrze redagowanym - był „Sodalis Marianus" .
Do prężnych organizacji młodzieży akademickiej należało Odrodzenie,
działające w środowiskach uniwersyteckich Warszawy, Krakowa, Lublina,
Lwowa, Wilna i Poznania. Związek Polskiej Inteligencji Katolickiej rekruto­
wał się głównie z Odrodzenia. Organem Związku był „Prąd" , redagowany
przez j ego prezesa ks. Antoniego Szymańskiego, profesora KUL i przewod­
niczącego Rady Społecznej przy Prymasie Polski. Związek organizował zjaz­
dy, różne kursy, odczyty i rekolekcje . Drugą organizacją katolickiej mło­
dzieży uniwersyteckiej była Iuventus Christiana. Po roku 1934 powstało wię-

409
cej takich organizacji. W roku 1936 zorganizowały one akademicką piel­
grzymkę na Jasną Górę (20 tys. studentów) . W roku 1934 powstało w War­
szawie Zjednoczenie Polskich Lekarzy Katolickich, rok później Zjednocze­
nie Inżynierów Katolików, a w 1936 r. Zjednoczenie Pisarzy Katolickich,
które zorganizowało w 1936 r. Kongres Pisarzy Katolickich w Warszawie.
Podobne organizacje powstały dla nauczycieli szkół podstawowych, śred­
nich, zawodowych i innych. Specjalny charakter miało Kółko ks. Władysła­
wa Korniłowicza, wydające kwartalnik „Verbum" . Takich organizacji dla
inteligencji było więcej .
Dużo uwagi poświęcono sprawie robotniczej . W Wielkopolsce i na Po­
morzu działało Katolickie Towarzystwo Robotników Polskich, utworzone
przez ks. Antoniego Stychla o dobrej strukturze organizacyjnej . W roku
1937 liczyło 200 oddziałów i 16,9 tys. członków. Miało ono na celu poprawę
sytuacji materialnej robotnika. Tu też działał Związek Stowarzyszeń Kobiet
Pracuj ących, który w 1931 r. liczył 84 oddziały i 8 ,5 tys. członkiń.
Na terenie b . zaboru rosyjskiego działało Stowarzyszenie Robotników
Chrześcijańskich, zrzeszające w 1931 r. ok. 40 tys. członków. Powstało ono
w 1905 r. , a prowadził je ks. Jan Albrecht. Stowarzyszenie związane było z
Chrześcijańską Demokracją. W Galicji pierwsze, katolickie organizacje ro­
botnicze powstały we Lwowie pod koniec XIX w. W Polsce niepodległej
powstał Związek Katolickich Stowarzyszeń Robotniczych z centralą w Kra­
kowie. Również w Krakowie w 1906 r. powstał Związek Zawodowy Robot­
ników Chrześcijańskich, a później Polski Związek Katolickich Uczniów Rę­
kodzielniczych. W roku 1921 zorganizowano Chrześcijański Związek Mło­
dzieży Pracującej „Odrodzenie" . Związek organizował chrześcijańskie uni­
wersytety robotnicze (6 uniwersytetów) .
Do zaangażowanych biskupów, znawców kwestii społecznej , należeli:
prymas kard. A. Hlond, kard. A. Kakowski z Warszawy, metropolita kra­
kowski A. S. Sapieha, bp T. Kubina z Częstochowy, bp Stanisław Adamski
z Katowic i bp Cz. Kaczmarek z Kielc. Spośród księży należy wymienić:
ks. A. Stychla, ks. J. Prądzyńskiego i ks. W. Dymka z Wielkopolski, ks. J.
Albrechta, ks. M. Godlewskiego , ks. A. Woycickiego, ks. A. Szymańskiego
i ks. S. Wyszyńskiego z b . Królestwa Polskiego , ks. J. Piwowarczyka, ks. F.
Mirka, ks. F. Machaya i ks. A. Siemieńskiego z b. Galicji. W roku 1936
powstała Rada Polskich Organizacji Chrześcijańsko-Społecznych, a w 1933 r.
Rada Społeczna przy Prymasie Polski.
Synod plenarny z 1936 r. zobowiązał biskupów „do utworzenia w swych
diecezjach funduszu prasowego celem popierania i rozpowszechniania wy­
dawnictw katolickich (rozdz. 6, § 2) . Prasa i wydawnictwa katolickie powsta­
ły jeszcze w XIX w. Do przodujących w XX stuleciu należały: Wydaw­
nictwo i Księgarnia Św. Wojciecha w Poznaniu, które każdego roku wyda­
wało przeszło 100 pozycji. Wysoko stało również jezuickie Wydawnictwo
Apostolstwa Modlitwy w Krakowie, Towarzystwo Wiedzy Chrześcij ańskiej

410
przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, Wydawnictwo Biblioteki Religij­
nej we Lwowie, Wydawnictwo Kroniki Rodzinnej w Warszawie i Wydawni­
ctwo Księży Pallotynów w Warszawie.
Czasopism religijnych w okresie 20-lecia wychodziło aż 200 tytułów. Na
czoło co do nakładu wysuwał się franciszkański „Rycerz Niepokalanej " (ok.
500 tys. ) i j ezuicki „Posłaniec Serca Jezusowego" (ok. 130 tys . ) . Własne
czasopisma wydawały prawie wszystkie diecezje (np. w Tarnowie „Nasza
Sprawa"), zakony, a często również parafie i Akcja Katolicka. Wydawano
czasopisma specjalne dla księży („Ateneum Kapłańskie" - Włocławek,
„Homo Dei" - Tuchów) , inteligencji (m.in. „Prąd") , młodzieży, chorych
itp. Najbardziej ceniony był jezuicki „Przegląd Powszechny" , a w dalszej
kolejności „Tęcza" , „Kultura" , „Verbum" , „Prąd" i „Ruch Katolicki" . Wy­
dawany w Poznaniu „Przewodnik Katolicki" był przeznaczony dla rodzin
katolickich. Wiele czasopism katolickich stało raczej na niskim poziomie.
Na 300 dzienników wychodzących w Polsce międzywojennej ok. 50 uwa­
żało się za katolickie, a wśród nich „Głos Narodu", ukazuj ący się w Krako­
wie. W roku 1926 zjazd katolicki postanowił powołać Katolicką Agencję
Prasową, którą uruchomiono w 1927 r. Mniej było szczęścia z dziennikiem
katolickim. Dopiero św. Maksymilian Maria Kolbe zaczął w 1935 r. wyda­
wać „Mały Dziennik" , który wnet osiągnął 150 tys. nakładu, czytany głów­
nie na wsi i wśród robotników. Dla inteligencji zaczęto wydawać w 1936 r.
na wyższym poziomie „Głos Narodu", redagowany przez ks. J. Piwowarczyka.
Wśród licznych akcji pastoralnych Kościoła polskiego tego okresu maso­
wością odznaczały się diecezjalne kongresy eucharystyczne celebrowane w
Inowrocławiu (1927) , Lwowie, Częstochowie, Łodzi (1928) , Siedlcach
(1929) i Tarnowie (1934). W roku 1923 we Włodzimierzu Wołyńskim obcho­
dzono uroczyście 300-lecie męczeńskiej śmierci św. Jozafata Kuncewicza, a
w 1926 r. odbył się zjazd katolicki w Warszawie z udziałem prez. Ignacego
Mościckiego. W roku 1927 prymas kard. Hlond zorganizował w Poznaniu
Kongres Misyjny, w którym wzięło udział 20 delegatów zagranicznych. W
roku 1930 w Poznaniu odbył się Narodowy Kongres Eucharystyczny, na
który przybyły również pielgrzymki Polaków z zagranicy. W Kongresie wzię­
li udział także biskupi ukraińscy z metropolitą Andrzej em Romanem Szep­
tyckim na czele. W Poznaniu odbył się też Międzynarodowy Kongres Chry­
stusa Króla, na który przybyło kilku kardynałów i ok. 50 biskupów z zagra­
nicy. Takich uroczystości o charakterze krajowym było więcej .
W okresie międzywojennym Kościół katolicki w Polsce po raz pierwszy
podjął zorganizowaną opiekę duszpasterską wśród Polonii. W roku 1931
pap. Pius XI zamianował prymasa Hlonda protektorem polskiej emigracji.
Nieco wcześniej udało się zorganizować duszpasterstwo wśród Polaków we
Francji. Polonia francuska była stosunkowo liczna, szacowano ją na ok. 800
tys. osób. Dzięki porozumieniu prymasa kard. Dalbora z metropolitą parys­
kim kard. Dubois została utworzona w 1924 r. Polska Misj a we Francji. Na

411
jej czele stanął ks. W. Szymbor, a od 1929 r. ks. L. Łagoda. Misja miała
otoczyć opieką duszpasterską Polaków. Otwierano więc polskie szkoły, koś­
cioły, organizowano „polskie dni" , a w latach kryzysu pomoc materialną dla
polskich rodzin. W roku 1926 prowadzono 49 szkół polskich. Wydatnej po­
mocy udzielały polskie zakonnice. Podobnej misji nie udało się utworzyć w
innych krajach osiedlenia się Polaków. Duże znaczenie posiadały wizyty
prymasa Hlonda wśród Polonii belgijskiej (1936) , bpa T. Kubiny u Polonii
holenderskiej (1933) i argentyńskiej , a nade wszystko wielka wizyta abpa J.
Cieplaka w Stanach Zjednoczonych (1925-1926) w większości ok. 800 parafii
polskich, a także ks. Ignacego Posadzego z ramienia prymasa kard. Hlonda
u Polonii w Brazylii (1929-1930) . On też odwiedził Polonię w Argentynie
(1931).
Ważnym wydarzeniem w dziej ach polskiej emigracji było utworzenie w
1928 r. Komisji Episkopatu do Spraw Duszpasterstwa Emigracyjnego, na
czele której stanął sam prymas Hlond, a nade wszystko zorganizowanie w
1929 r. w seminarium duchownym w Gnieźnie kursu dla kandydatów na
duszpasterzy za granicą. Również w 1928 r. prymas Hlond utworzył w swej
kancelarii wydział duszpasterstwa zagranicznego. Z inspiracji pap. Piusa XI
prymas Hlond powołał do życia w 1932 r. zgromadzenie zakonne Towa­
rzystwo Chrystusowe dla Wychodźców. W Potulicach otwarto nowicjat pod
kierunkiem ks. Ignacego Posadzego. Niebawem zaczęto budowę własnego
seminarium duchownego na Ostrowiu Tumskim w Poznaniu. W roku 1937
Towarzystwo liczyło 4 kapłanów, 78 alumnów i 85 braci.

5. Kościół greckokatolicki w Polsce

W granicach niepodległego państwa polskiego znalazła się cała grecko­

katolicka metropolia halicko-lwowska z wyjątkiem 19 parafii na Bukowinie,
które odeszły do Rumunii. Według spisu ludności z 193 1 r. grekokatolicy
Ukraińcy stanowili w województwie stanisławowskim 72,9% ludności, w wo­
jewództwie tarnopolskim - 54,5 % , a w województwie lwowskim - 41,7%.
To Ukraińcy byli w zasadzie wyznawcami obrządku greckokatolickiego, a
bratobójcza walka Polaków z Ukraińcami w czasie wojny w 1918 r. przyspie­
szyła procesy krystalizowania się ukraińskiej świadomości narodowej . Orga­
nizacja tego Kościoła obejmowała 1 metropolię halicko-lwowską, archidie­
cezję lwowską i diecezje przemyską i stanisławowską. Ten stan potwierdził
konkordat polski z 1925 r. Pewne zmiany administracyjne nastąpiły dopiero
19 II 1934 r„ kiedy pap. Pius XI - na wniosek władz polskich - wyłączył z
przemyskiej diecezji gr.kat. 9 dekanatów zachodnich ( 1 1 1 parafii, 1 1 rekto­
ratów) i utworzył z nich administrację apostolską Łemkowszczyzny w celu
przeciwdziałania licznym przejściom Łemków na prawosławie, j ako że w
latach 1926-1930 przeszło tu na prawosławie ok. 20 tys. Łemków. Rezyden-

412
cją administratora apostolskiego był Rymanów, a następnie Sanok. Pierw­
szym administratorem został ks. Bazyli Maściuch (1873-1936).
Organizacja wewnętrzna diecezji ustawicznie się rozwijała. Tak np. w
latach 1918-1939 przybyło 13 nowych dekanatów, łączna ich liczba wynosiła
odtąd 128. Przybywało też parafii. W latach 1918-1939 liczba parafii w archi­
diecezji lwowskiej wzrosła z 1 106 do 1 267, w diecezji przemyskiej z 687 do
577 (odeszła Łemkowszczyzna), w diecezji stanisławowskiej z 415 do 421 i
w administracji apostolskiej Łemkowszczyzny pozostało 1 1 1 parafii. Łącznie
przybyło 168 nowych parafii. Sieć parafialna tego Kościoła była o wiele
bardziej rozbudowana niż Kościoła łacińskiego. Wszak na 1 352 parafie
gr.kat. w archidiecezji lwowskiej i diecezji stanisławowskiej w 1932 r. liczo­
no tylko 383 parafie ob.łac. Parafie gr.kat. były najczęściej jednowioskowe,
a parafie łacińskie z reguły wielowioskowe. Przeciętnie na 1 parafię gr.kat.
w 1937 r. przypadało 1 957 wiernych, a w łacińskiej - 3 556 wiernych. We
lwowskiej archidiecezji gr.kat. przeciętnie na 1 parafię przypadało 1 691
wiernych, w łacińskiej zaś - 3 034 wiernych. Zdecydowana większość parafii
gr.kat. w 1938 r. miała 1 kapłana (90,84% parafii) , a tylko nieznaczna
mniejszość miała 2 (7,82%) lub 3 kapłanów ( 1 , 17 % ) .
Podstawą uposażenia biskupstw i parafii gr.kat. była ziemia. W roku
1930 biskupstwa gr.kat. posiadały łącznie 18 623 ha ziemi uprawnej , 32 978 ha
lasu, a parafie razem z klasztorami - 91 025 ha ziemi i 5 374 ha lasu ; łącznie
148 tys. ha ziemi i lasu. Według relacji J . Wisłockiego posiadłości ziemskie
Kościoła gr.kat. (bez własności klasztornej) obejmowały 90 120 ha, podczas
gdy Kościoła ob.łac. 182 858 ha. Dotacje ze skarbu państwa były hojniejsze
dla obrządku gr.kat. niż dla łacińskiego. Przeciętnie na 1 katolika gr.kat.
przypadało 92 gr dotacji państwowej , na katolika zaś ob.łac. 80 gr. Tak w
latach 1931-1932 Kościół gr.kat. otrzymywał z budżetu państwowego
3 585 957 zł (15 ,71 % ) , a Kościół łaciński - 19 235 232 zł) . Pod względem
prawnym Kościół gr.kat. był zrównany z Kościołem łacińskim, a szerokie
przywileje konkordatowe z 1925 r. odnosiły się również do Kościoła gr.kat.
W praktyce władze cywilne otrzymały 18. art. konkordatu, który zacieśniał
jurysdykcję biskupów - również greckokatolickich - do granic swych diecezji.
Według relacji ukraińskich roczników diecezjalnych w 1914 r. liczbę gre­
kokatolików szacowano na 3 678 283, a w 1936 r. - na 3 795 302 wiernych.
Społeczeństwo ukraińskie pod względem politycznym było podzielone. Woj­
na polsko-ukraińska o Galicję Wschodnią - trwająca od października 1918
do lipca 1919 r. - zakończyła się wprawdzie opanowaniem tych terenów
przez Polskę i zniszczeniem Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej , ale
pokonani Ukraińcy uznali się za naród podbity i okupowany przez Polskę.
Na terenach tych w miastach przeważali Polacy i Żydzi, ale wieś była w
ogromnej większości ukraińska.
Ukraiński ruch narodowy rozwijał się dynamicznie w Galicji, prawie był
nieznany na Ukrainie sowieckiej . Ukraińcy galicyjscy byli wrodzy polskiej

413
państwowości, odmawiali uznania wcielenia tych ziem do Polski i oficjalnie
stawiali program oderwania od Polski Galicji Wschodniej , Wołynia,
Chełmszczyzny i Podola. Tymczasem państwo polskie zapewniało także
Ukraińcom prawa należne wszystkim obywatelom, a więc prawo tworzenia
stowarzyszeń, partii, rozwijania własnego szkolnictwa, kultury, prasy, wy­
dawnictw i organizacji gospodarczych. Przekazywany przez Ukraińców
obraz życia w Il Rzeczypospolitej był zawsze malowany na czarno. W pa­
mięci ukraińskiej utrwaliły się pacyfikacje wsi, okropne warunki w więzie­
niach i dokonywane tam zbrodnie, obóz w Berezie Kartuskiej , ograniczanie
szkolnictwa ukraińskiego, niedopuszczenie do utworzenia we Lwowie Uni­
wersytetu Ukraińskiego i częste poniżanie ukraińskiej mowy i godności na­
rodowej .
Na skutek katastrofalnej sytuacji na Ukrainie sowieckiej przynależność
Galicji do Polski była mniejszym złem, a wpływy moskalofilów i komuni­
stów zupełnie się załamały. Postawy polityczne Ukraińców po 1930 r . w
Polsce wyraźnie się zróżnicowały; stronnictwa parlamentarne - legalnie ist­
niejące - z Ukraińskim Narodowo-Demokratycznym Zjednoczeniem (UNDO)
na czele dzięki częstym apelom metropolity Szeptyckiego, a także bpa G.
Chomyszyna ze Stanisławowa i bpa J. Kocyłowskiego z Przemyśla zmieniły
swą postawę wobec państwa polskiego. W roku 1935 stronnictwa te zawarły
ugodę z Polską. Niestety, polskie elementy nacjonalistyczne podjęły po 1935 r.
próbę nawracania na katolicyzm Ukraińców na Wołyniu, burzenie cerkwi
na Chełmszczyźnie, a w 1938 r. przeprowadziły brutalną pacyfikację woje­
wództwa tarnopolskiego. To wszystko podsycało wzajemną nieufność i wro­
gość i nie zezwoliło znaczniejszemu odłamowi Ukraińców związać się z pań­
stwem polskim. Drugi nurt reprezentowała Organizacja Ukraińskich Nacjo­
nalistów (OUN) , zawiązana w 1929 r. Zwalczała ona wszelką ugodowość
wobec Polski i wzywała do czynnej walki o niepodległość Ukrainy. Przy­
wódcą tej organizacji był Jewhen (Eugeniusz) Konowaleć. Organizacja ta
była popularna nade wszystko wśród młodzieży ukraińskiej . Odrzucała libe­
ralizm, demokrację i tolerancję j ako przejawy słabości i walczyła z Polską i
kierunkiem ugodowym. Jej ofiarami byli Tadeusz Hołówka (1931), propol­
ski polityk ukraiński, i minister Bronisław Pieracki. Metropolita Szeptycki
był przeciwny tej organizacji, a także UNDO .
Kościołowi gr.kat. i narodowi ukraińskiemu przewodził niewątpliwie
metropolita Andrzej Roman Szeptycki (1865-1944) . Pochodził z rodziny
hrabiowskiej , osiadłej w Galicji, ale silnie spolszczonej . Matką j ego była
Zofia Fredrówna, córka wielkiego komediopisarza polskiego. Andrzej jako
Roman Aleksander Maria Szeptycki był ochrzczony, przyjął I komunię św.
i został wychowany w obrządku łacińskim. Studia odbył na Uniwersytecie
Jagiellońskim (19 V 1888 - dr praw) , a także we Wrocławiu, Monachium i
Wiedniu; otrzymał doktorat z teologii (Gregorianum - 20 I 1894) .

414
 W wieku 23 lat zmienił obrządek za zgodą rodziców i wstąpił do bazylia­
nów (1 VII 1888) w Dobromilu. Studia filozoficzne i teologiczne odbył u
jezuitów w Krakowie i Rzymie. W roku 1892 złożył uroczyste śluby, a
28 VIII t.r. przyjął święcenia kapłańskie. Po krótkiej pracy na placówkach
zakonnych (Lwów, Krystynopol) Leon XIII prekonizował go 27 VI 1899 r.
na biskupa w Stanisławowie. Tu dał się poznać j ako gorliwy pasterz. Na
wniosek namiestnika Galicji hr L. J. Pinińskiego ces. Franciszek Józef I
mianował go metropolitą halicko-lwowskim (31 X 1900) , a pap. Leon XIII
prekonizował go (17 XII) . Na tym stanowisku podjął starania o wzmocnie­
nie pozycji narodu ukraińskiego. W liście do Polaków obrządku gr.kat. pi­
sał , że: „chrześcij anin obowiązany jest miłować swoj ą Ojczyznę i dbać o
dobro narodu [ . . . ] ; nie wolno mu pod pokrywką patriotyzmu nienawidzieć i
jeszcze bardziej nie wolno drugiego krzywdzić" (1904) . Podobnie pisał do
Ukraińców po zamordowaniu namiestnika hr. A. Potockiego - „zbrodnia
nie służy narodowi, zbrodnia popełniona w imieniu patriotyzmu jest zbrod­
nią nie tylko wobec Boga, lecz także wobec społeczeństwa własnego, jest
zbrodnią wobec ojczyzny" . Był przeciwny skrajnemu nacjonalizmowi ukra­
ińskiemu, ale j eszcze za czasów austriackich żądał w parlamencie wiedeń­
skim autonomii dla Ukrainy i Ukraińców. W roku 1918 wszedł razem z
innymi biskupami gr. kat. do Ukraińskiej Rady Narodowej , która proklamo­
wała niepodległość Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej . Dwukrotnie
incognito udawał się do Rosji w celu propagowania unii kościelnej . Po po­
bycie za granicą powrócił do Polski w 1923 r. i po krótkim internowaniu w
Poznaniu i złożeniu deklaracji loj alności wobec państwa polskiego, powrócił
do Lwowa i tu rozwinął wieloraką bogatą działalność kulturalną, religijną i
społeczną, a także polityczną.
Biskupem diecezjalnym gr.kat. w Przemyślu był ks. Jozafat Kocyłowski
(1917-1947) . Pochodził z rodziny oficjalisty dworskiego w Pakoszówce k.
Sanoka (ur. 3 III 1876) . Po służbie w wojsku austriackim wstąpił do bazylia­
nów, studiował na Uniwersytecie Wiedeńskim, gdzie uzyskał doktorat z filo­
zofii i teologii. Święcenia kapłańskie przyjął 6 X 1907 r. Był ostatnim nomi­
natem cesarskim w Galicji (28 XI 1916) . Dnia 29 I 1917 r. otrzymał święce­
nia biskupie i objął rządy w diecezji przemyskiej . Dał się poznać jako tros­
kliwy pasterz i wychowawca księży, twórca mariańskich drużyn wśród mło­
dzieży ukraińskiej i Akcji Katolickiej . W stosunku do Polski był lojalny i
raczej ugodowy.
W Stanisławowie długie lata pasterzował bp Grzegorz Chomyszyn (1904-
-1946) . Studia filozoficzne i teologiczne - ukończone doktoratem z teolo­
gii - odbył na Uniwersytecie Wiedeńskim. Święcenia kapłańskie przyjął
18 XI 1 893 r. Przez pewien czas był rektorem Seminarium Duchownego we
Lwowie. Jako kapłan diecezj alny, celibatariusz, został w 1904 r. biskupem
w Stanisławowie. Głosił konieczność loj alności wobec państwa polskiego.
Pisał bowiem, że „Prawdziwej i świętej miłości swego narodu przeciwstawia

415
się nacjonalizm, który wprowadza gorączkę szowm1zmu w stosunku do
wszystkich, którzy nie podporządkowują się temu nacjonalizmowi [ . . . ] , jest
on najstraszniejszą nowoczesną herezj ą [ . . . ] . Ukraina nade wszystko, to
dogmat naszego nacjonalizmu" . Stosunki ukraińsko-polskie bp Chomyszyn
uważał za złe. „Ukraińcy uważaj ą Polaków za swych dziedzicznych wrogów
i gnębicieli, zieją przeciwko nim zawziętością, w nich widzą swą wyłączną
przyczynę swego nieszczęścia [ . . . ] , wszelkie zbliżenie do nich uważają [ . . . ]
za formalną prawie zdradę narodu". Ale i Polaków nie widział bez winy.
„Polacy znowu, czy jako naród, czy też j ako państwo zawsze uważają Ukra­
ińców za naród drugorzędny [ . . . ] , plemię niezdolne do rozwoju kulturalne­
go, nadającego się raczej na pańskich lokai i fornali dworskich albo na zbój­
ców i hajdamaków" . Był zdecydowanym zwolennikiem celibatu duchow­
nych, nielubianym i zwalczanym przez większość Ukraińców, zwolennikiem
oddzielenia spraw Kościoła od polityki, co wyłożył szeroko w książce Pro­
blem ukraiński (1933) . Poparli go umiarkowani politycy ukraińscy. Był to
prawdziwy pomost pojednania dwóch narodów.
Wszystkie 3 diecezje miały kapituły katedralne i biskupów pomocni­
czych. W roku 1924 do Lwowa przyszedł bp J. Bocian (t 1926) , a po nim -
jeszcze przed 1939 r. - dwóch dalszych. W roku 1926 do Przemyśla został
mianowany bp pomocniczy Grzegorz Łakota (1926-1950) , do Stanisławowa
zaś - bp Iwan Latyszewski (1929-1957). Wszyscy biskupi mieli stopnie aka­
demickie i dobre przygotowanie duszpasterskie.
Duchowieństwo gr.kat. było stosunkowo liczne. W roku 1918 szacowano
je na 1 833 żonatych, w tym we lwowskiej archidiecezji - 769, w przemyskiej
- 648 i stanisławowskiej - 416, oraz 277 wdowców i 76 celibatariuszy; razem
2 236. Do końca 1938 r. liczba kapłanów wzrosła do 2 347 (4,96%) , w tym
1 391 żonatych, 268 wdowców i 688 celibatariuszy. Studia teologiczne kapła­
ni gr.kat. odbywali we Lwowie oraz w seminariach duchownych w Stanisła­
wowie (1905) i Przemyślu (1921) . We Lwowie w związku z tym, że więk­
szość profesorów ukraińskich wydziału teologicznego odmówiła złożenia
przysięgi lojalności wobec państwa polskiego, zorganizowano w 1920 r.
własne seminarium duchowne poza wydziałem teologicznym. W latach 1918-
-1938 wyświęcono łącznie 1 209 nowych kapłanów, w tym w archidiecezji
lwowskiej - 523, w diecezji stanisławowskiej - 317, w diecezji przemyskiej i
administracji apostolskiej Łemkowszczyzny - 369.
W roku 1919 na Konferencji Episkopatu gr.kat. postanowiono wprowa­
dzić obowiązkowo celibat dla księży. Już w 1918 r. metropolita Szeptycki
zarezerwował połowę miejsc w seminarium duchownym dla celibatariuszy,
co wywołało duże niezadowolenie wśród inteligencji ukraińskiej . W roku
1920 wprowadził je jako prawo obowiązkowe w diecezji stanisławowskiej
bp Chomyszyn. We Lwowie i Przemyślu ze względu na ostrą kontrakcję
inteligencji i księży ukraińskich celibat wprowadzano ostrożniej . Inteligencja
ukraińska wywodziła się głównie z rodzin księży i obawiała się wyschnięcia

416
dopływu do jej szeregów. Protestowała prasa ukraińska, a także sami klery­
cy w Przemyślu i Stanisławowie. Mimo zacietrzewienia i „wojny o żony"
liczba celibatariuszy wzrastała ze 198 w 1927 r. do 688 w 1938 r. (247% ) .
Duchowni wolni od trosk rodzinnych mogli gorliwiej wypełnić obowiązki
duszpasterskie.
W roku 1923 powstało we Lwowie Teologiczne Naukowe Towarzystwo,
które wydawało kwartalnik teologiczny „Bohosłowia" , a także szereg wy­
dawnictw naukowych. Ośrodkiem naukowym była Greckokatolicka Aka­
demia Duchowna, założona przez metropolitę Szeptyckiego w 1928 r. we
Lwowie. Jej długoletnim rektorem był ks. Josyf Slipyj , późniejszy metropo­
lita i kardynał . Cele kulturalno-oświatowe miało Towarzystwo św. Pawła
Apostoła, a po jego rozwiązaniu przez władze polskie powstało Towa­
rzystwo św. Andrzeja Apostoła. We Lwowie wydawano „Nywę" , w Stani­
sławowie „Dobry Pastyr", w Przemyślu zaś „Eparchialna Pomia" .
Działalność duszpasterska w okresie międzywojennym została wielce
wzbogacona o nowe formy życia religijnego. Położono więc duży nacisk na
katechizację szczególnie w szkołach niższych, wprowadzono nabożeństwo
czerwcowe do Serca Jezusowego i pierwszopiątkowe . Ożywieniu życia reli­
gijnego służyła Akcja Katolicka, Bractwo Najświętszego Sakramentu, Apo­
stolstwo Modlitwy, Bractwo Trzeźwości i inne organizacje kościelne. Tylko
w archidiecezji lwowskiej w 1936 r. istniało 30 różnych bractw, a w stanisła­
wowskiej w 1938 r. - 14 bractw. Duże ożywienie religijne przyniosło 300-le­
cie śmierci św. Jozafata (1923), 950-lecie chrztu Rusi Kijowskiej (1938) i
900-lecie oddania w opiekę Matki Bożej Rusi przez Włodzimierza Wielkie­
go. Z okazji 950-lecia chrztu Rusi Kijowskiej episkopat ukraiński wydał
wspólny list pasterski, w którym zaakcentował, że zjednoczenie Ukrainy w
jedno niepodległe państwo nie może dokonać się wcześniej , nim się dokona
integracja społeczeństwa na płaszczyźnie moralnej , kulturalnej i religijnej .
Działalność duchowieństwa parafialnego uzupełniały zakony męskie i
żeńskie. Największy zakon męski stanowili bazylianie. W roku 1918 posiada­
li 16 klasztorów i domów zakonnych i 144 zakonników. Do roku 1939 liczba
ich wzrosła do 1 8 klasztorów i domów zakonnych i 348 zakonników. Po re­
formie zakonu przez j ezuitów bazylianie rozwinęli aktywną działalność dusz­
pasterską, naukową, misjonarską i wydawniczą. Od roku 1931 tworzyli 3
prowincje, a dom generalny został przeniesiony do Rzymu. Studia teologicz­
ne były w Dobromilu, a nowicjat w Żółkwi. Od roku 1904 prowadzili oni
Kolegium Ukraińskie św. Jozafata w Rzymie.
Założeni przez metropolitę Szeptyckiego studyci posiadali w 1918 r.
2 klasztory i 28 zakonników, a w 1938 r. - 8 klasztorów i 207 zakonników.
Był to zakon przeznaczony dla ludzi prostych, o charakterze laickim. Przeło­
żonym zakonu był brat metropolity Klemens Szeptycki. Trzecim z kolei za­
konem byli redemptoryści wschodniego obrządku. Sprowadził ich z Belgii
metropolita Szeptycki. W roku 1918 mieli 1 klasztor i 7 zakonników, a w

27 - Historia Kościoła cz. R 417

1939 r. - 5 klasztorów i 100 zakonników. Pracowali głównie wśród neo­
unitów.
W okresie międzywojennym w Kościele greckokatolickim działało 8 zgro­
madzeń zakonnych żeńskich. Bazylianki liczyły w 1918 r. 7 domów i 141
zakonnic, a w 1939 r. - 1 1 domów i 262 zakonnice. Prowadziły szkoły i
internaty dla dziewcząt, seminarium nauczycielskie (Jaworów) , zakłady
opiekuńcze dla starców. Zgromadzenie Służebnic Niepokalanego Poczęcia
NMP rozwijało się najpomyślniej . W roku 1918 posiadało 57 domów i
282 zakonnice, a w 1939 r. - 88 domów i 438 zakonnic. Zgromadzenie pro­
wadziło akcję charytatywną i opiekuńczą i pracowało w parafiach. W roku
1939 Zgromadzenie Sióstr Świętej Rodziny - o podobnych celach - liczyło
4 domy i 35 zakonnic, Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a
Paulo wschod. obrz. 3 domy i 22 zakonnice, nowsze Zgromadzenie Sióstr
Myronosyc - 2 domy i 65 sióstr, Zgromadzenie Sióstr św. Józefa - 17 do­
mów i 97 sióstr, a Stowarzyszenie Sióstr św. Jozafata 8 domów i 40 sióstr.
-

Tak w 1939 r. w Kościele gr.kat. w Polsce było łącznie 149 domów zakon­
nych żeńskich i 1 067 zakonnic.
W roku 1918 powstała młodzieżowa organizacja Maryjne Towarzystwo
Młodzieżowe na wzór Sodalicji Mariańskiej . Metropolita Szeptycki założył
we Lwowie Muzeum Narodowe Ukraińskie i był mecenasem młodych twór­
ców sztuki ukraińskiej . W roku 1933 we Lwowie odbył się zjazd katolickiej
młodzieży ukraińskiej pod hasłem „Ukraińska Młodzież Chrystusowi" .
Władze polskie odnosiły się do tego Kościoła z reguły nieufnie, nie
zawsze poprawnie. Sporo zadrażnięć powodował patronat rządowy i obsada
stanowisk proboszczowskich. Władze często narzucały język polski w tych
szkołach, gdzie polska młodzież była w mniejszości. Tak w diecezji stanisła­
wowskiej na 663 szkoły w 162 szkołach używano języka polskiego (24,4% ) ,

w 99 - języka ukraińskiego (14,9% ) , a w 402 szkołach - obu języków

(60,6%) . Ale w diecezji tej było tylko 222 tys. rzymskich katolików, a prze­
szło 1 mln grekokatolików. Wzrost nastrojów antyrządowych na skutek uci­
sku narodowego doprowadził do licznych sabotaży, a w 1930 i 1938 r. do
godnej potępienia pacyfikacji w wielu wsiach b . Małopolski Wschodniej .
Pacyfikacj a ta wydała cierpkie owoce po 1939 r.

6. Neounia. Ormianie

W granicach odrodzonej Polski w okresie międzywojennym znalazło się

2 819 817 wyznawców prawosławia, związanych organizacyjnie z Kościołem
prawosławnym w Rosji. Najczęściej byli to potomkowie dawnych unitów,
wcielonych przemocą do prawosławia przez władze carskie w latach 1838 i
1875 . Początkowo sprawą pozyskania prawosławnych do jedności z Kościo­
łem katolickim interesował się tylko metropolita gr.kat. Szeptycki, ale po

418
ustaleniu się wschodnich granic Polski podjęli ją również biskupi kresowych
diecezji, a więc metropolita mohylowski E . Ropp oraz biskupi: J. Matule­
wicz (Wilno) , R. Jałbrzykowski (Wilno) , Z. Łoziński (Pińsk) , H. Przeździe­
cki (Siedlce) i A . Szelążek (Łuck) . W roku 1923 bp Przeździecki przedstawił
Stolicy Apostolskiej plan utworzenia nowego obrządku bizantyjsko-słowiań­
skiego na Kresach Wschodnich państwa polskiego. Wierni dla tego obrząd­
ku mieli być pozyskiwani spośród prawosławnych, którzy przy zachowaniu
całej obrzędowości prawosławnej mieli uznać papieża za głowę Kościoła.
Jurysdykcyjnie zostali podporządkowani biskupom łacińskim. Plan przewi­
dywał wykorzystanie dla tej misji jezuitów.
Jezuici utworzyli wschodnią gałąź swego zakonu i osiedlili się w Alberty­
nie k. Słonima (1924) . Tu też otwarli nowicjat. Młodzież zgłaszającą się tu
do zakonu wychowywali i kształcili we własnych kolegiach w Pińsku, Lubli­
nie, Krakowie i Rzymie. Wstępując w ślady jezuitów podobne gałęzie
wschodnie utworzyli redemptoryści, kapucyni i oblaci i wszyscy zaczęli dzia­
łać wśród prawosławnych. Powstały też 3 zgromadzenia żeńskie (7 domów i
48 sióstr) . W roku 1928 bp łucki A . Szelążek utworzył osobne seminarium
duchowne w Dubnie dla tych kandydatów, którzy mieli pracować wśród
neounitów. W roku 1931 kierownictwo tego seminarium przejęli jezuici. W
tymże roku pap. Pius XI zamianował dla neounitów osobnego biskupa, re­
demptorystę wschodniego obrządku Mikołaj a Czarneckiego. Ponieważ rząd
polski nie zgodził się na tworzenie odrębnego ordynariatu dla neounitów,
bp Czarnecki został wizytatorem apostolskim. Rezultaty misji wśród prawo­
sławnych były raczej małe. Do roku 1927 założono w diecezjach kresowych
łącznie 14 parafii, które liczyły 28 kapłanów i ok. 20 tys. wiernych. Do roku
1937 liczba parafii wzrosła do 47, a kapłanów do 70. Seminarium w Dubnie
do 1939 r. wykształciło 21 księży. Neounii był przeciwny rząd polski, hierar­
chia prawosławna, większa część episkopatu polskiego, a także znaczna
część społeczeństwa polskiego, czego wyrazem była głośna książka H. Łu­
bieńskiego Droga na wschód Rzymu, potępiona przez kard. A. Kakowskie­
go. Neounii sprzyj ali szczerze biskupi kresowi. Dopiero w ostatnich latach
przed wojną unia stanęła na mocniejszych podstawach. Zniweczyła ją pra­
wie całkowicie wojna światowa. Dotąd istnieje tylko w j ednej parafii tego
obrządku w Kostomłotach na Podlasiu.
W granicach Polski międzywojennej znalazła się archidiecezj a lwowska
ob. orm.kat . , ale bez Bukowiny (2 parafie , 1 kapłan i 1 376 wiernych) .
Według rocznika z 1925 r. archidiecezja obejmowała w Polsce 3 dekanaty
(Lwów, Stanisławów i Kuty) , 9 parafii, 22 kapłanów i 3 609 wiernych, z
czego najwięcej zamieszkiwało ich we Lwowie (1 226 wiernych) i w Kutach
(1 002 wiernych) . Ormianie uważali się za Polaków, ale byli przywiązani do
swego obrządku i tradycji. Kapituła metropolitalna obejmowała 1 prałata
(prepozyt) , 3 kanoników gremialnych i 3 honorowych .

419
 Od roku 1901 arcybiskupem metropolitą tego obrządku był ks. Józef
Teofil Teodorowicz (t 1938) , jeden z największych hierarchów na tej stolicy
arcybiskupiej . Światły, uczony, gorliwy, niezwykle oddany sprawie niepo­
dległości Polski. Prekonizowany 16 XII 1901 r. przez pap. Leona XIII,
otrzymał sakrę biskupią w archikatedrze lwowskiej ob. orm. z rąk kard.
Jana Puzyny z Krakowa w asyście dwóch metropolitów lwowskich - Józefa
Bilczewskiego ob. łac. i Andrzeja Szeptyckiego ob. gr.kat. Jako pasterz Or­
mian polskich założył 2 nowe parafie w Łucku i Warszawie. Alumnów
kształcił na Wydziale Teologicznym we Lwowie lub w Rzymie w Kolegium
Ormiańskim. W latach 1918-1938 wyświęcił łącznie 16 kapłanów w tym
obrządku. Zabiegał około wprowadzenia do liturgii Mszału ormiańskiego,
wydanego w 1879 r. przez patr. Antoniego Hassana. Dzięki jego zabiegom
Ormianie katolicy na Bukowinie i w Rumunii otrzymali administratora apo­
stolskiego w Gherla. Był głośnym i lubianym kaznodziej ą. W roku 1930
założył Stowarzyszenie Diecezj alne Ormian mieszkaj ących w Polsce. Szcze­
gólnie zaopiekował się klasztorem benedyktynek ormiańskich we Lwowie.
W latach 1918-1939 klasztor liczył 1 1-19 sióstr i 1-4 nowicjuszki. Ksienią
klasztoru była Elektra Orłowska. Zakonnice prowadziły szkołę podstawo­
wą, która w 1926 r. przekształciła się w gimnazjum o wysokim poziomie
nauczania. We Lwowie działał nadto Mons Pietatis o charakterze banku
zapomogowego oraz Zakład im. J. T. Teodorowicza j ako bursa dla ormiań­
skiej młodzieży studiującej .
W dniu 4 XII 1938 r. zmarł abp Teodorowicz, pochowany na cmentarzu
Orląt Lwowskich. Po jego śmierci kapituła metropolitalna wybrała na wika­
riusza generalnego archidiecezji ks. infułata Dionizego Kajetanowicza. Sto­
lica arcybiskupia pozostała nieobsadzona na czas wojny. Na skutek terroru
sowieckiego i niemieckiego liczba księży do 1945 r. spadła do 10, z czego do
Polski wyjechało 8 wraz z 99% wiernych. Ksiądz Kajetanowicz został aresz­
towany najpierw przez Niemców (13 IV 1943) , a następnie przez władze
sowieckie (26 VII 1944) . Został skazany na 10 lat łagru. Zmarł 18 XI 1954 r.
w wieku 76 lat w obozie pracy w Albież za kołem polarnym. Władze so­
wieckie zamknęły archikatedrę i wszystkie kościoły parafialne, a także klasz­
tor benedyktynek, muzeum i bibliotekę diecezjalną. Te ostatnie zbiory zo­
stały przez władze sowieckie skonfiskowane i zrabowane. Tak po prawie
600 latach przestała istnieć ta katolicka archidiecezja, a kres jej położyły
barbarzyńskie władze sowieckie .

7. Kościół prawosławny w Polsce

Po ustaleniu granic wschodnich w traktacie ryskim (1921), ale bez Wi­

leńszczyzny włączonej w 1923 r. do Polski, w granicach kraju - według spisu
powszechnego - znalazło się 2 815 817 (10,8%) wyznawców Kościoła prawo-

420
sławnego. Pod względem narodowym byli to w 42,9% Ukraińcy, 34,1 % Bia­
łorusini, 1 ,5% Rosjanie, a w 19,9% Polacy (1921) . Do roku 1918 Kościół
prawosławny miał przywileje religii państwowej , a katolicyzm był tu uzna­
wany za „wyznanie obce" . W odrodzonym państwie polskim konstytucja z
1921 r. gwarantowała pełną tolerancję wyznaniową prawosławiu, katolicyzm
zaś nie otrzymał statusu religii państwowej . I dobrze się stało. Pod wzglę­
dem organizacyjnym Kościół ten obejmował diecezję warszawsko­
-chełmską (abp Jerzy Jaroszewski) , białostocko-grodzieńską (bp Włodzi­
mierz Tichonicki) , krzemieniecko-wołyńską (bp Dionizy Waledyński) , piń­
sko-nowogródzką (bp Pantelejmon Rożnowski) i bialską (bp Sergiusz Ko­
złow) . Po przyłączeniu Wileńszczyzny doszedł jeszcze bp wileński Eleute­
riusz Bogoj awleński. Wszyscy oni byli zależni od patriarchatu moskiewskie­
go i całej Rusi. Wyższa hierarchia była wyłącznie narodowości rosyjskiej .
Zgodnie z prawem kanonicznym Kościoła wschodniego, a zwłaszcza posta­
nowieniami IV (553) i VI (680) soboru powszechnego, przyjmujących zasa­
dę, że „porządek spraw kościelnych winien iść śladem form politycznych i
publicznych" , było do przewidzenia, że Kościół prawosławny w odrodzonym
państwie polskim otrzyma pełną autokefalię, czyli niezależność od patriar­
chatu moskiewskiego. Według spisu z 1931 r„ obejmującego również Wi­
leńszczyznę, pominiętą w 1921 r. , autokefaliczny Kościół prawosławny w
Polsce liczył 3 762 500 wiernych, zamieszkałych głównie na wsiach wschod­
niej Polski (94,9% ) . Najliczniej zamieszkiwali oni województwo wołyńskie
(1 396 OOO) , poleskie (875 800) i nowogródzkie (542 300 wiernych) . Prawie
nieznani byli na Pomorzu (1 tys. wiernych) , Śląsku (800 wiernych) i w woje­
wództwie stanisławowskim (900 wiernych) .
Sprawę utworzenia autokefalicznego Kościoła prawosławnego podjęły
władze polskie jeszcze w 1920 r. Od początku na tym tle nastąpił podział
wśród biskupów prawosławnych. Rozmowy na ten temat podjęto początko­
wo tylko z 3 biskupami (abp J. Jaroszewski, D. Waledyński i P. Rożnows­
ki), którzy 16 IX 1921 r. powierzyli naczelną władzę Kościoła abpowi Jaro­
szewskiemu i zobowiązali się poprzeć starania o autokefalię. Sami też zwró­
cili się z prośbą do patr. Tichona w Moskwie o błogosławieństwo dla auto­
kefalii. Zaplanowany na 14 X 1921 r. zjazd biskupów w tej sprawie został
zbojkotowany przez bpa Włodzimierza i bpa Pantelejmona, a kiedy w stycz­
niu 1922 r. doszedł do skutku, nie osiągnięto na nim porozumienia z władza­
mi państwowymi. Tymczasowe przepisy o stosunku rządu do Kościoła pra­
wosławnego w Polsce nie zostały podpisane przez wszystkich biskupów.
Równocześnie z zabiegami o zgodę biskupów władze polskie wszczęły
starania o autokefalię u patr. Tichona w Moskwie. Ale ten, będąc w niezwy­
kle trudnych warunkach komunistycznej Rosji, nie był zdecydowany. Synod
moskiewski z 28 IX 1921 r. zamianował abpa Jerzego Jaroszewskiego, po­
chodzenia ukraińskiego, egzarchą patriarszym w Polsce z prawami metropo­
lity prowincji o szerokiej autonomii, a 30 I 1922 r. tenże synod zamianował

421
abpa Jaroszewskiego metropolitą warszawskim. Ale projekt moskiewski,
przewiduj ący ścisły związek Kościoła prawosławnego w Polsce z Rosyjskim
Kościołem Prawosławnym, został odrzucony przez władze polskie. W na­
stępstwie tego patr. Tichon nie uznał abpa Jaroszewskiego za metropolitę
całej Polski. Sam patriarcha, patrząc na męczeńskie początki Kościoła pra­
wosławnego w Związku Sowieckim, stawiał władzom polskim nowe warunki
i wysuwał trudności, na skutek czego władze polskie oświadczyły, że „zape­
wnienia patr. Tichona o jego dobrej woli i o prędkim porozumieniu z rzą­
dem polskim nie mogą budzić zaufania" . Nie jest wykluczone, że takie sta­
nowisko patr. Tichona usztywniały władze sowieckie.
Od wiosny 1922 r. sytuacja zmieniła się gwałtownie. Patriarcha Tichon
został aresztowany przez władze bolszewickie, a w samym Kościele prawo­
sławnym w Rosji doszło z inspiracji władz sowieckich do rozłamu. W tej
sytuacji biskupi prawosławni na synodzie w Poczajowie (30 V) postanowili
kierować się pełną autonomią i w niczym nie zależeć od prokomunistyczne­
go Komitetu Kościelnego w Moskwie , ale aż 4 biskupów zbojkotowało tę
uchwałę. Następny synod (14 VI) zwołany pod presją władz polskich - z
udziałem 5 biskupów - podjął uchwałę głosami 3 biskupów o faktycznej
autokefalii Kościoła prawosławnego w Polsce ze względu na dramatyczną
sytuację prawosławia w Związku Sowieckim. Wyrażono jednak życzenie,
by „rząd polski uzyskał błogosławieństwo dla tej autokefalii od patriarchy
ekumenicznego w Konstantynopolu oraz zwierzchników Kościołów prawo­
sławnych Grecji, Bułgarii i Rumunii, „a także patriarchy moskiewskiego,
jeżeli on powróci na katedrę" . Na synodzie tym utworzono Święty Synod.
Biskupi Eleuteriusz i Włodzimierz przyjęli wobec autokefalii postawę zdecy­
dowanie negatywną. Z inspiracji tego pierwszego duchowieństwo prawosła­
wne diecezji wileńskiej wystosowało protest do wszystkich Kościołów pra­
wosławnych przeciwko oderwaniu Kościoła prawosławnego w Polsce od Ko­
ścioła rosyjskiego. Podobnie postąpił bp grodzieński Włodzimierz.
W tej sytuacji władze polskie wywarły presję na Święty Synod, a ten
usunął z zajmowanych stanowisk bpa Eleuteriusza (Wilno) i bpa Włodzimie­
rza (Grodno) . Przeciwko autokefalii wystąpił również Rosyjski Kościół Pra­
wosławny na emigracji, a także Związek Sowiecki i polityczne koła ukraińs­
kie i białoruskie. W tej atmosferze niepewności i rozpolitykowania ducho­
wieństwa i wiernych doszło do zamordowania metropolity Jaroszewskiego.
Dokonał tego 7 II 1923 r. archimandryta Smaragd Łatiszenko . Następcą
zamordowanego został dotychczasowy bp wołyński Dionizy Waledyński, po­
chodzenia rosyjskiego. Ten zwrócił się do zwolnionego z więzienia patr.
Tichona o błogosławieństwo dla autokefalii (18 XI 1923) , ale patriarcha od­
mówił . Autokefalii udzielił prawosławiu polskiemu patr. ekumeniczny Grze­
gorz VII; dnia 16 IX 1925 r. ogłoszono j ą w archikatedrze warszawskiej .
Odtąd Kościół prawosławny obejmował metropolię warszawską i całej
Polski, na czele której stał metropolita Dionizy Waledyński, oraz 5 diecezji:

422
warszawsko-chełmską, krzemieniecko-wołyńską, białostocko-grodzieńską,
polesko-nowogródzką i wileńsko-lidzką. W roku 1929 diecezje te liczyły łą­
cznie 124 dekanaty i 1 485 parafii. Najmniejsza była archidiecezja warszaws­
ko-chełmska (8 dekanatów, 98 parafii) , a największa krzemieniecko-wołyń­
ska (56 dekanatów, 680 parafii). Do roku 1934 liczba parafii spadła do 1 314,
a do 1938 r. ponownie wzrosła do 1 160 parafii i 340 rektoratów, czyli 1 ,5 tys.
placówek duszpasterskich. Wzrosła też liczba duchowieństwa. Podczas gdy
w 1935 r. duchowieństwo wraz z psalmistami liczyło 2 920 osób , to w 1938 r.
szacowano j e na 3 015. W roku 1938 w dwóch seminariach duchownych
przygotowywało się do kapłaństwa 202 alumnów. W metropolii było 12 kla­
sztorów męskich i 6 żeńskich. Ławra Poczajowska cieszyła się przywilejem
stauropigii i podlegała bezpośrednio metropolicie.
Podstawą prawną Kościoła prawosławnego były Tymczasowe przepisy o
stosunku Rządu do Kościoła prawosławnego w Polsce, opracowane w 1922 r.
przez Ministerstwo WRiOP, oraz sam statut tegoż Kościoła, opracowany
przez episkopat prawosławny w 1925 r. , złożony z 44 punktów. Państwo
zaaprobowało go dopiero w 1938 r. Kościół otrzymał pełną wolność w obsa­
dzaniu stanowisk kościelnych. Zarówno biskupi, jak i proboszczowie mieli
być obywatelami państwa polskiego i złożyć mu przysięgę lojalności. Języ­
kiem urzędowym miał być j ęzyk polski. W roku 1925 dzięki zabiegom me­
tropolity Dionizego utworzono przy Uniwersytecie Warszawskim Wydział
Teologii Prawosławnej oraz internat dla studentów. Podobne internaty na
utrzymaniu państwa powstały w Wilnie i Krzemieńcu. Przed 1939 r. powsta­
ło w Warszawie Państwowe Liceum Teologiczne. Studia seminaryjne stały
raczej nisko. Seminaria te działały w Krzemieńcu (przeniesione do Łucka) i
Wilnie. Oba seminaria miały prawa państwowe i były utrzymywane przez
państwo. Program nauczania opracowały władze kościelne, ale zatwierdził
je minister WRiOP. Ostatecznie dekret prez. Ignacego Mościckiego z 18 XI
1938 r. unormalizował sytuację prawną tego Kościoła.
Sytuacja materialna Kościoła była raczej dobra. W roku 1932 posiadał
on formalnie 146 tys. ha ziemi. Na mocy dekretu prez. Mościckiego z
23 V 1927 r. majątek pocerkiewny otrzymał przymusowy zarząd państwowy.
Część tego maj ątku przejęło państwo i przeznaczyło na parcelację dla osad­
ników wojskowych i kolonistów. Tak w 1932 r. państwo odebrało Cerkwi
73 tys. ha. W roku 1934 Kościołowi prawosławnemu odebrano również do­
bra pounickie, które władze carskie po kasacie unii przekazały Kościołowi
prawosławnemu. Z tych dóbr 9 ,5 tys. ha zabrano na skarb państwa i rozpar­
celowano, 10 tys. ha pozostawało pod bezpośrednim zarządem państwa, a
6 tys. ha przekazano Kościołowi katolickiemu; w dyspozycji Cerkwi pozo­
stało 19,5 tys. ha. Dotacje ze skarbu państwa w roku budżetowym 1927/1928
wynosiły 1 129 OOO zł , 1937/1938 - 1 471 OOO zł , a w 1939/1940 - 2 574 880 zł .
Pensj a metropolity wynosiła 1 875 zł , biskupów diecezjalnych - 1 ,2 tys. zł,
biskupów pomocniczych - 500 zł , a proboszczów - 60 zł miesięcznie. Ryczał-

423
towe uposażenie kancelarii metropolitalnej wynosiło 160 200 zł . Na emerytu­
ry dla księży dotacja państwowa przewidywała 70 tys. zł , wydatki rzeczowe -

170 340 zł, zasiłki i stypendia - 334 tys. zł i na fundusz budowlany - 60 tys. zł.
Naczelną władzą w Cerkwi był Święty Synod, któremu przewodniczył
metropolita, a który zbierał się 2 razy w roku. Metropolita Dionizy (1923-
-1948) zorganizował kancelarię synodu. Utworzył przy niej 3 komisje: litur­
giczno-naukową, misyjną i archeologiczną dla opieki nad zabytkami cerkie­
wnymi oraz charytatywną i ubezpieczeń emerytalnych duchowieństwa. Przy
kancelarii działała również drukarnia i redakcj a czasopism, wydawanych
głównie w języku rosyjskim („Woskriestnoje Cztenije". „Prawosławnyj Sie­
lanin" , „Prawosławnyj Kalendar") oraz po polsku „Wiadomości Świętego
Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego" . Osobne pismo wydawane w
języku ukraińskim wychodziło w Krzemieńcu - „Duchownyj Sij acz" .
Metropolita Donizy, uczeń metropolity paryskiego Eulogiusza Gieorgi­
jewskiego (t 1946) , był początkowo archimandrytą i rektorem Prawosławne­
go Seminarium Duchownego w Chełmie. Na tym stanowisku rozwinął boga­
tą działalność kościelną, a j ako wychowawca kleru formował go na wiernych
synów cara i ojczyzny Rosji . Był zaangażowany politycznie po stronie Rosji
carskiej i brał żywy udział w działalności partii Związek Narodu Rosyjskie­
go. Był też redaktorem „Chołmskogo Narodnogo Listka" , który odznaczał
się dużą niechęcią do wszystkiego co polskie i katolickie, ukraińskie i żydow­
skie („plugawe Polaczyska" , „katolik pochodzi od słowa kat"). Już w czasie
I wojny światowej ks. Dionizy został biskupem wikariuszem wołyńskiego
bpa Eulogiusza Gieorgijewskiego i razem z nim organizował prawosławne
parafie w Galicji Wschodniej . W roku 1920 ks. Dionizy był już biskupem
wołyńskim, a w 1923 r. został metropolitą Warszawy i całej Polski. To on
ostatecznie uzyskał autokefalię dla prawosławia w Polsce, utworzenia Wy­
działu Teologii Prawosławnej przy Uniwersytecie Warszawskim (1925), a
także pozyskał dla prawosławia ok. 20 tys. Łemków na Podkarpaciu.
Obok metropolity episkopat prawosławny składał się z 3 biskupów diecez­
jalnych: w Grodnie - Aleksy Gromadzki, w Pińsku - Aleksander lnoziemcow
i w Wilnie - Teodozjusz Fiedozjew. Początkowo biskupstwem wołyńskim za­
rządzał sam metropolita Dionizy, ale przed 1936 r. biskupem diecezjalnym
został tu abp Aleksy Gromadzki. W tymże roku biskupem wikariuszem przy
metropolicie z tytułem biskupa lubelskiego był bp Sawa Sowietow. Arcybiskup
Gromadzki miał 2 biskupów wikariuszów - Symeona Iwanowskiego (Dermań)
i Polikarpa Sikorskiego (Łuck) . Dziekanem kapelanów prawosławnych przy
Wojsku Polskim był ks. protorej Wasyl Martysz w randze pułkownika.
Obok reperkusji wywołanych pozbawieniem Kościoła prawosławnego
większości posiadłości ziemskich dużego rozgłosu nabrała sprawa rewindykacji
świątyń, klasztorów i plebanii dawniej katolickich czy pounickich, które władze
rosyjskie - w ramach represji po powstaniu styczniowym - zabrały Kościołowi
katolickiemu i przekazały Cerkwi prawosławnej . Dotyczyło to nade wszystko

424
Podlasia i Chełmszczyzny. Już w 1918 r. komisarz generalny Zarządu Cywilne­
go Ziem Wschodnich zarządził , by wszystkie świątynie wyznania grecko-rosyj­
skiego przerobione ze skasowanych kościołów i kaplic katolickich zostały pono­
wnie przywrócone Kościołowi katolickiemu. Biskupi katoliccy domagali się
zwrotu 880 świątyń pokatolickich, z czego 240 miały być rzymskokatolickie i
640 greckokatolickie. Przed 1924 r. Kościół rzymskokatolicki przejął 140 świą­
tyń pounickich, z czego 10 za zgodą niemieckich władz okupacyjnych, 15 za
zgodą władz polskich, a 115 ludność przejęła samowolnie. Na 240 świątyń
rzym.kat. 15 odzyskano za zgodą niemieckich władz okupacyjnych, 50 za zgodą
władz polskich i 65 przejęło społeczeństwo samowolnie. Początkowo rewindy­
kacja przebiegała bez większego rozgłosu, ale od 1923 r. wzmagały się konflik­
ty na tym tle między katolikami i prawosławnymi. Wielkiego rozgłosu nabrał
fakt oddania katolikom kościoła i klasztoru pobernardyńskiego w Łucku. Spo­
wodowało to dyskusję w sejmie na wniosek Klubu Ukraińskiego i memoriał
metropolity Dionizego do rządu. Sejm wezwał rząd do uregulowania własności
kościołów i cerkwi (8 II 1924), a w styczniu 1925 r. ustalił , że warunkiem
oddania Kościołowi katolickiemu odebranych mu kościołów i kaplic będzie
wykazanie rzeczywistych potrzeb katolickich wiernych, a także zbędność ich
dla ludności prawosławnej . Ustawa z 16 III t.r. postanowiła utrzymać dotych­
czasowy stan posiadania obu Kościołów. Pytani w tej sprawie wojewodowie
zaproponowali, by z 492 świątyń pokatolickich Kościołowi katolickiemu zwró­
cić 30 (6%), z czego 7 świątyń było połacińskich, 17 unickich i 5 prawosław­
nych. Biskupi natomiast żądali zwrotu 3 z 78 kościołów połacińskich i 146
(41 ,5% ) z 352 pounickich.
W roku 1929 biskupi polscy złożyli w sądach państwowych 755 powództw
o zwrot 303 obiektów połacińskich i 553 pounickich. Wzbudziło to słuszne
zaniepokojenie duchowieństwa prawosławnego i spowodowało falę protestów
i interpelacji w prasie, sejmie i do Ligi Narodów w Genewie. Przeciwko rewin­
dykacji wypowiedział się publicznie metropolita A. Szeptycki ze Lwowa. Decy­
zja Sądu Najwyższego złagodziła wydatnie narastający konflikt, podobnie jak i
ustępstwa episkopatu polskiego, a także ugodowe propozycje metropolity Dio­
nizego. Metropolita bowiem zwrócił się 5 VIII 1930 r. do premiera Walerego
Sławka o pomoc w pokojowym załatwieniu sprawy. Na skutek tego sądy nie
nadawały konfliktowym sprawom biegu, a Sąd Najwyższy w 1934 r. stwierdził ,
że rewindykacji nie można załatwiać na drodze sądowej . Ostatecznie prymas
kard. Hlond wysunął nowe propozycje (1937), a prez. Mościcki w 1938 r.
wydał i zatwierdził nowy statut Kościoła prawosławnego. Konflikt został pozy­
tywnie załatwiony dla Kościoła prawosławnego.
Inną bolesną sprawą tego Kościoła było brutalne burzenie cerkwi prawosła­
wnych przez władze państwowe. Likwidowano więc w wielkich miastach cer­
kwie, zbudowane przez władze zaborcze dla propagandy prawosławia. Zburzo­
no ogromny sobór na Placu Saskim w Warszawie i cerkwie w Kaliszu, Lublinie,
Płocku i Włocławku, a cerkwie w Częstochowie i Radomiu zamieniono na

425
kościoły. W roku 1918 na terenie Chełmszczyzny na 383 cerkwie zamknięto
1 1 1 , z czego 59 zostało zburzonych, a 150 zamieniono na kościoły katolickie,
62 pozostały w rękach Kościoła prawosławnego. Nową akcję burzenia cerkwi
podjęły władze państwowe w 1938 r. Zniszczono wówczas 1 12 cerkwi i kaplic,
nie bacząc na ich wielkie wartości artystyczne, m.in. cerkiew w Szczebrzeszy­
nie, zabytek z 1 184 r. I tym razem podniosły się słuszne protesty posłów ukra­
ińskich z drem Stepanem Baranem i metropolitą Szeptyckim na czele. Prote­
stował też Związek Sowiecki, który u siebie do 1938 r. zniszczył i zamknął dzie­
siątki tysięcy cerkwi i prawie wszystkie kościoły katolickie.
Inną bolesną sprawą dla Kościoła prawosławnego była neounia, propago­
wana w diecezjach kresowych od 1924 r. Nie brakło też pomysłów administra­
cyjnego „nawracania" na katolicyzm w powiatach Równe i Krzemieniec na
Wołyniu. By temu przeciwdziałać, metropolita Dionizy wysłał na Wołyń abpa
Aleksego Gromadzkiego w celu przeprowadzenia odpowiednich dochodzeń
(28-29 I 1938). Interweniował on w Ministerstwie WRiOP i zarzucił władzom
wojskowym użycie przemocy przy „nawracaniu" wsi Hrynki na Wołyniu. Prze­
ciwko tej akcji zdecydowanie wystąpił wojewoda wołyński Henryk Józewski.
Wstrząsały też Kościołem prawosławnym spory wewnętrzne. Ukraińcy
stanowili olbrzymią większość wyznawców prawosławia (1923 r. - 42,9% ).
Tymczasem hierarchia kościelna pozostawała prawie w wyłącznym posiada­
niu Rosjan, którzy stanowili tylko 1,5% wyznawców tego Kościoła. Już me­
tropolita Jaroszewski zgodził się , by w diecezji wołyńskiej głoszono kazania
po ukraińsku, a nie po rosyjsku, a także, by wykłady w seminarium du­
chownym w Krzemieńcu odbywały się w j ęzyku ukraińskim. Ukraińcy żądali
biskupów własnej narodowości (posiadali tylko abpa Gromadzkiego w Gro­
dnie) . W następstwie tego metropolita Dionizy wyrugował język ukraiński z
nabożeństw i wykładów seminaryjnych na Wołyniu. W tej sytuacji Ukraińs­
ki Komitet Cerkiewny zwołał w 1927 r. zj azd do Łucka, w którym wzięło
udział ok. 800 działaczy ukraińskich. Zjazd postulował utworzenie 2 nowych
diecezji dla ludności ukraińskiej , ustanowienia osobnego synodu i ukraińs­
kiego metropolity, usunięcia z Pińska bpa Inoziemcowa, powołanie Ukraiń­
skiej Rady Cerkiewnej . Metropolita odrzucił te postulaty i zorganizował w
Poczajowie zjazd antyukraiński. Pod naciskiem Ministerstwa WRiOP ustąpił
nieco i na profesora Wydziału Teologii Prawosławnej w Warszawie powołał
Ukraińca I . Ohijenko .
W roku 1938 Kościół prawosławny w Polsce obejmował 1 metropolię,
5 diecezji, 2 seminaria duchowne (202 alumnów) , 1 wydział teologiczny
(Warszawa) , 1 160 parafii, 340 rektoratów, w 1936 r. - 1 792 księży, 14
klasztorów męskich i 231 zakonników, 4 klasztory żeńskie i 288 zakonnic; bud­
żet państwowy dla tego Kościoła przewidywał sumę w wysokości 1 365 600 zł.

426
8. Kościoły protestanckie i starokatolickie

Kościół ewangelicko-augsburski w 1914 r. w b. Królestwie Polskim liczył

ok. 500 tys. wiernych, zorganizowanych w 66 parafiach i 38 filiach, posiadał
116 szkół kantorskich, 168 szkół elementarnych i 64 pastorów czynnych w
duszpasterstwie. W granicach odbudowanego państwa polskiego według spi­
su z 1921 r. Kościół ten (wyznanie augsbursko-ewangelickie i unijne) liczył
940 232 wyznawców (3,7% ) ; w 1931 r. było ich 835 200 (2,62%). Pierwsza
wojna światowa zdezorganizowała i w wielu wypadkach zniszczyła ośrodki
życia religijnego tego Kościoła . Okupacyjne władze niemieckie podsycały
wrogość między niemieckimi wyznawcami ewangelicyzmu a polskim chło­
pem katolickim, co wyraziło się wzrostem nienawiści wyznaniowej . Zdarzały
się wypadki konfiskaty domów modlitwy i kantoratów czy ich niszczenia.
W odrodzonej Polsce uformował się nowy konsystorz Kościoła ewangeli­
cko-augsburskiego. Prezesem został mianowany prokurator Sądu Najwyż­
szego J . Glass, a jego zastępcą generalny superintendent ks. J. Bursche. Już
w 1918 r. konsystorz przejął zarząd nad ewangelikami w Księstwie Cieszyńs­
kim, zależnym dotąd od Wyższej Rady Kościelnej w Wiedniu. Ewangelicy
tego Śląska poparli na kongresie pokojowym w Paryżu przynależność Cie­
szyńskiego do Polski. Po roku 1920 przy Polsce pozostało 9 parafii i 2 filie,
liczące 45 tys. wiernych.
W roku 1921 konsystorz warszawski przejął w zarząd gminy ewangelickie
na Wołyniu, Polesiu, w województwie nowogrodzkim i białostockim, a w
1922 r. również na Wileńszczyźnie. Konsystorz warszawski zaangażował się
pozytywnie w odzyskanie Warmii i Mazur. Zrzeszenie Polaków ewangeli­
ków wydawało „Gazetę Mazurską" , „Nowiny" i „Kalendarze" . Podobnie
pozytywnie wielu ewangelików zaangażowało się na rzecz powrotu Górnego
Śląska do Polski. Na czoło wysunął się pastor Banszel, redaktor „Nowin
Śląskich" . Istniał w Polsce nadto Kościół staroluterski (4,5 tys. wiernych) i
Kościół unii staropruskiej (ok. 300 tys. wiernych) na terenie byłego zaboru
pruskiego. W roku 1928 Ministerstwo WRiOP upoważniło konsystorz w Po­
znaniu do przejęcia zarządu nad tym Kościołem. Władze tego Kościoła od­
niosły się niechętnie do polskiego ruchu ewangelickiego, w następstwie cze­
go Polacy przynależni do niego zorganizowali własne parafie.
Nie bez wielu trudności układały się stosunki z Kościołem unii staropru­
skiej na Śląsku, zależnym dotąd od konsystorza we Wrocławiu. W przeci­
wieństwie do Wielkopolski i Pomorza na Śląsku do tego Kościoła należał
poważny odsetek Polaków. Kościół ten na synodzie w Katowicach (6 VI 1923)
przyjął , że synod dzielnicowy w Pszczynie będzie posiadał kompetencje sy­
nodu krajowego, a dotychczasowy superintendent, pastor Hermann Voss,
został prezydentem tego Kościoła. Kościół unijny liczył ok. 80 tys. wyznaw­
ców, ale na skutek wyjazdu wielu Niemców liczba ta spadła do 32 tys.
Wstrząsały też nim sprawy narodowościowe. Większość wiernych mówiła

427
po polsku, większość duchownych zaś nie znała tego języka. Ponieważ kon­
systorz Kościoła unijnego prowadził politykę proniemiecką, konsystorz war­
szawski przejął opiekę religijną nad Polakami tego wyznania.
W Małopolsce Kościół ewangelicko-augsburski liczył ok. 30 tys. wy­
znawców i podlegał Wyższej Radzie Kościelnej w Wiedniu. W roku 1919
Kościół ten usamodzielnił się. Liczył wówczas 18 parafii, 16 pastorów i opo­
wiedział się za utrzymaniem j ęzyka niemieckiego w szkołach. Na zjeździe w
Krakowie (1921) doszło do poważnego rozłamu na tle proniemieckiej posta­
wy konsystorza, a w 1922 r. Kościół ten przyłączył się do konsystorza war­
szawskiego, chociaż nie uznały tego władze Kościoła.
Kościół ewangelicko-augsburski nie odegrał większej roli w Polsce mię­
dzywojennej ze względu na ostre konflikty wewnętrzne i rozłamy na tle
narodowościowym i politycznym. Podstawy prawne uzyskał ten Kościół w
dekrecie prez. I . Mościckiego w 1938 r. Przeciwko tej ustawie wystąpił Koś­
ciół unijny. W polskim ewangelicyzmie rosło powoli przekonanie, że nie
może być on obcym ciałem w Polsce, ale elementem rodzimym. Tej akcji
przewodził ks. Bursche, a następnie ks. L. Otto. Dla kogo j ęzyk polski stał
się j ęzykiem ojczystym, a Polska ojczyzną, dla tego Kościół ewangelicko­
-augsburski musiał po polsku głosić Ewangelię.
Ksiądz Bursche jako superintendent zadbał o pomnożenie liczby du­
chownych i o obsadę parafii. Przez ordynację kilkunastu teologów, którzy
ukończyli swoje studia głównie w Lipsku, obsadził szereg parafii. Powstały
w latach 1920-1922 Wydział Teologii Ewangelickiej na Uniwersytecie War­
szawskim kształcił nowe kadry duchownych, na skutek czego ich liczba
wzrosła z 53 (1918) do 194 (1939) ; nadto trzeba wymienić 6 kapelanów
wojskowych i 6 profesorów uniwersyteckich. Dla kształcenia nauczycieli w
szkołach ewangelickich powstało Seminarium Nauczycielskie w Warszawie
(1865), przeniesione w 1911 r. do Łodzi; w 1918 r. otrzymało prawa pań­
stwowe. Podobne seminaria istniały w Ostrzeszowie dla Wielkopolski i Po­
morza oraz w Działdowie dla Mazurów. W Warszawie działało gimnazjum
męskie im. Mikołaj a Reja , założone w 1907 r. , oraz żeńskie założone w
1919/1920 r. W roku 1929 otrzymały one prawa państwowe. Parafie prowa­
dziły kościelne organizacje młodzieżowe. W roku 1919 zorganizowano rów­
nież wojskowe duszpasterstwo ewangelickie. Naczelnym kapelanem tego
wyznania był ks. Ryszard Paszko . W roku 1939 było 9 kapelanów wojsko­
wych. W roku 1936 konsystorz warszawski tego Kościoła obejmował 5 su­
perintendentur - diecezji (Warszawa, Kalisz, Piotrków, Płock, Śląsk) , 147 pa­
rafii i 155 duchownych. Kościół ewangelicko-unijny w Poznaniu liczył 435 para­
fii i 202 duchownych, na Górnym Śląsku zaś 24 parafie i 25 duchownych.
-

Kościół ewangelicko-reformowany (kalwiński) w odrodzonej Polsce po­

siadał konsystorz w Warszawie i liczył ok. 10 tys. wiernych, ale już w okre­
sie międzywojennym był mocno zlaicyzowany. W roku 1933 na 10 150 wier­
nych tylko 1 098 (10%) przystąpiło do Wieczerzy Pańskiej . Obejmował on

428
w 1936 r. 16 parafii i 7 duchownych. Studia teologiczne kandydaci na pasto­
rów odbywali na Wydziale Teologii Ewangelickiej na Uniwersytecie War­
szawskim. W większych ośrodkach pastorzy nauczali religii w szkołach pu­
blicznych. W duszpasterstwie wojskowym było 2 kapelanów. Obok Warsza­
wy osobny konsystorz tego Kościoła był w Wilnie. W roku 1935 należało
doń 10 216 wiernych, posiadał 17 parafii i 5 duchownych. Kościół ten sięgał
swymi początkami XVI w. i obejmował zbory na Litwie i Wileńszczyźnie.
W granicach odrodzonego państwa polskiego pozostało niewiele parafii i
wiernych. Ze względu na fakt, że Kościół ten udzielał rozwodów, liczba
jego wyznawców wzrosła do 2,4 tys. osób. W roku 1938 wszystkie Kościoły
protestanckie w Polsce liczyły 47 superintendentur, 688 parafii i filii, 354 du­
chownych i 835 200 wiernych.
Kościoły starokatolickie w Polsce międzywojennej nie tworzyły jednoli­
tego związku wyznaniowego. Były to odrębne Kościoły. Do najstarszych
należała gmina starokatolicka w Katowicach, zorganizowana w 1871 r. przez
ks. P. Kamińskiego i w 1874 r. uznana przez władze pruskie. Liczyła ok. 1 ,5 tys.
wiernych, w 1928 r. już tylko 28 wiernych, a w 1934 r. przestała istnieć.
Podobne 3 gminy starokatolickie zorganizował po 1920 r. J. Pągowski ze
Zgierza; liczyły one 4,5 tys. wiernych. W Małopolsce gminy takie istniały
od 1925 r. w Chrzanowie, Krakowie i Jeziorze, zorganizowane przez ks. A.
Ptaszka. Przestały one istnieć przed 1 935 r.
Do Kościoła starokatolickiego należeli mariawici, uznani w 1909 r. przez
władze carskie za odrębną wspólnotę wyznaniową. W roku śmierci założy­
cielki mariawityzmu Felicji Kozłowskiej (t 22 VIII 1 921) Kościół mariawicki
obejmował 3 biskupów, 30 kapłanów, 244 siostry, 57 braci zakonnych i ok.
38 tys. wiernych. Jej miejsce zajął ks. J. Kowalski, nazywający się „słowiań­
skim papieżem" i on stał się oficjalnym interpretatorem objawień mateczki
Felicji . To on wprowadził małżeństwa duchowne między siostrami a księżmi
(1923) , święcenia kapłańskie dla kobiet i całej hierarchii kobiecej . Żona ks.
Kowalskiego została arcybiskupką. Zniósł spowiedź indywidualną uszną i
odebrał jej charakter sakramentalny (1930), wprowadził powszechne kapłań­
stwo ( 1930) , komunię dzieci zaraz po chrzcie pod dwoma postaciami, a na­
wet zamiast chrztu zalecał wniesienie dziecka do świątyni mariawickiej w
Płocku. Z Kościoła katolickiego przejęto liturgię trydencką. Do życia wspól­
noty zakradła się niemoralność seksualna, którą zajęły się sądy państwowe.
Na tym tle doszło do rozłamu w mariawityzmie, powrotu niektórych księży
do Kościoła katolickiego i usunięcia mariawitów ze starokatolickiej unii
utrechckiej (1924) . W roku 1928 ks. Kowalski zawarł unię z Polskim Kościo­
łem Narodowym ks. Franciszka Hodura, ale nie przetrwała ona nawet 2 lat,
a propozycja zjednoczenia z Kościołem katolickim nie była szczera. Sam
ks. Kowalski został skazany za niemoralne postępowanie na 4 lata więzienia,
w następstwie czego młode pokolenie zaczęło się odsuwać od mariawityzmu.

429
 Do buntu przeciwko ks. Kowalskiemu doszło w styczniu 1935 r. Kapituła
Kościoła w dniu 29 I złożyła ks. Kowalskiego z urzędu arcybiskupa, a na
jego miejsce powołała ks. Klemensa Feldmana. Ponieważ ks. Kowalski nie
chciał ustąpić, doszło do wewnętrznych walk wśród mariawitów, interwencji
policji i podziału wspólnoty na „płocką" pod rządami ks. Feldmana i „felic­
janowską" pod rządami ks. Kowalskiego. Odtąd ten ostatni usunął się z
Płocka i zamieszkał w Felicjanowie pod Warszawą. W roku 1935 obie wspól­
noty liczyły mniej niż 30 tys. wyznawców i posiadały ok. 60 kościołów i
kaplic.
Polski Narodowy Kościół Katolicki powstał w 1898 r. w Stanach Zjedno­
czonych, a jego twórcą był ks. Franciszek Hodur. Główne zasady wiary
ustalono na synodach, zwłaszcza na synodzie powszechnym w Warszawie w
1928 r. Kościół ten szerzył w Polsce sam ks. Hodur, chociaż do 1939 r. nie
uzyskał on państwowego uznania. Duchowni tego Kościoła rekrutowali się
głównie spośród suspendowanych księży katolickich (m.in. ks. B . Krupski,
ks. M. Piechociński, ks. W. M. Faron z diecezji tarnowskiej) . Ten ostatni
otrzymał święcenia biskupie z rąk ks. Hodura w Ameryce (1930) . W roku
1931 doszło do rozłamu. Ksiądz Faron zorganizował własną wspólnotę. W
okresie swego największego rozwoju liczyła ona kilkadziesiąt placówek, któ­
re w większości upadły na skutek dalszych rozłamów i konfliktów we­
wnętrznych. W roku 1939 liczono ok. 15 tys. wyznawców Kościoła Polsko­
-Katolickiego. Grupa ks. Farona powróciła do Kościoła katolickiego w
1947 r. W roku 1951 druga grupa „hodurowców" uformowała Kościół Pol­
sko-Katolicki.

§ 306. Martyrologium Narodu i Kościoła polskiego pod dwoma okupacjami

(1939-1945)

1 . Okupacja i podział ziem Jl Rzeczypospolitej

Podwójna gra dyplomacji sowieckiej doprowadziła do układu Związku

Sowieckiego z III Rzeszą Niemiecką w nocy 23 VIII 1939 r. Układ ten,
zwany paktem Ribbentrop-Mołotow, zawierał nadto tajny protokół dotyczą­
cy podziału ziem polskich między obydwu zaborczych sąsiadów i ustalenia
strefy wzajemnych interesów w Europie Wschodniej . Do sowieckiej strefy
wpływów miały należeć Finlandia, Estonia i Łotwa, a północna granica Li­
twy wyznaczała granice strefy niemieckiej . Podział ziem polskich przewidy­
wał granicę między zaborcami na rzece Pisie, Narwi, Wiśle i Sanie . Obszar
wileński miano oddać Litwie . Problem ustanowienia samodzielnego państwa
polskiego miał być rozwiązany później przez obu okupantów. Dyktator

430
Związku Sowieckiego J . Stalin jeszcze we wrześniu 1939 r. odrzucił plan
utworzenia takiego państewka.
Wobec takiego zabezpieczenia machina wojenna III Rzeszy 1 IX 1939 r.
zaatakowała Polskę z północy, zachodu i południa, a 17 IX t.r. armia so­
wiecka - zgodnie z umową z III Rzeszą - wkroczyła na całej linii granicznej
na wschodzie do Polski. Dnia 27 IX skapitulowała Warszawa, 29 IX -
Modlin, 2 X - Hel. Dnia 5 X rozegrała się ostatnia batalia Wojska Polskiego
pod dowództwem gen. brygady F. Kleeberga - bitwa pod Kockiem. Rząd
polski 17 IX t.r. przekroczył granicę polską z Rumunią, gdzie wkrótce został
internowany, i znalazł się na emigracji.
Dwaj zaborcy przystąpili do podziału łupu. Dnia 22 IX t.r. został zawar­
ty dodatkowy układ niemiecko-sowiecki dotyczący podziału ziem polskich,
potwierdzony 28 IX „traktatem przyj aźni" między obydwoma okupantami.
Porozumienie z 22 IX oddawało hitlerowskim Niemcom tereny między Wi­
słą a Bugiem w zamian za Litwę, za którą Związek Sowiecki zapłacił dodat­
kowo III Rzeszy wysoką kontrybucję pieniężną. Najwięcej zagarnął Zwią­
zek Sowiecki. Były to tereny na wschód od Bugu, Sanu, Narwi i Pisy,
oprócz okręgu Suwałki, który zabrały Niemcy. W całości była to większa
część terytorium państwa polskiego, obejmująca 200 tys. km2 i 13,4 mln
ludności, w tym 5 mln Polaków, a reszta to Ukraińcy, Białorusini, Żydzi i
nieznaczne tysiące Litwinów, Rosjan obywateli polskich. Tereny te na pod­
stawie tzw. wolnych wyborów (22 X) i uchwały Zgromadzenia Narodów
Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi (27 i 29 X) Rada Najwyższa
Związku Sowieckiego decyzją z 1 i 2 XI t.r. wcieliła do Ukrainy i Białorusi
Radzieckiej .
Pod względem kościelnym była to cała archidiecezj a wileńska z Wilnem.
W roku 1939 obejmowała ona 53 860 km2 , 30 dekanatów, 371 parafii, w
tym 7 obrządku wschodniego , 9 parafii wojskowych, 118 kościołów filial­
nych, klasztornych i kaplic, 25 klasztorów męskich, 56 żeńskich, 626 kapła­
nów diecezjalnych i 105 zakonnych. Na Wydziale Teologicznym Uniwersyte­
tu Stefana Batorego studiowało 127 alumnów. Wydawnictwo i drukarnia
archidiecezjalna publikowały pismo urzędowe „Wiadomości Archidiecezji
Wileńskiej " , czasopismo dla wiernych „Wiadomości Akcji Katolickiej " ,
„Tygodnik Katolicki - Nasz Przyjaciel" , „ Świat umarłych" i „Sprawy otwar­
te" . Archidiecezja liczyła w 1939 r . 1 485 484 katolików. W województwie
wileńskim na 1 276 OOO mieszkańców Polacy liczyli 761 500 (59,68% ) , w
białostockim na 1 649 900 ludności - 1 234 300 (74,81 % ) , w województwie
nowogródzkim zaś na 1 ,3 mln ludności było 50% Polaków. W Wilnie liczą­
cym ok. 200 tys. mieszkańców Litwini stanowili ok. 1 % . Arcybiskupem me­
tropolitą wileńskim był Romuald Jałbrzykowski (1926-1955). Dnia 10 X t.r.
Związek Sowiecki przekazał Litwie Wilno wraz z okręgiem o powierzchni
6 880 km2 , gdzie mieszkało 549 tys. ludności, w tym 321 700 Polaków,
31,3 tys. Litwinów, 107 600 Żydów i 75 , 1 tys. Białorusinów. Było tu ok. 70

431
parafii. Po włączeniu całej Litwy do Związku Sowieckiego (VI 1940) dołą­
czono do niej nadto 2 647 km2 w rejonie Druskiennik i Święcan i łącznie 16
parafii. Pozostała część archidiecezji została włączona do Białorusi Radziec­
kiej (289 parafii) .
W granicach okupacji sowieckiej znalazła się poważna część diecezji
łomżyńskiej wraz z Łomżą. W roku 1939 cała diecezja obejmowała 134 pa­
rafie, 15 dekanatów, 292 kapłanów diecezjalnych i ok. 600 tys. wiernych.
Związek Sowiecki okupował powiaty: Łomża, Augustów, Grajewo i Wyso­
kie Mazowieckie, ok. 95 parafii. Biskupem diecezjalnym był tu ks. Stani­
sław Łukomski (1926-1948) . Ten sam los spotkał całą diecezję pińską na
Polesiu. W roku 1939 obejmowała ona 19 dekanatów, 133 parafie ob. łac. i
1 1 ob. wschod. , 28 rektoratów, 166 kościołów, 136 kaplic, 204 kapłanów
diecezjalnych ob. ł ac. , 1 1 kapłanów ob. wschod. , 29 alumnów w Semina­
rium Duchownym, 31 kapłanów zakonnych ob. łac . , 4 zakonników ob.
wschod. , 54 braci i 277 sióstr zakonnych oraz 313 723 katolików ob. łac. i
5 890 katolików ob. wschod. Na terenie diecezji znajdowało się 10 klasztorów
męskich (157 zakonników) i 30 klasztorów i domów zakonnych żeńskich, w
tym opactwo benedyktynek w Nieświeżu. Biskupem diecezjalnym był tu
ks. Kazimierz Bukraba (1932-1946) .
Diecezja łucka na Wołyniu, inkorporowana przez Związek Sowiecki do
Ukrainy Radzieckiej , obejmowała w 1939 r. 38 678 km2 , 1 6 dekanatów,
169 parafii, 100 kaplic, 240 kapłanów diecezjalnych ob. łac . , 18 parafii i
22 kapłanów ob. wschod. , 9 klasztorów męskich (38 zakonników) i 10 klasz­
torów żeńskich (244 zakonnice) oraz ok. 390 tys. katolików. Pod względem
wyznaniowym diecezję zamieszkiwali w większości prawosławni Ukraińcy,
Rosjanie i Czesi (1 500 821 - 72,2% ) , katolicy Polacy i Czesi (12,3%) , Żydzi
(253 772 - 12,2% ) , protestanci Niemcy i Czesi (36 695 - 1 ,7% ) , katolicy ob.
wschod. (11 tys. 0,5%) oraz 23 396 wyznawców różnych sekt. Biskupem
-

diecezjalnym był ks. Adolf Szelążek (1926-1950) .

W granicach okupacji sowieckiej znalazła się prawie cała archidiecezja
lwowska ob. łac. W roku 1939 archidiecezja liczyła 28 dekanatów, 416 para­
fii, 754 kapłanów diecezj alnych, 249 zakonnych, 2 470 sióstr zakonnych,
125 alumnów diecezjalnych, 139 zakonnych, 194 braci, 69 klasztorów i do­
mów zakonnych męskich, 292 klasztory i domy zakonne żeńskie 34 różnych
zgromadzeń zakonnych oraz 1 079 108 wiernych. Po stronie okupacji nie­
mieckiej pozostało kilka parafii w rejonie Lubaczowa i Sokala. Arcybisku­
pem metropolitą był ks. Bolesław Twardowski (1923-1944) .
Wreszcie w granicach okupacji sowieckiej znalazła się część diecezji
przemyskiej ob. łac. wraz z Przemyślem. W roku 1939 diecezja obejmowała
35 dekanatów, 351 parafii, 731 kapłanów diecezj alnych, 3 1 klasztorów
(118 kapłanów zakonnych) , 179 domów zakonnych żeńskich, 124 alumnów i
1 119 822 katolików ob. łac. Po stronie okupacji sowieckiej znalazło się
65 parafii i 200 tys. katolików. Biskupem diecezjalnym był ks. Franciszek

432
Barda ( 1933-1964) . W sumie po stronie okupacji sowieckiej znalazły się 2
metropolie (Wilno , Lwów) , 6 diecezji - w całości lub częściowo (Łomża,
Wilno, Pińsk, Łuck, Lwów, Przemyśl), 2 metropolitów, 3 biskupów diecez­
jalnych, 5 biskupów pomocniczych, ok. 1 ,3 tys. parafii, 2 620 kapłanów i
4 mln katolików ob. łac.
Niemcy hitlerowskie zagarnęły przy podziale łupu 189 tys. km2 i 21,8 mln
ludności. Dekretem Hitlera z 8 X 1939 r. do Rzeszy Niemieckiej wcielono
91 974 km2 ; były to województwa: pomorskie, poznańskie, śląskie, większa
część łódzkiego, zachodnia część krakowskiego i kieleckiego z Zagłębiem
Dąbrowskim, a także poważna część województwa warszawskiego i powiat
Suwałki z województwa białostockiego . Pod względem kościelnym w grani­
cach III Rzeszy znalazły się w całości: archidiecezja poznańska (1939 r. -

31 dekanatów , 368 parafii, 70 filii, 259 kaplic publicznych, 30 klasztorów

męskich, 142 domy zakonne żeńskie, 653 kapłanów diecezjalnych, 154 za­
konnych i 1 306 278 wiernych), archidiecezj a gnieźnieńska (1938 r. 21 de­-

kanatów, 261 parafii, 24 filie, 99 kaplic publicznych, 10 klasztorów i domów

zakonnych męskich, 66 żeńskich, 381 kapłanów diecezjalnych, 44 zakon­
nych, 659 229 wiernych) , diecezja chełmińska (1939 r. - 29 dekanatów,
255 parafii, 70 kuracji, 32 filie, 1 10 kaplic publicznych, 9 klasztorów i domów
zakonnych męskich, 62 żeńskie, 668 kapłanów diecezjalnych i 1 022 476 wier­
nych) , diecezja włocławską (1939 r. 19 dekanatów, 246 parafii, 121 kaplic
-

publicznych, 20 klasztorów i domów zakonnych męskich, 63 żeńskie, 482

kapłanów diecezjalnych i 935 952 wiernych) , diecezja katowicka (1938 r. -

19 dekanatów, 197 parafii, 13 klasztorów i domów zakonnych męskich, 154

żeńskie, 510 kapłanów diecezjalnych i 1 227 099 wiernych) , diecezja płocka
z wyjątkiem 6 parafii w Generalnej Guberni (1939 r. - 17 dekanatów,
228 parafii, 15 filii, 32 kaplice publiczne, 400 kapłanów diecezjalnych,
32 zakonnych i ok. 820 tys. wiernych) .
Na północnym wschodzie do Rzeszy wcielono dwa powiaty: Suwałki i
Ostrołęka z diecezji łomżyńskiej (ok. 30 parafii i ok. 120 tys. wiernych) .
Trzecia Rzesza swymi granicami objęła większą część diecezji łódzkiej z
·
Łodzią ( 105 parafii, 19 filii, 81 kaplic publicznych, 1 1 klasztorów i domów
zakonnych męskich, 38 żeńskich 370 sióstr, 293 kapłanów diecezjalnych,
-

38 zakonnych oraz 755 tys. katolików), 2/3 terytorium diecezji częstochow­

skiej bez Częstochowy (137 parafii) , część archidiecezji warszawskiej (4 de­
kanaty, 39 parafii i ok. 130 tys. wiernych) , ok. 10 parafii z diecezji kieleckiej
koło Olkusza, Sławkowa i Bolesławia oraz zachodnią część archidiecezji
krakowskiej (7 dekanatów, 74 parafie, 21 filii) . Na podstawie porozumienia
między III Rzeszą a Słowacją (X 1939) do tej ostatniej przyłączono 18 pa­
rafii z archidiecezji krakowskiej na Spiszu i Orawie. W całości na terenach
„wcielonych" do Rzeszy znalazły się 2 archidiecezje i 9 diecezji - w całości lub
w części, tj . ok. 2,2 tys. parafii i 10 139 OOO ludności, w tym 8 904 648 Polaków,
599 578 Niemców, 602 953 Żydów, 10 949 Ukraińców oraz 20 899 innych.

28 - Historia Kościoła cz. 8 433

 Z centralnych ziem Polski, pozostających pod okupacją niemiecką, pro­
klamowano 26 X 1939 r. Generalne Gubernatorstwo ze stolicą w Krakowie
pod zarządem niemieckim. Generalnym gubernatorem został Hans Frank.
Obejmowało ono 97 026 km2 jako „rezerwuar polski" i początkowo 12,5 mln
mieszkańców. Pod względem kościelnym w granicach Generalnej Guberni
znalazły się w całości 4 diecezje : tarnowska, lubelska, podlaska i sandomier­
ska, w większej części archidiecezja krakowska i warszawska oraz diecezje:
przemyska (ale bez Przemyśla) , łódzka (ale bez Łodzi), częstochowska z
Częstochową, kielecka, skrawki archidiecezji lwowskiej oraz diecezji płoc­
kiej (8 parafii) i łomżyńskiej (6 parafii) .
W okresie podboju i dzielenia ziem polskich przez Niemcy hitlerowskie i
Związek Sowiecki pap. Pius XII w encyklice Summi Pontificatus z 20 X 1939 r.
poświęcił Polsce cały passus i wyraził współczucie dla Narodu polskiego.
„Kiedy wysyłamy do Was tę pierwszą encyklikę , wydaje się Nam z wielu
przyczyn, że na ludzkość przychodzi »godzina ciemności«, z której zamęt
gwałtu i niezgody, j akby z krwawej czary wylewa niezliczone smutki i niezli­
czone bóle. Czyż trzeba zapewnić, że ojcowskie Nasze serce, wzruszone głę­
boką litością, jest ze wszystkimi dziećmi, a przede wszystkim z tymi, którzy
są utrapieni i prześladowani? Chociaż bowiem ludy, pogrążone w odmętach
wojny, odczuwaj ą może tylko dopiero »początki boleści«, to jednak do nie­
zliczonych rodzin zawitała śmierć, pustka, płacz i nędza. A krew tych ludzi,
także tych, którzy choć nie zaciągnięci do szeregów wojskowych, padli bezli­
tośnie, zda się podnosić żałosny jęk, zwłaszcza spośród tego narodu, mamy
na myśli naród polski, który dla swej niewzruszonej wierności dla Kościoła
oraz wspaniałych zasług dla kultury chrześcij ańskiej , zapisanych w dziejach
i przekazanych nieśmiertelności, domaga się j ak najsłuszniej ludzkiego i bra­
terskiego współczucia, a który ufając Bogarodzicy »Wspomożycielce wier­
nych« , oczekuje upragnionego dnia, kiedy na zasadach sprawiedliwości i
trwałego pokoju, nareszcie jednak będzie mógł niby z odmętów wydobyć
się żywy" (AAS 3 1 , 1939, s . 449) .

2. Ziemie „wcielone" do III Rzeszy Niemieckiej

„Kraj Warty". Był to jedyny okręg Rzeszy utworzony wyłącznie z ziem

polskich. Obejmował 43 903 km2 i 4 546 OOO ludności. Pod względem przy­
należności kościelnej w „Kraju Warty" znalazły się archidiecezj a gnieźnieńs­
ka (bez okręgu Bydgoszcz i parafii w rejonie Torunia) , cała archidiecezja
poznańska, część diecezji częstochowskiej (62 parafie) , prawie cała diecezja
włocławska (z wyjątkiem parafii na prawym brzegu Wisły) , część diecezji
płockiej na lewym brzegu Wisły (2 dekanaty, 17 parafii) , poważna część
diecezji łódzkiej z Łodzią (13 dekanatów, 105 parafii) i część archidiecezji
warszawskiej (3 dekanaty, 35 parafii) . W całości w „Kraju Warty" były

434
2 stolice metropolitalne, 2 stolice biskupie, 1 023 parafii, 1 005 kościołów
parafialnych, 154 filialnych , 556 kaplic publicznych, 1 829 kapłanów die­
cezjalnych, 227 zakonnych i 3 825 143 katolików. Namiestnikiem Rzeszy
był tu Niemiec wielkopolski Arthur Greiser. To on był odpowiedzialny za
politykę antykościelną.
W „Kraju Warty" były 4 kurie diecezj alne już od października ledwo
tolerowane i kontrolowane przez władze okupacyjne ; w kwietniu 1941 r.
zostały zamknięte . Seminaria duchowne i organizacje katolickie zostały roz­
wiązane jeszcze w listopadzie 1939 r. Arcybiskupem w Poznaniu i Gnieźnie
był kard. August Hlond, który 4 IX t.r. na wezwanie rządu polskiego opuś­
cił Poznań i przez Rumunię udał się do Watykanu. Diecezję opuścił również
we wrześniu 1939 r. bp włocławski Karol Radoński, a bp łódzki Włodzi­
mierz Jasiński początkowo był internowany w Łodzi, od maja 1941 r. w
Szczawinie, a od 13 VIII t.r. razem ze swoim sufraganem K. Tomczakiem
deportowany do Biecza w Generalnej Guberni. Biskup pomocniczy włocławski
Michał Kazał został aresztowany 7 XI 1939 r. i wywieziony wraz z seminarzy­
stami do obozu koncentracyjnego w Dachau, gdzie zginął 26 I 1943 r. Jedynym
biskupem polskim w „Kraju Warty" był bp pomocniczy poznański Walenty
Dymek, internowany w Poznaniu (1 X 1939).
Dziekani, których było tu ok. 70, otrzymali na czas wojny szerokie
uprawnienia kościelne. Organizacja ta została całkowicie rozbita i zniszczo­
na w październiku 1941 r. po masowych aresztowaniach duchowieństwa. Od
początku okupacji rozpoczęła się eksterminacja księży katolickich poprzez
morderstwa na miejscu, masowe aresztowania, deportacje do obozów śmier­
ci i wysiedlenia. W roku 1940 były dwie fale masowych aresztowań i objęły
414 księży, a w dniach 5-7 X 1941 r. aresztowano 541 księży. Już w 1940 r.
zaczęła załamywać się organizacj a parafialna. W archidiecezji poznańskiej
na 372 parafie ok. 120 było nieobsadzonych. W połowie 1941 r. w archidie­
cezji gnieźnieńskiej na 218 parafii czynnych było tylko 50. W diecezji włoc­
ławskiej z 432 kapłanów z tej części diecezji 355 aresztowano, 24 zwolniono
z aresztu, 6 zbiegło , 240 zmarło w obozach, 77 przeszło przez obozy, a 50
przeżyło w ukryciu w diecezji lub w Generalnej Guberni. Najwięcej areszto­
wań dokonano w latach 1939-1940. Ostatni wikariusz generalny tej diecezji,
ks. Ignacy Majewski, przestał pełnić funkcję na przełomie 1941/1942 r. W
całej diecezji po 1941 r. działało tylko ok. 10 kapłanów. W duszpasterstwie
katakumbowym po 1941 r. działało ok. 10 kapłanów.
Na skutek kasat, zamykania i burzenia kościołów ogromnie ograbiono
Kościół katolicki z j ego dotychczasowego majątku. Na podstawie rozporzą­
dzenia z 15 I i 17 IX 1940 r. Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy, kiero­
wany przez H. Goringa, przejął majątek państwa polskiego. Na wniosek
A. Greisera Hitler oddał w 1941 r. cały majątek Kościoła katolickiego w
„Kraju Warty" samorządowi okręgowemu. W roku 1941 władze przejęły
cmentarze kościelne, a wcześniej (17 IX 1940) kościoły, kaplice i plebanie.

435
W archikatedrze poznańskiej urządzono magazyn, w Gnieźnie - salę koncer­
tową, we Włocławku i Łodzi katedry zostały zamknięte. Eksterminacja księ­
ży w „Kraju Warty" przybrała charakter ludobójstwa. Tylko z archidiecezji
poznańskiej i gnieźnieńskiej oraz z diecezji włocławskiej i łódzkiej zamordo­
wano 691 kapłanów, a 816 zesłano do obozów śmierci. Do roku 1944 ok.
500 kościołów zamieniono na magazyny. Zrabowano wszystkie szaty litur­
giczne (ok. 60 ton) , dzwony kościelne. Cenniejsze zabytki wywożono do
Berlina. Kradzieży uległo ok. 90% szat i naczyń liturgicznych. Podobny los
spotkał archiwa i biblioteki kościelne. Tylko z Włocławka wywieziono
120 tys. książek i 800 rękopisów, zniszczono 90 kościołów, 120 uszkodzono,
zamknięto 1 025 tylko w obu archidiecezjach wielkopolskich i diecezji włoc­
ławskiej .
Zasady polityki antykościelnej w „Kraju Warty", który miał się stać mo­
delem wzorcowym dla całej Rzeszy, formowali Reinhard Heydrich, szef
Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, Ernst Kaltenbrunner (od 1933)
i Martin Bormann, szef kancelarii NSDAP, a wykonawcą i współautorem
był Arthur Greiser. Ogłoszono więc, że na ziemiach „wcielonych" do Rze­
szy nie obowiązuje konkordat polski z 1925 r. ani konkordat niemiecki z
1933 r. Kościół katolicki był więc poza prawem. Dnia 14 III 1940 r. kościo­
łom odmówiono wszelkich uprawnień do pomocy finansowej ze strony pańs­
twa, a dobrowolne kolekty wiernych obwarowano surowymi przepisami i
nadzorem państwa.
Podstawową zasadą polityki antykościelnej w „Kraju Warty" od począt­
ku okupacji był rozdział narodowościowy między Niemcami a Polakami,
przestrzegany z całymi rygorami. Dotyczyło to wszystkich dziedzin życia
społecznego, zwłaszcza od 25 IX 1940 r. W związku z tym zarządzeniem
zaczęto tworzyć osobne kościoły dla katolików Niemców i osobne dla katoli­
ków Polaków. Pod koniec czerwca 1940 r. Greiser opracował nowe , dotąd
niesłychane, prawo o stowarzyszeniach, mocą którego sprowadził wszystkie
Kościoły (katolicki i ewangelicki) do rzędu stowarzyszenia. W następstwie
tych założeń powstał 13-punktowy program organizacji Kościołów w „Kraju
Warty'' , opracowany w Kancelarii NSDAP. Zakładał on, że w „Kraju War­
ty" są tylko związki religijne w sensie stowarzyszenia, kierowane przez ich
zarządy. Związki te nie mogą mieć powiązań prawnych z Kościołem w Rze­
szy, a członkami ich mogą być osoby pełnoletnie na podstawie osobistej ,
pisemnej deklaracji. Nie ma kościołów krajowych, narodowych czy teryto­
rialnych. Każdy przybysz ze starej Rzeszy winien podpisać osobną deklara­
cję o przystąpieniu do Kościoła. Zakazano tworzenia jakichkolwiek osob­
nych grup i organizacji , a Niemcom i Polakom gromadzenia się w jednym
kościele. Zniesiono naukę religii w szkołach. Kościoły mogły się utrzymy­
wać tylko z ograniczonych kolekt, a poza miejscem kultu nie mogły mieć
innych budynków. Wszystkie zakłady religijne i zakony - j ako sprzeczne z
niemieckim pojęciem obyczajowości i polityką narodowościową - zostały

436
rozwiązane przez państwo. Kościołom zabroniono wszelkiej działalności
charytatywnej . W stowarzyszeniach religijnych mogli być czynni tylko du­
chowni urodzeni w „Kraju Warty" . W przeciwieństwie do innych okręgów
Rzeszy tu nie wprzą.gnięto Kościoła do akcji germanizacyjnej .
W sierpniu 1941 r. przeprowadzono częściową. konfiskatę polskich modli­
tewników. W kościołach polskich kazania i pieśni były po polsku, ale na­
pisy cmentarne należało sporządzać wyłącznie w języku niemieckim. Dnia
9 XII 1940 r. duchowieństwu polskiemu zakazano celebracji nabożeństw dla
Niemców katolików, a 24 IV 1941 r. namiestnik Greiser uznał , że uczestnic­
two Niemców w nabożeństwach polskich jest równoznaczne z wyłączeniem
siebie z narodu niemieckiego . W dniu 27 V t.r. zabroniono udzielania ja­
kichkolwiek posług religijnych Niemcom przez duchownych polskich i od­
wrotnie. Kościoły niemieckie musiały mieć napis „Tylko dla Niemców" .
Na mocy rozporządzenia namiestnika Greisera z 1 3 I V t.r. powołano do
życia 4 kościoły dla Niemców: Poznański Ewangelicki Kościół Narodowości
Niemieckiej w Kraju Warty, Łódzki Ewangelicki Niemiecki Kościół Naro­
dowy w Kraju Warty, Ewangelicko-Luterański Kościół Narodowości Nie­
mieckiej w Zachodnim Kraju Warty i Rzymskokatolicki Kościół Narodowo­
ści Niemieckiej w Okręgu Rzeszy Kraju Warty. Otrzymały one osobowość
prawną prawa prywatnego. Wszystkie te kościoły były podporządkowane
dyktatorskiej władzy namiestnika Greisera. Przepisy wyłączały Polaków z
tych kościołów, a także młodzież niemiecką, żądały bowiem od niej pełnole­
tności i osobistej deklaracji . kościół rzymskokatolicki dla Polaków pozostał
poza prawem. Te założenia polityki hitlerowskiej były sprzeczne z istotą
Kościoła katolickiego. Ta wyjątkowa sytuacja Kościoła w „Kraju Warty" ,
zaistniała na skutek rozdziału narodowościowego, zdecydowała 9 IV 1942 r.
o projekcie nominacji bpa Walentego Dymka na administratora apostolskie­
go dla Polaków katolików w całym „Kraju Warty" . Ale projekt ten nie
został zrealizowany do końca okupacji, ponieważ ten Kościół katolicki po­
zostawał poza prawem. Nominacja administratora apostolskiego dla katoli­
ków Niemców, jak i dla katolików Polaków była wyraźnym naruszeniem
konkordatu polskiego z 1925 r.
Życie religijne wiernych i pewne formy duszpasterstwa zostały ograni­
czone drakońskimi przepisami. Od 25 X 1939 do 24 VII 1940 r. ograniczono
czas celebracji nabożeństw niedzielnych do godzin od 9 .00 do 12.00, w dni
powszednie były one zakazane z wyjątkiem pogrzebów i ślubów. Od lipca
1940 r. czas celebracji nabożeństw niedzielnych wyznaczono od 7.00 do
11 .30. Słuchanie spowiedzi mogło być tylko w niedziele. W miastach cele­
browano 4 msze św. , na wsiach 2. W soboty zezwolono na katechizację i
spowiedź. Nabożeństw dodatkowych nie odprawiano. Gorzkie żale śpiewa­
no w czasie mszy św. W dni powszednie praktykowano prywatne nabożeń­
stwa w domu. W wielu powiatach władze zakazały celebracji nabożeństw na

437
stałe lub czasowo. Zakazywano nawet udzielania chrztu, ślubów i pogrze­
bów. Kazania głoszone po polsku podlegały surowej kontroli władz okupa­
cyjnych.
Działalność Kościoła została ograniczona tylko do budynków sakral­
nych. Zakazano więc pielgrzymek, procesji, procesji żałobnych, zewnętrz­
nych procesji teoforycznych, a dekret namiestnika Greisera z 1 1 III 1942 r.
zabronił celebracji nabożeństw w mieszkaniach prywatnych. Kondukt po­
grzebowy ograniczono do najbliższej rodziny. Ze względu na katastrofalny
brak księży pogrzeby odbywały się najczęściej bez ich udziału. Z dniem
1 VIII 1940 r. zredukowano święta kościelne. Według relacji niemieckich
„Polacy byli ludźmi religijnymi, przywiązanymi do Kościoła, stąd przez cały
okres okupacji kościoły były przepełnione i nie mieścili się w kościołach".
Toteż władze hitlerowskie represjonowały uczestników nabożeństw niedziel­
nych poprzez zakazy udziału w nich nieparafian (3 X 1940) , łapanki, kontro­
le kartkowe i ograniczanie podróżowania, nieudostępnianie Polakom środ­
ków lokomocji, a także przez zatrudnianie Polaków w różnych gałęziach
pracy w dni święte . W czasie masowych wysiedleń i aresztowań ludności
oraz drastycznych zmian społecznych nabożeństwa katolickie spajały lud­
ność polską więzami religijnymi, j ęzykowymi i narodowymi.
Życie sakramentalne i religijne na skutek tych ograniczeń i szykan prze­
żywało wyjątkowy kryzys. Ze względu na narastające odległości (do 100 km),
ograniczanie czasu nabożeństw , brak duchowieństwa i zakazy spadła gwałto­
wnie liczba spowiadaj ących się i komunikujących. Od roku 1941 w całym
„Kraju Warty" nie udzielano sakramentu bierzmowania, a udzielanie chrztu
dzieciom ogromnie się opóźniło . Od tego też roku okres komunii wielkano­
cnej trwał przez cały rok. Katechizacja młodzieży była przewidziana w śro­
dy w godzinach popołudniowych. Na terenie Łodzi mogła się ona odbywać
tylko po niedzielnym nabożeństwie w wymiarze 10 minut. W tym czasie
przygotowywano również dzieci do I komunii św. Znaczna część dzieci i
młodzieży pozostawała poza zasięgiem tej katechizacji. Sakrament małżeń­
stwa dla Polaków był obwarowany szeregiem nieludzkich przepisów. Dekre­
tem namiestnika Greisera z 10 IX t.r. Polacy mogli zawierać małżeństwa po
ukończeniu 28 roku życia, a Polki 25 roku życia. Mnożyły się przeto tajne
śluby lub wyjazdy młodych do Rzeszy czy Generalnej Guberni w celu wzię­
cia tam ślubu. Zredukowano do minimum posługi duszpasterskie względem
chorych i tylko tam, gdzie byli kapłani. Wreszcie władze okupacyjne zabro­
niły Kościołowi działalności charytatywnej .
Osobny problem w „Kraju Warty" stanowił Kościół rzymskokatolicki
dla Narodowości Niemieckiej . Po wprowadzeniu segregacji narodowościo­
wej w życiu religijnym i utworzeniu 13 IV 1941 r. Rzymskokatolickiego Ko­
ścioła Narodowości Niemieckiej w Okręgu Rzeszy Kraju Warty, namiestnik
Greiser mianował na stanowisko administratora franciszkanina niemieckiego
Hilariusa Breitingera (7 X) . W tym czasie Stolica Apostolska - wbrew kon-

438
 kordatowi polskiemu - powołała na to stanowisko Niemca kanonika Kapitu­
ły Metropolitalnej w Poznaniu, ks. Josepha Paecha jako „prowizorycznego
administratora apostolskiego ad nutum Sanctae Sedis dla katolików niemiec­
kich" (15 X) . Namiestnik Greiser zgodził się na tę nominację, a ks. Paech z
oporami przyjął ją, ale po 6 miesiącach zrezygnował . W marcu 1942 r. zastą­
pił go na tym urzędzie franciszkanin o. Hilarius Breitinger, przed 1939 r.
nauczyciel religii w niemieckim gimnazjum w Poznaniu. Ale i jego urzędo­
wanie było pełne trudności. Do roku 1944 w rezultacie zarządzeń namiestni­
ka Greisera i gestapo zamknięto od 1 ,2 tys. do 1 ,3 tys. kościołów i kaplic,
500 zamieniono na magazyny, 2 zburzono. Pod koniec 1944 r. w „Kraju
Warty" mieszkało ok. 500-600 tys. katolików Niemców, a duszpasterzowało
wśród nich 30 księży; 1 ksiądz niemiecki zarządzał niejednokrotnie 5 para­
fiami. W tym roku otwarte były 72 kościoły niemieckie. Władze hitlerow­
skie stawiały również Niemcom katolikom bezprawne żądania w życiu reli­
gijnym, a każdy kapłan niemiecki musiał mieć zezwolenie gestapo na pełnie­
nie funkcji duszpasterskich. Terror gestapo zmuszał też katolików niemiec­
kich do zaniechania udziału w nabożeństwach. Katechizację młodzieży nie­
mieckiej w szkołach ograniczono, a od 1941 r. całkowicie uniemożliwiono.
Władze partyjne i administracja państwowa zaangażowały się w ateizację
osiedleńców ze Wschodu i zachęcały Niemców do występowania z Kościoła.
Okręg Gdańsk-Prusy Zachodnie. Okręg ten obejmował 26 055 km2 , w
tym ziemie polskie - 21 237 km2 , a terytorium Wolnego Miasta Gdańska -

2 926 km2 , oraz 2 179 OOO ludności, w tym 1 494 OOO na ziemiach polskich i
277 tys. w Wolnym Mieście Gdańsku. Polacy stanowili tu 61 % , a Niemcy
30% . Namiestnikiem okręgu był Albert Forster z decydującym głosem w
zakresie formowania antykościelnej i antypolskiej polityki na tych terenach.
Pod względem kościelnym w granicach okręgu była cała diecezj a gdańska,
która w 1939 r. liczyła 5 dekanatów, 47 parafii i kuracji, 2 klasztory męskie
i 3 żeńskie, 90 kapłanów diecezjalnych, 8 zakonnych i ok. 150 tys. katoli­
ków, oraz w całości diecezja chełmińska (1939 r. - 29 dekanatów, 255 para­
fii, 78 kuracji , 32 filie, 1 10 kaplic publicznych, 9 klasztorów męskich,
69 żeńskich, 668 kapłanów diecezj alnych i 1 022 476 katolików). Do okręgu
tego należała również część archidiecezji gnieźnieńskiej (3 dekanaty i 4 czę­
ściowo z Bydgoszczą, ok. 50 parafii i 90 kapłanów) , powiat Lipno z diecezji
włocławskiej (2 dekanaty, 20 parafii, ok. 20 kapłanó�) oraz 22 parafie i
24 kapłanów z diecezji płockiej w rejonie Rypina i Dobrzynia. W całości w
granicach okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie było ok. 460 placówek duszpa­
sterskich, ok. 800 kapłanów w diecezjach polskich i 47 parafii i 98 kapłanów
w diecezji gdańskiej .
W diecezji gdańskiej po wymuszonej rezygnacji bpa Edwarda O'Rourke
na tle utworzenia polskich parafii personalnych (13 VI 1938) i po nieudanej
nominacji ks. Franciszka Sawickiego z Pelplina, którego A. Greiser nie do­
puścił do objęcia urzędu, biskupem diecezjalnym został proboszcz katedral-

439
ny w Oliwie, ks. Karl Maria Splett (13 VI) . Cieszył się on pełnym popar­
ciem Senatu Wolnego Miasta Gdańska i partii hitlerowskiej . „To jest mój
człowiek, na którym mogę się oprzeć" - mówił Greiser. W diecezji chełmiń­
skiej bp Stanisław Wojciech Okoniewski (1926-1944) , nakłoniony przez wo­
jewodę pomorskiego Władysława Raczkiewicza, uszedł przed zemstą nie­
miecką 2 IX 1939 r. i przez Rumunię, Rzym, Hiszpanię udał się do Portuga­
lii. Na miejscu zostawił bpa pomocniczego Konstantego Dominika j ako wi­
kariusza generalnego, którego Niemcy internowali w Pelplinie , a następnie
wywieźli do Gdańska (31 I 1940) . W takich okolicznościach bp Splett przy
poparciu namiestnika Forstera otrzymał 5 XII 1939 r. nominację Piusa XII
na administratora apostolskiego diecezji chełmińskiej . Nie czekając na od­
powiednie upoważnienie przejął rządy kościelne w części diecezji płockiej
i włocławskiej . Nominacja bpa Spletta była naruszeniem konkordatu pols­
kiego. Częścią archidiecezji gnieźnieńskiej zarządzał Niemiec ks. Alois Ka­
luschke z uprawnieniami wikariusza generalnego.
Namiestnik Forster przywiązywał dużą wagę do spraw religijnych, dlate­
go postanowił wprzągnąć Kościół katolicki na Pomorzu do polityki germani­
zacyjnej w celu szybkiego zgermanizowania ludności polskiej . Do tych celów
wykorzystał duchowieństwo niemieckie , drastyczną eksterminację ducho­
wieństwa i inteligencji polskiej i ścisłą współpracę zniemczonego Kościoła
katolickiego na Pomorzu z władzami hitlerowskimi. Terror rozpoczęło ge­
stapo w diecezji gdańskiej już 1 IX 1939 r. Tego dnia na terenie Wolnego
Miasta aresztowano 8 kapłanów polskich, których deportowano do obozu
koncentracyjnego w Stutthofie, niektórych rozstrzelano. Resztę kapłanów
polskich tej diecezji zlikwidowano przed Wielkanocą 1940 r. Z 12 kapłanów
polskich uratowało się tylko 2. Deportowano również polskie zakonnice.
Daleko bardziej krwawo rozprawiono się z duchowieństwem w diecezji
chełmińskiej , płockiej i włocławskiej . Zniemczony i zgermanizowany Koś­
ciół katolicki na Pomorzu stał się narzędziem nieludzkiej germanizacji lud­
ności polskiej . Tutaj nie wprowadzono rozdziału narodowościowego w Koś­
ciele, co więcej zabroniono nawet urządzania osobnych nabożeństw dla
Niemców i Polaków (1941). Ze wspólnoty w kulcie religijnym wyłączono
Polaków z naszywką „P" , tym bowiem zabroniono wstępu do kościoła. Bis­
kup Splett wziął pełny udział w ucisku religijnym i germanizacji Polaków. Z
radością powitał włączenie Gdańska do Rzeszy Niemieckiej (3 IX) i już 6 IX
zabronił celebracji nabożeństw polskich. Dnia 15 IX powitał biciem w dzwo­
ny kościelne przybycie Hitlera do Gdańska. Po przejęciu administracji apo­
stolskiej w diecezji chełmińskiej i części diecezji płockiej i włocławskiej już
1 IV 1940 r. zakazał posługiwania się j ęzykiem polskim w kazaniach, modli­
twach i nabożeństwach, wprowadził natomiast wyłącznie język niemiecki.
Także przygotowanie do I komunii św. miało się odbywać w tym j ęzyku. W
dniu 17 V t.r. bp Splett polecił usunąć z kościołów wszystkie przedmioty z
polskimi napisami i emblematami, a 25 V t.r. zakazał używania języka pol-

440
skiego przy spowiedzi w obydwóch diecezjach. W wypadku spowiedzi po
polsku należało ją przerwać i udzielić absolucji generalnej . Wprawdzie Stoli­
ca Apostolska poleciła mu wycofać to zarządzenie j ako niezgodne z prawem
naturalnym i kanonicznym (12 XI) i „bezprawne, niesprawiedliwe i obraża­
jące godność człowieka" , ale bp Splett nie zrobił tego . W celu realizacji
zakazu bp Splett wydrukował 100 tys. kartek z wykazem grzechów w języku
niemieckim. Język polski usunięto również z kościołów na skrawku archidie­
cezji gnieźnieńskiej (X 1939) , łącznie ze spowiedzią (1 II 1941) . W roku
1942 namiestnik Forster zakazał używania polskich modlitewników.
Biskup Splett wobec wymordowania i wywiezienia do obozów śmierci
większości księży podjął akcję sprowadzania z Niemiec kapłanów. Do końca
1944 r. było zatrudnionych 4 1 takich księży za zgodą gestapo. Niektórzy z
nich byli prawdziwymi germanizatorami, większość dobrymi pasterzami.
Szczególną rolę germanizacyjną na Pomorzu odegrali komisarze biskupi, a
wśród nich słynni z antypolskiego nastawienia ks. P. Preuss z Tczewa i ks.
K. Knop z Wejherowa. Obydwaj należeli do NSDAP. Najmocniej wprowa­
dzano germanizację w powiatach kaszubskich, skąd prawie zupełnie usunię­
to księży polskich. Podkreślał to sam bp Splett w liście do H. Goringa z
26 X 1942 r. „Niezmordowanej pracy moich duchownych zawdzięczamy w
znacznym stopniu, że j ęzyk niemiecki dociera w coraz to większym stopniu
przede wszystkim do dzieci i dorastającej młodzieży. W ten sposób spełni­
łem bez reszty obowiązek biskupa niemieckiego" .
Zastraszające rozmiary przybrała tu eksterminacja duchowieństwa pols­
kiego. O pogromie księży polskich w diecezji gdańskiej wspomniano już
uprzednio. W diecezji chełmińskiej do końca 1939 r. w czasie „krwawej
jesieni" wymordowano 202 kapłanów, w tym całą kapitułę chełmińską i pro­
fesorów Seminarium Duchownego w Pelplinie, 450 aresztowano (2/3 stanu z
1 IX 1939). W roku 1940 na ok. 3 tys. więźniów obozu koncentracyjnego w
Stutthofie było 230-250 księży. W czasie okupacji na 701 księży 323 straciło
życie, z czego 232 rozstrzelano. W grudniu 1939 r. tylko 35-40 księży pozo­
stawało jeszcze na placówkach duszpasterskich. W części archidiecezji gnieź­
nieńskiej zamordowano 37 księży. W części diecezji włocławskiej spośród
30 kapłanów aresztowano 27, a w części płockiej z 30 księży aresztowano 23
jeszcze w 1939 r. Życie zakonne zostało tu całkowicie zlikwidowane, zakon­
ników i zakonnice wywieziono do obozów śmierci lub więzień, część wysie­
dlono do Generalnej Guberni. Szacuje się, że w tym okręgu zginęło w czasie
wojny 444 kapłanów diecezjalnych. Tylko 26 księży polskich przetrwało
wojnę na placówkach duszpasterskich w diecezji chełmińskiej .
Życie religijne i duszpasterstwo w tej prowincji Rzeszy mogło funkcjo­
nować tylko za cenę całkowitego wyłączenia języka polskiego i wszelkich
elementów polskich. Mszę św. celebrowano codziennie. W roku 1940 zaka­
zano w rejencji bydgoskiej procesji , a w 1941 r. gestapo zakazało jakich­
kolwiek nabożeństw poza kościołami. W diecezji chełmińskiej procesje na-

441
leżało wcześniej zgłaszać władzom gestapo. W Wejherowskiem komisarz
biskupi ks. Knop zakazał procesji w powiecie Gdynia, Wejherowo i Kartu­
zy. W latach 1940-1941 katechizacja szkolna została ograniczona do przygo­
towania dzieci do I komunii św. , ale odbywała się wyłącznie w języku nie­
mieckim. W roku 1943 namiestnik Forster wprowadził rozdział narodo­
wościowy na cmentarzach, ale 4 III t.r. wstrzymano ten nakaz. Ze względu
na olbrzymi terror, wielki brak kapłanów i zamknięcie wielu kościołów za­
znaczył się wyraźny spadek gorliwości i praktyk religijnych. Za śpiewanie
polskich kolęd aresztowano wielu katolików. Powtarzały się też napady na
kościoły w czasie trwania nabożeństw.
Jesienią 1939 r. władze okupacyjne zabrały liczne budynki kościelne,
parafialne majątki rolne i przekazały je Niemcom. Konfiskacie uległ mają­
tek Kościoła katolickiego , zakonów i stowarzyszeń zakonnych, a księża pol­
scy nie otrzymywali żadnej pomocy. W zamkniętych jesienią tego roku koś­
ciołach urządzano magazyny, garaże itp. Katedrę w Pelplinie przeznaczono
na ujeżdżalnię koni, a po proteście bpa Spletta zamknięto. Ogółem za­
mknięto w tej prowincji 300 kościołów i wszystkie kaplice. W roku 1941 na
420 kościołów sprzed 1939 r. 320 było j eszcze otwartych, a 100 zamkniętych.
W diecezji gdańskiej polskie kościoły zostały zamknięte, obrabowane wszys­
tkie biblioteki kościelne, pewną liczbę kościołów zburzono , ograbiono też
zakrystie z szat i naczyń liturgicznych. Systematycznie w całej prowincji nisz­
czono modlitewniki i śpiewniki oraz księgozbiory polskie. Kościoły i cmen­
tarze obrabowano z wszelkich przedmiotów metalowych. Zniszczono i spro­
fanowano prawie wszystkie obiekty sakralne poza kościołami, a także na­
grobki z polskimi napisami. W wyniku barbarzyńskiej akcji niszczycielskiej
tylko w województwie pomorskim zniszczono 300 krzyży i figur NMP. Przy
chrztach zabroniono nadawania imion słowiańskich, a nawet chrześcijańs­
kich. Duszpasterstwo chorych prawie ustało i często zdarzały się pogrzeby
bez kapłana. Dnia 10 IX 1939 r. rozwiązano wszystkie organizacje narodowe
i religijne. We wrześniu tego roku zamknięto seminaria duchowne .
Stosunkowo liczni księża z małej polskiej grupy współpracowali z pols­
kim podziemiem, zwłaszcza z Tajną Organizacją Wojskową „Gryf Pomors­
ki" , którego prezesem był ks. Józef Wrycz. W roku 1943 gestapo rozbiło tę
organizację. Według Cz. Madajczyka księża tej prowincji zaangażowali się
w akcję partyzancką.
Rejencja ciechanowska. Do Prus Wschodnich przyłączono północną
część Mazowsza z Płockiem i Ciechanowem oraz powiat Suwałki o po­
wierzchni 16 144 km2 i 1 001 560 ludności, w tym 886 061 (88,47%) Pola­
ków. Powiat suwalski włączono do rejencji Gumbinnen, małe skrawki do
rejencji olsztyńskiej (26 tys. ludności) , a dla pozostałego obszaru utworzono
rejencję ciechanowską (Zichenau) . Pod względem ko�cielnym była to nade
wszystko diecezj a płocka (12 dekanatów, 178 parafii) oraz część diecezji
łomżyńskiej (powiat ostrołęcki) . Po wyparciu Związku Sowieckiego z tych

442
terenów Niemcy włączyli do Rzeszy nadto powiaty: Augustów, Grajewo ,
Łomżę i Wysokie Mazowieckie.
Diecezją płocką zarządzał abp A. J. Nowowiejski (1858-1941) przy po­
mocy bpa sufragana Leona Wetmańskiego (1886-1941). Częścią diecezji
łomżyńskiej w okręgu suwalskim zarządzał ks. Bolesław Gumkowski, mia­
nowany przez nuncjaturę berlińską administratorem apostolskim. Podobne
uprawnienia otrzymał dla powiatu ostrołęckiego ks . Klemens Sawicki z My­
szyńca. W pierwszych dniach września 1939 r. nastąpiło masowe aresztowa­
nie księży, 9 XII t.r. zamknięto seminarium duchowne w Płocku, a wielu se­
minarzystów znalazło schronienie w Generalnej Guberni. Dnia 26 II 1940 r.
władze okupacyjne internowały 82-letniego abpa Nowowiejskiego i bpa
Wetmańskiego w Słupnie pod Płockiem, a następnie obu aresztowano i wy­
wieziono do obozu koncentracyjnego w Działdowie, gdzie ponieśli śmierć
męczeńską (t 1941). Od czasu internowania arcybiskupa diecezj ą płocką
zarządzał ks. prałat S . Figielski, najpierw j ako wikariusz generalny, a od
1942 r. administrator apostolski. Rozbudowany okupacyjny aparat policyjny
i ucisku podjął wielką akcję wyniszczaj ącą naród polski w zakresie biologicz­
nym, kulturalnym, gospodarczym i religijnym. W pierwszych dniach wrześ­
nia nastąpiły pierwsze, masowe aresztowania księży w powiecie rypińskim,
dobrzyńskim i gostynińskim. Fala aresztowań wzmogła się szczególnie wios­
ną 1941 r. Wówczas to przejściowy obóz w Działdowie stał się miejscem
śmierci 2 biskupów, 48 księży i 1 alumna. Danina życia i krwi duchowień­
stwa płockiego była niezwykle wielka. Zamordowano 1 17 księży, 141 było
aresztowanych, 32 przeżyło obozy i 31 było represjonowanych.
Niezwykle silny terror panował również w części diecezji łomżyńskiej .
W okręgu suwalskim aresztowano w kwietniu 1940 r. 22 księży. Do obsługi
22 parafii pozostało tylko 19 księży. W okręgu ostrołęckim aresztowano
wówczas 1 1 księży, a pozostali nie mogli się swobodnie poruszać w terenie .
Na terenach dekanatu przasnyskiego urządzono wojskowy poligon, ludność
i księży wysiedlono. W Płocku pozostawiono tylko 1 kościół otwarty, pozo­
stałe wraz z katedrą zostały zamknięte i zamienione na magazyny. Na tere­
nie rejencji ciechanowskiej zamknięto szereg kościołów. Od roku 1940 wła­
dze okupacyjne zakazały głoszenia kazań, odwiedzania parafian i przyjmo­
wania gości. Tylko w 40 parafiach głoszono kazania w czasie wojny.
Nabożeństwa mogły się odbywać w godzinach 6.00-10.00. Początkowo
frekwencja była dobra, ale odkąd rozpoczęły się przy kościołach łapanki i
wywózki ludzi na roboty do Niemiec i do prac na zabranych Polakom ma­
jątkach wielu zrezygnowało z uczęszczania do kościoła. Wprowadzono też
zakaz przekraczania granicy bez specj alnej przepustki. Zdarzały się wypadki
zakazu celebracji nabożeństw w czasie letnim. Po masowym aresztowaniu
księży w 1941 r. obowiązek spowiedzi wielkanocnej był niezwykle utrudnio­
ny. Od 1 X t.r. małżeństwa mogły być zawierane tylko w urzędach niemiec­
kich lub potajemnie w parafii. Nabożeństwa poza mszą św. prawie wszystkie

443
zanikły. Procesje kościelne zostały ograniczone lub zakazane z wyj ątkiem
pogrzebów. Zdarzały się też wypadki profanacji Najświętszego Sakramentu
i miejsc świętych przez czynniki oficjalne. Zabrano większość dzwonów koś­
cielnych.
W całej rejencji ciechanowskiej , podobnie j ak na pozostałych terenach
„wcielonych" do Rzeszy, wszystkie szkoły dla Polaków zostały zamknięte.
Pozostała więc tylko katecheza przed I komunią św. i to tylko w 44 para­
fiach. W większości parafii takiej katechezy nie prowadzono. Niektórzy
księża organizowali pomoc dla więźniów z obozów i zbiedniałych rodzin. W
Płocku taką opieką otoczono 300 rodzin. W roku 1943 w diecezji płockiej
było czynnych 179 parafii i 140 otwartych kościołów, a w duszpasterstwie
pracowało 202 kapłanów. Istniało też jeszcze 10 domów zakonnych żeńs­
kich, a diecezja liczyła ok. 750 tys. katolików. Z części diecezji łomżyńskiej
tysiące młodzieży wywieziono na przymusowe roboty do Niemiec. W tej
diecezji zniszczono 80 kościołów.
Rejencja katowicka. Górny Ś ląsk wraz z Zagłębiem Dąbrowskim i po­
wiatem olkuskim oraz zachodnią częścią województwa krakowskiego (po­
wiaty: Biała, Chrzanów, Żywiec, Wadowice) i Zaolziem zostały włączone
do prowincji Śląsk. Dnia 20 XII 1940 r. władze okupacyjne utworzyły pro­
wincję górnośląską. W jej skład wchodziły 2 rejencje: opolska i katowicka.
Rejencja katowicka obejmowała 7 809 km2 i 2 290 OOO ludności, w tym z
obszaru III Rzeszy 1 088 km2 i 521 tys. mieszkańców. Do rejencji opolskiej
włączono 21 gmin w rejonie Tarnowskich Gór i Rybnika. Nadprezydentem
prowincji górnośląskiej został Fritz Bracht.
Pod względem kościelnym do rejencji katowickiej zostały włączone: pra­
wie cała diecezj a katowicka, część diecezji częstochowskiej (75 parafii) , kie­
leckiej (ok. 10 parafii) i krakowskiej (74 parafie i 2 1 filii) . Były to tereny o
różnych tradycjach kościelnych i narodowych oraz różnym poziomie życia
religijnego. Z dniem 1 I 1940 r. jurysdykcję kościelną na Zaolziu przejął
ponownie kard. A. Bertram z Wrocławia. Części polskich diecezji wcielone
do rejencji katowickiej były zarządzane przez wikariuszów generalnych, w
Katowicach natomiast bpem diecezj alnym był ks. Stanisław Adamski (1875-
-1967) i jego bp pomocniczy Juliusz Bieniek (1895- 1978) . Pod presj ą władz
okupacyjnych i za radą kard. Bertrama bp Adamski zwolnił z urzędu wika­
riusza generalnego bpa Bieńka, a na j ego miejsce powołał ks. Franciszka
Strzyża - Niemca, proboszcza w Goduli (t 3 VI 1942) . Po jego śmierci
wikariuszem generalnym został również Niemiec ks. Franciszek Wosnitza.
Wśród 489 księży w tej diecezji 54 uważało się za Niemców.
Głównie względy gospodarcze zadecydowały o pozostawieniu Polaków
na miejscu. Biskup Adamski w okólniku z 7 IX 1939 r. skierowanym do
księży, zalecał im stosowanie się do rozporządzeń nowych władz, ale równo­
cześnie stwierdzał , że zmiany przynależności państwowej może wprowadzić
tylko traktat pokojowy. Wkraczające wojska niemieckie były entuzjastycz-

444
nie witane przez Niemców, a było wśród nich kilku księży Niemców. W
październiku 1939 r. ogłoszono, że wygasł konkordat polski z 1925 r. Po­
czątkowo j urysdykcję kościelną na te tereny rozciągnął nuncjusz apostolski
z Berlina C. Orsenigo. Odkąd jednak Stolica Apostolska stwierdziła wyraź­
nie, że nie uznaje zmian terytorialnych przed podpisaniem traktatu pokojo­
wego, Hitler zarządził ograniczenie kompetencji nuncjatury berlińskiej do
granic starej Rzeszy z 1938 r.
W listopadzie i grudniu 1939 r. władze okupacyjne przeprowadziły ewi­
dencję ludności poprzez spis policyjny . Większość mieszkańców Śląska zade­
klarowała się j ako „Niemcy" lub „ Ślązacy" . Spis ten poprzedziły dwie fale
masowych aresztowań. Biskup Adamski zalecał wpisywanie się na listę nie­
miecką w nadziei, że zapobiegnie to masowym wysiedleniom ludności.
Uczyniła tak również większość księży. W połowie 1943 r. prawie połowa
księży miała 1-3 grupę wolkslisty. Poważne zmiany osobowe zaszły w Kurii
Diecezjalnej , ale bp Adamski przeciwstawił się wprowadzaniu księży Niem­
ców, zwłaszcza do kapituły katedralnej . Zabiegi wikariusza generalnego
ks. Strzyża o włączenie diecezji katowickiej do Konferencji Fuldajskiej
Episkopatu Niemieckiego nie powiodły się .
W roku 1939 władze niemieckie poczyniły zabiegi w Rzymie o przekaza­
nie administracji diecezji katowickiej abpowi wrocławskiemu kard. Bertra­
mowi, o co on sam zaczął niedwuznacznie się starać. Stolica Apostolska nie
podjęła j ednak rozmów na ten temat. W dniu 28 II 1941 r. obaj biskupi
katowiccy zostali deportowani do Generalnej Guberni. Łączyło się to z pla­
nem przeniesienia Kurii Diecezj alnej do Panewnik, a nawet z ewentualną
likwidacją diecezji , skoro od lutego 1941 do czerwca 1942 r. opracowano
plan scalenia diecezji katowickiej z archidiecezj ą wrocławską. Ale i tym ra­
zem Stolica Apostolska zignorowała noty władz niemieckich w tej sprawie.
W przeciwieństwie do „Kraju Warty" władze prowincji górnośląskiej nie
przejawiały chęci naśladowania A . Greisera w jego polityce kościelnej . Ale
i tu proces rozdziału Kościoła i państwa realizowano systematycznie według
własnego modelu. W roku 1941 nadprezydent F. Bracht wprowadził tu or­
dynację składkową, która zezwalała diecezji na zbieranie kolekt od wier­
nych. W tymże roku uchylono prawo patronatu. Oba zarządzenia dotyczyły
również diecezji , których części znalazły się w granicach prowincji górnoślą­
skiej . Wprowadzenie natomiast podziału narodowościowego w tej prowincji
okazało się dla władz okupacyjnych bardzo trudne, tym bardziej że od poło­
wy 1940 r. w duszpasterstwie - zgodnie z zaleceniem bpa Adamskiego -
obowiązywał j ęzyk niemiecki. Podziału narodowościowego domagało się
gestapo katowickie, ale odrzucił go kard. Bertram z Wrocławia. Do zorgani­
zowania osobnego duszpasterstwa dla Niemców doszło jedynie w 1940 r.
dla przesiedleńców niemieckich z Bukowiny i Besarabii. Dla ich użytku die­
cezja oddała 16 obiektów kościelnych. Osiedlano ich głównie w Żywiec­
kiem, skąd w 1941 r. wysiedlono 81 tys. Polaków. W roku 1942 przejęto

445
większość cmentarzy katolickich, a także zniszczono wiele krzyży i figur
przydrożnych. Tylko 32 cmentarze pozostały w gestii parafii. Od początku
rozpoczęto wielką akcję na rzecz występowania z Kościoła katolickiego. W
roku 1941 wystąpiło łącznie 42 622 katolików. W tym samym czasie z Koś­
cioła ewangelickiego wystąpiło 171 031 osób.
Konfiskaty maj ątku kościelnego w granicach starej Rzeszy były przeja­
wem walki z Kościołem. Akcję tę rozpoczęto w kwietniu 1939 r. Na podsta­
wie rozporządzenia z 2 X t.r. O . Fitznera zaczęto konfiskować mienie pols­
kich organizacji narodowych i kościelnych; zabrano wówczas fundacje koś­
cielne i domy wychowawcze. Rozporządzenie to uprzedziły liczne rabunki.
Systematyczną akcją konfiskat zaj ęła się Haupttreuhandstelle - utworzona
19 X t.r. przez H. Goringa - z siedzibą w głównych stolicach nowych pro­
wincji lub rejencji. Na podstawie rozporządzenia z 17 IX 1940 r. konfiska­
tom miał podlegać majątek kościelny z wyłączeniem kościołów, kaplic,
cmentarzy i obiektów kultu. Mimo zabiegów bpa Adamskiego własności ko­
ścielnej w jego diecezji narzucono zarząd komisaryczny. Konfiskaty te
wstrzymano na polecenie Hitlera (II 1941) . W ramach tych konfiskat zablo­
kowano konto bankowe diecezji , narzucono zarząd komisaryczny na dobra
Kokoszyce (500 ha) , a następnie dobra te zabrano wraz z domem rekolek­
cyjnym. W listopadzie 1939 r. zabrano gmach seminarium duchownego w
Krakowie , zabrano domy, szpitale i zakłady opiekuńcze, cały majątek sto­
warzyszeń kościelnych, niektóre domy zakonne, przedszkola itp. Po usu­
nięciu biskupów w 1941 r. zabrano gmach kurialny i probostwo Chrystusa
Króla w Katowicach, drukarnię diecezjalną, szereg budynków i beneficjów
parafialnych. W tej prowincji zagrabiono 3 226 dzieł sztuki kościelnej ,
3 621 argenterii, 966 zespołów i 153 241 jednostek archiwalnych, 910 008 to­
mów książek i 3 419 dzwonów kościelnych.
Po zamknięciu seminarium duchownego w Krakowie alumni rozproszyli
się i kończyli studia głównie w seminariach niemieckich. Od roku 1939 roz­
poczęły się masowe aresztowania księży i ich deportacja do obozów śmierci
lub do Generalnej Guberni. W sumie aresztowano 1 14 księży (22,3% ), do
wojska wcielono 31 młodych księży oraz 20 alumnów. W roku 1939 z 500
księży diecezjalnych w połowie 1942 r. pracowało w diecezji tylko 308, w
tym kilku nowo wyświęconych. Podobny terror panował w pozostałych die­
cezjach należących do prowincji górnośląskiej . Poza archidiecezją krakow­
ską zamordowano tu 10 kapłanów, a dalszych 12 wywieziono do obozów
koncentracyjnych. W tej prowincji występowało również zjawisko łamania
podstawowych i elementarnych swobód religijnych. Tylko w diecezji kato­
wickiej wprowadzono do duszpasterstwa j ęzyk niemiecki, w pozostałych był
w użyciu j ęzyk polski. Zlikwidowano natomiast wszystkie polskie czasopis­
ma i biblioteki. Te ostatnie wywieziono do Niemiec w grudniu 1939 r. Nau­
kę religii w szkołach zlikwidowano w 1941 r. ; w 1943 r. tylko w 5% szkół
odbywała się nauka religii. W jej miejsce od 1941 r. zorganizowano kateche-

446
zę przykościelną. Wprowadzono tu również zakaz małżeństw polsko-nie­
mieckich (1940) , zredukowano liczbę świąt kościelnych, ograniczono ruch
pielgrzymkowy (1940) . Zezwolono natomiast na ograniczoną działalność In­
stytutu Diecezj alnego „Caritas". Bezwzględną germanizację pozostawiono
na okres powojenny ze względów gospodarczych.

3. Generalna Gubernia

W dniu 26 X 1939 r. gubernator Hans Frank proklamował w Krakowie

utworzenie Generalnej Guberni dla centralnych ziem polskich, okupowa­
nych przez Niemców. Rezydencją generalnego gubernatora został zamek
królewski na Wawelu w Krakowie. Według programu Hitlera „dla Polski
może istnieć tylko jeden pan, a tym jest Niemiec [ „ . ] , dlatego wszyscy
przedstawiciele polskiej inteligencji muszą być zabici [ . . . ] . Generalna Gubernia
jest polskim rezerwuarem, wielkim polskim obozem pracy" (2 X 1940). Pro­
gram polityczny generalnego gubernatora Franka był podobny. „Polakom nale­
ży pozostawić tylko takie możliwości kształcenia, które ukażą im beznadziej­
ność ich położenia narodowego" (3 X 1939) .
Generalna Gubernia obejmowała początkowo 4 dystrykty (Kraków, Ra­
dom, Warszawa, Lublin) , a od 1941 r. 5 (Lwów) , 63 powiaty, 97 026 km2
oraz 12,5 mln ludności. Według szacunków z 1 III 1943 r. Generalna Gu­
bernia obejmowała 145 180 km2 i 17,6 mln mieszkańców. Według szacun­
ków z 1942 r. w Generalnej Guberni mieszkało 1 1 ,3 mln Polaków (64,18% ) ,
4 029 OOO Ukraińców (22,89% ) , 90 tys. górali traktowanych jako osobny
naród (0,51 % ) , 75 tys. volksdeutschów (0,43% ) , a także pewien odsetek
Białorusinów i Rosjan. Nie podano liczby ludności żydowskiej . Pod wzglę­
dem wyznaniowym w 1942 r. było tu 64,5% rzymskokatolików ( 1 1 ,3 mln) ,
20,2% grekokatolików (3,6 mln), 2% prawosławnych (352 tys.), 0,6% ewan­
gelików (105 tys . ) , 0,6% starokatolików (105 tys.) i 0,6% wyznawców róż­
nych sekt (105 tys . ) .
W Generalnej Guberni pozostawali n a urzędzie następujący biskupi die­
cezjalni: administrator apostolski bp Jan Lorek - Sandomierz, bp Teodor
Kubina - Częstochowa , bp Czesław Kaczmarek - Kielce, bp Franciszek Bar­
da - Przemyśl (część diecezji na lewym brzegu Sanu) , bp Marian Fulman -
Lublin, metropolita krakowski abp Adam Stefan Sapieha, abp Stanisław
Gall - administrator apostolski w Warszawie, bp Edward Komar - admini­
strator apostolski w Tarnowie i bp Czesław Sokołowski - administrator apo­
stolski w Siedlcach. Częścią diecezji łódzkiej zarządzał wikariusz generalny
ks. J. Goździk, a później ks. Jan Krzyszkowski z Piotrkowa Trybunalskiego ,
6 parafiami diecezji łomżyskiej zarządzał bp Tadeusz Zakrzewski w Ostrowi
Mazowieckiej , a 8 parafiami diecezji płockiej - ks. W. Jezusek. Obok
5 biskupów diecezjalnych i 4 administratorów apostolskich w Generalnej

447
Guberni było nadto 6 biskupów pomocniczych. Od roku 1941 doszedł nadto
metropolita lwowski abp Bolesław Twardowski i j ego bp pomocniczy Eu­
geniusz Baziak.
Władze niemieckie skrzętnie wykorzystywały różnice narodowościowe w
Generalnej Guberni. Tu też utworzyły „naród góralski" , a także systematy­
cznie usiłowały wciągnąć duchowieństwo do współpracy z okupantem w eks­
ploatacji polskiej siły roboczej i gospodarce rolnej , by przez to podważyć
autorytet Kościoła. Według generalnego gubernatora Franka katolicyzm „to
największy grzech" i „trucizna" , Ewangelia to „bajeczki" , duchowni zaś to
„bezczelne łobuzy" . „Jeśli katolicyzm jest trucizną, to można tylko Polakom
życzyć tej trucizny" . W styczniu 1940 r. władze okupacyjne poleciły zorgani­
zować osobne duszpasterstwo dla Niemców, na czele którego stanął o. Odilo
Gerhard, a po jego aresztowaniu (1942) ks. Herbert Burger.
Polityka kościelna władz okupacyjnych zmierzała do zlikwidowania w
kulcie religijnym polskich tradycji narodowych, które podtrzymywały pa­
triotyzm i jedność narodową. „Kościół - mówił Frank - jest dla umysłów
polskich centralnym punktem zbornym, promieniuje stale w milczeniu i spełnia
tę funkcję j akby wiecznego światła [ . . . ] . Katolicyzm nie jest bowiem w tym
kraju żadnym wyznaniem, ale koniecznością życia" . Kościołowi w General­
nej Guberni zostawiono mimo wszystko względną swobodę działania w
niektórych dziedzinach, a próby wykorzystania księży do polityki okupanta
przyniosły bardzo nikłe rezultaty. „Polski kler - mówił Frank - i polskie
organa szkolne są [ . . . ] moimi głównymi wrogami" (1943) .
Ale i w Generalnej Guberni podjęto na dość dużą skalę politykę ekster­
minacji duchowieństwa katolickiego, stosując te same metody terroru co
wobec wszystkich Polaków, a więc aresztowania, egzekucje i obozy śmierci.
W archidiecezji warszawskiej represjonowano 215 księży (35 ,83 % ) , z czego
96 poniosło śmierć. Prawie masowe były aresztowania franciszkanów w Nie­
pokalanowie oraz kapucynów i jezuitów w Warszawie. Wśród aresztowa­
nych w 1941 r. był o. Maksymilian Maria Kolbe, Męczennik w bunkrze
głodowym w Oświęcimiu. W diecezji lubelskiej aresztowania księży przybra­
ły masową formę. Jeszcze w 1939 r. aresztowano i skazano na śmierć bpa
Mariana Pulmana i Władysława Gorała wraz z prawie całą kapitułą kated­
ralną. Drogą łaski bpowi Pulmanowi zamieniono wyrok śmierci na obóz, a
później deportację. W połowie 1941 r. prawie 150 księży przebywało w wię­
zieniach i obozach śmierci. W sumie w całej Generalnej Guberni śmierć
poniosło 466 księży (bez archidiecezji lwowskiej) . Wśród zakonników naj­
większe straty ponieśli jezuici, franciszkanie konwentualni, salezj anie, mis­
jonarze Świętej Rodziny, redemptoryści, pallotyni i misjonarze św. Wincen­
tego a Paulo, z zakonów żeńskich zaś - szarytki, sakramentki, marianki i
zmartwychwstanki. Tylko z archidiecezji krakowskiej zginęło 78 kapłanów
diecezjalnych i 50 zakonnych oraz 2 zakonnice. Represje w formie areszto­
wań, obozów śmierci dotknęły nadto ok. 430 kapłanów z tych diecezji, któ-

448
rych stolice znajdowały się w Generalnej Guberni. W czasie Powstania War­
szawskiego Niemcy wymordowali 33 redemptorystów, 17 jezuitów, a 35
sióstr sakramentek zmarło tragicznie pod gruzami swego kościoła na Nowym
Mieście. W czasie pacyfikacji wsi Borów na Lubelszczyźnie zamordowano pro­
boszcza (ks. Stanisław Skulimowski) i przeszło 300 parafian (2 II 1944) .
Celebracja nabożeństw i udzielanie sakramentów św. w Generalnej Gu­
berni nie podlegały większym restrykcjom. Zakazano natomiast śpiewu
niektórych pieśni religijnych o wydźwięku patriotycznym, skreślono z kalen­
darza liturgicznego święto Królowej Korony Polskiej (3 V) i święta dzięk­
czynne za zwycięstwo pod Grunwaldem i Chocimiem (15 VII i 10 X), pole­
cono usunąć z kościołów tablice i pomniki ku pamięci Tadeusza Kościuszki
i Józefa Piłsudskiego (1941) , zakazano patriotycznych modlitw do ss. patro­
nów Polski (1942) , a także świętowania rocznicy zwycięstwa nad bolszewika­
mi (15 VIII) i odrodzenia Państwa Polskiego (11 XI) . W roku 1940 zreduko­
wano liczbę świąt, a w 1942 r. wprowadzono przymusową pracę rolników w
niedziele. W roku 1940 zabroniono uroczystych pogrzebów i pielgrzymek, a
10 X 1 942 r . surowo zakazano udzielania chrztu żydom. Kontrolę policyjną
rozciągnięto nad kazaniami, a z okazji nabożeństw - zwłaszcza po miastach
- urządzano łapanki, zatrzymanych natomiast wywożono na roboty przymu­
sowe do Niemiec.
W latach 1943 i 1944 władze okupacyjne w niektórych diecezjach zaleci­
ły czasowe zamknięcie kościołów. Tak w diecezji tarnowskiej zamknięto
56 kościołów na okres od miesiąca do roku. W archidiecezji warszawskiej
okupanci przeznaczyli na cele świeckie 126 kościołów. Ograniczono nabywa­
nie świec kościelnych i wina mszalnego. W szkołach podstawowych i zawo­
dowych nauka religii mogła się odbywać z wieloma ograniczeniami i trudno­
ściami, zredukowano j ą do godziny tygodniowo. W tragicznych latach nie­
pewności szerzył się kult Miłosierdzia Bożego i św. Andrzeja Boboli. Naj­
większą plagą moralną było rozpijanie społeczeństwa.
W listopadzie 1939 r. władze niemieckie zamknęły wszystkie uniwersyte­
ty i szkoły średnie. W Krakowie i na Katolickim Uniwersytecie w Lublinie
miały miejsce masowe aresztowania profesorów i ich częściowe wymordowa­
nie (Lublin) . Początkowo we wszystkich diecezjach działały seminaria du­
chowne , a program ich był znacznie okrojony. Nie wolno było przyjmować
nowych kandydatów. Władze okupacyjne nosiły się z zamiarem zamknięcia
seminariów, a pozostawienia tylko 2 , w Krakowie i Sandomierzu. Spotkało
się to z protestem Kościoła, a zwłaszcza księcia metropolity krakowskiego
A. S. Sapiehy. Wszystkie gmachy seminaryjne zostały zabrane przez oku­
panta, a studia odbywały się często w mieszkaniu biskupa lub na plebaniach.
Głównym obrońcą ich przetrwania był metropolita krakowski. W warun­
kach na poły konspiracyjnych przygotowano i wyświęcono w diecezji tar­
nowskiej w okresie wojny 103 kapłanów.

29 - Historia Kościoła cz. 8 449

 Władze niemieckie rozwiązały wszystkie organizacje kościelne (1941),
zakazały drukowania prasy katolickiej i przejęły dużą część drukarni koś­
cielnych. Według deklaracji władz okupacyjnych z dniem 1 IX 1939 r. Koś­
ciół katolicki utracił osobowość prawną , a 15 XI t.r. gubernator Frank wy­
dał rozporządzenie o konfiskacie całego mienia ruchomego i nieruchomego
byłego Państwa Polskiego. Na podstawie tych rozporządzeń niszczono rów­
nież w Guberni kościoły i mienie kościelne, a także wywłaszczano osoby
kościelne z ich własności. Zabrano więc gmachy seminariów duchownych,
liczne budynki klasztorne, a w pewnych wypadkach kościoły. W Krakowie
zamknięto dostęp do katedry na Wawelu i księciu metropolicie Sapieże, i
wiernym. Największe straty materialne poniosła archidiecezja warszawska i
diecezja lubelska. W roku 1944 w archidiecezji warszawskiej spalono całko­
wicie 13 kościołów, 48 częściowo , a w czasie Powstania Warszawskiego zbu­
rzono całkowicie 18 kościołów. W latach 1939-1940 w Guberni dokonano
rabunku najcenniejszych dzieł sztuki. Obrabowano m.in. skarbiec katedral­
ny na Wawelu, ołtarz Wita Stwosza, 10 witraży z XIV i XV w. W roku 1941 z
kościołów zabrano 600 dzwonów, zniszczono także wiele księgozbiorów itp.
Niestety, postawa biskupów wobec okupantów w Guberni nie była jed­
nolita. Na czoło episkopatu wysunął się książę metropolita A. S . Sapieha,
posiadający zdecydowane poparcie polskiego podziemia. To on zwoływał
od 14 XI 1940 r. Konferencje Episkopatu w Guberni, w których brali udział
z reguły wszyscy biskupi z wyjątkiem hierarchów Warszawy i Siedlec. Na
konferencj ach tych opracowywano memoriały w obronie Kościoła i Narodu,
przesyłane następnie drogą poufną do Stolicy Apostolskiej lub do władz
okupacyjnych. Metropolita, mając żywe kontakty z polskim podziemiem,
orientował się świetnie w sytuacji Kościoła w całej Polsce . Apelował więc w
obronie Narodu polskiego do samego Hitlera (1940) i wielokrotnie do gu­
bernatora Franka w sprawie łapanek, przymusowego wywożenia Polaków
na roboty do Rzeszy lub do obozów śmierci, masowego wysiedlania Pola­
ków z ich mieszkań i ziemi, totalnej eksterminacji Żydów oraz ograniczenia
działalności charytatywnej Kościoła. Protestował też przeciwko wywożeniu
dzieci i młodzieży polskiej do Niemiec (1942) .
W memoriale z 8 VI 1943 r„ przyjętym przez Konferencję Episkopatu
w Krakowie, skierowanym do władz okupacyjnych, biskupi użalali się na
wysiedlanie Polaków w różnych regionach Polski, konfiskowanie im mająt­
ku, na przymusowe wywożenie ich do Niemiec, a także na same warunki
ich życia w Niemczech. Protestowali przeciwko ograniczaniu wolności osobi­
stej , masowym aresztowaniom i zbiorowej odpowiedzialności, a także prze­
ciwko zamknięciu szkół średnich i wyższych w Guberni. Takich memoriałów
i protestów było więcej .
Nie wszyscy biskupi w Guberni zachowali się podobnie. Tak np. bp kie­
lecki Cz. Kaczmarek w liście pasterskim z 24 IX 1939 i z maj a 1940 r. wzy­
wał diecezjan, by „okazali się posłusznymi względem władz administracyj-

450
nych we wszystkim, co nie sprzeciwia się sumieniu katolickiemu" . Upominał
ich też, by „poniechawszy wszelkich waśni i knowań politycznych [ „ . ] nie
nakłaniali ucha na podszepty podejrzanych ludzi, gdyby usiłowali wciągnąć
społeczeństwo nasze, zwłaszcza młodzież do nieobliczalnej konspiracyjnej
akcji" . Władze okupacyjne wykorzystały niedoświadczenie administratora
apostolskiego z Sandomierza bpa Jana Lorka, który w 1940 r. w odezwie do
księży zachęcał do dobrowolnego wyjazdu Polaków na roboty do Niemiec.
Biskup został upomniany przez polskie władze podziemne. Biskup często­
chowski Teodor Kubina przed 16 IX 1939 r. przekazał władzom policyjno­
-wojskowym informacje na temat zrzeszeń katolickich na terenie diecezji
częstochowskiej . Wyraził też żal, że Akcja Katolicka nie mogła się rozwi­
nąć ze względu na dużą liczbę Żydów w miastach. „Zalecał też duchow­
nym wstrzymanie się od jakiejkolwiek działalności politycznej " . Był to nie­
wątpliwie błąd. Taką postawę potwierdzał również jego list pasterski z
11 XI 1939 r.
Ci trzej biskupi spotkali się 25 V 1940 r. z generalnym gubernatorem
Frankiem w Radomiu. Domagali się wówczas zwolnienia więzionych bisku­
pów lubelskich, zgody na nauczanie religii w szkołach, wypłacania pensji
biskupom, zgodzy władz okupacyjnych na duszpasterstwo w więzieniach,
przywrócenia niektórych świąt skasowanych itp. Oczywiście gubernator
Frank niewiele przejmował się tymi postulatami. W następnych latach bis­
kupi ci stali się bardziej ostrożni w kontaktach z władzami okupacyjnymi i
wspierali podziemie konspiracyjne, tajne wykłady uniwersyteckie, a bp Ka­
czmarek zaangażował się mocno w poparcie dla tajnego Uniwersytetu Ziem
Zachodnich i tajnego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Kontrower­
syjną postacią był bp Czesław Sokołowski, administrator apostolski w Sied­
lcach. Jego uległość wobec władz okupacyjnych była posunięta zbyt daleko.
Jako jedyny ordynariusz w Guberni wezwał księży do oddawania dzwonów
kościelnych, zalecał księżom „poniżającą uległość wobec Niemców" i skła­
dał im „raporty w j ęzyku niemieckim" . Nawoływał do terminowego odda­
wania kontyngentów, urządzał wystawne przyjęcia dla Niemców, a także
był krytycznie nastawiony wobec polskiego podziemia. Jego postawę potępi­
ły polskie władze podziemne.
Władze okupacyjne zabiegały o wciągnięcie polskich biskupów w Guber­
ni do walki z komunizmem i w sprawę mordu katyńskiego, ale bez skutku.
Propozycje składane w tym zakresie bpowi A. Szlagowskiemu z Warszawy,
bpowi Kaczmarkowi z Kielc, J . Lorkowi z Sandomierza i Kubinie z Często­
chowy (1944) zostały odrzucone . Co więcej , biskupi ci oskarżyli Niemców o
budzenie nastrojów probolszewickich przez terror i masowe rozstrzeliwania
ludności. Biskup Lorek z Sandomierza w podobnej sytuacji oświadczył , że
obserwował z okna swego domu „jak wojsko niemieckie otoczyło 3 wioski i
ludzi [ . . ] z całym dobytkiem żywcem spalili". Administrator diecezji lubels­
.

kiej , profesor KUL-u, ks. Józef Kruszyński (1940-1945) wypowiadał się

451
wprawdzie przeciw komunizmowi, ale w obszernym memoriale potępił pacy­
fikacje i wypędzanie chłopów z Zamojszczyzny. Domagał się od władz oku­
pacyjnych „wstrzymania wszelkiej akcji osiedleńczej , która burzy całkowicie
życie kulturalne i religijne narodu polskiego" . Przeciwstawiał się odpowie­
dzialności zbiorowej , zabiegał o zwalnianie więźniów z obozów koncentra­
cyjnych, a zwłaszcza matek i dzieci, i „o osadzenie ich z powrotem na włas­
nych gospodarstwach". Apelował o oddanie i otwarcie zamkniętych kościo­
łów, zwolnienie księży z obozów śmierci i ukrócenia samowoli „rozbestwio­
nych band ukraińskich, dopuszczających się bezkarnego gwałtu na spokoj­
nej i bezbronnej ludności polskiej " (1943). To on napisał , że Niemcy za­
mknęli 41 kościoły w diecezji lubelskiej , a 25 odebrały katolikom i przeka­
zały prawosławnym.

4. Metropolia wileńska i lwowska pod okupacją sowiecką, litewską i niemiecką

Ziemie polskie, zagarnięte przez Związek Sowiecki na podstawie paktu

Ribbentrop - Mołotow (23 VIII 1939) obejmowały 200 tys. km2, 2 metropo­
lie (Wilno, Lwów) , 6 diecezji (Wilno, Łomża, Pińsk, Łuck, Lwów, Prze­
myśl) , ok. 1,3 tys. parafii, ok. 2 620 kapłanów i przeszło 4 mln katolików
ob. łac. Na podstawie tzw. wolnych wyborów, urządzonych przy wtórze sza­
lejącego terroru NKWD , w listopadzie 1939 r. ziemie metropolii wileńskiej
włączono do Białorusi Sowieckiej , a ziemie metropolii lwowskiej do Ukrai­
ny Sowieckiej i narzucono wszystkim obywatelstwo sowieckie. W paździer­
niku tego roku Związek Sowiecki przekazał Litwie Wilno wraz z okręgiem,
który został powiększony po wcieleniu Litwy do ZSRR (1940) .
Metropolia lwowska. Pod względem kościelnym w granicach Ukrainy So­
wieckiej znalazła się prawie cała archidiecezj a lwowska, cała diecezja łucka
na Wołyniu, wschodnia część diecezji przemyskiej i południowa część diece­
zji pińskiej . W sumie były tu 3 stolice biskupie (Lwów, Łuck, Przemyśl),
2 biskupów diecezj alnych (Lwów, Łuck) , 3 biskupów pomocniczych, ok.
650 parafii i ok. 1 ,6 mln katolików ob. łac.
W latach okupacji sowieckiej (1939-1941, 1944-1945) archidiecezją lwow­
ską kierował metropolita abp Bolesław Twardowski (1923-1944), a po jego
śmierci abp Eugeniusz Baziak, który przejął rządy kościelne j ako koadiutor
z prawem następstwa (23 XI 1944) . Ze względu na trudne warunki okupacji
sowieckiej abp Twardowski utworzył na czas wojny 4 nowe wikariaty gene­
ralne (Tarnopol, Stanisławów, Stryj i Rawa Ruska) . Częścią diecezji prze­
myskiej zarządzał bp Wojciech Tomaka, rezydujący z kapitułą katedralną
w Przemyślu przy katedrze. Diecezją łucką kierował bp Adolf Szelążek. Po
wkroczeniu wojsk sowieckich (17 IX 1939) biskupi wraz z kuriami zostali
usunięci z dotychczasowych domów. Władze sowieckie upaństwowiły wielką
własność ziemską, przemysł i handel. Ziemi parafialnej nie upaństwowiono.

452
Upaństwowiono natomiast i zukrainizowano wszystkie szkoły i usunięto z
nich naukę religii. Upaństwowiono również wszystkie szkoły kościelne, kla­
sztory i seminaria duchowne. Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazi­
mierza we Lwowie został zamknięty (30 X). We Lwowie ks. Stanisław
Frankl zorganizował seminarium duchowne na trzecim piętrze dotychczaso­
wego gmachu, które w ciągu 3 lat dało 60 kapłanów. Gdy 25 II 1940 r.
władze sowieckie zajęły cały gmach seminaryjny, studia seminaryjne konty­
nuowano w rozproszeniu. Podobne gmachy w Przemyślu i Łucku, a także w
Dubnie, gdzie istniało Papieskie Seminarium Duchowne, zostały również
zabrane. Biskup Szelążek zorganizował tajne seminarium w Warszawie.
Władze sowieckie zlikwidowały prawie wszystkie klasztory i wypędziły z
nich zakonników i zakonnice. W diecezji łuckiej zamknięto łącznie 19 klasz­
torów (262 zakonników i zakonnic) . Siostry musiały przywdziać strój świecki
i żyć w rozproszeniu. Wszystkie organizacje kościelne zostały rozwiązane.
Ochronki, przedszkola, domy opieki społecznej dla starców i szpitale zakon­
ne zostały upaństwowione. Zgromadzenie Sióstr Służebniczek Starowiejs­
kich prowadziło 17 tego typu placówek (500 dzieci) . Wszystkie zostały prze­
jęte przez władze sowieckie. Działalność duszpasterska została ograniczona
do kościołów, a funkcjonowanie ich było uzależnione od komitetów kościel­
nych. Na kościoły i plebanie, j ak też samych duchownych nałożono dokucz­
liwe podatki o charakterze progresywnym, które spadały na barki wiernych.
W szkołach rozpoczęto na wielką skalę propagandę materializmu i ateizmu.
Tolerowano j ednak przygotowywanie dzieci do I komunii św. czy nauczanie
młodzieży przy kościołach. Praca duszpasterska, głównie celebracja nabo­
żeństw, kaznodziejstwo i szafarstwo sakramentów św. było zorganizowane i
systematyczne. Urządzano niejednokrotnie rekolekcje, a we Lwowie prelek­
cje na tematy religijne. Chorych odwiedzano w domach i szpitalach.
Sytuacja kościelna nie była tu j ednolita. Najbardziej drastyczna była na
Wołyniu w diecezji łuckiej . „Na ulicach, w szkołach, na mityngach, podczas
niezliczonych uroczystości, zabaw, pochodów wmawiano w dusze, że Boga
nie ma, że religia, to kłamstwo, że księża mówią nieprawdę, sami nie wie­
rzą, a tylko lud wyzyskują . Nauczyciele obowiązani byli w swych wykładach
walczyć przeciwko Bogu. Zakazywano uczniom, nauczycielom i urzędnikom
uczęszczania do kościołów [ . . ] , propagandę bezbożnictwa stawiano na
.

pierwszym miejscu [ . . . ] . Wszyscy księża z wyjątkiem zgrzybiałych starców

poddawani byli długotrwałym, często ponawianym badaniom, równającym
się torturom moralnym, aby zmusić ich do porzucenia stanu kapłańskiego i
oddania się na służbę komunizmowi" (bp A. Szelążek) .
Już jesienią 1939 r. NKWD zaczęło siać terror poprzez aresztowania,
deportacje i mordy. W obronie przed represjami sowieckimi 79 księży opuś­
ciło diecezję łucką. Niektórzy z nich j ako kapłani diecezji kamienieckiej i
żytomierskiej przeszli przez łagry sowieckie. Wielu kapłanów z tej diecezji
zostało aresztowanych, a następnie deportowanych. Wielu też zginęło w ła-

453
grach i więzieniach sowieckich. Aresztowania wśród księży były również w
archidiecezji lwowskiej i w diecezji przemyskiej . Łącznie aresztowano tu
kilkudziesięciu księży, z których wielu zamordowano w więzieniach po ataku
Niemiec hitlerowskich (1941).
Najbardziej bolesne były masowe deportacje ludności, obywateli Państ­
wa Polskiego , za Ural, okręg polarny i w rejon Archangielska. Deportacje
te w nieludzkich warunkach rozpoczęły się jeszcze w 1939 r„ a pierwszymi
byli jeńcy polscy i podstępnie zarejestrowani oficerowie Wojska Polskiego.
Deportacje objęły ok. 250 tys. oficerów i szeregowców, w liczbie ok. 23 tys.
wymordowanych w bestialski sposób wiosną 1940 r. w Katyniu, Miednoje i
w lesie koło Charkowa. Bolszewicy po wkroczeniu na ziemie polskie mordo­
wali osadników i leśniczych. Od lutego 1940 do czerwca 1941 r. władze so­
wieckie przeprowadziły cztery masowe deportacje ludności, obejmujące ok.
1,7 mln obywateli polskich, głównie Polaków. Tylko z terenu metropolii
lwowskiej deportowano przeszło 650 tys. osób. Wśród deportowanych zna­
lazło się ok. 138 tys. kobiet i 150 tys. dzieci. Potworne warunki w transpor­
tach spowodowały zastraszającą śmiertelność wśród dzieci i osób starszych.
Warunki na tzw. nowym osiedleniu Polaków na „nieludzkiej ziemi" były
rozpaczliwe pod każdym względem, i materialnym, i narodowym, i religij­
nym. Wszelkie formy życia religijnego były tępione. Masowych mordów do­
puściło się NKWD na więźniach w chwili napadu Niemiec hitlerowskich na
Związek Sowiecki. Tylko w Łucku wymordowano ok. 4 tys. Polaków. Sza­
cuje się, że wówczas zamordowano ok. 50 tys. osób. Deportacje powtórzyły
się w 1944 r. , kiedy władze sowieckie powróciły na te tereny.
Metropolita Twardowski i bp Szelążek pospieszyli z pomocą, acz ograni­
czoną, deportowanym Polakom. Biskup Szelążek utworzył w 1940 r. Komi­
tet Pomocy, mający na celu niesienie pomocy materialnej deportowanym.
Nie zapomniał również o pomocy duchowej . W archidiecezji lwowskiej z
podobną pomocą prześladowanym pospieszyły zakony, osoby świeckie i
księża przez wysyłanie paczek żywnościowych. W tej archidiecezji opieką
charytatywną otoczono tysiące Polaków uciekinierów, którzy we wrześniu
znaleźli się po stronie okupacji sowieckiej , a także więźniów. Kościół zaan­
gażował się mocno zarówno w akcję charytatywną, j ak i w tajne nauczanie.
W klasztorze dominikanów we Lwowie działał tajny uniwersytet. Działało
też szereg tajnych gimnazjów, najczęściej w okresie okupacji niemieckiej .
W dniu 21 VI 1941 r. Niemcy hitlerowskie uderzyły całą mocą militarną
na Związek Sowiecki i w przeciągu kilku dni opanowały dawne terytoria
polskie. Dawna Małopolska Wschodnia została włączona do Generalnej
Guberni, a Wołyń z diecezją łucką do Komisariatu Rzeszy Ukraina. Obyd­
waj biskupi diecezj alni z Łucka i Lwowa wysłali kilkunastu księży - wbrew
zakazom niemieckim - do duszpasterstwa w diecezji żytomierskiej i kamie­
nieckiej . Biskup Szelążek wyświęcił ks. Zygmunta Chmielnickiego na bisku­
pa dla Żytomierza, a ks. Adolfa Kukuruzińskiego zamianował wikariuszem

454
generalnym na diecezję kamieniecką. Z archidiecezji lwowskiej wyjechało
do tej pracy w okolice Płoskirowa (Chmielnicki) i Kamieńca Podolskiego
ok. 20 kapłanów, z których 2 gestapo aresztowało i rozstrzelało (ks. J. Bo­
jarczak, ks. S. Turkiewicz) . Z deportowanymi do Kazachstanu z tej archi­
diecezji wyjechało tajnie 2 kapłanów w celu otoczenia ich opieką duszpaster­
ską (ks. T. Teliga, ks. T. Fedorowicz) . W diecezji łuckiej gestapo areszto­
wało i wywiozło do obozów śmierci 44 księży, a 23 z nich zostało zamordo­
wanych. We lwowskiej archidiecezji aresztowano przeszło 40 księży, a 23 z
nich zamordowano. Nie mamy takich szacunków dla wschodniej części die­
cezji przemyskiej .
Sytuację Kościoła ł acińskiego w tej metropolii pogarszały zorganizowane
napady i masowe mordy ludności polskiej przez nacjonalistów ukraińskich
w latach 1943-1945 . Był to niewątpliwie największy cios zadany Kościołowi
łacińskiemu w tej metropolii. Mordy te zaczęły się we wrześniu 1939 r. , ale
masowy charakter przybrały od 9 II 1943 r. , kiedy to wymordowano
173 Polaków z kolonii Porośle w powiecie Sarny. Mordowano mężczyzn i
kobiety, dzieci, księży i zakonnice. Jeszcze pod koniec tego roku mordy
rozpoczęły się w byłej Małopolsce Wschodniej , chociaż tu najwięcej Pola­
ków wymordowano w 1944 r. Mordy przybierały wyrafinowane i nieludzkie
formy przez krzyżowanie (o. L . Włodarczyk z Okop) , obcinanie głowy sie­
kierą, przepiłowanie, obcinanie piersi, masowe morderstwa w kościołach
(Ołyka, Poryck, Firlej) itp. Według szacunków Kurii Diecezjalnej w Łucku
w tej diecezji zamordowano 100 tys. Polaków katolików, 21 księży i 4 ciężko
zraniono. W archidiecezji lwowskiej według niepełnej ankiety abpa E. Ba­
ziaka nacjonaliści ukraińscy wymordowali w bestialski sposób 51 kapłanów i
kilkadziesiąt tysięcy Polaków oraz spalili kilkadziesiąt wsi. Według ostat­
nich, zdaje się zawyżonych, szacunków na Kresach Wschodnich wymordo­
wano ok. 300-400 tys. Polaków. Tylko na Wołyniu miało miejsce 1 10 rzezi,
według zaś ankiety abpa B aziaka napadów takich w tej archidiecezji
było 123 .
Ludność polska, ratując życie, opuszczała domy i gospodarstwa i ucieka­
ła do miast. W wielu wypadkach kościoły i plebanie stawały się ośrodkami
samoobrony, której przewodniczyli księża (np. Ostróg - o. R. Kranc, Wło­
dzimierz Wołyński - ks. S. Kobyłecki, Dederkały - ks. J. Kuczyński, Huta
Stepańska - ks. B . Drzepecki itd . ) . Na skutek terroru i mordów UPA
(Ukraińska Powstańcza Armia) pustoszały parafie. Niszczono i palono koś­
cioły i kaplice wraz z szatami i naczyniami liturgicznymi i archiwaliami para­
fialnymi. Tylko w diecezji łuckiej do 1944 r. przestało istnieć 70 parafii. W
archidiecezji lwowskiej liczba ta była większa. Terrorowi UPA towarzyszył
terror gestapo. Tylko w diecezji łuckiej aresztowało ono 44 księży, 36 de­
portowało do obozów śmierci, z czego 17 zginęło. W archidiecezji lwowskiej
Niemcy zamordowali, najczęściej w obozach śmierci, ok. 30 księży.

455
 Wiosną 1944 r. Związek Sowiecki wkroczył po raz drugi na te tereny.
Metropolita lwowski Bolesław Twardowski zmarł (t 22 XI 1944) , zastąpił
go koadiutor z prawem następstwa E. B aziak. W Łucku na posterunku trwał
bp A. Szelążek. Rozpoczął się wzmożony terror i aresztowania. Aresztowa­
no m.in. bpa Szelążka (3 I 1945) i 22 kapłanów, których postawiono przed
sądem w Kijowie. Na skutek ucieczek ludności polskiej , ratującej życie, i
przymusowej „repatriacji" ze 169 parafii w diecezji łuckiej została czynna
tylko jedna - w Krzemieńcu. Z 240 kapłanów 188 było represjonowanych,
79 wyjechało z obawy przed represjami, 51 zginęło tragicznie, 41 księży
znajdowało się w więzieniach i obozach, w tym 22 w obozach sowieckich i
19 w niemieckich.
Zdewastowana i zniszczona archidiecezj a lwowska ob. łac. na skutek
mordów, ucieczek i przymusowej „repatriacji" była w agonii. Metropolita
Baziak nie zamierzał opuszczać Lwowa, ale trapiony prawie każdej nocy
przesłuchiwaniami przez NKWD zdecydował się pod koniec kwietnia 1946 r.
na wyjazd. Zamieszkał na skrawku archidiecezji w granicach Polski w Luba­
czowie. Poważna część kościołów została spalona przez Ukraińców lub przez
władze sowieckie zburzona albo zamknięta i zamieniona na składy, magazy­
ny czy muzea ateistyczne. W roku 1980 na terenie całej archidiecezji działa­
ło tylko 7 placówek duszpasterskich. Po ustaleniu się nowej granicy wschod­
niej (16 VIII 1945) diecezja przemyska straciła 5 dekanatów i 75 parafii. Na
terenach tych przed 1939 r. mieszkało 177 tys. katolików ob. łac. Na skutek
„repatriacji" i terroru antyreligijnego pozostało tu otwartych ok. 5 kościo­
łów, ponieważ na pograniczu pozostały na miejscu prawie całe wsie polskie.
Reszta kościołów została zamknięta.
Metropolia wileńska. Po tzw. wolnych wyborach pod protektoratem
NKWD i armii sowieckiej Zgromadzenie Narodowe Białorusi Zachodniej
zwróciło się 29 X 1939 r. do Rady Najwyższej Związku Sowieckiego o włą­
czenie tych terenów do tegoż Związku, co stało się 2 XI t.r. W krótkim
czasie władze sowieckie narzuciły ludności obywatelstwo sowieckie i zapro­
wadziły sowiecki model komunizmu. W granicach Białorusi Sowieckiej zna­
lazła się w całości diecezja pińska, 275 parafii archidiecezji wileńskiej i więk­
sza część diecezji łomżyńskiej wraz z Łomżą (ok. 95 parafii), łącznie ok.
420 parafii i ok. 1 ,5 mln katolików. Archidiecezją wileńską zarządzał metro­
polita abp Romuald Jałbrzykowski przy pomocy bpa Kazimierza Michalkie­
wicza. Białoruską częścią archidiecezji zarządzał wikariusz generalny ks.
Karol Lubianiec, dziekan mołodeczański. W diecezji pińskiej po wyjeździe
obu biskupów, tj . K. Bukraby ordynariusza i K. Niemiry sufragana, rzą­
dy kościelne pełnił ks. Witold Iwicki aż do swej męczeńskiej śmierci
(t 22 I 1943). Zastąpił go dziekan bielski ks. A. Beszta Borowski, a gdy i
ten zginął z rąk gestapo, ks. Edward Juniewicz z Drohiczyna. Jedynym bis­
kupem, który pozostawał w granicach Białorusi, był bp łomżyński Stanisław
Łukomski, rezydujący w Kuleszach k. Łomży, a od 1941 r. w Łomży. Po

456
wcieleniu tych terenów do Białorusi usunięto religię ze szkół , zamknięto
seminaria duchowne w Łomży i Pińsku. Dla diecezji pińskiej przez cały
okres okupacji działało tajne seminarium w Drohiczynie i w Miłkowicach.
Życie religijne podlegało tym samym ograniczeniom i rygorom, co w metro­
polii lwowskiej . Deportacje obywateli polskich, głównie i tu Polaków, od
lutego 1940 do czerwca 1941 r . objęły na tych terenach przeszło 500 tys.
osób. Deportowani byli rozproszeni po całym terytorium Związku Sowiec­
kiego, głównie za Uralem i w kręgu polarnym. Aresztowanych umieszczono
w 40 obozach - gułagach, deportowanych zaś w 3 tys. miejscowości od Ar­
changielska do Kazachstanu. NKWD przy wycofywaniu się pod naporem
Niemców dokonało tu horrendalnych mordów na więźniach. Tylko w 3 wię­
zieniach Wileńszczyzny zamordowano ok. 4 tys. osób. W łagrach i na zesła­
niu towarzyszyli więźniom i deportowanym kapłani polscy. Tylko w obozie
śmierci w Workucie przebywało dwudziestu kilku księży w bpem gr.kat.
Grzegorzem Łakotą z Przemyśla. Księża ci w tajemnicy spełniali posługi
duszpasterskie i celebrowali msze św. Według ostatnich badań przez łagry
sowieckie przeszło 183 księży polskich, z czego 24 (13,11 % ) zginęło.
W Wilnie i na terytorium włączonym do Litwy władze litewskie wszczęły
akcję zmierzającą do usunięcia metropolity abpa R. Jałbrzykowskiego, ale
Stolica Apostolska nie zgodziła się na to. Od stycznia 1940 r. bojówki litew­
skie zakłócały nabożeństwa w kościołach w Wilnie i na prowincji, przerywa­
ły śpiewanie polskich pieśni religijnych, terroryzując i bijąc często polską
ludność. Po śmierci bpa pomocniczego K. Michalkiewicza (t 16 II 1940)
Stolica Apostolska na skutek starań litewskich zamianowała bez wiedzy me­
tropolity Jałbrzykowskiego Litwina, Mieczysława Reynysa biskupem pomo­
cniczym z prawem następstwa. Było to nowe naruszenie konkordatu pols­
kiego z 1925 r. Na wypadek wakansu stolicy metropolitalnej w Wilnie otrzy­
mał on uprawnienia administratora apostolskiego. Litwini zamknęli polski
uniwersytet ł ącznie z wydziałem teologicznym. Seminarium duchowne dzia­
łało do 1942 r.
W dniu 22 III 1942 r. Litwini aresztowali metropolitę Jałbrzykowskiego
i umieścili go w klasztorze w Mariampolu. Arcybiskup Reynys rozpoczął
swoje rządy w Wilnie od usunięcia Patronatu Polskiego z Mszału i Brewia­
rza, za co został skarcony przez Stolicę Apostolską (8 VI 1943). Ze względu
na polityczny podział archidiecezji na trzy części zamianował on osobnych
wikariuszów generalnych dla każdej z nich. Taki zarząd archidiecezji trwał
do sierpnia 1944 r . , kiedy do Wilna powrócił metropolita Jałbrzykowski i
przejął ponownie rządy w archidiecezji.
Szeregi duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego poniosły dotkliwe
straty w czasie wojny sowiecko-niemieckiej ; 12 kapłanów zamordowano w
okrutny sposób, a dalszych 20 wywieziono w głąb Rosji. Okupacja hitlerow­
ska przyniosła nową hekatombę cierpień dla Polaków i kapłanów. W Lidzie,
Głębokiem, Grodnie i Swisłoczy w 1942 r. więziono kilkudziesięciu księży,

457
z których 22 rozstrzelano. Łącznie w całej archidiecezji zamordowano
40 kapłanów i 56 alumnów , a przez więzienia przeszło dalszych 90 księży i
70 alumnów. Pomordowanych zastępowali zakonnicy lub kapłani z Litwy
sprowadzani przez abpa Reynysa. Dnia 3 III 1942 r. policja litewska i gesta­
po aresztowały profesorów i alumnów i umieściły ich w więzieniu wileńskim
na Łukiszkach; 1 1 profesorów wywieziono do Wilkowiszek, a następnie do
Szaltupia do ciężkich robót pod nadzorem policji litewskiej i gestapo. Więk­
szość alumnów przebywała w więzieniu do maj a tego roku, przeszło 20
wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec. W tymże roku abp Rey­
nys zorganizował w Wilnie seminarium litewskie. Profesorów i kleryków
sprowadził z Litwy Kowieńskiej . W czasie wojny wyświęcono w Wilnie 50
kapłanów.
W okresie okupacji niemieckiej teren archidiecezji był podzielony na
trzy generalne okręgi: Litwa, Białoruś i Białystok. Utworzony 25 VII 1941 r.
Okręg Generalny Litwa był terenem podsycanych przez Niemców konflik­
tów polsko-litewskich na tle depolonizacji i lituanizacji Wileńszczyzny. Język
litewski zaprowadzono nawet w tych kościołach, gdzie nie było Litwinów.
W roku 1941 język ten wprowadzono do nauki religii w szkołach. Dnia
13 XII t.r. ze względu na szerzącą się zarazę zamknięto kościoły, a otwarto
je ponownie na przełomie stycznia i lutego 1942 r. W lutym tego roku za­
kazano używania języka polskiego w nabożeństwach dodatkowych. Dnia
26 III t.r. aresztowano wszystkich zakonników w Wilnie (60 osób) i 22 sio­
stry habitowe. Wówczas to abp Reynys sprowadził z Litwy 30 księży i obsa­
dził nimi ważniejsze parafie. Zdarzały się morderstwa księży polskich przez
bojówki litewskie. Mimo ograniczeń i prześladowań działał tajny Uniwersy­
tet Wileński i kilka gimnazjów oraz wiele szkół podstawowych, a w poboż­
ności szerzył się kult Miłosierdzia Bożego.
W Okręgu Generalnym Białoruś znalazło się 190 parafii archidiecezji
wileńskiej . W czasie wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r. wielu księży zo­
stało zabitych, a kościoły zniszczone. Zginęło wówczas 10 księży. Władze
okupacyjne popierały przejścia z katolicyzmu na prawosławie . Nauczanie
religii w języku polskim zeszło do podziemia. Kilkunastu księży wyjechało
na Białoruś Sowiecką do pracy duszpasterskiej , zwłaszcza od 1941 r. , kiedy
Stolica Apostolska zamianowała metropolitę Jałbrzykowskiego administra­
torem apostolskim archidiecezji mohylowskiej i diecezji mińskiej . Podsyca­
ny przez Niemców białoruski ruch narodowy, a także niechęć prawosław­
nych do katolików, spowodowały rugi Polaków i katolików z urzędów;
6 XI t.r. władze niemieckie zabroniły małżeństw między Polakami a Biało­
rusinami, zakazały też procesji poza kościołami, zalecały głoszenie kazań
po białorusku, chociaż większość księży nie znała języka, a wierni sobie
tego nie życzyli. Wychodząc z kościoła protestowali w ten sposób przeciwko
białoruskim kazaniom. Od połowy 1942 r. rozpoczęły się aresztowania i
mordy księży; zginęło ich wówczas ok. 20, na skutek czego powiększała się

458
liczba kościołów bez duszpasterzy. Kilkunastu kapłanów, ratuj ąc życie, ode­
szło do partyzantki.
Okręg białostocki obejmował Białostocczyznę i Grodzieńskie, a jego za­
rząd spoczywał w rękach nadprezydenta Prus Wschodnich Ericha Kocha.
Znajdowało się tu 9 dekanatów i 96 parafii z archidiecezji wileńskiej . W
okręgu tym poniosło śmierć kilkunastu księży, co wiązało się z ekstermina­
cją polskiej inteligencji. I tu zabrano szereg obiektów kościelnych i zamyka­
no okresowo kościoły . Życie religijne i duszpasterstwo podlegało inwigila­
cji policji, a na zawieranie małżeństw przez Polaków nałożono restrykcje
(28 lat - mężczyźni, 26 lat - kobiety) . Szkolnictwo polskie i katechizacja
działały tylko w katakumbach. Masowe pacyfikacje i egzekucje ludności
polskiej i żydowskiej siały powszechny terror.
W diecezji łomżyńskiej , która należała do tego okręgu, panowały podo­
bne warunki. Niemcy aresztowali i wysłali do obozów śmierci 52 księży i
alumnów, z czego 34 zginęło: na terenie Niemiec rozstrzelano dalszych 12,
a 4 zginęło w Związku Radzieckim . W diecezji pińskiej podzielonej na trzy
komisariaty (Ukraina, Wschód, Białystok) na 215 kapłanów represjonowa­
no 74 (35% ) ; 50 z nich zamordowano, 22 przeszło obozy śmierci. Rozstrze­
lano 2 administratorów diecezji - ks. W. Iwickiego (t 22 I 1943) i ks. A.
Besztę Borowskiego (t 15 VI 1943). Niektórzy księża zginęli za ratowanie
Żydów.

5. Kościół wobec eksterminacji narodu polskiego i Żydów

Najbardziej horrendalną metodą wyniszczania narodu polskiego przez

obydwóch okupantów podczas wojny była bezpośrednia eksterminacja osób,
grup społecznych czy całych społeczności (Żydzi, Cyganie) . Eksterminację
tę podjęto w pierwszych latach wojny i trwała ona do jej zakończenia, a
władze sowieckie kontynuowały j ą i po 1945 r. Wbrew przyjętym normom
międzynarodowym i zwyczajom cywilizowanych narodów zarówno wojsko
niemieckie, j ak i władze sowieckie mordowały bez żadnych powodów jeń­
ców polskich. Niemcy mordowali całe oddziały wojskowe wraz z ich dowód­
cami lub rozstrzeliwali całe grupy ludności cywilnej . Odrażającym faktem
jest wymordowanie przez sowieckie NKWD ok. 23 tys. polskich żołnierzy i
oficerów, wziętych do niewoli i unicestwionych wiosną 1940 r. w Katyniu,
Miednoje k. Tweru i w lesie koło Charkowa.
Gestapo i inne niemieckie organizacje policyjno-militarne do październi­
ka 1939 r. wymordowały na terenach „włączonych" do Rzeszy ok. 70 tys.
osób. W akcji tzw. czyszczenia gruntu wymordowano do końca tego roku
dalsze 50 tys. ludzi. „Czyszczenie gruntu" stanowiło pierwszy etap wynisz­
czania polskiej inteligencji. W granicach Generalnej Guberni wymordowano
przeszło 5 tys. ludzi. Od roku 1940 na ziemiach „wcielonych" do Rzeszy, ze

459
względu na oburzenie opinii światowej , ustały masowe egzekucje, narastały
natomiast w Generalnej Guberni w formie pacyfikacji. Akcję terroru i wyni­
szczania inteligencji polskiej kontynuowali hitlerowcy na byłych polskich
ziemiach wschodnich po ich okupacji w 1941 r. Szczególnie krwawy terror
zapanował w okręgu zamojskim na Lubelszczyźnie. Tylko w ciągu 1942 r.
rozstrzelano tu 17 tys. Polaków j ako „bandytów" . Od sierpnia tego roku do
lipca 1944 r. w Generalnej Guberni zamordowano 33 543 osoby. W Warsza­
wie w czasie Powstania Warszawskiego w publicznych egzekucjach zginęło
ok. 93 tys. osób, a straty ludności w powstaniu szacuje się od 100 do 200 tys.
osób. Poprzez stosowanie eutanazji zamordowano ok. 12 tys. pacjentów. W
ramach eksterminacji ludności polskiej uśmiercano także polskie nie­
mowlęta.
W wyniszczaniu narodu polskiego wzięło krwawy udział prawo karne i
sądownictwo niemieckie, skazujące tysiące Polaków na śmierć i na obozy
zagłady. W roku 1942 sądy niemieckie skazały 1 262 Polaków na śmierć,
2 248 na obóz karny i 44 056 na zwykły obóz karny. Kara śmierci i zbiorowa
odpowiedzialność groziły za szereg „przestępstw" , w tym za ukrywanie Ży­
dów. Wyniszczaniu narodu polskiego służyły liczne obozy zagłady, które w
latach wojny spełniały wyłącznie rolę eksterminacyjną. W roku 1942 zmarło
60% więźniów. Na ziemiach polskich władze hitlerowskie urządziły 9 obo­
zów koncentracyjnych i 223 podobozy. Wyniszczano w nich przede wszyst­
kich Żydów, Cyganów, Polaków, Rosjan i inne narodowości. Liczba pols­
kich obywateli zesłanych do obozów zagłady przekroczyła 5 mln, a ok.
3 mln z nich poniosły śmierć. Miejscem eksterminacji były także hitlerow­
skie więzienia. Szacuje się , że na skutek bezpośredniej eksterminacji zamor­
dowano 4,5 mln polskich obywateli. Według badań ks. W. Jacewicza repre­
sjami zostało dotkniętych 6 367 duchownych, zginęło zaś 1 932 biskupów,
kapłanów i alumnów diecezjalnych, 580 księży, braci i alumnów zakonnych
oraz 289 zakonnic - łącznie 2 801 duchownych poniosło śmierć. Była to
hojna ofiara krwi i życia duchowieństwa polskiego złożona na ołtarzu Boga
i Ojczyzny.
Inną formą eksterminacji narodu polskiego przez władców III Rzeszy
były masowe wysiedlania polskiej ludności i pozbawianie jej elementarnych
środków do życia. Szacuje się, że z ziem „wcielonych" do Rzeszy ok. 1 ,5 mln
osób pozbawiono mieszkania i własnego gospodarstwa, z czego ok. 460 tys.
wysiedlono do Guberni. Część wysiedlonych dzieci polskich - odpowia­
dająca wymogom rasowym - została przeznaczona na zgermanizowanie (ok.
40 tys.). W Guberni najwięcej wysiedleń przeprowadzono na Zamojszczyź­
nie (1941-1943) . Akcją tą objęto ok. 300 wsi, z których wywieziono ok.
100-110 tys. ludności, z czego kilkadziesiąt tysięcy umieszczono w obozach
śmierci na Majdanku i w Oświęcimiu. Podobnych wysiedleń dokonano w
powiecie radomskim (1940-1941 - 160 wsi) i kolbuszowskim (1942 r. -

28 wsi) . W roku 1944 po upadku Powstania Warszawskiego usunięto ze sto-

460
licy ok. 400 tys. osób. Łącznie masowym wysiedleniom poddano w granicach
okupacji niemieckiej 1 ,7 mln ludności polskiej , ok. 2,7 mln ludności ży­
dowskiej . Na miejscu usuniętych w drakoński sposób Polaków osiedlono
631 485 Niemców z podbitej Europy. Przyjmuje się też, że w ramach wy­
wózki na roboty do Niemiec wywieziono 2 857 500 Polaków i obywateli
polskich. Tragiczny charakter posiadało przymusowe zabieranie polskim ro­
dzinom dzieci i wywożenie ich do Rzeszy celem germanizacji. W ten sposób
zrabowano w celach germanizacyjnych ok. 200 tys. polskich dzieci, z których
po 1945 r. odzyskano tylko ok. 25% . Do germanizacji przeznaczono również
na ziemiach „wcielonych" do Rzeszy ok. 230-330 tys. Polaków.
Temu ludobójstwu na nieznaną dotąd w historii świata skalę towarzyszy­
ła podobna akcja władz sowieckich na ziemiach polskich wcielonych do
Związku Sowieckiego. Obok bestialskiego wymordowania polskich oficerów
i żołnierzy (1940) uwięziono setki tysięcy osób, głównie inteligencji, często
mordowano i rozstrzeliwano lub deportowano w głąb Rosji. Deportowano
m.in. wziętych do niewoli polskich żołnierzy w liczbie ok. 0,5 mln, tysiące
wymordowano lub skazano na powolną śmierć w łagrach. Potworne wysie­
dlania i deportacje polskich obywateli, w tym 52% Polaków, ogarnęły ok.
1 650 OOO osób. Między jesienią 1939 a jesienią 1942 r. z powodu głodu i
nieludzkich warunków pracy i braku opieki lekarskiej zmarło ok. 415 tys.
osób, z czego przeszło 50% stanowili Polacy. W latach 1944-1953 aresztowa­
no na ziemiach wschodnich ok. 400 tys. osób, a w granicach Polski Ludowej
ok. 400 tys. , w tym 150 tys. żołnierzy Armii Krajowej , z czego zamordowa­
no ok. 50 tys . , większość zaś deportowano w głąb Rosji. Jeszcze w 1955 r.
w łagrach sowieckich przebywało ok. 300 tys. Polaków. Do zbrodni tych
należy dodać mordy Polaków przez nacjonalistów ukraińskich w latach 1943-
-1945.
Te potworne zbrodnie na narodzie polskim „wołające o pomstę do Nie­
ba", nie mogły ujść uwagi Kościoła katolickiego, tym bardziej że tak pod
okupacją niemiecką, j ak i sowiecką przeżywał wraz z narodem polskim
„prawdziwą erę męczeństwa" (H. Tiichle) . Tę rolę obrony narodu podjęła
nade wszystko hierarchia Kościoła polskiego, a pierwszy uczynił to prymas
kard. August Hlond i metropolita krakowski książę Adam Stefan Sapieha.
Prymas Hlond, który pędzony wypadkami znalazł się już we wrześniu
1939 r. w Rzymie, podjął wieloraką akcję na rzecz kraju, uchodźców, bro­
niąc interesów narodu i państwa na forum międzynarodowym, a także spie­
sząc z pomocą materialną umęczonemu krajowi. Już 28 IX t.r. wołał na
falach Radia Watykańskiego: „Nie zginęłaś Polsko! Nie daremne są te cier­
pienia, ani ta krew, ani te mogiły i błagania, ani ten hart duszy, ani ta żądza
wolności". Wszystkie siły skupił na zbieraniu autentycznych świadectw z
okupowanego kraju , na podstawie których opracował dwa obszerne memo­
riały i wręczył j e pap. Piusowi XII, kardynałom i dyplomatom zagranicz­
nym, a także rozesłał do ważniejszych uniwersytetów i redakcji pism. W

461
memoriale pierwszym pt. Sytuacja religijna w archidiecezji Gniezno i Poz­
nań, wydrukowanym w Rzymie i rozpowszechnionym w Stanach Zjednoczo­
nych, opisał barbarzyńskie metody niszczenia Kościoła, które wywarły w
świecie wstrząsaj ące wrażenie. Drugi memoriał pt. Sytuacja religijna w die­
cezji chełmińskiej, katowickiej, łódzkiej, płockiej i włocławskiej wcielonych
do Rzeszy był rozpowszechniony w Anglii, Ameryce Południowej i w Sta­
nach Zjednoczonych w języku angielskim j ako Czarna Księga Polski (1942).
Dzięki temu opinia światowa mogła lepiej poznać zasady polityki antypol­
skiej i antyreligijnej hitlerowskich Niemiec.
Dzięki zabiegom prymasa Hlonda pap. Pius XII umieścił głośny passus
o Polsce w pierwszej encyklice Summi Pontificatus (1939) i 30 IX t.r. przyjął
Polaków na audiencji. Powiedział wówczas, że „Polska umierać nie chce".
Kardynał Hlond korzystając z Radia Watykańskiego mówił na cały świat o
Polsce, która „stała się znowu ziemią mogił i krzyżów, żałobnicą niepocie­
szoną, trumną swych dzieci, cmentarzyskiem swych miast, zagród i kościo­
łów" (2 XI) . Będąc przekonany, że „prasa włoska, niesłychanie wstrętna i
perfidna, traktuje sprawę polską wyłącznie z hitlerowskiego stanowiska [ . . . ] ,
a nawet spotkał dostojników kościelnych myślących głową Goebbelsa" , pry­
mas podjął wielką akcję w Radio Watykańskim, by przeciwdziałać tej pro­
pagandzie. Przemówienia jego, kierowane do polskiego społeczeństwa w
kraju i na emigracji, zawierały m.in. Uwagi z raportu o prześladowaniu Ko­
ścioła katolickiego w Polsce (1940) , w których mówił o prześladowaniach
religijnych, masowej eksterminacji ludności, księży, całkowitym zburzeniu
życia kościelnego i „sprowadzaniu Polaków do stanu niewolników" . W okre­
sie wojennym prymas Hlond skierował do papieża i dykasterii rzymskich aż
33 memoriały i listy.
Na skutek protestów dyplomacji niemieckiej prymas Hlond musiał opuś­
cić Rzym (VI 1940) i udać się do Lourdes we Francji (od 10 VI 1940) . Tutaj
napisał słynną broszurę Defi, wydaną we Francji (1943) , która stanowiła
nowe oskarżenie hitlerowskich zbrodniarzy. W opracowanym tu Raporcie o
położeniu Kościoła katolickiego w Polsce w latach hitlerowskiej okupacji
(1939-1942) stwierdzał , że „mylny jest pogląd, że Niemcy traktują Polskę
tak, jak Francję okupowaną" , a na kartach memoriału przedstawił drobiaz­
gowo tragiczną sytuację narodu i Kościoła katolickiego w Polsce na ziemiach
„wcielonych" do Rzeszy, w Generalnej Guberni i na ziemiach wschodnich
pod okupacją sowiecką i niemiecką (11 XI 1942) . Działalność prymasa mia­
ła wielkie znaczenie dla duchowego i moralnego oporu narodu przeciwko
okupantom. Dnia 3 II 1944 r. gestapo aresztowało prymasa Hlonda i wywio­
zło go do Niemiec.
Większe znaczenie w tym zakresie miała działalność metropolity krako­
wskiego, księcia A. S . Sapiehy - zwanego „Niezłomnym Księciem" „w -

obronie Narodu i Kościoła polskiego w czasie II wojny światowej " . Jako

organizator Konferencji Episkopatu w Generalnej Guberni przeciwstawił się

462
„kaptowaniu" przez władze okupacyjne poszczególnych biskupów i wypraco­
wał wspólną postawę w dziedzinie religijnej i narodowej . Pierwsza konferencja
(14 XI 1940) przeciwstawiła się skutecznie likwidacji seminariów duchownych,
o czym poinformował drogą poufną Stolicę Apostolską. W korespondencji po­
ufnej z Rzymem (17 listów) informował o tragicznej sytuacji Kościoła i narodu
pod obydwoma okupacjami, o martyrologii duchownych i świeckich i ekstermi­
nacji Żydów. „Nie ma tygodnia - pisał w liście z 19 IX 1941 r. - w którym by
nie aresztowano księży, świeckich, a nieliczni tylko mogą mieć nadzieję na
powrót" . W memoriale z dnia 3 XI t. r. ,przedstawionym Stolicy Apostols­
kiej , mówił szeroko „o ciężkim prześladowaniu religijnym [ . . . ] i o terrorze
antyreligijnym i antykościelnym" w kraju. Temat „o tragicznej sytuacji na­
rodu" podjął książę metropolita w liście do pap. Piusa XII z 28 II 1942 r.,
kiedy pisał , że „położenie nasze jest istotnie tragiczne, pozbawione prawie
wszystkich ludzkich praw, zdani na okrucieństwo ludzi, w większości bez
wszelkich ludzkich uczuć, żyjemy ustawicznie w okropnym strachu i nie­
ustannym niebezpieczeństwie utraty wszystkiego w wypadku wysiedlenia lub
deportacji, uwięzienia w tzw. obozach koncentracyjnych, skąd niewielu wra­
ca z życiem" . Metropolita napiętnował rzekomy niemiecki porządek i prze­
strzeganie prawa. W związku z tym memoriałem-listem sekretarz dla Nad­
zwyczajnych Spraw Kościoła sporządził dłuższą notę O zbadaniu żałosnej
sytuacji Kościoła w Polsce. Stolica Apostolska wysłała notę protestacyjną
do Berlina (2 II 1943), a pap. Pius XII w dniu 30 VI t.r. wygłosił do kardy­
nałów alokucję O wielkości narodu polskiego .
Metropolita krakowski razem z episkopatem podjął szereg interwencji u
władz okupacyjnych i u samego Hitlera w obronie narodu polskiego. Przesy­
łane władzom niemieckim memoriały dotyczyły utrzymania seminariów du­
chownych (1941) , sytuacji narodu i Kościoła w Polsce (1941) , barbarzyńskiej
polityki stosowania zbiorowej odpowiedzialności, głodzenia polskiej ludnoś­
ci i jej wysiedlania (1942) , masowych aresztowań i deportacji do obozów
śmierci, likwidacji szkolnictwa średniego i wyższego, wywożenia ludności na
przymusowe roboty do Niemiec ( 1943) . W celu ulżenia niszczonemu narodo­
wi metropolita odwołał się do episkopatu niemieckiego i kard. Bertrama
(1943), a także do generalnego gubernatora Franka w sprawie odpowiedzial­
ności zbiorowej (1943), z którym też konferował na te tematy (15 IV 1944) .
Metropolita zorganizował tajne duszpasterstwo wśród Polaków wywie­
zionych na roboty do Niemiec i pozbawionych opieki pasterskiej . O to dusz­
pasterstwo upominał się w liście do kard. Bertrama (21 XII 1942) , a także
do Stolicy Świętej (1943) . Gdy to niewiele pomogło, wysłał w tym celu
tajnie w 1943 r. na teren Rzeszy 9 kapłanów i kilkunastu braci zakonnych.
W roku 1943 rozesłał list świąteczny wraz z opłatkiem do Polaków w 90
łagrach na terenie Niemiec. Podobny list wysłał na Boże Narodzenie 1944 r.
do robotników polskich. Pisał w nim m.in. : „Wasz smutek, że tak daleko
od swych najbliższych spędzać musicie te święta i Wasza dola coraz cięższa i

463
boleśniejsza, rani też i nasze serca [ . . . ] , a przeciągaj ąca się rozłąka tym
bardziej pogłębia naszą ku Wam miłość. Modlimy się nie tylko za Was, ale
i z Wami" . Wszelkie próby władz okupacyjnych wciągnięcia metropolity do
współpracy z góry były przesądzone. Rozwinęła się natomiast jego współ­
praca z władzami Polski Podziemnej i rządem emigracyjnym w Londynie.
W obronie narodu i Kościoła polskiego podnieśli głos i inni biskupi pols­
cy. Metropolita wileński R. Jałbrzykowski informował Stolicę Świętą o sytu­
acji religijnej na Wileńszczyźnie i poczynaniach władz litewskich i sowiec­
kich (1941), a także na Białorusi Sowieckiej (1942) . Metropolita lwowski
ob. łac. Twardowski przesłał list-memoriał na ręce pap. Piusa XII na temat
sytuacji religijnej pod okupacją sowiecką (1943) i niemiecką (1943) . W po­
dobną akcję informacyjną włączyli się prawie wszyscy biskupi polscy.
Osobne miejsce należy zostawić tragicznej eksterminacji przeszło 90%
ludności żydowskiej w Polsce. Wyniszczanie polskich Żydów trwało przez
cały okres okupacji poprzez nadludzką pracę , głód, masowe egzekucje i
mordy w komorach gazowych. Tak zwany EndlOsung rozpoczęto w obozie
śmierci w Chełmnie nad Nerem na początku 1942 r. , a główną winą mordo­
wanych było tylko pochodzenie żydowskie . Pod koniec 1942 r . prawie cała
ludność żydowska została stłoczona w 60 gettach w Guberni, kilku gettach
na ziemiach „wcielonych" do Rzeszy i kilkudziesięciu na Kresach Wschod­
nich. Akcję totalnej zagłady przeprowadzano w obozach śmierci w Bełżcu,
Majdanku, Treblince, Oświęcimiu i Sobiborze. Najwięcej wymordowano w
1942 r. , ale pożoga śmierci trwała i w następnych latach. Szacuje się, że
straty ludności żydowskiej w granicach Polski z 1939 r. wyniosły w czasie
II wojny światowej 2,7 mln osób. Los ludności żydowskiej podzielili Cyga­
nie. Ich także przeznaczono na całkowite wyniszczenie. Z około 85 tys. Cy­
ganów wymordowano przeszło 50 tys.
Los społeczności żydowskiej i cygańskiej wstrząsnął głęboko społeczeń­
stwem polskim i spotkał się z jego strony ze zdecydowanym potępieniem.
Mordowanych wziął w obronę w miarę swoich możliwości naród i Kościół
polski, chociaż tylko na terenie ziem polskich groziła kara śmierci za ukry­
wanie Żydów. Według najnowszych szacunków ocalało w Polsce w latach
ludobójstwa ok. 200 tys. Żydów. Ratowanie jednostek czy rodzin rozciągało
się na cały okres okupacji, a zaangażowanych w tę akcję musiało być wielu
ludzi. Mimo kary śmierci społeczeństwo i Kościół katolicki wzięły aktywny
udział w akcji niesienia pomocy Żydom, chociaż wielu przypłaciło to życiem
lub obozem śmierci. Wyróżniał się zwłaszcza Front Odrodzenia Polski, De­
legatura Rządu na Kraj oraz Rada Pomocy Żydom „Żegota" . Udzielano
więc pomocy materialnej , ułatwiano ucieczki z getta, dawano schronienie itp.
Akcja Kościoła katolickiego, mająca na celu ratowanie dzieci żydows­
kich przez umieszczanie ich w rodzinach zastępczych, spotkała się początko­
wo z pewnymi oporami żydowskich grup ortodoksyjnych. Niezależnie od tej
opinii kapłani diecezjalni i zakonni, także biskupi, a nade wszystko siostry

464
zakonne podjęli szeroką akcję ratowania Żydów bez perspektywy pozyska­
nia ich dla katolicyzmu. Pod koniec września 1939 r. książę metropolita
krakowski zwrócił uwagę duchowieństwu na niesienie pomocy Żydom, zwła­
szcza przebywającym w szpitalach. Szczególnie angażował się on w ratowa­
nie neofitów żydowskich, toteż żądanie władz okupacyjnych listy neofitów
zostało zdecydowanie odrzucone . W akcję tę w archidiecezji krakowskiej
zaangażowało się wielu księży i świeckich katolików. W Warszawie księża
apelowali do wiernych, aby zapomnieli o uprzedzeniach do Żydów i spieszyli
im z pomocą. Były tysiączne wypadki wystawiania przez księży metryk
chrztu Żydom, zagrożonym aresztowaniami. W Warszawie ks. Marceli Go­
dlewski, proboszcz parafii Wszystkich Świętych na terenie getta, znany
przed wojną z antyżydowskiego nastawienia, dostarczał do getta ubrań, bie­
lizny i żywności, a uciekających Żydów kierował do polskich rodzin. W akcji
tej brali udział także inni księża warszawscy. Stołeczny Komitet Samoobro­
ny wydawał codziennie 60 tys. posiłków dla głodującej ludności żydowskiej .
Z „Żegotą" współpracowało polskie duchowieństwo. W klasztorach żeńs­
kich ukryło się tysiące dzieci żydowskich i dorosłych. Przy kościele Wszyst­
kich Świętych ukonstytuowała się Rada Żydowska z ks. Czarneckim w celu
niesienia pomocy dzieciom i głodującym. Uruchomiono kuchnie społeczne,
wydawano ok. 100 obiadów dziennie. Z pomocą materialną spieszył także
Caritas warszawski oraz parafia katedralna św. Jana.
W czasie eksterminacji Żydów plebanie w diecezji kieleckiej stawały się
„schronieniem dla prześladowanych" (ks. Paulewicz) . W diecezji tarnows­
kiej Caritas diecezjalny otoczył opieką i pomocą Żydów, przechowując dzie­
ci, umożliwiając ucieczki z gett i ukrywając u polskich rodzin czy też zaciera­
jąc ślady semickiego pochodzenia. Po wojnie kahał tarnowski podziękował
publicznie Caritasowi. W diecezji sandomierskiej bp J. Lorek ukrywał rodzi­
ny żydowskie w wieży katedralnej i w piwnicach seminarium duchownego, a
także interweniował w ich sprawie u władz niemieckich. Według opinii Da­
wida Fainhauna w archidiecezji wileńskiej „dużą rolę w ratowaniu Żydów
odegrał kler katolicki". Żydzi niejednokrotnie ukrywali się w kościołach i
klasztorach. Akcja ta odbywała się w znacznym stopniu pod patronatem
metropolity Jałbrzykowskiego. Pomoc dla Żydów miała wielorakie formy.
Wielu księży przypłaciło tę akcję życiem, podobnie j ak świeccy katolicy.
Tak samo mocno zaangażował się metropolita lwowski Twardowski, który
we własnym mieszkaniu ukrywał rodzinę żydowską.
Niezwykle dużo na tym odcinku zrobiły siostry zakonne, a także zakon­
nicy. Przykładowo trzeba podać, że we franciszkańskim Niepokalanowie w
latach 1939-1940 znalazło dach nad głową i strawę 1 ,5 tys. Żydów, a wiele
klasztorów tego zakonu stało się dla nich ratunkiem. Najwięcej jednak zro­
biły klasztory żeńskie. To dzięki nim większość ocalałych przeżyła lata ludo­
bójstwa. Tylko siostry Rodziny Maryi uratowały przeszło 500 dzieci żydows­
kich i ok. 250 dorosłych. Podobną akcję na wielką skalę prowadziły siostry

30 � Historia Kościoła cz. 8 465

nazaretanki w Warszawie. Bez heroicznego zaangażowania się licznych za­
konnic liczba ocalałych byłaby skromniejsza. To prawda, trzeba dodać, że
byli i szmalcownicy, że zdarzały się donosy do władz okupacyjnych, że w
pewnych wypadkach ratunku udzielano za wysokie wynagrodzenie, niemniej
ludzki i chrześcij ański wkład niszczonego narodu polskiego w ratowanie od
totalnej zagłady narodu żydowskiego j est największy w Europie. Wszak na
alei Yad Vashem w Jerozolimie najwięcej drzew rośnie z polskimi nazwiska­
mi „Sprawiedliwych wśród narodów świata" .

6. Kościelna pomoc charytatywna dla głodującego narodu. Udział diecezji

i zakonów

W czasie II wojny światowej Caritas działał często w ścisłej współpracy

z RGO (Rada Główna Opiekuńcza) i spieszył z pomocą wysiedlonym, więź­
niom, partyzantom, głodującym, a także ukrywającym się Żydom. Szcze­
gólnie w akcji tej wyróżnił się Caritas w Tarnowie, Warszawie i Katowicach,
ale prowadziły ją głównie diecezje w Guberni i na Kresach Wschodnich. Na
ziemiach „wcielonych" do Rzeszy większe osiągnięcia w tym zakresie miała
tylko diecezj a katowicka. Szczególnym blaskiem zabłysła Caritas tarnowska,
kierowana przez świetnego znawcę problemu i pracy ks. Karola Pękalę.
Jako dyrektor Caritasu utrzymywał stałe kontakty z księżmi, a do pracy
charytatywnej włączał szerokie kręgi ludzi świeckich. Pomoc dla uciekinie­
rów z zachodu przed Niemcami była pierwszą w szeregu wielkich akcji cha­
rytatywnych w czasie II wojny światowej . Dla nich zorganizowano 4 kuchnie
polowe, które w pierwszych tygodniach wojny wydały 1 10 tys. obiadów.
Stosunkowo szybko zorganizowano pomoc dla polskich jeńców wojennych.
Codziennie żywiono od 20 do 30 tys. jeńców. To im dostarczono 40 t żywno­
ści i 198 tys. zł zapomogi.
Innym wycinkiem pracy tarnowskiej Caritas była pomoc dla wysiedlo­
nych z ziem „wcielonych" do Rzeszy. Rozmieszczono więc 7 tys. osób, wy­
dano dla nich 517 997 zł , 5 tys. sztuk odzieży i 215 t żywności. Caritas objął
opieką dzieci miejscowe i wysiedlone i na ten cel wydał 570 182 zł . Dopiero
później opiekę nad dziećmi przejęła RGO. Nie zapomniano o więźniach
politycznych w Tarnowie , których obliczano na ok. 2 tys. osób. Na inter­
wencję księcia metropolity z Krakowa gubernator Frank zezwolił na anoni­
mowe dożywianie więźniów. Ówczesny wikariusz kapitulny ks. Stanisław
Bulanda zaciągnął 1 X 1943 r. 1 ,5 mln zł długu, dając w zastaw majątek
kurialny, by spieszyć z pomocą więźniom politycznym. To on zakazał wszel­
kich inwestycji w kościołach, a kolekty parafialne polecił kierować na adres
Caritas. Opieką otoczono również rodziny i dzieci więzionych. Na pomoc
dla więźniów w Tarnowie wydano 1 ,6 mln litrów zupy, 300 t chleba.
2 048 398 zł , a nadto wysłano 8 t sucharów i 413 674 zł· do obozów koncen-

466
tracyjnych. O pomocy dla Żydów wspomniano już uprzednio. Dla powstań­
ców warszawskich i wysiedlanej ze stolicy ludności utworzono punkty zbor­
cze z dożywianiem i pierwszą pomocą. Rozlokowano 42 tys. ludzi, tysiące
rodzin obdarowano niezbędnymi rzeczami. Dla nich wydano 597 t żywności
oraz zasiłków w wysokości 1 ,5 mln zł .
W Warszawie Caritas przy współpracy z RGO prowadziła akcję charyta­
tywną na różnych płaszczyznach , a kierował nią ks. Franciszek Olszewski.
Środki na ten cel czerpano ze składek, kolekt i dobrowolnych ofiar. Organi­
zowano punkty opieki społecznej , kuchnie polowe z bezpłatnymi posiłkami,
przedszkola dla opuszczonych dzieci, udzielano pomocy materialnej i finan­
sowej , organizowano dla dzieci kolonie itp . Sprawozdanie Caritas z 3 mie­
sięcy 1943 r. informuje, że w Warszawie prowadzono 23 kuchnie dla doro­
słych i dzieci, 32 ogniska dla dzieci szkolnych i przedszkolaków. Kuchnie
żywiły dziennie 4 560 dorosłych i 2 650 dzieci. W ogniskach żywiono 3 tys.
dzieci. W okresie 3 miesięcy wydano 410 tys. posiłków dla dorosłych i
469 tys. dla dzieci. Liczni księża oddali się całkowicie tej akcji. Przy współ­
pracy z RGO rozwinięto akcję kolonii dla dzieci, którą poparło bardzo życz­
liwie duchowieństwo. Po upadku Powstania Warszawskiego w akcji otwiera­
nia kuchni w większych skupiskach wysiedlonych Caritas warszawska współ­
pracowała również z Polskim Czerwonym Krzyżem.
W archidiecezji krakowskiej książę metropolita powołał pod koniec
1939 r. Obywatelski Komitet Pomocy, poparł działalność Polskiego Czerwo­
nego Krzyża, a zwłaszcza RGO, z którą blisko współpracowała krakowska
Caritas. Z pomocą spieszono starcom i sierotom (653 osoby) , wysiedlonym.
Wysyłano systematycznie paczki żywnościowe do Oświęcimia i pracujących
w Niemczech. Dokarmiano i ubierano zatrzymanych przejściowo w obo­
zach, spieszono z pomocą uwięzionym na Montelupich. Dożywianie więź­
niów prowadziły krakowskie szarytki. Przy RGO działała Placówka Dzieci
Ulicy. Szczególną troską otoczono wysiedleńców z Warszawy. Krakowskie
klasztory żeńskie przyjęły 1 408 wysiedlonych, a benedyktynki w Staniąt­
kach 200 dzieci z Warszawy.
-

W Częstochowie otoczono troską jeńców polskich, odkąd bp Kubina we­

zwał wiernych do składania na ten cel czystej bielizny i skarpet (29 I 1940) .
Polski Komitet Opieki - utrzymywany ze składek kościelnych - opiekował
się wysiedlonymi. Organizował więc kuchnie, prowadzone przez siostry
zmartwychwstanki i urszulanki, oraz otoczył opieką wysiedlonych z Warsza­
wy. Caritas kielecki z inicjatywy bpa Kaczmarka organizował kuchnie dla
ubogich, pomoc dla rodzin aresztowanych, opiekę nad więźniami, sierotami
i włóczęgami. Biskup Kaczmarek oddał gmach seminarium duchownego na
szpital Polskiego Czerwonego Krzyża. W styczniu 1 940 r. kuchnie dożywiały
2 238 osób dziennie. W te formy działalności wciągnięto całą diecezję. „Je­
steście wśród Polaków i chrześcijan, a więc pośród swoich, którzy was miłu­
ją i podzielaj ą wasz ból" (bp Kaczmarek 1940 r.).
-

467
 W ciężko doświadczonej diecezji lubelskiej Caritas nie działała instytu­
cjonalnie. Wszakże rządca diecezji ks. J. Kruszyński i kapłani włączyli się
na wielką skalę w niesienie pomocy wysiedlonym, a także Polakom ucieka­
jącym z Kresów Wschodnich przed rzeziami ukraińskimi. Prawie masowo
wysyłano paczki dla więźniów i j eńców polskich (1943 r. 1 818 paczek), a
-

nade wszystko dla przebywających w obozie śmierci na Majdanku. Organi­

zowano też punkty zbiorowego żywienia, ochronki dla sierot i schroniska
dla bezdomnych. Z opieki w ochronkach skorzystało w czasie wojny ok.
3 tys. dzieci. Serdeczną pomocą otoczono dzieci z Zamojszczyzny, a także
dorosłych. Te formy opieki charytatywnej rozwinięto prawie w całej die­
cezji.
W diecezji łódzkiej Komitet Społeczny Niesienia Pomocy Żołnierzom i
ich Rodzinom (2 IX 1939) pod patronatem bpa Włodzimierza Jasińskiego
niósł im strawę i odzież. Tak Komitet, jak i diecezj alna Caritas zostały roz­
wiązane przez władze okupacyjne jeszcze w 1939 r. Od roku 1942 działał
Polski Komitet Pomocy dla Najbiedniejszych, z którym współpracowało
wielu księży na terenie Guberni. Siostry zakonne prowadziły kuchnie po­
lowe i ośrodki pomocy zdrowotnej . Na terenie Guberni Caritas działał w
Piotrkowie w latach 1939-1942. Wydano wtedy 62 690 obiadów, zaopieko­
wano się 3 646 chorymi, 853 rodzinami, wysiedlonymi, a więzionym w obo­
zach wysyłano paczki żywnościowe. Akcj a charytatywna w diecezji sando­
mierskiej objęła jeńców wojennych, ludność wsi spalonych i spacyfikowa­
nych oraz wysiedleńców. Na zlecenie bpa Lorka księża współpracowali z
RGO i wysyłali masowo paczki żywnościowe więźniom obozów koncentra­
cyjnych.
Z diecezji wcielonych do Rzeszy jedynie diecezja katowicka mogła pod­
jąć akcję charytatywną. Związkiem Caritas kierował od 30 IX 1939 r. ks.
J. Broy, a po jego aresztowaniu w 1940 r. ks. T. Krząkała, później zaś ks. F.
Lipiński (1941-1945). Fundusze czerpano z kolekt kościelnych i Tygodnia
Miłosierdzia. Opieką otaczano biednych, si�roty, przesiedlonych, rodziny
poszkodowanych, a konspiracyjnie również rodziny represjonowanych i
uwięzionych w obozach koncentracyjnych. Wielu księży zaangażowało się w
niesienie pomocy więźniom Oświęcimia. Skoordynowaną akcję pomocy pro­
wadził w Kurii Diecezjalnej ks. Bolesław Kominek przez wysyłkę lekarstw,
paczek żywnościowych, modlitewników i pieniędzy na teren Guberni i do
obozów koncentracyjnych.
W diecezjach kresowych większą akcję dobroczynną rozwinięto w Prze­
myślu, Lwowie i Wilnie. W diecezji przemyskiej problem opieki społecznej
narastał od pierwszych dni wojny. W latach 1939-1940 umieszczono w grani­
cach tej diecezji w Guberni 38 940 wysiedlonych z ziem „wcielonych" do
Rzeszy. W latach 1942-1945 schroniło się tu przed mordami ukraińskimi
138 190 osób - łącznie 171 tys. ludzi, którym należało udzielić natychmiasto­
wej pomocy. Podobnej pomocy trzeba było udzielić tłumom uchodźców we

468
wrzesmu 1939 r. Biskup F . Barda dwukrotnie apelował w tej sprawie do
diecezjan. Pod koniec 1940 r. apelował „o świadczenie chrześcijańskiego
miłosierdzia względem potrzebujących wsparcia" i „wobec grożącego widma
głodu" wśród wysiedlonych. Apel ten powtórzył w 1942 r. , kiedy „podobne
widmo głodu zagrażało wielu naszym bliźnim". W latach 1939-1940 opieką
otoczono ok. 40 tys. wysiedlonych z Wielkopolski, a po 1942 r. ok. 140 tys.
uciekinierów ze wschodu. Księża współpracowali z RGO i Polskim Komite­
tem Opieki.
We Lwowie i archidiecezji lwowskiej działalność charytatywna miała
charakter bardziej spontaniczny, nie zorganizowany, j ako że pod rządami
sowieckimi było to niemożliwe . Podejmowano więc opiekę nad jeńcami pol­
skimi (ks. W. Nowicki) , udostępniono gmach seminaryjny uciekinierom (ks.
S. Frankl) , organizowano kuchnie polowe dla uciekinierów z zachodu (ks.
T. Fedorowicz) , zakony żeńskie i męskie otoczyły opieką wysiedlonych i
więźniów (ks. M. Folcik) , udzielano schronienia zagrożonym uwięzieniem
(ks. M. Sobejko) . Często wysyłano paczki dla deportowanych w głąb Rosji,
dopóki władze sowieckie nie zabroniły tych wysyłek (ks. M. Rękas) . W
całej archidiecezji zakonnice prowadziły liczne kuchnie polowe, sierocińce,
domy opieki dla ludzi podeszłych w latach itp. Podobny charakter miała
akcja charytatywna w Wilnie i archidiecezji wileńskiej , podzielonej różnymi
granicami. Tutaj zarówno księża, j ak i chłopi niezwykle dużo zrobili na od­
cinku ratowania Żydów.
Do akcji charytatywnej włączyły się na wielką skalę zakony męskie i
żeńskie . Często współpracowały z inicjatywami diecezjalnymi, ale nierzadko
były to ich własne inicj atywy. To klasztory otwierały swoje podwoje wy­
siedlonym, uciekinierom, ukrywającym się , organizowały kuchnie polowe i
dożywianie głodujących, opiekę nad sierotami, chorymi i starcami często o
wyżebranej j ałmużnie.
Na terenach „wcielonych" do Rzeszy zakony zostały rozwiązane, ale nie
było to równoznaczne z zaniechaniem pracy charytatywnej . W roku 1943 w
„Kraju Warty" pracowało jeszcze 1 1 kapłanów zakonnych. Na terenach
włączonych do Związku Sowieckiego majątki zakonne i klasztory zostały
upaństwowione, do klasztorów dokwaterowano ludzi świeckich. Kapłani za­
konni podjęli pracę duszpasterską na Białorusi Sowieckiej . Wielu z nich
zostało zabitych lub przemocą usuniętych. Księża zakonni wchodzili do Ko­
mitetów RGO , a klasztory bardzo często prowadziły akcję dożywiania i zor­
ganizowaną akcję wysyłania paczek żywnościowych do obozów śmierci. Ma­
rianie, michalici i salezjanie przez całą wojnę prowadzili sierocińce i interna­
ty dla młodzieży. Zakony włączyły się czynnie w tajne szkolnictwo podsta­
wowe i średnie, a klasztory często stanowiły siedzibę takich szkół . Najczęś­
ciej w klasztorach Żydzi znajdowali pomoc i ratunek.
Franciszkanie konwentualni przyjmowali do klasztorów wysiedleńców
(1940 r. - Niepokalanów, 3 tys. osób), organizowali tajną pomoc dla ukry-

469
wających się , podjęli masowy kontakt korespondencyjny z wywiezionymi
na roboty do Niemiec, włączyli się w tajne nauczanie , udzielali schronienia
Żydom, otoczyli pomocą żywnościową j eńców sowieckich i masowo wysyłali
paczki żywnościowe do obozów śmierci. Jezuici zgodnie z zaleceniami swego
prowincj ała E. Życzkowskiego z 26 VIII 1939 r. „mieli pracować w komite­
tach i organizacjach charytatywnych" . Organizowali liczne tajne komplety
nauczania pod kierunkiem o. Stefana Weidla, otaczali opieką wysiedlonych
i „dzieci ulicy" , urządzali tanie kuchnie, wspomagali materialnie polski ruch
podziemny, wysyłali tysiące paczek żywnościowych dla więźniów Oświęci­
mia i Dachau oraz do obozów jenieckich w Niemczech. Taką akcję prowa­
dziły wszystkie zakony i klasztory. Wielkie zasługi w ratowaniu polskich
sierot mają salezjanie na terenie całej Polski przez prowadzenie sierocińców
dla ok. 600 sierot i sporej liczby dzieci żydowskich. Organizowali też kuch­
nie polowe itp. Nie było prawie klasztoru, który by nie współpracował z
polskim ruchem oporu.
Przed 1939 r. na terenie Polski działały 44 zakony i zgromadzenia męs­
kie, które liczyły 350 klasztorów i domów zakonnych, 7 tys. zakonników, w
tym 1 ,7 tys. księży. Ich danina krwi i życia w obronie Boga i Ojczyzny
objęła 289 kapłanów, 86 alumnów i 295 braci, łącznie 580 osób (8,29% ).
Tych, którzy przeszli przez aresztowania, więzienia i obozy koncentracyjne
- według zestawienia W. Szołdrskiego - było 1 098 (15 ,69% ) . Największą
kaźń przeżyli jezuici (158 uwięzionych, 80 zamordowanych, w tym 46 kapła­
nów) , franciszkanie konwentualni (131 uwięzionych, 51 zamordowanych, w
tym 21 kapłanów) i salezj anie (100 uwięzionych, 65 zamordowanych, w tym
40 kapłanów) .
Lwia część akcji charytatywnej Kościoła w czasie zawieruchy wojennej
spoczywała na barkach zakonów żeńskich. Wszak w 1939 r. prowadziły one
37 żłobków, 1 859 przedszkoli, 232 sierocińce, 1 12 burs i internatów,
87 innych zakładów wychowawczych, 25 zakładów dla dziewcząt moralnie
zagrożonych, 219 szkół podstawowych, 228 szkół niższych, 24 szkoły zawo­
dowe, 12 seminariów nauczycielskich, 44 gimnazja, 248 szpitali. Jako „obce
ciało" zostały całkowicie zniszczone w „Kraju Warty" , podobnie j ak pod
okupacj ą sowiecką. Głównie w Guberni i na Kresach Wschodnich siostry
pracowały w kuchniach i stołówkach RGO, zakładach dziecięcych, sierociń­
cach i szpitalach. Klasztory żeńskie stały się schronieniem dla wielu zagrożo­
nych kapłanów i Żydów. Siostry franciszkanki Rodziny Maryi prowadziły
50 sierocińców (1945 r. - 4 tys. dzieci) , opiekowały się wysiedlonymi, ludźmi
starszymi (1945 r. 10 domów i 900 osób) , pracowały w szpitalach (1943 r.
-

- ok. 120 sióstr, 1944 r. - ok. 150 sióstr w szpitalach wojskowych) i prowa­
dziły kuchnie dla potrzebujących.
Służebniczki dębickie pracowały w kuchniach polowych i przy dożywia­
niu, opiekowały się wysiedlonymi, wysyłały paczki więźniom obozów kon­
centracyjnych, ukrywały ludzi podziemia, opiekowały się sierotami (1940 r.

470
- 426 sierot) , dożywiały dzieci (1941 r. - przeszło 1 tys. dzieci) i opiekowały
się nimi (1942 r. - w 28 miejscowościach przeszło 2 tys. dzieci) , prowadziły
ochronki i przedszkola ( 1945 r. - 19 ośrodków i ok. 1 ,3 tys. dzieci) . W
latach 1940-1947 prowadziły 18 kuchni polowych, w których w latach wojny
wydały ok. 400 tys. posiłków. Siostry józefitki w zakresie Caritas christiana
służyły chorym, starcom i ubogim, a także spieszyły z pomocą więźniom,
pielęgnowały rannych żołnierzy, ratowały żydowskie dzieci i inteligencję,
otaczały opieką wysiedlonych, dzieci, sieroty, prowadziły kuchnie dla dzieci
i wysiedlonych (ok. 6 tys. posiłków dziennie) .
Takie formy działalności opiekuńczej prowadziły wszystkie zakonne
zgromadzenia żeńskie , a ich wkład w ratowanie narodu polskiego w okresie
największego zagrożenia biologicznego jest wprost bezgraniczny. Danina
cierpienia i życia zakonów była również wielka. Według zestawu ks. W.
Szołdrskiego 1 120 zakonnic przeszło przez aresztowania, więzienia, obozy
śmierci, z czego 243 zostały zamordowane. Najwięcej doświadczone były
elżbietanki (99 uwięzionych, 17 zginęło) i urszulanki szare (108 aresztowa­
nych, 9 zginęło). Tak zakony męskie, jak i żeńskie zapisały wspaniałe karty
w rocznikach ratowania narodu polskiego, zagrożonego wyniszczeniem.

7. Stolica Apostolska a Polska w czasie II wojny światowej

Na cały okres II wojny światowej przypadł pontyfikat pap. Piusa XII

(1939-1958) . Papież znał dobrze Niemcy i Niemców, narodowy socjalizm,
jako że w latach 1917-1929 był nuncjuszem apostolskim w Monachium, a
później w Berlinie. Znał również dobrze język niemiecki. W czasie wojny
starał się zachować całkowitą neutralność, a większe niebezpieczeństwo dla
świata i Kościoła widział w ateistycznym komunizmie niż - w również atei­
stycznym - narodowym socjalizmie. Zgodnie z konkordatem polskim z 1925 r.
w Warszawie przebywał nuncjusz apostolski. Był nim przychylny Polsce
Filippo Cortesi (1876-1947) . Dnia 6 IX 1939 r. opuścił on Warszawę, a na­
stępnie Polskę, udał się do Rumunii, a stamtąd 25 III 1940 r. do Rzymu.
Tytuł nuncjusza zachował do końca życia (t 1 II 1947) . Papież nie wysłał go
jednak do rządu emigracyjnego, prowadził natomiast sprawy polskie w Rzy­
mie. Przy rządzie polskim w Angers zastępował go prałat A. Pacini, a w
Londynie - bp angielski W. Godfrey. Wyj azd nuncjusza ułatwił Niemcom
zlikwidowanie w Warszawie nuncjatury apostolskiej . Przez cały okres wojny
przy Stolicy Apostolskiej był akredytowany ambasador polski Kazimierz Pa­
pee. Papież Pius XII zachował bezpośrednią łączność z rządem polskim na
wygnaniu i prez. Władysławem Raczkiewiczem. O sytuacji w okupowanej
Polsce informował papieża kard. A . Hlond, polski rząd emigracyjny, polscy
biskupi na czele z księciem metropolitą A. S . Sapiehą, a także nuncjusz
apostolski w Berlinie C. Orsenigo ; ten jednak był nieprzychylny Polsce,
zachłysnął się zwycięstwami Niemiec, a po wojnie znikł jak kamfora.
471
 W zasadzie w organizacji Kościoła polskiego Stolica Apostolska podczas
wojny nie przeprowadziła stałych zmian, chociaż władze niemieckie wywie­
rały nacisk i żądały obsadzenia biskupami Niemcami stolic biskupich w Pro­
tektoracie Czech i Moraw, na ziemiach polskich „wcielonych" do Rzeszy,
co powtórzono w 1941 r . w stosunku do Alzacji i Lotaryngii oraz Luksem­
burga. Na te zabiegi niemieckie Stolica Apostolska odpowiedziała 18 I 1942 r. ,
że nie uznaje nowego stanu rzeczy i wcielenia do Rzeszy nowych terenów i
nie może przeprowadzić żadnych zmian przed podpisaniem traktatu pokojo­
wego. W powołaniu się na konkordat polski z 1925 r. Stolica Apostolska
powiedziała stanowcze nie. Niemniej trzeba stwierdzić, że Stolica Apostols­
ka naruszyła 9. art. konkordatu polskiego, który głosił , że „żadna część
Rzeczypospolitej nie będzie zależna od biskupa zagranicznego". Tak bp sło­
wacki Jan Wojtassak otrzymał w zarząd parafie polskie na Spiszu i Orawie.
Dnia 1 XII 1939 r. administratorem diecezji chełmińskiej został bp gdański
K. M. Splett. Konkordat nie przewidywał podziału narodowościowego w
Polsce i wbrew jego tenorowi pap. Pius XII zamianował administratorem
apostolskim dla katolików niemieckich w „Kraju Warty" franciszkanina
Niemca, o. Hilariusa Breitingera (III 1942) . Konkordat wyraźnie zastrzegał,
że nominacja biskupów i ich koadiutorów z prawem następstwa należy wpra­
wdzie do Stolicy Apostolskiej , ale prezydentowi Rzeczypospolitej zarezer­
wowano prawo weta co do kandydatów (art. 11). Tymczasem pap. Pius XII
bez konsultacji z rządem polskim i metropolitą wileńskim zamianował bpa
M. Reynysa arcybiskupem koadiutorem z prawem następstwa w Wilnie, a
po uwięzieniu metropolity Jałbrzykowskiego administratorem apostolskim
tej archidiecezji (18 VIII 1940) . Ten sam papież w liście apostolskim In
Baltica regione z 12 III 1941 r. wyraźnie zaliczył Wilno i metropolitę Jałbrzy­
kowskiego do Litwy. Prawdą jest jednak, że mimo zabiegów władz okupa­
cyjnych nie obsadzał na stałe żadnej stolicy biskupiej w Polsce, chociaż
10 stolic biskupich w strefie niemieckiej było pozbawionych pasterzy. Urzę­
dowy rocznik papieski „Annuario Pontificio" zawsze wymieniał wszystkich
polskich biskupów i tych usuniętych z diecezji z Polski, i jej całą hierarchię
kościelną.
Papież Pius XII kontaktował się najczęściej drogą poufną z biskupami
polskimi, podobnie jak biskupi polscy - również drogą poufną - informowali
Stolicę Apostolską o prześladowaniach, niszczeniu czy ograniczaniu działal­
ności Kościoła w Polsce. Wiadomo, że od 1 IX 1939 do 9 V 1945 r. biskupi
z całej Polski - tak z terenów okupacji niemieckiej , j ak i sowieckiej - wysła­
li do Rzymu aż 120 listów, informacji o sytuacji Kościoła polskiego , podczas
gdy w tym samym czasie Stolica Apostolska przysłała 88 listów do episkopa­
tu polskiego. Jest jednak faktem, że przez całą wojnę papież nie wysłał ani
jednego listu do całego episkopatu polskiego , chociaż takie listy były kiero­
wane do episkopatu niemieckiego, litewskiego i państw bałtyckich. Wpraw­
dzie Sekretariat Stanu przygotował obszerny materiał do takiego listu i jego

472
koncept Dum in fanta (31 V 1943) , skierowany do prymasa kard. Augusta
Hlonda, abpa gnieźnieńskiego i poznańskiego „i do czcigodnych braci arcy­
biskupów i biskupów Polski i pozostałych ordynariuszów utrzymujących jed­
ność ze Stolicą Apostolską" , w którym w oględnej formie wspomniał o cier­
pieniach narodu polskiego , ale list ten nigdy nie został wysłany.
Papież Pius XII przez cały okres wojny nie potępił ani zbrodni niemiec­
kich, ani sowieckich, dokonywanych na narodzie polskim. Polacy zarówno
w kraju, jak i na emigracji oczekiwali od papieża zdecydowanego protestu
przeciwko prześladowaniu narodu i Kościoła w Polsce, a apele biskupów
polskich na ten temat były bezskuteczne. Zdarzyły się natomiast ostre prote­
sty Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej wobec akcji prześladowczej
III Rzeszy i interwencje w Berlinie. Powtarzały się one kilkakrotnie w spra­
wie sytuacji Kościoła w Generalnej Guberni (2 I 1941) i w „Kraju Warty"
(14 III, 29 IX) . Od roku 1943 protestów tych było więcej . Zabiegi władz
niemieckich, by w „Annuario Pontificio" oznaczyć, że diecezje Gniezno ,
Poznań, Chełmno i Gdańsk są w Niemczech, a nie w Polsce (12 Il 1941)
zostały odrzucone. Interwencj a Stolicy Apostolskiej dotyczyła również cięż­
kich warunków i ograniczeń życiowych polskich robotników w Niemczech
(7 XII 1942) . Nie brakło też interwencji Stolicy Świętej na rzecz polskich
emigrantów w obozach w Rumunii i na Węgrzech. Ta „milcząca" postawa
papieża dała asumpt do zainicjowania najpierw na emigracji, a później w
kraju propagandy antypapieskiej , o czym informował Rzym metropolita
krakowski.
W tragicznym apelu do papieża prez. Raczkiewicz demaskował i piętno­
wał mnóstwo zła rządów niemieckich w Polsce - „prawo boskie obalono,
godność ludzka sponiewierana, setki tysięcy ludzi mordowane bez sądu, roz­
dzielone rodziny, kościoły sprofanowane i zamknięte , religia w katakum­
bach - oto obraz Polski. Mój naród walczy nie tylko o istnienie , ale o to
wszystko, co uważa za święte. Nie żąda zemsty, ale sprawiedliwości. Nie
prosi o pomoc materialną lub dyplomatyczną, ponieważ zdaje sobie sprawę,
że Watykan nie może jej udzielić, ale o głos, który wyraźnie potępi zło"
(1943). W odpowiedzi na to pap. Pius XII pisał ogólnikowo, „że od samego
początku tego zatargu nie pominęliśmy niczego , aby wśród tego olbrzymiego
wstrząsu u ludzi i żywiołów, przynieść ulgę tym strasznym cierpieniom ogó­
łu" (16 II). Od 3 VI t.r. przemówienia papieskie i noty Stolicy Świętej stały
się bardziej ostre, mówiące bezpośrednio o Polsce i jej sytuacji. Papież zain­
teresował się losem Polek w obozie koncentracyjnym w Ravensbriick oraz
sprawami polskimi, sytuacją w diecezjach kresowych, otoczył opieką uwię­
zionego kard. Hlonda itp.
Rzym podjął również pomoc materialną dla Polski. Przeznaczono więc
znaczne sumy pieniędzy na podręczniki, książki i brewiarze dla polskich alu­
mnów i kapłanów, wydano katechizm i modlitewnik dla Polaków w Niem­
czech, Pismo św. po polsku dla Polaków w Afryce. Zorganizowano także

473
pomoc materialną dla polskich emigrantów i dla więźniów obozów koncen­
tracyjnych, znajdujących się poza granicami Rzeszy. W dniu 25 VI 1941 r.
papież pisał do prez. Raczkiewicza na ten temat: „Udało nam się również,
za pośrednictwem Naszych przedstawicieli w różnych państwach, przekazać
większe zasiłki tak w pieniądzach, jak i w naturze polskim uchodźcom poza
granicami ich ojczyzny. Napotkaliśmy natomiast na wielkie trudności [ . . . ] ,
gdy chcieliśmy przesłać do Polski taką pomoc materialną, jaką nasuwało
Nam nasze serce" .
Sądy historyczne na temat stanowiska pap. Piusa XII w sprawie Polski w
okresie II wojny światowej są różne i często skrajne. Postulowany „głos"
odezwał się pełnym tchem dopiero 29 VI 1945 r. , kiedy papież w liście
apostolskim do biskupów polskich pisał : „ W ciągu tych ostatnich lat, kiedy
ojczyzna wasza, kilkakrotnie pustoszona przez huragan wojny, tylu doznała
zniszczeń, klęsk i wszelkiego rodzaju nieszczęść, My, którzy, j ak wiecie,
żywimy dla was ojcowskie uczucia, tym głębiej odczuwaliśmy smutki i trwo­
gi, im lepiej było Nam wiadomym, jak one stały się ciężkie i zgoła nieznoś­
ne. Zdeptano waszą wolność, kosa śmierci wycięła dzielną młodzież polską,
olbrzymie rzesze waszej ludności wygnano z ojczystej ziemi, nawet dzieci,
chorych i starców; zburzono miasta, miasteczka i wioski, wyrzucono ze swo­
ich siedzib i zamknięto w ponurych więzieniach biskupów, kapłanów i Bogu
poświęcone dziewice, a wreszcie zamieniono w gruzy lub na cele świeckie
niezliczone świątynie. Wszystko to, Czcigodni Bracia, sprawiło Nam jak naj­
dotkliwszą boleść. I to tym bardziej , że nie mieliśmy prawie żadnej możliwo­
ści przynieść wam pociechy, z j aką tak bardzo życzyliśmy sobie pospieszyć
wam w tym straszliwym położeniu" . Taki „głos" byłby przyjęty z nieokła­
maną satysfakcją wcześniej .

§ 307. Kościół w Polsce pod rządami komunistów (1944-1989). Era Prymasa

Tysiąclecia

1 . Polska Rzeczpospolita Ludowa. Okres prześladowań, udręk, kasat i ogra­

niczeń

Słusznie zauważono, że historia Polski po II wojnie światowej jest okre­

ślana przez dwa współzależne układy: międzynarodowy - miejsce Polski w
strefie dominacji sowieckiej , i wewnętrzny - monopol władzy komunistycz­
nej (K. Kersten) . Droga do niej szła poprzez utworzenie Związku Patriotów
Polskich z Wandą Wasilewską i Alfredem Lampe na czele (IV 1943) , utwo­
rzenie polskiej dywizji piechoty im. Tadeusza Kościuszki (8 V) , sformowa­
nie I Korpusu Polskich Sił Zbrojnych (10 VIII) , powstanie Krajowej Rady

474
Narodowej w Warszawie (31 XII 1943/1 I 1944), następnie Polskiego Komitetu
Wyzwolenia Narodowego (20 VII 1944) , obecność Armii Czerwonej na zie­
miach polskich i przekształcenie się 3 1 XII 1944 r. PKWN w Rząd Tymcza­
sowy, barbarzyńskie stłumienie przez Niemców - przy obojętności Związku
Sowieckiego - Powstania Warszawskiego (VIII-IX 1944) . Dnia 1 1 II 1945 r.
na konferencji w Jałcie na Krymie doszło do oderwania od Polski na rzecz
Związku Sowieckiego ziem wschodnich na wschód od linii Grodno-Bug­
-Przemyśl i zgody aliantów na utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności
Narodowej w Polsce. Podstawą tego rządu miał być komunistyczny Rząd
Tymczasowy. Jeszcze przed uformowaniem takiego rządu komuniści polscy
podpisali traktat o wzajemnej przyj aźni ze Związkiem Sowieckim (22 IV) .
Na wyzwolonych spod okupacji niemieckiej terenach zapanował niesłychany
terror i powtarzaj ące się pacyfikacje (19 VI-1 VII - 300 wsi spacyfikowa­
nych) , a szczytem perfidii sowieckiej było zwabienie , a następnie aresztowa­
nie i postawienie przed sądem w Moskwie (16 VI) 16 przedstawicieli Polski
Podziemnej .
Dnia 28 VI 1945 r. powstał - na zasadach moskiewskich - Tymczasowy
Rząd Jedności Narodowej o większości komunistycznej . Odbywająca się w
dniach 17 VII-2 VIII t.r. konferencja aliantów w Poczdamie ostatecznie
zadecydowała o przyznaniu Polsce Ziem Zachodnich na wschód od linii
Odra-Nysa Łużycka i Północnych z Gdańskiem i częścią Prus Wschodnich,
ale bez Królewca, wyraziła zgodę na wysiedlenie Niemców z tych terenów i
na oddanie Związkowi Sowieckiemu ziem polskich na wschód od Niemna,
Bugu i Sanu.
Społeczeństwo polskie więcej niż zdziesiątkowane w czasie wojny, które
w lutym 1946 r. określiło się w 20,5 mln jako Polacy - przy 5 mln poza
krajem - było ustawicznie migrujące, wyczerpane przejściami wojennymi i
przerażone narastającym terrorem. Komuniści, którzy dążyli do przechwy­
cenia pełni władzy w kraju, w lipcu 1944 r. liczyli zaledwie 20 tys. członków,
ale w grudniu 1945 r. już 225 tys. W wyniku sfałszowanego referendum
(30 VI 1946) , w którym w rzeczywistości społeczeństwo odrzuciło w ok. 70%
postulaty komunistyczne, a nade wszystko sfałszowanych wyborów (19 I 1947)
- w kontekście masowych mordów politycznych i narastającego terroru - a
w których ok. 84% społeczeństwa opowiedziało się przeciwko komunizmo­
wi, komuniści przejęli monopol władzy i rozpoczęli pospieszną realizację w
Polsce sowieckiego modelu społeczeństwa i państwa komunistycznego po­
przez totalitarne rządy partii komunistycznej .
W granicach kraju pozostała tylko jedna siła, która miała się przeciwsta­
wić totalitaryzmowi komunistycznemu, a siłą tą był Kościół katolicki. Nie
był on bezpośrednio zaangażowany w politykę, ale bezwzględnie bronił ka­
tolickich zasad życia społecznego. Przed wyborami w 1947 r. komuniści nie
podjęli ofensywy przeciw niemu, Kościół zaś doświadczony cierpieniem i
eksterminacj ą w latach wojny był mocniej zakorzeniony w narodzie. Dy-

475
stansowała się od niego lewica inteligencji , chociaż pewna jej część w obli­
czu komunizacji kraju zbliżyła się do niego , część natomiast - bardziej rady­
kalna i lewicująca - korzystała ze sposobności, by wraz z ateistycznym i
brutalnym systemem atakować ostrzej religię, a nade wszystko Kościół kato­
licki w Polsce. Do 1948 r. polityka władz kościelnych dążyła do zapewnienia
Kościołowi nieskrępowanego pola działania. Kierował nią od 1946 r. nie­
ustraszony kard. A. S . Sapieha z Krakowa. To z j egó inicjatywy zaczął się
ukazywać w Krakowie od 24 III 1945 r. „Tygodpik Powszechny" . Cały wysi­
łek episkopatu szedł w kierunku uruchomienia normalnej pracy pastoralnej
i na byłych ziemiach „wcielonych" do Rzeszy - ogołoconych z kapłanów, i
na Ziemiach Odzyskanych. Dnia 20 VII t.r. powrócił do kraju prymas kard.
August Hlond z pełnomocnictwami legata papieskiego „in tutto il territorio
polacca" i już 15 VIII t.r. zorganizował 6 nowych okręgów kościelnych na
Ziemiach Odzyskanych. Niebawem zaczął działać (od 3 IX 1 944) Katolicki
Uniwersytet Lubelski. Przy pomocy instytucji dobroczynnej UNRRA Koś­
ciół rozpoczął na wielką skalę - j uż w 1945 r. - ratowanie narodu od głodu
i dalszą opiekę nad sierotami, których poza Warszawą w czerwcu tego roku
liczono 1 544 OOO. Cały wachlarz problemów podjęła w 1945 r. pierwsza,
powojenna Konferencja Episkopatu w Częstochowie pod przewodnictwem
księcia metropolity z Krakowa (26-27 VI) . Omawiano na niej straty wojenne
w życiu religijnym w szeregach duchowieństwa i potrzeby pastoralne Ziem
Odzyskanych, sprawy opieki nad rodzinami i sierotami. W celu zorganizo­
wania pomocy potrzebuj ącym utworzono Krajową Centralę Caritas, której
kierownictwo złożono w ręce ks. Karola Pękali z Tarnowa.
Postawę episkopatu wzmocnił list apostolski pap. Piusa XII (29 VI) , za­
chęcający do podjęcia odbudowy życia gospodarczego i religijnego. Po­
dobnymi zagadnieniami zajęła się Konferencj a Episkopatu na Jasnej Górze
(3-4 X). Biskupi „przestrzegaj ąc przed materializmem, bezbożnictwem, sek­
tami i propagandą antychrześcij ańską" , zachęcali katolików, by „szczerze
współpracowali przy odbudowie Rzeczypospolitej w zdrowym duchu demo­
kratycznym , ale zarazem trwali niewzruszenie przy swych wierzeniach reli­
gijnych, opierali się hasłom uniezależnienia życia prywatnego i zbiorowego
od wyższych norm moralnych, zapewnili naukę religii dla młodzieży w szko­
łach i wychowanie w duchu chrześcij ańskim, a przeciwstawiali się zakusom,
które by chciały rozpętać szkodliwą dla państwa i jedności narodowej walkę
z Kościołem" . Apelowali też, by „Polska , jako naród katolicki [ . . . ] w życiu
społecznym i publicznym kierowała się duchem Chrystusa Pana [ . . . ] , aby
odnowa państwa polskiego odbywała się na zasadach chrześcijańskich" .
Zadania i postawę Kościoła katolickiego „wobec zagadnień chwili" spre­
cyzował prymas Hlond w Poznaniu (28 X) . Mówił on, że „Polska, która od
dziewięciu wieków przeżywa chrześcij aństwo na swój sposób ma swoiste wy­
czucie i nastawienie także wobec zagadnień obecnego przełomu. Polska kro­
czy ku odrodzeniu własną drogą [ . . . ] . Chcemy, by Polska była krajem naj-

476
bardziej postępowym, najkulturalniejszym i przykładamy do tego ręki.
Chcemy współpracować z poczucia katolickiego nad wprowadzeniem takie­
go ustroju społecznego [ . . . ] , w którym by nie było ani przywilejów, ani
krzywdy, ani proletariatu, ani bezrobotnych, ani głodnych, ani bezdom­
nych" . Episkopat w liście wielkopostnym w 1946 r. powrócił jeszcze raz do
tego tematu. „Polska nie może być bezbożna, Polska nie może się wyprzeć
przynależności do świata chrześcij ańskiego, Polska nie może zdradzić ducha
swych dziejów, Polska nie może być komunistyczna, Polska musi pozostać
katolicką" . Apogeum tego programu była pielgrzymka Polaków na Jasną
Górę (8 IX) i poświęcenie narodu polskiego przez kard. Hlonda Niepokala­
nemu Sercu Maryi.
Korzystając j eszcze z pewnych możliwości Kościół przywrócił pewną
część zniszczonej prasy katolickiej (1948 r. 8 tygodników i 335 tys. nakła­
-

du) . Odrodziły się stowarzyszenia religijne i w niewielkim stopniu Akcja

Katolicka i Sodalicja Mariańska; zaczęto organizować Tygodnie Miłosier­
dzia (1945) , kolonie dla dzieci i młodzieży (1946 r. 41 tys. dzieci) . Wzno­
-

wiło swą działalność Polskie Towarzystwo Teologiczne i Apostolstwo Cho­

rych, prowadzone przez ks. M. Rękasa (1946) . Inteligencja katolicka zgru­
powana wokół „Tygodnika Powszechnego" i „Tygodnika Warszawskiego",
zawieszonego przez władze komunistyczne już w 1948 r. , oraz wokół „Dziś
i Jutro" , którym od 1946 r. kierował Bolesław Piasecki, przyjęła postawę
ograniczonej współpracy z komunistami.
Ze względu na narastaj ący opór podziemia przeciwko władzom komuni­
stycznym, zwalczanym przez nie drakońskimi metodami, episkopat polski
był daleki od j ego popierania, uważaj ąc, że „szlachetne porywy, ale nie
dość rozważne [ . . . ] mogą sprowadzić na kraj ciężkie straty" (kard. Sapieha
- 1945 r.). Negatywnym zjawiskiem był wzrost antysemityzmu. Pod koniec
1944 r. ludność żydowska w Polsce liczyła ok. 100 tys . , ale już w lipcu 1946 r.
- na skutek imigracji ze Związku Sowieckiego - wzrosła do 245 tys. osób.
Zdarzały się wypadki morderstw Żydów, co spotkało się ze zdecydowanym
potępieniem ze strony prymasa kard. Hlonda. „Nie ma obecnie w Polsce
obi�ktywnych danych na szerzenie antysemityzmu [ . . . ] , napadanie na Ży­
dów potępiam j ako katolik i jako Polak" . W pierwszym kwartale 1945 r.
zginęło z rąk polskich 150 Żydów. Do próby pogromu doszło w Rzeszowie,
do pogromu w Krakowie i w lipcu 1946 r. w Kielcach (26 zabitych) . Episko­
paf'polski ostro potępił agresję przeciw Żydom, a kard. Hlond stwierdził :
„fakf, ie warunki psują się należy w dużym stopniu przypisać Żydom, którzy
zajmują dziś kierownicze stanowiska w rządzie polskim i usiłują wprowadzić
strukturę rządową, której większość narodu nie życzy sobie" . Było to zgod­
ne z odczuciem większości społeczeństwa, Polacy bowiem czuli się zagrożeni
przez Żydów. Nie bez słuszności wielu Polaków jest przekonanych, że po­
gromy organizował aparat bezpieczeństwa, w którym liczba Żydów była sto­
sunkowo wysoka. Powojenny antysemityzm kierował się mniej przeciwko

477
Żydom, a bardziej przeciwko komunistom, wśród których wielu było pocho­
dzenia żydowskiego . W nich bowiem widziano największe zagrożenie dla
narodu. Trzeba dodać, że cenzura państwowa nie dopuściła do publikacji
wystąpienia episkopatu polskiego , potępiającego zbrodnię kielecką.
„Wolne wybory" w 1947 r. , które „były aktem wielkiego terroru, oszu­
kaństwa i kłamstwa" (kard. Hlond) , dały okazję do nasilenia ataków na
Kościół , które stawały się coraz to bardziej brutalne. Walkę z Kościołem
rozpoczęto już w 1945 r . , a jej uwerturą była walka o szkołę w Łodzi -
„nową szkołę" bez religii, ateistyczną i komunistyczną ( 18 VI) . Jednostron­
ne zerwanie konkordatu ze Stolicą Apostolską (14 IX) , wprowadzenie cy­
wilnych małżeństw i rozwodów (23 IX) mimo protestu episkopatu (7 XII)
stanowiły dalsze etapy tej walki. Władze komunistyczne poparły Kościół
narodowy, który otrzymał pełne uznanie prawne i osobowość prawną
(30 IX 1946) , a także wspólnoty baptystów i metodystów ( 19 X) . Od ro­
ku 1947 władze komunistyczne zaczęły ograniczać formy kultu religijnego i
działalność duszpasterską Kościoła. W związku z tym episkopat w liście pa­
sterskim z 8 IX t.r. potępił ostro administracyjne szerzenie ateizmu i „wzra­
stającą zuchwałość bluźnierców" , ostrzegał „przed rozbij ającą naród działal­
nością sekciarstwa" , wezwał do „wytężonej pracy narodu i Kościoła nad
wychowaniem młodego pokolenia" , konstatował „niebezpieczny objaw
gwałcenia charakteru religijnego niedziel i świąt" i „do najbardziej krzyw­
dzących i upokarzających ograniczeń zaliczył działalność kontroli i cenzury
prasowej" .
W odpowiedzi na ten list rządowe środki społecznego przekazu rozpo­
częły gwałtowny i brutalny atak na episkopat i duchowieństwo. Odtąd anty­
kościelne poczynania władz komunistycznych sypały się jak z prawdziwego
rogu obfitości. Wystąpienia episkopatu w obronie narodu i Kościoła zostały
uznane przez władze komunistyczne za dowód wrogości Kościoła wobec re­
żymu (29 X) . Oficj alnie bowiem stwierdzano, że „kto nie jest prorządowy,
jest przeciw narodowi i państwu" . Zażądano, by nauczyciele religii w szko­
łach wypowiadali się prorządowa, zakazano działalności w szkole Krucjaty
Eucharystycznej i Sodalicji Mariańskiej . Zarzucono więc biskupom i księ­
żom współpracę z Niemcami, popieranie zbrojnego powstania i podziemia,
a także nadużycia seksualne. Propagandzie towarzyszyły akcje administra­
cyjne i policyjne. Zabrano więc Kościołowi wszystkie drukarnie, „odnajdy­
wano składy broni w klasztorach" , zaczęto nękać na wielką skalę młodzież
zrzeszoną w katolickich organizacjach, zmodyfikowano przysięgę prezyden­
cką, z której wyrzucono wspomnienie „Boga Wszechmogącego i Trójcę
Świętą" (1947) , a uchwalona w tym roku Mała konstytucja wprowadzała
sowiecki system polityczny. Wprawdzie w marcu 1947 r. episkopat złożył na
ręce władz memoriał w sprawie postulatów konstytucyjnych - w którym
m.in. domagano się gwarancji prywatnej własności, prywatnej inicjatywy
gospodarczej , gwarancji praw rodziny i praworządności, „wykluczającej zeń

478
samowolę, nadużycia władzy oraz przerosty uprawnień policyjnych i partyj­
nych" , a także zatrzymania chrześcij ańskiego charakteru państwa - ale par­
tia przeszła nad tym do porządku dziennego .
Brutalna agresja władz wzrastała z każdym dniem, toteż w orędziu no­
worocznym prymas Hlond mówił : „nawet gdyby noc zapaść miała nad kultu­
rą europejską, w Polsce i j ej niepokonanej stolicy nie zamilknie cześć Boga,
nie zamrze cud zmartwychwstania [ „ . ] . Wierzymy, że przez Polskę spełni
się Miłosierdzie Boże nad chorym kontynentem" . Kościół przeciwstawiał
się ofensywie wojuj ącego ateizmu. Prymas Hlond, zachowuj ąc neutralność
polityczną, występował przeciwko wojującemu bezbożnictwu. Dał temu wy­
raz z okazji uroczystości św. Wojciecha w 1947 r. : „nie godzą się, aby czyn­
niki kościelne miały wpływ na kształtowanie umysłów młodzieży, wielkim
manewrem zmierzaj ą poprzez stopniowe odchrześcijanianie życia zbiorowe­
go utrwalić bezbożnictwo" .
Rok 1948 przyniósł lawinę antykościelnych działań. W tym roku rozpo­
częto tworzenie szkół Towarzystwa Przyj aciół Dzieci, opartych na zasadach
ateistycznych i laickich. Dnia 14 II t.r. Ministerstwo Oświaty ogłosiło dekla­
rację o laicyzacji szkoły, w maju wzmogły się prawie masowe aresztowania
księży i zakonników. Od wiosny rozpoczęto nieprzebieraj ącą w środkach
zmasowaną propagandę antypapieską i ataki na pap. Piusa XII w związku
z jego listem apostolskim do episkopatu niemieckiego, w którym papież
wspomniał o wysiedleniu po wojnie 12 mln Niemców „z ich ziem ojczys­
tych". To prawda, że Pius XII takiego dokumentu nie wydał , gdy miliony
Polaków zostało wysiedlonych przez okupacyjne władze niemieckie i sowie­
ckie, a samo wysiedlenie Niemców nazwał „niesprawiedliwym" i „bezprece­
densowym". List papieski niewątpliwie zabolał Polaków, na skutek czego
negatywne postawy i poruszenie opinii publicznej w Polsce były autentyczne
i wywołały wiele niepokojów sumień, władze komunistyczne zaś wykorzy­
stały go do walki z Kościołem katolickim. W tej sytuacji prymas Hlond
wydał orędzie do ludności Ziem Odzyskanych, by spokojnie i ufnie patrzyła
w przyszłość, bo „to co tworzycie , ma ustalić się na wieki. Kościół będzie z
wami i przy was [ „ . ] . Nie dajcie się wprowadzić w błąd" . Równocześnie
episkopat powołał specjalną komisję , której zadaniem było dostarczenie
Stolicy Apostolskiej informacji na temat życia religijnego na Ziemiach
Odzyskanych.
W celu umocnienia wpływów wśród młodzieży komuniści powołali do
życia Związek Młodzieży Polskiej (VII 1948) , będący ekspozyturą partii ko­
munistycznej . Nieco wcześniej ukazał się list pasterski do katolickiej mło­
dzieży polskiej (15 IV) , a prymas Hlond wygłosił słynne kazanie we Wrocła­
wiu na podobny temat (23 IX) . Władze podjęły plan przekształcenia szkol­
nictwa na model sowiecki. We wrześniu tego roku aresztowano ok. 400 księ­
ży pod różnymi zarzutami. Rozpoczęły się systematyczne procesy pokazowe .
Liczne aresztowania rozbiły redakcję „Tygodnika Warszawskiego" , a wła-

479
dze zamknęły „Tygodnik" . W takiej sytuacji - po zgonie (22 X) kard. Hlon­
da - doszło do przejęcia steru Kościoła polskiego przez nowego prymasa,
Stefana Wyszyńskiego (12 XI) . Opuszczając Lublin, nowy prymas pisał:
„przeciwieństwa partyjne, wszystkie te dymne zasłony w postaci gry słów o
reakcji, o wstecznictwie, o zacofaniu są bez znaczenia, podobnie jak bez
znaczenia jest żonglowanie postępem, pokojem, sprawiedliwością itp. [. „]
Prowadzi się ohydną walkę z Bogiem w przedszkolach i w szkołach, na wyż­
szych uczelniach, w anarchizujących organizacjach młodzieżowych, w ich
pismach, gazetach i książkach".
Dnia 23 VI t.r. na Katolickim Uniwersytecie zniesiono wydział prawa i
nauk społecznych, a 1 VIII władze narzuciły księżom prowadzenie księgi
podatkowej . Wydany 5 VIII t.r. dekret o wolności sumienia był zamaskowa­
ną odpowiedzią na dekret pap. Piusa XII , grożący ekskomuniką tym, którzy
dobrowolnie wstępowali w szeregi komunistów. Wydany następnego dnia
dekret zobowiązywał wszystkie organizacje katolickie do rejestracji i prze­
dłożenia listy członków oraz programu działania. Na skutek tego biskupi
rozwiązali wszystkie organizacje katolickie. Dnia 11 X t.r. parafiom odebra­
no metryki kościelne , a księżom status urzędników państwowych. Wreszcie
21 IX władze komunistyczne znacjonalizowały wszystkie szpitale i sierocińce
kościelne. Zaprogramowano również rozbicie wewnętrzne Kościoła przez
wbicie klina między świeckimi katolikami a księżmi i między księżmi a bis­
kupami oraz między Kościołem polskim a Stolicą Apostolską. Uaktywniło
się również prorządowe Stowarzyszenie „Pax" . W tym też 1948 r. zaczęto
organizować koła „księży patriotów" poprzez utworzoną przy Związku Bo­
jowników o Wolność i Demokrację Komisję Księży, która przeciwstawiała
się publicznie polityce pap. Piusa XII. Dzięki terrorowi Urzędu Bezpieczeń­
stwa wzrastały szeregi „księży patriotów" . Dekretem z 23 XI 1949 r. zakaza­
no pielgrzymek zbiorowych, procesji na drogach publicznych, święcenia pól
i wznoszenia krzyży i figur przydrożnych.
W styczniu 1950 r. rozpoczął się zmasowany atak na Caritas. Prowadził
on wówczas 334 sierocińce (16 676 dzieci) , 258 domów starców, 38 domów
opieki dla dzieci specjalnej troski, 17 domów dla dziewcząt, 18 domów dla
samotnych kobiet oraz 364 tanie kuchnie, które wydawały ok. 100 tys. posił­
ków dziennie dla potrzebujących. Dnia 23 I t.r. milicj a zajęła wszystkie
agendy Caritas, dokonała rewizji i zastosowała natychmiastowe przekazanie
tych agend pod przymusowy zarząd „Paxu" , „księży patriotów" i ludzi, zwią­
zanych z Urzędem Bezpieczeństwa. Protest kard. Sapiehy i episkopatu, a
także list pasterski do wiernych (2 II) pozostały bez odpowiedzi. Dnia 24 III
sejm uchwalił ustawę o przejęciu przez państwo „dóbr martwej ręki" . Usta­
wa poręczała jednak proboszczom posiadanie gospodarstw rolnych. W kwie­
tniu t.r. ukazał się pierwszy numer prokomunistycznego „Głosu Kapłana",
redagowanego przez „księży patriotów" , a w grudniu „Ksiądz-Obywatel",
przemianowany na „Kuźnicę Kapłańską" . Czasopisma te prowadziły akcję

480
dywersyjną przeciwko episkopatowi. Memoriał episkopatu, złożony w tej
sprawie rządowi, pozostał bez odpowiedzi (X 1950).
Akcje antykościelne były możliwe, ponieważ od czasu jednostronnego
uchylenia konkordatu (1945) Kościół katolicki był poza prawem. W okresie
furii niszczenia Kościoła prymas Wyszyński, jako pierwszy w świecie komu­
nistycznym, zdecydował się na podpisanie Porozumienia między Rządem
Rzeczypospolitej a Episkopatem Polski (14 IV 1950) . Stępiło ono w pewnym
zakresie i na pewien czas ataki niszczycielskie na Kościół katolicki, ale ich
nie zniwelowało. Probierzem dobrej woli władz komunistycznych było ma­
sowe zbieranie podpisów pod pokojowym Apelem sztokholmskim (17 IV­
-17 VI) , będącym narzędziem propagandy komunistów. Ponieważ episkopat
zdystansował się od Apelu, a w deklaracji z 12 IX oskarżył władze „o zmu­
szanie Kościoła do używania metod politycznych" , prasa skomentowała to
jako pogwałcenie Porozumienia. Nie ulega j ednak wątpliwości, że na krótką
metę Porozumienie stępiło niszczycielską akcję komunistów.
Od października 1950 r. propaganda katolików postępowych, będących
na usługach reżymu, rozpoczęła gwałtowny atak na „prowizorium kościel­
ne" na Ziemiach Zachodnich i Północnych i zażądała kategorycznie „znie­
sienia go w administracji kościelnej " . Propagandę tę wzmocniło pismo Urzę­
du do Spraw Wyznań do episkopatu z żądaniem przyspieszenia likwidacji
tymczasowości stanowisk biskupich na Ziemiach Odzyskanych. W następ­
stwie tej nagonki władze milicyjne aresztowały 26 I 1951 r. administratorów
apostolskich na tych ziemiach i wywiozły ich do Polski centralnej oraz na­
rzuciły wybory wikariuszów kapitulnych w Opolu, Wrocławiu, Gorzowie,
Gdańsku i Olsztynie. Rozbicie jedności Kościoła było bliskie realizacji. Za­
pobiegła temu roztropna postawa prymasa Wyszyńskiego. Na mocy specjal­
nych uprawnień Stolicy Apostolskiej prymas potwierdził „wybranych" swo­
im autorytetem i uczynił z nich własnych wikariuszów generalnych z obo­
wiązkiem częstego z nim kontaktu. Kościół polski ocalił swoj ą jedność.
Dzięki zabiegom prymasa Wyszyńskiego Stolica Apostolska zamianowała
biskupów na wspomniane stolice biskupie (26 IV) , ale władze komunistycz­
ne nie dopuściły ich do przejęcia rządów kościelnych.
W takich warunkach formowała się „polska teologia pastoralna" (prymas
Wyszyński) . Założeniem jej było uświadomienie kapłanów i wiernych co do
dramatycznej sytuacji Kościoła. Wszak chrzest dziecka, wzięcie ślubu koś­
cielnego , przyjście na mszę św. często przekreślało karierę zawodową katoli­
ków. W następstwie tego zaczął się formować świadomy wybór przynależno­
ści do Kościoła, zwarcie szeregów duchowieństwa wokół biskupa, uznanie
„patriotów" za zdrajców i burzycieli j edności Kościoła. W celu utrzymania
pełnej j edności Kościoła prymas Wyszyński gromadził biskupów na częstych
konferencjach, a jego rola j ako opatrznościowego Męża Kościoła ustawicz­
nie wzrastała.

31 � Historia Kościoła cz. 8 481

 W latach 195 1-1953 nastąpiły aresztowania księży i biskupów, masowe
aresztowania oficerów i żołnierzy Armii Krajowej i cała seria procesów po­
kazowych, szkalowanie i niszczenie polskiej historii i polskich ośrodków
naukowych. Dnia 20 I 1951 r. aresztowano bpa kieleckiego Kaczmarka i
20 księży, w tym ks. J. Jaroszewicza, późniejszego bpa kieleckiego , a jesie­
nią tegoż roku aresztowano rektora KUL ks. A. Słomkowskiego i kilku
profesorów oraz zwolniono administracyjnie 12 profesorów z tej uczelni. W
listopadzie następnego roku aresztowano i wywieziono poza granice diecezji
3 biskupów z Katowic (S. Adamski, J . Bieniek, H. Bednorz) za opublikowa­
nie odezwy w sprawie nauczania religii, aresztowano abpa E . Baziaka, bpa
Rosponda i 5 księży z Krakowa. W Katowicach władze narzuciły na wikariu­
sza kapitulnego ks. F. Bednorza, „patriotę" . W Krakowie rządy kościelne
przejął bp F. Jop, któremu narzucono 2 „patriotów" na wikariuszy general­
nych. Tegoż roku zamknięto większość niższych seminariów duchownych.
„Noc" nad Polską i Kościołem pogłębiała się, a izolowanie narodu i katoli­
ków od kontaktów z Zachodem i Stolicą Apostolską zostało prawie w pełni
zrealizowane. Procesy pokazowe znów się odrodziły. Niebywały rozgłos
zdobył proces kurii krakowskiej (I 1953) i bpa Kaczmarka z Kielc (IX 1953).
W tej sytuacji prymas Wyszyński odbył rozmowę w Belwederze z prez.
B . Bierutem na temat realizacji Porozumienia i zarządu kościelnego na Zie­
miach Odzyskanych (3 II 1951), w następstwie czego 8 III t.r. zostały obsa­
dzone beneficj a proboszczowskie na tych ziemiach. Prymas uzyskał nomina­
cję biskupów dla tych stolic biskupich, poświęcił odbudowaną archikatedrę
we Wrocławiu (29 VII), zamianował i instalował Kapitułę Katedralną War­
mińską (8 VIII) , wskrzesił i obsadził Kapitułę Metropolitalną we Wrocławiu
(26 V 1952) . W Promemoria do duchowieństwa episkopat wezwał księży do
pracy wychowawczej i dla zbiorowego dobra, „do trzymania się z dala od
wszelkich knowań politycznych" .
Trudny i obfituj ący w antykościelne ataki, aresztowania, wyroki i prze­
śladowania rok 1953 rozpoczął się nominacj ą prymasa Polski na kardynała
(13 I) . W dekrecie państwowym o całkowitym zagospodarowaniu użytków
rolnych zostały przejęte grunty rolne , należące do parafii i innych kościel­
nych instytucji (9 II) . Najbardziej spektakularnym i wziętym na żywo z
praktyki carskiej był dekret Rady Państwa z 9 II t.r. O tworzeniu, obsadza­
niu i znoszeniu duchownych stanowisk kościelnych, który całkowicie podpo­
rządkowywał ateistycznej samowoli państwa totalitarnego najbardziej ży­
wotne agendy Kościoła. W tym roku zlikwidowano zupełnie prasę katolicką,
łącznie z „Tygodnikiem Powszechnym" (8 III) , rozdmuchano akcje postępo­
wego duchowieństwa i „działaczy katolickich" poprzez zjazdy, apele, mani­
festacje w celu współpracy z reżymem, przeprowadzono szereg procesów
pokazowych biskupów i księży. Wreszcie 24 IX t.r. aresztowano prymasa
Polski Wyszyńskiego, który „mimo wielokrotnych ostrzeżeń nadużywał pia­
stowanych przez się funkcji kościelnych dla łamania zasad Porozumienia".

482
Sterroryzowany episkopat na sesji 28 IX t.r. pogodził się z tym bezprawiem
i wybrał na swego przewodniczącego ugodowego bpa łódzkiego Michała
Klepacza. Zgodnie z życzeniem reżymu biskupi złożyli przysięgę lojalności
wobec „ludowego" państwa. Nie zapobiegło to wszakże dalszym, licznym
aresztowaniom księży, wśród których znalazł się wikariusz kapitulny war­
miński, ks. Wojciech Zink.
Furia niszczenia trwała przez cały 1954 rok. Ograniczono zatem działal­
ność KUL-u do 4 wydziałów, zniesiono - mimo gwarancji w Porozumieniu
- wydziały teologiczne w Krakowie i Warszawie i utworzono Akademię Te­
ologii Katolickiej w zabranym bezprawnie marianom klasztorze na Biela­
nach pod Warszawą. Na Ś ląsku zaczęto na wielką skalę znosić klasztory
żeńskie, a aresztowane zakonnice deportowano w sierpniu na ziemie central­
nej Polski. Służebniczkom śląskim odebrano wówczas 95 ze 1 10 placówek,
wysiedlono ok. 400 elżbietanek . Liczba zarejestrowanych „księży patriotów"
wzrosła do ok. 1 tys. duchownych. Dnia 22 II 1955 r. poszerzone plenum
Krajowej Komisji Duchowieństwa i Świeckich Działaczy Katolickich posta­
nowiło dotrzeć z ruchem postępowym do każdej parafii i do każdego księdza
w Polsce. Komisja zaczęła zbierać wśród księży protesty przeciwko infor­
macjom zawartym w „Annuario Pontificio" . Na organizowane spotkanie
księży w miastach wojewódzkich zwieziono 4,7 tys. księży.
Mimo ucisku i prześladowań miara ich powoli się dopełniała. Do 1955 r.
ze stolic biskupich usunięto 9 biskupów, ze Ś ląska wywieziono tysiące za­
konnic, setki księży przebywało w więzieniach. Kościołowi odebrano jego
posiadłości ziemskie i instytucje kulturalne , a także charytatywne . Nie zdo­
łano j ednak rozbić j edności Kościoła , a podejmowane próby tworzenia Koś­
cioła narodowego nie miały żadnych szans powodzenia. Rok 1955 okazał
się rokiem przełomowym pod wieloma względami również dla Kościoła ka­
tolickiego . Kończyła się powoli era wulgarnej ateizacji kraju i terroru orga­
nów bezpieczeństwa, a także okres nadrządów doradców sowieckich w Polsce.

2. Sytuacja prawna Kościoła i jego organizacja

Jednostronne uchylenie przez władze komunistyczne konkordatu z 1925 r.

w 1945 r. dawało komunistom wolną rękę w dekretowaniu sytuacji prawnej
Kościoła katolickiego. Został on faktycznie postawiony poza prawem. Istot­
nym powodem zerwania konkordatu było nieuznawanie przez Stolicę Apo­
stolską Tymczasowego Rządu i uznawanie przedwojennego ambasadora pol­
skiego K. Papee. Uchwała o uchyleniu konkordatu głosiła, że „Tymczasowy
Rząd Jedności Narodowej oświadcza, że tak jak dotychczas niczym nie krę­
pował działania Kościoła katolickiego, podobnie i nadal zapewnia Kościoło­
wi katolickiemu pełną swobodę działania w ramach obowiązujących przepi­
sów" . Ale przepisy te miały z reguły wydźwięk antykościelny. Od tego czasu

483
sypały się dekrety rządowe dotyczące Kościoła katolickiego i życia religijne­
go katolików. Pierwszy z nich to wrześniowy (1945) dekret wprowadzający
śluby i rozwody cywilne, inne omówiono wcześniej . W wydanym 5 VIII 1949 r.
dekrecie o wolności sumienia władze „poręczały wszystkim obywatelom wol­
ność sumienia i wyznania" i zagroziły surowymi karami tym, którzy tę wol­
ność ograniczali, nadużywali, obrażali uczucia religijne, nawoływały do waś­
ni religijnych" . Ale dekret miała interpretować władza „ludowa" , która
sama nie miała zamiaru go przestrzegać i stosować się do niego.
Jeszcze w 1948 r. sekretarz episkopatu bp Z. Choromański wystąpił do
władz państwowych z sugestią utworzenia wspólnej komisji kościelno-rządo­
wej w celu opracowania modus vivendi dla Kościoła katolickiego. Ze strony
kościelnej do tej komisji zostali delegowani biskupi: Z. Choromański, M.
Klepacz i T. Zakrzewski, ze strony państwowej zaś minister W. Wolski, E.
Ochab i F. Mazur. Mimo wielkiego ryzyka, j akie niosło ze sobą takie poro­
zumienie, a także sprzeciwu części episkopatu z kard. A. S . Sapiehą na
czele , porozumienie to zostało zawarte 14 IV 1950 r. Było to pierwsze w
dziejach światowego komunizmu porozumienie między partykularnym Koś­
ciołem katolickim a reżymem komunistycznym. „Wydawało mi się - pisał
prymas Tysiąclecia - że ułożenie kilku punktów tego modus vivendi jest
możliwe i niezbędne, jeśli Kościół nie ma stanąć w obliczu nowego, może
przyspieszonego i drastycznego w formach wyniszczenia" . Kościół zyskiwał
bowiem pewien grunt oparcia dla swojej obrony.
W Porozumieniu tym episkopat wezwał „duchowieństwo , aby w pracy
duszpasterskiej zgodnie z nauką Kościoła nauczało wiernych poszanowania
prawa i władzy państwowej " (art. 1) , a także , by „w swej działalności dusz­
pasterskiej nawoływało wiernych do wzmożonej pracy nad odbudową kraju,
podniesieniem dobrobytu narodu" (art. 2). Episkopat stwierdził , że racje
ekonomiczne, kulturalne i religijne, a także sprawiedliwość dziejowa „wy­
magają, by Ziemie Odzyskane na zawsze należały do Polski" i zobowiązy­
wał się podjąć starania u Stolicy Apostolskiej , „aby administracje kościelne
[ . . . ] były zamienione na stałe ordynariaty biskupie" (art. 3). Episkopat zo­
bowiązał się „przeciwstawiać wrogiej Polsce działalności, zwłaszcza antypol­
skim i rewizjonistycznym wystąpieniem kleru niemieckiego" (art. 4) . Poro­
zumienie stwierdzało, że „Papież jest miarodajnym i najwyższym autoryte­
tem Kościoła odnośnie do spraw wiary i i jurysdykcji kościelnej " (art. 5).
Było to stwierdzenie istotne w okolicznościach, kiedy reżymy komunistyczne
dążyły do rozbicia jedności Kościoła i tworzenia Kościołów narodowych,
uzależnionych od ateistycznego państwa.
Poważne ustępstwa poczyniono w art. 6-8. Porozumienia. Episkopat
miał wyjaśnić duchowieństwu, aby się nie przeciwstawiało rozbudowie spół­
dzielczości na wsi, a także „potępić wszelkie wystąpienia antypaństwowe",
przeciwstawić się „nadużyciu uczuć religijnych w celach antypaństwowych".
Zobowiązano się też „zwalczać zbrodniczą działalność podziemia" i „piętno-

484
wać i karać" duchownych zaangażowanych w akcję podziemną i antypań­
stwową (art. 8) . Zobowiązanie poparcia „utrwalenia pokoju" (art. 9) z ak­
centem , że będzie „zgodnym z nauką Kościoła" było zrozumiałe.
W Porozumieniu władze państwowe zobowiązały się do utrzymania nau­
ki religii w szkołach i „traktowania nauczycieli religii na równi z nauczyciela­
mi innych przedmiotów", a także do nie czynienia przeszkód młodzieży „w
braniu udziału w praktykach religijnych poza szkołą" . Państwo zagwaranto­
wało istnienie szkół katolickich, które „będą mogły korzystać z praw pań­
stwowych na ogólnych zasadach", rodzicom - „prawo i m ożność posyłania
dzieci do szkół z nauczaniem religii" (art. 10), a Katolickiemu Uniwersyteto­
wi „kontynuowanie swej działalności w obecnym zakresie" (art. 1 1) . Żadnej
wartości nie miał art. 12. o stowarzyszeniach katolickich i Sodalicjach Ma­
riańskich; te bowiem faktycznie nie istniały i nie zezwolono na ich odrodze­
nie. Porozumienie stwierdzało, że „Kościół katolicki będzie miał prawo i
możność prowadzić w ramach obowiązuj ących przepisów akcję charytatyw­
ną, dobroczynną i katechetyczną" (art. 13). Władze państwowe przyrzekały,
że „prasa katolicka i wydawnictwa katolickie będą korzystały z uprawnień
[ . . . ] na równi z innymi wydawnictwami" (art. 14) , „kult publiczny, tradycyj­
ne pielgrzymki i procesje nie będą napotykały na przeszkody" (art. 15) oraz
utrzymanie duszpasterstwa wojskowego (art. 16) , w więzieniach (art. 17) i
w szpitalach (art. 18) . Gwarantowano wreszcie istnienie zakonów i zgroma­
dzeń zakonnych „i całkowitą ich swobodę działalności" w „zakresie swego
posłannictwa" (art. 19) .
Do Porozumienia dołączono wspólny protokół w sprawie przekształce­
nia Caritas w Zrzeszenie Katolików Świeckich dla niesienia pomocy bied­
nym i potrzebującym. Protokół dotyczył również „dóbr martwej ręki" oraz
odroczenia służby wojskowej dla alumnów seminariów duchownych „w celu
umożliwienia im ukończenia studiów" , a także powoływania do wojska
„księży po święceniach i zakonników po złożeniu ślubów" .
Porozumienie zatem miało więcej pozytywnych stron, zwłaszcza pasto­
ralnych i w utrzymaniu dotychczasowego stanu posiadania Kościoła. W
okresie, kiedy w sąsiednich państwach komunistycznych zniszczono całkowi­
cie życie zakonne, seminaria duchowne, szkolnictwo katolickie i wszelkie
kontakty ze Stolicą Apostolską, w Polsce Porozumienie pomogło je urato­
wać. W opinii publicznej najbardziej kontrowersyjny był paragraf o spół­
dzielczości na wsi w związku z rozpoczęciem przymusowej kolektywizacji
rolnictwa. Niestety, reżym nie myślał dotrzymywać Porozumienia. Nie­
mniej , stępiło ono wyraźnie furię niszczenia Kościoła. Zgodnie z Porozumie­
niem władze państwowe utworzyły Urząd do Spraw Wyznań (18 V 1950),
któremu oddano całkowitą kontrolę życia i działalności Kościoła katolickie­
go i który w praktyce miał ograniczać jego działalność do minimum. Wzoro­
wana na konstytucji stalinowskiej Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Lu­
dowej z 18 VI 1952 r. nie podjęła żadnego z wątków Porozumienia, zapew-

485
niala „obywatelom wolność sumienia i wyznania" , „Kościołowi i innym
związkom religijnym swobodne wypełnianie swych funkcji religijnych" , gło­
siła „rozdział Kościoła od państwa" w rozumieniu komunistycznym (art.
70) . W praktyce ta wolność sumienia była bardzo bolesna i stanowiła źródło
niezliczonych dramatów sumień ludzkich.
Jednym z najbardziej nieprzyjaznych kroków Polski Ludowej wobec Ko­
ścioła katolickiego był wspomniany uprzednio dekret z 9 II 1953 r. , który
całkowicie uzależniał Kościół w działaniu od zgody władz ateistyczno-komu­
nistycznych. Po wielu ustępstwach i kompromisach granice zostały wyraźnie
wyczerpane. Stąd prymas Wyszyński odważnie oświadczył - „non possumus,
nie możemy dalej ustępować i iść na kompromis" . Znalazło to wyraz w
Memoriale do rządu (1953) . „Pójdziemy za głosem apostolskiego sumienia i
naszego powołania kapłańskiego [ . ] do prześladowania nie daliśmy naj­
. .

mniejszego powodu, że cierpienie staje się naszym udziałem nie za co inne­

go, lecz tylko za sprawą Chrystusa i Chrystusowego Kościoła. Rzeczy Bo­
żych na ołtarzu cesarza składać nam nie wolno - non possumus! " . Ale miara
ucisku i prześladowań narodu i Kościoła powoli się dopełniała . „Znaki cza­
su" , które zaznaczyły się w formie manifestacji religijnych Roku Maryjnego
w Polsce (XII 1954) , wpisania na indeks kościelny tygodnika paksows­
kiego „Dziś i Jutro" , książki Bolesława Piaseckiego Zagadnienia istotne
(29 VI 1955), listu episkopatu O działalności Kościoła, który „nieci światło
w sercach" , „budzi sumienia" , „szczepi dobre obyczaje" i „zapala nowego
ducha" (13 IX) , a także listu apostolskiego pap. Piusa XII do episkopatu
Polski (XII 1955) , zapowiadały, że na firmamencie Polski nadchodzi „od­
wilż" . Towarzyszyły jej w zakresie działalności kulturalnej pewne nowe
symptomy, a także rozłam w Stowarzyszeniu „Pax" .
Przełomowym rokiem okazał się rok 1956; już w pierwszym półroczu
tego roku władze komunistyczne zaprzestały atakowania i szkalowania Koś­
cioła, zezwolono bpowi M. Klepaczowi i bpowi Z. Choromańskiemu na od­
wiedzenie więzionego prymasa Wyszyńskiego w Komańczy. Dnia 28 VI t.r.
doszło do krwawego i brutalnego stłumienia strajku robotników w Pozna­
niu, a 26 VIII episkopat wydał list pasterski O rodzinie, w którym przeciw­
stawiał się rozwodom i sztucznemu przerywaniu ciąży. Tegoż dnia odby­
ły się wielkie uroczystości na Jasnej Górze , na które przybyło - mimo wie­
lorakich przeszkód i utrudnień - przeszło milion pielgrzymów. Ślubowania
jasnogórskie, by „Polska była rzeczywistym Królestwem Maryi i Jej Sy­
na" , zostały wsparte przeszło milionowym okrzykiem - „Królowo Polski
przyrzekamy!"
Od 1 IX t.r. dopuszczono ponownie księży do duszpasterstwa więzienne­
go, a w październiku nastąpił zwrot o zasadniczym znaczeniu. Terror strachu
został przełamany, a protesty robotników i inteligencji zakwestionowały
wszystkie dogmaty ideologiczne komunizmu. Do przełomu doszło również
w samej partii, której kierownictwo objął Władysław Gomułka. Na powsze-

486
chny zew uwolnienia prymasa został on zwolniony z więzienia i 26 X t.r.
powrócił do Warszawy i przejął funkcje kościelne. Tym razem warunki po­
wrotu do Warszawy dyktował sam prymas, a wśród nich znalazł się postulat
zniesienia dekretu z 9 II 1953 r. , zniewalającego i podporządkowuj ącego
Kościół ateistycznej władzy.
Zgodnie z warunkami zakreślonymi przez prymasa do Krakowa powrócił
metropolita administrator apostolski E. Baziak i bp S. Rospond, do Kielc -
bp Cz. Kaczmarek, do Katowic - bp S. Adamski, bp J . Bieniek i bp. H.
Bednorz, do Gniezna obydwaj biskupi pomocniczy - L. Bernacki i A. Bara­
niak, na Ziemie Odzyskane, gdzie przejęli zarządy kościelne biskupi: F. Jop
- do Opola, B . Kominek - do Wrocławia, T. Bensch - do Gorzowa, E.
Nowicki - do Gdańska i T. Wilczyński do Olsztyna. Dnia 4 XII t.r. władze
zezwoliły na powrót na Śląsk wysiedlonym zakonnicom i zakonnikom, gdzie
przejęli własne dzieła z 1953 r. Z więzień wypuszczono wielu księży katolic­
kich i katolików świeckich.
Stosunki państwo - Kościół zostały oparte na nowym Porozumieniu z
8 XII 1956 r. celem „utrwalenia praworządności społecznej i naprawienia
krzywd" . Największym osiągnięciem politycznym było niewątpliwie podpo­
rządkowanie Urzędu Bezpieczeństwa rządowi i usunięcie doradców sowiec­
kich wraz z marszałkiem K. Rokossowskim. W zakresie kościelnym przy­
wrócono naukę religii w szkołach podstawowych i średnich w wymiarze
2 godzin tygodniowo, ale j ako przedmiot nadobowiązkowy, uzgodniono za­
sady „opieki religijnej nad chorymi w szpitalach" i opieki duszpasterskiej
nad więźniami, zezwolono na powrót zakonnic na Górny Śląsk i „osiągnięto
porozumienie w sprawie 5 biskupów mianowanych przez Stolicę Apostols­
ką". W wykonaniu porozumienia władze państwowe wycofały osławiony de­
kret z 9 II 1953 r . , zastępując go nowym dekretem O organizowaniu i obsa­
dzaniu stanowisk kościelnych (31 XII 1956) . Nie przynosił on wprawdzie
Kościołowi pełnej wolności w działaniu, ale był daleko znośniejszy od po­
przedniego. Odżyła też w skromnej liczbie prasa katolicka i „Tygodnik Po­
wszechny", miesięcznik „Znak" oraz nowy miesięcznik „Więź" . Zezwolono
też na organizowanie Klubów Inteligencji Katolickiej . Pierwszy taki Klub
powstał 27 X 1956 r. z inicjatywy Jerzego Zawieyskiego ; w tym roku po­
wstało j eszcze 5 takich Klubów.
W roku 1956 sejm przyjął uchwałę o warunkach dopuszczalności przery­
wania ciąży. Niebawem władze reżymowe wyłączyły zakonników i zakonni­
ce z personelu nauczycielskiego religii (4 VIII 1958) , opublikowały okólnik
w sprawie szkół i klas bez nauczania religii (14 IV 1959) , zobowiązały du­
chownych do złożenia ślubowania loj alności wobec państwa (29 V 1957) ,
opodatkowały nowymi podatkami duchowieństwo (25 II 1959) i wstrzymały
zakładanie cmentarzy kościelnych (31 I). Wreszcie 14 VII 1962 r. sejm
uchwalił pełną świeckość szkoły, na skutek czego ponownie usunięto religię
ze szkół , a w sierpniu tego roku zamknięto 1 1 małych seminariów.

487
 Obszar odrodzonego Państwa Polskiego objął 312 677 km2 , a według
szacunków z 1946 r. Polska liczyła 23 640 OOO mieszkańców. W przeciwień­
stwie do okresu sprzed 1939 r. była teraz państwem prawie jednolicie wy­
znaniowym - katolickim (przeszło 90% ) . Na skutek bardzo poważnych
zmian w granicach państwa, nastąpiły również zmiany w organizacji kościel­
nej . Dekretem Kongregacji dla Nadzwyczajnych Spraw Kościoła z 4 III 1946 r.
została zniesiona tymczasowo unia personalna Gniezno-Poznań, zaprowa­
dzona w 1821 r. , a w jej miejsce powstała unia personalna Gniezno-Warsza­
wa. Obydwie stolice metropolitalne otrzymał kard. August Hlond. Odtąd
prymas Polski mieszkał w Warszawie. Idea połączenia obu stolic unią perso­
nalną powstała jeszcze pod koniec XVIII w. , a odżyła po I wojnie świato­
wej , ale sam projekt zrealizowano dopiero teraz.
Poważne zmiany nastąpiły w Polsce po 1945 r. w zakresie ustroju metro­
politalnego. Poza granicami wschodnimi pozostały dwie metropolie - wileń­
ska i lwowska wraz z ich stolicami. Z metropolii wileńskiej pozostała przy
Polsce tylko diecezj a łomżyńska, część archidiecezji wileńskiej i cząstka die­
cezji pińskiej . Z metropolii lwowskiej pozostała tylko większa część diecezji
przemyskiej i mały skrawek archidiecezji lwowskiej . Obie metropolie zosta­
ły zdezorganizowane. Bez zmian terytorialnych pozostały metropolie war­
szawska i krakowska, i potwierdzona w 1972 r. poznańska.
Większe zmiany nastąpiły w organizacji diecezjalnej . Z dawnych diecezji
wschodnich pozostało przy Polsce 27 parafii z archidiecezji lwowskiej , dla
których z biegiem czasu ustanowiono administrację apostolską w Lubaczo­
wie. Z archidiecezji wileńskiej przy Polsce pozostało 56 parafii i 234 166
wiernych (1945) i dla nich później utworzono administrację apostolską w
Białymstoku. Z diecezji pińskiej pozostało 35 parafii i ok. 90 tys. katolików
i tą częścią diecezji zarządzał administrator apostolski w Drohiczynie nad
Bugiem.
Jeszcze większe zmiany zaszły na Ziemiach Odzyskanych. Nowe granice
Polski, oparte na Odrze i Nysie Łużyckiej , pozostawiały po stronie polskiej
całą diecezję gdańską, prałaturę pilską i prawie całą archidiecezję wrocławs­
ką, diecezję warmińską, a nadto rozległą część diecezji berlińskiej , okręg
Kłodzka przynależny do archidiecezji praskiej , okręg Głubczyc z archidiece­
zji ołomunieckiej i skrawek diecezji miśnieńskiej w rejonie Bogatyni. Tere­
ny te na mocy dekretu kard. Augusta Hlonda z 15 VIII 1945 r. zostały
zorganizowane j ako administracje apostolskie w Gdańsku (ks. A. Wronka),
Olsztynie (ks. T. Bensch) , Gorzowie (ks. E. Nowicki) , Wrocławiu (ks. K.
Milik) i Opolu (ks. B . Kominek) . Zgodnie z dekretem metropolity praskie­
go J. Berana z 8 IX t.r. administrator apostolski we Wrocławiu przyjął ju­
rysdykcję kościelną w hrabstwie Kłodzkim, a 1 IX t.r. nad okręgiem Boga­
tyni. Dnia 17 IX t.r. ks. Kominek z Opola j ako administrator apostolski
przej ął delegowaną mu jurysdykcję nad okręgiem Głubczyc. W diecezjach

488
wielkopolskich i administracji gorzowskiej życie kościelne należało organi­
zować od podstaw.
Dalsze zmiany w organizacji diecezjalnej rodziły się z wielkimi trudnoś­
ciami. Dnia 1 1 III 1964 r. pap. Paweł VI zamianował biskupa diecezjalnego
w Gdańsku, którym został dotychczasowy administrator apostolski E. Nowi­
cki. Przygotowana przed 1964 r. nominacj a na biskupstwo warmińskie nie
doszła do skutku ze względu na wcześniejsze przecieki prasowe i narastające
protesty w Niemczech Zachodnich. Niemniej , wszyscy rządcy kościelni na
Ziemiach Odzyskanych otrzymali w 1967 r. autorytet papieskich administra­
torów apostolskich. Dopiero zawarcie traktatu pokojowego z Niemcami
(7 XII 1970) , który stwierdzał , że „linia graniczna na Odrze i Nysie jest
nienaruszalną granicą Polski" i po ratyfikacji 10 V 1972 r. tego traktatu
przez RFN sprawy potoczyły się szybko. Na skutek zabiegów prymasa Pols­
ki pap. Paweł VI na mocy bulli Episcoporum Poloniae coetus z 28 VI t.r.
odnowił metropolię wrocławską. Utraciła ona dotychczasowe sufraganie
Berlin, Warmię i Piłę , a otrzymała nowe w Gorzowie i Opolu. Ta sam bulla
papieska zaliczyła do metropolii gnieźnieńskiej diecezję gdańską, szczeciń­
sko-kamieńską i koszalińsko-kołobrzeską. Podporządkowanie tych diecezji
Gnieznu było nawiązaniem do wiekopomnych decyzji pap. Sylwestra II i
króla Bolesława Chrobrego z 1000 r. Największa w kraju metropolia warsza­
wska otrzymała nadto jako sufraganię diecezję warmińską.
Większe zmiany nastąpiły w organizacji diecezjalnej . Bulla papieska
zniosła prałaturę w Pile i utworzyła 4 nowe diecezje. Diecezj a opolska zo­
stała utworzona z dawnych terenów archidiecezji wrocławskiej , 3 dekanatów
(Branice, Głubczyce i Kietrz) i 40 parafii z archidiecezji ołomunieckiej . Li­
czyła 30 dekanatów, 445 parafii, 637 kapłanów diecezjalnych, 190 zakon­
nych i 1 400 603 mieszkańców. Diecezj a Szczecin-Kamień objęła swymi gra­
nicami 12 dekanatów, 172 parafie , 363 filie, 208 kapłanów diecezjalnych,
190 zakonnych oraz 897 tys. mieszkańców z dawnego terytorium diecezji
berlińskiej i archidiecezji wrocławskiej . Diecezja Koszalin-Kołobrzeg otrzy­
mała tereny dawnej prałatury pilskiej i diecezji berlińskiej . W roku 1972
liczyła 172 parafie, 386 filii, 206 kapłanów diecezjalnych, 136 zakonnych
oraz 861 784 mieszkańców. Nowa diecezja gorzowska, ukonstytuowana z
dawnych terenów prałatury pilskiej , części archidiecezji wrocławskiej i skra­
wka diecezji berlińskiej , obejmowała 19 dekanatów, 206 parafii, 414 filii,
257 kapłanów diecezj alnych i 112 zakonnych oraz 963 tys. mieszkańców .
Archidiecezja wrocławska została zacieśniona do granic województwa wro­
cławskiego i dwóch powiatów (Brzeg i Namysłów) z województwa opolskie­
go. Włączono do niej 4 dekanaty, 66 parafii, 34 filie z archidiecezji praskiej
(hrabstwo Kłodzkie) oraz 6 parafii i 3 filie z diecezji miśnieńskiej (rejon
Bogatyni) , pozostałe zaś dekanaty i parafie z archidiecezji wrocławskiej . W
roku 1972 liczyła 47 dekanatów, 567 parafii, 853 kapłanów diecezjalnych,
374 zakonnych i 2 843 OOO mieszkańców. Archidiecezja ta utraciła parafie

489
na Śląsku Cieszyńskim (70 parafii) i w rejonie Widnawy w Czechosłowacji
oraz 60 parafii na zachód od Nysy Łużyckiej w NRD . Równocześnie papież
mianował 5 biskupów diecezjalnych i 1 metropolitę, wyniósł 4 kościoły do
godności katedr biskupich i 3 do rangi współkatedry. Bulla ta miała history­
czne znaczenie dla całego Kościoła powszechnego. Oto po raz pierwszy w
jego dziej ach papież tworzył nowe diecezje i metropolie w państwie komu­
nistycznym. Dotąd system ten wyłącznie niszczył całkowicie organizację
kościelną.
Wzrosła w Polsce liczba kapituł katedralnych. Obok dotąd istniejących,
łącznie z kapitułami metropolitalnymi lwowską (Lubaczów) , wileńską (Bia­
łystok) , pińską (Drohiczyn) i łucką (w rozproszeniu) , pap. Pius XII utwo­
rzył kapitułę katedralną w Częstochowie (1951), a Prymas Tysiąclecia wzno­
wił kapitułę warmińską (1951) i metropolitalną wrocławską (1952) . Papież
Paweł VI erygował kapituły katedralne w Gorzowie (1972) , a Prymas Ty­
siąclecia w Koszalinie (1978) i Gdańsku (1978) . Powstała też kapituła kated­
ralna w Szczecinie (1978) . Tylko diecezja opolska pozostała bez kapituły
katedralnej . Powstały też trzy kapituły współkatedralne lub j ako kolegiackie
w Kamieniu Pomorskim (1980) , Kołobrzegu (1979) i w Radomiu (1981). W
tym samym okresie powagą Stolicy Apostolskiej lub na podstawie nadzwy­
czajnych uprawnień prymasa Polski wznowiono 10 kapituł kolegiackich: Do­
bre Miasto (1960) , Chełmża (1960) , Kamień Krajeński (1964) , Środa Wiel­
kopolska (1962) , Wieluń (1966) , Brzozów i Jarosław (1975) , Prabuty (1983)
i Gołdap (1989) . W roku 1992 na podstawie odpowiednich dokumentów
biskupów powstało dalszych 6 nowych kapituł kolegiackich: Uniejów w die­
cezji włocławskiej , Grudziądz w diecezji toruńskiej , Kętrzyn w archidiecezji
warmińskiej , Zawiercie w archidiecezji częstochowskiej , Skarżysko w diece­
zji radomskiej oraz Łęczyca w diecezji łowickiej .
Kolosalną wprost rolę odgrywały systematycznie odbywane 2 lub 4 ra­
-

zy w roku - Konferencje Episkopatu Polski, zwoływanie również w trybie

doraźnym. Gromadziły one wszystkich biskupów, początkowo pod przewod­
nictwem kard. A. S . Sapiehy, później prymasa Hlonda, a od 1951 r. pryma­
sa Tysiąclecia. Pierwsza taka konferencj a pod przewodnictwem metropolity
Sapiehy odbyła się 26-27 VI 1945 r. w Częstochowie , a przedmiotem jej
obrad były straty wojenne życia religijnego i w szeregach duchowieństwa w
Polsce, potrzeby Ziem Odzyskanych, sprawy rodziny i wychowania oraz
utworzenia Krajowej Centrali Caritas. Następne konferencje zajmowały się
zawsze najbardziej żywotnymi i aktualnymi sprawami Kościoła. Statut kon­
ferencji zatwierdziła Stolica Apostolska 15 III 1969 r. , a jej organami są
Rada Główna Episkopatu, 32 komisje , 5 podkomisji ( 1980) oraz Sekreta­
riat; ten ostatni jest organem wykonawczym. Do roku 1989 odbyło się
238 takich konferencji. Zarówno jedność Kościoła w Polsce w latach ucisku,
jak i nade wszystko ożywienie duszpasterstwa, kaznodziejstwa i katechizacji
oraz różnych form pobożności dużo zawdzięczaj ą tym konferencjom. Po

490
każdej konferencji odczytywano w kościołach Polski listy episkopatu lub
komunikaty, informujące wiernych o bieżących sprawach Kościoła.
Mimo bardzo niesprzyjających warunków zewnętrznych i „żelaznej kur­
tyny" nie zamarło życie synodalne . W latach 1975-1979 odbył się synod pro­
wincj alny metropolii krakowskiej , zapoczątkowany i związany przez kard.
Wojtyłę z jubileuszem 900-lecia męczeńskiej śmierci św. Stanisława. Synod
uroczyście zakończył pap. Jan Paweł II. Miał on na celu „gruntowną recep­
cję Soboru Watykańskiego II poniekąd j ako środek dążący do jego odczy­
-

tania w naszych warunkach i do naszych potrzeb" (kard. Wojtyła) . Był to

dotąd j edyny synod prowincjalny w Polsce po 1945 r. Miał on charakter
wybitnie pastoralny.
Taki też charakter miały synody diecezjalne, stosunkowo liczne po 1945 r. ,
a które podjęły akcję dostosowania ustawodawstwa synodalnego do nowych
warunków. Wytyczały one drogi w nowej rzeczywistości polskiej dla kazno­
dziejstwa i katechezy, a także duszpasterstwa. W okresie przedsoborowym
odbyły się synody diecezj alne w Tarnowie (1948) , Łodzi (1948, 1958) , Czę­
stochowie (1954) , Przemyślu ( 1955) , Pelplinie (1958) , w Warszawie i Gnieź­
nie (1962) . Planowane przed 1956 r. synody we Wrocławiu i Katowicach
przez narzuconych wikariuszy kapitulnych zostały zawieszone przez Stolicę
Apostolską. Wkrótce po Soborze Watykańskim II odbyły się synody we
Włocławku (1967) i Poznaniu (1968) . Synody posoborowe miały charakter
studyjny i angażowały w ich dyskusje i obrady katolików świeckich, często
poprzez zespoły parafialne. Wzorcowy pod tym względem był synod archi­
diecezji krakowskiej , przygotowywany w latach 1971-1972 i przeprowadzony
w latach 1972-1979 przez kard. Wojtyłę, a zakończony uroczyście 8 V 1979 r.
przez pap. Jana Pawła II. Na podobną modłę odbyły się synody w Katowi­
cach (1972-1975) , Warszawie (1973) , Gdańsku (1973), Lublinie (1973-1985),
Tarnowie (1982-1986) , a także w Kielcach (1992) .
Urząd dziekana w czasie okupacji niemieckiej i sowieckiej został bardzo
dowartościowany. Wielu biskupów diecezjalnych ze względu na bardzo trud­
ną sytuację nadało dziekanom większe uprawnienia kościelne, a nawet kom­
petencje wikariuszów generalnych. Po II wojnie światowej synody diecezj al­
ne podkreśliły znaczenie tego urzędu, a także poszerzyły jego uprawnienia
jurysdykcyjne. „Dziekani z mocy swego urzędu są pomocnikami biskupa w
zarządzie diecezją i dzielą z nim w znacznej mierze odpowiedzialność za
karność wśród kleru i ludu" (synod tarnowski, 1948, statut 44) . Nowy Ko­
deks prawa kanonicznego podkreślił ich znaczenie i poszerzył uprawnienia
(kan. 553-555).
W Polsce po II wojnie światowej organizację dekanalną trzeba było two­
rzyć od nowa zarówno na Ziemiach Odzyskanych, zwłaszcza w administracji
apostolskiej gorzowskiej i warmińskiej , j ak też na byłych ziemiach „wcielo­
nych" do Rzeszy, zwłaszcza w Wielkopolsce. Najbardziej rozległą admini­
strację gorzowską podzielił na dekanaty ks. E. Nowicki (1946) , a prymas

491
Hlond przywrócił organizację dekanalną w obu archidiecezjach wielkopols­
kich (1945). Akcja tworzenia nowych dekanatów i rozgraniczania dawnych
objęła wszystkie diecezje i trwała do nieszczęśliwego dekretu z 9 II 1953 r .
Dopiero dekret rządowy z 31 XII 1956 r. przywrócił biskupom możność
tworzenia nowych dekanatów, z czego skorzystali wszyscy biskupi. Dużą
rolę odgrywały kongregacje dekanalne, odprawiane często 4 razy w roku.
Niektóre z nich miały charakter dnia skupienia, refleksji religijnej i adoracji
Najświętszego Sakramentu. Przyjęły się też prawie we wszystkich diecezjach
rejonowe kongregacje dekanalne, w których brało udział duchowieństwo z
kilku dekanatów. W celu usprawnienia zarządu diecezją i na skutek wzrostu
liczby parafii powstawały nowe dekanaty. Tak w diecezji tarnowskiej liczba
ich wzrosła z 29 (1946) do 38 (1987) , a w archidiecezji krakowskiej z 20
(1946) do 34 (1989) . W roku 1946 liczba dekanatów w Polsce wynosiła
5 1 1 (1937 r. - 456) ; na 1 dekanat przypadało 6 1 , 19 km2 , 12 parafii i
43 kapłanów. W roku 1987 liczba dekanatów wzrosła do 725 , a na 1 dekanat
przypadało 43,13 km2 , 10 parafii, 28 kapłanów i 51 310 ludności. Tak więc
w latach 1946-1987 utworzono w Polsce 214 nowych dekanatów.
Organizacja parafialna na skutek II wojny światowej została ogromnie
zdewastowana. Na terenie „Kraju Warty" i na Dolnym Śląsku, a także w
administracji gorzowskiej i części warmińskiej trzeba j ą było często tworzyć
od nowa. W latach 1945-1952 powstały liczne parafie, jako że biskupi nie
napotykali na trudności przy tworzeniu nowych. W latach 1946-1957 liczba
parafii wzrosła z 5 897 do 6 527, czyli powiększyła się o 630 nowych parafii.
Dekret z 9 II 1953 r. wstrzymał całkowicie tę akcję. W tym też okresie
ogromny wysiłek Kościoła szedł w kierunku odbudowy zniszczonych kościo­
łów. Wszak w latach 1939-1945 zniszczono 912 kościołów, a do 1972 r. dal­
szych 92. W latach 1945-1950 odbudowano 551 kościołów, a do 1972 r. -
jeszcze 320. Po roku 1953 władze państwowe z reguły nie zezwalały ani na
budowę kościołów, ani na tworzenie nowych parafii. Natomiast w 1945 r.
władze państwowe rozebrały 139 kościołów, 45 kaplic, a 93 kościoły przeka­
zały na inne cele (do 1971) . Za zgodą władz państwowych Kościół katolicki
przejął 2 290 kościołów poprotestanckich, głównie na Ziemiach Odzyska­
nych, nadto 1 1 świątyń pomariawickich, 36 poprawosławnych i 92 greckoka­
tolickich. Do roku 1955 zbudowano w Polsce 1 1 6 nowych kościołów.
Złagodzony dekret państwowy z 31 XII 1956 r. wymagał przy tworzeniu
nowych parafii „uprzedniego porozumienia z właściwym urzędem państwo­
wym". Od tego czasu władze państwowe najczęściej udzielały zezwoleń na
odbudowę zniszczonych kościołów (1960-1971 - 320 kościołów), natomiast
na budowę nowych - a zwłaszcza na tworzenie nowych miejsc kultu - prze­
ważnie nie zgadzały się (1956-1970 - 194 kościoły, z czego 41 na miejscu
zniszczonych, w 14 dokończono budowy rozpoczętej przed 1939 r. i 20 koś­
ciołów baraków) . W latach 1971-1980 na 1 423 prośby o budowę nowego
kościoła pozytywnie załatwiono 741 podań (52,07% ), a był to okres dialogu

492
ekipy E . Gierka z Kościołem. Toteż w latach 1957-1967 utworzono tylko
235 nowych parafii. Dopiero po powstaniu „Solidarności" w 1980 r. władze
państwowe udzielały hojnie zezwoleń na budowę nowych kościołów i na
tworzenie nowych parafii. W następstwie rozbudowy miast i niemożności
organizowania nowych parafii powstały kolosy - parafie, w których sama
administracj a była nieadekwatna w stosunku do potrzeb. Najgorzej było w
diecezji łódzkiej , gdzie w 1973 r. na przeszło 1 ,5 mln katolików było zaled­
wie 148 parafii, przeciętnie tedy na 1 parafię przypadało 10 135 wiernych.
Tylko w archidiecezji krakowskiej było 36 parafii liczących ponad 10 tys.
wiernych, w tym 22 parafie o liczbie ponad 20 tys. wiernych.
W następstwie takiej sytuacji wielu biskupów, pragnąc wyjść naprzeciw
potrzebom i prośbom religijnym wiernych, tworzyło zamiast parafii rektora­
ty lub wikarie parafialne z funkcj ami parafialnymi. Tak kard. Wojtyła w
latach 1964-1978 utworzył 70 nowych rektoratów, ponieważ uzyskał zezwo­
lenie na utworzenie tylko 1 1 nowych parafii. Najbardziej śmiałą i unikalną
akcję podjął bp przemyski Ignacy Tokarczuk (1965-1993) . Ze względu na
prawie ustawiczne odmowy zezwoleń na budowę nowych kościołów i two­
rzenia nowych parafii, podjął akcję budowy kościołów i tworzenia parafii
bez oglądania się na zezwolenia władz komunistycznych. Tak w latach 1966-
-1979 zbudowano w tej diecezji 138 nowych kościołów i kaplic publicznych,
15 kościołów rozbudowano, 43 odzyskano z rąk państwowych (byłe cerkwie
gr.kat . ) , 19 dalszych było w budowie i 5 w rozbudowie. W tym samym
okresie bp Tokarczuk utworzył 1 14 nowych parafii. Takich osiągnięć nie
miał w tym okresie żaden z biskupów polskich. To prawda, że przy tej
okazji księża i wierni znieśli wiele udręk, aresztowań i poniewierki, a także
wypłacili państwu ogromne kontrybucje.
Na skutek takich warunków liczba parafii w całej Polsce wzrastała powo­
li, mimo że na skutek dużego przyrostu naturalnego ludność wzrastała bar­
dzo szybko , podobnie j ak i liczba kapłanów. Tak w latach 1966-1979 liczba
ludności w Polsce wzrosła z 3 1 619 OOO (1 parafia 4 676 mieszkańców) do
-

34,7 mln ( 1 parafia 4 916 mieszkańców) . W tym samym okresie liczba

-

parafii wzrosła z 6 762 do 7 058, czyli o 296 nowe parafie, w tym w diecezji
przemyskiej 1 14. Dopiero powstanie „Solidarności" (1980) i jej następstwa
rozluźniły gorset ograniczeń reżymowych na tym odcinku. W latach 1982-
-1985 władze komunistyczne wydały 236 zezwoleń na budowę nowych koś­
ciołów i 230 nowych kaplic, 18 na rozbudowę kościołów starych i 15 kaplic.
Ten okres ogromnego zapału religijnego wiernych i hojnych zezwoleń rzą­
dowych wykorzystała większość biskupów w Polsce. Tak bp tarnowski J.
Ablewicz utworzył w latach 1979-1989 aż 1 12 nowych parafii, kard. F. Ma­
charski z Krakowa - 133 parafie, a bp lubelski B . Pylak - 104 parafie. Szans
tych prawie nie wykorzystała diecezja łódzka (24 nowe parafie) i diecezja
łomżyńska (19 nowych parafii) . W tym okresie w całej Polsce liczba parafii
wzrosła z 7 058 do 8 573 , czyli o 1 5 15 parafii. Było to bardzo wielki wysiłek,

493
na skutek czego w dużej mierze nadrobiono zaległości lat 1953-1979. Dzięki
temu, mimo stosunkowo dużego przyrostu ludności, przeciętna liczba miesz­
kańców na 1 parafię zmniejszyła się z 4 916 (1979) do 4 386 (1989) .

3. Prymas Tysiąclecia. Episkopat, duchowieństwo. Zakony

Kolosalna rola przypadła w tych trudnych warunkach prymasowi Polski.

Przez pierwsze 3 lata rządów komunistycznych w Polsce przewodził Kościo­
łowi prymas kard. August Hlond (t 1948) . Po latach niezamierzonej tułacz­
ki wojennej i więzienia, kiedy dobrze przysłużył się ojczyźnie i Kościołowi,
powrócił do kraju 20 VII 1945 r. zaopatrzony przez pap. Piusa XII w spec­
jalne pełnomocnictwa, j akich dotąd nie posiadał żaden prymas Polski. To
on odtąd j ako prymas Polski przewodniczył Konferencjom Episkopatu,
ustanowił polskich administratorów apostolskich na Ziemiach Odzyskanych
(1945) . Za staraniem kard. A. S . Sapiehy pap. Pius XII rozwiązał unię per­
sonalną Gniezno-Poznań i zawiązał nową, Gniezno-Warszawa (1946) . Od­
tąd prymas Polski zamieszkał w Warszawie. Na jego wniosek pap. Pius XII
obsadził 8 wakujących stolic biskupich (1946) , on sam poświęcił naród pols­
ki Niepokalanemu Sercu Maryi (1946) , zreorganizował sądownictwo kościel­
ne w całej Polsce, łącznie z powołaniem trybunałów III instancji (1947), i
wziął w obronę polską rację stanu na Ziemiach Odzyskanych, atakowaną
przez rewizjonistów niemieckich. „Polska wierna - pisał do pap. Piusa XII
- widzi w tym historycznym fakcie nie tylko wielkie wydarzenie polityczne,
lecz także mistyczne wezwanie do nowych zadań w służbie Chrystusa Kró­
la" . W następnym roku zwrócił się w Orędziu do kilkumilionowej rzeszy
polskich osiedleńców na Ziemiach Odzyskanych. „Nie ma wątpliwości - pi­
sał do nich - wypracujecie tam ostatecznie polskie i katolickie życie. Trwaj­
cie, nie poddajcie się lękom, ani zniechęceniu. Bądźcie ufni, spokojni. To
co tworzycie, ma się ustalić na wieki. Kościół będzie przy was i przy waszych
dzieciach [ . . . ] . Stójcie bez wahania tam, gdzie was poniosła fala nowego
życia narodowego i pracujcie tam wytrwale, wierni Polsce i Kościołowi".
Sam zwizytował wszystkie ważniejsze ośrodki życia kościelnego tych ziem, a
do Wrocławia zwołał na 1948 r. Konferencję Episkopatu. Zmarł 22 X 1948 r.
„Była to osobowość bardzo dynamiczna , głęboko kościelna, że spełnił misję
wielką w historii Kościoła i Narodu" (kard. Wojtyła) . W roku 1992 rozpo­
czął się jego proces beatyfikacyjny na szczeblu diecezjalnym.
Tym, który miał przeprowadzić naród i Kościół przez niezwykle trudne
lata totalitarnych rządów komunistycznych, był prymas kard. Stefan Wyszyński
(1948-1981). Ten kapłan diecezji włocławskiej , wyświęcony w 1924 r. ,
świetny znawca katolickiej nauki społecznej , redaktor „Ateneum Kapłańs­
kiego" (od 1932) , organizator Katolickiego Związku Młodzieży Robotniczej
(1932) , kapelan w Laskach w Zakładzie dla Ociemniałych i Armii Krajowej ,

494
rektor Seminarium Duchownego we Włocławku (1945) i redaktor „Ładu
Bożego" (1945) , został 4 III 1946 r. biskupem lubelskim. W liście pasterskim
z okazji ingresu pisał do diecezjan: „Przychodzę tu wprost z Jasnej Góry
[„ .] na swej tarczy biskupiej niosę pogodną, choć zaoraną bliznami walki
twarz Maryi [ „ . ] , ufając, że będzie i dla mnie, i dla was, najmilsi, tarczą w
walce i zwycięstwem" . Jako biskup lubelski zorganizował zdewastowaną die­
cezję, wznowił Instytut Wyższej Kultury Religijnej (1946) , założył Diecez­
jalny Związek Caritas (1946) , współorganizował wydział filozofii chrześci­
jańskiej na KUL, rozwinął bogatą działalność konferencyjną, wizytacyjną,
kaznodziejską itp. Wskazany przez kard. A. Hlonda, został mianowany
przez pap. Piusa XII prymasem Polski i metropolitą gnieźnieńskim i warsza­
wskim (12 XI 1948) .
Z okazji ingresu na stolice metropolitalne w Gnieźnie i Warszawie pisał :
„Dzieci moje ! Pragnę wołać światła, więcej światła! Więcej Bożego światła!
W jego promieniach dostrzeżemy, żeśmy przezeń dziećmi Bożymi, żeśmy
braćmi i siostrami, żeśmy wspólną rodziną, domową i ojczystą, żeśmy zroś­
nięci sercami, zwarci dłońmi w trudzie pracy codziennej " (6 I 1949) . Jako
prymas Polski szukał modus vivendi dla Kościoła w państwie komunistycz­
nym. Nie dopuścił do rozbicia j ego jedności i wiele zrobił dla stabilizacji
organizacji kościelnej na Ziemiach Odzyskanych. Był odnowicielem zdewa­
stowanej przez Niemców bazyliki prymasowskiej w Gnieźnie i budowniczym
'
kościołów warszawskich. W roku 1953 pap. Pius XII kreował go kardyna­
łem, ale nie mógł pojechać do Rzymu, ponieważ nie otrzymał zezwolenia.
Był zwycięskim obrońcą wolności kapłaństwa. W czasie pamiętnej procesji
Bożego Ciała 4 VI 1953 r. wołał w Warszawie: „Kościół [„ . ] musi bronić i
bronił będzie, nawet do oddania własnej krwi [ „ . ] wolności kapłaństwa
Chrystusowego, bo ta obrona oznacza obronę wolności Waszego sumienia,
bo ta obrona oznacza zarazem obronę głębin kultury ducha [ „ . ] . Dlatego
Naród polski broni religii i swego kapłaństwa od zbiurokratyzowania. Uwa­
żał i uważa etatyzację duchownych za największą krzywdę, za pogwałcenie
najbardziej istotnych praw sumienia człowieka. Uczymy, że należy oddać
co jest Cesarza Cesarzowi, a co Bożego Bogu. Ale gdy Cesarz siada na
ołtarzu, to mówimy krótko: nie wolno !"
To kazanie przesądziło o jego aresztowaniu (25 IX 1953) i więzieniu w
Rywałdzie k . Grudziądza, Stoczku Warmińskim, Prudniku k. Nysy i w Ko­
mańczy w Bieszczadach. W czasie więzienia przygotował program odnowy
narodu polskiego poprzez Wielką Nowennę przed Millennium chrztu Polski,
odnowienie ślubów narodu polskiego (1956) i cały program uroczystości mi­
lenijnych. Uwolniony w październiku 1956 r. z więzienia, pisał : „Droga,
przez którą przeszedł Kościół i Naród, była ciężka i bolesna. Ale przebrnę­
liśmy przez nią w cierpliwości. Raz j eszcze okazała się wysoka kultura Naro­
du, bohaterska miłość prawdy i wolności, duchowe łaknienie wyższej spra­
wiedliwości, chrześcij ańskiej czci dla człowieka" (28 X) . Wraz z powrotem

495
przywrócił Kościołowi większą przestrzeń wolności. Dążył do zgody z wła­
dzami państwowymi, ale stał na stanowisku obrony praw Kościoła i obywa­
teli. W czasie Soboru Watykańskiego II rozwinął żywą działalność soboro­
wą. Swymi podróżami i wybornymi kazaniami przemierzył całą Polskę
wzdłuż i wszerz. Krytycznie ustosunkował się do negatywnych zj awisk życia
społecznego: pijaństwa, spędzania płodu, rozwoju polskiej gospodarki i
wielkiego zadłużenia wobec zagranicy, upadku polskiego rolnictwa i dewa­
stacji polskiej wsi.
Nawoływał do większej humanizacji życia ludzkiego. Na całej historii
powojennej Polski wywarł mocne piętno we wszystkich ważniejszych wyda­
rzeniach religijnych, społecznych, kulturalnych i politycznych. To on w 1965 r.
zainaugurował proces pojednania z Niemcami. Znaczenie jego posługiwania
jako prymasa Tysiąclecia podkreślił w słowach pełnych uznania pap. Jan
Paweł II w dniu 23 X 1978 r. „Nie byłoby na Stolicy Piotrowej tego Papieża
Polaka [ . . . ] , gdyby nie było Twojej wiary, nie cofającej się przed uwięzie­
niem i cierpieniem. Twojej heroicznej nadziei. Twego zawierzenia bez gra­
nic Matce Kościoła, gdyby nie było Jasnej Góry [ . . . ] i tego całego okresu
dziejów Kościoła w Ojczyźnie naszej , które są związane z Twoim biskupim
i prymasowskim posługiwaniem" . Zmarł 28 V 1981 r. Proces beatyfikacyjny
wielkiego prymasa podjął jego następca prymas kard. Józef Glemp.
Dnia 7 VII t.r. pap. Jan Paweł II za sugestią zmarłego Prymasa Tysiącle­
cia zamianował metropolitą gnieźnieńskim i warszawskim i prymasem Polski
diecezjalnego bpa warmińskiego Józefa Glempa. Jest on równocześnie prze­
wodniczącym Konferencji Episkopatu Polski. Dwa lata później papież zali­
czył go do grona kardynałów (1983) . W jego dotychczasowej aktywności
pasterskiej należy wypunktować zorganizowanie trzech pielgrzymek do Oj­
czyzny pap. Jana Pawła II i Narodowego Kongresu Eucharystycznego
(1991), przygotowanie II synodu plenarnego w Polsce, liczne odwiedziny
Polonii zagranicznej , zwłaszcza na Białorusi i w Kazachstanie (1992) , oraz
zorganizowanie na Jasnej Górze jubileuszu 1000-lecia Chrztu Rusi Kijow­
skiej dla całego ukraińskiego Kościoła greckokatolickiego (1988) .
W omawianym okresie papieże mianowali 10 kardynałów Polaków;
dwóch kreował pap. Pius XII (abp A. S . Sapieha - 1946, prymas S. Wy­
szyński - 1953), trzech pap. Paweł VI (abp K. Wojtyła - 1967, abp B .
Kominek - 1973, abp B . Filipiak - 1976) i pięciu Jan Paweł I I (abp F.
Macharski - 1979, prymas J. Glemp - 1983, abp H. Gulbinowicz - 1985, bp
W. Rubin - 1979, abp A. M. Deskur - 1985) . Dwóch z tych kardynałów
pełniło funkcje prymasa Polski (S. Wyszyński, J . Glemp) , trzech - metropo­
litów krakowskich (A. S . Sapieha, K. Wojtyła, F. Macharski), dwóch -
metropolitów wrocławskich (B . Kominek i H. Gulbinowicz) , a trzech dal­
szych kardynałów pełniło funkcje w Kurii papieskiej w Rzymie. I tak kard.
B. Filipiak (t 1979) był dziekanem Roty Rzymskiej , kard. W. Rubin - pre-

496
fektem Kongregacji Kościołów Wschodnich (t 1992) , a kard. A. M. Deskur
- przewodniczącym Papieskiej Rady Społecznych Środków Przekazu.
Okupacja niemiecka i sowiecka przerzedziła szeregi episkopatu. W gra­
nicach Polski z 1945 r. wakowało 7 stolic biskupich, a wkrótce 5 administra­
cji apostolskich. Niebawem zmarł bp lubelski M. Pulman (t 1 8 XII 1945) i
bp piński K. Bukraba (t 6 V 1945) , a bp łódzki W. Jasiński zrezygnował
(1946) . Ponieważ władze komunistyczne jednostronnie uchyliły konkordat i
nie przyjęły do wiadomości utworzenia i obsady administracji apostolskich
na Ziemiach Zachodnich {1945) , prymas Hlond bez konsultacji z nimi
przedstawił Stolicy Apostolskiej listy kandydatów na wakuj ące biskupstwa.
Papież Pius XII w 1946 r. zamianował 2 nowych metropolitów (Warszawa -
kard. Hlond, Poznań - abp W. Dymek) i 7 nowych biskupów diecezjalnych
w Tarnowie {bp J . Stepa) , Sandomierzu {bp J. Lorek) , Siedlcach {bp I.
Świrski) , Łodzi (bp M . Klepacz) i w Lublinie (bp S. Wyszyński) . W tym
samym roku doszło 4 nowych biskupów pomocniczych, a także przybyli do
Polski wygnani metropolici z Wilna (R. Jałbrzykowski) i ze Lwowa (E. Ba­
ziak) oraz biskup diecezjalny z Łucka {A. Szelążek) . Ta swoboda wyboru
biskupów nie trwała zbyt długo. W podobny sposób udało się jeszcze obsa­
dzić stolice metropolitalne w Gnieźnie i Warszawie, kiedy to po śmierci
prymasa Hlonda pap. Pius XII zamianował prymasem Polski bpa lubelskie­
go Stefana Wyszyńskiego (12 XI 1948) , oraz stolicę biskupią w Łomży, którą
otrzymał ks. Cz. Falkowski (1949) , i w Lublinie (ks. P. Kałwa - 1949) .
Ostatnim tego typu nominatem był koadiutor katowicki ks. H. Bednorz
(4 V 1950). Warto zauważyć, że spośród 13 nowych metropolitów i bisku­
pów diecezjalnych aż 6 było profesorami uniwersyteckimi , 4 biskupami, a 3
działaczami katolickimi.
Od roku 195 1 , w którym zmarło 3 biskupów diecezjalnych {kard. A. S .
Sapieha, bp T. Kubina, bp K. Radoński) , sytuacj a stała się bardzo trudna z
powodu stanowiska władz reżymowych. Władze nie dopuściły do objęcia
stolicy biskupiej we Włocławku i w Częstochowie {ks. A. Pawłowski i ks.
W. Turowski) . Tego ostatniego nie wpuszczono do Polski. Jego miejsce za­
jął w 1951 r. ks. Z. Goliński. Tego samego roku uwięziono metropolitę -
administratora apostolskiego w Krakowie E . Baziaka, bpa kieleckiego Cz.
Kaczmarka oraz usunięto przemocą wszystkich 5 administratorów apostols­
kich z Ziem Odzyskanych. Tu władze komunistyczne narzuciły wikariuszów
kapitulnych i nie dopuściły do ogłoszenia ani do objęcia stanowisk kościel­
nych biskupów mianowanych przez Stolicę Apostolską. Na domiar tych spu­
stoszeń na początku listopada 1952 r . wyrzucono przemocą poza granice
diecezji biskupów katowickich, a w 1953 r. aresztowano prymasa Wyszyńs­
kiego. Przy tej okazji zezwolono bpowi A. Pawłowskiemu na objęcie bis­
kupstwa we Włocławku. Sytuacj a stawała się podobna j ak za czasów ucisku
carskiego. W październiku 1956 r. na 25 ordynariatów kościelnych w Polsce

32 - Historia Kościoła cz. 8 497

aż 14 zarządzali wikariusze kapitulni. Nie urzędował ani jeden metropolita,
a 14 biskupów było uwięzionych bądź wyrzuconych poza swoje diecezje.
Ta dramatyczna sytuacj a uległa poprawie na skutek wypadków związa­
nych z polskim październikiem. Dekret państwowy z 31 XH- 1956 r. - w
zakresie obsadzania stolic biskupich - postanawiał , że: „mianowanie na sta­
nowiska arcybiskupów, biskupów diecezjalnych, koadiutorów z prawem na­
stępstwa, proboszczów i administratorów parafii wymaga uprzedniego upew­
nienia się , czy przeciw osobom, które mają być mianowane na te stanowis­
ka, nie zachodzą uzasadnione zastrzeżenia właściwego organu państwowe­
go" (art. 4) . W stosunku do kandydatów na biskupów weto rządowe miało
być zgłoszone w przeciągu 3 miesięcy. Wprowadzono też - przed objęciem
tego urzędu - „ślubowanie na wierność Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej"
(art. 6).
W roku 1956 powrócili z więzienia lub wygnania biskupi do Kielc, Kra­
kowa, Katowic, Gniezna i Warszawy. Także biskupi mianowani w 1953 r.
dla Ziem Odzyskanych mogli teraz objąć swoje stolice . W roku 1957 udało
się obsadzić stolicę metropolitalną w Poznaniu (abp A. Baraniak) i zamiano­
wać 6 nowych biskupów pomocniczych, a w 1958 r. - 7. Niebawem na sku­
tek zaostrzenia kursu wobec Kościoła katolickiego władze komunistyczne
odrzucały liczne listy kandydatów na wakujące stolice biskupie, na skutek
czego przez dłuższy czas były one nie obsadzone. W Tarnowie wakans ten
trwał 3 lata, w Kielcach - 4 lata, w Krakowie - po śmierci arcybiskupa
Baziaka - 2 lata, w Łodzi - 2 lata, w Płocku 3 lata, w Poznaniu 2 lata, w
- -

Sandomierzu - prawie 14 lat (1967-1981); diecezją zarządzał administrator

apostolski bp Piotr Gołębiowski. Ze śmiercią bpa przemyskiego F. Bardy
(t 26 VIII 1963) i katowickiego S . Adamskiego (t 1967) odeszło przedwo­
jenne pokolenie biskupów. Sobór Watykański II zaapelował do władz pań­
stwowych, aby „zechciały samorzutnie zrzec się [. „] praw i przywilejów co
do wyboru, nominacji, przedstawiania lub wyznaczania na stanowisko bisku­
pa" (dekret Christus Dominus, nr 20) . W Polsce mogło się to stać dopiero
po załamaniu się reżymu komunistycznego.
W latach 1945-1990 zmarło w Polsce łącznie 45 ordynariuszy, a 4 dal­
szych zrezygnowało. W tym samym okresie Stolica Apostolska zamianowała
52 biskupów rezydencjalnych, z których 1 1 było profesorami uniwersytecki­
mi. Najwięcej biskupów dostarczały diecezje: Katowice (8) , Lublin (7) , Kra­
ków (6) i Lwów (6) . Dotąd nie wydały biskupa diecezjalnego diecezje:
Gdańsk, Gorzów, Koszalin, Siedlce i Tarnów. Dwudziestu biskupów diece­
zjalnych pełniło uprzednio obowiązki biskupów pomocniczych, a 4 było
wcześniej biskupami diecezjalnymi i zostali przesunięci na stolice metropoli­
talne. Wśród episkopatu wyróżniali się Prymas Tysiąclecia, kard. Stefan
Wyszyński, opatrznościowy sternik Kościoła w najtrudniejszym okresie rzą­
dów komunistycznych w Polsce , kard. Karol Wojtyła, metropolita krakows­
ki (1964-1978), wielki pasterz i uczony, obrońca praw robotników, lubiany i

498
szanowany powszechnie Kardynał Bolesław Kominek, metropolita wrocław­
ski (1972-1974) , wielki działacz soborowy i znany w świecie działacz kościel­
ny, abp Jerzy Ablewicz ( 1962-1990) , gorliwy pasterz diecezji tarnowskiej ,
bezkompromisowy bp przemyski Ignacy Tokarczuk (1965-1993) , nieustra­
szony budowniczy wielu kościołów i twórca największej liczby parafii (ok.
180) . Znajomością spraw robotniczych i społecznych wyróżniał się bp kato­
wicki H. Bednorz ( 1967-1985). Głęboką pobożnością i postawą, która „nie
miała względu na osobę" odznaczał się bp opolski F. Jop ( 1958-1976) i ad­
ministrator apostolski diecezji sandomierskiej , bp P. Gołębiowski (1968-
-1981) oraz ceniony przez duchowieństwo j ako ojciec diecezji bp Ignacy Jeż
z Koszalina (1972-1992) .
Od roku 1958 nastąpił okres licznych nominacji na biskupów pomocni­
czych. Już nie zadowalano się j ednym czy dwoma biskupami pomocniczymi.
Ich liczba narastała gwałtownie . Nawet mniej ludne diecezje otrzymały
przynajmniej 2 biskupów pomocniczych, a ludniejsze nawet po 5, 6 i 7. Tak
na początku 1990 r. diecezja przemyska miała 5 biskupów pomocniczych,
diecezja opolska - 4, chełmińska - 4, krakowska - 6, warszawska 7 bisku­
-

pów pomocniczych. Ta masowość zachwiała teologią biskupstwa i teologią

diecezji , dlatego w 1992 r. - w czasie wielkiej reorganizacji Kościoła w Pol­
sce - Stolica Apostolska podj ęła świadome kroki w celu zmniejszenia ich
liczby. Wszak doszło do takich nienormalności, że w Konferencji Episkopa­
tu uczestniczyło 26 biskupów diecezjalnych i administratorów apostolskich i
przeszło 70 biskupów pomocniczych. Wśród tej rzeszy wysunęli się na czo­
ło: wielki działacz charytatywny, bp pomocniczy tarnowski Karol Pękala
(t 14 VIII 1968) , wielki pasterz i kaznodzieja Krakowa, bp Jan Pietraszko
(1962-1988) i sekretarz episkopatu Zygmunt Choromański ( 1946-1968) .
Duchowieństwo diecezjalne poniosło ogromne straty w czasie II wojny
światowej . Przeszło 18% księży poniosło śmierć (1836), czyli prawie co 5 ka­
płan został zamordowany w egzekucji, zginął w więzieniu lub obozie śmierci.
Prawie co drugi kapłan doznał represji ze strony okupanta, nadto około poło­
wa księży została wyeliminowana z duszpasterstwa. Księża ginęli w większości
w sile wieku i dobrze przygotowani do pracy duszpasterskiej . Tylko w obozie
koncentracyjnym w Dachau znalazło się 1 393 polskich księży, z czego 750
zginęło, 59 zwolniono z obozu, a 591 wyzwoliły wojska alianckie. W obozie
tym zginął bp pomocniczy włocławski bł. Michał Kozal (t 1943) . Na skutek
systematycznego niszczenia duchowieństwa przez okupantów liczba kapłanów
w Polsce do połowy 1945 r. spadła z 10 230- ( 1 IX 1939) do 7 170 (-29,91%).
Większość seminariów duchownych była zamknięta. Pod koniec 1944 r.
14 seminariów diecezjalnych było zamkniętych, 9 działało półtajnie bez mo­
żliwości przyjmowania nowych kandydatów. W roku 1945 przeniesiono se­
minaria duchowne ze Lwowa do Kalwarii Zebrzydowskiej i z Wilna do Bia­
łegostoku. W tym roku wszystkie seminaria diecezjalne podjęły ponownie
działalność, a z biegiem czasu zaczęły powstawać nowe, głównie na Zie-

499
miach Odzyskanych we Wrocławiu (1947) , Opolu (1949) , Gdańsku (1947) ,
Olsztynie (1949) , Gorzowie Wielkopolskim (1947) i nieco później w Drohi­
czynie (1957) . Seminarium lwowskie na polecenie władz komunistycznych
zostało zamknięte (1950) . Do 21 seminariów, które działały w 1950 r. , do­
szły później jeszcze seminaria w Koszalinie (1981) i Szczecinie (1981).
Początkowo studia trwały 5 lat, ale od 1955 r. przedłużono je do lat 6.
Ratio studiorum zostało ubogacone nowymi przedmiotami (psychologia do­
świadczalna, wychowawcza, rozbudowano studia socjologiczne i lektoraty
języków nowożytnych) . Po Soborze Watykańskim II zwrócono większą uwa­
gę na studium Pisma św. i liturgii. W roku 1970 weszło w życie ogólnopols­
kie ratio studiorum, zatwierdzone przez Stolicę Apostolską. Doszło znów
wówczas prawo wyznaniowe, katolicka nauka społeczna, filozofia religii,
ekumenizm, antropologia filozoficzna, wychowanie fizyczne itd. Zaczęła się
przyjmować coraz częstsza praktyka habilitacji dla profesorów seminaryj­
nych. W roku 1990 wszystkie seminaria duchowne miały pewną liczbę praco­
wników habilitowanych. Przy seminariach diecezj alnych powstawały poważ­
ne biblioteki i czytelnie naukowe. Niektóre z nich zostały zorganizowane na
wysokim poziomie (m.in. Tarnów, Lublin, Warszawa, Włocławek, Poznań,
Wrocław, Przemyśl) . Poszczególne ośrodki seminaryjne zaczęły wydawać
własne czasopisma naukowe. Pierwsze z nich to „Studia Warmińskie"
(1964) , „Studia Teologiczne Śląska Opolskiego" (1968) , „Studia Pelplińskie"
(1969) , „Tarnowskie Studia Teologiczne" (1971) itd. Szereg diecezji zorgani­
zowało własne wydawnictwa i drukarnie, zamknięte i przejęte następnie
przez władze komunistyczne po 1950 r. Niektóre z nich zostały wznowione
po 1956 r. Od roku 1946 wznowiono doroczne zjazdy Polskiego Towarzyst­
wa Teologicznego, które odbywały się systematycznie co kilka lat, a następ­
nie przerodziły się w kongresy teologiczne (od 1966) . Od roku 1964 zaczęły
działać przy Konferencji Episkopatu Polski doroczne zj azdy naukowe dla
poszczególnych dyscyplin teologicznych.
Wśród tak wielkich braków i zapotrzebowań w 1946 r. wyświęcono w
całej Polsce tylko 154 kapłanów. Na szczęście od pierwszych lat powojen­
nych nastąpiła prawdziwa eksplozj a powołań do kapłaństwa. W diecezji tar­
nowskiej , która okazała się najbardziej urodzajna w powołania, tylko w
latach 1945-1967 zgłosiło się 1 022 kandydatów, a liczba alumnów w semina­
rium w 1967 r. przekroczyła 200, a w 1985 r. 300. W całej Polsce w latach
-

1945-1984 przyjęto na 1 rok studiów filozoficzno-teologicznych 29 594 kan­

dydatów, z czego 19 120 zakończyło studia i przyjęło święcenia kapłańskie
(64,6%). W latach 1971-1990 nastąpił jeszcze większy wzrost powołań na
skutek przyczyn religijnych i społecznych. W roku 1970 liczba alumnów w
Polsce wynosiła 3 382, w 1980 r. 3 598 , w 1990 r. zaś 8 457 . Toteż w
- -

latach 1945-1990 wyświęcono 20 028 księży diecezjalnych. Wzrastała też

ustawicznie liczba księży diecezj alnych. Tak w 1960 r. liczono ich 12 059, w
1970 r. 14 970, w 1990 r. 17 378. Według badań z 1970 r. 57,9% księży
- -

500
pochodziło ze wsi, 14,5% z miasteczek, 8,3% z miast wojewódzkich. Aż
39,6% księży pochodziło z rodzin, w których było więcej niż 7 dzieci, 41 ,6%
z rodzin od 4 do 6 dzieci, a tylko 1 ,7% było jedynakami.
Nie obeszło się bez różnorodnych akcji władz komunistycznych w celu
zniechęcenia młodych kandydatów i do porzucenia powołania, wystąpienia
z seminarium duchownego. Już w latach po 1950 r. ubecja namawiała albo
szantażem zmuszała niektórych do donosicielstwa, innych do wystąpienia z
seminarium, a jeszcze innych do siania zamętu i niepewności. Po roku 1958
zaczęto na wielką skalę wcielać alumnów do wojska, wbrew porozumieniu z
1956 r. , i tworzyć z nich osobne jednostki w celu ich reedukacji w duchu
komunistycznym albo też stwarzano warunki do załamań moralnych. Wię­
cej , ateistyczne państwo usiłowało narzucić kontrolę seminariów duchow­
nych przez inspektorów szkolnych lub też wprost żądając usunięcia rektorów
czy profesorów z tychże seminariów. I tę batalię - prowadzoną w bardzo
ostrej formie - przeszedł Kościół katolicki po 1960 r. zwycięsko. Nie brakło
też licznych szantaży wobec księży w celu pozyskania ich do współpracy czy
donosicielstwa albo do wystąpienia z szeregów kapłańskich. To ostatnie zjawi­
sko dało się zauważyć ok. 1970 r. , chociaż nigdy nie przybrało większych roz­
miarów; szacuje się, że ok. 2% księży opuściło wówczas pracę w kapłaństwie.
Po II wojnie światowej ze względu na „żelazną kurtynę" specjalne studia
teologiczne i stopnie naukowe w zakresie dyscyplin teologicznych można
było uzyskać tylko na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim oraz na Wydzia­
le Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego i Warszawskiego. Katolicki
Uniwersytet Lubelski wznowił swoj ą działalność 3 XI 1944 r. , wydział teolo­
giczny w Krakowie 1 II 1945 r„ a w Warszawie nieco później ze względu na
całkowite zniszczenie miasta. W roku 1946 powstał na KUL wydział filozofii
chrześcijańskiej . Dnia 23 VI 1949 r. zarządzeniem ministra oświaty zniesio­
ny został wydział prawa i nauk społeczno-ekonomicznych na KUL-u, a nie­
co później zlikwidowano sekcję pedagogiki oraz filologię niemiecką, romań­
ską i angielską. W roku 1954 władze państwowe zniosły wydziały teologicz­
ne w Krakowie i Warszawie , a w ich miejsce 20 XI t.r. otwarły Akademię
Teologii Katolickiej w Warszawie z 3 wydziałami: teologii, filozofii i prawa
kościelnego. Uczelnia ta rozwinęła się dopiero po 1956 r. Na skutek starań
abpa B aziaka pap. Pius XII przywrócił wydział teologiczny w Krakowie „in
aedibus seminarii", który j ako Papieski Wydział Teologiczny zreorganizo­
wał i uruchomił kard. Karol Wojtyła. To on jako pap. Jan Paweł II bullą z
8 XII 1981 r. utworzył w Krakowie Papieską Akademię Teologiczną, złożo­
ną z 3 wydziałów: teologii, filozofii i historii Kościoła. W rezultacie starań
abpa Kominka Stolica Apostolska wznowiła we Wrocławiu Papieski Wy­
dział Teologiczny (1974) , a pap. Paweł VI, czyniąc zadość prośbie metropo­
lity poznańskiego A. Baraniaka, utworzył tu Papieski Wydział Teologiczny
(1974) z prawami nadawania stopni akademickich w zakresie kościelnym.
W roku 1984 Stolica Apostolska utworzyła nadto Papieski Wydział Filozofi-

501
czny w Krakowie i Teologiczny w Warszawie w miejsce dotychczasowych
studiów jezuickich. Tegoż roku powstało w Seminarium Metropolitalnym w
Warszawie Uniwersyteckie Studium Teologii. Również KUL po 1970 r.
odzyskał dawne sekcje i wydziały. Ustawa państwowa z 1989 r. nadała tym
wszystkim uczelniom, po spełnieniu odpowiednich warunków, pełne prawa
nadawania państwowych stopni akademickich.
Otwierały się przeto dla księży duże możliwości zdobywania stopni aka­
demickich. I trzeba przyznać, że księża je wykorzystali. Tak w diecezji tar­
nowskiej w 1967 r. na 895 księży było 61 doktorów, 13 licencjatów i
86 magistrów, a 20 lat później (1987) - 75 doktorów, 39 licencjatów i
334 magistrów. W archidiecezji krakowskiej , łącznie z Papieską Akademią
Teologiczną, w 1989 r. liczono 83 doktorów, 61 licencjatów i 385 magistrów.
W diecezji opolskiej na Śląsku w 1986 r. na 733 kapłanów diecezjalnych
było 32 doktorów, 34 licencjatów i 106 magistrów, a w diecezji chełmińskiej
na Pomorzu w 1991 r. na 923 kapłanów diecezjalnych liczono 63 doktorów,
15 licencjatów i 161 magistrów . Trzeba zatem przyj ąć, że poziom wykształ­
cenia duchowieństwa diecezjalnego, pogłębiany przez bardzo częste stopnie
akademickie, sympozja, kongresy , dni duszpasterskie , wzrósł w latach po­
wojennych. Po Soborze Watykańskim II powstały nowe ciała doradcze przy
biskupie diecezjalnym - Rady Duszpasterskie i Rady Kapłańskie. Ich zna­
czenie o tyle ma pewne walory, o ile ich rady są realizowane w życiu diecez­
jalnym.
Zakony. I one przeżywały dolę i niedolę narodu po 1945 r. Ich stan
liczbowy w stosunku do 1939 r. zmienił się radykalnie. W roku 1946 liczono
1 499 kapłanów zakonnych, 978 alumnów, ale nie znamy liczby braci zakon­
nych. W związku z tzw. repatriacją zakony poniosły niezwykle wielkie straty
w postaci klasztorów i kościołów, bibliotek, archiwów , a także szpitali, sie­
rocińców, ochronek, przedszkoli, szkół podstawowych i gimnazjów oraz
własnych studiów filozoficzno-teologicznych. Tylko w archidiecezji lwows­
kiej zakony i zgromadzenia męskie utraciły 68 klasztorów i kościołów, z
czego franciszkanie bernardyni 18. Według stanu z 1939 r. archidiecezję
-

musiało opuścić 249 kapłanów zakonnych, 184 braci i 139 alumnów. Tylko
w tej archidiecezji zakony męskie prowadziły 29 parafii. Z terenu archidie­
cezji wileńskiej „repatriacji" poddano 24 klasztory męskie. Na „repatriacji"
najwięcej utracili bernardyni 23 , franciszkanie konwentualni - 13, domini­
-

kanie 8 i jezuici 9 klasztorów i kościołów wraz ze swymi maj ątkami.

- -

Wygnani z Kresów Wschodnich zakonnicy wędrowali często na Ziemie

Odzyskane i tu na apel kard. Hlonda i episkopatu podjęli pracę duszpaster­
ską wśród osiedlającej się ludności polskiej . Ich wkład w repolonizację tych
ziem i stabilizację życia jest niewymierny. Tak w archidiecezji wrocławskiej
przejęli duszpasterstwo w ok. 110 parafiach (1979) , w diecezji koszalińsko­
-kołobrzeskiej w ok. 30 parafiach (1982) , szczecińsko-kamieńskiej 37, a w
-

opolskiej - 30 parafiach (1982) . Trzeba zatem przyjąć, że po 1945 r. zakon-

502
nicy podjęli pracę pastoralną w przeszło 300 parafiach Ziem Odzyskanych.
Zgodnie z wielowiekową tradycją zakony męskie podjęły również pracę w
szkolnictwie średnim. W roku 1947 zakonnicy prowadzili 21 liceów i gimnaz­
jów albo szkół zawodowych z prawami państwowymi. Nadto salezjanie pro­
wadzili jedyną szkołę organistowską w Przemyślu. Siedem dalszych szkół
średnich prowadziły diecezje . Wszystkie te szkoły zostały przez władze ko­
munistyczne zamknięte z wyjątkiem gimnazjum i liceum pijarskiego w Kra­
kowie, gimnazjum i liceum diecezjalnego w Płocku i salezjańskiej szkoły
zawodowej w Oświęcimiu. Najbardziej spektakularne było brutalne przeję­
cie przez milicję szkoły organistowskiej w Przemyślu. Na Ziemiach Odzys­
kanych życie zakonne należało budować od podstaw, podobnie jak i na by­
łych ziemiach „włączonych" do Rzeszy. I na tych terenach zakonnicy podjęli
pracę pastoralną na parafiach. Tylko w diecezji chełmińskiej prowadzili ok.
20 parafii ( 1963) . W roku 1971 zakonnicy prowadzili w całej Polsce 324
parafie, z których 83 były inkorporowane do zakonu, pozostałe miały sta­
tus diecezj alny. W duszpasterstwie parafialnym pracowało w tym czasie
1 202 zakonników, w tym 417 jako proboszczowie, 785 zaś jako wikariusze .
Polska Ludowa nie oszczędziła zakonom udręk i szykan, chociaż do ich
kasaty nie doszło, j ak w ościennych państwach komunistycznych. Niewątpli­
wie parasolem ochronnym dla nich było w pewnym zakresie Porozumienie z
1950 r. , które m.in. gwarantowało, że „zakony i zgromadzenia zakonne w
zakresie swego powołania i obowiązujących ustaw, będą miały całkowitą
swobodę działalności" (art. 19). Niemniej 5 VIII 1949 r. dekret Rady Państ­
wa zarządził rejestrację zakonów i kongregacji duchownych; nie jest wyklu­
czone , że miał to być wstęp do ich przyszłej kasaty. Ustawa z 20 III 1950 r.
przejęła posiadłości ziemskie zakonów na skarb państwa, a 3 VII 1952 r.
zamknięto szereg małych seminariów zakonnych. Dekret z 9 II 1953 r. o
obsadzie stanowisk kościelnych dotyczył również zakonów, na skutek czego
- w związku z wyborem przełożonych prowincjalnych - nastąpiły aresztowa­
nia (bernardyni) lub narzucanie przez władze własnych kandydatów. Cha­
rakter dyskryminacyjny dla zakonników i zakonnic miał dekret Ministerstwa
Oświaty z 4 VIII 1958 r. który postanawiał , że „nauczycielem religii w szko­
łach państwowych nie mogą być osoby przynależne do zgromadzeń zakon­
nych" . Dopełnieniem tych ograniczeń było zamknięcie dalszych 1 1 małych
seminariów zakonnych (1963) . Nie obeszło się również bez prób penetracji
seminariów zakonnych i samych klasztorów przez Urząd Bezpieczeństwa już
to w celu szantażowania zakonników, już to do zmuszenia ich do opuszcze­
nia seminarium duchownego czy zakonu.
W takich warunkach, j akby na przekór, wzrastała liczba klasztorów i
zakonników w Polsce. W archidiecezji krakowskiej , która była najbardziej
bogata w różnorodne formy życia zakonnego, w 1946 r. działały 24 różne
zakony i zgromadzenia męskie; posiadały 59 klasztorów i rezydencji. Do
roku 1958 przybyły tu 3 nowe zgromadzenia męskie, a liczba klasztorów i

503
rezydencji wzrosła do 89; do 1989 r. przybyły 4 dalsze zgromadzenia, a
liczba klasztorów i rezydencji wynosiła 1 18 placówek. W archidiecezji war­
szawskiej w 1946 r. działało 17 zakonów i zgromadzeń zakonnych męskich
w 29 klasztorach i rezydencjach. Do roku 1958 liczba ich wzrosła do 23, a
liczba klasztorów i rezydencji do 47, a do 1981 r. do 30 zgromadzeń, a
liczba klasztorów i rezydencji do 67. Były to oczywiście dwie najbogatsze w
życie zakonne archidiecezje , ale i w innych diecezjach ten wzrost był syste­
matyczny. Tak w diecezji kieleckiej w 1946 r. działały tylko 3 zakony i
zgromadzenia męskie w 5 klasztorach (31 zakonników) , a w 1985 r. 11 -

zakonów i zgromadzeń zakonnych w 13 klasztorach (76 księży zakonnych) .

Wzrastała też liczba księży zakonnych i zakonników. W roku 1960 liczo­
no 3 226 kapłanów i 4 274 zakonników. Oznaczało to w stosunku do 1946 r.
wzrost księży zakonnych o 115% . Wzrost ten postępował ustawicznie. W
roku 1982 działało w Polsce 45 różnych zakonów i zgromadzeń zakonnych
męskich, a w 1989 r. 48. Były to z reguły zakony czynne. Na kontempla­
-

cyjne powołania w Polsce urodzaju nie było. Liczba zakonników stale wzra­
stała; w 1970 r. 3 966 kapłanów zakonnych i 6 084 zakonników, 1980 r.
- -

3 875 kapłanów zakonnych i 1 251 braci zakonnych, 1990 r. 4 476 kapła­

-

nów i 1 427 braci zakonnych. Najliczniejsi byli salezjanie ( 1989 r. - 1 347) ,

franciszkanie (1 166) , franciszkanie konwentualni (1 051) i jezuici (761). W
1989 roku 9 zakonów nie przekraczało 50 członków, a dalszych 14 100 -

członków. Przygotowanie do życia zakonnego odbywało się w nowicjacie, a

studia we własnych seminariach. W roku 1990 w Polsce było ok. 30 zakon­
nych seminariów duchownych, które kształciły 3 177 alumnów zakonnych.
Charyzmaty działalności apostolskiej zakonów na skutek różnorodnych
ograniczeń zawężały się. Odpadła zupełnie działalność w szkolnictwie, orga­
nizacjach katolickich, ale pozostała działalność misyjna i rekolekcyjna, kaz­
nodziejska i katechetyczna , a nade wszystko spowiednicza i obsługa pasto­
ralna miejsc pielgrzymkowych. Jezuici i dominikanie prowadzili często dusz­
pasterstwa akademickie. Franciszkanie i redemptoryści prowadzili misje
ludowe. Tylko franciszkanie w latach 1946-1966 przeprowadzili w Polsce
883 misje ludowe. Polskie zakony w tym okresie wzięły poważny udział w
misjach zamorskich, ale przełom - ze względu na „żelazną kurtynę" - nastą­
pił dopiero w 1965 r. W tym roku na czele Komisji Misyjnej Episkopatu
stanął bp Jan Wosiński i tegoż roku 20 polskich werbistów udało się na
misje do Indonezji. W ciągu następnych 10 lat z Polski wyjechało ok. 400
misjonarzy do krajów Afryki, Azji i Ameryki Południowej . W roku 1975 na
misjach pracowało już 877 polskich misjonarzy i misjonarek w 62 krajach
globu ziemskiego, w tym 603 kapłanów, 48 braci, 220 zakonnic i 8 świec­
kich. W roku 1992 na polach misyjnych świata pracowało 1 690 polskich
misjonarzy i misjonarek, w tym 931 kapłanów zakonnych, 224 kapłanów
diecezjalnych, 442 siostry zakonne, 74 braci i 19 świeckich. W ciągu 16 lat

504
liczba misjonarzy polskich wzrosła o 115% . Był to też znak wzrostu we­
wnętrznego Kościoła polskiego.
Jeszcze trudniejszą drogę przeżyły w tym okresie zakony żeńskie. Na
skutek tzw. repatriacji utraciły one niejednokrotnie wiekowy dorobek w for­
mie kościołów, klasztorów, sierocińców, szpitali, domów opieki itp. Według
szacunków z 1939 r. tylko w archidiecezji lwowskiej 34 różne zakony i zgro­
madzenia utraciły 292 placówki, a 2 470 sióstr musiało opuścić dawne klasz­
tory i domy zakonne . Tak siostry józefitki utraciły dom generalny i 13 placó­
wek, siostry szarytki - 29 placówek, służebniczki starowiejskie - 94 placów­
ki, a siostry marianki - 54 placówki. W diecezji pińskiej straty zakonów
żeńskich obejmowały 1 opactwo (Nieśwież) , 29 klasztorów i domów zakon­
nych (1939 r. - 272 zakonnice) . W archidiecezji wileńskiej straty te wyniosły
37 klasztorów i domów. Trzeba przeto przyj ąć, że łącznie z diecezją łucką i
częścią przemyskiej straty zakonów żeńskich wyniosły ok. 400 klasztorów i
domów zakonnych.
W granicach Polski po 1945 r. znalazły się 18 653 zakonnice w 2 016 klasz­
torach i domach zakonnych. Najliczniejsze były szarytki, pracujące głównie
w szpitalach (172 domy i 2 259 sióstr) , elżbietanki, pracujące w szpitalach,
ośrodkach zdrowia i domach starców (1 259 domów - 1 844 siostry) , oraz
służebniczki starowiejskie (232 domy i 1 385 sióstr) . W tym samym roku
siostry prowadziły 26 szkół średnich (1947) . Na apel episkopatu siostry pod­
jęły pracę na Ziemiach Odzyskanych i tu - oraz na byłych terenach „wcielo­
nych" do Rzeszy - budowały od podstaw życie zakonne. Po roku 1950 admi­
nistracj a państwowa zaczęła je usuwać ze szpitali, ochronek, żłobków, do­
mów starców itp. Zgadzano się na pracę sióstr najczęściej przy niedorozwi­
niętych dzieciach i młodzieży, jako że tej pracy nikt nie chciał się podjąć.
Od roku 1953 władze komunistyczne przystąpiły do administracyjnej kasaty
klasztorów żeńskich. W lipcu 1954 r. zabrano służebniczkom śląskim 95 pla­
cówek, a elżbietankom - 85. W tym samym roku usunięto przemocą bene­
dyktynki ze Staniątek, gdzie przebywały przez 700 lat. Siostry wywożono do
domów zbiorczych w Wielkopolsce. Do swoich domów na Śląsku mogły
powrócić dopiero po 1956 r. Siostry wyrzucone z pracy z konieczności
przeszły do pracy katechetycznej i parafialnej . Parafia stała się dla większo­
ści sióstr dawcą pracy i utrzymania. W roku 1972 w katechizacji pracowało
2 801 sióstr.
Mimo tych cierpień i szykan wzrastała liczba zgromadzeń żeńskich w
Polsce. W roku 1960 liczba sióstr zakonnych wzrosła do 21 536, w 1978 r. -
do 25 712 w 2 588 klasztorach i domach zakonnych, a w 1988 r. - do 27 358
sióstr w 2 767 klasztorach i domach zakonnych. W tym też czasie były w
Polsce 103 różne zakony i zgromadzenia. Najliczniejsze były szarytki (1 701
sióstr) , elżbietanki (1 657) , służebniczki starowiejskie (1 317) oraz siostry
marianki (1 040) ; 37 zgromadzeń posiadało mniej niż 100 członkiń. Siostry
klauzurowe prowadziły 62 klasztory i domy zakonne, czynne zaś - 1 767.

505
Od roku 1961 wzmogły się ponownie szykany i administracyjne gwałty prze­
ciwko zakonom, a zwłaszcza zakonnicom. Zabierano im przemocą szkoły,
internaty, przedszkola (Anin 1962) , domy rekolekcyjne, bursy dla dziew­
-

cząt itp. Skrzywdzone wziął publicznie w obronę Prymas Tysiąclecia. W

Odezwie w obronie zakonów (10 VIII 1962) pisał : „W tym huraganie bez­
prawia najwięcej ucierpiały zakonnice, tak bardzo zasłużone dla społeczeńs­
twa polskiego [ „ . ] , które opiekowały się waszymi dziećmi [ „ . ] . Żyją one
dziś w niepewności jutra, pozbawienia pracy i często środków do życia. Po­
spieszcie im z pomocą" . Nieco spokojniejsze dni dla zakonów żeńskich po­
wróciły po 1970 r. , a po 1980 r. siostry zaczęły wracać do swoich domów
i pracy charyzmatycznej .

4. Duszpasterstwo i życie religijne wiernych

Formy duszpasterskie i ich program na skutek zakazów, ograniczen 1

kasat przez władze komunistyczne zostały niezwykle zacieśnione. Odpadła
działalność w organizacjach i stowarzyszeniach religijnych. Licząca jeszcze
w 1947 r. 30 tytułów prasa w latach 1948-1953 przestała istnieć, podobnie
jak zamknięto prawie całkowicie katolickie szkolnictwo średnie. Pozostało
tylko duszpasterstwo parafialne z nabożeństwami, życiem sakramentalnym,
kazaniami, naukami stanowymi i katechizacją. Wzrosła wszędzie liczba mszy
św. - niedzielnych i świątecznych - do których wprowadzono obowiązkowe
kazanie. Wzrosła też liczba różnorodnych nabożeństw, bardzo często z kaza­
niami. Ambona stała się głównym miejscem przepowiadania słowa Bożego.
Położono świadomie duży nacisk na uczestnictwo w niedzielnej mszy św. i
na intensyfikację życia sakramentalnego. W tym zakresie wykorzystano do­
brze wielki jubileusz w 1950 r. i Rok Maryjny w 1954 r. Bezpośredni kon­
takt z Kościołem i życiem sakramentalnym stanowiło główne antidotum na
szerzoną administracyjnie ateizację i laicyzację. W następstwie akcji kościel­
nej wierni stosunkowo licznie uczestniczyli w niedzielnej i świątecznej mszy
św„ a 80-90% katolików przystępowało do sakramentów wielkanocnych. To
teraz parafialne rekolekcj e wielkanocne stały się regułą dla każdej parafii.
Szczególną troską pastoralną otoczono rodzinę. Była to odpowiedź na
wprowadzenie ślubów i rozwodów cywilnych. W związku z kodyfikacj ą pra­
wa małżeńskiego episkopat wydał 7 XII 1945 r. Orędzie w sprawie małżeńs­
kiej , w którym podkreślił , że „małżeństwo jest instytucj ą prawa naturalne­
go , opartą na normach etycznych [ „ . ] jest także sakramentem", który wi­
nien być zawarty w kościele. Jest „ono święte i moralnie czyste" , a „obu­
stronna wierność małżeńska jest obowiązkiem sumienia" . W Orędziu stwier­
dzono , że „śluby cywilne dla obywateli katolików nie są uzasadnione konie­
cznością państwową, ale stoj ą w sprzeczności z poglądami religijnymi naro­
du" . Wyrażono też zaniepokojenie, że „przepisy nowego prawa otwierają

506
szeroko bramę rozwodom" . To stanowisko episkopatu znalazło pełne uzna­
nie ze strony pap. Piusa XII (18 II 1946) .
Ponieważ państwowy kodeks rodziny z 1950 r. sankcjonował małżeństwa
cywilne i rozwody, episkopat przystąpił do zorganizowania systematycznego
duszpasterstwa rodzin. W każdej diecezji powstał wydział duszpasterstwa
rodzin, a poprzez różnorakie kursy i sympozja przygotowano księży, służbę
zdrowia do nowych zadań wobec rodziny katolickiej . W licznych parafiach
zaczęto tworzyć ośrodki katolickiego poradnictwa rodzinnego, wprowadzo­
no obowiązkowe kursy i konferencje przedmałżeńskie. Episkopat zwrócił
uwagę na życie nienarodzonych. Temu zagadnieniu poświęcił (11 X 1952)
list pasterski W obronie życia nienarodzonych. Biskupi stwierdzali, że „w
rodzinach naszych rozgorzała walka przeciwko życiu" , podali „katolicki ko­
deks życia dla rodziny" i zaapelowali do wiernych „o podjęcie walki w obro­
nie życia dzieci" , uzasadniając j ą „wskazaniami Bożymi" i „obowiązkiem
wobec ziemi ojczystej " . „Z całą siłą wystąpić musimy do walki z obyczajem
mordowania dzieci nienarodzonych. Jest to bowiem zbrodnia przeciwko
człowieczeństwu, przeciwko własnej godności ludzkiej , rodzicielskiej i oby­
watelskiej . Jest to zbrodnia przeciwko rodzinie, przeciwko narodowi" . Dnia
27 IV 1956 r. sejm przyjął liberalną uchwałę „o warunkach dopuszczalności
przerywania ciąży [ „ . ] na podstawie wskazania lekarskiego , z racji trudnych
warunków życiowych i ciąży w wyniku przestępstwa" . Mimo pogłębionej
pracy duszpasterskiej w rodzinach zachodzą niekorzystne zmiany. W roku
1957 udzielono 30 730 rozwodów, a liczba sztucznych poronień w szpitalach
osiągnęła 36 400 , nielegalnych zaś - 85 400. Tym bardziej okazała się na
czasie praktyka miesięcznych nabożeństw stanowych dla ojców i matek.
Ateizacja zagrażała nade wszystko młodemu pokoleniu. Stopniowe bo­
wiem, ale systematyczne usuwanie religii ze szkół stwarzało dla ateistycz­
nych władz nader dogodną sytuację dla realizacji własnego programu. W
roku 1947 były tylko 3 szkoły podstawowe i 3 średnie laickie , ale w 1955 r.
było ich już 545 (309 991 dzieci i młodzieży). Mimo że Porozumienie z 1950 r.
gwarantowało naukę religii w szkołach podstawowych i średnich, to jednak
z każdym rokiem wzrastała liczba szkół , z których usunięto naukę religii.
W tej sytuacji zaczęto organizować nauczanie przykościelne dzieci i młodzie­
ży. Organizowanie takich ośrodków katechetycznych i uczęszczanie na koś­
cielną katechizację spotkało się ze strony władz z szykanami, karami i róż­
nymi udrękami. W związku z pogarszaj ącą się sytuacją prymas Wyszyński
zwrócił się 15 VII 1951 r. w liście Do rodziców katolickich w sprawie religij­
nego wychowania dzieci i młodzieży z przestrogą: „nie dajcie się wprowadzić
w błąd źle pojętemu wychowaniu, które na wszystko znajduje czas, tylko
skąpi go dla religii. Nie zamykajcie oczu na ogromne straty, które powoduje
rozprzężenie moralne [ . „ ] . Nie dajcie się zwieść rzekomym korzyściom ma­
terialnym, ze względu na które wybieracie dla waszych dzieci wychowanie
bez religii [ „ . ] . Strzeżcie się niskiego wyrachowania, osłaniającego pozorny-

507
mi argumentami własne tchórzostwo, małoduszność, brak mądrości życio­
wej , bojaźni Bożej " . Podobny temat podjął Prymas Tysiąclecia w liście pa­
sterskim Do młodzieży na nowy rok szkolny (1 X 195 1 ) . Apelował „o umi­
łowanie dziejów Narodu w najdrobniejszych szczegółach, we wszystkich
zmaganiach o godny byt ojczystego szczepu. Umiłujcie każdy fragment hi­
storii [ . . . ] , dzieje te tworzył Naród katolicki i miłujący Boga i ludzi po
chrześcij ańsku [ . . . ] , a mowie ojczystej zaprzysiągnijcie pierwszeństwo i w
uczuciach i na wargach [ . . . ] . Pamiętajcie, że prawdziwy postęp odmienia
tylko na lepsze" . Zwracając się do młodzieży akademickiej , mówił że
„udręki nowoczesnego człowieka, krzyżowanego na wszystkich zakrętach
wrzaskliwego życia naszego, doprowadziły nas do odkrycia głodu duszy"
(29 VI 1952) .
Inną formą pobożności, na którą zwrócono teraz uwagę, to pielgrzymki.
Polacy katolicy w masie byli bardziej otwarci i bezkompromisowi. Pielg­
rzymki te kierowały się głównie ku Jasnej Górze. Już 8 IX 1946 r. zgroma­
dziły się tu wokół prymasa Hlonda przeszło milionowe tłumy. Zaczęto prze­
to organizować pielgrzymki zawodowe pielęgniarek, pisarzy i pracowników
literatury, młodzieży akademickiej , młodzieży żeńskiej , nauczycieli, głucho­
niemych, lekarzy itp. Ta forma pobożności rozrosła się do niebywałych roz­
miarów w związku z Sacrum Poloniae Millennium (1966) . Ponieważ manife­
stowanie uczuć religijnych powodowało szykany, a często i cierpienia, wielu
katolików nie uj awniało ich bez koniecznej potrzeby. Zwiększała się liczba
wiernych na niedzielnych i świątecznych mszach św. i uczestnictwo w Eucha­
rystii. Katechizacj a szkolna dokąd istniała, gromadziła w Polsce południo­
wej ok. 100% uczniów, a w Polsce centralnej i zachodniej - ok. 80% , reko­
lekcje młodzieżowe miały dobrą frekwencję, a liczba powołań kapłańskich i
zakonnych wciąż wzrastała. Według ankiety Ośrodka Badań Opinii Publicz­
nej przy Polskim Radio 82,6% Polaków zadeklarowało poglądy religijne,
78,3% uważało się za katolików, a tylko 4,3% za ateistów (1960) .
Od grudnia 1956 r. poszerzyły się nieco możliwości pastoralne Kościoła.
Pozostawało to w ścisłym związku z Sacrum Poloniae Millennium ze swoim
specjalnym programem oraz przeżywanie Soboru Watykańskiego II. Te za­
gadnienia zostaną omówione osobno. Do głównych nurtów duszpasterskich
należała nadal rodzina, katechizacja młodzieży, wprowadzenie w życie sobo­
rowej konstytucji liturgicznej oraz rozwój ruchów religijnych wśród katoli­
ków świeckich.
Zaprogramowana ateizacj a o charakterze administracyjnym objęła nade
wszystko rodziny wojskowych, milicji, nauczycieli i rodziny uzależnione w
swym bycie od państwa. Rodziny te przechodziły do religijnego życia kata­
kumbowego (nocne lub wyjazdowe chrzty i śluby) albo rezygnowały z prak­
tyk religijnych lub też poddawały się procesom laicyzacji i ateizacji. Był
pewien odsetek tych rodzin o heroicznej i otwartej postawie , ale była to
zdecydowana mniejszość. Inną chorobą rodziny polskiej były wciąż wzrasta-

508
 jące liczby rozwodów. Po wprowadzeniu cywilnych rozwodów (1946) liczba
, ich wzrastała systematycznie do 1986 r. Tak w 1946 r. było ich 8 tys.
(0,28%), 1950 r. 1 1 tys. (0,41% ) , 1960 r. 14,8 tys. (0,61 % ) , 1970 r.
- - -

34,6 tys. (1,23 % ) , 1980 r. 39,8 tys. ( 1 ,3 % ) , 1986 r. 50,6 tys. (1 ,96%), w
- -

1990 r.- 42,5 tys. ( 1 ,66% ) . W roku 1990 małżeństwa rozwiedzione miały
na utrzymaniu 45 100 dzieci i młodzieży do 18 roku życia. W tym też roku
50,8% rozwiedzionych rodzin miało staż małżeński poniżej 10 lat. Prawie
pięć razy więcej było rozwodów w mieście niż na wsi. Tak w 1990 r. rozwo­
dy w mieście szacowano na 82% , a na wsi na 16% . Inną chorobą toczącą
rodzinę polską było i jest zabójstwo dzieci nienarodzonych, szerzące się w
zastraszający sposób od 1956 r. W roku 1957 zanotowano łącznie 121 800
aborcji na 782 300 urodzeń (15 ,57 % ) , ale liczba ta ustawicznie wzrastała.
Do roku 1967 liczba legalnych aborcji wzrosła do 144 500, z czego na samą
Warszawę przypadło 1 1 ,4 tys. W stosunku do 520 tys. urodzonych wzrósł
wskaźnik zabójstw dzieci do 27, 79% . Ale rzeczywistość była jeszcze gorsza,
ponieważ powyższe szacunki nie objęły szpitalnictwa wojskowego i milicyj­
nego, a także prywatnych praktyk. Tegoż roku na Międzynarodowej Konfe­
rencji Demograficznej w Zakopanem w dyskusji postawiono zawrotną liczbę
od 800 tys. do ok. 1 mln sztucznych poronień w Polsce.
Te alarmuj ące wieści z frontu rodziny musiały uaktywnić duszpasterstwo
rodzin. Obok form dotychczasowych powołano do życia Komisję Episkopa­
tu do Spraw Duszpasterstwa Rodzin (przed 1970) , systematycznie ukazywa­
ły się listy pasterskie biskupów na temat zagrożeń współczesnej rodziny,
podejmowano też często tematykę rozwodów i sztucznych poronień. Wydłu­
żono czas przygotowania do małżeństwa do 1/2 roku, lepiej zorganizowano
konferencje i kursy przedmałżeńskie, powstało więcej kościelnych poradni
rodzinnych, a także więcej domów kościelnych samotnej matki. Pierwszy
ośrodek poradnictwa rodzinnego zorganizował bp Bolesław Kominek we
Wrocławiu (V 1957) i abp E . Baziak w Krakowie (1 XII t.r. ) . W czasie
nowenny przed Sacrum Poloniae Millennium 4 lata poświęcono rodzinie:
„stać na straży budzącego się życia" (1960-1961), „wierność małżeńska"
(1961-1962) , „świętość ogniska domowego" (1962-1963) i „wychowanie mło­
dego pokolenia" (1963-1964) . W latach 1956-1981 biskupi polscy wydali 19
listów pasterskich i odezw na temat rodziny chrześcijańskiej i jej zagrożeń .
Jedną z naczelnych trosk Kościoła była katechizacja dzieci i młodzieży.
Wprawdzie w 1957 r. nauka religii powróciła do wszystkich szkół średnich,
zawodowych i podstawowych w wymiarze 2 godzin tygodniowo j ako przed­
miot nadobowiązkowy, ale nie na długo. Rodzice mieli złożyć odpowiednie
oświadczenie na piśmie. W takich okolicznościach biskupi apelowali Do ro­
dziców katolickich (VI 1958) : „los więc nauki religii w szkołach spoczął w
Waszych rękach. Od Was zależy, czy religia będzie nadal wykładana w na­
szych szkołach polskich, czy nie. Toteż nie ulegajcie małoduszności i oba­
wom, nie dajcie się zastraszyć ludziom niepowołanym do decydowania, jaka

509
ma być szkoła [ . . . ] , o religii w szkole dla waszych dzieci decydujecie wy
sami, a nie żadne towarzystwa czy organizacje świeckie , wrogie religii i
Kościołowi" .
Katecheza rzeczywiście powróciła do szkół , ale nie na długo. Już dnia
25 VIII 1958 r. Ministerstwo Oświaty wyraziło „przekonanie" , że z pionem
świeckiej szkoły „nie do pogodzenia są emblematy religijne w pomieszcze­
niach szkolnych, modlitwa przed i po nauce przedmiotów obowiązkowych,
udział nauczycieli w organizowaniu praktyk religijnych" , a także, że „nau­
czycielami religii w szkołach nie mogą być osoby przynależne do zgroma­
dzeń zakonnych" . Państwo podjęło ponownie ofensywę ateizacji szkoły.
Było wiadomo , że po usunięciu zakonników i zakonnic z nauczania religii
duchowieństwo diecezj alne nie będzie w stanie sprostać nawałowi katechiza­
cji. Tymczasem już 14 IV 1959 r. nowy okólnik Ministerstwa Oświaty zarzą­
dzał , że „w szkołach, w których większość rodziców uczniów nie wyraża
życzenia pobierania nauki religii przez ich dzieci, nie prowadzi się nauczania
religii", a w szkołach z nauką religii należy „tworzyć klasy bez nauczania
religii". Presja administracyjna na rodziców i młodzież robiła swoje. Stąd
szkoły i klasy bez religii zaczęły się mnożyć ponownie, j ak przysłowiowe
grzyby po deszczu. Było do przewidzenia, że władze reżymowe dążą do
ponownego usunięcia religii ze szkoły. Wprawdzie episkopat skierował w
tej sprawie list pasterski Do katolickich uczniów i rodziców (27 IX 1959),
ale wobec zamierzonych celów reżymu niewiele to pomogło. Okazało się
wszakże, że „brak religii w szkole powoduje brak harmonijnego rozwoju
wiernych" (Ankieta z 1960 r.).
Dalszym krokiem władz komunistycznych w drodze do usunięcia religii
ze szkół była ustawa O rozwoju systemu oświaty i nauczania, oparcie kształ­
cenia „na naukowym poglądzie na świat", czyli materializmie dialektycz­
nym. Eufemizmem było stwierdzenie 14 VII 1961 r. w czasie obrad sejmo­
wych, że nauczanie religii w szkole wprowadza „szkodliwy wychowawczo i
społecznie podział wśród dzieci na uczęszczaj ące i nie uczęszczające na reli­
gię oraz stwarza grunt do fanatyzmu i nietolerancji [ . . . ] . Większość rodzi­
ców, w tym również wierzących, zrozumiała te potrzeby i zasady szkoły
oraz uznała nauczanie religii poza obrębem szkoły za rozwiązanie słuszniej­
sze i korzystniejsze". Ale mówili to posłowie komunistyczni, a nie rodzice
katoliccy. Zresztą tych rodziców o to nie pytano . W wyniku uchwały sejmo­
wej ukazało się 19 VIII t.r. zarządzenie Ministerstwa Oświaty o prowadze­
niu punktów katechetycznych. „Zajęcia maj ą być prowadzone w kościołach
[ . . . ] lub innych pomieszczeniach parafialnych [ . . . ] , nie mogą przekraczać 2
godzin tygodniowo dla dziecka [ „ . ] . Mogą prowadzić je duchowni świeccy,
którzy otrzymają zezwolenie inspektoratu [ „ . ] . Zajęcia mogą być rozpoczęte
po zarejestrowaniu punktu [ . ] . Nadzór sprawuje inspektor oświaty [„ .]. Z
. .

tytułu organizowania, prowadzenia i kierowania punktów katechetycznych

będzie wypłacana administratorom parafii kwota tysiąca zł miesięcznie".

510
 Rzuconą rękawicę i wezwanie Kościół podjął . Rozpoczęła się długolet­
nia batalia o organizowanie punktów katechetycznych, wolność nauczania
religii i misję kanoniczną nauczycieli, a także o bezinteresowność tego nau­
czania. Postawę wobec nowego zarządzenia biskupi wyrazili w liście pasters­
kim Do rodziców, dzieci i młodzieży katolickiej o nauczaniu prawd wiary
świętej (2 IX 1961). Biskupi stwierdzali, że „nowe stanowisko naszego usta­
wodawstwa nie może przekreślać w żadnej mierze [ . . . ] prawa do wolności
sumienia i wyznania, prawa rodziców do decydowania o religijnym wycho­
waniu własnych dzieci oraz prawa Kościoła do prowadzenia akcji duszpa­
sterskiej i katechetycznej , określonego w Porozumieniu. Konstatowali, że
„będziemy prowadzić dalej nauczanie religijne poza szkołą" , wyrażali na­
dzieję , że „zgodnie ( . . . ] z konstytucją ( . . . ] nikt nam w tej pracy nie będzie
stanowił przeszkód" , że „kapłani uczący religii w ramach katechezy para­
fialnej nie chcą pobierać za naukę religii żadnego wynagrodzenia pieniężne­
go" . Do dzieci i młodzieży zaapelowali, „aby jeszcze bardziej pokochały
naukę religii [ . . ] i aby pilnie uczęszczały na katechezę kościelną" .
.

Władze państwowe - usuwające religię ze szkół - pragnęły rozciągnąć

całkowitą kontrolę nad punktami katechetycznymi, nauczycielami religii,
młodzieżą i samym nauczaniem, to one chciały udzielać zezwoleń na na­
ukę religii. O tej sytuacji powiadomili biskupi wiernych w komunikacie z
19 IX 1967 r. Mimo zastraszania, grzywn, wyroków sądowych i inwigilacji
milicji kapłani i wierni zaczęli organizować punkty katechetyczne w kościo­
łach, zakrystiach, na wieżach kościelnych , plebaniach, a po wioskach w do­
mach prywatnych. Na tym tle doszło na wielką skalę do konfliktu z inspek­
torami, którzy w imieniu władzy ateistycznej chcieli kontrolować nauczanie
religii. Po roku 1970 doszło do nowych trudności i sytuacja się pogorszyła w
związku z organizowaniem szkół zbiorczych na mocy uchwały sejmowej z
13 X 1973 r. Przy szkołach zbiorczych należało tworzyć natychmiast nowe
punkty katechetyczne, co napotykało na las trudności ze strony władz pań­
stwowych. Wysiłki księży i wiernych wspomagali biskupi. Między innymi
metropolita krakowski Karol Wojtyła pisał do rodziców (20 IX 1966) : „Wie­
le trzeba nam włożyć wysiłku i gotowości w całoroczną pracę katechetyczną.
Jest to wysiłek wspólny rodziców i duszpasterzy, młodzieży i dzieci [ . . ] . .

Nauczanie religii było i j est nadal czymś pierwszym i najważniejszym" .

Mimo narastaj ących trudności i szantaży rozbudowa punktów katechetycz­
nych postępowała naprzód, chociaż problemy lokalowe - zwłaszcza po mia­
stach - dawały o sobie znać. Tak w archidiecezji krakowskiej do 1977 r.
zorganizowano 795 punktów katechetycznych. Kardynał Wojtyła zabiegał
nadto o uzyskanie 250 zezwoleń na budowę punktów katechetycznych, ale
otrzymał ich tylko 1 1 .
W aspekcie ogólnopolskim koordynacją problemów związanych z kate­
chizacj ą zajęła się powołana w 1959 r. Komisja Katechetyczna przy Episko­
pacie Polski , a w poszczególnych diecezj ach powstały wydziały katechetycz-

511
ne. Do roku 1979 w Polsce zorganizowano 21 239 punktów katechetycznych,
z czego 12 389 w budynkach kościelnych, 8 992 w budynkach prywatnych i
248 „w ruchu". Ich liczba do 1987 r. wzrosła do 22 207 punktów. Najlepiej
nauczanie katechetyczne zorganizowano w diecezji tarnowskiej i przemys­
kiej , gdzie utrzymano system szkół i klas w wymiarze 2 godzin tygodniowo.
Zbiorcze katechezy - nie obejmujące wszystkiej młodzieży - organizowano
w diecezjach centralnych i zachodnich. W roku 1988 religii nauczało 21 067
katechetów, w tym 1 1 436 księży diecezjalnych, 1 526 zakonnych, 3 549
sióstr zakonnych, 4 496 alumnów, braci zakonnych i katechetów świeckich.
W diecezji tarnowskiej i przemyskiej katecheza objęła prawie 100% dzieci i
młodzieży, ale w diecezjach metropolii warszawskiej było o wiele gorzej . W
roku 1972 na 6 238 parafii w 3 438 młodzież uczęszczała na katechezę w
przeszło 95% (55 , 1 1 % ) , w 2 049 od 80 do 90% (32,85% ) , w 573 od 65 do
75% (9, 19% ) , w 148 od 50 do 60% (2,37%) i w 30 do ok. 40% (0,48% ).
Najlepiej w tym zakresie było w diecezji tarnowskiej . Na 340 parafii aż w
323 frekwencj a przekraczała 95% młodzieży.
Poważnym zagadnieniem pastoralnym było wprowadzanie reform liturgi­
cznych w życie, zakreślonych przez Sobór Watykański II. Wprowadzano je
stopniowo , bez pośpiechu, bez samowolnych eksperymentów, zawsze po
przygotowaniu wiernych do liturgicznych nowości. Komisj a Episkopatu do
Spraw Liturgii, której długie lata przewodził świątobliwy bp opolski F. Jop
(t 1976) , a także Prymas Tysiąclecia kierowała tymi sprawami roztropnie.
Do współpracy na tym odcinku włączyły się wyższe uczelnie katolickie,
głównie poprzez liczne studia historyczne z liturgiki polskiej , a także opac­
two benedyktyńskie w Tyńcu. Tu głównie przygotowano teksty do Proprium
Poloniae, a także tłumaczenie ksiąg liturgicznych z łaciny na język polski.
Reformy te rozpoczął dekret Christus Dominus pap. Piusa XII (6 I 1953)
o poście eucharystycznym i zezwolenie na msze św. wieczorne . Później pa­
pież ten wprowadził zreformowaną liturgię Wielkiego Tygodnia i polecił ją
celebrować wieczorem. Uaktywniło to wielce udział wiernych i w Euchary­
stii, i w uczestnictwie w wielkotygodniowych nabożeństwach. Jeszcze przed
konstytucj ą soborową o liturgii Kongregacja Obrzędów zezwoliła w Polsce
na śpiewanie w języku polskim Gloria, Credo, Sanctus i Agnus Dei i na
odczytywanie po polsku w uroczystych mszach św. epistoły i Ewangelii
(7 VII 1961) . W roku 1963 wprowadzono nowy polski rytuał , uprzedzony
listem episkopatu (15 IV) i tegoż roku wprowadzono do Mszału i Brewiarza
nowe, ubogacone własnymi tekstami Proprium Poloniae.
Przed Wielkanocą 1964 r. ukazał się list pasterski biskupów polskich do
wiernych i osobno do kapłanów „z okazji wejścia w życie soborowej konsty­
tucji O świętej Liturgii". Podkreślono w nim znaczenie liturgii w życiu Koś­
cioła i jej wartości religijne. Powiedziano w nim też, że „odnowienie liturgii
będzie dokonywane stopniowo do potrzeby wyłącznie przez władzę kościel­
ną, gdyż nikomu innemu, choćby był kapłanem, nie wolno na własną rękę

512
niczego dodawać lub ujmować w liturgii czy też zmieniać" . I tej zasady prze­
strzegano ściśle przez cały okres posoborowy, dzięki czemu uniknięto chao­
su i nieprzemyślanych samowoli. List zapowiadał wydanie nowego polskiego
Mszału i Rytuału. Do duchowieństwa biskupi zaapelowali „o ciągłe pogłę­
bianie swych naukowych wiadomości o liturgii". Dnia 20 VI 1964 r. Kongre­
gacj a Obrzędów zatwierdziła polskie tłumaczenie tekstów mszalnych, ale
język polski do liturgii mszalnej wprowadzono powoli i stopniowo. W roku
1965 wprowadzono do mszy św. obydwa czytania po polsku oparte na Biblii
Tysiąclecia. W tym też roku wprowadzono język polski do całej mszy św. z
wyjątkiem kanonu. W roku 1968 utworzono diecezj alne komisje liturgiczne,
które miały czuwać nad wprowadzaniem reformy liturgicznej . Z dniem
1 I 1970 r. wszedł w życie nowy kalendarz liturgiczny, a z dniem 29 XI t.r.
wprowadzono polski język do całej mszy św. W latach 1972-1976 do użytku
liturgicznego weszło 7 tomów Lekcjonarza mszalnego, a w latach 1972-1978
nowe rytuały chrztu, bierzmowania, małżeństwa, sakramentu chorych i po­
grzebu chrześcij ańskiego . W roku 1986 Kościół polski otrzymał nowy Mszał
polski oraz 4-tomową Liturgię godzin. Ta etapowa i roztropna akcja wpro­
wadzania zreformowanej liturgii uchroniła Kościół polski od wielu perturba­
cji, a nade wszystko włączyła ściślej i szerzej wiernych w jej uczestnictwo.
Specyficzną formą polskiej pobożności po 1945 r. stały się pielgrzymki.
Na ziemiach polskich sięgaj ą one początkami 1000 r. , ale po 1945 r. stały
się częste i masowe. Centrum tych pielgrzymek była Jasna Góra w Często­
chowie, która w tym okresie obok Lourdes i Fatimy stała się międzynarodo­
wym i niezwykle żywotnym miejscem pielgrzymkowym. Pierwsza ogólnopol­
ska pielgrzymka na Jasną Górę w 1946 r. zgromadziła ok. 500 tys. osób, a w
latach 1948-1958 przybywało tu rocznie ok. 1 mln pielgrzymów. Na jasno­
górskie śluby narodu w 1956 r. , mimo niezliczonych przeszkód, przybyło
przeszło 1 mln pielgrzymów. Od roku 1956 wznowiono pielgrzymki stanowe:
lekarzy, nauczycieli, młodzieży, prawników, literatów itd . , a później męż­
czyzn, młodych rodzin, kombatantów. Każdą większą rocznicę narodową
łączono z ogólnopolską pielgrzymką na Jasną Górę. Po roku 1970 przybywa­
ło tu rocznie ok. 1 ,5 mln pielgrzymów, a od 1975 r. - 2 mln, w tym przeszło
100 tys. obcokrajowców. W roku 1977 na Jasną Górę przybyło 101 pieszych
pielgrzymek, a liczba ich z każdym rokiem wzrastała. Są to głównie piel­
grzymki młodzieżowe . Unikalny charakter ze względu na swą masowość i
organizację ma piesza pielgrzymka warszawska. W roku 1984 wzięło w niej
udział 40 tys. osób. Obok niej najliczniejsze pielgrzymki piesze wędruj ą z
Radomia (1984 r . - 14 138) , Tarnowa (14 tys.) i Krakowa (12 tys.).
Podobnie międzynarodowy charakter miały pielgrzymki do Niepokala­
nowa (1987 r. - 500 tys. ) oraz do Warszawy do grobu kard. Wyszyńskiego i
ks. J. Popiełuszki (1987 r. - 2 mln) . Takimi centrami pielgrzymkowymi o
zasięgu krajowym są Piekary na Ś ląsku (1987 r. - 600 tys . ) , Kalwaria Ze­
brzydowska k . Krakowa (1987 r. - 500 tys . ) , Góra Świętej Anny na Śląsku

33 - Historia Kościoła cz. 8 513

Opolskim (1988 r. - 400 tys . ) , Licheń w diecezji włocławskiej (1988 r. -
800 tys.) i wiele innych. Przyjmuje się , że ostatnio w Polsce pielgrzymuje
ok. 7 mln pątników rocznie. Na prawie 500 ośrodków pielgrzymkowych aż
400 to sanktuaria maryjne. Popularność miejsca pielgrzymkowego wzrasta
zawsze po uroczystej koronacji obrazu Matki Bożej w danym sanktuarium.
W latach 1946-1985 w Polsce odbyło się łącznie 7 1 takich koronacji obrazów
słynących łaskami, z czego 41 koronował osobiście Prymas Tysiąclecia.
Pod koniec grudnia 1966 r. Konferencja Episkopatu Polski utworzyła
Komisję Apostolstwa Świeckich, a jej przewodniczącym został metropolita
krakowski K. Wojtyła. Komisja opracowała Dyrektorium Apostolstwa
Świeckich w świetle nauk i norm Soboru Watykańskiego II (1969). Zwróciło
ono uwagę na apostolat indywidualny i grup nieformalnych. Z inspiracji tej
Komisji zaczęto po 1979 r. organizować Tygodnie Kultury Chrześcij ańskiej ,
uaktywniły się i pomnożyły w liczbę Kluby Inteligencji Katolickiej ; do
1988 r. powstały 52 takie Kluby. Grupy nieformalne zaczęły powstawać
przed 1960 r. i zawsze miały na celu pogłębienie własnego życia religijnego
i apostolstwo we własnym środowisku. Należały do nich m.in. grupa staro­
harcerska, złożona z absolwentów szkół wyższych , grupa nauczycielska, gru­
pa chemików, grupa „Słonia" zrzeszaj ąca inżynierów i ekonomistów, grupa
lekarzy itp. Od roku 1965 w Polsce działało od 20 do 30 grup, obejmujących
ok. 1 tys. osób.
Oryginalnym, polskim ruchem religijnym był Ruch Światło - Życie, za­
początkowany przed 1966 r. Organizatorem tego ruchu był ks. Franciszek
Blachnicki. Ruch organizował 15-dniowe rekolekcje w grupie koleżeńskiej
w celu „pełniejszego życia Ewangelią na co dzień" . Te grupowe rekolekcje
nazwano „oazą" . Ruch oazowy, mimo niezliczonych trudności ze strony
władz komunistycznych, rozwij ał się dynamicznie i ogarnął wszystkie die­
cezje polskie i ośrodki duszpasterstwa akademickiego. Członkowie ruchu
zaangażowani są czynnie w służbie wyzwolenia z plagi alkoholizmu, zabija­
nia nienarodzonych dzieci, nadużyć w dziedzinie życia seksualnego , narko­
manii, materializmu w życiu codziennym i egoizmu w różnych formach.
Charyzmatyczny Ruch Odnowy w Duchu Świętym, obcego pochodzenia, ma
charakter grup modlitewnych, spotykających się regularnie, aby „w wolności
dzieci Bożych swobodnie i spontanicznie bogacić swoje życie modlitwą,
żywą wiarą i słowem Bożym". W dniach 14-16 X 1983 r. na Jasnej Górze
odbył się I Ogólnopolski Kongres Odnowy w Duchu Świętym, który zgro­
madził przeszło 7 tys. uczestników. Rodzina Rodzin jest dziełem kard. Wy­
szyńskiego. Jej celem jest otaczanie pomocą duchową i materialną rodziny
wielodzietne oraz tworzenie atmosfery życzliwości wokół rodzącego się ży­
cia. Była to odpowiedź Kościoła na narastający problem przerywania ciąży.
W roku 1985 Rodzina Rodzin obejmowała przeszło 2,5 tys. rodzin polskich.
W roku 1980 reaktywowano działalność Sodalicji Mariańskiej . Innym ru­
chem religijnym, którego twórcą był kard. Wyszyński, to Pomocnicy Matki

514
Kościoła, powołani do życia w 1969 r. jako wspólnota, mająca na celu for­
mowanie odpowiedniej postawy do niesienia pomocy Kościołowi z Maryj ą i
przez Maryję Matkę Kościoła. W roku 1979 powstał ruch religijny Gaudium
Vitae, który za pomocą dostępnych środków i metod pragnie chronić życie
ludzkie od chwili poczęcia. Inny ruch Spotkania Małżeńskie ma na celu -
poprzez rekolekcje - pogłębienie życia i więzi małżeńskiej , pomoc w prze­
zwyciężaniu konfliktów i trudności w życiu małżeńskim. Jest to polska forma
Mariage Encounter, założonego przez jezuitę G. Calvo. W Polsce pierwsze
takie rekolekcj e odbyły się w Laskach pod Warszawą w 1 977 r. Powstały
we Włoszech ruch religijny Comunione e Liberazione (1967) działa również
w Polsce , głównie wśród młodzieży uniwersyteckiej . W roku 1975 powstał
w Polsce ruch Maitri - Przyj aźń, spieszący ubogim z pomocą. W roku 1985
w Polsce działało 30 ośrodków tego ruchu. Bardziej dynamiczny okazał się
w Polsce neokatechumenat, pochodzenia hiszpańskiego (1964) . Te ruchy re­
ligijne znalazły uznanie w adhortacji apostolskiej pap. Pawła VI Evangelii
nuntiandi (1975) .
Jaki jest zatem obraz katolicyzmu polskiego. Według badań z 1960 r. w
Polsce było 73 ,6% wierzących, niewierzących zaś 3 ,4% . Regularnie prakty­
kowało od 35,6% (miasta) do 46,7% (wieś) , nieregularnie - 34,00% (mia­
sto) i 33,30% (wieś) . Niepraktykuj ących szacowano na 6,3% (wieś) i 12,3%
(miasto) . Według badań przeprowadzonych przez socjologów KUL w latach
1967-1984 w wielkich miastach było 86,4% wierzących, w miastach średnich
- 89, 1 % , w miastach małych - 91 ,8% i w parafiach wiejskich 97,5% . W
-

1988 roku 79,6% młodzieży określiło się j ako wierzący, 49,5% praktyku­
-

jący systematycznie, 32,7% - praktykujący niesystematycznie, 10,3% -

praktykujący rzadko i 6,5% j ako niepraktykujących. W 1980 roku 97,3%
małżeństw było zawartych w kościele, 1985 r. - 94,4% , a w 1988 r. - 92,3% .
Odsetek praktykujących w niedzielę osiągnął w 1984 r. 70% ogółu ludności
dorosłej w Polsce . W latach po 1980 r. liczba uczęszczających na niedzielną
mszę św. wahała się w poszczególnych diecezjach Polski od 39,2% (Lublin)
do 73,2% (Tarnów) . Cztery lata później liczba ta wahała się od 37,5% (Czę­
stochowa) do 85 ,3% (Tarnów) . Najwyższa aktywność religijna (przeszło
50% ) przypadła w Polsce tylko na województwo nowosądeckie, najniższa
zaś (do 10%) na województwa szczecińskie i koszalińskie. Do negatywnych
zjawisk polskiego życia religijnego należy pij aństwo na dużą skalę i zabij anie
nienarodzonych dzieci, również na dużą skalę.

5. Udział Kościoła polskiego w Soborze Watykańskim Il. Sacrum Poloniae

Millennium (1969)

Zapowiedziany 25 I 1959 r. przez pap. Jana XXIII Sobór Powszechny,

odbył się w B azylice św. Piotra w Rzymie jako XXI pod nazwą Vatica-

515
num II . Biskupi polscy na czele z prymasem Wyszyńskim przesłali do Sekre­
tariatu Soboru 38 postulatów, które miały stać się przedmiotem obrad przy­
szłego soboru. Do komisji przygotowujących sobór zostało powołanych 11
biskupów i kapłanów polskich: kard. Wyszyński, abp Baziak, biskupi -
J. Gawlina, T. Zakrzewski, K. Kowalski, B . Kominek, H. Bednorz i księża
- K. Szrant, B . Filipiak i E. Uliński .
W całej Polsce w dniu rozpoczęcia soboru aż do zakończenia pierwszej
sesji (11 X-8 XII 1962) odbywały się w każdej parafii według ułożonego
kalendarza „czuwania soborowe z Maryj ą Jasnogórską" . To modlitewne
uczestnictwo w soborze odbywało się tylko w Polsce. Każdego więc dnia w
ok. 40 parafiach odbywały się msze św. i modlitwy na intencję soboru przez
całą dobę. Polska liczyła wówczas 65 biskupów i wszyscy zostali zaproszeni
na sobór, ale władze państwowe tylko nielicznym przyznały paszport. Na
pierwszą sesję soboru wyjechało więc 23 biskupów, w tym 2 metropolitów
(kard. Wyszyński, abp A. Baraniak) i 13 biskupów diecezj alnych: J . Able­
wicz (Tarnów) , Z. Goliński (Częstochowa) , H. Bednorz (koadiutor Katowi­
ce) , F. Jop (Opole) , P. Kałwa (Lublin) , M. Klepacz (Łódź) , K. Kowalski
(Pelplin), E. Nowicki (Gdańsk) , F. Barda (Przemyśl) , A. Pawłowski (Włoc­
ławek) , W. Pluta (Gorzów) , T. Wilczyński (Olsztyn) , K. Wojtyła (wikariusz
kapitulny, Kraków) oraz 9 biskupów pomocniczych. Do komisji soborowych
weszło 7 polskich biskupów: kard. Wyszyński - do Sekretariatu Spraw Nad­
zwyczajnych, bp Bednorz i abp Kominek - do Komisji do Spraw Apostolst­
wa Świeckich i Prasy, bp Nowicki - do Komisji Administracyjnej oraz z
wyboru bp Jop - do Komisji Liturgicznej , bp Klepacz - do Komisji do
Spraw Seminariów Duchownych, abp Baraniak - do Komisji Kościołów
Wschodnich. W czasie dyskusji soborowej nad schematami o liturgii, obja­
wieniu i nowoczesnych środkach przekazu głos zabierali: prymas Wyszyński
oraz biskupi - Jop , Gawlina, Wojtyła, Wronka, Baraniak, Drzazga, Kowal­
ski, Nowicki, Klepacz, Bernacki, Bednorz i Pawłowski. Już w czasie tej
sesji prymas Polski mówił : „konieczna jest w Kościele pewna decentralizacja
oraz przywrócenie właściwych kompetencji ordynariuszom miejscowym".
Biskupi polscy opowiedzieli się za wprowadzeniem języków narodowych do
liturgii, ale optowali za pozostawieniem ł aciny w kanonie mszy św. Prymas
postulował osobiście, by na sobór zaprosić przedstawicieli katolików świec­
kich w charakterze obserwatorów. Już w czasie tej sesji nastąpiło spotkanie
kard. Wyszyńskiego z kard. J . Dopfnerem, przewodniczącym Konferencji
Biskupów w Niemczech (29 XI 1962) .
Druga sesja Vaticanum II, zwołana przez pap. Pawła VI, odbyła się w
dniach 29 IX-30 XI 1963 r. W Polsce sesji tej towarzyszył „soborowy czyn,
dobroci" . Akcj a ta była przeprowadzona w 2 etapach: okres od 8 IX do
27 X t.r. był czasem czynów dobroci w intencji soboru i notowania ich w
parafialnej księdze czynów dobroci, a w okresie od 28 X do 22 XII t.r.
delegacje parafialne przybywały na Jasną Górę i składały księgi czynów do-

516
broci. Codziennie przybywało tu od 40 do 120 delegacji. Delegacje otrzymy­
wały hostie i świece na parafialną Wieczerzę Soborową. W tej sesji wzięło
udział z Polski 2 metropolitów (kard. Wyszyński, abp Baraniak) , 8 bisku­
pów diecezjalnych (F. Jop, P . Kałwa, K. Kowalski, M. Klepacz, E. Nowic­
ki, A. Pawłowski, S . Bareła (wikariusz kapitalny) , K. Wojtyła (wikariusz
kapitulny) oraz 17 biskupów pomocniczych. Z 45 biskupów ubiegaj ących się
o paszport w celu wyj azdu na sobór otrzymało go 18. Z nominacji pap.
Pawła VI prymas Wyszyński wszedł do prezydium kierującego obradami
soboru. Przemawiaj ąc na auli soborowej prymas Polski stwierdził , że w dzi­
siejszej rzeczywistości istotne znaczenie dla wspólnoty kościelnej ma więź
nadprzyrodzona, a nie związki prawne. „Kościół ożywiaj ący i uświęcający
winien zająć miejsce Kościoła wojującego" . Biskup Klepacz przemawiał na
temat stosunków państwo - Kościół , bp Bednorz mówił o wychowaniu w
rodzinie, bp Wojtyła o apostolstwie świeckich, a abp Baraniak o miejscu
świeckich w Kościele. W imieniu całego episkopatu polskiego przemawiał
bp Kałwa z Lublina. Wypowiedział się on na temat przywrócenia biskupom
pewnych uprawnień, zastrzeżonych dotąd Stolicy Apostolskiej , i o potrzebie
utworzenia organu biskupiego przy papieżu. Były to życiowe postulaty, sko­
ro później zostały zrealizowane. Kardynał Wyszyński i bp Jop mówili na
temat reorganizacji struktur kościelnych, proponuj ąc tworzenie diecezji od
200 do 500 tys. wiernych. I ten postulat znalazł swój wyraz w dokumentach
soborowych. Nad schematem o ekumenizmie głos zabierali biskupi - Kle­
pacz, Mazur, B araniak, Nowicki (o stosunku do Żydów) , a na temat wolno­
ści religijnej - prymas i bp Wojtyła. Dnia 4 XI 1963 r. z okazji 400-lecia
dekretu Soboru Trydenckiego o seminariach duchownych kard. Wyszyński
wygłosił w auli soborowej w obecności ojców soboru i pap. Pawła VI prze­
mówienie na temat Dei ministrorum perpetuum seminarium. Wszystkie wy­
stąpienia biskupów polskich były wcześniej przedyskutowane na własnych
sesjach. Podobnie j ak w czasie pierwszej sesji, tak i tym razem niektórzy
biskupi złożyli swoje wota na piśmie w Sekretariacie Soboru. Takie wotum
O apostolstwie świeckich złożył również bp Wojtyła.
Trzecia sesja soboru odbyła się w dniach 14 IX-21 XI 1964 r. Episkopat
polski reprezentowało: 3 metropolitów (kard. Wyszyński, K. Wojtyła, A.
Baraniak) , 13 biskupów diecezjalnych (S. Bareła, H. Bednorz, Cz. Falkow­
ski, F. Jop, P. Kałwa, M. Klepacz, K. Kowalski, A. Pawłowski, E. Nowic­
ki, W. Pluta, B . Sikorski, T. Wilczyński, J. Jaroszewicz (administrator apo­
stolski) oraz 15 biskupów pomocniczych. Dnia 15 XI pap. Paweł VI zamia­
nował prof. S . Swieżawskiego audytorem soboru. Tej sesji soborowej towa­
rzyszyło w Polsce „zwycięstwo nad sobą na rzecz soboru" . W każdej parafii
według kalendarza odbywały się nabożeństwa soborowe . Soborowi towarzy­
szyła więc ustawiczna modlitwa Kościoła polskiego, która równocześnie
przygotowywała wiernych do jego recepcji. Dnia 15 IX t.r. episkopat polski
wręczył pap. Pawłowi VI memoriał w sprawie ogłoszenia NMP Matką Koś-

517
cioła. O jego treści kard. Wyszyński poinformował ojców soboru i wezwał
ich do poświęcenia Kościoła Matce Bożej . Dwa polskie ośrodki kościelne
przygotowały całościowe projekty schematu o Kościele w świecie współczes­
nym (Kraków, Wrocław) i złożyły j e w Sekretariacie Soboru. W trakcie
dyskusji soborowej biskupi Bednorz i Pluta mówili o pasterskich funkcjach
biskupów, abp Wojtyła i bp Klepacz - o wolności religijnej , bp Nowicki - o
stosunku chrześcijan do Żydów, a biskupi Kowalski i Wilczyński - na temat
schematu o objawieniu. Na temat apostolstwa świeckich podjęli dyskusję
arcybiskupi Wojtyła i Kominek oraz bp Bareła, abp Baraniak - na temat
życia zakonnego, a biskupi Drzazga, Pawłowski i Bejze - o seminariach
duchownych i wychowaniu katolickim. W sumie w czasie tej sesji biskupi
polscy przemawiali 30 razy.
Wreszcie czwarta i ostatnia sesja soboru odbyła się w dniach 14 IX­
-8 XII 1965 r. Z Polski przybyło na sesję 42 biskupów, w tym 4 arcybisku­
pów (kard. Wyszyński, Wojtyła, Baraniak, Kominek) , 1 1 biskupów die­
cezj alnych (J. Ablewicz, Cz. Falkowski, P. Kałwa, M . Klepacz, K. Kowal­
ski, A. Pawłowski, F. Jop, S. B areła, B . Sikorski, H. Bednorz (koadiutor) i
J. Jaroszewicz (administrator apostolski) oraz 27 biskupów pomocniczych.
Była to najliczniejsza grupa biskupów polskich na sesji soborowej . Tak w
czasie trwania soboru wzięło w nim udział 59 biskupów z Polski, ale na
wszystkich 4 sesj ach było obecnych tylko 9. Oprócz biskupów w soborze
wzięło udział 4 przełożonych generalnych i opatów (o. J. Tomziński, o. A.
Ciesielski, o. L. Nowak. o. Matejkiewicz) . W soborze uczestniczył też abp
J. Gawlina, opiekun polskiej emigracji , i w ostatniej sesji bp Władysław
Rubin. I tym razem modlitwa i specj alne nabożeństwa w Polsce towarzyszy­
ły soborowi. W auli soborowej zabierali głos m.in. prymas Wyszyński, abp
Wojtyła, bp Klepacz - na temat dobra wspólnego, postępu i prawdy w wol­
ności religijnej , abp Baraniak - o współpracy katolików świeckich z ateisty­
czną władzą państwową, bp Bareła - o życiu i posłudze kapłańskiej , a arcy­
biskupi Wojtyła i Kominek brali udział w dyskusji nad apostolstwem świec­
kich i ateizmem. Do komisji przepracowania tego schematu wszedł abp Ko­
minek. Najwięcej wypowiedzi odnosiło się do schematu o Kościele w świe­
cie współczesnym. Obok metropolity krakowskiego Wojtyły i kard. Wyszyń­
skiego głos na ten temat zabrało 9 polskich biskupów. W końcowej dyskusji
nad schematem o posługiwaniu kapłańskim głos zabrało 5 biskupów wraz z
abpem Wojtyłą.
W czasie trwania całego soboru polscy biskupi zabrali głos 76 razy, a
wypowiedzi zgłoszonych na piśmie było 56. Z tych wypowiedzi aż 33 odnosi­
ły się do schematu o Kościele w świecie współczesnym. Na drugim miejscu
przedmiotem zainteresowań polskich ojców soboru był schemat o Kościele
(26 wypowiedzi) , na trzecim - schemat o liturgii i obowiązki pasterskie bis­
kupów (po 1 1 wypowiedzi) oraz o ekumenizmie (10 wypowiedzi) , życiu i
posługiwaniu kapłanów (7 wypowiedzi) , środkach społecznego przekazu i

518
wolności religijnej (po 6 wypowiedzi) , apostolstwie świeckich i działalności
misyjnej Kościoła (po 5 wypowiedzi) , kształceniu i wychowaniu księży
(3 wypowiedzi) , źródłach objawienia i jedności Kościoła i o Boskim Obja­
wieniu (po 2 wypowiedzi) i po 1 wypowiedzi na pozostałe tematy. I tym
razem polscy biskupi wręczyli pap. Pawłowi VI memoriał z programem Sa­
crum Poloniae Millennium i zaprosili go na te uroczystości do Polski. N a
zakończenie soboru biskupi polscy zwrócili się 18 XI t.r. z Orędziem do
„niemieckich Braci w Chrystusie" , z zaproszeniem do wzięcia udziału w
polskich uroczystościach milenijnych. Zgodnie z petycją biskupów polskich
pap. Paweł VI poświęcił Kościół Matce Kościoła.
Przed każdą sesją soborową i na jej zakończenie biskupi kierowali list
pasterski do wiernych. Na zakończenie soboru taki list pasterski skierowano
osobno do wiernych i osobno do duchowieństwa. Biskupi pisali, że „sobór
wkroczył w dzieje ludzkości, obudził tak powszechne zainteresowanie, jak
chyba żaden z dotychczasowych soborów w dziej ach Kościoła" (18 XII) .
Był to największy udział i znaczący wkład Kościoła polskiego w sobory od­
bywające się na przestrzeni drugiego tysiąclecia chrześcijaństwa. Przybyli
oni na sobór z innych warunków politycznych i nie mieli zaplecza ekspertów.
Ich wypowiedzi na soborze miały wyraz świadectwa i przyczyniły się do ubo­
gacenia soborowej świadomości Kościoła. Związali też sobór z Kościołem w
Polsce przez informacje o jego pracach, modlitwę i ofiarę w intencji Vatica­
num II.
Na rok 1966 przypadło Sacrum Poloniae Millennium, jubileusz Tysiącle­
cia chrześcijaństwa w Polsce . Jubileusz posiadał dla Polski i Kościoła w Pol­
sce epokowe znaczenie . Program duszpasterski, poprzedzający jubileusz,
opracował kard. Wyszyński w czasie więzienia w Komańczy, zaakceptowany
następnie przez Konferencję Episkopatu Polski. Przewidywał on dla każde­
go roku osobny program i hasło. Tak w latach 1957-1958 hasło brzmiało
„Wierność Bogu , Krzyżowi, Kościołowi i jego pasterzom" , 1958-1959 „ży­
-

cie w łasce uświęcającej bez grzechu ciężkiego" , 1959-1960 „stać na straży

-

budzącego się życia" , 1960-1961 „wierność małżeńska" , 1961-1962 - „świę­

-

tość ogniska domowego" , 1962-1963 „wychować młode pokolenie w wier­

-

ności Bogu i Kościołowi" , 1963-1964 - „pielęgnować miłość społeczną",

1964-1965 „walczyć z wadami narodowymi, zdobywać cnoty" , 1965-1966
- -

„szerzyć cześć i nabożeństwo do Matki Bożej ". Hasła te były przedmiotem

kazań i konferencji w kościele, znalazły wyraz w życiu sakramentalnym i
pielgrzymkach na Jasną Górę. Wielką Nowennę rozpoczęła w 1957 r. pere­
grynacj a obrazu Matki Bożej Częstochowskiej , poświęconego przez pap.
Piusa XII. Pierwszym etapem była Warszawa i archidiecezja warszawska.
W czasie tej peregrynacji j asnogórski Obraz wędrował od diecezji do die­
cezji , a w diecezji do każdego kościoła i każdej parafii. Odwiedziny obrazu
były poprzedzane misjami, a sama uroczystość nawiedzenia została oplecio­
na bogatym ceremoniałem. Do roku 1966 peregrynacja, mająca charakter

519
wielkich i udanych misji, odbyła się w 10 diecezjach. W pozostałych die­
cezjach stało się to później .
Program milenijny, opracowany przez specjalną komisję episkopatu,
przewidywał mszę św. pontyfikalną, którą celebrował najczęściej metropoli­
ta krakowski Wojtyła, słowo Boże wygłoszone przez kard. Wyszyńskiego,
uroczystą sesję naukową historyczną w katedrze z udziałem polskich bisku­
pów, kapituł , dziekanów, proboszczów, duchowieństwa, przedstawicieli
uczelni katolickich, zakonów męskich i żeńskich oraz delegacji wszystkich
parafii w diecezji. Dnia 16 XII 1965 r. biskupi wydali list pasterski, zapowia­
dający rozpoczęcie roku jubileuszowego w Wielką Sobotę (9 IV) , a 15 IV
dzwony wszystkich kościołów ogłosiły początek j ubileuszu wraz ze śpiewem
Ciebie Boga wysławiamy. Uroczystość inauguracyjna j ubileuszu rozpoczęła
się 14-17 IV w Gnieźnie i Poznaniu intronizacją wędrującej Ikony Matki
Bożej Częstochowskiej , plenarną sesj ą episkopatu polskiego oraz sesj ą nau­
kową. Telegram na tę uroczystość nadesłał pap. Paweł VI. W podobny spo­
sób obchodziły Sacrum Poloniae Millennium poszczególne diecezje : Kraków
(6-8 V) , Katowice (22 V) , Gdańsk (24 V) , Lublin (5-6 VI) , Olsztyn (19 VI),
Warszawa (22-26 VI) , Sandomierz (3 VII) , Radom (2 X) , Kielce (17 VII) ,
Tarnów (24 VII) , Łomża (7 VIII) , Opole (14 VIII) , Przemyśl (21 VIII),
Pelplin (11 IX) , Siedlce (18 IX) , Drohiczyn (2 X) , Włocławek (9 X) , Wroc­
ław (16 X) , Lubaczów (23 X) , Gorzów (6 XI) , Płock (13 XI) , Białystok
(20 XI), Częstochowa (7 V 1967) i Łódź ( 11 VI) .
Centralne uroczystości odbyły się 3 V 1966 r. na Jasnej Górze przy
udziale ogromnych tłumów pielgrzymów. Papież Paweł VI do ostatniego
dnia spodziewał się, że weźmie osobiście udział w tych uroczystościach, ale
władze komunistyczne nie zgodziły się na jego przyjazd. Zamianował więc
Prymasa Polski legatem apostolskim na te uroczystości, a w telegramie pisał :
„Jesteśmy Wam bliscy, czujemy się złączeni z wszystkimi obywatelami Pols­
ki ojcowskimi uczuciami miłości oraz szczególnymi więzami, jakie zawsze
istniały między Stolicą Apostolską a ukochanym Narodem polskim". W cza­
sie uroczystej mszy św. na Wałach , którą poprzedziła procesja z Obrazem
Matki Bożej Częstochowskiej , prymas Wyszyński oddał „w macierzyńską
niewolę miłości wszystkie dzieci Boże ochrzczonego Narodu i wszystko co
Polskę stanowi za Kościół w świecie i Ojczyźnie naszej " . Tego samego dnia
pap. Paweł VI celebrował mszę św. w intencji Polski w kaplicy Matki Bożej
Częstochowskiej w Grotach Watykańskich, a poczta watykańska wydała 6
znaczków dla upamiętnienia polskiego Millennium. Do modlitw na intencję
Polski włączyły się episkopaty świata, którym władze komunistyczne za­
mknęły drogę do Polski. W Londynie uroczystą mszę św. z okolicznościo­
wym kazaniem w katedrze westminsterskiej celebrował kard. J. Heenan, w
Nowym Jorku w katedrze św. Patryka - kard. F. Spellman, w Filadelfii -
kard. J. Król, w Bourges we Francji - kard. J. Lefebvre , a w Monachium ­
kard. J. Dopfner. Listy pasterskie z wezwaniem do modłów za Polskę ogło-

520
sili kard. J. Frings z Kolonii, bp F. Hengsbach z Essen, a modlitwy w całej
diecezji zalecił abp Guerry z Cambrai.
Kościelnym obchodom milenijnym władze ateistyczne zaczęły przeciw­
stawiać jubileusz tysiąclecia Państwa Polskiego. Ponieważ na tym tle doszło
do przegranej przez państwo konfrontacji, zaniechano więc jej . We wrześ­
niu 1966 r. milicja zabrała przemocą obraz Matki Bożej Częstochowskiej z
kaplicy samochodu, udającego się do Katowic, zawiozła go na Jasną Górę,
postawiła straż przed bramą klasztoru, która czuwała do 1971 r. , by obrazu
nie można było wywieźć. Zagrożono zresztą zamknięciem klasztoru w takim
wypadku. Odtąd zamiast obrazu NMP wędrował Ewangeliarz i świeca aż do
uroczystości peregrynacyjnych w Radomiu. Od tej pory peregrynacj a obrazu
w dalszych diecezj ach odbywała się normalnie. Na zakończenie Sacrum Po­
loniae Millennium biskupi wydali list pasterski do wiernych (XII 1966) , w
którym poinformowali ich na temat przebiegu uroczystości milenijnych w
kraju i za granicą i co ujawniły obchody milenijne . Stwierdzali, że był to
„entuzjazm wiary" , którą „Tysiącletni Naród wyznaje [ . . . ] z młodzieńczą
żywiołowością i świeżością, radością i dumą" , że „ujawniły się raz jeszcze
nierozerwaln_a więź katolicyzmu z polskością, Kościoła z Narodem [ . . . ] , więź
niezwyciężona" , oraz, że uwidoczniła się „jedność wierzącego Narodu z Epi­
skopatem, a także „więź Narodu z Maryją" .

6. Nowa faza ograniczeń i represji. Ku wolności Narodu i Kościoła

Droga Kościoła w Polsce po 1961 r. była trudna i nadal bolesna, zwłasz­

cza odkąd na czele Wydziału do Spraw Wyznań stanął Tadeusz Żabiński
(1961), bez poziomu intelektualnego i o prymitywnym zachowaniu. Przez
4 lata swego urzędowania zrobił wszystko, by zdusić życie Kościoła. Od
lipca tego roku władze państwowe systematycznie zamykały małe seminaria,
prywatne szkoły i przedszkola kościelne oraz instytucje dobroczynne, pro­
wadzone przez zgromadzenia zakonne. Od maja 1962 r. nasiliły się masowe
zwolnienia sióstr ze szpitali. W tym właśnie roku zamknięto 1 1 małych semi­
nariów, 1 1 kościelnych szkół średnich, 37 internatów, a siostry musiały opu­
ścić 72 szpitale i 332 przedszkola. „Było to j askrawe i krzywdzące życie
Kościoła, że trzeba je wyliczyć i napiętnować" (kard. Wyszyński) . W tym
samym roku zlikwidowano 1 1 klasztorów żeńskich lub przekwaterowano,
pozbawiając siostry pracy i środków do życia. Na protest Kościoła (16 VII)
władze odpowiedziały dalszymi represjami. Zlikwidowano więc 3 dalsze kla­
sztory żeńskie. Niewiele pomogło pośrednictwo Jerzego Zawieyskiego u
Władysława Gomułki (16 XI) czy też spotkanie prymasa Wyszyńskiego z
Adamem Willmanem, ambasadorem polskim w Rzymie, i Zenonem Kliszką
(XII 1962) . Mnożyły się nadal zakazy nauczania religii w salach parafialnych
i kaplicach, domagano się sprawozdań z tego nauczania, mnożyły się pań-

521
stwowe kontrole administracyjne , kary, groźby i represje, a poufna instrukc­
ja Ministerstwa Oświaty z 16 II 1963 r. dla inspektorów zakreślała szeroką
gamę interwencji państwa w kościelne nauczanie religii.
W tej sytuacji inicjatywę przejął prymas Wyszyński. W Orędziu do ka­
płanów, dzieci i młodzieży z 14 III t.r. potwierdził , że mimo narastających
trudności Kościół będzie nadal prowadził katechizację i zaczął zabiegać o
wznowienie rozmów Komisji Mieszanej , co poparł Klub Poselski „Znak".
Dnia 26 IV t.r. nastąpiło spotkanie prymasa Wyszyńskiego z Władysławem
Gomułką, które jednak nie przyniosło odprężenia. Rząd zresztą poza pleca­
mi prymasa podjął starania w Rzymie o zawarcie konkordatu, ale bez skut­
ku. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych podjęło realizację projektu tworze­
nia na szczeblu parafialnym specjalnych jednostek w celu całkowitego kon­
trolowania życia Kościoła i jego działalności. Toż Ministerstwo zaczęło się
przeciwstawiać peregrynacji Obrazu Matki Bożej Częstochowskiej i urzą­
dzaniu misji i rekolekcji. Protesty prymasa Wyszyńskiego i bpa Z. Choro­
mańskiego, demaskujące cele działalności Ministerstwa Spraw Wewnętrz­
nych i Urzędu do Spraw Wyznań, pozostały bez odpowiedzi. Tymczasem
seminaria duchowne, Katolicki Uniwersytet Lubelski, diecezje, parafie i za­
kony zostały obciążone nieludzkimi podatkami dochodowymi, a władze dro­
gą napadów milicyjnych przejmowały coraz to więcej budynków kościel­
nych. Głośna stała się sprawa Wierzbicy (diecezj a sandomierska) i Kamion­
ki Wielkiej (diecezj a tarnowska) ; powstały tu parafie niezależne, zorganizo­
wane przez księży apostatów przy poparciu bezpieki.
Nową formę wystąpień rządowych przeciwko Kościołowi spowodował
list episkopatu polskiego do biskupów niemieckich (XI 1963), zawierający
historyczne dziś słowa - „przebaczamy i prosimy o przebaczenie". W prasie,
radiu i telewizji polskiej trwała ostra kampania przeciwko orędziu biskupów
polskich. W licznych zakładach pracy i na wyższych uczelniach odbywały się
wiece oraz podpisywano rezolucje , w których odcinano się od stanowiska
episkopatu („Tygodnik Powszechny" 26 XII 1965). Protestowano pod ha­
-

słem „nie zapomnimy i nie przebaczymy" . Kampania antykościelna była wy­

mierzona w program Sacrum Poloniae Millennium. Prymasowi odmówiono
paszportu na wyjazd do Rzymu. Rząd przegrał kampanię , a autorytet pry­
masa wzrósł niepomiernie i w kraju, i poza jego granicami.
Odmowa zgody rządu na przyjad pap. Pawła VI na Sacrum Poloniae
Millennium ponownie zaostrzyła sytuację . Dnia 17 X 1966 r. biskupi zgro­
madzeni na konferencji we Wrocławiu wydali orędzie do duchowieństwa
O zadaniach posoborowych Kościoła i o jego położeniu w Polsce autorstwa
abpa Wojtyły. W liście tym biskupi pisali: „o chrześcijańskiej wielkości roku
millennijnego", „o odrzuconej próbie przeżywania go w jedności" i jego
„świadectwie" . Biskupi przestrzegali wiernych przed „błędnymi interpreta­
cjami soboru" i „podszywaj ącymi się pod nasze imię" , podkreślali „jedność
rodziny kapłańskiej " oraz wytyczali drogi posoborowej odnowie. „Toteż w

522
najbliższych miesiącach i latach pomilenijnych będziemy sobie systematycz­
nie przyswajać wiedzę o dokumentach soborowych [ . . . ] , będzie to pożytecz­
nie wpływać na nasz duszpasterski stosunek do świata, do otoczenia, na
nasze kapłańskie postępowanie" .
W grudniu 1966 r. władze państwowe zażądały usunięcia 6 rektorów
wyższych seminariów duchownych i zapowiedziały zamknięcie 4, o czym epi­
skopat powiadomił niebawem wiernych (13 XII) . Rząd domagał się prawa
nadzoru nad seminariami duchownymi, ich wizytacji i wydawania rozporzą­
dzeń powizytacyjnych, jak też prawa zatwierdzania mianowanych przez bis­
kupa rektorów i profesorów, na co biskupi odpowiedzieli, że są to kom­
petencje Stolicy Apostolskiej .
W lutym 1967 r. przybyła do Polski misja Stolicy Apostolskiej (ks. A.
Casaroli i ks. A. Deskur) i zapoczątkowała nowy dialog z władzami. Misj a
odbyła podróż po wszystkich ważniejszych ośrodkach życia religijnego w
Polsce. Dialog był niezwykle trudny. Składający wówczas wizytę w Rzymie
przewodniczący Rady Państwa E . Ochab, nie złożył wizyty papieżowi, a
uroczystości milenijne w Sosnowcu (20 V) odbyły się przy konfrontacji z
bojówkami, zorganizowanymi przez władze komunistyczne. Podobny prze­
bieg miały uroczystości milenijne w Łodzi ( 1 1 VI) . Wynikiem misji watykań­
skiej była papieska nominacja administratorów apostolskich na Ziemiach
Odzyskanych (28 V) i kreowanie kardynałem metropolity krakowskiego Ka­
rola Wojtyły (29 V) . Ale szykany wobec Kościoła nie ustawały. Prymasowi
ponownie odmówiono paszportu do Rzymu, wznowiono aktywność „księży
patriotów" i inwigilację punktów katechetycznych. „Wychodząc z błędnych
założeń doktrynalnych uznaje się nienawiść za motoryczną siłę postępu, sto­
sując zasadę - divide et impera. Chrześcij ańskiemu duchowi przebaczania i
pokoju wypowiada się wojnę w imię rzekomej sprawiedliwości, a w gruncie
rzeczy w imię pogańskiej nienawiści" - pisali biskupi w liście pasterskim
O moralnym zagrożeniu Narodu (25 I 1968) .
Wypadki marcowe 1968 r. o charakterze antysemickim i obrona młodzie­
ży przed zaprogramowaną ateizacj ą znalazły u episkopatu potępienie i prze­
strogę w Słowie o wydarzeniach marcowych (3 V 1968) . Znamienne były
listy pasterskie tego okresu: W sprawie ateizmu (25 VI 1967) , O laicyzacji
(22 III 1968) . W odpowiedzi na zaprogramowaną nienawiść biskupi ogłosili
Społeczną Krucj atę Miłości (1968) . Pod koniec tego roku powoli rodziła się
odwilż, którą przyspieszyły dramatyczne wypadki na Wybrzeżu, okrutna
rozprawa władz ze społeczeństwem, a także zmiana ekipy partyjnej . Włady­
sława Gomułkę zastąpił Edward Gierek. Odszedł również T. Żabiński z
Urzędu do Spraw Wyznań. Nowy premier Piotr Jaroszewicz oświadczył
23 XII 1970 r. , że rząd będzie dążył do pełnej normalizacji stosunków mię­
dzy państwem a Kościołem.
Dnia 21 I 1971 r. władze przystąpiły do uregulowania własności kościel­
nej na Ziemiach Zachodnich, 3 III prymas Wyszyński spotkał się z nowym

523
premierem, a w kwietniu delegacj a rządowa przybyła do Rzymu. Postano­
wiono kontynuować rozmowy. Dnia 21 VI t.r. biskupi opublikowali doku­
ment O pojmowaniu normalizacji stosunków między państwem a Kościołem,
w którym postulowano uznanie osobowości prawnej Kościoła katolickiego i
że kieruje się on własnym prawem (Ewangelią, prawem naturalnym i pra­
wem kanonicznym) . Postulowano, by Kościół katolicki wszystkich obrząd­
ków korzystał z pełnej wolności działania - zgodnie ze swoją misją i posła­
niem - oraz by „biskupi, wyżsi przełożeni zakonni, duchowni i wierni mieli
możność wolnego i bezpośredniego kontaktu ze Stolicą Apostolską". Kon­
statowano , że proces normalizacji winien rozpocząć się w odpowiednim kli­
macie zaufania, a krzywdy wyrządzone Kościołowi w minionym okresie , po­
winny również znaleźć rozwiązanie.
Pozytywnym krokiem był udział delegacji rządowej w uroczystości bea­
tyfikacyjnej o. Maksymiliana Kolbego (16 X) , a w dniach 10-18 XI przedsta­
wiciele Stolicy Apostolskiej prowadzili w Warszawie rozmowy z polskimi
władzami komunistycznymi . W następstwie ratyfikacji przez Bundestag
umowy między Polską a RFN, pap. Paweł VI utworzył na Ziemiach Odzys­
kanych normalną hierarchię kościelną. Tegoż roku biskupi wysłali pismo do
sejmu, by nowy system oświaty uwzględnił naturalne prawo rodziców do
religijnego wychowania dzieci, zajął się też katastrofalnym stanem budowni­
ctwa sakralnego w wielkich aglomeracj ach miejskich. Niestety, ani sejm,
ani Urząd do Spraw Wyznań nie zmienił dotychczasowej praktyki, a rząd w
1973 r. przerwał rozmowy z episkopatem. Impas zapanował również w dia­
logu Warszawa - Rzym. Wyrazem pogorszenia się sytuacji było burzenie
licznych kaplic przez milicję ; kaplice te wznosili wierni bez zezwolenia rzą­
dowego. Impas przerwała wizyta ministra spraw zagranicznych S. Olszows­
kiego w Watykanie (12 XI) . W lutym 1 974 r. zj awił się w Polsce ponownie
abp A. Casaroli, który wznowił rokowania na temat państwo - Kościół w
Polsce. Dążenia wszakże pewnych kół rządowych do wyeliminowania bisku­
pów polskich z rozmów polsko-watykańskich nie powiodły się. Druga runda
tych rozmów odbyła się w Rzymie (4-6 VII) , w czasie której uzgodniono, że
Polska będzie miała stałego przedstawiciela przy Stolicy Apostolskiej , a jej
przedstawiciel będzie systematycznie przyjeżdżał do Warszawy. W opinii
rządowej Prymas Tysiąclecia z głównego wroga stał się „wielkim patriotą
polskim" . W roku 1975 do Polski przybył stały przedstawiciel Stolicy Apo­
stolskiej do rozmów z rządem. Był nim abp L. Poggi, a jego misja polegała
na podjęciu dialogu z władzami państwowymi przy ścisłym kontakcie z epis­
kopatem polskim.
Większą kontrowersję wywołał w 1975 r. projekt nowej konstytucji. Po­
stulaty Kościoła w tym zakresie sformułował prymas Wyszyński w Kaza­
niach świętokrzyskich (1975-1976) . Przestrzegał , by nie uzależniać praw oby­
watelskich od wypełnienia obowiązków wobec państwa, przed uzależnie­
niem konstytucyjnym sojuszu Polski ze Związkiem Sowieckim, oraz apelo-

524
wał , by liczyć się z rzeczywistością narodową i kulturą własnego narodu. W
tej sprawie biskupi złożyli odpowiedni memoriał na ręce rządu (9 I 1976).
Postulaty zostały przyjęte, a było to osiągnięcie Kościoła i opinii publicznej
w Polsce. Dalsze zmiany wymusił kryzys ekonomiczny, który wywołał w
Radomiu i Ursusie gwałtowne protesty robotnicze . Spowodowały one nasi­
lenie represji , aresztowania i sądzenia robotników. I tym razem biskupi ujęli
się za prześladowanymi i wezwali władze do zaniechania represji i przywró­
cenia protestującym robotnikom pełnych praw obywatelskich. Kilka miesię­
cy później podobne postulaty pod adresem władzy wysunął KOR (Komitet
Obrony Robotników) .
Biskupi zaniepokojeni wprowadzaniem przez władze świeckich ceremo­
nii przy nadaniu imienia dziecku i przy ślubach małżeńskich upomnieli się
ponownie o prawo dzieci i młodzieży do nauki religii, a w obronie wiary
zarządzili modły we wszystkich parafiach. Sam Kardynał Prymas wystąpił
przeciwko nadmiernemu zadłużeniu Polski, niszczeniu wsi i budowie miast
molochów. W roku 1976 wobec narastającego kryzysu episkopat upomniał
się publicznie o prawa społeczne dla robotników, całotygodniową katechiza­
cję i większe możliwości budowy kościołów, j ako że w tym roku aż 16 diece­
zji nie otrzymało żadnych zezwoleń. Pogarszająca się sytuacja gospodarcza i
niepokoje w kraju osłabiły nadzieję na rychłą normalizację stosunków mię­
dzy państwem a Kościołem. Ponownie miały miejsce skrytobójcze mordy
(m.in. 1977 r. - S . Pyj as) i próby likwidacji „Znaku" , kolportowania w całej
Polsce druków szkalujących Kościół , a także administracyjne zakazy praktyk
religijnych młodzieży w czasie wakacji. To na ten temat mówił 8 V 1977 r.
w Krakowie prymas Wyszyński: „Trzeba szanować człowieka, trzeba opano­
wać aparat niegodziwej represji, która jest stosowana pod pozorem zabez­
pieczenia naszego życia i pokoju. Najbardziej niezawodnym ubezpieczeniem
ładu społecznego w Ojczyźnie, obok sprawiedliwości, jest miłość, która na­
leży się wszystkim obywatelom" .

7. Papież Wojtyła i jego pielgrzymki do Polski. Koniec ery komunistycznej.

Wielka reorganizacja Kościoła w Polsce

Po wizycie biskupów polskich w Republice Federalnej Niemiec na czele

z Kardynałem Prymasem i kard. Wojtyłą (20-25 IX 1978) i po krótkich
rządach pap. Jana Pawła I (t 30 IX 1978) konklawe kardynałów wyniosło
nadspodziewanie na stolicę św. Piotra metropolitę krakowskiego, kard. Ka­
rola Wojtyłę (16 X) , który j ako pap. Jan Paweł II przejął ster Kościoła
powszechnego. Kościół w Polsce zyskał potężnego Obrońcę, który go do­
brze znał i jego udręki z autopsji. W uroczystej inauguracji nowego pontyfi­
katu wziął udział przewodniczący Rady Państwa, prof. Henryk Jabłoński,
który następnego dnia został przyjęty na audiencji przez papieża. „Polsce

525
się to należało - powtarzał prymas Tysiąclecia - dlatego, że dała przykład
jak bronić Boga i praw Chrystusa, j ak bronić wiary, j ak zachować twarz
pomimo udręk i prześladowań, które spadały na Naród" . Władze państwo­
we były całkowicie zaskoczone tym wyborem i zareagowały zezwoleniem na
budowę kilkunastu nowych świątyń w Warszawie.
Już 23 X tegoż roku pap. Jan Paweł II zapowiedział swoj ą pielgrzymkę
do Ojczyzny na 1979 r. Po intensywnych rozmowach na ten temat z rządem
3 III 1979 r. opublikowano w prasie komunikat o przyjeździe papieża do
Polski. Pielgrzymka odbyła się w dniach 2-10 VI poprzez Warszawę, Gniez­
no , Częstochowę - Jasną Górę, Kraków, Kalwarię Zebrzydowską, Wadowi­
ce, Oświęcim, Nowy Targ i Kraków. Dzień 2 II t.r. był ogólnopolskim
dniem modlitwy w intencji Ojca świętego. Przyjazd j ego do Polski zbiegł się
z jubileuszem 900-lecia męczeńskiej śmierci św. Stanisława Biskupa. „Jest
to niezwykłe w dziejach Kościoła i Narodu wydarzenie - pisali biskupi
10 III t.r. - Syn polskiej ziemi, j ako Namiestnik Chrystusowy i Głowa Koś­
cioła świętego , przybywa do kraju. Jest zrozumiałą rzeczą, że tym nawiedze­
niem interesują się wszyscy katolicy i wszyscy Polacy, którzy chcą przyjąć
Ojca św. w sposób godny i serdeczny" . Wizytę papieską uprzedziło Słowo
Biskupów Polskich na powitanie Ojca świętego Jana Pawła II (22 III).
Dnia 2 VI w Wigilię Zesłania Ducha Świętego papież wylądował w War­
szawie i ucałował polską ziemię. Powitał go przewodniczący Rady Państwa,
korpus dyplomatyczny, cały episkopat i nieprzeliczone tłumy wiernych.
„Przybywa oto do ziemi ojczystej Syn Narodu polskiego, sprawujący
najszczytniejszą służbę, j aką kiedykolwiek w dziej ach przyszło pełnić Pola­
kowi w Kościele rzymskokatolickim" . Program wizyty w Warszawie obejmo­
wał modlitwę w archikatedrze św. Jana, spotkanie w Belwederze z władzami
państwowymi, mszę św. i homilię papieską na Placu Zwycięstwa. W homilii
tej papież nawiązał do jubileuszu 900-lecia męczeńskiej śmierci św. Stanisła­
wa. Mówił : „Kościół przyniósł Polsce Chrystusa, to znaczy klucz do zro­
zumienia [ . . . ] , kim jest człowiek. Człowieka bowiem nie można zrozumieć
bez Chrystusa [ . . . ] . I dlatego Chrystusa nie można wyłączyć z dziejów czło­
wieka w j akimkolwiek miejscu ziemi. Nie można też bez Chrystusa zrozu­
mieć dziejów Polski" . Homilię zakończył papież apostrofą: „Niech zstąpi
Duch Twój , Niech zstąpi Duch Twój . I odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi!"
W drugim dniu wizyty (3 VI) Ojciec święty spotkał się z młodzieżą aka­
demicką przy kościele św. Anny, a po południu znalazł się w Gnieźnie,
kolebce państwowości polskiej . I tu przywitały go nieprzeliczone tłumy. Na
Błoniach gnieźnieńskich papież mówił o obowiązku katechizacji dzieci i
młodzieży, a w homilii w czasie mszy św. przypomniał Sacrum Poloniae
Millennium i zwrócił się do wszystkich narodów słowiańskich: „Czyż Chrys­
tus tego nie chce , czy Duch Święty tego nie rozrządza, ażeby ten papież -
Polak, papież - Słowianin, właśnie teraz odsłonił duchową j edność chrześci­
j ańskiej Europy, na którą składają się dwie wielkie tradycje Zachodu i

526
Wschodu" . Również w Gnieźnie wygłosił Ojciec święty homilię o godności
kobiety, ze Wzgórza Lecha przemówił do polskiej młodzieży, a w godzinach
rannych 4 VI odwiedził Prymasowskie Seminarium Duchowne w Gnieźnie.
W Częstochowie (5 VI) pap. Jan Paweł II spotkał się z zakonnicami,
wziął udział w 169. Konferencji Episkopatu Polski i w posiedzeniu Rady
Naukowej , spotkał się z profesorami i studentami KUL, milionowymi piel­
grzymami z Dolnego Śląska, Śląska Opolskiego i Ziemi Lubuskiej . Tu też
spotkał się z alumnami polskich seminariów duchownych, z duchowień­
stwem diecezji częstochowskiej , następnie z chorymi w katedrze Świętej Ro­
dziny, a także z pielgrzymami z Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego.
Wygłoszone tu homilie papieskie mówiły o roli Jasnej Góry w dziejach reli­
gijnych Polski, j ako że to na Jasnej Górze „bije serce Kościoła i serce Oj­
czyzny w sercu Matki" . Podkreślił rozwój życia zakonnego w Polsce, wezwał
zgromadzenia zakonne żeńskie, by były „przejrzystym znakiem Ewangelii
dla wszystkich" , do biskupów mówił „o ładzie hierarchicznym w Kościele" i
wysunął postulat normalizacji stosunków państwo - Kościół . Zachęcił Radę
Naukową Episkopatu Polski do kontynuowania dotychczasowych zadań,
uwypuklił potrzebę sprawiedliwości i miłości dla narodu i wyraził życzenie ,
by „Polska nie przestała być ojczyzną powołań kapłańskich i ziemią wielkie­
go świadectwa dawanego Chrystusowi", oraz zaznaczył , że „racja bytu ro­
dziny jest jednym z podstawowych wyznaczników ekonomii i polityki
pracy" .
Dnia 6 VI Ojciec święty przybył do Krakowa. Tu przywitała go przeszło
dwumilionowa rzesza. Program odwiedzin tej archidiecezji obejmował sam
Kraków, Kalwarię Zebrzydowską, Wadowice, Oświęcim i Nowy Targ. W
Kalwarii Zebrzydowskiej mówił o potrzebie modlitwy, w Oświęcimiu, że
„klęka na tej Golgocie naszych czasów, na tych mogiłach w ogromnej mie­
rze bezimiennych" , a zatrzymując się przy tablicy z napisem hebrajskim po­
wiedział : „Napis ten wywołuje wspomnienie narodu, którego synów i córki
przeznaczono na całkowitą eksterminację [ . . . ] , a który otrzymał od Boga
Jahwe przykazanie »Nie zabijaj «, w szczególnej mierze doświadczył na sobie
zabij ania" . Przy tablicy polskiej powiedział : „Polaków zginęło czasu ostat­
niej wojny sześć milionów; jedna piąta część Narodu. Jeszcze jeden etap
wiekowych zmagań się tego Narodu, mojego Narodu, o podstawowe swoje
prawa wśród narodów Europy. Jeszcze jeden głośny krzyk o prawo do włas­
nego miejsca na mapie Europy. Jeszcze jeden bolesny rozrachunek z sumie­
niem współczesnej ludzkości" . Pod koniec wizyty w Oświęcimiu dodał :
„Mówię w imieniu wszystkich narodów, których prawa są zapoznawane i
gwałcone" .
W Nowym Targu przywitała papieża milionowa rzesza górali. Tu papież
mówił o chrześcijańskiej rodzinie, by ona „dawała życie, była wierna święte­
mu prawu życia" . W czasie uroczystego zakończenia synodu pastoralnego w
Krakowie na Wawelu Ojciec święty dokonał beatyfikacji bł . Jadwigi Królo-

527
wej przez zatwierdzenie jej kultu. Tu spotkał się z profesorami Uniwersyte­
tu Jagiellońskiego i innych wyższych uczelni Krakowa, z młodzieżą na Skał­
ce, a także z profesorami Papieskiego Wydziału Teologicznego, z chorymi
w bazylice franciszkańskiej . W opactwie cysterskim w Mogile - Nowej Hu­
cie, Ojciec święty przemawiaj ąc do niezliczonych mas robotniczych, powie­
dział : „Chrystus nie zgodzi się nigdy z tym, aby człowiek był uznawany [ . . . ]
tylko za narzędzie produkcji. Żeby tylko według tego był oceniany, mierzo­
ny i wartościowany" .
W bazylice mariackiej Ojciec święty spotkał się z zakonnicami, a swoją
wizytę apostolską zakończył mszą św. na Błoniach krakowskich przy udziale
przeszło 2 mln wiernych, 14 kardynałów oraz 34 biskupów zagranicznych.
Ostatnią homilię poświęcił św. Stanisławowi i ładowi moralnemu. Na jej
zakończenie zaapelował do Polaków: „Zanim stąd odjadę proszę Was, abyś­
cie całe to duchowe dziedzictwo , któremu na imię »Polska« raz jeszcze przy­
jęli z wiarą, nadzieją i miłością - taką, j aką zaszczepia w nas Chrystus na
chrzcie świętym, abyście nigdy nie zwątpili i nie znużyli się i nie zniechęcili,
abyście nie podcinali sami tych korzeni, z których wyrastamy. Proszę Was,
abyście mieli ufność nawet wbrew każdej swojej słabości, abyście zawsze
szukali duchowej mocy u Tego, u którego tyle pokoleń ojców naszych i
matek ją znajdowało".
Apel Ojca świętego zrozumieli dobrze Polacy, a na pierwsze owoce tej
przedziwnej pielgrzymki nie trzeba było długo czekać. Już w 1976 r. rozpo­
częła się w Polsce akcj a przygotowania Narodu na 600-lecie obecności Wize­
runku Matki Bożej Częstochowskiej w Polsce. Każdy rok miał ideę prze­
wodnią - hasło; były one następujące: historia Jasnej Góry i jej moce jedno­
czące Polaków, przypomnienie ślubów Narodu z 1966 r. , które odnowiono,
przypomnienie milenijnego oddania Polski w opiekę Matki Bożej , nawiąza­
nie do idei pomocników Matki Kościoła i wypełnienie programu Ojca świę­
tego , zakreślonego w homiliach i przemówieniach w czasie pierwszej pielg­
rzymki do Ojczyzny. Pielgrzymka Papieża zaowocowała wzrostem powołań
kapłańskich i zakonnych i pielgrzymkami młodzieżowymi na Jasną Górę. W
czasie samej pielgrzymki zmalała liczba przestępstw kryminalnych, a spoży­
cie alkoholu spadło do ok. 30% .
Pod koniec 1979 r. powstał ostry konflikt z władzami komunistycznymi
na tle próby odgrodzenia Jasnej Góry od miasta Częstochowy przez budowę
autostrady. Konflikt, który władze podtrzymywały z uporem, trwał aż do
wydarzeń sierpniowych w Polsce 1980 r. Nadciągaj ący kryzys sygnalizowali
biskupi na konferencji 17-18 I t.r. , zwracaj ąc uwagę na trudną sytuację spo­
łeczną i moralną kraju. Domagali się prawdy i wolności w życiu publicznym
oraz rozpoczęcia rzeczywistego dialogu władzy ze społeczeństwem. W na­
wiązaniu do przemówień Ojca świętego biskupi wezwali naród „do odpowie­
dzialności i modlitwy za narody pobratymcze" , które „ochrzczone tak jak
my, dziś doświadczają bolesnej próby wiary, odchodzenia od Boga , przymu-

528
sowej ateizacji , udręki sumień, prześladowania Kościoła i wszelkiego rodza­
ju niedoli" (list pasterski z 28 II) . Ograniczenia działalności Kościoła nara­
stały nadal, zwłaszcza w katechizacji dzieci i młodzieży, wydawaniu prasy i
publikacj i katolickich, w budownictwie sakralnym, w budowie autostrady
pod Jasną Górą. Te sprawy stały się treścią memoriałów biskupów do władz
komunistycznych.
W lipcu i sierpniu 1980 r. przez Polskę przeszła fala strajków, która
zakończyła się 3 1 VIII t.r. podpisaniem Umów Społecznych ze światem ro­
botniczym w Gdańsku, Szczecinie i Jastrzębiu. Umowy te przewidywały
utworzenie wolnych związków zawodowych, prawo do strajku, wolność Ko­
ścioła i jego dostęp do społecznych środków przekazu, zniesienie cenzury
itp. W takiej sytuacji prymas Wyszyński w kazaniu na Jasnej Górze wezwał
„do dojrzałości narodowej i obywatelskiej " , potępił przymusową ateizację
narodu, „która podrywała więź i siłę kulturalną Narodu". Kazanie to - zma­
nipulowane przez radio i telewizję - wzbudziło poważną kontrowersję w
Polsce. W związku z tym kryzysem nastąpiła zmiana ekipy partyjnej i rządo­
wej . Miejsce Edwarda Gierka zajął Stanisław Kania.
Odtąd wypadki w Polsce następowały z zawrotną szybkością. Umowy
Społeczne były przez rząd sabotowane. Powstałe nowe związki zawodowe
„Solidarność" czekały długo na rejestrację oficjalną, cenzura działała nadal.
Niewiele pomógł w tym względzie memoriał biskupów do władz (30 X) .
Pod presj ą nowej fali strajków (styczeń 1981) władze zdecydowały się zare­
jestrować „Solidarność" , a nieco później „Solidarność Wiejską" . Stosowanie
bowiem „siły, nacisków, pogróżek i drażniącej propagandy nie prowadzi do
pokoju wewnętrznego, przeciwnie rodzi nowe napięcia i różne formy prote­
stu" - stwierdzali biskupi (10 II) . Wypadki galopowały: 15 IV ogłoszono
komunikat o śmiertelnej chorobie prymasa Wyszyńskiego , 13 V - nastąpił
zamach na życie papieża, 28 V - zmarł Prymas Tysiąclecia, 7 VII - nastąpiła
nominacj a nowego prymasa Polski, którym został diecezjalny bp warmiński
Józef Glemp, 5 X - Polskie Radio nadało pierwszy raz mszę św. z kościoła
Św. Krzyża w Warszawie, co przewidywały Umowy Społeczne. Sytuacja
społeczno-polityczna ustawicznie się zaostrzała, władze bowiem działały nie­
szczerze i obawiały się niezależnego ruchu robotniczego . Dnia 5 XI miało
miejsce pamiętne spotkanie gen. Wojciecha Jaruzelskiego, j ako szefa rządu
i partii, prymasa Józefa Glempa i Lecha Wałęsy w celu osiągnięcia porozu­
mienia narodowego. Nie doszło jednak do niego, bo władze przygotowywa­
ły stan wojenny, który został ogłoszony 1 3 XII. Po wprowadzeniu „wojny"
nastąpiły masowe aresztowania i internowania członków i działaczy „Soli­
darności" , a grudniowy apel pap. Jana Pawła II, by powrócić do Umów
Społecznych, okazał się bezskuteczny.
Biskupi rozwinęli wielką akcję charytatywną, polegającą m.in. na doży­
wianiu uwięzionych i internowanych, a 19 I 1982 r. w liście pasterskim za­
apelowali do władz o zakończenie stanu wojennego, wypuszczenie więź-

34 - Historia Kościoła cz. 8 529

niów, przywrócenie wolnych związków zawodowych i organizacji młodzieżo­
wych. Apel biskupów poparł papież, który nazwał „Solidarność" „konstruk­
tywną siłą" (9 II) . Apele biskupów o zakończenie stanu wojennego powta­
rzały się, tak samo jak i apele o zwolnienie z więzień i miejsc internowania
przynajmniej samych kobiet (28 II, 18 IV) . Niewiele to pomogło , skoro
14 VII t.r. pap. Jan Paweł II potępił publicznie łamanie praw człowieka w
Polsce. Ponowny przyj azd Ojca świętego do Ojczyzny na 600-lecie obecnoś­
ci Wizerunku Matki Bożej Częstochowskiej w Narodzie polskim został odło­
żony, a same uroczystości (26 VIII) odbyły się w atmosferze narastaj ących
niepokojów i „wojnie kwiatów" w Warszawie i innych miastach. Dnia 8 X t.r.
sejm zdelegalizował „Solidarność" . Papież Jan Paweł II upomniał się publi­
cznie o jej prawa do istnienia i działalności (15 XII).
Pielgrzymkę papieża do Ojczyzny ustalono na czerwiec 1983 r. W związ­
ku z tym 5 V sejm ogłosił amnestię dla więzionych i internowanych, a wcze­
śniej złagodził przepisy stanu wojennego. W lutym prasa sowiecka i czeska
oskarżyły Stolicę Apostolską o „subwersyjną działalność w Polsce" . W ta­
kich okolicznościach przybył 16 VI t.r. do Ojczyzny pap. Jan Paweł Il. Już
na lotnisku warszawskim papież powiedział : „Proszę, ażeby szczególnie
mnie blisko raczyli być ci, którzy cierpią. Proszę o to w imię słów Chrystusa:
»byłem chory, a odwiedziliście Mnie , byłem w więzieniu , a przyszliście do
Mnie« (Mt 25, 36) . Program wizyty papieskiej obejmował szlak: Warszawa,
Niepokalanów, Częstochowa, Poznań (Łęki Dębińskie) , Katowice (lotnisko
w Muchowcu) , Jasna Góra, Wrocław, Góra Świętej Anny, Kraków. Wizyta
odbyła się w dniach 16-22 VI. I tym razem na szlaku pielgrzymim spotkał
Ojciec święty milionowe rzesze wiernych. Ojciec święty wygłosił łącznie
51 homilii i przemówień, beatyfikował 3 nowych błogosławionych: bł . Ur­
szulę Ledóchowską (Poznań) , bł . Brata Alberta - Adama Chmielowskiego i
o. Rafała Józefa Kalinowskiego (Kraków) . Spotkał się trzykrotnie z gen.
Jaruzelskim, Polską Radą Ekumeniczną , profesorami i studentami Katolic­
kiego Uniwersytetu Lubelskiego (Warszawa) , rodzinami franciszkańskimi
(Niepokalanów) . Koronował na Jasnej Górze kilka obrazów NMP słynących
łaskami, wziął udział w konferencji biskupów polskich (Jasna Góra) , we
Wrocławiu koronował figurę Matki Boskiej Iglicznej , przyj ął doktorat ho­
noris causa ex universa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Uniwersy­
tetu Jagiellońskiego . Spotkał się z Papieską Akademią Teologiczną, wziął
udział w zakończeniu krakowskiego synodu prowincjalnego w katedrze na
Wawelu i w ostatnim dniu spotkał się z alumnami Krakowskiego Semina­
rium Metropolitalnego .
W przemówieniach i homiliach papież podkreślił rolę Prymasa Tysiącle­
cia w dziej ach Kościoła i Narodu polskiego (Warszawa) . Zaznaczył z nacis­
kiem, że „za bardzo wielką cenę Naród polski potwierdził swoje prawo do
tego , aby był suwerennym gospodarzem tej ziemi, którą dziedziczy po pra­
ojcach" (Belweder) . Powiedział także, że: „świętuj ąc odkupienie, przecho-

530
dzimy ponad dziejowymi niezrozumieniami i przypadkowymi kontrowersj a­
mi, aby znaleźć się na wspólnym gruncie życia chrześcij ańskiego (Spotkanie
ekumeniczne) . W homilii na stadionie warszawskim przypomniał Ojciec
święty znaczenie zwycięstwa króla Jana III Sobieskiego pod Wiedniem
(1683) , „prawo Polski do suwerennego bytu, a także do prawidłowego roz­
woju w zakresie kulturalnym i społeczno-ekonomicznym" . Stwierdził ponad­
to, że „on również przeżywa całe doświadczenie polskie ostatnich lat od
sierpnia 1980 roku" .
W Niepokalanowie papież podjął zagadnienie kryzysu formacji zakon­
nej : „ W okresie posoborowym w szerokim świecie zrodziły się różne wątpli­
wości, a Bóg już przed soborem przygotował syna polskiej ziemi i syna św.
Franciszka, ażeby na te wątpliwości stanowił żywą odpowiedź". Przemawia­
jąc zaś na Jasnej Górze do pielgrzymów z Pomorza Zachodniego odwołał
się do 1 980 r. w Polsce: „Obrazy, które w 1980 r. obiegały świat, działały
na serce i dotykały sumień. Stało się tak dlatego , że podstawowym pytaniem
było [ . . . ] pytanie o sens ludzkiej pracy i o samą jej istotę [ . . . ] . Nie może w
tej odpowiedzi zabraknąć Chrystusa" . Do tych wydarzeń nawiązał papież
również w przemówieniu do młodzieży: „Ja wiem o waszych cierpieniach, o
waszej trudnej młodości, o poczuciu krzywdy i poniżenia, o j akże często
odczuwalnym braku perspektyw na przyszłość" .
W czasie mszy św. jubileuszowej na Jasnej Górze papież ukoronował
4 obrazy słynące łaskami, a w homilii mówił „o j asnogórskiej ewangelizacji
do życia w wolności" i obecności Matki Bożej w dziejach polskiego Narodu.
Tu też powiedział , że doświadczenia ostatnich dziesięcioleci „przemawiają
za tym, że Kościół w Polsce pozostaje w głębokiej więzi z Narodem" , a
także podkreślił dużą rolę komunikatów z Konferencji Episkopatu. Wziął
też w obronę zdelegalizowaną „Solidarność" , która „swój początek i swoje
siły bierze z natury pracy ludzkiej , a więc z prymatu osoby ludzkiej nad
rzeczami, będzie umiała tworzyć narzędzie dialogu i współpracy, pozwalają­
ce rozwiązywać sprzeczności" .
W Poznaniu mówił papież o początkach chrześcijaństwa w Polsce, o „So­
lidarności Wiejskiej " , w Katowicach - o godności ludzkiej pracy, we Wroc­
ławiu - o rodzinie katolickiej , a na Górze Świętej Anny wspomniał tych,
„którzy na tej ziemi nie wahali się złożyć ofiary z życia na polu walki, jak o
tym świadczy pomnik Powstańców Śląskich" . W Krakowie tematem papies­
kim było „bierzmowanie Narodu i świętość życia, a w przemówieniu pożeg­
nalnym stwierdził , że „Polska jest dobrem wspólnym całego Narodu i na to
dobro muszą być otwarci wszyscy jej synowie i córki, bo takie dobro doma­
ga się stałego i rzetelnego wysiłku całego społeczeństwa" .
Początkowo wydawało się, ż e wizyta papieska nie zmieni sytuacji. Wpra­
wdzie 22 VII 1983 r. zniesiono stan wojenny, ale sejm uchwalił specjalną
regulację . Kraj nadal żył j ak na wulkanie. Władze państwowe oskarżyły
83 księży o „działalność antysocjalistyczną" (1983) . Nowego ducha przynio-

531
sła narodowi pokojowa nagroda Nobla dla Lecha Wałęsy. Upadaj ący gospo­
darczo i ideologicznie system jeszcze w agonii podjął nieprzebierającą w
środkach walkę z krzyżami w szkole , które tam powróciły w okresie „Soli­
darności". Kulminacyjny punkt walka ta osiągnęła we Włoszczowej w diece­
zji kieleckiej (21 III-18 VI 1984) , a stanowisko młodzieży wsparł wielce
pap. Jan Paweł II, który 27 VI i 25 VII wezwał władze do położenia kresu
represjom, uwolnienia więźniów politycznych i do przeprowadzenia reform
opartych na Umowach Społecznych. Skutkiem tych apeli była ogłoszona
21 VII amnestia dla 652 więźniów politycznych i 36 tys. kryminalnych. Ale
znów zaczęły się powtarzać skryte mordy polityczne, m .in. 19 X milicj a por­
wała i w bestialski sposób zamordowała ks. Jerzego Popiełuszkę . To praw­
da, że po raz pierwszy w państwie komunistycznym sprawcy mordu ks. Po­
piełuszki stanęli przed sądem i zostali skazani (II 1985), ale w niczym to nie
przeszkodziło władzom państwowym wznowić batalię usuwania krzyży ze
szkół i nasilić propagandę antyreligijną.
Przy narastaniu opozycji antykomunistycznej , kiedy Kościół udzielił
schronienia ludziom polskiej kultury i udostępnił im budynki sakralne do
wystąpień , pap. Jan Paweł II dnia 1 III t.r. publicznie oświadczył , że „Soli­
darność była i jest nadziej ą milionów Polaków" . W kwietniu 1985 r. prasa
komunistyczna przypuściła gwałtowny atak na Kościół „za sponsorowanie
podziemnej kultury" , a cenzura państwowa ponownie zaczęła „dawkować
prawdę" (1986) . W takich trudnych okolicznościach przypadła trzecia pielg­
rzymka pap. Jana Pawła II do Ojczyzny, powiązana z Krajowym Kongresem
Eucharystycznym (8-14 VI 1987) .
Droga Pielgrzyma Watykańskiego objęła Warszawę , Lublin, Tarnów,
Kraków, Szczecin, Gdynię, Gdańsk, Częstochowę, Łódź i Warszawę. W tym
czasie Ojciec święty dokonał beatyfikacji dziewczyny wiejskiej , Karoliny Kóz­
kównej , zamordowanej w obronie czystości (Tarnów) , i Męczennika Da­
chau, bpa Michała Kozala (Warszawa) . W Lublinie wyświęcił 46 kapłanów,
w Szczecinie pobłogosławił nowe małżeństwa i przyj ął odnowienie ślubów
małżeńskich od tysięcy polskich rodzin, w Gdańsku udzielił sakramentu na­
maszczenia chorym, w Łodzi podał I komunię św. setkom małych dzieci. I
tym razem towarzyszyły tłumy „w głębokim milczeniu i powadze religijnej".
Na Katolickim Uniwersytecie papież spotkał się z przedstawicielami nauki z
całej Polski, w Tarnowie - z rolnikami z całego kraju, w Gdyni - z ludźmi
morza, w Gdańsku - ze stoczniowcami, w Łodzi - z włókniarkami, w War­
szawie - z pracownikami kultury i w Krakowie - z młodzieżą. Homilie i
przemówienia papieskie mówiły o dojrzałym społeczeństwie, rodzinie kato­
lickiej , prawie do życia, o 600-leciu chrztu Litwy. W Tarnowie cytując wiel­
kiego przywódcę chłopów polskich W. Witosa, powiedział : „Któż siłę pańs­
twa i niezawodną siłę ma stanowić? [ . . . ] Świadomi, niezależni, zadowoleni
chłopi polscy, gdyż tacy są gotowi oddać zdrowie i życie za każdą skibę
ojczystej ziemi" i poparł realizację porozumienia rzeszowsko-ustrzyckiego z

532
1980 r. W Szczecinie konstatował , że „Kościół na naszej ziemi stoi wiernie
po stronie rodziny, po stronie jej prawdziwego dobra, nawet gdy czasem u
niej samej nie znajduje należytego zrozumienia" . W Gdańsku jeszcze raz
podkreślił wartości i aktualność Umów Społecznych: „Umowy gdańskie po­
zostaną w dziejach Polski wyrazem tej właśnie narastającej świadomości lu­
dzi pracy odnośnie do całego ładu społeczno-moralnego na polskiej ziemi" .
I dodał : „pozwólcie mówić Papieżowi, skoro chce mówić o Was, a także w
pewnym sensie za Was" . W całej pełni podkreślił „prawo „Solidarności" do
„jej życia i działania" . W Lublinie papież odwiedził obóz koncentracyjny na
Majdanku, w Warszawie - grób Prymasa Tysiąclecia i grób ks. Jerzego Po­
piełuszki, w Gdańsku - złożył kwiaty pod pomnikiem stoczniowców, w War­
szawie - odwiedził kościół greckokatolicki i w tym też mieście spotkał się z
czynnikami rządowymi i rodziną Lecha Wałęsy.
Była to ostatnia pielgrzymka papieża w Polsce komunistycznej . Wyda­
rzenia biegły szybko . Kryzys ekonomiczno-społeczny pogłębiał się, a zamęt
w kraju powiększały represje władz w stosunku do robotników (V 1988 r. -
Kraków) . Toteż w wyborach rządowych do parlamentu wzięło udział nieco
więcej niż 50% upoważnionych. W tej sytuacji pap. Jan Paweł II zabrał
ponownie głos. „Polska winna rozwiązać sama własne problemy na gruncie
pokoju i sprawiedliwości", problemy zaś społeczne - powstałe w kontekście
naruszania „narodowej suwerenności" i „praw ludzkich" - należy uporząd­
kować (21 VIII) . W dniach 6 II-5 IV 1989 r. doszło do spotkania przedsta­
wicieli opozycji, władz i Kościoła przy „okrągłym stole" , w czerwcu odbyły
się wybory, w wyniku których do przywróconego senatu wybrano 100%
przedstawicieli opozycji. Tegoż roku nastąpiła ponowna legalizacj a „Solidar­
ności" (17 IV) , uchwalenie przez parlament osobowości prawnej dla Kościo­
ła katolickiego (17 V) , przy czym państwo zobowiązało się zwrócić mu skon­
fiskowane dobra po 1950 r. , zezwolić na budowę kościołów. Zagwarantowa­
ło też prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci i dostęp Kościoła
do społecznych środków przekazu. Kościół otrzymał również prawo organi­
zowania stowarzyszeń katolików świeckich i wznowienia kościelnego Insty­
tutu Caritas. Nowe prawo gwarantowało wolność religijną i sumienia. Znie­
siono też tak wielce szkodliwy Urząd do Spraw Wyznań.
Dnia 17 VII t.r. ogłoszono komunikat o nawiązaniu stosunków dyploma­
tycznych między Polską a Stolicą Apostolską, a 5 X Jerzy Kuberski został
pierwszym ambasadorem Polski przy Stolicy Apostolskiej , abp Józef Kowal­
czyk zaś nuncjuszem apostolskim w Warszawie . Wydarzenia te zakłócił spór
między Żydami a episkopatem Polski o klasztor karmelitanek w Oświęcimiu
i zablokowanie nowej ustawy antyaborcyjnej przez laicką lewicę, a także
narastaj ący i sztucznie rozdmuchiwany przez siły lewicowo-masońskie anty­
klerykalizm. Już jesienią 1989 r. premierem Polski został niekomunista Ta­
deusz Mazowiecki z katolickiej grupy „Więź" , co oznaczało ostateczny upa­
dek komunizmu w Polsce. Dnia 2 V 1990 r. rząd zgodził się na powrót

533
religii do szkół ; zgodę na uczęszczanie na religię dzieci w szkołach podsta­
wowych mieli wyrażać rodzice, a w szkołach średnich uczniowie lub rodzice.
Po ustąpieniu prez. Wojciecha Jaruzelskiego w grudniu 1990 r. stanowisko
to przejął z woli narodu Lech Wałęsa. Komunizm poniósł całkowitą klęskę
i rozpadł się, podobnie j ak rozwiązaniu uległa Polska Zjednoczona Partia
Robotnicza. Ale trudne dziedzictwo komunistyczne pozostało .
W takich okolicznościach nastąpiła czwarta pielgrzymka apostolska pap.
Jana Pawła II do Ojczyzny pod hasłem „Bogu dziękujcie, Ducha nie gaście"
(1991) . Program pielgrzymki objął : Koszalin, Rzeszów, Przemyśl, Luba­
czów, Kielce, Radom, Łomżę, Białystok, Olsztyn, Włocławek, Płock i War­
szawę. Papież spotkał się z Wojskiem Polskim (Koszalin) , dokonał 3 bea­
tyfikacji - bł . Józefa S. Pelczara bpa przemyskiego (Rzeszów) , bł . Bolesła­
wy Lament, założycielki sióstr misjonarek (Białystok) i bł . Rafała Chyliń­
skiego, franciszkanina (Warszawa) . W Przemyślu spotkał się z katolikami
Ukraińcami i podarował im kościół Serca Jezusowego na katedrę. W Łomży
przyjął liczną delegację rządu, episkopatu i wiernych z Litwy, a w Białym­
stoku modlił się w prawosławnej katedrze św. Mikołaj a. W Białymstoku
utworzył 2 nowe diecezje - Białystok i Drohiczyn, a dotychczasowych admi­
nistratorów apostolskich mianował biskupami diecezjalnymi. W Olsztynie
modlił się razem z chorymi, we Włocławku spotkał się z nauczycielami i
katechetami, w Płocku odwiedził więzienie. W Warszawie wziął udział w
uroczystościach 200-lecia Konstytucji 3 Maja i otworzył drugi, plenarny sy­
nod polski. Tu też odwiedził ewangelicki kościół Św. Trójcy, spotkał się z
polskimi misjonarzami i wziął udział w Konferencji Episkopatu.
Treścią papieskich homilii i przemówień był Dekalog. Wezwał przeto
Polaków, by budowali wolność na zasadach etycznych i w wierności wobec
chrześcijaństwa. Zaapelował , by „nie zabijać nienarodzonych" (Radom),
podjął akcję pojednania między Polakami a Ukraińcami (Przemyśl) oraz
podkreślił podstawowe wartości chrześcij ańskie, a więc: małżeństwo, rodzi­
na, życie i moralność kościelna (Łomża) . Dnia 1 3 VIII 1991 r. pap. Jan
Paweł II przybył ponownie do Polski, by osobiście wziąć udział w Świato­
wym Dniu Młodzieży w Częstochowie. Zgromadziło się tu przeszło milion
młodzieży z całego świata , w tym dziesiątki tysięcy z dawnego Związku So­
wieckiego. Przy tej okazji papież odwiedził szpital dziecięcy w Prokocimiu,
poświęcił kościół św. Piotra w Wadowicach, beatyfikował służącą krakows­
ką Anielę Salawę. W Częstochowie spotkał się z uczestnikami Międzynaro­
dowego Kongresu Teologicznego , zorganizowanego przez Katolicki Uniwer­
sytet Lubelski, i przemawiał do młodzieży świata. Między innymi w dniu
9 VI powiedział : „Przejście od społeczeństwa »zniewolonego« do społeczeń­
stwa obywatelskiego, suwerennego , do Rzeczypospolitej , stawia przed każ­
dym nowe zadania. Przeciw ich podjęciu działają dawne nawyki, a częścio­
wo też dawne struktury" .

534
 Powrót do wolności i suwerenności państwa umożliwił wielką reorganiza­
cję struktur Kościoła w Polsce. Było to tym bardziej możliwe, że państwo
nie interweniowało w te sprawy, a Kościół miał wolną rękę w przeprowa­
dzeniu zmian. Podstawowy projekt reorganizacji Kościoła opracował ks.
Bolesław Kumor i ten projekt stał się przedmiotem obrad i dyskusji. Głów­
ną wszakże rolę w przepracowaniu tego projektu odegrał nuncjusz apostol­
ski abp Józef Kowalczyk i osobiście pap. Jan Paweł II. W ciągu roku projekt
został przygotowany i włączony do bulli papieskiej Totus tuus Poloniae po­
pulus z dnia 25 III 1992 r. Bulla ta rozwiązała unię personalną Gniezno­
-Warszawa. Postanawiała, że godność prymasa Polski pozostaje związana
z historycznym dziedzictwem i relikwiami św. Wojciecha w archidiecezji
gnieźnieńskiej . Niemniej , kard. Józef Glemp, metropolita warszawski,
„jako kustosz relikwii św. Wojciecha w katedrze gnieźnieńskiej " ma nadal
nosić tytuł prymasa Polski.
Papież nadał nową strukturę organizacyjną dotychczasowym 5 metropo­
liom. Metropolia gnieźnieńska została okrojona i zredukowana do 1 sufraga­
nii (Włocławek) . Metropolia krakowska zatrzymała j ako sufraganie die­
cezję tarnowską i kielecką i otrzymała nową, bielsko-żywiecką. Metropolia
poznańska otrzymała również 1 sufraganię (Kalisz) , a metropolia warszaws­
ka jako sufraganie otrzymała następujące diecezje: warszawsko-praską, ło­
wicką, płocką, gr. kat. przemyską oraz ordynariat dla innych obrządków
wschodnich w Polsce. Metropolia wrocławska została również okrojona i
zredukowana do 1 sufraganii (Legnica) . Papież utworzył 8 nowych metropo­
lii: Przemyśl ob. łac. (sufraganie: Rzeszów, Zamość-Lubaczów) , Szczecin­
-Kamień (sufraganie : Koszalin-Kołobrzeg, Zielona Góra-Gorzów) , Gdańsk
(sufraganie: Pelplin, Toruń) , Warmia (sufraganie: Elbląg, Ełk) , Białystok
(sufraganie: Łomża, Drohiczyn) , Częstochowa (sufraganie: Sosnowiec, Ra­
dom) , Katowice (sufraganie : Opole , Gliwice) i Lublin (sufraganie: Siedlce,
Sandomierz) . Diecezja łódzka została wyniesiona do rzędu wyjętego arcybi­
skupstwa.
Ta sama bulla papieska tworzyła 13 nowych diecezji: Bielsko-Żywiec (z
terenów archidiecezji krakowskiej i diecezji katowickiej) , Elbląg (z terenów
diecezji gdańskiej , warmińskiej i chełmińskiej) , Ełk (z terenów diecezji war­
mińskiej i łomżyńskiej) , Gliwice (z terenów diecezji opolskiej , katowickiej i
częstochowskiej) , Kalisz (z terenów 6 diecezji) , Legnica (z terenów archidie­
cezji wrocławskiej) , Łowicz (z terenów archidiecezji warszawskiej oraz die­
cezji płockiej i łódzkiej) , Radom (z terenów diecezji sandomierska-radoms­
kiej ) , Rzeszów (z terenów diecezji przemyskiej i tarnowskiej) , Sosnowiec (z
terenów diecezji częstochowskiej , kieleckiej i krakowskiej) , Toruń (z tere­
nów diecezji chełmińskiej i archidiecezji gnieźnieńskiej) , Warszawa-Praga
(z terenów archidiecezji warszawskiej i diecezji płockiej) , Zamość-Luba­
czów (z terenów diecezji lubelskiej i archidiecezji lwowskiej . Diecezja san­
domierska-radomska j ako sandomierska została ukonstytuowana z terenów

535
diecezji sandomiersko-radomskiej , lubelskiej , przemyskiej i tarnowskiej .
Diecezja chełmińska - po stracie dużych terenów na rzecz Gdańska i Elblą­
ga oraz Torunia - została poszerzona o tereny archidiecezji gnieźnieńskiej i
diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej i otrzymała nazwę pelplińska, diecezja
gorzowska zaś otrzymała nazwę zielonogórsko-gorzowskiej z rezydencj ą bis­
kupa w Zielonej Górze. Wszystkie archidiecezje i diecezje - z wyjątkiem
szczecińsko-kamieńskiej - zmieniły wydatnie swoje dotychczasowe granice.
Papież zamianował 9 nowych metropolitów, 16 nowych biskupów diecezjal­
nych, 3 nowych biskupów pomocniczych, a 14 innych przeniósł i przydzielił
do nowych stolic biskupich.
Tego samego dnia nuncjusz apostolski Józef Kowalczyk wydał dekret
O ustanowieniu i określeniu granic nowych diecezji i prowincji kościelnych w
Polsce oraz o przynależności metropolitalnej poszczególnych diecezji, a pap.
Jan Paweł II w liście apostolskim Polonia cepit habere, przesłanym na ręce
biskupów polskich, powiadamiał ich o ustanowieniu nowej organizacji koś­
cielnej w Polsce. Tegoż dnia dokumenty papieskie weszły w życie.
Była to największa w dziej ach Polski reorganizacja Kościoła katolickie­
go. Dość wspomnieć, że w okresie przedrozbiorowym w ciągu 700 lat na
historycznych ziemiach polskich powstały 2 metropolie (Gniezno , Lwów) i
25 diecezji , z których 4 zanikły przed 1600 r. W okresie niewoli narodowej
powstały również 2 nowe metropolie (Mohylów, Warszawa) i 10 nowych
diecezji, ale zniesiono 4 staropolskie. W okresie międzywojennym utworzo­
no również 2 nowe metropolie (Wilno, Kraków) i 5 nowych diecezji (znie­
siono Sejny) . Po roku 1945 powstały też 2 nowe metropolie (Wrocław, Poz­
nań) i 6 nowych diecezji. W roku 1992 powstało 8 nowych metropolii,
1 arcybiskupstwo i 13 nowych diecezji. W maju 1992 r. Kościół katolicki w
Polsce obejmował 13 metropolii, 27 diecezji, 2 ordynariaty (polowy i dla
wiernych wschodnich obrządków) , 4 kardynałów, 18 arcybiskupów, 87 bis­
kupów, 9 176 parafii, 19 694 kapłanów diecezjalnych, 4 180 zakonnych, a
pod koniec 1991 r. - 8 202 alumnów, 146 braci, 26 080 sióstr zakonnych,
36 075 OOO katolików (95 ,3%) i 37 850 OOO mieszkańców.

8. Zniszczenie i odrodzenie Kościoła greckokatolickiego

Nowe granice Polski na wschodzie , narzucone w 1945 r. przez Związek

Sowiecki, pozostawiły tylko nieznaczną część Kościoła greckokatolickiego.
Na rzecz Ukrainy Sowieckiej odeszła cała archidiecezja lwowska i diecezja
stanisławowska oraz 22 dekanaty w całości i 7 częściowo wraz z 408 parafia­
mi z diecezji przemyskiej ob. gr.kat. W granicach Polski pozostała stolica
diecezji, Przemyśl, oraz 14 dekanatów w całości i 7 częściowo , łącznie
227 parafii ; nadto - w całości - administracj a apostolska Łemkowszczyzny
(7 dekanatów, 121 parafii) . Biskupem diecezjalnym przemyskim był Jozafat

536
Kocyłowski, a jego pomocnikiem bp Grzegorz Łakota. Administratorem
apostolskim Łemkowszczyzny był ks. Aleksander Malinowski (od 1 II 1941).
Już w okresie pierwszej okupacji sowieckiej (1939-1941) diecezj a została
podzielona kordonem granicznym przez dwóch zaborców. Biskup Kocyłows­
ki pozostał w Przemyślu, a dla niemieckiej okupacji zamianował wikariu­
szem generalnym bpa Grzegorza Łakotę z siedzibą w Jarosławiu. Władze
bolszewickie zamknęły seminarium duchowne w Przemyślu, a w gmachu za­
kwaterowały wojsko. Dobra biskupie zostały upaństwowione , nauka religii
w szkołach zakazana. Desakralizacji uległ czas Wielkiego Postu przez publi­
czne zabawy i pijaństwo, a propaganda antyreligijna sączyła się masowo ze
społecznych środków przekazu. Na cerkwie , klasztory i bpa Kocyłowskiego
nałożono wysokie , progresywne podatki. Częste wezwania na przesłuchania
przez NKWD dopełniały miary upokorzeń sędziwego Biskupa. Niewiele
zmieniła okupacja niemiecka (1941-1944) . Ustała tylko wulgarna propagan­
da ateistyczna. Naciski władz niemieckich na bpa Kocyłowskiego, by wydał
list potępiający komunizm, spełzły na niczym.
W roku 1945 rozpoczął się okres męczeński Kościoła. Część diecezji w
Związku Sowieckim została administracyjnie - przez tzw. synod lwowski -
włączona do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, a udział w tej bolesnej i
krzywdzącej akcji obok NKWD i patr. Aleksego I wzięli niestety byli ducho­
wni uniccy. Z diecezji przemyskiej do tzw. grupy inicjatywnej należał ks.
M. Melnyk, proboszcz z Niżankowic. Na podstawie umowy między Związ­
kiem Sowieckim a Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego postano­
wiono całkowicie przesiedlić ludność polską z terenów zabranych przez
Związek Sowiecki, a ludność ukraińską z granic Polski. Było to zgodne ze
stalinowską polityką narodowościową. Początkowo wyjechało dobrowolnie
z Polski ok. 150 tys. Ukraińców, ale od lata 1945 r. zaczęły się wysiedlenia
przymusowe, tak j ak po drugiej stronie granicy - wysiedlenia (nazywano je
repatriacją) ludności polskiej . Do połowy 1946 r. wysiedlono przymusowo
na Ukrainę ok. 500 tys. osób. W akcji tej brał udział Korpus Bezpieczeńst­
wa Wewnętrznego i oddziały Wojska Polskiego . Dokonywały one niejedno­
krotnie licznych mordów na ludności cywilnej , szerzyły terror, zmuszały lud­
ność do przesiedlania się, niestety na podobnej zasadzie, j ak czyniły to for­
macje banderowskie na Wołyniu czy na Ukrainie Zachodniej . Ponieważ
wojskowa organizacj a ukraińska UPA przeciwdziałała wysiedleniom, wzra­
stał więc obustronny terror i bratobójcza walka. W roku 1946 często zdarza­
ło się, że Polacy ratowali rodziny ukraińskie przed wysiedleniem.
Nowy etap martyrologii tego narodu w Polsce stanowi akcj a „Wisła" ,
kiedy to w 1947 r. - w jej ramach - wywłaszczono z ojcowizny i deportowa­
no ok. 150 tys. Ukraińców - Łemków i rozproszono ich na Ziemiach Zacho­
dnich. Przy wysiedleniach zlikwidowano wszystkie, istniejące jeszcze formy
ukraińskiego życia narodowego. W toku akcji „Wisła" zabito 1 ,5 tys.
Ukraińców, a w walce z UPA ok. 4 tys. Po stronie polskiej straty szacuje

537
się na 8-10 tys. zabitych, w większości ludności cywilnej . Sądy skazały na
śmierć ok. 300 osób. W sumie , w tragicznych okolicznościach zginęło
39 księży, 22 internowano w Jaworznie , a ok. 300 księży aresztowano i pod­
dano represjom. Większość cerkwi gr.kat. przejął Kościół łaciński, pewną
liczbę państwo, a 24 cerkwie Kościół prawosławny. Skonfiskowano cały ma­
jątek biskupstwa gr.kat. w Przemyślu, łącznie z 1 1 tys. ha lasu.
We wrześniu 1945 r. komunistyczne władze polskie aresztowały bpa Ko­
cyłowskiego (Rzeszów) , ale po 3 miesiącach został zwolniony. Mógł przeto
wziąć udział w konferencji biskupów polskich w Częstochowie (1946) . Po
powrocie z Częstochowy Urząd Bezpieczeństwa zażądał od biskupa opusz­
czenia Przemyśla i wyj azdu na Ukrainę, a następnie zabrano go przemocą
wraz z bpem Łakotą i w Medyce przekazano obu władzom bolszewickim.
Biskup Kocyłowski zmarł w więzieniu w Kijowie 17 XI 1947 r. jako wierny
Męczennik unii. Biskup Łakota został skierowany do obozu śmierci w Wor­
kucie, gdzie zmarł w 1950 r . Diecezja przemyska faktycznie została zniszczo­
na, podobnie jak administracj a apostolska Łemkowszczyzny. Gmachy bis­
kupstwa zostały zabrane przez władze państwowe, katedrę przejęli karmeli­
ci. Wielu kapłanów gr.kat. zostało zatrudnionych w duszpasterstwie para­
fialnym w diecezjach łacińskich. Władze komunistyczne faktycznie nie wy­
dały żadnego zarządzenia kasacyjnego dla tego Kościoła, ale cenzura pań­
stwowa czuwała, by go nie wspominać. Ze względu na panujący w kraju
terror tylko w kilku miej scowościach Polski celebrowano liturgię greckoka­
tolicką. To prawda, że po drugiej stronie granicy katolicy - Polacy i Kościół
rzymskokatolicki - przecierpieli więcej i więcej utracili, ale to wcale nie
usprawiedliwia krzywd zadanych katolikom Ukraińcom w Polsce.
W roku 1956 powstało prokomunistyczne Ukraińskie Stowarzyszenie
Społeczno-Kulturalne , a setki Ukraińców mogło powrócić w rodzinne stro­
ny. Dopiero po wystąpieniu na Soborze Watykańskim Il metropolity lwows­
kiego J. Slipyj a Kongregacja dla Spraw Kościołów Wschodnich powierzyła
prymasowi Polski opiekę duszpasterską nad katolikami Ukraińcami w Polsce
(23 XI 1964) . Odtąd, mimo surowej cenzury, Kościół greckokatolicki w
Polsce zaczął powoli odżywać. Zaczęły więc powstawać duszpasterskie
ośrodki greckokatolickie, ale z reguły w świątyniach rzymskokatolickich.
Było to zabezpieczenie przed interwencj ą czynników rządowych, które w
pewnych wypadkach zabierały cerkwie greckokatolickie i przekazywały je
Kościołowi prawosławnemu. Pracę podjęli w nich kapłani greckokatoliccy,
wszak tylko w latach 1947-1985 zmarło ich w Polsce 42.
Dnia 21 VI 1971 r. episkopat polski skierował do władz państwowych
memoriał O pojmowaniu normalizacji stosunków między państwem a Koś­
ciołem, w którym m .in. postulował , aby Kościół katolicki - we wszystkich
obrządkach - korzystał z pełnej wolności działania zgodnie ze swoją misją i
posłaniem. W roku 1969 przyjęto do Seminarium Duchownego w Lublinie
pierwszego kandydata grekokatolika na studia teologiczne . Od roku 1975

538
takich kandydatów zaczęto przyjmować systematycznie, a w 1979 r. studia
rozpoczęło aż 7 kandydatów. Alumni byli studentami Katolickiego Uniwer­
sytetu Lubelskiego , realizowali pełne ratio studiorum teologiczne, a nadto
mieli własne wykłady z niektórych przedmiotów. W latach 1982-1984 rekto­
rem Seminarium Duchownego dla Ukraińców był ks. T. Majkowicz, ale
podwójny zarząd w tym samym budynku mógł powodować niepotrzebne
konflikty. Stąd w 1984 r. prymas Polski J . Glemp mianował rektorem tegoż
seminarium rektora Seminarium Duchownego w Lublinie, ks. M. Brzozows­
kiego, a po j ego śmierci (1992) , nominację tę otrzymał jego następca, ks.
M. Cisło. Ostatnio studiuje tu przeszło 50 alumnów gr.kat. z Polski i Ukra­
iny. B azylianie kształcą swoich kandydatów w Warszawskim Seminarium
Metropolitalnym.
Po roku 1980 poszerzył się zakres życia i działalności Kościoła gr.kat. W
czerwcu 1984 r. przybył do Polski abp Mirosław S. Marusyn, sekretarz Kon­
gregacji Kościołów Wschodnich. W ciągu 16 dni pobytu w Polsce odwiedził
przeszło 30 skupisk katolików ukraińskich, celebrował pontyfikalną liturgię,
głosił kazania, spotkał się z duchowieństwem, zakonnikami i wiernymi. Wi­
zyty te powtórzyły się w następnych latach. W dniu 24 IV 1986 r. odbyła się
pierwsza pielgrzymka katolickiej młodzieży ukraińskiej do Częstochowy, a
przewodniczył jej mitrat ks. Jan Martyniak, wikariusz generalny prymasa
Polski dla grekokatolików. We wrześniu tegoż roku przybyła tu pielgrzymka
ok. 1 tys. osób starszych. Ale i w tych sprawach historia przyspieszyła biegu.
W roku 1988 katolicy Ukraińcy obchodzili uroczyście 1000-lecie Chrztu Rusi
Kijowskiej . W Polsce powstał specjalny Komitet Obchodów na czele z o.
Jozafatem Romanikiem i ks. Janem Martyniakiem. W tym też roku pap.
Jan Paweł Il w czasie pielgrzymki apostolskiej do Polski wyświęcił 3 kapła­
nów gr.kat. i odwiedził ukraińską świątynię Wniebowzięcia NMP w Warsza­
wie (18 VI) . We wrześniu pod protektoratem prymasa Polski odbyły się na
Jasnej Górze uroczystości milenijne Chrztu Rusi Kijowskiej , które zgroma­
dziły prawie cały światowy episkopat katolicki ukraiński i tysiące wiernych.
W następstwie tych faktów pap. Jan Paweł Il zamianował we wrześniu
1989 r. ks. J . Martyniaka biskupem pomocniczym prymasa Polski dla katoli­
ków Ukraińców, a 16 I 1991 r. biskupem diecezjalnym przemyskim gr.kat. z
jurysdykcją nad katolikami Ukraińcami w całej Polsce. Podczas jego ingresu
doszło w Przemyślu do gorszącej okupacji katedry gr . kat. Ingres bpa Marty­
niaka odbył się w katedrze łacińskiej , a wzięło w nim udział 2 polskich
kardynałów, kilkunastu biskupów, kilku biskupów ukraińskich i tysiące wier­
nych. W tym samym roku pap. Jan Paweł Il spotkał się w Przemyślu z
katolikami Ukraińcami i w przemówieniu do nich stwierdził , że: „wasza wol­
ność wyszła z ofiary wielu Męczenników" . Dodał też, że: „w historii prze­
śladowań Kościoła obrządku bizantyjsko-ukraińskiego na ziemiach rządzo­
nych przez komunistów wasza sytuacja w Polsce była nieco odmienna.
Wprawdzie wasz obrządek nie był oficjalnie uznawany przez władze pań-

539
stwowe, wskutek czego nie mógł mieć nawet własnego biskupa, mógł jed­
nak istnieć j awnie , korzystając z gościnności, a nieraz i z pomocy Kościoła
obrządku łacińskiego . Była to sytuacja daleka od pożądanej i sprawiedliwie
mu należnej , jednak była ona lepsza niż na samej Ukrainie. To właśnie
dlatego Kościół greckokatolicki, który w roku 1988 nie mógł świętować uro­
czystości Tysiąclecia Chrztu Rusi we własnej ojczyźnie, odprawiał j e na Jas­
nej Górze w Polsce" . Przy tej okazji papież przekazał świątynię Najśw. Ser­
ca Jezusowego w Przemyślu „na wieczną własność" katolikom Ukraińcom i
ustanowił go „katedrą biskupa i diecezji waszego obrządku" .
W dniu 3 VIII 1990 r. senat Rzeczypospolitej potępił akcję „Wisła" i
zapowiedział działania, zmierzające do naprawienia krzywd Kościołowi gre­
ckokatolickiemu w Polsce . Polacy czekają wciąż na podobne potępienie
zbrodni na Polakach na terenie Wołynia i byłej Małopolski Wschodniej .
Dnia 6 XII 1991 r. sejm Rzeczypospolitej jako pierwszy „powitał z zadowo­
leniem Ukrainę w rodzinie państw niepodległych" . Dnia 4 VI t .r. sejm przy­
jął ustawę , która zapowiedziafa uregulowanie spraw związanych z przeję­
ciem cerkwi gr.kat. przez Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny. Przy­
wracanie cerkwi i budynków Kościołowi gr.kat. idzie zbyt powoli, a wtóruje
mu jeszcze wolniejszy proces przywracania Kościołowi rzymskokatolickiemu
we Lwowie jego świątyń i budynków. W maju 1992 r. Kościół greckokatoli­
cki w Polsce obejmował 1 diecezję, 63 parafie, 1 biskupa, 69 kapłanów
diecezjalnych, 12 zakonnych, 48 alumnów, 144 siostry zakonne i ok. 140
tys. wiernych.

9. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

Granice zaborcze pod koniec 1939 r. rozbiły całkowicie organizację Pol­

skiego Kościoła Prawosławnego, a rozbicie to utrwaliły nowe granice wscho­
dnie Polski, narzucone jej w 1945 r. przez Związek Sowiecki. Przy Polsce
pozostała w całości archidiecezj a warszawsko-bielska i część diecezji biało­
stocko-grodzieńskiej . Liczyły one 160 parafii, 190 duchownych, 169 psalmi­
stów, 223 świątynie, 2 biskupów, ok. 300 tys. wiernych oraz 1 klasztor w
Jabłecznej . Z dużych posiadłości ziemskich zostało tylko ok. 3 tys. ha grun­
tów. Władze komunistyczne nie dopuściły do reaktywowania Wydziału Teo­
logii Prawosławnej przy Uniwersytecie Warszawskim, zamknięto Prawosła­
wne Liceum Teologiczne w Warszawie oraz wydawnictwa kościelne.
Przed tak zdziesiątkowanym i osłabionym Kościołem stanęły dwie trud­
ne do rozwiązania sprawy, narzucone przez ówczesną sytuację. Pierwszy
sporny problem stanowili obaj biskupi. Biskup Tymoteusz Szretter - jako
zbyt polonizujący - nie był mile widziany przez władze komunistyczne, dru­
gi zaś - metropolita Dionizy Waledyński - skompromitował się współpracą
z Niemcami hitlerowskimi podczas wojny. Próby utworzenia w 1945 r. odrę-

540
bnej diecezji białostockiej - zależnej od patriarchatu moskiewskiego - na
skutek interwencji władz polskich nie powiodły się. Dnia 25 IV t.r. metro­
polita Dionizy powrócił do Warszawy i przejął rządy w Kościele prawosław­
nym. W obszernym memoriale - złożonym na ręce przewodniczącego Krajo­
wej Rady Narodowej Bolesława Bieruta - usprawiedliwiał swoj ą współpracę
z Niemcami w czasie wojny, ale władze nie przyjęły tego usprawiedliwienia
i stwierdziły, że ze względu „na przeszłość okupacyjną" metropolita nie
może kierować Kościołem (6 VII) . Przy tej okazji władze podniosły sprawę
autokefalii prawosławia polskiego.
W latach 1945-1948 prowadzono więc rozmowy z metropolitą w sprawie
jego ustąpienia. Kiedy te okazały się nieskuteczne, pod wpływem Moskwy
zgodzono się na przedyskutowanie postulatów memoriału pt. Sprawa Koś­
cioła Prawosławnego w Polsce (10 II 1947) , który przewidywał podjęcie roz­
mów z patriarchatem moskiewskim na temat autokefalii i obsadzenia metro­
polii warszawskiej , zwołania soboru krajowego w Polsce z udziałem władzy
świeckiej i przedstawiciela patriarchatu moskiewskiego, wybór metropolity i
zatwierdzenie przez państwo nowego statutu dla Kościoła prawosławnego .
Dnia 25 II 1948 r. władze bezpieczeństwa osadziły metropolitę Dionizego w
areszcie domowym, aresztowano również kilku pracowników Konsystorza
Metropolitalnego, a 17 IV władze komunistyczne cofnęły uznanie dla metro­
polity Dionizego. W latach 1951-1958 przebywał na wygnaniu w Sosnowcu;
zmarł w Warszawie 15 III 1960 r. Prawdopodobnie zaplanowano wówczas
podporządkowanie Kościoła prawosławnego w Polsce jurysdykcji patriar­
chatu moskiewskiego .
Miejsce usuniętego metropolity Dionizego zajęło - na zarządzenie Mini­
sterstwa Administracji Publicznej - Tymczasowe Kolegium Rządzące, do
którego wszedł m.in. bp Tymoteusz Szretter. Kolegium to działało do 1951 r.
W dniach 19-27 VI 1948 r. delegacja Kolegium udała się do Moskwy, gdzie
została przyjęta przez patr. Aleksego I . Zrzekła się autokefalii, otrzymanej
w 1924 r. z Konstantynopola, podpisała uchwałę Rosyjskiego Kościoła Pra­
wosławnego (22 VI) o „ponownym złączeniu Polskiego Kościoła Prawosław­
nego z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym" i o nadaniu temu pierwszemu
autokefalii. W roku 1950 w ramach rusyfikacji Kościoła władze bezpieczeńs­
twa zainspirowały obsadzenie urzędu metropolity hierarchą prawosławnym
z Rosji Sowieckiej . Była moda wówczas na takie rozwiązanie. Wszak w
1948 r. ministrem obrony narodowej , a następnie marszałkiem Polski został
gen. sowiecki Konstanty Rokossowski. Władze odrzuciły kandydaturę abpa
Tymoteusza, dlatego patr. Aleksy I zamianował metropolitą warszawskim i
całej Polski abpa lwowskiego i tarnopolskiego Makarego Oksijuka, znanego
ze współpracy z NKWD w akcji niszczenia Kościoła greckokatolickiego i
przyłączeniu go do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego na tzw. synodzie
lwowskim (1946) . Prawdopodobnie takie same cele miał realizować w Pol­
sce. Dnia 7 VII 1951 r. na soborze w Warszawie abp Makary został wybra-

541
ny, a 8 VII intronizowany na metropolitę Warszawy i całej Polski. Więk­
szość Kościołów prawosławnych uznała ten „wybór" za „samowolę Mosk­
"
wy i nadal uznawała metropolitę Dionizego , podobnie jak polski rząd emi­
gracyjny w Londynie .
Podstawę prawną dla Kościoła prawosławnego stanowił zasadniczo de­
kret prez. Mościckiego z 18 XI 1938 r. o stosunku państwa polskiego do
Kościoła prawosławnego, ale dekret ten po 1945 r. był zmodyfikowany, a
nawet rzeczowo zmieniany. Tak uchylono kompetencje sądów kościelnych
w sprawach małżeńskich ( 1945) , prowadzenia akt stanu cywilnego (1946),
upaństwowiono dobra kościelne „martwej ręki" (1948) , a dekrety z 1953 i
1956 r. uzależniały głównie od państwa obsadę urzędów kościelnych, dekret
zaś z 1961 r. mówił o wychowaniu i oświacie itp. Ograniczenia te dotyczyły
również Kościoła katolickiego. Uchylono także wybór metropolity przez so­
bór elekcyjny. Tak właśnie wybrano 5 V 1 96 1 r. metropolitą Tymoteusza
Szrettera, na skutek czego nastąpił rozłam w polskim prawosławiu, ingeren­
cje czynników świeckich i apelacje do patr. Aleksego I w Moskwie. Następ­
ne wybory metropolitów, tj . Stefana Rudyka (1965) i Bazylego Doroszkie­
wicza (1970) , miały raczej spokojny charakter.
Statut z 1938 r. był dla państwa autorytarnego zbyt liberalny i mało
uzależniał Kościół od tego państwa, dlatego z inspiracji władz politycznych
zaczęto od 1956 r. pracować nad nowym statutem. W roku 1957 Urząd do
Spraw Wyznań wydał dokument pt. Likwidacja skrajnego centralizmu władz
kościelnych i realizacja przepisów dekretu i statutu wewnętrznego. Ten doku­
ment stał się podstawą rozmów między Kościołem prawosławnym a Urzę­
dem do Spraw Wyznań. Ze względu na stosunkowo szybkie zmiany na stoli­
cy metropolitalnej dopiero 26 II 1970 r. sobór biskupów przyjął nowy statut,
uznany następnie przez Urząd do Spraw Wyznań (2 III). Nowy statut skaso­
wał Konsystorz Metropolitalny i diecezjalne, zastąpił je kancelarią. Sprawy
sądowe zostały podporządkowane sądom kościelnym. Zniesiono sobór bis­
kupów i Świątobliwy Synod, a powołano do życia synod biskupów i radę
metropolitalną. W statucie pominięto sprawy bractw, szkół , szpitali i dusz­
pasterstwa wojskowego, j ako że w państwie komunistycznym były nieaktu­
alne . Statut podporządkował całą działalność Kościoła nadzorowi władz
państwowych. Tegoż roku synod biskupów przyjął i zatwierdził nowy statut
parafialny.
Po roku 1945 zaszły bardzo poważne zmiany ludnościowe w omawianym
Kościele. Na skutek akcji „Wisła" zanikły parafie prawosławne na Łem­
kowszczyźnie i Lubelszczyźnie . Na skutek wyjazdów i przesiedleń poważny
odsetek prawosławnych wyjechał z Białostockiego do Związku Sowieckiego.
Według zestawienia z końca 1951 r. liczba wiernych tego Kościoła sięgała
145 tys. , z czego przeszło 100 tys. zamieszkiwało województwo białostockie.
Z inspiracji władz komunistycznych Kościół prawosławny podjął akcję mi­
syjną wśród przesiedlonych na Ziemie Odzyskane grekokatolików przy du-

542
żym wsparciu materialnym ze strony państwa. „Misje" te przyniosły w efek­
cie kilka tysięcy „nawróceń" na prawosławie. Statystyki z lat późniejszych
miały charakter wysoce propagandowy (np. 1956 r. - 399 tys. wiernych) .
Według szacunków z 1970 r. liczba wiernych Kościoła prawosławnego wyno­
siła 165 379 osób. Te same szacunki, ale kościelne z 1968 r. wskazywały na
liczbę 460 tys. wiernych. Szacunki Urzędu do Spraw Wyznań przyjmowały
tylko 173 779 wiernych. Nie ulega wątpliwości, że szacunki kościelne były
wysoce zawyżone. Szacunki kościelne z 1980 r. wykazuj ą liczbę wiernych na
460 tys. , w 1985 r. zaś aż 851 950 wiernych. Trudno oczywiście uwierzyć, by
w ciągu 5 lat liczba wiernych wzrosła o 85 ,21 % . Według ostatnich szacun­
ków z 1990 r. liczba wiernych wynosi 876 600. Ale są to szacunki bardzo
zawyżone, opieraj ące się na nieprawdopodobnych przekazach kościelnych.
W związku z nowymi granicami państwa organizacja diecezj alna uległa
po 1945 r. poważnym zmianom. Zniesiono podział diecezj alny metropolity
Dionizego z czasów II wojny światowej . Na synodzie biskupów w 1946 r.
utworzono prawosławną diecezję Ziem Odzyskanych i diecezję białostocko­
-bielską. Pierwszą kierował metropolita Dionizy, drugą bp Tymoteusz. W
grudniu 1948 r. sobór biskupów dokonał nowej reorganizacji Kościoła pra­
wosławnego. Utworzono więc diecezje : warszawsko-bielską, łódzko-poznań­
ską i białostocko-gdańską. W roku 1951 dokonano dalszej reorganizacji i
utworzono czwartą diecezję , wrocławsko-szczecińską. Dla przeciwwagi
wpływów Kościoła rzymskokatolickiego i greckokatolickiego na Podkarpa­
ciu - z inspiracji metropolity Bazylego i władz państwowych - utworzono w
1983 r. diecezję przemysko-nowosądecką. Jest to fakt nieco zaskakuj ący,
ponieważ w drugiej stolicy diecezji - w Nowym Sączu, nigdy nie było i nie
ma parafii prawosławnej . Diecezja miała na celu głównie prozelityzm wśród
grekokatolików. Wreszcie w 1989 r. powstała szósta diecezja - chełmsko­
-lubelska.
Organizacj a parafialna na skutek przesiedleń została bardzo zniszczona.
Tylko na Lubelszczyźnie zanikło 170 parafii i filii, a na Podkarpaciu 24.
Zaczęły natomiast powstawać nowe parafie na Ziemiach Odzyskanych. Do
połowy 1958 r. zorganizowano tu 6 nowych dekanatów i 64 parafie . W la­
tach 1951-1970 liczba parafii wzrosła ze 135 do 215, a w latach 1971-1990 do
250. Tak więc w ciągu 40 lat liczba parafii prawosławnych wzrosła o 85 , 19% ,
podczas gdy w tym samym czasie liczba parafii rzymskokatolickich tylko o
45,58% (z 5 889 do 8 573) . W związku z rozwojem sieci parafialnej wzrosła
też liczba dekanatów z 13 (1946) do 21 (1986) .
Duchowieństwo pracujące w duszpasterstwie parafialnym początkowo
było nieliczne. W roku 1946 szacowano je na 1 13 proboszczów, 22 wikariu­
szy, 8 diakonów i 1 1 psalmistów. Dokładniejsze szacunki pochodzą dopiero
z 1951 r. i wymieniają 160 duchownych, w tym 135 księży diecezjalnych,
7 zakonnych, 18 diakonów i subdiakonów. Należało przeto zorganizować
seminarium duchowne. W roku 1948 metropolita Dionizy utworzył Prywat-

543
ne Studium Teologii Prawosławnej przy katedrze metropolitalnej w Warsza­
wie, a 20 III 1951 r. zostało otwarte w Warszawie - przy materialnym wspar­
ciu państwa - Liceum Teologiczne, przemianowane później na seminarium
duchowne z 4-letnim programem nauczania. Seminarium to miało charakter
średniej szkoły teologicznej . W latach 1950-1970 zgłosiło się doń łącznie
209 kandydatów, z których 140 ukończyło studia, a tylko 67 przyjęło święce­
nia kapłańskie. Dzięki temu następował powolny wzrost liczby duchowień­
stwa i kapłanów z 194 (1960) do 290 (1980) i 368 (1990) .
Mimo starań po 1945 r. władze komunistyczne nie zezwoliły na wznowie­
nie Wydziału Teologii Prawosławnej przy Uniwersytecie Warszawskim. Po­
wołały natomiast do życia w 1954 r. Chrześcijańską Akademię Teologiczną,
ale hierarchia prawosławna zainteresowała się nią dopiero w 1957 r. pod
presją Urzędu do Spraw Wyznań. Na skutek memoriału metropolity Maka­
rego otwarto z dniem 1 XII 1957 r. Sekcję Teologii Prawosławnej w tejże
Akademii. Sekcja otrzymała 5 katedr, a ich obsada następowała stopniowo .
W roku 1967 przedłużono studia do lat 5 , a sekcja miała pełne prawa akade­
mickie. Metropolia warszawska wydawała miesięcznik „Cerkovny Vestnik"
(od 1953) , kwartalnik „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła
Prawosławnego" , a także „Biuletyn Informacyjny" i trójjęzyczny „Kalen­
darz Prawosławny" .
Według ostatnich badań (K. Urban) na stanowiska wyższej hierarchii
kościelnej preferowano osoby o nastawieniu antyrzymskokatolickim i pro­
moskiewskim. Takie przymioty posiadał metropolita Makary Oksijuk (1884-
-1961) pochodzenia ukraińskiego, z Podlasia. Studia ukończył w pełnym an­
typolskiej atmosfery seminarium duchownym w Chełmie (1907) , a następnie
Akademię Duchowną w Kijowie (1911). Tu też wykładał patrologię i bizan­
tynologię. Święceń kapłańskich nie przyjął . Od roku 1923 uczył języka ro­
syjskiego i ukraińskiego w szkołach średnich Kijowa, a także pracował w
administracji kołchoźnianego rolnictwa. Ożenił się i miał dwójkę dzieci,
syna i córkę. Dopiero kiedy owdowiał , przyjął w 1942 r. święcenia kapłańs­
kie, następnie złożył w Zagorsku śluby zakonne i w 1945 r. patr. Aleksy I
wyświęcił go na biskupa lwowskiego i administratora diecezji stanisławows­
kiej , chociaż w obydwu diecezjach nie było prawosławnych. Głównym jego
zadaniem było - przy współpracy z NKWD - przygotowanie gruntu pod
całkowite zniszczenie Kościoła greckokatolickiego, stąd odegrał wiodącą
rolę na tzw. synodzie lwowskim (1946) . W roku 1948 podobną rolę odegrał
na Zakarpaciu. W zamian za zniszczenie Kościoła greckokatolickiego na Za­
karpaciu otrzymał nomjnację na arcybiskupa munkaczewskiego i użhorodz­
kiego. W roku 1951 został wysłany przez patr. Aleksego I na metropolię do
Warszawy. Niestety, w Polsce były nieco odmienne warunki, stąd metropoli­
ta Makary doprowadził tu „do upadku i stagnacji Kościoła prawosławnego"
(K. Urban) . Po dojściu do władzy Władysława Gomułki, podobnie jak wie-

544
lu innych Rosjan, musiał odejść. Zrezygnował więc w 1960 r. z urzędu me­
tropolity i wyjechał do Związku Sowieckiego . Zmarł w Odessie 1 III 1961 r.
Doświadczenia z metropolitą Makarym, który prawie 60 lat prowadził
życie świeckie, nie były najlepsze. Jego następcą został - nie bez ingerencji
Urzędu do Spraw Wyznań - abp Tymoteusz Szretter (1961-1962) , który nie
bez większych oporów ze strony wyższego duchowieństwa, podjął poloniza­
cję Kościoła prawosławnego. Po jego rychłej śmierci metropolitą został Ste­
fan Rudyk (1965-1969) , dotychczasowy bp białostocko-gdański. Pochodził
on z ukraińskiej rodziny greckokatolickiej z Przemyśla, ale już w młodym
wieku cała rodzina - o nastawieniu moskalofilskim - przeszła na prawosła­
wie. Studiował w seminarium duchownym w Żytomierzu i Orle, a w 1915 r .
przyjął święcenia kapłańskie. Należał do grupy misyjnej bpa Eulogiusza,
która po zajęciu Galicji przez Rosj an „nawracała" grekokatolików na pra­
wosławie. Po roku 1918 pracował w Związku Sowieckim, od 1921 r. był już
w Polsce j ako duszpasterz wojskowy w Toruniu i Katowicach. W roku 1939
przeszedł wraz z Wojskiem Polskim do Rumunii, skąd został wywieziony
do Niemiec; od 1943 r. przebywał w Łodzi. Ożenił się z Julianą Czornij
(t 1939) i miał 3 synów. Po śmierci żony - już jako wdowiec - złożył śluby
zakonne i został w Łodzi archimandrytą i proboszczem parafii św. Aleksan­
dra Newskiego. W roku 1952 został biskupem wrocławsko-szczecińskim i tu
podjął ponownie „misje" wśród grekokatolików. W roku 1961 został bisku­
pem białostocko-gdańskim. Protegowany przez Urząd do Spraw Wyznań -
jako „loj alny w stosunku do władz państwowych" i dzięki poparciu tego
Urzędu - został w 1965 r. metropolitą Warszawy i całej Polski. Na tym
stanowisku ponownie podjął wielką akcję „misyjną" nawracania grekokato­
lików na prawosławie , zwłaszcza w województwie rzeszowskim. Pozostawał
pod ciągłą presją władz komunistycznych i patriarchatu moskiewskiego, stąd
przyjął skrajną postawę antykatolicką i promoskiewską. Zmarł w Warszawie
26 III 1967 r. Jego następcą został bp Bazyli Doroszkiewicz (1970) .
Episkopat prawosławny rekrutował się głównie z polskiego duchowieńst­
wa, spośród mnichów. Prawie każdy biskup diecezjalny miał wikariusza ge­
neralnego z sakrą biskupią. W roku 1990 Polski Autokefaliczny Kościół Pra­
wosławny obejmował 1 metropolię, 6 diecezji, 250 parafii, 268 duchownych
i 876 600 wiernych. (Szacunki mocno zawyżone. Każda parafia winna by
liczyć naj mniej 3 500 wiernych, a takich parafii było bardzo mało).

10. Kościoły i wspólnoty protestanckie. Kościoły starokatolickie

Protestantyzm polski jest bardzo rozbity. Do roku 1990 uznanie ze stro­

ny państwa otrzymało 28 Kościołów i wspólnot protestanckich. Najliczniej­
szy ludnościowo był Kościół ewangelickoaugsburski, czyli Luterański. Zasa­
dniczą podstawą prawną tego Kościoła był dekret prez. I. Mościckiego z

35 - Historia Kościoła cz. 8 545

25 XI 1936 r ., wydany na skutek zabiegów bpa J. Bursche. Dekret ten
potwierdziły władze komunistyczne 19 IX 1946 r. i ustawa sejmowa z
4 VII 1947 r. , wprowadzaj ąca zmiany do ustawy z 1936 r. Zgodnie z sugestią
Urzędu do Spraw Wyznań Komisja Prawnicza Synodu opracowała zasadni­
cze prawo wewnętrzne, przyjęte następnie przez IV synod Kościoła ewange­
lickoaugsburskiego (26 IV 1964) . W roku następnym zatwierdziły go władze
państwowe.
Trzeba podkreślić, że zarówno biskupi tego Kościoła, j ak i duchowieńst­
wo pozostało wierne Polsce. Wszak z rąk hitlerowskich zginął bp J. Bursche
(t 1942) i 30 duchownych. W styczniu 1945 r. uformował się Konsystorz
ewangelickoaugsburski na czele z ks. Janem Szerudą, a za zgodą władz pań­
stwowych Kościół ten przejął na własność majątek ruchomy i nieruchomy
innych Kościołów ewangelickich oraz otoczył opieką duszpasterską wszyst­
kich ewangelików, przynależnych przed 1939 r. do różnych Kościołów. Po
wojnie odbudowano lub zbudowano 245 kościołów i 145 kaplic, wydano
Śpiewnik ewangelicki, „Agendę" , „Agendę pogrzebową" i „Postyllę" . Kan­
dydaci na pastorów kształcą się w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej
w Warszawie. Wznowiono też wydawanie dwutygodnika „Zwiastun". Po
wojnie zorganizowano 279 parafii, a liczba wiernych w 1958 r. wzrosła do
1 17 tys. osób . W latach następnych liczba ta zmniejszyła się na skutek wyjaz­
du ewangelików do Niemiec. W roku 1990 Kościół ten obejmował 6 diece­
zji, 292 parafie, 328 kościołów i kaplic, 1 17 duchownych i 91 126 wiernych.
Kościół ewangelickoreformowany uznany przez państwo w 1936 r. , zło­
żył również daninę krwi i życia w czasie II wojny światowej , j ako że kilkuna­
stu jego duchownych zostało zamordowanych przez Niemców. Po wojnie
Kościół ten wydaje „Jednotę" (red. B . Tranda) o charakterze ekumenicz­
nym. Dnia 10 XI 1968 r. władze państwowe zatwierdziły nowy statut dla
tego Kościoła. Ze względu na zmianę granic Kościół ten znalazł się w małej
mniejszości. W roku 1950 liczył 8 duchownych, 14 świątyń i kaplic, 14 para­
fii i 5 tys. wiernych, w 1990 r. - 14 parafii, 13 świątyń i kaplic, 7 duchownych
i 4,5 tys. wiernych.
Największą wspólnotę wyznaniową po Kościele ewangelickoaugsburskim
stanowią Świadkowie Jehowy, czyli Związek Wyznania Świadków Jehowy.
Wspólnota ta uzależniona jest od centrali amerykańskich. W Polsce sekta ta
pojawiła się w 1905 r. , a w 1913 r. władze carskie zezwoliły na jej działal­
ność w byłym Królestwie Polskim. Po roku 1918 ruch rozbił się na kilka
kierunków. W roku 1990 wszystkie te odłamy liczyły 91 295 wiernych, z
czego wspólnota „Strażnica" 86 tys. wiernych.
Obok tych 3 Kościołów i wspólnot w 1990 r. działało nadto w Polsce
25 różnych wspólnot protestanckich, a liczba ich wiernych wahała się od 85
(Centorium Rosicrucianum) do 10 973 (Kościół zielonoświątkowy) . Ich licz­
bę szacowano w tym roku na 58 599 wiernych (0, 15 % ) . Do typu starokatoli­
ckiego należy Kościół Polskokatolicki w Polsce . Powstał on w Stanach Zjed-

546
noczonych, a jego twórcą i organizatorem był ks. Franciszek Hodur (1897).
W okresie międzywojennym nazywał się Polski Narodowy Kościół Katolic­
ki. Po roku 1945 zerwał łączność z Kościołem w Stanach Zjednoczonych i
usamodzielnił się, a w 1951 r . przyjął nazwę Kościół Polskokatolicki. Dzięki
silnemu poparciu ze strony władz komunistycznych zyskał najpierw uznanie
ze strony okupacyjnych władz niemieckich, a następnie (1 II 1946) również
władz polskich. Kościół j est podzielony na 3 diecezje (Warszawa, Kraków,
Wrocław) . Duchowni, jeżeli nie są to byli księża rzymskokatoliccy, kształcą
się w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie. W roku 1960
Kościół obejmował 55 duchownych, 56 kościołów i kaplic, 44 parafie i ok.
60 tys. wiernych, w 1980 r. - 105 duchownych, 89 kościołów i kaplic,
84 parafie i 29 tys. wiernych, a w 1990 r. -94 parafie, 100 kościołów i
kaplic, 113 duchownych i 52,4 tys. wiernych.
Kościół Starokatolicki Mariawitów uzyskał uznanie najpierw ze strony
niemieckich władz okupacyjnych, a następnie 5 IX 1947 r . ze strony Polski
Ludowej . Statut wewnętrzny, podporządkowujący całkowicie Kościół państ­
wu, został zatwierdzony w 1967 r . Kościół ten dzieli się na 3 diecezje : śląs­
ko-łódzką, podlasko-lubelską i warszawsko-płocką. Wydaje miesięcznik
„Mariawita" . W roku 1950 liczył 50 duchownych , 61 kościołów i kaplic,
43 parafie i 3 1 tys. wiernych, w 1970 r. 41 parafii , 56 kościołów i kaplic,
-

34 duchownych i 24 tys. wiernych, a w 1990 r. 41 parafii, 56 kościołów i

-

kaplic, 29 duchownych i 24 774 wiernych. Statystyka wskazuje na systematy­

czne kurczenie się tego Kościoła.
Osiem z tych Kościołów, wspólnot prawosławnych, starokatolickich i pro­
testanckich należy do Polskiej Rady Ekumenicznej , powstałej 14 X 1945 r . , ta
zaś jest członkiem Światowej Rady Kościołów. Trzydzieści wyznań chrześci­
jańskich w Polsce - łącznie z Kościołem prawosławnym - liczyło w 1990 r.
łącznie 1 791 placówek duszpasterskich, 1 889 duchownych, 1 379 obiektów
sakralnych i 1 062 OOO wyznawców (2,84% ludności kraju) . Szacunki liczby
wyznawców są wielce zawyżone.
 Roz dział V

KOŚCIOŁY WSCHODNIE (1914-1992)

Wyznawcy prawosławia zajmuj ą po katolikach i protestantach trzecie

miejsce wśród chrześcijan co do liczby wyznawców. W roku 1900 liczbę pra­
wosławnych szacowano na 1 15 898 tys. wyznawców, 1970 r. - 143 403 tys. ,
1980 r. - 160 738 tys. , a w 1991 r. - 181 547 tys. Oczywiście statystyki te nie
są zbyt dokładne ze względu na fakt, że w państwach komunistycznych pro­
wadzenie statystyk religijnych było zabronione. W rozdziale tym pragniemy
przedstawić dzieje wszystkich większych Kościołów wschodnich typu bizan­
tyjsko-ortodoksyjnego, typu przedchalcedońskiego, a także dzieje tych Koś­
ciołów wschodnich, które są w łączności ze Stolicą Apostolską. W wieku
XX na skutek rozpadu cesarstwa tureckiego, a także rewolucji bolszewickiej
w Rosji wyznawcy tych Kościołów opuszczali ziemie rodzinne i udawali się
na emigrację . W następstwie tego powstały zorganizowane Kościoły wscho­
dnie na Zachodzie, i to zarówno typu ortodoksyjnego i przedchalcedońskie­
go , j ak i unickiego. Obecność tych Kościołów wśród chrześcij an zachodnich,
j ak też i uczestnictwo w Światowej Radzie Kościołów przyczyniło się do
lepszego wspólnego zrozumienia i współpracy. Kościoły typu bizantyjsko-or­
todoksyj nego w państwach rządzonych przez komunistów przeszły przez
prawdziwy okres prześladowań i męczeństwa, podobnie j ak Kościoły przed­
chalcedońskie - przy ogromnym naporze islamu - podjęły walkę o przetrwa­
nie i tolerancj ę. Najbardziej męczeńską drogę przeszedł Kościół greckoka­
tolicki pod władzą komunistów. Zarówno patriarchat moskiewski, jak i pa­
triarchat bukareszteński podjęły współpracę z NKWD i Securitate w celu
oderwania tych Kościołów od Stolicy Apostolskiej i wchłonięcia ich tak
przez prawosławie rosyjskie, j ak i rumuńskie. Stało się to na drodze admini­
stracyjnej . Na prawie 50 lat Kościoły unickie na Ukrainie i w Siedmiogro­
dzie zeszły do katakumb .
Najpierw tedy omówimy dzieje Kościołów ortodoksyjnych - prawosław­
nych - i tych na Bliskim Wschodzie, i tych na kontynencie europejskim oraz
na emigracji - następnie zajmiemy się dziejami Kościołów przedchalcedońs-

549
kich. Osobne miejsce należy się Kościołom zjednoczonym ze Stolicą Apo­
stolską, które w tym okresie często za cenę życia i krwi pieczętowały swoją
jedność ze Stolicą Apostolską i Kościołem katolickim.

§ 308. Kościoły ortodoksyjno-prawosławne

1 . Starożytne patriarchaty na Bliskim Wschodzie

Patriarchat ekumeniczny w Konstantynopolu, rządzony przez patr. Ger­

mana V (1913-1918) , obejmował 10 metropolii w Europie i Azji Mniejszej .
Ale losy jego na skutek wojny światowej i ruchu młodotureckiego były wy­
soce niepewne. Po złożeniu z urzędu patr. Germana V ze względu na nad­
mierne ustępstwa wobec ruchu młodotureckiego (24 X 1918) , stolica patriar­
sza wakowała przez 3 lata, a jej dalszemu istnieniu zagrażał plan młodotur­
ków utworzenia turecko-prawosławnego patriarchatu w Anatolii (1921). Do­
piero narzucony przez władze greckie patr. Melecjusz IV (1921-1923) i jego
intensywna działalność reformatorska wsparły walnie dalszą obecność pa­
triarchatu w Konstantynopolu. To on zorganizował metropolię prawosławną
w Ameryce, autonomiczne metropolie w Estonii, Finlandii, na Łotwie i za­
krzątnął się wokół zorganizowania wszechprawosławnego soboru w Nicei
(1925) z okazji 1 600-rocznicy pierwszego soboru powszechnego . Sobór ten
jednak nie odbył się , a w lipcu 1923 r. patr. Melecjusz IV musiał zrezygno­
wać z urzędu.
Republika młodoturecka odebrała patriarsze władzę świecką i przywilej
reprezentacji chrześcijan wobec rządu tureckiego ; władze tureckie uznały
patriarchat za instytucję czysto religijną. Prawdziwej katastrofy dopełniły
olbrzymie przesiedlenia ludności, uzgodnione po wojnie grecko-tureckiej
traktatem w Lozannie (24 VII 1923) . Na mocy tego traktatu wysiedlono z
Turcji, głównie z Anatolii, 1 ,4 mln Greków prawosławnych do Grecji, a z
Grecji do Turcji ok. 450 tys. Turków. Po roku 1921 w Konstantynopolu
mieszkało jeszcze ok. 250 tys. Greków. Przesiedlenie ludności było rozwią­
zaniem brutalnym. Grecy bowiem opuszczali ojcowiznę zamieszkałą od ty­
sięcy lat, na skutek czego patriarchat ekumeniczny tracił większość swoich
wiernych. Z około 2 mln Greków, zamieszkujących Turcję przed 1914 r.,
po 1923 r. pozostało w Turcji tylko 250 tys. W samej Turcji europejskiej ze
186 tys. Greków pozostało po 1923 r. tylko 1 ,8 tys.
Losy następców patr. Melecjusza IV były wprost dramatyczne. Patriar­
chat pozbawiony wszelkiego poparcia wydawał się bliski upadku. Krótkie
pontyfikaty patr. Grzegorza VII (1923-1924) i patr. Konstantyna VI (1924-
-1925) , którzy też musieli zrezygnować, świadczą o bardzo poważnym kryzy-

550
sie patriarchatu. Planowany sobór panprawosławny o charakterze reformi­
stycznym na 1925 r. , niestety nie doszedł do skutku. Próby patr. Bazyle­
go III (1925-1929) zwołania soboru na Zielone Święta 1925 r. spotkały się z
całkowitym fiaskiem. W sytuacji niezwykle trudnej dla patriarchatu Bazy­
li III zwrócił się do Rzymu, dokąd sam zamierzał się udać mimo podeszłego
wieku, z palącą potrzebą unii Kościołów. Spotkało go jednak pełne niezro­
zumienie, czego wyrazem było nazwanie prawosławnych „zwolennikami błę­
dów Focjusza" (Pius XI 1927 r.) . Na tę nazwę Kościoły prawosławne zare­
-

agowały z oburzeniem na postawę „pysznego Babilonu" i zaczęły się odda­

lać od kontaktów z Kościołem katolickim, a zbliżać do Kościoła anglikań­
skiego. Wybór patr. Focjusza II (1929-1935) potwierdził tę opinię, jak rów­
nież udział patr. aleksandryjskiego Melecjusza IV w 1930 r. w anglikańskiej
Lambeth-Conference w Londynie.
W celu większej j edności Kościoła prawosławnego wysunięto w 1935 r.
plan utworzenia stałego synodu przy patriarsze ekumenicznym z przedstawi­
cieli autokefalicznych Kościołów prawosławnych, ale patr. Focjusz II odrzu­
cił ten projekt. Prawosławie dążyło wszakże do większej jedności, a wyra­
zem tego był kongres teologów prawosławnych w Atenach (1936) , który
zainspirował ruch badań naukowych, podj ął współpracę ekumeniczną i wy­
raził solidarność z prześladowanym Kościołem prawosławnym w Związku
Sowieckim. Stopniowe odzyskiwanie przez patriarchę ekumenicznego roli
przewodniej w prawosławiu datuje się od wyboru 3 XI 1948 r. Atenagorasa I
na patriarszą stolicę . Urodził się w Grecji (23 III 1886) jako Aristokles
Spirou. Po studiach w Prawosławnej Akademii Teologicznej w Chalkis
(1903-1910) i pracy duszpasterskiej w Jugosławii, został w 1919 r. sekreta­
rzem abpa Melecjusza IV w Atenach, a następnie metropolitą Korfu. Teraz
przyjął święcenia kapłańskie (1922) i sakrę biskupią. W roku 1930 został
arcybiskupem i prymasem Kościoła prawosławnego w Ameryce Północnej ,
gdzie wykazał duży talent organizacyjny i duszpasterski (1937 r. założył se­
minarium duchowne św. Krzyża w Pomfert) . Wybrany na patriarchę Kon­
stantynopola podjął plan swoich poprzedników zwołania panprawosławnego
soboru reformistycznego, zachęcając Kościoły autokefaliczne do bardziej
ogólnochrześcij ańskiej postawy. Podkreślaj ąc prymat honorowy ekumenicz­
nego patriarchatu i jego tradycje, usiłował rozbudzić ducha jedności w pra­
wosławiu. Na wstępie swoich rządów podjął obronę praw swojej stolicy wo­
bec roszczeń patriarchatu moskiewskiego ( 1948) .
We wrześniu 1955 r. doszło do rozruchów w Konstantynopolu i splądro­
wania wielu kościołów prawosławnych i instytucji, co spowodowało wzrost
napięcia grecko-tureckiego . W takich okolicznościach patr. Atenagoras I za­
rzucił projekt zbliżenia między Kościołami prawosławnymi, a podjął plan
zbliżenia z Kościołem katolickim (1958) . W roku 1959 patriarcha złożył wi­
zytę starożytnym patriarchom na Bliskim Wschodzie. W latach 1961-1968
zwołał 5 konferencji panprawosławnych i podjął starania o odrodzenie mo-

551
nachizmu bizantyjskiego z okazji jubileuszu 1000-lecia mniszej republiki na
Górze Athos. Od roku 1948 do 1970 nastąpiło szereg konfliktów z patriar­
chatem moskiewskim na tle jurysdykcji nad emigracją prawosławną. Pa­
triarcha Atenagoras I podjął liczne akcje ekumeniczne. W roku 1955 usta­
nowił stałe przedstawicielstwo patriarchatu ekumenicznego przy Światowej
Radzie Kościołów. On też zapoczątkował dialog z Kościołem katolickim,
czemu dał wyraz wysyłając obserwatorów na II i IV sesję Soboru Watykańs­
kiego II, a w dniach 4-6 I 1964 r. spotkał się w Jerozolimie z pap. Pawłem VI.
Dnia 7 XII 1965 r. patr. Atenagoras I wraz z pap . Pawłem VI ogłosił znie­
sienie ekskomuniki z 1054 r.
W ostatnich latach życia Atenagoras I przygotowywał sobór panprawosław­
ny, podtrzymywał żywe i ciepłe kontakty z pap. Pawłem VI, 25 VII 1967 r.
podejmował go w Konstantynopolu, a w październiku tegoż roku rewizyto­
wał papieża w Rzymie. W tym też roku podjął kilka zagranicznych podróży
ekumenicznych do Europy. W roku 1964 doszło do ponownych wystąpień
antygreckich w Turcji, na skutek czego 12 tys. Greków wypędzono, a 9 tys.
opuściło Turcję dobrowolnie. W ostatnim roku życia patriarchy Turcy za­
mknęli Akademię Teologiczną na wyspie Chalkis (1971). Odtąd patriarchat
prowadzi wyższą szkołę teologiczną w Grecji , na wyspie Patmos, Patriar­
chalny Instytut Patrologiczny w Salonikach, Akademię Prawosławną na wy­
spie Kreta i ośrodek prawosławny w Chambery w Szwajcarii. Liczba wier­
nych w patriarchacie ustawicznie się zmniejszała. W samym Konstantynopo­
lu w 1945 r. liczono ich 30 tys . , a w 1976 r. tylko 6 tys. W całej Turcji ok.
1970 r. było 5 diecezji i ok. 100 tys. wiernych .
Nowy patr. ekumeniczny Dymitr I (1972-1991) , uprzednio był prawie
nieznany, miał słabe zdrowie. Urodził się w Konstantynopolu ( 1914) . Studia
odbył w Akademii Teologicznej na Chalkis (1934) , następnie pracował w
Edessie (1937-1938) i Teheranie (1945-1950) . W roku 1964 został biskupem,
a 15 II 1972 r. wybrano go na patriarchę ekumenicznego. W pierwszych
latach swego pasterzowania przeżył wraz z Kościołem prawosławnym w Turcji
nowy okres prześladowań i zagrożenia. W związku ze sprawą politycznej przy­
należności Cypru w 1973 r. doszło w Turcji do ekscesów antygreckich i żądań
usunięcia patriarchy z Konstantynopola. Walnego poparcia patriarchato­
wi udzielił pap. Jan Paweł II, który 28 XI 1979 r. przybył do Konstantyno­
pola, wziął udział w nabożeństwie na Fanarze, podjął rozmowy z patriarchą;
wspólnie powołali Komisję Prawosławno-Katolicką do dialogu doktrynalne­
go między obydwoma Kościołami. Patriarcha Dymitr I podj ął w 1986 r.
rozmowy z władzami tureckimi na temat sytuacji Kościoła w Turcji , odbył
szereg podróży zagranicznych, m.in. do Związku Sowieckiego, Rumunii i
Stanów Zjednoczonych. Jego następcą został 2 XI 1991 r. patr. Bartło­
miej I. I on podjął próbę zwołania panprawosławnego soboru dla 14 Kościo­
łów autokefalicznych.

552
 W roku 1990 patriarchat ekumeniczny obejmował 4 diecezje metropolie
w Turcji, 10 diecezji na wyspach greckich (m.in. Kreta, Rodos, Kos) , me­
tropolię w Wiedniu (Austria) , Bonn (Niemcy) , egzarchat we Francji, metro­
polię Theateira w Wielkiej Brytanii, egzarchat w Belgii i Holandii, biskupst­
wo w Szwecji, metropolię grecko-prawosławną dla Północnej i Południowej
Ameryki z 1 1 diecezjami (509 parafii) , metropolię w Australii i Nowej Ze­
landii z 2 diecezj ami. Liczbę wiernych , podległych jurysdykcji patriarchatu
ekumenicznego, w 1990 r. szacowano na 3 ,5 mln osób. Tylko w Australii
liczbę wiernych szacowano na 414 tys. osób, 1 12 parafii, 138 szkół parafial­
nych, 24 szkoły średnie, 5 klasztorów męskich i 82 kapłanów.
Patriarchat melchicko-ortodoksyjny Aleksandrii zajmuje drugie miejsce
w hierarchii Kościołów prawosławnych. Na skutek poważnej imigracji Gre­
ków prawosławnych do Egiptu po I wojnie światowej liczba wiernych wzro­
sła do 100 tys. osób. Już patr. Focjusz II (1900-1925) kontynuował dzieło
odnowy, założył drukarnię patriarchalną, od 1908 r. zaczął wydawać dwa
czasopisma teologiczne, patronował zakładaniu żłobków i sierocińców dla
dzieci, otworzył szereg szkół i wznowił niektóre, dawne metropolie . Jego
następca patr. Melecjusz (1926-1935) , dawny patriarcha ekumeniczny, rów­
nież Grek, rozbudował katedrę patriarchalną św. Marka, otworzył semina­
rium duchowne św. Atanazego w Aleksandrii, rozbudował bibliotekę patriar­
chalną, otwierał nowe sierocińce, a nade wszystko zaj ął się odnową życia
religijnego i duszpasterstwa, poparł rozwój badań naukowych i katechizację
wśród wiernych.
Patriarcha Mikołaj V (1936-1939) zreformował statut patriarchatu, przy­
znając Grekom większe prawa przy wyborze patriarchy. Patriarcha Chrysto­
for Il Danielides (1939-1966) podjął akcję misyjną wśród Murzynów w cen­
tralnej i południowej Afryce (1950) . On i jego następca erygował nowe
metropolie melchickie w Tanzanii (Dar es-Salam) , Kamerunie (Jaunde) ,
Kongo (Elisabethville) i Republice Południowej Afryki (Johannesburg) . Po
roku 1956 w następstwie przyczyn polityczno-społecznych do 1972 r. liczba
Greków melchitów na skutek emigracji do Australii i państw afrykańskich
spadła do 10 tys. Opuszczone świątynie, szkoły i sierocińce odstąpiono Koś­
ciołowi koptyjskiemu.
W łonie społeczności melchickiej ponownie doszło do ostrych konfliktów
między Grekami, Syryjczykami i Murzynami, co doprowadziło w 1966 r. do
rezygnacji patr. Chrystofora Il Danielidesa (t 1967). Jego następcą został
dotychczasowy metropolita Dar es-Salam (Etinopolis) Mikołaj VI Warelo­
poulos. W roku 1972 zamianował 3 pierwszych biskupów Murzynów jako
biskupów pomocniczych Dar es-Salam i utworzył 4 nowe metropolie poza
granicami Egiptu. W związku z zapowiedzią zwołania panprawosławnego
soboru patr. Mikołaj VI zaczął zabiegać od 1971 r. , by sobór ten odbył się
w Aleksandrii, gdzie działa Instytut Studiów Wschodnich i ukazuje się czaso­
pismo teologiczne w j ęzyku greckim „Analekta" . W dniach 26 V-8 VI 1977 r.

553
odbył podróż do Moskwy, gdzie spotkał się z patr. Pimenem i odwiedził
niektóre ośrodki prawosławne w Rosji. Patriarcha ten zbliżył się do wier­
nych pochodzenia arabskiego, nawiązał liczne kontakty ekumeniczne i stał
się w 1970 r. inicjatorem Rady Kościołów wspólnej dla Koptów, melchitów,
Etiopczyków, Syryjczyków i malabarczyków; założył drukarnię dla wydawa­
nia prasy i publikacji książkowych. Specjalną troską otoczył misje melchic­
kie wśród Murzynów w Afryce, które osobiście wizytował w 1980 r. Kościo­
ły wśród Murzynów obejmowały w 1980 r. 3 metropolie, 65 stacji misyjnych
i ok. 60 kapłanów. Jego następcą został 8 III 1987 r. patr. Parteniusz Il.
Pod protekcją tego patriarchy abp Makarios II założył w 1989 r. seminarium
duchowne w Nairobi (12 profesorów, 47 alumnów) . W roku 1990 patriarchat
obejmował 1 1 metropolii, w tym 7 w Afryce , 1 biskupstwo, 1 1 metropoli­
tów, 10 biskupów i ok. 350 tys. wiernych.
Ortodoksyjny patriarchat melchicki Antiochii w wyniku zmian po I woj­
nie światowej stał się areną walk narodowościowych między wiernymi po­
chodzenia arabskiego a greckiego. Doprowadziło to w 193 1 r. do podwój­
nych wyborów i trwającej 2 lata schizmy. Ostatecznie pełne uznanie uzyskał
patr. Aleksander III (1931-1958) . Podjął on działalność zmierzającą do uin­
tensywnienia duszpasterstwa i ściślejszego związania diaspory amerykańskiej
z patriarchatem przez mianowanie egzarchy Antoniego Bashira. Za j ego na­
stępcy patr. Teodozjusza VI (1958-1970) ponownie groził rozłam narodowo­
ściowy. I on zwrócił uwagę na diasporę, powołując do życia nową metropo­
lię i diecezje w Stanach Zjednoczonych (Nowy Jork, Toledo, 145 parafii w
USA, 15 parafii w Kanadzie) , Brazylii (Rio de Janeiro i Sao Paulo) oraz w
Argentynie (Buenos Aires) . Następca Teodozjusza VI patr. Eliasz IV
(1970-1979) wznowił Akademię Teologiczną św. Jana z Damaszku w Bala­
mand k. Trypolisu w Libanie i niektóre biskupstwa w Turcji, zniszczone
podczas I wojny światowej (1980 r. - 13 tys. wiernych) , a także utworzył
nowe w Arabii Saudyjskiej i Australii-Nowej Zelandii (1979 r. 4 parafie).
-

W roku 1990 patr. Ignacy IV Hazim (2 VII 1979) utworzył w Bejrucie Pra­
wosławny Uniwersytet Balamand z wydziałem teologicznym. W tym też
roku patriarchat obejmował 15 metropolii, 1 biskupstwo, 3 biskupstwa nie
obsadzone w Turcji, 15 metropolitów, 12 biskupów i ok. 750 tys. wiernych.
Rezydencją patriarchy jest Damaszek.
Ortodoksyjny patriarchat melchicki Jerozolimy rozciąga się na państwa
Izrael i Jordanię, a wierni w większości są pochodzenia arabskiego. Ponie­
waż patriarchami są z reguły Grecy, na tym tle więc powstawały walki naro­
dowościowe , które dały o sobie znać już za patr. Damiana (1897-1931). W
okresie pontyfikatu patr. Tymoteusza ( 1935-1955) nastąpiła emigracja Gre­
ków z Ziemi Świętej . Patriarcha kieruje Bractwem Grobu Pańskiego. Na
skutek powtarzających się kryzysów narodowościowych, w 1938 r. zobowią­
zano patriarchę do dobrej znajomości języka arabskiego. Po wojnie w 1948 r.
powstało niepodległe państwo Izrael, co doprowadziło do podziału Pale-

554
styny na Jordanię i Izrael. Narastające walki narodowościowe w patriarcha­
cie wybuchły z całą siłą po wyborze patr. Benedykta I (1957-1980) ; więk­
szość arabska chrześcij an (90%) wymusiła nowe kompromisowe rozwiąza­
nie. Patriarcha mógł być Grekiem, ale biskupi w patriarchacie mieli być
pochodzenia arabskiego. W roku 1960 patr. Benedykt I wyświęcił pierwsze­
go Araba na biskupa , Symeona z Gerazy, założył w Jerozolimie szkołę teo­
logiczną z wydziałem greckim i arabskim, podjął kilka podróży do Związku
Sowieckiego i Europy, a w 1964 r. nawiązał osobiste kontakty z przebywają­
cym w Ziemi Świętej pap. Pawłem VI. Jego następcą został również Grek,
metropolita Ammanu, Diodor Damian Karivalis (16 II 1981) , honorowy
doktor Akademii Teologicznej w Petersburgu. W roku 1990 patriarchatowi
podlegało 5 metropolitów w Palestynie i 14 biskupów. W klasztorach liturgię
sprawuje się w j ęzyku greckim, na parafiach po arabsku. W roku 1990 liczbę
wiernych w patriarchacie szacowano na 230 tys.
Z patriarchatem jerozolimskim jest związane autonomiczne arcybiskups­
two św. Katarzyny na Górze Synaj . Biblioteka klasztoru obejmuje ok. 4 tys.
bezcennych rękopisów, a mnisi prowadzą szkołę w Kairze. Od klasztoru
synajskiego zależą mniejsze klasztory w Kairze (1) , Grecji (7) , na Cyprze
(3) , w Libanie (1) i Konstantynopolu (1). W roku 1990 klasztor synajski
zamieszkiwało 20 mnichów. Od roku 1973 wspólnocie wiernych (900 wier­
nych) przewodzi opat apb Damian Samartsis, rezydujący w Kairze.

2. Kościoły prawosławne w basenie Morza Śródziemnego i Czarnego

Kościół ortodoksyjny w Grecji. Kościół ten był uzależniony od zmienia­

jących się władz politycznych kraju. Rewolucja wojskowa (1909) narzuciła
Kościołowi nowy statut (1914) , ale odrzucił go abp Aten i całej Grecji Teo­
klitos. W roku 1912 Kościół poparł wojnę z Turcj ą w celu odzyskania pół­
nocno-wschodniej Grecji , a w 1917 r. powstanie Greków w Anatolii. Arcy­
biskup Aten Chryzostom Papadopoulos (1923-1938) utworzył kilka nowych
·Seminariów duchownych, podniósł poziom intelektualny księży i zaktywizo­
wał ich działalność pasterską. Założone w 1932 r. Zjednoczenie Chrześci­
jańsko-Społeczne utworzyło w 1942 r. nową organizację pn. Chrześcijańskie
Światło . Przyłączone do Grecji tereny Tesalii ( 1878), Macedonii i Tracji
(1912-1913) na mocy porozumienia z patriarchatem ekumenicznym przeszły
w 1928 r. pod j urysdykcję Kościoła greckiego. Konstantynopol zatrzymał
czasowo j urysdykcję nad Górą Athos i wyspą Kretą. Zmieniające się dykta­
tury w Grecji narzucały Kościołowi nowe statuty (1923 , 1925, 1931-1932) ,
normowały sprawy duszpasterstwa parafialnego, szkół kościelnych i kształ­
cenia księży (1927), administracji dóbr kościelnych (1930) i funkcjonowania
Świętego Synodu (1931-1932) .

555
 Przyjęcie przez Kościół grecki kalendarza gregoriańskiego wywołało po­
ważne niepokoje i doprowadziło w 1935 r. do schizmy w Kościele greckim i
zorganizowania po 1940 r. - przez 3 metropolitów - osobnego synodu. W
roku 1938 arcybiskupem Aten został dotychczasowy metropolita Koryntu
Damaskinos. Jego elekcję unieważnił jednakże dyktator Metaksas i relego­
wał go na wyspę Salaminę, a na jego miejsce powołał dotychczasowego
metropolitę Trebizondy, Chryzostoma. W czasie okupacji niemieckiej synod
23 metropolitów anulował akt urzędowy z 1938 r. i Damaskinos Papandreu
powrócił do Aten (t 1949) . On to opracował nowy statut Kościoła. Podczas
okupacji zginęło wielu księży i mnichów uczestników podziemnego ruchu
narodowego.
W roku 1949 arcybiskupem Aten został dotychczasowy metropolita Jani­
ny Spiridion Wlachos (t 1956) , a po nim Doroteusz (t 1957) i metropolita
Patras , Teoklitos (t 1962) . Ten ostatni pod presj ą infamii musiał zrezygno­
wać z urzędu, a jego miejsce zajął Filip Chryzostomos. W roku 1951 Grecja
była podzielona na 5 233 parafie (652 na Krecie) i 66 eparchii (7 na Krecie)
i liczyła 6 638 księży (402 na Krecie) i 6,5 mln wiernych. W roku 1954 były
140 klasztory męskie z 1 227 mnichami, 76 żeńskich z 650 mniszkami. W
tym też roku zorganizowano w Grecji wielkie uroczystości z okazji 1900-le­
cia przybycia tu św. Pawła Apostoła.
Po roku 1950 wieś grecka zaczęła się wyludniać, a miasta gwałtownie
wzrastać ludnościowo. Kościół nie był przygotowany na te zmiany. Duszpa­
sterstwo prowadzono nadal tradycyjnie. Przed 1 964 r. działały w Grecji dwa
wydziały teologiczne (Ateny, Saloniki) , 6 wyższych seminariów duchow­
nych, 9 małych, 7 seminariów specjalnych dla księży zakonnych . Mimo pod­
niesienia poziomu intelektualnego duchowieństwa było dużo wewnętrznych
sporów i zgorszeń moralnych. Podjęte przez hierarchię reformy kościelne
napotykały na poważne trudności na skutek braku zgody i jedności w jej
szeregach, braku księży i zmniejszania się liczby powołań zakonnych, a tak­
że kryzysu praktyk religijnych wśród wiernych. Wśród teologów przeważali
świeccy. Oni to opanowali prasę kościelną, katedry profesorskie na uczel­
niach teologicznych, a także kaznodziejstwo w kraju. Obok bractwa Życie,
będącego ośrodkiem odnowy religijnej , powstało bractwo Unia Ortodok­
sów. Działalność ruchów apostolskich koordynowała „Diakonia Apostol­
ska" , periodyk - oficjalny organ hierarchii i laikatu greckiego. Wspierał on
również nowe Kościoły prawosławne w Afryce. W Atenach ukazywały się
czasopisma teologiczne - „Teologia" i „Kościół" , a także dziennik kościelny
„Prawda kościelna" . W roku 1959 powstała organizacj a Ho Soter.
W celu ożywienia życia religijnego po II wojnie światowej powstały róż­
ne ruchy religijne: Życie, Zjednoczenie Chrześcijan Prawosławnych i Zba­
wienie. Grupy te o duchowości monastycznej podejmowały aktywny aposto­
lat, j ak na Zachodzie grupy odnowy religijnej . Apostolat ten obejmował

556
nade wszystko kościelną działalność charytatywną, nauczanie społeczne Ko­
ścioła, zakładanie i prowadzenie sierocińców, szpitali, domów opieki itd.
W roku 1965 doszło do poważnego konfliktu między hierarchią kościelną
a rządem na tle zamierzonej przez rząd redukcji biskupstw. W kwietniu
1967 r. rządy w Grecji przejęło wojsko, które zdymisjonowało abpa Aten
Filipa Chryzostomosa, a zreformowany Święty Synod powołał na jego miej­
sce dotychczasowego j ałmużnika dworu królewskiego i profesora teologii w
Salonikach Hieronymosa Kotsonisa. Tegoż roku władze państwowe ustano­
wiły trybunały kościelne z możliwością apelacji do władz państwowych. Pro­
testy dwóch metropolitów przeciwko tym apelacjom skończyły się ich zdymi­
sjonowaniem. W roku 1969 władze narzuciły Kościołowi nowy statut, który
spotkał się z gwałtowną krytyką duchowieństwa. W roku 1973 nowa dykta­
tura zdymisjonowała „jako niekanonicznie wybranego" abpa Hieronymosa
i kilku metropolitów. Synod, złożony z 32 metropolitów, wybrał na arcybis­
kupa Aten i przewodniczącego Świętego Synodu dotychczasowego metropo­
litę Janiny, Serafima. Podjął on akcję ireniczną wśród zwolenników abpa
Hieronymosa, zakrzątnął się około podniesienia poziomu kształcenia ducho­
wieństwa i reformy życia zakonnego, a także unowocześnienia duszpasterst­
wa wśród zeświecczonych wiernych w wielkich miastach przemysłowych.
Religijność wsi pozostała nadal żywa i głęboka.
Nowa konstytucj a państwowa z 1975 r. uznała Kościół prawosławny
„jako dominuj ący w Grecji" , ale już 8 XI 1980 r. prez. Konstandinos Kara­
manlis i Święty Synod podjęły dwustronne rozmowy na temat rozdziału Ko­
ścioła i państwa, co zdecydowanie odrzucała większość biskupów. Mimo
oporu hierarchii władze państwowe nawiązały 3 XII 1983 r. stosunki dyplo­
matyczne ze Stolicą Apostolską, co znów stało się przedmiotem ataków ze
strony hierarchii kościelnej , która podjęła ostrą walkę z państwowym pra­
wem małżeńskim (1980) i ograniczaniem nauki religii w szkole do 1 godziny
tygodniowo. Mimo tych trudności nowa konstytucj a państwowa z 1986 r.
powtórzyła, że uznaje Wschodni Kościół Grecki „jako dominujący w Gre­
cji". W roku 1991 utworzono 7 nowych metropolii, a w roku następnym
rozgorzała na wielką skalę walka o zerwanie stosunków dyplomatycznych
ze Stolicą Apostolską.
Ze względu na postępującą laicyzację i odchodzenie - zwłaszcza mło­
dzieży - od praktyk religijnych, Kościół zaczął tworzyć w ostatnich latach
ośrodki duszpasterstwa akademickiego, bursy i internaty dla młodzieży
(2 721 bursy: 1980 r . - 1 291 internatów i 7 421 młodzieży) , a także ogródki
i sierocińce dla dzieci (1980 r. - 53 ogródki, 36 sierocińców 1 292 siero­
-

ty) . Zaczęto również organizować religijne szkoły domowe dla młodzieży

(12 szkół) i starszych (44 szkoły i 1 544 słuchaczy) . Ankieta z 1980 r. mówi,
że 71 % ankietowanych jest wierzących, 1 1 % odrzuca istnienie Boga, 17%
wątpi w Jego istnienie, 9% uczęszcza w każdą niedzielę na liturgię, 40%
tylko w większe święta, a 10% nigdy nie chodzi do kościoła.

557
 W roku 1989 Kościół grecki obejmował 94 diecezje (49 pod jurysdykcją
Konstantynopola, 43 pod jurysdykcj ą Kościoła greckiego) , w tym 91 metro­
polii, 9 489 parafii, 9 513 kapłanów, 435 klasztorów, 4 973 mnichów i mni­
szek, 9 025 OOO wiernych ; 96% ludności kraju wyznaje prawosławie, 1 %
katolicyzm, 1 % protestantyzm i 2% islam. Głową Kościoła jest abp Aten i
całej Grecji Serafim (od 1974) .
Kościół prawosławny w Bułgarii. Posiadał we wczesnym średniowieczu
własny patriarchat w Ochrydzie (927-1018) . Zniszczony przez Bizancjum od­
rodził się dopiero w 1235 r. i trwał do 1393 r. , kiedy to - tym razem - został
zniszczony przez Turków. Kraj został podporządkowany patriarchatowi eku­
menicznemu w Konstantynopolu . W roku 1870 sułtan turecki utworzył odrę­
bny egzarchat bułgarski, uznawany przez długie lata przez patriarchat eku­
meniczny za schizmatycki (1872) . Mimo że w 1878 r. Bułgaria została niepo­
dległym księstwem, a w 1908 r. królestwem, stan prawny Kościoła bułgars­
kiego nie uległ zmianie. Kościołem kierował egzarcha Józef, ale po jego
śmierci władze państwowe nie zezwoliły na wybór następcy, stąd Kościołem
kierował Święty Synod. Zwołany przez władze państwowe synod reformisty­
czny w 1921 r. przedsięwziął odnowę duszpasterstwa i kaznodziejstwa, ale
reform tych nie wprowadzono w życie. Jedynie w 1923 r. założono wydział
teologiczny na uniwersytecie w Sofii. Konferencja episkopatu w 1927 r. zaję­
ła się unowocześnieniem katechizacji i wychowaniem młodzieży.
Wraz z okupacją sowiecką w 1944 r. komuniści przejęli rządy w Bułgarii
i rozpoczęli antykościelną politykę według modelu sowieckiego. W roku
1946 obalili królestwo, ogłosili republikę ludową, usunęli naukę religii ze
szkół , upaństwowili większość majątków kościelnych, rozwiązali kościelne
organizacje i zakazali prowadzenia akcji społeczno-charytatywnej . Obrona
Kościoła, zwłaszcza nauczania religii w szkołach niedzielnych i wydawania
prasy kościelnej przez egzarchę Stefana Stoj ana (1945-1948) , doprowadziła
do pozbawienia go urzędu przez Święty Synod, który podjął ścisłą współpra- ·

cę z władzami komunistycznymi. Konstytucj a państwowa (1947, 1965) prze­

prowadziła rozdział Kościoła i państwa, ale na model sowiecki, podporząd­
kowując całkowicie Kościół ateistycznemu państwu. Ustawa o stowarzysze­
niach z 17 II 1949 r. gwarantowała wprawdzie wolność wyznania i sumienia,
ale przyznała państwu nadzór i kontrolę działalności Kościoła.
W roku 1945 patr. ekumeniczny Beniamin przyznał autokefalię Kościo­
łowi bułgarskiemu, który w 1951 r. otrzymał nowy statut. Obejmował wów­
czas 11 diecezji w Bułgarii i 2 na emigracji. Święty Synod za zgodą władz
państwowych wznowił w 1953 r. patriarchat Sofii i całej Bułgarii, a na tron
patriarszy powołano metropolitę Cyryla I , dotychczasowego administratora
egzarchatu (1953-1971) . Był to uczony i znany historyk Kościoła , głośny
kaznodzieja, dobry organizator, niezwykle lojalny wobec władz ateistyczno­
-komunistycznych. Uznanie Konstantynopola zdobył nowy patriarchat do­
piero w 1961 r. Na skutek działalności patr. Cyryla I Kościół bułgarski

558
otrzymał Akademię Duchowną w Sofii w miejsce zniesionego wydziału teo­
logicznego, wydawał 3 czasopisma, ale nie prowadził żadnej katechizacji.
W roku 1967 władze komunistyczne oddały Kościołowi klasztor św. Jana
z Riła w Gara, narodowe sanktuarium bułgarskie i największe maryjne
miejsce pątnicze. Mogli tu powrócić zakonnicy. Nieco później założono tu
seminarium duchowne.
Po śmierci patr. Cyryla I na urząd ten został wybrany metropolita Lovec
Maksym Marin Minkow (4 VII 1971). Ze względu na propagandę ateistycz­
ną i zakaz katechizacji zaznaczył się spadek powołań kapłańskich i brak
księży, gwałtownie spadły praktyki religijne wiernych. W roku 1981 zaled­
wie 30% Bułgarów było wierzących, a wśród nich tylko 6% praktykujących.
Tę sytuację pogorszył wielce rządowy zakaz nauczania młodzieży przy koś­
ciele (1982) . W roku 1981 Kościół wraz z państwem ateistycznym obchodził
uroczyście 1 300-lecie państwa starobułgarskiego i przy tej okazji zezwolono
patr. Maksymowi na przeprowadzenie wizytacji kościelnej we wszystkich
diecezjach.
Po obaleniu komunizmu (1990) oskarżono patr. Maksyma o bliską
współpracę z antykościelną polityką rządów komunistycznych, a jego wybór
z 1971 r. uznano za nieważny. W roku 1990 patriarchat bułgarski obejmował
w kraju i na emigracji 12 metropolii, 4 biskupstwa na emigracji, w 1981 r. -
3 750 kościołów, 2,6 tys . parafii, 1 ,8 tys. duchownych, a w 1989 r . -
123 klasztory i 400 mnichów, 400 alumnów i 8 mln wiernych.
Kościół prawosławny w Serbii i Macedonii. Dnia 1 XII 1918 r. powstało
wielonarodowe i wielowyznaniowe Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweń­
ców, przemianowane dekretem króla Aleksandra I z 3 X 1929 r. na Królest­
wo Jugosławii. W nowo powstałym państwie Kościół prawosławny należał
do różnych jurysdykcji i nie stanowił organizacyjnie jednego Kościoła.
Obejmował autokefaliczną od 1879 r. metropolię belgradzką, patriarchat
karłowicki powstały przed 1848 r. z jurysdykcją nad prawosławnymi w Ce­
sarstwie Austriackim, autokefaliczną metropolię w Cetynie w Czarnogórze
(przed 1860) , autokefaliczną metropolię bośniacką w Sarajewie (1880) , 2
diecezje prawosławne w Dalmacji, zależne od metropolity prawosławnego
w Czerniowcach na Bukowinie. Wszystkie te niezależne jurysdykcje kościel­
ne utworzyły w 1920 r. Serbski Kościół Prawosławny, wyniesiony do rzędu
patriarchatu. Patriarcha nosił tytuł „Arcybiskup Pecu, metropolita Belgradu
i Karłowic, patriarcha serbski" . Pierwszym patriarchą został metropolita
belgradzki Demetriusz (1920-1930) .
Ze względu na fakt, że w 193 1 r. katolicy liczyli w Królestwie Jugosławii
37,4% ludności, a wyznawcy islamu na terenie Bośni i Hercegowiny ok.
15% , prawosławie utraciło rangę religii państwowej . Doprowadziło to do
poważnych napięć między Kościołem prawosławnym a Kościołem katolic­
kim ( 1935). Zawarty w tym roku konkordat ze Stolicą Apostolską został
odrzucony przez patr. Barnabę (1930-1937) , który obłożył ekskomuniką ko-

559
ścielną posłów głosujących za jego ratyfikacj ą. Z tego powodu doszło w
Belgradzie do rozruchów, wznieconych przez księży prawosławnych. Rząd
był zmuszony użyć siły, by rozpędzić demonstracje, a nagła śmierć patr.
Barnaby zaostrzyła konflikt. Nowy patr. Gabriel V Dozić (1938-1950) zdjął
klątwę z premiera, ale konkordatu nie ratyfikowano.
Okupacja Jugosławii przez Niemcy, Włochy i Bułgarię (1941) doprowa­
dziła do utworzenia zależnego od Niemiec państwa chorwackiego, utworze­
nia w 1942 r. Chorwackiego Kościoła Prawosławnego , a także do gwałtow­
nych walk narodowościowych i religijnych między Chorwatami a Serbami.
Patriarcha Gabriel V został aresztowany (1941-1946) . Główną rolę w uwol­
nieniu kraju spod okupacji odegrali komuniści pod wodzą Josipa Broz Tity i
on to w 1944 r. przechwycił władzę w kraju, co doprowadziło do obalenia
monarchii i utworzenia Federacyjnej Republiki Ludowej Jugosławii (1945).
Konstytucja z 31 I 1948 r. przeprowadziła rozdział Kościoła i państwa, laicy­
zację życia publicznego, usunęła nauczanie religii w szkołach. Odtąd kate­
chizacja mogła się odbywać w budynkach kościelnych. Propaganda ateisty­
czna obniżyła wielce praktyki religijne wśród wiernych, zwłaszcza w mia­
stach. Podjęte przez patriarchat moskiewski wysiłki (1947) , by podporząd­
kować sobie Kościół serbski zostały udaremnione przez patr. Gabriela V.
W celu przeciwstawienia się tym tendencjom utworzył on Związek Kapła­
nów i poszerzył uprawnienia kościelne dla niższego duchowieństwa.
Za patr. Wincentego (Vikentij) , stojącego na czele Kościoła w latach
1950-1958, doszło do polepszenia stosunków z państwem, uwolnienia wielu
duchownych z więzień, obsadzenia wakuj ących biskupstw i parafii na pod­
stawie nowego prawa o położeniu wspólnot religijnych (27 V 1953) . Nie
przeszkodziło to w niczym władzom cywilnym w upaństwowieniu dóbr koś­
cielnych, opodatkowaniu duchownych, wypłacaniu emerytury państwowej
duchownym i ograniczeniu działalności katechetycznej Kościoła. W roku
1952 władze zamknęły Wydział Teologii Prawosławnej na Uniwersytecie w
Belgradzie i utworzyły Akademię Duchowną oraz 4 seminaria duchowne z
ograniczoną liczbą kandydatów. Państwo wspomogło finansowo restaurację
zabytkowych cerkwi, ale ograniczyło życie mnisze. Państwo poparło również
autonomię Kościoła prawosławnego w Macedonii (1958) , co zwalczał pa­
triarchat serbski.
Patriarcha German ( 1958-1990) ze względu na zwiększoną propagandę
ateistyczną (1960 r. - ok. 13% niewierzących) i narastającą działalność sekt
adwentystów oraz nazarejczyków podjął wysiłki zmierzające do pogłębienia
nauczania katechetycznego i kaznodziejstwa, utworzył Szkołę Teologiczną
w klasztorze Krka w Dalmacji (1965) w celu zwiększenia liczby księży. Za­
krzątnął się około wydawania czasopism i prasy kościelnej . Tymi zagadnie­
niami zajął się zjazd biskupów i duchowieństwa (17 IV 1967). Od roku 1972
wzmogła się ponownie propaganda ateistyczna i ataki prasy na Kościół , zao­
strzono cenzurę, aresztowano wielu księży i zakazano młodzieży brania

560
udziału w uroczystościach ku czci sw. Sawy, Patrona Serbii. W sierpniu
1981 r. patr. German powołał do życia Bractwo Chrześcijańskiej Odnowy,
a w maju tegoż roku synod w Belgradzie zajął się sprawami materialnymi
instytucji kościelnych.
Po śmierci patr. Germana, który doczekał się większej wolności Kościo­
ła i upadku reżymu komunistycznego, dnia 1 XII 1990 r. 24 biskupów wy­
brało na tron patriarszy znaną i wpływową osobistość, biskupa z Raska-Priz­
ren, Pawła Stojceviea (ur. 1914) . Po studiach teologicznych w Sarajewie
(1936) , otrzymał doktorat z teologii w Belgradzie (1940) , był żołnierzem w
czasie II wojny światowej . Święcenia kapłańskie przyj ął w 40. roku życia
(1954) . Jeszcze przed wyborem zorganizował uroczystość 600-lecia bitwy na
Kosowym Polu (1989) i 300-lecia wielkiej emigracji serbskiej (1990) . Zabie­
gał około przywrócenia nauczania religii w szkole , rozbudowy sieci parafial­
nej , przywrócenia w budynkach publicznych chrześcijańskich symboli i częś­
ciowy zwrot zagrabionego przez państwo mienia kościelnego. W dniach
23-24 IX 1990 r. zorganizował ekumeniczne sympozjum prawosławna-kato­
lickie. Patriarchatowi serbskiemu podlegaj ą 3 diecezje w Ameryce Północ­
nej (62 parafie) , 1 w Australii i Nowej Zelandii (17 parafii) . Podczas wojny
domowej w b . Jugosławii patr. Paweł podjął wysiłki zmierzające do jej za­
kończenia i złagodzenia jej skutków. W roku 1990 patriarchat obejmował
2 metropolie, 23 diecezje, a w 1972 r. - 4 tys. kościołów, 75 klasztorów
męskich, 73 żeńskie, 350 mnichów, 800 mniszek i 8 mln wiernych.
Macedonia po I wojnie światowej została podzielona politycznie między
Grecję i Jugosławię , a Kościół podlegaj ący dotąd Konstantynopolowi został
podporządkowany patriarchatowi serbskiemu (3 diecezje) i Kościołowi pra­
wosławnemu w Grecji . Władze komunistyczne utworzyły republikę federa­
cyjną Macedonię i one inspirowały powstanie Autokefalicznego Kościoła
Prawosławnego Macedonii. W roku 1958 kościelny synod narodowy w
Ochrydzie , w którym wzięło udział 220 kapłanów i świeckich, uchwalił przy­
wrócenie starożytnego arcybiskupstwa w Ochrydzie i autonomii dla Kościoła
macedońskiego. Wybrano 3 nowych biskupów dla 3 diecezji. Synod podtrzy­
mał jedność z patriarchatem serbskim, a w 1959 r. Święty Synod serbski
uznał autonomię i wybory biskupów. Jesienią 1966 r. Macedoński Kościół
Prawosławny zwrócił się do patriarchatu serbskiego o autokefalię, ale jej
nie otrzymał . W dniach 17-19 VII t.r. zebrał się synod w Ochrydzie. Zade­
klarował on pełną autokefalię Kościoła prawosławnego w republice mace­
dońskiej , a arcybiskup przyj ął tytuł arcybiskupa Ochrydy i całej Macedonii.
Deklaracji tej nie uznał wrześniowy synod (1987) Kościoła serbskiego, po­
dobnie j ak i inne Kościoły prawosławne, co spowodowało rezygnację metro­
polity ochrydzkiego Gabriela Miłoseva (XII 1991). W roku 1990 Kościół
ten liczył 3 diecezje w kraju i 2 na emigracji , 314 kapłanów, 400 parafii, 20
klasztorów, 54 mnichów, 86 mniszek i 1 ,2 mln wiernych.

36 � Historia Kościoła cz. 8 561

 Kościół prawosławny w Albanii. W okresie okupacji tureckiej Kościół
ten należał do patriarchatu ekumenicznego w Konstantynopolu. Dopiero
po utworzeniu niepodległego Królestwa Albanii w latach 1912-1913 doszło
do zorganizowania autokefalicznego Kościoła prawosławnego Albanii. Au­
tokefalię proklamowano jednostronnie w 1922 r. Biskupi greccy opuścili Al­
banię, a w 1929 r. przy współpracy z Kościołem prawosławnym w Serbii
wyświęcono biskupów Albańczyków. Dzięki temu powstał synod Kościoła
prawosławnego w Tiranie, który ponownie zadeklarował autokefalię. W re­
akcji na te fakty patriarchat ekumeniczny ogłosił pozbawienie urzędów koś­
cielnych wyświęconych biskupów, a władze albańskie usunęły z kraju przed­
stawiciela patriarchatu, co doprowadziło do faktycznej schizmy. Dopiero
12 IV 1937 r. patriarchat ekumeniczny uznał autokefalię Kościoła albańskie­
go. W roku 1938 Kościół ten obejmował 1 metropolię, 4 diecezje, 200 ka­
płanów, 2 seminaria duchowne, 29 klasztorów i ok. 200 tys. wiernych.
Po przejęciu władzy przez komunistów (1945) rozpoczął się okres mę­
czeństwa i prześladowania również dla Kościoła prawosławnego . Metropoli­
ta Krzysztof Kissi (1937-1949) został pozbawiony urzędu i uwięziony, podo­
bnie jak dwóch jego następców - Poisjusz (1949-1966) i Damian (1966-
-1973) . Większość duchowieństwa prawosławnego została wymordowana. W
roku 1951 władze nie uznały wszystkich biskupów, których później areszto­
wano. Reżym E. Hodży użył brutalnych i barbarzyńskich metod w niszcze­
niu każdej religii. W roku 1967 ogłosił Albanię pierwszym ateistycznym pań­
stwem na świecie, na skutek czego zamknięto wszystkie miejsca kultu, za­
broniono pod karą śmierci j akichkolwiek form życia religijnego i rozpoczęto
gwałtowną walkę z religijnymi tradycj ami narodu. Zamknięto wówczas i
przerobiono na cele świeckie 2 169 kościołów i klasztorów katolickich, pra­
wosławnych i muzułmańskich. Skasowano wszystkie instytucje kościelne.
Wszelkie formy życia religijnego uznano za bezprawne. Tylko kilku księży
działało w katakumbowym Kościele.
Początkowo w liturgii używano języka greckiego, ale od 1930 r. wprowa­
dzono język albański. W roku 1937 otwarto prawosławne seminarium du­
chowne w Korytca. Dla emigrantów Albańczyków w Stanach Zjednoczo­
nych powstała archidiecezj a w Jamaica Plain, Mass„ podporządkowana Ko­
ściołowi prawosławnemu w Ameryce (1990 r. - 13 parafii) . Dopiero po
upadku reżymu komunistycznego (1990) patr. ekumeniczny Dymitr I zamia­
nował w 1991 r. metropolitę Anastazego egzarchą dla 4 biskupstw.
Kościół prawosławny na Cyprze. Uniezależniony od patriarchatu antio­
cheńskiego jeszcze w 431 r„ w okresie panowania brytyjskiego (1935 r. -
kolonia) cieszył się dużą autonomią wewnętrzną. Kościołowi przewodniczył
abp Cyryl III (1916-1933) . W roku 193 1 władze brytyjskie wypędziły z wys­
py biskupów, popieraj ących narodowy ruch grecki Enosis, dążący do zjed­
noczenia Cypru z Grecj ą. W latach 1933-1939 Kościołem zarządzał bp Leon­
tios, · przewodniczący Świętego Synodu. Dnia 20 VII 1947 r. bp Leontios

562
został wybrany na arcybiskupa, ale po 5 tygodniach zmarł. Jego miejsce
zajął abp Makarios II (1947-1950) , a następnie Makarios III (1950-1977) .
Większość mieszkańców wyspy , aż 80% , stanowili Grecy. Cała hierar­
chia kościelna wraz z ludnością grecką podjęła walkę z okupacj ą brytyjską
wyspy o jej niepodległość. Na skutek niepokojów na wyspie w latach 1955-
-1956 władze brytyjskie skazały na wygnanie abpa Makariosa III i wielu
księży greckich. W roku 1959 arcybiskup - po powrocie na wyspę - został
wybrany na prezydenta republiki cypryjskiej , która w 1960 r. proklamowała
niepodległość. Konstytucj a z 16 VIII t.r. przyznała większe prawa większoś­
ci greckiej , na skutek czego szerzył się ruch Turków cypryjskich, zmierzaj ą­
cy do zjednoczenia wyspy z Turcją . Grecka większość przekonała się też, że
zjednoczenie wyspy z Grecją jest niemożliwe .
Poważny kryzys spowodowała próba wojskowych władz Grecji opano­
wania wyspy i zjednoczenia jej z Grecją , co wywołało wojnę z Turcj ą i
opanowanie 40% terytorium wyspy przez Turcję. W 1973 roku 3 biskupów
cypryjskich wypowiedziało się przeciwko polityce abpa Makariosa III i łą­
czeniu urzędu prezydenta republiki z urzędem kościelnym. Na synodzie w
lipcu tegoż roku większość opowiedziała się po stronie abpa Makariosa III .
Podział polityczny wyspy i wysiedlenie części ludności greckiej z terenów
okupowanych przez Turków pogłębiły kryzys Kościoła prawosławnego na
wyspie. Po śmierci abpa Makariosa III jego miejsce zajął abp Chrysostomos
Kykkotis (13 XI 1977) . Podjął on krucj atę - wyzwolenia części wyspy spod
okupacji tureckiej , gdzie na 200 kościołów sprofanowano 139, zrabowano
liczne ikony i wypędzono wszystkich księży.
Kandydaci do kapłaństwa przygotowywali się w Szkole Teologicznej św.
Barnaby Apostoła w Nikozji , która jest rezydencj ą arcybiskupa i stolicą
republiki. Sieć parafialna jest bardzo rozbudowana. Przeciętnie na parafię
miejską przypada 300 rodzin, a na wiejską 200. Biskupi każdego roku wizy­
tuj ą całą diecezję i z tej okazji celebrują liturgię i głoszą kazania. W ostat­
nich latach założono kilka małych seminariów i otoczono stałą opieką eme­
rytów księży. W roku 1990 Kościół cypryjski obejmował 1 autokefaliczne
arcybiskupstwo, 5 metropolii , 10 klasztorów męskich i żeńskich oraz 442 tys.
wiernych.
Kościół prawosławny w Gruzji. Kościół ten był wcielony do Rosyjskiego
Kościoła Prawosławnego jeszcze na początku XIX stulecia. Korzystaj ąc z
obalenia caratu odbył się 25 III 1917 r. (nowy styl) w Mocheta synod ducho­
wieństwa gruzińskiego, który - mimo sprzeciwu egzarchy Aleksego I (1913-
-1917) i Rządu Tymczasowego w Petersburgu - ogłosił przywrócenie po 106
latach autokefalii i katolikatu w Gruzji, wybrał na katolikosa całej Gruzji
bpa Kiriona II Sadzagelaszwili, przywrócił język gruziński do liturgii,
wskrzesił kilka dawnych diecezji i ogłosił pewne reformy życia kościelnego .
Po rychłej śmierci katolikosa Kiriona II (t 27 VI 1918) , na jego miejsce
wybrano Leonida Okhropiridze.

563
 Po opanowaniu Gruzji przez Armię Czerwoną (1921) katolikos Ambroży
(1921-1922) został uwięziony i skazany na 2,5 roku; zmarł w więzieniu
(1927) . Uwięzieni zostali wszyscy biskupi i skazani na długoletnie więzienia
za działalność antysowiecką. Dobra kościelne zostały upaństwowione wraz
z kościołami, katedra katolikosa w Tbilisi, prawie wszystkie katedry bisku­
pie, klasztory i przeszło 90% kościołów zostały zamknięte lub zamienione
na gmachy użyteczności publicznej . Katolikat i diecezje przez długie lata
były nieobsadzone. Niszczenie administracyjne Kościoła uzupełniała admi­
nistracyjna propaganda ateistyczna.
Za katolikosa Kallistrata (1932-1952) w 1943 r. - za zgodą władz sowiec­
kich - odbył się synod narodowy w Tbilisi, na którym nawiązano kontakty
ze wznowionym patriarchatem moskiewskim, a Kościół otrzymał ograniczo­
ną możność działania. Obsadzono znów 15 diecezji, z których w 1958 r.
wakowało ponownie 8. Lojalną postawę wobec ateistycznych rządów przyjął
również katolikos Melchizedek III (1952-1966) i j ego następca Efrem II
(1966-1972) . Katolikos Dawid V (1972-1977) rozwinął akcję odnowy i oży­
wienia Kościoła , obsadził wakujące biskupstwa wybitnymi osobistościami.
Na XII synodzie (23 XII 1977) , nie bez wielkich wpływów władz sowieckich,
na katolikosa wybrano Ilię II. Poważny rozłam między księżmi a katolika­
tem, penetracj a hierarchii kościelnej przez tajną policję sowiecką, zniesienie
resztek życia zakonnego, zakaz uczestniczenia młodzieży w życiu kościel­
nym, a także aresztowania w 1978 r. wśród duchownych stanowią najpoważ­
niejsze problemy Kościoła w Gruzji.
Na skutek narastającej odwilży katolikos Ilia II zaczął w 1980 r. wyda­
wać czasopismo religijne „Krzyż z winorośli" o charakterze popularnym.
Powstał też autonomiczny wydział teologiczny w Tbilisi ( 1980 r. - 30 studen­
tów) . Ze względu na zakaz nauczania religii do 18 roku życia młodzież gru­
zińska ok. 1980 r. była faktycznie niewierząca i niepraktykująca, a studenci
teologii w Tbilisi należeli do ateistycznej partii komunistycznej . W całym
patriarchacie było otwartych zaledwie 80 kościołów, podczas gdy w 1917 r .
- 2 455. Tworzenie nowych parafii czy też otwarcie zamkniętych kościołów
było do 1982 r. zupełnie niemożliwe. W tym roku zamieniono klasztor Shio
Mgvime na szkołę techniczną. W roku 1983 Kościół gruziński obchodził
1 500-lecie autokefalii (483) przy udziale Rosyjskiego Kościoła Prawosław­
nego. Zmiany na lepsze przyniosło obalenie sowieckich rządów komunisty­
cznych i proklamowanie w 1990 r. niepodległości Gruzji. Dnia 4 III t.r.
patr. ekumeniczny Dymitr I uznał autokefalię Kościoła gruzińskiego i jego
ustrój patriarchalny. Od roku 1988 zaczęto ponownie otwierać kościoły, a
1 X t.r. otwarto Akademię Teologiczną w Tbilisi. W roku 1990 katolikat-pa­
triarchat Gruzji obejmował 3 metropolie , 10 biskupstw, 3 klasztory i od
700 tys. do 5 mln wiernych.

564
3. Kościoły prawosławne w środkowowschodniej Europie i na emigracji

Rumuński Kościół Prawosławny. Po I wojnie światowej i po powstaniu

wielkiej Rumunii obejmował on 4 różne autonomiczne Kościoły. Były to :
autokefaliczna metropolia Bukaresztu z tytułem prymasa Rumunii, autono­
miczna metropolia w Hermanstadt w Siedmiogrodzie, powstała w 1869 r. ,
metropolia Bukowiny, która w 1873 r. otrzymała autonomię, i diecezja Ki­
szyni<iw w Besarabii. Po utworzeniu zjednoczonej Rumunii (1 XII 1918)
ukonstytuował się w Bukareszcie synod całego Kościoła rumuńskiego, a
18 XII na jego czele stanął - jako metropolita Bukaresztu i prymas - bp
Miron Cristea. Zjazd delegatów całego Kościoła rumuńskiego uchwalił dlań
2 XI 1920 r. projekt statutu. Ze względu na poważne, wewnętrzne trudności
zjednoczenie Kościoła czasowo się przedłużało. Konstytucj a państwowa z
23 III 1923 r. uznała prawosławie za religię panuj ącą, a w 1925 r. Kościół
otrzymał nowy statut. Jeszcze w grudniu 1924 r. uniwersał Ministerstwa Wy­
znań Religijnych przewidywał utworzenie patriarchatu, j ako że Kościół ru­
muński był największym ludnościowo po zniszczeniu patriarchatu moskiews­
kiego przez komunistów. Święty Synod na posiedzeniu 4 II 1925 r. wyniósł
metropolię ungro-wołoską ze stolicą w Bukareszcie do rangi patriarchatu.
Formalna jego erekcja nastąpiła 27 II t.r. Nowy patriarchat został uznany
przez siostrzane Kościoły prawosławne . Intronizacj a patr. Mirona Cristea,
dotychczasowego prymasa, odbyła się 27 IX. Rozporządzeniem z 31 III t.r.
Kościół został podporządkowany państwu, zagwarantowano nauczanie reli­
gii w szkołach i duszpasterstwo przy wojsku oraz w szpitalach. Patriarchat
został podzielony na 5 metropolii, otwarto kilka nowych seminariów ducho­
wnych i wydział teologiczny na Uniwersytecie w Bukareszcie.
Drugim z kolei patriarchą Kościoła rumuńskiego został metropolita moł­
dawski Nikodem (1938-1948) , zasłużony wokół odnowy życia monastyczne­
go w Rumunii. W czasie II wojny światowej Rumunia utraciła północną
Bukowinę i Besarabię na rzecz Związku Sowieckiego, północny Siedmio­
gród i Kraj Szeklerów na rzecz Węgier, a południową Dobrudżę - na rzecz
Bułgarii (1940) i tegoż roku przystąpiła do sojuszu z III Rzeszą. W roku
1941 odzyskała Bukowinę i Besarabię , a nadto pod rządami Rumunii pozo­
stawały tereny między rzekami Dniestrem i Bohem, łącznie z Odessą, jako
prowincj a Transnistria. W roku 1944 armia sowiecka zajęła Rumunię , ko­
muniści przejęli rządy w kraju, które w 1947 r. obaliły monarchię i prokla­
mowały republikę ludową.
W roku 1946 ks. V. G. Ispir założył Rumuńskie Towarzystwo Teologicz­
ne, które zajęło się badaniami spraw społecznych, zainicjowało wydawnict­
wo publikacji teologicznych i encyklopedii kościelnej oraz wielojęzycznego
czasopisma teologicznego. Ksiądz G . Galaction, członek Towarzystwa, pod­
j ął program „otwarcia się na lewo" . W maju 1945 r. delegacj a patriarchatu
moskiewskiego odwiedziła Rumunię w celu narzucenia temu Kościołowi he-

565
gemonii moskiewskiej . W tym też celu zaproszono do Moskwy patr. Niko­
dema, a w 1947 r. patr. Aleksy I z Moskwy odwiedził prawie wszystkie
rumuńskie biskupstwa. Do pierwszych napięć między reżymem komunisty­
cznym a Kościołem doszło w 1947 r. na tle rządowego projektu „oczyszcze­
nia szeregów duchowieństwa" . Władze bowiem zarządziły przymusową eme­
ryturę księży i diakonów, którzy ukończyli 70 lat, a dla biskupów i przełożo­
nych klasztorów ukończone 60 lat. Na skutek tego rozporządzenia liczni
biskupi i księża zostali pozbawieni urzędów i funkcji kościelnych mimo pro­
testu patr. Nikodema (t 27 II 1948) .
Trzecim z rzędu patriarchą rumuńskim został metropolita mołdawski Ju­
stinian Marina (1948-1977) , mąż zaufania reżymu komunistycznego i realiza­
tor koegzystencji Kościoła prawosławnego z komunistycznymi władzami.
Był on długie lata wiejskim proboszczem, miał żonę i dzieci. W czasie wojny
udzielił schronienia lewicowemu politykowi Gheorghe Gheorhiu-Dejowi.
Jako wdowiec w 1945 r . został biskupem wikariuszem metropolity I . Miha­
lescu w Jassach, a w 1948 r. metropolitą mołdawskim i tegoż roku - nie bez
poparcia władz reżymowych - został wybrany na patriarchę. Konstytucja
państwowa z 1948 r. gwarantowała - zgodnie z modelem stalinowskim -
„wolność sumienia i wyznania" , ale nie uznała prawosławia „za religię panu­
jącą" . Przeprowadziła pełną laicyzację szkoły, ale nie wprowadzała rozdzia­
łu Kościoła i państwa, Kościół natomiast podporządkowała całkowicie pań­
stwu. Dnia 17 VII t.r. Rumunia zerwała konkordat ze Stolicą Apostolską, a
nowe prawo szkolne i wyznaniowe z 2 i 3 VIII t.r. wprowadziło państwowy
monopol szkolny, rezerwowało wychowanie młodzieży wyłącznie państwu,
zobowiązywało wierzących do przestrzegania prawodawstwa komunistyczne­
go, zakazało organizowania partii politycznych o charakterze wyznaniowym,
dostosowało organizację kościelną do granic państwowej administracji i re­
zerwowało urzędy kościelne wyłącznie dla obywateli rumuńskich. Zobowią­
zywało też poszczególne Kościoły do modłów „za najwyższe autorytety pań­
stwowe" . Kontrola i nadzór państwa nad działalnością Kościoła zostały wy­
raźnie zaostrzone , zatwierdzanie wybranych biskupów zarezerwowano parla­
mentowi. Dnia 14 II 1949 r. władze komunistyczne uznały nowy statut Koś­
cioła rumuńskiego i uzależniły go w organizacji i działalności od Ministerst­
wa Wyznań Religijnych.
We wrześniu 1948 r. władze państwowe pozbawiły wszystkich biskupów
unickich ich urzędów kościelnych z wyjątkiem bpa Cluj Jiuliu Hossu. Pat­
riarcha Justinian przy współpracy z władzami reżymowymi przejął akcję ni­
szczenia Kościoła unickiego i absorbcji przez prawosławie. Na tzw. synodzie
w Cluj (1 X) , zorganizowanym przez Securitate i patr. Justiniana, 37 księży
zerwało łączność ze Stolicą Apostolską i przyłączyło cały Kościół unicki w
Siedmiogrodzie do Kościoła rumuńskiego. Oczywiście cała ta akcja była od
początku wielkim bezprawiem i krzywdą, a synod nie miał żadnej wartości
legalnej nawet w oczach prawosławnych. Na żądanie władz ateistycznych

566
Kościół rumuński przejął - oczywiście bezprawnie - wszystkie cerkwie i wła­
sność Kościoła unickiego. W roku 1975 patr. Justinian zorganizował wielki
jubileusz Kościoła rumuńskiego, kanonizował 7 nowych świętych, podjął
starania około umocnienia własnego autorytetu, dokształcania duchowieńst­
wa, katechizacji dzieci i młodzieży, reformy klasztorów i wielkiej ich reduk­
cji pod naciskiem władz państwowych. W latach 1959-1971 liczba klasztorów
i rezydencji mniszych została zredukowana z 1 657 do 575 , a liczba mniszek
spadła z 4 tys. do 1 493. Spadła też liczba księży z 10 153 do 8 564. Dla
kształcenia księży były czynne dwie akademie teologiczne w Bukareszcie i
Sibiu w Siedmiogrodzie. W wyniku zarządzenia władz komunistycznych, że
diecezja winna liczyć 750 tys. wiernych , zniesiono kilka diecezji prawosław­
nych. Do osiągnięć patr. Justiniana należały: wydanie katechizmu (1952) ,
modlitewników, zorganizowanie sobotniej katechezy młodzieżowej , podnie­
sienie poziomu kaznodziejstwa, budowa nowych cerkwi, otoczenie opieką
zabytków kościelnych, a także zwiększenie kościelnej prasy.
Od roku 1954 władze komunistyczne zaostrzyły propagandę ateistyczną,
w 1957 r. rozwiązały Ministerstwo Wyznań Religijnych, a dla spraw kościel­
nych utworzyły Departament Wyznań Religijnych. Śmierć Petru Groza
(t 7 I 1958) stanowiła poważną stratę dla prawosławia rumuńskiego. Od
sierpnia tego roku władze ateistyczne przedsięwzięły szereg drakońskich
kroków w ograniczeniu Kościoła, a patr. Justinian znalazł się czasowo w
areszcie domowym. Nową politykę najbardziej odczuły masowo zamykane
klasztory. Za wzorem moskiewskim patriarchat rumuński przystąpił do
Światowej Rady Kościołów ( 1961) , a teologowie rumuńscy odegrali dużą
rolę w panprawosławnym synodzie na Rodos. W Bukareszcie odbył się w
1964 r. kongres teologów prawosławnych na temat eklezjologii. Kościół ru­
muński j ako jedyny w Europie nie wysłał obserwatorów na Sobór Waty­
kański II.
W roku 1966 Departament Wyznań Religijnych wydał nowe reguły dla
studiów teologicznych, a w 1967 r. zmienił statut Kościoła rumuńskiego,
Szczególne znaczenie polityczno-kościelne miał jubileusz 500-lecia założenia
klasztoru w Putna przez Stefana Wielkiego (1966) i 450-lecie poświęcenia
klasztoru w Curtea k. Arges ( 1967) . W obydwu wypadkach władze rządowe
wzięły udział w uroczystościach jubileuszowych. W związku z okupacją Cze­
chosłowacji przez wojska sowieckie w 1968 r. powstał w Rumunii Front
Socj alistycznej Jedności, w który zaangażowali się księża prawosławni. W
roku 1974 do Frontu przystąpił również - na żądanie władz - Kościół rumuń­
ski. W związku z tym od 1970 r. zwiększył się wpływ i inspiracje państwa na
Święty Synod. W roku 1974 upaństwowiono wszystkie kościelne i prywatne
precjoza. Nie przeszkodziło to patr. Justinianowi w dalszej współpracy z
komunistycznym ruchem pokojowym i w jego licznych odwiedzinach prawo­
sławnych i katolickich hierarchów zagranicznych. Lojalna postawa patriar­
chy wobec państwa komunistycznego zapewniła prawosławiu rumuńskiemu

567
najlepszą sytuację w Europie Ś rodkowej , a jemu samemu dała pierwsze
miejsce wśród patriarchów rumuńskich. To dzięki jego aktywności Kościół
rumuński otrzymał 2 akademie teologiczne , 6 seminariów duchownych
(1980 r. - 1 ,5 tys. studentów) , wydano drukiem Biblię, księgi liturgiczne i
szereg periodyków teologicznych, a liczba księży do 1980 r. wzrosła do
10 tys. , liczba parafii zaś do 12 tys. Państwo komunistyczne wspierało finan­
sowo potrzeby Kościoła. Patriarcha Justinian zmarł 26 III 1977 r.
W czerwcu tego roku czwartym z kolei patriarchą został metropolita
mołdawski Justyn (1977-1986) . Kontynuował on kościelną i służalczą posta­
wę wobec reżymu Nicolae Ceausescu. Wśród księży prawosławnych narasta­
ła opozycja przeciwko takiej postawie, a w 1982 r. 5 księży zarzuciło patriar­
sze i biskupom służalczość wobec ateistycznego reżymu, zakłamanie w życiu
kościelnym i żądało nauki religii dla młodzieży i uznania rumuńskiego Koś­
cioła unickiego. Dnia 10 XI 1986 r. na patriarchę został wybrany piąty z
kolei patr. Teoktyst Arapas, metropolita mołdawski (ur. 7 II 1915). Ten
mnich (1929) , kapłan (1945), wikariusz patriarchy (1950) i metropolita moł­
dawski (1977) kontynuował służalczą postawę wobec reżymu . W roku 1987
przyjął z wizytą patr. ekumenicznego Dymitra I, sam wizytował Kościół
luterański w Szwecji.
Po obaleniu reżymu Ceausescu (XII 1989) podniosła się bardzo ostra
krytyka patriarchy i episkopatu rumuńskiego za zbyt daleko idącą współpra­
cę z komunistami, zażądano rezygnacji patriarchy. W styczniu 1990 r. patr.
Justyn ustąpił z zajmowanego stanowiska, ale w kwietniu Święty Synod
przywrócił go z powrotem. W tymże roku katakumbowy Kościół unicki w
Siedmiogrodzie zaczął działać publicznie. W roku 199 1 Święty Synod
wskrzesił kilka biskupstw zniesionych w ubiegłym okresie.
Do patriarchatu rumuńskiego należy rumuńskie biskupstwo w Ameryce
z rezydencją w Detroit (1990 r. - 12 parafii w USA i 15 w Kanadzie), a
nadto 3 parafie w Australii i kilka w Anglii. W roku 1990 Kościół prawosła­
wny w Rumunii obejmował 1 patriarchat, 4 metropolie, 2 arcybiskupstwa,
9 diecezji, w 1982 r. 12 tys . parafii, 2 akademie teologiczne, 6 seminariów
-

duchownych, 10 tys. księży, 122 klasztory (2,5 tys. mnichów i mniszek) , a w

1990 r. 17 mln wiernych.
-

Kościół prawosławny w Czechosłowacji. Przed 1918 r. nie było tu prawo­

sławnych, tylko 1 parafia w Pradze (1870). Po utworzeniu Republiki Cze­
chosłowacji (1918) powstał wśród unickich Rusinów na Zakarpaciu ruch
proprawosławny, na skutek czego ok. 10 tys. unitów przeszło na prawosła­
wie. Równocześnie w Czechach i na Morawach na skutek ruchu antyrzyms­
kiego „precz z Rzymem" ok. 1 mln katolików wystąpiło z Kościoła katolic­
kiego i utworzyło Kościół Narodowy, początkowo o charakterze ortodoksyj­
nym. Jego organizatorem był ks. M. Pavlik, który pod imieniem Gorazd
przyjął święcenia biskupie w Serbii i uzależnił ten Kościół od patriarchatu
serbskiego. Prawosławiu pozostało wiernych ok. 40 tys. wyznawców, zdecy-

568
dowana większość uformowała Czechosłowacki Husycki Kościół Narodowy.
Patriarchat ekumeniczny wysłał w 1923 r. metropolitę Sabbazda na Zakar­
pacie, a w 1930 r. patriarcha serbski przysłał tu biskupa. Większość prawo­
sławnych w republice pozostała pod jurysdykcją bpa Gorazda. Spis ludności
w 1931 r. wykazał , że w republice było 145 583 prawosławnych, w tym na
Zakarpaciu 1 17 897. W czasie II wojny światowej Kościół ten został przez
Niemców rozwiązany (1942) , bp Gorazd zamordowany, a księża zesłani do
obozów koncentracyjnych.
Po włączeniu Rusi Zakarpackiej do Związku Sowieckiego (1945) w gra­
nicach Republiki Czechosłowacji pozostało ok. 40 tys. prawosławnych. Z
Wołynia powróciło do Czech ok. 15 tys. prawosławnych Czechów. Odkąd
Czechosłowacj a znalazła się w zasięgu imperialnym Moskwy, tutejszy Koś­
ciół prawosławny zerwał łączność z patriarchatem serbskim i podporządko­
wał się patriarchatowi moskiewskiemu (1946) . W następnym roku patr.
Aleksy I przysłał do Pragi egzarchę Eleuteriusza, który w 1948 r. został
mianowany arcybiskupem Pragi. W roku 1950 unicka diecezj a w Preszowie
na Słowacji została administracyjnie przyłączona do Kościoła prawosławne­
go (ok. 200 tys . wiernych) . Dnia 9 XII 1951 r. patr. Aleksy I nadał Kościo­
łowi prawosławnemu w Czechosłowacji autokefalię, której nie uznał Kon­
stantynopol, na metropolitę powołał abpa Eleuteriusza (1951-1955) , następ­
nie Joanna (1955-1964) i Doroteusza (od 1964) . Metropolii podporządkowa­
no 4 diecezje , utworzono dla niej autonomiczny wydział teologiczny w Pre­
szowie i zezwolono na wydawanie prasy kościelnej .
W czasie Praskiej Wiosny (1968) przeszło 200 parafii i ok. 300 tys. wier­
nych porzuciło prawosławie i powróciło do Kościoła katolickiego, na skutek
czego liczba wyznawców prawosławia drastycznie spadła. W roku 1990 Koś­
ciół prawosławny w Czechosłowacji obejmował 1 metropolię, 3 diecezje, w
1985 r. - 1 15 parafii, 1 10 kapłanów, a w 1989 r. - ok. 150 tys. wiernych.
Kościół prawosławny w Finlandii. Do roku 1918 stanowił integralną część
Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego . Po powstaniu niepodległej Finlandii
(1918) patr. Tichon uznał prawosławny Kościół fiński za autokefaliczny, ale
ten zwrócił się do Konstantynopola o potwierdzenie autokefalii i otrzymał
j ą (1923) . Do liturgii wprowadzono język fiński. Po wojnie ze Związkiem
Sowieckim odeszła Karelia, gdzie mieszkała większość prawosławnych, a
usiłowania patriarchatu moskiewskiego do podporządkowania Kościoła fińs­
kiego spełzły na niczym. Dopiero w 1957 r. patriarchat moskiewski uznał
całkowitą autokefalię Kościoła fińskiego. Życie zakonne skupia się w No­
wym Wałaamo , a seminarium duchowne - otwarte w 1918 r. - zostało w
1940 r. przeniesione do Helsinek. Odkąd otwarto wydział teologiczny na
uniwersytecie w Helsinkach, seminarium to zostało zamknięte. Konstytucj a
fińska uznaje Kościół prawosławny jako drugi Kościół narodowy. W roku
1990 Kościół ten obejmował 3 metropolie i 1 diecezję. Przewodzi mu metro­
polita Jan, abp Karelii i całej Finlandii, a liczy 52 500 wiernych.

569
 Kościół prawosławny w Chinach. Systematyczne misje prawosławne w
Chinach rozpoczęli Rosjanie po 1858 r. , kiedy to utworzono klasztor prawo­
sławny w Pekinie. Archimandryta Innocenty Popow zorganizował wspólnotę
prawosławną, wprowadził j ęzyk chiński do liturgii i podjął akcję misyjną,
zwłaszcza w Mandżurii . W roku 1901 archimandryta Innocenty został wy­
święcony na pierwszego biskupa prawosławnego w Chinach z rezydencją w
Pekinie. W latach 1912-1913 Kościół obejmował 1 biskupstwo, 2 archiman­
drie, 15 kapłanów, 26 mnichów, 15 kościołów, 34 misje i kaplice i ok. 5 tys.
wiernych. Po przewrocie bolszewickim w Rosji liczba wyznawców wzrosła
na skutek imigracji do ok. 250 tys. W następstwie tego bp Innocenty utwo­
rzył 2 wikariaty biskupie , a patr. Tichon 20 XI 1920 r. wyniósł bpa Innocen­
tego do godności arcybiskupa.
W roku 1941 powstała prawosławna metropolia w Harbinie, która w
1948 r. obejmowała 120 tys. wiernych, 70 parafii, 200 księży, 2 klasztory i
Akademię Teologiczną. Pierwszym metropolitą został Nestor (1941-1948) ,
a po jego usunięciu Nikanor Wiktorow. Opanowanie Chin przez komuni­
stów rozpoczęło wielki exodus prawosławnych Rosj an do Australii i Amery­
ki, a liczba wiernych spadła do ok. 20 tys. wyznawców (1961). Metropolia
straciła wielkie posiadłości w Chinach i Mandżurii . W roku 1945 została
utworzona metropolia w Pekinie i 3 dalsze diecezje, a nieco później zniesio­
no metropolię w Harbinie i Kościół ten podporządkowano Pekinowi. W
roku 1956 metropolita Nikanor i wielu księży opuściło Chiny i powróciło do
Związku Sowieckiego lub wyjechało do Australii i Japonii. W roku 1957
Kościół prawosławny w Chinach otrzymał od patr. Aleksego I autokefalię,
a metropolitą Pekinu został Chińczyk, B azyli Shuan ( 1957-1962) . Metropo­
lia liczyła wówczas 5 biskupów i 20 tys. wiernych. W okresie rewolucji kultu­
ralnej (1966-1969) zamknięto lub zniszczono wszystkie cerkwie, Rosjan wy­
pędzono do Związku Sowieckiego, Kościół prawosławny i j ego organizacja
zostały całkowicie zniszczone, a księża chińscy wierni prawosławiu zeszli do
katakumb.
Kościół prawosławny w Japonii. Początki rosyjskiej akcji misyjnej w Ja­
ponii sięgaj ą 1861 r. i wiążą się z osobą mnicha kapłana Nikołaja J. Kasatki­
na. Do roku 1912 ochrzcił on 20 tys. Japończyków, przełożył Nowy Testa­
ment i księgi liturgiczne na język japoński. Jako założyciel Kościoła prawo­
sławnego w Japonii został kanonizowany w 1970 r. Ze względu na wrogie
stosunki japońsko-rosyjskie rządy w Kościele prawosławnym przejęli Japoń­
czycy, a Kościół ten związał się z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym na
emigracji (1945) . Kiedy w 1970 r. Kościół prawosławny w Ameryce otrzy­
mał autokefalię z Moskwy, patr. Aleksy I uznał również Kościół japoński
za autokefaliczny, a na pierwszego metropolię powołał Japończyka Teodoz­
jusza (1972) . Metropolia z rezydencją w Tokio została podzielona na 3 die­
cezje, posiada własne seminarium duchowne w Tokio. W roku 1991 Kościół

570
ten obejmował 1 metropolię, 2 diecezje, 100 parafii, 30 kapłanów i ok.
25 tys. wiernych.
Kościół prawosławny w Australii. Nie stanowi on jednego autokefalicz­
nego Kościoła, ale podlega różnym jurysdykcjom. Imigracja prawosławnych
do Australii rozpoczęła się dopiero po II wojnie światowej . W roku 1947
liczono tu zaledwie 17 012 wiernych, ale 14 lat później (1961) było ich 154 924.
Według spisu ludności z 1971 r. liczba prawosławnych w Australii wzrosła
do 343 305 wiernych, z czego 160 200 stanowili Grecy, 129 816 Jugosłowia­
-

nie, 15 200 Rosj anie, 13 450 Ukraińcy, 24 821 Libańczycy, 1 421

- - - -

Bułgarzy. Prawosławni Grecy zaczęli się osiedlać w Australii pod koniec

XIX w. W roku 1898 poświęcono pierwszy kościół grecko-prawosławny w
Sydney. W roku 1927 liczono tu 27 tys. Greków. W roku 1924 patriarchat
ekumeniczny erygował w Australii metropolię Australii, Nowej Zelandii i
Wysp Pacyfiku, a na urząd ten powołano Christophorosa Knitisa. Odtąd
grecki Kościół prawosławny w Australii jest zależny od Konstantynopola.
W Sydney działa Kolegium Teologiczne, a w 1977 r. Kościół prowadził 137
szkół parafialnych (28 190 uczniów) , 24 szkoły średnie (ok. 800 uczniów) ,
1 szpital, 4 domy dla starców. W roku 1990 Kościół ten obejmował 1 metro­
polię, 1 arcybiskupstwo, 127 parafii, 5 klasztorów i ok. 350 tys. wiernych.
Pierwsza parafia Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w Australii po­
wstała w 1925 r. w Brisbane. Na skutek napływu nowej emigracji powstała
tu w 1946 r. diecezja, a w 1956 r. pierwszy klasztor prawosławny. W roku
1976 Kościół ten obejmował 1 diecezję , 2 dekanaty, 13 parafii, 3 gminy,
17 kapłanów i 3 diakonów. Do roku 1990 liczba parafii wzrosła do 22. Od
roku 1986 metropolitą jest Rosj anin Witalij , zależny od Rosyjskiego Kościo­
ła Prawosławnego w Ameryce. Pierwsze gminy Ukraińskiego Kościoła Pra­
wosławnego powstały w 1948 r. i organizował je metropolita Polikarp Sikor­
ski. W roku 1975 Kościół ten obejmował 15 kapłanów, 2 diakonów, 10 pa­
rafii, 3 filie i 2 072 wiernych. Zależny jest od Ukraińskiego Kościoła Prawo­
sławnego w Kanadzie.
Rosyjski Kościół Prawosławny na emigracji. W 1920 roku 20 biskupów
rosyjskich, którzy opuścili Rosję Sowiecką, założyło ten Kościół w Konstan­
tynopolu jako autokefaliczny. Synod wybrał na metropolitę Antoniego
Chrapowickiego, byłego metropolitę kijowskiego. Rezydencją jego stały się
Karłowice w Jugosławii (1921). Synod opowiedział się za restauracją dyna­
stii Romanowych i obaleniem bolszewickich rządów, zerwał łączność z me­
tropolitą Eulogiuszem (W. S . Gieorgijewski) w Paryżu (1927) . Biskupi tego
Kościoła zostali zasuspendowani przez stróża tronu patriarszego , metropoli­
tę Sergiusza Ochotenko (1934) . Po podboju wschodniej i południowej Euro­
py przez Rosję Sowiecką metropolita tego Kościoła przeniósł rezydencję do
Monachium (1944) , a następnie do Jordansville w Stanach Zjednoczonych
(1955). Po roku 1950 przyłączyli się do tego Kościoła Bułgarzy i Rumuni.
W roku 1964 przewodniczył mu metropolita Filaret z rezydencją w Nowym

571
Jorku. Metropolii podlegało 7 diecezji w Ameryce Północnej , 3 w Amery­
-

ce Południowej , 3 w Europie, 1 w Australii, 22 klasztory, Akademia

- -

Teologiczna w Jordansville (1970) . Próby patr. Pimena podporządkowania

tego Kościoła Moskwie nie powiodły się. W roku 1990 obejmował on
6 diecezji i ok. 150 tys. wiernych.
Kościół prawosławny w Ameryce ma również rosyjskie początki na Ala­
sce w XIX w. W roku 1872 biskupstwo prawosławne w Sitka na Alasce
(1840) zostało przeniesione do San Francisco, a w 1905 r. do Nowego Jorku.
W roku 1907 bp Tichon został metropolitą Nowego Jorku z 2 sufraganiami
w Brooklynie i Sitce na Alasce. Liczba wiernych tego Kościoła wzrastała
spośród unitów, zrażonych do polityki kościelnej episkopatu irlandzkiego.
Po rewolucji bolszewickiej metropolia nowojorska krytycznie ustosunkowa­
ła się do patriarchatu moskiewskiego i jego współpracy z bolszewikami; w
1924 r. ogłosiła swoją autonomię. W roku 1935 metropolia przyłączyła się
do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego na emigracji, ale w 1946 r. uznała
patriarchat moskiewski. W roku 1970 patr. Aleksy I udzielił autokefalii me­
tropolii nowojorskiej , której podlegało 1 1 diecezji i ok. 800 tys. wiernych,
3 seminaria duchowne, 4 klasztory i liczna prasa kościelna. W liturgii używa
się kilku języków słowiańskich. Akt autokefalii wydany przez Moskwę spot­
kał się z energicznym protestem patr. ekumenicznego Atenagorasa I. Spór
zakończono w 1990 r. , kiedy to delegacja tego Kościoła złożyła wizytę w
Konstantynopolu. Główne centrum teologiczne tego Kościoła jest w semina­
rium teologii prawosławnej św. Włodzimierza w Crestwood, N.Y. W roku
1990 Kościół ten obejmował 13 diecezji, 470 parafii (76 w Kanadzie) , 13 -

w Meksyku, 9 - w Ameryce Południowej , 3 - w Australii i ok. 1 mln

wiernych.
Do autonomicznych Kościołów prawosławnych należy Ukraiński Kościół
Prawosławny na emigracji , nie uznawany przez siostrzane Kościoły. Obej­
muje on trzy różne jurysdykcje w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Euro­
pie Zachodniej , a po 1990 r. również na Ukrainie. Patriarchą tego Kościoła
jest od 1971 r. Mścisław Skrypnyk. Kościół ten obejmuje 3 metropolie,
ok. 400 parafii, 255 OOO wiernych. Białoruski Autokefaliczny Kościół Prawo­
sławny powstał w 1922 r. po zniszczeniu autokefalii przez władze bolszewic­
kie ; odnowiono ją w czasie okupacji niemieckiej Białorusi (1942) . W ro­
ku 1949 biskupi białoruscy na emigracji ogłosili autokefalię tego Kościoła.
W roku 1990 Kościół ten obejmował 2 metropolie w Stanach Zjednoczo­
nych (Brooklyn) i Kanadzie (Toronto) i liczył ok. 100 tys. wiernych.

572
§ 309. Rosyjski Kościół Prawosławny

1. Okres męczeństwa, krwawych prześladowań i brutalnego niszczenia Koś­

cioła

Dnia 12 V 1917 r. Świątobliwy Synod Rosyjskiego Kościoła Prawosław­

nego ogłosił zwołanie synodu krajowego na 15 VII do Moskwy. W synodzie
tym miało wziąć udział 564 uczestników, w tym 73 biskupów, 192 delegatów
duchowieństwa i mnichów i 299 delegatów świeckich. Faktycznie na synod
przybyło 432 uczestników. Uchwały synodalne nabierały mocy prawnej
przez ich akceptację ze strony biskupów. Ponieważ 3 III 1917 r. car Mikołaj II
zrezygnował z tronu, a wielki książę Michał go nie przyj ął , Kościół prawo­
sławny w Rosji pozostał faktycznie bez głowy, którą od 1797 r. był car.
Synod wypowiedział się za przywróceniem patriarchatu, zniesionego w
1720 r. , i 5 XI 1917 r. powołał na ten urząd metropolitę moskiewskiego
Tichona ( 1917-1925). Synod przedsięwziął szereg reform, dla biskupów zare­
zerwował wyłączność w sprawach wiary, liturgii, wychowania chrześcijańs­
kiego i rządy w Kościele oraz nadzór nad dyscypliną kościelną. W miejsce
Świątobliwego Synodu, którym zarządzał mianowany przez cara oberproku­
rator , synod utworzył Najwyższą Radę Kościelną, której przewodniczył pa­
triarcha. Opracował statut diecezjalny, powołał do życia radę diecezjalną, a
także statut dekanatu i parafii, tworząc przy nich odpowiednie rady. Refor­
my te nie zrywały z tradycją Kościoła , ale dostosowywały organizację i za­
rząd Kościoła do czasów najnowszych.
Patriarcha Tichon (Wasilij Iwanowicz Bieławin) , syn wiejskiego księdza
prawosławnego (ur. 1865) , po studiach teologicznych w Pskowie i Peters­
burgu został w 1891 r. mnichem kapłanem , w 1897 r. - biskupem prawosła­
wnym w Chełmie, w 1898 r. - biskupem na Aleutach, w 1907 r. - w Jarosła­
wiu, w 1914 r. - arcybiskupem wileńskim, w 1917 r. - metropolitą moskiew­
skim, a 5 XI 1917 r. - patriarchą Moskwy i całej Rosji. Był to kapłan o
dużym doświadczeniu, umiarkowany, rozumiejący złożoność sytuacji, w j a­
kiej znalazła się Rosja i Kościół prawosławny. Patriarcha uznał Rząd Tym­
czasowy, ale w dwa dni po jego wyborze w Petersburgu doszło do przechwy­
cenia władzy przez bolszewików na czele z Włodzimierzem Leninem (7 XI) .
Z nastaniem władzy komunistycznej rozpoczęła się prawdziwa „Golgota"
Kościoła. W ciągu listopada i grudnia tego roku władze komunistyczne po­
zbawiły Kościół własności ziemskiej , upaństwowiły szkolnictwo kościelne
łącznie z uczelniami teologicznymi, wprowadziły małżeństwa i rozwody cy­
wilne, a klasztory podporządkowały resortowi spraw wewnętrznych. W
Moskwie hordy pijanych czerwonoarmistów plądrowały cerkwie i klasztory,
znieważały święte relikwie i zamordowały kilku księży i mnichów.

573
 Patriarcha Tichon starał się zachować daleko idącą neutralność, ale
1 1 XI wezwał wiernych do modłów w intencji obrony prawosławia przed
szatanem. Dekretem ze stycznia 1918 r. przeprowadzono rozdział Kościoła
od państwa, ale sowiecki model tego rozdziału miał się stać w rękach komu­
nistów strasznym narzędziem niszczenia Kościoła. Dekret ten bowiem ozna­
czał przejęcie na własność państwa świątyń, szkół , seminariów duchownych
i instytucji charytatywnych. Cerkiew została pozbawiona osobowości praw­
nej i prawa zbierania ofiar na swoją działalność. Dekret zakazywał naucza­
nia dzieci religii we wszystkich formach i poddawał kontroli państwa ateisty­
cznego całe życie parafialne. Cerkwie mogły być dzierżawione od państwa
przez grupy wiernych. Głównym autorem dekretu był Lenin. Konstytucja z
10 VII 1918 r. przejęła ten dekret, dawała prawo do wolności sumienia i do
propagandy ateistycznej . Dnia 25 I t.r. bolszewicy zastrzelili w klasztorze
metropolitę kijowskiego Włodzimierza Bogojawleńskiego. Był on pierw­
szym ze 130 biskupów zamordowanych przez komunistów do 1 939 r. Jeszcze
w tym samym roku zamordowano 10 biskupów i setki księży oraz zakonni­
ków. Tylko w okresie rządów Lenina zamordowano, utopiono , rozstrzelono
i umęczono 21 biskupów, 59 zmarło na skutek nieludzkich przejść, a 66
zostało zesłanych do obozów pracy. Morderstwa księży i zakonników rosły
w tysiące. Czasy Nerona i Dioklecjana zaczęły blednąć w konfrontacji ze
zbrodniami bolszewickimi. Wszak okrucieństwo zorganizowanych napaści na
cerkwie przeradzało się w bestialstwo w stosunku do duchownych i wiernych
broniących cerkwi. Wielu z nich spalono, torturowano, a czasem nawet
krzyżowano. Plądrowanie i okradanie cerkwi nawet w czasie nabożeństw,
brutalne i nieludzkie formy ateistycznej propagandy, publiczne drwiny i
szkalowanie religii, obrzędów świętych i duchownych w obecności wiernych,
zmuszanie duchownych do poniżających prac jako „pasożytów" były dykto­
wane przez „naukowy ateizm" , rozwijaj ący się przy poparciu Lenina.
W tej tragicznej sytuacji patr. Tichon ogłosił 19 I t.r. klątwę na wrogów
Chrystusa, „jawnych i ukrytych wrogów prawdy [ . . . ] , zaangażowanych w
prześladowania" , sianie nienawiści i bratobójstwa. Zaapelował do wiernych
o wznowienie modlitw w intencji prześladowanego Kościoła. Możliwości
działalności zewnętrznej Kościoła kończyły się dramatycznie . Władze komu­
nistyczne zwalczały patr. Tichona „jako pasożyta burżuazji" . W roku 1918
zakazały używania stroju duchownego , likwidowały i zamykały masowo kla­
sztory i cerkwie , a jesienią tego roku rozpędziły synod patriarszy w Mo­
skwie. Dnia 7 XI t.r. patriarcha skierował dramatyczny list do Lenina w
obronie Cerkwi, wyliczył brutalne mordy i akcję prześladowczą, apelował o
zaprzestanie walki z religią. Pragnąc zachować neutralną postawę, zabronił
duchowieństwu zajmowania się polityką, wezwał do zakończenia bratobój­
czej walki i opowiedział się za prawdziwym rozdziałem Kościoła od państwa
(25 IX). Kilku biskupów wyłamało się z tej postawy i poparło publicznie
białych generałów i to oni głównie - po załamaniu się oporu - opuścili

574
Rosję . Wystąpienia chłopów w obronie Cerkwi zostały przez bolszewików
krwawo zdławione. Na apel patr. Tichona Lenin zalecił , by akcja antyreli­
gijna nie rozjątrzała mas ludowych.
W roku 1919 władze komunistyczne upaństwowiły ławry, starodawne
zespoły klasztorów, a przy okazji ich przejmowania dopuszczano się maso­
wych profanacji. Walka z relikwiami od 1920 r. przyjęła zorganizowaną for­
mę, j ako że komisj a sprawiedliwości nakazała niszczenie relikwii, ikon i
innych przedmiotów kultu, służących „do utrzymywania ludu w ciemnocie" .
W roku 1921 wprowadzono cenzurę kazań i publicznych wystąpień duchow­
nych. W tym też roku zamieniono klasztor na Wyspach Sołowieckich na
Morzu Białym na ciężki łagier dla duchownych. W latach wojny domowej
(1917-1920) bolszewicy zamordowali 37 biskupów, tysiące księży i mnichów,
a w obronie religii straciło życie przeszło 12 tys. wiernych.
Po zakończenu wojny domowej i wojny z Polską Lenin 10 III 1922 r.
zalecił krwawą rozprawę z duchowieństwem , którą rozpoczęto brutalnie pa­
cyfikacją miasteczka Szui, broniącego cerkwi i relikwii świętych. Odtąd od­
działy rewolucyjne napadały na parafie, zabierały przemocą sprzęty liturgi­
czne, rozbij ały ikonostasy, a broniącą ludność mordowano lub więziono.
Rozpoczęły się na wielką skalę procesy pokazowe biskupów, księży i mni­
chów, z których wielu skazano na karę śmierci. Ze względu na panuj ący
głód na Powołżu, kiedy zmarło kilka milionów ludzi, patr. Tichon wezwał
wiernych do przekazania na pomoc dla cierpiących nieliturgiczne kosztow­
ności cerkiewne, ale zakazał pod karami kościelnymi wydawania naczyń li­
turgicznych (19 II) . W odpowiedzi na to władze komunistyczne zarządziły
inwentaryzację i przejęcie przez państwo wszystkich kosztowności liturgicz­
nych. Na tym tle w latach 1922-1925 zamordowano ok. 2,7 tys. księży,
5,4 tys. mnichów i mniszek oraz tysiące wiernych. Protest patr. Tichona
przeciwko bezprawiu spowodował jego aresztowanie (V 1922 - VI 1923) .
W tej sytuacji z inspiracji władz bolszewickich doszło w Kościele do
rozłamu, jako że władze dążyły do jego całkowitego zniszczenia. Ruch „ży­
wej Cerkwi" zainicjowany przez metropolitę Aleksandra Wwiedeńskiego
(1888-1945) o charakterze „postępowym" i „odnowicielskim" doprowadził
do zwołania schizmatyckiego synodu (29 IV - 9 1923) , na którym uchwalono
likwidację patriarchatu i życia zakonnego , utożsamiono „prawdę rewolucyj­
ną" z „prawdą Chrystusa" i komunizm z Ewangelią, wprowadzono szereg
radykalnych zmian, j ak zniesienie celibatu dla biskupów, zezwolenie księ­
żom na dalsze małżeństwa i zaprowadzono synodalną organizację Kościoła.
Władze bolszewickie uznały „żywą Cerkiew'' , a dekretem z 10 VIII 1922 r.
zdelegalizowały Kościół patriarchalny. Ale „żywy Kościół" mimo poparcia
władz nie przyj ął się, a po 1924 r. większość parafii wycofała się z „żywej
Cerkwi" . Akcj ę jej wspierał „Bezbożnik" , ukazujący się od 1922 r. Krwawe
prześladowania wzmocniły i uintensywniły religijność wiernych, zwłaszcza
inteligencji. W latach 1927-1928 liczba wierzących wzrosła w miastach z 59

575
do 71 % , a na wsi z 60 do 72% . Wzrósł udział wiernych w nabożeństwach i
wzmocniła się więź z prześladowanym duchowieństwem .
Więziony patr. Tichon złożył w 1923 r . obietnicę współpracy z władzami
komunistycznymi, na skutek czego zwolniono go z więzienia, ale przejścia
więzienne były przyczyną jego śmierci 12 IV 1925 r. Zamęt w Kościele i
aresztowanie 3 kandydatów wyznaczonych przez patr. Tichona uniemożliwi­
ły zwołanie synodu. Stróżem tronu patriarszego został metropolita Nowo­
grodu Sergiusz (Iwan Stragorodskij , 1867-1944) . Gdy złożył deklarację lo­
jalności wobec władz sowieckich, zwolniono go z więzienia (29 VII 1927) ,
ale deklaracja była całkowitą kapitulacj ą Kościoła wobec ateistycznego pań­
stwa i poddaniem go pod całkowitą kontrolę GPU. Cerkiew została zredu­
kowana wyłącznie do strony obrzędowej i do świadczenia wbrew prawdzie
na rzecz ateistycznego państwa, by usprawiedliwiać swych prześladowców.
Deklaracj a metropolity Sergiusza doprowadziła do nowego rozłamu w Koś­
ciele. Kilku metropolitów i biskupów zerwało z nim łączność i utworzyło
Kościół katakumbowy. Postawę metropolity Sergiusza potępiły również Ko­
ścioły na emigracji. W roku 1929 weszło w życie prawo, które w drakoński
sposób zredukowało działalność Cerkwi tylko do spraw kultowych; obłożo­
no też ją progresywnymi podatkami. Cerkiew przestała być autentycznym
źródłem wiary i stała się całkowicie zależna od ateistycznych władz. W tych
warunkach zaczęły powstawać struktury Kościoła podziemnego, a więc kla­
sztory, seminaria duchowne w niedostępnych rejonach Syberii.
W roku 1924 powstał Komunistyczny Związek Młodzieży i Rosyjski Ko­
munistyczny Związek Młodzieży o charakterze wojującego ateizmu. W po­
łowie 1925 r. zaczął działać Związek Wojujących Bezbożników, który w
1941 r. liczył 41 mln członków. W roku 1926 partia komunistyczna przyjęła
program systematycznej ateizacji społeczeństwa przy użyciu środków admi­
nistracyjnych i przymusowych. Przejęcie władzy przez Józefa Stalina (1924-
-1953) i jego walka o hegemonię w partii złagodziły na krótko walkę z reli­
gią. Cerkiew była już ujarzmiona , większość biskupów, księży i zakonników
wymordowana lub deportowana do obozów śmierci. Ludowy Komisariat do
Spraw Religii całkowicie kontrolował życie religijne wszystkich wspólnot re­
ligijnych. Twórcą aparatu ujarzmienia Cerkwi był działacz bolszewicki Wło­
dzimierz Zagórski, wyróżniający się ślepą zaciekłością w walce z Cerkwią.
Wydane 8 IV 1921 r. prawo antycerkiewne zezwalało mu na masowe zamy­
kanie cerkwi, konfiskatę dzwonów, a ponieważ ich dźwięk „przeszkadzał lu­
dziom pracy" , zakazano bicia w dzwony aż do 1989 r. Dekret z 27 VIII 1929 r.
skasował niedzielę jako dzień odpoczynku, a także święto Bożego Narodzenia.
Zaostrzenie brutalnej walki z religią wyrażało się m .in. tym, że w latach
1924-1926 aresztowano 1 17 biskupów, a zamordowano 14, w 1928 r. zaś
zamknięto 550 cerkwi i ok. 30 klasztorów; w 10 z nich urządzono muzea
ateistyczne. W roku 1929 wprowadzono szeroki program ateizacji w szko­
łach, podjęto drakońską kolektywizację rolnictwa, co poparł metropolita

576
Sergiusz . Nowy okres prześladowań przyniosły lata trzydzieste, kiedy aparat
stalinowski przystąpił do ostatecznej rozprawy z religią. Do obozów depor­
towano dalszych biskupów i setki księży, rozwiązywano wspólnoty parafial­
ne, w Moskwie wysadzono w powietrze sobór Zmartwychwstania Pańskiego,
zbudowany j ako wotum za zwycięski dla Rosji rok 1812. W samej Moskwie
z 1000 cerkwi zostało jeszcze otwartych ok. 20. Wydawnictwa ateistyczne w
wulgarny sposób zohydzały religię, Chrystusa Pana, Najśw. Maryję Pannę i
kult świętych. W roku 1932 ogłoszono „antyreligijną pięciolatkę" . Przewidy­
wano, że do 1938 r. zostaną zniszczone wszystkie cerkwie, a w 1937 r. już
nikt w Związku Sowieckim nie będzie używał słowa „Bóg". W latach 1930-
-1939 przeszło 150 biskupów deportowano do obozów śmierci, z czego
98 zmarło lub zostało zamordowanych. W roku 1939 na wolności pozostawa­
ło tylko 4 biskupów diecezj alnych, kilku dalszych pełniło funkcje probosz­
czów. Okresem masowej zagłady był rok 1937 i 1938. Wszystkie klasztory i
seminaria duchowne zostały zamknięte . Tylko na Białorusi w 1938 r. uwię­
ziono wszystkich duchownych, zniszczono 2,5 tys. świątyń i przeszło 200
klasztorów. Do roku 1938 uwięziono w obozach śmierci 41 tys. duchownych.
W Moskwie zniszczono 450 obiektów sakralnych. W tym też roku zamknięto
38 tys. cerkwi.
Ale szalejący terror nie załamał całkowicie Cerkwi katakumbowej , bę­
dącej nosicielką wartości chrześcij ańskich, nie załamał też całkowicie jawnej
Cerkwi. Mimo terroru i krwawych prześladowań wierni trwali w wierze i
przy Cerkwi. Toteż „pięciolatka antyreligijna" musiała się załamać. Podob­
ny terror i politykę antyreligijną władze sowieckie zastosowały w okupowa­
nych państwach bałtyckich i na terenach zabranych Polsce. W roku 1941 na
terytorium całego Związku Sowieckiego - łącznie z ziemiami okupowanymi
- było otwartych 4 225 cerkwi (w tym 3 tys. na ziemiach okupowanych) i
działało 5 661 duchownych (w tym 3 tys. na ziemiach okupowanych) .

2. Okres kompromitującej współpracy z ateistycznym państwem prześladow­

czym (1945-1985)

Wybuch wojny niemiecko-sowieckiej (22 VI 1941) i oszałamiające zwy­

cięstwa i postępy militarne III Rzeszy w głąb Związku Sowieckiego zmieniły
sytuację Cerkwi prawosławnej . Pierwszego dnia wojny metropolita Sergiusz
skierował odezwę do wiernych, wzywając ich do obrony Ojczyzny i wiary.
„Nasza Cerkiew prawosławna zawsze dzieliła losy narodu, nie opuści ona
swego narodu i obecnie [ . . . ] błogosławi wszystkich prawosławnych, bronią­
cych świętych granic naszej Ojczyzny" . W dniu 25 VI t.r. celebrował uroczy­
stą liturgię w intencji Ojczyzny w soborze Objawienia Pańskiego w Mosk­
wie, kierując gorący apel do duchowieństwa i wiernych, wzywając do walki
z wrogiem. W oblężonym Leningradzie zrodziła się myśl zebrania funduszu

37 - Historia Kościoła cz. 8 577

obrony. Do października zebrano 150 mln rubli. Kościół ufundował za nie
jednostkę lotniczą im. Aleksandra Newskiego i kolumnę czołgów im. Dymi­
tra Dońskiego. Ale pod okupacją niemiecką uformował się Autokefaliczny
Kościół Prawosławny Białorusi, a także podobny na Ukrainie. Kancelaria
patriarchatu ogłosiła w 1942 r. druk Prawda o Rosji, w którym poddano w
wątpliwość prześladowania Kościoła, a mordy i więzienia tłumaczono przy­
czynami politycznymi.
W odpowiedzi na te gesty Kościoła Stalin zawiesił w 1942 r. działalność
Związku Wojuj ących Bezbożników, zakazał publikacji „Bezbożnika" i lite­
ratury antyreligijnej , zezwolił na oddanie wielu cerkwi i ich ponowne otwar­
cie, zwolnił licznych więźniów sumienia. Heroiczną postawę zajęło ducho­
wieństwo oblężonego Leningradu wraz z metropolitą Aleksym. Apogeum
nowej sytuacji Cerkwi było spotkanie 4 IX 1943 r. na Kremlu metropolity
Sergiusza, Aleksego i Mikołaj a ze Stalinem i jego świtą. Zawarty wówczas
kompromis obowiązywał do śmierci Stalina. Władze gwarantowały, że nie
będą prowadzić walki z religią i Cerkwią, zezwoliły na otwarcie 20 tys. cer­
kwi, zwolniły licznych księży z obozów i więzień, zezwoliły na kształcenie
duchownych i wybór patriarchy. Otwarto ponownie 70 klasztorów. Dnia
8 IX t.r. 19 biskupów prawosławnych wybrało metropolitę Sergiusza na
patriarchę Moskwy i całej Rusi, 23 IX otwarto 2 akademie duchowne
(Moskwa, Leningrad) i 8 seminariów duchownych, a 1 1 X podjął działalność
Państwowy Urząd do Spraw Kościoła Prawosławnego . Do dyspozycji patr.
Sergiusza władze oddały gmach ambasady niemieckiej w Moskwie. Cerkiew
podjęła wielką akcję niesienia pomocy inwalidom i sierotom wojennym.
Po śmierci patr. Sergiusza (t 15 V 1944) jego następcą został wybrany
przez 46 biskupów, 87 kapłanów i 36 świeckich dotychczasowy metropolita
Leningradu, Siergij Władimirowcz Simanskij (1877-1970) j ako Aleksy I. Sy­
nod elekcyjny w porozumieniu z władzami komunistycznymi uchwalił nowy
statut dla Cerkwi i wzmocnił centralizację zarządu kościelnego. W statucie
zapisano, że władze kościelne są zobowiązane do konsultacji z władzami
państwowymi co do kandydatów na biskupstwa, zwoływania synodów, a
faktyczna kontrola ateistycznego państwa obejmowała wszystkie instytucje
kościelne od patriarchatu do parafii. Nadal obowiązywał zakaz wszelkich
form duszpasterstwa poza kościołem, procesji pogrzebowych, śpiewów koś­
cielnych, opieki duszpasterskiej więźniów i chorych, gromadzenia się wier­
nych poza kościołem, tworzenia j akichkolwiek instytucji charytatywnych, a
także katechizacji młodzieży do 18 roku życia. Zezwolono natomiast na
skromną publikację literatury religijnej . Po roku 1945 Cerkiew rosyjska po
raz pierwszy od 1917 r. mogła nawiązać kontakty z zagranicą, co dało atei­
stycznemu państwu okazję do wygrywania i wyręczania się Cerkwią w swo­
ich akcj ach propagandowych i politycznych.
W roku 1946 Cerkiew współpracowała w brutalnej akcji NKWD likwida­
cji Kościoła greckokatolickiego na Ukrainie i na Zakarpaciu (1946-1950).

578
W roku 1947 w miejsce Związku Wojujących Bezbożników powstało Towa­
rzystwo „Znanije" o łagodniejszym kursie antyreligijnym. Życie religijne
Kościoła rzymskokatolickiego na terenach polskich przyłączonych do Związ­
ku Sowieckiego uległo kompletnemu zniszczeniu. Kościoły w 90% zostały
zamknięte . W związku z 500-leciem autokefalii Rosyjskiego Kościoła Pra­
wosławnego patr. Aleksy I zwołał do Moskwy synod, na który m.in. zapro­
sił innych patriarchów. Synod , zbojkotowany przez patriarchat ekumeniczny
i inne Kościoły prawosławne , miał przenieść prymat Kościoła prawosławne­
go z Konstantynopola do Moskwy, ale do tego nie doszło. Długie lata pon­
tyfikatu patr. Aleksego I były nacechowane gwałtownymi atakami na Stolicę
Apostolską, j akoby popierała faszyzm, nawiązaniem licznych kontaktów z
siostrzanymi Kościołami prawosławnymi na Bliskim Wschodzie i na Bałka­
nach i uzależnieniem od siebie Kościoła prawosławnego w Polsce i Czecho­
słowacji.
Nowi biskupi, inwigilowani przez tajną policję , mieli kontrolować życie
religijne w diecezjach, tropić działania o charakterze przestępstwa w świetle
sowieckiego prawa, co doprowadziło do całkowitego marazmu wśród ducho­
wieństwa. Przeprowadzone w 1955 r. badania wykazały, że w obwodzie ria­
zańskim ikony znajdowały się bodaj w każdym domu. Dnia 1 1 XII 1954 r.
władze zezwoliły na otwarcie katechetycznych szkółek niedzielnych. W Mo­
skwie w 1952 r. ok. 50% dzieci było ochrzczonych, a w Swierdłowsku na
Uralu ok. 30% ; liczbę wiernych w całym Związku Sowieckim szacowano na
ok. 100 mln, chociaż szacunki patriarchatu podawały tylko ok. 60 mln.
Z przejęciem władzy w Związku Sowieckim przez Nikitę Chruszczowa
(VI 1957) skończył się dla Cerkwi okres względnej wolności i działalności.
Od roku 1959 nastąpił okres brutalnego prześladowania Kościoła i wierzą­
cych. Cerkiew została ponownie poddana ostrej inwigilacji i pozbawiona
jakiejkolwiek możliwości oddziaływania na społeczeństwo, księża izolowani,
a KGB rozciągnęło całkowitą kontrolę nad życiem parafialnym. Zakazano
na nowo pielgrzymek, procesji i celebracji nabożeństw poza kościołem. Ka­
zania ponownie zamilkły. Popularność zyskała indywidualna praca nad wie­
rzącymi. Wznowiono procesy pokazowe duchownych, nakładano ponownie
progresywne podatki na miejsca kultu, zamknięto znowu 10 tys. cerkwi,
50 klasztorów z 68, 5 seminariów duchownych. Zaczęto nie wierzyć w ka­
płaństwo niektórych księży. Próby likwidacji Ławry Poczajowskiej na Woły­
niu nie powiodły się ze względu na postawę ludności , ale w klasztorze urzą­
dzono muzeum ateizmu. Zamknięto natomiast Ławrę Pieczerską w Kijowie.
Od Moskwy do Władywostoku nie było ani jednego seminarium i klasztoru.
Księdza prawosławnego traktowano jak najemnika, parafia przeszła pod
bezpośredni nadzór agentów KGB , katechizacja została uznana za czyn kry­
minalny. Chrzty, śluby i pogrzeby kościelne były kontrolowane. Setki cer­
kwi i kościołów wysadzono w powietrze. Do więzień i łagrów poszły kolejne
grupy duchownych i wiernych.

579
 Prześladowaniami i ograniczeniami objęto wszystkie wspólnoty religijne.
Wpływowy metropolita Mikołaj z Kruticy został złożony z urzędu (1961), a
następnie zamordowany. Wielu innych biskupów usunięto z zajmowanych
stanowisk, a te przekazywano kandydatom bardziej powolnym wobec władz
ateistycznych. W roku 1961 zmieniono niektóre artykuły statutu Cerkwi.
Głównym realizatorem tej polityki był Wiktor Kurojedow. Powtórzyły się
barbarzyńskie dewastacje zabytkowych cerkwi, palenie ikon i rękopisów;
zniszczono 92% zabytków.
W tym samym okresie Cerkiew wzięła udział w panprawosławnej konfe­
rencji na wyspie Rodos i przystąpiła do Światowej Rady Kościołów (1961),
wysłała obserwatorów na Sobór Watykański II (1963) . Protesty patr. Alek­
sego I przeciwko administracyjnym nadużyciom władz lokalnych zwiększyły
i zaostrzyły walkę z Cerkwią. Ale po raz pierwszy pojawiła się literatura
samizdatowa i grupy księży dysydentów, którzy zakwestionowali podporząd­
kowanie Cerkwi ateistycznemu państwu oraz uległość i marazm biskupów.
Do pierwszych należał ks. Gleb Jakunin i ks. Nikołaj Eszliman, którzy zo­
stali ukarani przez władze kościelne pozbawieniem funkcji kapłańskich, a
przez władze państwowe obozem pracy i zesłaniem za list otwarty do patr.
Aleksego I o stanie Cerkwi rosyjskiej (1965).
W roku 1964 Chruszczow został odsunięty od władzy (t 1971), a jego
miejsce zaj ął w 1966 r. Leonid Breżniew (1906-1980) , który rządził Związ­
kiem Sowieckim 18 lat. Życie Cerkwi uległo pewnej stabilizacji. Powstałe w
1966 r. Stowarzyszenie Zabytków Historii i Kultury podjęło wielką akcję
ratowania zabytków cerkiewnych i przedmiotów kultu religijnego. Aleksan­
der Sołżenicyn poświęcił 2 książki zabytkom cerkiewnym i malarstwu sa­
kralnemu, a władze zezwoliły na ich wydanie (1966) . W roku 1965 delegacja
9 biskupów na czele z abpem Hermogenem Gołubiewem z Kaługi złożyła
na ręce patr. Aleksego I memoriał , w którym zakwestionowali kanoniczność
decyzji i uchwał synodu z 1961 r. , zezwalających na daleko idącą ingerencję
władz ateistycznych w wewnętrzne życie Kościoła. W odpowiedzi patriarcha
umieścił abpa Hermogena w klasztorze, a biskupów obłożył karami kościel­
nymi. Podobno patriarcha był wykonawcą zaleceń KGB . Protest List dzie­
sięciu krążył w odpisach wśród duchownych. Arcybiskup Hermogen dał po­
czątek ruchowi na rzecz wolności Cerkwi. Postulaty dziesięciu poparli wierni
z Wiatki (Kirow 1965) , ale KGB stłumiło protesty. Głos zabrał również
głośny pisarz Aleksander Sołżenicyn, który po 1 1 latach łagru stał się czyn­
nym członkiem Kościoła prawosławnego. Za nim poszli inni pisarze, ale
patr. Aleksy I zbywał ich milczeniem. Tragedią tego patriarchy „była mało­
duszność i strach" (L. Regelson) . Na 57 biskupów w 1975 r. tylko 17 spra­
wiało władzy kłopoty. W roku 1968 powstał Ruch Demokratyczny, założo­
ny przez P. Litwinowa i A. Amarlika oraz Komitet Obrony Praw Człowieka
(1970) , któremu patronował A. Sołżenicyn. Komitet zaczął wydawać poza

580
cenzurą Kronikę bieżących wydarzeń, która zamieszczała opisy prześlado­
wań Cerkwi. Komitetowi przewodniczył A. Sacharow.
Po śmierci patr. Aleksego I (1970) synod biskupów w czerwcu 1971 r.
wybrał na patriarchę metropolitę i administratora patriarchatu Pimena (Sier­
giej Izwiekow, 1910-1990) . W okresie największych prześladowań, mając
15 lat, wstąpił do klasztoru Ofiarowania Pańskiego w Moskwie i tu przyjął
imię Platon. W latach 1927-1931 był w klasztorze poza Moskwą pod imie­
niem Pimen. Dnia 25 I 1931 r. przyjął święcenia kapłańskie, ale następne
lata stanowią białą plamę w jego życiorysie. Dopiero w 1946 r. pracował w
diecezji Odessa, w 1947 r. został ihumenem, a w 1949 r. przełożonym klasz­
toru w Pskowie i archimandrytą (1950) . W roku 1950 został biskupem w
Bałcie na Ukrainie, następnie w Tule i metropolitą w Leningradzie (1961),
a w 1963 r. metropolitą Kruticy i Kołomny . Wybrany na patriarchę trzymał
się linii poprzednika , by utrzymać minimum dla Kościoła. Na wstępie rzą­
dów otrzymał z okazji Wielkiego Postu memoriał A. Sołżenicyna o tragicz­
nej sytuacji Cerkwi i religii w warunkach kontroli ateistycznego państwa
nad życiem kościelnym ( 1972) . Mimo że okres Breżniewa zaznaczył się pew­
nym liberalizmem i stagnacj ą wobec wierzących, a także zmniejszeniem pro­
pagandy ateistycznej , Kościół patriarchalny nie rozwijał się. Wprawdzie pa­
rafii czynnych było bardzo mało, ale liczba księży od 1961 (8 252 kapłanów
i 809 diakonów) do 1974 r. wzrosła o 27% (5 994 kapłanów i 594 diakonów) .
W tymże roku studia teologiczne ukończyło 131 osób , ale tylko 78 przyjęło
święcenia kapłańskie i podjęło pracę w duszpasterstwie. Wszystkich alum­
nów dla całego Związku Sowieckiego liczono wówczas 408. Toteż abp Mi­
chał Cub z Tambowa skarżył się publicznie, że największym problemem dla
Cerkwi jest brak księży. W tym roku abp Antoni Waharicz z Czernihowa
i bp Bogolep Ancudz z Kirowogradu apelowali do patriarchatu o pomoc,
ponieważ w obydwóch diecezjach na 148 parafii 49 nie posiadało kapłana, a
w diecezji kirowogradzkiej 40% było w wieku poemerytalnym. Do roku
1986 spadała również liczba parafii. Jeszcze w 1966 r. liczono ich 7 523 , a w
1986 r. tylko 6 794. Dopiero w następnych latach - pierestroj ki M. Gorba­
czowa - sytuacja zaczęła się zmieniać na lepsze .
Ruch dysydencki rozszerzał się . Liczniejsze były pisma samizdatowe o
tematyce religijnej w środowiskach katolickich Litwy i wśród prawosław­
nych, często skupione wokół Aleksandra Ogorodnikowa (1972-1973). Został
on uwięziony i skazany na 6 lat łagru i zesłanie (zwolniony 1987) . Dużą rolę
odegrał pisarz religijny Anatolij Lewitin-Krasnow (1915-1991) , wspomniani
uprzednio księża Gleb Jakunin i N . Eszliman , ks. D . Dudko, Zoj a Krach­
malnikowa, a nade wszystko twórczość literacka A. Sołżenicyna.
W czerwcu 1975 r . ukazał się nowy dekret rządowy o związkach religij­
nych, zwiększaj ący kompetencje władzy ateistycznej w życiu wspólnot reli­
gijnych. W roku 1976 powstał Chrześcijański Komitet Obrony Praw Wierzą­
cych, a j ego organizatorzy - z ks. G. Jakuninem na czele - zostali aresztowa-

581
ni i obłożeni karami kościelnymi i państwowymi. Komitet zaapelował kilka
razy do Rady Najwyższej w obronie wierzących, o zmianę postanowień kon­
stytucji i obronę prześladowanych. Ten Komitet zapoczątkował szeroki opór
środowisk prawosławnych przeciwko ateistycznemu państwu i zniewolonej
hierarchii kościelnej . W roku 1977 Komitet skierował list do pap. Pawła VI
z prośbą o głos w obronie prześladowanych. Stosunkowo liczne podziemne
drukarnie wydawały literaturę religijną i Pismo święte .
W odpowiedzi na ożywienie życia religijnego poza Cerkwią patriarchalną
policja sowiecka zorganizowała szereg napadów na aktywistów religijnych
katolickich i prawosławnych, a także protestanckich. W pewnych wypad­
kach dochodziło do zabójstw. Informuje o tym książka W. Kurdakowa pt.
Przebacz mi Nataszo. W ramach represji następowały dość liczne aresztowa­
nia, zsyłki, a także relegowanie za granicę. Walka z religią trwała nadal
przy biernej postawie patr. Pimena, który za to zaangażował się w obronę
pokoju i zjednywanie przyjaciół dla komunizmu sowieckiego .
Aktywność i wzrost życia religijnego następowało w kontekście zbliżają­
cego się Tysiąclecia Chrztu Rusi (1988) , ale równocześnie rosła przepaść
między Kościołem patriarchalnym a wspólnotami wierzących. Cerkiew za­
częła tracić wiernych, chociaż akywność patr. Pimena wzrastała na polu mię­
dzynarodowym. Zarówno patriarcha, j ak i episkopat prawosławny poparły
agresję sowiecką na Afganistan i politykę forsownych zbrojeń w Europie
komunistycznej . Patriarcha nic nie zrobił , by uratować Ławrę Poczajowską
przed zamknięciem (1980) . Wykonując zlecenia KGB odwołał w 1980 r. z
urzędu biskupa stanisławowskiej diecezji Józefa Sawrasza „z powodu wie­
ku" , chociaż nie był w wieku emerytalnym. Prawdziwym powodem było to,
że podjął on budowę wielu obiektów sakralnych bez zgody władz komuni­
stycznych. To on tylko w tej diecezji wybudował 1/4 nowych cerkwi, jakie
powstały w całym Związku Sowieckim.
W krótkim okresie rządów J. W. Andropowa (1983-1984) i K. U . Czer­
nienki (1984-1985) podjęto ponownie politykę antyreligijną. Aresztowano
więc setki duchownych i działaczy religijnych. Ożywienie religijne jednak
narastało, co stwierdzała „Nauka i Religia" (1980) , która podkreślała zaan­
gażowanie się młodzieży i inteligencji w sprawy religijne. „Prawda" i „Kom­
somolskaja Prawda" alarmowały w 1986 r. o praktykach religijnych człon­
ków partii i Komsomołu. Władze odpowiedziały na to represjami, szczegól­
nie w latach 1982-1985. Wznowiono również procesy pokazowe duchow­
nych. W roku szkolnym 1979/1980 powstało 209 oddziałów do nauczania
„naukowego" ateizmu na kursach partyjnych. W roku 1982 w Moskwie od­
była się narada dla pracowników środków społecznego przekazu na temat
wznowienia propagandy ateizmu i podniesienia jej j akości. W grudniu
1984 r. odbyło się posiedzenie Świętego Synodu, na którym wysunięto sze­
reg postulatów w obronie życia religijnego i dokonano szeregu zmian w hie­
rarchii kościelnej i na uczelniach teologicznych. W roku 1985 patr. Pimen

582
obchodził 75-lecie urodzin. Przez 15 lat patriarchatu zdołał doprowadzić do
końca podporządkowanie Cerkwi ateistycznym władzom. Dbał wszakże o
podniesienie poziomu intelektualnego duchownych w akademiach i semina­
riach duchownych. Podjął też poufne starania u władz o złagodzenie kar
skazańcom. Jeszcze przed 1985 r. wzrastała krytyka jego biernej postawy
wobec ateistycznych zarządzeń władz sowieckich.

3. Pierestrojka. Millennium Chrztu Rusi. Powolne wyzwolenie Kościoła

W roku 1985 faktycznym rządcą imperium sowieckiego został Michaił

Gorbaczow (do 1991). Odtąd zmiany na polu religijnym potoczyły się szyb­
ciej . To prawda, że religią państwową był nadal ateizm, ale wciąż narastał
renesans uczuć religijnych, połączony z problemami narodowościowymi i
społecznymi. Szacuje się, że pod koniec lat osiemdziesiątych w Związku
Sowieckim ok. 150 mln osób przyznawało się do religii (80 mln chrześcijan,
45 mln muzułmanów, 3 mln żydów) . Toteż „Komunist" z 1988 r. zauważył ,
że są „miliony wierzących różnych wyznań [ . . . ] , i że istnieją również potrze­
by religijne, j ak i powołana do ich zaspokojenia Cerkiew" . Ale Cerkiew ta
była w oczach wierzących skompromitowana zbyt daleko idącą współpracą
z państwem ateistycznym i prześladowczym. Hierarchia prawosławna w na­
grodę za całkowite posłuszeństwo korzystała z przywilejów czerwonej bur­
żuazji. Wszak patr. Aleksy I nazwał Stalina „pomazańcem Bożym" , którego
„Opatrzność wybrała i postawiła, by prowadził naszą Ojczyznę po drodze
dobrobytu i sławy" . Stanowisko patr. Pimena i metropolity kijowskiego Fi­
lareta w sprawie Kościoła greckokatolickiego na Ukrainie było bardziej nie­
przejednane niż władz komunistycznych.
Już po przejęciu rządów przez M. Gorbaczowa XX.VII zjazd partii pod­
kreślił konieczność wychowania społeczeństwa w duchu ateistycznym. W roku
1985 powtórzyły się aresztowania działaczy religijnych, a odsiadującym kary
więzienne przedłużano je. Pierwszą jaskółką zwiastującą nadchodzące zmiany
był artykuł E. Jewtuszenki w „Komsomolskiej Prawdzie" (10 XII 1985), w
którym autor stwierdzał , że społeczeństwo sowieckie składa się z ludzi wie­
rzących i niewierzących, a do ateizmu nie wolno nikogo przymuszać. Dru­
gim wydarzeniem w tym zakresie była nominacja Konstantina Charczewa
na stanowisko przewodniczącego Rady do Spraw Religii przy Radzie Naj­
wyższej ZSRR, który zaczął się odnosić przychylnie do petycji ludzi wierzą­
cych. To on zapowiedział , że w 1987 r. zostaną zwolnieni z więzień i łagrów
więźniowie sumienia. Ś rodki społecznego przekazu zaczęły częściej mówić
pozytywnie o człowieku wierzącym. Od roku 1983 władze zaczęły oddawać
Kościołowi prawosławnemu niektóre klasztory, jak klasztor Daniłowski w
Moskwie, Opitna Pustynia k. Kozielska, słynne miejsce pielgrzymek, mona­
ster Tołgski, Ławrę Pieczerską w Kijowie. W latach 1987-1990 zwrócono 4

583
tys. zamkniętych cerkwi, otwarto 60 nowych klasztorów. W latach 1985-1986
powstało 13 nowych parafii, a w latach 1988-1989 aż 2 194. Z okazji Millen­
nium Chrztu Rusi (1988) wydano 100 tys. egz. Biblii.
Na rok 1988 przypadło Millennium Chrztu Rusi Kijowskiej . Z tej okazji
odbyły się liczne obchody, uroczystości i sesje naukowe. Papież Jan Pa­
weł II skierował dwa listy apostolskie do Rosjan i Ukraińców - katolików.
W dniach 6-9 VI t.r. w Zagorsku odbył się sobór Kościoła prawosławnego,
w którym wzięło udział 272 delegatów z 67 diecezji oraz 400 gości z 90 kra­
jów. Metropolita Rostowa Włodzimierz dokonał podsumowania „ Życia i
działalności Cerkwi Prawosławnej " . Mówił więc o jej stanie, nierozwiąza­
nych problemach kościelnych, ale do przeszłości męczeńskiej nie sięgnął.
Sobór przyj ął nowy statut Kościoła prawosławnego, który odrzucił wiele
narzuconych mu ograniczeń . Nawiązał do dawnych kanonicznych form za­
rządzania Cerkwią. W soborze uczestniczył m.in. Konstantin Charczew.
Dnia 12 VI w soborze Daniłowskim na Kremlu odbyły się centralne uroczy­
stości milenijne. Michaił Gorbaczow przyjął na Kremlu patr. Pimena. Przy
okazji uroczystości milenijnych Ukraińcy zażądali autokefalii. Omawiane
uroczystości miały charakter kościelny i państwowy i odbywały się z udzia­
łem władz państwowych i przedstawicieli nauki, a także prymasa Polski
kard. Józefa Glempa i sekretarza stanu Stolicy Apostolskiej , kard. A. Casa­
roli. Z okazji Millennium Kościół rosyjski kanonizował 9 nowych świętych,
wśród nich Andrzeja Rublowa ( 1 360-ok. 1450) .
W następstwie Millennium otwarto w latach 1989-1990 nowe seminaria du­
chowne w Żyrowicach, Kijowie , Tobolsku i Smoleńsku. Dnia 1 1 X 1989 r.
nowy synod zgłosił pod adresem władz państwowych postulat uznania Koś­
cioła prawosławnego jako jedynej organizacji religijnej z pełną osobowością
prawną, gwarancji jednakowych praw do wychowania religijnego i ateistycz­
nego, zezwolenia na działalność charytatywną Kościoła i na religijne wycho­
wanie młodzieży, dostępu Kościoła do środków społecznego przekazu, a
także zniesienia praw dyskryminujących wierzących. W ramach obchodu
400-lecia utworzenia patriarchatu w Moskwie kanonizowano 3 patriarchów:
Joba (t 1605) , Hermogenesa (t 1612) i Tichona (t 1925).
Dnia 3 V 1990 r. zmarł patr. Pimen (1910-1990) . Jego następcą został
dotychczasowy metropolita Leningradu i Nowogrodu Aleksis Ridiger jako
Aleksy II. Wprawdzie ks. Gleb Jakunin postulował odłożenie wyboru pa­
triarchy, ale go nie posłuchano. Nowy patriarcha urodził się w Estonii (Tal­
lin - 23 II 1929) . Po studiach teologicznych w Akademii Duchownej w Le­
ningradzie przyjął w 1950 r. święcenia kapłańskie, w 1961 r. został biskupem
w Tallinie , a w 1971 r. metropolitą Leningradu. Należał do najbardziej ule­
głych hierarchów wobec władz komunistycznych. Już jako patriarcha do
pierwszych zadań zaliczył „pokojową działalność" w ramach obowiązujące­
go modelu sowieckiego. W roku wyboru nowego patriarchy przybył do Mo­
skwy nuncjusz apostolski Francesco Colasuonno, a ambasadorem Rosji przy

584
Watykanie został Jurij Karłow. Od roku 1992 odrębnego nuncjusza apostol­
skiego posiada niepodległa Ukraina.
Dnia 1 X 1990 r. ukazało się dawno oczekiwane prawo O wolności su­
mienia i religijnych wspólnotach, które zmieniało całkowicie dotychczasowe
prawo wyznaniowe. Przy okazji synodu wyborczego utworzono 1 1 nowych
diecezji , w tym Mohylowie , Pińsku i Połocku na Białorusi. Liczba parafii
do 1992 r. wzrosła do 15 575, a liczba klasztorów do 117. W roku 1991 po
raz pierwszy świętowano Boże Narodzenie, otwarto seminarium duchowne
w Łucku na Wołyniu, a w Moskwie powstał pierwszy Uniwersytet Prawosła­
wny. W tym roku wydawano 6 czasopism religijnych. Kościół greckokatolic­
ki na Ukrainie Zachodniej i na Zakarpaciu odżył oficjalnie.
Rozpad Związku Sowieckiego na państwa narodowe (1991) spowodował
nie tylko walki etniczne. Groźba rozpadu stanęła również przed patriarcha­
tem moskiewskim mimo apeli patr. Aleksego II. Na Ukrainie powstały w
1992 r. dwa Autokefaliczne Kościoły Prawosławne. W roku 1991 patr. Alek­
sy II utworzył egzarchat białoruski ( 1 metropolia, 7 diecezji, 611 parafii) ,
powstała autonomiczna metropolia mołdawska (1990 r. - przeszło 700 para­
fii). Narastaj ące tendencj e do podziału patriarchatu zgodnie z nowymi gra­
nicami politycznymi wciąż daj ą o sobie znać.
Po roku 1990 rozgorzała dyskusj a wśród prawosławnych na temat prze­
szłości. Stwierdzano publicznie , że patriarchat nie zdał egzaminu i pod wie­
loma względami wykonywał całkowicie nakazy ateistów i wykazał całkowitą
bezradność wobec ateistycznego państwa. Zaczęto publicznie oskarżać hie­
rarchię prawosławną o kolaborację i uległość wobec KGB . Wymieniano sze­
reg nazwisk biskupów, a także metropolitów Kijowa, Kruticy i Wołokołam­
ska. Zwołany przez patr. Aleksego II synod (31 III-4 IV 1992) wziął w
obronę tych biskupów i potępił „oczernianie hierarchii" . Wobec milionów
nie ochrzczonych Rosjan patriarchat zarezerwował sobie monopol, ale nie­
wiele robi, by poprzez katechezę i kazania na odpowiednim poziomie zmie­
nić katastrofalną sytuację.
W roku 1992 Rosyjski Kościół Prawosławny obejmował 1 patriarchat,
93 diecezje, 15 557 parafii, 10 tys. księży i duchownych, 1 17 klasztorów,
2 akademie teologiczne , 7 seminariów duchownych, 12 ośrodków kursów
teologicznych i ok. 50 mln wiernych. Odżył również w Rosji Prawosławny
Kościół Staroobrzędowy, któremu w 1990 r. przewodził metropolita Alimpij
Gusiew. Do metropolii tej należą 3 diecezje, 24 kapłanów, 1 archimandryta,
5 diakonów, 23 parafie. Istnieje też staroprawosławne arcybiskupstwo Mos­
kwy i całej Rosji, które w 1990 r. liczyło ok. 400 tys. wiernych .

585
§ 310. Kościoły przedchalcedońskie

1 . Kościół koptyjski i etiopski

Kościół koptyjski w Egipcie grupował pierwotną ludność tego kraju,

która przez setki lat nie uległa islamizacji, chociaż we własnym kraju - na
skutek arabizacji - stała się mniejszością narodową i wyznaniową. Kościo­
łem tym po śmierci 105-letniego patr. Cyryla V (1874-1927) rządził patr.
Jan XIX (1928) , a po nim patr. Józef II (t 1956) . W roku 1928 założono w
Kairze Związek Chrześcijańskiej Młodzieży Egiptu. W latach 1951-1971 pa­
triarchą był Cyryl VI , dawny opat klasztoru Deir Amba Samuel w Górnym
Egipcie. Przeprowadził on reformę życia zakonnego, podjął odbudowę sta­
rożytnych klasztorów koptyjskich, podniósł poziom kształcenia teologiczne­
go duchowieństwa w 2 seminariach duchownych i założył wydział teologicz­
ny w Kairze (1961) . Nieco wcześniej (1954) utworzył w Kairze Instytut Wyż­
szych Studiów Koptyjskich. W latach 1962-1965 wysłał obserwatorów na So­
bór Watykański Il. Wybudował nową bazylikę patriarchalną w Kairze pw.
św. Marka, dla której relikwie tegoż świętego podarował pap. Paweł VI. W
konsekracji katedry (1968) wzięli udział przedstawiciele władz państwowych
i delegacj a Stolicy Apostolskiej . Pod koniec pontyfikatu tegoż patriarchy
miały miejsce objawienia Matki Bożej w kościele pod Jej wezwaniem w
Zeitiin (1968) .
Kontynuatorem odnowy i wzrostu Kościoła koptyjskiego j est patr. Sze­
nuda III (wybrany 31 III 1972) , uczony, archeolog i profesor koptyjskiego
wydziału teologicznego w Kairze . Urodził się 3 VIII 1923 r. j ako Nazeer
Gayed Rafail. Po studiach uniwersyteckich w Kairze (1947) i służbie wojs­
kowej (1948) wstąpił do klasztoru Wadi en-Natrun (1954) , a w 1959 r. patr.
Cyryl VI powołał go do grona swoich doradców i na sekretarza. Już jako
patriarcha był głośnym i cenionym kaznodzieją. Dnia 10 V 1973 r. złożył
wizytę pap. Pawłowi VI w Rzymie, w następstwie czego papież podarował
Kościołowi koptyjskiemu część relikwii św. Atanazego Wielkiego i powoła­
no wspólną komisję teologiczną, która do 1978 r. odbyła trzy wspólne posie­
dzenia na temat współpracy obu Kościołów, dogmatu chrystologicznego i
eklezjologii. Dla celów ekumenicznych Georges Anawati przetłumaczył na
język arabski Summę teologiczną św. Tomasza z Akwinu (1974) . Patriarcha
Szenuda III kontynuuje rozbudowę świątyń koptyjskich, <>zczególnie w
Aleksandrii (1931 r. - 1 , 1977 r. - 35) i w Kairze (1959 r. - 60, 1977 r. -
105); wszak tylko na przedmieściu Kairu - Subre mieszka ok. 0,5 mln Kop­
tów, którzy mają tu 30 kościołów. Rozbudował też hierarchię kościelną; w
1974 r. patriarchat obejmował w Egipcie 22 diecezje. W roku 1977 patriar­
cha ogłosił , że chrześcijanie odpadli do islamu mogą bez kar kościelnych
powracać na łono Kościoła. W roku 1976 zorganizował konferencję wszyst-

586
kich chrześcijan Egiptu, by przeciwstawić się wprowadzeniu islamskiego pra­
wa „szarijah" . W związku z wprowadzeniem tego prawa muzułmanom, któ­
rzy przechodzili na chrześcijaństwo grożono karą śmierci. Projektowi temu
przeciwstawił się z całą stanowczością Kościół koptyjski, a patr. Szenuda III
odbył 4-godzinne spotkanie z prez. A. Sadatem, na skutek czego projekt
nie został przyjęty. Dzięki tolerancyjnej polityce prez. Sadata w listopadzie
1977 r. jeden z Koptów, głośny jurysta Butros Ghali został ministrem spraw
zagranicznych Egiptu (obecnie - sekretarz generalny ONZ) . Ustały też apo­
stazje na islam. Przy kuriach biskupich erygowano sekretariaty „służby spo­
łecznej " , a przy parafiach powstało szereg żłobków i klubów młodzieżo­
wych. W roku 1977 w Kairze otwarto koptyjski Dom Kultury. W roku 1977
i 1978 patriarchat zorganizował w Kairze Tygodnie Biblijne. Na Boże Naro­
dzenie 1977 r. patr. Szenuda III mógł skierować swoje orędzie do chrześci­
jan Egiptu przez radio i telewizję. Koptyjski tygodnik „Watani" („Moja
Ojczyzna") poparł inicjatywę pokojową prez. Sadata, a w kościołach kop­
tyjskich odprawiano publiczne modły w intencji pokoju. W dniach 16-
-27 II 1978 r. patr. Szenuda III odbył wizytację kościelną diecezji koptyj­
skich w Sudanie, otworzył koptyjską księgarnię w Omm Durman, poświęcił
kamień węgielny pod nowy kościół koptyjski i złożył oficjalną wizytę prezy­
dentowi Sudanu.
W roku 1979 doszło w Egipcie do zamieszek na tle religijnym fundamen­
talistów islamskich. Zniszczyli oni wiele koptyjskich kościołów, a wielu Kop­
tów zamordowali ( 10) , poranili (59) lub uwięzili (113). W roku 1980 władze
państwowe narzuciły chrześcijanom islamskie prawo „szarijah" , koptyjskie
fundacje pobożne zostały przekazane muzułmanom. Fundamentalistyczne
Bractwo Muzułmańskie wszczęło ponownie rozruchy religijne, paliło kościo­
ły koptyjskie, a władze odmawiały zezwoleń na budowę nowych. W tym też
roku zabroniono publicznego świętowania Wielkanocy. Do krwawej walki
między Koptami a muzułmanami doszło ponownie w lecie 1981 r. w Kairze.
Wybuch bomby w kościele koptyjskim w Kairze spowodował śmierć 3 osób,
a kilkadziesiąt ciężko poranił .
W tej sytuacji prez. Sadat polecił w 1981 r. aresztować 1 ,5 tys. funda­
mentalistów islamskich, a także wielu Koptów, w tym 8 biskupów, 16 kapła­
nów. Nakazał również zamknąć na okres 2 tygodni świątynie koptyjskie.
Wycofał też oficjalne uznanie patriarsze i skazał go na wygnanie do klaszto­
ru w południowym Egipcie ; tu miał przybywać do 1985 r. W roku 1981
prez. Sadat został zamordowany, a jego urząd przejął Hosni Mubarak, do­
tychczasowy wiceprezydent. Zarząd Kościoła przejęło kolegium 5 biskupów.
Przebywający na wygnaniu patr. Szenuda III wyświęcił 10 nowych biskupów
dla Delty Nilu, a 2 dalszych dla wschodniej Afryki. W roku 1985 władze
państwowe przywróciły patr. Szenudę III na urząd. Odtąd współpraca islam­
skiego państwa z tak wielką mniejszością religijną stała się bardziej spokoj­
na i owocna.

587
 Do patriarchatu koptyjskiego należy nadto 41 parafii w Stanach Zjedno­
czonych, 9 - w Kanadzie, 14 - w Australii, 6 - w Wielkiej Brytanii i Irlandii.
W roku 1990 Kościół koptyjski obejmował 1 patriarchat („Papież Aleksan­
drii i patriarcha stolicy św. Marka"), 10 metropolii, 30 diecezji, 16 klaszto­
rów, 1 wydział teologiczny, 2 seminaria duchowne i 3,9 mln wiernych. Nie­
oficjalnie liczbę Koptów w Egipcie szacuje się na ok. 7 mln.
W Etiopii z rządami ces. Hajle Sellasje I (1928 - negus, 1930-1974) roz­
poczęły się wewnętrzne reformy i powolne przezwyciężanie zastoju teologi­
cznego i duszpasterskiego w Kościele etiopskim. Już w 1926 r. po śmierci
abuny Mateusza rozpoczęły się pertraktacje z patriarchatem aleksandryjs­
kim Koptów o mianowanie biskupem w Addis Abebie Etiopczyka, ale w
1929 r. zakończono je kompromisem. Urząd abuny otrzymał mnich egipski
Cyryl (Izydor) . Powiększono jednakże liczbę biskupstw w Etiopii do 4, po­
wierzono je Etiopczykom, a w 1930 r. sakrę biskupią otrzymał nadto mnich
yczengie. W ten sposób Kościół etiopski został wyniesiony faktycznie do
rzędu metropolii, z której wyłączono Erytreę włoską i poddano ją bezpośre­
dnio jurysdykcji patriarchatu aleksandryjskiego Koptów. Podjęte przez ce­
sarza reformy przerwała okupacj a włoska i wojna partyzancka w kraju
(1936-1941) . Dużą rolę w ruchu oporu odegrał Kościół . Duchowieństwo
etiopskie zajęło nieprzejednane stanowisko wobec Włochów. Metropolita
Cyryl opuścił Addis Abebę , a abuna Piotr rzucił ekskomunikę na wszyst­
kich, którzy nie chcieli się przyłączyć do walki partyzanckiej z Włochami;
dnia 30 VII 1936 r. został zamordowany przez Włochów. W roku 1937 w
odwecie za udział duchowieństwa w ruchu oporu marszałek włoski Rodolfo
Graziani polecił rozstrzelać 320 mnichów z klasztoru Debre Libanos. W
tymże roku pod naciskiem okupacyjnych władz włoskich odbył się synod
narodowy, który ogłosił niezależność Kościoła etiopskiego od koptyjskiego
patriarchatu w Aleksandrii, na czele którego stanął metropolita Abraham,
a po jego śmierci (1939) metropolita Jan, obaj Etiopczycy. Obydwaj metro­
polici i wyświęceni przez nich biskupi zostali ekskomunikowani przez patriar­
chę aleksandryjskiego. Podejmowane przez Włochów próby podporządko­
wania sobie Kościoła etiopskiego zawiodły całkowicie. Popierani przez wła­
dze duchowni nie posiadali żadnego autorytetu u miejscowej ludności.
Po wyzwoleniu Etiopii (1941) i przyłączeniu do niej na prawach federacji
Erytrei ( 1952) wewnętrzne i strukturalne reformy Kościoła etiopskiego kon­
tynuowano nadal. Podjęte ponownie rozmowy z patriarchatem w Aleksan­
drii doprowadziły do dwustronnej umowy (24 VI 1948) , która gwarantowała
na przyszłość obsadzanie stolic biskupich w Etiopii przez duchowieństwo
miejscowe łącznie z metropolią. Konsekracji metropolity miał dokonywać
sam patriarcha, a liczbę biskupstw zwiększono do 5. Po śmierci abuny Cyry­
la (t 22 X 1950) metropolitą został Etiopczyk abuna Bazyli (Bazylios), wy­
święcony 14 I 1951 r. w Kairze przez patr. koptyjskiego Józefa II. W tymże
roku liczbę biskupstw podniesiono do 14 i wszystkie powierzono Etiopczykom.

588
Nowa umowa między rządem a patriarchatem w Aleksandrii z 6 VI 1959 r.
powołała do życia w Etiopii patriarchat-katolikat z pełną autonomią zarządu
kościelnego. Koptyjski patriarchat aleksandryjski zatrzymał pierwszeństwo
honorowe i jemu zagwarantowano prawo instalacji nowego patriarchy-kato­
likosa w Addis Abebie. Biskupów etiopskich zobowiązano do brania udziału
w wyborze patriarchy i w synodzie patriarchalnym w Kairze. Cesarzowi
przysługiwało prawo potwierdzania wybranych biskupów. Od roku 1951 Ko­
ściół etiopski przyjął nazwę Narodowy Kościół Ortodoksyjny.
Podjęto również wysiłki w celu podniesienia poziomu nauczania kleru,
wznowiono prawie zupełnie zaniedbaną katechizację i kaznodziejstwo dla
ludu, dokonano przekładu książek o tematyce religijnej z niezrozumiałego
języka gheez na j ęzyk amharski, założono seminarium duchowne w Addis
Abebie (1948) , a w 1961 r. przy uniwersytecie stołecznym erygowano wy­
dział teologiczny. Kościół etiopski przystąpił do Światowej Rady Kościołów.
W dniach 10-21 I 1971 r. w Addis Abebie odbyło się jej posiedzenie, które
otworzył ces. Hajle Sellasje . W roku 1963 zorganizowano w Addis Abebie
spotkanie przedstawicieli Kościołów przedchalcedońskich. W latach 1962-
-1965 obserwatorzy Kościoła etiopskiego wzięli udział w Soborze Watykań­
skim II.
Po roku 1970 Kościół etiopski podjął misje wśród ludów pochodzenia
afrykańskiego w Ameryce Środkowej , dla których utworzono osobną diece­
zję Trynidad. W roku 1971 po śmierci patr. Bazylego jego miejsce zajął
Etiopczyk, patr. Teofil I (Teophilos, Tewoflas, 1971-1976) , który obsadził
wakujące biskupstwa, zreformował wydział teologiczny w stolicy kraju, za­
czął wysyłać księży na studia zagraniczne do Aten , Konstantynopola i Za­
gorska oraz zainicjował teologiczne kształcenie świeckich. W roku 1970 du­
chowieństwo założyło stowarzyszenie Dziedzictwo Hajmanota (Jamonote
Aber) , mające na celu współpracę między różnymi wyznaniami dla utrzyma­
nia religijnego charakteru kraju. Zaczął się też ukazywać dziennik kościelny.
Pod koniec lutego 1974 r. doszło do wybuchu rewolucji w Asmarze,
która doprowadziła do obalenia cesarstwa, usunięcia od rządów ces. Hajle
Sellasje (t 15 XII 1975) i zapoczątkowała wiele zmian w Kościele etiopskim.
W kwietniu 1974 r. 30 tys. muzułmanów odbyło marsz protestacyjny do
Addis Abeby, a nieco później miał miejsce masowy marsz księży i diakonów
do patr. Teofila I z petycją „odfeudalizowania Kościoła" i przekazania po­
siadłości ziemskich klasztorów na cele reformy rolnej . Nowy rząd premiera
Makonnesa Endalkaczewa, który pozbawił cesarza władzy, życzył sobie
współpracy z Kościołem i pragnął zachowania „starych tradycji" i realizowa­
nia „nowych koncepcji" . W roku 1974 powstała w Addis Abebie Akademia
Teologiczna św. Pawła, a każda parafia miała prowadzić szkołę.
W roku 1975 rządy w kraju przejęła Tymczasowa Wojskowa Rada Ad­
ministracyjna (tzw. Derg) o nastawieniu marksistowskim, na czele której
stanął płk Mengistu Haile Mariam. W październiku tegoż roku Rada prze-

589
prowadziła upaństwowienie szkół i posiadłości ziemskich Kościoła, prokla­
mowała rozdział Kościoła od państwa i powołała do życia specjalną radę
kościelną, której zlecono sprawy radykalnej reformy Kościoła. Usunięto
patr. Teofila I, ale pozostawiono mu prawo święcenia biskupów. Rada zaję­
ła się m.in zagadnieniem „chrześcijaństwo a socjalizm" . Dnia 18 II 1976 r.
patr. Teofil I został przez Radę Wojskową deponowany i uwięziony wraz z
3 biskupami pod zarzutem popierania zmarłego cesarza i wykroczeń przeciw
dobru ogólnemu. Administrację patriarchatu przejął abuna Paweł (Paulos) ,
a od 1976 r. abuna Jan. Dnia 7 VII t.r. dokonano wyboru nowego patriar­
chy, którym został abuna Melachon Voldi Michael, pochodzący z południo­
wej części kraju. Nowy patriarcha, który przyjął imię Tekle Hajmanota,
został intronizowany 24 VIII przez patr. koptyjskiego z Aleksandrii Szenudę
III. W roku 1978 reżym komunistyczny wysłał na przymusową emeryturę 10
z 16 biskupów, a w roku następnym zarząd parafii oddał w ręce świeckich.
W roku 1988 dokonano wyboru nowego patriarchy, którym został Merha­
rios Zelibanos, ale ten już w 1991 r. - po obaleniu reżymu komunistycznego
- musiał zrezygnować. Jego miejsce zajął z wyboru abuna abba Zena Mar­
quos, internowany przez 6 lat rządów komunistycznych. Nowy patriarcha
zna Zachód i języki zachodnie. Przez kilka lat był duszpasterzem Etiopczy­
ków w USA, gdzie od 195 1 r. zaczęli się oni osiedlać. W Western Hemispha­
re powstało arcybiskupstwo etiopskie, które w 1990 r. liczyło ok. 90 tys.
wiernych. W roku 1990 Kościół etiopski obejmował 1 patriarchat, 6 arcybis­
kupstw, 13 biskupstw, ok. 250 tys. kapłanów (1988) i 16 mln wiernych.

2. Kościół Zachodni Syryjsko-Jakobicki. Kościół ormiański

Kościół Zachodni Syryjsko-Jakobicki podlegał patriarsze Antiochii i ca­

łego Wschodu i obejmował wiernych mieszkających w Iraku, Iranie i Turcji,
a także w Libanie i na emigracji w Stanach Zjednoczonych. W roku 1920 na
skutek krwawych walk między Kurdami a nestorianami patr. Efrem prze­
niósł rezydencję patriarchatu z Diarbekir w Turcji do Homs w Iraku (1932) ;
od 1959 r. rezydencj ą patriarchy jest Damaszek. Patriarcha Ignacy XXVIIII
był znanym historykiem swego Kościoła , założył seminarium duchowne w
Mosulu (1939), rozbudował szkolnictwo i wydrukował księgi liturgiczne. W
roku 1953 utworzył w Stanach Zjednoczonych diecezję dla j akobitów emi­
grantów w Lodi, N .J. Nieco później powstały diecezje w Lasser Holm dla
Europy, w Londynie dla Wielkiej Brytanii i w Siidertalje dla Skandynawii.
Patriarcha Ignacy XXIX (1957-1979) przeprowadził wizytacje diecezji sy­
ryjskich w Azji, Europie i Ameryce. W roku 1964 ustanowił Radę Patriar­
chatu, złożoną z 12 świeckich dla spraw finansowych i szkolnych. Poprzez
zakładanie nowych świątyń i klasztorów ożywił wielce życie religijne.

590
 Dnia 25 VI 1979 r. zmarł patr. Ignacy XXIX, a na jego miejsce wybrano
Ignacego Zakka I lwas. Studia ukończył w Nowym Jorku (1963) . Brał
udział j ako obserwator w Soborze Watykańskim II (1963), a następnie zo­
stał arcybiskupem Mosulu (1969) . W roku 1991 nasiliły się prześladowania
jakobitów we wschodniej Turcji , gdzie wyrzucono naukę religii ze szkół ,
zmuszano chrześcijan do przyjęcia islamu i wielu uwięziono. W tym roku
patr. Ignacy Zakka I Iwas otworzył Kościelne Centrum Naukowe w Saydna­
ya k. Damaszku. Do patriarchatu należy arcybiskupstwo w Stanach Zjedno­
czonych (1978 r. - 23 parafie) , w Skandynawii (1978 w Szwecji - ok. 10 tys.
wiernych) , w Niemczech (1978 r.- 15 tys. wiernych) , 5 parafii w Kanadzie i
kilka w Australii. W roku 1990 Kościół ten obejmował 1 patriarchat,
10 arcybiskupstw, 1 metropolię, 10 klasztorów i 250 tys. wiernych.
Uzależniony od Zachodnio-syryjsko-jakobickiego patriarchatu Antiochii
Kościół Syryjsko-Ortodoksyjny Malabarski w Indiach przeżywał przez pra­
wie 40 lat obecnego stulecia ustawiczne rozłamy i zamęt. Złożony przez
Turków z urzędu patr. jakobicki Ignacy Abdul Messiah przybył w 1912 r.
na Wybrzeże Malabarskie wyświęcił na metropolitę Kościoła malabarskiego
Mar Dionizego , ekskomunikował metropolitę Mar Cyryla mianowanego
przez patriarchę j akobickiego, wyświęcił nowych biskupów i wyniósł Mar
Ivaniosa Pawła do godności katolikosa, uznając tym samym autokefalię Ko­
ścioła malabarskiego. Nowy katolikos j ako Moran Basileios I nosił tytuł
„Katolikos Indii i całego Wschodu" . Spowodowało to nowy zamęt i schizmę
w Kościele j akobickim w Malabarze .
W celu zjednoczenia rozbitych j akobitów przybył w 1931 r. na Wybrzeże
Malabarskie patr. j akobicki Ignacy Eliasz III (1917-1932) . Do pojednania
nie doszło, a sam patriarcha zmarł na Malabarze. Podobnie fiaskiem skoń­
czyła się misja katolikosa Efrema I u patr. Efrema (1934) . W roku 1934
Kościół jakobicko-syryjski na Wybrzeżu Malabarskim ogłosił nowy statut.
Pojednanie między partią patriarchalną a partią katolikosa nastąpiło dopiero
w 1958 r. , kiedy biskupi obu partii spotkali się w Kottayam. Zjednoczony
Kościół malabarski uzyskał autonomię, swój własny synod biskupi pod prze­
wodnictwem katolikosa B azylego (Basileios) III. Katolikos Eugeniusz I
(1964-1975) rozbudował instytucje kościelne i przeprowadził rewizję statutu
Kościoła (1967) . W roku 1975 doszło do nowego rozłamu, kiedy patriarcha
j akobicki ekskomunikował i złożył z urzędu katolikosa Eugeniusza I , mia­
nował na jego miejsce katolikosem Mar Baseliona V. Działało tu również
kilka mniejszych schizmatyckich Kościołów. W roku 1990 Kościołowi temu
przewodniczył katolikos Mar Basilios Paweł II (wybrany 7 IX 1975) . Do
jego obediencji należało 6 diecezji. Do obediencji katolikosa Mar Baseliosa
Mar Thoma Mateusza I (wybrany 27 X) należało 13 metropolitów i 2 bisku­
pów. Obydwa Kościoły liczyły ok. 2 mln wiernych.
Apostolski Kościół Ormiański przeżył na początku XX w. prawdziwy
okres męczeństwa i eksterminacji. W latach 1915-1916 i 1920-1921 Turcy

591
deportowali z odwiecznych siedzib i wymordowali ok. 1 ,8 mln Ormian. Rzeź
przeżyło tylko 150 tys. w Konstantynopolu i ok. 130 tys. w Anatolii, ale z
tych ok. 100 tys. uciekło poza granice Turcji, by ratować życie. W roku
1914 z 2 mln Ormian w Turcji pozostało tylko ok. 250 tys . , z czego połowa
w Konstantynopolu. Tylko w patriarchacie Konstantynopola zniszczono
2 050 kościołów i 203 klasztory. Wprawdzie traktat pokojowy z 1920 r. przy­
znał niepodległość Armenii, ale podboje tureckie i sowieckie uniemożliwiły
jej realizację.
Na skutek tych masowych morderstw i eksterminacji rozpoczęła się ma­
sowa emigracja Ormian do Europy i Ameryki, a także do Egiptu i upadek
Kościoła ormiańskiego pod panowaniem Turcji. Patriarchat w Aghtamar,
istniejący od 1 1 13 r. , obejmujący w 1912 r. 272 parafie i ok. 92 tys. wier­
nych, przestał istnieć. Ormiański patriarchat w Konstantynopolu, który jesz­
cze w 1914 r. obejmował 12 metropolii, 27 diecezji, 1700 parafii, 6 klaszto­
rów i ok. 1 750 OOO wiernych, wprawdzie nadal istnieje, ale w 1990 r. liczył
tylko ok. 40 tys. wiernych, głównie w Konstantynopolu, i 2 biskupstwa.
Kieruje nim od 1 1 X 1961 r. patr. Shnork Kalustian. Katolikat Cylicji obej­
muje swoją jurysdykcją Liban, Syrię, Cypr, Irak i Grecję i miał rezydencję
w Sis na terenie Turcji (do 1921). W czasie eksterminacji ok. 120 tys. Or­
mian znalazło schronienie w Antelias na północ od Bejrutu, dokąd przenie­
siono również rezydencję patriarchatu. Patriarcha Geregin (1945-1952) i
patr. Sarelh I (1956-1963) zdołali umocnić i ochronić swój patriarchat przed
zakusami Eczmiadzynu. Patriarcha Karekin Sarkissian (od 1983) miał pod
swoją j urysdykcją - łącznie z emigracją - 8 diecezji, w tym 2 w Stanach
Zjednoczonych. Do patriarchatu ormiańskiego w Jerozolimie przy klaszto­
rze św. Jakuba należy ok. 6 tys. wiernych. Patriarchatem tym w latach 1960-
-1990 zarządzał patr. Yeghishe Derderian jako Eliasz II. Podlegały mu 4
klasztory ormiańskie w Ziemi Świętej . Od roku 1990 patriarchatem kieruje
patr. Tarkom Manoogian.
Pierwsze miejsce w hierarchii Kościoła ormiańskiego zaj muje Najwyższy
Patriarchat całej Armenii w Eczmiadzynie w Armenii, uznawany przez
wszystkie Kościoły ormiańskie za duchową głowę ich Kościoła. W latach
1917-1920 Armenia cieszyła się niepodległością. Podbita przez Rosję So­
wiecką, została włączona do Zakaukaskiej Republiki (1922) , a w 1936 r.
zorganizowana j ako Armeńska Republika Sowiecka. Ateistyczny komunizm
okazał się również w Armenii nietolerancyjny i prześladowczy. Odebrano
więc Kościołowi posiadłości ziemskie (1920) , upaństwowiono wszystkie pla­
cówki kościelne o charakterze oświatowym i kulturalnym, a więc archiwa i
biblioteki (1921). Religię usunięto ze szkół . Religii było przeciwne i prześla­
dowało ją prawodawstwo sowieckie. W roku 1925 zaczęło się masowe zamy­
kanie kościołów i klasztorów. Katolikos Kework V (1912-1930) wraz z częś­
cią ludności przeciwstawiał się sowietyzacji i ateizacji kraju . Udał się nawet
do Genewy na Międzynarodową Konferencję Pokojową (1922) , by bronić

592
niezależności kraju, ale bez skutku. Władze sowieckie przeciwstawiły mu
Ormiański Kościół Reformowany (1924-1925) i pozyskały dlań kilku bisku­
pów. W roku 1927 katolikos uległ władzom sowieckim, a jego synod potępił
wrogów Związku Sowieckiego.
Jego następca katolikos Choren I (1932-1938) , niezwykle lojalny wobec
rządów sowieckich, uzyskał otwarcie kilku zamkniętych kościołów i oddanie
zrabowanych przez władze sowieckie dóbr katedralnych i klasztornych w
Eczmiadzynie. Mimo że w listach pasterskich wychwalał sowieckie osiągnię­
cia kulturalne i gospodarcze, stał się ofiarą krwawych prześladowań. Po jego
śmierci władze nie zezwoliły na wybór następcy, a katolikatem zarządzał
arcybiskup Kework, który nie mógł zapobiec dalszemu zamykaniu kościo­
łów i więzieniu księży.
Dopiero klęski Związku Sowieckiego w czasie II wojny światowej złago­
dziły nieco politykę prześladowczą. Stalin zezwolił na wybór katolikosa. Zo­
stał nim Kework VI (1945-1954) . On to za zgodą władz otworzył semina­
rium duchowne w Erewaniu, zamknięte w 1928 r. , i zaczął wydawać kościel­
ne czasopismo. Zaapelował też do Ormian na całym świecie o powrót do
sowieckiej Armenii, przyjął tytuł „patriarcha całej Armenii" ; wysunął pre­
tensje w sprawie jurysdykcji nad pozostałymi patriarchatami ormiańskimi.
Żywo też współpracował z moskiewskim patriarchatem. Władze zezwoliły
mu na wyświęcenie 10 nowych biskupów, ale spustoszenia wojującego ateiz­
mu były niezwykle wielkie. Z 1 446 kościołów w 1914 r. tylko 89 pozostało
otwartych w europejskiej części Związku Sowieckiego, w samej Armenii z
491 tylko 38, w Gruzji z 287 tylko 14, a w Azerbejdżanie z 473 tylko 30.
Przed 1914 r. w Tbilisi było 28 kościołów ormiańskich, pozostały otwarte
tylko 2.
N a zjeździe kościelnym 2 II 1955 r. 97 delegatów ze Związku Sowieckie­
go i 40 z zagranicy wybrało na patriarchę Wazgena I (Vasken) Baldiana,
dotychczasowego biskupa rumuńsko-bułgarskiego dla Ormian. W Rumunii,
gdzie kończył studia, należał do wiodących postaci w komunistycznym ruchu
pokojowym. W latach 1956-1961 podjął liczne podróże zagraniczne, a w
1962 r. zwołał synod narodowy do Eczmiadzynu, w którym wzięło udział
137 uczestników, w tym 87 z zagranicy. Podobny synod wszechormiański
odbył się tu w 1969 r. Usiłował on uzależnić patriarchaty w Jerozolimie i
Konstantynopolu od Eczmiadzynu, a gdy się to nie udało, synod podjął
podobne wysiłki w stosunku do katolikatu Cylicji.
Dalsze wyprawy zagraniczne patr. Wazgena I służyły podporządkowaniu
emigracji ormiańskiej Eczmiadzynowi. Władze sowieckie zwróciły mu 2 ko­
ścioły i zezwoliły na przyjęcie 20 tys. egz. Nowego Testamentu (1981). Oko­
ło 1980 r. 1/3 Ormian nie chrzciła już swoich dzieci, a większość żyła bez
ślubu kościelnego. W roku 1982 powstało Kościelne Muzeum w Eczmiadzy­
nie. W roku 1984 patr. Wazgen I utworzył ormiańską diecezję w Kanadzie ,
a od 1985 r. zaczął wydawać pisma Ojców Kościoła. Jego jurysdykcji podle-

38 - Historia Kościoła cz. 8 593

gaj ą parafie ormiańskie w Wielkiej Brytanii (3) , Austrii (2) , Stanach Zjed­
noczonych (2 diecezje, 65 parafii) i w Kanadzie (5 parafii) .
W roku 1990 patriarchat ormiański w Eczmiadzynie obejmował 2 bis­
kupstwa w Armenii, 3 dalsze - w byłym Związku Sowieckim, 7 - w Europie,
4 - na Bliskim Wschodzie, po 1 - w Kanadzie, Brazylii, Argentynie, Uru­
gwaju i Austrii, 20 klasztorów (3 żeńskie) , ok. 2-3 mln wiernych w Armenii
i ok. 500 tys. na emigracji .

3 . Kościół Nestoriański, czyli Apostolska-Katolicki Asyryjski Kościół

Wschodu

W czasie I wojny światowej nestorianie podjęli walkę o stworzenie włas­

nego państwa asyryjskiego. W roku 1920 stracili swego patriarchę Mar Szy­
mona XX Beniamina, a jego następcą został 13-letni Mar Szymon XXI Eszi,
studiujący w Canterbury. Rządy w Kościele przejęła j ego siostra. Podczas
I wojny światowej Turcy wymordowali tysiące nestorian. W roku 1900 ich
liczbę w Turcji szacowano na 100 tys. osób, a w 1967 r. zaledwie na
1 ,2 tys. Część nestorian znalazła się w granicach Rosji i przeszła na prawo­
sławie, część przyjęła amerykański prezbiterianizm, a spora liczba powróciła
do Kościoła katolickiego. Wraz z końcem brytyjskiego mandatu i powrotem
z Anglii młodego patr. Mar Szymona XXI Eszi (1920-1973) nestorianie po­
nownie podjęli walkę o niepodległość, ale zostali pokonani przez Arabów,
a patriarcha w 1933 r. musiał zrezygnować z władzy cywilnej . Gdy tego
odmówił , został uwięziony i deportowany na Cypr. Dało to początek nowe­
mu prześladowaniu nestorian (1933-1936) i licznej emigracji do Stanów Zje­
dnoczonych. W roku 1940 patriarcha - zaproszony przez kolonię nestoriańs­
ką - przybył do Chicago w Stanach Zjednoczonych i tu pozostał . W roku
1954 przeniósł rezydencję do San Francisco, a w latach 1961-1962 odwiedził
nestorian w Indiach (melluzjanie) i wyświęcił im osobnego biskupa. W roku
1964 synod nestoriański w San Francisco przeprowadził redukcję postów i
wprowadził kalendarz gregoriański do liturgii. Na tym tle powstała schizma
kościelna. Nestorianie melluzjanie w Indiach odrzucili te reformy i wybrali
w 1968 r. własnego patriarchę w osobie bpa Tomasza Darmo z Trichur.
W roku 1970 władze irackie doszły do porozumienia z nestorianami.
Oddano im zabrane i zniszczone kościoły w ostatnich pięciu latach. Na sku­
tek tego podniosły się głosy o powrót do ojczyzny lub rezygnację patr. Mar
Szymona XXI Eszi. W tej sytuacji patriarcha w 1973 r. zrezygnował z urzę­
du i tego samego roku ożenił się . Libański synod nestoriański przyj ął rezyg­
nację. Patriarcha zginął zamordowany 6 XI 1975 r. w San Francisco. Na
jego miejsce biskupi nestoriańscy wybrali dotychczasowego bpa Teheranu
(1976), który przyjął imię Mar Dinkha IV i zaczął rezydować w Morton
Grove, Illin. w Stanach Zjednoczonych. Z jego wyborem skończyła się dy-

594
nastia patriarchów nestoriańskich. W roku 1978 patr. Szymon XXIV z linii
melluzjan odbył synod w Bagdadzie w celu zakończenia schizmy kościelnej ,
czego jednak nie osiągnął. W roku 1990 patr. Mar Dinkha IV podjął pono­
wnie akcję unijną wśród obydwóch grup nestoriańskich, ale i tym razem
bezowocnie. Jego j urysdykcji podlegają nestorianie w Iraku, Iranie, Syrii,
Libanie, Indiach, Stanach Zjednoczonych i Australii. W roku 1990 obydwa
patriarchaty nestoriańskie miały 6 metropolitów , 6 biskupów i ok. 550 tys.
wiernych.

§ 311. Męczeńskie dzieje Kościołów unickich w państwach komunistycznych

1 . Administracyjna kasata i prześladowanie Kościoła greckokatolickiego na

Ukrainie Sowieckiej. Kościół katakumbowy

Po 17 IX 1939 r. Związek Sowiecki - zgodnie z tajnym układem z

III Rzeszą z 23 VIII t.r. - zajął ziemie byłej Małopolski Wschodniej , zwanej
odtąd Ukrainą Zachodnią, aż do Sanu i Bugu. Tereny te zostały niebawem
włączone do Ukrainy Sowieckiej (1 XI) , co zostało potwierdzone traktatem
sowiecko-polskim z 1945 r. z małymi poprawkami na korzyść Polski. Fakty
te przesądziły na długie lata o losie Kościoła greckokatolickiego w metropo­
lii lwowskiej . Przewodniczył jej metropolita Andrzej Szeptycki (1900-1944) .
W odpowiedzi na konfiskatę dóbr i instytucji kościelnych episkopat ukraińs­
ki z metropolitą Szeptyckim na czele zaprotestował , powołując się na istnie­
nie legalnego rządu polskiego na emigracji. Sam metropolita nawiązał pouf­
ne kontakty ze Stolicą Apostolską, przypuszczalnie poprzez nuncjaturę w
Budapeszcie, a może w Berlinie. Już wówczas metropolita Szeptycki pomy­
ślał o ewentualnym zejściu Cerkwi greckokatolickiej do katakumb , skoro
abp Józef (Josip) Slipyj wydał poza cenzurą broszurę pt. Cerkiew w kata­
kumbach.
W pierwszym okresie okupacji sowieckiej (IX 1939-VI 1941) upaństwo­
wiono wszystkie szkoły i szpitale kościelne i inne instytucje oświatowo-kul­
turalne i charytatywne, usunięto religię ze szkół , prawie wszystkie klasztory
zajęto, a zakonników rozproszono. Zakonnice musiały przybrać strój świec­
ki i pracować w różnych zakładach na utrzymanie. Wulgarną propagandę
ateizmu szerzyły wszystkie środki społecznego przekazu. Akademia Teologi­
czna, seminaria wyższe i małe zostały zamknięte, tak we Lwowie, jak i w
Stanisławowie i Przemyślu. NKWD siało terror i przeprowadzało liczne are­
sztowania, a także deportacje księży. Do roku 1941 władze sowieckie za­
mordowały 34 księży, a deportowały 41 oraz przeszło 200 tys. Ukraińców.
Dnia 25 XI 1939 r. na prośbę metropolity Szeptyckiego pap. Pius XII
zamianował ks. Józefa Slipyj a, rektora Akademii Teologicznej , arcybisku-

595
pem tytularnym z prawem następstwa. Święcenia utrzymał w całkowitej ta­
jemnicy (21 XII). Papież potwierdził też uprawnienia metropolity nadane
mu przez pap. Piusa X i jego następców. Na mocy tych uprawnień metropo­
lita na synodzie archidiecezjalnym (9 X) utworzył 4 egzarchaty. Pierwszy
egzarchat obejmował Wołyń, Podlasie i część Polesia w granicach okupacji
sowieckiej , a egzarchą został mianowany bp Mikołaj Czarnecki. Drugi egzar­
chat obejmował Białoruś, Białostocczyznę i Łomżyńskie, a jako egzarcha
przewodził mu jezuita Antoni Niemancewicz. Trzeci egzarchat obejmował
Rosję i Syberię , egzarchą zaś został brat metropolity o, Klemens Szeptycki.
Czwarty egzarchat obejmował Ukrainę, egzarchą został ks. Józef Slipyj . No­
minacje te potwierdził synod, zwołany przez metropolitę do Lwowa (13-
-16 VI 1941) . Trzeba zauważyć, że jeszcze 26 IX 1940 r. pap. Pius XII
odwołał nadzwyczaj ne uprawnienia dane metropolicie Szeptyckiemu przez
pap. Piusa X, egzarchowie działali jednak nadal. Synod archidiecezj alny
odbył się również w styczniu tego roku i był poświęcony duszpasterstwu
młodzieży i obronie przed propagandą ateistyczną. Na synodzie tym metro­
polita Szeptycki oświadczył : „program naszej pracy jest następuj ący: będzie­
my spełniać nasze powinności wobec władzy, słuchać praw, o ile nie są
sprzeczne z prawem Bożym i nie będziemy mieszać się do polityki i spraw
świeckich, [ . . . ] nie przestaniemy pracować dla sprawy Chrystusowej w na­
szym narodzie". W stosunkowo licznych listach pasterskich i odezwach ape­
lował o przeciwstawianie się ateizmowi. Utrzymywał też kontakty z podzie­
miem ukraińskim.
Już w czasie pierwszej okupacji sowieckiej władze komunistyczne podję­
ły plan likwidacji Kościoła greckokatolickiego. Rosyjski Kościół Prawosław­
ny z inspiracji władz ateistycznych podjął propagandę wśród księży na rzecz
przechodzenia na prawosławie. Biskup Grzegorz Chomyszyn ze Stanisławo­
wa donosił do Rzymu (6 VII 1941), że 3 księży przeszło na prawosławie.
Zapewne podobnie było w archidiecezji lwowskiej i diecezji przemyskiej.
W marcu 1941 r. prawosławny metropolita Sergiusz (Stragorodskij) wyświę­
cił w Moskwie na prawosławnego arcybiskupa Lwowa i Stanisławowa daw­
nego proboszcza prawosławnego we Lwowie i namiestnika Lawry Poczajow­
skiej Pantalejmona (Piotra) Rudyka w przewidywaniu likwidacji Kościoła
greckokatolickiego. Na skutek wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r.
plany te nie zostały zrealizowane . Arcybiskup Pantalejmon po II wojnie
światowej pracował w Ameryce Południowej , a od 1959 r. był metropolitą
Edmonton w Kanadzie .
W latach 1941-1944 cała metropolia znalazła się pod okupacją niemiec­
ką. Metropolita poparł utworzenie rządu Ukrainy Zachodniej , a w gmachu
Proświty, gdzie w lipcu 1941 r. ogłoszono utworzenie władzy krajowej , me­
tropolitę reprezentował abp J. Slipyj . Rządy jej niestety rozpoczęły się od
pogromu Żydów i Polaków. Dnia 1 VII w archikatedrze lwowskiej św. Jura
odbyło się dziękczynne nabożeństwo za wyzwolenie Lwowa, w czasie które-

596
go odczytano list pasterski metropolity: „Niezwyciężoną armię niemiecką
witamy j ako wyzwolicielkę [ . . . ] . Utworzonej władzy gwarantujemy
bezwzględne posłuszeństwo" . Niestety, takich uroczystości dziękczynnych
pod adresem armii hitlerowskiej było więcej . Metropolita poparł oddawanie
kontyngentów zbożowych przez chłopów dla Niemców. Działał na rzecz zjed­
noczenia politycznych ruchów i partii ukraińskich.
Niemcy aresztowali szereg księży ukraińskich pod zarzutem współpracy
z ruchem banderowskim, a gestapo siało terror, stąd metropolita Szeptycki
w liście do Hitlera (28 III 1942) przestrzegał władze niemieckie przed stoso­
waniem gwałtownych metod. W czerwcu 1942 r. zwołał nowy synod archi­
diecezjalny do Lwowa, na którym postanowiono, „aby nasze duchowieństwo
szło na Ukrainę i szerzyło tam zjednoczenie" . Księży misjonarzy wysłano
rzeczywiście na sowiecką Ukrainę , gdzie powstało kilkanaście parafii grec­
kokatolickich. Idei zjednoczenia Kościoła prawosławnego na Ukrainie z Ko­
ściołem greckokatolickim metropolita poświęcił specj alny list pasterski
Ukraińska Cerkiew Prawosławna (18 III 1944) .
Wobec tworzenia dywizji ukraińskiej SS Galizien przy boku hitlerows­
kich Niemiec metropolita zajął stanowisko bliskie neutralnemu. W okresie
mordowania na wielką skalę Polaków przez nacjonalistów ukraińskich na
Wołyniu, a następnie w metropolii lwowskiej , metropolita Andrzej w liście
pasterskim z 10 VIII 1943 r. przestrzegał młodzież „by nie dała się sprowo­
kować do żadnych niezgodnych z prawem postępków [ . . ] . Pamiętajcie, że
.

nigdy niczego korzystnego dla swojego narodu nie osiągnięcie postępkami

niezgodnymi z Bożymi przykazaniami" . Otoczenie metropolity wraz z abpem
Slipyjem było przeciwne mordom. Pod j ego to wpływem metropolita wydał
list pasterski Nie zabijaj, w którym potępił mordy na cywilnej ludności i
wezwał do ich zaniechania. Ale apele metropolity były raczej bez­
owocne.
Dnia 27 VII 1944 r. wojska sowieckie ponownie wkroczyły do Lwowa, a
1 XI t.r. zmarł metropolita Andrzej . Pogrzeb odbył się z udziałem władz
sowieckich. Rządy w metropolii przej ął abp Józef Slipyj , który 12 XI t.r.
odbył uroczysty ingres do katedry. Nowy metropolita w liście do władz so­
wieckich zaproponował utrzymanie konkordatu polskiego w Ukrainie Za­
chodniej , nauki religii w szkołach, dalsze istnienie i działalność Akademii
Teologicznej we Lwowie i seminariów duchownych we Lwowie i Stanisławo­
wie . Na przełomie listopada i grudnia 1944 r. metropolita Slipyj wysłał spec­
j alną delegację do Moskwy, na czele której stanął brat zmarłego metropoli­
ty, o. Klemens Szeptycki. Podjęła ona rozmowy w moskiewskim patriarcha­
cie i w Urzędzie do Spraw Kultu Religijnego; tu zażądano potępienia przez
Kościół ukraiński podziemia ukraińskiego.
Po sporadycznych aresztowaniach duchownych ukraińskich, 8 IV 1945 r.
rozpoczęła się zmasowana propaganda prasowa przeciwko Kościołowi grec­
kokatolickiemu i jego hierarchii. Episkopat został oskarżony o zdradę kraju

597
i czynną współpracę z hitlerowskimi Niemcami, a także o współpracę z UPA
(Ukraińską Powstańczą Armią) przeciwko Związkowi Sowieckiemu. Dnia
11 IV t.r. wszyscy biskupi zostali aresztowani, a kurie diecezjalne we Lwo­
wie i Stanisławowie zajęło NKWD . Zamknięto seminaria duchowne, a kle­
ryków wcielono do armii sowieckiej . Proces kijowski, prowadzony według
modelu sowieckiego , skazał biskupów na lata łagrów. Aresztowano obydwie
kapituły katedralne, a także wielu kapłanów obu diecezji. NKWD narzuciło
ks. Gabriela Kostelnyka na administratora archidiecezji lwowskiej , a ks. M.
Melnyka dla diecezji samborsko-drohobyckiej . Archiwa kościelne przejęło
państwo.
W maju 1945 r. patr. moskiewski Aleksy I skierował list do duchowieńs­
twa i wiernych Kościoła greckokatolickiego , w którym potępił metropolitę
Szeptyckiego, Stolicę Apostolską i zapraszał ich do powrotu do prawosła­
wia. Dnia 22 IV patriarcha wyświęcił Makarego Oksijuka na biskupa lwow­
skiego i tarnopolskiego, i administratora diecezji stanisławowskiej , chociaż
te były katolickie. Osiadł on we Lwowie, gdzie stał się jednym z głównych
organizatorów likwidacji Cerkwi greckokatolickiej . Dnia 28 V t.r. uj awniła
się we Lwowie - powstała z inspiracji NKWD i bpa Oksijuka - grupa inicja­
tywna, złożona z ks. G. Kostelnyka (Lwów) , ks. M. Melnyka (Przemyśl) i
ks. A. Pelweckiego (Stanisławów) , która 29 V zwróciła się do Rady Komisa­
rzy Ludowych Ukrainy w Kijowie o rejestrację. Jako cel wyznaczyła sobie
zerwanie unii ze Stolicą Apostolską i zjednoczenie Kościoła greckokatolic­
kiego z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym. Ksiądz Kostelnyk wydruko­
wał propagandową broszurę, oczywiście za zgodą władz, pt. Apostoł Piotr i
rzymskie papiestwo albo dogmatyczne podstawy papiestwa. Grupa inicjatyw­
na zyskiwała poparcie najczęściej u księży w średnim wieku, żonatych, księ­
ża starsi natomiast i młodsi celibatariusze okazali się wiernymi Kościołowi.
Patriarcha Aleksy I zamianował biskupem w Stanisławowie ks . A. Pelwec­
kiego, a w Samborze ks. M . Melnyka. Obaj przeszli na prawosławie i w
dniach 24-25 II 1946 r. przyjęli w Kijowie święcenia biskupie z rąk prawo­
sławnego metropolity Kijowa Joanna.
Po powrocie do Lwowa 8 III t.r. grupa inicjatywna zwołała synod reunij­
ny do katedry św. Jura we Lwowie. Zaproszono nań wszystkich dziekanów,
po 1 kapłanie z każdego dekanatu i 22 świeckich. Synod od początku nie
był synodem, lecz prostym zjazdem, od początku nieważnym. Synod bo­
wiem Kościoła greckokatolickiego mogli zwołać tylko biskupi greckokatolic­
cy, a ci byli uwięzieni. Zwołali go apostaci prawosławni. Wprawdzie akta
tego zjazdu nazwano Dijanija Soboru Hreko-Katolyckoj Cerkwy w Lwowi,
ale nie był to synod , a tym bardziej Kościoła greckokatolickiego. Cały zjazd
odbywał się pod przemożnym terrorem NKWD . W zjeździe lwowskim wzię­
li nadto udział przedstawiciele patriarchatu moskiewskiego, biskupi Makary
i Nestoriusz i przedstawiciel prawosławnego metropolity kijowskiego, ks.
Konstantyn Różycka. Obradom przewodniczył ks. G. Kostelnyk. Zjazd nie

598
podjął żadnych dyskusji teologicznych, a wygłoszone mowy i referaty miały
z zasady wydźwięk antypolski i antyrzymski. Jak było do przewidzenia, już
w pierwszym dniu obrad zjazd uchwalił zerwanie łączności ze Stolicą Apo­
stolską i nieprawne przyłączenie Kościoła greckokatolickiego w metropolii
lwowskiej do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. W drugim dniu zjazdu
prawosławny metropolita kijowski odczytał pismo patr. Aleksego I, przyj­
mujące Cerkiew greckokatolicką do prawosławia rosyjskiego . Rzecz dziwna,
że list został napisany jeszcze przed rozpoczęciem zjazdu.
Olbrzymia większość księży, mimo grożących więzień i deportacji, nie
podpisała reunii. Na łączną liczbę 3 783 księży w 3 diecezjach aż 2 682
(70,9%) nie podpisało aktu reunii. Tylko zdecydowana mniejszość (1 101 -
29%) podpisała uchwałę zjazdu lwowskiego. Żaden z zakonników dekretu
nie podpisał. Wielu żonatych i dzieciatych księży podpisało dekret w obawie
deportacji do sowieckich łagrów. W parafiach, które nie przyjęły prawosła­
wnego kapłana, zamykano cerkiew, a księży, którzy nie przeszli na prawo­
sławie, deportowano najczęściej do łagrów. Wierni katolicyzmowi księża i
wierni zaczęli prowadzić katakumbowe życie religijne i duszpasterstwo. Wie­
lu z nich uciekło do Polski, Rzymu lub Ameryki. Inteligencja ukraińska w
ogromnej większości solidaryzowała się z Kościołem katakumbowym lub
uczęszczała na nabożeństwa do nielicznych kościołów polskich.
Wszyscy biskupi, wierni Stolicy Apostolskiej , przeszli przez więzienia,
sądy i obozy. Biskup stanisławowski Grzegorz Chomyszyn (79 lat) , skazany
na 10 lat łagru, zmarł w Kijowie w więzieniu (t 25 XII 1945), bp przemyski
Jozafat Kocyłowski (70 lat) zmarł wyniszczony więzieniem w Kijowie
(t 21 IX 1947) , metropolita lwowski Józef Slipyj (53 lata) przeżył 8-letnią
katorgę na Syberii. W roku 1952 zaproponowano mu wolność i powrót do
Lwowa za cenę przejścia na prawosławie, ale on odciął się od tej niegodnej
oferty. Skazano go wówczas na dalszy pobyt w łagrach sowieckich. Na in­
terwencję pap. Jana XXII! został zwolniony i deportowany do Rzymu
(2 II 1963) . To on w czasie Soboru Watykańskiego II powiadomił świat, że
Cerkiew greckokatolicka żyje i działa na Ukrainie. Mianowany arcybisku­
pem większym Lwowa (23 XII), a następnie kardynałem (22 I 1965), zmarł
w Rzymie w wieku 95 lat (t 1 1 IX 1984) . Za unię przeszli przez łagry sowie­
ckie i życie oddali również biskupi pomocniczy. Biskup pomocniczy lwowski
N . Budka (72 lata) , skazany na 8 lat łagru, zmarł 1 X 1949 r. w Karagan­
dzie. Biskup pomocniczy przemyski Grzegorz Łakota (71 lat) , skazany na
ciężki łagier w Workucie, zmarł tamże (t 12 XI 1950) . Biskup pomocniczy
stanisławowski Iwan Latyszewski (67 lat) , skazany na 8 lat ciężkiego łagru,
zmarł po powrocie z Syberii (t 27 XI 1957) . Za unię oddało życie wielu
kapłanów, deportowanych w głąb Rosji.
W przededniu zniszczenia Kościoła greckokatolickiego w metropolii lwo­
wskiej pap. Pius XII w encyklice Orientales omnes (23 XII 1945) , ogłoszonej
z okazji 350-lecia unii brzeskiej , wspomniał chwalebne i bolesne dzieje tego

599
Kościoła i wyraził duże zaniepokojenie jego sytuacj ą w Związku Sowieckim.
W encyklice Orientales Ecclesias (15 XII 1952) powiadamiał cały świat
chrześcijański o krwawym prześladowaniu Kościoła greckokatolickiego na
Ukrainie. „Wiemy - pisał papież - jak wielu waszych kapłanów i wiernych
przebywa w więzieniach lub obozach pracy, wiemy, że nawet ci, którym
zezwolono pozostać w domu nie mogą korzystać z podstawowych praw ludz­
kich, by swoją religię i w sumieniu i publicznie mogli wyznawać, nauczać i
przepowiadać". Tymczasem Kościół greckokatolicki nadal żył i działał , miał
wyznawców, a po 1955 r. otrzymał tajną hierarchię kościelną i zorganizował
tajne życie zakonne. Nawet w parafiach formalnie prawosławnych tętniło
życie kryptokatolickie. Wiadomo , że po 1946 r . ok. 100 księży greckokato­
lickich zaczęło działać tajnie w rozproszeniu. Amnestia w 1955 r. umożliwiła
powrót na Ukrainę Zachodnią kilkuset księżom, skazanym uprzednio na
łagry. Większość z nich włączyła się w duszpasterstwo katakumbowe. Po­
wrócili dwaj biskupi - Mikołaj Czarnecki i Iwan Latyszewski - i oni to
wyświęcili dalszych katakumbowych biskupów. W latach 1955-1970 zostało
wyświęconych ok. 300 tajnych księży. Już w 1957 r. pojawiły się prośby
wiernych o przywrócenie Kościoła greckokatolickiego, co niezwykle gwałto­
wnie zwalczała Cerkiew prawosławna i władze sowieckie, które dokonały
licznych aresztowań.
W listopadzie 1980 r. biskupi greckokatoliccy świata, zebrani na synodzie
w Rzymie pod przewodnictwem kard. J . Slipyj a, uznali uchwały „synodu"
lwowskiego za nieważne, „żadne i niebyłe". Wypowiedzieli się też za utwo­
rzeniem patriarchatu greckokatolickiego w Kijowie i wybrali metropolitę fi­
ladelfijskiego M. I . Lubaczywskiego na koadiutora z prawem następstwa
kard. J. Slipyja. W następstwie postawy pap. Jan Pawła II i episkopatu
ukraińskiego władze sowieckie wzmogły na Ukrainie Zachodniej akcję anty­
katolicką i ateistyczną. W roku 1981 tylko w obwodzie lwowskim działało
587 komisji do walki z życiem religijnym Ukraińców. W celu propagandy
materializmu ateistycznego zatrudniono 3 tys. lektorów i 7 tys. propagato­
rów ateizmu. Liczne cerkwie zamknięto lub zamieniono na muzea ateizmu.
Telewizja, radio i prasa zohydzały Kościół katolicki i Stolicę Apostolską,
potępiały współpracę metropolity Szeptyckiego z Niemcami hitlerowskimi,
księży greckokatolickich nazywano „kolaborantami", a książka S. T. Dany­
łenki pt. Droga hańby i zdrady była ustawicznie wznawiana i propagowana.
Dnia 3 III 1984 r. na Ukrainie powstał Komitet Obrony Wiary Katolic­
kiej w celu przywrócenia legalnej działalności Kościoła greckokatolickiego.
Komitet ten w liście otwartym do pap. Jana Pawła II pisał : „cały zasób
informacji dotyczący spraw religii [ „ . ] pochodzi od ateistów [ „ .]. Oni zaś
nigdy nie dają informacji prawdziwych" . Proszono też papieża o wstawien­
nictwo u władz sowieckich o przywrócenie Cerkwi greckokatolickiej . „Jeśli
naszym władzom - pisali - udałoby się w sposób rozumny i sprawiedliwy

600
rozwiązać problem religii w ogóle, przyniosłoby to więcej dobra i pokoju
ludzkości niż wszystkie działania zbrojne i rewolucje razem wzięte" (1984).
Z chwilą rozpoczęcia w 1985 r. pierestrojki przez M. Gorbaczowa histo­
ria Kościoła greckokatolickiego zaczęła biec szybciej . Dnia 13 VIII 1987 r.
katolicy ukraińscy zwrócili się z prośbą do Gorbaczowa o przywrócenie le­
galne Kościoła greckokatolickiego. Prośbę podpisało 23 kapłanów i 174 wier­
nych, a działający w katakumbach biskupi greckokatoliccy pod przewodnic­
twem abpa Włodzimierza Sterniuka postawili 6 warunków w tym zakresie:
Prezydium Najwyższego Sowietu winno unieważnić oficjalnie postanowienia
z 1946 r . , a władze powinny zaprzestać prześladowania katolików ukraińs­
kich i wynagrodzić im krzywdy moralne i materialne. Patriarchat moskiews­
ki winien publicznie stwierdzić, że likwidacj a Kościoła greckokatolickiego
była bezprawiem i oddać temu Kościołowi zabrane budynki i cerkwie. W
uroczystym przywróceniu do życia Kościoła greckokatolickiego winni wziąć
udział przedstawiciele Stolicy Apostolskiej i Kościoła ukraińskiego na emi­
gracji. Ośmiu tajnie działaj ących biskupów zobowiązało się do złożenia aktu
lojalności wobec władz sowieckich, które winny zezwolić na otwarcie kościo­
łów, klasztorów i szkół Kościoła greckokatolickiego.
Ponieważ synod biskupów ukraińskich zaprosił pap. Jana Pawła II na
Ukrainę na Millennium Chrztu Rusi i zaapelował o pojednanie z patriarcha­
tem moskiewskim, prawosławny metropolita kijowski Filaret ogłosił , że pa­
pież nie przyjedzie na Ukrainę , a patriarchat moskiewski zbył milczeniem
ten apel. W styczniu 1988 r. dwóch tajnych biskupów ukraińskich wzięło
udział w rozmowach z władzami w Kijowie, ale te odrzuciły prośbę o legali­
zację Kościoła greckokatolickiego (5 421 podpisów) . List apostolski pap.
Jana Pawła II Magnum baptismi donum (14 II 1988) wzbudził niepokój w
Rosyjskim Kościele Prawosławnym, a podjęte przez kard. Casaroli i kard.
J. Willebrandsa rozmowy w Moskwie na temat Kościoła greckokatolickiego
natrafiły na zdecydowany opór nie władz sowieckich, ale patriarchatu mos­
kiewskiego. Przy tej okazji do Moskwy przybyła delegacja ukraińska, repre­
zentująca 8 tajnych biskupów, 1 ,2 tys. księży, 2 seminaria duchowne i ok.
4 mln wiernych.
Rozmowy podjęto ponownie 22 I 1989 r. , a prowadził je sekretarz stanu
abp A . Sodano. Dnia 25 I przybyło do Moskwy na rozmowy z władzami
sowieckimi 5 biskupów i 8 kapłanów greckokatolickich, ale nie przyniosły
one rezultatów ze względu na narastający opór Rosyjskiego Kościoła Prawo­
sławnego. W tej sytuacji pap. Jan Paweł II zorganizował w Rzymie 21 XI t.r.
spotkanie z biskupami ukraińskimi, a 1 XII przyjął przebywającego z wizytą
w Rzymie M. Gorbaczowa. To spotkanie miało decyduj ące znaczenie. Obie
strony postanowiły podjąć rozmowy na szczeblu oficjalnym, a Związek So­
wiecki zobowiązał się do wydania nowego prawa w sprawach religii, jej wy­
znawania i praktykowania. W następstwie tego spotkania zarejestrowano na

601
Ukrainie Zachodniej przeszło 200 parafii greckokatolickich ; ok. 100 parafii
prawosławnych przeszło do Kościoła greckokatolickiego.
W roku 1990 ponownie podjęto rozmowy między Stolicą Apostolską a
władzami sowieckimi i patriarchatem moskiewskim. Dnia 15 III t.r. Stolica
Apostolska i Związek Sowiecki nawiązały stosunki dyplomatyczne, do Mos­
kwy przybył nuncjusz apostolski Francesco Colasuonno. Mimo protestów
patr. Aleksego II akcja przejmowania cerkwi przez katolickich Ukraińców
postępowała ustawicznie, a 21 VIII t.r. ok. 300 tys. Ukraińców odebrało
przemocą katedrę św. Jura we Lwowie z rąk prawosławnych. Do sierpnia
tego roku ok. 1 ,4 tys. cerkwi powróciło do Kościoła greckokatolickigo . Nie
obeszło się przy tej okazji bez nadużyć i gwałtów z obu stron. Dnia
1 XII 1989 r. otwarto seminarium duchowne greckokatolickie we Lwowie
(300 kandydatów) , a w 1990 r. w Stanisławowie (300 kandydatów) .
Dnia 26 IX 1990 r. Najwyższy Sowiet przyj ął nowe prawo o religii, a rok
później do Lwowa powrócił metropolita greckokatolicki z Rzymu, kard. M.
I. Lubaczywski. W dniach 3-10 II 1991 r. w Rzymie odbył się synod Kościo­
ła greckokatolickiego przy udziale pap. Jana Pawła II i ok. 30 biskupów
ukraińskich z całego świata. Przedmiotem obrad była sytuacja Kościoła na
Ukrainie, problem kształcenia młodego duchowieństwa, odzyskanie cerkwi
zagarniętych przez prawosławie i sprawa utworzenia patriarchatu ukraińs­
kiego. Synod podał do wiadomości, że na Ukrainie pracuje 10 biskupów,
954 kapłanów, 244 zakonników, 706 zakonnic, 946 alumnów w 1 737 para­
fiach, że w budowie są 74 kościoły, a liczba wiernych wynosi 3 ,7 tys. Próby
podporządkowania metropolii lwowskiej diecezji munkaczewskiej na Zakar­
paciu nie powiodły się ze względu na opór tamtejszego biskupa i ducho­
wieństwa.
Kościół greckokatolicki na Zakarpaciu był kontynuacją unii w Użhoro­
dzie (1646) . Po roku 1918 znalazł się w granicach Czechosłowacji. Obejmo­
wał diecezję w Munkaczewie, a przed 1944 r. liczył 460 tys. wiernych,
281 parafii, 459 kościołów, 354 księży diecezjalnych, 85 alumnów, 35 zakon­
ników i 50 zakonnic. Wpływy filorosyjskie były tu dość duże, a w ślad za
nimi narastała propaganda na rzecz powrotu do prawosławia. W roku 1921
na prawosławie przeszło 60 986 unitów, w 1930 r. - 1 12 034, a w 1944 r.
liczono tu 121 060 prawosławnych. W roku 1939 Ruś Zakarpacką zajęli Wę­
grzy, a sześć lat później , tj . 29 VII 1945 r. , została wcielona do Związku
Sowieckiego. Diecezją zarządzał młody i bardzo popularny bp Teodor Rom­
ża, mianowany na to stanowisko 24 IX 1944 r. Po wcieleniu Zakarpacia do
Związku Sowieckiego władze sowieckie przy współpracy z patriarchatem
moskiewskim wszczęły kampanię przeciwko Kościołowi greckokatolickie­
mu. Biskup Romża usiłował wprawdzie porozumieć się z władzami sowiec­
kimi, ale to nie zapobiegło narastaniu prześladowania i szykan wobec jego
Kościoła. W ciągu 1944 r. władze zamordowały 3 kapłanów, a 15 deporto­
wały w głąb Rosji i zamknęły 20 parafii. Biskup Romża poprzez wizytacje

602
pasterskie i osobiste kontakty, a także organizowanie pielgrzymek duchow­
nych do Munkaczewa umocnił jedność Kościoła i przeciwstawił się naporowi
prawosławia. Nie zapobiegło to jednak faktowi, że 25 X 1945 r. patr. Aleksy I
wyświęcił dla Munkaczewa prawosławnego bpa Nestoriusza.
Do roku 1946 władze sowieckie odebrały przemocą grekokatolikom 73
kościoły, aresztowały dalszych księży (15), 3 skazano na więzienie, a
36 uciekło poza granice. Po wielu naciskach na bpa Romżę i na przełożo­
nych bazylianów (o. A. Mondyka i o. J. Satmari) , by przeszli na prawosła­
wie, władze zorganizowały zamach na biskupa. Ciężko ranny znalazł się w
szpitalu, gdzie 1 XI 1947 r. zmarł . Jego wikariusz generalny bp Aleksander
Chira został aresztowany (10 II 1949) , skazany na 25 lat łagru i w 1956 r.
amnestiowany; w 1957 r. został ponownie aresztowany i skazany na 5 lat łagru.
Po zwolnieniu pracował „bezprawnie" w Karagandzie. Dnia 10 II 1949 r.
władze aresztowały wszystkich znaczniejszych duchownych, 22 II upaństwo­
wiły kościół katedralny w Użhorodzie i przekazały go prawosławnemu bpo­
wi Makaremu Oksijukowi. Wszystkie cerkwie unickie zostały zamknięte,
zakazano celebracji nabożeństw unickich, a pozostałych duchownych usu­
nięto przemocą z plebanii. W tymże roku Kościół greckokatolicki na Zakar­
paciu został ogłoszony j ako nielegalny, a NKWD i wojsko sowieckie wzięły
czynny udział w podporządkowaniu go patriarchatowi moskiewskiemu, co
uroczyście ogłoszono 28 VIII t.r. na „synodzie". Odtąd Kościół greckokato­
licki zszedł do katakumb.
Od roku 1980 kapłani i wierni zaczęli zabiegać o ponowną jego legaliza­
cję . W styczniu 1991 r. pap. Jan Paweł II zamianował ponownie biskupa
greckokatolickiego w Użhorodzie, którym został ks. Iwan Semedi. Diecezja
podlega bezpośrednio Stolicy Apostolskiej , j ako że posiada własne tradycje,
historię i j ęzyk nieco odmienny od ukraińskiego . Próby podporządkowania
jej metropolii lwowskiej nie powiodły się.

2. Administracyjna likwidacja i odrodzenie Kościoła greckokatolickiego w

Czechosłowacji

W granicach Czechosłowacji po 1945 r. pozostała - założona w 1816 r. -

unicka diecezja w Preszowie, która w 1948 r. liczyła 241 parafii, 301 kapła­
nów i 306 tys. wiernych. Do roku 1949 Kościół greckokatolicki na Słowacji
działał normalnie. Od tego roku - po przewrocie komunistycznym w Pradze
- zaczęły się aresztowania zakonników, zamykano klasztory i prowadzono
silną kampanię antykatolicką. W kwietniu 1950 r. władze komunistyczne
zadecydowały o likwidacji Kościoła greckokatolickiego, ale do prawosławia
zgłosiło się zaledwie 26 księży (na 267). Aresztowano więc obu biskupów,
diecezjalnego Pawła Gojdiea i pomocniczego Wasyla Hopko, i skazano na
dożywotnie więzienie. Obaj biskupi greckokatoliccy zmarli w więzieniu.

603
Dwa dni po aresztowaniu urządzono na wzór sowiecki „synod" - zjazd w
Preszowie, w którym wzięło udział ok. 25 księży i ok. 30 członków partii
komunistycznej . Zjazd ogłosił rozwiązanie unii ze Stolicą Apostolską i przy­
łączenie się do rodzimej Cerkwi prawosławnej patriarchatu moskiewskiego.
I tu swoją rolę odegrali wysłańcy patriarchatu moskiewskiego .
Oficjalnie likwidację Kościoła greckokatolickiego władze ogłosiły mie­
siąc później . Wprowadzenie prawosławia odbywało się stopniowo do końca
1950 r. Spośród 250 kapłanów (1950) 27 uciekło z parafii, 107 odmówiło
przejścia na prawosławie, 65 uwięziono, a 101 pozostawało na wolności i
pracowało na dawnych parafiach. Nieco później aresztowano ich i stopnio­
wo usuwano z parafii. Ci, którzy uniknęli więzienia, zaczęli działać w kata­
kumbach. Świeccy w dużej mierze korzystali z kościołów rzymskokatolic­
kich. W roku 1960 zmarł w więzieniu bp Gojdic. Biskup Hopko przeżył
więzienie. Został zwolniony w czasie Praskiej Wiosny i podjął zarząd nad
przywróconą diecezją (t 1976) . Tymczasem po likwidacji unii większość pro­
boszczów razem z rodzinami została deportowana do Czech, a milicja i tajna
policj a terrorem zmuszała wiernych do przejścia na prawosławie.
Prawosławie , które przy pomocy ateistów i komunistów przejęło władzę
pasterską nad wiernymi, utworzyło 2 diecezje w Preszowie i Michalowcach,
ale nie na długo. W czasie Praskiej Wiosny (1968) władze czeskie pod wpły­
wem emigracji słowackiej zalegalizowały ponownie Kościół greckokatolicki
(13 VI) . Z więzienia wyszedł bp Hopko i liczni kapłani, a także wierni,
przywrócono do życia diecezję w Preszowie. Z 241 parafii do unii powróciło
206, 5 rozwiązano, 20 przeszło na obrządek łaciński, a 10 pozostało przy
prawosławiu. Powoli powracały do rąk Kościoła przejęte bezprawnie przez
prawosławie cerkwie, seminarium duchowne i rezydencj a biskupa. Dopiero
8 IX 1990 r. władze państwowe zarządziły przywrócenie całego majątku i
budynków sakralnych Kościołowi greckokatolickiemu. W roku 1989 die­
cezja otrzymała bpa Jana Hirka. W roku 1990 Kościół greckokatolicki na
Słowacji obejmował 1 diecezję , 201 parafii, 193 kapłanów diecezjalnych,
35 alumnów, 23 zakonników, 76 zakonnic i 361 060 wiernych.

3. Męczeńskie dzieje Kościoła rumuńsko-katolickiego w Rumunii

W granicach wielkiej Rumunii po 1920 r. znalazła się metropolia unicka

Fagaras (Alba Julia) i 3 diecezje w Gherla, Lugoj i Oradea Mare. Konstytu­
cja państwowa z 1923 r. obok Kościoła prawosławnego uznała również Koś­
ciół unicki za religię państwową, a zawarty ze Stolicą Apostolską konkordat
(1927) gwarantował Kościołowi różnych obrządków stosunkowo duże wol­
ności. Papież Pius XI na mocy bulli Solemni conventione (5 VII 1930) prze­
prowadził reorganizację Kościoła unickiego w Siedmiogrodzie. Utworzył
2 nowe diecezje unickie, a jurysdykcję metropolity rozciągnął na cały kraj .

604
W roku 1948 Kościół ten obejmował 2 558 kościołów, przeszło 1 818 kapła­
nów (90% żonatych) i 1 563 OOO wiernych. W roku 1920 powstało Papieskie
Kolegium Rumuńskie w Rzymie. Kościół ten prowadził 34 szkoły (6 tys .
uczniów) , wydawał 20 czasopism (nakład 250 tys. egz.), a Akcja Katolicka
liczyła ok. 8 tys. dorosłych.
Przejęcie władzy w Rumunii przez komunistów rozpoczęło niezwykle
brutalne niszczenie Kościoła katolickiego obu obrządków. Pierwsze , maso­
we aresztowania księży były już w 1947 r. W tym roku zlikwidowano prasę
katolicką i przystąpiono do formalnej likwidacji Kościoła unickiego. Od
wiosny 1948 r. do walki z tym Kościołem włączył się gorliwie Rumuński
Kościół Prawosławny. W marcu tegoż roku wezwano grekokatolików ru­
muńskich do zerwania z Rzymem, a w maju wezwanie to powtórzył patr.
rumuński Justynian. W czerwcu zapowiedział przyłączenie Kościoła grecko­
katolickiego w Rumunii do prawosławia. W odpowiedzi na to episkopat
greckokatolicki wydał list pasterski (25 VI) , w którym wezwał wiernych do
wytrwania w wierze katolickiej i do odrzucenia zdrady Kościoła.
Po zerwaniu konkordatu ze Stolicą Apostolską (1948) władze komunisty­
czne upaństwowiły kościelne szkoły, zażądały potwierdzenia rządowego dla
poszczególnych wyznań religijnych i rozciągnęły ścisłą kontrolę nad działal­
nością Kościoła . Tegoż roku zredukowały liczbę diecezji Kościoła greckoka­
tolickiego z 5 do 2 (Alba Julia, Cluj) i odizolowały go od łączności ze Stolicą
Apostolską. We wrześniu władze komunistyczne usunęły z urzędu 4 bisku­
pów unickich, na skutek czego na urzędzie pozostał tylko jeden biskup -
I. Hossu z Cluj . W dniach 27-29 IX 1948 r. wszyscy księża greckokatoliccy
w Rumunii mieli podpisać akt powrotu do Cerkwi prawosławnej oraz wysłać
delegatów na „synod" - zjazd reunijny do Cluj . Stosuj ąc terror, władze
uzyskały podpisy 423 księży (22%) , a ci wybrali 38 przedstawicieli. Biskup
I. Hossu, jedyny dotąd na wolności, został aresztowany. Oczywiście zjazd w
Cluj nie był synodem i jego uchwały nie miały żadnej mocy prawa. Synod
diecezji greckokatolickiej mógł zwołać tylko biskup greckokatolicki. Na
zjazd przyjechało 37 księży i wielu prawosławnych. Dnia 1 X t.r. zjazd zer­
wał unię kościelną ze Stolicą Apostolską i uchwalił powrót do prawosławia.
Uroczystego przyjęcia dokonał 3 X patr. Justynian. Na skutek panującego
terroru władze zdołały nakłonić do przyjęcia prawosławia ok. 500 księży.
W nocy z 27 na 28 X aresztowano złożonych z urzędu 6 biskupów unickich i
licznych księży, a także świeckich działaczy, łącznie przeszło 1 tys. osób.
Dla biskupów patr. Justynian wyznaczył klasztor Dragosalvele. Dekretem z
dnia 1 XII władze komunistyczne zdelegalizowały Kościół greckokatolicki
w Rumunii, a jego świątynie i budynki przekazały Kościołowi prawosławne­
mu. Rodziny księży greckokatolickich wyrzucono z plebanii, a zwalnianych
z więzień pozbawiano możliwości pracy. Dnia 3 XII t.r. patr. Justynian od­
wiedził uwięzionych biskupów, aby nakłonić ich do przyjęcia prawosławia.
Ponieważ odmówili, przeniesiono ich do więzienia w Sighet. Ostatni z więź-

605
niów biskupów I . Hossu zmarł w więzieniu 28 V 1970 r. Papież Paweł VI
mianował go kardynałem w 1969 r. , co ogłosił publicznie dopiero po jego
śmierci.
By przeciwdziałać katakumbowemu duszpasterstwu, władze komunisty­
czne zakazały celebracji nabożeństw w domach prywatnych (20 VIII 1949),
przestrzegały wiernych przed „byłymi kapłanami greckokatolickimi" , a sa­
mych księży ponownie aresztowano i skazywano na 8 lat więzienia. Kościół
greckokatolicki na 41 lat zszedł do katakumb, a rola patriarchatu rumuńskie­
go w prześladowaniu i dręczeniu duchownych i wiernych tego Kościoła była
wprost odrażająca. Podobnie jak w Związku Sowieckim, tak i patriarchat
rumuński był zdecydowanie przeciwny wolności sumienia dla grekokatoli­
ków Rumunów. Ateistyczne państwo zaangażowało się niezwykle mocno w
proces niszczenia tego Kościoła. Setki księży zostało aresztowanych, a 2 734
świątynie zabrał Kościół prawosławny. Do roku 1953 zamordowano w wię­
zieniach 53 księży, 250 zmarło na skutek przejść więziennych, 200 skazano
na przymusowe roboty, a 200 pozostało w więzieniach. Z dniem 1 VIII t.r.
rozwiązano również zakony. Wszystkie diecezje unickie zostały zniesione.
Pewne nadzieje na ponowną legalizację Kościoła greckokatolickiego
wiązano z wizytą na Watykanie prez. Rumunii N. Ceausescu (1973) , ale ten
zaproponował włączenie wiernych Kościoła greckokatolickiego do Kościoła
rzymskokatolickiego , co odrzucił pap. Paweł VI. Rozmowy z Bukaresztem
zostały zerwane. W podziemiu pracowało ok. 500 księży unickich.
Dnia 21 XII 1989 r. upadła dyktatura i rządy komunistyczne w Rumunii.
Nowe prawo z 2 I 1990 r. uchyliło dekret z 1948 r. o likwidacji Kościoła
greckokatolickiego. Rozbudowany i działaj ący dotąd w podziemiu episkopat
unicki ujawnił się i pod przewodnictwem niezwykle ciężko prześladowanego
dotąd metropolity z Fagaras (Alba Julia) już 8 I t.r. odbył wspólne posiedze­
nie w Reghin w celu omówienia najważniejszych problemów odradzającego
się Kościoła. Zażądali więc przywrócenia do życia 5 diecezji i metropolii
oraz wikariatu w Bukareszcie, zwrotu zagrabionego majątku kościelnego, a
zwłaszcza cerkwi. Oświadczyli też, że sprawę zwrotu cerkwi i kościołów chcą
przedyskutować w braterskiej rozmowie z Kościołem prawosławnym. Postu­
lowali, by wierni, którzy tego będą pragnąć, mogli swobodnie powrócić do
Kościoła greckokatolickiego. Dnia 1 1 I metropolita Todea przeprowadził
rozmowy na ten temat z pierwszym wiceprzewodniczącym Frontu Ocalenia
Narodowego, Dimitru Mazilu, który okazał dużo zrozumienia dla omawia­
nych spraw.
Tymczasem patr. Teoktyst ze względu na kompromituj ącą, ścisłą współ­
pracę z ateistycznym reżymem, po czasowej rezygnacji, oświadczył , że Koś­
ciół prawosławny jest gotów zwrócić cerkwie Kościołowi unickiemu. Nowy
minister wyznań religijnych Mihai Sora zmodyfikował wypowiedź patriarchy
na korzyść Kościoła prawosławnego (24 I), że tylko tam będzie zwrot cer­
kwi , gdzie unici będą stanowili większość. To stanowisko , j akoby uzgodnio-

606
ne z episkopatem unickim, poparł również Kościół prawosławny. Na skutek
tej dezinformacji episkopat unicki zaprotestował . Podjęte między Kościo­
łem prawosławnym a rządem i Kościołem unickim rozmowy (III 1990) nie
przyniosły rozwiązania. W tym miesiącu pap. Jan Paweł II przywrócił całą
hierarchię unicką i obsadził wszystkie 5 stolic biskupich. Ze względu na
usztywnienie stanowiska Kościoła prawosławnego i przewlekanie procesu
oddawania zagrabionych cerkwi, Kościół unicki zagroził odwołaniem się do
Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze , a nabożeństwa ce­
lebrowano w domach prywatnych.
Patriarcha Teoktyst oskarżył tymczasem pap. Jana Pawła II o antyeku­
meniczne stanowisko , odzyskanie zaś zamkniętej dotąd katedry w Blaj przez
unitów nazwał gwałtem i zerwał dialog z Kościołem katolickim na czas pon­
tyfikatu pap. Jana Pawła II. Niewiele pomogły wyj aśnienia prawdy ze strony
metropolity Todea i Kościoła rzymskokatolickiego w Rumunii. Prokomuni­
styczny rząd poparł faktycznie stanowisko Kościoła prawosławnego, który
pozostał nadal w zrabowanych cerkwiach. W celu zaakcentowania męczeńs­
kiego życia metropolity Todea papież wyniósł go 29 V 1991 r. do godności
kardynalskiej . Do końca tego roku sytuacja nie uległa zmianie, Kościół gre­
ckokatolicki w Rumunii był nadal bez świątyń. Dnia 22 XII bp Petru Gher­
ghel zaapelował o nową konstytucję kraju, która by uregulowała zwrot za­
grabionych cerkwi. Do tego Kościoła należy również unicka diecezja rumuń­
ska w Canton w Stanach Zjednoczonych, obejmująca 16 parafii i ok. 5 tys.
wiernych.

4. Kościoły unickie w pozostałych państwach komunistycznych

Kościoły unickie na Węgrzech, w Jugosławii i Bułgarii przetrwały okres

rządów komunistycznych. Stanowiły one w tych krajach niewielką mniej­
szość, ale nie uniknęły prześladowań, udręk i ograniczeń. Kościół greckoka­
tolicki na Węgrzech z węgierskim j ęzykiem liturgicznym jest stosunkowo
młody. Ze względu na madziaryzację pewnej części diecezji munkaczewskiej
bp Stefan Pankovic utworzył w 1873 r. konsystorz generalny w Hajdudorog
dla wiernych mówiących po węgiersku. W związku z tym niektórzy księża
zaczęli wprowadzać j ęzyk węgierski do liturgii. W roku 1900 w czasie piel­
grzymki do Rzymu grekokatolicy Węgrzy przedstawili pap. Leonowi XIII
prośbę o zezwolenie na wprowadzenie języka węgierskiego do liturgii i
utworzenie osobnej diecezji . Prośbę poparł ces. Franciszek Józef I , w na­
stępstwie czego pap. Pius X mocą bulli Christifideles z 8 VI 1912 r. utworzył
diecezję Hajdudorog, do której włączył 70 parafii z diecezji munkaczews­
kiej , 8 - z preszowskiej , 35 - z Alba Julia, 44 z Oradea Mare i 4 z Gherla.
-

Diecezja została włączona do metropolii ostrzyhomskiej . Po roku 1920 w

całej diecezji wprowadzono do liturgii język węgierski. W roku 1923 Stolica

607
Apostolska utworzyła egzarchat apostolski w Miszkolcu dla unickich parafii
diecezji munkaczewskiej i preszowskiej , które znalazły się w granicach Wę­
gier (21 parafii) , w 1940 r. podporządkowane biskupowi w Hajdudorog. W
roku 1990 diecezja ta obejmowała jurysdykcją całe Węgry, liczyła 129 pa­
rafii, 182 kapłanów, 48 alumnów i 272 tys. wiernych.
Kościół unicki w byłej Jugosławii, zorganizowany w diecezję Krizevici
(1777) , obejmuje społeczność wielonarodową. Należą do niej Chorwaci
(11,5 tys. wiernych) , Rusini zakarpaccy, którzy tu przybyli na początku
XVIII w. (29 tys. wiernych) , Ukraińcy, zamieszkujący Bośnię i Slawonię
(12,5 tys. wiernych) oraz Macedończycy (5 tys. wiernych) i Rumuni (500
wiernych) . W roku 1990 obejmował on 1 diecezję , 57 parafii, 60 kapłanów,
25 seminarzystów i 48 768 wiernych.
Bułgarski Kościół greckokatolicki, złączony w 1 861 r. unią ze Stolicą
Apostolską, przetrwał rządy komunistyczne. Papież Pius XI w 1926 r. utwo­
rzył egzarchat apostolski dla unitów bułgarskich z rezydencj ą w Sofii. Koś­
ciołem tym zarządzał długie lata bp Cyryl Kurtew (1926-1971). Jego następ­
cą został bp Metodio D. Stratiew. Egzarchat liczy 15 tys. wiernych. W Euro­
pie istnieje nadto Grecki Kościół Katolicki. W roku 1911 pap. Pius X utwo­
rzył osobną diecezję dla katolików obrządku wschodniego w Turcji , za­
mieszkujących głównie Konstantynopol i tereny obecnej Grecji. W roku
1990 obejmował on 2 350 wiernych i 13 kapłanów.

§ 312. Kościoły w łączności ze Stolicą Apostolską poza Europą

1. Stolica Apostolska i Sobór Watykański II wobec katolicyzmu wschodniego

Szeroki i pozytywny program pap. Leona XIII (t 1903) wobec chrześci­

jańskiego Wschodu został nieco zawężony przez pap. Piusa X (t 1914) , na
skutek czego wzrosła nieufność kongregacji rzymskich wobec katolickiego
Wschodu. Tak nie zatwierdzono ustaw synodalnych patr. melchickiego Cy­
ryla VIII Geba z 1 909 r. Ormiański katolicki synod narodowy musiał się
odbyć w Rzymie (1911), a narzucenie Ormianom kalendarza gregoriańskie­
go (1913) spowodowało narastanie opozycji antyrzymskiej . Kryzys w stosun­
ku do Rzymu nie ominął katolickich Koptów. Te nieporozumienia i kryzysy
miały swe źródło w opozycji przeciwko obcym i zachodnim wpływom. De­
kret pap. Piusa X Tradita ab antiquis ( 14 IX 1912) zawęził udział poszcze­
gólnych obrządków we wspólnym życiu religijnym. Papież Benedykt XV
nawiązał do polityki wschodniej pap. Leona XIII, podjął dzieło zjednocze­
nia i tym celu utworzył w Rzymie odpowiednie instytucje kościelne. Ten
papież i jego następca, Pius XI, zapoczątkowali taką politykę kościelną wo­
bec Wschodu, którą w pełni akceptowały wschodnie Kościoły katolickie.

608
 Papież Benedykt XV przez utworzenie Kongregacji Kościoła Wschod­
niego (1917) dał instytucję o podstawowym znaczeniu dla chrześcijańskiego
Wschodu w dążeniu do jedności. Kongregacja ta swym działaniem objęła
sprawy katolików wschodnich, służyła popieraniu ruchu unijnego, zwłaszcza
słowiańskiego, które utraciło poparcie caratu, i arabskiego. Ten sam papież
powołał do życia Instytut Studiów Wschodnich, któremu polecił prowadze­
nie badań naukowych nad przeszłością chrześcijan Wschodu i kształcenie
nowych kadr naukowych w tym zakresie.
Papież Pius XI w encyklice Ubi arcano Dei (1922) podjął dyskretnie
myśl kontynuowania Soboru Watykańskiego I , a jednym z jego problemów
miała być sprawa Kościołów wschodnich. Nowe czasopismo „Unia Kościo­
łów" (1922) świadczyło o przyjęciu szczerej postawy, a gruntowne studium
R. Janina pt. Kościoły wschodnie i obrządki wschodnie (1922) zdobyło -
również na Wschodzie - szeroki rozgłos. Wspomniany papież w encyklice
Ecclesiam Dei (1923) , wydanej z okazji 300-lecia męczeńskiej śmierci
św. Jozafata Kuncewicza, apelował do świata katolickiego, by „zapoznał się
bliżej i dokładniej ze sprawami i obyczajami Wschodu". W roku 1924 zwró­
cił się do benedyktynów, by przyczyniali się „do dzieła odbudowania jedno­
ści Kościoła". W następstwie tego powstał ośrodek badań naukowych w
Chevetogne i czasopismo „Irenikon" (1926) . W roku 1927 papież ten mówił
„o wzajemnych uprzedzeniach i wzajemnych błędach i nieporozumieniach" ,
a katolikom zarzucił „brak sprawiedliwej oceny własnych obowiązków bra­
terskiego zrozumienia i współczucia" . Wprawdzie w latach późniejszych pa­
pież wycofał się na bardziej konserwatywne stanowisko, ale w encyklice
Rerum orientalium (8 IX 1928) zalecił , by w seminariach duchownych stu­
diowano teologię wschodnią, a w 1929 r. ogłosił rozpoczęcie kodyfikacji
wschodniego prawa kanonicznego. Papież zaangażował się mocno w pomoc
charytatywną dla Rosji sowieckiej . W Lille we Francji utworzył rosyjskie
seminarium duchowne im. św. Bazylego, które powierzył francuskim domi­
nikanom (1925), a w Rzymie Collegium Russicum. To pierwsze, przeniesio­
ne do Paryża, przekształciło się w ośrodek badawczy i wydaje czasopismo
„Istina" . W Polsce poparł działalność reformatorską i zakonodawczą metro­
polity Szeptyckiego. W roku 1935 pap. Pius XI wyniósł do godności kardy­
nalskiej katolickiego patriarchę Syryjczyków, Ignacego Gabriela Tappouni.
Papież Pius XII w encyklice Mystici corporis Christi (1943) zaapelował o
jedność chrześcijan „w j ednej wspólnocie Ciała Jezusa Chrystusa" , a w en­
cyklice Orientales Ecclesiae (9 IV 1944) , wydanej z okazji 1 400-lecia śmierci
św. Cyryla Aleksandryjskiego, złożył hołd temu świętemu za współpracę z
pap. Leonem Wielkim w obronie wiary i zwrócił się do przedchalcedońskich
chrześcijan. W następstwie encykliki powstały liczne inicjatywy unijne na
Bliskim Wschodzie i w Europie. W roku 1947 papież wznowił katolicki pa­
triarchat koptyjski, nie obsadzony od 1910 r. Zaburzenia natomiast spowo­
dowała nominacja patr. Pawła Piotra Meouchi dla maronitów (1955) , jako

39 - Historia Kościoła cz. 8 609

że był dotąd wybierany na synodzie biskupów. Podobne wzburzenie miało
miejsce w Grecji na tle próby nawiązania stosunków dyplomatycznych Grec­
ji ze Stolicą Apostolską (1955) . Ten sam papież utworzył dla unickiej emi­
gracji ukraińskiej kilka biskupstw i 2 metropolie w Kanadzie i Stanach Zjed­
noczonych (1958) . Kodyfikacj a prawa wschodniego o uprawnieniach patriar­
chów (1957) wywołała poważny kryzys w Kościele malabarskim.
Wybór pap. Jana XXIII (1958) i zapowiedź zwołania soboru powszech­
nego (1959) spowodowały, że ponownie zaczęto rozpatrywać sprawę j ednoś­
ci chrześcijan. Na apel papieża patr. j akobicki Antiochii Ignacy Jakub III
zaproponował koptyjskiemu patr. Aleksandrii Cyrylowi VI podjęcie roz­
mów na temat połączenia obu Kościołów monofizyckich, a także Kościoła
ormiańskiego. W roku 1959 patr. Atenagoras I wysłał do Rzymu j ako swego
przedstawiciela metropolitę Ameryki Jakovosa, dzięki czemu po wielu la­
tach zostały nawiązane pierwsze kontakty z Konstantynopolem, pogłębione
rewizytą patriarchatu ekumenicznego przez delegację Stolicy Apostolskiej .
Ta wymiana wizyt trwa do dziś. W roku 1960 pap. Jan XXIII utworzył
Sekretariat do Popierania Jedności Chrześcij an, który powierzył jezuicie
kard. A. Bea. W dniu 1 1 X 1962 r. pap. Jan XXIII otworzył Sobór Waty­
kański II, na który zaprosił w charakterze obserwatorów m .in. przedstawi­
cieli Kościołów przedchalcedońskich i ortodoksyjnych. Przybyli więc na III
sesję soboru przedstawiciele patriarchatu moskiewskiego, ekumenicznego i
dalszych 5 Kościołów prawosławnych.
Za pontyfikatu pap. Pawła VI nastąpiły wiele znaczące wizyty hierar­
chów Kościoła wschodniego w Rzymie, metropolity Leningradu i Nowogro­
grodu Nikodema, spotkanie papieża z patr. ekumenicznym Atenagorasem I
w Ziemi Świętej (1964) , wizyta pap. Pawła VI u patriarchy prawosławnego
w Jerozolimie (1964), zdjęcie ekskomunik między Kościołem katolickim i
prawosławnym (1965) , mianowanie kardynałami 3 patriarchów wschodnich
(1965), pielgrzymka pap. Pawła VI do Konstantynopola i wizyta u patr.
Atenagorasa I , a następnie wizyta patr. Atenagorasa I w Rzymie (1967) .
Konferencja panprawosławna na wyspie Rodos (1963) wypowiedziała się za
podjęciem dialogu z Kościołem katolickim. Na III sesji sobór podjął proble­
matykę roli Ducha Świętego w Kościele, Kościoły unickie wobec ekumeniz­
mu, organizacja patriarchalna, miejsce Kościołów wschodnich w Kościele
powszechnym. Po Konferencji Kościołów Przedchalcedońskich w Addis
Abebie (1965) otworzyły się one szerzej na kontakty z Kościołem katolic­
kim. Kamieniem obrazy dla prawosławia i Kościołów przedchalcedońskich
były Kościoły unickie, postulowały więc ich rozwiązanie . To zbliżenie i dia­
log ekumeniczny ze Wschodem kontynuował pap. Jan Paweł II przez swą
wizytę w Konstantynopolu, gdzie wraz z patr. Dymitrem I powołali do życia
Komisję Teologiczną Katolicko-Prawosławną (1979) , a także przez stosun­
kowo liczne wizyty patriarchów wschodnich niekatolickich w Rzymie.

610
 W roku 1930 liczbę katolików obrządku wschodniego szacowano na
8 178 OOO, z czego 6 967 OOO przypadało na grekokatolików, 1 395 na Rumu­
nów katolików, 142 tys. na Węgrów, 50 850 na Albańczyków, 42 tys. na
Jugosłowian, 5 ,6 tys. na Bułgarów, 3 050 na Greków, 166 tys. na melchitów,
469 tys. na maronitów, Syryjczyków i Malankarów, 604 tys. na Chaldejczy­
ków, 100 tys. na Ormian i 62 tys. na Koptów egipskich i etiopskich. Do
roku 1975 liczba ta wzrosła do 12 323 OOO, z czego pierwsze miejsce zajmo­
wali Ukraińcy (3 586 OOO) , do 1989 r. zaś do 16 100 OOO.

2. Patriarchat antiocheński maronitów i melchitów

Pierwsza wojna światowa i dążenia Libańczyków do odzyskania niepo­

dległości wywołały ponowną ich masakrę ze strony rozpadaj ącej się Turcji
(1916-1918). Patriarcha maronicki Eliasz Butros Hojek (1899-1932) w imie­
niu całego narodu udał się na konferencję pokojową do Paryża w sprawie
utworzenia niepodległego Libanu, zamieszkiwanego przez społeczność
chrześcijańską (52%) i muzułmańską. W następstwie tego Liban został ode­
brany Turcji i przekazany - wraz z Syrią - Francji w formie mandatu (1920) ,
a 23 V 1926 r. proklamowano niepodległą republikę Libanu. Zgodnie z
przyjętą konstytucj ą prezydentem republiki winien być maronita, premie­
rem sunnita, przewodniczącym izby deputowanych szyita, a ministrem obro­
ny druz. Pełną niepodległość uzyskał Liban w 1944 r. W roku 1951 w Liba­
nie mieszkało 378 tys. maronitów, 76 tys. Greków, 14 tys. Ormian, 6 tys.
Syryjczyków, 1 ,4 tys. Chaldejczyków katolików, 13 tys . protestantów, 6 tys.
żydów, 4 tys. ł acinników, 203 tys. chrześcijan wschodnich , 272 tys. sunni­
tów, 237 tys. szyitów i 82 tys. druzów.
We wszystkich tych narodowych wysiłkach Kościół maronicki odegrał
kapitalną rolę, a patr. Eliasz Butros cieszył się powszechnym autorytetem i
był bezpośrednio zaangażowany w sprawę odzyskania przez Liban niepodle­
głości. Patriarcha Antoni Piotr Aridah (od 1932) kontynuował postawę poli­
tyczną i religijną swego poprzednika i podobnie j ak on zyskał sobie powsze­
chne uznanie i szacunek. W roku 1954 odbył synod Kościoła maronickiego,
poświęcony opiece duszpasterskiej nad emigracją maronicką. Patriarcha Bo­
lus al-Mauszi w 1958 r. - w czasie rewolty politycznej w kraju - opowiedział
się po stronie arabskiej wspólnoty narodów i odmówił uznania władzy prez.
Camille'a Szimuna. Kościół maronicki ustawicznie wzrastał organizacyjnie i
liczbowo. W roku 1960 obejmował 477 tys. wiernych, 7 diecezji, 688 parafii,
635 kapłanów diecezj alnych , 104 alumnów, 274 kapłanów zakonnych i 633
zakonnice. W roku 1955 powstała unia szpitali chrześcij ańskich. Od roku
1940 Kościół organizował Tygodnie Społeczne, a prasa katolicka obejmowa­
ła 4 dzienniki oraz kilkanaście tygodników i miesięczników. Zwrócono uwa­
gę na pogłębienie katechezy i w tym celu powołano do życia stały Sekreta-

611
riat do Nauczania i Formacji Katechetycznej (1950) . W tym też roku po­
wstało w Bejrucie Katolickie Towarzystwo Katechetyczne.
Udział w Soborze Watykańskim II episkopatu maronickiego pod prze­
wodnictwem patr. Pawła Piotra Meouchi (1955-1975), mianowanego kardy­
nałem (1965) , j ak też uroczysta beatyfikacja mnicha maronickiego Szarbela
Makhloufa (1828-1898) i późniejsza kanonizacj a (1977) wpłynęły na ożywie­
nie życia religijnego i reformę obrządku i ksiąg liturgicznych. Liban jest
krajem klasztorów, gdzie ok. 1970 r. żyło 740 mnichów maronickich, a cen­
trum ich formacji intelektualnej znajduje się w Kasslik. Działaj ą również
maronickie zgromadzenia żeńskie. Dla dużej liczby maronitów emigrantów
Kościół zorganizował osobne biskupstwa w Egipcie (1946) , a także w Sta­
nach Zjednoczonych ( 1 diecezja , 54 parafie, 52 tys. wiernych) , Kanadzie
(1 diecezja, 9 parafii, ok. 75 tys. wiernych), Australii (1 diecezj a, 10 parafii,
ok. 125 tys. wiernych) i w Brazylii (1973).
W roku 1975 doszło w Libanie do wojny domowej , faktycznie trwającej
do dziś, która spowodowała nowy exodus maronitów. Ze względu na wielkie
zniszczenia, niezliczone mordy, inwazję Izraela i Syrii na Liban, Kościół
maronicki podejmował szereg akcji pokojowych. Był to Rok Nadziei
(1980) , ogłoszony przez patr. Antoniego Piotra Khoraiche (1975-1986) i
jego apele o zaprzestanie krwawych i brutalnych mordów (1980, 1985),
ogłoszenie projektu pokoju dla Libanu (1984) . Jego następca patr. Nasral­
lah Piotr Sfeir (od 7 V 1986) wypowiedział się przeciwko okupacji Libanu
przez obce wojska, a 24 VIII 1991 r. wszyscy katoliccy patriarchowie Blis­
kiego Wschodu zaapelowali o pojednanie między chrześcijanami, muzułma­
nami i żydami.
Papież Jan Paweł II osobiście zaangażował się w sprawy Libanu, jedyne­
go państwa o większości chrześcijańskiej na Bliskim Wschodzie. Jego apele
o pokój w Libanie powtarzały się prawie każdego roku, a w 1983 r. zdecydo­
wany był udać się osobiście do Libanu, by zapośredniczyć zgodę narodową.
Od roku 1985 działa Papieska Misja dla Libanu, a w 1989 r. papież oskarżył
obcych polityków o podsycanie brutalnej przemocy w Libanie. W roku 1990
ogłosił „służbę modlitwy" dla Libanu, a 12 VI t.r. wyraził zamiar zwołania
specjalnego synodu biskupów dla Libanu. Niszczonemu i wyludniającemu
się krajowi pospieszyły z pomocą katolickie organizacje. W roku 1990 pa­
triarchat antiocheński maronitów obejmował 4 arcybiskupstwa, 5 diecezji w
Libanie, 2 arcybiskupstwa i 7 diecezji na emigracji, 850 parafii w Libanie i
79 w diasporze emigracyjnej oraz 2 176 OOO wiernych.
Jurysdykcja katolickiego patriarchatu melchickiego obejmuje Syrię, Li­
ban, Izrael, Egipt, Jordanię, obydwie Ameryki, Europę i Australię. Rezy­
dencją patriarchatu jest Damaszek. Około 1930 r. nastąpił poważny zwrot
melchitów prawosławnych w Palestynie w stronę katolicyzmu. W związku z
tym utworzono melchicką diecezję Petra - Filadelfia z rezydencją w Amma­
nie. W wyniku emigracji melchitów poza granice Bliskiego Wschodu zostały

612
utworzone melchickie diecezje w Stanach Zjednoczonych (Newton, 35 para­
fii, 25 950 wiernych) , Kanadzie (Montreal, 9 parafii, 30 tys. wiernych), Au­
stralii (Sydney, 4 parafie, 40 tys. wiernych) , Brazylii (Sao Paulo, 45 tys.
wiernych) i w Meksyku. Około 400 kapłanów pracuje w duszpasterstwie ,
szkolnictwie i na misjach. W roku 1960 Kościół melchicki obejmował 7 arcy­
biskupstw, 8 biskupstw, 3 kongregacje męskie i 2 żeńskie, wyższe semina­
rium duchowne św. Anny w Jerozolimie, zamknięte w 1967 r. , św. Pawła w
Harissa w Libanie i ok 400 tys. wiernych.
W latach 1947-1967 Kościołowi melchickiemu przewodniczył patr. Mak­
sym (Maximos IV) Saigh, gorliwy pasterz i odnowiciel swego Kościoła, a
także zwolennik unii kościelnej . Wypowiedział się przeciwko latynizacji i za
utrzymaniem pełnych tradycji wschodnich. W czasie Soboru Watykańskiego II
odegrał dużą rolę. Papież Paweł VI mianował go kardynałem (1965). Jego
następcą został Maksym (Maximos) V Hakim (1967) , zatroskany o chrześci­
jan w Ziemi Świętej i pokój w Libanie. W roku 1990 patriarchat greckokato­
licki Antiochii i całego Wschodu oraz Jerozolimy i Aleksandrii obejmował
6 metropolii, 7 arcybiskupstw, 5 biskupstw, 3 wikariaty patriarchalne, prze­
szło 200 parafii, 30 klasztorów i 1 024 OOO wiernych.

3. Pozostałe Kościoły unickie w Azji i Afryce

Za patr. Pawła Piotra XIII (1910-193 1) Kościół ormiański w patriarcha­

cie Cylicji przeżył eksterminację turecką i wewnętrzne trudności na tle upra­
wnień świeckich katolików w zarządzie kościelnym. Patriarcha ten został
wygnany przez władze tureckie z Konstantynopola (1911). W tymże roku
odprawił on synod w Rzymie. W czasie I wojny światowej doszło do trze­
ciej , wielkiej rzezi Ormian i wynikłej z tego masowej emigracji na zachód.
Patriarchat utracił ok. 50% kapłanów, a liczba katolików spadła ze 100 tys.
do 60 tys.
W roku 1928 na synodzie plenarnym Kościoła ormiańskiego w Rzymie
patr. Paweł Piotr XIII dokonał - przy poparciu pap. Piusa XI - dzieła odno­
wy życia religijnego i organizacji patriarchatu. Zniszczona organizacja Koś­
cioła została reaktywowana, rezydencję patriarchy przeniesiono z Konstan­
tynopola do klasztoru Bzommer w Libanie, a nowo utworzona diecezja w
Bejrucie została powierzona w zarząd patriarsze. W latach 1957-1962 patriar­
chatem rządził patr. Grzegorz Piotr XIV Agagianian, mianowany w 1946 r.
kardynałem, a w 1962 r. prefektem Kongregacji Rozkrzewiana Wiary. Jego
następca (od 1962) patr. Ignacy Piotr XVI Batanian wziął osobiście udział
w Soborze Watykańskim Il.
W związku z emigracją katolickich Ormian powstał dla nich egzarchat
apostolski w Stanach Zjednoczonych z siedzibą w Nowym Jorku (ok. 34, 3
tys. wiernych) . Obecny patr. Jan Piotr XVIII Kasparian (od 1982) dokonał

613
koronacji obrazu Matki Bożej z Łyśca w Gliwicach (1991) . W roku 1990
patriarchat ten obejmował 1 metropolię , 3 arcybiskupstwa, 3 biskupstwa,
1 egzarchat, 1 wikariat patriarchalny, poza patriarchatem 2 biskupstwa,
2 ordynariaty, 2 egzarchaty apostolskie i 152 584 wiernych.
Syryjski Kościół Katolicki w czasie I wojny światowej przeżył krwawe
prześladowanie ze strony Turków, na skutek czego patr. Ignacy Efrem II
Rahmani (1898-1929) przeniósł rezydencję patriarchalną do Bejrutu (1920).
Był to uczony teolog i znawca literatury syryjskiej . Jego następca patr. Igna­
cy Gabriel Tappouni (1929-1968) został mianowany kardynałem (1935) jako
pierwszy z Syryjczyków. Popierał misje wśród Syryjczyków, których wielu
pozyskał dla swego Kościoła, utworzył kilka nowych diecezji . Wziął udział
- wraz z biskupami patriarchatu - w Soborze Watykańskim II. Księża syryj­
scy od czasu synodu w Sarfeh (1888) zachowują celibat. Obecny patriarcha
to Ignacy Antoni II Hayek (od 1968) . Duchowieństwo przygotowuje się do
kapłaństwa w seminarium duchownym w Sarfeh. Życie zakonne skupia się
w dwóch klasztorach (Mosul, Harissa) . W roku 1990 patriarchat obejmował
2 metropolie, 4 arcybiskupstwa, 1 biskupstwo , 2 wikariaty patriarchalne oraz
100 245 wiernych.
Chaldejski Kościół Katolicki przeżył krwawą masakrę ze strony Turków
(1918) , w której zginęło 4 biskupów, liczni kapłani i ok. 70 tys. wiernych.
Patriarcha Józef Emanuel II Tomasz (1900-1947) doprowadził do unii koś­
cielnej pewną część nestorian w Kurdystanie i utworzył kilka nowych diece­
zji. Patriarcha Józef VII Ghanina (1947-1958) przeniósł rezydencję patriar­
chalną z Mosulu do Bagdadu (1947) i utworzył 4 nowe diecezje. Jego na­
stępca, patr. Paweł II Cheikho (1958-1989) , odbył synod Kościoła chaldej­
skiego w Bagdadzie (1957) , poświęcony reformie dyscypliny kościelnej , li­
turgii i zmianom w hierarchii kościelnej , a także Akcji Katolickiej . W ro­
ku 1956 jezuici utworzyli w Bagdadzie Sophia University - Al Hikma. Po­
wstały też rodzime zgromadzenia zakonne żeńskie (Kongregacj a Chaldejska
Córek Niepokalanego Poczęcia - 1922, małe siostry Jezusa 1955) . Otwarto
-

również 12 małych seminariów. Kandydaci do kapłaństwa studiują w Papie­

skim Seminarium w Mosulu, prowadzonym ostatnio przez duchowieństwo
tego obrządku. Dla emigracji w Stanach Zjednoczonych powstała diecezja
w Detroit (13 parafii, 50 tys. wiernych) . Obecny patr. Rafał I Bidawid (od
1989) opowiedział się po stronie Iraku i odegrał poważną rolę w zakończe­
niu konfliktu irackiego (1992) . Kościół prowadzi również własne szkolnict­
wo i szpitalnictwo oraz prasę w j ęzyku arabskim. W roku 1990 patriarchat
Babilonii dla Chaldejczyków obejmował 4 metropolie, 6 arcybiskupstw,
12 biskupstw, 137 parafii, 119 kapłanów, 57 alumnów, 50 zakonników,
263 zakonnice, 16 zakładów dobroczynnych, 15 szkół oraz 469 764 wiernych
(1991 r. 526 195 wiernych) .
-

Koptyjski Kościół Katolicki w Egipcie po kryzysie spowodowanym odej­

ściem patr. Cyryla II Makariosa (1908) był zarządzany przez 39 lat przez

614
administratorów. Liczba wiernych ustawicznie wzrastała (1907 r. 14 576,
-

1931 r. 35 365 , 1950 r. 57 556, 1959 r. 80 580, 1971 r. 100 tys.). Po

- - - -

·
nawiązaniu przez Egipt stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską
(1947) pap. Pius XII zamianował patriarchą tego Kościoła Marka II Chuza­
ma (t 2 II 1958) i utworzył diecezję w Asjut. Ten patriarcha otworzył semi­
narium duchowne w Kairze ( 1953) . Po ogłoszeniu konstytucji w Egipcie
(1956) , uznającej islam za religię państwową, doszło do konfliktu między
Kościołem koptyjskim a rządem. Do przezwyciężenia tego konfliktu przy­
czynił się patr. Stefan I Sidarouss (1958-1986) , mianowany w 1965 r. kardy­
nałem. Rozbudował on szkolnictwo kościelne, prowadzone przez Towarzys­
two Katolickie w Górnym Egipcie. W grudniu 1980 r. władze islamskie od­
wołały z 38 szkół katolickich 38 tys. uczniów, których rodzice wyznawali
islam. Patriarcha ten pozyskał tysiące Koptów monofizyckich do swego Koś­
cioła, założył kilkanaście nowych parafii w Sudanie, Libanie i Stanach Zjed­
noczonych. Wziął też udział w Soborze Watykańskim Il. W roku 1990 pa­
triarchat obejmował 5 diecezji , 158 parafii, 200 kapłanów, 133 alumnów, 67
zakonników, 367 zakonnic, 141 szkół , 87 zakładów dobroczynnych i 152 584
wiernych (1991 r. 168 503) .
-

Etiopski Kościół Katolicki jest stosunkowo młody. W czasie okupacji

Etiopii przez Włochy pap. Pius XII utworzył odrębny egzarchat apostolski
dla katolików obrządku etiopskiego (Asmara) . Po opuszczeniu Etiopii przez
misjonarzy włoskich pap. Pius XII powierzył wszystkie placówki katolickie w
tym kraju etiopskiemu duchowieństwu katolickiemu w dwóch egzarchatach
apostolskich Erytrei i Etiopii (1951 ) . Papież Jan XXIII dnia 9 IV 1961 r.
utworzył organizację normalną Kościoła unickiego ; podniósł Addis Abebę
do rangi metropolii i podporządkował jej 2 nowe biskupstwa w Asmarze i
Adigrat. Jeszcze w 1919 pap . Benedykt XV utworzył Kolegium Etiopskie w
Rzymie. W samej Etiopii działają 2 seminaria duchowne , w Asmarze i Adi­
grat. W roku 1985 pap. Jan Paweł II zamianował pierwszego Etiopczyka
kardynałem. Został nim metropolita unicki Addis Abeby Paweł (Paulos)
Tzadua. W roku 1990 Kościół ten obejmował 1 metropolię, 2 diecezje, 153
parafie, 339 kapłanów, 50 alumnów, 431 zakonników, 503 siostry zakonne,
1 19 szkół , 74 zakłady dobroczynne i 1 18 550 wiernych (1991 r. 122 546) .
-

Syryjsko-Malabarski Kościół Katolicki w Indiach, głównie w stanie Ke­

rala, który za pap. Leona XIII otrzymał 3 własne wikariaty apostolskie i
3 własnych biskupów (Trichur, Ernakulam, Changnacherry), a za pap. Piu­
sa X czwarty wikariat (1911 Kottayam) , doczekał się w tym okresie pełnej
-

organizacji. Dnia 21 XII 1923 r. pap. Pius XI utworzył dla tego Kościoła
2 metropolie w Ernakulam i Changanacherry, którym podporządkował 2
dalsze diecezje . Pius XII utworzył 3 nowe diecezje, a pap. Paweł VI i Jan
Paweł II dalszych 14. W ślad za organizacją diecezjalną rozwijała się sieć
parafialna (1960 r. - 892 parafii i filii, 1975 r.
- 1 019) . Nade wszystko
wzrastały liczebnie powołania kapłańskie i zakonne. Podczas gdy w 1950 r.

615
było 800 kapłanów diecezjalnych, 350 zakonnych, 500 alumnów , 600 zakon­
ników i 4 500 sióstr zakonnych, w 1960 r. liczono 1 151 kapłanów diecezjal­
nych, 378 zakonnych, 690 alumnów, 5 15 zakonników i 6 367 sióstr zakon­
nych, a w 1975 r. 2 330 kapłanów diecezj alnych, 1 420 zakonnych, 1 195
-

alumnów, 941 braci zakonnych, 1 878 alumnów zakonnych i 22 248 sióstr

zakonnych. Kandydaci do kapłaństwa kształcili się w dwóch seminariach
duchownych (Alwaye, Kottayam) . Raptownie też wzrastała liczba wiernych
zarówno na skutek dużego przyrostu naturalnego, jak też w wyniku działal­
ności misyjnej tego Kościoła (1930 r. - 400 tys . , 1960 r. 1 480 OOO, 1975 r.
-

- 2 036 338) .
Kościół ten ma liturgię chaldejską w j ęzyku hindi, mocno zlatynizowaną.
W roku 1962 podjęto prace nad przywróceniem dawnych form liturgicznych.
Wielkie osiągnięcia uzyskał ten Kościół w zakresie rozbudowy szkolnictwa
i opieki społecznej . W roku 1950 prowadził 450 szkół podstawowych,
460 szkół średnich, 8 kolegiów i wydawał 4 dzienniki, a w 1975 r. 842 szkoły
podstawowe, 357 średnich, 31 wyższych, 192 przedszkola, 103 sierocińce,
132 bursy dla młodzieży szkolnej , 69 domów wypoczynkowych, 98 szpitali
oraz 1 1 tytułów prasy katolickiej .
Po roku 1980 ze względu na migracje Malabarczyków doszło do sporów
między Kościołem malabarskim a łacińskim na tle zakładania parafii syro­
-malabarskich poza granicami stanu Kerala. W roku 1987 pap. Jan Paweł II
potwierdził to prawo dla Kościoła malabarskiego. Pełnym dowartościowa­
niem tego Kościoła było powołanie do kolegium kardynalskiego metropolity
Ernakulam Józefa E. Parecattila (1969) i jego następcy kard. Antony'ego
Padiyara (1988) . W roku 1990 Kościół ten obejmował 2 metropolie, 19 bis­
kupstw, 2 097 parafii, 499 filii, 2 221 kapłanów diecezjalnych, 1 357 zakon­
nych, 762 alumnów, 2 315 braci zakonnych, 21 676 sióstr zakonnych, 2 863
różne szkoły, 2 109 zakładów dobroczynnych i 2 887 050 wiernych (1991 r. -

2 902 538 wiernych) .

Syro-Malankarski Kościół Katolicki w Indiach w stanie Kerala j est naj­
młodszym Kościołem unickim. W roku 1926 zebrani na synodzie biskupi
jakobiccy Wybrzeża Malabarskiego - pod przewodnictwem metropolity Mar
lvaniosa - przedyskutowali problem zawarcia unii z Kościołem katolickim.
W podjętych przez 5 biskupów wraz metropolitą rokowaniach ze Stolicą
Apostolską wysunięto postulat zachowania obrządku antiocheńskiego, zatrzy­
mania przez biskupów swoich stolic pasterskich. Stolica Apostolska zaakcepto­
wała te warunki, ale tylko 2 biskupów przystąpiło do unii 20 IX 1930 r., tj .
metropolita Mar lvanios (t 1953) i bp Mar Benziger; w 1937 r . przyłączył
się Mar Severios (t 1955) , a w 1939 r. bp Mar Dioscoros (t 1943). Raptow­
nie zwiększała się liczba wiernych tego obrządku (1950 r. - 65 588, 1960 r.-

112 478, 1970 r. - 184 490, 1980 r.- 232 600) . Wzrastała również liczba
kapłanów i zakonników (1960 r. - 182 kapłanów diecezjalnych, 28 zakon-

616
nych, 56 braci i 289 sióstr, 1967 r. - 229 kapłanów diecezjalnych, 55 zakon­
nych, 82 braci i 389 zakonnych) oraz parafii (1960 r. - 418, 1967 r. - 531).
Dnia 1 1 I 1932 r. pap. Pius XI utworzył prowincję kościelną Trivadrum,
której podporządkował diecezję Tiruvalla. W roku 1958 powstała wspólnota
mnisza w Kurisumala Aszram, opierająca się na pierwotnych· regułach cy­
sterskich. Kościół zachowuje liturgię syryjską, duży nacisk kładzie na formy
ascetyczne i używanie j ęzyka hindu w liturgii. Od roku 1955 Kościołowi
temu przewodzi metropolita Grzegorz Benedykt Varghese Thangalathil. W
roku 1990 Kościół obejmował 1 metropolię, 2 biskupstwa, 383 parafie,
454 inne kościoły, 315 kapłanów diecezjalnych, 83 zakonnych, 133 alum­
nów, 185 braci zakonnych, 996 sióstr, 351 różnych szkół , 538 różne dzieła
dobroczynne i 281 868 wiernych (1991 r. - 285 622 wiernych).
 R o z d z i a ł VI

KOŚCIOŁY I WSPÓLNOTY PROTESTANCKIE I STAROKATOLICKIE

Od początku XX w . teologia protestancka, szczególnie w krajach prote­

stanckich, przyjęła jednostronny, krytyczny, historyczno-filozoficzny i reli­
gijno-historyczny kierunek, powstały w XIX stuleciu. Po I wojnie światowej
kierunek ten został przezwyciężony przez nowy, pozytywna-konfesyjny.
Jego przedstawiciele podjęli studia w zakresie teologii systematycznej przez
dowartościowanie hermeneutyki, egzegezy i historii Kościoła, badania w za­
kresie historii dogmatów i religii, j ak również nowe badania nad reformacj ą
M. Lutra i J . Kalwina. W następstwie tego nastąpił renesans badań nad
początkami reformacji (K. Hall t 1926) . Rozwinęła się teologia dialektycz­
-

na, której twórcą był nade wszystko szwajcarski teolog Karl Barth (t 1968) .
Teologia ta opiera się głównie na Biblii jako Dobrej Nowinie , ma cechy
teologii personalistycznej w sensie przychodzącego Słowa Bożego w Obja­
wieniu do człowieka.
Wtórne odkrycie Kościoła zaowocowało pogłębioną refleksją nad litur­
gią, zakładaniem licznych bractw, a nawet zgromadzeń zakonnych, i inspiro­
wało wzrost pragnienia jedności Kościoła. Liturgiczno-sakramentalna odno­
wa protestantyzmu w łączności z eklezjalną świadomością stała się cechą
Kościołów protestanckich tego stulecia. Protestantyzm coraz bardziej rozbi­
ty wewnętrznie na nowe wspólnoty i sekty należy do religii światowych. Już
w 1965 r. liczył ok. 232 mln wyznawców, a w 1991 r. 330 416 000, z czego
-

przeszło połowa mieszkała w Europie.

W tym rozdziale pragniemy przedstawić dzieje Kościołów ewangelicko­
-augsburskich, reformowanych, wspólnoty anglikańskiej , metodystycznej , a
także dziejów protestantyzmu w Ameryce Łacińskiej i Afryce , w Ameryce
Północnej i Australii oraz dzieje Kościołów starokatolickich. Ze względu na
wielkie rozbicie wewnętrzne protestantyzmu zajmiemy się tylko większymi
liczbowo Kościołami i wspólnotami.

619
§ 313. Kościoły ewangelicko-augsburskie

1 . Kraje niemieckie

Niemiecki protestantyzm na skutek klęsk cesarskich i hitlerowskich Nie­

miec (1918, 1945), a także na skutek obalenia Cesarstwa Niemieckiego
(1918) i przejęcia władzy przez partię hitlerowską (1933) przeżył ostry kry­
zys. Z upadkiem bowiem Cesarstwa i poszczególnych królestw i księstw upa­
dły najwyższe władze tego Kościoła, j ako że to one od czasów reformacji
były głównymi podporami i najwyższymi władzami tego Kościoła. Radykal­
ne partie polityczne wysunęły program rozdziału Kościoła od państwa, co
wprowadziła w życie konstytucj a z 1919 r. Postawiło to protestantyzm nie­
miecki przed koniecznością wypracowania nowego ustroju, a także zrodziło
problem nauczania religii w szkole i stosunku do samej religii. Na tym tle
doszło w łonie protestantyzmu niemieckiego do gwałtowych walk i sporów,
jak też utraty większego wpływu na życie Niemiec.
Do czasu wypracowania nowego ustroju poszczególne Kościoły prote­
stanckie w Niemczech działały na podstawie przepisów przejściowych i syno­
dów generalnych. W Prusach Ewangelicki Kościół Staropruskiej Unii otrzy­
mał statut w 1921 r. W roku 1922 został zawiązany w Wittenberdze Niemie­
cki Ewangelicki Związek Kościelny, złożony z 28 Kościołów krajowych. Co
3 lata (od 1924) urządzał on Niemiecko-Ewangelickie Dni Kościelne. Kobie­
ty otrzymały w nim prawa pasywne i aktywne w wyborach. Mimo wszakże
wysiłków, zmierzaj ących do zjednoczenia protestantyzmu niemieckiego,
ruch młodzieży ewangelickiej prowadził do nowego rozłamu na tle odnowy
i pogłębienia życia religijnego. Zaznaczył się też wzrost wystąpień z Kościo­
łów krajowych. Tak w 1920 r. wystąpiło 305 584 osób, 1923 r . - 1 1 1 806,
1924 r. - 68 347, 1926 r. - 180 772, 1930 r. - 215 100, a w 1933 r. w samym
tylko Berlinie - 79 274. Duży wpływ na to negatywne zjawisko mieli socjali­
ści i pastorzy socjaliści. Wraz z rozwojem narodowego socjalizmu narastał
od 1921 r. w kręgach protestanckich ruch apelujący o rozwój pierwiastków
ojczystych, ludowych i wartości północnych, przy równoczesnym odrzucaniu
wartości żydowskich i południowych (katolickich) . Ruch ten przybrał nazwę
Niemieccy Chrześcijanie. Był to również okres raptownego rozwoju różno­
rodnych sekt amerykańskich.
W niemieckiej teologii protestanckiej nastąpił ożywiony rozwój , powrót
do badań nad reformacją, Biblią i jej nadnaturalnymi wartościami, a także
nad Ojcami starożytnego Kościoła. Badaniom nad Lutrem i j ego działalnoś­
cią przewodził K. Holl (t 1926) , szwajcarski teolog Karl Barth (t 1968) i E.
Brunner (t 1966) . Byli oni twórcami dialektycznej teologii, opartej na Piś­
mie św. j ako słowie Bożym do człowieka. Otto Dibelius (t 1967) , późniejszy
biskup luterański Berlina i Brandenburgii, w książce Stulecie Kościoła (1926)

620
pisał: „Mamy Kościół . Stoimy przed wielkimi przełomem, którego nikt nie
mógł przewidzieć" . Odnowa bowiem świadomości Kościoła prowadziła do
podkreślenia dogmatu i wyznania, dzięki czemu stał się możliwy dialog z
teologią katolicką.
Ruch odnowy liturgicznej w protestantyzmie niemieckim rozpoczęli pa­
storzy H. Hausen (t 1940) i K . W. Mosel. To oni założyli w 1918 r. Zjedno­
czenie Wysokokościelne (Hochkirchliche Vereinigung) , prowadzone przez
F. Heilera, od 1947 r . pn. Ewangelicko-Ekumeniczne Zjednoczenie Wyzna­
nia Augsburskiego . Ruch ten akcentował rolę sakramentów i bogatą oprawę
obrzędową liturgii. Znalazł też wielu zwolenników wśród młodzieży, pasto­
rów i świeckich. Część zwolenników tego ruchu utworzyła w 1931 r. Bractwo
św. Michała - złożone z teologów i świeckich - w celu odnowy Kościoła
ewangelickiego na fundamencie jedności wiary, liturgii i kościelnego porząd­
ku. Zwolennicy odnowy liturgicznej odbyli w 1931 r. zjazd teologów i świec­
kich w byłym opactwie benedyktyńskim Alpirsbach w Szwarzwaldzie i -
jako Krąg Alpirsbachski - otoczyli wielką troską obrzędy Wieczerzy Pań­
skiej , śpiew Psalmów i śpiew gregoriański.
Kryzys protestantyzmu niemieckiego pogłębił się wielce w okresie hitle­
rowskim. W roku 1934 podzielił się on na dwa kierunki: Niemieccy Chrześ­
cijanie i Kościół wyznaniowy. Ruch Niemieckich Chrześcijan (Deutsche
Christen) stawiał sobie za cel utworzenie centralistycznego Kościoła prote­
stanckiego w Niemczech, opanował Niemiecki Kościół Ewangelicki. Gdy
na jego czele stanął prohitlerowski bp L. Miiller, zaakceptował obcą chrześ­
cijaństwu ideologię hitlerowską wraz z wodzostwem. Kościół ten poszedł na
zbyt wielkie kompromisy w zakresie światopoglądowym. Jako wyraz sprzeci­
wu wobec tych postaw powstał w 1933 r. Kościół wyznaniowy, któremu
początek dał pastor Martin Niemoller, tworząc Tymczasowy Związek Pro­
boszczów. Celem jego była wierność Pismu św. i wobec Credo ewangelickie­
go. Większość teologów protestanckich opowiedziała się po stronie hitlerow­
skiego państwa. Tylko zwolennicy teologii dialektycznej z Karlem Barthem
na czele poparli Tymczasowy Związek Proboszczów.
W marcu 1934 r. powstała Społeczność Wyznaniowa Niemieckiego Koś­
cioła Ewangelickiego, która 7 V t.r. ogłosiła deklarację w Kassel. Według
tej deklaracji Społeczność Wyznaniowa uznawała za jedyny - kierowany
przez władzę duchowną - Kościół ewangelicki, wyznający zasady ewangelic­
kie i posłuszny wobec Chrystusa, Pana Kościoła. Odrzucała natomiast bez­
prawne podporządkowanie się władzom państwowym wraz z narzuconym
mu kierownictwem i antyewangeliczny ucisk sumienia. Zasady te zostały
przyjęte przez Kościoły krajów niemieckich w 1934 r. Równocześnie odmó­
wiono uznania oficjalnej reprezentacji Kościoła protestanckiego. Synod Ko­
ścioła Wyznaniowego w Barmen (1934) przyjął zredagowaną przez K. Bar­
tha i Hansa Asmussena deklarację , która w 6 punktach obejmowała luterań­
skie wyznanie wiary i odrzucała błędy Niemieckich Chrześcij an.

621
 Deklaracj a ta stała się fundamentem wewnętrznego rozwoju Kościoła
wyznaniowego i oporu wobec kurateli hitlerowskiej , chociaż w pewnym sto­
pniu podzieliła ten Kościół z powodu postawy wobec państwa. Na synodzie
w Bad Oeynhausen (1936) doszło do rozłamu w kierownictwie tego Kościo­
ła na tle stosunku do państwowych urzędów kościelnych, stworzonych przez
władze hitlerowskie w 1935 r. W wyniku rozłamu Kościoły luterańskie wy­
stąpiły z Kościoła wyznaniowego i utworzyły Radę Luterańską, która dała
początek powstałemu w 1945 r. Zjednoczonemu Ewangelicko-Luterańskie­
mu Kościołowi Niemiec. Kościoł wyznaniowy powołał nowy zarząd (1936),
a na synodzie w Dahlem (1936) potępił ideologię hitlerowską i apoteozę
narodu niemieckiego jako neopoganizm. Zarząd Kościoła skierował do Hit­
lera memoriał, w którym napiętnował terror, bezprawie i obozy koncentracyj­
ne, a w 1938 r. zalecił modły ekspiacyjne za napaść i rozbiór Czechosłowacji.
Kościół wyznaniowy opowiedział się za ekumenizmem i wewnętrzną od­
nową na podstawie liturgii i sakramentów. Zdecydowana antyhitlerowska
postawa Kościoła stała się powodem licznych aresztowań i udręk. W marcu
1935 r. aresztowano przejściowo ponad 500 pastorów, a w 1 939 r. ukazało
się ok. 7 tys. broszur i paszkwili na pastorów. Od roku 1936 zaczęły się
mnożyć aresztowania pastorów i deportacje, zakazano im też działalności.
Pastor M. Niemoller został skazany na obóz, w którym przebywał do 1945 r.
Karl Barth został wypędzony i pracował jako profesor w Bazylei. Lektura
jego książek została zakazana.
W Niemieckim Kościele Ewangelickim, popieranym przez władze hitle­
rowskie, powtórzyły się masowe wystąpienia (1937 r. - 352 tys .), podobnie
jak w Kościele katolickim (1937 r . - 1 18 tys . ) . Nauczanie religii w szkole
zostało ograniczone lub zupełnie zakazane. Niektóre wydziały teologii
ewangelickiej zostały zamknięte, prasa protestancka całkowicie zawieszona.
Jedną z ostatnich ofiar hitlerowskich Niemiec był 39-letni D . Bonhoeffer,
ścięty 9 IV 1945 r. Kościół wyznaniowy rozwiązał się po 1945 r.
Katastrofa hitlerowskich Niemiec w 1 945 r. unaoczniła rozbicie prote­
stantyzmu niemieckiego. Prześladowany dotąd Kościół wyznaniowy zyskał
uznanie tak w oczach samych protestantów, jak też i mocarstw okupacyjnych,
w następstwie czego przej ął on kierownictwo Kościoła. Dnia 1 3 VII 1948 r.
w Eisenach 13 luterańskich Kościołów krajowych zjednoczyło się i utworzy­
ło Ewangelicki Kościół w Niemczech. Obejmował on łącznie 20,7 tys. wy­
znawców. Dalsze 20,6 tys. wyznawców protestantyzmu stanowili wierni Koś­
ciołów unijnych. Sześć z nich utworzyło Ewangelicki Kościół Staropruskiej
Unii, który przystąpił do Ewangelickiego Kościoła w Niemczech, podobnie
jak nieco później Ewangelicko-Reformowany Kościół Północno-Zachodnich
Niemiec (500 tys. wyznawców) . W ten sposób Ewangelicki Kościół w Niem­
czech objął 28 różnych Kościołów krajowych i unijnych , z czego 8 działało
w Niemieckiej Republice Demokratycznej . Oczywiście nie wszystkie Koś-

622
cioły i wspólnoty protestanckie w Niemczech przystąpiły do Kościoła ewan­
gelickiego.
Dnia 13 VII 1948 r. Kościół ten otrzymał nowy statut, który przyjmo­
wał , że żaden z Kościołów doń należących nie ma własnego wyznania, ale
tworzą one Związek Kościołów luterańskich, reformowanych i unijnych.
Nasuwały się wszakże liczne pytania i powstawały problemy dogmatyczne,
liturgiczne i kaznodziejskie. Organem Kościoła były synody, konferencje i
rada kościelna. Synody odbywały się każdego roku przy udziale 120 człon­
ków. Ze względu na polityczny podział Niemiec po 1945 r. współpraca całe­
go Kościoła natrafiła na wielkie trudności. W roku 1962 odbył się ostatni
wspólny zjazd - synod w Berlinie-Spandau nie bez trudności ze strony poli­
cji. Następny synod w Bethel (1965) zgromadził wyłącznie przedstawicieli
Niemiec Zachodnich. W tym samym roku odbyły się 2 synody: we Frankfur­
cie dla Niemiec Zachodnich i w Magdeburgu dla Niemiec Wschodnich. Po­
dobnie było w następnych latach. W następstwie tego 7 I 1969 r. powstał
Związek Ewangelickich Kościołów w Niemczech komunistycznych na czele
z generalnym superintendentem. A. Schonherrem.
Wysiłki zjednoczeniowe w protestantyzmie niemieckim przyniosły rów­
nież owoce w postaci Ewangelickiego Śpiewnika Kościelnego (394 pieśni) ,
wspólnego Katechizmu (195 1 ) , Modlitewnika chórowego (1955) i Agendy dla
ewangelicko-luterańskich Kościołów i gmin (1955) . Ewangelicki Kościół
Niemiec podjął szeroką akcję antylaicyzacyjną. Nie obyło się też bez wielu
wewnętrznych napięć na gruncie dogmatyczno-liturgicznym, a zwłaszcza
uczestniczenia w Wieczerzy Pańskiej . W roku 1968 doszło do pewnych uzgo­
dnień w tym zakresie.
Luterańska Agenda z 1955 r. została zastąpiona w 1982 r. przez Liturgię
z Limy, przyjętą na Światowym Kongresie Luterańskim „Wiara i ustrój" w
Limie , a następnie w 1990 r. przez Odnowioną Agendę. Reformie uległy
czytania liturgiczne. Najczęściej poza Niemcami przyjęto zreformowany Le­
kcjonarz Kościoła katolickiego. W Niemczech wprowadzono namaszczanie
chorych, dopuszczono niekonfirmowane dzieci do Wieczerzy Pańskiej i za­
częto używać niektórych szat liturgicznych.
Ewangelicki Kościół Niemiec podjął w 1977 r. dialog z Kościołem meto­
dystycznym (Autentyczność Biblii i autentyczność Kościoła - Drezno), Ro­
syjskim Kościołem Prawosławnym (1974, ale tylko z NRD), patriarchatem
ekumenicznym (1969) , kalwińskim Kościołem reformowanym (1973) i Koś­
ciołem rzymskokatolickim (1972) . W roku 1947 powstała Światowa Federa­
cja Kościołów Luterańskich, która obejmowała 23 kraje; w 1990 r. - 105
różnych Kościołów luterańskich i ok. 55 mln luteran spośród 59 mln
ochrzczonych.

623
2. Kraje skandynawskie

Prawie cała ludność autochtoniczna państw skandynawskich wyznaje lu­

teranizm. Wiodącą rolę wśród nich odgrywa Szwecja z przeszło 8 mln wy­
znawców. Kościół luterański zatrzymał tu ustrój episkopalny (23 diecezje)
łącznie z kapitułami katedralnymi, a arcybiskup Uppsali j est prymasem
Szwecji i reprezentuje Kościół na zewnątrz. W luterańskim Kościele szwedz­
kim pozostało wiele tradycji katolickich. Po I wojnie światowej powstał oży­
wiony ruch odnowy wśród pastorów. Nawiązywał on do dawnej tradycji i
podkreślał episkopalny charakter Kościoła szwedzkiego. Podj ął także odno­
wę liturgiczną i akcentował sukcesję apostolską swoich biskupów. Przywró­
cono więc szaty liturgiczne - zarzucone w okresie oświecenia - i dla bisku­
pów, i dla kapłanów w czasie Wieczerzy Pańskiej . Ś cisłe powiązanie państ­
wa i Kościoła blokuje wewnętrzne reformy tego ostatniego, j ako że to król
i parlament mają decydujący głos w sprawach kościelnych.
Pod przewodnictwem abpa Nathana Soderbloma (t 1931) Kościół szwe­
dzki znalazł się w czołówce światowego ekumenizmu. W roku 1947 w Lund
odbyła się Światowa Konferencja Kościołów Luterańskich. Szwedzka teolo­
gia konserwatywna zyskała sobie duże znaczenie w studiach nad Biblią. W
roku 1958 powstał wielki spór wewnętrzny w Kościele szwedzkim na tle
dopuszczenia kobiet do ordynacji. Po roku 1965 zrodził się tu ruch, zmierza­
jący do nowego ułożenia stosunków z państwem. W tym celu w 1975 r.
przybyła do Niemiec Zachodnich delegacja Kościoła szwedzkiego, by zapo­
znać się z prawną sytuacją Kościoła ewangelickiego w Niemczech. Problemy
dyskusyjne stanowiła ordynacja kobiet, przynależność pastorów do partii
komunistycznej , Kościół j ako organizacja i j ego religijne zadania w społecz­
ności, a nade wszystko Kościół państwowy czy Kościół ludowy.
Na tle podatku kościelnego pojawiły się liczne wystąpienia z Kościoła,
zaniedbywanie zaś chrztu dzieci stało się zjawiskiem powszechnym. De­
chrystianizacja kraju, zwłaszcza w miastach, wciąż narasta. Stara organiza­
cja parafialna wymaga rozbudowy i unowocześnienia, a to zależy od całko­
wicie zlaicyzowanego parlamentu. Rządząca krajem przez długie lata partia
socjalistyczna (nie marksistowska) była faktycznie areligijna. Nowy ruch re­
ligijny Młody Kościół , zapoczątkowany przez pastora G . Rosendala, zdoby­
wa sobie coraz to liczniejszych zwolenników. Faktycznie Kościół nadal jest
całkowicie podporządkowany państwu, co oznacza, że rządy Kościoła spo­
czywają w rękach urzędników państwowych. Wprawdzie powstała Konfe­
rencja Biskupów Luterańskich pod przewodnictwem prymasa z Uppsali, ale
nie posiada ona żadnych uprawnień prawodawczych.
Ewangelicki Kościół Luterański w Danii zorganizowany jest w 9 diece­
zjach (z biskupami na czele) i liczy ok. 5 mln wyznawców, przeszło 2,3 tys.
kościołów i 1 ,8 tys. pastorów (1950 r. - 2 tys. pastorów) . Kandydaci na
pastorów studia teologiczne odbywaj ą na wydziałach teologicznych w Ko-

624
penhadze ( 1479) i w Aarhus (1928) . Organizacj a Kościoła ma charakter de­
mokratyczny, a istniejące rady parafialne mają poważny wpływ na życie
religijne w parafiach. Podobne rady istnieją przy biskupach. W życiu Koś­
cioła pojawiły się tendencje centralistyczne, kładące duży nacisk na luterań­
ską tradycję teologiczną, posługę duszpasterską i odnowę sakramentalną, a
także na podjęcie misji zamorskich. Postępująca dechrystianizacja kraju wy­
raziła się gwałtownym spadkiem liczby pastorów.
Również w Danii zrodził się ruch rozdziału Kościoła od państwa. W
roku 1965 ogłoszono , że Duński Kościół Ewangelicko-Luterański jest Duńs­
kim Kościołem Ludowym, do którego oficjalnie należy ok. 95% ludności.
Utrzymuje się on z podatku kościelnego. Posiada liczne organizacje, prowa­
dzi misje wewnętrzne. W ostatnich latach powstała akcja „odpowiedzialnego
działania'' , maj ąca na celu wdrażanie wiernych do współpracy z Kościołem
i gminą. Nie uwolniło to wszakże Kościoła duńskiego od całkowitego pod­
porządkowania państwu i jego zlaicyzowanym urzędnikom.
Luterański Kościół w Norwegii jest Kościołem państwowym, do którego
należy ok. 3,5 mln wyznawców w 9 diecezjach pod przewodnictwem biskupa
Oslo j ako przewodniczącego Konferencji Luterańskich Biskupów Norwegii.
Już w czasie II wojny światowej rozpoczął się w tym Kościele ruch odnowy,
który rozwinął się w pełni po 1945 r. Ze względu na walkę liberałów z
nauką religii w szkole, Kościół norweski założył w 1945 r. Instytut Wycho­
wania Chrześcijańskiego. Duże znaczenie ma zaangażowanie się świeckich,
zwłaszcza kobiet w życie Kościoła, w próby odnowy liturgii i sprawy ekume­
nizmu. Laicystycznym wpływom socjaldemokracji przeciwstawiła się konser­
watywna grupa teologów, a także uniwersytety ludowe, zatrudniające wielu
pastorów i teologów. Kościół ten prowadzi misje zamorskie w Afryce Połud­
niowej (1942) , na Madagaskarze (1867), w Kamerunie (1923) , Pakistanie
oraz w Indiach.
Kościół luterański w Finlandii posiada 8 biskupstw i ok. 4,5 mln wyznaw­
ców. Każde biskupstwo ma kapitułę katedralną, a arcybiskup Turku (Abo)
jest prymasem, ale bez żadnych prerogatyw kościelnych. Kandydaci na pa­
storów kształcą się na wydziale teologicznym w Helsinkach i Akademii Du­
chownej w Abo (po szwedzku) . Kościół ten ma dużo zrozumienia dla pracy
świeckich w Kościele i zagadnień społecznych. Dzięki współdziałaniu Koś­
cioła z państwem przeszło 500 tys. Finów wypędzonych z terenów zagarnię­
tych przez Związek Sowiecki (1945) , znalazło dom i własne gospodarstwo.
Na ten cel Kościół odstąpił część swoich posiadłości ziemskich. W zakresie
pracy społecznej Kościół rozbudował duszpasterstwo w ośrodkach przemy­
słowych i angażował do tej pracy młodzież i dorosłych. Obecnie 96% ludno­
ści kraju należy do tego Kościoła, zorganizowanego w ok. 600 placówkach z
1 ,5 tys. pastorami.
Kościół Ewangelicko-Luterański Islandii, liczący w 1969 r. 160 tys. wy­
znawców, biskupa diecezjalnego, 2 biskupów pomocniczych i 168 parafii,

40 - Historia Kościoła cz. 8 625

kształcił duchownych na wydziale teologicznym uniwersytetu w Reykjaviku,
założonym w 191 1 r. Daleko posunięta laicyzacja sprawiła, że ludność tylko
marginesowo bierze udział w życiu Kościoła.

3. Pozostałe kraje Europy

Protestantyzm w krajach bałtyckich, Rumunii, na Węgrzech i Czechosło­

wacji pod rządami komunistycznymi, jeżeli nie był całkowicie zniszczony,
to w swej działalności został drastycznie ograniczony. Niezbyt pewne staty­
styki szacują liczbę protestantów na Łotwie na ok. 1 mln, w Estonii 1 mln,
-

na Litwie - ok. 120 tys. W Rumunii żyje ok. 800 tys. wyznawców Kościoła
reformowanego, głównie w Siedmiogrodzie, z 2 biskupstwami w Klausen­
burgu i Wielkim Waradynie. Wyznawców luteranizmu szacuje się tu na ok.
140 tys. W Czechosłowacji liczbę protestantów szacowano na ok. 900 tys .,
w tym ok. 400 tys. luteranów i 350 tys. braci czeskich. N a Węgrzech Kościół
reformowany liczył przeszło 2 mln wyznawców (1969) . W roku 1951 na sku­
tek przesiedleń liczba wyznawców Kościoła luterańskiego spadła do 452 tys.
Po I wojnie światowej i proklamacji niepodległości państw bałtyckich
protestantyzm stracił tu niezwykle dużo. Łotewski Kościół Luterański obej­
mował 14 łotewskich i 4 niemieckie prepozytury, w Estonii 1 5 estońskich i
-

1 niemiecką prepozyturę. Największe trudności płynęły z etnicznej przyna­

leżności już to do Niemców, już to do Łotyszów czy Estończyków. Również
w czasie trwania rewolucji bolszewickiej bardzo wielu wyznawców prote­
stantyzmu poniosło śmierć, w tym w latach 1 91 8-1919 aż 30 pastorów.
W okresie międzywojennym ponownie ożywił się wpływ protestantyzmu
na wzrost kultury niemieckiej w tych krajach, głównie dzięki założeniu w
1921 r. Herder Institut w Rydze i wydziałowi teologii protestanckiej na uni­
wersytecie ryskim. W czasie okupacji niemieckiej hitlerowcy przesiedlili wię­
kszość bałtyckich Niemców. Po roku 1945 w Estonii powstał Estoński Koś­
ciół Luterański, obejmujący w 1960 r. 148 parafii, 1 14 pastorów, 27 pre­
dykantów, własny Instytut Teologiczny oraz ok. 350 tys. wiernych. Na Ło­
twie w 1921 r. powstał Rosyjski Kościół Luterański i autonomiczny Łotews­
ki Ewangelicko-Luterański Kościół . W roku 1962 liczono ok. 500 tys. prote­
stantów, 1 15 pastorów i posiadano własny Instytut Teologiczny w Rydze.
Na Litwie po proklamacji niepodległości powstał również autonomiczny Li­
tewski Kościół Luterańska-Ewangelicki, który w 1937 r. liczył 69 tys. wier­
nych. Na Litwie przed 1939 r. istniał również Kościół reformowany (ok. 60
tys. wiernych). Rządy sowieckie przyniosły tym Kościołom niezliczone udrę­
ki, ograniczenia i prześladowania.
W Rumunii po I wojnie światowej protestanci liczyli 2,5 mln osób na
18 mln mieszkańców. W roku 1928 powstał autonomiczny Rumuński Koś­
ciół Ewangelicki, mający wiernych głównie w Siedmiogrodzie wśród mniej-

626
szości węgierskiej . W roku 1955 liczył on 780 tys. wiernych i 686 pastorów.
Na skutek przesiedleń niemieckich Kościół ten stracił swoich wiernych w
Siedmiogrodzie, Besarabii i na Bukowinie. W tymże roku liczba baptystów
wynosiła ok. 90 tys. Czasy rządów komunistycznych okazały się niezwykle
trudne i prześladowcze dla tych Kościołów.
Na Węgrzech - w nowych granicach po 1920 r. - liczba wyznawców
Kościoła reformowanego spadła do 1 ,6 mln (z 2,6 mln) , a luteranów z
1 ,3 mln do ok. 460 tys. Narodowa katastrofa odbiła się bardzo ujemnie na
działalności tych Kościołów , zwłaszcza na duszpasterstwie , misj ach zamors­
kich i łączności z Kościołami zagranicznymi. Nową katastrofę przyniósł Wę­
grom udział w II wojnie światowej po stronie hitlerowskich Niemiec. Po
roku 1945 przeprowadzono rozdział Kościoła od państwa na wzór sowiecki.
W roku 1957 liczono tu 1 ,9 mln wyznawców Kościoła reformowanego i
450 tys. luteranów. Obydwa Kościoły protestanckie odznaczały się dużą ży­
wotnością, aktywnym duszpasterstwem parafialnym i zainteresowaniem
sprawami społecznymi.
Czechosłowacki Kościół Ewangelicki (reformowany) został utworzony
po proklamacji niepodległości republiki w 1918 r. Podstawą jego wyznania
była Confessio Bohemica z 1575 r. i Confessio Comneniusa z 1662 r. W
roku 1919 nastąpił rozłam w tym Kościele, j ako że Niemcy utworzyli włas­
ny, autonomiczny Czeski Kościół Ewangelicki. Kościół braci czeskich ok.
1960 r. liczył 309 tys. wiernych. Na Słowacji istniał osobny Chrześcijański
Kościół Reformowany. W czasie II wojny światowej ok. 100 tys. Węgrów
wiernych tego Kościoła powróciło na Węgry. W roku 1960 Kościół ten liczył
na Słowacji 150 tys. wiernych i 165 pastorów. Na Słowacji od 1918 r. istniał
Słowacki Kościół Ewangelicki, przynależny uprzednio do Węgier. Po roku
1945 na skutek masowej emigracji Niemców zmniejszyła się wydatnie jego
liczebność, a pod względem etnicznym byli to prawie sami Słowacy. W roku
1960 liczbę ich szacowano na ok. 660 tys. , a wśród nich pracowało 385 pa­
storów. Rządy komunistyczne zastosowały cały sowiecki model ograniczeń,
represji i prześladowań. Dużą rolę w protestantyzmie czeskim tego okresu
odgrywał profesor Josef L. Hromadka, dziekan wydziału teologicznego
w Pradze.
W Szwajcarii na 5 ,9 mln ludności było ok. 3 mln (1969) wyznawców
Kościoła reformowanego. Protestanci stanowili większość w 12 na 25 kanto­
nów, zwłaszcza w Zurychu, Bernie, Bazylei, Genewie, Waadt i Neuenbur­
gu. Po II wojnie światowej ze względów gospodarczych nastąpiło stosunko­
wo duże pomieszanie ludności i wyznań. Po roku 1 945 wzrosła zawrotnie
liczba rozwodów (IV miejsce w świecie) , a synod Kościoła reformowanego
w Lozannie z 1949 r. , który zajął się tym problemem, nie przyniósł żadnych
pozytywnych skutków. Wzrosła natomiast współpraca różnych wyznań pro­
testanckich w ramach Szwajcarskiego Związku Kościołów Ewangelickich
(1920) . W roku 1953 otwarto w Bossey - w łączności z Uniwersytetem Ge-

627
newskim - Wyższą Szkołę Ekumeniczną, reprezentującą teologię dialektycz­
ną K. Bartha, akcentującą istotę Kościoła i znaczenie urzędów kościelnych.
Przeciwstawia się jej niemiecka teologia liberalna. Większość wiernych tego
Kościoła zeszła na pozycje indyferentyzmu religijnego , a frekwencj a na na­
bożeństwach wynosi od 5 do 10% (1962) . Laicyzacja dotknęła większość
pastorów, na skutek czego poj awiły się tendencje do reorganizacji ustroju
kościelnego i pogłębienia formacji kościelnej świeckich. Organizuje się więc
studia biblijne dla młodzieży, różne grupy parafialne o celach społecznych i
formacyjnych. Siedem wydziałów teologicznych stało się ośrodkami pracy
naukowej , m .in. K. Bartha w Bazylei i E . Brunnera w Zurychu. W roku
1945 powstała Szwajcarska Rada Ewangelickich Misji, popierająca misje za­
morskie.
W roku 1960 we Francji szacowano liczbę protestantów na 700-750 tys.
Kościół reformowany liczył 360 tys. wiernych i 500 pastorów, Kościół refor­
mowany Alzacji i Lotaryngii - ok. 50 tys. i 52 pastorów, a Niezależny Koś­
ciół Reformowany ok. 20 tys. wyznawców. Kościół ewangelicko-augsburski
w Alzacji i Lotaryngii liczył 250 tys. wiernych i 150 pastorów, a Kościół
ewangelicko-luterański we Francji 42 tys. wyznawców i 50 pastorów. Podej­
mowane wysiłki w celu zjednoczenia Kościoła reformowanego zaowocowały
w 1938 r. statutem doktrynalnym wiary dla trzech różnych Kościołów. Tylko
Kościół reformowany w Lotaryngii utrzymał swą niezależność. Do zjedno­
czenia doszło wśród Kościołów luterańskich. Unia Kościoła luterańskiego i
reformowanego okazała się niemożliwa. W obu Kościołach doszło do odro­
dzenia liturgii i życia parafialnego pod wpływem przemian w katolicyzmie
francuskim. Ale i tu laicyzacj a poczyniła olbrzymie postępy. Zaledwie 15%
protestantów francuskich jest praktykuj ących. Na 4 wydziałach teologii pro­
testanckiej wpływy teologii dialektycznej były znaczne, głównie Karla Bar­
tha. Protestanci francuscy wzięli udział w misjach zamorskich, zwłaszcza na
Wyspach Pacyfiku, Madagaskarze, Kamerunie i Togo. Prawie 10 periody­
ków nau,kowych reprezentuje teologię protestantyzmu francuskiego, a „Re­
vue d'histoire et de philosopie religieuses" ma uznanie międzynarodowe.
W Holandii do Kościoła reformowanego w 1 965 r. należało 3 1 ,09% lud­
ności. Ze względu na rozbicie wewnętrzne w 1926 r. powstał Związek Refor­
mowanych Kościołów, do którego przystąpiło ok. 10 tys. członków obok
3 mln Holenderskiego Kościoła Reformowanego, 700 tys. Refomowanego
Kościoła w Holandii i ok. 60 tys. Chrześcij ańskiego Kościoła Reformowane­
go, a także menonici (ok. 70 tys. ) i remonstranci (ok. 70 tys . ) . Luteranie
posiadają tu dwa Kościoły: Ewangelicko-Luterański Kościół w Holandii i
Wznowiony Kościół Luterański, zjednoczone w 1958 r.
Kościół reformowany w 1955 r. posiadał 3 mln wyznawców i 1 745 pasto­
rów, a Holenderski Kościół Reformowany 930 tys. wyznawców. Kościół ten
jest żywotny, prowadzi Instytut Socjologiczny (Utrecht) i Instytut „Kościół
a świat". Protestancka teologia holenderska pozostaje pod wpływem dialek-

628
tycznej teologii K. Bartha. Ale i w Holandii laicyzacja społeczeństwa poczy­
niła duże postępy. Liczba bezwyznaniowców wzrosła z 92 800 (1909) do
1 1 14 943 (1930) , a w ostatnich latach proces ten zwiększył się wielokrotnie.
W roku 1976 liczba bezwyznaniowców wynosiła 20% ludności kraju (ponad
2,5 mln) , a liczba protestantów spadła do 30% (3 790 OOO) .

§ 314. Wspólnota anglikańska

1 . Kościół anglikański w Wielkiej Brytanii

Liczba anglikanów w świecie ustawicznie wzrastała na skutek przyrostu

naturalnego i misji anglikańskich w krajach kolonialnych. W roku 1900 li­
czono 30 574 OOO wyznawców, 1970 r. - 47 557 OOO, 1980 r. - 49 804 OOO, a
w 1991 r. - 54 542 OOO. Od początku XX w . tendencj e zjednoczeniowe w
Kościele anglikańskim wyraziły się odnową i reformą liturgii, rewizją prawa
kościelnego i nowymi formami apostolatu. Wyrazem tej jedności miało być
powołane do życia w 1919 r. Narodowe Zgromadzenie Kościoła Anglikańs­
kiego, złożone z izby biskupów, izby kleru i izby świeckich z obu pro­
wincji kościelnych. Reformy liturgiczne nawiązywały do ruchu oksfordzkie­
go i doprowadziły w 1904 r. do rewizji Księgi wspólnych modlitw (m.in.
przechowywanie Eucharystii dla chorych), co j ednakże zostało dwukrotnie
odrzucone przez niższą izbę parlamentu (1906, 1927).
Do sprawy tej powrócono po II wojnie światowej , kiedy to arcybiskupi
Canterbury i Yorku powołali specjalną Komisję Odnowy Liturgicznej
(1954) . W wyniku działalności komisji powstała Komisja Rewizji Księgi
Wspólnych Modlitw Kościoła Anglikańskiego, która zakwestionowała Koś­
ciół j ako Ciało Chrystusa, teologię biblijną, odnowę liturgiczną i odnowę
społeczeństwa. Komisja ta działa nadal, a od 1962 r. jej skład osobowy
ulega co 3 lata całkowitej wymianie . Postulowane przez nią reformy liturgi­
czne zostały przyjęte przez Kościół anglikański (8 VII 1967) ad experimen­
tum na najbliższe 14 lat. Powstała w 1947 r. Komisja Reformy Prawa Koś­
cielnego opracowała w 1959 r. jego nowelizację , a w 1965 r. dodała nadto
Corrigenda et addenda.
Innym zjawiskiem nowożytnego Kościoła anglikańskiego jest odrodzenie
życia zakonnego, spowodowane bezpośrednim wpływem ruchu oksfordzkie­
go. Do pierwszych zakonnych wspólnot anglikańskich należały zgromadze­
nia żeńskie założone przez M. A . Hughes (1845) , stawiające sobie za cel
działalność pedagogiczno-wychowawczą i charytatywną. Podobne cele ma
zgromadzenie męskie, założone w 1861 r. i oparte na wzorach benedyktyńs­
kich. W roku 1900 powstało żeńskie opactwo benedyktyńskie Najśw. Maryi
Panny w West Malling, a nieco później klasztor klarysek. W roku 1892 po-

629
wstała Wspólnota Zmartwychwstania, grupująca bezżennych duchownych,
która podjęła szereg prac o charakterze społecznym. Przekształciła się ona
w Towarzystwo Zmartwychwstania. Na jej czele stanął Charles Gore , póź­
niejszy biskup anglikański w Oksfordzie. Wspólnota ta propagowała modli­
twę , pracę i studium ; nieco później wspólnota przekształciła się w zakon. W
późniejszym okresie powstało wiele tego rodzaju wspólnot zakonnych opar­
tych na regule benedyktyńskiej i franciszkańskiej . Lambeth-Conference z
lat 1897, 1943 i 1957 zajęły się strukturą prawną tych zakonów. Odrodzenia
i uaktywnienia duszpasterstwa, a w ślad za nim i życia religijnego domagała
się dechrystianizacja i zeświecczenie życia olbrzymiej większości wyznawców
anglikanizmu. W roku 1958 na ogólną liczbę 27 mln ochrzczonych w obu
prowincjach kościelnych zaledwie ok. 13% przyjęło komunię wielkanocną.
Udział Kościoła anglikańskiego w życiu publicznym staje się coraz mniejszy.
W celu rechrystianizacji mas robotniczych pojawili się na wzór francuski
księża robotnicy. Podkreśla się też wartość duszpasterstwa grupowego, czę­
sto urządza się w domach prywatnych Wieczerzę Pańską, rozbudowaniu ule­
gło duszpasterstwo wojskowe i więźniów, wprowadzono specj alne nabożeńs­
twa szkolne i naukę religii do szkół (1946) . Kierownicza rola w tych przed­
sięwzięciach przypadła w udziale Healing Movement.
Po II wojnie światowej coraz częściej żąda się rozdziału Kościoła od
państwa. Od roku 1919 Narodowe Zgromadzenie Kościoła anglikańskiego
stanowi centralną korporację kościelną o charakterze prawodawczym, admi­
nistracyjnym, finansowym i doktrynalnym . Obok niego działa nadto Urząd
Wychowania Kościoła anglikańskiego, zajmujący się sprawami wychowania,
Urząd dla Spraw Socjalnych, w zakres którego wchodzą sprawy natury spo­
łecznej , Komisj a Liturgiczna, której kompetencje rozciągają się na zagad­
nienia liturgiczne, oraz Rada do Kontaktów z Zagranicą, utrzymująca łącz­
ność między Kościołem anglikańskim a innymi wyznaniami.
W następstwie kolonizacji brytyjskiej na wszystkich kontynentach rozwi­
j ał się - popierany przez władze - Kościół anglikański. Do roku 1 970 liczył
on ok. 600 biskupstw na świecie. W celu umocnienia większej jedności tego
Kościoła Lambeth-Conference 1958 r. powołała Sekretariat Wykonawczy
dla całej wspólnoty, a w 1968 r. utworzyła Agencję Federalną Anglikańskiej
Rady Konsultatywnej . Oba urzędy zostały umiejscowione w Londynie. Do
Rady wchodzi 1 biskup, 1 pastor i 1 osoba świecka z 29 autonomicznych
wspólnot anglikańskich. Lambeth-Conference, a także synody generalne od
1975 r. zajmowały się sprawą święceń kapłańskich dla kobiet, j ako że już w
1970 r. anglikański Kościół w Kenii zaczął j e udzielać. Sprawa ta wywoła­
ła duże kontrowersje w łonie anglikanizmu. Krokiem w tym kierunku
było zalegalizowanie święceń diakonatu dla kobiet przez synod generalny
(12 XI 1981). Dopiero Lambeth-Conference 1991 r. pod przewodnictwem
abpa Georga Careya zalegalizowała święcenie kobiet. Wywołało to nowe
konflikty i podziały we wspólnocie anglikańskiej .

630
 Stosunkowo wcześnie Kościół anglikański podjął dialog z Kościołem lu­
terańskim. Prowadzono go w trzech etapach (1909-1 939) . W etapie pierw­
szym przedyskutowano problem apostolskości Kościoła i urzędu biskupiego,
w etapie drugim (1947-1982) stwierdzono , że sukcesja apostolska została
przerwana przez reformację , dyskutowano też nad znaczeniem teologicznym
sakramentów. W etapie trzecim (od 1983) podjęto dyskusję głównie nad
wiarą i ustrojem Kościoła. Prowadzony od 1969 r. dialog z Kościołem meto­
dystycznym doprowadził do unii obu Kościołów, potwierdzonej przez Lam­
beth-Conference 1988 r. W roku 1982 podjęto również dialog teologiczny z
Kościołami przedchalcedońskimi, który uintensywniło spotkanie abpa Ro­
berta Runcie z patr. koptyjskim Szenudą III (1987) oraz przybycie na Lam­
beth-Conference 1988 r. licznych obserwatorów tych Kościołów. Dialog teo­
logiczny z Kościołem prawosławnym rozpoczęto jeszcze w 1935 r. (Rumu­
nia) , ale dopiero w 1973 r. objęto nim całe prawosławie. Od roku 1989
dialog ten kontynuuje Międzynarodowa Komisja dla Dialogu Anglo-Prawo­
sławnego.
Dialog anglo-katolicki, prowadzony j eszcze za pontyfikatu pap. Leo­
na XIII (t 1903) , a także w latach 1921-1925, po wizycie abpa Geoffreya Fi­
schera (1960) został wznowiony po Soborze Watykańskim II wizytą abpa
Canterbury Michaela A . Ramseya (1966) u pap. Pawła VI. Obaj dostojnicy
kościelni powołali wówczas Międzynarodową Komisję Anglikańsko-Rzyms­
kokatolicką, która na podstawie Ewangelii i najstarszej wspólnej tradycji
miała przygotować jedność w prawdzie, o co się modlił Chrystus Pan. Po
12 latach pracy komisj a ta opublikowała raport końcowy, w którym pod­
kreślono zbieżne ustalenia i różnice. Raport ten stał się przedmiotem dysku­
sji Lambeth-Conference 1988 r. Ze strony Kościoła katolickiego Kongrega­
cja Wiary opublikowała jeszcze w 1982 r. swoje uwagi na temat raportu
końcowego. Duże znaczenie dla kontynuacji dialogu miała wizyta w Anglii
pap. Jana Pawła II w Canterbury (1982) oraz wizyta w Rzymie abpa R.
Runcie, zakończona wspólną deklaracj ą (1989) . Przyjęcie urzędu prymasa
Anglii przez liberalnego Georga Careya (27 II 1992) utrudni niewątpliwie
dialog międzykonfesyjny, podobnie j ak wyświęcenie kobiety na biskupa w
Stanach Zjednoczonych (1989) .

2. Kościół metodystyczny

Zrzeszone w Światowym Związku Metodystów różne Kościoły metody­

styczne w 1990 r. działały w 93 krajach i reprezentowały 25 mln wyznawców
na całym świecie. Są one członkami Światowej Rady Kościołów. Rozbity w
XIX w . na wiele wspólnot Kościół metodystyczny zaczął się ponownie jed­
noczyć w XX stuleciu. Służyły temu ekumeniczne konferencje , założone w
Londynie w 1881 r. Zbierały się one co 10 lat w XX w. i reprezentowały

631
28 różnych Kościołów lokalnych. Tak w 1897 r. doszło do zjednoczenia
dwóch wspólnot metodystycznych w Niemczech, w 1907 r. zjednoczyły się
cztery wspólnoty w Stanach Zjednoczonych, w 1932 r. trzy wspólnoty w
Wielkiej Brytanii, w 1939 r. cztery dalsze w Stanach Zjednoczonych. W
roku 1960 te zjednoczone wspólnoty wydały opracowanie na temat wiary i
ustroju Kościoła. W roku 1968 ze zjednoczenia kilku wspólnot powstał Koś­
ciół metodystyczny w Stanach Zjednoczonych, gdzie liczono 1 3 mln wy­
znawców. Prowadzą tu one 10 wyższych szkół teologicznych, 68 kolegiów
dla kształcenia pastorów. W roku 1966 doszło do zjednoczenia dwóch Koś­
ciołów metodystycznych w Niemczech, w następstwie czego powstał Ewan­
gelicko-Metodystyczny Kościół o ustroju episkopalnym, liczący 92 tys. wy­
znawców.
W roku 1970 liczono 20 autonomicznych wspólnot i Kościołów metody­
stycznych na świecie. W latach 1969-1 972 nastąpiła unia Kościoła metody­
stycznego z anglikańskim. W roku 1976 i w 1986 Światowa Rada Metody­
stów wyraziła chęć dialogu z Kościołami prawosławnymi, na skutek czego
patr. ekumeniczny Dymitr I powołał komisję do dialogu z tym Kościołem.
W latach 1985 i 1987 rozpoczął się dialog z Kościołami reformowanymi,
który doprowadził do unii lokalnych Kościołów. Dialog z Kościołem katoli­
ckim rozpoczął się w 1967 r. i prowadzony jest do dziś. Zasługą j ego jest
przezwyciężenie wielu uprzedzeń i zbliżenie stanowisk w podstawowych pro­
blemach wiary.

§ 315. Kościoły i wspólnoty protestanckie poza Europą

1. Protestantyzm w Ameryce Północnej

Protestantyzm w różnorodnych formach jest religią ogromnej większości

ludności na tym kontynencie. Po 1945 r. 70% ludności przyznawało się do
protestantyzmu, 24,3% do katolicyzmu, 3% do religii mojżeszowej , a 2%
deklarowało się j ako bezwyznaniowcy. W roku 1963 wśród 121 ,5 mln Ame­
rykanów działały 253 wspólnoty i sekty religijne, w tym 44 875 OOO stanowili
katolicy, 66 856 OOO protestanci, 8 697 OOO luteranie , 22 691 OOO baptyści,
12 824 OOO metodyści, 4 384 OOO prezbiterianie, 3 337 OOO wyznawcy Koś­
cioła episkopalnego (anglikańskiego) , 2 834 OOO uczniowie Chrystusa, a
2 054 OOO przynależało do Zjednoczonego Kościoła Chrystusowego, który
w 1961 r. połączył się z prezbiterianami. W roku 1991 protestantyzm amery­
kański był rozbity na 250 różnych Kościołów, wspólnot i sekt. Narodowa
Rada Kościołów Chrystusa w Stanach Zjednoczonych zrzeszała w 1950 r.
29 różnych Kościołów i wspólnot, mających na celu chrześcijańskie wycho-

632
wanie młodzieży, popieranie misji wewnętrznych i zamorskich. Do roku
1959 Rada ta zrzeszała 34 różne Kościoły i liczyła 38 393 OOO członków.
Na początku XX stulecia Kościół luterański stanowił trzecie co do li­
czebności wyznanie protestanckie. Liczba luteran ustawicznie wzrastała: w
1920 r. - do 2,5 mln osób, 1945 r. - 5 870 OOO, 1968 r. - 9 240 OOO, z czego
300 tys. przypadało na Kanadę. Po roku 1965 zaczął się powolny spadek
liczebności tego Kościoła. W roku 1975 liczono 8 920 OOO luteran, a w 1990 r.
- 8,5 mln wyznawców.
W roku 1945 do Narodowej Rady Luterańskiej należało 8 różnych Koś­
ciołów, w 1960 r. zaś już tylko 2. W roku 1962 cztery różne Kościoły lute­
rańskie utworzyły Luterański Kościół w Ameryce, a w 1966 r. Luterańską
Radę w USA, j ako że do pełnego zjednoczenia nie doszło. W roku 1976
nastąpił rozłam na tle konserwatywnego stanowiska Stowarzyszenia Ewan­
gelicko-Luterańskich Kościołów. Po II wojnie światowej Kościoły luterańs­
kie rozwinęły dużą działalność charytatywną, szacowaną na 120 mln dola­
rów. Obecnie w Stanach Zjednoczonych działa 20 Kościołów, wspólnot i
sekt luterańskich, wśród których pierwsze miejsce zajmuje Ewangelicki Ko­
ściół Luterański w Ameryce (5,5 mln wyznawców) , Luterański Kościół -
Missouri Synod (2,7 mln wyznawców) oraz Kościół Luterański - Synod Wis­
consin (420 tys. wyznawców) .
Pierwsze miejsce co do liczebności w Stanach Zjednoczonych zajmują
Kościoły i wspólnoty baptystyczne, które w 1 953 r. liczyły 18,5 mln wyznaw­
ców. Powstałe w 1946 r. Stowarzyszenie Generalne Baptystów Regularnych
zrzesza 105 Kościołów i wspólnot baptystycznych. W roku 1947 powstało
Konserwatywne Stowarzyszenie B aptystów. Pierwsze ma charakter otwarty
i weszło do Krajowej i Światowej Rady Kościołów, angażuje się w działal­
ność ekumeniczną i opowiada się za teologią permisywną. Południowa Kon­
wencj a B aptystów Konserwatywnych jest za fundamentalizmem i konserwa­
tyzmem i przyjęła postawę antyekumeniczną. W wieku XIX baptyści amery­
kańscy opowiedzieli się za zniesieniem niewolnictwa, a w XX stuleciu włą­
czyli się w ruch popierający pełne równouprawnienie Murzynów. Do najbar­
dziej znanych działaczy baptystycznych należał Martin Luther King, propa­
gator pełnej - opartej na zasadach pokojowych - równości obywatelskiej
Murzynów, oraz wielki kaznodzieja światowej sławy Billy Graham, organi­
zator masowych akcji ewangelizacyjnych w Ameryce i na świecie. W roku
1978 występował w Polsce . Głównym centrum teologicznym baptystów ame­
rykańskich j est Szkoła Teologiczna w Chicago.
W roku 1969 doszło do kolejnego rozłamu wśród baptystów na tle skraj­
nego fundamentalizmu. Odłam ten, liczący ok. 315 tys. wyznawców, posiada
duże wpływy na seminaria baptystyczne i Towarzystwo Misji Zamorskich.
Większość etniczną we wspólnotach baptystycznych stanowią Murzyni w po­
łudniowych stanach USA. Do najbardziej znanych wspólnot baptystycznych
należą Uczniowie Chrystusa, powstali w Kentucky w XIX stuleciu. W roku

633
1906 założyli oni Kościół Chrystusa, skupiaj ący w 1 954 r. 1 ,5 mln wyznaw­
ców. W roku 1990 liczbę baptystów w Stanach Zjednoczonych szacowano
na 29 mln osób , a w całym świecie na 33 mln.
Drugie miejsce co do liczebności wyznawców w protestantyzmie amery­
kańskim posiada Kościół metodystyczny, zjednoczony w 1 968 r. W roku
1990 liczył ok. 9 mln wyznawców. Ale i metodyzm amerykański jest we­
wnętrznie rozbity. Do dalszych wspólnot należą Afrykański Metodystyczny
Kościół Episkopalny, Afrykański Kościół Episkopalny Sianu, Chrześcijańs­
ki Episkopalny Kościół Metodystyczny. Szacuje się, że tylko w Stanach Zje­
dnoczonych wyznawcy metodyzmu liczą ok. 15,5 mln wiernych.
Prezbiterianie należą do rodziny Kościołów reformowanych. W roku
1990 obejmowali oni 4 różne Kościoły prezbiteriańskie i ok. 4,5 mln wyzna­
wców. Najliczniejszy jest Kościół Zjednoczony Prezbiteriański i Prezbiteriań­
ski Kościół w Stanach Zjednoczonych, które w 1983 r. zawarły unię i ufor­
mowały Kościół Prezbiteriański (3,3 mln wyznawców) . Pozostałe Kościoły
prezbiteriańskie są mniej liczebne. W maju 1967 r. na posiedzeniu gene­
ralnym Zjednoczonego Kościoła Prezbiteriańskiego poczyniono pewne uzu­
pełnienia - w zakresie wiary - w historycznym wyznaniu westminsterskim.
Zatwierdzona w 1978 r. deklaracja wiary zajęła się m. in. kaznodziejstwem,
katechizacj ą i liturgią. Głównym ośrodkiem teologicznym prezbiterianów
jest seminarium w Princeton, gdzie działał głośny znawca Nowego Testa­
mentu J. Gresham Machen (t 1937) , autor dzieła Chrześcijaństwo i libera­
lizm (1923) .
Kościół episkopalny w Stanach Zjednoczonych jest kontynuacj ą kolo­
nialnego Kościoła anglikańskiego . Posiada obecnie 1 1 8 diecezji łącznie z
Ameryką Łacińską. W Stanach Zjednoczonych liczy 2,4 mln wyznawców w
8 prowincjach kościelnych. Do roku 1968 liczba ta wzrosła do 3 410 OOO i
10 213 duchownych. Doktryna i liturgia tego Kościoła jest identyczna z dok­
tryną i liturgią Kościoła anglikańskiego. Obok tego Kościoła działa w Sta­
nach Zjednoczonych Reformowany Kościół Episkopalny, powstały w wyni­
ku konfliktu z władzami High Church w Anglii (1873) . Obejmuje 5 diecezji.
W roku 1968 liczył 7 tys. wiernych i 81 pastorów. Kościół ten, obok Kenii,
pierwszy zaczął święcić kobiety na kapłanów.
Do większych liczbowo Kościołów protestanckich należą: Zjednoczony
Kościół Chrystusowy (1989 r. - 1 626 OOO wyznawców) , powstały z unii
Chrześcijańskiego Kościoła Kongregacjonalistów i Ewangelickiego Kościoła
Reformowanego (1957) . W roku 1988 obejmował 6 362 wspólnoty. Dalsze
to: Zgromadzenie Boże (ok. 2 mln wyznawców) j ako największa wspólnota
zielonoświątkowców, Kościół Jezusa Chrystusa Świętych Ostatniego Dnia
(mormoni) z centrum w Salt Lake City. Wyznawcy tego Kościoła zamiesz­
kują głównie stan Utah (1956 r. - 70% mieszkańców) . W roku 1956 cała
społeczność tego Kościoła liczyła 1 ,4 mln wyznawców i przeszło 3 ,5 tys.

634
gmin. Świadkowie Jehowy w 1990 r. obejmowali przeszło 22 tys. wspólnot
w 80 krajach świata i ok. 1 mln wyznawców.
W Kanadzie Kościoły i wspólnoty protestanckie były dość liczne. W
roku 1951 najliczniejszy był Zjednoczony Kościół w Kanadzie (3 727 OOO
wyznawców) , powstały w 1925 r. ze zjednoczenia metodystów i kongrega­
cjonalistów. W dalszej kolejności idzie Kościół anglikański (2 671 OOO wy­
znawców) , który w 1951 r. przybrał nazwę Anglikański Kościół w Kanadzie ,
następnie prezbiterianie (782 tys. wyznawców) , baptyści (520 tys. wy­
znawców) , tworzący od 1926 r. Federację Baptystów w Kanadzie, luteranie
(445 tys. wyznawców) , menonici (126 tys . wyznawców) . W roku 1961 Zjed­
noczony Kościół w Kanadzie liczył 3 664 OOO wyznawców, Anglikański
Kościół w Kanadzie 2,4 mln, prezbiterianie 953 tys. , baptyści 673 tys . ,
- - -

luteranie 663 tys. , menonici 152 tys . , zielonoświątkowcy 144 tys. W

- - -

roku 1944 powstała Kanadyjska Rada Kościołów, do której należy 14 wspól­

not protestanckich.

2. Protestantyzm na pozostałych kontynentach

Protestantyzm w Ameryce Łacińskiej jest stosunkowo późny, a jego roz­

wój przypada głównie na wiek XX. Wprawdzie pierwsi wyznawcy protestan­
tyzmu przyjechali tu jeszcze w XVI stuleciu, ale w 1 567 r. zostali wymordo­
wani. Dopiero w 1639 r. zbudowano pierwszy kościół protestancki w Per­
nambuco (Brazylia) . Na większą skalę misje protestanckie rozpoczęły się tu
w pierwszej połowie XIX w . , a podjęli je William Morris, James Thomson i
T. W. Coan. Ten ostatni działał w Argentynie . W Brazylii misje te prowa­
dził R. R. Kalley, w Kolumbii H. B . Pratt, w Gwatemali F. Crowe , prezbi­
terianie. Metodyści rozpoczęli misje na Haiti w 1807 r. , w Argentynie w
1836 r. , w Kolumbii w 1856 r. ; w Peru od 1 822 r. misje te prowadziło Bry­
tyjskie Towarzystwo Biblijne .
Systematyczne misje protestanckie w Ameryce Łacińskiej prowadzono
oficjalnie po 1860 r. Kongres protestantów w Panamie w 1916 r. stwierdził ,
że w Ameryce Łacińskiej działa 47 różnych wspólnot protestanckich z Ame­
ryki Północnej , 10 z Wielkiej Brytanii. W roku 1900 w całej Ameryce Łaciń­
skiej liczono 109 tys. protestantów. W Meksyku działało 1 6 protestanckich
towarzystw misyjnych i 206 pastorów zagranicznych. Założony w 1916 r. na
kongresie panamskim Komitet Współpracy w Ameryce Łacińskiej postulo­
wał zaniechanie konfliktów między wspólnotami protestanckimi i zwrócenie
wszystkich sił przeciwko Kościołowi katolickiemu. Postulował nadto zjedno­
czenie różnych towarzystw misyjnych, wychowanie pastorów autochtonicz­
nych, opracowanie wspólnej doktryny społecznej i współpracę nad rozwo­
jem kultury lokalnej .

635
 Koordynacja wysiłków misyjnych spowodowała rozwój protestantyzmu,
który w latach 1918-1945 przybrał na sile na skutek wielkiej imigracji z Eu­
ropy. Światowa Protestancka Konferencja Misyjna w Jerozolimie w 1 928 r.
stwierdziła potrzebę misji protestanckich w Ameryce Łacińskiej , zakładania
szkół , kolportażu Biblii, działalności charytatywnej (szpitale) oraz prowa­
dzenia wzorowych gospodarstw rolnych. Powstało tu również szereg semina­
riów duchownych dla różnych Kościołów protestanckich, które przygotowu­
j ą kandydatów tubylczych na pastorów. Tylko mniejsze grupy wyznaniowe
nie maj ą własnych szkół teologicznych. Jeszcze w 1950 r. protestanci liczyli
tu 3 380 OOO wyznawców, 1961 r. - 7 7 1 1 OOO, a w 1968 r. - 10 630 OOO.
Żywotność religijna wśród wyznawców protestantyzmu jest stosunkowo
duża (48% praktykuj ących) . W roku 1961 na 1 pastora przypadało 188 wyz­
nawców. W tym roku autochtoniczni pastorzy liczyli 84% , a w Brazylii 93% .
W roku 1948 w całej Ameryce Łacińskiej działało 7 150 pastorów autochto­
nicznych (65%) i 3 824 zagranicznych, w 195 1 r. - 10 515 pastorów autochto­
nicznych (65%) i 5 708 zagranicznych, w 1961 r. zaś - 34 547 pastorów
autochtonicznych (60%) i 6 541 zagranicznych. W niektórych republikach
(Gwatemala, Boliwia, Peru) pojawiły się sekty synkretyczne, szczególnie
modne na Haiti i w Brazylii. Do najliczniejszych liczbowo Kościołów prote­
stanckich w Ameryce Łacińskiej należą historyczne Kościoły: anglikański,
metodystyczny, prezbiteriański, luterański, reformowany (16,24% ogółu
protestantów) , baptystyczny i menonicki.
W Afryce misje protestanckie wyprzedziły okres kolonialny, ale sama
kolonizacja tego kontynentu znacznie je wzmogła. Misje Kościoła anglikań­
skiego rozpoczęły się w Afryce w drugiej połowie XVIII stulecia, a podjęło
je Towarzystwo Propagowania Ewangelii w Krajach Zamorskich. W roku
1960 istniało tu ok. 10 samodzielnych Kościołów, 34 diecezje , 12,4 tys. pla­
cówek duszpasterskich i 4,9 mln wyznawców. Misje baptystyczne w Afryce
rozpoczęły się ok. 1820 r. , z chwilą przybycia tu kolonistów angielskich. Po
roku 1950 na terenie Afryki działały różne Kościoły i wspólnoty baptystycz­
ne , które w 1970 r. liczyły 4 19 tys. wyznawców.
Misje luterańskie w Afryce zapoczątkowali w 1736 r. hernhuci, następnie
podjęli je luteranie holenderscy, szwajcarscy oraz od 1 828 r. niemieccy. W
wieku XX powstało kilka narodowych wspólnot luterańskich. W roku 1964
liczyły one 1 ,6 mln wyznawców. Po roku 1970 Kościół luterański przeżył
ciężkie doświadczenia w Rodezji, Namibii i Etiopii, a także w państwach
rządzonych przez komunistów. W roku 1 81 1 metodyści rozpoczęli działal­
ność misyjną na tym kontynencie , popieraną od 1882 r. przez Południowo­
-afrykańskie Towarzystwo Misyjne. Kościół ten cechuje wielkie rozbicie. W
roku 1964 liczył on 2,4 mln wyznawców. Kościoły typu reformowanego pod­
jęły działalność misyjną w Afryce w 1650 r. Prowadzili ją głównie kalwini
holenderscy, francuscy i szwajcarscy. I ten Kościół jest rozbity doktrynalnie

636
i organizacyjnie. W roku 1964 liczył 4,5 mln wyznawców. Obok wspomnia­
nych Kościołów działa tu wiele innych wspólnot protestanckich.
W okresie międzywojennym rozpoczął się ruch zjednoczeniowy wśród
protestantów Afryki. Rady Kościołów Protestanckich powstały w Kongo
(191 1 ) , Afryce Południowej (1936) , Rodezji (1944) , Kenii (1943) i w innych
kraj ach. W roku 1963 powstała Konferencj a Kościołów Protestanckich, re­
prezentująca 43 kraje afrykańskie i przeszło 100 kościołów.
Misje protestanckie w Azji rozwinęły się pod przemożnym protektora­
tem państw kolonialnych. Już w 1 65 1 r. powstały pierwsze protestanckie
placówki duszpasterskie w Indonezji , prowadzone przez Holendrów. Od
roku 1706 misje w Indiach podjęła Dania. Systematyczną misyjną akcję pro­
testancką w Azji rozpoczęto po 1800 r. W Indonezji Holendrzy szerzyli kal­
winizm, w Indiach Wielka Brytania anglikanizm, w Chinach pracowali pro­
testanci amerykańscy. Pierwsze gminy anglikańskie w Azji powstały przed
1614 r. , ale pierwsze anglikańskie biskupstwo w Kalkucie założono dopie­
ro w 1813 r. Z biegiem czasu powstały nowe diecezje, na skutek czego w
1930 r. Kościół anglikański w Indiach otrzymał autonomię. Podzielony jest
na liczne wspólnoty. Najliczniejszy liczbowo jest Kościół Indii (1970 r. - 1 ,4
mln wyznawców). Liczne są wspólnoty baptystyczne, które w Azji rozpoczę­
ły misje po 1980 r. Tworzą one Radę Kościołów Baptystycznych Północno­
-Wschodnich Indii (680 tys. wyznawców) , Konferencję Baptystów Birmańs­
kich (600 tys. wyznawców) i inne. Inne wspólnoty reformowane prowenienc­
ji kalwińskiej sięgaj ą początkami XVII w. i swe powstanie zawdzięczają Ho­
lendrom . Z czasem misje tego Kościoła zostały podjęte w Indonezji, Indiach
i na Cejlonie, a także na Bliskim Wschodzie. Najliczniejszy jest Kościół w
Indiach Południowych ( 1 141 OOO wyznawców) i Zjednoczony Kościół Pół­
nocnych Indii (485 tys. wyznawców) .
Misje luterańskie w Azji rozpoczęły się dopiero w 1715 r. Ze względu
na różnorodność towarzystw misyjnych i uwarunkowania polityczne powsta­
ły liczne lokalne Kościoły luterańskie, które objęły prawie wszystkie kraje
Azji. Około 1970 r. liczono w Azji ok. 2 mln luteranów. Metodyści podjęli
tu misje ok. 1800 r. W roku 1970 liczono ich tu 1 ,2 mln. Istnieje też i działa
na terenie azjatyckim wiele innych sekt i wspólnot protestanckich. W roku
1970 w Azji było 14 mln protestantów.
W Australii misje protestanckie rozpoczęto po 1788 r. , kiedy to przybyły
pierwsze transporty karne z Europy. W roku 1802 pojawili się tu prezbiteria­
nie, następnie metodyści ( 1812) , kongregacjonaliści (1830) i baptyści (1831).
Nieliczni anglikanie przybyli w 1814 r. , a w 1 842 r. utworzono pierwsze
biskupstwo anglikańskie, w 1 847 r. zaś w Sydney powstała metropolia. W
roku 1962 Kościół anglikański w Australii otrzymał pełną autonomię j ako
Kościół anglikański w Australii i Tasmanii. W roku 1965 obejmował 2 me­
tropolie i 25 diecezji , a w 1970 r. 4 , 1 mln wyznawców. Różne wspólnoty
baptystyczne w tymże roku liczyły 105 tys. wyznawców. Kościół luterański,

637
szerzony tu od 1858 r„ a zjednoczony w 1921 r. przybrał nazwę Zjednoczo­
ny Ewangelicki Kościół Luterański w Australii. W roku 1970 liczył 65 tys.
wyznawców. W wieku XX różne wspólnoty metodystyczne utworzyły Meto­
dystyczny Kościół Australii, do którego w 1907 r. należało ok. 1 mln wyzna­
wców. Prezbiterianie poj awili się w Australii w 182 1 r. W roku 1 886 różne
wspólnoty prezbiteriańskie utworzyły Federacyjną Unię Kościołów Prezbite­
riańskich Australii i Tasmanii, która w 1901 r. przyjęła nazwę Kościół Prez­
biteriański Australii. W roku 1970 liczył on 760 tys. wyznawców. W Austra­
lii działa nadto wiele mniejszych wspólnot i sekt protestanckich.

§ 316. Kościoły starokatolickie

1 . Kościoły starokatolickie. Unia utrechcka

Powstały w XVIII stuleciu Kościół starokatolicki w Holandii żył przeszło

100 lat w zupełnej izolacji i stagnacji. Dopiero w XIX w. przejawił pewną
żywotność, ale za cenę odejścia od pierwotnych zasad. W roku 1 829 nun­
cjusz apostolski w Belgii T. P. Gizzi (t 1849) i ówczesny starokatolicki abp
utrechcki J. van Santem podjęli starania o zjednoczenie tego Kościoła z
Kościołem katolickim. Kiedy jednak nuncjusz zażądał potępienia błędów
jansenizmu, arcybiskup odmówił i rozmowy zostały zerwane. Po proklama­
cji dogmatu o Niepokalanym Poczęciu NMP (1854) biskupi starokatoliccy
uroczyście zaprotestowali przeciwko dogmatowi, ale też nikt ich nie zaprosił
na Sobór Watykański I .
Wybór biskupa starokatolickiego w Niemczech J. H. Reinkensa i udzie­
lenie mu święceń biskupich przez starokatolickiego arcybiskupa Utrechtu
wyprowadziło ten Kościół z izolacji i włączyło go w reformistyczny ruch
katolicki. Niemniej , do 1900 r. Kościół ten trzymał się silnie tradycji katoli­
ckiej i języka łacińskiego. Częste synody świecko-kleryckie miały o tyle moc
obowiązującą, o ile zostały zatwierdzone przez biskupów. W liturgii dopiero
w 1910 r. łacinę zastąpiono językiem holenderskim, a celibat dla kapłanów i
biskupów zniesiono w 1922 r. Pewne zmiany w teologii - w duchu antyscho­
lastycznym i antyjezuickim - zaprowadził dopiero abp A. Richel, profesor
dogmatyki w seminarium duchownym w Amersfoort. W roku 1970 Kościół
ten obejmował 2 biskupstwa: arcybiskupstwo w Utrechcie i 18 gmin oraz
biskupstwo w Haarlem i 10 gmin. Biskup Deventer był tytularny bez diecez­
ji i zarządzał 12 tys. wiernych.
Powstały w Niemczech Kościół starokatolicki po Soborze Watykańs­
kim I przy udziale 21 kapłanów i 35 świeckich dokonał wyboru na własnego
biskupa ks. J. H. Reinkensa z Wrocławia. Święceń biskupich udzielił mu w
1873 r. starokatolicki bp Deventer J. Heykamp. Tegoż roku został on eks-

638
komunikowany przez pap. Pius IX (9 XI) . W dniach 27-29 V 1874 r. odbył
się pierwszy synod tego Kościoła pod przewodnictwem bpa Reinkensa, na
którym zorganizowano Katolickie Biskupstwo Starokatolików w Niemczech.
Zostało ono uznane przez władze j eszcze 20 IV 1871 r. w Wittenbergii, a
następnie w innych krajach niemieckich. W Bawarii Kościół ten otrzymał
uznanie dopiero w 1900 r.
Synod z 1874 r. obok ustroju zakreślił szeroki program reform. Odrzuco­
no więc stypendia mszalne i iura stolae , zreformowano kaznodziejstwo i
katechizację , przyjęto wybory proboszczów przez parafian. Zniesiono nakaz
spowiedzi wielkanocnej , a spowiedź zatrzymano tylko dla tych, którzy w
sumieniu byli przekonani o utracie ł aski Bożej . Odrzucono prawne przesz­
kody małżeńskie, zmodyfikowano przepisy dotyczące postu i abstynencji.
Do liturgii wprowadzono język niemiecki. Synod powołał specj alne komisje
dla opracowania nowego Rytuału i nowego katechizmu.
Na II synodzie (1875) wprowadzono język niemiecki do Rytuału i Msza­
łu. Nieco później na V synodzie zniesiono celibat dla duchownych. W roku
1887 założono własne seminarium duchowne, włączone do Uniwersytetu w
Bonn. Wpływy liberalne otwarły szeroko drzwi dla modernizmu i protestan­
tyzmu. W okresie rządów hitlerowskich starokatolicyzm niemiecki uległ roz­
biciu. Większość wyznawców tego Kościoła podjęła współpracę z reżymem
hitlerowskim. Około 1970 r. Kościół starokatolicki w Niemczech obejmował
48 parafii, 163 filie, 57 kapłanów i ok. 30 tys. wyznawców.
Kościół typu starokatolickiego uformował się również w Szwajcarii. Już
w 1834 r. kręgi liberalne katolików postulowały utworzenie metropolii w
Bazylei, rozszerzenie uprawnień biskupów, redukcję świąt i postów, opodat­
kowanie klasztorów na cele charytatywne, a nade wszystko podporządkowa­
nie Kościoła państwu i kontrolę j ego działalności przez państwo. Postulaty
te odrzucili katolicy szwajcarscy i Stolica Apostolska. Przyjęto je tylko w
kantonie Aargau. Po ogłoszeniu Syllabusa przez pap. Piusa IX (1864) w
Szwajcarii stosunkowo wielu katolików wystąpiło z Kościoła katolickiego, a
po Soborze Watykańskim I dzięki inicj atywie księży P. Geschwinda i E.
-

Herzoga - doszło na „kongresie wolnomyślnych katolików" (18 IX 1871) do

utworzenia Szwajcarskiego Stowarzyszenia Wolnomyślnych Katolików. Sto­
warzyszenie to w 1872 r. wprowadziło liczne reformy o chrakterze protestan­
ckim i odrzuciło postanowienia doktrynalne Soboru Watykańskiego I. Dnia
25 I 1875 r. Stowarzyszenie przekształciło się w Chrześcijańsko-Katolicki
Narodowy Kościół . Dnia 7 VII 1 876 r. na synodzie tego Kościoła ks. E.
Herzog został wybrany na biskupa. Święceń udzielił mu bp starokatolicki J.
H. Reinkens.
Tegoż roku wprowadzono j ęzyk narodowy do liturgii, pozostawiono pry­
watną spowiedź do wyboru, zniesiono celibat, od 1875 r. zaczęto udzielać
komunii św. pod dwoma postaciami. W roku 1877 Kościół otrzymał nowy
Rytuał, w 1880 r. nowy Mszał, a w 1887 r. nowy Katechizm. Około 1970 r.

639
Kościół liczył w Szwajcarii 30 tys. wiernych, 3 1 gmin i biskupstwo w Bernie.
Mniej liczne ludnościowo Kościoły powstały w Austrii, Chorwacji i na Fili­
pinach, a także w USA, Polsce i Czechosłowacji.
W dniach 23-25 IX 1889 r. na zjeździe biskupów starokatolickich w Utre­
chcie utworzono unię utrechcką, do której z biegiem czasu przystąpiły wszy­
stkie Kościoły starokatolickie . Prezesem unii został arcybiskup Utrechtu. W
roku 1909 do unii tej zostali przyjęci mariawici, ale niebawem zostali usunię­
ci. Obecnie do unii utrechckiej należy 8 Kościołów starokatolickich.

2. Polski Narodowy Kościół Katolicki w Stanach Zjednoczonych

Pierwsze wysiłki założenia niezależnego od Stolicy Apostolskiej Polskie­

go Kościoła Narodowego w Stanach Zjednoczonych podjął ks. Antoni Sta­
nisław Kozłowski, proboszcz parafii św. Jadwigi z Chicago. Skłócony z
abpem chicagowskim P. Feehanem na tle samowolnej działalności kościel­
nej , zaczął w 1894 r. organizować Kościół narodowy i 2 1 XI 1 891 r. przyjął
w Bernie w Szwajcarii święcenia biskupie z rąk starokatolickiego bpa E.
Herzoga. Próby zorganizowania tego Kościoła w ważniejszych ośrodkach polo­
nijnych nie powiodły się. Ksiądz Kozłowski suspendowany przez abpa Feehana
(18 XII 1894) i ekskomunikowany 29 VI 1898 r. przez pap. Leona XIII zmarł
14 I 1907 r.
Ignorowani przez irlandzką i niemiecką hierarchię kościelną Polacy zo­
stali mocno poruszeni, gdy zbudowane przez nich kościoły i szkoły biskupi
zaczęli oddawać innym grupom etnicznym, zwłaszcza Irlandczykom. Wysłali
więc w 1897 r. do Rzymu delegację na czele z ks. Franciszkiem Hodurem ze
Scranton, Pa, która w specjalnym memoriale złożonym kard. M. Ledóchow­
skiemu, j ako prefektowi Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, postulowała,
by kościelny majątek był własnością tych polskich parafii, które budują i
utrzymują kościoły, by parafianie sami mogli wybierać komitety parafialne,
a biskupi nie narzucali parafianom księży bez ich zgody. Po upływie roku
Kongregacja odpowiedziała pozytywnie tylko na postulat zarządu mająt­
kiem kościelnym.
Dnia 18 XII 1898 r. ks. Hodur odczytał zgromadzonym parafianom św.
Stanisława w Scranton odpowiedź Kongregacji, na skutek czego parafianie i
on sam wypowiedzieli posłuszeństwo kanoniczne biskupowi i papieżowi, w
następstwie czego zostali ekskomunikowani. W ten sposób powstała pierw­
sza niezależna parafia polska, którą ks. Hodur zarejestrował j ako Polski
Kościół Reformowany. W roku 1900 ks. Hodur wprowadził do liturgii język
polski i nawiązał kontakty ze starokatolikami Holandii, Niemczech i Szwaj­
carii. Na synodzie 6 IX 1904 r. , w którym udział wzięli delegaci z 1 3 parafii,
reprezentujący 15 tys. wiernych i 1 1 księży polskich , ks. Hodur został wy­
brany na biskupa. Święcenia biskupie przyjął w Utrechcie z rąk abpa G.
Guli (29 IX 1907) .

640
 Credo nowego Kościoła, jego ustrój synodalny, a także recepcję liturgii
rzymskiej w j ęzyku polskim zaprowadziły synody, zwoływane co 10 lat.
Sprawy finansowe złożono na barki komitetów parafialnych. Najwyższą wła­
dzę tego Kościoła sprawowała Główna Rada Kościoła, mianowana przez
ks. Hodura. Zwarta organizacja kościelna została wzmocniona siecią licz­
nych stowarzyszeń religijnych, społecznych, oświatowych i charytatywnych,
z których na czoło wysunęła się Polsko-Narodowa Spójnia, stowarzyszenie
o charakterze społeczno-ubezpieczeniowym, założone w 1908 r. W roku
1904 otwarto w Scranton seminarium duchowne im. Hieronima Savonaroli.
Od tego roku ks. Hodur rozpoczął wydawanie miesięcznika „Nowy Świat" ,
a od 1900 r. tygodnika „Trybuna" , głównym jednakże organem kościelnym
była „Straż" . Czwarty synod ( 1921) i synod prowincj alny tego Kościoła
(1928) miał decydujące znaczenie dla doktryny teologicznej , j ak też synod
powszechny, odbyty tegoż roku w Warszawie. Kazania i słuchanie słowa
Bożego uznano za sakrament, w przyszłości chrztu miano udzielać łącznie z
bierzmowaniem. W miejsce indywidualnej spowiedzi wprowadzono nabo­
żeństwo pokutne, chociaż spowiedź osobistą pozostawiono. Zniesiono celibat
dla duchownych i przyjęto nową nazwę Polski Narodowy Kościół Katolicki.
Pod koniec 1920 r. ks. Hodur przyjechał do Polski, a w roku następnym
zaczął zabiegać w Warszawie o legalizację w Polsce swego Kościoła. Uczyni­
ły to dopiero władze hitlerowskie podczas wojny. Dnia 24 VI 1925 r. bp
Hodur wyświęcił w Scranton 4 nowych biskupów i poświęcił tam nową ka­
tedrę pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika, wybudowaną kosztem 100
tys. dolarów. Kościół podzielono na cztery diecezje: centralną z rezydencją
w Scranton przy katedrze św. Stanisława Biskupa i Męczennika, wschodnią
z rezydencją w Chicopee, Mass. przy katedrze Matki Bożej Różańcowej ,
zachodnią z rezydencją w Chicago przy katedrze Wszystkich Świętych i pół­
nocną z okręgiem Pittsburga, Pa z rezydencją w Buffalo, N. Y. przy kate­
drze Matki Bożej Różańcowej . W roku 1930 Kościół ten obejmował 4 die­
cezje, 66 parafii i ok. 80 kapłanów.
Ksiądz Hodur stał na czele Kościoła do śmierci (t 16 II 1953) , przewod­
niczył 10 synodom, wyświęcił 9 biskupów. Przed jego śmiercią Kościół Na­
rodowy w Polsce zerwał z ks. Hodurem i wybrał biskupów niezależnych od
niego . Jego następcą został - j ako pierwszy biskup - dotychczasowy bp die­
cezji zachodniej Leon Grochowski. Na synodzie w październiku 1967 r.
utworzono 3 nowe diecezje i wyświęcono 3 nowych biskupów - ks. Antonie­
go Rysza dla diecezji Dupont, ks. Władysława Słowakiewicza dla diecezji
Detroit i ks. Józefa Niemińskiego dla diecezji Toronto w Kanadzie. W roku
1956 Kościół ten liczył 150 parafii, 130 kapłanów i ok. 250 tys. wiernych,
głównie Polaków oraz pewną liczbę Litwinów i Słowaków. Po roku 1950
zaczął się - trwający do dziś - widoczny kryzys tego Kościoła. Młodzież, nie
znająca j ęzyka polskiego , przeszła w większości do różnych sekt amerykańs­
kich, starsi w pewnej części powrócili do Kościoła katolickiego. Z każdym

41 - Historia Kościoła cz. 8 641

rokiem zmniejsza się drastycznie liczba wiernych. Za pontyfikatu pap. Jana
Pawła II powstała w 1984 r. wspólna komisj a teologiczna. W latach 1984-
-1990 odbyła ona 1 3 posiedzeń i w 1990 r. opublikowała raport końcowy na
temat sakramentalnego życia obu Kościołów. Według prywatnych szacun­
ków Kościół ten liczy obecnie poniżej 100 tys. wiernych.

3. Czechosłowacki Kościół Husycki

Po powstaniu niepodległej Czechosłowacji (28 X 1 918) wznowiła dzia­

łalność Jednota Czechosłowackiego Duchowieństwa w Pradze (1918), która
w krótkim czasie osiągnęła 300 członków kapłanów. Dnia 13 XI t.r. jej
statut uzyskał zatwierdzenie Stolicy Apostolskiej . W imieniu Jednoty ks. B.
Zahradnik-Brodsky zredagował w grudniu 1919 r. memoriał do księży, w
którym postulował zniesienie patronatu, wybór biskupów i proboszczów
przez wiernych, zabezpieczenie materialne dla starszych księży, wprowadze­
nie do liturgii i nabożeństw dodatkowych języka czeskiego, zniesienie celiba­
tu dla księży i biskupów, demokratyzację urzędów konsystorskich i zniesie­
nie stroju kapłańskiego. Postulaty te poparła znaczna część księży Jednoty,
a następnie weszły one do jej oficj alnego programu, do którego dołączono
postulat utworzenia w Pradze patriarchatu z jurysdykcj ą dla wszystkich ka­
tolików w Czechosłowacji (9 IV 1919) .
Dnia 1 VII t.r. postulaty te przedstawiono Stolicy Apostolskiej , zażąda­
no usunięcia ze stolic biskupich 6 hierarchów, nominowania na nie Cze­
chów, przekazania metropolicie praskiemu jurysdykcji patriarchalnej nad
całym Kościołem katolickim w Czechosłowacji, dopuszczenia języka czes­
kiego do liturgii oraz zniesienia celibatu księży. Postulaty te tylko w wąskim
zakresie zostały przyjęte przez Rzym. Tymczasem radykalny odłam refor­
matorów, zgrupowany wokół tzw. Ohniska, na czoło którego wysunął się
ks. K. Farsky, ogłosił skrajny program reform i zaczął je wprowadzać w
życie - drogą faktów dokonanych - wbrew stanowisku Rzymu, a 8 I 1920 r.
ogłosił utworzenie Kościoła czechosłowackiego, za czym opowiedziało się
120 księży, a przeciwko 60.
W odpowiedzi na te fakty pap. Benedykt XV potępił w ostrych słowach
reformy duchowieństwa czeskiego (16 XII), ale te zostały wydatnie poparte
przez niektóre partie polityczne i czeską inteligencję . Do 1 5 XI 1921 r. aż
525 346 katolików czeskich zgłosiło przystąpienie do nowo utworzonego Ko­
ścioła, z czego 437 377 przypadało na Czechy, 61 786 na Morawy i 24 081
na Śląsk. Dnia 29 I 1920 r. Kościół otrzymał pierwszy statut, a 14 IX t.r.
uznanie ze strony państwa. Kościół nie miał własnej hierarchii, dlatego w
latach 1920-1921 podjęto rozmowy z Serbską Cerkwią Prawosławną, w re­
zultacie czego otrzymał on charakter prawosławny, pierwszego biskupa -
Gorazda (ks. M. Pavlik) , oraz kościelne uzależnienie od patriarchatu serb-

642
skiego. W roku 1924 ks. K. Farsky, wybrany na biskupa Pragi i patriarchę
całego Kościoła , zerwał z prawosławiem i skierował go na drogę własnej
doktryny, ustroju i dyscypliny . Poważną rolę w tej dziedzinie odegrał pierw­
szy, zwyczajny synod, odbyty 29-30 VII 1 924 r. w Pradze przy udziale
308 delegatów (100 księży, 208 świeckich) oraz drugi synod z 28-30 III 1931 r.
przy udziale 600 delegatów. Zajął się on doktryną i organizacją Kościoła.
W roku 1922 ukazał się Katechizm, Czeski Mszał i Postylla, autorstwa ks.
Farskiego.
W roku 1924 dokonano podziału terytorialnego Kościoła na 4 diecezje:
zachodnioczeską związaną z urzędem patriarchy (Praga) , wschodnioczeską
(Hradec Kralove) , morawską (Ołomuniec) i śląską (Radvanice k./ Moraws­
kiej Ostrawy) . Na urząd patriarchy i biskupa Pragi został wybrany ks. Fars­
ky (1925-1927) , a po jego rychłej śmierci ks. A. G. Prohazka (1927-1942) .
Liczba wyznawców nowego Kościoła wzrosła z 525 346 ( 1921) do 793 385
(1930) , by w 1937 r. przekroczyć 1 mln.
W wyniku układu monachijskiego Kościół ten utracił na rzecz Niemiec i
Polski 23 parafie i ok. 20 tys. wyznawców (1938) , ale straty te wyrównały
liczne konwersje z katolicyzmu. Po rozwiązaniu republiki czechosłowackiej
i okupacji Czech i Moraw przez III Rzeszę Niemiecką Kościół ten zmienił
nazwę na Kościół czesko-morawski ( 1939) , zatwierdzoną następnie przez
władze okupacyjne (1940) . Mimo pewnego zbliżenia między tym Kościołem
a Ruchem Chrześcijan Niemieckich, popieranym przez władze hitlerowskie,
władze okupacyjne nie dopuszczały do obsady biskupstw. Po śmierci patr.
Prohazki (t 9 II 1942) urząd patriarchy i diecezj a zachodnioczeska były nie
obsadzone do 1946 r. ; 28 księży zostało deportowanych do obozów koncen­
tracyjnych, z czego 7 zginęło . Ograniczono budowę nowych kościołów i wy­
dawanie urzędowego pisma „Cesky zapas".
Po odzyskaniu niepodległości (1945) obsadzono wakujące biskupstwa i
urząd patriarchy ; ten ostatni otrzymał ks. F. Kovaf (1946-1961). Zreorgani­
zowano Radę Centralną Kościoła, która przyjęła nazwę Centralny Zarząd
Narodowy Czechosłowackiego Kościoła, przywrócono Kościołowi dawną
nazwę , rozwiązano dotychczasowe zarządy diecezjalne oraz zniesiono urzę­
dy wikariuszów. Zmieniająca się sytuacja polityczno-społeczna w Czechosło­
wacji sprzyjała odbywaniu synodów generalnych , które organizowano w la­
tach 1946-1947, 1950, 1956, 1961 . Odegrały one poważną rolę w przeprowa­
dzaniu reorganizacji ustroju kościelnego, utworzeniu dwóch nowych die­
cezji (Pilzno, Brno) , uformowaniu własnego wydziału teologicznego (1950) ,
powołania na urząd kaznodziejów - kobiet, wypracowaniu nowego wyzna­
nia wiary i poparciu reform komunistycznych w Czechosłowacji. Na syno­
dzie w 1961 r . na patriarchę wybrano ks. M . Novaka, a w 1 971 r. wybór ten
potwierdzono na dalsze 10 lat. Po tych zmianach Kościół obejmował 1 pa­
triarchat, 6 diecezji, 33 dekanaty, 355 parafii i 826 576 wyznawców. Pod
względem narodowym do Kościoła tego należeli Czesi i nieznaczna grupa

643
Słowaków oraz Niemców. Początkowo duchowni rekrutowali się spośród
księży katolickich (do 1934 r. - 149) , następnie kształcili się na husyckim
wydziale teologicznym w Pradze, a od 1950 r. na własnym wydziale teolo­
gicznym (1975 r. 80 studentów) .
-

W dniach 24-25 VI 1968 r. odbył się synod generalny, w którym wzięło

udział 254 duchownych i 90 świeckich delegatów. Przeprowadził on rehabili­
tację osób potępionych przez Kościół w okresie kultu jednostki oraz wy­
sunął postulat większej wolności dla Kościoła. Siódmy generalny synod
(2 VII-17 X 1971) dokonał wyboru patriarchy, przyj ął wyznanie wiary z
1958 r. j ako oficjalną naukę Kościoła, zmienił jego nazwę na Czechosło­
wacki Kościół Husycki i zgłosił przystąpienie do Światowej Rady Kościo­
łów. W ciągu 54 lat istnienia Kościół ten w zakresie doktryny przeszedł
przez pozycje prawosławne, narodowo-liberalne i zbliżył się ostatnio do pro­
testantyzmu.
Na synodzie w 1971 r. Kościół wycofał się z pozycji liberalnych. Uchwa­
lone na tym synodzie Podstawy dogmatyczne Kościoła czechosłowackiego
przyjęły z pewnymi modyfikacj ami symbol nicejsko-konstantynopolitański.
Bóstwo Chrystusa Pana przyjęto w sensie nestoriańskim: „Bóg zjednoczył
się w doskonały sposób z Jezusem i przezeń nam się objawił , a j ako Pan
przemawia do nas przez odpuszczenie grzechów i win, ratuj ąc nas od śmierci
wiecznej " . To zjednoczenie bóstwa w osobie Jezusa nastąpiło od pierwszej
chwili jego ziemskiego życia, dlatego Jezus jest bezgrzeszny. Zmartwych­
wstanie Chrystusa Pana przyjęto w sensie duchowym, ale „jego człowieczeń­
stwo jest uwielbione i uduchowione" . W czasie Wieczerzy Pańskiej Chrystus
staje się obecny „przez moc Ducha Świętego" , ale dla tych, którzy weń
wierzą i z wiarą go przyjmują. „Nie jest on jednak obecny w chlebie i winie,
ale przychodzi do naszych serc za pośrednictwem sakramentalnego przepo­
wiadania, któremu służą chleb i wino. Obj awienie Boże zawarte w Piśmie
świętym jest przekazanym nam słowem Bożym za pośrednictwem słowa
ludzkiego, ale nie jest identyczne ze słowem Bożym jako faktem histo­
rycznym".
Stosunkowo częste zmiany w doktrynie dogmatycznej Kościoła stały się
przyczyną indyferentyzmu i niewiary jego członków. Według badań socjolo­
gicznych Eryki Kadlecowej z 1963 r. tylko 26% członków Kościoła wierzy
w Boga, 19% uznaje Chrystusa Pana za Boga osobowego , 1 1 % wierzy w
życie pozagrobowe, 9% modli się, 4% uczęszcza regularnie do kościoła,
4% regularnie spowiada się i przyjmuje komunię św„ 2% czyta literaturę
religijną, 67% zawarło kościelny związek małżeński, 89% ochrzciło swo­
je dzieci, 26% daje dzieciom imiona chrześcijańskie i takież wychowanie,
10% stara się formować swoje życie według zasad religijnych. Ostatni synod
tego Kościoła odbył się w 1971 r. Obecnie Kościołowi przewodniczy patr.
Miroslav Novak. W roku 1983 obejmował on 5 biskupstw, 343 parafie, 296
pastorów, w tym 96 kobiet, i ok. 500 tys. wiernych.

644
 BIBLIOGRAFIA
(Obejmuje pozycje książkowe po 1945 r. )

Rozdział I

Stolica Apostolska i jej kościelna działalność

K. A. K u h n. Die Konkordate des Apostolischen Stuhles und ihre Rechtsnatur. Bem

1946. - J . S a w i c k i. Historia stosunków Kościoła do państwa. Warszawa 1947. - H. H o -
b e r g. Papst Pius XII. Luzem 1949. - I. O. S m i t . Pastor Angelicus. Rotennond 1949. - G.
C a s o r i a. Concordati e ordinamento giuridico intemazionale. Roma 1953. - J. B . D u r o s e 1 -
1 e . Histoire diplomatique de 1919 a jours. Paris 1953, 19623 • - W . G u r i a n, M . A . F i t z s i ­
m o n s . The Catholic Church in World Affairs. Notre Dame, Ind. 1954. - F. H a y w a r d. Un
pape neconnu Benoit XV. Paris 1955. - W. H . P e t e r s . The Life of Benedict XV. Milwaukee
1959. - H. H. S c h r e y. Die Generation der Entscheidung. Staat und Kirche in Europa und in
europaischen Russland bis 1953. Miinchen 1955. - E. D e u e r l e i n. Das Reischskonkordat.
Diisseldoń 1956. - H. Ś w i ą t k o w s k i . Państwo a Kościół w świetle prawa. Warszawa 1958. -
K. N. B u r t o n. Witness of the light. The life of Pope Pius XII. New York 1958. - G. de
M a r c h i. Le nunziature Apostoliche dal 1 800 al 1957. Rom 1959. - R. A. G r a h a m . Vatican
Diplomacy. A Study of Church and State on the International Piane. Princeton 1959. - I papi
nella storia. Cura P. Maschini, V. Monachino. Vol. 2 (1492-1958). Roma 1961. - R. B o s c. La
Societe Internationale et l'Eglise . Sociologie et Morale des Relations Internationales. Paris
196 1 . - Ch. A I i x. Le Saint-Siege et les nationalismes en Europe 1870-1960. Paris 1962. - H.
S c h m i e d e n. Recht und Staat in der Verlautbarungen der katholischen Kirche. Bonn 19612 •
- A. C a m p e n h a u s e n . Staat und Kirche in Frankreich. Gottingen 1962. - G. C a t a I a n o.
Problematica giuridica dei concordati. Milano 1963. - L. A I g i s i . Jan XXIII. Tłum. J. Brodzki
[i in. ) . Kraków 1964. - Ch . A. B e r u t t i . De Curia Romana. Roma 1952. - F. B. P i k e . The
Catholic between Church and State in Latin America. New York 1964. - A. A h I b r e c h t.
Koordination von Staat und Kirche in der Demokratie. Freiburg 1965. - P. C. van L i e r d e ,
A. G i r a u d. Das Kardinalskollegium. Aschaffenburg 1965. - G. A n d r e o t t i. Pio XII. Citta
del Vaticano 1965. - L. C h a i g n e . Portrait et vie Pie XII. Paris 1966. - J. L. M e c h a m.
Church and State in Latin America. A History of Politico-Ecclesiastical Relations. Chapel Hill
1966. - A. S c h w a n. Katholische Kirche und pluralistische Politik. Politische Implikationen
der II Vatikanischen Konzil. Tiibingen 1966. - C. F a 1 c o n i. I papi del ventesimo secolo.
Milano 1967. - J. S t e f a n o w i c z. Watykan i Włochy 1860-1960. Warszawa 1967. - G. L a j o -
1 o . I concordati modemi. La natura giuridica internazionale dei concordati alla luce di recente
prassi diplomatica. Brescia 1968. - A. P i o I a. Stato e Chiesa dopo il Concilo Saggi. Milano
1968. - M. T. S t a s z e w s k i. Konkordaty i porozumienia. Warszawa 1967. - E. E. Y. H a l e s .
Papież Jan XXIII i jego rewolucja . Tłum. E. Życieńska. Kraków 1967. - J. G u i t t o n. Dialogi
z Pawłem VI . Poznań 1969. - A. S. T o m a s z e w s k i. Jan XXIII i jego działalność społeczna.
Poznań 1969. - A. W. Z i e g l e r. Religion, Kirche und Staat in Geschichte und Gegenwart .
Bd. 1. Miinchen 1969, Bd. 2. Mainz 1972. - J. C h e v a l i e r. La politique de Vatican (1939-

645
-1969). Paris 1969. - J. S i e m e k. Śladami klątwy (Uwagi o Piusie XII papieżu) . Warszawa
1970. - K. M i r b t. Das Konkordatsproblem der Gegenwart. Berlin 1970. - L. P a s z t o r. La
Curia Romana. Probierni e ricerche per la sua storia nell'eta moderna e centemporanea. Roma
1971 2 •- T. W ł o d a r c z y k. Konkordaty. Zarys historii ze szczególnym uwzględnieniem
XX wieku. Warszawa 1974. - K. W e s t h e i m e r. The Historical Role of Catholic Church in
Times of Mental Chaos and Morał Decay . Albuquerque, N . M. 1973. - J. M a c k i e w i c z.
Watykan w cieniu Czerwonej Gwiazdy. Londyn 1975. A. R h o d e s. Il Vaticano e le dittature
-

1922-1945. Milano 1975. - P. J o h n s o n. Pape John XXIII. London 1975. - H. J . S t e h l e.

Die Ostpolitik des Vaticans. (1917-1975). Mi.inchen 1975. - Pius XII zum Gedachtnis. Hg. H.
Schambeck. Berlin 1977. - A. M 6 h r. Herrscher in Purpur. Die Geschichte der Kardinale.
Mi.inchen 1977. - F. D e l l a R o c c a. Appunti di storia concordataria. Milano 1977. Kirche
-

und Staat auf Distanz. Historische und aktuelle Perspektiven. Hg. G . Denzler. Miinchen 1977.
- R. R a f f a l t. Wohin stueuert der Vatikan? Papst zwischen Religion und Politik. Mi.inchen
19772 .- R. A n d e r s o n. Between Two Wars. The Story of Pope Pius XI (Achille Ratti)
1922-1939. Chicago 1977. - G. G o n e l l a. Ricordo di pontefici (Pio XII - Giovanni Paolo).
Roma 1978. - L. E l l i o t t. Johannes XXIII. Das Leben eines grossen Papstes. Freiburg 19788 .
- W. H i.i n e r m a n n. Der Pfarrer des Welt. Das Leben Johannes XXIII. Innsbruck 19784 • -
W. S a n d f u c h s. Paulus VI. Papst des Dialogs und der Frieden. Wiirzburg 1978. - M.
W r z e s z c z. Paweł VI. Szkice do portretu wielkiego papieża. Warszawa 1979. - G. A d r i a ­
n y i [i in.]. Die Weltkirche im 20. Jahrhundert. Freiburg 1979. - L . N e m e c. Pope John Paul
II. A Festive Profile. New York 1979. - The Papacy and Totalitarianism. Between the Two
World Wars. New York 1979. - P. D r e y f u s. Jean XXIII. Paris 1979. - Z. J . B ł a ż y ń s k i.
John Paul II. A Man from Krakow. London 1979. - B. R. B e n n o t. Pope John XXIII. An
Anstute, Pastorał Leader. New York 1979. - C. C o b r a ł S a l v a d o r. LX anniversario del
Estado de la Ciudad de Vatican (1929-1989). Madrid 1980. - Kirche und Staat in der neueren
Entwicklung. Hg. P. Mikat. Darmstadt 1980. - G. D e n t e. La religione nelle constitutioni
europee vigenti. Milana 1980. - C. C a r d i a. La Riforma del Concordato. Torino 1980. -

O. F u m a g e I i C a v a l i i. Societa civile e societa religiosa de fronte al Concordato. Milano

1980. - C. C a 1 1 o v i n i. I papi e la Chiesa Romana odiema. Roma 1980. - K. B a y e r n.
Papst Pius XII. Ein Lebensbild. Stein am Rhein 1980. Gli ultimi papi, Testimonianze. Roma
-

1980. - The Man. Who Leads the Church. An Assessment of Pope John Paul Il. Ed. J. Whale.
San Francisco 1980. H. H e I b i n g. Politik der Papste. Der Vatikan im Weltgeschichte 1958-
-

-1978. Berlin 1981. - V. M i n a c c i. Mi chiamero Giovanni. Interpretazione de un pontificato.

Napoli 1980. - The pope from Poland. An Assessment. Ed. by J. Whale. London 1980. - J. D.
H o l m e s. The papacy in the Modem World. London 1981. - F. X. M u r p h y. The Papacy
Today. London 1981. - L. A l g i s i. Papa Giovanni XXIII. Torino 1981 4 • - R. G. F a l c i o l o.
Sulle vie della evangelizazione con Giovanni Paolo II. Roma 198 1 . - T. N o w a k o w s k i. Ich
fi.irchte mich nicht. Die Reisen des Papstes. Miinchen 198 1 . - I . P ę k a I s k i. Evoluzione delle
competenze delle Congregazioni delle Curia Romana. Roma 1981 . - P. J o h n s o n. Pope John
Paul II and the Catholic Restauration. London 1982. - G . S p a d o l i n i. Il Papato socialista.
Milano 1982. - C. R e n d i n a. I papi. Storia e segreti. Roma 1983. - Z. Z i e l i ń s k i. Papiest­
wo i papieże dwóch ostatnich wieków 1775-1978. Warszawa 1983. - A. B o n i e c k i. Kalenda­
ńum życia Karola Wojtyły. Kraków 1983. - A. N o v a k . Papez Karol Wojtyła. Ljubljana
1983. - E. T r o s t. Papst aus einem femen Land. Johannes Paul und seine Kirche. Mi.inchen
1983. - G. P r y n a k . La presenza del Papa nelle chiese !ocali attraverso i suoi viaggi. Roma
1983. - P. G r a n fi e I d. Das Papsttum - Kontinaitat und Wandei. Munster 1984. - Paul VI et
la modemite dans l'Eglise. Actes des Colloque organise par L'Ecol Frarn;aise de Rome. Roma
1984. - P. H e b b l e t h w a i t e. Pope John XXIII. Shepherd of the Modern World. Garden
City, N. Y. 1985. - P. D e R o s a. Vicars of Christ. The Dark Side of the Papacy. New York
1988. - A. M a j o . I papi del'ultimo secolo da Leone XIII a Giovanni Paolo Il. Milano 1988. -
F. D e l l a R o c c a. Il papi di questo secolo. Padova 1987. - Z. C z a j k o w s k i. Papieże
odnowy soborowej . Warszawa 1987. - Pie XII e la Cite. La pensee et !'action politiques de Pie

646
XII. Dir. J. Chelini et J. B . D'Onorio. Paris 1988. - R. K u m m e r. Albino Luciani, papa
Giovanni Paolo I. Una vita per la Chiesa. Padova 1988. - I. G a r e j a. Pio Xlle l'Italia nella
Seconda Guerra Mondiale. Brescia 1988. - Papa Montini. Vol. 1 . Milano 1989. - Benedetto
XV e le pace - 1918. Dir. G. Romi. 1990. - J. T. S h o t w e l l, L. R. L o o m i s. The See of
Peter. New York 199 1 . - C. C r e m o n a. Paolo VI. Milano 1991. - K. H. D e s c h e r. Die
Politik der Papste im 20. Jahrhundert. Reinbeck 199 1 . - M. A g o s t i n o. Le Pape Pie XI et
l'opinion (1922-1939). Roma 1991. - L'uomo via della Chiesa. Studi in onore di Giovanni
Paolo Il. Milano 199 1 . - G. B i a n c h i [i in. ] . Il pontificato di Pio XI a cinquanta anni distanza.
Milano 199 1 . - R. S e r r o u. Pie XII. Le pape roi. Paris 1992.

Rozdział II

Witalność i rozwój wewnętrznych sił Kościoła

S. Z u z e l s k i. Stolica Apostolska a świat powojenny. Włocławek 1945. - O. R o u s s e a u.

Histoire du movement liturgique. Paris 1945. - F. B o u l a r d. Problemes missionaires de la
France rurale. Paris 1945 . - Katholische Marienkunde. Hg. P. Stater. Bd. 1-3. Paderborn 1947-
-195 1 . - Th. F i l t h a u t. Die Kontroverse iiber die Mysterienlehre. Wartendorf 1947. - G.
H o y o i s. Le Mouvement intemational catholique. Montreal 1948. - H. U . von B a ł t h as a r.
Der Laie und der Ordenstand. Freiburg 1949. - F. H e i I e r. Das neuen Mariendogma im
Lichte der Geschichte und im Urteil der Oekumene. Miinchen 195 1 . - H. F a l k. Kirche und
Kommunismus. Der dialektische Materialismus und seine Verurteilung. Diisseldorf 1956. - H.
B u c h h e i m. Totalitare Herrschaft. Miinchen 1962. - L. B o u y e r. La Vie de la liturgie.
Paris 1956. - W. E s s e r. Der Einfluss der liturgischen Emeuerung auf die Messpredigt vor
dem Erscheinen der Enzyklika „Mediator Dei". Miinchen 1956. - H. F i s c h e r. Eucharistieka­
techese und liturgische Emeuerung. Diisseldorf 1959. - Y. C o n g a r. Der Laie. Stuttgart 1957.
- L. T r o m p. De laicorum apostolatus fundamento, indole, formis. Roma 1957. - G. H o u r ­
d i n . La Presse Catholique. Paris 1957. - G . T h i 1 s . Orientations de la theologie. Louvain
1958. - Szkice z dziejów papiestwa. Red. K. Piwarski. Warszawa 1958. - Rola kobiety w
Kościele. Lublin 1958. - E. H i r s c h b r i c h. Die Entwicklung der Moraltheologie im deu­
tschen Sprachgebiet seit der Jahrhundertsende. Klostemeuburg 1959. - F. S e h n e i d e r. Verg­
leichnede Erziehungswissenschaft. Heidelberg 1961. - F. K l ii b e r. Grundlagen der katholi­
schen Gesellschaftlehre. Osnabriick 1960. - A . H. Die neue Theologie. Miinchen 1960. - E.
G u e r r y. Eglise catholique et Communisme. Paris 1960. - G . M a r i s e t t e. Pastorale en
Marche. Montreal 1960. - S. C i t a - M a l a r d. Un miloin de religieuses. Paris 1960. - H.
S c h m i e d e n. Recht und Staat in den Verlautbarungen der katholische Kirche. Bonn 1961. -
F. S c h n e i d e r. Vergleichende Erziehungswissenschaft. Heidelberg 1961. - J. C o l b i n.
Echec de I' Action catho!ique? Paris 1961. G. E I l a r d. Le Liturgie en marche. Paris 1961. -
-

J. W i e r u s z - K o w a l s k i. Sobór powszechny Jana XXIII. Warszawa 1962. - F. K l o s t e r ­

m a n n. Das christliche Apostolat. Innsbruck 1962. - R . G r a b e r. Die Herz-Jesu Verehrung
in der Krise der Gegenwart. Eichstadt 1962. - Sobór wielkich nadziei. Warszawa 1963. - J. R.
G e i s e l m a n n. Die Hl. Schrift und die Tradition. Freiburg 1962. - W. K a m p e. Das Konzil
im Spiegel der Presse. Wiirzburg 1963. - J. R a t z i n g e r. Vaticanum Il. Ergebnisse und Pro­
b!eme. Bd. 1-4. Koln 1963-1966. - Y. C o n g a r. Vatican Il. Le Concile au jour le jour. Vol.
1-4. Paris 1963-1966. - J. G u i t t o n. L'Eglise et !es laics: de Newman di Paul VI. Paris 1963.
- J. M a c q u a r i e. Twentieth-century thougbt. The fronteirs of Philosophy and Theology 1900-
-1960. London 1963. - M. B a r o t. Zusammenarbeit von Mann und Frau in Kirche, Familie
und Gesellschaft. Genf 1964. - G. H. T a v a r d. Geschichte der okumenischen Bewegung.
Mainz 1964. - G. G u n d l a c h. Die Ordnung der menschlichen Gesellschaft. Bd. 1-2. Koln
1964. - A . K o l p i n g. Katholische Theologie gestem und heute. Thematik und Entfaltung
deutscher katholischer Theologie vom Vaticanum I . bis zur Gegenwart. Bremen 1964. - J.
B e y e r. Ais Laie Gott gewiht. Einsiedeln 1964. - E . J . L e n g e l i n g. Die Konstitution des

647
Zweiten Vatikanischen Konzils iiber die hl. Liturgie. Miinchen 1964. - M. N i c o I a u. Consti­
tutión Liturgica del Vaticanum IL Madrid 1964. - A. M . B e r n a r d. Visage spirituel des
temps nouveaux. Paris 1964. - Na Soborze i poza Soborem. Warszawa 1965. - J. W n u k. W
fazie decyzji i rozstrzygnięć. III sesja Vaticanum II. Warszawa 1965. - J. P i w o w a r c z y k.
Katolicka nauka społeczna. Londyn 1961. - N. A. L a y t e n. Forschung und Bildung. Aufge­
ben einer katholischen Universitiit. Freiburg 1965. - K. R a h n e r, J . R a t z i n g e r. Offenba­
rung und Uberlieferung. Freiburg 1965. - J. R a t z i n g e r. Konstitution iiber die Kirche. Miin­
chen 1965. - W. B e r t r a m s. Papst und Bischofaskollegium ais Triiger der kirchlichen Hir­
tengewalt. Miinchen 1965. - E . P o u 1 a t. Naissance des pretres-ouvriers. Paris 1965. - G.
C a p r i l e . Il concilio Vaticano Il. Roma 1965-1968. - Z. C z a j k o w s k i. Ostatnia sesja Vati­
canum Il. Warszawa 1966. - N . L o h fi n k. Katholische Bibelwissenschaft und historisch-kriti­
sche Methode. Kevelaer 1966. - M. P 1 a t e. Weltereignis Konzil. Darstelłung - Sinn - Ergeb­
nis. Freiburg 1966. - D. A. S e e b e r. Das Zweite Vaticanum. Konzil des Ubergangs. Freiburg
1966. - J. L e c I e r c q. Vatican II - un Concile pastorale. Bruxelles 1966. - Bilan de Concile.
Paris 1966. - M. V i ł l a i n. Vatican II et le dialogue oecumenique. Tournai 1966. - R. L a u ­
r e n t i n . W Ameryce Łacińskiej p o soborze. Warszawa 1974. - B . B . B e a c h. Vaticanum II -

most nad przepaścią. Warszawa 1967. - E. D ą b r o w s k i. Sobór Watykański II a biblistyka

katolicka. Poznań 1967. - W. A. P u r d y. Die Politik der katholischen Kirche. Giitersloh
1967. - „Opus Dei" - Fur und Wieder. Osnabriick 1967. A. V o g t l e. Die Kirche und das
-

Wort Gottes. Wiirzburg 1967. - Y . M. C o n g a r. Situation et Taches prćsentes de la theologie.

Paris 1967. - J. Z a b ł o c k i. Kościół a świat współczesny. Warszawa 1968. - H. M a i e r. Der
Christ in der Demokratie. Augsburg 1968. - E . M e n a r d. Kirche gestem und morgen. Frank­
furt 1968. - F. H e i n r i c h. Die Biinde katholischer Jugendbewegung. Ihre Bedeutung rur
die liturgische und eucharistische Eneuerung. Miinchen 1968. - B . K o m i n e k. Kościół po
Soborze. Paryż 1969. - J. K r u c i n a. Rozwój jako podmiot dialogu między Kościołem a świa­
tem według „Populorum progressio". Wrocław 1969. - M. S c h o o f. Der Durchbruch der
neuen katholischen Theologie: Urspriinge - Wege - Strukturen. Wien 1969. - Katholische
Presse in Europa. Hg. K. Richter. Osnabriick 1969. - R. V o l k l. Dienende Kirche - Kirche
der Liebe. Freiburg 1969. - P. G u i l m o t. Fin d'une Eglise clericale? Le debat en France de
1945 a nos jours. Paris 1969. - Humanae vitae. Roma 1970. - A. G n ii g i. Katholische Kirche
und Demokratie. Ziirich 1970. - C. H o I e n s t e i n. Der Protest der Priester. Ziirich 1970. -
Bilan de la theologie de xxe s. Ed. R. Vander Gucht i H. Vorgrimler. Tournai 1970-1971. -

K. G r z y b o w s k i, B . S o b o l e w s k a. Doktryna polityczna i społeczna papiestwa {1789-

-1968). Cz. 1-2. Warszawa 1971. - M. Ż y w c z y ń s k i. Włochy nowożytne 1796-1945. Warszawa
1971. - Y. C o n g a r. Situation und Aufgabe der Theologie heute. Paderborn 1971. - E.
G a t z. Kirche und Krankenpflege im 19. Jahrhundert. 197 1 . - Evangelium und Einheit. Bilanz
und Perspektiven der okumenischen Bemiihungen. Hg. V. Vaita. Gottingen 1971. - E. L a n ­
g e. Die okumenische Utopie oder Was bewegt die okumenische Bewegung?. Lowen 1971. -
G. J a r l o t. Pie XI. Doctrine et action sociale. Roma 1973. - G. N a r d i n. Il movimento
d'unione tra i religiosi. Roma 197 1 . - Ókumene, Konzil, Unfehlbarkeit. Wien 1972. - E . We -
r o n. Laikat i apostolstwo. Zarys teologii laikatu i apostolstwa świeckich. Paryż 1972. - K.
W o j t y ł a. U podstaw odnowy. Studium z realizacji Vaticanum Il. Kraków 1972. - G. M a ­
r o n. Die romisch-katholische Kirche von 1870-1970. Gottingen 1972. - R. H o s t i e. Vie et
mort des ordres religieux. Paris 1972. - 1 897-1972. 75 Jahre Deutsche Caritasverband. Hg.
Deutschen Caritasverband Freiburg. Freiburg 1972. - P. J. C o r d e s. Sendung zum Dienst.
Exegetisch-historische und systematische Studien zum Konzildekret „Vom Dienst und Leben
der Priester. Frankfurt 1972. - Evangelisation in okumenischen Gespriich. Beitrage eines Sym­
posiums. Hg. W. Arnold. Genf 1973. - K. H. D e j u n g. Die okumenische Bewegung im
Entwicklungskonflikt 1916-1965. Stuttgart 1973. - The German Church Struggle and the Holo­
caust. Ed. F. H. Littelł and H. G . Locke. Detroit 1974. - J. K o n d z i e I a. Badania nad
pokojem. Warszawa 1974. - J. M a c k e y. Tradycja i zmiana w Kościele. Warszawa 1974. -
S. M a r k i e w i c z. Kościół rzymskokatolicki a państwo socjalistyczne. Warszawa 1974. - M.

648
S p i e k e r. Neomarxismus und Christentum. Zur Problematik des Dialogs. Paderborn 1974. -
F. K 1 ii b e r. Katholische Soziallehre und demokratischer Sozialismus. Bonn 1974. - G.
S c h u 1 z. Faschismus - Nationalsozialismus. Versionen und theoretische Kontroversen 1922-
-1972. Frankfurt 1974. - Konziliaritiit und Kollegialitiit. Das Patrusamt. Christus und seine
Kirche. Innsbruck 1975. - A. R h o d e s. Vaticano en la era de los dictatores. Barcelona 1975.
- Nauka Soboru Watykańskiego. (W zarysie). Poznań 1975. - I. K r a s i c k i. Kościół katolicki
a świat współczesny. Warszawa 1975. - J. S t o 1 a r c z y k. Ewolucja społeczno-politycznej dok­
tryny Kościoła katolickiego. Kraków 1975. - H. B r u n s. Katholische Sozialpolitik im 20. Jahr­
hundert. Bearb. H. Mockenhaupt. Mainz 1976. - Zehn Jahre Vaticanum II. Hg. A. Bausch.
Regensburg 1976. - S. W y s z y ń s k i. Prymat człowieka w ładzie społecznym. Londyn 1976. -
L. M. O r s y. Otwarcie się na Ducha. Życie zakonne po Vaticanum. Przeł . T. Marcinkowska.
Warszawa 1976. - M. T. S t a s z e w s k i. Państwo a związki wyznaniowe w europejskich kra­
j ach socjalistycznych. Warszawa 1976. - J. K. H a r a s y m o w i c z. Katolicka doktryna społeczna
w świetle encyklik. Warszawa 1976. - G. N i c c o l i. Die Kirche und Faschismus in Italien. Das
Problem einer Alianz. Wiesbaden 1977. - S. K o w a 1 c z y k. Z problematyki dialogu chrześcijań­
sko-marksistowskiego. Warszawa 1977. - E . I n n o c e n t i. Doctrina socialae della Chiesa.
Rovigo 1978. - Cz. S t r z e s z e w s k i. Ewolucja katolickiej nauki społecznej . Warszawa 1978.
- J. H o f f n e r. Christłiche Gesellschaftlehre. Kevelaer 1978. - W. W e b e r. Staat und Kirche
un der Gegenwart. Tiibinben 1978. - W. S t e b e l. Katholisch oder konziliar. Die Krise der
Kirche heute. Miinchen 1978. - Toward Vatican Il. The Work The Needs to be Done. Ed. by
D . Racy [i.in.] . Dublin 1978. - J. G r u d z i e ń. Katolicyzm w procesie modernizacji. Warszawa
1978. - Z. M o r a w s k i. Watykan z daleka i z bliska. Warszawa 1978. - R. R o u q u e t t e. El
Concilio Vaticano Il. Valencia 1978. - E. J. P a I y g a. Stolica Apostolska jako uczestnik mię­
dzynarodowych stosunków politycznych. Warszawa 1978. Histoire de la laicite. Principalmet
-

au Belgique en France. Bruxelles 1979. - Tendenzen der kath. Theologie nach dem Zweiten
Vatikanischen Konzil. Hg. G. Kaufmann. Miinchen 1979. - E. F a h l b u s c h. Kirchenkunde
der Gegenwart. Stuttgart 1979. - E. J. K i l m a r t i n. Toward Reunion. The Roman Catholic
and the Orthodox Churches. New York 1979. - H. A. J. W e g m a n. Geschichte der Liturgie
in Westen und in Osten. Regensburg 1979. - J. E. S c h e n k. Guerra mundial y Estados totali­
tarios. Valencia 1979. - J. L a s k o w s k i. Małżeństwo i rodzina w świetle nauki Soboru Waty­
kańskiego Il. Warszawa 1979. - M. W r z e s z c z. Paweł VI. Warszawa 1979. - R. K r a m e r ­
- B a d o n i . Revolution in der Kirche. Lefebvre und Rom. Miinchen 1980. - M. H a r d t. Papst­
tum und Ókumene. Miinchen 1980. - R. F o u i I l o u x. Catholicisme et oecumenisme en
Europe francophone au :xxe siecle. Paris 1980. - L. P a p e 1 e u x. Les silences de Pie XII.
Bruxelles 1980. - G. L i n d g e n s. Katholische Kirche und moderne Pluralismus. Stuttgart
1980. - Maior Studia and Themes in the Ecumenical Mouvement. Comp. A. J. Van der Bent.
Geneve 198 1 . - B. P a w l e y, M. P a w l e y. Rome and Canterbury trough Four Centuries. A
Study of the Relations between the Church of Rome and Anglican Churches 1530-198 1 . Lon­
don 1981. - J. G r o o t a e r s. De Vatican II a Jean Paul. Le grandtoumant de l'Eglise catholi­
que. Paris 1981. - P. N i c h o l s. The Pope's Divisions: The Roman Catholic Church Todey.
London 198 1 . - Ókumene. Moglichkeit und Grenzen heute. Hg. K. Froeulich. Tiibingen 1982.
- M. H a r d t. Papsttum und Ókumene. Paderborn 1982. - E. Y a r n o 1 d. The Age in Eamest.
Christian Unity in the statements of Paul VI , John Paul I, John Paul II. Middlegreen 1982. -
c. F o u i 1 o u X. Les Catholiques et l'unite chretienne du x1xe au xxe siecle. Paris 1982. -

Rome and the Anglicans Historical and Doctrinal Aspects of Anglican-Roman Catholic Rela­
tions. Ed. W. Haase. Berlin 1982. - Kirche im Wandei. Eine kritische Zwischenbilanz nach
dem Zweiten Vaticanum. Hg. G. Alberigo. Diisseldorf 1982. - Le Concile. 20 ans de notre
histoire. Ed. G. Defois. Paris 1982. - J . M a j k a. Filozofia społeczna. Warszawa 1982. - J. E.
D e s s e a u x. Vingt siecles d'histoire oecumenique. Paris 1983.- F. J. S t e g m a n n. Die kath.
Kirche in der Sozialgeschichte. Die Gegenwart. Miinchen 1983. - Bóg bliski. Historia i teologia
kultu Najśw. Serca Jezusa. Praca zbiorowa. Kraków 1983. - R. M. W i l t g e n. Der Rhein
fliesst in den Tiber. Eine Geschichte des Zweiten Vatikanischen Konzils. Feldkirch 1982. -

649
Glaube im Prozess. Christ sein nach dem Il. Vatikanum. Fiir Karl Rahner. Hg. E. Klinger und
K. Wittstadt. Freiburg 1984. - L. H O f e r. Otto Karrer 1888-1976. Kiimpfen und Leiden fiir
eine weltoffene Kirche. Freiburg 1985. - K. K a r s k i. Dążenia ekumeniczne we współczesnym
świecie. Warszawa 19862 • - S. Z u c c o t t i. The ltalians and the Holocaust. Persecution, Res­
cue and Survival. London 1987. - J. R u i z - G i m e n e r, P. B e l l o s i l l o. El Concilio del
siglo XXI. Madrid 1987. Il discorso sociale della Chiesa. Da Leone XIII a Giovanni Paolo II.
-

Dir. D. Maugenest. Brescia 1988. - Vatican II. Bilan et perspectives Vingtcinq and apres (1962-
-1987). Dir. R. Latourelle. Vol. 3 . Montreal 1988. - G. W i g o d e r. Jewish-Christian Relations
since the Second World War. Manchester 1988. - Les Conferencies episcopales. Theologie,
Statut canonique, avenir. Bilan du Colloque internationale de Salamanca. Paris 1988. - A.
B u g n i n i. Die Liturgiereforrn 1948-1975. Hg. J. Wagner und F. Raas. Freiburg 1988. - L.
F o n z o [i in.). Bracia Mniejsi Konwentualni. Historia i życie 1209-1976. Tłum. P. Anzulewicz.
Niepokalanów 1988. - Bischofskonferenz. Theologischer und juristischer Status. Hg. H. Muller
und H. I. Pottmeyer. Diisseldorf 1989. - Episcopal Conferences. Historical, Canonical and
Theological Studies. Ed. Th. J. Reese. Washington 1989. - Walking Together, Roman Catholic
and Ecumenism Twenty Five Years after Vatican II. Ed. D . Horgan. Grand Rapids 1990. -
Ch. T i e d e . Bischofekollegial fiir Europa. Der Rathes europiiischen Bischoskonferenzen in
Dienst einer sozial, ethisch konkretierten Evangeliums. Munster 1990. - A. S t e i n m a u s -
- P o l i a k. Das ais katholische Aktionorganisierte Laienapostolat. Wurzburg 1990. - Sh. S i -
m o n s o h n. The Apostolic See and the Jews. Toronto 199 1 . - Modern Catholicm. Vatican II
au After. Ed. A. Hastings. London 199 1 . - L. P a p e 1 e u x. L' Action caritative du Saint-Siege
en faveur des prisonniers de querre (1934-1945). Xelles 199 1 . - A. A c e r b i. Chiesa e demo­
crazia. Da Leone XIII ad Vaticano II. Milano 199 1 . - S. C. N a p i ó r k o w s k i , J. U s i ą d e k.
Matka i Nauczycielka. Mariologia Soboru Watykańskiego II. Niepokalanów 1992. - J. L.
C h a b o t. La doctrine sociale de l'eglise. Paris 19922 .

Rozdział I I I

Kościół wśród narodów globu ziemskiego

M. B a r b o s a. A lgreja no Brasil. Notas para a sua historia. Rio de Janeiro 1945. - P. G.

L i n d h a r d t. Den nordiske kirken historie. Kopenhaga 1945. - I . W e I l e . Norges Kirkehisto­
rie. Oslo 1948. - A. M. A m m a n. Abriss der ostslawischen Kirchengeschichte. Wien 1950. -
The English Catholics 1850-1950. Hg. G. A. Beck. London 1950. - A. B r u n e l l o. La Chiesa
del Silenzo. Roma 1953. - J. Sh. C u r t i s. The Russian Church and the Soviet State 1917-1950.
Boston 1953. - N. P o p. Kirche unter Hammer und Sichel. Die Kirchenverfolgung in Rumii­
nien 1945-195 1 . Berlin 1953. - A. M i r c e a. Persecución communista de la Religion en Roma­
nia. Madrid 1954. - W. de V r i e s. Une eglise du silence. Catholiques de Jugoslavie. Paris
1954. - H. H o l m q u i s t. Handbok i Svensk kyrkohistoria. Vol. 1-3. Stockholm 1948-1952. -
A. V. P a l m q u i s t. Die rómisch-katholische Kirche Schweden nach 1781 . Vol. 1-2. Uppsala
1954-1958. - L. N e m e c. Church and State in Czechoslovakia. Historycally, Iuridically and
Theologically Documented. New York 1955. - P. C. de C a m a r g o. História ecclesiastica
do Brasil. Petropolis 1955. - Church and State behind the Iron Courtai'l. Czechoslovakia,
Hungary, Poland, Romania with an Introduction in the Soviet Union. Hg. V. Gsovski. New
York 1955. -Baltische Kirchengeschichte. Hg. R . Wittram. Gćittingen 1956. - M. S p i n k a.
The Church in Soviet R ussia. New York 1956. - T. J. Z u b e k. The Church of Silence in
Slovakia. Whinting, Ind. 1956. - D. M. S l i j e p ć e v i ć. Die bulgarische Kirche. Munchen
1957. - J. J. K e n n e d y . Catholicism, nationalisrn and democracy in Argentina. Notre Dame,
Ind. 1958. - M. de O I i v e i r a. Historia Ecclesiastica de Portugal. Lisboa 1958. - H. R i e b e r ­
- M o h m. Catholicism i n Norwey. London 1959. - W . de V r i e s. Kirche und Staat ind der
Sovietunion. Miinchen 1959. V. C h a l u p k a. Situation of the catholic Church in Czechoslo-
-

650
vakia. Chicago 1960. - P. T o c a n e I. Storia della Chiesa cattolica in Romania. Padova 1960. -

Religion in the USSR. Hg. B . Ivanow. Miinchen 1960. C. de G r u n w a I d. La Vie Religieuse

-

in URSS. Paris 196 1 . - W. K o I a r z. Religion in the Sovjet Union. New York 1961. - K.
H u t t e n. Christen hinter dem eisernen Vor hang. Die christliche Gemeinde in der kommunisti­
schen Welt. Bd. 1-2. Stuttgart 1962-1963. - C. de G r u n w a I d. The Churches and the Soviet
Union. New York 1962. F. J. L a l l y. The Catholic Church in a Changing America. Boston
-

1962. - A. L a t r e i l i e, J. R. P a I a n q u e, R. R e m o n d. Histoire du Catholicisme en Fran­

ce. La Period contemporaine. Paris 1962. - E. D . V o g t . The Catholic Church in the North.
Bergen 1962. - N. S t r u v e. Les Chretiens en URSS. Paris 1963. - M. V. B r a n d. The Social
Catholic Movement in England, 1920-1955. New York 1963. - B . G u s t a f s s o n. Svensk kyr­
kohistoria. Stockholm 19632 • - G. S e n t z k e . Finland. Its Church and lts People. Helsinki
1963. - F. B. P i k e . The conflict between church and state in Latin America. New York 1964.
- W. S p a e l. Das katholische Deutschland im 20. Jahrhundert. Wiirzburg 1964. - R. W e b ­
s t e r. La croce e i fasci. Milana 1964. Bilan du Monde. Encyclopedie Catholique du Monde
-

Chretien. 1964. Vol. 1-2. Paris 1964. - K. G. K i n d e r m a n n. Rom ruft Moskau. Baden-Ba­
den 1965. - W. C z a p l i ń s k i, K. G ó r s k i. Historia Danii. Warszawa 1965. - M. M o u r i n.
Der Vatikan und die Sovietsunion. Miinchen 1965. - W. F e l c z a k. Historia Węgier. Wrocław
1966. - C. H . H i 1 1 e k a m p s . Religion, Kirche und Staat in Lateinamerica. Miinchen 1966. -
Kirche in Ósterreich 1918-1965. Hg. E. Weinzierl. Bd. 1-2. Wien 1966. - J. M. M a y e u r. La
seperation de l'Eglise et de !'Etat. Paris 1966. - J. I n o v e c k y. Golgotha ist ganz nahe. Pas­
sion der Ordenschwester in der Tschechoslowakei. Fribourg 1967. J. D i n g I e . Le Catholicis­
-

me contemporain en Grande Bretagne. Paris 1967. - J . R u p e r e z. Estado confesional y liber­

tad religiosa. Madrid 1970. - M. M o u r i n. Der Vatikan und die Sovietunion. Miinchen 1967.
- W. D a i m. Der Vatikan und der Osten. Wien 1967. - J. B a l i c k i, M. B o g u c k a. Historia
Holandii. Warszawa 1976. - I. A n d e r s s o n. Dzieje Szwecji. Warszawa 1967. - J. P i e k o ­
s z e w s k i. Kościół katolicki we współczesnej Ameryce (Stany Zjednoczone). Londyn 1967. -
K. G. D r e n i k o f f. L'eglise catholique en Bulgarie. Madrid 1968. - D. F e n n e I l. The Chan­
ging Face of Catholic Ireland. London 1968. - E. A n d r a s [i in.]. Bilanz des ungarischen
Katholizismus. Kirche und Gesellschaft in Dokumente, Zahlen und Analysen. Miinchen 1969.
- J. T. E l l i s. American Catholicism. Chicago 1969. - Th. M c A v o y. A History of the
Catholic Church in the United States. Notre Dame, Ind. 1969. - A. G h e e r b r a n t . L'Eglise
rebelie en Amerique latine. Paris 1969. - G. L e f e b v r e [i in. ] . Historia Francji. T. 2. Od
1774 do czasów współczesnych. Warszawa 1969. - R. H e c k, M. O r z e c h o w s k i. Historia
Czechosłowacji. Wrocław 1969. - J. H o p f n e r. Kirche in der CSSR. Miinchen 1970. - P. A.
R i b e i r o d e O l i v e i r a. Catholicismo popular no Brasil. Rio de Janeiro 1970. - E. de
K a d t. Catholic radicals in Brasil. London 1970. - T. W a s i I e w s k i. Historia Bułgarii. Wroc­
ław 1970. - J . D e m e l. Historia Rumunii. Wrocław 1970. - Niemiecki katolicyzm polityczny.
Niebezpieczeństwo Europy i Kościoła. Oprac. W. Borowski. Warszawa 1970. - M. Ż y w c z y ń ­
s k i. Włochy nowożytne 1796-1945 . Warszawa 1971 . Ch. A n t o i n e . L'Eglise et le puvoir­
-

rau. Bresil. Naissance du militarisme. Paris 197 1 . - J . H. W h y t e. Church und State in Mo­
dern Ireland. 1923-1970. Dublin 197 1 . - G. A d r i a n y i. Der Katholizismus im gegenwiirtigen
Ungarn. Bonn 1972. - E. W i n t e r. Rom und Moskau. Ein halbes Jahrtausend in okumeni­
scher Sicht. Wien 1972. - E. J . P o w e r. Catholic Higher Education in America. New York
1972. - E . W i n t e r. Die Sowietunion und der Vatikan. 3 Theil. Russland und Papsttum.
Berlin 1972. - Kościół w Chinach. Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Sesja eklezjologiczno­
-misjologiczna. Pieniężno 23-25 IX 1983. Pieniężno 1983. - W. R o d z i ń s k i. Historia Chin.
Wrocław 1972. - J. B u t u r a c, A. I v a n d i j a. Povijest Katolićke Crkve medu Hrvatima.
Zagreb 1973. - Tisic let prafskeho biskupstvi 973-1973. Wyd. Ceska Kath. Caritas. Praha 1973.
- P. S c o p p o l a. La Chiesa e il fascismo. Bari 1973. - The Catholic Almanac 1972-1992. Ed.
A. Foy, R. M. Avato. Huntington, Ind. 1972-1992. - L. L a s z l o. Church and State in Hunga­
ry 1919-1945. New York 1973. - J. S a r t o r i u s . Staat und Kirche in francophonen Schwarzaf-

651
rika und auf Madagaskar. Miinchen 1973. - F. S p o t t s. The Churches and Politics in Germany.
Middletown, Ct 1973 . - T. B e e s o n. Discretion and Valeur. Religios Conditiones in Russia
and Eastern Europe. London 1974. - L. B e d e s c h i. Il Giovane De Gasperi e l'incontro con
Romolo Murri. Milano 1974. - L. S i e g e l e - W e n s c h k e w i t z. Nationalsozialismus und Kir­
che. Religionspolitik von Partei und Staat bis 1945. Diisseldorf 1974. M. N o w a c z y k. Filo­
-

zofia a historia religii we Włoszech 1883-1973. Warszawa 1974. - J . G o d I e w s k i. Wolność

sumienia i rola związków wyznaniowych w Stanach Zjednoczonych Ameryki. W: Instytucje i
doktryny prawno-polityczne Stanów Zjednoczonych Ameryki. Zagadnienia wybrane. Warsza­
wa 1974. - M. M i n i e r. L'episcopat fram;ais de 1921 a 1962. Etude d ' un haut personnel
d'Eglise. Paris 1974. - B . J. J. V i s s e r. Gewalt gegen Gewissen. Nationalsozialismus - Vati­
kan - Episkopat. Die Entlarvung einer Geschichtsfiilschung. Wiirzburg 1974. - Bohemia sacra.
Das Christentum in Bohmen 973-1973. Hg. F. Seibt. Diisseldorf 1974. - R. V a n A l l e n. The
Commonwealth and American Catholicism. The Magazine, the Movement, the Meatning. Phi­
ladelphia 1974. - J. R . G o g q u i a. Church and State Law and Relations in the Philippines.
Manila 19742 • - K. K i s t l e r. Die Wiedererrichtung der Nuntiatur in der Schweitz (1920) . Ein
Beitrag zur schweizerischen Kirchengeschichte, 1914-1925. Bem 1974. - M. V. R o s s i. I giorni
dell'omnipotencia. Roma 1975 . - F. A m o r e r. Il carcere Vaticano. Chiesa e fascismo in Spag­
na. Milano 1975. - H . J. S t e h l e. Die Ostpolitik des Vatikans. Miinchen 1975. - W. G o d ­
d i j n . The Deferred Revolution. A Social Experient in Church Innovation in Holland. Amster­
dam 1975. - D . F. G i l. Conflicto Iglesia-Estado. Madrid 1975. - K. W. R o m m e l. Rełigion
und Kirche im sozialistischen Staat der DDR. Kieł 1975. - G. R e i f f e r s c h e i d. Das Bistum
Errnland und das Dritte Reich. Koln 1975. - Das neue Ósterreich. Geschichte der Zweiten
Republik. Hg. E . Weinzierl und K. Skalnik. Graz 1975. - S. E . A h l s t r o m. A religious
History of the American People. New Haven, Ct 1973. G. S i n i h t a. The fullfilled Promise.
-

A Documentary Account of Religious Persecution in Albania. Santa Ciara 1976. - E . W i n -

t e r. Die Sowietunion und der Vatikan. Teil 3. Russland und das Papsttum. Berlin 1976. - A.
A l v a r e z B o l a d o. El experimento de National-Catołicismo. 1939-1975. Madrid 1976. - Idąc
tedy nauczajcie. Sto lat misji salezjańskich. Red. S . Pruś. Kraków 1976. - Katholische Kirche
in Dritten Reich. Eine Aufsatzsamrnlung. Hg. D . Albrecht. Mainz 1976. - Katholiken und ihre
Kirche in der Bundesrepublik Deutschland. Hg. G. Gorschenek. Miinchen 1976. - P. V i g n e ­
r o n . Histoire des crises du clerge fram;aise contemporain. Paris 1976. - V . A . A r b e I d a . La
semana tragica de la Iglesia en Espaii.a. Barcelona 1976. - P . R . G ó m e z. Politica y religios en
el regimen de Franco. Barcelona 1976. - F. M a 1 g e r i . Chiesa e Stato in Italia dal fascismo
alla Republica. Roma 1976. - Kirche in Chile. Abwehr und Klarung. Hg. F. Hensbach und A.
Lopez Trujillo. Aschaffenburg 1976. - K. K l e m p e r e r. lgnaz Seipel. Staatsmann einer Kri­
senzeit. Graz 1976. G. T a n a s s i. La cultura politica della destra cattolica. Roma 1976. - B.
-

L e ś. Religijność społeczeństw przemysłowych. Studium porównawcze Francji i Wielkiej Bryta­

nii. Warszawa 1977. - A. M a r t i n. Christus stirbt in Litauen. Die baltische Staaten unter
Hammer und Sichel. Aschaffenburg 1977 . - A. R e b i c h i n i . Chiesa, societa e stato in Ceco­
slovacia. Vol. 1-2. Padova 1973-1979. - S . G r z y b o w s k i. Historia Irlandii. Warszawa 1977.
- J. S k o w r o n e k [i in.]. Historia Słowian południowych i zachodnich. Warszawa 1977. - M.
T. S t a s z e w s k i. Państwo a Kościoły w krajach socjalistycznych Europy . Warszawa 1977. -
G. N i c c o l i. Kirche und Faschismus in ltalien. Der Problem einer Alianz. Wiesbaden 1977. -
D. J. D u n n. The Catholic Church and the Soviet Governement, 1939-1945. New York 1977.
- G. R o s e n k r a n z. Die christliche Mission. Geschichte und Theologie. Miinchen 1977. -

Religion and Modernization in the Soviet Union. Ed. by D . J. Dunn. Boulder, Co 1977. - A.
M a n h a t t a n. The Vatican - Moscow Alliance. New York 1977. - A. R e b i c h i n i. Chiesa,
societa e Stato in Czechoslavakia 1948-1968. Padova 1977. - U. H e h !. Katholische Kirche
und Nationalsozialismus in Erzbistum Koln 1933-1945 . Mainz 1977. E. H o o r n a e r t [i in.] .
-

Historia de !greja no Brasil. Petropolis 1977. - K . S c h o I d e r. Die Kirchen i n Dritten Reich.

I. Vorgeschichte und Zeit der Illusionen 1918-1934. Berlin 1977. - D. S e t t e m b r i n i. La
Chiesa nella politica italiana (1944-1963). Milano 1977. - J. J . R u i z - R i c o. El papel politica

652
de la Iglesia católica en la Espańa de Franco (1936-1971). Madrid 1977. B . T o n n e s. Alba­
-

nien - Der erste atheistische Staat der Walt. Eine Studie des Instituts „Glaube in der zweiten
Welt" Zollikon. Kiissnacht 1978. - S. V a r d y s. The Catholic Church. Dissident and Nationali­
ty in Soviet Lithuania. New York 1978. P. G e h r m a n . L ' ame romaine ecartelee. Faits et
-

documents. Paris 1955. - L. R e v e s z. Die Lage der Christen im kommunistischen Machtbe­

reich. Miinchen 1978. - M. B ii c h l e, H. H o e t n a g e l, B . K r e i s k y. Kirche und demokrati­
scher Sozialismus. Wien 1978. - Il mondo slavo. VII. Red. M. S. Durica. Padova 1978. -
A. S t o e c k l i n. Schweizer Katholizismus. Eine Geschichte des Jahre 1925-1975. Zwischen
Ghetto und Konziliarer Ó ffnung. Zurich 1978. - S. M a r k i e w i c z. Katolicyzm polityczny w
Republice Federalnej Niemiec (1966-1978). Warszawa 1978. - F. M a r g i o t t a B r o g l i o.
Stato e confessioni religiose. 2: Teorie e ideologie. Firenze 1978. - G. V a 1 e n t e. Aspetti e
momenti del l'azione sociale dei catholici in Italia (1892-1926) . Cura F. Malgeri. Roma 1978. -
M. M e t z. Eglise et Etat en France. Situation juridique actuelle. Paris 1978. - G. P e n c o.
Storia della Chiesa in Italia. IL Dal Concilio di Trento ai nostri giorni. Milano 1978. - H. J.
Pr i e n. Die Geschichte des Christentums in Latainamerika. Gottingen 1978. - P. Ch. S t a n ­
c h i n a. Das Verhaltnis von Staat und Kirche in Mexico. Seit der Revolution von 1910/1917 bis
heute. Miinchen 1978. Die Fiihrung der Kirche in den sozialistischen Staaten Europas. Hg.
-

G. Adrianyi. Miinchen 1979. - G. A d r i a n y i [i in. ] . Die Weltkirche im 20. Jahrhundert.

Freiburg 1979. Dzieje Ameryki Łacińskiej . T. 2. 1870/1880-1929. Red. R. Mroziewicz, R.
-

Stemplowski. Warszawa 1979. - M. K o s m a n. Historia Białorusi. Wrocław 1979. - S. A l e ­

x a n d e r. Church and State in Yugoslavia since 1945. Cambridge 1979. - Churches and Politics
in Latin America. Ed. by H. H. Levine. London 1970. - B. H. S m i t h. The Catholic Church
and Political Change in Chile, 1920-1979. New Haven, Ct 1979. - A. H a s t i n g s. A Bistory of
African Christianity 1950-1975. Cambridge 1979. - H. H o n i g. Das preussische Zentrum in
der Weimarer Republik. Mainz 1979. - E. Ch. H e l m r e i c h. The German Churches under
Hitler: Backgrund, Struggle and Epilogue. Detroit 1979. - D . I. D u n n. Detente and Papal­
-Communist Relations 1962-1978. Boulder, Co 1979. - G. F e s s a r d. E glise de France prends
garde de perdre la Foi. Paris 1979. Th. B e e s o n. Mit Klugheit und Mut. Die religiose
-

Situation in Osteuropa. Wien 1979. S. M a g i s t e r. La politica Vaticana e L'Italia 1943-1978.

-

Roma 1979. - Histoire de la Iglesia en Espaiia. Dir. V. C. Orti. Vol. 5. La Iglesia en la Espaiia
contemporanea (1808-1975) . Madrid 1979. - T. W i t u c h . Tureckie przemiany. Dzieje Turcji
1878-1923. Warszawa 1980. - E. O. H a n s o n. Catholic Politic in China and Korea. Maryknoll,
N. Y. - Iglesia y Estado en Espaiia. Regimen juridico de sus relaciones. Dir. J. G. M. de
Carvajal y C. Cobral. Madrid 1980. W. A d o l p h. Geheime Aufzeichnungen aus dem natio­
-

nalsozialistischen Kirchenkampf 1935-1943. Bearb. W. v. Hehl. Mainz 19802• - L. M. M a a s -

b u r g. Aspects of the Vatican' s Eastern European Policy. Oxford 1980. - W. C z a p l i ń s k i,
A. G a l o s, W. K o r t a. Historia Niemiec. Wrocław 1981. - The Indian Church in the Struggle
for a New Society. Ed. D . S. Amalorpavadass. Bangalore 1981. - J. F a r m i c o l a. The Ameri­
can Catholic Church and lts Role in the Formation of United States Human Right, Forein
Policy 1945-1978. Madison, N . J. 1981. - The Third Reich and the Christian Churches. Ed. P.
Matheson. Edinburgh 198 1 . - AA. VV„ L'Eglise Catholique au Zeire. Un siecle de Croissonce
(1880-1980). Kinshasa 1981 . - Historia general de la lglesia en America Latina. VII. Colombia
e Venezuela. Salamanca 198 1 . - F. H e i n b u c h. Kirche und Staat in Ungarn nach dem Zwei­
ten Weltkrieg. Miinchen 1982. - F. M. H e r n a n d e z. Espaiia cristiana. Madrid 1982. - J.
O c h m a ń s k i. Historia Litwy. Wrocław 1982. - A. S. La z z ar ot t o. The Catholic Church in
Post-Mao China. Hongkong 1982. -Th. B r u n e a u. The Church in Brasil. The Politics of
Religion. Austin, Tex. 1982. - G . P. F o g a r t y. The Vatican and the American Hierarchy
from 1870 to 1965. Stuttgart 1982. - J. H e n n e s e y. American Catholic. A Bistory of the
Roman Catholic Community in the United States. Oxford 1983. - T. J. S a g i - B u n i e. Katoli­
cka Crkva i Horvatski narod. Zagreb 1983. - E . D. D u v a l. Historia de la Iglesia en America
Latina. Coloniaje y liberación (1492-1983). Madrid 1983. - S. G r o s s u. Le calvaire de la
Romania Chretienne. Paris 1984. - P. D e n k n y s. The Resistance of the Catholic Church in

653
Lituania against Religious Persecution. Roma 1984. - J. G e r g e I y. A katolikus agyhaz Magyar­
orszagon 1944-1971. Budapeszt 1989. - J. P. D o l a n. The American Catholic Experience. A
History from Colonial Times to the present. Garden City, N. Y. 1985. - T. W a s i l e w s k i,
W. F e ł e z a k. Historia Jugosławii. Wrocław 1985. - P. O ' F a r r e 1 1 . The Catolic Church and
Community an Australian History. Kensington, NSW Australia 1985. - W . L e h r . Katholizis­
mus und Demokratisierung in Brasilien. Bogota 1985. - G. A d r i a n y i. Beitrage zur Kirchen­
geschichte Ungarn. Miinchen 1986. - R. G r u n d I i c h. Verfolgte Kirche heute. Miinchen
1986. - R. G r u n d I i c h. Burger zweiter Klasse. Katholiken in Osteuropa. Miinchen 1986. -
T. Ł e p k o w s k i. Historia Meksyku. Wrocław 1986. - L. R e v e s z. Staat und Kirche in „rea­
len" Sozialismus. Recht und Wirklichkeit. Bem 1986. - M. K u I a. Historia Brazylii. Wrocław
1987. - W. P. S c h o e n b e r g. A History of the Catholic Church in the Pacific Northwest
1743-1983. Washington 1987. - M. P. H o m s b y S m i t h. Roman Catholics in England. Stu­
dies in Social Structure since the Second World War. Cambridge 1987. - F. L a n n o n. Privile­
ge, Persecution and Prophecy. The Catholic Church in Spain 1875-1975. Oxford 1987. - J. M.
S a n c h e s . The Spanish Civil War as a Religious Tragedy. Notre Dame, Ind. 1987. - G.
A n g h e l i z z i. Garibaldi, Pio XII, Hitler e Mussolini. Il Vaticano fra dittature. Milana 1988. -
E. D u s s e I. Die Geschichte der Kirche in Lateinamerika. Mainz 1988. - Die Kirche zwischen
Republik und Gewaltherrschaft. Gesammelte Aufsatze. Hg. K. D . Aretin und G. Beiser. Ber­
lin 1988. - Tisuću godina Trebinjske Biskupije. Fd. J. Puljic. Sarajevo 1988. - P. M i c h e l. La
societe retrouvee. Politique et religion dans L'Europe sovietisee. Paris 1988. - G . A I b e r i go.
Il cristianesimo in Italia. Bari 1989. - A. M u r a t. Le catholicisme sociale en France. Justice et
charite. Bordeaux 1989. - M. T o m k a. Religion und Kirche in Ungarn. Ergebnisse Religions­
soziologischer Forschung 1969-1988. Wien 1990. - Kirche und Glaube in Rumanien. Hg. vor
Kirche in Not. Konigstein. Miinchen 1990. - The catholic Church in Eastern Europe: Persecu­
tion, Freedom und Rebirth. Speeches from the international Co-workers' Conference on the
Situation of the Church in Eastern Europe. Schonstadt. Konigstein 1990 - W. A. S e r c z y k.
Historia Ukrainy. Wrocław 1990. - G. C a m p a n i n i. Cattolici e societa fra dopo guerra do
postconcilio. Roma 1990. - N. R a v i t c h. The Catholic Church and the French Nation 1589-
-1987. London 1990. - Kirche in ósterreich 1938-1988. Hg. M. Liebemann. Graz 1990. - Church
and Połitisc in Latin America. Ed. D . Keogh. London 1990. - F. G a u s r i g i e r. Jeder war ein
Papst. Geheimkirchen in Osteuropa. Salzburg 199 1 . - A . G r a j e w s k i. Rosja i Krzyż. Kato­
wice 1991. - Histoire des chretiens d'Afrique Nord. Libye - Tunisie - Algerie - Maroc. Dir. H.
Teissier. Paris 1991. - Italia Cattolica. Fede e practica religiosa negli anni Novanta. Cura G.
Brunetta e A. Longa. Firenze 1991. - Stolica Apostolska a Chiny współczesne. Oprac. B.
Wodecki. Pieniężno 1992. - Religion, State and Ethnic Groups. Comparativ Studies on Govern­
ments and Non-Dominant Ethnics Groups in Europe, 1850-1940. Ed. D . A . Kerr. Vol. 2.
Dartmouth 1992. - G. A d r i a n y i. Geschichte der Kirche Osteuropas im 20. Jahrhundert.
Paderborn 1992. - Polacy w Kościele katolickim w ZSRR. Red. E . Walewander. Lublin 1991.
- Chrześcijaństwo w Związku Radzieckim w dobie Pierestrojki i Głasnosti. Sesja eklezjologicz­
no-misjologiczna. Pieniężno 1989. Red. W. Grzeszczak i E . Śliwka. Warszawa 1992. - J. S m a ­
g a . Narodziny i upadek imperium ZSRR 1917-1991. Kraków 1992. - J. C h a r b o n n i e r.
Histoire des chretiens de Chine. Paris 1992. - Z. Z i e l i ń s k i. Katolicyzm w III Rzeszy przed
sądem historii. Katowice 1992. - Odrodzenie Kościoła katolickiego w byłym ZSRR. Studia
historyczno-demograficzne. Red. E. Walewander. Lublin 1993.

R o z d z i a ł IV

Kościół w odrodzonym Państwie Polskim

S . A d a m s k i. Pogląd na rozwój sprawy narodowościowej w województwie śląskim w

czasie okupacji niemieckiej . Katowice 1946. - Męczeństwo duchowieństwa pomorskiego 1939-

654
-1945. Straty diecezji chełmińskiej . Pelplin 1947. - B. K u ź m i c z. Katolicy wobec przemian
społecznych. Warszawa 1947. - A. K l a f k o w s k i. Okupacja niemiecka w Polsce w świetle
prawa narodów. Poznań 1946. - Z. O I s z a m o w s k a - S k o w r o ń s k a. Męczeńskie dzieje ar­
chidiecezji warszawskiej 1939-1945. Warszawa 1948. - W. B i e ń k o w s k i. Polityka Watykanu
wobec Polski. Warszawa 1949. - J. G ó r e c k i. Rzym a Polska walcząca. Warszawa 1949. - J.
S i k o r a. Biskup Carl Maria Splett. Warszawa 195 1 . - J. S i k o r a. Watykan czy Polska? War­
szawa 1950. - E. L i g o c k i. Między Watykanem a Polską. Warszawa 1953. - W. Ż y l i ń s k i.
Sytuacja Kościoła katolickiego w Polsce (1939-1953). Londyn 1953. - J. J u r k i e w i c z. Nunc­
jatura Achillesa Ratti w Polsce. Warszawa 1953. - H. C h m i e l e w s k i. O stosunkach między
państwem a Kościołem w Polsce Ludowej . Warszawa 1953. - H. K o r o t y ń s k i. Polska Ludo­
wa a Kościół katolicki. Warszawa 1952. - S. W i l k o w s k i, W. C z a r n e c k i. Kościół katolic­
ki w Polsce Ludowej . Warszawa 1953. - K. P a p e e. Pius XII a Polska, 1939-1949. Rzym 1954.
- A. R o g a I s k i. Kościół katolicki na Śląsku. Studia nad dziejami diecezji wrocławskiej . War­
szawa 1955. - P. G ii r t ł e r. Nationalsozialismus und evangelische Kirche im Warthegau. Tren­
nung von Staat und Kirche im nationalsozialistischen Weltanschauungsstaat. Gottingen 1958. -
A. K l a f k o w s k i. Granica polsko-niemiecka a konkordaty w latach 1929 i 1933. Warszawa
1958. - B . K u m o r. Dzieje polityczno-geograficzne diecezji tarnowskiej . Lublin 1958. - J.
O b ł ą k. Historia diecezji warmińskiej . Olsztyn 1959. - B . S p u I e r. Die orthodoxe Kirche in
Polen. Koln 1959. - M. B r o s z a t. Verfolgung polnischer katholischer Geistlicher 1939-1945.
Miinchen 1959. - H. K o c h. Die unirte Kirche in Polen. Kain 1959 - J. J u r k i e w i c z .
Watykan a Polska w okresie międzywojennym 1918-1939. Warszawa 19602 . - M. R ę k a s.
Watykan i hierarchia kościelna a sprawy chłopskie w Polsce w latach 1914-1946. Warszawa
1960. - K. G r z y b o w s k i. Lo status giuridico della Chiesa cattolica in Polonia. Cattolicesimo
e stato socialista in Polonia. Roma 1960. - Cz. S t r y j e w s k i. Zakony. Warszawa 1961. - B.
S t a s i e w s k i. Die Lage der katholischen Kirche in Polen von 1939 bis 1959. Gissen 1961. -
H. M. M a l a k . Klechy w obozach śmierci. T. 1-2. Londyn 1961 2 • - S. W y s z y ń s k i. Wielka
nowenna Tysiąclecia. Paryż 1962. - L. G r u c h m a n n. Nationalsozialistische Grossraumord­
nung. Stuttgart 1962. - T. B e r e n s t e i n, A. R u t k o w s k i. Pomoc Żydom w Polsce 1939-
-1945. Warszawa 1963. - E. S e r w a ń s k i. Hitlerowska polityka narodowościowa na Górnym
Śląsku. Warszawa 1963. - W. M y s ł e k. Kościół katolicki w Tysiącleciu. Warszawa 1963. - W.
M y s ł e k. Kościół współczesny. Warszawa 1963. - J. W n u k. Vaticanum II. Episkopat polski
na Soborze Watykańskim Il. Warszawa 1964. - B . R e i n e r. Problematyka prawno-społeczna
nauczania religii w szkołach w Polsce (1918-1939). Opole 1964. - K. K o r o l e v s k i j . Metropo­
lite Andre Szeptyckyj , 1 865-1944. Roma 1964. - J. N o w a c k i. Dzieje archdiecezji poznańs­
kiej . T. 1 : Kościół katedralny w Poznaniu. Poznań 1959. T. 2: Archidiecezja poznańska w
granicach historycznych i jej ustrój . Poznań 1964. - M. B r o s z a t. Nationalsozialistische Polen­
politik 1939-1945. Frankfurt a. M. 1965. - W. S z o ł d r s k i. Martyrologium duchowieństwa
polskiego pod okupacją niemiecką w latach 1939-1945. Rzym 1965. - S. M a r k i e w i c z. Pańs­
two i Kościół w okresie dwudziestolecia Polski Ludowej . Warszawa 1965. - S. M a r k i e w i c z.
Społeczno-polityczne ugrupowania katolików świeckich w Polsce Ludowej . Warszawa 1965. -
M. S z u I k i n. Z dziejów ruchu wolnomyślicielskiego w Polsce w latach 1906-1936. Warszawa
1965. - J. W n u k. Finale Soboru i Episkopat Polski. Warszawa 1966. - Sacrum Poloniae
Millenium. Ed. L. Smoleń. Roma 1966. - W. B o r o w s k i. Obowiązek niemieckiego biskupa.
Duchowieństwo niemieckie i okupacja Polski 1939-1945. Warszawa 1966. - M. B r o s z a t.
Narodowosocjalistyczna polityka w sprawie Polski 1939-1945. Archiwum Przekładów. Warszawa
1966. - W. U r b a n. Ostatni etap dziejów Kościoła w Polsce przed nowym Tysiącleciem (1815-
-1965). Rzym 1966. - Wierni Ojczyźnie. Kartki z dziejów martyrologii duchowieństwa polskiego
w latach okupacji hitlerowskiej . Warszawa 1966. - M. C z e r s k i, A. W a l i c k i. Dialog epis­
kopatów Polski i Niemiec. Oceny i odgłosy na Zachodzie. Londyn 1966. - W. P o m y k a I o. U
źródeł polityki „pojednania" . Warszawa 1966. - J. B r a u n. Tysiąclecie chrześcijaństwa w Pol­
sce. Londyn 1966. - A. G i e y s z t o r, S. H e r b s t, B . L e ś n o d o r s k i. Millenium. Warszawa

655
19664 . - O. H a l e c k i. Pierwsze Tysiąclecie katolickiej Polski. Roma 1966. - W. M y s ł e k.
Kościół katolicki w Polsce w latach 1918-1939. Warszawa 1966. - Kościół katolicki w Polsce
wobec węzłowych problemów społecznych. Warszawa 1966. - R . K e m p n e r. Priester vor
Hitlers Tribunallen. Miinchen 1966. - H. H o 1 z a p f e I . Das katholische Polen heute. Miinchen
1967. - D. S t e y e r. Eksterminacja ludności polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1939-
-1945. Gdynia 1967. - E . W i c h u r a - Z a j d e I. Z dziejów duchowieństwa śląskiego w czasie
wojny 1939-1945. Warszawa 1968. - Dzieło miłosierdzia chrześcijańskiego. Polskie duchowień­
stwo katolickie a Żydzi w latach okupacji hitlerowskiej . Warszawa 1968. - Cz. M a d a j c z y k.
Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce. T. 1-2. Warszawa 1970. - E . S e r w a ń s k i. Wielko­
polska w cieniu swastyki. Warszawa 1970. - M. S t a s z e w s k i. Wolność sumienia przed trybu­
nałem II Rzeczypospolitej . Konstytucyjna zasada wolności sumienia w świetle procesów kar­
nych na tle religijnym. Warszawa 1970. - J. W a l i c k i. Wyznania w Polsce. Warszawa 1970. -
W. M y s ł e k. Polityka wyznaniowa Polski Ludowej . Przesłanki i realizacja. Warszawa 1970. -
W. M y s ł e k. Kierownictwo Kościoła rzymskokatolickiego wobec Polski Ludowej 1944-1969.
Warszawa 1970. - A. M i c e w s k i. Postawy i poglądy. Z doświadczeń ideowych dwudziestopię­
ciolecia. Warszawa 1970. - J. S z i 1 i n g. Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła
katolickiego 1939-1945. Poznań 1970. - Kościół na Ziemiach Zachodnich. Ćwierćwiecze pols­
kiej organizacji kościelnej . Wrocław 1971. - P. A 1 e k s a n d r o w i c z. Diecezja siedlecka czyli
podlaska. Siedlce 197 1 . - M. W e r n e r. O . Honorat Koźmiński. Poznań 1972. - B . B o j a r s ­
k a . Eksterminacja ludności polskiej n a Pomorzu Gdańskim (wrzesień - grudzień 1939). Poznań
1972. - Z. M a ń k o w s k i. Hitlerowska akcja wysiedleń i osadnictwa na Zamojszczyźnie (mo­
del czy improwizacja). Zamość 1972. Hagiografia polska. Słownik bio-bibliograficzny. Red.
-

R. Gustaw. T. 1-2. Poznań 1971-1972. - K . K a s p e r k i e w i c z. Sługa Boży Józef Sebastian

Pelczar biskup przemyski ob. łac. Rzym 1972. Z zagadnień kultury chrześcijańskiej . Kardyna­
-

łowi Stefanowi Wyszyńskiemu Prymasowi Polski Katolicki Uniwersytet Lubelski. Lublin 1973.
- Kirche und staatliche Bildungsreform in Polen. Bearb. H. J. Karp. Marburg an der Lahn
1973. - Kościół katolicki na ziemiach Polski w czasie drugiej wojny światowej. Materiały i
studia pod red. F. Stopniaka. Z. 1-5. Warszawa 1973-1981 . - R. R a k. Wychowanie euchary­
styczne w diecezji katowickiej (1922-1972) . Lublin 1974. O . F. K u p r a n e ć. Cerkwa w miż­
-

wojennij Polszi 1918-1939. Rim 1974. - B . Ł o b o d z i ń s k a. Rodzina w Polsce. Warszawa

1974. - T. W ł o d a r c z y k. Konkordaty. Zarys historii ze szczególnym uwzględnieniem XX w.
Warszawa 1974. - B . K r z y w o b ł o c k a. Chadecja 1918-1937. Warszawa 1974. - żeńskie
Zgromadzenia Zakonne w Polsce 1939-1947. Studia i materiały do historii chrześcijaństwa w
Polsce. Red. A. Chruszczewski [i in.] T. 1-6. Lublin 1975-1991. - A. B . S r o k a. Prawo i życie
polskich reformatów. Kraków 1975. - Salwatorianie w Polsce 1900-1975. Red A. Kiełbasa.
Rzym 1975. - s. J. L e d ó c h o w s k a. Życie i działalność Julii Urszuli Ledóchowskiej . Poznań
1975. - M. Anatolia (Wanda I z d e b s k a) . Działalność Zgromadzenia Sióstr Maryi Niepokala­
nej w latach 1854-1939. Rzym 1976. - R. M a r e k. Kościół rzymskokatolicki wobec Ziem
Zachodnich i Północnych. Warszawa 1976. - Dzieje teologii katolickiej w Polsce. Red. M.
Rechowicz. T. 3. Cz. 1-2: Wiek XIX i XX . Lublin 1976-1977. F. K a m i ń s k i. Religione e
-

Chiesa in Polonia 1945-1975. Padova 1976. - Księga jubileuszowa 1727-1977. 250 lat Semina­
rium Duchownego w Kielcach. Kielce 1977. - W. U r b a n. Sługa Boży Józef Bilczewski arcybi­
skup metropolita lwowski 1860-1923. Wrocław 1977. - J. W i s ł o c k i. Konkordat polski z 1925
roku. Zagadnienia prawno-polityczne. Poznań 1977. - W. J a s t r z ę b s k i. Polityka narodowo­
ściowa w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie (1939-1945). Bydgoszcz 1977. - W. J a c e ­
w i c z , J. W o ś. Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją
hitlerowską w latach 1939-1945. Z. 1-5 . Warszawa 1977-198 1 . - H. H o l z a p f e l. Kirche zwi­
schen Oder und Ostsee. Wiirzburg 1978. - M. W ó j c i k. Zgromadzenie Sióstr Służek NMP
Niepokalanej . Mariówka 1978. - J. F. G o d 1 e w s k i. Kościół rzymskokatolicki wobec sekula­
ryzacji życia publicznego (1944-1974). Warszawa 1978. - A. M i c e w s k i. Katholische Grup­
pierungen in Polen: Pax und Znak 1945-1976. Mainz 1978. - Cz. Ł u c z a k. Polityka ludnościo-

656
wa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce. Poznań 1979. - K. Ś m i g i e l.
Kościół katolicki w tzw. Okręgu Warty 1939-1945. Lublin 1979. - B . J. W a n a t. Zakon karme­
litów bosych w Polsce. Kraków 1979. - M. C l a u s s. Die Beziehungen des Vatikans zu Polen
wiihrend des Zweiten Weltkrieges. Koln 1979. - K. D u n i n - W ą s o w i c z. Ruch oporu w
hitlerowskich obozach koncentracyjnych 1939-1945. Warszawa 1979. - R. A. G r a h a m. Dusz­
pasterstwo wojenne w Polsce pod okupacją hitlerowską. Rzym 1979. - W. G ł ę b o c k i, K.
M ó r a w s k i. Kultura walcząca 1939-1945. Z dziejów kultury polskiej w okresie wojny i okupa­
cji. Warszawa 1979. - Cz. T o m c z y k . Diecezja częstochowska w latach okupacji hitlerows­
kiej 1939-1945. Warszawa 1978. - Historia Kościoła w Polsce. Red. B. Kumor, Z. Obertyński.
T. II12. Poznań 1979. - Chrześcijaństwo w Polsce. Zarys przemian 1966-1945. Red. J. Kłoczow­
ski. Lublin 1980 [i następne wydania]. - Z. W a s z k i e w i c z. Polityka Watykanu wobec Polski
1939-1945. Warszawa 1980. - Kościół w drugiej Rzeczypospolitej . Red. Z. Zieliński, S . Wilk.
Lublin 1980. - Poland and Ukraine . Past and Present. Ed. P. J. Potichnyj . Edmonton 1980. -
M. C y g a ń s k i. Polityka narodowościowa III Rzeszy w okupowanej Polsce 1939-1945. W:
Zbrodnia i sprawcy. Ludobójstwo hitlerowskie przed sądem ludzkości i historii. Warszawa
1980. - M. P l e n k i e w i c z. Kościół katolicki w Wolnym Mieście Gdańsku 1933-1939. Byd­
goszcz 1980. - Zakony benedyktyńskie w Polsce. Warszawa 1980. S. M a r k i e w i c z. Państ­
-

wo a Kościół w Polsce Ludowej . Warszawa 1981. - Historia katolicyzmu społecznego w Polsce

1932-1939. Red. Cz. Strzeszewski. Warszawa 1981. - J. W i s ł o c k i. Uposażenie Kościoła i
duchowieństwa katolickiego w Polsce 1918-1939. Poznań 1981. - P. R a i n a. Kardynał Wyszyń­
ski. T. 1-3. Kraków 1981, Londyn 1988. - A. M i c e w s k i. Kardynał Wyszyński. Prymas i mąż
stanu. Paryż 1982. - Cz. Ł u c z a k. Polityka ekonomiczna Trzeciej Rzeszy w latach wojny
światowej . Poznań 1982. - Na stolicy prymasowskiej w Gnieźnie i w Poznaniu. Szkice o pryma­
sach Polski w okresie niewoli narodowej i w II Rzeczypospolitej . Red. F. Lenort. Poznań 1982.
- Werbiści w Polsce. Red. R. Malek. Pieniężno 1982. - Księga Sapieżyńska. Red. J. Wolny. T.
1-2. Kraków 1982-1986. - B. C y w i ń s k i. Ogniem próbowane. Z dziejów najnowszych Kościo­
ła katolickiego w Europie Środkowo-Wschodniej . T. 1-2. Rzym 1982, Lublin 1990. - Życie
religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939-1945. Red. Z. Zieliński. T. 1 . Warszawa
1982. T. 2. Katowice 1991 . - B . K o ł o d z i e j . Dzieje Towarzystwa Chrystusowego dla Wycho­
dźców 1939-1948. Poznań 1983. - M. L. M i s t e c k a. Zmartwychwstanki w okupowanej
Polsce 1939-1945. Warszawa 1983. - M . L. J ę d r z e j c z a k. Zgromadzenie Sióstr Wspólnej
Pracy od Niepokalanej Maryi w latach 1939-1945. Lublin 1982. - Bóg bliski. Historia i teologia
kultu Najśw. Serca Jezusa. Praca zbiorowa. Kraków 1983. - G. C a s t e l l a n. Gott schiitze
Polen. Geschichte des polnischen Katholizismus 1795-1982. Freiburg 1983. - Z. F i j a l k o w s ­
k i . Kościół katolicki na ziemiach polskich w latach okupacji hitlerowskiej . Warszawa 1983. -
W służbie Kościoła. 125 lat Sióstr św. Jadwigi. Wrocław 1984. - W. U r b a n. Szkice z dziejów
archidiecezji lwowskiej i jej duszpasterstwa. Rzym 1984. - J. M a r i a ń s k i. Dynamika prze­
mian religijności wiejskiej w rejonie płockim w warunkach industrializacji (1967-1976). Poznań
1984. - L. C h a j n. Polskie wolnomularstwo 1920-1938. Warszawa 1984. - B. K u m o r. Diece­
zja tarnowska. Dzieje ustroju i organizacji. Kraków 1985. - Klasztory bernardyńskie w Polsce
w jej granicach historycznych. Red. H. E. Wyczawski. Kalwaria Zebrzydowska 1985. - Cz.
S t r z e s z e w s k i. Katolicka nauka społeczna. Warszawa 1985. - S. K i r y ł o w i c z. Z dziejów
prawosławia w li Rzeczypospolitej (Niektóre problemy na tle polityki wyznaniowej państwa
1918-1939). Warszawa 1985. - M. Z i ó ł k o w s k i. Szkice o Kościołach obrządków wschodnich
w Polsce północno-wschodniej . Warszawa 1985. W. S z e t e l n i c k i . Lwowianin na drogach
-

świata. Władysław Rubin. Rzym 1985. - E. P r u s. Władyka świętojurski. Rzecz o arcybiskupie

Andrzeju Szeptyckim (1865-1944). Warszawa 1985. - Poland in Christian Civilisation. Ed. J.
Braun. London 1985. - Państwo. Kościół . Niepodległość. Red. J. Skarbek, J. Ziółek. Lublin
1986. - A. P o t o c k i. Diecezja przemyska w swe 600-lecie. T. 1-3. Przemyśl 1986. - R. C.
M o n t i c o n e. The Catholic Church in Communist Poland, 1945-1985. Forty Years of Church
- State Relation. New York 1986. - S. W i l k. Archidiecezja gnieźnieńska w II Rzeczypospoli-

42 - Historia Kościoła cz. 8 657

tej . Administracja archidiecezji pod rządami prymasów kard. E. Dalbora i A. Hlonda. Lublin
1987. - Z dziejów katolicyzmu społecznego. Lublin 1987. - A. D o m a n y . Aki Lengeyel,
katolikus'. Allames Egglvaz Lenggelorszaghan (Kto jest Polakiem jest katolikiem. Państwo i
Kościół w Polsce). Budapeszt 1987. - F. B e r 1 i k. Historia Towarzystwa Chrystusowego dla
Wychodźców 1932-1939. Poznań 1987. - J. M r ó w c z y ń s k i. Polscy kandydaci do chwały ołta­
rzy. Wrocław 1987. - W. M y s ł e k. Przedmurze (Szkice z dziejów Kościoła katolickiego w II
Rzeczypospolitej) . Warszawa 1987. - Chrześcijaństwo a kultura polska. Red. M. Jaworski, A.
Kubiś. Lublin 1988. - Kardynał Wojtyła j ako biskup krakowski. Red. T. Pieronek, T. Zawadz­
ki. Kraków 1988. - J. S i e d l e c k i. Losy Polaków w ZSRR w latach 1939-1986. Londyn 1988.
- G. P e t r o w i c z. La Chiesa Armena in Polonia a nei paesi limitrofi. Roma 1988. - 600 lat
archidiecezji wileńskiej . Red. E. Ozorowski. „Studia Teologiczne". T. 5-6. Białystok 1988. - J.
S z i 1 i n g. Kościoły chrześcijańskie w polityce niemieckich władz okupacyjnych w Generalnej
Guberni (1939-1945). Toruń 1988. - E. J. P a l y g a. Polsko-watykańskie stosunki dyplomatycz­
ne. Od zarania II Rzeczypospolitej do pontyfikatu papieża Polaka. Warszawa 1988. Chrześci­ -

jaństwo wschodnie a kultura polska. Red. R. Łużny. Lublin 1989. - W. S z e t e l n i c k i. Arcy­

biskup Wygnaniec. Eugeniusz Baziak, metropolita lwowski. Kraków 1989. - J . B a k a l a r z.
Kardynał August Hlond prekursor nowoczesnego apostolatu emigracyjnego. Poznań 1989. - J.
Z w i ą z e k. Dzieje diecezji częstochowskiej w okresie II Rzeczypospolitej . Częstochowa 1990.
- W. J e m i e 1 i t y. Diecezja łomżyńska. Łomża 1990. - K. D ą b r o w s k i. Arcybiskup Wło­
dzimierz Jasiński 1873-1965. Łódź 1990. - K. K e r s t e n. Narodziny systemu władzy. Polska
1943-1948. Poznań 1990. - J. Ś l e d z i a n o w s k i. Ksiądz Czesław Kaczmarek biskup kielecki
1895-1963. Kielce 1991. - A. S z o r c. Dzieje diecezji warmińskiej (1243-1991). Olsztyn 1991. -
K. M a z u r. Mariawityzm w Polsce. Kraków 199 1 . - Arcybiskup Antoni Julian Nowowiejski
(1908-1941). W pięćdziesiątą rocznicę męczeńskiej śmierci. Red bp A. Suski [i in.]. Płock 1991.
- S . W i l k. Episkopat Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918-1939. Warszawa 1992. -
M. M. G r z y b o w s k i. Martyrologium duchowieństwa diecezji płockiej w latach II wojny
światowej 1939-1945. Płock 1992. - E. H . W y c z a w s k i. Bernardyni Polscy. T. 3 (1772-1946).
Kalwaria Zebrzydowska 1992. - J. W a 1 k u s z. Duchowieństwo katolickie diecezji chełmińskiej
1918-1939. Pelplin 1992. - K. U r b a n. Kościół prawosławny w Polsce 1945-1970. Kraków
1992. - Misyjny wymiar Kościoła w Polsce 1945-1986. Red. E. Śliwka. Pieniężno 1992. G. -

A d r i a n y i. Geschichte der Kirche Osteuropas im 20. Jahrhundert. Paderborn 1992. - A.

S z a l. Duchowieństwo diecezji przemyskiej o.I. w latach 1918-1939. W: Premislia christiana.
T. 3. Przemyśl 1989-1990 s. 15-266. - J. K o p i e c. Dzieje Kościoła katolickiego na Śląsku
Opolskim. Opole 1991. - K. P a w 1 i n a. Młodzież i jej duszpasterze w czasach zniewolenia.
Warszawa 1993. - D . W i e 1 g a t. Zgromadzenie Służebnic Matki Dobrego Pasterza w latach
1895-1970. Lublin 1993. L. H a s s. Masoneria polska XX wieku. Losy, loże, ludzie. Warsza­
-

wa 1993. - R. T o r z e c k i. Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej

na terenie II Rzeczypospolitej. Warszawa 1993. - A. W i e r z b i c k i . Spory o polską duszę.
Warszawa 1993.

Rozdział V

Kościoły wschodnie (1914-1992)

A. M. A m m a n. Abriss der Ostslawischen Kirchengeschichte . Wien 1950. - Ch. P a p a ­

d o p o u 1 o s. lstoria tis Ekklesias Antiochias. Alexandria 195 1 . - Die christlichen Kirchen der
Gegenwart. Miinchen 1950. - S . J. T u n a. History of the Syrian Church of Antioch. T. 1-2.
Bejrut 1953-1957. - H. L u ż n y c k y j. Ukraijnskaja Cerkwa miż schodom a zachodom. Philadel­
phia 1954. - G. P r o k o p t s c h u k. Der Metropolit. Graf Andreas Scheptyckyj . Miinchen
1955. - J. A l e k s e e v. The foreign Policy of the Moscow Patrairchat (1939-1953). New York
1955. - R. J a n i n. Eglises orientales et rites orientaux. Paris 1955. - I . V 1 a s o v s k y j . Narys

658
istorii ukrajinskoj pravoslavnoj Cerkvi. T. 1-4. New York 1955-1960. L. W. B r o w n. The
-

Indian Christians of St. Thomas. Cambridge 1956. - D . S l i j e p c e v i ć. Die bulgarische ortho­

doxe Kirche 1944-1956. Munchen 1957. - E. T i s s e r a n t. Eastern Christianity in lndia. Bom­
bay 1957. - W. C r a m e r. Das christlich-koptische Agypten einst und heute. Wien 1959. - W.
de V r i e s. Kirche und Staat in der Sowjetsunion. Munchen 1959. C. D r a s k o v i ć. Ortho­
-

doxie heute in Rumiinien und Jugoslawien. Religioses Leben und theologische Bewegung.
Wien 1960. - A. K i s c h k o w s k y. Die Sowietische Religionspolitik und die Russische Ortho­
doxe Kirche. Munchen 19602 • - S. C h a u l e u r. Histoire des Coptes d'Egypte. Paris 1960. -
P. T o c a n e l. Storia della Chiesa Cattolica in Romania. Padova 1960. M. Z a m b o n a r d i.
-

La Chiesa autocefala bulgara. Gorizia 1960. - D. A t t w a t e r. The Christian Churches of the

East. Vol. 2. London 196 1 . - W. K o l a r z. Religion in the Soviet Union. London 1961. - P.
D i b. Histoire de l'Eglise maronite. Vol. 1-3. Bejrut 1962-1973. - I. N a z a r k o. Kijwski i
galicki metropoliti. Rim 1962. - D . S I i j e p c e v i ć. Istoria srbske pravoslavne Crkve. Vol.
1-2. Munchen 1962-1966. - N. S t r u v e . Les Chretien en USRR. Paris 1963. - W. de V r i e s.
Rom und Patriarchate des Ostens. Freiburg 1963. - B. S p u l e r. Die Morgenlendischen Kir­
chen. Leiden 1964. P. E v d o k i m o v. Prawosławie. Przeł . J. Klinger. Warszawa 1964. - M.
-

L a c k o. Unio Użhorodensis. Roma 19652 • J. M e c e r i a n. Histoire et institutions de l' Eglise

-

armeenienne. Bejrut 1965. S. D i m e r s k i. Crkovna istorija na makedonskiot narod. Skopje

-

1965. - J. M e c e r i a n. Histoire ecclesiastique de l'Armenie. Bejrut 1966. - V. P o s p i s h i l.

Der Patriarch in der Serbisch-orthodoxen Kirche. Wien 1966. - N. Z e r n o v. Wschodnie
chrześcijaństwo. Przeł . J. S. Łoś. Warszawa 1967. - J. T. N a v a k a t e s h. Die syrisch-orthodo­
xe Kirche des sud-indischen Thomas-Christen. Wiirzburg 1967. - B . S p u I e r. Gegenwiirtige
Lage der Ostkirchen in ihrer nationalen und staatlichen Umwelt. Frankfurt 1968. - H. J.
R i c k. Friede zwischen Ost und West. Rom und Konstantinopel in okumenischen Aufbruch.
Munster 1968. J. C h r y s o s t o m u s. Kirchengeschichte Russlands des neuesten Zeit. Bd. 1 .
-

Munster 1965, B d . 3 . Munchen 1968. K . A l g e r m i s s e n. Konfessionskunde. Neu Bearb. H.

-

Fries [i in.]. Paderborn 19698 . - J. M a d e y. Kirche zwischen Ost und West. Hildesheim 1969.
- M. R o n c a g l i a. Histoire de l'E glise Copte. Vol. 1 . Bejrut 1968. Vol. 2. Bejrut 1969. - T.
S t r a g k a. Istoria Ekklesias Hellados (1817-1967) . Vol. 1-2. Athenai 1969-1970. - J. D e m e l.
Historia Rumunii. Wrocław 1970. - T. W a s i I e w s k i. Historia Bułgarii. Wrocław 1970. G. -

M o r a v c s i k. Byzantium and the Maggiars. Budapest 1970. The Malabar Church. Roma
-

1970. - O. M e i n a r d u s. Christian Egypt. Faith and Life. Cairo 1970. - P. J. P o d i p a r a.

The Thomas Christans. Bombay 1970. - A. B a r t n i c k i, J. M a n t e l - N i e ć k o. Historia
Etiopii. Wrocław 197 1 . - R . S t u p p e r i c h . . Kirche und Staat in Bulgarien und Jugoslawien.
Witten 197 1 . - A. D u c h n o v i e. The History of the Eparchy of Prjasev. Roma 1971. - F.
H e y e r. Die Kirche Aetiopiens. Eine Bestandaufnahme. Berlin 1971. - F. J o c k w i g. Der
Weg der Laien auf das Landeskonzil des Russisch-Orthodoxen Kirche. Wiirzburg 1971. - J .
H a j j a r. Zwischen Rom und Byzanz. Die unierten Christen des Nahen Ostens. Mainz 1972. -
D. K o n s t a n t i n o v. Die Kirche in der Sovietunion nach dem Kriege. Munchen 1973. - G.
M o i o l i. La Chiesa in Etiopia. Roma 1973. - B . J. K i d d. The Churches of Eastern Christen­
dom from A. D . 451 to the Present Time. New York 1974. - J. S l i v k a. The History of the
Greel0 Rite Catholicas in Pannonia, Hungary, Czechoslovakia and Podkarpatska Ruś 863-1949.
[B .m.w) 1974. - C. M a l a n c h a r u v i l. The Syro Malankara Church. Ernakulam 1974. -
Oriente Cattolico. Cenni storici e statistiche. Citta del Vaticano 1974. - The Syrian Churches.
Ed. J. Vellian. Kottayan 1975. The Ukrainian Catholic Church 1945-1975. Ed. M. Labunka
-

[i in.]. Philadelphia 1975. - O . C l e m e n t. Dialogues avec le patriarche Athenagoras. Paris

1976. - E. W i n t e r. Die Sowjetunion und der Vatikan. T. 3 . Berlin 1976. - M. C z u b a t y j .
Istoria christianstwa na Rusi - Ukraini. T. 1 . Rim 196 1 , T. 2 . Rim 1976. M a x i m o s, Metro­
-

politan of Sardes. The Oecumenical Patriarchate in the Orthodox Church: A Study in the
History and Canons of the Church. Thessalonika 1976. - M. R o q u e t. Une minorite chretien­
ne: Les Maronites au Liban. Geneve 1977. - J. N a s r a 1 1 a h. Eglise melchite et union des

659
Eglises. Paris 1977. - H. D. Die Russische Orthodoxe Kirche in Geschichte und Gegenwart.
Berlin 1977. - M. Z a k r z e w s k a - D u b a s o w a. Historia Armenii. Wrocław 1977. - Die
Kirche Armeniens. Eine Volkskirche zwischen Ost und West. Hg. F. Heyer. Stuttgart 1978. -
A. S a n t o s H e r n a n d e z. Iglesias Orientales separadas. Valencia 1978. - A. S. A t i y a.
Historia Kościołów wschodnich. Warszawa 1978. - P. G h e r m a n. The Romanian Byzantine
- Rite Catholic Church. Suwey 1978. - E. Ch. S u t t n e r. Beitriige zur Kirchengeschichte der
Rumiinen. Wien 1978. - R. B . B e t t s . Christians in the Arab East. Athens 1978. - M. K o s ­
m a n. Historia Białorusi. Wrocław 1979. - M a x i m o s v o n S a r d e s. Das okumenische Pa­
triarchat in der orthodoxe Kirche. Freiburg 1980. - J. M e y e n d o r f f. The Orthodox Church.
lts Past and lts Role in the World Today. Crestwood, N. Y. 1981 3 . - C. D . G. M ii l l e r.
Geschichte der orientalischen Nationalkirchen. Gottingen 1981 . - K. S a l i a. Bistory of the
Georgian Nation. Paris 1983. - R. A r m s t a r k. Die Ukrainische Autokefale Orthodoxe Kir­
che. Wiirzburg 1982. - G. S o r g e. L'lndia di S. Tomasso. Ricerche storiche sullo Chiesa
malabarica. Bologna 1983. - Le livre de la charik. Jean XXIII - Paul VI - Athenagoras 1°',
Dimitrios I°' - Jean Paul II 1958-1978. Pres. J. E. Desseaux. Paris 1984. - M. E f t h i m i ou,
G. C h r i s t o po u I o s. A Bistory of the Greek Orthodox Church in America. New York 1984.
- A companion to the Greek Orthodox Church. Ed. F. Litsas. New York 1984. - D. P o s p i e ­
l o v s k y. The Russian Church under the Soviet Regime 1917-1982. Vol 1-2. Crestwood, N . Y.
1984. - K. W a r e. The Orthodox Church. New York 1984. - E. P r u s. Władyka świętojurski.
Rzecz o arcybiskupie Andrzeju Szeptyckim (1865-1944) . Warszawa 1985. - T. W a s i l e w s k i,
W. F e I c z a k. Historia Jugosławii. Wrocław 1985. - R. A u b e r t [i in.). Historia Kościoła. T.
5: 1848 do czasów współczesnych. Przeł . T. Szafrański. Warszawa 1985. - M. M o o s a. The
Maronites in Bistory. Syracuse 1986. - A. P a y e r. Der okumenische Patriarch Athenagoras I,
ein Freidensbringer aus dem Osten. Wiirzburg 1986. - A. D u c e li i e r. Byzance et le monde
orthodoxe. Paris 1986. - P. E v d o k i m o v. Prawosławie. Tłum. J. Klinger. Warszawa 1986. -
J. E l l i s. The Russian Ortohodox Church. A Contemporary History. London 1986. - R.
T a f t. The Oriental Orthodox Churches in the United States. Washington 1986. - Millenium
of christianity in Ukraine. Ottawa 1987. - C. S e l i s. Les Syriens orthodoxes et catholiques.
Maredsous 1988. - E. B e n z. Geist und Leben der Ostkirche. Miinchen 19883 . - Das Heilige
Russland. 1000 Jahre Russisch-Orthodoxe Kirche. Freiburg 1988. - R . K o z ł o w s k i. Rosyjska
eklezjologia prawosławna w XIX-XX wieku. Warszawa 1988. - G. S e i d e. Verantwortung in
der Diaspora. Die Russische Orthodoxe Kirche in Ausland. Miinchen 1989. - Dar Polski Biało­
rusinom, Rosjanom i Ukraińcom na Tysiąclecie ich Chrztu Świętego. Red. K. Podlaski. Lon­
dyn 1989. - B . M u c h a. Rosjanie wobec katolicyzmu. Łódź 1989. - D . B ł a ż e j o w s k y j .
Hierarchy o f the Kyivan Church (861-1990). Roma 1990. - W. A. S e r c z y k. Historia Ukrai­
ny. Wrocław 19902 • - B . B a r a n o w s k i. Historia Gruzji. Wrocław 1987. - Kirche und Glaube
in Rumiinien. Konigstein 1990. - Ukrainische Katholische Kirche. Miinchen 1990. - R. K o ­
z ł o w s k i . Koncepcja Kościoła w myśli teologicznej Mikołaja Afanasjewa. Warszawa 1990. -
B. D ą b - K a I i n o w s k a. Między Bizancjum a Zachodem. Ikony rosyjskie XVII-XIX wieku.
Warszawa 1990. - J. N o w o s i e I s k i. Inność prawosławia. Warszawa 199 1 . - Kirche in Osten.
Studien zur europiiischen Kirchengeschichte. Hg. P. Hauptmann. Gottingen 1991. - I. Sm o -
1 i t s c h. Geschichte der russischen Kirche (17. Jhdt - 1917) . Hg. G. L. Freeze. Berlin 1991. -
Polacy i Ukraińcy. „Więź" 1991 nr 1 1-12. - K. P a n a s . lstorija Ukraiskoi Cerkwi. Lwiw 1992.
- G. A d r i a n y i. Geschichte der Kirche Osteuropas im 20. Jahrhundert. Paderborn 1992. - J.
S m a g a. Narodziny i upadek imperializmu ZSRR 1917-1991. Kraków 1992. - Ch. W a I t e r.
Sztuka i obrządek Kościoła bizantyjskiego. Przeł. K. Malcharek. Warszawa 1992.

660
R o z d z i a ł VI

Kościoły i wspólnoty protestanckie i starokatolickie

Ókumenische Einheit. II. Die christlichen Kirchen der Gegenwart. I. Die europaischen
Kirchen. Hg. T. Heiler. Miinchen 1950. - W. P h i I i p p. Die christlichen Kirchen in der Welt.
Wiesbaden 1951. - The Lutheran Churches of the World. Genf 1952. - W. F. G o 1 t e r m a n n.
De Kerkelijke situatie. Amsterdam 19533 . - The American Church of the Protestant Heritage.
Hg. V. Ferm. New York 1953. - E. G. L e o n a r d. Le protestant frarn;ais. Paris 1953. - R.
L l o y d. The Church of England. London 1953. - The Reformed and presbyterian World.
Procedings of the 17th General Council of the Alliance of the Reformed Churches. New York
1954. - W. P h i I i p p. Die !age der Protestanten in kath. Landem. Ziirich 1955. - Die Lutheri­
schen Kirchen in der Welt. Berlin 1957. - E. M a r i o n. Die protestantische Schweiz. Zollikon
1957. - R. M. M i l l e r. American Protestantism and Social Issues (1919-1939). Chapel Hill
1958. - R. M e h I. Das protestantische Europa. Ziirich 1959. - R. P r e n t e r. Der Protestantis­
mus in unserer Zeit. Stuttgart 1959. - W. H. V a n d e P o I. Der Welt - Protestantismus.
Essen 1960. - A. E. R a w l i n s o n. The Anglican Communion in Christendom. London 1960.
- G. W e i g e I. Churches in North America. Baltimore 1961 . - R. M u r r a y . Die Schwedische
Kirche. Stockholm 1961. - Die evang. Kirche in Ósterreich. Hg. G. May. Gottingen 1962. - G.
S e n t z k e. Die Kirche Finnlands. Gottingen 1963. - D . M. Pa t o n, R. M. L. J e f f e r e y.
Christian Unity and the Anglican Communion. London 1965. - U. K u r y . Die Altkatholische
Kirche. W: Die Kirchen der Welt. Bd. 3. Stuttgart 1966. - W. C h o j n a c k i. Bibliografia
polskich druków ewangelickich Ziem Zachodnich i Północnych 1530-1939. Warszawa 1966. -
E. S o m m e r. Methodismus. W: Die Kirchen der Welt. Bd. 4. Stuttgart 1968. - V. C o n z e ­
m i u s . Die altkatholische Kirchengemeinschaft. Wiirzburg 1968. - V. C o n z e m i u s. Katholi­
zismus ohne Rom. Ziirich 1969. - K. A l g e r m i s s e n. Konfessionskunde. Neu bearb. H.
Fries [i in.]. Paderborn 19698 . - J. G r y n i a k o w. Ekumeniczne dążenia protestantyzmu pols­
kiego od traktatu warszawskiego 1767/68 do II wojny światowej . Warszawa 1972. - S. E.
A h Is t ro m. A religious history of the American People. New Haven, Ct 1972. - R. U r b a n.
Die Tschechoslowakische Hussitische Kirche. Marburg 1973. - L. N e m e c. The Czechoslovak
Heresy and Schism. The Emergence of a National Czechoslovak Church. Philadelphia 1975. -
J. R. H. M o o r m a n. A History of the Church of England. London 1976. - Die reformierten
Kirchen. Hg. K. Halaski. Stuttgart 1977. - A. M. G. S t e p h e n s o n. Anglicanism and the
Lambeth Conferences. London 1978. - Orientierung Ókumene. Ein Handbuch. Hgg. H. M.
Moderow, M. Sons. Berlin 1979. - A. T o k a r c z y k. Protestantyzm. Warszawa 1980. - F.
M i Id e n b e r g e r. Geschichte der deutschen evangelischen Theologie im 19. und 20. Jahrhun­
dert. Stuttgart 1981. - B. W. W e r h e y. L'E glise d' Utrecht. Son histoire sa vie et sa doctrine.
Delft 1984. - K. K a r s k i. Dążenia ekumeniczne we współczesnym świecie. Warszawa 19862 •
- V. V a j t a. Die evangelisch-luterische Kirche. Vergangenheit und Gegenwart. Frankfurt a.
M. 19892 • - P. A v i s. Anglicanism and the Christian Church. Theological Resources in Histori­
cal Perspective. Minneapolis 1989. - A. H a s t i n g s. A History of Englisch Christianity 1920-
1990. London 199 1 . - Dictionary of the Ecumenical Movement. Ed. N. Lossky [i in.]. Grand
Rapids, Wisc. 199 1 .
 KATALOGI

1. Katalog Papieży („Annuario Pontificio" 1990)

1. Piotr z Betsaidy, św. t 64 lub 67

2. Linus z Tuscji, św. 67 - 76
3. Anaklet lub Klet, św. , Rzymianin 76 - 88
4. Klemens I, św. , Rzymianin 88 - 97
5. Ewaryst, św. , Grek 97 - 105
6. Aleksander I, św. , Rzymianin 105 - 115
7. Sykstus I , św. , Rzymianin 1 15 - 125
8. Telesfor, św. , Grek 125 - 136
9. Hyginus, św. , Grek 136 - 140
10. Pius I z Akwilei, św. 140 - 155
11. Anicet, św. , Syryjczyk 155 - 166
12. Soter z Kampanii, św. 166 - 175
13. Eleuteriusz z Epiru, św. 175 - 189
14. Wiktor I, św. , Afrykanin 189 - 199
15. Zefiryn, św. , Rzymianin 199 - 217
16. Kalikst I , św. , Rzymianin 217 - 222
Hipolit, św. , Rzymianin 217 - 235
17. Urban I, św. , Rzymianin 222 - 230
18. Poncjan, św. , Rzymianin 21 VII 230 - 28 IX 235
19. Anterus, św. , Grek 21 XI 235 - 3 I 236
20. Fabian, św. , Rzymianin 10 I 236 - 20 I 250
21. Korneliusz, św. , Rzymianin III 251 - VI 253
Nowacjan, Rzymianin 251
22. Lucjusz I, św. , Rzymianin 25 VI 253 - 5 III 254
23. Stefan I, św. , Rzymianin 12 V 254 - 2 VIII 257
24. Sykstus Il, św. , Grek 30 VIII 257 - 6 VIII 258
25. Dionizy, św. 22 VII 259 - 26 XII 268
26. Feliks I, św. , Rzymianin 5 I 269 - 30 XII 274
27. Eutychianus z Luni, św. 4 I 275 - 7 XII 283
28. Kajus, św. , Dalmacja 17 XII 283 - 22 IV 296
29. Marcelin, św. , Rzymianin 30 VI 296 - 25 X 304
30. Marceli I , św. , Rzymianin 27 V 308 - 16 I 309
31. Euzebiusz, św. , Grek 18 IV 309 lub 310 - 17 VIII 309 lub 310
32. Milciades lub Melchiades, św. , Afrykanin 2 VII 311 - 1 1 I 314
33. Sylwester I, św. , Rzymianin 3 1 I 314 - 31 XII 335

662
34. Marek, św. , Rzymianin 18 I 336 - 7 X 336
35. Juliusz I, św. , Rzymianin 6 II 337 - 12 IV 352
36. Liberiusz, św. , Rzymianin 17 V 352 - 24 IX 366
Feliks II, Rzymianin 355 - 22 XI 365
37. Damazy I, św. , Hiszpan 1 X 366 - 1 1 XII 384
Ursynus 366 - 367
38. Syrycjusz, św. , Rzymianin 29 XII 384 - 26 XI 399
39. Anastazy I, św. , Rzymianin 27 XI 399 - 19 XII 401
40. Innocenty I z Albano, św. 22 XII 401 - 12 III 417
41. Zozym, św. , Grek 18 III 417 - 26 XII 418
42. Bonifacy I, św. , Rzymianin 28 XII 418 - 4 IX 422
Eulaliusz 29 XII 418 - 419
43. Celestyn I z Kampanii, św. 10 IX 422 - 27 VII 432
44. Sykstus III, św. , Rzymianin 3 1 VII 432 - 19 VIII 440
45. Leon I Wielki z Tuscji, św. 29 IX 440 - 10 XI 461
46. Hilary z Sardynii, św. 19 XI 461 - 29 II 468
47. Symplicjusz z Tivoli, św. 3 III 468 - 10 III 483
48. Feliks III (11), św. , Rzymianin 13 III 483 - 1 III 492
49. Gelazy I, św. , Afrykanin 1 III 492 - 21 XI 496
50. Anastazy II, Rzymianin 24 XI 496 - 19 XI 498
5 1 . Symmach z Sardynii, św. 22 XI 498 - 19 VII 514
Wawrzyniec 498, 501 - 505
52. Hormizdas z Frosinone, św. 20 VII 514 - 6 VIII 523
53. Jan I z Tuscji, św. 13 VIII 523 - 18 V 526
54. Feliks IV (III) z Sannio, św. 12 VII 526 - 22 IX 530
55. Bonifacy II, Rzymianin 22 IX 530 - 17 X 532
Dioskur z Aleksandrii 22 IX 530 - 14 X 530
56. Jan II, Rzymianin 2 I 533 - 8 V 535
57. Agapit I, św. , Rzymianin 13 V 535 - 22 IV 536
58. Sylweriusz z Kampanii, św. 1 VI 536 - 11 XI 537
59. Wigiliusz, Rzymianin 29 III 537 - 7 VI 555
60. Pelagiusz I, Rzymianin 16 IV 556 - 4 III 561
6 1 . Jan III, Rzymianin 17 VII 561 - 13 VII 574
62. Benedykt I, Rzymianin 2 VI 575 - 30 VII 579
63. Pelagiusz Il, Rzymianin 26 XI 579 - 7 II 590
64. Grzegorz I Wielki, św. , Rzymianin 3 IX 590 - 12 III 604
65 . Sabinian z Tuscji 13 IX 604 - 22 II 606
66. Bonifacy III, Rzymianin 19 II 607 - 12 XI 607
67. Bonifacy IV, św. 25 VIII 608 - 8 V 615
68. Deusdedit albo Adeodatus I, św. , Rzymianin 19 X 615 - 8 XI 618
69. Bonifacy V, Neapol 23 XII 619 - 25 X 625
70. Honoriusz I, Kampania 27 X 625 - 12 X 638
71. Seweryn, Rzymianin 28 V 640 - 2 VIII 640
72. Jan IV, Dalmacja 24 XII 640 - 12 X 642
73. Teodor I, Grek 24 XI 642 - 14 V 649
74. Marcin I z Todi, św. VII 649 - 16 IX 655
75. Eugeniusz I, św. , Rzymianin 10 VIII 654 - 2 VI 657
76. Witalian, św. , Segni 30 VII 657 - 27 I 672
77. Adeodatus II, Rzymianin 1 1 IV 672 - 17 VI 676
78. Donus, Rzymianin 2 XI 676 - 1 1 IV 678
79. Agaton, św. , Sycylijczyk 27 VI 678 - 10 I 681

663
80. Leon II, św. , Sycylijczyk 17 VIII 682 - 3 VII 683
81. Benedykt II, św. , Rzymianin 26 Vl 684 - 8 V 685
82. Jan V, Syryjczyk 23 VII 685 - 2 VIII 686
83. Kanon 21 X 686 - 21 IX 687
Teodor 687
Paschalis 687
84. Sergiusz I, św. , Syryjczyk 15 XII 687 - 8 IX 701
85. Jan VI, Grek 30 X 701 - 1 1 I 705
86. Jan VII, Grek 1 III 705 - 18 X 707
87. Syzyniusz, Syryjczyk 15 I 708 - 4 II 708
88. Konstantyn, Syryjczyk 25 III 708 - 9 IV 715
89. Grzegorz II, św. , Rzymianin 19 V 715 - 11 II 731
90. Grzegorz III, św. , Syryjczyk 18 III 731 - XI 741
91. Zachariasz, św. , Grek 10 XII 741 - 22 III 752
92. Stefan II (III), Rzymianin 26 III 752 - 26 IV 757
93. Paweł I, św. , Rzymianin IV 757 - 28 VI 767
Konstantyn 28 VI 767 - 769
Filip 31 VII 768
94. Stefan III (IV) , Sycylijczyk 1 VIII 768 - 24 I 772
95. Hadrian I, Rzymianin 1 II 772 - 25 XII 795
96. Leon III, św. , Rzymianin 26 XII 795 - 12 VI 816
97. Stefan IV (V), Rzymianin 22 VI 816 - 24 I 817
98. Paschalis I , św. , Rzymianin 25 I 817 - 11 II 824
99. Eugeniusz Il, Rzymianin II-V 824 - VIII 827
100. Walentyn, Rzymianin VIII 827 - IX 827
101. Grzegorz IV, Rzymianin 827 - I 844
Jan I 844
102. Sergiusz Il, Rzymianin I 844 - 27 I 847
103. Leon IV, św. , Rzymianin I , 10 IV 847 - 17 VII 855
104. Benedykt III, Rzymianin VII, 29 IX 855 - 17 IV 858
Anastazy Bibliotekarz VIII 855 - IX 855
105. Mikołaj I Wielki, św. , Rzymianin 24 IV 858 - 13 XI 867
106. Hadrian Il, Rzymianin 14 XII 867 - 14 XII 872
107. Jan VIII, Rzymianin 14 XII 872 - 16 XII 882
108. Marynus I, Gałlese 16 XII 882 - 15 V 884
109. Hadrian III, św. , Rzymianin 17 V 884 - XI 885
1 10. Stefan V (VI), Rzymianin IX 885 - 14 IX 891
1 1 1 . Formozus, bp Porto 6 X 891 - 4 IV 896
1 12. Bonifacy VI, Rzymianin IV 896 - IV 896
1 13. Stefan VI (VII), Rzymianin V 896 - VIII 897
1 14. Roman, Gallese VIII 897 - XI 897
115. Teodor Il, Rzymianin XII 897 - XII 897
1 16. Jan IX, Tivoli I 898 - I 900
117. Benedykt IV, Rzymianin I-II 900 - VII 903
1 18. Leon V, Ardea VII 903 - IX 903
Krzysztof, Rzymianin IX 903 - I 904
1 19. Sergiusz III, Rzymianin 29 I 904 - 14 IV 911
120. Anastazy III, Rzymianin IV 911 - VI 913
121 . Landon, kraj Sabinów VII 913 - II 914
122. Jan X, Tossignano III 914 - V 928
123. Leon VI, Rzymianin V 928 - XII 928

664
124. Stefan VII (VIII), Rzymianin XII 928 Il 931
-

125. Jan XI, Rzymianin Il-III 931 - XII 935

126. Leon VII, Rzymianin 3 I 936 - 13 VII 939
127. Stefan VIII (IX) , Rzymianin 14 VII 939 X 942
-

128. Marynus II, Rzymianin 30 X 942 V 946

-

129. Agapit Il, Rzymianin 10 V 946 - XII 955

130. Jan XII 16 XII 955 - 14 V 964
131. Leon VIII, Rzymianin 6 XII 963 - 1 III 965
132. Benedykt V, Rzymianin 22 V 964 - 4 VII 966
133. Jan XIII, Rzymianin 1 X 965 - 6 IX 972
134. Benedykt VI, Rzymianin 19 I 973 - VI 974
Bonifacy VII, Rzymianin VI 974, VIII 984 - VII 985
135 . Benedykt VII, Rzymianin X 974 - 10 VII 983
136. Jan XIV, Pawia XII 983 - 20 VIII 984
137. Jan XV, Rzymianin VIII 985 III 996
-

138. Grzegorz V, Niemiec 3 V 996 - 18 II 999

Jan XVI IV 997 - II 998
139. Sylwester II, Francja 2 IV 999 - 12 V 1003
140. Jan XVII, Rzymianin VI 1003 - XII 1003
141. Jan XVIII, Rzymianin I 1004 - VII 1009
142. Sergiusz IV, Rzymianin 31 VII 1009 - 12 V 1012
143. Benedykt VIII, Tuskulum 18 V 1012 - 9 IV 1024
Grzegorz 1012
144. Jan XIX, Rzymianin IV-V 1024 - 1032
145. Benedykt IX, Tuskulum 1032 - 1044
146. Sylwester III, Rzymianin 20 I 1045 - 10 II 1045
Benedykt IX po raz drugi 10 IV 1045 - 1 V 1045
147. Grzegorz VI, Rzymianin 5 V 1045 - 20 XII 1046
148. Klemens Il, Niemiec 24 XII 1046 - 9 X 1047
Benedykt IX po raz trzeci 8 XI 1047 - 17 VII 1048
149. Damazy Il, Niemiec 17 VII 1048 - 9 VIII 1048
150. Leon IX, św. , Alzacja 12 Il 1049 - 19 IV 1054
151. Wiktor Il, Niemiec 16 IV 1055 - 28 VII 1057
152. Stefan IX (X), Lotaryngia 3 VIII 1057 - 29 III 1058
Benedykt X 5 IV 1058 - 24 I 1059
153. Mikołaj Il, Burgundia 24 I 1059 - 27 VII 1061
154. Aleksander II, Mediolan 1 X 1061 - 21 IV 1073
Honoriusz II 28 X 1061 - 1072
155. Grzegorz VII, św. , Tuscja 22 IV 1073 - 25 V 1086
Klemens III 25 VI 1080 - 24 III 1084
156. Wiktor III, bł . , Benewent 24 V 1086 - 16 IX 1087
157. Urban Il, bł . , Francuz 12 III 1088 - 29 VII 1099
158. Paschalis II , Rawenna 13 VIII 1099 - 21 I 1118
Teodoryk 1100 - 1 102
Albert 1 102
Sylwester IV 18 XI 1 105 - 1 1 1 1
159. Gelazy Il, Gaeta 24 I 1 1 18 - 28 I 1119
Grzegorz VIII 8 III 1 118 - 1 121
160. Kalikst II 2 II 1 1 19 - 13 XII 1 124
161 . Honoriusz II, Imola 15 XII 1 124 - 13 Il 1 130
Celestyn II XII 1 124

665
162. Innocenty II, Rzymianin
Anaklet II
Wiktor IV
163. Celestyn II, Citta di Castello
164. Lucjusz II, Bolonia
165. Eugeniusz III, bł . , Piza
166. Anastazy IV, Rzymianin
167. Hadrian IV, Anglik
168. Aleksander III, Siena
Wiktor IV
Paschalis III
Kalikst III
Innocenty III
169. Lucjusz III, Lukka
170. Urban III, Mediolan
171. Grzegorz VIII, Benewent
172. Klemens III, Rzymianin
173. Celestyn III, Rzymianin
174. Innocenty III, Rzymianin
175. Honoriusz III, Rzymianin
176. Grzegorz IX, Anagni
177. Celestyn IV, Mediolan
178. Innocenty IV, Genua
179. Aleksander IV, Rzymianin
180. Urban IV, Francuz
181. Klemens IV, Francuz
182. Grzegorz X, bł . , Piacenza
183. Innocenty V, bł. , Sabaudia
184. Hadrian V, Genua
185. Jan XXI, Portugalczyk
186. Mikołaj III, Rzymianin
187. Marcin IV, Francuz
188. Honoriusz IV, Rzymianin
189. Mikołaj IV, Ascoli
190. Celestyn V, św. , Isernia
191. Bonifacy VIII, Anagni
192. Benedykt XI, bł . , Treviso
193. Klemens V, Francuz
194. Jan XXII, Francuz
Mikołaj V
195. Benedykt XII, Francuz
196. Klemens VI, Francuz
197. Innocenty VI, Francuz
198. Urban V, bł . , Francuz
199. Grzegorz XI, Francuz
200. Urban VI, Neapol
201 . Bonifacy IX, Neapol
202. Innocenty VII, Sulmona
203. Grzegorz XII, Wenecja
Klemens VII
Benedykt XIII
666
14 II 1 130 - 24 IX 1143
14, 23 II 1 130 - 25 I 1138
III 1 138 - 29 V 1138
26 IX 1 143 - 8 III 1 144
12 III 1 144 - 15 II 1 145
15 II 1 145 - 8 VII 1 153
12 VII 1 153 - 3 XII 1 154
4 XII 1 154 - 1 IX 1159
7 IX 1 159 - 30 VIII 1181
7 IX, 4 X 1 1 59 - 20 IV 1 164
22, 26 IV 1 1 64 - 20 IX 1 168
IX 1 168 - 29 VIII 1 178
29 IX 1 179 - 1180
1 IX 1181 - 25 IX 1185
25 XI 1 185 - 20 X 1187
21 X 1 187 - 17 XII 1187
19 XII 1 187 - III 1 191
30 III 1191 - 8 I 1 198
8 I 1 198 - 16 VII 1216
18 VII 1216 - 18 III 1227
19 III 1227 - 22 VIII 1241
25 X 1241 - 10 XI 1241
25 VI 1243 - 7 XII 1254
12 XII 1254 - 25 V 1261
29 IV 1261 - 2 X 1264
5, 15 II 1265 - 29 XI 1268
1 IX 1271 - 10 I 1276
21 I 1276 - 22 VI 1276
1 1 VII 1276 - 18 VIII 1276
8 IX 1276 - 20 V 1277
25 XI 1277 - 22 VIII 1280
22 II 1281 - 28 III 1285
2 IV 1285 - 3 IV 1287
22 Il 1288 - 4 IV 1292
5 VII 1294 - 13 XII 1294
24 XII 1294 - 1 1 X 1303
22 X 1303 - 7 VII 1304
5 VI 1305 - 20 IV 1314
7 VIII 1316 - 4 XII 1334
12 V 1328 - 25 VIII 1330
20 XII 1334 - 25 IV 1342
7, 19 V 1342 - 6 XII 1352
18 XII 1352 - 12 IX 1362
28 IX U62 - 19 XII 1370
30 XII 1370 - 26 III 1378
8 IV 1378 - 15 X 1389
2 X 1389 - 1 X 1404
17 X 1404 - 6 XI 1406
30 XI 1406 - 4 VII 1415
20 IX 1378 - 16 IX 1394
28 IX 1394 - 23 V 1423
 Aleksander V
Jan XXIII
204. Marcin V, Rzymianin
205 . Eugeniusz IV, Wenecja
Feliks V
206. Mikołaj V, Sarzana
207. Kalikst III, Hiszpan
208. Pius II, Siena
209. Paweł Il, Wenecja
210. Sykstus IV, Savona
2 1 1 . Innocenty VIII, Genua
212. Aleksander VI, Hiszpan
213. Pius III, Siena
214. Juliusz II, Savona
215. Leon X, Florencja
216. Hadrian VI, Holender
217. Klemens VII, Florencja
218. Paweł III, Rzymianin
219. Juliusz III, Rzymianin
220. Marceli Il, Montepulciano
221 . Paweł IV, Neapol
222. Pius IV, Mediolan
223. Pius V, św. , Aleksandria
224. Grzegorz XIII, Bolonia
225. Sykstus V, Grottamare
226. Urban VII, Rzymianin
227. Grzegorz XIV, Cremona
228. Innocenty IX, Bolonia
229. Klemens VIII, Florencja
230. Leon XI, Florencja
231 . Paweł V, Rzymianin
232. Grzegorz XV, Bolonia
233. Urban VIII, Florencja
234. Innocenty X, Rzymianin
235. Aleksander VII, Siena
236. Klemens IX, Pistoia
237. Klemens X, Rzymianin
238. Innocenty XI, bł . , Como
239. Aleksander VIII, Wenecja
240. Innocenty XII, Venosa
241 . Klemens XI, Urbino
242. Innocenty XIII, Rzymianin
243. Benedykt XIII, Gravina
244. Klemens XII, Florencja
245. Benedykt XIV, Bolonia
246. Klemens XIII, Wenecja
247. Klemens XIV, Rimini
248. Pius VI, Cesena
249. Pius VII, Cesena
250. Leon XII, Fabriano
251 . Pius VIII, Cingoli
26 VI 1409 - 3 V 1410
17 V 1410 - 29 V 1415
1 1 XI 1417 - 20 Il 1431
3 III 1431 - 23 II 1447
5 XI 1439 - 7 IV 1449
6 III 1447 - 24 III 1455
8 IV 1455 - 6 VIII 1458
19 VIII 1458 - 14 VIII 1464
30 VIII 1464 - 26 VII 1471
9 VIII 1471 - 12 VIII 1484
29 VIII 1484 - 25 VII 1492
11 VIII 1492 - 18 VIII 1503
22 IX 1503 - 18 X 1503
31 X 1503 - 21 II 1513
9 III 1513 - 1 XII 1521
9 I 1522 - 14 IX 1523
19 XI 1523 - 25 IX 1534
13 X 1534 - 10 XI 1549
7 Il 1550 - 23 III 1553
9 IV 1555 - 1 V 1555
23 V 1555 - 18 VIII 1559
25 XII 1559 - 9 XII 1565
7 I 1566 - 1 V 1572
13 V 1572 - 10 IV 1585
24 IV 1585 - 27 VIII 1590
15 IX 1590 - 27 IX 1590
5 XII 1590 - 16 X 1591
29 X 1591 - 30 XII 1591
30 I 1593 - 3 III 1605
1 IV 1605 - 27 IV 1605
16 V 1605 - 28 I 1621
9 II 1621 - 8 VII 1623
6 VIII 1623 - 29 VII 1644
15 IX 1644 - 7 I 1655
7 IV 1655 - 22 V 1667
20 VI 1667 - 9 XII 1669
29 IV 1670 - 22 VII 1676
21 IX 1676 - 12 VIII 1689
6 X 1689 - 1 II 1691
12 VII 1691 - 27 IX 1700
23 XI 1700 - 19 III 1721
8 V 1721 - 7 III 1724
29 V 1724 - 21 II 1730
12 VII 1730 - 6 II 1740
17 VIII 1740 - 3 V 1758
6 VII 1758 - 2 II 1769
19 V 1769 - 22 IX 1774
15 II 1775 - 29 VIII 1799
14 III 1800 - 20 VIII 1823
28 IX 1823 - 10 II 1829
3 1 III 1 829 - 30 XI 1830
667
252. Grzegorz XVI, Belluno 2 II 1831 - 1 VI 1846
253. Pius IX, Senigallia 16 VI 1846 - 7 II 1878
254. Leon XIII, Anagni 20 II 1878 - 20 VII 1903
255 . Pius X, św. , Treviso 4 VIII 1903 - 20 VIII 1914
256. Benedykt XV, Genua 3 IX 1914 - 22 I 1922
257. Pius XI, Mediolan 6 II 1922 - 10 II 1939
258. Pius XII, Rzymianin 2 III 1939 - 9 X 1958
259. Jan XXIII, Bergamo 28 X 1958 - 3 VI 1963
260. Paweł VI, Brescia 21 VI 1963 - 6 VIII 1978
261. Jan Paweł I , Belluno 26 VIII 1978 - 28 IX 1978
262. Jan Paweł II, Polska 16 X 1978 -

2. Katalog nuncjuszów apostolskich w Polsce

1. Ferreri Zachariasz, bp gardeński 12 IX 1519 pocz. VII 1521 *

-

2. Crnić Tomasz (Niger) , bp skardoneński po 9 I 1522 - poł. 1523

3. Pulleoni Jan Antoni, baron 20 II 1524 - 21 VII 1526
4. Fabri Mikołaj 14 XI 1525 - 6 II 1526
5. Cito Jan Franciszek OFM, bp skareński 13 X 1525 - 1 IV 1527
6. Strassoldo Pamfiliusz, prot. apost. 21 VII 1536 ok. 20 XII 1536
-

7. Rorario Hieronim, prot. przed 29 VI 1539 po 5 IV 1540

-

8. Truchsess a Waldburg Otto, szamb. przed 29 VII 1542 - 8 XI 1542

9. Martinengo Hieronim, opat leneński przed 25 II 1548 - 23 IX 1548
10. Maffei Marek Antoni, prot. apost. 22 V 1553 po 1 1 VIII 1553
-

11. Lippomano Alojzy, bp weroński 13 I 1555 - 15 I 1557

12. Mentovato Kamil, bp satrianeński pocz. VII 1558 zm. w Polsce po 12 X 1558
-

13. Bongiovanni Berard, bp kameraceński przed 7 II 1560 - 7 VIII 1563

14. Commendone Jan Franciszek, bp zacyntieński VIII 1563 - 8 xn 1565
15. Ruggieri Juliusz, prot. apost. VII 1565 - po 15 III 1568
16. Dał Portico Wincenty, prot. apost. 15 XI 1567 - 29 VIII 1573
17. Commendone Jan Franciszek, kard. legat przed 18 VI 1571 - 13 X 1573
18. Lauro Wincenty, bp Mons Regalis 25 VII 1572 - ok. 1 IX 1578
19. Caligari Jan Andrzej , bp bretenoneński koniec XII 1577 - po 25 IX 1581
20. Bolognetti Albert, bp massaneński pocz. IV 1581 - po 5 IV 1585
21 . De Buoi Hieronim, bp kameryński po 29 IX 1584 - III 1587
22. De Capua Hannibal, abp neapolitański przed 6 IX 1586 - 1 V 1591
23. Aldobrandini Hipolit, kard. legat 23 V 1588 - po 11 III 1589
24. Radziwiłł Jerzy, kard. legat 14 II 1592 - zakon. 14 VI 1592
25. Malaspina Germanicus, bp S. Severa przed 30 V 1592 - 20 IV 1598
26. Caetani Henryk, kard. legat 3 IV 1596 - 16 IV 1597
27 . Rangoni Klaudiusz, bp regieński przed 20 X 1598 - 6 Il 1607
28. Simonetta Franciszek, bp fulginateński 3 VI 1606 - zm. 19 I 1612
29. Ruini Leliusz, bp balneoregieński po 2 V 1612 - 31 XII 1614
30. Diotallevi Franciszek, bp S. Angeli 26 IV 1614 - 6 X 1621
31. De Torres Cosmus, bp adrianopolitański przed 21 V 1621 - przed 19 XI 1622
32. Lancellotti Jan Chrzciciel, bp nolański przed 25 XI 1622 - po 25 VI 1627
33. Santacroce Antoni, bp seleucieński przed 23 II 1627 - 17 IV 1630
34. Visconti Honorat, abp laryseński przed 26 IV 1630 - po 4 IV 1636
35. Filonardi Mariusz, abp awinioński przed 20 I 1635 - po 2 X 1643
36. De Torres Jan, abp adrianopolitański przed 27 I 1645 - 4 X 1652

668
37. Vidoni Piotr, bp laudeński 1 1 V 1652 - przed 7 IX 1660
38. Pignatelli Antoni, abp laryseński przed 10 IV 1660 - po 19 V 1668
39. Marescotti Galeatius, abp koryncki przed 14 II 1668 - 18 VI 1670
40. Nerli Franciszek, abp adńanopolitański przed 16 VI 1670 - 10 III 1671
41. Ranuzzi Anioł Mańa, abp damiateński 4 IV 1671 - 17 IX 1673
42. Buonvisi Franciszek, abp tesaloniceński 22 X 1672 - 9 IX 1675
43. Martelli Franciszek, abp koryncki 1 VIII 1675 - po 2 IV 1681
44. Pallavicini Opitius, abp efeski 10 VIII 1680 - 2 X 1688
45. Cantelmo Jakub, abp cezańeński 4 VI 1687 - 1 XII 1689
46. Santacroce Andrzej , abp seleucieński po 19 XI 1689 - 4 VI 1696
47. Davia Jan Antoni, abp tebański 4 II 1696 - po 14 VII 1700
48. Paulucci Fabryciusz, bp ferraryjski 18 I 1698 - 17 IX 1698
49. Pignatelli Franciszek, abp tarentyński 20 II 1700 - 6 X 1703
50. Spada Horacy Filip, abp tebański przed 6 X 1703 - 1 XI 1706
51. Piazza Juliusz, abp nazaretański 5 VI 1706 - 6 II 1708
52. Spinola Mikołaj , abp tebański 20 VIII 1707 - 24 IV 1712
53. Odescalchi-Erba Benedykt, abp tesaloniceński przed 12 X 1712 - 6 XII 1713
54. Gńmaldi Hieronim, abp edesseński 5 X 1712 - 2 IX 1721
55. Archinto Hieronim, abp tarseński 21 XI 1720 - zm. 1 X 1721
56. Santini Wincenty, abp trapezuntański po 25 X 1721 - zm. 5 VII 1728
57. Paulucci-Merlini Kamil, abp ikonieński 7 VII 1727 - 26 V 1738
58. Serbelloni Fabryciusz, abp patraceński 12 VII 1738 - 15 IV 1746
59. Archinto Albeńcus, abp nicejski przed 1 III 1746 - 25 VI 1754
60. Serra Mikołaj , abp mityleński przed 12 XI 1753 - 25 VI 1760
61. Visconti Antoni Eugeniusz, abp efeski 8 X 1759 - po 12 VIII 1767
62. Duńni Anioł Mańa, abp ancyreński ok. 26 IX 1766 - po 7 IX 1772
63. Garampi Józef, abp beryteński po 7 III 1772 - 11 V 1776
64. Archetti Jan Andrzej , abp chalcedoński przed 14 IV 1775 - 30 XI 1784
65. Saluzzo Ferdynand Mańa, abp koryncki przed 26 V 1784 - po 9 IV 1794
66. Litta Wawrzyniec, abp tebański 5 VIII 1793 - 13 III 1797
67. Ratti Achilles, abp naupakteński wizyt. apost. 25 IV 1918, nunc. 6 VI 1919 - 4 VI 1921
68. Lauń Wawrzyniec, abp efeski 25 V 1921 - pocz. 1927
69. Marmaggi Franciszek, abp adńanopolitański 13 II 1929 - 4 VI 1936
70. Cortesi Filip, abp syraceński 14 XII 1936 - 17 IX 1939
71. Kowalczyk Józef, abp heraklejski 26 VIII 1989 -

* Uwaga: pierwsza data oznacza mianowanie, druga - wyjazd z Polski.

3. Katalog metropolitów gnieźnieńskich i prymasów Polski

(K. D o 1 a, Katalog arcybiskupów i biskupów rezydencjalnych metropolii i diecezji polskich
obrządku rzymskokatolickiego do czasów współczesnych, w: Histońa Kościoła w Polsce, red.
B. Kumor i Z. Obertyński, t. II, cz. 2, Poznań-Warszawa 1979, s. 262-265)

1. Radzim-Gaudenty prek. 999 - zm. ok. 1011

2. Hipolit obj . 1011 - zm. 1027
3. Stefan-Bożęta obj . 1027 - zm. 1028
4. Bogumił (?) obj . 1076 - rez. 1080
5. Henryk obj . 1080 - zm. ok. 1092
6. Marcin obj . ok. 1092 - zm. 1 124 - 1 127
7. Jakub ze Żnina obj . 1124 - zm. 1 148

669
 8. Jan „Janik" obj . 1 149 zm. 1 1112 III 1 167
-

9. Zdzisław obj . ok. 1 170 zm. 1 180

-

10. Piotr obj . ok. 1 180 - zm. 20 VIII 1 198

1 1 . Kietlicz Henryk prek. 1 199 zm. 22 III 1219
-

12. Wincenty z Niałka wybr. po 13 V 1220 zm. 1232 -

13. Pełka wybr. 1232 zm. 5 IV 1258

-

14. Janusz wybr. 20 V 1258 zm. między 26 VIII a 20 IX 1271

-

15. Marcin Polak z Opawy kons. 22 VI 1278 zm. 1279-

16. Świnka Jakub wybr. 23 IV 1283 zm. 4 III 1314

-

17. Borzysław wybr. 1 V 1314 zm. 1317-

18. Janisław prek. 7 XI 1317 zm. 4 Xll 1341

-

19. Skotnicki Bogoria Jarosław prek. 8 VII 1342 rez. 1370

-

20. Suchywilk Janusz prek. 28 IV 1374 zm. 5 IV 1382

-

21. Bodzanta prek. 9 V 1382 zm. 26 XII 1388

-

22. Jan „Kropidło", ks. opolski przen. 19 III 1389 przen. 27 III 1394
-

23. Nowodworski Dobrogost przen. 26 I 1394 zm. 14 IX 1402(?)

-

24. Kurowski Mikołaj przen. 23 I 1402 zm. 7 IX 1411

-

25. Trąba Mikołaj , pierwszy prymas Polski przen. 30 IV 1412 zm. 4 XII 1422
-

26. Jastrzębiec Wojciech przen. 9 VII 1423 - zm. 2 IX 1436

27. Kot Wincenty prek. 15 III 1437 zm. 14 VIII 1448
-

28. Oporowski Władysław przen. 15 VI 1449 zm. 1 1 III 1453

-

29. Sprowski Jan przen. 15 X 1453 zm. 14 IV 1464

-

30. Gruszczyński Jan przen. 15 X 1464 zm. 8 X 1473

-

31. Sienieński Jakub przen. 17 XII 1473 zm. 4 X 1480

-

32. Oleśnicki Zbigniew przen. 12 X 1481 zm. 4 Il 1493

-

33. Jagiellończyk Fryderyk, kard. obj . 21 XI 1493 zm. 14 III 1503

-

34. Boryszewski Andrzej przen. 18 Xll 1503 zm. 20 IV 1510

-

35. Łaski Jan obj . 8 V 1510 zm. 19 V 1531

-

36. Drzewicki Maciej przen. 4 VIII 1531 zm. 22 VIII 1535

-

37. Krzycki Andrzej przen. 27 X 1535 zm. 10 V 1537

-

38. Latalski Jan przen. 17 VIII 1537 zm. 29 VIII 1540

-

39. Gamrat Piotr przen. 28 I 1541 zm. 27 VIII 1545

-

40. Dzierzgowski Mikołaj przen. 19 II 1546 zm. 18 I 1559

-

·4i . Przerębski Jan obj . 20 II 1559 - zm. 12 I 1562

42. Uchański Jakub przen. 31 VIII 1562 zm. 5 IV 1581
-

43. Karnkowski Stanisław przen. 7 VIII 1581 zm. 8 VI 1603

-

44. Tarnowski Jan przen. 29 III 1604 zm. 14 IX 1604

-

45. Maciejowski Bernard, kard. przen. 4 VIII 1606 zm. 19 I 1608

-

46. Baranowski Wojciech przen. 28 VII 1608 zm. 23 IX 1615

-

47. Gembicki Wawrzyniec przen. 14 III 1616 zm. 10 Il 1624

-

48. Firlej Henryk przen. 1 IX 1624 zm. 25 Il 1626

-

·49_ Wężyk Jan przen. 26 III 1627 zm. 27 V 1638

-

50. Lipski Jan przen. 20 XII 1638 zm. 13 V 1641

-

51. Łubieński Maciej przen. 27 XI 1641 zm. 28 VIII 1652

-

52. Leszczyński Andrzej przen. 8 I 1653 zm. 16 IV 1658

-

53. Leszczyński Wacław przen. 27 I 1659 zm. 1 IV 1666

-

54. Prażmowski Mikołaj przen. 1 1 X 1666 zm. 15 IV 1673

-

55. Czartoryski Kazimierz Florian przen. 27 XI 1673 zm. 15 V 1674

-

56. Olszowski An,drzej przen. 26 XI 1674 zm. 29 VIII 1679

-

57. Wydżga Jan Stefan przen. 17 VII 1679 zm. 6 IX 1685

-

58. Radziejowski Michał, kard. przen. 17 V 1688 zm. 13 V 1705

-

670
59. Szembek Stanisław przen. 7 VI 1706 - zm. 3 VIII 1721
60. Potocki Teodor Andrzej przen. 22 XI 1723 - zm. 13 XI 1738
61. Szembek Krzysztof Antoni przen. 22 VI 1739 - zm. 6 VII 1748
62. Komorowski Adam Ignacy prek. 22 IX 1749 - ZHl. 2 III 1759
63. Łubieński Władysław przen. 9 IV 1759 - zm. 21 VI 1767
64. Podoski Gabriel prek. 3 1 VIII 1767 - zm. 3 IV 1777
65 . Ostrowski Antoni Kazimierz przen. 23 VI 1777 - zm. 26 VIII 1784
66. Poniatowski Michał Jerzy przen. 14 II 1785 - zm. 12 VIII 1794
67. Krasicki Ignacy przen. 18 XII 1795 - zm. 14 III 1801
68. Raczyński Ignacy przen. 26 VIII 1806 - rez. 9 VII 1818
Metropolici gnieźnieńsko-poznańscy
69. Gorzeński Tymoteusz prek. 16 VII 1821 - zm. 20 XII 1825
70. Wolicki Teofil prek. 15 XII 1828 - zm. 21 XII 1829
71. Dunin Marcin prek. 28 II 1831 - zm. 26 XII 1842
72. Przyłuski Leon prek. 20 I 1 845 - zm. 13 III 1865
73. Ledóchowski Mieczysław, kard. prek. 6 I 1866 - rez. 2 III 1886, zm. 22 VII 1903
74. Dinder Juliusz prek. 2 III 1886 - zm. 30 V 1890
75. Stablewski Florian prek. 14 XII 1891 - zm. 24 XI 1906
76. Likowski Edward prek. 14 VIII 1914 - zm. 20 II 1915
77. Dalbor Edmund, kard. prek. 30 VI 1915 - zm. 13 II 1926
78. Hlond August, kard. przen. 24 VI 1926 - zm. 22 X 1948
Metropolici gnieźnieńscy i warszawscy
Hlond August prek. 4 III 1946 - zm. 22 X 1948
79. Wyszyński Stefan, kard. prek. 12 XI 1948 - zm. 28 V 1981
80. Glemp Józef, kard. przen. 7 VII 1981 - od 25 III 1992 metropolita warszawski
i prymas Polski
Metropolici gnieźnieńscy
81. Muszyński Henryk przen. 25 III 1992 -

4. Poczet królów i książąt polskich

(Poczet królów i książąt polskich, Wrocław 1980)

Siemowit - Lestek - Siemomysł X w.

Mieszko I, książę polański ok. 960 - 28 V 992
Bolesław I Chrobry (Wielki) , król 992 - 17 VI 1025
Mieszko II Lambert, król 17 VI 1025 - 10 V 1034
Kazimierz I Karol Odnowiciel, książę polski 1034
. - 1036, 1041 - 28 XI 1058
Bolesław II Szczodry (Śmiały) , król 28 XI 1058 - 1080/1081
Władysław I Herman, książę polski 1081/1082 - 4 VI 1 102
Zbigniew, brat Bolesława III Krzywoustego, książę po 4 VI 1 102 - 1106
Bolesław III Krzywousty, książę 1 106 - 28 X 1 138
Władysław II Wygnaniec, książę zwierzchni Polski (princeps) po 28 X 1 138 - 1 146
Bolesław IV Kędzierzawy, princeps 1146 - jesień 1 173
Mieszko III Stary, princeps jesień 1 173 - 1 174
Kazimierz II Sprawiedliwy, książę 1 177 - 5 V 1 194
Mieszko I Plątonogi, książę 1210 - 16 V 1211
Leszek Biały, książę 1202 - 23 XI 1227
Władysław III Laskonogi, książę 1228 - 1230
Henryk I Brodaty, książę pod koniec 1230 - 19 III 1238
Henryk II Pobożny, książę 1238 - 9 IV 1241

671
Bolesław II Łysy Rogatka, książę 1241 - 1243
Bolesław V Wstydliwy, książę 1243 - 7 XII 1279
Leszek Czarny, książę 1279 - 30 IX 1288
Henryk IV Probus (Prawy), książę 1288 - 23 VI 1290
Przemysł Il, zw. Przemysław, król 1290 - 8 II 1296
Wacław Il, syn Przemysła Ottokara Il, król 1300 - 21 VI 1305
Wacław III, król 1305 - 1306
Henryk III Glogowski, książę 1301 - 9 XII 1309
Władysław II Łokietek, król 1306 - 2 III 1333
Kazimierz III Wielki, król 25 IV 1333 - 5 XI 1370
Ludwik I Węgierski (Wielki) , król 17 XI 1370 - 10/11 IX 1382
Jadwiga Andegaweńska, bł „ królowa 16 X 1384 - 17 VII 1399
Władysław II Jagiełło, król 4 III 1386 - 31 V 1434
Władysław III Warneńczyk, król 25 VII 1434 - 10 XI 1444
Kazimierz Jagiellończyk, król 25 VI 1447 - 7 VI 1492
Jan I Olbracht, król 27 VIII 1492 - 17 VI 1501
Aleksander, król 12 XII 1501 - 19 VIII 1506
Zygmunt I Stary, król 24 I 1507 - 1 IV 1548
Zygmunt II August, król 20 II 1530 - 7 VII 1572
Henryk Walezy, król 1 1 V 1572 - 19 VI 1574
Stefan Batory, król 15 XII 1575 - 12 XII 1586
Zygmunt III Waza, król 27 XII 1588 - 1 V 1632
Władysław IV Waza, król 13 XI 1 632 20 V 1648
-

Jan II Kazimierz, król 20 XI 1648 - 16 IX 1668

Michał Korybut Wiśniowiecki, król 9 VI 1669 - 10 XI 1673
Jan III Sobieski, król 19 V 1674 - 17 VI 1696
August II Fryderyk Sas, król 15 IX 1697 - 31 I 1733
Stanisław Leszczyński, król 2 VII 1704 - 1709, 12 IX 1733 po 5 X 1733
-

August III Fryderyk Sas, król 5 X 1733 - 5 X 1763

Stanisław August Poniatowski, król 6 IX 1764 - 25 XI 1795
 INDEKS OSÓB
AA. VV. 653
Ablewicz Jerzy Karol, bp, abp 493, 499, 516.
518
Abraham (Abram), patr. Izraela 155
Abraham, abp 588
Acerbi Antonio 650
Acker Achille Van 35
Adam Karl, teolog 52
Adamski Stanisław, bp 382, 383, 399, 406 .
408, 410, 444-446, 482, 487, 498, 654
Adolph Walter 653
Adrianyi Gabor 646, 651 , 653, 654, 658, 660
Adżubej Aleksiej , zięć Chruszczowa 128
Adżubej Rada, c. Chruszczowa 128
Afrykańscy Męczennicy, św. , św. 101, 352
Agagianian Grzegorz Piotr XIV, patr. zob.
Grzegorz Piotr XIV Agagianian
Agostino M. 647
Agotha Andrei, ks. 233
A . H. 647
Ahlbrecht Anagar 645
Ahlstrom Sydney E. 652, 661
Ahumada Corripio Ernesto, abp 270, 272
Alberigo Giuseppe 649, 654
Albert Wielki (Albert z Laningen) , św. 100
Albrecht Dieter 652
Albrecht Jan, ks. 410
Ałcala Zamora Niceto, prez. 171
Aleksander III, patr. melch. 554
Aleksander I Karadziordziewić, król 559
Aleksander Inoziemcow, bp prawosł . 424,
426
Aleksander Wwiedeński (Wiedeński), abp
prawosł. 575
Aleksandrowicz Piotr 656
43 - Historia Kościoła cz. 8
Alekseev Jurij 658
Aleksy, metr. prawosł. zob. Aleksy I
Aleksy I (Siergiej Władimirowicz Simanskij) ,
abp, patr. prawosł . 537, 541 , 542, 544,
569, 570, 572, 578-581 , 583, 598, 599,
603
Aleksy I, egzarcha prawosł . 563
Aleksy Il (Aleksis Ridiger), abp, patr. pra-
wosł . 584, 585, 602
Aleksy Gromadzki, bp prawosł. 424, 426
Alexander Stella 653
Alfonso Vaz A. J . , ks. 308
Alfrink Bernard Jan, kard. 61, 80, 203, 204
Algermissen Konrad 659, 661
Algisi Leone 645, 646
Alix Christine 645
Allende Gossens Salvador, prez. 292, 293
Al-Mauszi Bolus, patr. maron. 611
Alves Rubem, teolog 314
Amalorpavadass D. S. 653
Amarlik Andriej , działacz 580
Ambroży, katolikos prawosł . 564
Amerykańscy Męczennicy, św. , św. 22
Amin Dada Idi, dyktator 353
Amissah John Kodwo, abp 338
Amman Albert Maria 650, 658
Amorer F. 652
Anastazy, abp, egzarcha prawosł. 562
Anatolia, m. zob . Izdebska Wanda Anatolia
Anawati Georges, tłumacz 586
Ance! Alfred, ks. 168
Anderson R. 646
Andersson Ingvar 651
Andras Emmerich 651
Andreotti Giulio 645
673
Andropow Jurij W . , sekr. gen. 582
Andrzej , metropolita zob. Szeptycki Andrze j
Andrzej Bobola, św. 22, 32, 100, 103, 449
Andrzej Rublow, św. 584
Anghelizzi G. 654
Angielscy Męczennicy, św. , św. 37, 101 , 195
Aniela Salawa, bł . 406, 534
Antoni Bashir, egzarcha 554
Antoine Charles 651
Antoni Chrapowicki, bp prawosł. 571
Antoni Hassan (Piotr IX) , patr. orm. 420
Antoni Piotr Aridah, patr. maron. 611
Antoni Piotr Khoraiche, patr. maron. 612
Antoni Waharicz, abp prawosł. 581
Anzulewicz Piotr 650
Aponte Martinez Luis, abp, kard. 277
Apor Vilmos, bp 227
Aquino Benigno, polityk 371
Aquino Corazon, prez. 371
Arbelda V. M. 652
Aretin Karl Otmar von 654
Argiiello Kiko, działacz 92
Arias Sanchez Oscar, prez. 280
Armstark Rudolf 660
Arnold Franz Xaver 59
Arnold W. 648
Arns Paulo Evaristo, kard. 313, 315, 316
Arnyo H., jezuita 292
Arrojo Gonzalo, teolog 315
Aruppe Pedro, generał jezuitów 115
Asmussen Hans, pastor 621
Assmann Hugo, teolog 315
Atanazy Wielki, św. 586
Atenagoras I (Aristokles Spirou) , prawosł .
patr. ekum. 35, 37, 38, 153, 551 , 552,
572, 610, 660
Atiya Aziz Suryal 660
Attwater Donald 659
Aubert Roger, encyklopedysta 56, 660
Audinet Jacques, teolog 89
Augustyn (Aurelius Augustinus) , św. 23
Avato R. M. 651
Avis Paul David Loup 661
Azańa y Diaz Manuel, dyktator 170
Aznar Severino, działacz 170
Baar Jindtich Simon, ks. 219
Babini Pierino, wizjoner 164
Bakalarz Józef 658
Balicki Jan 651
Balicki Jan Wojciech, ks. 401
Balić Kario, franciszkanin 116
674
Balthasar Hans Urs von, teolog 73, 107, 647
Bangha Bela, ks. 227
Banie Ciril, bp 237
Banszel Karol, pastor 427
Baran Stepan, poseł ukr. 426
Baraniak Antoni, abp 487, 498, 501 , 516-518
Baranowski Bohdan 660
Barbosa M. 650
Barco Vargas Virgilio, prez. 300
Barczewski Walenty, ks. 384
Barda Franciszek, bp 396, 399, 432-433 , 447,
469, 498, 516
Barden William, abp 360
Barelli Armida, działaczka 163
Bareła Stefan, bp 5 17 , 518
Barnaba (Barnabas) , patr. prawosł . 559, 560
Barone Francesco, prof. 160
Barat Madeleine 647
Barth Karl, teolog 619-621, 628, 629
Bartłomiej I (Bartolomeos, Bartolomeusz),
prawosł . patr. ekum. 552
Bartnicki Andrzej 659
Bashir Antoni, egzarcha zob. Antoni Bashir
Batista, rodzina 275
Batista y Zaldivar Fulgencio, dyktator 275
Baudrillart Alfred Henri Marie, encyklo-
pedysta 56
Bausch A. 649
Bayern Konstantin 646
Baziak Eugeniusz, abp 41, 213, 448, 452,
455, 456, 482, 487, 497, 498, 501, 509,
516, 658
Bazyli (Basileios) III, katolikos malab. 591
Bazyli (Bazylios) , abuna 588
Bazyli III, prawosł. patr. ekum. 551
Bazyli Doroszkiewicz, abp prawosł. 542, 543,
545
Bazyli Shuan, abp prawosł. 570
Bea Agostino, kard. 6 1 , 7 1 , 105, 115, 152,
610
Beach Bert Beverly 648
Beauduin Lambert dom, benedyktyn 85
Beck George A . 650
Beckmann Francis, metropolita 285
Bedeschi Lorenzo 652
Bednorz Filip, wikariusz kapit. 482
Bednorz Herbert, bp 482, 487, 497, 499,
516-518
Beeson Th. 652, 653
Beiser G. 654
Beisert Jan Chrzciciel, ks. 383-384
Bejze Bohdan, bp 518
Bellosillo P. 650
Benedykt I (Vassilios Papadopoulos) , patr.
melch. 555
Benedykt XIV (Prospero Lambertini) , pap.
60
Benedykt XV (Giacomo della Chiesa) , pap.
7, 1 1 , 12, 14, 17-22, 26, 29, 34, 45, 57,
59, 88, 126, 136, 138, 145, 151, 159, 165 ,
178, 206, 207, 279, 284, 31 1 , 317, 326,
329, 338, 346, 354, 369, 380-382, 386,
391 , 392, 396, 608, 609, 615, 642, 645,
647
Benedykt Opat, św. zob. Benedykt z Nursji
Benedykt z Nursji , św. 42, 88
Benesz (Benes) Eduard, prez. 219-221, 223
Bengsch Alfred, kard. 128
Beniamin, prawosł . patr. ekum. 558
Bennot B. R. 646
Benoit Peter, teolog 57
Bensch Teodor, bp 487, 488
Benz Ernst 660
Beran Josef, abp 222, 223, 225, 488
Beras Rojas Octavio Antonio, kard. 273
Berenstein Tatiana 655
Berlik Florian 658
Bernacki Lucjan, bp 487, 516
Bernard A. M. 648
Bertram Adolf, abp, kard. 86, 90, 179, 180,
183-186, 385 , 408, 444, 445, 463
Bertrams Wilhelm 648
Berutti Christophorus A. 645
Beszta Borowski Antoni, dziekan 456, 459
Bethmann-Hollweg Theobald von, kanclerz
387
Betts Reginald B. 660
Bevilacqua Giulio, o. 163
Beyer Jean 647
Beyzym Jan, jezuita 402
Białecka Kolumba Róża, sł . Boża 405
Bianchi G. 647
Biayenda Emile, abp 330
Bieniek Juliusz, bp 444, 482, 487
Bieńkowski Władysław 655
Bierut Bolesław, prez. 482, 541
Bilczewski Józef, abp 380-382, 387, 394, 397-
-399, 420
Bilitewski Robert, ks. 384
Blachnicki Franciszek, ks. 92, 5 14
Błaha Marian, bp 219, 221
Blondel Maurice, filozof 54
Blaudau Augustyn, bp 384
Błażejowskyj Dmytro 660
Błażyński (Blazynski) Zbigniew Jerzy 646
Bocian Józef, bp unicki 416
Boff Clodovis, teolog 314
Boff Leonardo, teolog 116, 314
Bogojawieński Eleuteriusz, bp zob. Eleute-
riusz Bogojawieński
Bogojawleński Włodzimierz, abp zob. Wło-
dzimierz Bogojawleński
Bogolep Ancudz, abp prawosł . 581
Bogucka Maria 651
Bojarczak Jan, ks. 455
Bojarska Barbara 656
Bolado Alfonso Alvarez 652
Bolesław I Chrobry, król 489
Bolesława Lament, bł. 405 , 534
Bolt Feliks, ks. 382
Bonhoeffer Dietrich, pastor 622
Boniecki Adam 646
Bonifacy (Winfryd) , św. 20, 77
Bonino Jose Miguez, teolog 314
Borisevicius Vincas, bp 216
Bormann Martin, szef Kancelarii NSDAP
131, 436
Boros Albert, bp 233
Borowski Wojciech 651 , 655
Borowy Piotr, działacz 386
Borzęcka Celina Rozalia, s. 405
Borzęcka Jadwiga, c . Celiny, s. 405
Bose Robert 645
Bossilkov Eugene Vincent, bp 240
Bouillard Henri, teolog 53
Boulang Bemando, ks. 280
Boulard Fernand 168, 647
Bouyer Louis 647
Bracht Fritz, nadprez. 444, 445
Brand M. V. 651
Branimir, książę 238-239
Brat Albert (Adam) Chmielowski, św. 101,
402, 530
Braun Jerzy 655, 657
Bravo, kard. zob. Obando y Bravo Miguel
Breitinger Hilarius, franciszkanin 438, 439,
472
Bremond Henri, ks. 52
Brent Charles Henry, bp anglik. 148
Breżniew Leonid I . , sekr. gen 580, 581
Brodzki Józef 645
Bross Stanisław, ks. 408
Brosza! Martin 655
Brown L. W. 659
Browne Michael, bp 196, 197
Broy Jan, ks. 468
675
Bruneau Thomas C. 653
Brunello Aristide 650
Brunetiere Ferdinand, apologeta 54
Brunetta G. 654
Brunner Emil, teolog 620, 628
Bruns H. 649
Brzozowski Mieczysław, ks. rektor 539
Buchheim Hans 647
Biichle M. 653
Budka Nikita (Nykita), bp unicki 599
Budkiewicz Konstanty, prałat 210
Bueno y Monreal Jose M. , kard. 175
Bugnini Annibale 650
Bukraba Kazimierz, bp 398, 432, 456, 497
Bulanda Stanisław, wikariusz kapit. 466
Bulanyi Gyorgi, ks. 230
Bultmann Rudolf, teolog 53, 57
Burger Herbert, ks. 448
Burgiba Habib, prez. 323
Burke John J . , ks. 260
Bursche Juliusz, bp ewang. 427, 428, 546
Burton Katherine N. 645
Burzio Giuseppe, delegat apost. 30
Buturac Josip 651
Buzalka Michał, bp 223
Byrne, delegat apost. 354
Caggia Giacinto, bp 162
Calles Plutarco Elias, prez. 109, 268, 269
Callovini C. 646
Caloen Bernard Van, benedyktyn 85
Calvo G., jezuita 515
Camacho Avila Manuel, prez. 269
Camara Helder Pessoa, abp 313, 316
Camargo Procopio Candido de 650
Campanini Giorgio 654
Campenhausen Axel von 645
Campoamor Jose Maria, ks. 299
Caprile Giovanni 648
Cardenal Ernesto, min. 283, 315
Cardenal Fernando, min. 283
Cardenas Lazaro, prez. 109, 269
Cardia C. 646
Cardijn Joseph, kard. 58, 91, 198, 199
Carević Josip, bp 236
Carey George , abp anglik. 630, 631
Carney James Francis, abp anglik. 149
Caro Rodriguez Joseph M . , abp 292
Carranza Venustiano, prez. 267, 268
Carretto Carlo, pisarz 164
Carrol John, bp 249
Carter Gerald Emmert, kard. 245 , 246
676
Carvajal J. G. M. 653
Casariego Mario, abp 278
Casaroli Agostino, kard. 128, 129, 356, 523,
524, 584, 601
Casoria Giuseppe 645
Castel/an Georges 657
Castro Ruiz Fidel, dyktator 276
Catalano Gaetano 645
Ceausescu Nicolae, prez. 129, 233, 568, 606
Centoz Luigi, nuncjusz 215
Cerfaux Louis, o. 57
Chabot Jean Luc 650
Chaigne Louis 645
Chajn Leon 657
Chalupka V. 650
Chamberlain Arthur Neville, premier 27
Chamorro Barrios Violeta de, prez. 284
Charbonnier Jean 654
Charczew Konstantin, przewod. 583, 584
Chauleur Syvestre 659
Chelini Jean 647
Chełmicki Zygmunt, ks. 381
Chenu Marie Dominique, dominikanin 117
Chevalier Jacques 645
Chiesa Giacomo della, kard. zob. Benedykt
XV
Chińscy Męczennicy, św. , św. 355
Chira Aleksander, bp unicki 603
Chissano Alberto, prez. 332
Chmielewski Henryk 655
Chmielnicki Zygmunt, wikariusz gen. 454,
455
Chojnacki Władysław 661
Chomeini Rudollah (właśc. Musawi Hendi),
ajatollah 360
Chomyszyn Grzegorz, bp unicki 414-416,
596, 599
Choren I, katolikos orm. 593
Chomiak Orestes, ks. 250
Choromański Zygmunt, bp 484, 486, 499, 522
Chrapowicki Antoni, abp zob. Antoni
Chrapowicki
Christophoros Knitis, prawosł. abp ekum.
571
Christopoulos George A. 660
Chruszczewski Adam 656
Chruszczow Ńikita S . , premier 128, 213, 579,
580
Chrysostomos (Chryzostom) Kykkotis, abp
prawosł . 563
Chrysostomus Johannes 659
Chrystian X, król 206
Chrystofor II Danielides, patr. melch. 553
Chrystus zob. Jezus Chrystus
Chryzostom Papadopoulos, abp prawosł .
555 , 556, 658
Chryzostomos Filip, abp 556, 557
Cichocki Jan, ks. 384
Cieplak Jan, bp 209, 210, 386, 387, 398, 399,
412
Ciepliński Antoni, ks. 381
Ciesielski Augustyn, cysters 518
Ciriaci Pietra, nuncjusz 219, 220
Cisło Mieczysław, ks. rektor 539
Cita-Malard Suzanne 647
Clark Mark Wayne, gen. 265
Clark Matthew H . , bp 258
Clauss Manfred 657
Clement Olivier 659
Clemenz Bruno, teolog 59
Coan T. W . , misjonarz 635
Cobben Wilhelm, bp 207
Cobral C. 653
Cobral Salvador C. 646
Coggan Donald, prymas anglik. 153
Colasuonno Francesco, abp 214, 584, 602
Colbin J. 647
Colgan Harold, działacz 98
Colłor de Mello Fernando, prez. 317
Colomb Joseph, teolog 89
Colombo Carlo, ks. 163
Comblin Jose, teolog 314
Conan Julien Guillaume, abp 274
Congar Yves, dominikanin 53, 117, 168, 647,
648
Cooray Thomas B . , abp 366
Capello Luigi Giacomo, metropolita 286
Cordeiro Joseph, metropolita, kard. 360-361
Cordes Paul Josef 648
Cortesi Filippo, nuncjusz 391, 409, 471
Costantini Celso, kard. 33, 354
Coughlin Charles E . , prob. 260
Couturier Paul, ks. 152, 166
Cramer Winfrid 659
Cremona C. 647
Cristea Miron, abp zob. Miron Cristea
Crowe Frederik, misjonarz 635
Cruz Ramon Ernesto, prez. 280
Csemoch Janas, prymas 227
Cub Michał , abp zob. Michał Cub
Cule Petar, bp 236
Curran Charles E . , moralista 92
Curtiss John Shelton 650
Cygański Mirosław 657
Cyryl, św. 42, 88
Cyryl (Izydor) , abuna 588
Cyryl I (Konstantin Markow) , patr. prawosł.
558, 559
Cyryl III, abp prawosł. 562
Cyryl V, patr. kopt. 586
Cyryl VI (Mina el-Baramussi), patr. kopt.
586, 610
Cyryl II Makarios, patr. kopt. 614
Cyryl VIII Geha, patr. melch. 608
Cyryl Aleksandryjski, św. 609
Cywiński Bohdan 657
Czacka Elżbieta Róża, s. 403, 405
Czajkowski Zbigniew 646, 648
Czapliński Władysław 651 , 653
Czarnecki Antoni, wikary 465
Czarnecki Mikołaj , bp unicki 419, 569, 600
Czarnecki Wacław 655
Czernienko Konstantin U . , sekr. gen. 582
Czerski Mieczysław 655
Czetwertyński Świętopełk Seweryn, książę
386
Czornij Juliana, ż. Stefana Rudyka 545
Czubatyj Mykoła 659
Daim Wielfried 651
Dalbor Edmund, prymas 12, 380-383, 392,
394, 397, 408, 4 1 1 , 658
Dalia Costa Elia, bp 162
Damaskinos, abp zob. Damaskinos Papan-
dreu
Damaskinos Papandreu, abp 556
Damian, patr. melch. 554
Damian (Damien) , abp prawosł . 562
Damian Samartsis, abp 555
Danielou Jean, kard. 53, 1 15
Danneels Godfried, abp 204
Dante Alighieri, poeta 20
Danyłenko S. T. , pisarz 600
Darmojuwono Justinus, abp 362
Darowska Marcelina, s. 405
Dawid V, katolikos prawosł . 564
Dąb-Kalinowska Barbara 660
Dąbrowski Eugeniusz 648
Dąbrowski Kazimierz 658
Dechet Jan, ks. 224
Decourtray Albert Charles, abp 169
Defois Gerard 649
De Gasperi Alcide, polityk 159, 162, 652
De Jong Johannes, abp 202
Dejung Karl Heinz 648
Delaney John J . , jezuita 262
677
Delehaye Hippolyte , teolog 54
Della Rocca Fernando 646
Delp Alfred, jezuita 1 10
Demel Juliusz 651 , 659
Demetriusz, abp, patr. prawosł. 559
Demski Władysław, ks. 385
Denknys P. 653
Dente G. 646
Denzler Georg 646
Derderian Yeghishe, patr. zob. Eliasz II
Derkenne Frarn;oise , teolog 89
De Rosa Peter 646
Descher Karl Heinz 647
Deskur Andrzej Maria, abp, kard. 496, 497,
523
Despin A., ks. 233
Desseaux Jacques Elisee 649, 660
De Valera Eamon, prez. 195
Dib Pierre 659
Dibelius Martin, biblista 57
Dibelius Otto, bp ewang. 65, 620
Dieckmann Hermann, teolog 55
Dignan John, bp 196
Dimerski Slavko 659
Dimitrios (Dymitr) I Papadopoulos, prawosł .
patr. ekum. 42, 44, 153, 154, 552, 562,
564, 568, 610, 660
Dingle John 651
Dinkha IV, bp zob. Mar Dinkha IV
Diodor I (Damianos George Karivalis) , patr.
melch. 555
Dioklecjan (Gajusz Aureliusz Valeriusz) ,
cesarz 574
Dionizy Waledyński, bp, metropolita prawosł .
421-426, 540-543
Dmowski Roman, polityk 399
Doi-Tatsuo Peter, abp 369
Do/an John Patrick 264, 654
Dolger Franz Joseph, historyk 56
Dollfuss Engelbert, kanclerz 46, 123, 190
Dollinger Ignaz Johann Joseph von, ks. 150
Domany A. 658
Dominik Konstanty, bp 400 , 440
D'Onorio J. B. 647
Dooley John, delegat apost. 357
Dopfner Julius, kard. 105, 140, 187, 188, 5 16,
520
Doroszkiewicz Bazyli, abp zob. Bazyli Doro-
szkiewicz
Doroteusz, abp prawosł . 569
Doroteusz (Filipp), abp prawosł . 556
Dosseh Anyron Robert, abp 339
678
Dowbor-Muśnicki Józef, gen. 387
Dozier Carroll Thomas, bp 263
Drasković Ćedomir 659
Drenikoff K. G. 651
Drexel Katarzyna, m. 256
Drey Johann Sebastian, teolog 54
Dreyfus Paul 646
Drzazga Józef, bp 5 16, 518
Driećnik Maximilian, bp 237
Drzepecki Bronisław, ks. 455
Dubcek (Dubczek) Aleksander, polityk 1 1 1
Dubois Louis Ernest, abp, kard. 411
Dubowski Ignacy, bp 209, 210, 386, 397
Ducellier Alain 660
Duchesne Louis, ks. 55
Duchnovic Oleksander 659
Dud Ireneus, bp zob. Wien Dud Ireneus
Dudko Dmitrij , ks. 581
Dudzik Maria Teresa (Józefina), s. 405
Dumont Christophe J . , dominikanin 168
Dunajski Piotr, ks. 384
Dunin-Wąsowicz Krzysztof 657
Dunn Douglas James 652, 653
Durica Milan S. 653
Duroselle Jean Baptiste 645
Dussel Enrique, teolog 314, 654
Dutra Gaspar Enrico, prez. 310
Duval E. D. 653
Duvalier Frarn;ois, prez. 274
Duvalierowie, rodzina 275
Dvornik Frantisek, historyk 56
Dymek Walenty, abp 382, 410, 435, 437 , 497
Dymitr I, patr. zob. Dimitrios (Dymitr) I
Papadopoulos
Działowski Gustaw, ks. 385
Easterman Alexander L. , prezes 31
Edyta (Teresa Benedykta od Krzyża) Stein,
bł . 1 10, 189
Efrem I, patr. j akob. 590, 591
Efrem I, katolikos malab. 591
Efrem II (Efraim) , katolikos prawosł . 564
Efrem Syryjczyk, św. 20
Efthimiou M. 660
Egenter Richard, moralista 54
Ehrhard Albert Joseph Maria, o. 23
Eijo y Garay Leopoldo, bp 173
Ekandem Dominic Ignatius, bp 339
Eleuteriusz Bogojawieński, bp prawosł. 421 ,
422
Eleuteriusz Woroncow, egzarcha, abp prawosł.
569
Eliasz Il (Yeghishe Derderian) , patr. orm.
592
Eliasz IV (Mo'avad) , patr. melch. 554
Eliasz Butros, patr. zob. Eliasz Butros Hojek
Eliasz Butros Hojek, patr. maron. 6 1 1
Ellard Gerald 647
Elliott Lawrence 646
Ellis Jane 660
Ellis John Tracy 248, 651
Eltschkner Antoni, bp 225
Elżbieta I Tudor, królowa 195
Elżbieta Anna Seton, św. 35 , 37, 253
Endalkaczew Makonnes, premier 519
Endrici Celestine, bp 162
Enńque y Tarancon Vicente, kard. 175
Epagneul Michel Dominique, ks. 167
Eschweiler Karl, teolog 52
Escoto Miguel de, min. 283
Escriva de Balaguer Jose Maria , ks . 120, 170
Esser Wilhelm 647
Eszliman Nikołaj , ks. 580, 581
Etchegaray Roger, kard. 276, 356
Eugeniusz I, katolikos malab . 591
Eulogiusz, bp, władyka 545
Eulogiusz (Wasilij Siemionowicz Gieorgi­
jewski) , abp prawosł . 424, 571
Evdokimov Paul 659, 660
Fahlbusch Erwin 649
Fainhaun David 465
Falciola Roberto G. 646
Fa/eoni Carlo 645
Falk H. 647
Falkowski Czesław, bp 497, 517, 5 18
Falley Bernard, bp 83
Farley John, kard. 248
Farmicola J. 653
Faron Władysław Marcin, bp starokat. 430
Farsky Karel, bp, patr. 642, 643
Faulhaber Michael, kard. 179, 183
Faustyna Maria Kowalska, bł. 405
Pedele Pietro, min. 160.
Fedorow Leonid, egzarcha zob . Leonid
Fedorow
Fedorowicz Tadeusz, ks. 455, 469
Fedukowicz Andrzej , ks. 210
Feehan Patrick, abp 640
Feicht Hieronim, misjonarz 402
Feiner Johannes 53
Felczak Wacław 651 , 654, 660
Feldman Klemens, abp mariaw. 430
Felici Pericle, kard. 61
Felicja, mateczka zob. Kozłowska Felicja
Feltin Maurice, kard. 168
Fennell D. 651
Ferm Vergilius 661
Fessard Gaston 653
Figas Justyn, franciszkanin 1 17
Figielski Stanisław, wikariusz gen. 443
Figueiredo Joao Baptista de Oliveira, prez.
315-316
Fijałek Jan, ks. 52, 56
Fijałkowski Zenon 657
Filaret (Michaił Antonowicz Denisenko),
abp prawosł. 583, 601
Filaret Woznessenskij , prawosł . abp autokef.
571
Filipiak Bolesław, abp, kard. 496, 516
Filthaut Theodor 647
Fischer Colbrie Augustyn, bp 221
Fischer H. 647
Fisher Geoffrey F„ abp 62, 631
Fitzner O„ urzędnik 446
Fitzsimons Matthew Anthony, wydawca 645
Flahiff George Bernard, kard. 244
Fliche Augustin, prof. 56
Focjusz, patr. 56, 551
Focjusz Il, patr. melch. 553
Focjusz II, prawosł. patr. ekum. 551
Fogarty Gerald P. 653
Folcik Marian, ks. 469
Fonck Leopold, jezuita 57
Fonsegrive-Lespinasse Georges Pierre, apo-
logeta 54
Fanzo Lorenzo 650
Forster Albert, namiestnik 439-442
Fouilloux Etienne 649
Foy Felician A. 651
Franciszek Józef I Habsburg, cesarz 415, 607
Franciszek Ksawery, św. 363
Franciszek Salezy, św. 35
Franciszek z Asyżu (Jan Bernardone), św.
20, 23, 531
Franciszka Ksawera Cabrini, św. 32, 100
Franco Bahamonde Francisco, dyktator 171,
172, 174
Frank Hans, gen. gubernator 434, 447, 448,
450, 451 , 463, 466
Franki Stanisław, ks. rektor 453, 469
Fredrówna Zofia zob. Szeptycka Zofia z
Fredrów
Freeze G. L. 660
Frehen Hendrik Hubert, bp 208
Frei Montalva Eduardo, prez. 292
679
Frelichowski Stefan Wincenty, ks. 401
Fresno Larrain Juan Francisco, abp 293
Fries Heinrich 659, 661
Frings Joseph, abp, kard. 61, 186, 187, 521
Frison Aleksander, bp 212
Froeulich Karlfried 649
Frohlich Cyprian (Franz Xaver) , kapucyn 132
Fryderyk IX, s. Chrystiana X, król 206
Fulman Marian Leon, bp 396, 398, 447 , 448,
497
Fumageli Cavalli O. 646
Gabriel od Matki Boskiej Bolesnej (Fran-
cesco Possenti) , św. 20
Gabriel V Dozić, patr. prawosł. 560
Gabriel Emanuel, jezuita 344
Gabriel Kolumba (Janina Matylda) , s. 405
Gabriel Miłosev, abp prawosł. 561
Gadowski Walenty, ks . 59
Galaction Gała (właśc. Grigore Pisculescu) ,
ks. 565
Galareta Alfons de, bp 83
Galen Klemens Augustinus, bp 183
Galileo Galilei (Galileusz) , filozof 67
Gall Stanisław, bp 393, 447
Ga/os Adam 653
Gandhi Indira, premier 365
Gantin Bernardin L. , abp, kard. 335
Garcia Lucas Romeo F. , prez. 278
Garcia Moreno Gabriel, prez. 97
Gardei! Ambroise, dominikanin 52
Gareja I. 647
Garibaldi Giuseppe, gen. 654
Garibi y Rivera Jose, abp, kard. 270
Garofalo Salvatore, teolog 163
Garrigou-Lagrange Reginald, neotomista 52
Gasparri Pietra, kard. 20, 21 , 25, 59, 130,
151, 159-161
Gatz Erwin 648
Gauche A., teolog 56
Gaudig Hugo, teolog 59
Gaulle Charles de , gen . , prez. 34, 167
Gausrigler F. 654
Gautrelet Fran<;ois Xavier, jezuita 97
Gawlina Józef, bp 49, 5 16 , 518
Geiselmann Josef Rupert 53, 647
Gemelli Agostino, franciszkanin 116, 163
Gemma Gałgani, św. 32
Gerardi Conedera Juan, bp 278
Geregin, patr. orm. 592
Gerety Peter Leo, abp 264
Gergely J. 654
680
Gerhard ( Odiło) , franciszkanin 448
German (Djorich), patr. prawosł . 560, 561
German V, prawosł. patr. ekum. 550
Geschwind P. , ks. starokat. 639
Ghali Butros B . , min. , sekretarz gen. ONZ
587
Gheerbrant Alain 651
Ghelłinck Joseph de, teolog 52
Gheorghiu-Dej Gheorghe, polityk 566
Ghergheł Petru, bp unicki 6(),7
Gherman P. 653, 660
Gibbons James, abp, kard. 19
Gieorgijewski Eulogiusz, abp zob. Eulogiusz
(Wasilij Siemionowicz Gieorgijewski)
Gierek Edward, I sekretarz KC PZPR 38,
129, 493, 523, 529
Gieysztor A leksander 655
Gijsen Joannes Baptist Matthijs, bp 203
Gil D. F. 652
Gilson Etienne, filozof 52, 244
Giordani Igino, działacz 159
Giraud Andre 645
Giussani Luigi, ks. 93, 164
Gizenga Antoine, polityk 343
Gizzi Pasquale Tommaso, nuncjusz 638
Glass Jakub, prezes 427
Glattfelder Juliu, bp 231
Glemp Józef, prymas 155, 496, 529, 535, 539,
584
Głębocki Wiesław 657
Gniigi Albert 648
Gnatowski Jan, ks. 381
Goddijn Walter 652
Godfrey Wilhelm, nuncjusz 471
Godin Henri, ks. 58, 166, 168
Godlewski Jerzy Feliks 652, 656
Godlewski Marceli, prob. 465
Godlewski Michał , bp 210, 386, 410
Goebbels Joseph, min. propagandy 131, 182,
462
Gogquia J. R. 652
Gojdić Paweł (Pavel) , bp unicki 603 , 604
Goliński Zdzisław, bp 497, 516
Goltermann W. F. 661
Gołębiowski Piotr, bp 498, 499
Gołubiew Hermogen, abp zob. Hermogen
Gołubiew
Gomez P. R. 652
Gomułka Władysław, I sekretarz KC PZPR
486, 521-523, 544
Gon<;alves Cerejeira Manuel, abp 176
Gom5alves Jaime Pedro, metropolita 332
Gondek Anzelm, karmelita 403
Gonella Guido 646
Gonnarson J. , bp 208
Gonner Nicholas E . , wydawca 258
Gonzales y Robleto V . , abp 282
Gorał Władysław, bp 400, 448
Gorazd (Matthias Pavlik), bp 568, 569, 642
Gorazdowski Zygmunt, ks. 401
Gorbaczow Michaił S . , sekretarz gen . , prez.
7, 1 1 , 214, 583, 584, 601
Gore Charles, bp anglik. 630
Goring Hermann, marszałek 435 , 441 , 446
Gorostieta Enrique, powstaniec 269
Gorschenek Gunter 652
Gotierez A . , ks. 299
Gottwald Klement, prez. 223
Goździk Józef, wikariusz gen. 447
Górecki Juliusz 655
Górski Karol 651
Graber Rudolf 647
Grabmann Martin, bp 52
Grabski Stanisław, min . , premier 389
Grabski Władysław , premier 389
Gracias Waleriano, kard. 364
Graham Billy, kaznodzieja 633
Graham Robert A. 645 , 657
Grajewski Andrzej 654
Granfield Patrick 646
Graziani Rodolfo, marszałek 588
Greeley Andrew M . , ks. 106-107
Greene Graham, pisarz 192
Greinacher Norbert, ks. 83-84
Greiser Arthur, namiestnik 435-440, 445
Gressmann Hugo, egzegeta 57
Griffin Bernard, kard. 193
Griffith Patrick Raymond, bp 346
Grober Conrad, abp 86
Grochowski Leon, bp 641
Gromadzki Aleksy, bp zob. Aleksy Gro-
madzki
Gromyko Andriej A . , min. 129, 130
Grootaers Jan 649
Crossu Sergiu 653
Grosz Josef, abp 229, 230
Groza Petru, premier 567
Gruchmann Lothar 655
Grudzień Józef 649
Grundlich R. 654
Grunwald Constantin de 651
Gryniakow Jerzy 661
Grzegorz VII, prawosł . patr. ekum. 422, 550
Grzegorz XIII (Ugo Boncompagni) , pap. 40
Grzegorz XVI (Bartolomeo Alberto Capel­
lari), pap. 12, 68, 324, 327, 344
Grzegorz Benedykt Varghese Thangalathil,
metropolita 617
Grzegorz Piotr XIV (Gregorio Pietro) Aga-
gianian, patr. orm. 33, 613
Grzeszczak Władysław 654
Grzybowski Konstanty 648, 655
Grzybowski Michał Marian 658
Grzybowski Stanisław 62
Gsovski Vladimir 650
Guardini Romano, prof. 85
Guazzoni Enrico, reżyser 145
Gueiler Tejada Lydia, prez. 291
Guerin Georges, ks. 166
Guerry Emile Maurice, abp, kard. 521 , 647
Guilmot Paul 648
Guinness Alec, aktor 192
Guitton Jean, filozof 36 , 645 , 647
Gula Gerard, abp starokat. 640
Gulbinowicz Henryk, kard. 496
Gumkowski Bolesław, wikariusz gen. 443
Gundlach Gustav 647
Gunkel Hermann, protestant 57
Gurian Waldemar 645
Gurt/er Paul 655
Gusiew Alimpij , abp staroobrzęd. 585
Gustafsson Bendt 651
Gustaw Romuald 656
Gutierrez Gustavo, teolog 314
Haakon VII, s. Fryderyka VIII, król 206
Haase Wolfgang 649
Hadrian VI (Hadrian Florensz) , pap. 36, 40
Hajjar Joseph 659
Hajle Mariam Mengistu, szef państwa 333,
589
Hajle Sellasje I (właśc. Ras Tafari Makon-
nen) , cesarz 333, 588, 589
Balaski K. 661
Halczyn Wojciech, działacz 386
Halecki Oskar 656
Hales Edward Elton Young 645
Halifax Charles Lindley Wood, polityk 151 ,
152
Hałacińska Józefa Joanna, s. 403
Hamvas Endre, bp 229
Hanson Eric O. 653
Harasymowicz Jan Krzysztof 649
Hardt Michael 649
Haring Bernhard, teolog 54
Hasan Il, s. Mohammeda V, król 325
681
Hass Ludwik 658
Hassan Antoni (Piotr IX), patr. zob. Antoni
Hassan (Piotr IX)
Hastings Adrian 650, 653, 661
Hauptmann Pierre 660
Hausen H„ pastor 621
Havel Vaclav, prez. 226
Hayward Fernand 645
Hebblethwaite Peter 646
Heck Roman 651
Heenan John, kard. 520
Hehl Ulrich von 652, 653
Heiler Friedrich, pastor 621 , 647
Heiler F. 647, 661
Heinbuch F. 653
Heinrich Franz 648
Helbing H. 646
Helmreich Ernst Christian 653
Hengsbach Franz , bp 521
Hennesey James J. 264, 653
Henriquez Raul Silva, abp, kard. 292, 293
Henryk VIII Tudor, król 100, 195
Hensbach F. 652
Herbigny Michel de, bp 115, 2 1 1 , 212
Herbst Stanisław 655
Hergenrother Joseph, ks. 56
Hermogenes (Jermołaj) , patr. prawosł „ św.
584
Hermogen Gołubiew, abp prawosł . 580
Hernandez F. M. 653
Hernandez Santos Angel 660
Herrmann Wilhelm, teolog 53
Herwegen Ildefons, benedyktyn 85
Herzog Eduard, teolog starokat. 639, 640
Herzog Izaak, wlk. rabin 30
Heydrich Reinhard, szef gestapo 436
Heyer Friedrich 659, 660
Heykamp John, bp starokat. 638
Hieronim, św. 20
Hieronymos Kotsonis, prof„ abp prawosł .
557
Hilarion (Iwan Ohijenko) , bp prawosł . 426
Hilger Hans, teolog 89
Hillekamps C. H. 651
Himmler Heinrich, szef gestapo 131
Hindenburg Paul von Beneckendorff, prez.
180, 182
Hinsley Arthur, kard. 193
Hirka Jan, bp unicki 604
Hirohito, cesarz 369
Hirschbrich Ernst 647
682
Hitler Adolf, kanclerz 27-29, 46, 95 , 121,
131 , 179-182, 184, 185 , 221 , 235, 433,
ru , �, w , �, m, � , m, ru,
653, 654
Hlinka Andrej , ks. 221 , 222
Hlond August, prymas 391 , 396, 397, 399,
402, 407, 408, 410-412, 425, 435, 461,
462, 471, 473, 476-480, 488, 490, 492,
494, 495, 497, 502, 508, 658
Hoberg Hermann 645
Hodur Franciszek, bp starokat. 249, 429,
430, 547, 640, 641
Hodża (Hoxha) Enwer, premier 562
Hodża Milan, premier 220
Hoeck Johann Hans, opat 77
Hoetnagel H. 653
Hojer Liselotte 650
Hoffner Joseph, kard. 107, 188, 649
Hoffmann Hermann , ks. 152
Holenstein Carl 648
Holl Karl, teolog 619, 620
Holmes Derek J. 646
Holmquist H. 650
Holzapfel Helmut 656
Hołówka Tadeusz, wiceprezes BBWR 414
Hong Francis, bp 354
Honig Hermann 653
Honorat Koźmiński, bł . 119, 402, 404
Hoornaert Eduardo 652
Hopfner J. 651
Hopko Wasyl, bp unicki 603, 604
Horgan D. 650
Horle Georg Heinrich, ks. 86
Horthy de Nagybanya Miklos, regent 226
Hossu Iuliu, bp unicki, kard. 566, 605, 606
Hostie Raymond 648
Hourdin Georges 647
Hromadka Josef Luki, teolog 627
Hughes Mary Angela, zał. zgromadzeń 629
Hume Basi! George, kard. 195
Hummerlauer Franz von, j ezuita 57
Hunermann Wilhelm 646
Hurley Denis Eugene, abp 347
Hurtado Osvaldo, przewoa.l. 295
Hutten Kurt 651
Huyn Paul hr„ abp 219
Hyde Douglas, poeta 193
Ignacy IV (Haleb Hazim), patr. melch 554
Ignacy XXVIII, patr. jakob. 590
Ignacy XXIX, patr. jakob. 590, 591
Ignacy Abdul Messiah, eks-patr. jakob. 591
Ignacy Antoni II Hayek (Haik), patr. syr.
614
Ignacy Efrem II Rahmani (właśc. Aloysius
Rahmani), patr. syr. 614
Ignacy Eliasz III, patr. j akob. 591
Ignacy Gabriel Tappouni, patr. syr. 23, 609,
614
Ignacy Jakub III, patr. zob. Mar Ignacy
Jakub III
Ignacy Piotr XVI Batanian, patr. orm. 613
Ignacy Zakka I Iwas, patr. j akob. 153, 591
Ilia II Shiolashvili, katolikos prawosł . 564
Innitzer Theodor, kard. 30, 190
lnnocenti Ennio 649
Innocenty Popow, archim. , abp prawosł . 570
lnovecky Jozef 651
Inoziemcow Aleksander, bp zob. Aleksander
Inoziemcow
Ispir V. G . , ks. 565
lvandija Antun 651
lvanow B. 651
Iwanowski Symeon, wikariusz zob. Symeon
Iwanowski
Iwicki Witold, wikariusz gen. 456, 459
Izdebska Wanda Anatolia, m. 656
Jabłońska Bernardyna (Maria) , s. 405
Jabłoński Henryk, przewodu. Rady Państwa
525
Jacewicz Wiktor 460, 656
Jachimowski Tadeusz, kapelan 387
Jadwiga Królowa (Andegaweńska) , bł.
527-528
Jaeger Lorenz, abp 152
Jakobs Konrad, ks. 86
Jakovos (James Coucouzis), abp orm. 610
Jakunin Gleb, ks. 580, 581 , 584
Jałbrzykowski Romuald, abp 213, 394, 396,
398, 399, 419, 431 , 456-458, 464, 465 ,
472, 497
Jan (Johannes Rinne) , abp prawosł . 569
Jan, abp (od 1939) 588
Jan, abp (od 1976) 590
Jan III Sobieski, król 531
Jan VIII, pap. 238
Jan XIX, patr. kopt. 586
Jan XXII! (Angelo Giuseppe Roncalli), pap.
7, 1 1 , 13, 33-36, 50, 60-64, 7 1 , 89, 99,
100, 121, 123, 124, 128, 134, 137 ' 140,
147, 152, 167, 168, 239, 240, 277, 285.
286, 292, 3 1 1 , 318, 326, 339, 342, 345 ,
348-351 , 357, 362, 368-370, 515, 599,
600, 615, 645-647, 660
Jan Bosco, św. 22, 118
Jan Brebeuf, św. 100
Jan Fisher, św. 22, 100
Jan Hus, kaznodzieja 219
Jan Leonardi, św. 22
Jan Ogilvie (zw. Szkot Męczennik), św. 37
Jan Paweł I (Albino Luciani), pap. 39, 74,
525, 647, 649
Jan Paweł II (Karol Wojtyła), pap. 7, 8, 1 1 ,
1 3 , 15, 1 6 , 39, 40, 42-44, 48, 61, 64, 68,
73-84, 88, 89, 93-98, 100, 101 , 108, 1 14,
116, 120, 121, 125, 126, 130, 137, 141-
-144, 149, 153-155, 158, 164, 165, 169,
175, 177, 188, 191, 192, 194, 195, 197,
201 , 204-208, 214, 216-218, 226, 230,
233, 234, 239-241 , 245 , 248, 249, 254,
257, 265, 266, 269, 272-277, 279-281 ,
283-285 , 287, 288, 291 , 293, 295, 297,
300, 302, 305, 306, 308, 3 1 1 , 314-316,
319, 324-328, 330, 332, 334-341 , 344,
345, 347-352, 356, 358, 361 , 366-369,
371 , 373, 374, 376, 379, 491, 493, 494,
496, 498, 501 , 5 1 1 , 514, 5 16-518, 520,
529, 530, 532-536, 539, 552, 607, 612,
616, 631 , 642, 646-650, 660
Jan Piotr XVIII Kasparian, patr. orm. 613
Jan Vianney, św. 22, 108, 169
Jan od Krzyża (Juan de Yepes y Alvarez) ,
św. 40
Janin Raymond 609, 658
Jar/ot Georges 648
Jaroszewicz Jan, bp 482, 517, 518
Jaroszewicz Piotr, premier 523
Jaroszewski Jerzy, abp zob. Jerzy Jaro-
szewski
Jaruzelski Wojciech, prez. 529, 530, 534
Jasiński Włodzimierz, bp 398, 435, 468, 497
Jasionowski Marian, ks. 213
Jastrzębski Wojciech 656
Jaworski Marian, abp 214, 658
Jedin Hubert 56
Jefferey R. M. L. 661
Jemielity Witold 658
J erzy Jaroszewski, abp prawosł . 421 , 422,
426
Jerzy Bolesław Matulewicz (Matulaitis), abp.
bł . 215, 216, 387, 397, 419
Jewtuszenko Eugeniusz, dziennikarz 583
Jezus Chrystus 27, 4 1 , 53, 54, 57, 59, 6 1 , 66,
71, 79, 85 , 90, 94-98, 100, 103, 108, 1 1 1 ,
683
 1 12, 1 14, 1 18, 1 19, 122, 123, 127, 132, Kaluschke Alois, bp 440
136-139, 141, 144, 145 , 148, 149, 154, Kalustian Shnork , patr. zob. Shnork Kalu-
155 , 264, 266, 268, 272, 307, 308, 319, stian
322, 326, 486, 519, 526-528, 530, 574, Kalwin Jan (Jean Calvin), reformator 9, 619
575, 577, 609, 621 , 631, 644 Kałwa Piotr, bp497, 516-518
Jezusek Wacław, sufragan 447 Kamiński Franciszek 656
Jeż Ignacy, bp 499 Kamiński P„ ks. starokat. 429
Jędrzejczak Maria L. 657 Kampe Walther 647
Joan, abp pra�osł. 569 Kanadyjscy Męczennicy, św„ św. 100
Joann, abp prawosł . (Kijów) 598 Kania Stanisław, I sekretarz KC PZPR 529
Joanna d'Arc, św. 6, 20, 165 Kanter, ks. 227
Job, patr. prawosl . , św. 584 Kanut IV Święty (Knud) , król, św. 206
Jockwig Franz 659 Kaplica Jan, ks . 385
Jodokas Michał , bp 212 Kapusta Eugeniusz, ks. 387
Johnson Paul 646 Karamanlis Konstandinos, prez. 557
Jop Franciszek, wikariusz kapit. 487, 499, Karekin Sarkissian, patr. orm. 592
512, 516-518 Karłow Jurij , ambasador 214, 585
Jozafat Kuncewicz , św. 23, 4 1 1 , 417, 609 Karłowska Maria, s. 405
Józef, św. 44, 100 Karol I Franciszek Józef Habsburg, cesarz 19
Józef, egzarcha prawosł. 558 Karol Boromeusz, św. 34, 151
Józef II, patr. kopt. 586, 588 Karol Lwanga, ś w . 101, 352
Józef VII Ghanina, patr. chald. 614 Karol de Foucauld, misjonarz 118, 168
Józef Emanuel II Tomasz, patr. chald. 614 Karolina Kózkówna, bł . 532
Józef Parecattil, kard. malab. 616 Karp Hans Jiirgen 656
Józef Sawrasz, abp prawosł . 582 Karski Karol 650, 661
Józef Sebastian Pelczar, bp, bł . 397, 399, Kasatkin Iwanowicz Nikołaj , misjonarz zob.
534, 656 Nikołaj Iwanowicz Kasatkin
Józewski Henryk, wojewoda 426 Kaspar Karl, abp , kard.220-222
Juan Carlos Burbon, król 172, 174-175 Kasperkiewicz Karolina Maria 656
Jungmann Joseph Andreas, j ezuita 52, 59, Kaszkiewicz Aleksander, bp 214
66, 88 Kaszuba Serafin, o. 213
Juniewicz Edward, ks. 456 Katarzyna ze Sieny ( Catharina Benincas) ,
Jurkiewicz Jarosław 655 św. 143
Justinian (Joan Marina), abp, patr. prawosł . Katarzyniec Wenancjusz (Wenanty), fran-
233, 566-568, 605 ciszkanin, sł. Boży
402
Justyn, metropolita, patr. 568 Kaufmann Gordon D. 649
Justyn, o. zob. Figas Justyn Kaunda Kenneth David, prez. 345
Kazimierz Jagiellończyk, św. 216
Kaas Ludwig, prałat 180 Kelly Thomas Cajetan, abp 254
Kaczmarek Czesław, bp 399, 410, 447, 450, Kempner Robert 656
451 , 467, 482, 487, 497, 658 Kennedy Eugene C„ ks. 107
Kadafi Muammar (Mohammed) al-, prez. Kennedy John Fitzgerald , prez . 8 , 260, 265
323 Kennedy John J. 650
Kadar Janos, premier 129, 230 Kenrick Peter Richard, abp 266
Kadlecowa Eryka, socjolog 644 Kentenich Joseph P„ ks. 120
Kadt Emanuel de 651 Keogh D. 654
Kajetanowicz Dionizy, wikariusz gen. 420 Keppler E„ teolog 52
Kakowski Aleksander, prymas 12, 21 , 380- Keppler Paul Wilhelm, kaznodzieja 60
-382, 391 , 392, 394, 397, 408-410, 419 Kerekou Mathieu, prez. 335
Kalley Robert R. , misjonarz 635 Kerr D. A. 654
Kallistrat, katolikos prawosł . 564 Kerschensteiner Georg, teolog 59
Kaltenbrunner Ernst, szef policji 436 Kersten Krystyna 474, 658

684
Kessler Józef, bp 209, 210 Kołodziej B. 657
Kework, abp orm. 593 Komar Edward, bp 447
Kework V , katolikos orm . 593 Kominek Bolesław, abp, kard. 64, 68, 468,
Kework VI , katolikos orm . 592 487, 488, 496, 499, 501 , 509, 516, 518,
Khamphan Thomas, bp 359 648
Khan Dehlavi Saidulla, ambasador 361 Komorek Rudolf Józef, salezjanin 402
Kidd Beresford James 659 Kondrusiewicz Tadeusz, administrator apost.
Kiełbasa Antoni 656 214
Kiereński Aleksandr F. , premier 386 Kondzie/a Joachim 648
Kiernicki Rafał , bp 214 Konfucjusz (właśc. Kung-ciu, Kung-cy,
Kierocińska Maria Teresa (Janina) , s. 405 Kung-fu-cy) , filozof 24, 318
Ki/martin Edward J. 649 Kónig Franz, kard. 37, 64, 128, 191, 356
Kimbondo Pierre, bp 342 Konn Josef, ks. 86
Kim Il-Song (zw. Kim Ir Sen), prez. 354 Konowaleć Jewhen (Eugeniusz) , przywódca
Kim Stephen Sou Hwan, abp 368 OUN 414
Kindermann Karl Gustav 651 Konrad z Parzham (Jan Birndorfer), św. 22,
King Martin Luther, pastor 633 100
Kirion II Sadzagelaszwili, katolikos prawosł . Konstantinow D. 659
563 Konstantyn VI , prawosł . patr. ekum. 550
Kiryłowicz Serafin 657 Kopecky Vaclav, szef cenzury 222
Kisberk Emeryk, bp 229 Kopernik Mikołaj , astronom 67
Kischkowsky Alexander 659 Kopiec Jan 658
Kissi Krzysztof, abp zob . Krzysztof Kissi Kordac Frantisek, abp 219, 220
Kister Paul 652 Kordel Michał, ks. 407
Kitbunchu Michael Michai , abp 367 Koreańscy Męczennicy, św„ św. 101, 368
Kiwanuka Denis, abp 353 Korec Jan, bp 226
Klafkowski Alfons 655 Korniłowicz Władysław, ks. 401, 410
Kleeberg Franciszek, gen. 431 Korolevskij Kiril 655
Klemens X (Emilio Altieri ) , pap. 367 Korotyński Henryk 655
Klemperer Klemens von 652 Korta Wacław 653
Klepacz Michał , bp 483, 484, 486, 497, Korzonkiewicz Jan, ks.407
516-518 Kosiba Alojzy Piotr, br.
402
Klinger Elmar 650 Kosman Marceli 653, 660
Klinger Jerzy 659, 660 Kostelnyk Gabriel, administrator prawosł .
Kliszko Zenon, I sekretarz KC PZPR 521 598
Klostermann Ferdinand 647 Kościuszko Tadeusz, gen. 381 , 449
Klilber Franz 647, 649 Kovai' Frantisek, patr.
643
Kłoczowski Jerzy 657 Kowalczyk Józef, nuncjusz 533, 535, 536
Kłopotowski Ignacy, ks. 401 Kowalczyk Stanisław 649
Kłos Józef Albin, ks. 382 Kowalski Jan, abp mariaw. 429, 430
Kmetko Karl R . , bp 222, 223 Kowalski Kazimierz, bp 516-518
Knitis Christophoros , abp zob. Christophoros Kozłow Sergiusz , bp zob. Sergiusz Kozłow
Knitis Kozłowiecki Adam Stanisław, wikariusz
Knop Karl, ks. 441 , 442 apost. , abp 344, 345
Kobyłecki Stanisław, ks. 455 Kozłowska Felicj a, mariawitka 429
Koch Erich, nadprez. 459 Kozłowski Antoni Stanisław, ks. 640
Koch H. 655 Kozłowski Rościsław 660
Koch Maria E. 183 Krachmalnikowa Zoj a , działaczka 581
Kocyłowski Jozafat, bp unicki 414, 415, 536- Kramarz (Kramai') Karel, premier 219
-538, 599 Kriimer-Badoni Rudolf 649
Kolarz Walter 651 , 659 Kranc Remigiusz, kapelan 455
Ko/ping Adolf 647 Krasicki Ignacy 649

685
Kreisky Bruno 653 Lanzoni Francesco, ks. 23
Król Jan (John Kroi), abp, kard. 520 Laskowski Jerzy 649
Krucina Jan 648 Laszlo Lajos 651
Krupski Bronisław, ks. starokat. 430 Latourelle Rene 650
Kruszyński Józef, wikariusz gen. 451 , 468 Latreille Andre 651
Krynicki Władysław, bp 398, 399 Latyszewski Iwan, bp unicki 416, 599, 600
Kryszkiewicz Zygmunt (Bernard od Matki Laubitz Antoni, ks. 382
Pięknej Miłości), pasjonista 402 Laurentin Rene 648
Krząkała T . , ks. 468 Lauri Lorenzo, nuncjusz 2 1 1 , 391 , 392
Krzyszkowski Jan, wikariusz gen. 447 Layten N. A. 648
Krzysztof Kissi, abp prawosł . 562 Lazik Ambroży, bp 225
Krzywobłocka Bożena 656 Lazzarotto Angelo S. 653
Kuberski Jerzy, ambasador 533 Le Bras Gabriel, socjolog 123
Kubicki Paweł , bp 387 Leclercq Jacques, filozof 54, 648
Kubina Teodor, bp 385, 399, 410, 412, 447, Ledóchowska Józefa 656
451 , 467 ' 497 Ledóchowska Julia Urszula , s . zob. Urszula
Kubiś Adam 658 Julia Ledóchowska
Kuczyński Józef, ks. 455 Ledóchowski Mieczysław Halka, prymas 12,
Kuharić Franjo , kard. 239 97, 640
Kuhn K. A. 645 Ledóchowski Włodzimierz, generał j ezuitów
Kukuruziński Adolf, wikariusz gen. 454 115
Kula Marcin Jan 654 Lefebvre Gaspard, benedyktyn 85
Kummer Regina 647 Lefebvre Georges 651
Kumor Bolesław 535, 655, 657 Lefebvre Joseph, kard. 520
Kung Pin-mei Ignace, bp 356 Lefebvre L . , ks . 132
Kiing Hans, teolog 81, 192 Lefebvre Marcel, abp 44, 82, 83, 88, 169,
Kunowski Stefan 59 192, 302, 649
Kupczyński Aleksander, ks. 384 Leger Paul Emile, kard. 245
Kupraneć Orest F. 656 Lehr W. 654
Kurdakow Wiktor 582 Lenga Jan, administrator apost. 215
Kuroj edow Wiktor Władimir, działacz 580 Lengeling Emil Josef 647
Kurtew Cyryl, bp unicki 240, 608 Lenin Włodzimierz I . (właśc. Władimir I .
Kury Hans 661 Ulj anow) , przywódca ros. 121, 126, 157,
Kuźmicz Bolesław 655 208, 209 , 573-575
Kwiatkowski Wincenty, ks. 55 Lenart Feliks 657
Leon I Wielki, pap . , św. 35, 609
Labunka M. 659 Leon XIII (Gioacchino Vincenzo Raphaelo
Lacka Michael 659 Aloisio Pecci), pap. 7, 1 1 , 12, 14, 33, 56,
La Fontaine Pietro, kard. 21 67, 88, 90, 97, 98, 100, 117, 1 19, 122,
Laghi Pio, nuncjusz 258, 265 126, 138, 151, 249, 260, 269, 329, 330,
Lagrange Albert (Marie-Joseph) , domini- 335 , 346, 348, 349, 360, 373, 374, 415,
kanin 56, 57 420, 607, 608, 615, 631, 640
Lajolo Giovanni 645 Leonard Emile G. 661
Lally F. J. 651 Leonid Fedorow, egzarcha 210
Lamennais {La Mennais) Robert Felicite de, Leonid Okhropiridze, katolikos prawosł . 563
ks. 47 Leontios, bp prawosł . 562
Lamont Donald Raymond, bp 334 Lercaro Giacomo, kard. 164
Lampe Alfred, działacz 474 Lessard Raymond W . , bp 254
Landgraf Artur M . , teolog 52 Leś Barbara 652
Lang Albert, teolog 55 Leśnodorski Bogusław 655
Lange Ernst 648 Leugers Antonia 183
Lannon F. 654 Levine Daniel 653

686
Lewek Michał, ks. 385
Lewicki Michał , abp unicki, kard.
Lewitin-Krasnow Anatolij , pisarz
Lhand Pierre, ks.
166
Liebermann M. 654
Lienart Achille, kard. 168
Lierde Peter Canisius van 645
Ligocki Edward 655
Linde Ernst, teolog 59
Lindgens Godehard 649
Lindhardt Poul Georg 650
Lipiński Fryderyk, ks. 468
Lisiecki Arkadiusz, bp 399
Lisowski A . , ks. 210
Lisowski Franciszek, bp 396, 397, 399
Lithard Victor, teolog 58
Litsas F. 660
Littell Franklin Hamlin 648
Litwinow Paweł, działacz 580
Lloyd Roger 661
Locke H. G. 648
Logue Michael, prymas 195
Lohfink Norbert 648
Lolanges de , ks. 347
Łagoda Leon, ks. 412
12 Łakota Grzegorz, bp unicki 416, 457, 537,
581 538, 599
Łepkowski Tadeusz 654
Łęga Władysław, ks. 385
Łobodzińska Barbara 656
Łosiński Antoni Bernard, ks. 384
Łosiński Augustyn, bp 382, 399
Łoś Jan Stanisław 659
Łoziński Zygmunt, bp 209, 210, 387, 393,
398, 399, 419
Łubieński Bernard, redemptorysta 402
Łubieński H. 419
Łuczak Czesław 656, 657
Łukomski Stanisław, bp 394, 398, 399, 432,
456
Łużny Ryszard 658
Maasburg L. M. 653
Machado y Morales Gerardo, dyktator 275
Macharski Franciszek, abp, kard. 493, 496
Machay Ferdynand, ks. 386, 410
Machel Samom Moises, prez. 331
Machen John Gresham, teolog 634

Lombardo Riccardo , o. 163 Macias Yguema Francisco, prez. 336

Londzin Józef, ks. 386 Maciejewicz Stanisław, ks. 387

Lonergan Bernard , j ezuita 244 Mackey James Patrick 648

Longa A. 654 Mackiewicz Józef 646
Loomis Louise Ropes 647 Macquarie John 647
Lopez Trujillo Alfonso, kard. 300, 652 Madajczyk Czesław 442, 656
Lord Henry W. 253 Madey Johannes 659
Lorek Jan Kanty, bp 398, 447, 451 , 465, Maffi Pietra, kard. 21
468, 497 Magister S. 653
Lortz J. 56 Maglione Luigi, nuncjusz 26, 3 1 , 33, 86
Lossky Nicholas 661 Maier Hans 648
Lubac Henri de, kard. 53, 1 15 , 169 Majewski Ignacy, wikariusz gen. 435
Lubaczywski (Lubachivsky) Myroslav Ivan , Majewski Konrad, ks. 384

abp unicki 600, 602 Majka Józef 649

Lubianiec Karol, ks. 387, 456 Majkowicz Teodor, ks. rektor 539

Lubich Chiara, działaczka 165 Majo Angelo 646

Lubomirski Zdzisław, książę, prezes 381 Makarios II, abp prawosł. 554
Lucey Cornelius, bp 197 Makarios II, abp prawosł . (Cypr) 563
Luciani Albino, kard, zob. Jan Paweł I Makarios III (Michalis Christodulos Muskos) ,
Ludwiczak Antoni, ks. 382, 385 abp prawosł. 563
Lukudu Paolino , abp 328 Makary Oksijuk (Oksiuk), bp prawosł. 541 ,
Lumiere Louis , pionier kinematografii 145 544, 545, 598, 603
Lumumba Patrice Emery, premier 343 Maksym Minkow (Marin Neidenov-Minkov) ,
Lustiger Jean Marie, kard. 169 abp prawosł. 559
Luter Marcin, teolog 9, 154, 619, 620 Maksym (Maximos) V Hakim, patr. melch.
Luinyckyj Hryhor 658 613

687
Maksym (Maximos) IV Saigh, patr. melch . . Mar Ignacy Jakub III (Severios Jacob Turna) ,
kard. 37, 63, 7 1 , 72, 613 patr. jakob. 153, 610
Maksymilian Maria Kolbe, św. 74, 98, 101 , Marina Justinian , abp zob. Justinian (Joan
107, 1 10, 1 17, 402, 411, 448, 524 Marina)
Malak Henryk Maria 655 Marion E. 661
Malancharuvil C. 659 Marisette G. 647
Malcharek Krystyna 660 Maritain Jacques , filozof 123, 169, 174, 244
Malecki Antoni, bp 212 Mar Ivanios, metropolita malab. 616
Malek Roman 657 Mar Ivanios Paweł , katolikos zob . Moran
Malgeri Francesco 652, 653 Basileios I
Malinowski Aleksander, administrator apo�t . Markiewicz Bronisław, michalita 402
537 Markiewicz Stanisław 648, 653, 655, 657
Mallarais Tsier Bernard de, bp 83 Marmaggi Francesco, nuncj usz 219, 391 , 394
Malula Joseph, abp, kard. 342-344 Marmion Columba, benedyktyn 52
Małgorzata Maria Alacoque, św. 20, 165 Maron Gottfried 648
Mamie Pierre , bp 83 Mar Severios, bp jakob. 616
Manalo Felix, działacz 370 Mar Szymon XXI, patr. zob. Mar Eszai XXI
Mandela Nelson Rolihlala, przywódca Kon- Szymon
gresu 347 Mar Szymon XXIV , patr . nestor. 595
Mandonnet Philippe, dominikanin 117 Mar Szymon XX Beniamin, patr. nestor. 594
Mangers Jacques, bp 207 Martensen Ludwik, bp 206
Manhattan A vro 652 Martin A. 652
Manrique Hurtado Jorge, abp 291 Martin Victor, bp 56
Mantel-Niećko Joanna 659 Marton Aaron, bp 233
Mańkowski Piotr, bp 209, 210, 393 Martyniak Jan, mitrat 539
Mańkowski Zygmunt 656 Marusyn Mirosław Stefan, abp 539
Mar Baselion V, katolikos 591 Maryja (Najświętsza Maryja Panna) 28, 43,
Mar B aselios Mar Thoma Mateusz I, katoli- 66, 84, 92, 98-100, 143, 145, 154, 155,
kos malab. 591 176, 239, 264, 272, 322, 364, 370, 381,
Mar Basilios Paweł II, katolikos 591 417, 486, 495, 516-52 1 , 527, 528, 531 ,
Mar Benziger, bp malab. 616 577, 586
Marchi Giuseppe de 645 Masaryk Tomas Garrigue, prez. 219
Marcin de Porres, św. 101 Maschini P. 645
Marcinkowska Teresa 649 Maściuch Bazyli (Wasyl) , administrator apost.
Marcos Ferdinand E . , prez. 371 413
Mar Cyryl, abp malab. 591 Mataola, król 376
Mar Dinkha IV (Dinkha Khananyia) , patr. Matejkiewicz Benedykt, o. 518
nestor. 594, 595 Mateusz , abuna588
Mar Dionizy, abp malab. 591 Matheson P. 653
Mar Dioscoros , bp j akob. 616 Matka Teresa z Kaltuty (Teresa Bojaxhiu) ,
Marek Il Chuzam, patr. kopt. 615 misjonarka 214, 356
Marek Ryszard 656 Matocha Josef, abp 225
Mar Eszai XXI Szymon, patr. nestor. 594 Matteotti Giacomo , poseł 159, 160
Mar Felixnose, abp malab. 364 Matulewicz (Matulaitis) Jerzy Bolesław, abp
Margiotta Broglio Francesco 653 zob. Jerzy Bolesław Matulewicz (Matu­
Maria Dominika Mazzarello, św. 118 laitis)
Maria Franciszka Siedliska, bł . 405 Matulionis Teofil, bp 216
Maria Goretti, św. 32 Miiumker C., teolog 52
Marianna (Maria Anna) od Jezusa (Parades Maurgenest D. 650
y Flores), św. 100 Maurer Ion Gheorghe, premier 233
Maria Teresa Ledóchowska, bł . 405 Maurer Jose Clemente, abp 289, 290
Mariański Janusz 657 Mausbach Joseph, ks. 53

688
May Georg 661 Męczennicy z Anglii zob . Angielscy Męczen­
Mayeur Jean Marie 651 nicy
Mazeika L. , ks. 216 Męczennicy z Ugandy zob. Ugandyjscy Męczen­
Mazilu Dimitru, wiceprzewodn. 606 nicy
Mazowiecki Tadeusz, premier 533 Męczennicy z Walii zob. Walijscy Męczen-
Mazur Franciszek, wiceprzewodn. 484 nicy
Mazur Jan, bp 517 Micewski Andrzej 656, 657
Mazur Krzysztof 658 Michalkiewicz Kazimierz, bp 387, 456, 457
Mbemba Theophile, bp 330 Michalski Konstanty, misjonarz 402
McAvoy Thomas Timothy 651 Michał I Hohenzołlern-Sigmaringen, król 232
McCann Owen, kard. 347 Michał Cub, abp prawosł . 581
McCloskey John , kard. 12, 248 Michał Koza!, bp, bł . 400, 435, 499, 532
McGirney Michael J . , ks. 261 Michał Mikołaj ewicz Romanow, wlk. książę
McGrath Marcos Gregorio , metropolita 285 573
Mclntyre James Francis, kard. 248 Michel Patrick 654
McManus Jacob Edward, bp 277 Mihalescu I . , abp 566
McQuaid John Charles, abp 196 Mikat Paul 646
Mecerian Jean 659 Mikołaj , abp prawosł . (Kijów) 578
Mecham Lloyd J. 645 Mikołaj , abp prawosł . (Krutica) 580
Mechineau Lucien TJ 57 Mikołaj z Flue, św. 192
Medici Garrastazu Emilio, prez. 315 Mikołaj V, patr. melch. 553
Mehl Roger 661 Mikołaj VI Warelopoulos, patr. melch. 553
Mehmed V (Mohammed, Mehmet) , sułtan Mikołaj II Romanow, car 573
18 Mildenberger Friedrich 661
Mehmed Ali Agca, zamachowiec 44 Milik Karol, administrator apost. 488
Meinardus Otto 659 Milingo Emmanuel, abp 345
Melachon Voldi Michael, patr. zob. Tekle Miller Robert Moats 661
Hajmanota Minacci V. 646
Melchizedek III, katolikos prawosł . 564 Mindszenty (wcześn. Pehm) Jozsef, prymas
Melecjusz, patr. melch. 553 127, 227, 228, 230, 231
Melecjusz IV, prawosł. patr. ekum. 550, 55 1 Minier Mare 652
Melnyk Michał , administrator prawosł . 537 _ Minkov Maksym Marin, abp zob. Maksym
598 Minkow (Marin Neidenov-Minkov)
Mena Porta Juan Jose Anibal, abp 302 Minzoni Giovanni, prob. 160
Menard Etienne 648 Miranda Porfirio J . , teolog 315
Meouchi Pawe ł , patr. zob. Paweł Piotr Mirbt Karl 646
Meouchi Mircea A . 650
Mercedes (Marianna) od Jezusa, bł. 295 Mirek Franciszek, ks. 410
Mercier Desire Joseph, kard. 152, 198, 388 Miron Cristea, abp, patr. prawosł . 565
Merharios Zelibanos , patr. 590 Mistecka Lucyna Maria 657
Merkelbach Benedykt Heinrich, teolog 54 Mistrangelo Alfonso Maria, kard. 162
Merry del Val Raffaelo, kard. 21 Mobutu Sese Seko, prez. 343, 344
Mersch Emile , teolog 54 Mockenhaupt H. 649
Merton Thomas, o. 252 Moderow H. M. 661
Metaksas Joanis , dyktator 556 Mohammed V, król 324
Metody, św. 42, 88 Mohler Johann Adam , ks. 150
Metz Rene 653 Mohr A. 646
Metzger Max Joseph, ks. 152 Moioli Giuseppe 659
Meyenberg Albert, teolog 53 Mojżesz, patr. Izraela 155
Meyendorf Jean 660 Mołotow Wiaczesław M . (właśc. Skriabin) ,
Meyer Albert, kard. 248 min. 28, 212, 430, 452

44 - Historia Kościoła cz. 8 689

Monachino Vincenza 645 Napoleon III (Karol Ludwik Napoleon Bona-
Mondyk Antoni, bazylianin 603 parte) , cesarz 12
Monsour M. , s. 254 Nardin G. 648
Montanaro Sabino, min. 302 Nascimento Alexandre do , abp , kard. 333
Monticone R. C. 657 Nasrallah Joseph 659
Montini Giorgio i Giuditta, rodzice Pawła Vl Nasrallah Piotr Sfeir, patr. zob. Sfeir Nasral-
36 lah Piotr
Montini Giovanni Batista, kard. zob. Paweł Nastał Leonia, s.
405
VI Navakatesh Thomas J. 659
Moorman John Richard Humpidge 661 Nazaretanki Męczenniczki 405
Moosa M. 660 Nazarko lrinej I. 659
Moran Basileios I (Mar Ivanios Paweł) , Ndonga Frarn;ois , bp
342
katolikos malab . 591 Necsey Edouard, bp 225
Moravcsik Gyula 659 Nemec Ludvik 646, 650, 661
Morawski Marian, j ezuita 402 Neron (Lucjusz Domicjusz Ahenobarbus) ,
Morawski Zdzisław 649 cesarz 574
Mórawski Karol 657 Nestor, abp prawosł . 570
Morones Luis Napoleon , związkowiec 268 Nestoriusz, bp (Konstantynopol, V w . ) 147
Morris William, misjonarz 635 Nestoriusz, bp prawosł . (Mukaczewo) 598,
Mosel K. W. , pastor 621 603
Mościcki Ignacy, prez. 41 1 , 423, 425 , 428, Neves Tancredo, elekt prez. 316
542, 545 Neveu Pie Eugene , bp 212
Mounier Emmanuel, filozof 123 Newman John Henry, kard. 151, 647
Mourin Maxime 651 Nezić Karol, bp 238
Mroziewicz Robert 653 Ngouabi Marien , prez. 330
Mrówczyński Jerzy 658 Nguema, prez. zob. Macias Nguema Fran-
Mścisław Skrypnyk, patr. ukraiński 572 cisco
Mubarak Hosni, prez. 587 Niceo/i G. 649, 652
Mucha Bogusław 660 Nichols Peter 649
Mugabe Robert Gabriel, prez. 335 Nico/au Miguel 648
Miiller Adam, teolog 53 Nieborowski Paul, ks. 386
Mailer Det/of C. G. 660 Niemancewicz Antoni , egzarcha unicki 596
Mailer Hans 650 Niemiński Józef Ignacy, bp 641
Miiller Ludwig, bp ewang. 621 Niemira Karol, bp 456
Miiller-Simonis Paul C . , ks. 133 Niemoller Martin, pastor 621 , 622
Miinch Alois, nuncjusz 186 Nikanor Wiktorow, abp prawosł . 570
Miincker Theodor 54 Nikodem , abp, patr. prawosł. (Rumunia)
Mundelein George, kard. 260 565, 566
Munoz Duque Anibal, abp , kard. 300 Nikodem (Boris G. Rotow) , abp prawosł .
Muńoz Ronaldo, teolog 314 610
Murat A. 654 Nikołaj Iwanowicz Kasatkin, bp prawosł . 570
Murphy Francis Xavier 646 Nkomo Joshue, polityk 335
Murray R. 661 Nkrumah Kwame , prez. 338
Murri Romolo don, ks. 652 Noldin Hieronymus, teolog 54
Mussolini Benito (zw. Duce) , dyktator 25 , Nopels C. , teolog 58
27, 31 , 121, 130, 131 , 159, 160, 162, 654 Noriega Manuel Antonio , prez. 285
Mysłek Wiesław 655, 656, 658 Noth Martin, teolog 57
Novak Andrei 646
Nagy Imre, premier 230 Novak Miroslav, patr.
643, 644
Najświętsza Maryja Panna zob. Maryja Nowacki Józef 655
Napiórkowski Stanisław Celestyn 650 Nowaczyk Mirosław 652

690
Nowak Anatol, bp 396, 399 Orsenigo Cezar, nuncjusz 445, 471
Nowak Lufdwik , o. 518 Orsy Ladislas (Laszło) M. 649
Nowakowski Tadeusz 646 Ortega Saavedra Daniel, prez. 283
Nowicki Edmund, bp 487-489, 491 , 516-518 Ortega y Alamino Jaime Lucas, abp 276
Nowicki Władysław, ks. 469 Ortega y Gasset Jose , filozof 170
Nowodworski Michał , bp 56 Orti Vicent Carcel 653
Nowosielski Jerzy 660 Orygenes, filozof 53
Nowowiej ski Antoni Julian, bp 394, 397, 399, Orzechowski Marian 651
443, 658 Osiński Wacław, ks. 385
Nowowiejski Feliks, kompozytor 385 Osmołowski Hadrian (Adrian) Piotr, ber-
Nowowiej ski Rudolf, ks. 385 nardyn 402
Nsubuga Emmanuel, kard. 353 Ostrowski Jerzy hr. , prezes
381
Ntuyahaga Michel, bp 350 Ottaviani Alfredo, kard.13, 79, 140
Nze Abuy Raphael, bp 336 Otto Leopold, ks. ewang. 428
Nzinga a Nkuwu (Jan I), król 339 Owczarek Wojciech Stanisław, bp 400
Ozorowski Edward 658
Obando y Bravo Miguel , abp, kard. 283
Obertyński Zdzisław 657 Pacelli Eugenio, nuncjusz zob. Pius XII
Obłąk Jan 655 Pacelli Francesco, b. Piusa XII, adwokat 160
Obregon Alvaro , prez. 268 Pacini Alfredo, nuncjusz 471
Ochab Edward, przewodn. 484, 523 Paderewski Ignacy Jan, pianista , polityk 383
Ochmański Jerzy 653 Padiyara Anthony , metropolita, kard. 616
Ochotenko Sergiusz, abp zob. Sergiusz Ocho- Paech Joseph (Julius) , administrator apost.
tenko 439
O'Connel William, kard . 248 Palanque Jean Remy 651
O'Connor James J . , kard . 262 Palmowski Józef, ks. 384
O'Dwyer Edward Thomas, bp 195 Palmquist Arne V. 650
O' Farrell Patrick 654 Paltarokas Casimir, bp 216
Ogorodnikow Aleksander, dysydent 581 Pałyga Edward Józef 649, 658
O'Hara Edwin Vincenz, abp 256, 260 Panas Kost' 660
O'Hara Gerald Patrick, nuncjusz 233 Pankovic Stefan, bp unicki 607
O'Hara William, bp 249 Pantalejmon (Piotr) Rudyk, abp prawosł.
Ohijenko Iwan zob. Hilarion (Iwan Ohijen­ 596
ko) Pantelejmon Rożnowski, bp prawosl . 421
Ojciec Pio (Francesco Forgione) , kapucyn Papadopoulos Chryzostom zob. Chryzostom
162-163 Papadopoulos
Okoniewski Stanisław Wojciech, bp 398, 440 Papce Kazimierz, ambasador 471 , 483, 655
Oksijuk (Oksiuk) Makary, bp zob. Makary Papeleux L. 649, 650
Oksijuk (Oksiuk) Papen Franz von, wicekanclerz 180, 1 8 1
Oleś Marian, nuncjusz 360 Park Czung Hee, prez. 368
Oliveira M�rques Antonio de 650 Parrales Edgar, ambasador 283
Oliwier Plunket, prymas, św. 37 Parsch Pius, o . 86
Olszamowska-Skowrońska Zofia 655 Parteniusz (Parthenios Koinidis) II, patr.
Olszański Jan, bp 214 melch. 554
Olszewski Franciszek, ks. 467 Pascher Josef, ks . 59
Olszowski Stefan, min. 129, 524 Pasolini Pier Paolo, reżyser 145
Olszowski Wojciech, ks. 213-214 Paszko Ryszard, kapelan ewang. 428
Opatrny Teofil, ks . 221 Pasztor Lajos 646
Oraison Mare, filozof 54 Paton Dawid M. 661
Orłowska Elektra, ksieni 420 Paulewicz Marian, ks. 465
O'Rourke Edward, bp 217, 39? , 399, 439 Pavelić Ante , polityk 235

691
Pavlik Matthias, ks. zob. Gorazd (Matthias Phelan Gerald, prof. 244
Pavlik) Philipp Wolfgang 661
Pavlisić Josip, bp 238 Piasecki Bolesław, przewodn. PAX 477, 486
Paweł (Paulos) abuna 590 Piechociński M . , ks. starokat. 430
Paweł VI (Giovanni Batista Montini), pap. 7, Piekoszewski Jan 651
11, 13-15, 29, 36-39, 41, 49, 61, 63-65, Pieniężny Władysław, działacz 384
68-70, 73-75 , 78-83, 87, 89, 92-94, 96-99, Pieracki Bronisław, min. 414
101 , 105-107, 1 14, 115, 120, 124, 125, Pieronek Tadeusz 658
129, 130, 134, 140, 141 , 143, 153, 165, Pietraszko Jan, bp 499
169, 177, 188, 189, 192, 194, 195 , 199, Piffl Gustav, kard. 190
203, 204, 206, 208, 225, 230, 233, 238, Pike Frederick B. 651
248, 249, 266, 269, 273 , 277, 286, 289, Pilch Zygmunt, ks. 59
292, 295, 297, 299, 302-304, 307, 309, Piłsudski Józef Klemens , marszałek 383, 391 ,
3 1 1 , 314, 315, 319, 322, 325, 328, 329, 449
336, 340, 345, 348, 351 , 352, 356, 358, Pimen (Platon, Siergiej Izwiekow) , patr. pra-
360, 362-364, 366-368, 370, 371 , 373-376, wosł. 554, 572, 581-584
489, 490, 496, 501 , 515-517, 519, 520, Piniński Leon Jan hr. , namiestnik 415
522-527, 552, 555 , 582, 584, 586, 600- Pinochet Ugarte Augusto, dyktator 293
-603, 606, 610, 613, 615, 631 , 646, 647, Piola A. 645
649, 660 Piotr, abuna 588
Paweł II Cheikho, patr. chald. 614 Piotr II Karadziordziewić, król 234
Paweł Apostoł , św. 183, 556 Piotr Apostoł , św. 40, 42
Paweł Stojćević, patr. prawosł. 561 Piotr Chanel, św. 375
Paweł (Paulos) Tzadua , metropolita unicki, Piotr Kanizjusz, św. 100
kard. 615 Pirożyński Marian, redemptorysta 402
Paweł Piotr XIII, patr. orm. 613 Pi Shu-Shi Ignace , abp 356
Paweł Piotr Meouchi, patr. maron. , kard. Pius VI (Giovanni Angelo hr. Braschi) ,
609, 612 pap. 38
Pawley Bernard 649 Pius IX (Giovanni Maria Mastai-Ferretti),
Pawley Margaret 649 pap. 12, 40, 47, 60, 67, 68, 96, 100, 201,
Pawlina Krzysztof 658 274, 324, 325, 336, 342, 346, 639
Pawłowski Antoni, bp 497, 516-518 Pius X (Giuseppe Sarta ) , pap. 7 , 12, 14, 17,
Payer Alya 660 21, 32, 56, 68, 85 , 90, 94, 100, 102, 103,
Pągowski J . , ks. starokat. 429 1 17 , 151, 159, 281 , 282, 3 1 1 , 323, 325,
Pelczar Józef Sebastian, bp zob. Józef Sebas- 327, 340, 351 , 375, 596, 607, 608, 615
tian Pelczar Pius XI (Achille Ratti ) , pap. 6, 7, 1 1 , 12,
Pellegrino Michele, ks. 163 20-22, 24-26, 34, 36, 45 , 46, 56, 60, 90,
Pelwecki Antoni, bp 598 9 1 , 95 , 97, 98, 100, 101, 103, 1 10, 1 16,
Pełka S . , ks. 384 126, 127, 130, 131 , 135, 136, 139, 145,
Penados del Barrio Prospero , abp 279 146, 1 5 1 , 152, 159, 161, 165, 166, 171,
Penco Giovanni 653 184, 196, 198, 206, 208, 209, 211, 212,
Peron Juan Domingo, prez. 286 215, 217, 219, 220, 268, 269, 277, 285,
Petain Philippe , szef rządu 34, 166, 167 286, 292, 301, 307, 3 1 1 , 313, 317, 318,
Peter Jozsef, min. 129 320, 333, 336, 341 , 344, 345, 350, 354,
Peters Walter H. 645 357, 359, 369, 370, 375, 381 , 384, 385,
Petery Josef, bp 229 389, 391-395, 408, 4 1 1 , 412, 419, 551 ,
Petithome F. , ks. 274 604, 608, 609, 6 1 3 , 615, 6 1 7 , 646-648,
Petrowicz Gregorio 658 655
Peyrefitte Roger, dziennikarz 82, 169 Pius XII (Eugenio Pacelli) , pap. 6, 7, 1 1 , 19,
Pękala Karol, ks. 466, 476, 499 25-31 , 33, 34, 36, 4 1 , 45-47, 53, 58, 60,
Pękalski I. 646 65-67, 86, 87, 89, 91 , 94-100, 103, 1 12,

692
 113, 1 19, 120, 123, 127, 128, 132, 134. Prien Hans Jurgen 653
137, lE, M2, M6, 100, l�, 1�, ffi8. Primatesta Raul Francisco, kard. 287
172, 173, 178, 181, 182, 185 , 187, 202, Primo de Rivera Miguel, dyktator 170
206, 207, 221-223, 230, 233, 235-237, Profittlich Edoardo, bp 218
™ . m , w , m, �. m . � , m . Prohaska Ottokar, bp 60, 227
303, 304, 307, 309-31 1 , 3 13 , 318, 320, Prohaźka A. G . , patr. 643
323-326, 329-332, 334-339, 341 , 342, 344, Prokoptschuk Gregory (Prokopczuk Hrihorij)
346, 348-350, 352, 353, 355, 356, 360, 658
E , � . � ' �' �' � ' m , �. Priimmer Dominik M . , teolog 54
440, 461-464, 471-474, 476, 479, 480, Prus Edward 657, 660
486, 490, 494-497, 501 , 507, 512, 519, Pruś Stefan 652
595, 596, 599, 609, 615, 645 , 646, 649, Prynak G. 646
654, 655 Przeździecki Henryk, bp 381 , 393, 394, 398,
Piwarski Kazimierz 647 419
Piwowarczyk Jan, ks. 410, 4 1 1 , 648 Ptaszek Antoni, ks. starokat. 429
Plate Manfred 648 Pugevicius K. , ks. 216
Plenkiewicz Maciej 657 Puljić Vinko 654
Plesca Pietro, bp 233 Purdy William A. 648
Pluta Wilhelm , bp 5 16-518 Purwiński Jan, bp 214
Płoskiewicz Walerian, ks. 386 Puzyna Jan, kard. 420
Podgomy Nikołaj W„ przewodn. 38, 129 Pyj as Stanisław, student 525
Podipara Joseph P. 659 Pylak Bolesław, abp 493
Podlaski Kazimierz (właśc. Bogdan Skara-
dziński) 660 Quinn John Raphael, abp 254
Poetsch Hieronim, ks. 385
Poggi Luigi , delegat apost. 233, 524
Raas F. 650
Polikarp Sikorski, bp prawosł . 424, 571
Racy D. 649
Raczkiewicz Władysław, wojewoda, prez.
Poirier Frarn;ois, abp 274
Poisjusz Woditza, abp prawosł . 562
440, 471 , 473, 474
Radek Karol (właśc. Karol Sobelson), dzia-
Pol Pot (właśc. Salath Sar), dyktator 358
ł acz 209
Pomykało Wojciech 655
Radini Tedeschi Giacomo M . , bp 34
Pop N. 650
Radoński Karol, bp 398, 399, 435, 497
Popiełuszko Jerzy, ks. 513, 532, 533
Radziszewski Idzi, ks. rektor 396
Popow Innocenty, archimandryta zob. Inno-
Rafał I Bidawid, patr. chald. 614
centy Popow
Rafał Chyliński, bi. 534
Portal Femand, ks. 151, 152
Rafał Józef Kalinowski, bi . 101 , 530
Posadzy Ignacy, ks. 412
Pospielovsky Dimitry 660 Raffalt Reinhard 646
Rahner Karl , j ezuita 53, 59, 115, 648, 650
Pospishil Victor 659
Pośpiech Paweł, ks. 382
Raina Peter 657
Rajk Laszlo, min. 227
Potichnyj Peter J. 657
Potocki Andrzej hr. , namiestnik 415 Rak Romuald 656
Rakosi Matyas, przywódca 230
Potocki Andrzej 657
Rakotomalala Jerome, abp 348
Pottmeyer Hermann Josef 650
Ramarosandratana Ignace, bp 348
Poulat Emile 648
Ramiere Henri M. F . , j ezuita 97
Power Edward J. 651
Ramousse Yves Georges Rene, bp 359
Pratt Horace B . , misjonarz 635
Rampolla del Tindaro Mariano, kard. 17
Prądzyński Józef, ks. 410
Ramsey Arthur Michael, prymas anglik. 153,
Precan Leopold, abp 219
Prenter Regin 661 631
Ratti Achille, kard. zob. Pius XI
Preuss Paul, komisarz biskupi 441
Ratzinger Joseph, kard. 84, 647, 648
Preysing Konrad von, bp 3 1 , 184, 185

693
Ravitch Norman 654 Roncalli Angelo Giovanni, kard. zob. Jan XXIII
Rawlinson A. E. 661 Roosevelt Franklin Delano, prez. 27, 28, 265
Razafimahatratra Victor, abp, kard. 348 Ropp Edward, abp 209, 386, 419
Reagan Ronald Wilson, prez. 265 Roque Gonzalez de Santa Cruz, bł . 302
Rebichini Andrea 652 Roquet M. 659
Rechowicz Marian 656 Rosales Julio, abp 371
Reding Marcel, ks. 128 Rosenberg Alfred, min. 131, 183
Reese Th. J. 650 Rosendal G . , pastor
624
Rege/son Lev 580 Rosenkranz Gerhard 652
Reifferscheid Gerhard 652 Rosentreter Augustyn, bp 384, 398
Reiner Bolesław 655 Roskwitalski Józef, ks.59
Reinkens Joseph Hubert, bp starokat. 638, Rospond Stanisław, bp 482, 487
639 Rossi Marco, działacz 164
Remond Rene 651 Rossi Mario V. 652
Rendina Claudio 646 Rotta Angelo , nuncjusz 227
Revesz L. 653, 654 Rouquette Robert 649
Reynys Mieczysław (Reinys Miecislovas), Rousseau Olivier 647
abp 216, 457, 458, 472 Roy Maurice, kard. 125
Rękas Michał, ks. 407, 469, 477, 655 Rożman Grzegorz, bp 236
Rhodes Anthony 646, 649 Rożnowski Pantelejmon, bp zob . Pantelej-
Ribbentrop Joachim von, min. 28, 212, 430, mon Rożnowski
452 Różyczka Konstantyn, ks. prawosł . 598
Ribeiro de Oliveira P. A. 651 Rubin Władysław , kard. 73, 74 , 496, 657
Riberi Antonio, nuncjusz 355 Rubio Garcia Andres, bp 302
Richard Pablo, teolog 315 Rudyk Pantalej mon (Piotr) , abp zob. Panta-
Richel A . , abp starokat. 638 lejmon (Piotr) Rudyk
Richter K: 648 Rudyk Stefan, abp zob. Stefan Rudyk
Rick Hermann Joseph 659 Ruffini Ernesto, kard. 53
Rieber-Mohm H. 650 Rugambwa Laurean, kard. 349
Rios Montt Efrain, dyktator 278, 279 Ruiz Gimenez Joaquin 650
Ritter Joseph E . , kard. 248, 261 Ruiz-Rico J. J. 652
Rob J . , bp 233 Rutten C. , dominikanin 198
Rodhain Jean, ks. 133, 134 Runcie Robert, abp anglik. 44, 153, 154,
Rodriguez Andreas, dyktator 302 338, 631
Rodriguez Lara Guillermo, prez. 295 Ruperez J. 651
Rodziński Witold 651 Rupert Mayer , j ezuita, bł . 189
Roey Josef Ernst van, abp 198 Rutkowski Adam 655
Rogaczewski Wojciech, ks. 385 Ryan John A . , ks. prof. 260
Rogalski Aleksander 655 Ryłło Maksymilian Stanisław, prowikariusz
Rokossowski Konstanty , marszałek 487, 541 apost. 344
Rolewski Kazimierz , ks. 401 Rysz Antoni, bp 641
Rolon, abp zob. Rolon Silvero Ismael Bias Ryx Marian Józef, bp 396, 398
Rolon Silvero Ismael Bias, metropolita 302
Romanik (Romanyk) Jozafat , unita 539 Saavedra B . , prez. 289
Romeo Antonino, teolog 53 Sabbazda, prawosł . abp ekum. 569
Romero Oscar, abp zob . Romero y Galda- Sacharow Andriej , fizyk 581
mez Oscar A. Sadat Anwar es- , prez. 587
Romero y Galdamez Oscar A. , abp 281 Sagi-Bunie T. J. 653
Romi G. 647 Salazar Antonio de Oliveira, premier 123,
Rommel K. W. 652 176
Romża Teodor, bp unicki 602, 603 Sales Araujo Eugenio de, abp 313, 316
Roncaglia Martiniano 659 Salia K. 660

694
Salinas de Gortari Carlos, prez. 272 Seibt Ferdinand 652
Salwator da Horta, św. 22 Seide Gernot 660
Sanches J. M. 654 Seipel Ignaz, ks . , kanclerz 190, 652
Sandfuchs Wilhelm 646 Selis C. 660
Santem J. van, bp staro kat. 638 Semedi Ivan, bp unicki 603
Santos Alexandre Jose Maria dos, abp 331 Semkowicz Władysław, prof. 386
Santos Ascarza Jose Manuel, abp 293 Sentzke G. 651 , 661
Santos Rufino , abp, kard.370 Seper Franj o , ks. rektor, kard.
237, 239
Sapieha Adam Stefan, kard. 32, 40, 381 , 385, Serafim (Tikas), abp
557, 558
387-388, 391 , 397, 398, 406, 410, 447, Serczyk Władysław Andrzej 654, 660
�, �, w , � , rn , m , � , �, Seredi (wcześn. Zapucek) Jusztinian, prymas
484, 490, 494, 496, 497 227
Sarah Robert, abp 330 Sergiusz (Iwan Stragorodskij ) , abp, patr.
Sarelh (Sarech) I, patr. orm. 592 prawosł. 576-578, 596
Sartorius J. 651 Sergiusz Kozłow, bp prawosł . 421
Sassou-Nguesso Denis, prez. 330 Sergiusz Ochotenko, prawosł . abp autokef.
Satmari Jan, przeł. bazylianów 603 571
Sauer Boniface, bp 354 Serra Ogno Baptista, prałat 385
Sawa (Rastko) , św. 561 Serrou Robert 647
Sawa Sowietow, wikariusz prawosł. 424 Serwański Edward 655, 656
Sawicki Adam, prałat 387 Settembrini Domenico 652
Sawicki Franciszek, ks. prof. 439 Sfeir Nasrallah Piotr, patr. maron. 612
Sawicki Jakub 645 Shahan Thomas Joseph, bp 133
Sawicki Klemens, wikariusz gen. 443 Shllaku, bp 241
Sawrasz Józef, abp zob. Józef Sawrasz Shnork Kalustian, patr. orm. 592
Scanone Juan Carlos, teolog 314 Shotwell James Thomson 647
Schambeck Herbert 646 Shvoy Lajos, bp 229
Scheeben Matthias Joseph, teolog 53 Siedlecki J. 658
Scheler Max, filozof 40 Siegele-Wenschkewitz Leonore 652
Schenk J. E. 649 Siemek Józef 646
Schick Edward, ks. 57 Siemieński Aleksander, ks. 410
Schillebeeckx Edward H . , teolog 80, 81 Sienkiewicz Henryk, pisarz 145
Schiling Otto, teolog 54 Sikora Jan 655
Schlink Edmund, teolog 62 Sikorski Bogdan, bp 517, 518
Schmaus Michel, teolog 52 Sikorski Polikarp, bp zob. Polikarp Sikorski
Schmieden H. 645 , 647 Siles Suazo (Zuazo) Hernan, prez. 289
Schnarbach (Sznarbach) Franciszek, ks. 385 Simonis Adrianus J . , bp 203 , 205
Schneider Friedrich 647 Simonsohn Sh. 650
Schoenberg W. P. 654 Simrak Janko, bp unicki 236
Scholder Klaus 652 Sin Jaime L. , abp, kard. 371
Schóllgen Werner, teolog 54 Singh Benedict, bp 309
Schónherr Albert, superintendent gen. 623 Sinihta G. 652
Schoof Mark 648 Skalnik K. 652
Schott Anselm, benedyktyn 84 Skalski Teofil, administrator apost. 210, 211
Schotte Jan, bp 76 Skarbek Jan 657
Schrey Heinz Horst 645 Skowronek Jerzy 652
Schulz Gerhard 649 Skrbensky Leon, kard. 219
Schwan Alexander 645 Skulimowski Stanisław, prob. 449
Scoppola Pietro 651 Sladkievicius Vincentas, bp, kard. 216
Seeber David Andres 648 Slijepćević Dioko M. 650, 659
Segundo Juan L. , teolog 314 Slipyj (Kobemycki-Dyczkowski) Josip, abp
Segura y Saenz Pedro, prymas 170, 171, 174 unicki 128, 417, 538, 595-597 , 599, 600

695
Slivka J. 659
Sloskans Bolesław, bp 212
Sławek Walery, premier 425
Słomkowski Antoni , ks. rektor 482
Słowakiewicz Władysław, bp 641
Smaga Józef 654, 660
Smaragd Łatiszenko, archimandryta
Smit I. O. 645
Smith Alfred Emmanuel , gubernator
Smith Brian H. 653
Smith Ian Douglas, premier 334
Smith Michael P. Hornsby 654
Smoleń Ladislaus zob. Smoleń Władysław
Smoleń Władysław 655
Smolikowski Paweł, zmartwychwstaniec 402
Smolitsch Igor 660
Sobejko Michał , ks. 469
Sobolewska Barbara 648
Sobrino Jose, teolog 314
Sodano Angelo, kard. 601
Soderblom Nathan, abp luter. 149, 624
Soeck A. , moralista 54
Soiron Thaddaeus, teolog 52, 57
Sokołowski Czesław, bp 447, 451
Sołżenicyn Aleksander, pisarz 580, 581
Sommer Ernst 661
Somoza, rodzina 282
Somza Debayle Anastasio, dyktator 283
Sons M. 661
Sopoćko Michał, ks. 401
Sora Mihai , min. 606
Sorge G. 660
Sotelo Calvo, przywódca 171
Spadafora Francesco , teolog 53
Spadolini Giovanni 646
Spael Wilhelm 651
Specht Thomas, teolog 55
Spellman Francis , abp, kard. 520
Spessoto Cosma, ks. 281
Spieker Manfred 648-649
Spinka Matthew 650
Spiridion Wlachos, abp 556
Splett Karol Maria, bp 399, 440-442, 472,
655
Spotts Frederic 652
Springovics Antoni, abp 217
Sprali Johann Baptist, bp 184
Spuler Bertold 655, 659
Sroka Albin Bronisław 656
Stiihlin Wilhelm , bp luter. 152
Stalin Józef (właśc. J. W. Dżugaszwili), dykta-
696
tor 28, 29, 128, 230, 431 , 576, 578, 583,
593
Stallings Albert G . , bp 250
Stanchina P. Ch. 653
Stanisław Biskup, św. 491 , 526, 528
Stasiewski Bernhard 655
422 Staszewski Michał T. 645 , 649, 652, 656
Stater P. 647
265 Stebel W. 649
Stefan, król, św. 228
Stefan Rudyk, abp prawosł . 542, 545
Stefan Stoj an, egzarcha prawosł. 558
Stefan Wielki, hospodar 567
Stefan I Sidarouss, patr. kopt. , kard. 615
Stefanowicz Janusz 645
Stegmann Franz Josef 649
Stehle Hans Jakob 646, 652
Steinmaus-Pollak A. 650
Stelzenberger Johannes, teolog 54
Stemplowski Ryszard 653
Stepa Jan Piotr, bp 497
Stephenson A. M. G. 661
Stepinac Alojzij e , abp 30, 127, 234-238
Steponavicius Julijonas, abp 216
Sterniuk Volodymyr (Włodzimierz) , abp unicki
601
Steyer Donald Roman 656
Stocchier G . , teolog 58
Stoecklin Alfred 653
Stojan Antoni C. , abp 219
Stojan Stefan, egzarcha zob. Stefan Stojan
Stojćević Paweł , patr. zob. Paweł Stojćević
Stolarczyk Jadwiga 649
Stolz Alban, ks. 52
Stopniak Franciszek 656
Stragka Theoklitos 659
Stratiew Metodio Dimitrow, bp unicki 608
Stroessner Alfredo, dyktator 301 , 302
Struve Nikita 651 , 659
Stryjewski Czesław 655
Strzeszewski Czesław 649, 657
Strzyż Franciszek (Franz), bp 444 , 445
Stupperich Robert 659
Sturzo Luigi, ks. 159
Stychel Antoni, ks. 383, 410
Suarez Rivera Adolfo , kard. 271
Suenens Leo Jozef, kard. 68, 200, 204
Suhard Emmanuel C . , kard. 167, 168
Suhr Theodor Johannes, wikariusz apost . ,
bp 206
Sukarno Achmed , prez. 361
Suski Andrzej Wojciech, bp 658 Tanassi G. 652
Suttner Ernst Christoph 660 Taney Brooke Roger, działacz 265
Svarinskas Alfonsas, ks. 216 Tang Yee-Ming Dominic, abp, kard. 356
Swieżawski Stefan, prof. 517 Tappouni Ignacy, patr. zob. Ignacy Gabriel
Sylwester II (Gerbert), pap. 489 Tappouni
Symeon, bp 555 Tardini Domenico, kard. 35, 61
Symeon Iwanowski, wikariusz prawosł . 424 Tarnawski Mieczysław 388
Szafrański Tadeusz 660 Tavard George H. 151, 647
Szal Adam 658 Taylor John E . , bp 207
Szarbel Makhlouf, św. 37, 612 Taylor Miron C . , przedstawiciel 27-29, 265
Szelążek Adolf, bp 213, 398, 399, 419, 432, Tchidimbo Raymond Marie, abp 330
452-454, 456, 497 Teilhard de Chardin Pierre, filozof 1 15, 168
Szenuda III (Nazeer Gayed Rafail) , patr. Teissier Henri 654
kopt. 153, 586, 587, 590, 631 Tekle Hajmanota (Melachon Voldi Michael) ,
Szeptycka Zofia z Fredrów hr. , m. Andrzej a abuna 590
414 Teliga Tadeusz, ks. 455
Szeptycki Andrzej (Roman Aleksander Maria), Temple William, abp anglik. 148
abp unicki 4 1 1 , 414, 416-418, 420, 425 , Teodorowicz Józef Teofil, abp orm. 60, 380,
426, 595-598, 600, 609 , 655 , 657, 658, 381 , 385 , 387, 394, 420
660 Teodozjusz Nagashima , abp prawosł. 570
Szeptycki Klemens , b. Andrzej a , ihumen Teodozjusz VI , patr. melch. 554
417, 596, 597 Teodozjusz Fiedozjew, bp prawosł . 424
Szeruda Jan, konsystorz 546 Teofil I (Tewoflos, Teophilos), abuna, patr.
Szetelnicki Wacław 657, 658 589, 590
Sziling Jan 656, 668 Teoklitos (Theoklitos) , abp prawosł. 555
Szimun Camille, prez. 6 1 1 Teoktyst Arapas , patr. prawosł . 568, 606,
Szlagowski Antoni Władysław, abp 451 607
Szołdrski Władysław 470, 471 , 655 Teresa od Dzieciątka Jezus (Maria Francisz­
Szorc Alojzy 658 ka Teresa Martin) , św. 22, 101, 166
Szrant Karol, redemptorysta 5 16 Teresa od Jezusa (Teresa Sanchez de Cere­
Szretter Tymoteusz , abp zob. Tymoteusz da) , św. 143
Szretter Teresa z Lisieux, św. zob. Teresa od Dzie-
Sztobryn Bolesław , ks. 381 ciątka Jezus
Szulkin Michał 655 Thiandoum Hyacinthe, abp 325
Szydzik Józef, ks. 384 Thils Gustave 647
Szymański Antoni, ks. 409, 410 Thomson James, misjonarz 296, 635
Szymbor Wilhelm, lazarysta 412 Thorne Jean Luis Cipriani, bp 305
Szymon XXIV, patr. zob. Mar Szymon XXIV Tichon (Wasilij Iwanowicz Bieławin) patr.
prawosł . , św. 421 , 422, 569, 570, 572-
Śledzianowski Jan 658
-576, 584
Śliwka Eugeniusz 654, 658
Tichonicki Włodzimierz, bp zob. Włodzimierz
Śliwowski Karol, prob . , bp 209, 210 Tichonicki
Śmigiel Kazimierz 657
Tiede Ch. 650
Świątek Kazimierz, abp 214 Tien Kenh-sin Thomas, abp, kard. 355
Świątkowski Henryk 645
Tillmann Fritz, teolog 54
Świrski Ignacy, bp 497 Tiso Jozef, ks. 222, 223
Tisserant Eugene, kard. 13, 168, 659
Taft Robert 660
Tito (właśc. Josip Broz) , prez. 38, 129, 236-
Tajlandzcy Męczennicy, św. , św. 367
-238, 560
Tamisier Marie Marthe B aptistine , działacz-
Tji Daniel Hak Soun, bp 368
ka 95
Tocanel Pietro 651 , 659
Tamkevicius Sigitas , ks. 216

697
Todea Alexander, abp unicki , kard.
Tokarczuk Ignacy, bp493, 499
Tokarczyk Andrzej 661
Tomaka Wojciech, bp 452
Tomasz Apostoł (Didymus), św. 364
Tomasz Darmo , bp, patr. nestor.594
Tomasz Morus (More) , św. 6, 22, 100
Tomasz z Akwinu, św. 23, 52
Tomaszek (Tomasek) Frantisek, abp, kard.
225
Tomaszewski Antoni Stanisław 645
Tomczak Kazimierz, bp 435
Tomczyk Czesław 657
Tomka Mik/os 654
Tomko Józef, ks. 74
Tomziński Jerzy, o. 518
Tong Baptist John, b p 357
Toniolo Giuseppe, jezuita 90
Tonnes B. 653
Tarkom Manoogian, patr. orm. 592
Torre Carlo Maria de la, abp, kard.
Torres Jose Miguel , teolog 3 15
Torres Sergio, teolog315
Torzecki Ryszard 658
Toth Tihamer, bp 227
Toure Ahmed Sekou, prez. 329
Tranda Bogdan, ks. redaktor 546
Trinh-nhu-Khue Joseph Marie , abp
Trochta Stefan, bp, kard. 225
Trofimiak Marcj an, bp 214
Tromp L. 647
Trost Ernst 646
Trujillo, rodzina 273
Trujillo y Molina Rafael Leonidas, prez.
Truman Harry, prez. 265
TUchle Hermann 461
Tuna S. J. 658
Turkiewicz S . , ks. 455
Turowski Wojciech, bp 497
Twardowski Bolesław, abp 213, 396, 398,
399, 432, 448 , 452, 454, 456, 464, 465
Tymieniecki Wincenty, bp 398
Tymoteusz, patr. melch . 554
Tymoteusz Szretter, abp prawosł . 540-543,
545
Ugandyjscy Męczennicy, św. , św. 37
Ujcic Josip, abp235, 237
Uliński Edmund, ks. 516
Ungron von, polityk 380
Urban K. 544, 658
Urban Rudolf 661
698
606, 607 Urban Wincenty 655-657
Urszula Julia Ledóchowska , bł . 403, 405, 530
Usiądek Jan 650
Vaivods Julianas, bp, kard. 218
Vajta Vilmos 648, 661
Va/ente Giambattista 653
Valeri Valerio, nuncjusz 34, 167
Van Allen Robert 652
Van de Pol Willem Hendrik 661
Van der Bent Ans J. 649
Vander Gucht Robert 648
Vardys Stanley Vytas 653
Varga Ferenc, ks. 228
Vecchio Giorgio , działacz 163
Vellian J. 659
Verdier Jean, kard . 166, 220
Vicent Antonio, j ezuita 170
Vigneron Pau/ 652
Villain Maurice 648
294 Villot Jean, kard. 15, 204
Visser B. J. J. 652
Visser't Hooft Willem A. 153
Vlasovskij Ivan 658
Vogt E. D. 651
Vogtle Anton 648
Voilaume Rene , o. 1 18
358 Volk Ludwig 18
Volkl R. 648
Vorgrimler Herbert 648
Voss Hermann, pastor 427
Vovk Anton, bp 237
Vries Wilhelm de 650, 659
273
Wacław I , król, św.
222
Wagner Johannes 650
Waharicz Antoni, abp zob. Antoni Waharicz
Wajda Andrzej , reżyser 145
Waledyński Dionizy, bp zob. Dionizy Wale-
dyński
Walewander Edward 654
Walicki Andrzej 655
Walicki Jan 656
Walijscy Męczennicy, św. , św. 37, 101 , 195
Walkusz Jan 658
Walsh Aloysius Edmund, jezuita 211
Walter Christopher 660
Wanat Benignus Józef 657
Wangeke Louis, bp 374
Wałęga Leon, bp 396, 397
Wałęsa Lech, przewodn. „S", prez. 529, 532-
-534
Ward Barbara, ekspert 73
Ware Kallistos 660
Wasilewska Wanda, wiceprzewodn. PKWN
474
Wasilewski Tadeusz 651 , 654, 659, 660
Wasyl Martysz, dziekan prawosł . 424
Waszkiewicz Zofia 657
Wawrzyniak Piotr, ks. 406
Wawrzyniec Ruiz, bi . 371
Wazgen I (Vasken) Baldian, katolikos orm.
153, 593
Weber F . , teolog 89
Weber Werner 649
Webster Richard 651
Wegman H. A. J. 649
Weidl Stefan, jezuita 470
Weigel Gustave 661
Weinzierl Erika 651 , 652
Weile I. 650
Wellhausen Julius, teolog 57
Werfel Franz 25
Werhey B. W. 661
Werner Maria 656
Weron Eugeniusz 648
Werth Józef, administrator apost. 214
Westheimer K. 646
Wethmann L . , ks. 132
Wetmański Leon, bp 400, 443
Whale John 646
Whyte John H. 651
Wichura-Zajdel Edward 656
Wielgat Danuta 658
Wien Dud Ireneus, bp 327
Wierusz-Kowalski Jan 647
Wierzbicki Andrzej 658
Wietnamscy Męczennicy, św. , św. 101
Wigoder Geoffrey 650
Wiktor Emanuel III, król 159
Wiktoria Rasoamanarivo, bł . 349
Wilczyński Tomasz, bp 487, 516-518
Wilhelm II Hohenzollern, cesarz 178
Wilk Stanisław 657, 658
Wilkowski Stanisław 655
Willebrands Johannes, kard. 152, 204, 601
Williamson Richard, bp 83
Willman Adam, ambasador 521
Wilson William A. , ambasador 265
Wilson Woodrow Thomas, prez. 19, 386
Wiltgen Ralf M. 649
Wincenty (Vikentij Prodanow) , patr. pra­
wosł . 560
Winter Eduard 651 , 652, 659
Wisłocki Jerzy 413, 656, 657
Wisy A . , teolog 57
Witalij , abp prawosł . 571
Witek Stanisław, moralista 54
Witos Wincenty, premier 532
Wittram Reinhard 650
Wittstadt Klaus 650
Wituch Tomasz 653
Włodarczyk Ludwik, o. 455
Włod,arczyk Tadeusz 646, 656
Włodzimierz, abp prawosł . (Rostów) 584
Wlodzimierz, bp zob. Włodzimierz Ticho-
nicki
Włodzimierz Bogojawleński, abp prawosł.
(Kijów) 574
Włodzimierz Tichonicki, bp prawosł . 421 ,
422
Włodzimierz Wielki, książę 417
Wnuk Jan 648, 655
Wodecki Bernard 654
Wojciech (Adalbert Sławnikowic) , bp, św.
222, 479, 535
Wojtaszek (Wojtass:ik) Jan, bp 223, 472
Wojtyła Karol, kard. zob. Jan Paweł II
Wojtyłowie Karol i Emilia (z Kaczorow-
skich), rodzice Karola 40
Wolker Ludwig, teolog 85
Wolnik Bruno, o. 3 14
Wolny Jerzy 657
Wolski Władysław, min. 484
Wolszlegier Antoni, ks. 384
Wosiński Jan, bp 504
Wosnitza Franciszek (Franz) , bp 444
Woś Jan 656
Woycicki Aleksander, ks. 410
Wójcik Maria 656
Wronka Andrzej , bp 488, 516
Wróblewski Franciszek, ks. 384
Wrycz Józef, ks. 442
Wrzeszcz Maciej 646, 649
Wyczawski Hieronim Eugeniusz 657, 658
Wyszyński Stefan, prymas 33, 41, 61-63, 127,
379, 410, 480-482, 486, 494, 496-498,
507, 513, 514, 516-525, 529, 647, 649,
655-657
Yago Bernard, abp 337
Yarnold Edward J. 649
Zabłocki Janusz 648
Zagórski Włodzimierz, przewodn. 576
Zahradnik-Brodsky B . , ks. 642
699
Zakrzewska-Dubasowa Mirosława 660
Zakrzewski Tadeusz, sufragan 447, 484, 5 16
Zambonardi Maffeo 659
Zawadzki T. 658
Zawieyski Jerzy, pisarz 487 , 521
Zdzitowiecki Stanisław Kazimierz, bp 382
Zena Marquos (abba) , abuna 590
Zernov Nicolai 659
Zichem Aloysius Ferdinand, bp 309
Ziegler Walter A. 645
Zieliński Zygmunt 646, 654, 657
Ziemkowski Jan, ks. 385
Zink Wojciech, wikariusz kapit. 483
Ziółek Jan 657
Ziółkowski Marcin 657
Zoa Jean, abp 341
Zofia Aniela Truszkowska, bł . 405
Zofia Magdalena Barat, św. 1 18
Zondaks Walenty, bp 218
Zoungrana Paul, abp, kard. 338
Zubeir Gabriel Wako, abp 328
Zubek Teodorik Jozef 650
Zuccotti S. 650
Zuzelski Stefan zob. Wyszyński Stefan
Związek Jan 658
Żabiński Tadeusz, min. 521 , 523
Żiwkow Todor, premier 129, 240
Żychliński Aleksander M. J„ ks. 401
Życieńska Ewa 645
Życzkowski Emil, prowincjał 470
Żyliński W. 655
Żywczyński Mieczysław 162, 648, 651
 SPIS TREŚCI
Wstęp 5

R o z d z i a ł I. STOLICA APOSTOLSKA I JEJ KOŚ CIELNA DZIAŁALNO ŚĆ

(1914-1990) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

§ 285 . Umiędzynarodowienie Kolegium Kardynalskiego i Kurii Rzymskiej 12

1 . Umiędzynarodowienie Kolegium Kardynalskiego i wzrost jego znaczenia 12
2. Reforma Kurii Rzymskiej . . . . . . . . . . . . 14

§ 286. Stolica Apostolska w okresie I i II wojny światowej 17

1 . Pap. Benedykt XV i jego działalność (3 IX 1914-22 I 1922) 17
2. Pap. Pius XI - „Fides intrepida" (6 II 1922-10 Il 1939) 21
3. Pap. Pius XII i jego działalność (2 III 1939-9 X 1958) 25

§ 287. Papieże Soboru Watykańskiego II . . . . . . . . . . . . 33

1 . Pap. Jan XXIII - „aggiornamento" Kościoła (28 X 1958-3 VI 1963) 33
2. Pap. Paweł VI. Realizacja Soboru Watykańskiego II (22 VI 1963--0 VIII 1978) 36
3 . Pap. Jan Paweł II. „Utwierdzanie braci w wierze" 39

§ 288. Polityka konkordatowa Stolicy Apostolskiej 44

1 . Era pijańska konkordatów (1922-1958) . 44
2. Konkordaty po Soborze Watykańskim II 47
3. Protokoły i porozumienia z państwami komunistycznymi 49

R o z d z i a ł II. WITALNOŚĆ I ROZWÓJ WEWNĘTRZNYCH SIŁ KOŚCIOŁA 51

§ 289. Rozwój katolickiej teologii . . . . . . . . 51

1 . Rozwój teologii systematycznej . . . . 51
2. Kościelne nauki historyczne i biblijne . 55
3 . Rozwój teologii pastoralnej .. . . . 58
§ 290. Sobór Watykański Il. Synody biskupów 60
1. Zwołanie i przebieg soboru . . . . . 60
2. Konstytucje, dekrety i deklaracje soboru 65
3. Synody biskupów przy Stolicy Apostolskiej . Konferencje episkopatów 72
4. Kryzysy i kontestacje posoborowe 78

§ 291 . Wewnętrzne życie Kościoła . 84

1. Ruch liturgiczny i biblijny 84
2. Akcja Katolicka . . . . . 90
3. Rozwój form kultu Chrystusa Pana 94
4. Kult Najśw. Maryi Panny i świętych 98

§ 292. Duchowieństwo diecezjalne i zakonne 102

1 . Duchowieństwo diecezjalne . . . 102
2. Prześladowania i kasaty zakonów . 109

701
 3. Reforma i aggiornamento życia zakonnego. Kryzysy posoborowe 1 12
4. Zakony i zgromadzenia dawne i nowe 115
5. Instytuty świeckie . . . . . . . . . . . . . 1 19

§ 293. Społeczna i charytatywna działalność Kościoła 12\

1. Rozwój katolickiej nauki społecznej . . . 121
2. Kościół wobec totalitaryzmów państwowych i zagrożeń ideologii społecznych . 126
3. Caritas christiana - jej rozwój i działalność . . . . . . 132

§ 294. Wychowanie chrześcijańskie. Środki masowego przekazu 135

1. Rozwój katolickiej pedagogiki . . . . . . . 135
2. Rodzina chrześcijańska. Kobieta . . . . . . 138
3. Katolicka prasa. Środki masowego przekazu 144

§ 295. Początki i rozwój ruchu ekumenicznego 147

1 . Ruch ekumeniczny w chrześcijaństwie . . . 147
2. Udział Kościoła katolickiego w ruchu ekumenicznym 150

R o z d z i a ł III. KOŚ CIÓŁ WŚ RÓD NAROD ÓW GLOBU ZIEMSKIEGO . ', 157

§ 296. Kościół w krajach romańskich Europy Zachodniej . . . . . . . . . .

. 158
1 . Królestwo Włoskie. Traktaty laterańskie. Kościół w Republice Włoskiej 158
2. Kościół katolicki we Francji . 165
3. Półwysep Pirenejski . . . . . . . . . . . . .
. 170

§ 297. Kościół katolicki w krajach germańskich Europy . 178

1. III Rzesza Niemiecka. Okres ograniczeń i prześladowań 178
2. Dwa państwa niemieckie . . . . . . . 186
3. Kościół katolicki w Austrii i Szwajcarii . 190
4. Kościół w Wielkiej Brytanii . . . . . . . 192
5. Kościół katolicki w niepodległej Irlandii 195
6. Państwa Beneluksu . . . . . . . . . .
. 198
7. Kościół katolicki w krajach skandynawskich 205

§ :Z98. Kościół katolicki w Europie Środkowowschodniej . Za „żelazną kurtyną" 208

1. Męczeństwo i eksterminacja Kościoła katolickiego w Związku Sowieckim 208
2. Państwa bałtyckie. Eksterminacja Kościoła przez Związek Sowiecki 215
3. Czechosłowacja. Dramatyczna sytuacja Kościoła w latach 1948-1989 . . . 218
4. Korona św. Stefana. Węgry. Udręki i prześladowania Kościoła przez totali­
taryzm komunistyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
5. Kościół katolicki ob. łac. w Rumunii i na Bałkanach. Okres udręk i prze-
śladowań 1945-1990 . . . . . . . . . 231

§ 299. Kościół katolicki w Ameryce Północnej 241

1. Kanada . . . . . . . . . . . . . . . 241
2. Rozwój i kryzysy Kościoła katolickiego w Stanach Zjednoczonych 246
3. Meksyk. Kościół i katolicy poza prawem 267

§ 300. Kościół katolicki w Ameryce Środkowej . . 272

1 . Państwa na Morzu Karaibskim . . . . . 272
2. Kraje na stałym lądzie Ameryki Środkowej 277

§ 301 . Kościół katolicki w Ameryce Południowej . . . 286

1. Hiszpańska Ameryka Południowa 286
2. Największy kraj katolicki świata - Brazylia . 310
§ 302. Od misji do młodych Kościołów w Afryce . . . . . . . . . . . . 317
1. Misje a Stolica Apostolska w XX w. . . . . . . . . . . . . . 317
2. Rozwój misji w Afryce w epoce kolonialnej (do ok. 1960 r.) 320
3. Kraje arabskie i muzułmańskie 321
4. Pod rządami komunistów 329
5. Kraje wolnej Afryki . . . . . . 336

§ 303. Od misji do młodych Kościołów w Azji 354

1. Pod panowaniem komunistów . 354
2. W świecie islamu 359
3. Pozostałe państwa Azji 363
4. Filipiny . . . . . . . . . 370

§ 304. Młode Kościoły Australii i Oceanii 372

1 . Australia i Nowa Zelandia . . 372
2. Papua-Nowa Gwinea. Nowe państwa w Oceanii 373
3. Wyspy pod obcym zarządem . . . . . . . . . . 375

R o z d z i a ł IV. KOŚCIÓŁ W ODRODZONYM PAŃSTWIE POLSKIM . 379

§ 305. Kościół w II Rzeczypospolitej (1918-1939) . . . . . . . . . . . . . . 380

1. Udział Kościoła w odbudowie niepodległości Państwa Polskiego 380
2. Sytuacja prawna Kościoła katolickiego i jego organizacja . . . . 388
3. Episkopat, duchowieństwo. Zakony . . . . . . . . . . . . . . . 397
4. Duszpasterstwo . Kościelne organizacje katolików świeckich. Prasa katolicka 405
5. Kościół greckokatolicki w Polsce 412
6. Neounia. Ormianie . . . . . . . . . . . 418
7. Kościół prawosławny w Polsce . . . . . 420
8. Kościoły protestanckie i starokatolickie . 427

§ 306. Martyrologium Narodu i Kościoła polskiego pod dwoma okupacjami (1939-1945) . 430
1. Okupacja i podział ziem II Rzeczypospolitej . 430
2. Ziemie „wcielone" do III Rzeszy Niemieckiej . . . . . . . . . . . . . . . · . 434
3. Generalna Gubernia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . · . 447
4. Metropolia wileńska i lwowska pod okupacją sowiecką, litewską i niemiecką 452
5. Kościół wobec eksterminacji narodu polskiego i Żydów · . . . . . . . . · . 459
6. Kościelna pomoc charytatywna dla głodującego narodu. Udział diecezji
i zakonów . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . 466
7 . Stolica Apostolska a Polska w czasie II wojny światowej 471

§ 307. Kościół w Polsce pod rządami komunistów (1944-1989). Era Prymasa Tysiąclecia . 474
1 . Polska Rzeczpospolita Ludowa. Okres prześladowań, udręk, kasat
i ograniczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474
2. Sytuacja prawna Kościoła i jego organizacja . . . . . . . 483
3 . Prymas Tysiąclecia. Episkopat, duchowieństwo. Zakony . 494
4. Duszpasterstwo i życie religijne wiernych . . . . . . . . . 506
5. Udział Kościoła polskiego w Soborze Watykańskim Il. Sacrum Poloniae
Millennium (1966) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515
6. Nowa faza ograniczeń i represji. Ku wolności Narodu i Kościoła . . . . 521
7. Papież Wojtyła i jego pielgrzymki do Polski. Koniec ery komunistycznej .
Wielka reorganizacja Kościoła w Polsce . . . . . . . 525
8 . Zniszczenie i odrodzenie Kościoła greckokatolickiego . . 536
9. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny . . . . . . . 540
10. Kościoły i wspólnoty protestanckie . Kościoły starokatolickie 545
R o z d z i a ł V. KOŚCIOŁY WSCHODNIE (1914-1992) 549

§ 308. Kościoły ortodoksyjno-prawosławne . . . . . . . 550

1. Starożytne patriarchaty na Bliskim Wschodzie 550
2. Kościoły prawosławne w basenie Morza Śródziemnego i Czarnego 555
3. Kościoły prawosławne w środkowowschodniej Europie i na emigracji . 565

§ 309. Rosyjski Kościół Prawosławny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573

1. Okres męczeństwa, krwawych prześladowań i brutalnego niszczenia Kościoła . 573
2. Okres kompromitującej współpracy z ateistycznym państwem prześladowczym
(1945-1985) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577
3. Pierestrojka. Millennium Chrztu Rusi. Powolne wyzwolenie Kościoła . 583

§ 310. Kościoły przedchalcedońskie . . . . . . . . . . . . . . . . . 586

1. Kościół koptyjski i etiopski . . . . . . . . . . . . . . . . 586
2. Kościół Zachodni Syryjsko-Jakobicki. Kościół ormiański. 590
3. Kościół Nestoriański czyli Apostolsko-Katolicki Asyryjski Kościół Wschodu 594

§ 3 1 1 . Męczeńskie dzieje Kościołów unickich w państwach komunistycznych . . . 595

1. Administracyjna kasata i prześladowanie Kościoła greckokatolickiego
na Ukrainie Sowieckiej . Kościół katakumbowy . . . . . . . . . . . 595
2. Administracyjna likwidacja i odrodzenie Kościoła greckokatolickiego
w Czechosłowacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603
3. Męczeńskie dzieje Kościoła rumuńsko-katolickiego w Rumunii 604
4. Kościoły unickie w pozostałych państwach komunistycznych . 607

§ 312. Kościoły w łączności ze Stolicą Apostolską poza Europą 608

1. Stolica Apostolska i Sobór Watykański II wobec katolicyzmu wschodniego 608
2. Patriarchat antiocheński maronitów i melchitów 611
3 . Pozostałe Kościoły unickie w Azji i Afryce . . . . . . . . . . . . . . . . . 613

R o z d z i a ł VI. KOŚCIOŁY I WSPÓ LNOTY PROTESTANCKIE

I STAROKATOLICKIE . . . . . . 619

§ 313. Kościoły ewangelicko-augsburskie 620

1 . Kraje niemieckie 620
2. Kraje skandynawskie . 624
3. Pozostałe kraje Europy 626

§ 314. Wspólnota anglikańska . . 629

1 . Kościół anglikański w Wielkiej Brytanii 629
2. Kościół metodystyczny . . . . . . . . . 631

§ 315. Kościoły i wspólnoty protestanckie poza Europą 632

1. Protestantyzm w Ameryce Północnej . . .
. 632
2. Protestantyzm na pozostałych kontynentach 635

§ 316. Kościoły starokatolickie . . . . . . . . . . . . . 638

1. Kościoły starokatolickie. Unia utrechcka . . 638
2. Polski Narodowy Kościół Katolicki w Stanach Zjednoczonych . 640
3. Czechosłowacki Kościół Husycki 642

Bibliografia 645

Katalogi . . 662

Indeks osób 673