Bài Giảng Trọng Tậm Toán Lớp 12

Tailieumontoan.
com

Điện thoại (Zalo) 039.373.2038
BÀI GIẢNG TRỌNG TÂM

MÔN TOÁN LỚP 12
(Liệu hệ tài liệu word môn toán SĐT (zalo) : 039.373.2038)
Tài liệu sưu tầm, ngày 15 tháng 8 năm 2023

Website: tailieumontoan.com
Môc lôc
lêi nãi ®Çu
phÇn I: gi¶i tÝch
ch¬ng 1
øng dông ®¹o hµm ®Ó kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ cña hµm sè
A. KiÕn thøc cÇn nhí....................................................... ... ... ... ............... ... .....7
B Ph¬ng ph¸p gi¶i çc d¹ng to¸n liªn quan.................... ... ... ... ... . .....12
§ 1: TÝnh ®¬n ®iÖu cña hµm sè .. .. ... ... ... ... ... ... .. ... ...... ... ... . ... ............ ... .12
§ 2: Cùc trÞ cña hµm sè .................................................. ... ... .................. ... .....28
§ 3: Gi¸ trÞ lín nhÊt vµ gi¸ trÞ nhá nhÊt cña hµm sè ................ ... .......... ... ........41
§ 4: §å thÞ cña hµm sè vµ phÐp tÞnh tiÕn hÖ täa ®é.. ... ... ............................ ... ..50
§ 5: §êng tiÖm cËn cña ®å thÞ hµm sè ............................. ... ... ........................55
§ 6: Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ cña mét sè hµm ®a thøc .. ... ... . ......... 63
§ 7: Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ cña mét sè hµm ph©n thøc h÷u tØ.. ... ... ....69
§ 8: Mét sè bµi to¸n thêng gÆp vÒ ®å thÞ .... ... ... ............................. ... …........77
C. Çc bµi to¸n chän läc........................................ ... ............................ ... .....95
ch¬ng 2
hµm sè lòy thõa, hµm sè mò vµ hµm sè l«garit
A. KiÕn thøc cÇn nhí........................................................ ... ... ... .......... ... .....139
B Ph¬ng ph¸p gi¶i çc d¹ng to¸n liªn quan....... ... .................... ... .....143
§ 1: Hµm sè mò vµ hµm sè logarit. Hµm sè lòy thõa....... ...... ... ..... ................143
§ 2: Ph¬ng tr×nh mò vµ l«garit...................................................... ... ...............149
§ 3: HÖ ph¬ng tr×nh mò vµ l«garit........................................................ ... .......163
§ 4: BÊt ph¬ng tr×nh mò vµ l«garit... .......................... ... ... .............................169
C. Çc bµi to¸n chän läc..................................................... ................. ... .....170
ch¬ng 3
nguyªn hµm, tÝch ph©n vµ øng dông
A. KiÕn thøc cÇn nhí................................................................. ... ... ..... ... .....201
B Ph¬ng ph¸p gi¶i çc d¹ng to¸n liªn quan ..... ... ... ...........................207
§ 1: Nguyªn hµm ...................................... ... ............................ ..... ... ... .........207
§ 2: TÝch ph©n .......................................... ... ............................... ... ............ ... 229
§ 3: øng dông tÝch ph©n ®Ó tÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng.... ... ............... ... ...........245
§ 4: øng dông tÝch ph©n ®Ó tÝnh thÓ tÝch vËt thÓ.... ... .............................. ... .....248
C. Çc bµi to¸n chän läc.......................... ... ... ........................................ ... .....255
487
Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 487
ch¬ng 4
sè phøc
A. KiÕn thøc cÇn nhí............................................. ... ... ......................... ... .....273
B Ph¬ng ph¸p gi¶i çc d¹ng to¸n liªn quan ......... ... ... .......................278
§ 1: Sè phøc ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...278
§ 2: C¨n bËc hai cña sè phøc vµ ph¬ng tr×nh bËc hai . ... . ... ..... ... ... ... ... ... .285
§ 3: D¹ng lîng gi¸c cña sè phøc vµ øng dông ... . ... ...... ... ... ... ..... ... ... ... ..291
C. Çc bµi to¸n chän läc .............................................................. ....... ... .....294
phÇn II: h×nh häc

ch¬ng 1
khèi ®a diÖn vµ thÓ tÝch cña chóng
A. KiÕn thøc cÇn nhí................................................. ... ... ... ................. ... .....303
B Ph¬ng ph¸p gi¶i çc d¹ng to¸n liªn quan ................. ... ... ...............304
C. Çc bµi to¸n chän läc .......................................... ... ....................... ... .....311
ch¬ng 2
mÆt cÇu, mÆt trô, mÆt nãn
A. KiÕn thøc cÇn nhí........................................................... ... ... ........... ... .....323
B Ph¬ng ph¸p gi¶i çc d¹ng to¸n liªn quan .. ... ... ..............................323
C. Çc bµi to¸n chän läc...................................................... ................ ... .....329
ch¬ng 3
ph¬ng ph¸p täa ®é trong kh«ng gian
A. KiÕn thøc cÇn nhí........................................... ... ... ........................... ... .....339
B Ph¬ng ph¸p gi¶i çc d¹ng to¸n liªn quan ....... ... ... .........................345
§ 1: HÖ täa ®é trong kh«ng gian ......... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... ... ... .. .. .. .345
§ 2: Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng ........ ... ... ... ... ... ... ... ............................... .. .. . 363
§ 3: Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng .................................... ... ... ......... .. .. .. .. .......396
C. Çc bµi to¸n chän läc.................................................... .................. ... .....480
Môc lôc................................... .......... .......... .......... .......... .......... . ... .............. ... ...487
488
phÇn I: gi¶i tÝch
ch¬ng 1 − øng dông ®¹o hµm

®Ó kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ hµm sè
A. KiÕn thøc cÇn nhí
I. tÝnh ®¬n ®iÖu cña hµm sè

1. ®iÒu kiÖn cÇn ®Ó hµm sè ®¬n ®iÖu
Gi¶ sö hµm sè y = f(x) x¸c ®Þnh trªn kho¶ng I th×:

a. Hµm sè f(x) lµ ®ång biÕn trªn kho¶ng I khi vµ chØ khi víi x tuú ý thuéc I, ta cã:
f(x + ∆x) − f(x)
> 0 , víi mäi ∆x ≠ 0 vµ x + ∆x ∈ I.
∆x
b. Hµm sè f(x) lµ nghÞch biÕn trªn kho¶ng I khi vµ chØ khi víi x tuú ý thuéc I, ta cã:
f(x + ∆x) − f(x)
< 0 , víi mäi ∆x ≠ 0 vµ x + ∆x ∈ I.
∆x
Tõ ®ã, ta cã kÕt qu¶:
Cho hµm sè y = f(x) cã ®¹o hµm trªn kho¶ng I.
a. NÕu hµm sè f(x) ®ång biÕn trªn kho¶ng I th× f '(x) ≥ 0, ∀x ∈ I.
b. NÕu hµm sè f(x) nghÞch biÕn trªn kho¶ng I th× f '(x) ≤ 0, ∀x ∈ I.
2. ®iÒu kiÖn ®ñ ®Ó hµm sè ®¬n ®iÖu
§Þnh lÝ 1 (§Þnh lÝ Lagrange): NÕu hµm sè y = f(x) liªn tôc trªn [a; b] vµ cã ®¹o hµm
trªn (a; b) th× tån t¹i mét ®iÓm c ∈ (a; b) sao cho:
f(b) − f(a)
f(b) − f(a) = f '(c).(b − a) hay f '(c) = .
b−a
ý nghÜa cña ®Þnh lÝ Lagr¨ng: XÐt cung AB cña ®å thÞ hµm sè y = f(x) víi A(a; f(a)) vµ
B(b; f(b)).
HÖ sè gãc cña çt tuyÕn AB lµ:
f(b) − f(a)
.
b−a
§¼ng thøc:
f(b) − f(a)
f '(c) =
b−a
cã nghÜa lµ hÖ sè gãc cña tiÕp tuyÕn cña cung AB t¹i ®iÓm (c; f(c)) b»ng hÖ sè gãc cña çt
tuyÕn AB. VËy, nÕu çc gi¶ thiÕt cña ®Þnh lÝ Lagr¨ng ®îc tho¶ m·n th× tån t¹i mét ®iÓm
C cña cung AB sao cho tiÕp tuyÕn t¹i ®ã song song víi çt tuyÕn AB.

§Þnh lÝ 2: Cho hµm sè y = f(x) cã ®¹o hµm trªn kho¶ng I.

a. NÕu f '(x) > 0, ∀x ∈ I th× f(x) ®ång biÕn trªn kho¶ng I.
b. NÕu f '(x) < 0, ∀x ∈ I th× f(x) nghÞch biÕn trªn kho¶ng I.
c. NÕu f '(x) = 0, ∀x ∈ I th× f(x) kh«ng ®æi trªn kho¶ng I.
Ta cã më réng cña ®Þnh lÝ 2 nh sau:
§Þnh lÝ 3: Cho hµm sè y = f(x) cã ®¹o hµm trªn kho¶ng I.
a. NÕu f '(x) ≥ 0, ∀x ∈ I, vµ ®¼ng thøc chØ x¶y ra t¹i mét sè h÷u h¹n ®iÓm
trªn kho¶ng I, th× f(x) ®ång biÕn trªn kho¶ng I.
b. NÕu f '(x) ≤ 0, ∀x ∈ I, vµ ®¼ng thøc chØ x¶y ra t¹i mét sè h÷u h¹n ®iÓm
trªn kho¶ng I, th× f(x) nghÞch biÕn trªn kho¶ng I.
Ta tãm t¾t ®Þnh lÝ 3 trong çc b¶ng biÕn thiªn sau:
x −∞ a b +∞
y' +
y
x −∞ a b +∞
y' −
y
II. Cùc trÞ cña hµm sè

1. kh¸i niÖm cùc trÞ cña hµm sè
§Þnh nghÜa: Cho hµm sè y = f(x) x¸c ®Þnh trªn tËp hîp D (D ⊂  ) vµ x0 ∈ D.
a. x0 gäi lµ mét ®iÓm cùc ®¹i cña hµm sè y = f(x) nÕu tån t¹i mét
kho¶ng (a; b) chøa ®iÓm x0 sao cho (a; b) ∈ D vµ:
f(x) < f(x0) , víi mäi x ∈ (a; b)\{x0}.
Khi ®ã f(x0) ®îc gäi lµ gi¸ trÞ cùc ®¹i cña hµm sè f(x).
b. x0 gäi lµ mét ®iÓm cùc tiÓu cña hµm sè y = f(x) nÕu tån t¹i mét
kho¶ng (a; b) chøa ®iÓm x0 sao cho (a; b) ∈ D vµ:
f(x) > f(x0) , víi mäi x ∈ (a; b)\{x0}.
Khi ®ã f(x0) ®îc gäi lµ gi¸ trÞ cùc ®¹i cña hµm sè f(x).
Gi¸ trÞ cùc ®¹i vµ gi¸ trÞ cùc tiÓu ®îc gäi chung lµ cùc trÞ.

2. ®iÒu kiÖn cÇn ®Ó hµm sè cã cùc trÞ

XÐt hµm sè y = f(x) liªn tôc trªn kho¶ng (a, b) vµ x0 ∈ (a; b).
§Þnh lÝ 1: Gi¶ sö hµm sè y = f(x) ®¹t cùc trÞ t¹i ®iÓm x0. Khi ®ã, nÕu f(x) cã ®¹o hµm t¹i
®iÓm x0 th× f'(x0) = 0.
3. ®iÒu kiÖn ®ñ ®Ó hµm sè cã cùc trÞ
§Þnh lÝ 2: Gi¶ sö hµm sè y = f(x) liªn tôc trªn kho¶ng (a ; b) chøa ®iÓm x0 vµ cã ®¹o hµm
trªn çc kho¶ng (a; x0) vµ (x0; b). Khi ®ã:
a. NÕu f '(x) < 0 víi mäi x ∈ (a; x0) vµ f '(x) > 0 víi mäi x ∈ (x0; b) th× hµm
sè f(x) ®¹t cùc tiÓu t¹i ®iÓm x0.
b. NÕu f '(x) > 0 víi mäi x ∈ (a; x0) vµ f '(x) < 0 víi mäi x ∈ (x0; b) th× hµm
sè f(x) ®¹t cùc ®¹i t¹i ®iÓm x0.
Nãi mét çch v¾n t¾t: NÕu khi x qua x0, ®¹o hµm ®æi dÊu th× ®iÓm x0 lµ mét ®iÓm cùc trÞ.
Ta tãm t¾t ®Þnh lÝ 2 trong çc b¶ng biÕn thiªn sau:
x −∞ a x0 b +∞
y' − 0 +
y CT
x −∞ a x0 b +∞
y' + 0 −
C§
y
Tõ ®Þnh lÝ 2 ta cã quy t¾c t×m cùc trÞ sau ®©y:
Quy t¾c 1: §Ó t×m cùc trÞ cña hµm sè y = f(x) ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: TÝnh f’(x).
Bíc 2: T×m çc ®iÓm xi (i = 1, 2, ...) t¹i ®ã ®¹o hµm cña hµm sè
b»ng 0 hoÆc hµm sè liªn tôc nhng kh«ng cã ®¹o hµm.
Bíc 3: XÐt dÊu f'(x). NÕu f'(x) ®æi dÊu khi x qua ®iÓm xi th× hµm
sè ®¹t cùc trÞ t¹i xi.
§Þnh lÝ 3: Gi¶ sö hµm sè y = f(x) cã ®¹o hµm cÊp mét trªn kho¶ng (a; b) chøa ®iÓm
x0, f '(x0) = 0 vµ f(x) cã ®¹o hµm cÊp hai kh¸c 0 t¹i ®iÓm x0.
a. NÕu f''(x0) < 0 th× hµm sè ®¹t cùc ®¹i t¹i ®iÓm x0.
b. NÕu f''(x0) > 0 th× hµm sè ®¹t cùc tiÓu t¹i ®iÓm x0.
Tõ ®Þnh lÝ 3 ta cã quy t¾c t×m cùc trÞ sau ®©y:
Quy t¾c 2: §Ó t×m cùc trÞ cña hµm sè y = f(x) ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: TÝnh f’(x).
9

Bíc 2: T×m çc nghiÖm xi (i = 1, 2, ...) cña ph¬ng tr×nh f'(x) = 0.

Bíc 3: Víi mçi i ta tÝnh f"(xi), khi dã:
 NÕu f''(xi) < 0 th× hµm sè ®¹t cùc ®¹i t¹i ®iÓm xi.
 NÕu f''(xi) > 0 th× hµm sè ®¹t cùc tiÓu t¹i ®iÓm xi.
III. Gi¸ trÞ lín nhÊt vµ gi¸ trÞ nhá nhÊt cña hµm sè
§Þnh nghÜa: Cho hµm sè y = f(x) x¸c ®Þnh trªn tËp D.
a. NÕu tån t¹i mét ®iÓm x0 ∈ D sao cho:
f(x) ≤ f(x0) víi mäi x ∈ D
th× sè M = f(x0) ®îc gäi lµ gi¸ trÞ lín nhÊt cña hµm sè y = f(x) trªn tËp
D nÕu, kÝ hiÖu M = max f(x) .
x∈D
b. NÕu tån t¹i mét ®iÓm x0 ∈ D sao cho:

f(x) ≥ f(x0) víi mäi x ∈ D
th× sè m = f(x0) ®îc gäi lµ gi¸ trÞ nhá nhÊt cña hµm sè y = f(x) trªn tËp
D nÕu, kÝ hiÖu m = min f(x) .
x∈D
IV. ®å thÞ cña hµm sè vµ PhÐp tÞnh tiÕn hÖ to¹ ®é

1. phÐp tÞnh tiÕn hÖ to¹ ®é vµ c«ng thøc chuyÓn hÖ täa ®é
Cho ®iÓm I(x0; y0) vµ ®iÓm M(x; y) trong hÖ to¹ ®é Oxy, khi ®ã trong hÖ to¹ ®é
IXY ®iÓm M(X; Y) sÏ cã to¹ ®é:
X= x − x 0 x= X + x 0
 ⇔  .
Y= y − y 0 y= Y + y 0
2. ph¬ng tr×nh ®êng cong ®èi víi hÖ täa ®é míi
Ph¬ng tr×nh cña ®êng cong y = f(x) ®èi víi hÖ to¹ ®é IXY cã d¹ng:
Y = f(X + x0) − y0.
V. ®êng tiÖm cËn cña ®å thÞ hµm sè
1. ®êng tiÖm cËn ®øng vµ ®êng tiÖm cËn ngang
§Þnh nghÜa 1: §êng th¼ng y = y0 ®îc gäi lµ ®êng tiÖm cËn ngang (gäi t¾t lµ tiÖm
cËn ngang) cña ®å thÞ hµm sè y = f(x) nÕu:
lim f(x) = y0 hoÆc lim f(x) = y0.
x →−∞ x →+∞

§Þnh nghÜa 2: §êng th¼ng x = x0 ®îc gäi lµ ®êng tiÖm cËn ®øng (gäi t¾t lµ tiÖm
cËn ®øng) cña ®å thÞ hµm sè y = f(x) nÕu:
lim f(x) = ±∞ hoÆc lim− f(x) = ±∞.
x → x +0 x →x0
2. ®êng tiÖm cËn xiªn

§Þnh nghÜa 3: §êng th¼ng y = ax + b ®îc gäi lµ ®êng tiÖm cËn xiªn (gäi t¾t lµ
tiÖm cËn xiªn) cña ®å thÞ hµm sè y = f(x) nÕu:
lim [f(x) − (ax + b)] = 0 hoÆc lim [f(x) − (ax + b)] = 0
x →+∞ x →−∞
Quy t¾c: Gi¶ sö khi x → ∞ th× f(x) → ∞.

f(x)
Ta t×m a = lim (1)
x →∞ x
 NÕu giíi h¹n (1) kh«ng tån t¹i hoÆc b»ng 0 th× ®å thÞ kh«ng cã tiÖm cËn xiªn.
Tr¸i l¹i ta ®i t×m tiÕp b = lim [f(x) − ax]. (2)
x →∞
 NÕu giíi h¹n (2) kh«ng tån t¹i th× ®å thÞ kh«ng cã tiÖm cËn xiªn. Tr¸i l¹i ta
kÕt luËn ®å thÞ nhËn ®êng th¼ng (d) cã ph¬ng tr×nh y = ax + b lµm tiÖm
cËn xiªn.
VI. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ hµm sè

§êng lèi tæng qu¸t ®Ó kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ hµm sè
Ph¬ng ph¸p
Ta tiÕn hµnh theo çc bíc sau:
Bíc 1: T×m tËp x¸c ®Þnh cña hµm sè.
Bíc 2: XÐt sù biÕn thiªn cña hµm sè:
a. T×m giíi h¹n t¹i v« cùc vµ giíi h¹n v« cùc (nÕu cã) cña hµm sè.
T×m çc ®êng tiÖm cËn cña ®å thÞ (nÕu cã).
b. LËp b¶ng biÕn thiªn cña hµm sè, bao gåm:
 T×m ®¹o hµm cña hµm sè, xÐt dÊu ®¹o hµm, xÐt chiÒu
biÕn thiªn vµ t×m cùc trÞ cña hµm sè (nÕu cã).
 §iÒn çc kÕt qu¶ vµo b¶ng biÕn thiªn:
x
y'
y
Bíc 3: VÏ ®å thÞ hµm sè:
a. VÏ çc ®êng tiÖm cËn cña ®å thÞ (nÕu cã).
11

b. X¸c ®Þnh mét sè ®iÓm ®Æc biÖt cña thêng lµ çc giao ®iÓm
cña ®å thÞ víi çc trôc to¹ ®é (trong trêng hîp ®å thÞ kh«ng
c¾t çc trôc täa ®é hoÆc viÖc t×m täa ®é giao ®iÓm phøc t¹p
th× bá qua phÇn nµy).
c. NhËn xÐt vÒ ®å thÞ: ChØ ra trôc ®èi xøng vµ t©m ®èi xøng cña
®å thÞ (nÕu cã, kh«ng yªu cÇu chøng minh).
 Chó ý: Khi vÏ ®å thÞ çc em häc sinh cÇn lu ý r»ng "D¸ng cña ®å thÞ t¬ng
øng víi mòi tªn trong b¶ng biÕn thiªn".
B Ph¬ng ph¸p gi¶i çc d¹ng to¸n liªn quan
§1. tÝnh ®¬n ®iÖu cña hµm sè

D¹ng to¸n 1: XÐt tÝnh ®¬n ®iÖu cña hµm sè
Ph¬ng ph¸p
§Ó xÐt tÝnh ®¬n ®iÖu cña hµm sè y = f(x), ta thùc hiÖn çc bíc sau:
Bíc 2: TÝnh ®¹o hµm y', råi t×m çc ®iÓm tíi h¹n (th«ng thêng lµ viÖc
gi¶i ph¬ng tr×nh y' = 0).
Bíc 3: TÝnh çc giíi h¹n (nÕu cÇn).
Bíc 4: LËp b¶ng biÕn thiªn cña hµm sè. Tõ ®ã, ®a ra lêi kÕt luËn.
 Chó ý: Trong trêng hîp ph¬ng tr×nh f'(x) = 0 v« nghiªm, tøc lµ hµm sè lu«n
®ång biÕn hoÆc nghÞch biÕn, ta cã thÓ bá qua viÖc lËp b¶ng biÕn thiªn.
ThÝ dô 1. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn cña hµm sè y = 2x3 + 3x2 + 1.
 Gi¶i
MiÒn x¸c ®Þnh D =  .
§¹o hµm:
x = 0
y' = 6x2 + 6x, y' = 0 ⇔ 6x2 + 6x = 0 ⇔  .
 x = −1
Giíi h¹n:
lim y = −∞ vµ lim y = +∞.
x →−∞ x →+∞

B¶ng biÕn thiªn:

x −∞ −1 0 +∞
y' + 0 − 0 +
y
2 +∞
−∞ 1
VËy, ta cã kÕt luËn:
 Hµm sè ®ång biÕn trªn çc kho¶ng (−∞; −1) vµ (0; +∞).
 Hµm sè nghÞch biÕn trªn kho¶ng (−1; 0).
 NhËn xÐt: Qua thÝ dô trªn çc em häc sinh ®· biÕt çch tr×nh bµy d¹ng to¸n
"Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn cña hµm sè". Vµ víi d¹ng to¸n nµy çc
em cÇn ®Æc biÖt chó ý tíi tËp x¸c ®Þnh cña hµm sè th× míi ch¾c
ch¾n nhËn ®îc mét b¶ng biÕn thiªn ®óng.
 NhËn xÐt: Hµm ®a thøc bËc ba tæng qu¸t cã d¹ng:
y = f(x) = ax3 + bx2 + cx + d, víi a ≠ 0.
Khi ®ã, nÕu sö dông ®¹o hµm ®Ó kh¶o s¸t sù biÕn thiªn cña hµm sè, ta cã:
§¹o hµm:
y' = 3ax2 + 2bx + c, y' = 0 ⇔ 3ax2 + 2bx + c = 0.
Giíi h¹n:
 b c d 
=lim y lim x 3  a + + 2 + 3  = (±∞)3 .a = (±∞).a.
x →±∞ x →±∞
 x x x 
B¶ng biÕn thiªn: DÊu cña y' phô thuéc vµo dÊu cña a (a > 0 hay a < 0)
vµ dÊu cña ∆' = b2 − 3ac (∆' > 0 hay ∆' ≤ 0), do ®ã ta cã bèn trêng
hîp biÕn thiªn kh¸c nhau.
ThÝ dô 2. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn cña hµm sè y = x4 − 2x2 − 5.
 Gi¶i
§¹o hµm:
x = 0
y' = 4x3 − 4x, y' = 0 ⇔ 4x3 − 4x = 0 ⇔ 4x(x2 − 1) = 0 ⇔  .
 x = ±1
Giíi h¹n:
2 1
lim y = lim [x4(1 − 2 + 4 ) = + ∞.
x →∞ x →∞ x x
B¶ng biÕn thiªn:
x −∞ −1 0 1 +∞
y' − 0 + 0 − 0 +
y +∞ −5 +∞
13

−6 −6
 Hµm sè nghÞch biÕn trªn çc kho¶ng (−∞; −1) vµ (0; 1).
 Hµm sè ®ång biÕn trªn çc kho¶ng (−1; 0) vµ (1; +∞).
 NhËn xÐt: Hµm ®a thøc bËc bèn d¹ng trïng ph¬ng cã ph¬ng tr×nh:
y = f(x) = ax4 + bx2 + c, víi a ≠ 0.
§¹o hµm:
y' = 4ax3 + 2bx = 2x(2ax2 + b), y' = 0 ⇔ 2x(2ax2 + b) = 0.
Do ®ã, ph¬ng tr×nh y' = 0 hoÆc cã mét nghiÖm (a.b ≥ 0) hoÆc cã ba
nghiÖm ph©n biÖt. , do ®ã ta cã bèn trêng hîp biÕn thiªn kh¸c nhau.
Giíi h¹n:
b c  +∞ khi a > 0
lim y = lim ax4(1 + + 4 )=  .
 −∞ khi a < 0
x →∞ x →∞ 2
ax ax
B¶ng biÕn thiªn: DÊu cña y' phô thuéc vµo dÊu cña a (a > 0 hay a < 0)
vµ dÊu cña a.b, do ®ã ta cã bèn trêng hîp biÕn thiªn kh¸c nhau.
Vµ b¾t dÇu tõ ®©y, viÖc ®a ra lêi kÕt luËn dùa theo b¶ng biÕn thiªn
®îc dµnh cho b¹n ®äc.
x +1
ThÝ dô 3. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn cña hµm sè y = .
x −1
 Gi¶i
MiÒn x¸c ®Þnh D =  \{1}.
§¹o hµm:
−2
y'= < 0 ∀x ∈ D ⇒ hµm sè lu«n nghÞch biÕn trªn D.
(x − 1) 2
Giíi h¹n:
lim y= lim y = 1 vµ lim y = −∞ , lim y = +∞
x →−∞ x →+∞ x →1− x →1+
B¶ng biÕn thiªn:

x -∞ 1 +∞
y' - -
y 1 +∞
-∞ 1
 NhËn xÐt: Hµm ph©n thøc bËc nhÊt trªn bËc nhÊt cã d¹ng:
ax + b
(H): y = , víi c ≠ 0, D = ad − bc ≠ 0.
cx + d
d
MiÒn x¸c ®Þnh D =  \{− }.
c
§¹o hµm:
ad − bc
y' = ,
cx + d
NÕu D = ad − bc > 0 ⇒ hµm sè ®ång biÕn trªn D.
NÕu D = ad − bc < 0 ⇒ hµm sè nghÞch biÕn trªn D.
3
ThÝ dô 4. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn cña hµm sè y = x + .
x
 Gi¶i
§¹o hµm:
3 3
y' = 1 − 2 , y' = 0 ⇔ 1 − 2 ⇔ x2 − 3 = 0 ⇔ x = ± 3 .
x x
Giíi h¹n:
lim y = −∞ , lim y = +∞ ; lim y = − ∞ , lim y = +∞.
x →−∞ x →+∞ x → 0− x → 0+
B¶ng biÕn thiªn:

x −∞ − 3 0 3 +∞
y' + 0 − − 0 +
y −2 3 +∞ +∞
−∞ −∞ 2 3
 NhËn xÐt: Hµm ph©n thøc bËc hai trªn bËc nhÊt cã d¹ng:
ax 2 + bx + c
(H): y = ,
dx + e
víi ad ≠ 0, tö, mÉu kh«ng cã nghiÖm chung.
Khi ®ã, nÕu sö dông ®¹o hµm ®Ó kh¶o s¸t sù biÕn thiªn cña hµm sè,
ta thêng l¹i hµm sè díi d¹ng:
γ
y = f(x) = αx + β + .
dx + e
e
MiÒn x¸c ®Þnh D =  \{− }.
d
§¹o hµm:
15

γd α(dx + e) 2 − γd
y' = α − = ,
(dx + e) 2 (dx + e) 2
DÊu cña ®¹o hµm lµ dÊu cña tam thøc g(x) = α(dx + e)2 − γd.
Giíi h¹n lim y = ∞ vµ lim y = ∞.
x →∞ x →− e/d
B¶ng biÕn thiªn: Ta cã çc trêng hîp:

Trêng hîp α > 0
Ph¬ng tr×nh y' = 0 cã hai nghiÖm x1 < x2.
x −∞ x1 − e/d x2 +∞
y' + 0 − − 0 +
C§ +∞ +∞
y −∞ −∞ CT
Ph¬ng tr×nh y' = 0 v« nghiÖm
x −∞ −e/d +∞
y' + +
+∞ +∞
y −∞ −∞
Trêng hîp α < 0
Ph¬ng tr×nh y' = 0 cã hai nghiÖm x1 < x2
x −∞ x1 −e/d x2 +∞
y' − 0 + + 0 −
−∞ +∞ C§
y CT −∞ −∞
Ph¬ng tr×nh y' = 0 v« nghiÖm
x −∞ − e/d +∞
y' − −
y +∞ +∞
−∞ −∞
ThÝ dô 5. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn cña hµm sè=y 2x − x 2 .

 Gi¶i
Ta cã ®iÒu kiÖn:
2x − x2 ≥ 0 ⇔ 0 ≤ x ≤ 2 ⇒ D = [0; 2].
§¹o hµm:

2 − 2x 1− x
y' = = , y' = 0 ⇔ 1 − x = 0 ⇔ x = 1.
2 2x − x 2
2x − x 2
B¶ng biÕn thiªn:
x −∞ 0 1 2 +∞
y' + 0 −
1
y 0 0
 NhËn xÐt: Hµm v« tØ d¹ng:

(H): y = ax 2 + bx + c , víi a ≠ 0.
MiÒn x¸c ®Þnh D = {x∈  | ax2 + bx + c ≥ 0}.
§¹o hµm:
2ax + b
y' = ,
2 ax 2 + bx + c
B¶ng biÕn thiªn: cã 4 trêng hîp kh¸c nhau vÒ chiÒu biÕn thiªn.
ThÝ dô 6. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn cña hµm sè y= x − x.
 Gi¶i
Ta cã ®iÒu kiÖn:
x ≥ 0 ⇒ D = [0; +∞).
§¹o hµm:
1 1 1
y' = 1 − , y' = 0 ⇔ 1 − =0⇔x= .
2 x 2 x 4
B¶ng biÕn thiªn:
x −∞ 0 1/4 +∞
y' − 0 +
0 −1/4 +∞
y CT
D¹ng to¸n 2: X¸c ®Þnh m ®Ó hµm sè y = f(x, m) ®ång biÕn (hoÆc nghÞch
biÕn) trªn kho¶ng I
Ph¬ng ph¸p
Chóng ta cÇn thùc hiÖn çc bíc sau:
Bíc 2: TÝnh ®¹o hµm y'.
Bíc 3: LËp luËn cho çc trêng hîp (t¬ng tù cho tÝnh nghÞch biÕn)
nh sau:
a. Hµm sè ®ång biÕn trªn I khi:
17

Hµm sè x¸c ®Þnh trªn I


y' ≥ 0, ∀x ∈ I, dÊu ®¼ng thøc chØ x¶y ra t¹i h÷u h¹n ®iÓm
b. Hµm sè ®ång biÕn trªn ®o¹n cã ®é dµi b»ng k
y' ≥ 0, ∀x [a-k; a] , dÊu ®¼ng thøc chØ x¶y ra t¹i h÷u

 h¹n ®iÓm cña [a-k; a] vµ x ∈ [a-k; a] kh«ng tho¶ m·n
 Chó ý: §Ó gi¶i çc biÓu thøc ®iÒu kiÖn cña y' ph¬ng ph¸p ®îc sö dông phæ
biÕn nhÊt lµ ph¬ng ph¸p tam thøc bËc hai, tuy nhiªn trong nh÷ng
trêng hîp riªng biÖt cã thÓ sö dông ngay ph¬ng ph¸p hµm sè ®Ó gi¶i.
ThÝ dô 1. Cho hµm sè y = 4x3 + (m + 3)x2 + mx. T×m m ®Ó:
a. Hµm sè ®ång biÕn trªn  .
b. Hµm sè ®ång biÕn trªn kho¶ng [ 0; + ∞ ) .
c. Hµm sè nghÞch biÕn trªn ®o¹n [ −1 / 2; 1 / 2 ] .
d. Hµm sè nghÞch biÕn trªn ®o¹n cã ®é dµi b»ng 1.
 Gi¶i
Hµm sè x¸c ®Þnh trªn D =  .
§¹o hµm:
y' = 12x2 + 2(m + 3)x + m,
y' = 0 ⇔ f(x) = 12x2 + 2(m + 3)x + m = 0. (1)
a. Hµm sè ®ång biÕn trªn  khi:
y' ≥ 0, ∀x∈  ⇔ f(x) ≥ 0, ∀x∈  ⇔ ∆' ≤ 0
⇔ (m + 3)2 − 12m ≤ 0 ⇔ (m − 3)2 ≤ 0 ⇔ m − 3 = 0 ⇔ m = 3.
VËy, víi m = 3 tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
b. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo hai çch sau:
Çch 1: Hµm sè ®ång biÕn trªn kho¶ng [ 0; + ∞ ) khi:
y' ≥ 0, ∀x∈ [ 0; + ∞ ) ⇔ f(x) ≥ 0, ∀x∈ [ 0; + ∞ )
(m − 3)2 ≤ 0
∆ ' ≤ 0  m = 3
  (m − 3)2 > 0 
(1) v« nghiÖm hoÆc cã nghiÖm kÐp  ∆ ' > 0   m ≠ 3
⇔ ⇔  ⇔  m+3 ⇔ 
(1) cã nghiÖm x1 < x 2 ≤ 0  S < 0  − <0  m > −3
  6 
  P ≥ 0  m / 12 ≥ 0  m ≥ 0
 
⇔ m ≥ 0.
VËy, víi m ≥ 0 tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.

1 m
Çch 2: NhËn xÐt r»ng ph¬ng tr×nh (1) lu«n cã nghiÖm x = − vµ x = − .
2 6
Tõ ®ã, hµm sè ®ång biÕn trªn kho¶ng [ 0; + ∞ ) khi:
y' ≥ 0, ∀x∈ [ 0; + ∞ ) ⇔ f(x) ≥ 0, ∀x∈ [ 0; + ∞ )

 ∆ =0
 m = 3
(1) cã nghiÖm kÐp 1 m
⇔  ⇔ − < − ≤ 0 ⇔  0 ≤ m < 3 ⇔ m ≥ 0.

 (1) cã nghiÖm x < x ≤ 0  2 6
1 2
 m  m > 3
1
− < − ≤ 0
 6 2
Çch 3: Hµm sè ®ång biÕn trªn kho¶ng [ 0; + ∞ ) khi:
y' ≥ 0, ∀x∈ [ 0; + ∞ ) ⇔ 12x2 + 2(m + 3)x + m ≥ 0, ∀x∈ [ 0; + ∞ )
⇔ m(2x + 1) ≥ −12x2 − 6x, ∀x∈ [ 0; + ∞ ) ⇔ m ≥ −6x , ∀x∈ [ 0; + ∞ )
0 ⇔ m ≥ 0.
⇔ m ≥ Max (−6x) =
x∈[ 0; +∞ )

1 m
c. NhËn xÐt r»ng ph¬ng tr×nh (1) lu«n cã nghiÖm x = − vµ x = − .
2 6
 1 1
Tõ ®ã, hµm sè nghÞch biÕn trªn ®o¹n  − ;  khi:
 2 2
 1 1  1 1 1 m
y' ≤ 0, ∀x∈  − ;  ⇔ f(x) ≤ 0, ∀x∈  − ;  ⇔ ≤ ⇔ m ≥ 3.
 2 2  2 2 2 6
d. Hµm sè nghÞch biÕn trªn ®o¹n cã ®é dµi b»ng 1 khi:
y' ≤ 0, trªn ®o¹n cã ®é dµi b»ng 1
⇔ (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt x1, x2 tho¶ m·n |x1 − x2| = 1
∆ ' > 0
∆ ' > 0  m = 9
⇔  ⇔ 2 ∆' ⇔ ∆ ' =6 ⇔ (m − 3)2 = 36 ⇔  .
| x1 − x 2 |=
1  =1  m = −3
 12
VËy, hµm sè nghÞch biÕn trªn ®o¹n cã ®é dµi b»ng 1 khi m = 9 hoÆc m= −3.
 NhËn xÐt: Trong lêi gi¶i trªn:
 Víi néi dung c©u b), çc em cã thÓ thÊy r»ng ph¬ng ph¸p
hµm sè thêng ®îc u tiªn lùa chän.
 Víi néi dung c©u c), ta nhí l¹i r»ng ph¬ng tr×nh ax2 + bx + c = 0
(a ≠ 0) nÕu cã hai nghiÖm x1, x2 th×:
19

∆ 2 ∆'
|x1 − x2| = hoÆc |x1 − x2| = .
|a| |a|
1 m
Ngoµi ra, v× ph¬ng tr×nh (1) lu«n cã nghiÖm x1 = − vµ x2 = −
2 6
vµ y’ nhËn gi¸ trÞ ©m trong kho¶ng nµy nªn ta cã ®iÒu kiÖn lµ:
1 m m = 9
|x1 − x2| = 1 ⇔ − + 6⇔
=1 ⇔ m − 3 =  m = −3.
2 6 
x −1
ThÝ dô 2. Cho hµm sè y = .
x−m
Víi gi¸ trÞ nµo cña m:
a. Hµm sè nghÞch biÕn trªn mçi kho¶ng x¸c ®Þnh cña nã ?
b. Hµm sè ®ång biÕn trªn kho¶ng (−∞; 0) ?
 Gi¶i
MiÒn x¸c ®Þnh D =  \{m}.
§¹o hµm:
1− m
y' = .
(x − m)2
a. Hµm sè nghÞch biÕn trªn mçi kho¶ng x¸c ®Þnh cña nã khi:
y' ≤ 0, ∀x∈D vµ dÊu ®¼ng thøc chØ x¶y ra t¹i mét sè h÷u h¹n ®iÓm
⇔ 1 − m < 0 ⇔ m > 1.
VËy, víi m > 1 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
b. Tríc hÕt lµ hµm sè cÇn x¸c ®Þnh trªn (0; +∞), ®iÒu kiÖn lµ m ≥ 0. (*)
Hµm sè ®ång biÕn víi trªn (0; +∞) khi:
y' ≥ 0, ∀x∈(0; +∞) vµ dÊu ®¼ng thøc chØ x¶y ra t¹i mét sè h÷u h¹n ®iÓm
(*)
⇔ 1 − m > 0 ⇔ m < 1 ⇔ 0 ≤ m < 1.
VËy, víi 0 ≤ m < 1 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 Chó ý: RÊt nhiÒu häc sinh khi thùc hiÖn bµi to¸n trªn:
a. ë c©u a), ®· nhËn c¶ nghiÖm m = 1, bëi thiÕt lËp ®iÒu kiÖn lµ
1 − m ≤ 0. Çc em häc sinh cÇn nhí kü néi dung ®Þnh lÝ 2.
b. ë c©u b), ®· kh«ng kiÓm tra ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh cña hµm sè trªn
kho¶ng (−∞; 0).
Ngoµi ra, çc em häc sinh còng cÇn nhí r»ng hµm ph©n thøc bËc
nhÊt trªn bËc nhÊt lu«n ®¬n ®iÖu trªn miÒn x¸c ®Þnh cña nã.

x2 − x + m2
ThÝ dô 3. Cho hµm sè y = . Víi gi¸ trÞ nµo cña m:
x −1
a. Hµm sè ®ång biÕn trªn mçi kho¶ng x¸c ®Þnh cña nã ?
b. Hµm sè nghÞch biÕn trªn çc kho¶ng (0; 1) vµ (2; 4) ?
 Gi¶i
§¹o hµm:
x 2 − 2x + 1 − m 2
y' = , y' = 0 ⇔ x2 − 2x + 1 − m2 = 0 ⇔ x1, 2 = 1 ± m.
(x − 1) 2
a. Hµm sè ®ång biÕn trªn mçi kho¶ng x¸c ®Þnh cña nã khi:
y' ≥ 0, ∀x∈D vµ dÊu ®¼ng thøc chØ x¶y ra t¹i mét sè h÷u h¹n ®iÓm
⇔ x2 − 2x + 1 − m2 ≥ 0, ∀x∈D vµ dÊu "=" chØ x¶y ra t¹i mét sè h÷u h¹n ®iÓm
⇔ ∆’ ≤ 0 ⇔ m2 ≤ 0 ⇔ m = 0.
VËy, víi m = 0 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
b. NhËn xÐt r»ng y’ chØ nhËn gi¸ trÞ ©m trong kho¶ng (x1; x2)\{1}.
Tõ ®ã, hµm sè nghÞch biÕn trªn çc kho¶ng (0; 1) vµ (2; 4) khi:
1 − m ≤ 0 < 4 ≤ 1 + m  m ≥ 1 vµ m ≥ 3
1 + m ≤ 0 < 4 ≤ 1 − m ⇔  m ≤ −1 vµ m ≤ −3 ⇔ m ≥ 3.
 
VËy, víi m ≥ 3 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 Chó ý. §Ó hiÓu ®îc lËp luËn trong lêi gi¶i c©u b) cña vÝ dô trªn çc em häc
sinh h·y ph¸c th¶o b¶ng biÕn thiªn cña hµm sè, cô thÓ:
x −∞ x1 1 x2 +∞
y' + 0 − − 0 +
C§ +∞ +∞
y −∞ −∞ CT
®Ó ®Æt ®îc çc ®iÓm x = 0, x = 2, x = 4 vµo vÞ trÝ thÝch hîp.
ThÝ dô 4. Cho hµm sè y = −x4 + 2mx2 − m2. Víi gi¸ trÞ nµo cña m:
a. Hµm sè nghÞch biÕn trªn (1; +∞) ?
b. Hµm sè nghÞch biÕn trªn (−1; 0) vµ (2; 3)?
 Gi¶i
§¹o hµm:
y' = −4x3 + 4mx, y' = 0 ⇔ −4x3 + 4mx = 0 ⇔ −4x(x2 − m) = 0.
a. Hµm sè nghÞch biÕn trªn (1; +∞) khi:
y' ≤ 0, ∀x∈(1; +∞) ⇔ −4x(x2 − m) ≤ 0, ∀x∈(1; +∞)
⇔ x(x2 − m) ≥ 0, ∀x∈(1; +∞)
21

⇔ f(x) = x2 − m ≥ 0, ∀x∈(1; +∞) ⇔ f(1) ≥ 0 ⇔ 1 − m ≥ 0 ⇔ m ≤ 1.

VËy, víi m ≤ 1 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
b. Hµm sè nghÞch biÕn trªn (−1; 0)∪(2; 3) khi:
y' ≤ 0, ∀x∈(−1; 0)∪(2; 3) ⇔ −4x(x2 − m) ≤ 0, ∀x∈(−1; 0)∪(2; 3)
⇔ 4x(x2 − m) ≥ 0, ∀x∈(−1; 0)∪(2; 3)
4x(x 2 − m) ≥ 0, ∀x ∈ (−1; 0) f (x)= x 2 − m ≤ 0, ∀x ∈ (−1; 0)
⇔  ⇔ 
4x(x − m) ≥ 0, ∀x ∈ (2; 3) f (x)= x − m ≥ 0, ∀x ∈ (2; 3)
2 2
f (−1) ≤ 0
S(0, m)
1 − m ≤ 0
⇔  ⇔  ⇔ 1 ≤ m ≤ 4.
f (2) ≥ 0 4 − m ≥ 0
VËy, víi 1 ≤ m ≤ 4 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 Chó ý. §Ó hiÓu ®îc lËp luËn trong lêi gi¶i trªn çc em häc sinh h·y lùa
chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: NhËn thÊy ®å thÞ hµm sè f(x) = x2 − m lµ mét Parabol nhËn
trôc Oy lµm trôc ®èi xøng vµ c¾t Oy t¹i ®iÓm S(0; −m).
Çch 2: Sö dông kh¸i niÖm ®êng trßn cña h×nh häc gi¶i tÝch trong
mÆt ph¼ng.
D¹ng to¸n 3: Sö dông tÝnh ®¬n ®iÖu cña hµm sè ®Ó chøng minh ®¼ng
thøc, bÊt ®¼ng thøc
Ph¬ng ph¸p
B»ng viÖc xÐt hµm sè f(x) trªn ®o¹n [a; b], ta cã:
a. NÕu f'(x) = 0, ∀x∈[a; b] ⇔ Hµm sè f(x) lµ hµm h»ng trªn [a; b]
⇒ f(x) = f(x0) víi x0∈[a; b].
b. NÕu f '(x) ≥ 0, ∀x∈[a; b] ⇔ Hµm sè f(x) ®ång biÕn trªn [a; b]
⇒ f(a) ≤ f(x) ≤ f(b).
c. NÕu f '(x) ≤ 0, ∀x∈[a; b] ⇔ hµm sè f(x) nghÞch biÕn trªn [a; b]
⇒ f(b) ≤ f(x) ≤ f(a).
ThÝ dô 1. Chøng minh biÓu thøc sau kh«ng phô thuéc vµo x:
2π 2π
A = sin2(x − ) + sin2x + sin2(x + ).
3 3
 Gi¶i
XÐt hµm sè
2π 2π
A = sin2(x − ) + sin2x + sin2(x + ).
3 3

Ta cã:
2π 2π 2π 2π
A 'x = 2sin(x − ).cos(x − ) + 2sinx.cosx + 2sin(x + ).cos(x + )
3 3 3 3
4π 4π
= sin(2x − ) + sin2x + sin(2x + )
3 3
4π
= 2sin2x.cos + sin2x = − sin2x + sin2x = 0
3
⇔ Hµm sè kh«ng ®æi.
3
Ngoµi ra ta cßn cã A = A(0) = .
2
3
VËy, ta cã A = kh«ng phô thuéc vµo x.
2
"øng dông tÝnh ®¬n ®iÖu cña hµm sè chøng minh ®¼ng thøc ". Vµ
ë ®©y, çc em cÇn nhí r»ng còng cã thÓ sö dông çc phÐp biÕn
®æi lîng gi¸c thuÇn tuý ®Ó thùc hiÖn yªu cÇu trªn, cô thÓ ë ®©y ta
sö dông çc c«ng thøc h¹ bËc.
ThÝ dô 2. Chøng minh çc bÊt ®¼ng thøc sau:
a. sinx < x víi mäi x > 0. b. sinx > x víi mäi x < 0.
 Gi¶i
π
XÐt hµm sè f(x) = sinx − x víi 0 < x < .
2
§¹o hµm:
π π
f'(x) = cosx − 1 < 0 víi 0 < x < ⇔ hµm sè f(x) nghÞch biÕn trªn (0; ).
2 2
a. Do ®ã:
π π
f(x) < f(0) víi 0 < x < ⇔ sinx −x < 0 víi 0 < x <
2 2
π
⇔ sinx < x víi 0 < x < .
2
b. Sö dông kÕt qu¶ trªn víi lËp luËn:
x < 0 ⇔ −x > 0 ⇒ sin(−x) < −x ⇔ −sinx < −x ⇔ sinx > x, ®pcm.
 NhËn xÐt: 1. Qua thÝ dô trªn çc em häc sinh ®· biÕt çch tr×nh bµy d¹ng to¸n
"øng dông tÝnh ®¬n ®iÖu cña hµm sè chøng minh bÊt ®¼ng thøc".
Vµ ë ®©y, çc em cÇn nhí r»ng ph¬ng ph¸p nµy thêng ®îc ¸p
dông cho nh÷ng bÊt ®¼ng thøc kh«ng mÉu mùc.
2. §«i khi chóng ta kh«ng thÓ kh¼ng ®Þnh ®îc ngay r»ng f'(x) ≥ 0,
∀x∈[a; b] (hoÆc f '(x) ≤ 0, ∀x∈[a; b]), trong çc trêng hîp
nh vËy, mét thñ thuËt th«ng thêng ®îc ¸p dông lµ chóng ta
liªn tiÕp tÝnh ®¹o hµm ®Ó h¹ bËc dÇn ®a thøc Èn x.
23

3. Tõ nh÷ng bÊt ®¼ng thøc ®¬n gi¶n trªn ngêi ta cã thÓ x©y
dùng ra nh÷ng bÊt ®¼ng thøc phøc t¹p h¬n, cô thÓ:
 Víi bÊt ®¼ng thøc sinx < x chóng ta x©y dùng ®îc bµi to¸n:
"Chøng minh r»ng trong mäi ∆ABC nhän ta ®Òu cã:
sinA + sinB + sinC < π"
 Víi bÊt ®¼ng thøc tanx > x chóng ta x©y dùng ®îc bµi to¸n:
tanA + tanB + tanC > π"
Vµ khi ®ã, ®Ó chøng minh nh÷ng bÊt ®¼ng thøc d¹ng trªn
chóng ta cÇn thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Lùa chän hµm ®Æc trng (y = sinx − x hoÆc tanx − x).
Bíc 2: Chøng minh hµm sè lu«n ®¬n ®iÖu trªn D.
Bíc 3: ¸p dông.
ThÝ dô 3. Chøng minh çc bÊt ®¼ng thøc sau:
x3 x3
a. sinx > x − víi mäi x > 0. b. sinx < x − víi mäi x < 0.
6 6
 Gi¶i
x3
a. XÐt hµm sè f(x) = x − − sinx víi x > 0.
6
§¹o hµm:
x2
f'(x) = 1 − − cosx, f''(x) = −x + sinx,
2
f'''(x) = −1 + cosx < 0 víi x > 0 ⇔ f''(x) nghÞch biÕn víi x > 0
⇒ f''(x) < f''(0) víi x > 0 ⇔ f''(x) < 0 víi x > 0 ⇔ f'(x) nghÞch biÕn víi x > 0
⇒ f'(x) < f'(0) víi x > 0 ⇔ f'(x) < 0 víi x > 0 ⇔ f(x) nghÞch biÕn víi x > 0
x3
⇒ f(x) < f(0) víi x > 0 ⇔ x − − sinx < 0 víi x > 0
6
x3
⇔ sinx > x − víi x > 0.
6
b. Sö dông kÕt qu¶ trªn víi lËp luËn:
(− x)3 x3
x < 0 ⇔ −x > 0 ⇒ (−x) − < sin(−x) ⇔ −x + < −sinx
6 6
x3
⇔ sinx < x − , ®pcm.
6

 Chó ý: VÝ dô tiÕp theo sÏ minh ho¹ mét ph¬ng ph¸p kh¸c, ®ã lµ sö dông
çc phÐp biÕn ®æi ®¹i sè ®Ó x¸c ®Þnh dÊu cña y’.
 π
ThÝ dô 4. Chøng minh r»ng sinx + tanx > 2x víi mäi x ∈  0;  .
2  
 Gi¶i
XÐt hµm sè f(x) = sinx + tanx − 2x, cã ®¹o hµm:
1
f'(x) = cosx + −2
cos2 x
 π
NhËn xÐt r»ng víi x ∈ D =  0; 2  ta cã:
 
1 1 C«si
cosx + − 2 > cos2
x + − 2 ≥ 2−2=0
cos2 x cos2 x
π
⇔ f'(x) > 0 víi 0 < x < ⇔ hµm sè f(x) ®ång biÕn trªn D
2
π π
⇔ f(x) > f(0) víi 0 < x < ⇔ sinx + tanx − 2x > 0 víi 0 < x <
2 2
⇔ sinx + tanx > 2x víi mäi x ∈ D.
 Chó ý: 1. BÊt ®¼ng thøc s¸t h¬n so víi bÊt ®¼ng thøc trªn lµ:
 π
2sinx + tanx > 3x víi mäi x ∈  0; 
2  
2. Vµ tõ bÊt ®¼ng thøc nµy ngêi ta x©y dùng ®îc:
2 1
(sin A + sin B + sin C) + (ta n A + ta n B + ta n C) > π "
3 3
Vµ ®Ó gi¶i bµi to¸n trªn ta thùc hiÖn nh sau:
ViÕt l¹i bÊt ®¼ng thøc díi d¹ng:
2(sin A + sin B + sin C) + (ta n A + ta n B + ta n C) > 3π
⇔ (2sin A + ta n A − 3A) + (2sin B + tan B − 3B) +
+ (2sin C + tan C − 3C) > 0
 π
XÐt hµm sè f(x) = 2sinx + tanx − 3x trªn kho¶ng  0;  .
 2
 π
Hµm sè ®ång biÕn trªn  0;  − Theo chøng minh trªn.
 2
VËy, ta ®îc:
2sinA + tanA − 3A > 0. (1)
2sinB + tanB − 3B > 0. (2)
2sinC + tanC − 3C > 0. (3)
Céng theo vÕ (1), (2), (3) ta ®îc bÊt ®¼ng thøc cÇn chøng minh.
25

D¹ng to¸n 4: Sö dông tÝnh ®¬n ®iÖu cña hµm sè ®Ó gi¶i ph¬ng tr×nh,
bÊt ph¬ng tr×nh vµ hÖ
Ph¬ng ph¸p
Sö dông çc tÝnh chÊt ®¬n ®iÖu hµm sè ®Ó gi¶i ph¬ng tr×nh lµ d¹ng to¸n
kh¸ quen thuéc, ta cã çc híng ¸p dông sau:
Híng 1: Thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
f(x) = k. (1)
Bíc 2: XÐt hµm sè y = f(x), dïng lËp luËn kh¼ng ®Þnh hµm sè ®¬n ®iÖu.
Bíc 3: Khi ®ã, ph¬ng tr×nh (1) nÕu cã nghiÖm th× nghiÖm ®ã lµ duy nhÊt.
T×m x0 sao cho f(x0) = k.
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm duy nhÊt x = x0.
f(x) = g(x). (2)
Bíc 2: XÐt çc hµm sè y = f(x) vµ y = g(x).
Dïng lËp luËn kh¼ng ®Þnh hµm sè y = f(x) lµ ®ång biÕn cßn hµm
sè y = g(x) lµ hµm h»ng hoÆc nghÞch biÕn.
Bíc 3: Khi ®ã, ph¬ng tr×nh (2) nÕu cã nghiÖm th× nghiÖm ®ã lµ duy nhÊt.
T×m x0 sao cho f(x0) = g(x0).
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm duy nhÊt x = x0.
f(u) = f(v). (3)
Bíc 2: XÐt hµm sè y = f(x). Dïng lËp luËn kh¼ng ®Þnh hµm sè ®¬n ®iÖu.
Bíc 3: Khi ®ã:
(3) ⇔ u = v víi ∀u, v∈Df.
ThÝ dô 1. Gi¶i ph¬ng tr×nh tanx − x = 0.
 Gi¶i
§iÒu kiÖn:
π
cosx ≠ 0 ⇔ x ≠ + kπ, k ∈ .
2
π
XÐt hµm sè f(x) = tanx − x víi x ≠ + kπ, k ∈ . , ta cã:
2

1 π
=
f '(x) 2
=− 1 tan 2 x ≥ 0, ∀x ≠ + kπ, k ∈ .
cos x 2
π 
⇔ Hµm ®ång biÕn trªn= D  \  + kπ, k ∈   .
2 
Do ®ã, nÕu ph¬ng tr×nh f(x) = 0 cã nghiÖm th× nghiÖm ®ã lµ duy nhÊt.
Ta thÊy:
f(0) = 0 − 0 = 0
nªn x = 0 lµ nghiÖm duy nhÊt cña ph¬ng tr×nh.
"øng dông tÝnh ®¬n ®iÖu cña hµm sè gi¶i ph¬ng tr×nh". Vµ ë
®©y, çc em cÇn nhí r»ng ph¬ng ph¸p nµy thêng ®îc ¸p dông
cho nh÷ng ph¬ng tr×nh kh«ng mÉu mùc.
ThÝ dô 2. Gi¶i ph¬ng tr×nh 1 − x − 1 + x= 2x 3 + 6x.
 Gi¶i
§iÒu kiÖn:
1 − x ≥ 0 x ≤ 1
 ⇔ ⇔ x ≤ 1.
1 + x ≥ 0  x ≥ −1
Tíi ®©y ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: ViÕt l¹i ph¬ng tr×nh díi d¹ng:
1 − x − 1 + x − 2x 3 − 6x =
0.
XÐt hµm sè f (x) = 1 − x − 1 + x − 2x 3 − 6x trªn D = [−1; 1], ta cã:
1 1
f '(x) =− − − 6x 2 − 6 < 0, ∀x ∈ D
2 1− x 2 1+ x
⇔ Hµm nghÞch biÕn trªn D.
Do ®ã, nÕu ph¬ng tr×nh f(x) = 0 cã nghiÖm th× nghiÖm ®ã lµ duy nhÊt.
Ta thÊy:
f(0) = 1 − 1 = 0
Çch 2: Ta lÇn lît:
 XÐt hµm sè f (x) = 1 − x − 1 + x trªn D = [−1; 1], ta cã:
1 1
f '(x) =− − < 0, ∀x ∈ D ⇔ Hµm sè f(x) nghÞch biÕn trªn D.
2 1− x 2 1+ x
 XÐt hµm sè g(x) = 2x3 + 6x trªn D = [−1; 1], ta cã:
g’(x) = 6x2 + 6 > 0, ∀x∈D ⇔ Hµm sè g(x) ®ång biÕn trªn D.
Do ®ã, nÕu ph¬ng tr×nh f(x) = g(x) cã nghiÖm th× nghiÖm ®ã lµ duy nhÊt.
27

Víi x = 0, ta thÊy:
1 − 1 = 0 + 0 ⇔ 0 = 0, ®óng
1 − x + (1 − x)3 = 1 + x + (1 + x)3 . (1)
=
XÐt hµm sè f (t) t + t 3 trªn trªn D = [0; +∞), ta cã:
1
=
f '(t) + t 2 > 0, ∀x ∈ D ⇒ Hµm sè lu«n ®ång biÕn trªn D.
2 t
Khi ®ã:
(1) ⇔ f(1 − x) = f(1 + x) ⇔ 1 − x = 1 + x ⇔ x = 0.
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm x = 0.
ThÝ dô 3. Gi¶i bÊt ph¬ng tr×nh:
x3 − |x2 − 3x + 2| + 6x − 7 > 0.
 Gi¶i
XÐt hµm sè f(x) = x3 − |x2 − 3x + 2| + 6x − 7.
 MiÒn x¸c ®Þnh D =  .
 §¹o hµm:
3x 2 − 2x + 9 nÕu x > 2 ∨ x < 1
f’(x) =  2 ⇒ hµm sè ®ång biÕn trªn D.
3x + 2x + 3 nÕu1 < x < 2
MÆt kh¸c ta cã f(1) = 0, suy ra bÊt ph¬ng tr×nh cã nghiÖm lµ x > 1.
"øng dông tÝnh ®¬n ®iÖu cña hµm sè gi¶i bÊt ph¬ng tr×nh". Vµ ë
cho nh÷ng bÊt ph¬ng tr×nh kh«ng mÉu mùc.
ThÝ dô 4. T×m m ®Ó ph¬ng tr×nh sinmx + cosmx = 1 nghiÖm ®óng víi mäi x.
 Gi¶i
§Æt f(x) = sinmx + cosmx, khi ®ã yªu cÇu bµi to¸n ®îc ph¸t biÓu díi d¹ng:
f '(x)= 0, ∀x (1)
f(x) = 1, ∀x ⇔ 
f ( π / 4 ) =
1 (2)
Gi¶i (1): Ta ®îc:
m.cosx. sinm − 1x − msinx.cosm − 1x = 0, ∀x

m = 0 m = 0
⇔ m.sinx.cosx(sinm − 2x − cosm − 2x) = 0, ∀x ⇔  m − 2 m −2
⇔ .
sin x = cos x, ∀x m = 2
Ta xÐt tõng trêng hîp cña m ®Ó gi¶i (2):
 Víi m = 0, ta ®îc:
0 0
 π   2   2
f  =  +   = 2, kh«ng tho¶ m·n.

4  2    2 
 
π
 Víi m = 2, t¬ng tù ta ®îc f   = 1, tho¶ m·n.
4
VËy, víi m = 2 ph¬ng tr×nh nghiÖm ®óng víi mäi x.
ThÝ dô 5. Gi¶i hÖ ph¬ng tr×nh:
sin x − sin y =
y−x  π
 , víi x ∈ D =
 0;  .
 x + 2y = π  2
 Gi¶i
ViÕt ph¬ng tr×nh thø nhÊt cña hÖ díi d¹ng:
sinx + x = siny + y. (*)
XÐt hµm sè f(t) = sint + t trªn D, ta cã:
f '(t) = cost + 1 > 0 víi x ∈ D ⇔ Hµm sè f(t) ®ång biÕn trªn D.
VËy, ph¬ng tr×nh (*) ®îc viÕt díi d¹ng:
f(x) = f(y) ⇔ x = y.
Khi ®ã, hÖ cã d¹ng:
x = y x = y π
 ⇔  ⇔ x= y= .
 x + 2y = π 3x = π 3
π
VËy, hÖ ph¬ng tr×nh cã nghiÖm x= y= .
3
"øng dông tÝnh ®¬n ®iÖu cña hµm sè gi¶i hÖ ph¬ng tr×nh". Vµ ë
cho nh÷ng hÖ ph¬ng tr×nh kh«ng mÉu mùc.
§2. cùc trÞ cña hµm sè

D¹ng to¸n 1: T×m cùc trÞ cña hµm sè
Ph¬ng ph¸p
§Ó t×m cùc trÞ cña hµm sè y = f(x), ta thùc hiÖn theo çc bíc sau:
29

Bíc 2: TÝnh ®¹o hµm y', råi t×m çc ®iÓm tíi h¹n (th«ng thêng lµ viÖc
gi¶i ph¬ng tr×nh y' = 0), gi¶ sö cã x = x0.
Bíc 3: Lùa chän mét trong hai híng:
Híng 1: NÕu xÐt dÊu ®îc y' th× lËp b¶ng biÕn thiªn råi ®a ra
kÕt luËn dùa vµo ®Þnh lÝ:
§Þnh lÝ 1: NÕu hµm sè y = f(x) cã ®¹o hµm trong kho¶ng
(a; b) vµ y'(x0) = 0 víi x0∈(a; b).
a. NÕu qua x0 ®¹o hµm ®æi dÊu tõ ©m sang d¬ng th×
hµm sè ®¹t cùc tiÓu t¹i x0.
b. NÕu qua x0 ®¹o hµm ®æi dÊu tõ d¬ng sang ©m th×
hµm sè ®¹t cùc ®¹i t¹i x0.
Híng 2: NÕu kh«ng xÐt dÊu ®îc y' th×:
T×m ®¹o hµm bËc hai y".
TÝnh y''(x0) råi ®a ra kÕt luËn dùa vµo ®Þnh lÝ:
§Þnh lÝ 2: NÕu hµm sè y = f(x) cã ®¹o hµm trong kho¶ng
(a; b) vµ y'(x0) = 0 víi x0∈(a; b).
a. NÕu y''(x0) < 0 th× hµm sè ®¹t cùc ®¹i t¹i ®iÓm x0.
b. NÕu y''(x0) > 0 th× hµm sè ®¹t cùc tiÓu t¹i ®iÓm x0.
ThÝ dô 1. T×m cùc trÞ cña hµm sè y = 8 − x2 .

 Gi¶i
Ta cã thÓ tr×nh bµy theo hai çch sau:
Çch 1: (Sö dông quy t¾c 1): Ta lÇn lît cã:
 Ta cã ®iÒu kiÖn:
8 − x2 ≥ 0 ⇔ x ≤ 2 2 ⇒ D = [− 2 2 ; 2 2 ].
 §¹o hµm:
2x x
y' = − =− , y' = 0 ⇔ x = 0.
2 8−x 2
8 − x2
 B¶ng biÕn thiªn:
x − ∞ −2 2 0 2 2 +∞
y' + 0 −
C§
y 0 2 2 0
VËy, hµm sè ®¹t cùc ®¹i t¹i x = 0 vµ gi¸ trÞ cùc ®¹i cña hµm sè lµ f(0) = 2 2 .
Çch 2: (Sö dông quy t¾c 2): Ta lÇn lît cã:
 Ta cã ®iÒu kiÖn:

8 − x2 ≥ 0 ⇔ x ≤ 2 2 ⇒ D = [− 2 2 ; 2 2 ].
 §¹o hµm:
2x x
y' = − =− , y' = 0 ⇔ x = 0.
2 8 − x2 8 − x2
 Ta cã:
8
y'' = − ⇒ y''(0) < 0.
(8 − x 2 )3 / 2
VËy, hµm sè ®¹t cùc ®¹i t¹i x = 0 vµ gi¸ trÞ cùc ®¹i cña hµm sè lµ f(0) = 2 2 .
 NhËn xÐt: Qua thÝ dô trªn çc em häc sinh ®· biÕt hai çch tr×nh bµy d¹ng to¸n
"T×m cùc trÞ cña hµm sè" dùa trªn hai quy t¾c t¬ng øng. Vµ ë ®©y,
çc em cÇn nhí r»ng quy t¾c 2 thêng chØ ®îc sö dông khi gÆp khã
kh¨n trong viÖc xÐt dÊu y’ hoÆc víi bµi to¸n chøa tham sè.
Vµ b¾t dÇu tõ ®©y, viÖc ®a ra lêi kÕt luËn dùa theo b¶ng biÕn
thiªn ®îc dµnh cho b¹n ®äc.
ThÝ dô 2. T×m çc kho¶ng t¨ng, gi¶m, cùc trÞ cña hµm sè:
1 3
y= x + 2x2 + 3x − 1.
3
 Gi¶i
§¹o hµm:
y' = x2 + 4x + 3, y' = 0 ⇔ x2 + 4x + 3 = 0 ⇔ x = −1 hoÆc x = −3.
Giíi h¹n:
lim y = −∞ vµ lim y = +∞.
x →−∞ x →+∞
B¶ng biÕn thiªn:

x −∞ −3 −1 +∞
y' + 0 − 0 +
C§ CT +∞
y −∞ −1 −7/3
B¹n ®äc tù kÕt luËn dùa theo b¶ng biÕn thiªn.
 NhËn xÐt: Hµm ®a thøc bËc ba tæng qu¸t cã d¹ng:

y = f(x) = ax3 + bx2 + cx + d, víi a ≠ 0
cã ®¹o hµm:
y' = 3ax2 + 2bx + c, y' = 0 ⇔ 3ax2 + 2bx + c = 0.
Tõ ®ã, suy ra hµm sè cã 2 cùc trÞ hoÆc kh«ng cã cùc trÞ.
ThÝ dô 3. T×m çc kho¶ng t¨ng, gi¶m, cùc trÞ cña hµm sè:
y = x4 − 2x2 − 1.
31

 Gi¶i
§¹o hµm:
y' = 4x3 − 4x, y' = 0 ⇔ 4x3 − 4x = 0 ⇔ x = 0 hoÆc x = ±1.
Giíi h¹n lim y = lim y = +∞.
x →−∞ x →+∞
B¶ng biÕn thiªn:

x −∞ −2 −1 0 1 2 +∞
y' − 0 + 0 − 0 +
y +∞ 7 CT C§ CT 7 +∞
−2 −1 −2
 NhËn xÐt: Hµm ®a thøc d¹ng trïng ph¬ng cã 3 hoÆc 1 cùc trÞ.
x 2 − 3x + 3
ThÝ dô 4. T×m çc kho¶ng t¨ng, gi¶m, cùc trÞ cña hµm sè y = .
x −1
 Gi¶i
§¹o hµm:
1 1
y' = 1 − , y' = 0 ⇔ 1 − = 0 ⇔ x = 0 hoÆc x = 2.
(x − 1) 2
(x − 1)2
Giíi h¹n:
lim y = lim y = −∞ , lim y = lim y = +∞.
x →−∞ x →1− x →+∞ x →1+
B¶ng biÕn thiªn:

x −∞ 0 1 2 +∞
y' + 0 − − 0 +
C§ +∞ 1 +∞
y −∞ −3 −∞ CT
 NhËn xÐt: Hµm ph©n thøc bËc hai trªn bËc nhÊt tæng qu¸t cã 2 cùc trÞ hoÆc
kh«ng cã cùc trÞ. Çc em häc sinh cÇn nhí r»ng gi¸ trÞ cùc trÞ cña
u(x) u '(x 0 )
hµm ph©n thøc y = t¹i x = x0 lµ y(x 0 ) = .
v(x) v '(x 0 )
ThËt vËy:

u '(x)v(x) − u(x)v '(x)

y' = ,
v 2 (x)
u '(x 0 )v(x 0 ) − u(x 0 )v '(x 0 )
y'(x0) = 0 ⇔ =0
v 2 (x 0 )
u '(x 0 ) u(x 0 )
⇔ u'(x0).v(x0) = u(x0).v'(x0) ⇔ = = y(x0), ®pcm.
v '(x 0 ) v(x 0 )
KÕt qu¶ trªn ®îc sö dông ®Ó:
1. X¸c ®Þnh gi¸ trÞ cùc trÞ cña çc hµm ph©n thøc h÷u tØ.
2. LËp ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng, ®êng cong ®i qua çc ®iÓm cùc
trÞ cña çc hµm ph©n thøc h÷u tØ.
Ngoµi ra, víi hµm ph©n thøc h÷u tØ cã cùc ®¹i vµ cùc tiÓu th×
yC§ < yCT , ®iÒu nµy kh¼ng ®Þnh sù kh¸c biÖt gi÷a kh¸i niÖm vÒ
cùc ®¹i, cùc tiÓu vµ gi¸ trÞ lín nhÊt, nhá nhÊt cña hµm sè.
§Ó t×m cùc trÞ cña hµm sè chøa dÊu gi¸ trÞ tuyÖt ®èi ta thùc hiÖn
theo çc bíc sau:
Bíc 1: BiÕn ®æi hµm sè vÒ d¹ng:
f1 (x) víi x ∈ D1

y = ... .
f (x) víi x ∈ D
k k
Bíc 2: T×m miÒn x¸c ®Þnh cña hµm sè.

Bíc 3: TÝnh ®¹o hµm:
f '1 (x) víi x ∈ D1 \ {x | f1 (x) =
0}

y’ = ... ,
f ' (x) víi x ∈ D \ {x | f (x) = 0}
 k k k
y’ = 0 ⇒ nghiÖm (nÕu cã).

Bíc 4: B¶ng biÕn thiªn, tõ ®ã ®a ra lêi kÕt luËn.
ThÝ dô 5. T×m çc kho¶ng t¨ng, gi¶m, cùc trÞ cña hµm sè y = |x|(x + 2).
 Gi¶i
ViÕt l¹i hµm sè díi d¹ng:
− x(x + 2) víi x ≤ 0 −2x − 2 víi x ≤ 0
y=  ⇒y'=  .
 x(x + 2) víi x > 0  2x + 2 víi x > 0
Giíi h¹n lim y = −∞, lim y = +∞.
x →−∞ x →+∞
B¶ng biÕn thiªn:

x −∞ −1 0 +∞
y' + 0 − 0 +
C§ CT +∞
33

y −∞ 1 0
 Chó ý: Çc vÝ dô 2, 3, 4, 5 ®· miªu t¶ cùc trÞ cña ba d¹ng hµm sè c¬ b¶n trong
ch¬ng tr×nh phæ th«ng. Çc thÝ dô tiÕp theo sÏ minh ho¹ viÖc sö dông
dÊu hiÖu 2 cho çc hµm lîng gi¸c hoÆc kh«ng mÉu mùc.
ThÝ dô 6. T×m çc kho¶ng t¨ng, gi¶m, cùc trÞ cña çc hµm sè:
a. y = x − sin2x + 2. b. y = 3 − 2cosx − cos2x.
 Gi¶i
a. MiÒn x¸c ®Þnh D =  .
§¹o hµm:
y' = 1 − 2cos2x, y'' = 4sin2x.
1 π
y' = 0 ⇔ 1 − 2cos2x = 0 ⇔ cos2x = ⇔ x =± + kπ , k∈  .
2 6
Ta cã:
π
 Víi x =− + kπ ta nhËn ®îc:
6
 π   π 
y''  − + kπ  = 4sin  − + 2kπ  = − 2 3 < 0
 6   3 
π
⇒ hµm sè ®¹t cùc ®¹i t¹i çc ®iÓm x =− + kπ , k∈  .
6
π
 Víi x = + kπ ta nhËn ®îc:
6
π  π 
y''  + kπ  = 4sin  + 2kπ  = 2 3 > 0
 6   3 
π
⇒ hµm sè ®¹t cùc tiÓu t¹i çc ®iÓm x = + kπ , k∈  .
6
b. MiÒn x¸c ®Þnh D =  .
§¹o hµm:
y' = 2sinx + 2sin2x, y'' = 2cosx + 4cos2x.
y' = 0 ⇔ 2sinx + 2sin2x = 0 ⇔ 2(1 + 2cosx)sinx = 0
2π
⇔ x= ± + 2kπ hoÆc x = kπ, k∈  .
3
Ta cã:
2π
 Víi x = ± + 2kπ ta nhËn ®îc:
3

 2π  2π
y''  ± + 2kπ  < 0 ⇒ hµm sè ®¹t cùc ®¹i t¹i çc ®iÓm x =
± + 2kπ , k∈  .
 3  3
 Víi x = kπ ta nhËn ®îc:
y''(kπ) = 2cos(kπ) + 4cos(2kπ) = 2cos(kπ) + 4 > 0
⇒ hµm sè ®¹t cùc tiÓu t¹i çc ®iÓm x = kπ, k∈  .
D¹ng to¸n 2: T×m m ®Ó hµm sè y = f(x, m) cã cùc trÞ
Ph¬ng ph¸p
§Ó thùc hiÖn çc yªu cÇu vÒ ®iÒu kiÖn cã cùc trÞ cña hµm sè y = f(x) ta
thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: MiÒn x¸c ®Þnh.
Bíc 2: TÝnh ®¹o hµm y'.
Bíc 3: Lùa chän theo mét trong hai híng:
Híng 1: NÕu xÐt ®îc dÊu cña y' th× sö dông dÊu hiÖu I víi
lËp luËn:
Hµm sè cã k cùc trÞ
⇔ Ph¬ng tr×nh y' = 0 cã k nghiÖm ph©n biÖt vµ
®æi dÊu qua çc nghiÖm ®ã
Híng 2: NÕu kh«ng xÐt ®îc dÊu cña y' hoÆc bµi to¸n yªu cÇu
cô thÓ vÒ cùc ®¹i ho¹c cùc tiÓu th× sö dông dÊu hiÖu
II, b»ng viÖc tÝnh thªm y". Khi ®ã:
1. Hµm sè cã cùc trÞ ⇔ hÖ sau cã nghiÖm thuéc D
y ' = 0
 .
 y '' ≠ 0
2. Hµm sè cã cùc tiÓu ⇔ hÖ sau cã nghiÖm thuéc D
y ' = 0
 .
 y '' > 0
3. Hµm sè cã cùc ®¹i ⇔ hÖ sau cã nghiÖm thuéc D
y ' = 0
 .
 y '' < 0
4. Hµm sè ®¹t cùc tiÓu t¹i x0 ®iÒu kiÖn lµ:
x 0 ∈ D

 x 0 lµ ®iÓm tíi h¹n .
 y ''(x ) > 0
 0
5. Hµm sè ®¹t cùc ®¹i t¹i x0 ®iÒu kiÖn lµ:
35

x 0 ∈ D

 x 0 lµ ®iÓm tíi h¹n .
 y ''(x ) < 0
 0
Ngoµi ra, víi hµm ®a thøc y = f(x) th× ®iÒu kiÖn ®Ó

"Hµm sè ®¹t cùc trÞ t¹i ®iÓm x0" lµ:
 y '(x 0 ) = 0
 .
 y ''(x 0 ) ≠ 0
ThÝ dô 1. Chøng minh r»ng víi mäi gi¸ trÞ cña m, hµm sè:
x 2 − m(m + 1)x + m3 + 1
y=
x−m
lu«n cã cùc ®¹i vµ cùc tiÓu.
 Gi¶i
MiÒn x¸c ®Þnh D =  \{m}.
1
y = x − m2 + .
x−m
§¹o hµm:
1
y' = 1 − ,
(x − m)2
1
y' = 0 ⇔ 1 − = 0 ⇔ (x − m)2 − 1 = 0 ⇔ x1, 2 = m ± 1 ∈ D.
(x − m)2
Tøc lµ y' = 0 lu«n cã hai nghiÖm ph©n biÖt thuéc D vµ ®æi dÊu qua hai nghiÖm
nµy, do ®ã hµm sè lu«n cã cùc ®¹i vµ cùc tiÓu.
"Chøng minh hµm sè lu«n cã cùc trÞ " dùa trªn quy t¾c 1.
Trong trêng hîp bµi to¸n trªn ®îc ph¸t biÓu díi d¹ng "T×m m
®Ó hµm sè cã cùc trÞ" th× ®Ó t¨ng ®é khã cho yªu cÇu ngêi ta
thêng ®ßi hái thªm nh sau:
a. Hoµnh ®é (hoÆc tung ®é) çc ®iÓm cùc trÞ thuéc kho¶ng K, khi
®ã chóng ta chØ cÇn thiÕt lËp ®iÒu kiÖn :
m±1∈K
hoÆc y(m ± 1) ∈ K ⇔ [2x − m(m+1)](m ± 1) ∈ K.
b. To¹ ®é çc ®iÓm cùc trÞ tho¶ m·n ®iÒu kiÖn K, khi ®ã chóng ta
thùc hiÖn:
 To¹ ®é çc ®iÓm cùc trÞ lµ:

(m + 1, 2 + m − m2) vµ (m − 1, −2 + m − m2)
 ThiÕt lËp ®iÒu kiÖn K, tõ ®ã nhËn ®îc gi¸ trÞ cña m.
c. Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua çc ®iÓm cùc trÞ tho¶ m·n
®iÒu kiÖn K, khi ®ã chóng ta thùc hiÖn:
 Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua çc ®iÓm cùc trÞ lµ:
(d): y = 2x − m(m + 1)
 ThiÕt lËp ®iÒu kiÖn K, tõ ®ã nhËn ®îc gi¸ trÞ cña m.
...
Vµ trong tÊt c¶ çc ®ßi hái kÌm theo chØ cÇn çc em häc sinh biÕt
çch ph©n tÝch, ®Ó tõ ®ã ®a ra ®îc mét lîc ®å thùc hiÖn thÝch hîp.
ThÝ dô 2. T×m çc hÖ sè a, b, c sao cho hµm sè f(x) = x3 + ax2 + bx + c ®¹t cùc trÞ
b»ng 0 t¹i ®iÓm x = −2 vµ ®å thÞ cña hµm sè ®i qua ®iÓm A(1; 0).
 Gi¶i
§¹o hµm f'(x) = 3x2 + 2ax + b vµ f”(x) = 6x + 2a.
§Ó hµm sè ®¹t cùc trÞ b»ng 0 t¹i ®iÓm x = −2 vµ ®å thÞ cña hµm sè ®i qua ®iÓm
A(1; 0) ®iÒu kiÖn lµ:
f(−2) = 0 −8 + 4a − 2b + c =0
 − = 12 − 4a + b = a = 3
f '( 2) 0  0 
 ⇔  ⇔ b = 0 .
 f "( −2) ≠ 0  − 12 + 2a ≠ 0 c = −4
f(1) = 0 1 + a + b + c = 0 
VËy, víi a = 3, b = 0 vµ c = −4 tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 NhËn xÐt: Qua thÝ dô trªn çc em häc sinh ®· biÕt hai çch tr×nh bµy d¹ng to¸n
"T×m ®iÒu kiÖn ®Ó hµm sè cã cùc trÞ t¹i ®iÓm x0" dùa trªn quy t¾c 2.
ThÝ dô 3. T×m m ®Ó çc hµm sè sau cã cùc trÞ:
1 3
a. y = x − mx 2 + (2m 2 − 3m + 2)x + 8 . b. y = sinx − mx.
3
 Gi¶i
a. Ta lÇn lît cã:
 TËp x¸c ®Þnh D =  .
 §¹o hµm:
y' = x2 − 2mx + 2m2 − 3m + 2,
y' = 0 ⇔ x2 − 2mx + 2m2 − 3m + 2 = 0.
Hµm sè cã cùc trÞ khi ph¬ng tr×nh y’ = 0 cã nghiÖm vµ ®æi dÊu qua nghiÖm ®ã:
⇔ ∆’y’ > 0 ⇔ m2 − 2m2 + 3m − 2 > 0 ⇔ m2 − 3m + 2 < 0 ⇔ 1 < m < 2.
VËy, víi 1 < m < 2 tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
b. Ta lÇn lît cã:
 TËp x¸c ®Þnh D =  .
 §¹o hµm:
37

y' = cosx − m, y'' = −sinx.

y' = 0 ⇔ cosx − m = 0 ⇔ cosx = m.
Hµm sè cã cùc trÞ khi hÖ sau cã nghiÖm:
y '(x) = 0  m ≤ 1  m ≤ 1  m ≤ 1
 ⇔  ⇔  ⇔  ⇔ m <1.
y ''(x) ≠ 0 − sin x ≠ 0 x ≠ kπ m ≠ ±1
VËy, víi m < 1 tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 NhËn xÐt: Qua thÝ dô trªn çc em häc sinh ®· biÕt hai çch tr×nh bµy d¹ng
to¸n "T×m ®iÒu kiÖn ®Ó hµm sè cã cùc trÞ " dùa trªn hai quy t¾c
t¬ng øng. Vµ ë ®©y, çc em cÇn nhí r»ng quy t¾c 2 thêng chØ
®îc sö dông khi gÆp khã kh¨n trong viÖc xÐt dÊu y’ hoÆc yªu
cÇu cô thÓ vÒ cùc ®¹i, cùc tiÓu cña hµm sè.
ThÝ dô 4. T×m çc hÖ sè a, b, c, d cña hµm sè f(x) = ax3 + bx2 + cx + d sao cho
hµm sè ®¹t cùc tiÓu t¹i ®iÓm x = 0, f(0) = 0 vµ ®¹t cùc ®¹i t¹i ®iÓm
x = 1, f(1) = 1.
 Gi¶i
§¹o hµm:
f'(x) = 3ax2 + 2bx + c, f"(x) = 6ax + 2b.
§Ó hµm sè ®¹t cùc tiÓu t¹i ®iÓm x = 0, f(0) = 0 vµ ®¹t cùc ®¹i t¹i ®iÓm x = 1,
f(1) = 1 ®iÒu kiÖn lµ:
d = 0
a b c d 1
f(0) = 0 vµ f(1)=1
  + + + = a = −2

f '(0) = 0 vµ f'(1)=0 ⇔ c = 0 ⇔ b = 3 .
f "(0) > 0 vµ f"(1)<0 3a + 2b + c = 0 c= d= 0
  
2b > 0 vµ 6a + 2b < 0
VËy, víi a = −2, b = 3 vµ c = d = 0 tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
ThÝ dô 5. Cho hµm sè f(x) = x3 + px + q.
a. Víi ®iÒu kiÖn nµo ®Ó hµm sè cã mét cùc ®¹i vµ mét cùc tiÓu ?
b. Chøng minh r»ng nÕu gi¸ trÞ cùc ®¹i vµ gi¸ trÞ cùc tiÓu tr¸i dÊu th×
ph¬ng tr×nh:
x3 + px + q = 0 (1)
cã ba nghiÖm ph©n biÖt.
c. Chøng minh r»ng ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó ph¬ng tr×nh (1) cã ba
nghiÖm ph©n biÖt lµ 4p3 − 27q2 > 0.

 Gi¶i
§¹o hµm:
f'(x) = 3x2 + p, f'(x) = 0 ⇔ 3x2 + p = 0. (*)
§Ó hµm sè cã mét cùc ®¹i vµ mét cùc tiÓu ®iÒu kiÖn lµ:
Ph¬ng tr×nh (*) cã hai nghiÖm ph©n biÖt ⇔ p < 0.
VËy, víi p < 0 tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
b. Víi hµm sè trªn (liªn tôc trªn  ), ta cã ngay nhËn xÐt xC§ < xCT.
Khi ®ã:
f(xCD) > 0 vµ f(xCT) < 0
lim f(x) = −∞, vËy tån t¹i c1 < xC§ ®Ó f(c1) < 0,
x →−∞
lim f(x) = + ∞, vËy tån t¹i c2 > xCT ®Ó f(c2) > 0,

x →+∞
suy ra:
f(c1).f(xCD) < 0; f(xCD).f(xCT) < 0; f(xCT).f(c2) < 0.
VËy ph¬ng tr×nh (1) lu«n cã cã ba nghiÖm ph©n biÖt.
c. Ta cã:
f(xCD).f(xCT) < 0 ⇔ ( x 3C§ + pxC§ + q)( x 3CT + pxCT + q) < 0
⇔ (3 x 3C§ + 3pxC§ + 3q)(3 x 3CT + 3pxCT + 3q) < 0
⇔ [(3 x 2C§ + p)xC§ + 2pxC§ + 3q][(3 x 2CT + p)xCT + 2pxCT + 3q] < 0
⇔ (2pxC§ + 3q)(2pxCT + 3q) < 0 ⇔ 4p2xC§.xCT + 6q(xC§ + xCT) + 9q2 < 0
 p
⇔ 4p2  − 3  + 9q2 < 0 ⇔ 4p3 − 27q2 > 0.
 
 Chó ý: 1. Çc em häc sinh cÇn ghi nhËn ph¸t biÓu cña c©u b) nh mét
ph¬ng ph¸p ®Ó t×m ®iÒu kiÖn cña tham sè sao cho ph¬ng tr×nh
bËc ba cã ba nghiÖm ph©n biÖt.
2. Qua çc thÝ dô 2, 3, 4 chóng ta bíc ®Çu lµm quen víi viÖc t×m
cùc trÞ cña hµm ®a tøc bËc ba (lµ d¹ng hµm sè c¬ b¶n cña
ch¬ng tr×nh to¸n THPT). ThÝ dô tiÕp theo sÏ minh ho¹ çch
thùc hiÖn khi bµi to¸n ghÐp thªm tÝnh chÊt K cho çc ®iÓm cùc
trÞ cña d¹ng hµm sè nµy.
ThÝ dô 6. Cho hµm sè:
y = x3 − 3mx2 + 4m3.
X¸c ®Þnh m ®Ó çc ®iÓm cùc ®¹i vµ cùc tiÓu cña ®å thÞ hµm sè ®èi xøng
nhau qua ®êng th¼ng y = x.
 Gi¶i
39


§¹o hµm:
y' = 3x2 − 6mx,
y' = 0 ⇔ 3x2 − 6mx = 0 ⇔ f(x) = x2 − 2mx = 0 (1)
x = 0
⇔  1 .
 x 2 = 2m
Tríc hÕt, hµm sè cã cùc ®¹i vµ cùc tiÓu
⇔ (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt ⇔ m ≠ 0.
Khi ®ã, to¹ ®é çc ®iÓm cùc trÞ lµ A(0, 4m3) vµ B(2m, 0).
§Ó çc ®iÓm cùc ®¹i vµ cùc tiÓu cña ®å thÞ hµm sè ®èi xøng víi nhau qua ®êng
th¼ng (d): y = x ®iÒu kiÖn lµ:
 
AB ⊥ (d) AB ⊥ a d 2m − 4m3 = 0
 ⇔  ⇔ 
 trung ®iÓm I cña AB thuéc (d) I(m;2m ) ∈ (d) m − 2m =
3 3
0
m≠0 1
⇔ m=± .
2
1
VËy, víi m = ± tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
2
 Chó ý: Trong trêng hîp nghiÖm ph¬ng tr×nh (1) chøa c¨n thøc, ta nªn chän
ph¬ng ph¸p sau:
§¹o hµm:
y' = 3x2 − 6mx,
y' = 0 ⇔ 3x2 − 6mx = 0 ⇔ f(x) = x2 − 2mx = 0 (1)
Hµm sè cã cùc ®¹i, cùc tiÓu khi (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt, tøc:
∆' = 36m2 > 0 ⇔ m ≠ 0.
Khi ®ã, hoµnh ®é çc ®iÓm cùc ®¹i , cùc tiÓu tho¶ m·n:
x A + x B = 2m
 .
x A x B = 0
Thùc hiÖn phÐp chia ®a thøc y cho y' (thùc chÊt chia cho f(x)), ta ®îc:
y = (x2 − 2mx)(x − m) − 2m2x + 4m3,
nªn nÕu M(x0; y0) lµ ®iÓm cùc trÞ cña hµm sè th×:
y0 = −2m2x0 + 4m3 ⇒ A(xA; −2m2xA + 4m3) vµ B(xB; −2m2xB + 4m3).
Gäi I lµ trung ®iÓm cña AB, ta cã:
xA + xB
= xI = m ⇒ yI = −2m2xI + 4m3 = 2m3 ⇒ I(m; 2m3).
2

§Ó çc ®iÓm cùc ®¹i vµ cùc tiÓu cña ®å thÞ hµm sè ®èi xøng víi nhau
qua ®êng th¼ng (d): y = x ®iÒu kiÖn lµ:
AB ⊥ (d) k AB .k (d) = −1 m ≠ 0 1
 ⇔  ⇔ m=± .
 trung ®iÓm I cña AB thuéc (d) I(m;2m ) ∈ (d)
3
2

mx 2 + 3mx + 2m + 1
y= .
x −1
X¸c ®Þnh çc gi¸ trÞ cña tham sè m ®Ó hµm sè cã cùc ®¹i, cùc tiÓu vµ
hai ®iÓm ®ã n»m vÒ hai phÝa ®èi víi trôc Ox.
 Gi¶i
§¹o hµm:
mx 2 − 2mx − 5m − 1
y' = , y' = 0 ⇔ mx2 − 2mx − 5m − 1 = 0. (1)
(x − 1) 2
Hµm sè cã cùc trÞ
⇔ ph¬ng tr×nh (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt kh¸c 1
m ≠ 0 m ≠ 0 m > 0
 
⇔ ∆ ' > 0 ⇔ 6m 2 + m > 0 ⇔  . (2)
f (1) ≠ 0 −6m − 1 ≠ 0 m < − 1
   6
Tíi ®©y chóng ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch tr×nh bµy sau:
Çch 1: Víi ®iÒu kiÖn (2) ph¬ng tr×nh (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt x1, x2 tho¶ m·n:
 x1 + x 2 = 2

 5m + 1 .
 x 1 .x 2 = −
m
Ta cã:
y(x1) =
( mx 2 + 3mx + 2m + 1) '
(x1 ) = 2mx1 + 3m, y(x2) = 2mx2 + 3m.
( x − 1) '
 Hai ®iÓm cùc ®¹i, cùc tiÓu n»m vÒ hai phÝa ®èi víi trôc Ox
⇔ y(x1)y(x2) < 0 ⇔ ( 2mx1 + 3m)( 2mx2 + 3m) < 0
⇔ m2[4x1.x2 + 6( x1 + x2) + 9] < 0 ⇔ m2 − 4m < 0 ⇔ 0 < m < 4. (3)
KÕt hîp (2) vµ (3) ta ®îc 0 < m < 4.
VËy, víi 0 < m < 4 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
Çch 2: (Sö dông ®å thÞ): Hai ®iÓm cùc ®¹i, cùc tiÓu n»m vÒ hai phÝa ®èi víi trôc Ox
⇔ y = 0 v« nghiÖm ⇔ mx2 + 3mx + 2m + 1 = 0 v« nghiÖm (*)
⇔ ∆ < 0 ⇔ 9m − 4m(2m + 1) < 0 ⇔ m − 4m < 0 ⇔ 0 < m < 4. (3')
2 2
KÕt hîp (2) vµ (3') ta ®îc 0 < m < 4.

41

 Chó ý: Thùc tÕ, ®Ó ph¬ng tr×nh (*) v« nghiÖm ta cÇn xÐt hai trêng hîp:
Trêng hîp 1. Víi m = 0
Trêng hîp 2. Víi m ≠ 0, khi ®ã (*) v« nghiÖm khi:
∆ < 0

 ∆ =0 .
 b
 − = 1
  2a
Tuy nhiªn, víi bµi to¸n trªn ta chØ cÇn ∆ < 0 v× tõ (2) dÔ thÊy:
b 3
− = − ≠ 1.
2a 2
 Chó ý: ThÝ dô tiÕp theo, chóng ta sÏ quan t©m tíi tÝnh chÊt cùc trÞ cña hµm
trïng ph¬ng.
y = x4 − 2mx2 + 2m.
X¸c ®Þnh m ®Ó hµm sè cã çc ®iÓm cùc ®¹i, cùc tiÓu:
a. LËp thµnh mét tam gi¸c ®Òu.
b. LËp thµnh mét tam gi¸c vu«ng.
c. LËp thµnh mét tam gi¸c cã diÖn tÝch b»ng 16.
 Gi¶i
Ta lÇn lît cã:
 §¹o hµm:
y' = 4x3 − 4mx = 4x(x2 − m), y' = 0 ⇔ x(x2 − m) = 0. (1)
Hµm sè cã cùc ®¹i, cùc tiÓu khi:
(1) cã ba nghiÖm ph©n biÖt ⇔ m > 0. (*)
Khi ®ã, (1) cã ba nghiÖm ph©n biÖt x = 0, x = ± m vµ to¹ ®é ba ®iÓm cùc trÞ:
A(0; 2m), B(− m ; −m2 + 2m) , C( m ; −m2 + 2m)
a. Ta cã ∆ABC ®Òu khi:
AB = AC (ld)
( )
⇔ AB2 = BC2 ⇔ − m + ( −m 2 ) = 2 m ( )
2 2 2

AB = BC
(*)
⇔ m4 − 3m = 0 ⇔ m3 − 3 =0 ⇔m=
3
3.
3

b. Do tÝnh ®èi xøng cña hai ®iÓm B, C qua Oy (A thuéc Oy) nªn ∆ABC chØ cã thÓ
vu«ng t¹i A.
Khi ®ã, ta cã ®iÒu kiÖn:
   
AB ⊥ AC ⇔ AB ⊥ AC ⇔ AB.AC = 0 ⇔ − m. m − m 2 . ( − m 2 ) =
0
(*)
⇔ −m + m4 = 0 ⇔ m3 − 1 =0 ⇔ m = 1.
c. V× ∆ABC c©n t¹i A nªn:
(*)
1 1
S∆ABC = AO.BC= ⇔ 16 2m= 64 ⇔ m = 4.
.2 m 2m m ⇔ m3 =
2 2
 Chó ý: Trong çc ®Ò thi ®¹i häc vµ cao ®¼ng mét c©u hái ®¬n lÎ cã thÓ ®îc
®Æt ra vÒ ®iÒu kiÖn cùc trÞ cña çc d¹ng hµm sè kh¸c (trÞ tuyÖt ®èi, v«
tØ, …) khi ®ã chØ cÇn çc em n¾m v÷ng kiÕn thøc ®· ®îc tr×nh bµy
trong bµi to¸n tæng qu¸t.
x+a
ThÝ dô 9. Cho hµm sè y = . T×m a ®Ó:
x2 + 1
a. Hµm sè kh«ng cã cùc trÞ. b Hµm sè cã cùc tiÓu.
 Gi¶i
§¹o hµm:
−ax + 1
y' = , y' = 0 ⇔ 1 − ax = 0. (1)
(x + 1) x 2 + 1
2
a. Hµm sè kh«ng cã cùc trÞ khi:

Ph¬ng tr×nh (1) v« nghiÖm ⇔ a = 0.
VËy, víi a = 0 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
b. Hµm sè cã cùc tiÓu khi:
(1) cã nghiÖm vµ qua ®ã y' ®æi dÊu tõ ©m sang d¬ng ⇔ a < 0.
VËy, víi a < 0 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
§3. gi¸ trÞ lín nhÊt

vµ gi¸ trÞ nhá nhÊt cña hµm sè
D¹ng to¸n 1: T×m gi¸ trÞ lín nhÊt (gtln), gi¸ trÞ nhá nhÊt (gtnn) cña hµm sè
Ph¬ng ph¸p
§Ó t×m gtll, gtnn cña hµm sè y = f(x), ta lùa chän mét trong ba çch sau:
43

Çch 1: (Ph¬ng ph¸p kh¶o s¸t trùc tiÕp): LËp b¶ng biÕn thiªn cña hµm sè
trªn D , råi dùa vµo ®ã ®Ó kÕt luËn.
Çch 2: Víi yªu cÇu "T×m gtln, gtnn cña hµm sè y = f(x) trªn ®o¹n [a; b]", ta
Bíc 1: TÝnh y' råi gi¶i ph¬ng tr×nh y' = 0 víi x∈(a; b). Gi¶ sö çc
nghiÖm lµ x1, x2, ...
Bíc 2: TÝnh f(a), f(b), f(x1) , f(x2), ...
Bíc 3: So s¸nh çc sè võa tÝnh, tõ ®ã:
 Max y = Max{ f(a), f(b), f(x1) , f(x2), ...}.
x∈[a;b]
 Min y = Min{ f(a), f(b), f(x1) , f(x2), ...} .

x∈[a;b]
Çch 3: (Ph¬ng ph¸p kh¶o s¸t gi¸n tiÕp): Ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: §Æt ®èi sè míi X = ϕ(x).
T×m tËp gi¸ trÞ DX cho X.
Bíc 2: LËp b¶ng biÕn thiªn cña hµm sè y = F(X) trªn DX , råi dùa
vµo ®ã ®Ó kÕt luËn.
ThÝ dô 1. T×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña hµm sè y = x−2 + 4−x .
 Gi¶i
Ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: §iÒu kiÖn:
x − 2 ≥ 0
 ⇔ 2 ≤ x ≤ 4 ⇒ TËp x¸c ®Þnh D = [2; 4].
4 − x ≥ 0
§¹o hµm:
1 1 1 1
y' = − , y' = 0 ⇔ = ⇔ x = 3.
2 x−2 2 4−x 2 x−2 2 4−x
B¶ng biÕn thiªn:
x −∞ 2 3 4 +∞
y' + 0 −
C§
y 2 2 2
VËy, ta cã:
 Max y = 2, ®¹t ®îc khi x = 3.
x∈D

 Min y = 2 , ®¹t ®îc khi x = 2 hoÆc x = 4.

x∈D

x − 2 ≥ 0
 ⇔ 2 ≤ x ≤ 4 ⇒ TËp x¸c ®Þnh D = [2; 4].
4 − x ≥ 0
§¹o hµm:
1 1 1 1
y' = − , y' = 0 ⇔ = ⇔ x = 3.
2 x−2 2 4−x 2 x−2 2 4−x
VËy, ta cã:
 Max y = Max{f(2), f(3), f(4)} = Max{ 2 , 2, 2 } = 2, ®¹t ®îc khi x = 3.
x∈D
 Min y = Min{f(2), f(3), f(4)} = Min{ 2 , 2, 2}= 2 , ®¹t ®îc khi x = 2

x∈D
hoÆc x = 4.
x − 2 ≥ 0
 ⇔ 2 ≤ x ≤ 4 ⇒ TËp x¸c ®Þnh D = [2; 4].
4 − x ≥ 0
Ta lÇn lît cã:
Bunhiac«pxki
y= x−2 + 4−x ≤ (1 + 1)(x − 2 + 4 − x) = 2
⇒ Max y = 2, ®¹t ®îc khi x−2 = 4 − x ⇔ x = 3.
x∈D
y= x−2 + 4 − x ⇔ y2 = x − 2 + 4 − x + 2 (x − 2)(4 − x) ≥ 2 ⇔ y ≥ 2
⇒ Min y = 2 , ®¹t ®îc khi (x − 2)(4 − x) = 0 ⇔ x = 2 hoÆc x = 4.
x∈D
 NhËn xÐt: Qua thÝ dô trªn çc em häc sinh ®· ®îc lµm quen víi ba ph¬ng
ph¸p c¬ b¶n ®Ót t×m gtln vµ gtnn cña hµm sè vµ:
1. ë çch 1, chóng ta ®· sö dông b¶ng biÕn thiªn ®Ó nhËn ®îc gtln
vµ gtnn cña hµm sè. Tuy nhiªn, mét c©u hái thêng ®îc ®Æt ra ë
®©y lµ "B»ng çch nµo ®Ó cã ®îc dÊu cña y’ trong b¶ng biÕn
7
thiªn ®ã ?", c©u tr¶ lêi kh¸ ®¬n gi¶n lµ víi x= ∈ (2; 3) ta ®îc
4
7 2
y '  = > 0 do ®ã trong kho¶ng (2; 3) ®¹o hµm y’ sÏ mang dÊu
4 3
d¬ng.
2. ë çch 2, chÝnh lµ ph¬ng ph¸p t×m gtln vµ gtnn cña hµm sè trªn
mét ®o¹n.
3. ë çch 3, chóng ta ®· sö dông kiÕn thøc vÒ bÊt ®¼ng thøc.
ThÝ dô 2. T×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña hµm sè f(x) = sin4x + cos4x.
45

 Gi¶i
Ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch:
Çch 1: (Sö dông ®¹o hµm): V× hµm sè tuÇn hoµn víi chu k× π vµ lµ hµm sè ch½n nªn
π
ta xÐt trªn D = [0; ].
2
§¹o hµm:
y' = 4cosx.sin3x − 4sinx.cos3x = 2(sin2x − cos2x)sin2x = −sin4x,
kπ π π
y' = 0 ⇔ sin4x = 0 ⇔ x = ⇒ x = 0, x = vµ x = .
4 4 2
B¶ng biÕn thiªn:
x 0 π/4 π/2
y' − 0 +
1 1/2 1
y CT
Dùa vµo b¶ng biÕn thiªn, ta cã:
1 π kπ
 yMin = , ®¹t ®îc khi x = + , k ∈ .
2 4 2
kπ
 yMax = 1, ®¹t ®îc khi x = , k ∈ .
2
Çch 2: (Sö dông çch ®¸nh gi¸): Ta cã:
1
f(x) = sin4x + cos4x = (sin2x + cos2x)2 − 2sin2x.cos2x = 1 − sin22x
2
Tõ ®ã, suy ra:
1 1 1
f(x) ≥ 1 − = ⇒ Min f(x) = , ®¹t ®îc khi:
2 2 x∈R 2
π kπ
sin22x = 1 ⇔ cos2x = 0 ⇔ x = + , k∈  .
4 2
f(x) ≤ 1 ⇒ Max f(x) = 1, ®¹t ®îc khi:
x∈R
kπ
sin22x = 0 ⇔ sin2x = 0 ⇔ x = , k∈  .
2
ThÝ dô 3. T×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña çc hµm sè:
a. y = 2sin2x + 2sinx − 1. b. y = cos22x − sinx.cosx + 4.
 Gi¶i
a. §Æt t = sinx, ®iÒu kiÖn t≤ 1.

Hµm sè ®îc viÕt l¹i díi d¹ng:

y = 2t2 + 2t − 1.
§¹o hµm:
1
y' = 4t + 2, y' = 0 ⇔ 4t + 2 = 0 ⇔ t = − .
2
Ta cã:
1 3
y(−1) = −1, y(− ) = − , y(1) = 3.
2 2
VËy, ta nhËn ®îc:
3
 Max y = Max{−1, − , 3} = 3 ®¹t ®îc khi:
x∈R 2
π
t = 1 ⇔ sinx = 1 ⇔ x = + 2kπ , k∈  .
2
3 3
 Min y = Min{−1, − , 3} = − ®¹t ®îc khi:
x∈R 2 2
 π
 x= − + 2kπ
1 1 6
t = − ⇔ sinx = − ⇔  , k∈  .
2 2  x = 7π + 2kπ
 6
b. §Æt t = sin2x, ®iÒu kiÖn t≤ 1.
Hµm sè ®îc viÕt l¹i díi d¹ng:
1 1
y = (1 − sin22x) − sin2x + 4 = −t2 − t + 5.
2 2
§¹o hµm:
1 1 1
y' = −2t − , y' = 0 ⇔ −2t − = 0 ⇔ t = − .
2 2 4
Ta cã:
9 1 81 7
y(−1) = , y(− ) = , y(1) = .
2 4 16 2
VËy, ta nhËn ®îc:
9 81 7 81
 Max y = Max{ , , }= ®¹t ®îc khi:
x∈R 2 16 2 16
 x = α + kπ
1 1
t = − ⇔ sin2x = − = sin2α ⇔  , k∈  .
4 4  x= π − α + kπ
 2
9 81 7 7
 Min y = Min{ , , } = ®¹t ®îc khi:
x∈R 2 16 2 2
π
t = 1 ⇔ sin2x = 1 ⇔ x = + kπ , k∈  .
4
47

 Chó ý: Trong nhiÒu trêng hîp, chóng ta cÇn sö dông mét vµi phÐp biÕn ®æi
®¹i sè ®Ó lµm xuÊt hiÖn Èn phô cho híng gi¶i quyÕt gi¸n tiÕp.
ThÝ dô 4. T×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña hµm sè y = |1 + 2cosx| + |1 + 2sinx|.
 Gi¶i
V× y > 0 víi mäi x nªn ta ®i xÐt hµm sè:
Y = y2 = 6 + 4(sinx + cosx) + 2|1 + 2(sinx + cosx) + 4sinx.cosx|
§Æt X = sinx + cosx ®iÒu kiÖn |X| ≤ 2 ⇒ 2sinx.cosx = X2 − 1.
VËy, ta ®îc:
Y = 6 + 4X + 2|1 + 2X + 2(X2 − 1)|
 2 −1 − 3 −1 + 3
4X + 8X + 4 khi X ∈ [− 2, ]∪[ , 2]
 2 2
=  .
 −1 − 3 −1 + 3
−4X + 8 khi X ∈ [
2
, ]
2 2
 MiÒn x¸c ®Þnh D = [ − 2 ; 2 ].
 §¹o hµm:
 −1 − 3 −1 + 3
8X + 8 khi X ∈ [− 2, ]∪[ , 2]
 2 2
Y' = 
 −1 − 3 −1 + 3
−8X khi X ∈ [ 2 , 2 ]
−1 − 3 −1 + 3
 B¶ng biÕn thiªn: ®Æt x1 = ; x2 =
2 2
X −∞ − 2 x1 −1 0 x2 2 +∞
Y' − + 0 + 0 − +
Y CT
C§
CT
Dùa vµo b¶ng biÕn thiªn, ta cã:

−1 − 3 −1 + 3
 Min Y = min{Y( ),Y( )}= ( 3 −1)2 ⇒ Miny = 3 − 1.
X∈D 2 2
 Max Y =max{Y(− 2 ),Y(0),Y( 2 )}=4( 2 +1)2 ⇒ Maxy = 2( 2 +1).
X∈D
1 + sin 6 x + cos6 x
ThÝ dô 5. T×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña hµm sè y = .
1 + sin 4 x + cos4 x

 Gi¶i
BiÕn ®æi hµm sè vÒ d¹ng:
3
2 − sin 2 2x
4 8 − 3sin 2 2x 3sin 2 2x − 8
y= = = .
1 2 8 − 2sin 2
2x 2sin 2
2x − 8
2 − sin 2x
2
§Æt X = sin 2x ®iÒu kiÖn 0 ≤ X ≤ 1.
2
Khi ®ã:
3X − 8
y = F(X) = .
2X − 8
MiÒn x¸c ®Þnh D = [0; 1].
§¹o hµm:
−8
y' = < 0, ∀X∈D ⇒ hµm sè nghÞch biÕn trªn D.
(2X − 8)2
Ta cã ngay:
5
 Min y = F(1) = ®¹t ®îc khi:
X∈D 6
π kπ
X = 1 ⇔ sin22x = 1 ⇔ cos2x = 0 ⇔ x = + , k ∈ .
4 2
 Max y = F(0) = 1 ®¹t ®îc khi:
X∈D
kπ
X = 0 ⇔ sin22x = 0 ⇔ sin2x = 0 ⇔ x = , k ∈ .
2
D¹ng to¸n 2: øng dông gtln, gtnn cña hµm sè ®Ó gi¶i ph¬ng tr×nh, bÊt
ph¬ng tr×nh
Ph¬ng ph¸p
1. Gi¶i ph¬ng tr×nh: §Ó sö dông gi¸ trÞ lín nhÊt, nhá nhÊt cña hµm sè vµo
viÖc gi¶i ph¬ng tr×nh:
f(x, m) = g(m). (1)
ta thùc hiÖn theo çc bíc sau:
Bíc 1: LËp luËn sè nghiÖm cña (1) lµ sè giao ®iÓm cña ®å thÞ hµm sè
(C): y = f(x, m) vµ ®êng th¼ng (d): y = g(m).
Bíc 2: XÐt hµm sè y = f(x, m)
 T×m miÒn x¸c ®Þnh D.
 TÝnh ®¹o hµm y', råi gi¶i ph¬ng tr×nh y' = 0.
 LËp b¶ng biÕn thiªn cña hµm sè.
Bíc 3: KÕt luËn:
 Ph¬ng tr×nh cã nghiÖm ⇔ min f(x, m) ≤ g(m) ≤ max f(x, m).
x∈D x∈D
49

Ph¬ng tr×nh cã k nghiÖm ph©n biÖt khi (d) c¾t (C) t¹i k ®iÓm
ph©n biÖt.
 Ph¬ng tr×nh v« nghiÖm ⇔ (d) ∩ (C) = ∅.
2. Gi¶i bÊt ph¬ng tr×nh: §Ó sö dông gi¸ trÞ lín nhÊt, nhá nhÊt cña hµm sè
vµo viÖc gi¶i bÊt ph¬ng tr×nh:
f(x, m) ≤ g(m),
ta thùc hiÖn theo çc bíc sau:
Bíc 1: XÐt hµm sè y = f(x, m):
 T×m miÒn x¸c ®Þnh cña hµm sè.
 TÝnh ®¹o hµm y', råi gi¶i ph¬ng tr×nh y' = 0.
 LËp b¶ng biÕn thiªn cña hµm sè.
Bíc 2: KÕt luËn cho çc trêng hîp nh sau:
 BÊt ph¬ng tr×nh cã nghiÖm víi x∈D ⇔ min y ≤ g(m).
x∈D
 BÊt ph¬ng tr×nh nghiÖm ®óng víi mäi x∈D ⇔ max y ≤ g(m).
x∈D
T¬ng tù cho bÊt ph¬ng tr×nh f(x, m)≥g(m) víi lêi kÕt luËn:
 BÊt ph¬ng tr×nh cã nghiÖm víi x∈D ⇔ max y ≥ g(m).
x∈D
 BÊt ph¬ng tr×nh nghiÖm ®óng víi mäi x∈D ⇔ min y ≥ g(m).
x∈D
ThÝ dô 1. T×m m ®Ó ph¬ng tr×nh x3 − 3x2 + m = 0 cã ba nghiÖm ph©n biÖt.

 Gi¶i
BiÕn ®æi ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
x3 − 3x2 = −m.
Sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh b»ng sè giao ®iÓm cña ®å thÞ hµm sè y = x3 − 3x2
víi ®êng th¼ng y = −m.
XÐt hµm sè y = x3 − 3x2 trªn D =  , ta cã:
y' = 3x2 − 6x, y' = 0 ⇔ 3x2 − 6x = 0 ⇔ x = 0 hoÆc x = 2.
B¶ng biÕn thiªn:
x −∞ 0 2 +∞
y' + 0 − 0 +
y
0 +∞
−∞ −4
§Ó ph¬ng tr×nh cã ba nghiÖm ph©n biÖt ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ lµ:
−4 < −m < 0 ⇔ 0 < m < 4.

 Chó ý: Trong çc ®Ò thi ®¹i häc vµ cao ®¼ng ®Ó t¨ng ®é khã cho ngêi ta cã
thÓ hái thªm "H·y xÐt dÊu çc nghiÖm" hoÆc "Chøng tá r»ng khi ®ã
ph¬ng tr×nh lu«n cã mét nghiÖm ©m" hoÆc "Chøng tá r»ng khi ®ã
ph¬ng tr×nh lu«n cã hai nghiÖm d¬ng", ..., vµ khi ®ã chóng ta sö
dông nhËn xÐt r»ng gi¶ sö ba nghiÖm lµ x1 < x2 < x3, ta lu«n cã:
x1 < 0 < x2 < 2 < x3.
Ngoµi ra, víi c©u hái "BiÖn luËn theo m sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh
trªn kho¶ng (a; b) hoÆc ®o¹n [a; b]" chóng ta sÏ nhóng kho¶ng hoÆc
®o¹n ®ã vµo b¶ng biÕn thiªn ®Ó biÖn luËn. ThÝ dô víi c©u hái "BiÖn luËn
theo m sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh trªn (−1; 4]", chóng ta sÏ cã:
x − ∞ −1 0 2 4 +∞
y' + 0 − 0 +
y −4 0 16 +∞
−∞ −4
Tõ ®ã, ta cã:
 Víi m < −4, ph¬ng tr×nh v« nghiÖm trªn D = (−1; 4].
 Víi m = −4, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm duy nhÊt x = 2 thuéc D.
 Víi −4 < m < 0, ph¬ng tr×nh cã ba nghiÖm ph©n biÖt thuéc D.
 Víi m = 0, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm ph©n biÖt thuéc D.
 Víi 0 < m ≤ 16, ph¬ng tr×nh cã mét nghiÖm thuéc D.
 Víi m > 16, ph¬ng tr×nh v« nghiÖm trªn D.
1
ThÝ dô 2. T×m m ®Ó bÊt ph¬ng tr×nh −x3 + 3mx − 2 ≤ − nghiÖm ®óng víi
x3
mäi x ≥ 1.
 Gi¶i
Víi x ≥ 1, ta biÕn ®æi bÊt ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
1 x 6 + 2x 3 − 1
3mx ≤ x3 + 2 − 3 ⇔ ≥ 3m.
x x4
x 6 + 2x 3 − 1
XÐt hµm sè f(x) = trªn tËp D = [1; +∞), ta cã:
x4
2x 3 (x 3 − 1) + 4
f'(x) = > 0, ∀x ∈ D ⇒ Hµm sè f(x) ®ång biÕn trªn D.
x5
V©y, bÊt ph¬ng tr×nh nghiÖm ®óng khi:
2
min F(x) ≥ 3m ⇔ F(1) ≥ 3m ⇔ 2 ≥ 3m ⇔ m ≤ .
x ≥1 3
2
VËy, víi m ≤ tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
3
ThÝ dô 3. T×m m ®Ó hÖ sau cã nghiÖm:
51

 x 2 −3x − 4 ≤ 0
 3 .
 x −3 | x | x − m − 15m ≥ 0
2
 Gi¶i
Gi¶i (1) ta ®îc − 1 ≤ x ≤ 4.
XÐt bµi to¸n ngîc “ T×m m ®Ó hÖ v« nghiÖm “, tøc:
x3 − 3|x|x − m2 − 15m < 0 ∀x∈[−1; 4] ⇔ x3 − 3|x|x < m2 + 15m ∀x∈[−1; 4].
XÐt hµm sè
 x 3 + 3x 2 khi − 1 ≤ x < 0
y = x − 3|x|x =  3
3
.
 x − 3x khi 0 ≤ x ≤ 4
2
 MiÒn x¸c ®Þnh D = [ − 1, 4].

 §¹o hµm:
3x 2 + 6x khi − 1 < x < 0
y’ =  2 .
3x − 6x khi 0 < x < 4
x −2 −1 0 2 4
y’ 0 − 0 − 0 +
y
VËy, hÖ v« nghiÖm khi
Max y < m2 + 15m ⇔ Max{f( − 1), f(4)} < m2 + 15m
−1≤ x ≤ 4
m > 1
⇔ 16 < m2 + 15m ⇔ m2 + 15m − 16 > 0 ⇔  .
 m < −16
VËy, hÖ cã nghiÖm khi −16 ≤ m ≤ 1.
§4. ®å thÞ cña hµm sè

phÐp tÞnh tiÕn hÖ täa ®é
D¹ng to¸n 1: PhÐp tÞnh tiÕn hÖ täa ®é
Ph¬ng ph¸p
C©u hái thêng ®îc ®Æt ra lµ:


"ViÕt c«ng thøc chuyÓn hÖ to¹ ®é trong phÐp tÞnh tiÕn theo vect¬ OI
víi I(x0; y0) vµ viÕt ph¬ng tr×nh cña ®êng cong (C): y = f(x) ®èi víi
hÖ to¹ ®é IXY".
Khi ®ã, ta thùc hiÖn theo çc bíc:

Bíc 1: C«ng thøc chuyÓn hÖ to¹ ®é trong phÐp tÞnh tiÕn theo vect¬ OI lµ:
X= x − x 0 x= X + x 0
 ⇔  .
Y= y − y 0 y= Y + y 0
Bíc 2: Khi ®ã trong hÖ täa ®é IXY ®êng cong (C) cã ph¬ng tr×nh:
(C): Y = f(X + x0) − y0 ⇔ (C): Y = F(X). (*)
 NhËn xÐt: Ta cã hai trêng hîp ®Æc biÖt:
NÕu hµm sè Y = F(X) lµ hµm lÎ ta suy ra r»ng I lµ t©m ®èi
xøng cña ®êng cong (C).
NÕu hµm sè Y = F(X) lµ hµm ch½n ta suy ra r»ng ®êng
th¼ng x = x0 lµ trôc ®èi xøng cña ®êng cong (C).
ThÝ dô 1. Cho parabol (P): y = 2x2 − 3x + 1.
a. X¸c ®Þnh ®Ønh I cña parabol (P).

b. ViÕt c«ng thøc chuyÓn hÖ to¹ ®é trong phÐp tÞnh tiÕn theo vect¬ OI
vµ viÕt ph¬ng tr×nh cña parabol (P) ®èi víi hÖ to¹ ®é IXY. Tõ ®ã,
chØ ra ph¬ng tr×nh trôc ®èi xøng cña parabol (P).
 Gi¶i
3 1
a. Täa ®é ®Ønh I  ; −  .
 4 8

b. C«ng thøc chuyÓn hÖ to¹ ®é trong phÐp tÞnh tiÕn theo vect¬ OI lµ:
 3  3
X= x − 4 x= X + 4
 ⇔ 
Y= y + 1 y= Y − 1
 8  8
vµ khi ®ã trong hÖ täa ®é IXY parabol (P) cã ph¬ng tr×nh:
2
1  3  3
(P): Y − = 2  X +  − 3  X +  + 1 ⇔ (P): Y = 2X2.
8  4  4
NhËn xÐt r»ng, trong hÖ täa ®é IXY hµm sè Y = 2X2 lµ hµm sè ch½n dã ®ã ®å thÞ
3
hµm sè nhËn ®êng th¼ng x = lµm trôc ®èi xøng.
4
 NhËn xÐt: Qua thÝ dô trªn, ta cã:
a. Víi hµm ®a thøc bËc hai (Parabol) (P): y = ax2 + bx + c, ta cã:
53

 b ∆
§iÓm I  − ; −  chÝnh lµ ®Ønh cña parabol.
 2a 4a 
b
§å thÞ (P) lu«n nhËn ®êng th¼ng x = − lµm trôc ®èi xøng.
2a
b. §Ó chøng minh ®å thÞ hµm sè y = f(x) nhËn ®êng th¼ng x = a
lµm trôc ®èi xøng, ta thùc hiÖn theo çc bíc sau:
Bíc 1: Víi phÐp biÕn ®æi to¹ ®é:
X= x − a x= X + a
 ⇔ 
Y = y y = Y
hµm sè cã d¹ng:
Y = f(X + a) ⇔ Y = F(X). (*)
Bíc 2: NhËn xÐt r»ng hµm sè (*) lµ hµm sè ch½n nªn ®å thÞ
hµm sè nhËn ®êng th¼ng x = a lµm trôc ®èi xøng.
1
ThÝ dô 2. Cho ®êng cong (C) cã ph¬ng tr×nh y = 2 − vµ ®iÓm I(−2; 2).
x+2

ViÕt c«ng thøc chuyÓn hÖ to¹ ®é trong phÐp tÞnh tiÕn theo vect¬ OI vµ
viÕt ph¬ng tr×nh cña ®êng cong (C) ®èi víi hÖ to¹ ®é IXY. Tõ ®ã,
suy ra r»ng I lµ t©m ®èi xøng cña ®êng cong (C).
 Gi¶i 
C«ng thøc chuyÓn hÖ to¹ ®é trong phÐp tÞnh tiÕn theo vect¬ OI lµ:
X= x + 2 x= X − 2
 ⇔ 
Y= y − 2 y= Y + 2
vµ khi ®ã trong hÖ täa ®é IXY hµm sè cã ph¬ng tr×nh:
1 1
Y+2=2− ⇔Y=− . (*)
(X − 2) + 2 X
NhËn xÐt r»ng, trong hÖ täa ®é IXY hµm sè (*) lµ hµm sè lÎ dã ®ã nã nhËn ®iÓm I
lµm t©m ®èi xøng.
 NhËn xÐt: Qua thÝ dô trªn, ta cã:
ax + b
a. Víi hµm ph©n thøc bËc nhÊt trªn bËc nhÊt (H): y = víi
cx + d
a ≠ 0, c ≠ 0, ta cã:

 d a
§iÓm I  − ;  chÝnh lµ giao ®iÓm cña hai ®êng tiÖm
 c c
cËn (tiÖm cËn ®øng vµ tiÖm c©n ngang).
§å thÞ (H) lu«n nhËn ®iÓm I lµm t©m ®èi xøng.
Kh«ng tån t¹i tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ qua I.
b. §Ó chøng minh ®å thÞ hµm sè y = f(x) nhËn ®iÓm I(a; b) lµm
t©m ®èi xøng, ta thùc hiÖn theo çc bíc sau:
Bíc 1: Víi phÐp biÕn ®æi to¹ ®é:
X= x − a x= X + a
 ⇔ 
Y= y − b y= Y + b
hµm sè cã d¹ng:
Y + b = f(X + a) ⇔ Y = F(X). (*)
Bíc 2: NhËn xÐt r»ng hµm sè (*) lµ hµm sè lÎ nªn ®å thÞ hµm
sè nhËn ®iÓm I(a; b) lµm t©m ®èi xøng.
f(x) = x3 − 3x2 + 2x − 1.
a. X¸c ®Þnh ®iÓm I thuéc ®å thÞ (C) cña hµm sè ®· cho biÕt r»ng
hoµnh ®é cña ®iÓm I lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh f"(x) = 0.

b. ViÕt c«ng thøc chuyÓn hÖ to¹ ®é trong phÐp tÞnh tiÕn theo vect¬ OI
vµ viÕt ph¬ng tr×nh cña ®êng cong (C) ®èi víi hÖ to¹ ®é IXY. Tõ
®ã, suy ra r»ng I lµ t©m ®èi xøng cña ®êng cong (C).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®êng cong (C) t¹i ®iÓm I ®èi víi
hÖ täa ®é Oxy. Chøng minh r»ng trªn kho¶ng(−∞; 1) ®êng cong
(C) n»m díi tiÕp tuyÕn t¹i I cña (C) vµ trªn kho¶ng (1; +∞) ®êng
cong (C) n»m trªn tiÕp tuyÕn ®ã.
 Gi¶i
 §¹o hµm:
f'(x) = 3x2 − 6x − 2, f''(x) = 6x − 6,
f''(x) = 0 ⇔ 6x − 6 = 0 ⇔ x = 1 ⇒ I(1; −1).

b. C«ng thøc chuyÓn hÖ to¹ ®é trong phÐp tÞnh tiÕn theo vect¬ OI lµ:
X= x − 1 x= X + 1
 ⇔ 
Y= y + 1 y= Y − 1
vµ khi ®ã trong hÖ täa ®é IXY ®êng cong (C) cã ph¬ng tr×nh:
55

(C): Y − 1 = (X + 1)3 − 3(X + 1)2 + 2(X + 1) − 1 ⇔ (C): Y = X3 − X.

NhËn xÐt r»ng, trong hÖ täa ®é IXY hµm sè Y = X3 − 3X lµ hµm sè lÎ dã ®ã nã
nhËn ®iÓm I lµm t©m ®èi xøng.
c. Ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®êng cong (C) t¹i ®iÓm I ®èi víi hÖ täa ®é Oxy, cã d¹ng:
(d): y = f'(xI)(x − xI) + f(xI) ⇔ (d): y = −5(x − 1) − 1 ⇔ (d): y = −5x + 4.
XÐt hiÖu:
H = x3 − 3x2 + 2x − 1 − (−5x + 4) = x3 − 3x2 + 7x − 5 = (x − 1)(x2 − 2x + 5)
Tõ ®ã, suy ra:
 NÕu H > 0 ⇔ (x − 1)(x2 − 2x + 5) > 0 ⇔ x − 1 > 0 ⇔ x > 1. Tøc lµ, trªn
kho¶ng(1; +∞) ®êng cong (C) n»m trªn tiÕp tuyÕn (d).
 NÕu H < 0 ⇔ (x − 1)(x2 − 2x + 5) < 0 ⇔ x − 1 < 0 ⇔ x < 1. Tøc lµ, trªn
kho¶ng(−∞; 1) ®êng cong (C) n»m díi tiÕp tuyÕn (d).
 NhËn xÐt: Qua vÝ dô trªn, ta thÊy víi hµm ®a thøc bËc ba:
(C): y = ax3 + bx2 + cx + d,
ta cã:
§iÓm I thuéc ®å thÞ cña hµm sè víi hoµnh ®é cña ®iÓm I lµ
nghiÖm cña ph¬ng tr×nh f"(x) = 0 ®îc gäi lµ ®iÓm uèn cña
®å thÞ.
§å thÞ (C) lu«n nhËn ®iÓm uèn lµm t©m ®èi xøng.
TiÕp tuyÕn t¹i ®iÓm uèn cña ®å thÞ c¾t ®å thÞ.
Ngoµi ra, tiÕp tuyÕn t¹i I sÏ cã hÖ sè gãc lín nhÊt hoÆc nhá
nhÊt tuú thuéc vµo dÊu cña a.
D¹ng to¸n 2: T×m t©m ®èi xøng, trôc ®èi xøng cña ®å thÞ
Ph¬ng ph¸p
Sö dông çc kÕt qu¶ trong hai nhËn xÐt cña thÝ dô 1 vµ thÝ dô 2.
2
ThÝ dô 1. X¸c ®Þnh t©m ®èi xøng cña ®å thÞ hµm sè y = +1.
x −1
 Gi¶i
Gäi I(x0; y0) lµ t©m ®èi xøng cña

®å thÞ hµm sè, khi ®ã c«ng thøc chuyÓn hÖ to¹
®é trong phÐp tÞnh tiÕn theo vect¬ OI lµ:
X= x − x 0 x= X + x 0
 ⇔ 
Y= y − y 0 y= Y + y 0

2 2
Y + y0 = +1 ⇔ Y = + 1 − y0. (*)
X + x0 − 1 X + x0 − 1
§Ó I(x0; y0) lµ t©m ®èi xøng cña ®å thÞ hµm sè ®iÒu kiÖn lµ hµm sè trong (*) ph¶i
lµ hµm lÎ, suy ra:
x 0 − 1 = 0 x = 1
 ⇔  0 ⇒ I(1; 1).
y 0 − 1 = 0 y 0 = 1
VËy, t©m ®èi xøng cña ®å thÞ hµm sè lµ I(1; 1).
y = x4 + 4mx3 − 2x2 − 12mx.
X¸c ®Þnh m ®Ó ®å thÞ hµm sè cã trôc ®èi xøng song song víi Oy.
 Gi¶i
Gi¶ sö ®å thÞ hµm sè cã trôc ®èi xøng song song víi Oy lµ x = a (a ≠ 0). Khi ®ã,
víi phÐp biÕn ®æi to¹ ®é:
X= x − a  x= X + a
 ⇔ 
Y = y y = Y
Y = (X + a)4 + 4m(X + a)3 − 2(X + a)2 − 12m(X + a) lµ hµm sè ch½n.
Ta cã:
Y = (X + a)4 + 4m(X + a)3 − 2(X + a)2 − 12m(X + a)
= X4 + 4a2X2 + a4 + 4aX3 + 2a2X2 + 4a3X +
+ 4m(X3 + 3X2a + 3X a2 + a3) − 2(X2 + 2Xa + a2) − 12m(X + a)
= X4 + 4(a + m)X3 + 2(3a2 + 6am − 1)X2 +
+ 4(a3 + 3ma2 − a − 3m)X + a4 + 4ma3 − 2a2 − 12ma. (1)
Hµm sè (1) lµ hµm sè ch½n khi:
4(a + m) = 0 a = − m a ≠0 ⇒ m≠0
 3 ⇔  3 ⇔ m = ±1.
4(a + 3ma − a − 3m) = 4m − 4m =
2
0 0
VËy, víi m = ± 1 ®å thÞ hµm sè cã trôc ®èi xøng song song víi Oy.
§5. ®êng tiÖm cËn cña ®å thÞ

D¹ng to¸n 1: TiÖm cËn cña ®å thÞ hµm ph©n thøc h÷u tØ
Ph¬ng ph¸p
ax + b
1. Mäi hµm ph©n thøc h÷u tØ bËc nhÊt trªn bËc nhÊt y = (a ≠ 0, b ≠ 0
cx + d
vµ TS, MS kh«ng cã nghiÖm chung) ®Òu cã hai tiÖm cËn lµ:
57

d
TiÖm cËn ®øng x = − v× lim± y = ∞ .
c x →−
d
c
a a
TiÖm cËn ngang y = v× lim y = .
c x →±∞ c
§å thÞ hµm sè nhËn giao ®iÓm cña hai ®êng tiÖm cËn lµm t©m ®èi xøng.
ax 2 + bx + c
2. Mäi hµm ph©n thøc h÷u tØ bËc hai trªn bËc nhÊt y = (a ≠ 0, d ≠ 0
dx + e
vµ TS, MS kh«ng cã nghiÖm chung) ®Òu cã hai tiÖm cËn lµ:
e
TiÖm cËn ®øng x = − v× lim± y = ∞ .
d x →−
d
c
TiÖm cËn xiªn ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch chia TS cho MS, gi¶ sö:
A
y = y = kx + m +
dx + e
th× ®êng th¼ng y = kx + m lµ tiÖm cËn xiªn v×:
lim y − (kx + m) =
0.
x →±∞
§å thÞ hµm sè nhËn giao ®iÓm cña hai ®êng tiÖm cËn lµm t©m ®èi xøng.
ThÝ dô 1. a. T×m tiÖm cËn ®øng vµ tiÖm c©n xiªn cña ®å thÞ (C) cña hµm sè:
x2 + x − 4
y= .
x+2
b. X¸c ®Þnh giao ®iÓm I cña hai tiÖm cËn trªn vµ viÕt c«ng thøc chuyÓn

hÖ to¹ ®é trong phÐp tÞnh tiÕn theo vect¬ OI .
c. ViÕt ph¬ng tr×nh cña ®êng cong (C) ®èi víi hÖ to¹ ®é IXY. Tõ
®ã, suy ra r»ng ®å thÞ (C) nhËn ®iÓm I lµm t©m ®èi xøng.
 Gi¶i
a. ViÕt l¹i hµm sè díi d¹ng:
2
y=x−1− .
x+2
TËp x¸c ®Þnh D =  \ {3}.
Tõ ®ã, ta nhËn ®îc kÕt luËn:
 §êng th¼ng x = −2 lµ tiÖm cËn ®øng v× lim y = ∞.
x →−2
 §êng th¼ng y = x − 1 lµ tiÖm cËn xiªn v× lim [y − (x − 1)] = 0.

x →∞
 Giao ®iÓm I(−2; −3).

 C«ng thøc chuyÓn hÖ to¹ ®é trong phÐp tÞnh tiÕn theo vect¬ OI lµ:

X= x + 2 x= X − 2
 ⇔ 
Y= y + 3 y= Y − 3
c. Khi ®ã trong hÖ täa ®é IXY (C) cã ph¬ng tr×nh:
2 2
(C): Y − 3 = (X − 2) − 1 − ⇔ (H): Y = X − .
(X − 2) + 2 X
2
NhËn xÐt r»ng, trong hÖ täa ®é IXY hµm sè Y = X − lµ hµm sè lÎ dã ®ã nã
X
nhËn gèc täa ®é I lµm t©m ®èi xøng.
 NhËn xÐt: Qua thÝ dô trªn, ta thÊy víi hµm ph©n thøc bËc hai trªn bËc nhÊt
ax 2 + bx + c
(H): y = víi a ≠ 0, d ≠ 0 vµ TS, MS kh«ng cã nghiÖm
dx + e
chung, ta cã:
§å thÞ (H) lu«n nhËn ®iÓm giao ®iÓm I cña hai ®êng tiÖm
cËn lµm t©m ®èi xøng.
Kh«ng tån t¹i tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ qua I.
Ngoµi ra, víi çc hµm h÷u tØ kh¸c chóng ta sö dông ®Þnh nghÜa ®Ó
x¸c ®Þnh tiÖm cËn ®øng, tiÖm cËn xiªn (hoÆc tiÖm cËn ngang) cho
®å thÞ hµm sè.
x3 + 2
ThÝ dô 2. T×m çc ®êng tiÖm cËn cña ®å thÞ hµm sè y = .
x 2 − 2x
 Gi¶i
MiÒn x¸c ®Þnh D =  \ {0, 2}.
4x + 2
y=x+2+ 2 .
x − 2x
Tõ ®ã, ta nhËn ®îc kÕt luËn:
 §êng th¼ng x = 0 lµ tiÖm cËn ®øng v× lim y = ∞.
x→0
 §êng th¼ng x = 2 lµ tiÖm cËn ®øng v× lim y = ∞.

x →2
 §êng th¼ng y = x + 2 lµ tiÖm cËn xiªn v× lim [y − (x + 2)] = 0.

x →∞
VËy, ®å thÞ hµm sè cã ba ®êng tiÖm cËn.
 Chó ý: ThÝ dô tiÕp theo sÏ minh ho¹ çc yªu cÇu thêng dc ®Æt ra víi tiÖm
cËn cña hµm ph©n thøc h÷u tØ chøa tham sè.
mx + 1
x +1− m
a. Chøng tá r»ng víi mäi m ®å thÞ hµm sè lu«n cã hai tiÖm cËn.
59

b. T×m m ®Ó kho¶ng çch tõ t©m ®èi xøng cña ®å thÞ hµm sè ®Õn gèc
to¹ ®é b»ng 1.
c. T×m m ®Ó kho¶ng çch tõ t©m ®èi xøng cña ®å thÞ hµm sè ®Õn gèc
to¹ ®é nhá nhÊt.
d. T×m m ®Ó hai ®êng tiÖm cËn cña ®å thÞ hµm sè t¹o víi hai trôc
to¹ ®é mét h×nh ch÷ nhËt cã diÖn tÝch b»ng 2.
 Gi¶i
a. §å thÞ hµm sè kh«ng cã tiÖm cËn khi TS vµ MS cã nghiÖm chung, tøc lµ:
m 1
= ⇔ m(1 − m) = 1 ⇔ m2 − m + 1 = 0, v« nghiÖm.
1 1− m
VËy, víi mäi m ®å thÞ hµm sè lu«n cã hai tiÖm cËn lµ:
 §êng th¼ng (d1): x = m − 1 lµ tiÖm cËn ®øng v× lim y = ∞.
x → m −1
 §êng th¼ng (d2): y = m lµ tiÖm cËn ngang v× lim y = m .

x →∞
b. Víi t©m ®èi xøng I(m − 1; m), ta cã:

OI = 1 ⇔ (m − 1)2 + m2 = 2 ⇔ 2m2 − 2m = 0 ⇔ m = 0 hoÆc m = 1.
VËy, víi m = 0 hoÆc m = 1 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
c. Víi t©m ®èi xøng I(m − 1; m), ta cã:
2
 1 1 1
OI = (m − 1) + m = 2m − 2m + 1= 2  m +  + ≥
2 2 2 2
 2 2 2
1 1
suy ra MinOI = , ®¹t ®îc khi m = − .
2 2
VËy, víi m = 0 hoÆc m = 1 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
d. Ta cã:
 (d1) c¾t Ox t¹i ®iÓm A(m − 1; 0).
 (d2) c¾t Oy t¹i ®iÓm B(0; m).
Khi ®ã, tõ gi¶ thiÕt ta cã:
OA.OB = 2 ⇔ m − 1.|m = 2 ⇔ m2 − m = 2
m2 − m = 2 m2 − m − 2 = 0  m = −1
⇔ 2 ⇔ 2 ⇔ .
 m − m = −2  m − m + 2 =0, v« nghiÖm m = 2
VËy, víi m = −1 hoÆc m = 2 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
x 2 + mx − 1
(Cm): y = .
x −1
T×m m ®Ó tiÖm cËn xiªn cña ®å thÞ hµm sè t¹o víi çc trôc to¹ ®é mét
tam gi¸c cã diÖn tÝch b»ng 18.

 Gi¶i
m
y=x+m+1+ .
x −1
Tríc tiªn, ®Ó ®å thÞ hµm sè cã tiÖm cËn xiªn ®iÒu kiÖn lµ m ≠ 0. (*)
Khi ®ã, ®å thÞ hµm sè cã tiÖm cËn xiªn lµ (d): y = x + m + 1.
Gäi A, B theo thø tù lµ giao ®iÓm cña (d) víi çc trôc Ox, Oy, ta ®îc:
A(−m − 1; 0) vµ B(0; m + 1).
§Ó tiÖm cËn xiªn cña ®å thÞ hµm sè t¹o víi çc trôc to¹ ®é mét tam gi¸c cã diÖn
tÝch b»ng 18 ®iÒu kiÖn lµ:
1 1 1
S∆OAB = 18 ⇔ 18 = OA.OB = −m − 1.m + 1 = (m + 1)2
2 2 2
m = 5
⇔ (m + 1)2 = 36 ⇔  , tho¶ m·n ®iÒu kiÖn (*).
m = −7
VËy, víi m = 5 hoÆc m = −7 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 NhËn xÐt: Qua thÝ dô trªn, çc em häc hinh cÇn ghi nhËn viÖc x¸c ®Þnh ®iÒu
kiÖn ®Ó ®å thÞ hµm ph©n thøc h÷u tØ bËc hai trªn bËc nhÊt cã tiÖm
cËn xiªn.
D¹ng to¸n 2: TiÖm cËn cña ®å thÞ hµm v« tØ
Ph¬ng ph¸p
Sö dông ®Þnh nghÜa vµ quy t¾c t×m tiÖm cËn hai phÝa.
Víi hµm sè:
(C): y = Ax 2 + Bx + C , víi A > 0 vµ B2 − 4AC ≠ 0
®Ó t×m çc ®êng tiÖm cËn cña (C) ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gi¶ sö (d): y = a1x + b1 lµ tiÖm cËn xiªn bªn ph¶i cña ®å thÞ hµm sè, ta cã:
Ax 2 + Bx + C
a = lim =− A.
x →−∞ x
= b lim  Ax 2 + Bx + C + x A 
x →−∞  
Bx + C B
= lim =− .
x →−∞
Ax 2 + Bx + C − x A 2 A
Khi ®ã, ta ®îc tiÖm cËn xiªn bªn ph¶i cña ®å thÞ (C) lµ:
B
(d1): y = − A x − .
2 A
Bíc 2: Gi¶ sö (d): y = ax + b lµ tiÖm cËn xiªn bªn tr¸i cña ®å thÞ hµm sè, ta cã:
Ax 2 + Bx + C
a = lim = A.
x →+∞ x
61

= b lim  Ax 2 + Bx + C − x A 
x →+∞  
Bx + C B
= lim = .
x →+∞
Ax + Bx + C + x A
2
2 A
Khi ®ã, ta ®îc tiÖm cËn xiªn bªn tr¸i cña ®å thÞ (C) lµ:
B
(d2): y = A x + .
2 A
Ph¬ng ph¸p ®îc më réng cho líp hµm sè:
y = cx + d ± Ax 2 + Bx + C ; =y n
A n x n + A n −1x n −1 + ... + A 0 . .
ThÝ dô 1. T×m çc ®êng tiÖm cËn cña ®å thÞ çc hµm sè
a. y= x 2 + x + 1. b. y = x 2 − 4x + 3.
 Gi¶i
 Gi¶ sö (d1): y = a1x + b1 lµ tiÖm cËn xiªn bªn ph¶i cña ®å thÞ hµm sè, ta cã:
y x2 + x + 1  1 1 
a1 = lim = lim = lim  − 1 + + 2  = − 1,
x →−∞ x x →−∞ x x →−∞
 x x 
b1 = lim [y − ax] = lim [ x 2 + x + 1 + x]

x →−∞ x →−∞
x +1 1
= lim =− .
x →−∞
x + x +1 − x
2 2
1
VËy, ®êng th¼ng (d1): y = −x − lµ tiÖm cËn xiªn bªn ph¶i cña (C).
2
 Gi¶ sö (d2): y = a2x + b2 lµ tiÖm cËn xiªn bªn tr¸i cña ®å thÞ hµm sè, ta cã:
y x2 + x + 1 1 1
a2 = lim = lim = lim 1 + + 2 = 1,
x →+∞ x x →+∞ x x →+∞ x x
x +1 1
b2 = lim [y − ax] = lim  x 2 + x + 1 − x  = lim = .
x →+∞ x →+∞   x →+∞ x 2 + x + 1 + x 2
1
VËy, ®êng th¼ng (d2): y = x + lµ tiÖm cËn xiªn bªn tr¸i cña (C).
2
b. MiÒn x¸c ®Þnh D = (−∞; 1] ∪ [3; +∞).
y x 2 − 4x + 3  4 3 
a1 = lim = lim = lim  − 1 − + 2  = −1,
x →−∞ x x →−∞ x x →−∞
 x x 

−4x + 3
b1 = lim [y − a1x] = lim [ x 2 − 4x + 3 + x] = lim = 2.
x →−∞ x →−∞ x →−∞
x − 4x + 3 − x
2
VËy, ®êng th¼ng (d1): y = − x + 2 lµ tiÖm cËn xiªn bªn ph¶i cña (C).
y x 2 − 4x + 3 4 3
a2 = lim = lim = lim 1 − + 2 = 1,
x →+∞ x x →+∞ x x →+∞ x x
−4x + 3
b2 = lim [y − a2x] = lim  x 2 − 4x + 3 − x  = lim = −2.
x →+∞ x →+∞   x →+∞ x 2 − 4x + 3 + x
VËy, ®êng th¼ng (d2): y = x − 2 lµ tiÖm cËn xiªn bªn tr¸i cña (C).
 Ho¹t ®éng: Qua thÝ dô trªn, çc em häc h·y gi¶i thÝch t¹i sao cÇn cã ®iÒu
kiÖn A > 0 cña hµm sè y= Ax 2 + Bx + C.
ThÝ dô 2. T×m çc ®êng tiÖm cËn cña ®å thÞ çc hµm sè
a. y =+
x x 2 + 1. b. y =+
x x 2 − 1.
 Gi¶i
y  x2 + 1   1 
a1 = lim = lim  1 +  = lim  1 − 1 + 2  = 0

x →−∞ x x →−∞ 
 x  x →−∞  x 
x →−∞ x →−∞
(
b1 = lim (y − ax) = lim x + x 2 + 1 = lim
x →−∞
) −1
x − x2 + 1
=0
VËy, ®êng th¼ng (d1): y = 0 lµ tiÖm cËn ngang bªn ph¶i cña (C).
y  x2 + 1   1 
a2 = lim = lim 1 +  = lim  1 + 1 + 2  = 2
x →+∞ x x →+∞  x  x →+∞ x 
  
b2 = lim (y − ax) = lim (

x →+∞ x →+∞
( )
x 2 + 1 − x = lim
x +1 + x
= 0.
x →+∞ 2
−1
VËy, ®êng th¼ng (d2): y = 2x lµ tiÖm cËn xiªn bªn tr¸i cña (C).
b. §iÒu kiÖn:
x2 − 1 ≥ 0 ⇔ x ≥ 1 ⇒ D = (−∞; − 1] ∪ [1; +∞).
MiÒn x¸c ®Þnh D = (−∞; − 1] ∪ [1; +∞).
63

y  x2 − 1   1 
a1 = lim = lim 1 +  = lim  1− 1− 2  = 0
x →−∞ x x →−∞  x  x →−∞  x 
  
x →−∞
(
x →−∞
)
b1 = lim (y − ax) = lim x + x 2 − 1 = lim
x →−∞
1
x − x2 − 1
=0
VËy, ®êng th¼ng (d1): y = 0 lµ tiÖm cËn ngang bªn ph¶i cña (C).
y  x2 − 1   1 
a2 = lim = lim  1 +  = lim  1 + 1 − 2  = 2
x →+∞ x x →+∞ 
 x  x →+∞  x 
x →+∞ x →+∞
(
b2 = lim (y − ax) = lim ( x 2 − 1 − x = lim ) x →+∞
−1
x2 − 1 + x
= 0.
VËy, ®êng th¼ng (d2): y = 2x lµ tiÖm cËn xiªn bªn tr¸i cña (C).
 Ho¹t ®éng: Qua thÝ dô trªn, çc em häc h·y gi¶i thÝch t¹i sao hai hµm sè ®ã
l¹i cã cïng tiÖm cËn.
 Chó ý: Víi çc ®å thÞ hµm sè v« tØ d¹ng kh¸c, ®Ó x¸c ®Þnh çc ®êng tiÖm
cËn ta cã thÓ thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: T×m miÒn x¸c ®Þnh D vµ miÒn gi¸ trÞ I (nÕu cã thÓ) cña hµm
sè, nÕu D hoÆc I cã chøa ∞ th× thùc hiÖn bíc 2 cßn tr¸i l¹i
kÕt luËn ®å thÞ hµm sè kh«ng cã tiÖm cËn.
Bíc 2: Dùa vµo D vµ I t×m çc tiÖm cËn cña ®å thÞ hµm sè. NÕu
hµm sè chøa c¨n bËc ch½n, nãi chung ta thêng ph¶i t×m
çc tiÖm cËn bªn tr¸i vµ bªn ph¶i.
ThÝ dô 3. T×m çc ®êng tiÖm cËn cña ®å thÞ çc hµm sè:
a. =
y 2 − x2 . b.=
y x 2 − x + 1 − x.
 Gi¶i
a. §iÒu kiÖn:
2 − x2 ≥ 0 ⇔ x ≤ 2 ⇒ D = [− 2 ; 2 ] ⇒ D kh«ng chøa ∞.
MiÒn gi¸ trÞ I cña hµm sè ®îc x¸c ®Þnh nh sau:
2 − x2 ≤ 2 ⇒ 0 ≤ 2 − x 2 ≤ 2 ⇔ I = [0; 2 ] ⇒ I kh«ng chøa ∞.
VËy, ®å thÞ hµm sè kh«ng cã tiÖm cËn.
b. Ta cã ®iÒu kiÖn:
x2 − x + 1 − x ≥ 0 ⇔ x2 − x + 1 ≥ x

x ≤ 0
 2
x − x + 1 ≥ 0 x ≤ 0
⇔  ⇔  ⇒ D = (−∞; 1].
 x≥0  0 ≤ x ≤1

  x − x + 1 ≥ x
2 2
Ta cã:
lim y = lim x 2 − x + 1 − x = +∞ .
x →−∞ x →−∞
VËy, ®å thÞ hµm sè kh«ng cã tiÖm cËn.

 Chó ý: Víi çc ®å thÞ hµm sè v« tØ d¹ng ph©n thøc h÷u tØ, chóng ta cã thÓ
®¸nh gi¸ ®îc sù tån t¹i cña tiÖm cËn xiªn hoÆc tiÖm cËn ngang dùa
trªn viÖc ®¸nh gi¸ bËc cña tö sè vµ mÉu sè.
ThÝ dô 4. T×m çc ®êng tiÖm cËn cña ®å thÞ çc hµm sè:
x x
a. (C) : y = . b. (C) : y = x .
x −1
2 x +1
 Gi¶i
a. §iÒu kiÖn:
x2 − 1 > 0 ⇔ x > 1 ⇒ D = (−∞; −1) ∪ (1; +∞).
Ta lÇn lît:
 V× lim y = ∞ nªn ®å thÞ (C) cã tiÖm cËn ®øng bªn ph¶i lµ x = −1.
x →−1−
 V× lim y = ∞ nªn ®å thÞ (C) cã tiÖm cËn ®øng bªn tr¸i lµ x = 1.

x →1+
 TiÖm cËn ngang bªn ph¶i, ta cã:

x x x
lim y = lim = lim = lim = −1.
x →−∞ x →−∞
x −1
2 x →−∞ 1
x 1− 2
x →−∞
−x 1 − 2
1
x x
VËy, ®å thÞ (C) cã tiÖm cËn ngang bªn ph¶i lµ y = −1.
 TiÖm cËn ngang bªn tr¸i, ta cã:
x x x
lim y = lim = lim = lim = 1.
x →+∞ x →+∞
x −1
2 x →+∞ 1
x 1− 2
x →+∞
x 1− 2
1
x x
VËy, ®å thÞ (C) cã tiÖm cËn ngang bªn tr¸i lµ y = 1.
x x ≥ 0
b. §iÒu kiÖn ≥0 ⇔  ⇒ D = (−∞; −1) ∪ [0; +∞).
x +1  x < −1
Ta lÇn lît:
 V× lim y = ∞ nªn ®å thÞ (C) cã tiÖm cËn ®øng bªn ph¶i lµ x = 1.
x →−1−
 TiÖm cËn xiªn (d): y = ax + b, ta cã:
65

y x
a = lim = lim = 1.
x →∞x x →∞ x +1
 x   x 
= b lim(y − x) = lim  x − x  = lim x  − 1
 x +1  x +1 
x →∞ x →∞ →∞

x
 x  −1 x
x − 1 x.
+
= lim   = lim x + 1 = − lim x + 1 =
x 1 1 1
− =
− .
x →∞ x x →∞ x x →∞ x 1+1 2
+1 +1 +1
x +1 x +1 x +1
1
VËy, ®å thÞ (C) cã tiÖm cËn xiªn lµ (d) : y= x − .
2
§6. kh¶o s¸t sù biÕn thiªn

vµ vÏ ®å thÞ cña mét sè hµm ®a thøc
D¹ng to¸n 1: Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ hµm ®a thøc bËc ba
Ph¬ng ph¸p
Víi hµm sè:
y = f(x) = ax3 + bx2 + cx + d, víi a ≠ 0
ta lÇn lît cã:
a. TËp x¸c ®Þnh D =  .
b. Sù biÕn thiªn cña hµm sè:
 Giíi h¹n cña hµm sè t¹i v« cùc:
  b c d 
lim y = lim  x 3  a + + 2 + 3  = a(±∞)3= a(±∞).
x →±∞ x →±∞
  x x x 
y' = 3ax2 + 2bx + c, y' = 0 ⇔ 3ax2 + 2bx + c = 0.
LËp b¶ng biÕn thiªn:

x −∞ +∞
y'
y
Dùa vµo b¶ng biÕn thiªn ®a ra kÕt luËn vÒ çc kho¶ng ®ång biÕn, nghÞch
biÕn vµ cùc trÞ cña hµm sè.
c. §å thÞ:
 §iÓm uèn:
b
y'' = 6ax + 2b, y'' = 0 ⇔ 6ax + 2b = 0 ⇔ x = − .
3a
b
V× y" ®æi dÊu khi x qua ®iÓm − nªn ®å thÞ hµm sè cã mét ®iÓm uèn
3a
 b b 
U  − ; f(− )  .
 3a 3a 
 Giao ®iÓm cña ®å thÞ víi çc trôc to¹ ®é (trong trêng hîp ®å thÞ kh«ng
c¾t çc trôc täa ®é hoÆc viÖc t×m täa ®é giao ®iÓm phøc t¹p th× bá qua
phÇn nµy).
NhËn xÐt: §å thÞ hµm sè nhËn ®iÓm uèn U lµm t©m ®èi xøng.
Do cã bèn trêng hîp kh¸c nhau vÒ chiÒu biÕn thiªn nªn ®å thÞ cña hµm bËc
ba cã bèn d¹ng sau ®©y:
Víi a > 0 Víi a < 0
Cã hai cùc trÞ Kh«ng cã cùc trÞ Cã hai cùc trÞ Kh«ng cã cùc trÞ
y y y y
U
U U U
O x
−b/3a x O −b/3a x O −b/3a O −b/3a x

y = x3 + 3x2 − 4.
a. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ cña hµm sè.
b. Tuú theo gi¸ trÞ cña m h·y biÖn luËn sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
−x3 − 3x2 + 4 + m = 0.
c. ViÕt ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ t¹i ®iÓm uèn.
d. Chøng minh r»ng ®iÓm uèn lµ t©m ®èi xøng cña ®å thÞ.
 Gi¶i
a. Ta lÇn lît cã: y
1. Hµm sè x¸c ®Þnh trªn D =  . −2 −1
O x
67
I −2
2. Sù biÕn thiªn cña hµm sè:

3 4
lim y y = lim [x3(1 + 2 − 3 )]
x →±∞ x →±∞ x x
 +∞ khi x → +∞
=  .
 −∞ khi x → −∞
x = 0
y' = 3x2 + 6x, y' = 0 ⇔ 3x2 + 6x = 0 ⇔  .
 x = −2
x −∞ −2 0 +∞
y' + 0 − 0 +
C§ −4 +∞
y 0
−∞ CT
Tõ b¶ng biÕn thiªn, ta cã:
− Hµm sè ®ång biÕn trªn mçi kho¶ng (−∞; −2) vµ (0; +∞).
− Hµm sè ®ång biÕn trªn kho¶ng (−2; 0).
− Hµm sè ®¹t cùc ®¹i t¹i ®iÓm (−2; 0) vµ cùc tiªu t¹i ®iÓm (0; −4).
3. §å thÞ cña hµm sè:
 §iÓm uèn:
y'' = 6x + 6, y'' = 0 ⇔ 6x + 6 = 0 ⇔ x = −1.
V× y" ®æi dÊu khi x qua ®iÓm −1 nªn ®å thÞ hµm sè cã mét ®iÓm uèn lµ
I(−1; −2).
 Giao cña ®å thÞ hµm sè víi trôc tung lµ A(0; −4).
 Giao cña ®å thÞ hµm sè víi trôc hoµnh:
x = 1
x3 + 3x2 − 4 = 0 ⇔ (x − 1)(x2 + 4x + 4) = 0 ⇔  ⇒ B(1; 0).
 x = −2
b. ViÕt l¹i ph¬ng tr×nh díi d¹ng:
x3 + 3x2 − 4 = m.
Khi ®ã, sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh chÝnh b»ng sè giao ®iÓm cña ®å thÞ hµm sè
víi ®êng th¼ng y = m, do ®ã ta cã kÕt luËn:
 Víi m < −4 hoÆc m > 0 ph¬ng tr×nh cã nghiÖm duy nhÊt.
 Víi m = −4 hoÆc m = 0 ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm ph©n biÖt.
 Víi −4 < m < 0 ph¬ng tr×nh cã ba nghiÖm ph©n biÖt.
c. Ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ t¹i ®iÓm uèn I cã d¹ng:
(dI): y + 2 = y'(−1)(x + 1) ⇔ (dI): y = −3x − 5.


d. C«ng thøc chuyÓn hÖ to¹ ®é trong phÐp tÞnh tiÕn theo vect¬ OI lµ:
X= x + 1 x= X − 1
 ⇔ 
Y= y + 2 y= Y − 2
vµ khi ®ã trong hÖ täa ®é IXY (C) cã ph¬ng tr×nh:
(C): Y − 2 = (X − 1)3 + 3(X − 1)2 − 4 ⇔ (H): Y = X3 − 3X.
NhËn xÐt r»ng, trong hÖ täa ®é IXY hµm sè Y = X3 − 3X lµ hµm sè lÎ dã ®ã nã
nhËn gèc täa ®é I lµm t©m ®èi xøng.
VËy, ®iÓm uèn lµ t©m ®èi xøng cña ®å thÞ.
y = (x + 1)(x2 + 2mx + m + 2).
a. T×m çc gi¸ trÞ cña m ®Ó ®å thÞ hµm sè ®· cho c¾t trôc hoµnh t¹i
ba ®iÓm ph©n biÖt.
b. Kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ cña hµm sè víi m = −1.
 Gi¶i
a. Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm:
x + 1 =0
(x + 1)(x2 + 2mx + m + 2) = 0 ⇔ 
g(x) = x + 2mx + m + 2 = 0 (1)
2
§Ó ®å thÞ hµm sè ®· cho c¾t trôc hoµnh t¹i ba ®iÓm ph©n biÖt ®iÒu kiÖn lµ:
Ph¬ng tr×nh (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt kh¸c −1
∆ 'g > 0 m2 − m − 2 > 0 m < −1
⇔ ⇔ ⇔ . (*)
g(−1) ≠ 0 3 − m ≠ 0 2 < m ≠ 3
VËy, víi m tháa m·n (*) th× ®å thÞ hµm sè ®· cho c¾t trôc hoµnh t¹i ba ®iÓm ph©n biÖt.
b. B¹n ®äc tù gi¶i.
D¹ng to¸n 2: Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ hµm trïng ph¬ng
Ph¬ng ph¸p
Víi hµm sè:
y = f(x) = ax4 + bx2 + c, víi a ≠ 0
ta lÇn lît cã:
a. TËp x¸c ®Þnh D =  .
b c  +∞ khi a > 0
lim y = lim ax4(1 + 2
+ 4 )=  −∞ khi a < 0 .
x →±∞ x →±∞ ax ax 
y' = 4ax3 + 2bx = 2x(2ax2 + b), y' = 0 ⇔ 2x(2ax2 + b) = 0.
x −∞ +∞
69

y'
y
Dùa vµo b¶ng biÕn thiªn ®a ra kÕt luËn vÒ çc kho¶ng ®ång biÕn, nghÞch
biÕn vµ cùc trÞ cña hµm sè.
c. §å thÞ:
 §iÓm uèn:
y'' = 12ax2 + 2b. (1)
NÕu (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt th× ®å thÞ hµm sè cã hai ®iÓm uèn:
U1(x1; f(x1)) vµ U2(x2; f(x2)).
 Giao ®iÓm cña ®å thÞ víi çc trôc to¹ ®é (trong trêng hîp ®å thÞ kh«ng
c¾t çc trôc täa ®é hoÆc viÖc t×m täa ®é giao ®iÓm phøc t¹p th× bá qua
phÇn nµy).
NhËn xÐt: §å thÞ hµm sè nhËn trôc Oy lµm trôc ®èi xøng.
Do cã bèn trêng hîp kh¸c nhau vÒ chiÒu biÕn thiªn nªn ®å thÞ cña hµm bËc
ba cã bèn d¹ng sau ®©y:
Víi a > 0 Víi a < 0
Cã mét cùc trÞ Cã ba cùc trÞ Cã mét cùc trÞ Cã ba cùc trÞ
y y y y
x O x O x O x
O
y = x4 − 2mx2 + 2m.
1
a. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ cña hµm sè víi m = . ViÕt
2
ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ t¹i hai®iÓm uèn.
b. T×m çc gi¸ trÞ cña m sao cho hµm sè cã ba cùc trÞ.
 Gi¶i
1
a. Víi m = hµm sè cã d¹ng:
2
y = x4 − x2 + 1.
Ta lÇn lît cã:
1. Hµm sè x¸c ®Þnh trªn D =  .

  1 1 
lim y = lim  x 4 1 − 2 + 4   = ( ±∞ ) = +∞.
4
x →±∞ x →±∞
  x x 
1
y' = 4x3 − x, y' = 0 ⇔ 4x3 − 2x = 0 ⇔ x = 0 hoÆc x = ± .
2
x −∞ −1 / 2 0 1/ 2 +∞
y' − 0 + 0 − 0 +
y +∞ CT C§ CT +∞
3/4 1 3/4
 §iÓm uèn:
1
y'' = 12x2 − 2, y'' = 0 ⇔ 12x2 − 2 = 0 ⇔ x = ± .
6
1
V× y" ®æi dÊu khi x qua çc ®iÓm ± nªn ®å thÞ hµm sè cã hai ®iÓm uèn
6
 1 31   1 31 
lµ U1  − ;  vµ U 2  ; .
 6 36   6 36 
 Ta t×m thªm vµi ®iÓm trªn ®å thÞ A(−1; 1), B(1; 1).
B¹n ®äc tù vÏ h×nh.
Ta lÇn lît nhËn ®îc hai tiÕp tuyÕn lµ:
4 13 4 13
(d1): y = − x+ vµ (d2): y = x+ .
3 6 12 3 6 12
§¹o hµm:
y' = 4x3 − 4mx, y' = 0 ⇔ 4x3 − 4mx = 0 ⇔ 4x(x2 − m) = 0. (1)
§Ó hµm sè cã ba cùc trÞ ®iÒu kiÖn lµ:
Ph¬ng tr×nh (1) cã ba nghiÖm ph©n biÖt ⇔ m > 0.
VËy, víi m > 0 tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
ThÝ dô 2. Cho hµm sè y = x4 − (m + 1)x2 + m.
a. Kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ cña hµm sè víi m = −1.
b. Chøng minh r»ng ®å thÞ hµm sè ®· cho lu«n ®i qua hai ®iÓm cè
®Þnh víi mäi gi¸ trÞ cña m.
 Gi¶i
a. B¹n ®äc tù gi¶i.
b. Gi¶ sö M(x0; y0) lµ ®iÓm cè ®Þnh cña hä (Cm).
Khi ®ã:
71

y0 = x 40 − (m + 1) x 20 + m, ∀m ⇔ (1 − x 20 )m + x 40 − x 20 − y0 = 0, ∀m
1 − x 2 = 0 x0 = 1 ⇒ y0 = 0
⇔  4 02 ⇔
 .
x 0 − x 0 − y 0 =
0  x 0 =−1 ⇒ y 0 =0
VËy, hä (Cm) lu«n ®i qua hai ®iÓm cè ®Þnh M1(−1; 0) vµ M2(1; 0).
f(x) = x4 − x2.
a. Kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ cña hµm sè ®· cho.
b. Tõ ®å thÞ hµm sè y = f(x) suy ra çch vÏ ®å thÞ cña hµm sè y = f(x).
y
 Gi¶i y=|f(x)|
2. Sù biÕn thiªn cña hµm sè: − 2 /2 2 /2
 Giíi h¹n cña hµm sè t¹i v« cùc: −1 O 1 x
1
lim y = lim [x4(1 − 2 )] = +∞. y=f(x)
x →∞ x →∞ x
−1/4
x = 0
y' = 4x3 − 2x, y' = 0 ⇔ 4x3 − 2x = 0 ⇔  .
x = ± 2 / 2
x −∞ − 2 /2 0 2 /2 +∞
y' − 0 + 0 − 0 +
y +∞ CT C§ CT +∞
−1/4 0 −1/4


 §iÓm uèn:
1
y'' = 12x2 − 2, y'' = 0 ⇔ 12x2 − 2 = 0 ⇔ x = ± .
6
1
6
 1 5   1 5 
lµ U1  − ; −  vµ U 2  ; − .
 6 36   6 36 
 Ta t×m thªm vµi ®iÓm trªn ®å thÞ A(−1; 0), B(1; 0).
b. §å thÞ y = |f(x)| gåm:
1. PhÇn tõ trôc hoµnh trë lªn cña ®å thÞ y = f(x).
2. §èi xøng phÇn ®å thÞ phÝa díi trôc hoµnh qua trôc hoµnh.
§7. kh¶o s¸t sù biÕn thiªn

vµ vÏ ®å thÞ cña mét sè hµm ph©n thøc h÷u tØ
D¹ng to¸n 1: Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ hµm ph©n thøc bËc
nhÊt trªn bËc nhÊt
Ph¬ng ph¸p
Víi hµm sè:
ax + b
(C): y = , víi c ≠ 0, D = ad − bc ≠ 0
cx + d
ta lÇn lît cã:
 d
a. TËp x¸c ®Þnh= D  \ −  .
 c
 Giíi h¹n cña hµm sè t¹i v« cùc, giíi h¹n v« cùc vµ çc ®êng tiÖm cËn:
a a
lim y = nªn y = lµ ®êng tiÖm cËn ngang.
x →±∞ c c
d
lim y = ∞ nªn x = − lµ ®êng tiÖm cËn ®øng.
x →−
d
±
c
c

ad − bc
y' = .
(cx + d)2
- NÕu D = ad − bc > 0 ⇒ hµm sè ®ång biÕn trªn D.
- NÕu D = ad − bc < 0 ⇒ hµm sè nghÞch biÕn trªn D.


Trêng hîp D > 0
x −∞ − d/c +∞
y' + +
a +∞ a
y c −∞ c
Trêng hîp D < 0
x −∞ − d/c +∞
y' − −
a +∞ a
y c −∞ c
Dùa vµo b¶ng biÕn thiªn ®a ra kÕt luËn vÒ çc kho¶ng nghÞch biÕn cña
hµm sè vµ hµm sè kh«ng cã cùc trÞ.
c. §å thÞ:
 T×m giao ®iÓm cña ®å thÞ víi çc trôc täa ®é (nÕu cã).
 d a
NhËn xÐt: §å thÞ hµm sè nhËn giao ®iÓm I  − ;  cña hai ®êng tiÖm cËn
 c c
lµm t©m ®èi xøng.
Do cã hai trêng hîp kh¸c nhau vÒ chiÒu biÕn thiªn nªn ®å thÞ cña hµm sè cã
hai d¹ng sau ®©y:
Víi D > 0 Víi D < 0
x= − d/c x= − d/c
I y= a/c I y= a/c
x +1
x−2
a. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ cña hµm sè. Tõ ®ã, suy ra ®å
x +1
thÞ hµm sè y = .
2−x
b. Chøng minh r»ng giao ®iÓm I cña hai ®êng tiÖm cËn cña ®å thÞ lµ
t©m ®èi xøng cña nã.
c. ViÕt ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ t¹i giao ®iÓm A cña ®å thÞ
víi trôc tung.
d. ViÕt ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ ®· cho, biÕt r»ng tiÕp tuyÕn
®ã song song víi tiÕp tuyÕn t¹i ®iÓm A. Gi¶ sö tiÕp tuyÕn nµy tiÕp
xóc víi (H) t¹i A’, chøng tá r»ng A vµ A’ ®èi xøng víi nhau qua
giao ®iÓm I cña hai ®êng tiÖm cËn.

 Gi¶i
1. Hµm sè x¸c ®Þnh trªn D =  \ {2}.
lim y = 1 nªn y = 1 lµ ®êng tiÖm cËn ngang.
x →∞
lim y = ∞ nªn x = 2 lµ ®êng tiÖm cËn ®øng.

x →2
y x=2
−3
= y' < 0 víi mäi x∈D
(x − 2)2
⇒ hµm sè nghÞch biÕn trªn D.
x −∞ 2 +∞ y=1 1 I
y' + + O
1 −1 2 x
+∞ −1/2
y 1 y = −1
−∞
3. §å thÞ cña hµm sè: LÊy thªm çc ®iÓm:
 1
A  0; −  vµ B(−1; 0).
 2
x +1 x +1
Hµm sè y = ®îc viÕt l¹i díi d¹ng y = − , nªn ®å thÞ cña nã ®îc suy
2−x x−2
ra b»ng çch lÊy ®èi xøng ®å thÞ (H) qua trôc Ox (®êng nÐt ®øt).
b. B¹n ®äc tù thùc hiÖn b»ng phÐp tÞnh tiÕn to¹ ®é.
c. Ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn t¹i A cã d¹ng:
1 3 1
(d A ) : y + = y '(0) .x ⇔ (d A ) : y = − x− .
2 4 2
3
d. TiÕp tuyÕn song song víi (dA) nªn cã hÖ sè gãc k = − .
4
Hoµnh ®é tiÕp ®iÓm A’ cña tiÕp tuyÕn víi ®å thÞ (H) lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
−3 3 x − 2 = 2 x = 4
= − ⇔ (x − 2)2 = 4 ⇔  ⇔ 
(x − 2)  x − 2 =−2  x = 0 lo¹i
2
4
 5
⇒ A '  4;  ⇒ A vµ A’ ®èi xøng víi nhau qua I.
 2
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn t¹i ®iÓm A’ cã d¹ng:
5 3 11
(d A ' ) : y =
− y '(4) .(x − 4) ⇔ (d A ' ) : y = − x+ .
2 4 2
 NhËn xÐt: Çc em häc sinh khi quan s¸t h×nh vÏ trªn sÏ rót ra ®îc ph¬ng ph¸p
®Ó vÏ ®å thÞ hµm ph©n thøc bËc nhÊt trªn bËc nhÊt, cô thÓ v× çc
d¹ng hµm sè nµy lu«n ®¬n ®iÖu trªn miÒn x¸c ®Þnh cña nã vµ lu«n

nhËn giao ®iÓm cña hai ®êng tiÖm cËn lµm t©m ®èi xøng nªn ®Ó vÏ
®óng ®å thÞ cña nã çc em häc sinh h·y thùc hiÖn nh sau:
a. Trong phÇn 3 (§å thÞ cña hµm sè) chóng ta lÊy hai ®iÓm A, B
thuéc mét nh¸nh cña ®å thÞ (cã hoµnh ®é lín h¬n hoÆc nhá
h¬n gi¸ trÞ cña tiÖm cËn ®øng).
b. VÏ hÖ to¹ ®é cïng víi hai ®êng tiÖm cËn víi lu ý ®Ó t©m
®èi xøng I ë gi÷a h×nh.
c. VÏ nh¸nh ®å thÞ chøa hai ®iÓm A, B tùa theo hai tiÖm cËn.
d. LÊy hai ®iÓm A’, B’ theo thø tù ®èi xøng víi A, B qua I, råi
thùc hiÖn vÏ nh¸nh ®å thÞ chøa A’, B’.
x − 4m
ThÝ dô 2. Cho hµm sè (Hm): y = .
2(mx − 1)
a. Kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ cña hµm sè víi m = 1.
1
b. Chøng minh r»ng víi mäi m ≠ ± , çc ®êng cong (Hm) ®Òu ®i
2
qua hai ®iÓm cè ®Þnh A vµ B.
c. Chøng minh r»ng tÝch çc hÖ sè gãc cña çc tiÕp tuyÕn víi (Hm) t¹i
hai ®iÓm A vµ B lµ mét h»ng sè khi m biÕn thiªn.
 Gi¶i
a. Víi m = 1 hµm sè cã d¹ng:
x−4
y= .
2(x − 1)
x →∞
x →1

3
y' = > 0 víi mäi x∈D ⇒ Hµm sè ®ång biÕn trªn D.
2(x − 1)2
x −∞ 1 +∞
y' + +
+∞ 1/2
y 1/2 −∞
3. §å thÞ cña hµm sè − B¹n ®äc tù vÏ h×nh.
b. Gi¶ sö M(x0; y0) lµ ®iÓm cè ®Þnh cña hä (Hm). Khi ®ã:
x 0 − 4m
y0 = , ∀m ⇔ 2(x0y0 + 2)m − x0 − 2y0 = 0, ∀m
2(mx 0 − 1)

x y + 2 = 0 x = −2y 0  A(−2;1)
⇔  0 0 ⇔  0 ⇒  .
− x 0 − 2y 0 = 0 (−2y 0 )y 0 + 2 =0  B(2; − 1)
VËy, hä (Cm) lu«n ®i qua hai ®iÓm cè ®Þnh A(−2; 1) vµ M2(2; −1).
c. Tríc tiªn, ta cã:
4m 2 − 1
y' = .
2(mx − 1)2
Khi ®ã, tÝch çc hÖ sè gãc cña çc tiÕp tuyÕn víi (Hm) t¹i hai ®iÓm A vµ B ®îc
cho bëi:
4m 2 − 1 4m 2 − 1 (4m 2 − 1)2 1
kA.kB = y'(−2).y'(2) = . = = .
2(−2m − 1) 2(2m − 1)
2 2
4(2m + 1) .(2m − 1)
2 2
4
D¹ng to¸n 2: Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ hµm ph©n thøc bËc hai
trªn bËc nhÊt
Ph¬ng ph¸p
Víi hµm sè:
ax 2 + bx + c
y= , víi ad ≠ 0, tö, mÉu kh«ng cã nghiÖm chung
dx + e
ta lÇn lît cã:
γ
ViÕt l¹i hµm sè díi d¹ng y = f(x) = αx + β + .
dx + e
 e
a. TËp x¸c ®Þnh= D  \ −  .
 d
lim y = ∞.
x →±∞
e
lim± y = ∞ nªn x = − lµ ®êng tiÖm cËn ®øng.
x →−
e d
d
lim [y − (αx + β)] = 0 nªn y = αx + β lµ ®êng tiÖm cËn xiªn.

x →±∞
γd α(dx + e)2 − γd
y' = α − = .
(dx + e)2 (dx + e)2
DÊu cña ®¹o hµm lµ dÊu cña tam thøc g(x) = α(dx + e)2 − γd.
VËy ph¬ng tr×nh y' = 0 hoÆc v« nghiÖm hoÆc cã nghiÖm kÐp hoÆc cã hai
nghiÖm ph©n biÖt. Do ®ã, hµm sè hoÆc kh«ng cã cùc trÞ hoÆc cã hai cùc trÞ.
x −∞ − e/d +∞
y'
y

Dùa vµo b¶ng biÕn thiªn ®a ra kÕt luËn vÒ çc kho¶ng ®ång biÕn vµ
nghÞch biÕn vµ cùc trÞ (nÕu cã) cña hµm sè.
d. §å thÞ:
 T×m giao ®iÓm cña ®å thÞ víi çc trôc täa ®é (nÕu cã).
NhËn xÐt: §å thÞ hµm sè nhËn giao ®iÓm Ι cña hai ®êng tiÖm cËn lµm t©m
®èi xøng.
Do cã bèn trêng hîp kh¸c nhau vÒ chiÒu biÕn thiªn nªn ®å thÞ cña hµm sè cã
bèn d¹ng.
I I I
I
x2 − x − 2
ThÝ dô 1. Cho hµm sè (H): y = .
x −1
a. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ cña hµm sè. Tõ ®ã, suy ra ®å
x2 − x − 2
thÞ hµm sè (H’): y = .
x −1
b. Chøng minh r»ng giao ®iÓm I cña hai ®êng tiÖm cËn cña ®å thÞ lµ
t©m ®èi xøng cña nã.
c. ViÕt ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ ®· cho, biÕt r»ng tiÕp tuyÕn
®ã ®i qua ®iÓm A(3; 3).
 Gi¶i
2
a. ViÕt l¹i hµm sè díi d¹ng y= x − . y x=1
x −1 y=x
2. Sù biÕn thiªn cña hµm sè: 2 I
 Giíi h¹n cña hµm sè t¹i v« cùc, giíi h¹n v« cùc vµ −1 x
çc ®êng tiÖm cËn: O 1 2
lim y = −∞ , lim y = +∞.
x →−∞ x →+∞

x →1
lim (y − x) = 0 nªn y = x lµ ®êng tiÖm cËn xiªn.

x →∞
2
y' = 1 + > 0 ∀x∈D ⇒ hµm sè lu«n ®ång biÕn.
(x − 1)2
x −∞ 1 +∞
y' + +
+∞ +∞
y −∞ −∞

3. §å thÞ cña hµm sè: LÊy thªm hai ®iÓm A(0; 2) vµ B(−1; 0).
Ta cã:
 x2 − x − 2
víi x>1
x − x − 2  x − 1
2
y= = 2 .
x −1 − x − x − 2 víi x< − 1
 x −1
Tõ ®ã, ®å thÞ hµm sè (H’) gåm hai phÇn:
 PhÇn ®å thÞ (H) víi x > 1.
 LÊy ®èi xøng phÇn ®å thÞ (H) víi x < 1 qua trôc Ox.
b. B¹n ®äc tù thùc hiÖn b»ng phÐp tÞnh tiÕn to¹ ®é.
c. Gi¶ sö hoµnh ®é tiÕp ®iÓm lµ x = x0, khi ®ã ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cã d¹ng:
 2  2
(d): y = y’(x0)(x − x0) + y(x0) ⇔ (d): y = 1 + 2
.(x − x0) + x 0 − .
 (x 0 − 1)  x0 − 1
§iÓm A∈(d) nªn:
 2  2
3 = 1 + 2
.(3 − x0) + x 0 −
 (x 0 − 1)  x0 − 1
2 2 4 4
⇔ 3 = 3 − x0 + .[2 + (1 − x0)] + x 0 − ⇔ =
(x 0 − 1) 2
x0 − 1 (x 0 − 1) 2
x0 − 1
⇔ x0 − 1 = 1 ⇔ x0 = 2.
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn t¹i ®iÓm cã hoµnh ®é x0 = 2 cã d¹ng:
(d): y = y'(2).(x − 2) + y(2) ⇔ (dA): y = 3(x − 2).
 NhËn xÐt: Çc em häc sinh khi quan s¸t h×nh vÏ trªn sÏ rót ra ®îc ph¬ng
ph¸p ®Ó vÏ ®å thÞ hµm ph©n thøc bËc hai trªn bËc nhÊt, cô thÓ v×
çc d¹ng hµm sè nµy lu«n nhËn giao ®iÓm cña hai ®êng tiÖm
cËn lµm t©m ®èi xøng nªn ®Ó vÏ ®óng ®å thÞ cña nã çc em häc
sinh h·y thùc hiÖn nh sau:
Kh¶ n¨ng 1: NÕu hµm sè cã cùc trÞ th× trong phÇn 3 (§å thÞ cña hµm
sè) chóng ta lÊy hai ®iÓm A, B ®èi xøng víi nhau qua I, tõ ®ã:
a. VÏ hÖ to¹ ®é cïng víi hai ®êng tiÖm cËn víi lu ý ®Ó t©m ®èi
xøng I ë gi÷a h×nh.
b. VÏ nh¸nh ®å thÞ chøa ®iÓm A vµ cùc trÞ t¬ng øng tùa theo hai
tiÖm cËn.
c. VÏ nh¸nh ®å thÞ chøa ®iÓm B vµ cùc trÞ t¬ng øng tùa theo hai
tiÖm cËn.
Kh¶ n¨ng 2: NÕu hµm sè kh«ng cã cùc trÞ chóng ta lÊy hai ®iÓm A,
B thuéc mét nh¸nh cña ®å thÞ (cã hoµnh ®é lín h¬n hoÆc nhá h¬n
gi¸ trÞ cña tiÖm cËn ®øng):
a. VÏ hÖ to¹ ®é cïng víi hai ®êng tiÖm cËn víi lu ý ®Ó t©m ®èi
xøng I ë gi÷a h×nh.
b. VÏ nh¸nh ®å thÞ chøa hai ®iÓm A, B tùa theo hai tiÖm cËn.

c. LÊy hai ®iÓm A’, B’ theo thø tù ®èi xøng víi A, B qua I, råi
thùc hiÖn vÏ nh¸nh ®å thÞ chøa A’, B’.
x 2 + 2mx + 2
(Cm): y = .
x +1
a. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ hµm sè víi m = 1.
b. T×m m ®Ó hµm sè cã ®iÓm cùc ®¹i, ®iÓm cùc tiÓu vµ kho¶ng çch
tõ hai ®iÓm ®ã ®Õn ®êng th¼ng x + y + 2 = 0 b»ng nhau.
 Gi¶i
a. Víi m = 1, hµm sè cã d¹ng: y
x 2 + 2x + 2 1
y= =x+1+ .
x +1 x +1 2
Ta lÇn lît cã: −2−1
1. Hµm sè x¸c ®Þnh trªn D =  \ {−1} . I O x
2. Sù biÕn thiªn cña hµm sè: −2
 Giíi h¹n cña hµm sè t¹i v« cùc, giíi h¹n v« cùc
vµ çc ®êng tiÖm cËn: y=x+1
lim y = −∞ ; lim y = +∞ .
x=−1
x →−∞ x →+∞
lim y = ∞ nªn x = −1 lµ ®êng tiÖm cËn

x →−1
®øng.
lim[y − (x + 1)] = 0 nªn y = x + 1 lµ ®êng tiÖm cËn xiªn.
x →∞

1 x 2 + 2x x = 0
y' = 1 − = , y' = 0 ⇔ x2 + 2x = 0 ⇔  .
(x + 1)2 (x + 1)2  x = −2
x −∞ −2 −1 0 +∞
y' + 0 − − 0 +
C§ +∞ CT +∞
y
−∞ −2 −∞ 2
3. §å thÞ cña hµm sè.
b. Hµm sè cã ®¹o hµm:
x 2 + 2x + 2m − 2
y' = , y' = 0 ⇔ f(x) = x2 + 2x + 2m − 2 = 0. (1)
(x + 1)2
Hµm sè cã cùc ®¹i, cùc tiÓu khi:
(1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt kh¸c −1
f(−1) ≠ 0 2m − 3 ≠ 0 3
⇔ ⇔  ⇔m< . (*)
∆ ' > 0 3 − 2m > 0 2

Khi ®ã, ph¬ng tr×nh (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt x1, x2 tho¶ m·n:
 x1 + x 2 = −2

x1x= 2 2m − 2
vµ to¹ ®é hai ®iÓm cùc trÞ lµ A(x1, 2x1 + 2m) vµ B(x2, 2x2 + 2m).
Gäi d1, d2 theo thø tù lµ kho¶ng çch tõ çc ®iÓm cùc trÞ A vµ B ®Õn ®êng th¼ng
x + y + 2 = 0, ta cã:
| 3x1 + 2m + 2 | | 3x 2 + 2m + 2 |
d1 = vµ d2 = .
2 2
Do ®ã:
d1 = d2 ⇔ |3x1 + 2m + 2| = |3x2 + 2m + 2|
=  x x 2 (loai vi x1 ≠ x 2 ) 1
⇔  1 ⇔ 4m − 2 = 0 ⇔ m = , tho¶ m·n (*).
3(x1 + x 2 ) + 4m + 4 = 0 2
1
VËy, víi m = tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
2
§8. mét sè bµi to¸n thêng gÆp vÒ ®å thÞ

D¹ng to¸n 1: (øng dông cña ®å thÞ gi¶i ph¬ng tr×nh): BiÖn luËn theo
m sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh F(x, m) = 0 (1)
Ph¬ng ph¸p
Gi¶ sö ta ®· cã ®å thÞ (hoÆc b¶ng bÕn thiªn) cña hµm sè (C): y = f(x), ta cã
thÓ thùc hiÖn theo çc bíc sau:
Bíc 1: BiÕn ®æi ph¬ng tr×nh ban ®Çu vÒ d¹ng:
f(x) = h(m) (2)
Bíc 2: Khi ®ã, sè nghiÖm ph©n biÖt ph¬ng tr×nh cña (1) lµ sè giao
®iÓm cña ®å thÞ (C) vµ ®êng th¼ng (d): y = h(m).
 B»ng viÖc tÞnh tiÕn (d) theo Oy vµ song song víi Ox, ta biÖn
luËn ®îc sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh (1).
ThÝ dô 1. a. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ cña hµm sè y = −x3 + 3x2 − 1.
b. Tuú theo gi¸ trÞ cña m h·y biÖn luËn sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
−x3 + 3x2 − 1 = m. y
Α 3
 Gi¶i y=m
a. Ta lÇn lît cã: 1 U
1. Hµm sè x¸c ®Þnh trªn D =  . x
2. Sù biÕn thiªn cña hµm sè: −1 O 1 2
 Giíi h¹n cña hµm sè t¹i v« cùc: −1 (C)

3 1  +∞ khi x → −∞
lim y = lim [−x3(1 − + 3 )=  −∞ .
x →∞ x →∞ x x  khi x → +∞
y' = −3x2 + 6x, y' = 0 ⇔ −3x2 + 6x = 0 ⇔ x = 0 hoÆc x = 2.
x −∞ 0 2 +∞
y' − 0 + 0 −
+∞ −1 C§
y CT 3 −∞
 §iÓm uèn:
y'' = −6x + 6, y'' = 0 ⇔ −6x + 6 = 0 ⇔ x = 1.
V× y" ®æi dÊu khi qua ®iÓm x = 1 nªn ®å thÞ hµm sè cã mét ®iÓm uèn lµ U(1; 1).
 Ta t×m thªm vµi ®iÓm trªn ®å thÞ A(−1; 3), B(3; −1).
NhËn xÐt: §å thÞ nhËn ®iÓm uèn U(1; 1) lµm t©m ®èi xøng.
b. NhËn xÐt r»ng sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh chÝnh b»ng sè giao ®iÓm cña ®å thÞ
hµm sè víi ®êng th¼ng y = m, do ®ã ta cã kÕt luËn:
 Víi m < −1 hoÆc m > 3 ph¬ng tr×nh cã nghiÖm duy nhÊt.
 Víi m = −1 hoÆc m = 3 ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm ph©n biÖt.
 Víi −1 < m < 3 ph¬ng tr×nh cã ba nghiÖm ph©n biÖt.
 NhËn xÐt: Qua thÝ dô trªn:
1. ë c©u a), çc em häc sinh cã thÓ kiÓm nghiÖm ®îc tÝnh ®óng
®¾n cña néi dung chó ý sau d¹ng to¸n 1. Tõ ®ã, tiÕn tr×nh ®Ó vÏ
®îc ®å thÞ trªn cã thÓ ®îc gi¶i thÝch nh sau:
 Tõ b¶ng biÕn thiªn vµ phÇn t×m ®iÓm uèn, chóng ta míi cã
®îc ba ®iÓm thuéc ®å thÞ lµ ®iÓm cùc ®¹i (§C§), ®iÓm cùc
tiÓu (§CT), ®iÓm uèn (§U) vµ ba ®iÓm nµy lu«n th¼ng hµng
(theo tÝnh chÊt cña hµm ®a thøc bËc ba), nªn chØ t¹o ra ®îc
nh¸nh gi÷a cña ®å thÞ (øng víi b¶ng biÕn thiªn).
 §Ó vÏ ®îc nhµnh phÝa tr¸i cÇn lÊy mét ®iÓm A cã hoµnh ®é x < 0.
 §Ó vÏ ®îc nhµnh phÝa ph¶i cÇn lÊy mét ®iÓm B cã hoµnh ®é x > 2.
 Tõ tÝnh ®èi xøng cña ®å thÞ hµm sè bËc ba (nhËn ®iÓm uèn
lµm t©m ®èi xøng) chóng ta lÊy hai ®iÓm A, B cã hoµnh ®é
®èi xøng qua ®iÓm U.
 Nèi b»ng ®êng th¼ng mê A → CT → U → C§ → B. Sau ®ã
lîn mét ®êng cong ®i qua çc ®iÓm ®ã.
Lu ý r»ng trong phÇn ®å thÞ hµm sè, chóng ta bá qua:
 ViÖc t×m giao ®iÓm cña ®å thÞ hµm sè víi trôc Oy bëi ®ã
chÝnh lµ ®iÓm CT.
 ViÖc t×m giao ®iÓm cña ®å thÞ hµm sè víi trôc Ox bëi ph¬ng
tr×nh −x3 + 3x2 − 1 = 0 kh«ng cã nghiÖm nguyªn.

2. §Ó t¨ng ®é khã cho c©u hái biÖn luËn sè nghiÖm cña ph¬ng
tr×nh, ngêi ta cã thÓ thay nã b»ng "T×m ®iÒu kiÖn cña m ®Ó
ph¬ng tr×nh cã nghiÖm x > 3", khi ®ã dùa vµo ®å thÞ c©u tr¶
lêi lµ m < −1.
ThÝ dô 2. (§Ò thi ®¹i häc khèi A − 2006):
a. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ cña hµm sè y = 2x3 − 9x2 + 12x − 4.
b. T×m m ®Ó ph¬ng tr×nh 2|x3| − 9x2 + 12|x| = m cã 6 nghiÖm ph©n biÖt.
 Gi¶i
 9 12 4 
lim y = lim x 3  2 − + 2 − 3 
x →±∞ x →±∞
 x x x 
 +∞ khi x → +∞
=  .
 −∞ khi x → −∞
y' = 6x2 − 18x + 12,
y' = 0 ⇔ 6x2 − 18x + 12 = 0 ⇔ x = 1 hoÆc x = 2.
x −∞ 1 2 +∞
y' − 0 + 0 −
1 CT +∞
y C§ 0
−∞
 §iÓm uèn:
3
y'' = 12x − 18, y'' = 0 ⇔ 12x − 18 = 0 ⇔ x = .
2
3 3 1
V× y" ®æi dÊu khi qua x = nªn ®å thÞ hµm sè cã mét ®iÓm uèn lµ U  ;  .
2 2 2
§å thÞ nhËn ®iÓm uèn U lµm t©m ®èi xøng.
 Ta t×m thªm vµi ®iÓm trªn ®å thÞ A(0; −4), B(3; −1).
b. Hµm sè y = 2|x3| − 9x2 + 12|x| − 4 lµ hµm sè ch½n, nªn ®å thÞ (T) cña nã gåm hai phÇn:
 PhÇn cña ®å thÞ hµm sè y = 2x3 − 9x2 + 12x − 4 víi x ≥ 0.
 LÊy ®èi xøng phÇn cña ®å thÞ trªn qua Oy.
ViÕt l¹i ph¬ng tr×nh díi d¹ng:
2|x3| − 9x2 + 12|x| − 4 = m − 4.

Sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh chÝnh b»ng sè giao ®iÓm cña ®å thÞ (T) víi ®êng
th¼ng y = m − 4, do ®ã ®Ó nã cã 6 nghiÖm ph©n biÖt ®iÒu kiÖn lµ:
0 < m − 4 < 1 ⇔ 4 < m < 5.
D¹ng to¸n 2: Giao ®iÓm cña hai ®å thÞ

Ph¬ng ph¸p
Víi yªu cÇu thêng gÆp lµ "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) cã hÖ sè
gãc k ®i qua ®iÓm M(x0; y0), biÖn luËn theo k sè giao ®iÓm cña (d) vµ ®å thÞ
hµm sè (C): y = f(x)", ta thùc hiÖn theo çc bíc sau:
Bíc 1: T×m tËp x¸c ®Þnh D cña hµm sè y = f(x).
Bíc 2: Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®îc cho bëi:
y = k(x − x0) + y0.
Bíc 3: Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cña (C) vµ (d) lµ:
f(x) = k(x − x0) + y0. (1)
Khi ®ã sè giao ®iÓm cña (d) vµ (C) lµ sè nghiÖm ph©n biÖt thuéc
tËp D cña ph¬ng tr×nh (1).
ThÝ dô 1. (§Ò thi ®¹i häc khèi D − 2006): Cho hµm sè:
(C): y = x3 − 3x + 2.
b. Gäi (d) lµ ®êng th¼ng ®i qua ®iÓm A(3; 20) vµ cã hÖ sè gãc m. T×m
m ®Ó ®êng th¼ng (d) c¾t ®å thÞ (C) t¹i ba ®iÓm ph©n biÖt.
 Gi¶i
b. §êng th¼ng (d) cã ph¬ng tr×nh y = m(x − 3) + 20.
Hoµnh dé giao ®iÓm lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
x3 − 3x + 2 = m(x − 3) + 20 ⇔ (x − 3)(x2 + 3x + 6 − m) = 0.
x = 3
⇔  . (I)
g(x) = x + 3x + 6x − m = 0
2
§Ó ®êng th¼ng (d) c¾t ®å thÞ (C) t¹i ba ®iÓm ph©n biÖt ®iÒu kiÖn lµ hÖ (I) cã ba
nghiÖm ph©n biÖt, tøc:
Ph¬ng tr×nh g(x) = 0 cã hai nghiÖm ph©n biÖt kh¸c 3
∆ g > 0 4m − 15 > 0 15
⇔ ⇔ ⇔ < m ≠ 24.
g(3) ≠ 0 24 − m ≠ 0 4
15
VËy, víi ⇔ < m ≠ 24 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
4
(C): y = 2x3 + 3x2 + 1.


b. T×m çc giao ®iÓm cña ®êng cong (C) víi parabol (P): y = 2x2 + 1.
c. ViÕt ph¬ng tr×nh çc tiÕp tuyÕn cña (C) vµ (P) t¹i çc giao ®iÓm
cña chóng.
d. X¸c ®Þnh çc kho¶ng trªn ®ã (C) n»m phÝa trªn hoÆc phÝa díi (P).
 Gi¶i
b. Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cã d¹ng:
2x3 + 3x2 + 1 = 2x2 + 1 ⇔ 2x3 + x2 = 0 (1)
 x= 0 ⇒ y= 1
⇔  .
 x =− 1 ⇒ y =3
 2 2
1 3
VËy, ta ®îc (C) ∩ (P) = {A(0; 1), B(− ; )}.
2 2
c. V× A lµ giao ®iÓm kÐp (x = 0 lµ nghiÖm kÐp) nªn ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn t¹i A
cña (C) vµ (P) gièng nhau, cô thÓ:
(dA): y − 1 = y'(0).x ⇔ (dA): y = 1.
T¹i giao ®iÓm B lÇn lît víi (C) vµ (P):
 Víi (C) ta cã y' = 6x2 + 6x do ®ã ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn t¹i B cã d¹ng:
3 1 1 3 3
(d1B): y − = y'(− ).(x + ) ⇔ (d1A): y = − x + .
2 2 2 2 4
 Víi (P) ta cã y' = 4x do ®ã ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn t¹i B cã d¹ng:
3 1 1 1
(d2B): y − = y'(− ).(x + ) ⇔ (d2B): y = −2x + .
2 2 2 2
d. B»ng viÖc xÐt dÊu biÓu thøc ë VT cña (1), ta cã kÕt luËn:
1
 (C) n»m díi (P) khi x thuéc (−∞; − ).
2
1
 (C) n»m trªn (P) khi x thuéc (− ; +∞)\{0}.
2
1
ThÝ dô 3. a. VÏ ®å thÞ (P) cña hµm sè y = x2 − x + 1 vµ ®å thÞ (H) cña hµm sè y = .
x +1
b. T×m giao ®iÓm cña hai ®êng cong (P) vµ (H). Chøng minh r»ng
hai ®êng cong ®ã cã tiÕp tuyÕn chung t¹i giao ®iÓm cña chóng.
c. X¸c ®Þnh çc kho¶ng trªn ®ã (P) n»m phÝa trªn hoÆc phÝa díi cña (H).
 Gi¶i
c. B¹n ®äc tù gi¶i.
d. Hoµnh dé giao ®iÓm lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
1 x3
x2 − x + 1 = ⇔ =0 (1)
x +1 x +1

⇒ x3 = 0 ⇔ x = 0 ⇒ A(0; 1).
VËy, hai ®å thÞ (P) vµ (H) c¾t nhau t¹i ®iÓm A(0; 1).
Ta lÇn lît cã:
 Ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña (P) t¹i A cã d¹ng:
(d1): y − 1 = y'(P)(0).x ⇔ (d1): y = −x + 1.
 Ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña (H) t¹i A cã d¹ng:
(d2): y − 1 = y'(H)(0).x ⇔ (d2): y = −x + 1.
NhËn thÊy (d1) ≡ (d2), tøc lµ (P) vµ (H) cã tiÕp tuyÕn chung t¹i A.
e. B»ng viÖc xÐt dÊu biÓu thøc ë VT cña (1), ta cã kÕt luËn:
 (H) n»m díi (P) khi x thuéc (−∞; −1) vµ (0; +∞).
 (H) n»m trªn (P) khi x thuéc (−1; 0).
2x − 1
y= .
x +1
b. Víi çc gi¸ trÞ nµo cña m ®êng th¼ng (dm) ®i qua ®iÓm A(−2; 2)
vµ cã hÖ sè gãc m c¾t ®å thÞ cña hµm sè ®· cho:
 T¹i hai ®iÓm ph©n biÖt ?
 T¹i hai ®iÓm thuéc hai nh¸nh cña ®å thÞ ?
 Gi¶i
b. §êng th¼ng (dm) cã ph¬ng tr×nh:
(dm): y = m(x + 2) + 2 ⇔ (dm): y = mx + 2m + 2.
Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cña (dm) víi ®å thÞ hµm sè lµ:
2x − 1
= mx + 2m + 2
x +1
⇔ f(x) = mx2 + 3mx + 2m + 3 = 0 víi x ≠ −1. (1)
 §êng th¼ng (dm) c¾t ®å thÞ hµm sè t¹i hai ®iÓm ph©n biÖt:
⇔ ph¬ng tr×nh (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt kh¸c −1
m ≠ 0 m ≠ 0 m ≠ 0
  2 
⇔ ∆ > 0 ⇔ 9m − 4m(2m + 3) > 0 ⇔ m 2 − 12m > 0
f(−1) ≠ 0 3 ≠ 0 3 ≠ 0
  
⇔ m < 0 hoÆc m > 12.
VËy, víi m < 0 hoÆc m > 12 ®å thÞ hµm sè c¾t ®êng th¼ng (dm) t¹i hai ®iÓm
ph©n biÖt.
 §êng th¼ng (dm) c¾t ®å thÞ hµm sè t¹i hai ®iÓm thuéc hai nh¸nh cña ®å thÞ:
⇔ ph¬ng tr×nh (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt x1 < −1 < x2
⇔ af(−1) < 0 ⇔ m.3 < 0 ⇔ m < 0.

VËy, víi m < 0 ®å thÞ hµm sè c¾t ®êng th¼ng (dm) t¹i hai ®iÓm thuéc hai
nh¸nh cña ®å thÞ.
x+2
(H): y = .
2x + 1
b. Chøng minh r»ng ®êng th¼ng y = mx + m − 1 lu«n ®i qua mét
®iÓm cè ®Þnh cña ®êng cong (H) khi m biÕn thiªn.
c. T×m çc gi¸ trÞ cña m sao cho ®êng th¼ng ®· cho c¾t ®êng cong
(H) t¹i hai ®iÓm thuéc cïng mét nh¸nh cña (H).
 Gi¶i
b. Gi¶ sö M(x0; y0) lµ ®iÓm cè ®Þnh cña hä ®êng th¼ng.
Khi ®ã:
y0 = mx0 + m − 1, ∀m ⇔ (x0 + 1)m − 1 − y0 = 0, ∀m
x + 1 = 0 x = −1
⇔  0 ⇔  0 ⇒ M(−1; −1) ∈ (H).
−1 − y 0 =0 y 0 = −1
VËy, hä ®êng th¼ng lu«n ®i qua ®iÓm cè ®Þnh M(−1; −1) cña ®êng cong (H) khi
m biÕn thiªn.
c. Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cña ®êng th¼ng víi ®å thÞ hµm sè lµ:
x+2
= mx + m − 1
2x + 1
1
⇔ f(x) = 2mx2 + 3(m − 1)x + m − 3 = 0 víi x ≠ − . (1)
2
§êng th¼ng c¾t ®å thÞ hµm sè t¹i hai ®iÓm thuéc mét nh¸nh cña ®å thÞ:
1
⇔ (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt x1, x2 vÒ mét phÝa cña −
2
 1 2m ≠ 0 m ≠ 0
 x1 < x 2 < − 2  
⇔  ⇔ ∆ > 0 ⇔ m 2 + 6m + 9 > 0 ⇔ −3 ≠ m < 0.
− 1 < x < x m.f(−1/ 2) > 0 m < 0
 2 1 2  
VËy, víi −3 ≠ m < 0 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
2x 2 − x + 1
ThÝ dô 6. Cho hµm sè (H): y = .
x −1
b. Víi gi¸ trÞ nµo cña m th× ®êng th¼ng y = m − x c¾t ®å thÞ hµm sè
®· cho t¹i hai ®iÓm ph©n biÖt ?

c. Gäi A vµ B lµ hai giao ®iÓm ®ã. T×m tËp hîp çc trung ®iÓm M cña
®o¹n th¼ng AB khi m biÕn thiªn.
 Gi¶i
b. Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cña ®êng th¼ng víi ®å thÞ hµm sè lµ:
2x 2 − x + 1
= m − x ⇔ f(x) = 3x2 − (m + 2)x + m + 1 = 0 víi x ≠ 1. (1)
x −1
§å thÞ hµm sè c¾t ®êng th¼ng (d) t¹i hai ®iÓm ph©n biÖt A, B
⇔ ph¬ng tr×nh (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt x1, x2 kh¸c 1
∆ > 0 m 2 − 8m − 8 > 0 m > 4 + 2 6
⇔  ⇔  ⇔  . (2)
f(1) ≠ 0 2 ≠ 0  m < 4 − 2 6
VËy, víi m > 4 + 2 6 hoÆc m < 4 − 2 6 tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
c. Víi kÕt qu¶ trong b), ph¬ng tr×nh (1) cã hai nghiÖm xA, xB tho¶ m·n:
 m+2
x A + x B =3
 ⇒ A(xA, m − xA), B(xB, m − xB).
x x = m + 1
 A B 3
Khi dã, täa ®é trung ®iÓm M(x; y) cña AB ®îc cho bëi:
 xA + xB  x + xB  m+2
x = 2 

x= A
2 

x=
6 6x= m + 2
 ⇔  ⇔  ⇔ 
y = y A + y B y= m − x A + x B y= m − m + 2 = 5m − 2
6y
 2  2  6
⇒ 30x − 6y − 12 = 0 ⇔ 5x − y − 2 = 0.
VËy, tËp hîp çc trung ®iÓm M cña ®o¹n th¼ng AB khi m biÕn thiªn thuéc ®êng
th¼ng 5x − y − 2 = 0.
ThÝ dô 7. Cho hµm sè y = x4 − (m + 1)x2 + m.
a. Kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ cña hµm sè víi m = 2.
b. T×m çc gi¸ trÞ cña m sao cho ®å thÞ hµm sè ®· cho c¾t trôc hoµnh t¹i
bèn ®iÓm, t¹o thµnh ba ®o¹n th¼ng cã ®é dµi b»ng nhau.
 Gi¶i
b. §å thÞ hµm sè ®· cho c¾t trôc hoµnh t¹i bèn ®iÓm, t¹o thµnh ba ®o¹n th¼ng cã ®é
dµi b»ng nhau tøc lµ ®å thÞ hµm sè c¾t trôc hoµnh t¹i bèn ®iÓm ph©n biÖt víi hoµnh ®é
lËp thµnh cÊp sè céng.
Hoµnh ®é giao ®iÓm cña ®å thÞ hµm sè víi trôc hoµnh lµ nghiÖm cña ph¬ng
tr×nh:
y = x4 − (m + 1)x2 + m = 0. (1)
§Æt t = x2, t ≥ 0, khi ®ã (1) cã d¹ng:

t2 − (m + 1)t + m = 0. (2)
§å thÞ hµm sè c¾t trôc hoµnh t¹i bèn ®iÓm ph©n biÖt th× ph¬ng tr×nh (2) ph¶i cã
hai nghiÖm ph©n biÖt d¬ng 0 < t1 < t2
∆ ' > 0 (m + 1)2 − 4m > 0
 
⇔ −b / a > 0 ⇔ m + 1 > 0 ⇔ 0 < m ≠ 1,
c / a > 0 m > 0
 
vµ khi ®ã bèn nghiÖm cña (1) lµ − t 2 , − t1 , t1 , t2 .
Bèn nghiÖm trªn lËp thµnh cÊp sè céng:
− t 2 + t1 = −2 t1
⇔  ⇔ t 2 = 3 t1 ⇔ t2 = 9t1. (3)
− t1 + t 2 = 2 t1
Theo ®Þnh lÝ Vi - Ðt ta cã:
t1 + t 2 = m + 1
 (I)
t1t 2 = m
Thay (3) vµo (I) ®îc:
m = 9
t1 + 9t1 =m + 1 10t=1 m +1

 ⇔ 2 ⇔ 9m2 − 82m + 9 = 0 ⇔ .
t
1 1.(9t ) = m 9t1 = m m = 1
 9
1
VËy, víi m = 9 hoÆc m = ®å thÞ hµm sè c¾t trôc hoµnh t¹i bèn ®iÓm, t¹o thµnh
9
ba ®o¹n th¼ng cã ®é dµi b»ng nhau.
D¹ng to¸n 3: Sù tiÕp xóc cña hai ®å thÞ

Ph¬ng ph¸p
Sö dông mÖnh ®Ò:
"Hai ®å thÞ hµm sè y = f(x) vµ y = g(x) tiÕp xóc nhau khi vµ chØ khi hÖ
ph¬ng tr×nh sau cã nghiÖm:
f(x) = g(x)
 "
f '(x) = g'(x)
Khi ®ã, nghiÖm cña hÖ ph¬ng tr×nh chÝnh lµ hoµnh ®é tiÕp ®iÓm.
ThÝ dô 1. Chøng minh r»ng ®å thÞ cña hai hµm sè:
1 2 3 3x
f(x) = x + x vµ g(x) =
2 2 x+2
tiÕp xóc víi nhau. X¸c ®Þnh tiÕp ®iÓm cña hai ®êng cong trªn vµ viÕt
ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn chung cña chóng t¹i ®iÓm ®ã.
 Gi¶i
XÐt hÖ ph¬ng tr×nh:

1 2 3 3x
 x + x=
f(x) = g(x) 2 2 x+2
 ⇔  ⇔ x = 0 ⇒ y = 0.
f '(x) = g'(x) x + 3 = 6
 2 (x + 2)2
Suy ra, ®å thÞ hai hµm sè y = f(x) vµ y = g(x) tiÕp xóc víi nhau t¹i gèc O.
 Ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn chung cã d¹ng:
3
(d): y = g'(0).x ⇔ (d): y = x.
2
ThÝ dô 2. Chøng minh r»ng çc ®å thÞ cña ba hµm sè:
f(x) = −x2 + 3x + 6, g(x) = x3 − x2 + 4 vµ h(x) = x2 + 7x + 8
tiÕp xóc víi nhau t¹i ®iÓm A(−1; 2).
 Gi¶i
Ta lÇn lît thùc hiÖn:
 XÐt hÖ ph¬ng tr×nh:
f(x) = g(x) − x + 3x + 6 = x − x + 4 x − 3x − 2 =
2 3 2 3
0
 ⇔  ⇔ 
f '(x) = g'(x) −2x + 3= 3x − 2x 3x − 3 =
2 2
0
⇔ x = −1 ⇒ y = 2.
Suy ra, ®å thÞ hai hµm sè y = f(x) vµ y = g(x) tiÕp xóc víi nhau t¹i ®iÓm A(−1; 2).
 XÐt hÖ ph¬ng tr×nh:
f(x) = h(x) −x 2 + 3x + 6 = x 2 + 7x + 8 x 2 + 2x + 1 =0
 ⇔  ⇔ 
f '(x) = h '(x) −2x + 3 = 2x + 7 4x + 4 = 0
⇔ x = −1 ⇒ y = 2.
Suy ra, ®å thÞ hai hµm sè y = f(x) vµ y = h(x) tiÕp xóc víi nhau t¹i ®iÓm A(−1; 2).
ThÝ dô 3. T×m çc hÖ sè a vµ b sao cho parabol y = 2x2 + ax + b tiÕp xóc víi
1 1 
hypebol y = t¹i ®iÓm M  ; 2  .
x 2 
 Gi¶i
1
§Ó (P) tiÕp xóc víi (H) ®iÒu kiÖn lµ hÖ sau cã nghiÖm x = :
2
 2 1  1
2
1
 2x + ax + b = =2 2.  2  + a. 2 + b
x ⇔    9
⇔ a = −6 vµ b = .
 
4x + a =− 1  1 2
 2
 4. + a =−4
x  2
9
VËy, víi a = −6 vµ b = tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
2

D¹ng to¸n 4: TiÕp tuyÕn cña ®å thÞ hµm sè

Ph¬ng ph¸p
Víi hµm sè:
(C): y = f(x)
1. TiÕp tuyÕn t¹i ®iÓm M0(x0; f(x0)) cña (C) cã ph¬ng tr×nh:
(d): y − y0 = f'(x0)(x − x0).
2. Víi yªu cÇu "LËp ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn víi ®å thÞ hµm sè ®i qua
®iÓm A(xA; yA)", ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch:
Çch 1: Thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gi¶ sö hoµnh ®é tiÕp ®iÓm lµ x = x0, khi ®ã ph¬ng
tr×nh tiÕp tuyÕn cã d¹ng:
(d): y − y(x0) = f'(x0)(x − x0).
Bíc 2: §iÓm A(xA; yA) ∈ (d), ta cã:
yA − y(x0) = f'(x0)(xA − x0) ⇒ TiÕp ®iÓm x0
⇒ Ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn.
Bíc 1: Ph¬ng tr×nh (d) ®i qua A(xA; yA) cã d¹ng:
(d): y = k(x − xA) + yA.
Bíc 2: (d) tiÕp xóc víi ®å thÞ hµm sè khi hÖ sau cã nghiÖm:
f(x) = k(x − x A ) + y A
 ⇒ HÖ sè gãc k
f '(x) = k
3. Víi yªu cÇu "LËp ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn víi ®å thÞ hµm sè biÕt hÖ sè
gãc cña tiÕp tuyÕn b»ng k", ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch:
Bíc 1: XÐt hµm sè, ta tÝnh ®¹o hµm y' = f'(x).
Bíc 2: Hoµnh ®é tiÕp ®iÓm lµ nghiÖm ph¬ng tr×nh:
f'(x) = k ⇒ Hoµnh ®é tiÕp ®iÓm x0.
Bíc 3: Khi ®ã, ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cã d¹ng:
(d): y − y(x0) = f'(x0)(x − x0).
Bíc 1: Ph¬ng tr×nh víi hÖ sè gãc k cã d¹ng:
(d): y = kx + b.
Bíc 2: §Ó (d) tiÕp xóc víi ®å thÞ hµm sè khi hÖ sau cã
nghiÖm:
f(x)= kx + b
 ⇒ Gi¸ trÞ b
f '(x) = k


 Chó ý: Khi sö dông çch 1 ngoµi viÖc cã ®îc ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn chóng
ta cßn nhËn ®îc to¹ ®é tiÕp ®iÓm.
1 3
ThÝ dô 1. (§Ò thi ®¹i häc khèi B − 2004): Cho hµm sè (C): y = x − 2x2 + 3x.
3
a. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ hµm sè.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn (d) cña (C) t¹i ®iÓm uèn vµ chøng
minh r»ng (d) lµ tiÕp tuyÕn cña (C) cã hÖ sè gãc nhá nhÊt.
 Gi¶i
a. B¹n ®äc tù lµm.
b. Ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn (d) t¹i ®iÓm uèn cña (C) lµ:
2 8
(d): y = y'(2)(x − 2) + ⇔ (d): y = − x + .
3 3
Ta cã:
y' = x2 − 4x + 3,
suy ra hÖ sè gãc cu¶ tiÕp tuyÕn t¹i ®iÓm cã hoµnh ®é x0 thuéc ®å thÞ hµm sè (C) lµ:
k = y'(x0) = x 02 − 4x0 + 3 = (x0 − 2)2 − 1 ≥ −1,
tøc lµ kmin = − 1 ®¹t ®îc khi x0 = 2 = xU, ®pcm.
1 3 m 1
(Cm): y = x − x2 + , víi m lµ tham sè.
3 2 3
b. Gäi M lµ ®iÓm thuéc (Cm) cã hoµnh ®é b»ng − 1. T×m m ®Ó tiÕp
tuyÕn cña (Cm) t¹i ®iÓm M song song víi ®êng th¼ng 5x − y = 0.
 Gi¶i
b. Ta cã:
y' = x2 − mx.
m
Tõ gi¶ thiÕt, suy ra M(−1, − ) vµ tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ hµm sè t¹i ®iÓm M cã
2
ph¬ng tr×nh:
m m
(d): y = y’(−1)(x + 1) − ⇔ (d): (1 + m)x − y + 1 + = 0.
2 2
§Ó (d) song song víi ®êng th¼ng 5x − y = 0 ®iÒu kiÖn lµ:
1 + m = 5

 m ⇔ m = 4.
 2
1 + ≠ 0


ax 2 − bx
x −1
a. T×m a vµ b biÕt r»ng ®å thÞ (C) cña hµm sè ®· cho ®i qua ®iÓm
 5
A  −1;  vµ tiÕp tuyÕn cña (C) t¹i ®iÓm O cã hÖ sè gãc b»ng −3.
 2 
b. Kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ cña hµm sè víi çc gi¸ trÞ cña a vµ b ®· t×m
®îc ë trong c©u a).
 Gi¶i
a. Tríc tiªn ta cã:
ax 2 − 2ax + b
y' = ⇒ hÖ sè gãc cña tiÕp tuyÕn t¹i ®iÓm O lµ kO = y'(0)
(x − 1)2
⇔ −3 = b ⇔ b = −3.
V× ®iÓm A thuéc ®å thÞ hµm sè nªn:
5 a(−1)2 − (−3)(−1)
= ⇔ a = −2.
2 (−1) − 1
VËy, víi a = −2 vµ b = −3 tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
b. B¹n ®äc tù gi¶i.
x +1
ThÝ dô 4. Cho hµm sè (C): y = .
x−2
a. ViÕt ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ hµm sè t¹i giao ®iÓm A cña
®å thÞ víi trôc tung.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ hµm sè, biÕt tiÕp tuyÕn ®i
qua ®iÓm B(3; 4).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ hµm sè, biÕt r»ng tiÕp tuyÕn
®ã song song víi tiÕp tuyÕn t¹i ®iÓm A.
 Gi¶i
a. Täa ®é giao ®iÓm A lµ nghiÖm cña hÖ ph¬ng tr×nh:
x = 0 x = 0
   1
 x +1 ⇔  1 ⇔ A  0; −  .
y= y = − 2  2
 x−2
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn t¹i A cã d¹ng:
1 3 1
(dA): y = y'(0).x − ⇔ (dA): y = − x− .
2 4 2
Çch 1: Gi¶ sö hoµnh ®é tiÕp ®iÓm lµ x = x0, khi ®ã ph¬ng tr×nh tiÕp tuÕn cã d¹ng:

3 x +1
(d): y − y(x0) = f'(x0)(x − x0) ⇔ (d): y =
− (x − x 0 ) + 0 .
(x 0 − 2) 2
x0 − 2
TiÕp tuyÕn (d) ®i qua ®iÓm B nªn:
3 x +1
4=
− (3 − x 0 ) + 0 ⇔ x 20 − 6x 0 + 9 =0 ⇔ x0 = 3.
(x 0 − 2) 2
x0 − 2
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cã d¹ng:
(d): y =−3(x − 3) + 4 ⇔ (d): y = −3x + 13.
Çch 2: §êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm B(3; 4) nªn cã ph¬ng tr×nh y = k(x − 3) + 4.
§Ó (d) tiÕp xóc víi (C) khi hÖ sau cã nghiÖm:
 x +1
 x − 2 = k(x − 3) + 4 x +1 3
 ⇒ =− (x − 3) + 4 ⇔ x2 − 6x + 9 = 0
 −3 x − 2 (x − 2) 2
=k
 (x − 2)2
⇔ x = 3 ⇒ k = −3.
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn (d) cã d¹ng: y = −3x + 13.
c. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo hai çch sau:
3
Çch 1: TiÕp tuyÕn song song víi (dA) nªn cã hÖ sè gãc k = − .
4
Hoµnh ®é tiÕp ®iÓm cña tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ hµm sè lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
−3 3 x − 2 = 2 x = 4
= − ⇔ (x − 2)2 = 4 ⇔  ⇔  .
(x − 2)  x − 2 =−2  x = 0 lo¹i
2
4
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn t¹i ®iÓm cã hoµnh ®é x = 4 cã d¹ng:
3 11
(d): y = y'(4).(x − 4) + y(4) ⇔ (d): y = − x+ .
4 2
3
Çch 2: §êng th¼ng (d) song song víi (dA) nªn cã ph¬ng tr×nh y = − x+b.
4
§Ó (d) tiÕp xóc víi (C) khi hÖ sau cã nghiÖm:
 x +1 3  x +1 3  x +1 3
x − 2 = − x+b = − x+b
 x − 2 = − x+b
4  4 
x − 2 4 11
 ⇔  ⇔  ⇔ b= .
 −3 = − 3  x − 2 =2  x = 4 2
 (x − 2)2  
4   x − 2 =−2   x = 0 (lo¹i)
3 11
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn (d) cã d¹ng: y =
− x+ .
4 2
ThÝ dô 3. (§Ò thi ®¹i häc khèi B − 2006): Cho hµm sè:

x2 + x − 1
(C) : y = .
x+2
b. ViÕt ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ (C), biÕt tiÕp tuyÕn ®ã vu«ng
gãc víi tiÖm cËn xiªn cña (C).
 Gi¶i
a. B¹n ®äc tù thùc hiÖn.
b. §å thÞ hµm sè cã tiÖm cËn xiªn (dA): y = x − 1.
TiÕp tuyÕn vu«ng gãc víi (dA) nªn cã hÖ sè gãc k = −1.
Hoµnh ®é tiÕp ®iÓm cña tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ hµm sè lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
1 2
1− −1 ⇔ (x + 2)2 = 2 ⇔ x =−2 ±
= .
(x + 2) 2
2
Khi ®ã:
2
 Víi x =−2 + , ta ®îc tiÕp tuyÕn:
2
 2
= (d1 ) : y y ' 2   x + 2 −  + y ' ⇔ (d1 ) : y =− x + 2 2 − 5.
 −2 +

  2   −2 +
2

 2   2 
2
 Víi x =−2 − , ta ®îc tiÕp tuyÕn:
2
 2
=
(d 2 ) : y y ' 2   x + 2 +  + y ' ⇔ (d 2 ) : y =− x − 2 2 − 5.
 −2 −

  2   −2 −
2

 2   2 
VËy, tån t¹i hai tiÕp tuyÕn (d1), (d2) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
D¹ng to¸n 5: §iÓm vµ ®å thÞ

Ph¬ng ph¸p
1. Víi yªu cÇu "T×m ®iÓm cè ®Þnh cña hä (Cm): y = f(x, m) víi m∈  ", ta
Bíc 1: Gi¶ sö M(x0; y0) lµ ®iÓm cè ®Þnh cña hä (Cm).
Bíc 2: Khi ®ã:
y0 = f(x0, m), ∀m.
Nhãm theo bËc cña m råi cho çc hÖ sè b»ng 0 ta nhËn ®îc
cÆp gi¸ trÞ (x0; y0).
Bíc 3: KÕt luËn.
2. Víi yªu cÇu "T×m ®iÓm M thuéc ®å thÞ hµm sè (C): y = f(x) tháa m·n
®iÒu kiÖn K", ta thùc hiÖn theo çc bíc:

Bíc 1: Gi¶ sö M(x0; y0) = M(x0; f(x0)).

Bíc 2: ThiÕt lËp ®iÒu kiÖn K cho ®iÓm M.
Bíc 3: KÕt luËn.
(Cm): y = x3 − 3mx2 + 9x + 1, m lµ tham sè.
b. T×m m ®Ó ®iÓm uèn cña (Cm) thuéc ®êng th¼ng y = x + 1.
 Gi¶i
Ta lÇn lît cã çc ®¹o hµm:
y’ = 3x2 − 6mx + 9, y" = 6x − 6m,
y" = 0 ⇔ 6x − 6m = 0 ⇔ x = m,
tøc lµ víi mäi m hµm sè lu«n cã ®iÓm uèn U(m, −2m3 + 9m + 1).
§Ó U thuéc ®êng th¼ng y = x + 1, ®iÒu kiÖn lµ:
− 2m3 + 9m + 1 = m + 1 ⇔ m3 − 8m = 0 ⇔ m = 0 hoÆc m = ±2.
VËy, víi m = 0 hoÆc m = ±2 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
mx − m − 2
ThÝ dô 2. Cho hµm sè (Cm): y = .
x +1
a. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ cña hµm sè víi m = 1.
b. Chøng minh r»ng hä (Cm) lu«n ®i qua mét ®iÓm cè ®Þnh. T×m ®iÓm
cè ®Þnh ®ã.
 Gi¶i
b. Gi¶ sö M(x0; y0) lµ ®iÓm cè ®Þnh cña hä (Cm), khi ®ã:
mx 0 − m − 2 x + 1 ≠ 0
y0 = ,∀m ⇔  0 , ∀m
x0 + 1 (x 0 − 1)m − 2 − x 0 y 0 − y 0 =0
x 0 ≠ −1
 x = 1
⇔ x 0 − 1 = 0 ⇔  0 ⇔ M(1; −1).
−2 − x y − y =0 y 0 = −1
 0 0 0
VËy, hä (Cm) lu«n ®i qua mét ®iÓm cè ®Þnh M(1; −1).

x −1
ThÝ dô 3. Cho hµm sè (C): y = .
x+2
b. T×m trªn ®å thÞ hµm sè tÊt c¶ nh÷ng ®iÓm cã çc to¹ ®é lµ nguyªn.

c. T×m hai ®iÓm A, B thuéc hai nh¸nh kh¸c nhau cña ®å thÞ ®Ó
kho¶ng çch gi÷a chóng lµ nhá nhÊt.
 Gi¶i
3
b. ViÕt l¹i hµm sè díi dang y= 1 − .
x+2
§iÓm A(x0; y0) (x0 ≠ − 2) thuéc ®å thÞ hµm sè cã hoµnh ®é nguyªn khi:
x0 + 2 lµ íc cña 3.
Ta cã b¶ng liÖt kª sau:
x0 + 2 −3 −1 1 3
x0 −5 −3 −1 1
y0 2 4 −2 0
§iÓm A1( −5; 2) A2(−3; 4) A3(−1; −2) A4(1; 0)
VËy, çc ®iÓm A1( −5; 2), A2(−3; 4), A3(−1; −2), A4(1; 0) thuéc ®å thÞ hµm sè cã
to¹ ®é nguyªn.
c. §å thÞ hµm sè cã ®êng tiÖm cËn ®øng lµ x = −2.
XÐt hai ®iÓm A, B thuéc hai nh¸nh cña ®å thÞ, ta cã:
A(−2 − x1; f(−2 − x1)), B(−2 + x2; f(−2 + x2)) víi x1, x2 > 0.
Suy ra:
AB2 = [(−2 − x1) − (−2 + x2)]2 + [ f(−2 − x1) − f(−2 + x2)]2
2
 3   3 
= (x2 + x1) +  1 −
2
 − 1 − 
 −2 − x1 + 2   −2 + x 2 + 2  
2
1 1   9 
= (x2 + x1) + 9  +  = (x2 + x1)2  1 + 2 2  ≥ 12
2
 x1 x 2   x1 x 2 
VËy, ta ®îc ABMin = 12, ®¹t ®îc khi:
 x1 = x 2
  x1 = x 2
 9 ⇔  ⇔ x1 = x2 = 3 .
1 =
 xx 2 2  x 1 x 2 = 3
 1 2
VËy, hai ®iÓm A, B cÇn t×m cã hoµnh ®é t¬ng øng lµ −2 − 3 , −2 + 3.

(C): y = − x3 + 3x2 − 2.
b. T×m çc ®iÓm thuéc ®å thÞ (C) mµ qua ®ã kÎ ®îc mét vµ chØ mét
tiÕp tuyÕn víi ®å thÞ (C).
 Gi¶i
b. XÐt ®iÓm A(a; −a3 + 3a2 − 2) thuéc ®å thÞ hµm sè.

TiÕp tuyÕn qua A tiÕp xóc víi ®å thÞ hµm sè t¹i M(x0, y(x0)) cã d¹ng
(d): y = (−3 x 02 + 6 x0)(x − x0) − x 30 + 3 x 02 − 2.
§iÓm A∈(d) khi:
− a3 + 3a2 − 2 = ( − 3 x 02 + 6 x0)(a − x0) − x 30 + 3 x 02 − 2
⇔ ( − 3 x 02 + 6 x0)(a − x0) + a3 − 3a2 − x 30 + 3 x 02 = 0
⇔ ( − 3 x 02 + 6x0 + a2 + ax0 + x 02 − 3a − 3x0)(a − x0) = 0
⇔ ( − 2 x 02 + 3x0 + a2 + ax0 − 3a)(a − x0) = 0
3−a
⇔ (a + 2x0 − 3)(a − x0)(a − x0) = 0 ⇔ x0 = a hoÆc x 0 = .
2
§Ó qua A kÎ ®îc mét tiÕp tuyÕn víi (C) ta ph¶i cã:
3−a
a= ⇔ a = 1.
2
VËy, ®iÓm A(1; 0) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
1
(C): y = x + 1 + .
x −1
b. T×m nh÷ng ®iÓm trªn ®å thÞ (C) cã hoµnh ®é lín h¬n 1 sao cho tiÕp
tuyÕn t¹i ®iÓm ®ã t¹o víi hai ®êng tiÖm cËn mét tam gi¸c cã chu
vi nhá nhÊt.
 Gi¶i
b. Ta cã:
 TiÖm cËn ®øng x = 1 v× lim y = ∞ .
x →1
 TiÖm cËn xiªn y = x + 1 v× lim (y − x − 1) = 0.

x →∞
 To¹ ®é giao ®iÓm I cña hai tiÖm cËn lµ I(1; 2)

1
 §¹ hµm y' = 1 − .
(x − 1) 2
§iÓm M(a, y(a))∈(C) víi a > 1, khi ®ã ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn t¹i M cã d¹ng:
a 2 − 2a a2
(d): y = y'(a)(x − a) + y(a) ⇔ (d): y = (x − a) + .
(a − 1) 2 a −1
To¹ ®é giao ®iÓm A cña tiÕp tuyÕn (d) vµ tiÖm cËn ®øng lµ nghiÖm cña hÖ:
x = 1 x = 1
  2a
 a − 2a
2
a ⇔ 
2
2a ⇔ A(1; ).
=  y (a − 1) 2 (x − a) + a − 1  y = a − 1 a −1

To¹ ®é giao ®iÓm B cña tiÕp tuyÕn (d) vµ tiÖm cËn xiªn lµ nghiÖm cña hÖ:

 y= x + 1
 =x 2a − 1
 a 2 − 2a a2 ⇔  ⇔ B(2a − 1; 2a).
=  y (a − 1) 2 (x − a) + a − 1  y = 2a

Ta cã:
2a 2
AI = |xA − xI| = | − 2| = ,
a −1 | a − 1|
BI2 = (xB − xI)2 + (yB − yI)2 = (2a − 2)2 + (2a − 2)2 = 8(a − 1)2 ⇒ BI = 2 2 |a − 1|,
2
AI.BI = .2 2 |a − 1| = 4 2 ,
| a − 1|
π
AB2 = AI2 + BI2 − 2AI.BI.cos = AI2 + BI2 − 2 AI.BI.
4
Chu vi ∆ABI ®îc cho bëi:
CV = AI + BI + AB2 = AI + BI + AI 2 + BI 2 − 2AI.BI
≥ 2 AI.BI + 2AI.BI − 2AI.BI = 4 4 2 + 2 2( 2 − 1) .
Suy ra CVmin = 4 4 2 + 2 2( 2 − 1) , ®¹t ®îc khi:
2 1
AI = BI ⇔ = 2 2 |a − 1| ⇔ a = 1 + 4 .
| a − 1| 2
1 1
V©y, to¹ ®é cña ®iÓm M cÇn t×m lµ M(1 + 4 ; 2 + 4 2 + 4 ).
2 2
C. Çc bµi to¸n chän läc
Trong phÇn nµy, ®Ó thuËn tiÖn cho viÖc «n tËp, çc bµi to¸n chän läc
sÏ ®îc ph©n lo¹i theo çc d¹ng hµm sè c¬ b¶n.
I. Hµm ®a thøc bËc ba
Mét sè tÝnh chÊt cña hµm ®a thøc bËc ba:
TÝch chÊt 1: Hµm sè ®ång biÕn trªn  khi:
a > 0
 .
∆ ' ≤ 0
TÝch chÊt 2: Hµm sè nghÞch biÕn trªn  khi:
a < 0
 .
∆ ' ≤ 0
TÝch chÊt 3: Hµm sè cã cùc ®¹i, cùc tiÓu khi:
∆' = b2 − 3ac > 0.
§Ó t×m gi¸ trÞ cùc trÞ cña hµm sè t¹i ®iÓm x0 trong trêng hîp x0 lµ sè
lÎ, thùc hiÖn phÐp chia ®a thøc y cho y' ta ®îc y = y'.g(x) + h(x).

Suy ra:
y0 = y(x0) = y'(x0).g(x0) + h(x0) = h(x0).
Khi ®ã "Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua cùc ®¹i vµ cùc tiÓu cña ®å
thÞ hµm sè cã d¹ng y = h(x) ".
TÝch chÊt 4: §å thÞ nhËn ®iÓm uèn U lµm t©m ®èi xøng.
ThËt vËy, dêi trôc b»ng tÞnh tiÕn vÒ gèc U(x0, y0), trong ®ã:
 b
x 0 = −
 3a .
 y = ax + bx + cx + d
3 2
 0 0 0 0
theo c«ng thøc dêi trôc lµ:

 x= X + x 0
 .
 y= Y + y 0
Thay x, y vµo ph¬ng tr×nh hµm sè ta ®îc:
Y + y0 = a(X + x0)3 + b(X + x0)2 + c(X + x0) + d
⇔ Y = aX3 + g(x0)X.
Hµm sè nµy lµ hµm lÎ nªn ®å thÞ nhËn U lµm t©m ®èi xøng.
TÝch chÊt 5: TiÕp tuyÕn t¹i ®iÓm uèn cña ®å thÞ hµm sè cã hÖ sè gãc nhá nhÊt nÕu
a > 0 vµ hÖ sè gãc lín nhÊt nÕu a < 0 trong çc tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ.
ThËt vËy, ta cã:
y' = 3ax2 + 2bx + c,
suy ra hÖ sè gãc cña tiÕp tuyÕn t¹i x = x0 lµ:
2
 b  3ac − b 2
k = y'(x0) = 3a x 0 + 2bx0 + c = 3a  x 0 +  +
2
.
 3a  3a
3ac − b 2 b
 Víi a > 0, th× kMin = ®¹t ®îc khi x0 = − .
3a 3a
3ac − b 2 b
 Víi a < 0, th× kMax = ®¹t ®îc khi x0 = − .
3a 3a
b
Mµ y'' = 6ax + 2b nªn x0 = − chÝnh lµ hoµnh ®é ®iÓm uèn, tõ ®ã suy
3a
ra ®iÒu ph¶i chøng minh.
TÝch chÊt 6: NÕu ®å thÞ c¾t trôc hoµnh t¹i ba ®iÓm çch ®Òu nhau th× ®iÓm uèn n»m
trªn trôc hoµnh.
ThËt vËy, hoµnh ®é giao ®iÓm cña ®å thÞ hµm sè víi Ox lµ nghiÖm cña
ph¬ng tr×nh:
f(x) = ax3 + bx2 + cx + d = 0. (1)
 §å thÞ hµm sè c¾t Ox t¹i ba ®iÓm A, B, C çch ®Òu nhau khi:
x + x3
(1) cã ba nghiÖm ph©n biÖt x1 < x2 < x3 tho¶ m·n 1 = x2
2
⇔ x1 + x3 = 2x2. (2)
 MÆt kh¸c theo ®Þnh lÝ Vi - Ðt ta cã:

b
x1 + x2 + x3 = − . (3)
a
 Tõ (2) vµ (3) suy ra
b b
x2 = − vµ v× f(x2) = 0 ⇔ f(− ) = 0.
3a 3a
 Ta cã:
y' = 3ax2 + 2bx;
b
y'' = 6ax + 2b, y'' = 0 ⇔ x = − ,
3a
b
®ã lµ hoµnh ®é ®iÓm uèn U cña ®å thÞ hµm sè, mµ f(− ) = 0, suy ra
3a
b
U(− ; 0)∈Ox.
3a
 Chó ý: KÕt qu¶ trªn cho ta ®iÒu kiÖn cÇn ®Ó ®å thÞ hµm bËc ba c¾t trôc hoµnh
t¹i ba ®iÓm çch ®Òu nhau (hoÆc "®å thÞ hµm sè c¾t trôc hoµnh t¹i ba
®iÓm ph©n biÖt víi hoµnh ®é lËp thµnh cÊp sè céng "). Khi ¸p dông
®iÒu kiÖn cÇn ®· nªu trªn, ta cÇn thö l¹i ®Ó cã ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ.
TÝch chÊt 7: Víi ph¬ng tr×nh bËc ba:
ax3 + bx2 + cx + d = 0, víi a ≠ 0. (1)
a. Dù ®o¸n nghiÖm vµ ph©n tÝch thµnh nh©n tö
 NÕu a + b + c + d = 0 th× (1) cã nghiÖm x = 1.
 NÕu a − b + c − d = 0 th× (1) cã nghiÖm x = −1.
p
 NÕu a, b, c, d nguyªn vµ (1) cã nghiÖm h÷u tû th× p, q theo
q
thø tù lµ íc cña d vµ a.
 NÕu (1) cã nghiÖm x0, th×
(1) ⇔ (x − x0)(ax2 + b1x + c1) = 0.
b. Çc ph¬ng ph¸p x¸c ®Þnh ®iÒu kiÖn cña tham sè ®Ó ph¬ng tr×nh
bËc ba cã k nghiÖm ph©n biÖt
⇔ ®å thÞ hµm sè c¾t Ox t¹i k ®iÓm ph©n biÖt
Ph¬ng ph¸p 1: §¹i sè
§o¸n nghiÖm x0 cña (1).
Ph©n tÝch (1) thµnh:
x = x 0
(x − x0)(ax2 + b1x + c1) = 0 ⇔  2
g(x) = ax + b1x + c1 = 0 (2)
VËy, ta ®îc:
 (1) cã nghiÖm duy nhÊt (khi ®ã, ®å thÞ hµm sè c¾t Ox t¹i mét
®iÓm) khi:

∆ g < 0
(2) v « nghiÖm 
 ⇔ ∆ g = 0 .
(2) cã nghiÖm kÐp x 0 
g(x 0 ) = 0
 (1) cã ®óng hai nghiÖm ph©n biÖt (khi ®ã, ®å thÞ hµm sè tiÕp
xóc víi Ox) khi:
∆ g = 0

(2) cã nghiÖm kÐp kh¸ c x 0 g(x 0 ) ≠ 0
 ⇔  .
(2) cã hai nghiÖm vµ mét nghiÖm lµ x 0 ∆ g > 0
g(x ) = 0
 0
 (1) cã ba nghiÖm ph©n biÖt (khi ®ã, ®å thÞ hµm sè c¾t Ox t¹i ba
®iÓm ph©n biÖt) khi:
∆ g > 0
(2) cã hai nghiÖm ph©n biÖt kh¸c x0 ⇔  .
g(x 0 ) ≠ 0
Ph¬ng ph¸p 2: Hµm sè d¹ng I
BiÕn ®æi (1) vÒ d¹ng g(x) = h(m).
LËp b¶ng biÕn thiªn cña hµm sè y = g(x).
Dùa vµo b¶ng biÕn thiªn biÖn luËn vÞ trÝ t¬ng ®èi cña ®êng th¼ng
y = h(m) víi ®å thÞ hµm sè y = g(x).
Ph¬ng ph¸p 3: Hµm sè d¹ng II
XÐt hµm sè (C): y = ax3 + bx2 + cx + d.
 (1) cã nghiÖm duy nhÊt khi (C) c¾t Ox t¹i mét ®iÓm
∆y ' ≤ 0
 Hµmsè lu«n ®¬n ®iÖu 
⇔  ⇔ ∆ y ' > 0 .
 Hµmsè cã C §,CT tho ¶ m·n y C § .y CT > 0 
 y C § .y CT > 0
 (1) cã ®óng hai nghiÖm ph©n biÖt khi:
(C) c¾t Ox t¹i hai ®iÓm ((C) tiÕp xóc víi Ox)
⇔ Hµm sè cã cùc ®¹i, cùc tiÓu vµ yC§.yCT = 0
y ' = 0 cã 2 nghiÖm x1 , x 2 ph©n biÖt
⇔  .
y(x1 ).y(x 2 ) = 0
 (1) cã ba nghiÖm ph©n biÖt khi:
(C) c¾t Ox t¹i ba ®iÓm ph©n biÖt
⇔ Hµm sè cã cùc ®¹i, cùc tiÓu vµ yC§.yCT < 0
y ' = 0 cã hai nghiÖm x1 , x 2 ph©n biÖt
⇔  .
y(x1 ).y(x 2 ) < 0
VÝ dô 1: (§Ò thi ®¹i häc khèi B − 2003): Cho hµm sè:
(Cm): y = x3 − 3x2 + m, víi m lµ tham sè.

a. T×m m ®Ó ®å thÞ hµm sè (Cm) cã hai ®iÓm ph©n biÖt ®èi xøng víi
nhau qua gèc to¹ ®é.
b. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ hµm sè víi m = 2.
 Gi¶i
a. Hai ®iÓm:
A(xA, yA) víi yA = x 3A − 3 x 2A + m, (1)
B(xB, yB) víi yB = x 3B − 3 x 2B + m. (2)
thuéc ®å thÞ hµm sè.
Hai ®iÓm A vµ B ®èi xøng víi nhau qua gèc to¹ ®é
x + x B =0 (3)
⇔  A
 yA + yB =
0 (4)
Thay (1), (2), (3) vµo (4) ta ®îc:
3 x 2A = m. (5)
§Ó tån t¹i hai ®iÓm A vµ B th× ph¬ng tr×nh (5) ph¶i cã nghiÖm vµ do x 2A > 0
nªn ®iÒu kiÖn lµ m > 0.
VËy, m > 0 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
b. B¹n ®äc tù lµm.
VÝ dô 2: (§Ò thi ®¹i häc khèi A − 2002): Cho hµm sè:
y = − x3 + 3mx2 + 3(1 − m2)x + m3 − m2.
b. T×m k ®Ó ph¬ng tr×nh − x3 + 3x2 + k3 − 3k2 = 0 cã 3 nghiÖm ph©n biÖt.
c. LËp ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua ®iÓm cùc ®¹i vµ cùc tiÓu cña
®å thÞ hµm sè.
 Gi¶i
a. Víi m = 1 hµm sè cã d¹ng:
(C): y = −x3 + 3x2.
B¹n ®äc tù gi¶i tiÕp.
b. Cã thÓ lùa chän mét trong hai çch sau:
− x3 + 3x2 = − k3 + 3k2. (1)
VËy sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh lµ sè giao ®iÓm cña ®å thÞ (C) vµ ®êng th¼ng
y = − k3 + 3k2, do ®ã ph¬ng tr×nh cã 3 nghiÖm ph©n biÖt khi vµ chØ khi:
k − 3k < 0 0 ≠ k < 3
3 2
0 < −k3 + 3k2 < 4 ⇔  3 ⇔  ⇔ k∈(−1, 3)\{0, 2}.

k − 3k + 4 > 0 −1 < k ≠ 2
2
Çch 2: BiÕn ®æi ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:

x3 − k3 − 3x2 + 3k2 = 0 ⇔ (x − k)[x2 + (k − 3)x + k2 − 3k] = 0

x − k = 0
⇔ 
f (x) = x + (k − 3)x + k − 3k = 0 (*)
2 2
VËy, ph¬ng tr×nh cã 3 nghiÖm ph©n biÖt khi vµ chØ khi:

Ph¬ng tr×nh (*) cã hai nghiÖm ph©n biÖt kh¸c k
∆ > 0 −3k 2 + 6k + 9 > 0 −1 < k < 3
⇔  f ⇔  2 ⇔  ⇔ k∈(−1, 3)\{0, 2}.
f (k) ≠ 0 3k − 6k ≠ 0 k ≠ 0 ∧ k ≠ 2
c. Cã thÓ lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: Ta cã:
y' = −3x2 + 6mx + 3(1 − m2), y' = 0 ⇔ − 3x2 + 6mx + 3(1 − m2) = 0. (2)
NhËn xÐt r»ng ∆(2) = 1 > 0, ∀m ⇔ hµm sè lu«n cã cùc ®¹i vµ cùc tiÓu.
Khi ®ã thùc hiÖn phÐp chia y cho y', ta ®îc:
1 m
y = y'.( x − ) + 2x − m2 + m.
3 3
Gäi (x0; y0) lµ to¹ ®é ®iÓm cùc ®¹i hoÆc cùc tiÓu cña ®å thÞ th× y'(x0) = 0. Do ®ã:
1 m
y0 = y(x0) = y'(x0).( x0 − ) + 2x − m2 + m.
3 3
Çc ®iÓm cùc ®¹i vµ cùc tiÓu cïng tho¶ ph¬ng tr×nh:
y = 2x − m2 + m. (*)
VËy ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua ®iÓm cùc ®¹i vµ cùc tiÓu cña ®å thÞ hµm sè
cã d¹ng y = 2x − m2 + m.
Çch 2: Ta cã:
y' = −3x2 + 6mx + 3(1 − m2),
∆ ' = 1 > 0  x= m − 1
y' = 0 ⇔ −3x2 + 6mx + 3(1 − m2) = 0 ⇔  1 .
 x=
2 m +1
Tøc lµ, hµm sè lu«n cã cùc ®¹i vµ cùc tiÓu, vµ to¹ ®é cña chóng lµ:
A(m − 1; − m2 + 3m − 2) vµ B(m + 1; − m2 + 3m + 2).
Khi ®ã, ®êng th¼ng ®i qua ®iÓm cùc ®¹i vµ cùc tiÓu cña ®å thÞ hµm sè chÝnh lµ
®êng th¼ng (AB), cã ph¬ng tr×nh cho bëi:
x − (m − 1) y − (− m 2 + 3m − 2)
(AB): =
m + 1 − (m − 1) − m 2 + 3m + 2 − (− m 2 + 3m − 2)
⇔ (AB): y = 2x − m2 + m.
VÝ dô 3: Cho hµm sè (C): y = x3 − 3x + 1.
b. BiÖn luËn theo m sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh |x3 − 3x + 1| − m = 0.
c. LËp ph¬ng tr×nh çc tiÕp tuyÕn cña (C) biÕt r»ng tiÕp tuyÕn ®i qua
 14  y
®iÓm A  ; − 1  . y = |x3 − 3x + 1|
 9  3
 Gi¶i
U 1
1
Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038
−1 O x
100
y = x3 − 3x + 1 −1

(1). Hµm sè x¸c ®Þnh trªn D =  .
(2). Sù biÕn thiªn cña hµm sè:
  3 1   +∞ khi x → +∞
lim y = lim  x 3  1 − 2 + 3   =  .
x →∞ x →∞
  x x   −∞ khi x → −∞
y' = 3x2 − 3, y' = 0 ⇔ 3x2 − 3 = 0 ⇔ x = ±1.
x −∞ −1 1 +∞
y' + 0 − 0 +
C§ CT +∞
y −∞ 3 −1
(3). §å thÞ cña hµm sè:
 §iÓm uèn:
y'' = 6x, y'' = 0 ⇔ 6x = 0 ⇔ x = 0.
V× y" ®æi dÊu khi x qua ®iÓm 0 nªn ®å thÞ hµm sè cã mét ®iÓm uèn lµ U(0; 1).
NhËn xÐt: §å thÞ hµm sè nhËn ®iÓm uèn U lµm t©m ®èi xøng.
|x3 − 3x + 1| = m.
Do vËy sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh lµ sè giao ®iÓm cña ®å thÞ y = |x3 − 3x + 1|
víi ®êng th¼ng y = m + 1.
§å thÞ cña hµm sè y = |x3 − 3x + 1| gåm:
- PhÇn tõ trôc hoµnh trë lªn cña ®å thÞ (C).
- §èi xøng phÇn ®å thÞ phÝa díi trôc hoµnh cña (C) qua trôc hoµnh.
Suy ra:
 Víi m < 0, ph¬ng tr×nh v« nghiÖm.
 Víi m = 0, ph¬ng tr×nh cã 3 nghiÖm ph©n biÖt.
 Víi 0 < m < 1, ph¬ng tr×nh cã 6 nghiÖm ph©n biÖt.
 Víi m = 1, ph¬ng tr×nh cã 5 nghiÖm.
 Víi m > 3, ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm ph©n biÖt.
c. Ta lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: Gi¶ sö hoµnh ®é tiÕp ®iÓm lµ x = x0 khi ®ã tiÕp tuyÕn cã d¹ng:
(d): y − y(x0) = y’(x0)(x − x0) ⇔ (d): y = (3 x 20 − 3)(x − x0) + x 30 − 3x0 + 1.
§iÓm A∈(d) suy ra:
14
−1 = (3 x 20 − 3)( − x0) + x 30 − 3x0 + 1 ⇔ 3 x 30 − 7 x 20 + 4 = 0
9
2
⇔ (x0 − 1)(3 x 20 − 4x0 − 4) = 0 ⇔ x0 = 1 hoÆc x0 = 2 hoÆc x0 = − .
3
Khi ®ã:

 Víi x0 = 1, ta ®îc tiÕp tuyÕn (d1): y = −1.

 Víi x0 = 2, ta ®îc tiÕp tuyÕn (d2): y = 9x − 15.
2 5 43
 Víi x0 = − , ta ®îc tiÕp tuyÕn (d3): y = − x + .
3 3 27
VËy, qua A kÎ ®îc ba tiÕp tuyÕn (d1), (d2) vµ (d3) tíi (C).
 14 
Çch 2: Ph¬ng tr×nh (d) ®i qua A víi hÖ sè gãc k cã d¹ng y = k  x −  − 1 .
 9 
§Ó (d) tiÕp xóc víi (C), th× hÖ ph¬ng tr×nh sau ph¶i cã nghiÖm:
 3 14
x − 3x + 1= k(x − ) − 1 (1)
 9
3x 2 − 3 =k (2)

Thay (2) vµo (1), ta ®îc:
2
3x3 − 7x2 + 4 = 0 ⇔ (x − 1)(3x2 − 4x − 4) = 0 ⇔ x = 1 hoÆc x = 2 hoÆc x = − .
3
Khi ®ã:
(2)
 Víi x = 1 ⇒ k = 0, ta ®îc tiÕp tuyÕn (d1): y = −1.
(2)
 Víi x0 = 2 ⇒ k = 9, ta ®îc tiÕp tuyÕn (d2): y = 9x − 15.
2 (2) 5 5 43
 Víi x0 = − ⇒ k = − , ta ®îc tiÕp tuyÕn (d3): y = − x + .
3 3 3 27
VËy, qua A kÎ ®îc ba tiÕp tuyÕn (d1), (d2) vµ (d3) tíi (C).
1
VÝ dô 4: Cho hµm sè (Cm): y = − mx3 + mx2 − x.
3
a. T×m çc ®iÓm cè ®Þnh mµ (Cm) lu«n ®i qua khi m thay ®æi.
b. T×m m ®Ó hµm sè lu«n nghÞch biÕn.
c. T×m m ®Ó hµm sè cã cùc ®¹i vµ cùc tiÓu.
d. T×m m ®Ó hµm sè cã cùc ®¹i vµ cùc tiÓu n»m vÒ hai phÝa cña trôc Ox.
 1
e. T×m m ®Ó (Cm) nhËn ®iÓm U  1; −  lµm ®iÓm uèn.
 3
f. X¸c ®Þnh m kh¸c 0 ®Ó (Cm) c¾t Ox t¹i ba ®iÓm ph©n biÖt víi hoµnh
®é lËp thµnh cÊp sè céng.
 Gi¶i
a. Gi¶ sö M(x0; y0) lµ ®iÓm cè ®Þnh cña hä (Cm), khi ®ã:
1
y0 = − m x 30 + m x 20 − x0, ∀m ⇔ ( x 30 − 3 x 20 )m + 3x0 + y0 = 0, ∀m
3
x − 3x 0 =  M (0;0)
3 2
0
⇔  0 ⇔  1 .
3x 0 + 3y 0 =0  M 2 (3; − 3)
VËy, hä (Cm) cã hai ®iÓm cè ®Þnh M1(0; 0) vµ M2(3; −3).

b. Hµm sè x¸c ®Þnh trªn D =  .

§¹o hµm:
y' = −mx2 + 2mx − 1, y' = 0 ⇔ f(x) = −mx2 + 2mx − 1 = 0. (1)
Hµm sè lu«n nghÞch biÕn khi:
y' ≤ 0 víi mäi x∈  ⇔ f(x) ≤ 0 víi mäi x∈  .
XÐt hai trêng hîp:
Trêng hîp 1: NÕu m = 0 th×:
y' = −1 < 0 víi mäi x∈  ⇔ Hµm sè lu«n nghÞch biÕn.
Trêng hîp 2: NÕu m ≠ 0 th× ®iÒu kiÖn lµ:
−m < 0 m > 0 m > 0
 ⇔  2 ⇔  ⇔ 0 < m ≤ 1.
∆ 'f ≤ 0 m − m ≤ 0 0 ≤ m ≤ 1
VËy, hµm sè lu«n nghÞch biÕn khi 0 ≤ m ≤ 1.
c. Hµm sè cã cùc ®¹i vµ cùc tiÓu khi:
(1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt vµ ®æi dÊu qua hai nghiÖm
a ≠ 0 m ≠ 0 m > 1
⇔  ⇔  2 ⇔  .
∆ 'f > 0 m − m > 0 m < 0
VËy, hµm sè cã cùc ®¹i vµ cùc tiÓu khi m ∈ (−∞; 0)∪(1; +∞).
d. Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cña (Cm) vµ Ox cã d¹ng:
1 x = 0
− mx3 + mx2 − x = 0 ⇔ x(mx2 − 3mx + 3) = 0 ⇔ 
3 = mx 2 − 3mx + =
g(x) 3 0 (*)
Hµm sè cã cùc ®¹i vµ cùc tiÓu n»m vÒ hai phÝa cña trôc Ox khi:
Hµm sè c¾t trôc Ox t¹i ba ®iÓm ph©n biÖt ⇔ (∗) cã hai nghiÖm ph©n biÖt kh¸c 0
a ≠ 0 m ≠ 0  4
  2  m>
⇔ ∆ g > 0 ⇔ 9m − 12m > 0 ⇔ 3.
 3 ≠ 0 
g(0) ≠ 0   m < 0
4 
VËy, víi m ∈ ( −∞; 0 ) ∪  ; + ∞  tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
3 
e. Ta cã y" = −2mx + 2m.
§å thÞ hµm sè nhËn ®iÓm U lµm ®iÓm uèn khi:
 
m ≠ 0 m ≠ 0
 
y"(1) = 0 ⇔ −2m + 2m = 0 ⇔ m = 1.
 1  1 1
y(1) = − − m + m − 1 =−
 3  3 3
VËy, víi m = 1 ®å thÞ hµm sè nhËn ®iÓm U lµm ®iÓm uèn.
f. Ta lùa chän mét trong ba çch sau:

Çch 1: §Ó (Cm) c¾t Ox t¹i ba ®iÓm ph©n biÖt víi hoµnh ®é lËp thµnh cÊp sè céng th×
®iÓm uèn U cña ®å thÞ hµm sè thuéc Ox, tøc lµ yU = 0. (2)
Ta cã
y" = −2mx + 2m, y" = 0 ⇔ −2mx + 2m = 0 ⇔ xU = 1
do ®ã, ®iÒu kiÖn (2) trë thµnh:
1 3
− m+m−1=0⇔m= .
3 2
3 1 3
Thö l¹i: Víi m = hµm sè cã d¹ng y = − x3 + x3 − x.
2 2 2
Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm lµ:
1 3
− x3 + x3 − x = 0 ⇔ x(x2 − 3x + 2) = 0 ⇔ x1 = 0, x2 = 1, x3 = 2
2 2
nhËn thÊy x1, x2, x3 lËp thµnh cÊp sè céng.
3
VËy, víi m = tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
2
Çch 2: Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cña (Cm) víi trôc hoµnh lµ:
1
− mx3 + mx2 − x = 0 ⇔ mx3 − 3mx2 + 3x = 0. (3)
3
§Ó ®å thÞ hµm sè c¾t Ox t¹i ba ®iÓm ph©n biÖt víi hoµnh ®é lËp thµnh cÊp sè céng
th× ph¬ng tr×nh (3) cã ba nghiÖm x0 − d, x0, x0 + d. Khi ®ã:
mx3 − 3mx2 + 3x = m[x − (x0 − d)](x − x0)[x − (x0 + d)] = m(x − x0)[(x − x0)2 − d2]
= mx3 − 3mx0x2 + m(3 x 20 − d2)x − x 30 + md2x0.
−3m = −3mx 0 x 0 = 1
 
⇒
= 3 m(3x 0 − d ) ⇔ d = ±1 .
2 2
 m = 3 / 2
0 = − x 30 + d 2 x 0 
3
2
Çch 3. §å thÞ hµm sè c¾t trôc hoµnh t¹i ba ®iÓm ph©n biÖt víi hoµnh ®é lËp thµnh
cÊp sè céng khi:
x +x
(3) cã ba nghiÖm ph©n biÖt x1 < x2 < x3 tho¶ m·n 1 3 = x2 ⇔ x1 + x3 = 2x2.
2
MÆt kh¸c theo ®Þnh lÝ viÐt ta cã:
x1 + x2 + x3 = 3 ⇔ 3x2 = 3 ⇔ x2 = 1.
3
§Ó x2 = 1 lµ nghiÖm cña (3) th× m − 3m + 3 = 0 ⇔ m = .
2
Thö l¹i: T¬ng tù nh trong çch 1.
3
2

VÝ dô 5: Cho hµm sè (Cm): y = (x − 1)(x2 + mx + m).

1. Víi m = 2:
a. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ (C) cña hµm sè.
b. TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi (C), trôc hoµnh vµ çc
®êng th¼ng x = 0, x = 1.
c. ViÕt ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn víi (C) biÕt tiÕp tuyÕn ®ã vu«ng gãc
víi ®êng th¼ng x − 5y + 4 = 0.
2. T×m çc gi¸ trÞ cña m ®Ó ®å thÞ y
hµm sè tiÕp xóc víi trôc hoµnh. −2/3 −1/3 1
O
X¸c ®Þnh to¹ ®é tiÕp ®iÓm trong x
mçi trêng hîp t×m ®îc.
 Gi¶i −50/27
1. Víi m = 2 hµm sè cã d¹ng: −52/27
(C): y = x3 + x2 − 2. (C)
a. B¹n ®äc tù gi¶i. −2
b. DiÖn tÝch S ph¶i t×m ®îc cho bëi:
1 1
1 1 17
S = ∫ | x 3 + x 2 − 2 | dx = − ∫ (x 3 + x 2 − 2)dx = −( x4 + x3 − 2x) |10 = (®vdt).
0 0
4 3 12
c. TiÕp tuyÕn vu«ng gãc víi ®êng th¼ng x − 5y + 4 = 0 nªn cã hÖ sè gãc k = 5.
Tíi ®©y, ta lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: Hoµnh ®é tiÕp ®iÓm lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
5
y' = 5 ⇔ 3x2 + 2x = 5 ⇔ 3x2 + 2x − 5 = 0 ⇔ x0 = 1 hoÆc x 0 = − .
3
Khi ®ã:
 Víi x0 = 1, ta ®îc tiÕp tuyÕn:
(d1): y − y(1) = 5(x − 1) ⇔ (d1): y = 5x − 5.
5
 Víi x 0 = − , ta ®îc tiÕp tuyÕn:
3
5 5 121
(d2): y − y(− ) = 5(x + ) ⇔ (d2): y = 5x + .
3 3 27
VËy, tån t¹i hai tiÕp tuyÕn (d1), (d2) tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
Çch 2: Ph¬ng tr×nh (d) víi hÖ sè gãc k = 5 cã d¹ng y = 5x + m.
x + x − 2 = 5x + m m = x 3 + x 2 − 5x − 2 m = 5
3 2
 2 ⇔  ⇔  .
3x + 2x = 5 = x 1 hoÆc x= − 5 / 3  m = 121/ 27
Khi ®ã:
 Víi m = 5, ta ®îc tiÕp tuyÕn (d1): y = 5x − 5.
121 121
 Víi m = , ta ®îc tiÕp tuyÕn (d2): y = 5x + .
27 27

VËy, tån t¹i hai tiÕp tuyÕn (d1), (d2) tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
2. §å thÞ hµm sè tiÕp xóc víi trôc hoµnh khi hÖ sau cã nghiÖm:
x = −2 vµ m = 4
y = 0 (x − 1)(x 2 + mx + m) =
0 
 ⇔  2 ⇔
=  x 0= vµ m 0 .
y ' = 0 3x + 2(m − 1)x = 0
 x = 1 vµ m = −1/ 2
VËy, ta ®îc:
 Víi m = 4, ®å thÞ hµm sè tiÕp xóc víi Ox t¹i tiÕp ®iÓm M1(−2; 0).
 Víi m = 0, ®å thÞ hµm sè tiÕp xóc víi Ox t¹i tiÕp ®iÓm M2(0; 0).
1
 Víi m = − , ®å thÞ hµm sè tiÕp xóc víi Ox t¹i tiÕp ®iÓm M3(1; 0).
2
1
VÝ dô 6: Cho hµm sè (Cm): y = x3 − mx2 − x + m + 1.
3
b. Chøng minh r»ng víi mäi m hµm sè ®· cho lu«n cã cùc ®¹i vµ cùc tiÓu.
c. LËp ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua cùc ®¹i vµ cùc tiÓu.
d. T×m m ®Ó hµm sè ®ång biÕn trªn kho¶ng (1; + ∞ ) .
 Gi¶i
b. TËp x¸c ®Þnh D =  .
§¹o hµm:
y' = x2 − 2mx − 1, y' = 0 ⇔ f(x) = x2 − 2mx − 1 = 0. (1)
Ta cã ∆' = m + 1 > 0, ∀m do ®ã (1) lu«n cã hai nghiÖm ph©n biÖt.
2
VËy, víi mäi m hµm sè ®· cho lu«n cã cùc ®¹i, cùc tiÓu.
c. To¹ ®é çc ®iÓm cùc ®¹i vµ cùc tiÓu tháa m·n hÖ:
 x3  x m 2 2 2
y = − mx 2 − x + m + 1 y= y '.  −  − (m + 1)x + m + 1
 3 ⇔  3 3  3 3
y ' = 0 y ' = 0
 
2 2
⇒ y = − (m2 + 1)x + m + 1. (2)
3 3
NhËn xÐt r»ng to¹ ®é çc ®iÓm cùc ®¹i vµ cùc tiÓu cïng tho¶ m·n (2), nªn ph¬ng
tr×nh ®êng th¼ng ®i qua cùc ®¹i vµ cùc tiÓu cña ®å thÞ hµm sè cã d¹ng:
2 2
(d): y = − (m2 + 1)x + m + 1.
3 3
d. Hµm sè ®ång biÕn trªn kho¶ng (1; + ∞ ) khi:
x2 − 1
y' ≥ 0 ∀x > 1 ⇔ x2 − 2mx − 1 ≥ 0 ∀x > 1 ⇔ ≥ m , ∀x > 1. (*)
2x
x2 − 1
XÐt hµm sè y = cã tËp x¸c ®Þnh D = (1; +∞) vµ:
2x

x2 + 1
y= > 0, ∀x > 1 ⇔ hµm sè lu«n ®ång biÕn trªn D.
2x 2
Tõ ®ã, ta ®îc (*) ⇔ m ≤ y(1) = 0.
VËy, víi m ≤ 0 tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
VÝ dô 7: Cho hµm sè (Cm): y = (m + 2)x3 + 2(m + 2)x2 − (m + 3)x − 2m + 1.
1. Víi m = −1:
b. T×m a ®Ó (C) c¾t ®êng th¼ng (d): y = ax + 3 t¹i ba ®iÓm ph©n biÖt.
2. Chøng minh r»ng hä ®å thÞ hµm sè (Cm) lu«n ®i qua ba ®iÓm cè
®Þnh, vµ ba ®iÓm ®ã cïng n»m trªn mét ®êng th¼ng.
3. T×m m ®Ó hµm sè nghÞch biÕn trªn  .
 Gi¶i
1. Víi m = −1 hµm sè cã d¹ng (C): y = x3 + 2x2 − 2x + 3.
a B¹n ®äc tù gi¶i.
b Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cña (d) víi ®å thÞ hµm sè (C) lµ:
x3 + 2x2 − 2x + 3 = ax + 3 ⇔ x3 + 2x2 − (a + 2)x = 0
x = 0
⇔  2
 f(x) = x + 2x − a − 2 = 0 (*)
§êng th¼ng (d) c¾t ®å thÞ hµm sè (C) t¹i ba ®iÓm ph©n biÖt khi ph¬ng tr×nh (*)
cã hai nghiÖm ph©n biÖt kh¸c 0:
∆ 'f > 0 1 + a + 2 > 0 a > −3
 ⇔  ⇔  ⇔ −3 < a ≠ −2.
f(0) ≠ 0  −a − 2 ≠ 0 a ≠ −2
VËy, víi −3 < a ≠ −2 tháa m·n ®iÓu kiÖn ®Çu bµi.
2. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo hai çch sau:
Çch 1: Gi¶ sö M(x; y) lµ ®iÓm cè ®Þnh cña hä (Cm), khi ®ã:
y = (m + 2)x3 + 2(m + 2)x2 − (m + 3)x − 2m + 1, ∀m
⇔ (x3 + 2x2 − x − 2)m + 2x3 + 4x2 − 3x − + 1 − y = 0, ∀m
 M1 (−2;7)
x3 + 2x 2 − x − 2 =0 (x + 2)(x 2 − 1) =
0 
⇔  3 2
⇔  3 2
⇔  M 2 (1;4) .
y = 2x + 4x − 3x + 1 y = 2x + 4x − 3x + 1  M 3 (−1;6)
VËy, hä (Cm) cã ba ®iÓm cè ®Þnh M1(− 2; 7), M2(1; 4) vµ M3(−1 ; 6).
Suy ra:
   
M1 M 2 (3; −3) vµ M1 M 3 (1; −1) ⇒ M1 M 2 = 3. M1 M 3 .
VËy, hä (Cm) lu«n ®i qua ba ®iÓm cè ®Þnh vµ ba ®iÓm ®ã cïng n»m trªn mét
®êng th¼ng.
Çch 2: Gi¶ sö M(x; y) lµ ®iÓm cè ®Þnh cña hä (Cm), khi ®ã:
y = (m + 2)x3 + 2(m + 2)x2 − (m + 3)x − 2m + 1, ∀m

⇔ (x3 + 2x2 − x − 2)m + 2x3 + 4x2 − 3x − + 1 − y = 0, ∀m

x3 + 2x 2 − x − 2 =0 (x + 2)(x 2 − 1) =
0
⇔  3 2
⇔ 
y = 2x + 4x − 3x + 1 y 2(x3 + 2x 2 − x − 2) − x + 5
=
(x + 2)(x − 1) =
2
0 (1)
⇔ 
y =− x + 5 (2)
Khi ®ã:
 V× (1) cã ba nghiÖm ph©n biÖt nªn hä (Cm) lu«n ®i qua ba ®iÓm cè ®Þnh.
 Täa ®é çc ®iÓm cè ®Þnh ®Ò tháa m·n (2) − lµ ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng.
VËy, hä (Cm) lu«n ®i qua ba ®iÓm cè ®Þnh vµ ba ®iÓm ®ã cïng n»m trªn ®êng
th¼ng y = −x + 5.
3. TËp x¸c ®Þnh D =  .
§¹o hµm:
y' = 3(m + 2)x2 + 4(m + 2)x − m − 3. (1)
Hµm sè nghÞch biÕn trªn  khi:
y' ≤ 0, ∀x∈  ⇔ 3(m + 2)x2 + 4(m + 2)x − m − 3 ≤ 0, ∀x∈  .
Ta xÐt hai trêng hîp:
Trêng hîp 1: Víi m + 2 = 0 ⇔ m = −2, ta ®îc:
y' = −1< 0 ⇒ Hµm sè nghÞch biÕn trªn  .
Trêng hîp 2: Víi m + 2 ≠ 0 ⇔ m ≠ −2, ®iÒu kiÖn lµ:
∆ ' f ≤ 0 ⇔ 4(m + 2)2 + 3(m + 2)(m + 3) ≤ 0 ⇔ (m + 2)(7m + 17) ≤ 0
17
⇔ − ≤ m ≤ −2 .
7
17
VËy, víi − ≤ m ≤ −2 tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
7
1 3
VÝ dô 8: Cho hµm sè y = x − mx2 − x + m + 1.
3
b. Chøng minh r»ng víi mäi m hµm sè ®· cho lu«n cã cùc ®¹i vµ cùc
tiÓu. H·y x¸c ®Þnh m sao cho kho¶ng çch gi÷a çc ®iÓm cùc ®¹i
vµ cùc tiÓu lµ nhá nhÊt.
 Gi¶i
a B¹n ®äc tù gi¶i.
b MiÒn x¸c ®Þnh D =  .
§¹o hµm:
y' = x2 − 2mx − 1, y' = 0 ⇔ x2 − 2mx − 1 = 0, (1)
Ta cã:
∆' = m2 + 1 > 0, ∀m ⇔ (1) lu«n cã hai nghiÖm ph©n biÖt.
VËy, víi mäi m hµm sè ®· cho lu«n cã cùc ®¹i , cùc tiÓu vµ hoµnh ®é çc ®iÓm
cùc ®¹i , cùc tiÓu tho¶ m·n:

x1 + x 2 = 2 m
 .
x1x 2 = −1
Thùc hiÖn phÐp chia y cho y' ta ®îc:
1 1 2
y = y'.( x − m) − (m2 + 1)x + 2 m + 1.
3 3 3 3
VËy, tung ®é çc ®iÓm cùc ®¹i, cùc tiÓu lµ:
2 2 2 2
y1 = − (m2 + 1)x1 + m + 1 vµ y2 = − (m2 + 1)x2 + m + 1.
3 3 3 3
VËy, to¹ ®é çc ®iÓm cùc trÞ cña ®å thÞ hµm sè lµ A(x1; y1) vµ B(x2 ; y2).
Do ®ã kho¶ng çch gi÷a çc ®iÓm cùc ®¹i, cùc tiÓu ®îc cho bëi:
2 2
AB2 = (x1 − x2)2 + [ (m2 + 1)x1 − (m2 + 1)x2]2
3 3
4 4
= (x1 − x2)2[1 + (m2 + 1)2] = (4m2 + 4)[1 + (m2 + 1)2].
9 9
§Æt t = m2 + 1, t≥1, ta ®îc:
4 2 4
AB2 = 4t(1 + t ) = (4t3 + 9t)
9 9
Do ®ã AB nhá nhÊt khi 4t3 + 9t nhá nhÊt.
XÐt hµm sè y = 4t3 + 9t.
 MiÒn x¸c ®Þnh D = [1, + ∞).
 §¹o hµm:
y' = 12t2 + 9 > 0, ∀t ≥1 ⇔ hµm sè lu«n ®ång biÕn trªn D.
Suy ra ymin = y(1) = 13.
VËy, ta ®îc:
52 2 13
AB2min = ⇔ ABmin = ®¹t ®îc khi t = 1 ⇔ m = 0.
9 3
II. Hµm trïng ph¬ng

Mét sè tÝnh chÊt cña hµm trïng ph¬ng:
TÝch chÊt 1: Hµm sè cã cùc trÞ víi mäi gi¸ trÞ cña tham sè sao cho a ≠ 0.
b
y' = 0 cã ba nghiÖm ph©n biÖt ⇔ < 0.
2a
TÝch chÊt 3: Hµm sè cã hai cùc ®¹i vµ mét cùc tiÓu khi:
a < 0
 .
b > 0
TÝch chÊt 4: Hµm sè cã mét cùc ®¹i vµ hai cùc tiÓu khi:
a > 0
 .
b < 0
TÝch chÊt 5: Hµm sè cã hai ®iÓm uèn khi:

b
y'' = 0 cã hai nghiÖm ph©n biÖt ⇔ < 0.
2a
TÝch chÊt 6: Hµm sè kh«ng cã ®iÓm uèn khi:
b
y'' = 0 cã hai nghiÖm ph©n biÖt ⇔ ≥ 0.
2a
TÝch chÊt 7: §å thÞ hµm sè nhËn trôc tung lµm trôc ®èi xøng.
TÝch chÊt 8: Ph¬ng tr×nh trïng ph¬ng:
ax4 + bx2 + c = 0, víi a ≠ 0. (1)
§Æt t = x2 víi t ≥ 0, ph¬ng tr×nh cã d¹ng:
at2 + bt + c = 0. (2)
 NÕu (2) cã nghiÖm t0 ≥ 0 th× (1) cã nghiÖm x = ± t 0 .
 (1) cã nghiÖm duy nhÊt khi (2) cã nghiÖm t1 ≤ 0 = t2.
 (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt khi (2) cã nghiÖm t1 < 0 < t2 hoÆc 0 < t1 = t2.
 (1) cã ba nghiÖm ph©n biÖt khi (2) cã nghiÖm 0 = t1 < t2.
 (1) cã bèn nghiÖm ph©n biÖt khi (2) cã nghiÖm 0 < t1 < t2.
 (1) cã bèn nghiÖm ph©n biÖt lËp thµnh cÊp sè céng khi:
(2) cã nghiÖm 0 = t1 < t2 vµ t2 = 9t1.
TÝch chÊt 9: Ph¬ng ph¸p t×m ®iÒu kiÖn cña tham sè ®Ó ®å thÞ hµm sè y = ax4 + bx2 + c
tiÕp xóc víi Ox t¹i hai ®iÓm ph©n biÖt
Ph¬ng ph¸p 1: §¹i sè
§iÒu kiÖn lµ (1) cã hai nghiÖm kÐp ph©n biÖt khi:
ax4 + bx2 + c = a(x − x1)2(x − x2)2 víi x1 ≠ x2. (3)
Sö dông ph¬ng ph¸p h»ng sè bÊt ®Þnh ta x¸c ®Þnh ®îc gi¸ trÞ cña
tham sè.
Ph¬ng ph¸p 2: Hµm sè
TËp x¸c ®Þnh D =  .
§¹o hµm:
y' = 4ax3 + 2bx = 2x(2ax2 + b), y' = 0 ⇔ 2x(2ax2 + b) = 0. (4)
§iÒu kiÖn lµ
b
 <0 ab < 0
 2a ⇔  2
.
y(± − b / 2a ) = 4ac − b =0
 0
1 3
VÝ dô 1: Cho hµm sè (C): y = − x4 − x2 + .
2 2
b. TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi ®êng cong (C) vµ trôc Ox.
c. LËp ph¬ng tr×nh çc tiÕp tuyÕn cña (C) biÕt r»ng tiÕp tuyÕn ®i qua
®iÓm M(0; 4).
y
 Gi¶i 3/2
A B
Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 −1 O 1 x 110
(C)

  1 1 3 
lim y = lim  x 4  − − 2 + 4   = −∞.
x →±∞ x →±∞
  2 x 2x  
y' = −2x3 − 2x, y' = 0 ⇔ −2x3 − 2x = 0 ⇔ −2x(x2 + 1) = 0 ⇔ x = 0.
x −∞ 0 +∞
y' + 0 −
y C§
3/2
−∞ −∞
 §iÓm uèn:
y'' = −6x2 − 2 < 0, ®å thÞ hµm sè kh«ng cã ®iÓm uèn vµ låi trªn D.
 Giao cña ®å thÞ hµm sè víi trôc hoµnh lµ çc ®iÓm A(−1; 0), B(1; 0).
b. Do tÝnh ®èi xøng nªn diÖn tÝch S ph¶i t×m ®îc cho bëi:
1
1 3 1 1 3 32
S = 2 ∫ (− x 4 − x 2 + )dx = 2(− x5 − x3 + x) |10 = (®vdt).
0
2 2 10 3 2 15
c. Ta lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: Gi¶ sö hoµnh ®é tiÕp ®iÓm lµ x = x0 khi ®ã tiÕp tuyÕn cã d¹ng:
1 4 3
(d): y − y(x0) = y’(x0)(x − x0) ⇔ (d): y = (−2 x 30 − 2x0)(x − x0) + x 0 + x 20 − .
2 2
§iÓm M∈(d) suy ra:
1 4 3
4 = (−2 x 30 − 2x0)(−x0) + 0 ⇔ x0 = ±1.
x 0 + x 20 − ⇔ 5x 40 + 6x 20 − 11 =
2 2
Khi ®ã:
 Víi x0 = 1, ta ®îc tiÕp tuyÕn (d1): y = 4x + 4
 Víi x0 = −1, ta ®îc tiÕp tuyÕn (d2): y = −4x + 4.
VËy, qua A kÎ ®îc hai tiÕp tuyÕn (d1), (d2) tíi (C).
Çch 2: Ph¬ng tr×nh (d) ®i qua A víi hÖ sè gãc k cã d¹ng y = kx + 4.
 1 4 3
− x − x + = kx + 4 (1)
2
 2 2
−2x 3 − 2x = k (2)

1 3
− x 4 − x 2 + = x(−2x 3 − 2x) + 4 ⇔ 3x4 + 2x2 − 5 = 0 ⇔ x = ±1.
2 2

2
3x3 − 7x2 + 4 = 0 ⇔ (x − 1)(3x2 − 4x − 4) = 0 ⇔ x = 1 hoÆc x = 2 hoÆc x = −
3
Khi ®ã:
(2)
 Víi x = −1 ⇒ k = 4, ta ®îc tiÕp tuyÕn (d1): y = 4x + 4.
(2)
 Víi x = 1 ⇒ k = −4, ta ®îc tiÕp tuyÕn (d2): y = −4x + 4.
VËy, qua A kÎ ®îc hai tiÕp tuyÕn (d1), (d2) tíi (C).
VÝ dô 2: Cho hµm sè (C): y = x4 − 2x2 + 1.
b. Dùa vµo ®å thÞ (C) biÖn luËn theo m sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh
x4 − 2x2 + 1 − m = 0.
 Gi¶i
1. Hµm sè x¸c ®Þnh trªn D =  . y
2. Sù biÕn thiªn cña hµm sè: (C)
 Giíi h¹n cña hµm sè t¹i v« cùc: 1
  2 1 
lim y = lim  x 4  1 − 2 + 4   = +∞.
x →±∞ x →±∞
  x x  −1 O 1 x
y' = 4x3 − 4x, y' = 0 ⇔ 4x3 − 4x = 0 ⇔ x = 0 hoÆc x = ±1.
x −∞ −1 0 1 +∞
y' − 0 + 0 − 0 +
y +∞
CT C§ CT +∞
0 1 0
 §iÓm uèn:
1
y'' = 12x2 − 4, y'' = 0 ⇔ 12x2 − 4 = 0 ⇔ x = ± .
3
1
3
 1 4  1 4
lµ U1  − ;  vµ U 2  ;  .
 3 9  3 9
 Ta lÊy thªm ®iÓm A( 3 ; 4), B(− 3 ; 4) trªn ®å thÞ.
b. ViÕt l¹i ph¬ng tr×nh díi d¹ng: x4 − 2x2 + 1 = m.
Do vËy sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh lµ sè giao ®iÓm cña ®å thÞ (C) víi ®êng
th¼ng y = m. Suy ra:
 Víi m < 0, ph¬ng tr×nh v« nghiÖm.
 Víi m = 0, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm nghiÖm kÐp x = ±1.


 Víi m > 1, ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm ph©n biÖt.
VÝ dô 3: Cho hµm sè (Cm): y = x4 + mx2 − m − 1
a. Chøng minh r»ng (Cm) ®i qua hai ®iÓm cè ®Þnh A vµ B. T×m m ®Ó
çc tiÕp tuyÕn t¹i A vµ B víi ®å thÞ vu«ng gãc víi nhau.
b. X¸c ®Þnh m ®Ó ®å thÞ hµm sè tiÕp xóc víi ®êng th¼ng (d): y = 2(x − 1)
t¹i ®iÓm cã hoµnh ®é x = 1. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ
hµm sè víi m t×m ®îc.
c. Sö dông ®å thÞ ë c©u b), biÖn luËn theo k sè nghiÖm cña ph¬ng
tr×nh 4x2(1 − x2) = 1 − k.
 Gi¶i
a. Gi¶ sö M(x0; y0) lµ ®iÓm cè ®Þnh cña hä (Cm). Khi ®ã:
y0 = x 40 + m x 20 − m − 1, ∀m ⇔ ( x 20 − 1)m + x 40 − y0 − 1 = 0, ∀m
x 2 − 1 = 0 = 0  A(1;0)
⇔  04 ⇔  .
x 0 − y 0 − 1 =0  B(−1;0)
VËy, hä (Cm) cã hai ®iÓm cè ®Þnh A(1; 0) vµ B(−1; 0).
Ta cã:
y '(x A )= 4 + 2m
y' = 4x3 + 2mx ⇒  .
y '(x B ) =−4 − 2m
§Ó çc tiÕp tuyÕn t¹i A vµ B víi ®å thÞ vu«ng gãc víi nhau ®iÓu kiÖn lµ:
y'(xA). y'(xB) = −1 ⇔ (4 + 2m)(−4 − 2m) = −1
1 9 7
⇔ (m + 2)2 =⇔ m = − hoÆc m = − .
4 4 4
b. §Æt:
f(x) = x4 + mx2 − m − 1 ⇒ f'(x) = 4x3 + 2mx,
g(x) = 2(x − 1) ⇒ g'(x) = 2.
Khi ®ã, ®Ó (Cm) tiÕp xóc víi (d) t¹i ®iÓm cã hoµnh ®é x = 1 ®iÒu kiÖn lµ:
f(1) = g(1) 0 = 0
 ⇔  ⇔ m = −1.
f '(1) = g'(1) 4 + 2m − m − 1 = 2
Víi m = −1 hµm sè cã d¹ng (C): y = x4 − x2 . y (C)
2. Sù biÕn thiªn cña hµm sè: −1/ 2 O 1/ 2
C Dx
 4  1 1 
lim y = lim  x  − − 2   = +∞.
x →±∞ x →±∞
  2 x  −1/4
y' = 4x3 − 2x,

1
y' = 0 ⇔ 4x3 − 2x = 0 ⇔ 2x(2x2 − 1) = 0 ⇔ x = 0 hoÆc x = ± .
2
x −∞ −1/ 2 0 1/ 2 +∞
y' − 0 + 0 − 0 +
+∞ CT C§ CT +∞
y
−1/4 0 −1/4
 §iÓm uèn:
1
y'' = 12x2 − 2, y'' = 0 ⇔ 12x2 − 2 = 0 ⇔ x = ± .
6
1
6
 1 5   1 5 
lµ U1  − ; −  vµ U 2  ; − .
 6 36   6 36 
 Giao cña ®å thÞ hµm sè víi trôc hoµnh:
x = 0
x4 − x2 = 0 ⇔ x2(x2 − 1) = 0 ⇔  ⇒ C(−1; 0) vµ D(1; 0).
 x = ±1
c. ViÕt l¹i ph¬ng tr×nh díi d¹ng:
k −1
x4 − x2 = .
4
k −1
Sè nghiÖm cña (1) lµ sè giao ®iÓm cña (C) vµ ®êng th¼ng y = , ta cã:
4
k −1 1
 NÕu < − ⇔ k < 0, ph¬ng tr×nh v« nghiÖm.
4 4
k −1 1
 NÕu = − ⇔ k = 0, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm.
4 4
1 k −1
 NÕu − < < 0 ⇔ 0 < k < 1, ph¬ng tr×nh cã bèn nghiÖm.
4 4
k −1
 NÕu = 0 ⇔ k = 1, ph¬ng tr×nh cã ba nghiÖm.
4
k −1
 NÕu > 0 ⇔ k > 1, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm.
4
y = mx4 + (m2 − 9)x2 + 10, víi m lµ tham sè.
b. T×m m ®Ó hµm sè cã ba cùc trÞ.

 Gi¶i
b. Ta cã:
§¹o hµm:
x = 0
y' = 4mx3 + 2(m2 − 9)x, y' = 0 ⇔  .
= 2mx 2 + m 2 −=
f (x) 9 0 (1)
Hµm sè cã 3 cùc trÞ ⇔ (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt kh¸c 0
0 < m < 3
⇔ m(m2 − 9) < 0 ⇔  .
 m < −3
VËy, hµm sè cã 3 cùc trÞ khi m∈(−∞; −3) ∪ (0; 3).
VÝ dô 5: Cho hµm sè (Cm): y = mx4 + (m − 1)x2 − 2m + 1.
1
a. Víi m = , viÕt ph¬ng tr×nh çc tiÕp tuyÕn kÎ tõ gèc to¹ ®é O tíi
2
®å thÞ (C1/2).
b. T×m m ®Ó ®å thÞ hµm sè cã ®óng mét ®iÓm cùc trÞ.
 Gi¶i
1 1 1
a. Víi m = , hµm sè cã d¹ng (C1/2): y = x4 − x2.
2 2 2
§êng th¼ng (d) ®i qua O víi hÖ sè gãc k cã ph¬ng tr×nh y = kx.
§êng th¼ng (d) lµ tiÕp tuyÕn cña (C1/2) khi hÖ ph¬ng tr×nh sau cã nghiÖm:
1 4 1 2 1 1 k = 0
 x − x = kx  x 4 − x 2 = (2x3 − x)x 3x 4 − x 2 = 0 
2 2 ⇔ 2 2 ⇔ ⇔  k = 1/ 3 3 .
2x3 − x =  3 =

 k 2x3 − x 
 k =
 k 2x − x  k = −1/ 3 3
Khi ®ã:
 Víi k = 0, ta ®îc tiÕp tuyÕn (d1): y = 0.
1 1
 Víi k = − , ta ®îc tiÕp tuyÕn (d2): y = − x.
3 3 3 3
1 1
 Víi k = , ta ®îc tiÕp tuyÕn (d3): y = x.
3 3 3 3
VËy, qua O kÎ ®îc ba tiÕp tuyÕn (d1), (d2) , (d3) tíi ®å thÞ (C1/2).
b. Ta cã:
y' = 4mx3 + 2(m − 1)x = 2x(2mx2 + m − 1).
x = 0
y' = 0 ⇔ 2x(2mx2 + m − 1) = 0 ⇔  .
= 2mx 2 + m =
 f(x) − 1 0 (*)

Hµm sè chØ cã mét ®iÓm cùc trÞ khi:

(*) v« nghiÖm
 f(0) = 0 . (I)

Trêng hîp 1: NÕu f(x) = 0 v« nghiÖm
 Víi m = 0, ta cã:
(*) ⇔ −1 = 0 m©u thuÉn ⇒ (*) v« nghiÖm.
 Víi m ≠ 0, ®Ó (*) v« nghiÖm ®iÓu kiÖn lµ:
m > 1
∆ < 0 ⇔ −8m(m − 1) < 0 ⇔  .
m < 0
Trêng hîp 2: NÕu f(0) = 0, tøc lµ:
m − 1 = 0 ⇔ m = 1.
VËy, hµm sè cã ®óng mét ®iÓm cùc trÞ khi m ≥ 1 hoÆc m ≤ 0.
VÝ dô 6: Cho hµm sè (Cm): y = x4 − 4x2 + m.
1. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ hµm sè víi m = 3.
2. X¸c ®Þnh m ®Ó ®å thÞ (C) c¾t trôc hoµnh t¹i bån ®iÓm ph©n biÖt.
3. Víi kÕt qu¶ trong 2) h·y x¸c ®Þnh m sao cho:
a. Bèn ®iÓm ph©n biÖt ®ã cã hµnh ®é lËp thµnh mét cÊp sè céng.
b. H×nh ph¼ng giíi h¹n bëi ®å thÞ (C) vµ trôc hoµnh cã diÖn tÝch
phÇn phÝa trªn vµ phÇn phÝa díi trôc hoµnh b»ng nhau.
 Gi¶i
1. §Ò nghÞ b¹n ®äc tù lµm.
2. Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cña (C) vµ Ox lµ x4 − 4x2 + m = 0. (1)
§Æt t = x , t ≥ 0, khi ®ã:
2
(1) ⇔ f(t) = t2 − 4t + m = 0 (2)

§å thÞ (C) c¾t trôc hoµnh t¹i bèn ®iÓm ph©n biÖt khi:
(1) cã bèn nghiÖm ph©n biÖt ⇔ (2) cã hai nghiÖm tho¶ m·n 0 < t1 < t2. (*)
Tíi ®©y ta cã thÓ tr×nh bµy theo hai çch sau:
Çch 1: Sö dông ®Þnh lÝ Vi−Ðt ®iÒu kiÖn (*) ®îc chuyÓn thµnh:
∆ ' > 0 4 − m > 0
 
S > 0 ⇔  4 > 0 ⇔ 0 < m < 4.
P > 0 m > 0
 
VËy, víi 0 < m < 4 ®å thÞ (C) c¾t trôc hoµnh t¹i bèn ®iÓm ph©n biÖt.
Çch 2: Sè nghiÖm d¬ng cña ph¬ng tr×nh (2) b»ng sè giao ®iÓm cña ®êng th¼ng
y = m víi ®å thÞ hµm sè y = −t2 + 4t trªn (0; +∞).
Ta cã:
 TËp x¸c ®Þnh trªn D = (0; +∞).
 Sù biÕn thiªn cña hµm sè:

y' = −2t + 4, y' = 0 ⇔ −2t + 4 = 0 ⇔ t = 2.

x 0 2 +∞
y' + 0 −
C§
y 4
0 −∞
Suy ra ®iÒu kiÖn lµ 0 < m < 4.
VËy, víi 0 < m < 4 ®å thÞ (C) c¾t trôc hoµnh t¹i bèn ®iÓm ph©n biÖt.
3. Víi kÕt qu¶ trong 2) th× ®å thÞ (C) c¾t trôc hoµnh t¹i bèn ®iÓm ph©n biÖt cã hoµnh
®é t¬ng øng lµ − t 2 , − t1 , t1 , t 2 .
a Bèn hoµnh ®é trªn lËp thµnh cÊp sè céng khi:
− t 2 + t1 = −2 t1
 ⇔ t 2 = 3 t1 ⇔ t2 = 9t1. (3)
 − t 1 + t 2 =2 t 1
Theo ®Þnh lÝ Vi−Ðt ta cã:
t1 + t 2 = 4
 . (I)
t1t 2 = m
Thay (3) vµo (I) ®îc:
t1 + 9t1 = 4 5t1 = 2 36
 ⇔ 2 ⇒ m= .
t
1 1.(9t ) = m 9t1 = m 25
36
VËy, víi m = ®å thÞ hµm sè c¾t trôc hoµnh t¹i bèn ®iÓm ph©n biÖt víi hoµnh
25
®é lËp thµnh cÊp sè céng.
b NhËn xÐt r»ng hµm sè y = x4 − 4x2 + m lµ hµm ch½n (nhËn Oy lµm trôc ®èi xøng)
nªn diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi ®å thÞ (C) vµ trôc hoµnh cã phÇn phÝa trªn vµ
phÇn phÝa díi trôc hoµnh b»ng nhau khi:
t2
1 5 4 3
∫ (x
t2
4
− 4x 2 + m)dx = 0 ⇔ ( x − x + mx) 0 =0
0
5 3
1 4
( t 2 )5 − ( t 2 )3 + m( t 2 ) = 0 ⇔ 3 t 22 − 20t2 + 15m = 0. (4)
5 3
(4)
20
MÆt kh¸c, do t2 lµ nghiÖm cña (2), nªn t 22 − 4t2 + m = 0 ⇒ m = .
9
20
9
III. Hµm ph©n thøc bËc nhÊt trªn bËc nhÊt
Mét sè tÝnh chÊt cña hµm ph©n thøc bËc nhÊt trªn bËc nhÊt:
TÝch chÊt 1: Hµm sè lu«n ®¬n ®iÖu trªn tËp x¸c ®Þnh cña nã.
TÝch chÊt 2: §å thÞ nhËn giao ®iÓm cña hai ®êng tiÖm cËn lµm t©m ®èi xøng.
Híng dÉn chøng minh

Bíc 1: ThËt vËy, ®iÓm I(x0; y0) lµ giao ®iÓm cña hai ®êng tiÖm cËn, ta
dêi trôc b»ng tÞnh tiÕn vÒ gèc I. C«ng thøc dêi trôc lµ:
x= X + x 0
 .
y= Y + y 0
Thay x, y vµo hµm sè ta ®îc:
a(X + x 0 ) + b
Y + y0 = ⇔ Y = F(X).
c(X + x 0 ) + d
Bíc 2: Hµm sè nµy lµ hµm lÎ nªn ®å thÞ nhËn I lµm t©m ®èi xøng.
TÝch chÊt 3: Kh«ng cã bÊt cø ®êng tiÕp tuyÕn nµo cña ®å thÞ hµm sè ®i qua t©m ®èi
xøng I.
ax + b
Bíc 1: LÊy ®iÓm M(x0; y0)∈(H), khi ®ã y0 = 0 .
cx 0 + d
Ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn t¹i M lµ
(d): y − y0 = y’(x0)(x − x0) (1)
Bíc 2: Gi¶ sö I∈(d), khi ®ã:
a d
− y0 = y’(x0)(− − x0) (2)
c c
Tõ (2) suy ra ®iÒu m©u thuÉn.
Bíc 3: VËy kh«ng cã bÊt cø ®êng tiÕp tuyÕn nµo cña ®å thÞ hµm sè
®i qua I.
TÝch chÊt 4: M lµ ®iÓm tuú ý thuéc ®å thÞ hµm sè. NÕu tiÕp tuyÕn t¹i M c¾t hai tiÖm
cËn t¹i A, B th×:
a. M lµ trung ®iÓm AB.
b. ∆IAB cã diÖn tÝch kh«ng ®æi.
c. TÝch çc kho¶ng çch tõ M tíi hai ®êng tiÖm cËn lµ mét h»ng sè.
ax + b
Bíc 1: LÊy ®iÓm M(x0; y0)∈(H), khi ®ã y0 = 0 .
cx 0 + d
Ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn t¹i M lµ
(d): y − y0 = y’(x0)(x − x0). (1)
Bíc 2: X¸c ®Þnh to¹ ®é cña A, B theo thø tù lµ giao ®iÓm cña ®êng
d
th¼ng (d) víi tiÖm cËn ®øng (tc®) x = − vµ tiÖm cËn ngang
c
a
(tcn) y = .
c
Bíc 3: Ta cã:
a. NhËn xÐt r»ng xA + xB = 2xM ⇔ M lµ trung ®iÓm AB.
1
b. S∆IAB = IA.IB = const.
2
c. Gäi çc kho¶ng çch:

d a
d1 = d(I, tc®) = |x0 + |, d2 = d(I, tcn) = |y0 − |.
c c
Khi ®ã:
d1.d2 = const.
1
Trêng hîp ®Æc biÖt: Cho hµm sè (C): y = vµ ®êng th¼ng (d): y = ax + b.
x
a. T×m ®iÒu kiÖn cña a, b ®Ó ®êng th¼ng (d) tiÕp xóc víi (C) ?
b. Gi¶ sö ®iÒu kiÖn trªn ®îc tho¶ m·n. Khi ®ã (d) c¾t Ox, Oy t¹i A, B
 Chøng tá r»ng tam gi¸c OAB cã diÖn tÝch kh«ng ®æi.
 Chøng tá r»ng trung ®iÓm cña AB lµ tiÕp ®iÓm cña (d) víi (C).
 Khi nµo th× kho¶ng çch tõ gèc to¹ ®é O ®Õn (d) lµ lín nhÊt ?
Chøng minh
a. §êng th¼ng (d) tiÕp xóc víi ®å thÞ (C) khi hÖ sau cã nghiÖm:
1 1 1 1 b
 x= ax + b  x = − +b x = 2 a ≠ 0
x  
 ⇔  ⇔  2 ⇒  b2 . (*)
− =1 − = 1 −  b   a = −
a a =
a 
 x 2  x 2   2  4
b 4
b. Víi ®iÒu kiÖn (*), (d) c¾t Ox, Oy t¹i A(− ; 0), B(0; b) (lu ý A( ; 0)).
a b
 DiÖn tÝch tam gi¸c OAB ®îc x¸c ®Þnh bëi:
1 1 1 1 4
S = OA.OB = |xAyB| = | .b = 2 kh«ng ®æi.
2 2 2 2 b
x + xB b
 Gäi I lµ trung ®iÓm cña AB, ta cã xI = A = − , ®©y chÝnh lµ nghiÖm
2 2a
kÐp cña ph¬ng tr×nh. VËy, trung ®iÓm cña AB lµ tiÕp ®iÓm cña (d) víi (C).
 Kho¶ng çch tõ gèc to¹ ®é O ®Õn (d) ®îc x¸c ®Þnh bëi:
|b| 1 b2 1 b2 1 1
h= ⇔ 2
= + 2
≥ 2 2
= ⇔ h2 ≤ 2 ⇔ h ≤ 2.
a2 + 1 h 16 b 16 b 2
VËy, hmax = 2 , ®¹t ®îc khi:
b2 1
= 2 ⇔ b2 = 4 ⇔ b = ± 2, khi ®ã a = −1.
16 b
1
Trêng hîp ®Æc biÖt: Hai tiÕp tuyÕn cña Hyperbol (H): y = . Chøng minh r»ng:
x
a. Hai tiÕp tuyÕn cña (H) kh«ng bao giê vu«ng gãc víi nhau.
b. Hai tiÕp tuyÕn song song cña (H) cã çc tiÕp ®iÓm ®èi xøng nhau
qua t©m cña (H).
Chøng minh

1
Víi A(x1; )∈(H), ta ®îc ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn t¹i A cã d¹ng:
x1
1 1 1
(dA): y = − 2
(x − x1) + ⇒ hÖ sè gãc cña (dA) lµ kA = − 2 .
x1 x1 x1
1
Víi B(x2; )∈(H), ta ®îc ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn t¹i B cã d¹ng:
x2
1 1 1
(dB): y = − 2 (x − x2) + ⇒ hÖ sè gãc cña (dB) lµ kB = − 2 .
x2 x2 x2
a. Ta cã:
1 1
(dA)⊥(dB) ⇔ kA.kB = −1 ⇔ (− 2 ).(− 2 ) = −1 ⇔ x12 . x 22 = −1 (MT).
x1 x2
VËy hai tiÕp tuyÕn cña (H) kh«ng bao giê vu«ng gãc víi nhau.
b. Ta cã:
1 1
(dA)//(dB) ⇔ kA = kB ⇔ − 2 = − 2 ⇔ x12 = x 22 ⇔ x1 = −x2.
x1 x2
1 1
Suy ra A(x1; ) vµ B(−x1; − ) ⇒ A, B ®èi xøng qua t©m O cña (H).
x1 x1
 Chó ý: Víi phÐp dêi trôc b»ng tÞnh tiÕn vÒ gèc I, theo c«ng thøc dêi trôc lµ:
 d
x= X − c
 ,
y= Y + a
 c
ax + b k
ta ®a ph¬ng tr×nh cña Hyperbol (H): y = vÒ d¹ng Y = .
cx + d X
2x + 1
VÝ dô 1: Cho hµm sè (C): y = .
x+2
b. T×m çc ®iÓm trªn (C) cã täa ®é nguyªn.
2sin x + 1
c. T×m m ®Ó ph¬ng tr×nh = m cã ®óng hai nghiÖm ph©n
sin x + 2
biÖt thuéc kho¶ng [0; π].
d. TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi (C), trôc hoµnh vµ ®êng
th¼ng x = 1.
 Gi¶i y
1. Hµm sè x¸c ®Þnh trªn D =  \ {−2} . 2 y=2
2. Sù biÕn thiªn cña hµm sè: I 1
−2 O1 x
x = −2
 Giíi h¹n vµ çc ®êng tiÖm cËn:

x →±∞
lim y = ∞ nªn x = −2 lµ ®êng tiÖm cËn ®øng.

x →−2 ±
3
y' = > 0 víi mäi x∈D ⇒ hµm sè ®ång biÕn trªn D.
(x + 2)2
x −∞ −2 +∞
y' + +
y +∞ 2
2 −∞
 1  1 
3. §å thÞ: Giao ®iÓm cña ®å thÞ víi çc trôc täa ®é lµ A  0;  vµ B  − ; 0  .
 2  2 
NhËn xÐt: §å thÞ hµm sè nhËn giao ®iÓm I(−2; 2) cña hai ®êng tiÖm cËn lµm
t©m ®èi xøng.
3
b. ViÕt l¹i hµm sè díi dang y = 2 − .
x+2
§iÓm M(x0; y0) (x0 ≠ −2) thuéc ®å thÞ hµm sè cã täa ®é nguyªn khi x0 + 2 lµ íc
cña 3. Ta cã b¶ng liÖt kª sau:
x0 + 2 −3 −1 1 3
x0 −5 −3 −1 1
y0 3 5 −1 1
§iÓm M1(−5; 3) M2(−3; 5) M3(−1; −1) M 4(1; 1)
VËy, çc ®iÓm M1(−5; 3), M2(−3; 5), M3(−1; −1) vµ M4(1; 1) thuéc ®å thÞ hµm sè
cã to¹ ®é nguyªn.
2t + 1
c. §Æt t = sinx, 0 ≤ t ≤ 1, ph¬ng tr×nh cã d¹ng = m. (1)
t+2
Ph¬ng tr×nh (1) cã nghiÖm thuéc ®o¹n [0; π] khi:
1
§êng th¼ng y = m c¾t ®å thÞ (C) phÇn [0;1] ⇔ ≤ m ≤ 1.
2
1
• Víi ≤ m < 1 ph¬ng tr×nh (1) cã nghiÖm t0∈[0; 1)
2
⇔ sinx = t0 ph¬ng tr×nh nµy cã 2 nghiÖm thuéc kho¶ng [0; π].
• Víi m = 1, ph¬ng tr×nh (1) cã nghiÖm t = 1, ta ®îc:
π
sinx = 1 ph¬ng tr×nh nµy cã 1 nghiÖm x = thuéc kho¶ng [0; π]
2
1
VËy, víi ≤ m < 1 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
2
d. DiÖn tÝch S ph¶i t×m ®îc cho bëi:

1 1
(2x + 1)dx 3 2
∫ ∫ (2 − x + 2 )dx = (2x − 3ln|x + 2|) | = 2 − 3ln
1
S= = 0 (®vdt).
0
x+2 0
3
VÝ dô 2: (§Ò thi ®¹i häc khèi D − 2002): Cho hµm sè:

(2m − 1)x − m 2
y= , víi m lµ tham sè.
x −1
a. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ (C) hµm sè víi m = −1.
b. TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi ®êng cong (C) vµ hai trôc
to¹ ®é.
c. T×m m ®Ó ®å thÞ hµm sè (1) tiÕp xóc víi ®êng th¼ng y = x.
 Gi¶i
a. Víi m = −1, ta ®îc:
−3x − 1
(C): y = − B¹n ®äc tù thùc hiÖn tiÕp.
x −1
b. Gäi S lµ diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi (C) vµ hai trôc to¹ ®é.
Ta cã:
−3x − 1  −4 
0 0
4
S= ∫ .dx = ∫  − 3  .dx = ( − 4ln|x − 1| − 3x) |0 1 = 4ln − 1.
−1/3
x −1 −1/3 
x −1  −
3 3
c. ViÕt l¹i hµm sè díi d¹ng:
m 2 − 2m + 1
y = 2m − 1 − .
x −1
§å thÞ hµm sè tiÕp xóc víi ®êng th¼ng y = x
⇔ hÖ sau cã nghiÖm
 m 2 − 2m + 1
 2m − 1 − =x (1)
 x −1
 2
 m − 2m + 1 = 1 (2)
 (x − 1) 2
ViÕt l¹i (1) díi d¹ng:
m 2 − 2m + 1
2m − 1 − = (x − 1) + 1 (3)
x −1
m 2 − 2m + 1 m 2 − 2m + 1 1 m −1
2m − 1 − = (x − 1). +1⇔ = 2 . (4)
x −1 (x − 1) 2
x − 1 m − 2m + 1
(m − 1) 2
= 1 ⇔ m ≠ 1.
m 2 − 2m + 1
VËy, víi mäi m ≠ 1 ®å thÞ (1) lu«n tiÕp xóc víi ®êng th¼ng y = x.

2x
x +1
1. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ hµm sè, tõ ®ã suy ra ®å thÞ hµm
2x
sè (C1): y = − .
x +1
2. Gäi I lµ giao ®iÓm cña hai ®êng tiÖm cËn cña ®å thÞ hµm sè.
Chøng minh r»ng:
a. §å thÞ (C) nhËn ®iÓm I lµm t©m ®èi xøng.
b. Kh«ng cã tiÕp tuyÕn nµo cña ®å thÞ hµm sè ®i qua ®iÓm I.
3. M lµ ®iÓm cã hoµnh ®é a ≠ −1, vµ thuéc (C). ViÕt ph¬ng tr×nh tiÕp
tuyÕn (d) cña (C) t¹i ®iÓm M.
a. TÝnh kho¶ng çch tõ ®iÓm I ®Õn ®êng th¼ng (d). X¸c ®Þnh a ®Ó
kho¶ng çch trªn ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt.
b. X¸c ®Þnh a ®Ó tiÕp tuyÕn (d) lËp víi hai ®êng tiÖm cËn mét tam
gi¸c cã chu vi bÐ nhÊt.
 Gi¶i
1. Kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ − B¹n ®äc tù gi¶i.
B»ng phÐp ®èi xøng qua trôc Ox ®å thÞ (C) ta cã ®îc ®å thÞ (C1).
2. Giao ®iÓm cña hai ®êng tiÖm cËn cña ®å thÞ hµm sè lµ I(−1; 2).
a. Dêi trôc b»ng phÐp tÞnh tiÕn vÒ gèc I theo c«ng thøc dêi trôc lµ:
x= X − 1 2(X − 1) 2
 ⇒Y+2= ⇔Y=− .
y= Y + 2 X −1+1 X
Hµm sè trªn lµ hµm lÎ nªn ®å thÞ nhËn ®iÓm I(−1; 2) lµm t©m ®èi xøng.
b. §êng th¼ng (∆) ®i qua ®iÓm I(−1; 2) cã ph¬ng tr×nh y = k(x + 1) + 2.
§êng th¼ng (∆) tiÕp xóc víi ®å thÞ hµm sè khi hÖ sau cã nghiÖm:
 2x  2 2  4
 x + 1 = k(x + 1) + 2 2 − x + 1 = x + 1 + 2  x + 1 = 0
 ⇔ ⇔ v« nghiÖm
 2 =k  2
=k  2
=k
 (x + 1)  (x + 1)  (x + 1)2
2 2
VËy, qua I kh«ng kÎ ®îc tiÕp tuyÕn tíi ®å thÞ.

2a
3. §iÓm M(a; ), do ®ã ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cã d¹ng:
a +1
2a 2 2a
(d): y − = y'(a)(x − a) ⇔ (d): y = (x − a) + .
a +1 (a + 1) 2
a +1
a. ViÕt l¹i ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn (d): 2x − (a + 1)2y + 2a2 = 0.
Khi ®ã, kho¶ng çch tõ I ®Õn (d) ®îc cho bëi:

−2 − 2(a + 1)2 + 2a 2 4 a +1 C«si 4 a +1

d= = ≤ = 2.
4 + (a + 1)4 4 + (a + 1)4 2 4.(a + 1) 4
VËy, ta ®îc Mind = 2, ®¹t ®îc khi:

(a + 1)4 = 4 ⇔ a + 1 = ± 2 ⇔ a = −1 ± 2.
 To¹ ®é giao ®iÓm A cña tiÕp tuyÕn (d) víi tiÖm cËn ®øng lµ nghiÖm cña hÖ
ph¬ng tr×nh:
x = −1 x = −1
   2a − 2 
 2 2a ⇔  2a − 2 ⇔ A  −1; .
= y (a + 1)2 (x − a) + a + 1 y = a + 1  a + 1 

 To¹ ®é giao ®iÓm B cña tiÕp tuyÕn (d) víi tiÖm cËn ngang lµ nghiÖm cña
hÖ ph¬ng tr×nh:
y = 2
 =x 2a + 1
 2 2a ⇔  ⇔ B(2a + 1; 2).
= y (a + 1)2 (x − a) + a + 1 y = 2

 Chu vi ∆IAB ®îc cho bëi:
P∆IAB = IA + IB + AB = IA + IB + IA 2 + IB 2 ≥ 2 IA.IB + 2IA.IB
(
= 2+ 2 ) (
IA.IB = 2 + 2 ) 2−
2a − 2
a +1
. 2a + 1 + 1
(
= 2+ 2 ) 4
a +1
. 2a + 2 = 4 2 + 4 .
Suy ra PMin = 4 2 + 4 ®¹t ®îc khi:

4
IA = IB ⇔ = |2a + 2| ⇔ a = −1 ± 2.
a +1
3x + 4
x −1
b. X¸c ®Þnh tÊt c¶ çc gi¸ trÞ cña k ®Ó ®êng th¼ng (∆): y = kx + 3
kh«ng c¾t ®å thÞ hµm sè.
c. M lµ ®iÓm tuú ý thuéc ®å thÞ hµm sè, tiÕp tuyÕn t¹i M c¾t hai tiÖm
cËn t¹i A, B. Chøng minh r»ng:
 M lµ trung ®iÓm AB.
 ∆IAB cã diÖn tÝch kh«ng ®æi, víi I lµ t©m ®èi xøng cña (C).
 TÝch çc kho¶ng çch tõ M tíi hai ®êng tiÖm cËn lµ mét h»ng sè.

 Gi¶i
a. §Ò nghÞ b¹n ®äc tù lµm.
b. Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cña (∆) víi ®å thÞ hµm sè lµ:
3x + 4
= kx + 3 ⇔ f(x) = kx2 − kx − 7 = 0 víi x ≠ 1. (1)
x −1
§êng th¼ng (∆) kh«ng c¾t ®å thÞ hµm sè khi (1) v« nghiÖm, ta xÐt hai trêng hîp:
Trêng hîp 1: Víi k = 0, th× (1) cã d¹ng:
−7 = 0 (MT) ⇔ Ph¬ng tr×nh (1) v« nghiÖm.
Trêng hîp 2: Víi k ≠ 0 th× ®Ó ph¬ng tr×nh (1) v« nghiÖm ®iÒu kiÖn lµ:
∆ < 0  k 2 + 28k < 0
  2
 ∆ =0 ⇔  k + 28k = 0 ⇔ −28 < k < 0.
 f(1) = 0 
 −7 =0
 
VËy, víi −28 < k ≤ 0 ®êng th¼ng (∆) kh«ng c¾t ®å thÞ hµm sè.
c. Víi hµm sè ta lÇn lît cã:
 §¹o hµm:
7
y' = − .
(x − 1)2
 TiÖm cËn ®øng x = 1 v× lim y = ∞ ;
x →1
 TiÖm cËn ngang y = 3 v× lim y = 3.

x →∞
 To¹ ®é giao ®iÓm I cña hai tiÖm cËn lµ I(1; 3).

 3a + 4 
M lµ ®iÓm tuú ý thuéc ®å thÞ, gi¶ sö M cã hoµnh ®é b»ng a, khi ®ã M  a; 
 a −1 
vµ ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn t¹i M cã d¹ng:
7 3a + 4
y − y(a) = y'(a)(x − a) ⇔ y = − (x − a) + .
(x − 1) 2
a −1
Ta lÇn lît cã:
 To¹ ®é giao ®iÓm A cña tiÕp tuyÕn t¹i M vµ tiÖm cËn ®øng lµ nghiÖm cña hÖ
ph¬ng tr×nh:
x = 1 x = 1
   3a + 11 
 7 3a + 4 ⇔  3a + 11 ⇔ A  1; .
y = − (x − a) +  y=  a − 1 
 (a − 1) 2
a −1  a −1
 To¹ ®é giao ®iÓm B cña tiÕp tuyÕn t¹i M vµ tiÖm cËn ngang lµ nghiÖm cña hÖ
ph¬ng tr×nh:

y = 3
 =x 2a − 1
 7 3a + 4 ⇔  ⇔ B(2a − 1; 3).
y = −
(a − 1) 2
(x − a) +
a −1  y=3

Khi ®ã, ta lÇn lît cã:
 NhËn xÐt r»ng:
xA + xB = 1 + 2a − 1 = 2a = 2xM ⇔ M lµ trung ®iÓm cña AB.
 DiÖn tÝch tam gi¸c IAB ®îc x¸c ®Þnh bëi:
1 1 3a + 11 1 14
S= IA.IB = − 3 . 2a − 1 − 1 = . 2(a − 1) = 14.
2 2 a −1 2 a −1
VËy, ta thÊy ∆IAB cã diÖn tÝch kh«ng ®æi.
 Ta cã:
3a + 4 7
d(M, tc®).d(M, tcn) = a − 1 . − 3 = a −1 . = 7.
a −1 a −1
VËy, ta thÊy tÝch çc kho¶ng çch tõ M tíi hai ®êng tiÖm cËn lµ mét h»ng sè.
x −1
x−2
1. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ cña hµm sè .
2. T×m m ®Ó ®êng th¼ng (d): y = x + m c¾t (C) t¹i hai ®iÓm ph©n biÖt
mµ hai tiÕp tuyÕn cña (C) t¹i hai ®iÓm ®ã song song víi nhau.
3. T×m ®iÓm M∈(C) ®Ó:
a. Kho¶ng çch tõ M ®Õn tiÖm cËn ®øng b»ng kho¶ng çch tõ M
®Õn tiÖm cËn ngang.
b. Tæng kho¶ng çch tõ M ®Õn hai tiÖm cËn nhá nhÊt.
c. Tæng kho¶ng çch tõ M ®Õn hai trôc to¹ ®é nhá nhÊt.
 Gi¶i
1. §Ò nghÞ b¹n ®äc tù lµm.
2. Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cña (d) víi ®å thÞ hµm sè lµ:
x −1
= x + m ⇔ f(x) = x2 + (m − 3)x − 2m + 1 = 0 víi x ≠ 2. (1)
x−2
 §å thÞ hµm sè c¾t ®êng th¼ng (d) t¹i hai ®iÓm ph©n biÖt khi:
∆ > 0
Ph¬ng tr×nh (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt kh¸c 2 ⇔ 
f(2) ≠ 0
(m − 3)2 + 4(2m − 1) > 0 m 2 + 2m + 5 > 0
⇔  ⇔  ⇔ Mäi m.
1 ≠ 0 1 ≠ 0
Khi ®ã, hai giao ®iÓm A, B cã hoµnh ®é tháa m·n:

x A + x B =3 − m
 .
x A .x B = 1 − 2m
 §Ó hai tiÕp tuyÕn t¹i A vµ B cña ®å thÞ (C) song song víi nhau ®iÒu kiÖn lµ:
1 1
⇔ ( xA − 2 ) = ( xB − 2 )
2 2
y'(xA) = y'(xB) ⇔ − =
−
( xA − 2 ) ( xB − 2 )
2 2
xA ≠ xB
⇔ x A − 2 = 2 − x B ⇔ 4 = xA + xB = 3 − m ⇔ m = −1.
VËy, víi m = −1 tháa m·n ®iÓu kiÖn ®Çu bµi.
 x −1 
3. §iÓm M thuéc ®å thÞ hµm sè, ta cã M  x; .
 x−2
 §Ó kho¶ng çch tõ M ®Õn tiÖm cËn ®øng b»ng kho¶ng çch tõ M ®Õn tiÖm cËn
ngang ®iÒu kiÖn lµ:
x −1 1 x = 1
x −=2 −1 ⇔ x − 2 = ⇔ (x − 2)2 = 1 ⇔  .
x−2 x−2 x = 3
VËy, hai ®iÓm M1(1; 0) vµ M2(3; 2) tháa m·n ®iÓu kiÖn ®Çu bµi.
 Tæng kho¶ng çch tõ M ®Õn hai tiÖm cËn ®îc cho bëi:
x −1 1 C«si 1
d = x−2 + −1 = x − 2 + ≥ 2 x−2 . = 2.
x−2 x−2 x−2
VËy, tæng kho¶ng çch tõ M ®Õn hai tiÖm cËn cã gi¸ trÞ nhá nhÊt b»ng 2, ®¹t
®îc khi:
1 x = 1
x−2 = ⇔ (x − 2)2 = 1 ⇔  .
x−2 x = 3
VËy, hai ®iÓm M1(1; 0) vµ M2(3; 2) tháa m·n ®iÓu kiÖn ®Çu bµi.
x −1
 Tæng kho¶ng çch tõ M ®Õn hai trôc to¹ ®é ®îc cho bëi d = |x| + .
x−2
1 1
NhËn xÐt r»ng: víi M0(0; ) ⇒ d(M0) = , nªn chØ cÇn xÐt khi:
2 2
1 x −1 1 1
|x| ≤ vµ ≤ ⇔ − ≤ x ≤ 0.
2 x−2 2 2
 1  x −1
Víi x ∈ D = − ; 0  , ta ®îc d = −x + , ta cã ®¹o hµm:
 2  x −2
1
d' = −1 − < 0, ∀x∈D ⇒ d nghÞch biÕn trªn D.
(x − 2)2
1  1
VËy, ta ®îc Mind = , ®¹t ®îc t¹i M 0  0;  .
2  2

x+2
x−2
b. Lùa chän phÐp tÞnh tiÕn song song víi Ox ®Ó tõ (C) suy ra ®å thÞ
x
hµm sè (C1): y = .
x−4
c. ViÕt ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ hµm sè ®i qua ®iÓm A(−6; 5).
d. T×m nh÷ng ®iÓm trªn trôc tung mµ tõ ®iÓm ®ã kÎ ®îc ®óng mét
tiÕp tuyÕn tíi ®å thÞ hµm sè.
 Gi¶i
a. §Ò nghÞ b¹n ®äc tù lµm.
b. Gi¶ sö:
1 = 1
x x x+a+2 
= f(x + a) ⇔ = ⇒ 0= a + 2 ⇔ a = −2.
x−4 x−4 x+a−2 −4 = a − 2

x
VËy, ta ®îc = f(x − 2)
x−4
Do ®ã (C1) ®îc suy ra b»ng phÐp tÞnh tiÕn theo Ox ®å thÞ (C) sang ph¶i 2 ®¬n vÞ.
4
c. Ta cã y’ = − , tíi ®©y ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch:
(x − 2)2
Çch 1: Gi¶ sö hoµnh ®é tiÕp ®iÓm lµ x = x0, khi ®ã ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cã d¹ng
4 x +2
(d): y = y’(x0)(x − x0) + y(x0) ⇔ (d): y = − (x − x0) + 0 . (1)
(x 0 − 2) 2
x0 − 2
§iÓm A∈(d) khi:
4 x +2 x = 0
5=− .(−6 − x0) + 0 ⇔ 4 x 20 − 24x0 = 0 ⇔  0 .
x0 − 2 x0 = 6
2
(x 0 − 2)
Khi ®ã:
 Víi x0 = 0 thay vµo (1) ®îc tiÕp tuyÕn (d1): y = −x − 1.
1 7
 Víi x0 = 6 thay vµo (1) ®îc tiÕp tuyÕn (d2): y = − x + .
4 2
VËy, qua A kÎ ®îc hai tiÕp tuyÕn (d1), (d2) tíi ®å thÞ.
Çch 2: §êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm A cã ph¬ng tr×nh:
(d): y = k(x + 6) + 5. (2)
§êng th¼ng (d) tiÕp xóc víi ®å thÞ hµm sè khi hÖ sau cã nghiÖm:
 4  4
1 + x − 2 = k(x + 6) + 5 1 + x − 2 = k(x − 2) + 8k + 5
 ⇔ 
− 4 = k − 4 =k
 (x − 2)2  (x − 2)2

 4 4
 2
1 + x − 2 = −
x−2
+ 8k + 5
 x −= 2k + 1  k = −1
⇔  ⇔  2 ⇒  .
− 4 − ( 2k + 1) = k = − 1
=k 2
k  4
 (x − 2)
2 
Khi ®ã:
 Víi k1 = −1 thay vµo (2) ®îc tiÕp tuyÕn (d1): y = −x − 1.
1 1 7
 Víi k2 = − thay vµo (2) ®îc tiÕp tuyÕn (d2): y = − x + .
4 4 2
VËy, qua A kÎ ®îc hai tiÕp tuyÕn (d1), (d2) tíi ®å thÞ.
 Chó ý: Trong lêi gi¶i trªn chóng ta ®· bíc ®Çu lµm quen víi ph¬ng ph¸p
lËp ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ hµm ph©n thøc kh«ng dïng
kh¸i niÖm nghiÖm kÐp. Çch biÕn ®æi trong ®ã sÏ rÊt cã Ých víi çc
hµm sè chøa tham sè, cô thÓ:
ax + b
Cho hµm sè (C): y = , víi bd ≠ 0, tö, mÉu kh«ng cã nghiÖm
cx + d
chung. H·y t×m ®iÒu kiÖn ®Ó ®êng th¼ng (d): y = kx + m lµ tiÕp tuyÕn
cña ®å thÞ hµm sè (C).
Ph¬ng ph¸p
γ
ViÕt l¹i hµm sè díi d¹ng y = α + .
cx + d
§êng th¼ng (d) lµ tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ (C) khi hÖ sau cã nghiÖm:
 γ
α + cx + d =+ kx m (1)

− γ.c = k (2)
 (cx + d)2
ViÕt l¹i (1) díi d¹ng:
γ k kd
α+ = (cx + d) − + m. (3)
cx + d c c
k
Thay (2) vµo (3) víi lu ý chØ thay vµo biÓu thøc (cx + d), ®îc:
c
γ 1 γc kd
α+ = − (cx + d) − +m
cx + d c (cx + d)2 c
γ γ kd
⇔α+ =− − +m
cx + d (cx + d) 2
c
1 1  kd 
⇔ =  − + m − α . (4)
cx + d 2γ  c 
Thay (4) vµo (2), ®îc (k) = Ak2 + Bk + C = 0. (5)
Khi ®ã yªu cÇu cô thÓ cña bµi to¸n ®îc ®a vÒ viÖc gi¶i hoÆc biÖn luËn
®iÒu kiÖn cho ph¬ng tr×nh (5).

d. Çc ®iÓm thuéc Oy cã d¹ng M(0; b).

§êng th¼ng (d) ®i qua M(0; b) cã ph¬ng tr×nh y = kx + b.
§êng th¼ng (d) tiÕp xóc víi ®å thÞ hµm sè khi hÖ sau cã nghiÖm:
x + 2  4
 x − =
2
kx + b 1+
 x−2
= k(x − 2) + 2k + b (3)
 ⇔ 
− 4 = k − 4 =k (4)
 (x − 4) 2
 (x − 2)2
4 4 1 1
1+ = − + 2k + b ⇔ = ( 2k + b − 1) . (5)
x−2 x−2 x−2 8
2
1 
−4  ( 2k + b − 1)  = k ⇔ f(k) = 4k2 + 4k(b + 4) + b2 − 2b + 1 = 0. (6)
8 
§Ó tõ M kÎ ®îc ®óng mét tiÕp tuyÕn tíi ®å thÞ hµm sè ®iÒu kiÖn lµ:
1− b
(1) cã nghiÖm kÐp kh¸c hoÆc hai nghiÖm ph©n biÖt trong ®ã cã mét
2
1− b
nghiÖm b»ng
2
 ∆ 'f = 0
  4(b + 4)2 − 4(b 2 − 2b + 1) =
 f  1 − b  ≠ 0 
0
 
  2    3
1 − b ≠ 0 b= −
⇔  ⇔  ⇔  2.
∆ ' f > 0 
 4(b + 4) 2
− 4(b 2
− 2b + 1) > 0 
  b = 1
  

 f 1 − b   1 − b = 0
=0
   2 
 3
VËy, tån t¹i hai ®iÓm M1  0; −  vµ M2(0; 1) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 2
(1 + m)x + m
VÝ dô 7: Cho hµm sè (Cm): y = .
x+m
1. Víi m = 1:
b. ViÕt ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ (C) t¹i çc giao ®iÓm cña
(C) víi çc trôc täa ®é.
2. T×m m ®Ó:
a. §å thÞ hµm sè cã hai tiÖm cËn.
b. Hµm sè ®ång biÕn trªn kho¶ng [0; +∞).
 Gi¶i

2x + 1
1. Víi m = 1, hµm sè cã d¹ng y = .
x +1
a. §Ò nghÞ b¹n ®äc tù lµm: ë ®©y ta nhËn ®îc çc kÕt qu¶:
1
 §¹o hµm y' = .
(x + 1)2
 TiÖm cËn ®øng x = −1 ⇔ x + 1 = 0; TiÖm cËn ngang y = 2 ⇔ y − 2 = 0.
  1 
 (C) ∩ Ox = A  − ; 0   vµ ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn t¹i A cã d¹ng:
  2 
 1
(dA): y = y’(xA)(x − xA) + y(xA) ⇔ (d A )=: y 4  x +  ⇔ (dA): y = 4x + 2.
 2
 (C)∩Oy = {B(0; 1)} vµ ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn t¹i B cã d¹ng:
(dB): y = y’(xB)(x − xB) + y(xB) ⇔ (dB): y = 1.x + 1 ⇔ (dB): y = x + 1.
2. Ta lÇn lît:
a. Víi c©u hái "§å thÞ hµm sè cã hai tiÖm cËn" ta viÕt l¹i hµm sè díi d¹ng:
m2
y = m +1− .
x+m
Tõ ®ã, suy ra víi m ≠ 0 ®å thÞ hµm sè cã hai tiÖm cËn.
b. Víi c©u hái "Hµm sè ®ång biÕn trªn kho¶ng [0; +∞)" ta thùc hiÖn:
 TËp x¸c ®Þnh= D  \ {− m} , vµ khi ®ã ®Ó hµm sè ®ång biÕn trªn kho¶ng [0; +∞)
tríc tiªn nã cÇn x¸c ®Þnh trªn (0; +∞) tøc lµ:
−m∉[0; +∞) ⇔ −m < 0 ⇔ m > 0.
 §¹o hµm:
m2
y' = > 0 víi mäi m > 0 ⇔ Hµm sè ®ång biÕn.
(x + m)2
VËy, víi m > 0 tháa m·n ®iÓu kiÖn ®Çu bµi.
IV. Hµm ph©n thøc bËc hai trªn bËc nhÊt
Mét sè tÝnh chÊt cña hµm ph©n thøc bËc hai trªn bËc nhÊt:
TÝch chÊt 1: Hµm sè ®ång biÕn trªn D khi:
 e
− ∉ D
 d .
y ' ≥ 0, ∀x ∈ D
e
Ph¬ng tr×nh y' = 0 cã hai nghiÖm ph©n biÖt kh¸c − .
d
Khi ®ã:
2ax 0 + b
 Gi¸ trÞ cùc trÞ cña hµm sè t¹i x0 lµ y(x0) = .
d


Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua cùc ®¹i vµ cùc tiÓu cña ®å thÞ hµm
1
sè cã d¹ng y = (2ax + b).
d
TÝch chÊt 3: Hµm sè cã hai cùc trÞ tr¸i dÊu
e
⇔ Ph¬ng tr×nh y' = 0 cã hai nghiÖm ph©n biÖt kh¸c − vµ
d
ph¬ng tr×nh ax2 + bx + c = 0 v« nghiÖm.
TÝch chÊt 4: Hµm sè cã hai cùc trÞ cïng dÊu
e
⇔ y' = 0 cã hai nghiÖm ph©n biÖt kh¸c − vµ ph¬ng tr×nh
d
ax2 + bx + c = 0 cã hai nghiÖm ph©n biÖt.
TÝch chÊt 5: §å thÞ nhËn giao ®iÓm I cña hai ®êng tiÖm cËn lµm t©m ®èi xøng.
TÝch chÊt 6: M lµ ®iÓm tuú ý thuéc ®å thÞ hµm sè. Ta cã:
a. TÝch çc kho¶ng çch tõ M tíi hai ®êng tiÖm cËn lµ mét h»ng sè.
b. NÕu tiÕp tuyÕn t¹i M c¾t hai tiÖm cËn t¹i A, B th× M lµ trung ®iÓm
AB vµ ∆IAB cã diÖn tÝch kh«ng ®æi.
x 2 − 2x − 3
2−x
b. TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi (C) vµ hai trôc to¹ ®é.
c. §å thÞ (C) c¾t trôc hoµnh t¹i hai ®iÓm A, B. ViÕt ph¬ng tr×nh çc tiÕp
tuyÕn cña (C) t¹i A vµ B, råi t×m to¹ ®é giao ®iÓm cña hai tiÕp tuyÕn ®ã.
 Gi¶i
b. DiÖn tÝch S ph¶i t×m ®îc cho bëi:
0
  3  1 1 3
S= ∫ −  −x + x − 2  dx = ( 2 x
−1
2
− 3ln|x − 2|) |0−1 = −
2
+ 3ln (®vdt)
2
c. Hoµnh ®é giao ®iÓm A, B lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
x 2 − 2x − 3 x 2 − 2x − 3 =0  x = −1
=0⇔  ⇔  ⇒ A(−1; 0) vµ B(3; 0).
2−x 2 − x ≠ 0 x = 3
 Ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña (C) t¹i A cã d¹ng:
4
(dA): y − 0 = y'(−1)(x + 1) ⇔ (dA): y = − (x + 1).
3
 Ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña (C) t¹i B cã d¹ng:
(dB): y − 0 = y'(3)(x − 3) ⇔ (dA): y = −4(x − 3).
Hoµnh ®é giao ®iÓm K cña (dA) vµ (dB) lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
4
− (x + 1) = −4(x − 3) ⇔ x = 5 ⇒ K(5; −8).
3
1
(Cm): y = mx + , m lµ tham sè.
x

a. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ hµm sè víi m = 1/4.

b. T×m m ®Ó hµm sè (Cm) cã cùc trÞ vµ kho¶ng çch tõ ®iÓm cùc tiÓu
cña (Cm) ®Õn tiÖm cËn xiªn cña (Cm) b»ng 1/ 2 .
 Gi¶i
b. Hµm sè x¸c ®Þnh trªn D =  \{0}.
§¹o hµm:
1 mx 2 − 1
y’ = m − 2 = , y’ = 0 ⇔ f(x) = mx2 − 1 = 0. (1)
x x2
Tríc hÕt, hµm sè cã cùc trÞ khi vµ chØ khi:
m ≠ 0

(1) cã 2 nghiÖm ph©n biÖt kh¸c 0 ⇔ ∆ > 0 ⇔ m > 0.
f (0) ≠ 0

1
Khi ®ã, (1) cã hai nghiÖm x1,2 = ± .
m
Ta cã b¶ng biÕn thiªn:
x −∞ −1/ m 1/ m +∞
y’ + 0 − 0 +
y C§
CT
1
VËy, hµm sè ®¹t CT t¹i ®iÓm A( , 2 m ).
m
§å thÞ (Cm) cã tiÖm cËn xiªn lµ (d): y = mx ⇔ (d): mx − y = 0.
§Ó kho¶ng çch tõ ®iÓm cùc tiÓu A cña (Cm) ®Õn tiÖm cËn xiªn cña (Cm) b»ng
1/ 2 ®iÒu kiÖn lµ:
| m −2 m | 1
= ⇔ m = 1.
m2 + 1 2
x 2 + mx + 1
VÝ dô 3: Cho hµm sè (Cm): y = .
x+m
b. X¸c ®Þnh m ®Ó hµm sè cã cùc ®¹i trong kho¶ng (0; m) víi m > 0.
c. X¸c ®Þnh m ®Ó hµm sè ®¹t cùc ®¹i t¹i x = 2.
 Gi¶i
b. TËp x¸c ®Þnh= D  \ {−m} .
§¹o hµm:

x 2 + 2mx + m 2 − 1 2x + 2m
y' = 2
, y'' = .
(x + m) (x + m)4
y' = 0 ⇔ x2 + 2mx + m2 − 1 = 0 ⇔ x1,2 = −m ± 1.
Ta thÊy ngay víi mäi m hµm sè lu«n cã cùc ®¹i vµ b¶ng biÕn thiªn:
x −∞ x1 −m x2 +∞
y' − 0 + + 0 −
y +∞ +∞ C§
CT −∞ −∞
1
Hµm sè cã cùc ®¹i trong kho¶ng (0; m) khi 0 < −m + 1 < m ⇔ < m < 1.
2
1
VËy, víi < m < 1 hµm sè ®¹t cùc ®¹i trong kho¶ng (0; m).
2
c. Hµm sè ®¹t cùc ®¹i t¹i x = 2 khi:
2 ∈ D 2 ≠ − m
  2
y '(2) = 0 ⇔ m + 4m + 3 = 0 ⇔ m = −3.
y ''(2) < 0 4 + 2m < 0
 
VËy, víi m = −3 hµm sè ®¹t cùc ®¹i t¹i x = 2.
x 2 + (m + 1)x + m + 1
(Cm): y = , víi m lµ tham sè.
x +1
b. Chøng minh r»ng víi m bÊt kú, ®å thÞ (Cm) lu«n lu«n cã ®iÓm cùc
®¹i, ®iÓm cùc tiÓu vµ kho¶ng çch gi÷a hai ®iÓm ®ã b»ng 20 .
 Gi¶i
1. B¹n ®äc tù lµm.
2. MiÒn x¸c ®Þnh D =  \{−1}.
§¹o hµm:
x 2 + 2x  x1 = 0
y' = , y' = 0 ⇔ x2 + 2x = 0 ⇔
 x = −2 .
(x + 1) 2  2
VËy, víi mäi m ®å thÞ (Cm) lu«n lu«n cã ®iÓm cùc ®¹i, ®iÓm cùc tiÓu lµ
A(−2, m − 3) vµ B(0, m + 1) ⇒ AB = (−2) 2 + (m + 1 − m + 3) 2 = 20 .
x 2 − 2x + 4
VÝ dô 9: (§Ò thi ®¹i häc khèi D − 2003): Cho hµm sè (C): y = .
x−2

b. T×m m ®Ó ®êng th¼ng (dm): y = mx + 2 − 2m c¾t ®å thÞ hµm sè (C)

t¹i hai ®iÓm ph©n biÖt.
 Gi¶i
b. Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cña (dm) víi ®å thÞ hµm sè lµ:
x 2 − 2x + 4
= mx + 2 − 2m ⇔ (m − 1)(x − 2)2 = 4 víi x ≠ 2. (1)
x−2
§Ó ®å thÞ hµm sè (Cm) c¾t (dm) t¹i hai ®iÓm ph©n biÖt
⇔ ph¬ng tr×nh (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt x1, x2 kh¸c 2 ⇔ m − 1 > 0 ⇔ m > 1.
VËy, m > 1 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
mx 2 + x + m
(Cm): y = , víi m lµ tham sè.
x −1
a. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ hµm sè víi m = − 1.
b. T×m m ®Ó ®å thÞ hµm sè (Cm) c¾t trôc hoµnh t¹i hai ®iÓm ph©n biÖt
vµ hai ®iÓm ®ã cã hoµnh ®é d¬ng.
 Gi¶i
b. Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cña Ox víi ®å thÞ hµm sè lµ:
mx 2 + x + m
= 0 ⇔ f(x) = mx2 + x + m = 0 víi x ≠ 1. (1)
x −1
§Ó ®å thÞ hµm sè (Cm) c¾t trôc hoµnh t¹i hai ®iÓm ph©n biÖt vµ hai ®iÓm ®ã cã
hoµnh ®é d¬ng
⇔ ph¬ng tr×nh (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt x1, x2 kh¸c 1 vµ 0 < x1 < x2
m ≠ 0
a ≠ 0  2m + 1 ≠ 0
f (1) ≠ 0
  1
⇔  ⇔ 1 − 4m 2 > 0 ⇔ − < m < 0.
∆ > 0  2
S > 0 vµ P > 0 1
− > 0 vµ > 0 m
 m m
1
VËy, víi − < m < 0 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
2
− x 2 + 3x − 3
(C): y = .
2(x − 1)
b. T×m m ®Ó ®êng th¼ng (d): y = m c¾t ®å thÞ hµm sè t¹i hai ®iÓm A,
B sao cho AB = 1.

 Gi¶i
b. Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cña (d) vµ (C) lµ:
− x 2 + 3x − 3 x ≠1
= m ⇔ f(x) = x2 + (2m − 3)x − 2m + 3 = 0. (1)
2(x − 1)
Tríc hÕt, ®Ó (d) c¾t (C) t¹i hai ®iÓm ph©n biÖt
⇔ (1) cã 2 nghiÖm ph©n biÖt kh¸c 1
∆ > 0 4m 2 − 4m − 3 > 0 m > 3 / 2
⇔  ⇔  ⇔  . (*)
f (1) ≠ 0 −1 ≠ 0  m < −1 / 2
Khi ®ã, ta cã (d)∩(C) = {A(xA, m), B(xB, m)}, víi xA, xB lµ nghiÖm cña (1) vµ
tho¶ m·n:
 x A + x B =3 − 2m
 .
 x A .x B = 3 − 2m
§Ó AB = 1 ®iÒu kiÖn lµ
AB2 = 1 ⇔ (xA − xB)2 = 1 ⇔ (xA + xB)2 − 4xA.xB = 1
1± 5
⇔ (3 − 2m)2 − 4(3 − 2m) = 1 ⇔ m2 − m − 1 = 0 ⇔ m = , tho¶ (*).
2
1± 5
2
x2 + x − 5
x−2
b. Chøng minh r»ng tÝch çc kho¶ng çch tõ mét ®iÓm M bÊt kú trªn
®å thÞ (C) ®Õn çc ®êng tiÖm cËn lµ mét h»ng sè kh«ng phô thuéc
vÞ trÝ ®iÓm M.
c. T×m hai ®iÓm A, B thuéc hai nh¸nh kh¸c nhau cña ®å thÞ ®Ó
kho¶ng çch gi÷a chóng lµ nhá nhÊt.
 Gi¶i
x 20 + x 0 − 5
b. LÊy ®iÓm M(x0; )∈(C).
x0 − 2
§å thÞ hµm sè cã hai ®êng tiÖm cËn:
- TiÖm cËn ®øng x = 2 v× lim y = ∞.
x →2 ±
- TiÖm cËn xiªn y = x + 3 v× lim [y − (x + 3)] = 0.
x →±∞
Ta lÇn lît cã:

 Kho¶ng çch tõ M tíi tiÖm cËn ®øng, ®îc cho bëi d1 = |x0 − 2|.
1 1
 Kho¶ng çch tõ M tíi tiÖm cËn xiªn, ®îc cho bëi d2 = . .
2 x0 − 2
Suy ra:
1 1 1
d1.d2 = |x0 − 2|. . = lµ h»ng sè (®pcm).
2 x0 − 2 2
c. XÐt hai ®iÓm A, B thuéc hai nh¸nh cña ®å thÞ, ta cã:
A(2 − x1; f(2 − x1)), B(2 + x2; f(2 + x2)) víi x1, x2 > 0.
Suy ra:
AB2 = [(2 − x1) − (2 + x2)]2 + [ f(2 − x1) − f(2 + x2)]2
2
 (2 − x1 )2 + (2 − x1 ) − 5 (2 − x 2 )2 + (2 − x 2 ) − 5 
= (x2 + x1) + 
2
− 
 (2 − x1 ) − 2 (2 − x 2 ) − 2 
 2 1 
= (x2 + x1)2  2 + + 2 2 
 x1x 2 x1 x 2 
 2 1   1 
≥ 4x2x1  2 + + 2 2  = 4  2x1x 2 + 2 +  ≥ 4(2 2 + 2).
 x1x 2 x1 x 2   x1x 2 
VËy, ta ®îc (AB)Min = 2 2( 2 + 1) , ®¹t ®îc khi:

x1 = x 2
 1
 1 ⇔ x1 = x2 = 4 .
2x1x 2 = x x 2
 1 2
1 1
VËy, hai ®iÓm A, B cÇn t×m cã hoµnh ®é t¬ng øng lµ 2 − 4
,2+ 4
.
2 2
x 2 − 2ax + 3a 2
VÝ dô 5: Cho hµm sè y = .
x − 2a
a. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ hµm sè víi a = 1.
b. (§Ò 85 − Bé ®Ò 1996): T×m a ®Ó hµm sè ®ång biÕn trªn (1; +∞).
 Gi¶i
b. MiÒn x¸c ®Þnh D =  \{2a}.
1
Tríc hÕt lµ hµm sè cÇn x¸c ®Þnh víi mäi x∈(1; +∞) ⇔ 2a ≤ 1 ⇔ a ≤ . (1)
2
§¹o hµm:
x 2 − 4ax + a 2
y' = .
(x − 2a)2
Hµm sè ®ång biÕn víi ∀x∈(1; +∞)
⇔ y' ≥ 0, ∀x∈(1; + ∞) ⇔ f(x) = x2 − 4ax + a2 ≥ 0, ∀x∈(1; +∞). (2)

§Ó gi¶i (2) ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: (Ph¬ng ph¸p tam thøc bËc hai): Ta cã ∆' = 3a2 ≥ 0 (do (1)), vËy ®iÒu kiÖn
(2) lµ ph¬ng tr×nh f(x) = 0 cã nghiÖm tho¶ x1 ≤ x2 ≤ 1
f(1) ≥ 0  a ≥ 2 + 3
 1 − 4a + a 2 ≥ 0 
⇔ S ⇔  ⇔  a ≤ 2 − 3 ⇔ a ≤ 2 − 3 . (3)
 2 < 1 2a < 1 
a < 1/ 2
KÕt hîp (1) vµ (3), ta ®îc a ≤ 2 − 3 .
VËy, hµm sè ®ång biÕn trong (1; + ∞) khi a ≤ 2 − 3 .
Çch 2: (Ph¬ng ph¸p hµm sè): Ta cã:
(2) ⇔ min f(x) ≥ 0 − B¹n ®äc tù lµm tiÕp.
x ≥1
IV. çc bµi to¸n kh¸c

VÝ dô 1: (§Ò thi ®¹i häc khèi B − 2003): T×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña
hµm sè y = x + 4 − x 2 .
 Gi¶i
§iÒu kiÖn x ∈ [−2, 2].
XÐt hµm sè y = x + 4 − x 2 , trªn [−2, 2], ta cã:
x
y' = 1 − ,
4 − x2
x x ≥ 0
y' = 0 ⇔ 1 − =0⇔ 4 − x2 = x ⇔  ⇔x= 2.
4 − x =
2
4 − x2 x2
Do ®ã, gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña hµm sè trªn [−2, 2] ®îc cho bëi:
ymax = Max{y(−2), y(2), y( 2 )} = Max{−2, 2, 2 2 } = 2 2 ,
®¹t ®îc t¹i x = 2 .
ymin = −2, ®¹t ®îc t¹i x = −2.
VÝ dô 2: (§Ò thi ®¹i häc khèi D − 2004): Chøng minh r»ng ph¬ng tr×nh sau cã
®óng 1 nghiÖm:
x5 − x2 − 2x − 1 = 0.
 Gi¶i
VP ≥ 0 ⇒ x 5 ≥ 0 ⇒ x ≥ 0 ⇒ VP ≥1
x5 = (x + 1)2 ⇒ x > 1,
tøc lµ, nÕu ph¬ng tr×nh cã nghiÖm th× x > 1.
XÐt hµm sè: y = x5 − x2 − 2x − 1 trªn miÒn D = (1, +∞).

§¹o hµm:
y' = 5x4 − 2x − 2 = 2x(x3 − 1) + 2(x4 − 1) + x4 > 0, ∀x ∈ D
⇒ hµm sè ®ång biÕn trªn D.
Ta cã:
y(1) = −3 vµ lim y = +∞,
x →+∞
tøc lµ, ®å thÞ hµm sè c¾t trôc Ox t¹i ®iÓm duy nhÊt
⇔ ph¬ng tr×nh cã ®óng 1 nghiÖm.
VÝ dô 3: (§Ò thi ®¹i häc khèi B − 2004): X¸c ®Þnh m ®Ó ph¬ng tr×nh sau cã nghiÖm:
m( 1 + x 2 − 1 − x 2 + 2) = 2 1 − x 4 + 1 + x 2 − 1 − x 2 .
 Gi¶i
§iÒu kiÖn |x| ≤ 1.
§Æt t = 1 + x 2 − 1 − x 2 , suy ra 2 1 − x 4 = 2 − t2.
Ta cã:
 t = 1 + x 2 − 1 − x 2 ≥ 0, ®¹t ®îc khi x = 0
 t2 = 2 − 2 1 − x 4 ≤ 2, ®¹t ®îc khi x = ±1.
Suy ra ®iÒu kiÖn cña Èn t lµ 0 ≤ t ≤ 2 . (*)
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®îc chuyÓn vÒ d¹ng:
(*)
−t 2 + t + 2
m(t + 2) = 2 − t2 + t ⇔ = m. (1)
t+2
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ban ®Çu cã nghiÖm
⇔ (1) cã nghiÖm tho¶ m·n (*)
−t 2 + t + 2
⇔ §êng th¼ng y = m c¾t phÇn ®å thÞ hµm sè y = trªn [0; 2 ].
t+2
−t 2 + t + 2
XÐt hµm sè y = trªn D = [0; 2 ].
t+2
§¹o hµm:
− t 2 − 4t
y' = ≤ 0, ∀t∈D ⇔ hµm sè nghÞch biÕn trªn D.
(t + 2) 2
VËy, ®iÒu kiÖn lµ:
y( 2 ) ≤ m ≤ y(0) ⇔ 2 − 1 ≤ m ≤ 1.

ch¬ng 2 − hµm sè luü thõa,

hµm sè mò vµ hµm sè l«garit
I. luü thõa
§Þnh nghÜa 1: (Luü thõa víi sè mò nguyªn): Víi a ≠ 0, n = 0 hoÆc n lµ mét sè nguyªn
©m, luü thõa bËc n cña a lµ sè an x¸c ®Þnh bëi:
a0 = 1,
1
an = − n víi n nghuyªn ©m.
a
§Þnh nghÜa 2: (C¨n bËc n): Víi n nguyªn d¬ng c¨n bËc n cña sè thùc a lµ sè thùc b
(nÕu cã) sao cho bn = a.
Ta thõa nhËn hai kh¼ng ®Þnh sau ®©y:
 Khi n lµ sè lÎ, mçi sè thùc a chØ cã mét c¨n bËc n, kÝ hiÖu n a .
 Khi n lµ sè ch½n, mçi sè thùc d¬ng a cã ®óng hai c¨n bËc n lµ hai sè ®èi
nhau. C¨n cã gi¸ trÞ d¬ng kÝ hiÖu lµ n a (cßn gäi lµ c¨n sè häc bËc n cña a),
c¨n cã gi¸ trÞ ©m kÝ hiÖu lµ vµ − n a .
§Þnh nghÜa 3: (Luü thõa víi sè mò h÷u tØ): Cho a lµ sè thùc d¬ng vµ r lµ mét sè h÷u
m
tØ. Gi¶ sö r = , trong ®ã m lµ mét sè nguyªn cßn n lµ mét sè
n
nguyªn d¬ng. Khi ®ã, luü thõa cña a víi víi s« mò r lµ sè ar x¸c ®Þnh
bëi:
m
n
ar = a n = am .
1
Tõ ®ã n a = a n .
TÝnh chÊt cña luü thõa: Víi a > 0, b > 0, ta cã:
1. an.am = an + m. 4. (ab)n = an.bn.
m n
a n−m a an
2. n
= a . 5.   = n .
a b b
3. (am)n = am.n.
§Þnh lÝ 1: Cho m, n lµ nh÷ng sè nguyªn. Khi ®ã:
1. Víi a > 1 th× am > an khi vµ chØ khi m > n.
2. Víi 0 < a < 1 th× am > an khi vµ chØ khi m < n.
II. l«garit
§Þnh nghÜa1: Cho 0 < a ≠ 1, b > 0, ta ®Þnh nghÜa
α = logab ⇔ b = aα, α = lgb ⇔ b = 10α, α = lnb ⇔ b = eα,
tõ ®Þnh nghÜa ta ®îc:
loga1 = 0, logaaα = α; logaab = b, víi mäi b; a loga b = b víi b > 0.

So s¸nh hai l«garit cïng c¬ sè

§Þnh lÝ 1: Cho çc sè d¬ng b vµ c.
(1). Khi a > 1 th× logab > logac ⇔ b > c.
HÖ qu¶: Khi a > 1 th× logab > 0 ⇔ b > 1.
(2). Khi 0 < a < 1 th× logab > logac ⇔ b < c.
HÖ qu¶: Khi 0 < a < 1 th× logab > 0 ⇔ b < 1.
(3). logab = logac ⇔ b = c.
Çc quy t¾c tÝnh l«garit
§Þnh lÝ 2: Víi a d¬ng kh¸c 1 vµ çc sè d¬ng b, c, ta cã:
(1). logab + logac = loga(bc),
Trêng hîp chØ cã bc > 0 th× loga(xy) = logab + logac.
b
(2). logab − logac = loga ,
c
b
trêng hîp chØ cã bc > 0 th× loga = logab − logac.
c
(3). logab = αlogab,
α
Trêng hîp b ∈  vµ α = 2k, k ∈ Z th× logabα = αlogab.

HÖ qu¶: Víi n nguyªn d¬ng th×
1 1
loga = −logab; loga n b = logab.
b n
§æi c¬ sè cña l«garit
§Þnh lÝ 3: Víi a, b d¬ng kh¸c 1 vµ sè d¬ng c, ta cã:
log a c
logbc = hay logab.logbc = logac.
log a b
HÖ qu¶: Ta cã:
1
 Víi a, b d¬ng kh¸c 1 th× logab = .
log b a
1
 Víi a d¬ng kh¸c 1, c lµ sè d¬ng vµ α ≠ 0, ta cã log a c =
α logac.
α
1
Trêng hîp a ∈  , a ≠ 1 vµ α = 2k, k ∈  th× log a c =
α log|a|c.
α
III. Hµm sè mò
§Þnh nghÜa: Hµm sè mò c¬ sè a (0 < a ≠ 1) cã d¹ng y = ax.
§¹o hµm cña hµm sè mò: Ta ghi nhËn çc kÕt qu¶ sau:
ex − 1
a. lim = 1.
x→0 x
b. Víi mäi x ∈  , ta cã (ex)' = ex vµ (ax) = ax.lna.

c. NÕu u = u(x) lµ hµm sè cã ®¹o hµm trªn J th× víi mäi x ∈ J, ta cã

(eu)' = u'.eu vµ (au) = u'.au.lna.
XÐt hµm sè y = ax, 0 < a ≠ 1, ta cã çc tÝnh chÊt sau:
1. Liªn tôc trªn  .
2. Sù biÕn thiªn: Hµm sè ®¬n ®iÖu víi mäi x.
 Víi a > 1 th× a x1 > a x 2 ⇔ x1 > x2, tøc lµ hµm sè ®ång biÕn.
 Víi 0 < a < 1 th× a x1 > a x 2 ⇔ x1 < x2, tøc lµ hµm sè nghÞch biÕn.
3. §å thÞ cña hµm sè cã 2 d¹ng vµ:
 Lu«n c¾t trôc Oy t¹i A(0; 1).
 N»m ë phÝa trªn trôc hoµnh.
 NhËn trôc hoµnh lµm tiÖm c©n ngang.
IV. Hµm sè l«garit
§Þnh nghÜa: Hµm sè logarit c¬ sè a (0 < a ≠ 1) cã d¹ng y = logax.
§¹o hµm cña hµm sè mò: Ta ghi nhËn çc kÕt qu¶ sau:
ln(x + 1)
a. lim = 1.
x→0 x
1 1
b. Víi mäi x ∈ (0; +∞), ta cã (lnx)' = vµ (logax)' = .
x x.ln a
c. NÕu u = u(x) lµ hµm sè cã ®¹o hµm trªn J th× víi mäi x ∈ J, ta cã
u' u'
(lnu)' = vµ (logau)' = .
u u.ln a
XÐt hµm sè y = logax, víi 0 < a ≠ 1, ta cã çc tÝnh chÊt sau:
1. Hµm sè liªn tôc trªn D = (0, + ∞) vµ tËp gi¸ trÞ I =  .
2. Sù biÕn thiªn: Hµm sè ®¬n ®iÖu víi mäi x.
 Víi a > 1 th× logax1 > logax2 ⇔ x1 > x2, tøc lµ hµm sè ®ång biÕn.
 Víi 0 < a < 1 th× logax1 > logax2 ⇔ x1 < x2, tøc lµ hµm sè nghÞch biÕn.
3. §å thÞ cña hµm sè cã 2 d¹ng vµ:
 Lu«n c¾t trôc Oy t¹i A(1; 0).
 N»m ë bªn ph¶i trôc tung.
 NhËn trôc tung lµm tiÖm c©n ®øng.
V. Hµm sè luü thõa
§Þnh nghÜa: Hµm sè lòy thõa lµ hµm sè x¸c ®Þnh bëi c«ng thøc y = xα, víi α lµ h»ng
sè tïy ý.
TËp x¸c ®Þnh lµ (0; +∞), trõ çc trêng hîp sau:
 NÕu α nguyªn d¬ng th× hµm sè cã tËp x¸c ®Þnh lµ  .
 NÕu α nguyªn ©m hoÆc α = 0 th× hµm sè cã tËp x¸c ®Þnh lµ  *.
§¹o hµm cña hµm sè lòy thõa: Ta ghi nhËn çc kÕt qu¶ sau:
a. Hµm sè y = xα cã cã ®¹o hµm t¹i mäi ®iÓm x > 0 vµ:

(xα)' = α.xα − 1.
b. NÕu u = u(x) lµ hµm sè cã ®¹o hµm vµ u(x) > 0 trªn J th×:
(uα)' = α.u'.uα − 1, víi mäi x ∈ J.
 Chó ý: 1. Víi n lµ sè nguyªn tïy ý, ta cã (xn)' = n.xn − 1 víi mäi x ≠ 0; vµ nÕu
u = u(x) lµ hµm sè cã ®¹o hµm vµ u(x) ≠ 0 trªn J th× (un)' = n.u'.un
− 1, víi mäi x ∈ J.
2. Ta cã:
1
( n x )' = ,
n x n −1
n
víi mäi x > 0 nÕu n ch½n, víi mäi x ≠ 0 nÕu n lÎ.

3. NÕu u = u(x) lµ hµm sè cã ®¹o hµm trªn J vµ tháa m·n ®iÒu kiÖn u(x)
> 0 víi mäi x thuéc J khi n ch½n, u(x) ≠ 0 víi mäi x thuéc J khi n
lÎ th×:
u'
( n u )' = .
n n u n −1
VI. Çc d¹ng c¬ b¶n cña ph¬ng tr×nh, bÊt ph¬ng

tr×nh mò vµ l«garit
1. Ph¬ng tr×nh mò c¬ b¶n cã d¹ng ax = m, trong ®ã a > 0 vµ m lµ sè ®· cho.
Khi ®ã:
 NÕu m ≤ 0 th× ph¬ng tr×nh v« nghiÖm.
 NÕu m > 0 th× ph¬ng tr×nh cã nghiÖm duy nhÊt x = logam.
Ta cã çc kÕt qu¶:
af(x) = ag(x) ⇔ f(x) = g(x).
Víi a > 1 th× af(x) > ag(x) ⇔ f(x) > g(x).
Víi 0 < a < 1 th× af(x) > ag(x) ⇔ f(x) < g(x).
2. Ph¬ng tr×nh l«garit c¬ b¶n cã d¹ng logax = m, trong ®ã m lµ sè ®· cho.
Ta ph¶i cã ®iÒu kiÖn x > 0 vµ 0 < a ≠ 1.
Víi mäi m ph¬ng tr×nh lu«n cã nghiÖm duy nhÊt x = am.
Ta cã çc kÕt qu¶:
logaf(x) = logag(x) ⇔ f(x) = g(x) > 0.
Víi a > 1 th× logaf(x) > logag(x) ⇔ f(x) > g(x) > 0.
Víi 0 < a < 1 th× logaf(x) > logag(x) ⇔ 0 < f(x) < g(x).
mét sè ph¬ng ph¸p gi¶i ph¬ng tr×nh, bÊt ph¬ng tr×nh mò vµ l«garit
a. Ph¬ng ph¸p ®a vÒ cïng c¬ sè

b. Ph¬ng ph¸p ®Æt Èn phô

c. Ph¬ng ph¸p l«garit hãa: Ta cã thÓ gi¶i mét ph¬ng tr×nh cã hai vÕ lu«n
d¬ng b»ng çch lÊy l«garit hai vÕ theo cïng mét c¬ sè thÝch hîp.
d. Ph¬ng ph¸p sö dông tÝnh chÊt ®ång biÕn hay nghÞch biÕn cña hµm sè
§1. hµm sè mò vµ hµm sè l«garit

D¹ng to¸n 1: Giíi h¹n cña hµm sè mò vµ l«garit
Ph¬ng ph¸p
Chóng ta cã çc d¹ng giíi h¹n ®Æc biÖt sau:
ex − 1 1 x
a. lim = 1. c. lim (1 + ) = e.
x→0 x x →∞ x
ln(x + 1) d. lim (1 + x)1/ x = e.
b. lim = 1. x→0
x→0 x
 Më réng:: Ta cã:
e f (x) − 1 ln [ f(x) + 1]
lim =1, lim = 1.
x →x0
f (x) → 0
f(x) x →x0
f (x) → 0
f(x)
 Quy t¾c L«pitan: NÕu f(x), g(x) kh¶ vi ë l©n cËn x trõ t¹i ®iÓm x0, th×:
0
lim f(x) = lim g(x) = ∞ vµ g'(x) ≠ 0 ë l©n cËn x0,

x →x0 x →x0
®ång thêi:
f '(x) f(x)
lim = A th× lim = A.
x → x 0 g'(x) x → x 0 g(x)
Quy t¾c vÉn ®óng víi x→ ∞.

ThÝ dô 1. T×m çc giíi h¹n sau:
e2 − e3x + 2 e2x − e3x
a. lim . b. lim .
x→0 x x→0 x
 Gi¶i
a. Ta biÕn ®æi:
e2 − e3x + 2 −3e2 (e3x − 1)
lim = lim = −3e2.
x→0 x x→0 3x
b. Ta biÕn ®æi:
e2x − e3x e2x − 1 + 1 − e3x 2(e2x − 1) 3(e5x − 1)
lim = lim = lim − lim
x→0 x x→0 x x→0 2x x→0 3x
= 2 − 3 = −1.


e f (x) − 1
 ë c©u a), ®Ó lµm xuÊt hiÖn d¹ng giíi h¹n lim chóng
x →x0
f (x) → 0
f(x)
ta thùc hiÖn nhãm nh©n tö chung e2.
 ë c©u b), chóng ta t¸ch giíi h¹n ban ®Çu thµnh hai giíi h¹n c¬
b¶n b»ng viÖc thªm bít 1.
 Víi quy t¾c L«pitan, ta cã:
e2 − e3x + 2 (
e2 − e3x + 2 ' )
lim
x→0 x
= lim
x→0
(x)'
= lim −3e3x + 2 = −3e2.
x→0
( )
e2x − e3x (
e2x − e3x ' )
lim
x→0 x
= lim = lim 2e2x − 3e3x = 2 − 3 = −1.
x→0
(x)' x→0
( )
ex − 1 ex − 1
a. lim . b. lim .
x →0 x +1 −1 x →0 sin 2x
 Gi¶i
a. Ta cã:
ex − 1 (e x − 1)( x + 1 + 1)
lim = lim = 2.
x →0 x +1 −1 x →0 x
b. Ta cã:
ex − 1
e −1x
e −1
x
x 1
= lim = lim = .
( )
lim
x →0 sin 2x x →0 e + 1 sin 2x
x x →0
( ex + 1 . )
2sin
2x
2x 4
5x − 2 x
ThÝ dô 3. T×m giíi h¹n lim .
x → 0 x 2 − 3x
 Gi¶i
Ta biÕn ®æi:
e x ln 5 − 1 e x ln 2 − 1
ln 5. − ln 2.
5 −2
x x
e −e ln 5x ln 2x
x ln 5 x
lim = lim = lim
x → 0 x − 3x
2 x →0 x(x − 3) x →0 x −3
ln 5 − ln 2 1 5
= = − ln .
−3 3 2

ln(2x + 1) ln(1 + 2x 2 )
a. lim . b. lim
x→0 x x→0 x
 Gi¶i
a. Ta biÕn ®æi:
ln(2x + 1) 2 ln(2x + 1)
lim = lim = 2.1 = 2.
x→0 x x → 0 2x
b. Ta biÕn ®æi:
ln(1 + 2x 2 ) 2x ln(1 + 2x 2 )
lim = lim = 0.1 = 0.
x→0 x x→0 2x 2
ln(4x + 1) − ln(2x + 1) 1 x2 + 1
a. lim . b. lim .ln , víi x > −1.
x →0 x x→0 ex + 1 x +1
 Gi¶i
a. Ta biÕn ®æi:
ln(4x + 1) − ln(2x + 1)  ln(4x + 1) ln(2x + 1) 
lim = lim  − 
x →0 x x → 0  x x 
 4ln(4x + 1) 2ln(2x + 1) 
= lim  −  = 2.
x →0
 4x 2x 
b. Ta biÕn ®æi:
x2 + 1 ln(x 2 + 1) ln(x + 1)
ln −
ln(x + 1) − ln(x + 1)
2
lim xx + 1 = lim = lim x x
x→0 e + 1 x→0 e +1
x x → 0 e +1
x
x
x.ln(x + 1)
2
ln(x + 1)
lim − lim
x →0 x 2 x →0 x 0.1 − 1
= = = −1.
e +1
x
1
lim
x →0 x
D¹ng to¸n 2: TËp x¸c ®Þnh cña hµm sè mò vµ l«garit

ThÝ dô 1. T×m tËp x¸c ®Þnh cña çc hµm sè:
ln(x + 1) 1
a. y = . b. y = log x .
x x −1
 Gi¶i
a. §iÒu kiÖn:
x + 1 > 0  x > −1
 ⇔ ⇔ −1 < x ≠ 0.
x ≠ 0 x ≠ 0

VËy, ta ®îc tËp x¸c ®Þnh D = (−1; +∞)\{0}.

b. §iÒu kiÖn:
0 < x ≠ 1
 0 < x ≠ 1 0 < x ≠ 1
 1 ⇔ ⇔ ⇔ x > 1.
 x − 1 > 0 x − 1 > 0 x > 1
VËy, ta ®îc tËp x¸c ®Þnh D = (1; +∞).

21− x − 2x + 1
ThÝ dô 2. T×m tËp x¸c ®Þnh cña hµm sè y = lg .
2x − 1
 Gi¶i
Hµm sè g(x) = 21 − x − 2x + 1 nghÞch biÕn, cã g(1) = 0, nªn:
 g(x) > 0 ⇔ g(x) > g(1) ⇔ x < 1.
 g(x) < 0 ⇔ g(x) < g(1) ⇔ x > 1.
Hµm sè cã nghÜa khi:
 2 x − 1 > 0  x > 0
  1− x 
21− x − 2x + 1  2 − 2x + 1 > 0  x < 1
> 0 ⇔ ⇔ ⇔ 0 < x < 1.
2x − 1  x < 0
 2 − 1 < 0
x

 21− x − 2x + 1 < 0  x > 1

VËy, ta ®îc tËp x¸c ®Þnh D = (0; 1).
D¹ng to¸n 3: XÐt tÝnh liªn tôc cña hµm sè mò vµ l«garit
Ph¬ng ph¸p
Ta thùc hiÖn theo çc bíc sau:
Bíc 1: Kh¼ng ®Þnh r»ng hµm sè x¸c ®Þnh t¹i ®iÓm x0, tÝnh f(x0).
Bíc 2: X¸c ®Þnh lim f(x) .
x →x0
Bíc 3: KiÓm nghiÖm f(x0) = xlim

→x
f(x) .
0
Bíc 4: KÕt luËn.

ThÝ dô 1. X¸c ®Þnh a ®Ó hµm sè sau liªn tôc trªn  :
 ln(x 2 + 1)
 2x khi x ≠ 0
f(x) =  e − 1 .
a − 1 khi x = 0

 Gi¶i
§iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ lµ nã liªn tôc trªn  lµ nã liªn tôc t¹i ®iÓm x0 = 0, tøc:
f(0) = lim f(x) . (*)
x→0
Ta cã:
f(0) = a − 1.

ln(x 2 + 1) x.ln(x 2 + 1)
ln(x 2 + 1) x2
lim f(x) = lim 2x = lim 2xx = lim = 0.
x →0 x →0 e −1 x →0 e −1 x → 0 2(e 2x − 1)
x 2x
Khi ®ã, ®iÒu kiÖn (*) trë thµnh:
a = 1 = 0 ⇔ a = 1.
VËy, víi a = 1 tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
D¹ng to¸n 4: TÝnh ®¹o hµm cña çc hµm sè luü thõa, mò, l«garit vµ
hµm sè hîp cña chóng
Ph¬ng ph¸p
Sö dông çc kÕt qu¶ trong phÇn kiÕn thøc c¬ b¶n cÇn nhí.
1
ThÝ dô 1. Chøng minh r»ng hµm sè y = ln tho¶ m·n hÖ thøc xy' + 1 = ey.
1+ x
 Gi¶i
Tríc tiªn, ta cã:
1 1
y = ln = − ln(1 + x) ⇒ y' = − .
1+ x 1+ x
Khi ®ã:
1
x 1 ln
xy' + 1 = − +1= = e 1+ x = ey, ®pcm.
1+ x 1+ x
ThÝ dô 2. TÝnh ®¹o hµm cña çc hµm sè sau:
=
a. y x 2 e2x + 1 . = b. y x 2 ln x 2 + 1
 Gi¶i
a. Ta cã:
=y' ( x 2 e2x += )
1 ' 2x e2x + 1 +
4x 2 .e2x
= 2x e2x + 1 +
2 e2x + 1
2x 2 .e2x
e2x + 1
=
( )
2x e2x + 1 + 2x 2 .e2x
=
(
2x e2x + 1 + xe2x ).
e +1 2x
e +1
2x
b. Ta cã:
=y ' 2x.ln x 2
+1 + x .
(
2
=
)
x2 + 1 ' x2
= 2x.ln x 2 + 1 + 2 .
x2 + 1 x +1
D¹ng to¸n 5: øng dông ®¹o hµm ®Ó kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ hµm sè mò
vµ l«garit. Çc bµi to¸n liªn quan

ThÝ dô 3. Cho hµm sè (Cm): y = xemx.

1. Víi m = −2:
a. T×m çc kho¶ng t¨ng, gi¶m vµ cùc trÞ cña hµm sè (C).
b. BiÖn luËn theo a sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh xe−2x = a.
c. T×m b ®Ó ph¬ng tr×nh sinx.e−2sinx = b cã ®óng hai nghiÖm ph©n
biÖt thuéc kho¶ng [0; π].
d. ViÕt ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ (C) t¹i ®iÓm cã hßanh
®é x = 1.
2. T×m m ®Ó:
a. Hµm sè ®ång biÕn trªn  . b. Hµm sè cã cùc trÞ.
c. Hµm sè cã cùc tiÓu.
 Gi¶i
1. Víi m = −2 hµm sè cã d¹ng (C): y = xe−2x.
 Giíi h¹n cña hµm sè t¹i v« cùc lim y = −∞, lim y = 0.
x → −∞ x → +∞
1
y' = e−2x − 2xe−2x = e−2x(1 − 2x), y' = 0 ⇔ e−2x(1 − 2x) = 0 ⇔ x = .
2
x −∞ 0 1/2 1 +∞
y' + 0 −
0 C§ 1/e2
y
−∞ 1/2e 0
KÕt luËn:
 1 1 
 Hµm sè ®ång biÕn trªn kho¶ng  −∞;  vµ nghÞch biÕn trªn kho¶ng  ; + ∞  .
 2   2 
1 1 
 §å thÞ hµm sè ®¹t cùc ®¹i t¹i ®iÓm A  ;  .
 2 2e 
−2x
b. Sè nghiÖm cña ph¬ng tr×nh xe = a lµ sè giao ®iÓm cña ®å thÞ (C) víi ®êng
th¼ng y = a. Ta cã:
 Víi a ≤ 0, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm duy nhÊt.
1
 Víi 0 < a < , ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm ph©n biÖt.
2e
1 1
 Víi a = , ph¬ng tr×nh cã nghiÖm duy nhÊt x = .
2e 2
1
 Víi a > , ph¬ng tr×nh v« nghiÖm.
2e
c. §Æt t = sinx, 0 ≤ t ≤ 1, ph¬ng tr×nh cã d¹ng te−2t = b. (1)

NhËn xÐt r»ng víi mçi t0∈[0; 1) th×:

sinx = t0 ph¬ng tr×nh nµy cã 2 nghiÖm thuéc kho¶ng [0; π].
VËy, ®iÒu kiÖn lµ ®êng th¼ng y = b c¾t ®å thÞ (C) phÇn [0; 1] t¹i ®óng mét ®iÓm:
1
⇔0≤m< 2 .
e
d. Ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ (C) t¹i ®iÓm cã hßanh ®é x = 1 lµ:
1 2
(d): y − y(1) = y’(1)(x − 1) ⇔ (d): y = − 2 x + 2 .
e e
2. Tríc tiªn, ta cã:
(2). §¹o hµm:
y' = emx + mxemx = emx(1 + mx),
y' = 0 ⇔ emx(1 + mx) = 0 ⇔ mx + 1 = 0. (2)
a. Hµm sè ®ång biÕn trªn  khi:
y' ≥ 0 víi mäi x∈  ⇔ mx + 1 ≥ 0 víi mäi x∈  ⇔ m = 0.
b. Hµm sè cã cùc trÞ khi:
Ph¬ng tr×nh (1) cã nghiÖm duy nhÊt ⇔ m ≠ 0.
c. Hµm sè cã cùc tiÓu khi (1) cã nghiÖm duy nhÊt vµ qua ®ã y' ®æi dÊu tõ − sang +,
tøc m > 0.
§2. Ph¬ng tr×nh mò vµ l«garit

D¹ng to¸n 1: Ph¬ng ph¸p ®a vÒ cïng c¬ sè gi¶i ph¬ng tr×nh mò
vµ l«garit
Ph¬ng ph¸p
D¹ng 1: Ph¬ng tr×nh:
a = 1
 a > 0
af(x) = ag(x) ⇔  0 < a ≠ 1 hoÆc  .
 (a − 1)[f(x) − g(x)] =
0
 f(x) = g(x)
0 < a ≠ 1
logaf(x) = logag(x) ⇔  .
= g(x) > 0
f(x)
Chó ý: ViÖc lùa chän ®iÒu kiÖn f(x) > 0 hoÆc g(x) > 0 tuú thuéc vµo
®é phøc t¹p cña f(x) vµ g(x).
D¹ng 2: Ph¬ng tr×nh:
0 < a ≠ 1, b > 0 0 < a ≠ 1
af(x) = b ⇔  ; logaf(x) = b ⇔  .
f(x) = log a b f(x) = a
b
ThÝ dô 1. Gi¶i çc ph¬ng tr×nh sau:

( )
3 x
− 4x 2 + x + 2 2
−x+2
a. 8x = 4x . b. 0,125.42x − 3 = 4 2 .

 Gi¶i
a. Ph¬ng tr×nh ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng:
3 2 2
(23 )x − 4x + x + 2 = (2 2 )x − x + 2 ⇔ 3(x3 − 4x2 + x + 2) = 2(x2 − x + 2)
⇔ 3x3 − 14x2 + 5x + 2 = 0
2
⇔ (3x − 2)(x2 − 4x − 1) = 0 ⇔ x = ∨ x = 2 ± 5 .
3
2
VËy, ph¬ng tr×nh cã ba nghiÖm ph©n biÖt x = , x = 2 ± 5 .
3
1
b. V× 0,125 = = 2−3 nªn ta biÕn ®æi ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
8
1 5x
5x
2−3.22(2x − 3) = (22.2 2 )x ⇔ 2 4x −9 = 2 2 ⇔ 4x − 9 =
2
⇔ 8x − 18 = 5x ⇔ 3x = 18 ⇔ x = 6.
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm lµ x = 6.
 Víi ph¬ng tr×nh af(x) = bg(x) ta cÇn chän phÇn tö trung gian c
®Ó biÕn ®æi ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
(cα)f(x) = (cβ)g(x) ⇔ cαf(x) = cβg(x) ⇔ αf(x) = βg(x),
 Víi ph¬ng tr×nh ax3 + bx2 + cx + d = 0 ta sö dông kÕt qu¶
p
“NÕu a, b, c, d nguyªn vµ ph¬ng tr×nh cã nghiÖm h÷u tû th×
q
p, q theo thø tù lµ íc cña d vµ a" ®Ó ®o¸n nhËn ®îc nghiÖm
2
x= , tõ ®ã ph©n tÝch ph¬ng tr×nh trë thµnh:
3
(3x − 2)(x2 − 2x − 2) = 0.
a. log2(3x + 2) = log2(x3 − 4x2 + 2x + 6).
b. log3x − log9x = log 1 2 . c. log 2 x .log2x.log4x = 8.
3
 Gi¶i
3x + 2 = x3 − 4x2 + 2x + 6 > 0
 2
3x + 2 > 0 x > − x = 1
⇔  3 ⇔  3 ⇔  .
x − 4x − x + 4 =
2
0 (x 2 − 1)(x − 4) =  x=4
 0
VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm ph©n biÖt x = 1, x = 4.
b. §iÒu kiÖn x > 0.

1 1 1
log3x − log3x = − log32 ⇔ log3x = −log32 ⇔ x = 2−1 = .
2 2 2
1
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm lµ x = .
2
c. §iÒu kiÖn x > 0.
1
log2x.log2x.2log2x = 8 ⇔ log32 x = 8 ⇔ log2x = 2 ⇔ x = 22 = 4.
2
 NhËn xÐt: Trong lêi gi¶i trªn ë c©u a), chóng ta ®· sö dông kÕt qu¶ trong chó ý
ë cuèi d¹ng 1 ®Ó tr¸nh ph¶i kiÓm tra ®iÒu kiÖn x3 − 4x2 + 2x + 6 > 0.
a. 6x − 3x − 2x + 1 + 2 = 0.
1
b. log4{2log3[1 + log2(1 + 3log2x)]} = .
2
 Gi¶i
(2.3)x − 3x − 2.2x + 2 = 0 ⇔ 3x(2x − 1) − 2(2x − 1) = 0
2 x − 1 =0 2 x = 1 x = 0
⇔ (2 − 1)(3 − 2) = 0 ⇔  x
x x
⇔  x ⇔  .
3 − 2 = 0 3 = 2  x = log3 2
VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm ph©n biÖt x = 0, x = log32.
b. Ph¬ng tr×nh ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng:
2log3[1 + log2(1 + 3log2x)]} = 2 ⇔ log3[1 + log2(1 + 3log2x)] = 1
⇔ 1 + log2(1 + 3log2x) = 3 ⇔ log2(1 + 3log2x) = 2 ⇔ 1 + 3log2x = 4
⇔ log2x = 1 ⇔ x = 2.
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm duy nhÊt x = 2.

 ë c©u a), chóng ta ®· sö dông ph¬ng ph¸p ph©n tÝch thµnh
nh©n tö ®Ó chuyÓn ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng tÝch. Vµ tõ ®ã, nhËn
®îc hai ph¬ng tr×nh mò d¹ng 2.
 ë c©u b), chóng ta ®· sö dông ph¬ng ph¸p biÕn ®æi dÇn ®Ó
lo¹i bá ®îc l«garit. Çch thùc hiÖn nµy gióp chóng ta tr¸nh
®îc ph¶i ®Æt ®iÓu kiÖn cã nghÜa cho ph¬ng tr×nh.
D¹ng to¸n 2: Ph¬ng ph¸p ®Æt Èn phô gi¶i ph¬ng tr×nh mò vµ

l«garit
Ph¬ng ph¸p

Ph¬ng ph¸p dïng Èn phô lµ viÖc sö dông mét (hoÆc nhiÒu) Èn phô ®Ó chuyÓn
ph¬ng tr×nh ban ®Çu thµnh mét ph¬ng tr×nh hoÆc hÖ ph¬ng tr×nh víi mét (hoÆc
nhiÒu) Èn phô.
1. Çc phÐp ®Æt Èn phô thêng gÆp sau ®èi víi ph¬ng tr×nh mò:
D¹ng 1: Ph¬ng tr×nh αkakx + αk − 1a(k − 1)x...α1ax + α0 = 0,
khi ®ã ®Æt t = ax, ®iÒu kiÖn t > 0, ta ®îc:
αktk + αk − 1tk − 1...α1t + α0 = 0.
Më réng: NÕu ®Æt t = af(x), ®iÒu kiÖn hÑp t > 0. Khi ®ã:
1
a2f(x) = t2, a3f(x) = t3, ..., akf(x) = tk vµ a−f(x) = .
t
D¹ng 2: Ph¬ng tr×nh α1a + α2b + α3 = 0, víi a.b = 1
x x
1
khi ®ã ®Æt t = ax, ®iÒu kiÖn t > 0, suy ra bx = , ta ®îc:
t
α2
α 1t + + α3 = 0 ⇔ α1t2 + α3t + α2 = 0.
t
Më réng: Víi a.b = 1 th× khi ®Æt t = af(x), ®iÒu kiÖn hÑp t > 0, suy ra
1
bf(x) = .
t
D¹ng 3: Ph¬ng tr×nh α1a2x + α2(ab)x + α3b2x = 0,
khi ®ã chia hai vÕ cña ph¬ng tr×nh cho b2x > 0 (hoÆc a2x, (a.b)x), ta ®îc:
2x x
α1   + α2   + α3 = 0
a a
b b
x
a
§Æt t =   , ®iÒu kiÖn t > 0, ta ®îc α1t2 + α2t + α3 = 0.
b
Më réng: Víi ph¬ng tr×nh mò cã chøa çc nh©n tö a2f, b2f, (a.b)f , ta
thùc hiÖn theo çc bíc sau:
- Chia hai vÕ cña ph¬ng tr×nh cho b2f > 0 (hoÆc a2f,
(a.b)f).
f
a
- §Æt t =   , ®iÒu kiÖn hÑp t > 0.
b
 Chó ý: Ta sö dông ng«n tõ ®iÒu kiÖn hÑp t > 0 cho trêng hîp ®Æt t = a f(x)
v×:
 NÕu ®Æt t = a th× t > 0 lµ ®iÒu kiÖn ®óng.
x
2
 NÕu ®Æt t = 2 x +1 th× t > 0 chØ lµ ®iÒu kiÖn hÑp, bëi thùc chÊt ®iÒu
kiÖn cho t ph¶i lµ t ≥ 2. §iÒu nµy ®Æc biÖt quan trong cho líp çc
bµi to¸n cã chøa tham sè.
2. Çc phÐp ®Æt Èn phô thêng gÆp sau ®èi víi ph¬ng tr×nh l«garit:

1
D¹ng 1: NÕu ®Æt t = logax víi x > 0 th× logak x = tk, logxa = víi 0 < x ≠ 1.
t
D¹ng 2: Ta biÕt r»ng a log c = clog a , do ®ã nÕu ®Æt t = a log
b b b x
th× t = x logb a
Tuy nhiªn, trong nhiÒu bµi to¸n cã chøa a log x , ta thêng ®Æt Èn phô
b
dÇn víi t = logbx.

( ) ( )
x x
a. 4x + 3.2x + 1 − 16 = 0. b. 2− 3 + 2+ 3 = 4.
 Gi¶i
a. §Æt t = 2x (®iÒu kiÖn t > 0).
Ph¬ng tr×nh ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng:
 t = −8 (lo¹i)
22x + 6.2x − 16 = 0 ⇔ t2 + 6t − 16 = 0 ⇔  ⇔ 2x = 2 ⇔ x = 1.
 t = 2
b. NhËn xÐt r»ng:
2− 3 . 2+ 3 = ( 2 − 3 )( 2 + 3 ) =
1.
( ) , ®iÒu kiÖn t > 0, th× ( )

x x
1
Do ®ã, nÕu ®Æt t = 2+ 3 2− 3 = .
t
Khi ®ã ph¬ng tr×nh t¬ng ®¬ng víi:
1  t= 2 + 3
t + = 4 ⇔ t2 − 4t + 1 = 0 ⇔ 
t  t= 2 − 3

( )  x
x x
⇔ 
 2 + 3 = 2 + 3
⇔
 2+ 3 =

(
2
2+ 3) 2 =1
⇔ 
x = 2
⇔ .
( )  x = −1  x = −2
x
 
x
( ) ( )
−1
 2 + 3 = 2 − 3  2 + 3 2
=+2 3  2
VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm ph©n biÖt x = ±2.
 NhËn xÐt: Nh vËy, th«ng qua thÝ dô trªn chóng ta ®· ®îc lµm quen víi hai
d¹ng ®Æt Èn phô c¬ b¶n cña ph¬ng tr×nh mò. Vµ ë ®ã:
 Víi c©u a) chóng ta cÇn tíi phÐp biÕn ®æi 4x = 22x vµ 2x + 1 = 2.2x
®Ó ®Þnh híng cho Èn phô t = 2x.
 Víi c©u b) çc em häc sinh cÇn biÕt çch më réng ph¬ng
ph¸p cho d¹ng ph¬ng tr×nh:
α1ax + α2bx + α3cx = 0, víi a.b = c2.
Råi thùc tËp b»ng çch gi¶i ph¬ng tr×nh:
(3 + 5 )x + 7(3 − 5 )x = 2x + 3.


a. 3x + 1 + 18.3−x = 29. b. 5.4x − 2.6x = 32x + 1.
 Gi¶i
a. §Æt t = 3x, ®iÒu kiÖn t > 0.
1 18
3.3x + 18. x = 29 ⇔ 3t + = 29 ⇔ 3t2 −29t + 18 = 0
3 t
t = 9  3x = 9
 3 x = 32 x = 2 x = 2
⇔  2 ⇔  x 2 ⇔  x +1 ⇔ ⇔  .
t =  3 =  3 = 2 x + 1 = log3 2 = x log3 2 − 1
 3  
3
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm lµ x = 2 hoÆc x = log32 − 1.
5.22x − 2.(2.3)x = 3.32x.
Chia c¶ hai vÕ cña ph¬ng tr×nh cho 32z > 0, ta ®îc:
2x x 2x x
2 2 2 2
3 ⇔ 5  − 2  − 3 =
5  − 2  = 0.
3 3 3 3
x
2
§Æt t =   , ®iÒu kiÖn t > 0, ta ®îc:
3
x
t >0
2
5t2 − 2t − 3 = 0 ⇔ t = 1 ⇔   = 1 ⇔ x = 0.
3
a. log32 x3 − 20 log3 x + 1 =0. b. log9x27 − log3x3 + log9243 = 0.
 Gi¶i
a. §iÒu kiÖn x > 0.
1
(3log3x)2 − 20. log3x + 1 = 0 ⇔ 9log32x − 10log3x + 1 = 0.
2
§Æt t = log3x, ta biÕn ®æi ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
t = 1 l o g x = 1 x = 3
9t2 −10t + 1 = 0 ⇔  ⇔  3 ⇔ 1 .
 t = 1/ 9  l o g3 x = 1/ 9 =
x 3= 9 9
3
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm lµ x = 3 hoÆc x = 9 3 .
b. §iÒu kiÖn:
0 < 9x ≠ 1 1 1
 ⇔ x ∈ (0; +∞)\{ ; }.
 0 < 3x ≠ 1 9 3


1 3 1 5
3log9x3 − log3x3 + .5log33 = 0 ⇔ − + =0
2 log3 9x log3 3x 2
3 1 5
⇔ − + = 0.
1 + log3 3x log3 3x 2
3 1 5
− + = 0 ⇔ 6t − 2(1 + t) + 5t(1 + t) = 0 ⇔ 5t2 + 9t − 2 = 0
1+ t t 2
 t = 0,2  log 3x = 0,2 3x = 30,2  x = 3−0,8
⇔ ⇔  3 ⇔  ⇔  .
 t = −2  log3 3x = −2
−2 −3
3x = 3  x = 3
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm lµ x = 3−0,8 hoÆc x = 3−3.
 NhËn xÐt: Nh vËy, th«ng qua thÝ dô trªn chóng ta ®· ®îc lµm quen víi
d¹ng ®Æt Èn phô c¬ b¶n cña ph¬ng tr×nh l«garit. Vµ ë ®ã:
 Víi c©u a), çc em häc sinh dÔ nhËn thÊy Èn phô t = log3x.
Tuy nhiªn, rÊt nhiÒu em biÕn ®æi nhÇm log32 x3 = 3log32 x .
 Víi c©u b), chóng ta cÇn sö dông c«ng thøc ®æi c¬ sè ®Ó lµm
xuÊt hiÖn Èn phô.
log 2 x log8 4x 3
a. = . b. 3log2 x + 12 log2 x =
2.x log2 8 .
log 4 2x log16 8x
 Gi¶i
a. §iÒu kiÖn:
x > 0
 1 1
0 < 2x ≠ 1 ⇔ x ∈ (0; +∞)\{ ; }. (*)
0 < 8x ≠ 1 2 8

1
log 2 4x
log 2 x log 2 x 2(2 + log 2 x)
=3 ⇔ = .
1 1 1 + log x 3(3 + log x)
log 2 2x log 2 8x 2 2
2 4
x = 2
t 2(2 + t) t = 1  log 2 x = 1 
= ⇔ t2 + 3t −4 = 0 ⇔ = − ⇔  ⇔ .
1 + t 3(3 + t)  t 4 log
 2 x = − 4 x = 1
 16
1
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm lµ x = 2 hoÆc x = .
16


33log x + 12 log x =
2 2
2.8log x ⇔ 33log x + (3.2 2 )log x =
2 2 2
2.23log x .
2
(**)
3t t
3 3
33t + (3.2 2 )t = 2.23t ⇔   +   = 2.
2 2
t
3
§Æt u =   (®iÒu kiÖn u > 0), ta biÕn ®æi ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
2
u + u − 2 = 0 ⇔ (u − 1)(u2 + u + 2) = 0
3
u = 1
t
3
⇔  2 ⇔   = 1 ⇔ t = 0 ⇔ log3x = 0 ⇔ x = 1.
u + u + 2 = 0 (v« nghiÖm) 2
 NhËn xÐt: Víi c©u b) çc em häc sinh cã thÓ gi¶m bít mét lÇn ®Æt Èn phô
b»ng çch chia hai vÕ cña ph¬ng tr×nh (*) cho 23log x .
2
ThÝ dô 5. Gi¶i ph¬ng tr×nh lg2x − lgx.log2(4x) + 2log2x = 0.

 Gi¶i
§iÒu kiÖn x > 0.
lg2x − (2 + log2x)lgx + 2log2x = 0.
§Æt t = lgx, khi ®ã ph¬ng tr×nh t¬ng ®¬ng víi:
t2 − (2 + log2x).t + 2log2x = 0
ta cã:
∆ = (2 + log2x)2 − 8log2x = (2 − log2x)2
suy ra ph¬ng tr×nh cã nghiÖm:
lg x = 2
t = 2  lg x = 2  x = 100
 t = log x ⇔ lg x = lg x
⇔ 
lg x = 0
⇔ x = 1 .
 2
 lg 2  
VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm x = 100 vµ x = 1.
 Chó ý: Mét më réng kh¸ tù nhiªn cña ph¬ng ph¸p ®Æt Èn phô kiÓu nµy lµ
chóng ta cã thÓ sö dông ngay çc h»ng sè hoÆc çc tham sè trong
ph¬ng tr×nh ®Ó lµm Èn phô, ph¬ng ph¸p nµy cã tªn gäi lµ "Ph¬ng
ph¸p h»ng sè biÕn thiªn".

D¹ng to¸n 3: Ph¬ng ph¸p l«garit hãa gi¶i ph¬ng tr×nh mò vµ

l«garit
Ph¬ng ph¸p
Ta cã thÓ gi¶i mét ph¬ng tr×nh cã hai vÕ lu«n d¬ng b»ng çch lÊy l«garit hai vÕ
theo cïng mét c¬ sè thÝch hîp.
Cô thÓ:
af(x) = bg(x) ⇔ logaaf(x) = logabg(x) ⇔ f(x) = g(x).loga b
hoÆc logbaf(x) = logbbg(x) ⇔ f(x).logba = g(x).
hoÆc logcaf(x) = logcbg(x) ⇔ f(x).logca = g(x).logcb.
 Chó ý: Ph¬ng ph¸p logarit ho¸ tá ra rÊt hiÖu lùc khi hai vÕ ph¬ng tr×nh cã
d¹ng tÝch çc luü thõa.
x −1
3x 2x
a. 2 = 3 . b. 5 x
.8 x = 500.
 Gi¶i
a. Ta tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: LÊy logarit c¬ sè 3 hai vÕ cña ph¬ng tr×nh, ta ®îc:
x
x x 2
log3 23 = log3 32 ⇔ 3x log3 2 = 2 x ⇔   = log3 2 ⇔ x = log 2 log3 2 .
3 3
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm lµ x = log 2 log3 2 .

3
x
x x 3
log 2 2 = log 2 3 ⇔ 3 = 2 log 2 3 ⇔   = log 2 3 ⇔ x = log 3 log 2 3 .
3 2 x x
2 2
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm lµ x = log 3 log 2 3 .

2
x
x x 3 lg3
lg 2 = lg 3 ⇔ 3 lg2 = 2 lg3 ⇔   =
3 2 x x
⇔ x = log 3 log 2 3 .
2 lg 2 2
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm lµ x = log 3 log 2 3 .

2
b. §iÒu kiÖn x ≠ 0. Tíi ®©y, ta tr×nh bµy theo çc çch sau:
 x −1
 x −1
log5  5x.8 x  = log5 500 ⇔ log5 5x + log5 8 x =log5 125 + log5 4
 
x −1
⇔ x+ 3 + 2 log5 2 ⇔ x 2 + 3(x − 1) log5 2 = x ( 3 + 2 log5 2 )
log5 8 =
x
⇔ x 2 + ( log5 2 − 3 ) x − 3log5 2 = 0

ta cã ∆ = ( log5 2 − 3 ) + 12 log5 2 = ( log5 2 + 3 ) ph¬ng tr×nh cã nghiÖm:

2 2
3 − log5 2 ± (log5 2 + 3) x = 3
x= ⇔  .
2  x = − log5 2
VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm x = 3, x = −log52.
x −1 x −1 x −3
3.
5x. 8 x = 500 ⇔ 5x. 2 x = 53.22 ⇔ 5x − 3. 2 x = 1.
LÊy logarit c¬ sè 2 hai vÕ, ta ®îc:
 x −3
 x −3
x−3
log 2  5x −3.2 x  = 0 ⇔ log25x − 3 + log 2 2 x = 0 ⇔ (x − 3)log25 + =0
  x
x = 3
1
⇔ (x − 3)(log25 + ) = 0 ⇔  1 .
x x= − =
− log5 2
 log 2 5
VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm x = 3, x = −log52.
ph¬ng ph¸p l«garit hãa. Vµ ë ®ã:
 Víi c©u a) ®· tr×nh bµy çc çch lÊy l«garit hãa hai vÕ cña mét
ph¬ng tr×nh.
 Víi c©u b) çc em häc sinh sÏ nhËn thÊy tÝnh linh ho¹t trong
viÖc sö dông çc phÐp biÕn ®æi ®¹i sè tríc khi thùc hiÖn phÐp
l«garit hãa hai vÕ cña mét ph¬ng tr×nh ®Ó gi¶m thiÓu tÝnh
phøc t¹p.
a. 32 − log x = 81x.
3
b. x6. 5− log x 5
= 5−5.
 Gi¶i
LÊy l«garit c¬ sè 3 c¶ hai vÕ cña ph¬ng tr×nh, ta ®îc:
log3 32 − log x = log3(81x) ⇔ 2 −log3x = 4 + log3x ⇔ log3x = −1 ⇔ x = 3−1.
3
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm lµ x = 3−1.

b. §iÒu kiÖn 0 < x ≠ 1.
LÊy l«garit c¬ sè 5 c¶ hai vÕ cña ph¬ng tr×nh, ta ®îc:
log5(x6. 5− log 5 ) = log55−5 ⇔ log5x6 + log5 5− log 5 = −5
x x
⇔ 6log5x − logx5 = −5 .
1  t = −1  log5 x = −1  x = 5−1
6t − = −5 ⇔ 6t + 5t − 1 = 0 ⇔ 
2
⇔ ⇔ .
t t = 1 / 6  log5 x = 1 / 6  x = 6 5
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm lµ x = 5−1 hoÆc x = 6
5.

D¹ng to¸n 4: Ph¬ng ph¸p sö dông tÝnh chÊt cña hµm sè ®Ó gi¶i
ph¬ng tr×nh mò vµ l«garit
Ph¬ng ph¸p
Ta sö dông çc tÝnh chÊt sau:
TÝnh chÊt 1. NÕu hµm f t¨ng (hoÆc gi¶m) trong kho¶ng (a, b) th× ph¬ng tr×nh f(x) = k
cã kh«ng qu¸ mét nghiÖm trong kho¶ng (a, b).
Ph¬ng ph¸p ¸p dông: ta thùc hiÖn theo çc bíc sau:
Bíc 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng f(x) = k.
Bíc 2: XÐt hµm sè y = f(x).
Dïng lËp luËn kh¼ng ®Þnh hµm sè lµ ®¬n ®iÖu ( gi¶ sö ®ång biÕn).
Bíc 3: NhËn xÐt:
 Víi x = x0 ⇔ f(x) = f(x0) = k, do ®ã x = x0 lµ nghiÖm
 Víi x > x0 ⇔ f(x) > f(x0) ⇔ f(x) > k, do ®ã ph¬ng tr×nh v« nghiÖm.
 Víi x < x0 ⇔ f(x) < f(x0) ⇔ f(x) < k, do ®ã ph¬ng tr×nh v« nghiÖm.
Bíc 4: VËy x = x0 lµ nghiÖm duy nhÊt cña ph¬ng tr×nh.
TÝnh chÊt 2. NÕu hµm f t¨ng trong kho¶ng (a; b) vµ hµm g lµ hµm h»ng hoÆc lµ mét
hµm gi¶m trong kho¶ng (a; b) th× ph¬ng tr×nh f(x) = g(x) cã nhiÒu nhÊt mét nghiÖm
thuéc kho¶ng (a; b) (do ®ã nÕu tån t¹i x0∈(a; b): f(x0) = g(x0) th× ®ã lµ nghiÖm duy
nhÊt cña ph¬ng tr×nh f(x) = g(x)).
a. 2x + 3x = 5. b. log2(x + 2) + log3(x + 3) = 2.
 Gi¶i
a. NhËn xÐt r»ng:
 VÕ tr¸i cña ph¬ng tr×nh lµ mét hµm ®ång biÕn.
 VÕ ph¶i cña ph¬ng tr×nh lµ mét hµm h»ng.
Do vËy, nÕu ph¬ng tr×nh cã nghiÖm th× nghiÖm ®ã lµ duy nhÊt.
NhËn xÐt r»ng x = 1 lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh v× 21 + 31 = 5, ®óng.
b. §iÒu kiÖn x ≥ −2. NhËn xÐt r»ng:
NhËn xÐt r»ng x = 0 lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh v× log22 + log33 = 2, ®óng.
b. 3x = 4 − x. b. log3x = 4 − x.
 Gi¶i

 VÕ ph¶i cña ph¬ng tr×nh lµ mét hµm nghÞch biÕn.

NhËn xÐt r»ng x = 1 lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh v×:
31 = 4 − 1 ⇔ 3 = 3, ®óng.
b. NhËn xÐt r»ng:
log33 = 4 − 3 ⇔ 1 = 1, ®óng.
ThÝ dô 3. Gi¶i ph¬ng tr×nh 31 − x − log2x − 1 = 0.
 Gi¶i
§iÒu kiÖn x > 0.
x −1
1
=
3 log 2 x + 1 .
 
NhËn xÐt r»ng:
 VÕ tr¸i cña ph¬ng tr×nh lµ mét hµm nghÞch biÕn.
 VÕ ph¶i cña ph¬ng tr×nh lµ mét hµm ®ång biÕn.
1−1
1
3= log 2 1 + 1 ⇔ 1 = 1, ®óng.
 
 Chó ý: 1. §èi víi ph¬ng tr×nh logarit cã mét d¹ng rÊt ®Æc biÖt, ®ã lµ:
sax + b = clogs(dx + e) + αx + β
víi d = ac + α vµ e = bc + β. (*)
Víi d¹ng ph¬ng tr×nh nµy, ta thùc hiÖn nh sau:
§iÒu kiÖn:
0 < s ≠ 1s
 .
dx + e > 0
§Æt ay + b = logs(dx + e).
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®îc chuyÓn thµnh hÖ:
s = c(ay + b) + αx + β
ax + b
s ax=
+b
acy + αx + bc + β
 ⇔  ay + b
ay= + b log s (dx + e) s = dx + e

s ax + b = acy + (d − ac)x + e (1)

 ay + b . (I)
s = dx + e (2)
Trõ theo vÕ hai ph¬ng tr×nh cña (I), ta ®îc:
sax + b + acx = say + b + acy. (3)
XÐt hµm sè f(t) = sat + b + act lµ hµm ®¬n ®iÖu trªn R.
Khi ®ã (3) ®îc viÕt l¹i díi d¹ng:
f(x) = f(y) ⇔ x = y.
Khi ®ã (2) cã d¹ng:
sax + b − dx − e = 0. (4)
Dïng ph¬ng ph¸p hµm sè ®Ó x¸c ®Þnh nghiÖm cña (4).
2. §Ó sö dông ®îc ph¬ng ph¸p trªn cÇn ph¶i khÐo lÐo biÕn ®æi
ph¬ng tr×nh ban ®Çu vÒ d¹ng tho¶ m·n ®iÒu kiÖn (*).
ThÝ dô 4. Gi¶i ph¬ng tr×nh:
6x = 3log 6 (5x + 1) + 2x + 1.
 Gi¶i
§iÒu kiÖn:
1
5x + 1 > 0 ⇔ x > − .
5
§Æt y = log6(5x + 1). Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®îc chuyÓn thµnh hÖ:
6 x = 3y + 2x + 1 6 = 2x + 3y + 1 (1)
x
 ⇔  y . (I)
=  y log 6 (5x + 1) 6= 5x + 1 (2)
Trõ theo vÕ hai ph¬ng tr×nh cña (I), ta ®îc:
6x + 3x = 6y + 3y. (3)
XÐt hµm sè f(t) = 6t + 3t lµ hµm ®¬n ®iÖu trªn R.
f(x) = f(y) ⇔ x = y.
6x − 5x − 1 = 0. (4)
Çch 1: Sö dông bÊt ®¼ng thøc Bernouli
Bernoulli
(4) ⇔ 6x + (1 − 6)x = 1 ⇔ x = 0 hoÆc x = 1.
Çch 2: (Sö dông ®Þnh lý R«n): XÐt hµm sè g(x) = 6x − 5x − 1.
1
 MiÒn x¸c ®Þnh: D = (− ; +∞).
5
 §¹o hµm:
g'(x) = 6x.ln6 − 5, g''(x) = 6x.ln26 > 0, ∀x∈D
⇒ g'(x) lµ hµm ®ång biÕn trªn D.

VËy theo ®Þnh lý R«n ph¬ng tr×nh g(x) = 0 cã kh«ng qu¸ 2 nghiÖm trªn D.
NhËn xÐt r»ng g(0) = g(1) = 0.
 Chó ý: Ta xÐt d¹ng ph¬ng tr×nh lÆp:

f[f(x)] = x,
trong ®ã f(x) lµ hµm ®ång biÕn trªn tËp x¸c ®Þnh D.
Khi ®ã ta thùc hiÖn:
§Æt y = f(x), khi ®ã ph¬ng tr×nh ®îc chuyÓn thµnh hÖ:
f (y) = x (1)
 . (I)
 y = f (x) (2)
Céng theo vÕ hai ph¬ng tr×nh cña (I), ta ®îc:
f(y) + y = f(x) + x. (3)
XÐt hµm sè A(t) = f(t) + t lµ hµm ®ång biÕn trªn D (bëi f(t) lµ hµm
®ång biÕn).
A(x) = A(y) ⇔ x = y.
f(x) = x. (4)
Dïng ph¬ng ph¸p hµm sè ®Ó x¸c ®Þnh nghiÖm cña (4).
VÝ dô sau sÏ minh ho¹ cô thÓ d¹ng ph¬ng tr×nh kiÓu nµy.
ThÝ dô 5. Gi¶i ph¬ng tr×nh log2[3log2(3x − 1) − 1] = x.
 Gi¶i
§iÒu kiÖn
1
3x − 1 > 0 3x − 1 > 0 23 + 1

 ⇔  1 ⇔ x > .
3log 2 (3x − 1) − 1 > 0 3x − 1 > 2 3 3
§Æt y = log2(3x − 1).
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®îc chuyÓn thµnh hÖ:
log 2 (3y − 1) =x (1)
 . (I)
=  y log 2 (3x − 1) (2)
Céng theo vÕ hai ph¬ng tr×nh cña (I), ta ®îc:
log2(3y − 1) + y = log2(3x − 1) + x. (3)
XÐt hµm sè f(t) = log2(3t − 1) + t, ta cã:
1
23 + 1
 MiÒn x¸c ®Þnh D = ( ; + ∞).
3
 §¹o hµm:

3
f'(t) = + 1 > 0, ∀t ∈ D.
(3t − 1) ln 2
Suy ra hµm sè ®ång biÕn trªn D.
f(x) = f(y) ⇔ x = y.
log2(3x − 1) = x ⇔ 3x − 1 = 2x ⇔ 2x − 3x + 1 = 0. (4)
XÐt hµm sè g(x) = 2x − 3x + 1, ta cã:
1
23 + 1
 MiÒn x¸c ®Þnh: D = ( ; + ∞).
3
 §¹o hµm:
g'(x) = 2x.ln2 − 3, g''(x) = 2x.ln22 > 0, ∀x ∈ D
⇒ g'(x) lµ hµm ®ång biÕn trªn D.
VËy theo ®Þnh lý R«n ph¬ng tr×nh g(x) = 0 cã kh«ng qu¸ 2 nghiÖm trªn D.
NhËn xÐt r»ng g(1) = g(3) = 0.
§3. HÖ ph¬ng tr×nh mò vµ l«garit

Khi gi¶i hÖ ph¬ng tr×nh mò vµ l«garit, ta còng dïng çc ph¬ng ph¸p gi¶i hÖ
ph¬ng tr×nh ®· häc nh ph¬ng ph¸p thÕ, ph¬ng ph¸p céng ®¹i sè, ph¬ng ph¸p ®Æt
Èn phô, ...
D¹ng to¸n 1: Ph¬ng ph¸p thÕ
ThÝ dô 1. Gi¶i çc hÖ ph¬ng tr×nh:
 x  1 1− y
 y + 4x x
5( y − ) 4 =  
 =y  2 .
a. (§HKT − 1999):  x
3
. b. 
 x = y −1
3
 log9 x y
3 =
3
 Gi¶i
a. §iÒu kiÖn x, y > 0. (*)
ThÕ ph¬ng tr×nh thø hai vµo ph¬ng tr×nh thø nhÊt cña hÖ, ta ®îc:
−3
−3 x
−3.5(x − )
3 ⇔
x = 1 x = 1 (*)
x = 1
x x + 4x = x  −3 ⇔  ⇔ x = 2. .
−15x −3 + 5x
 x + 4x =  x − 16 =
4
0 
Khi ®ã:
 Víi x = 1 suy ra y = 1−3 = 1.

1
 Víi x = 2 ⇒ y = .
8
1
VËy, hÖ ph¬ng tr×nh cã hai cÆp nghiÖm (1; 1) vµ (2; ).
8
ViÕt l¹i hÖ ph¬ng tr×nh díi d¹ng:
22 x = 2 y −12 x= y − 1 2 x= y − 1  y
 1   2. 3= y − 1 x = 1
 log3 x y ⇔  log x 1
y⇔  ⇔ ⇔  .
( )
y
3 2 = 3 3 2 =  x=  x=y y = 3
 3  3  3  3
VËy, hÖ ph¬ng tr×nh cã mét cÆp nghiÖm (1; 3).

 ë c©u a), chóng ta sö dông ngay phÐp thÕ y = x−3 vµo ph¬ng
tr×nh thø nhÊt cña hÖ ®Ó nhËn ®îc mét ph¬ng tr×nh mò d¹ng:
 u(x) = 1
[u(x)]f(x) = [u(x)]g(x) ⇔  .
f (x) = g(x)
 ë c©u b), ®Ó têng minh chóng ta cã thÓ tr×nh bµy theo çch:
BiÕn ®æi ph¬ng tr×nh thø nhÊt cña hÖ vÒ d¹ng:
22 x = 2 y −1 ⇔ 2 x =y − 1 ⇔ y= 2 x + 1. (1)
BiÕn ®æi ph¬ng tr×nh thø hai cña hÖ vÒ d¹ng:
1 1
y
( ) y y
log 3 x
3 2
= ⇔ 3log3 x 2 = ⇔ x= . (2)
3 3 3
2y
=
y + 1 ⇔ 3y = 2y + 1 ⇔ y = 3 ⇒ x = 1.
3
D¹ng to¸n 2: Ph¬ng ph¸p biÕn ®æi t¬ng ®¬ng
x + y = 20 x + y =
1
a.  . b.  −2x .
log 4 x + log 4 y =
1 + log 4 9 −2y
4 + 4 = 0,5
 Gi¶i
a. §iÒu kiÖn x > 0, y > 0.
BiÕn ®æi hÖ ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
x + y = 20 x + y =20
 ⇔ 
log 4 (xy) = log 4 (4.9) xy = 36
suy ra x, y lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:

t = 2  x = 2 vµ y=18
t2 − 20t + 36 = 0 ⇔  ⇔  .
 t = 18  x = 18 vµ y=2
VËy, hÖ ph¬ng tr×nh cã nghiÖm lµ (2; 18) hoÆc (18; 2).
b. BiÕn ®æi hÖ ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
 ( −2x)+ ( −2y) 1  −2x −2y 1
4 = 4 .4 = 16
(−2x) + (−2y) =−2 16 ⇔
 −2x −2y
⇔  
 4 + 4 =
0,5 4 −2x + 4 −2y = 1 1
4 −2x + 4 −2y =
 2  2
−2x −2y
suy ra 4 , 4 lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
1 1 1 1 1
t2 − t + =0⇔t= ⇔ 4−2x = 4−2y = ⇔x=y= .
2 16 4 4 2
1
VËy, hÖ ph¬ng tr×nh cã nghiÖm lµ x = y = .
2

 ë c©u a), b»ng viÖc sö dông c«ng thøc biÕn ®æi tæng cña hai
logarit cïng c¬ sè (trong ®ã 1 = log44) chóng ta nhËn ®îc
d¹ng Vi−Ðt cho hai Èn x, y.
Ngoµi ra, còng cã thÓ sö dông ph¬ng ph¸p thÕ nh sau:
Rót y = 20 − x tõ ph¬ng tr×nh thø nhÊt cña hÖ thay vµo
ph¬ng tr×nh thø hai, ta ®îc:
log4x + log4(20 − x) = 1 + log49 ⇔ log4[x(20 − x)] = log436
 x= 2 ⇒ y=18
⇔ x(20 − x) = 36 ⇔ x2 − 20x + 36 = 0 ⇔  .
=x 18 ⇒ y=2
 ë c©u b), chóng ta ®· sö dông phÐp mò ho¸ ®Ó nhËn ®îc tÝch
cña hai to¸n tö 4−2x vµ 4−2y, tõ ®ã sö dông hÖ qu¶ cña ®Þnh lÝ Vi−Ðt.
§©y chÝnh lµ sù kh¸c biÖt mµ çc em häc sinh cÇn lu ý cho hai
d¹ng hÖ ph¬ng tr×nh ë a) vµ b).
Ngoµi ra, còng cã thÓ sö dông ph¬ng ph¸p thÕ nh sau:
Rót y = 1 − x tõ ph¬ng tr×nh thø nhÊt cña hÖ thay vµo ph¬ng
tr×nh thø hai, ta ®îc:
1 2x
4−2x + 4−2(1 − x) = 0,5 ⇔ 4−2x + 4 = 0,5.
16
§Æt t = 42x, ®iÒu kiÖn t > 0. Ta ®îc:
1
t−1 + .t = 0,5 ⇔ t2 − 8t + 16 = 0 ⇔ t = 4 ⇔ 42x = 4
16
1 1 1
⇔ 2x = 1 ⇔ x = ⇒ y =1 − = .
2 2 2

Nh vËy, tõ ®©y çc em häc sinh cã thÓ thÊy ®îc tÝnh tèi u cña
viÖc sö dông çc phÐp biÕn ®æi t¬ng ®¬ng ®Ó gi¶i hÖ ph¬ng tr×nh.
Vµ ¸p dông nã ®Ó gi¶i hÖ ph¬ng tr×nh (HVNH Hµ Néi − 1999)::
x + y = 1
 x .
2 − 2 =
y
2
log 2 (x − y) =5 − log 2 (x + y)
log5 x + log5 7.log 7 y =
1 + log5 2 
a.  . b.  lg x − lg 4 .
3 + log 2 y =
(1 + 3log5 x) log 2 5  lg y − lg3 = −1

 Gi¶i
a. §iÒu kiÖn x, y > 0. BiÕn ®æi hÖ ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
log5 x + log5 y = 1 + log5 2 log x + log5 y = log5 10
 ⇔  5
3 + log 2 y = log 2 5 + 3log 2 5.log5 x 3log 2 x − log 2 y = 3 − log 2 5
log5 (xy) = log5 10 xy = 10
  x = 2
⇔  x 3
8 ⇔  x3 8 ⇔  .
log 2 y = l og 2 5 y =5 y = 5
 
VËy, hÖ ph¬ng tr×nh cã nghiÖm lµ (2; 5).
b. §iÒu kiÖn:
x > 0, y > 0
 x > 0, 0 < y ≠ 3
x − y > 0; x + y > 0 ⇔  . (*)
lg y − lg3 ≠ 0 x − y > 0; x + y > 0

BiÕn ®æi t¬ng ®¬ng hÖ ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
log 2 (x − y) + log 2 (x + y) = 5 log 2 (x 2 − y 2 ) =5 x 2 − y 2 =
32
  
 x 3 ⇔ x 3 ⇔  12
lg 4 = lg y 4 = y x = y
  
 12  2
  − y 2 = 32 y 4 + 32y 2 − 144 = 0 y 2 = 4 (*)  y = 2

 y  
⇔   ⇔  12 ⇔  12 ⇔  .
 12  x = x = y x = 6
 x =  y 
 y
D¹ng to¸n 3: Ph¬ng ph¸p ®Æt Èn phô
ThÝ dô 1. Gi¶i çc hÖ ph¬ng tr×nh sau:
32x + 2 + 22y + 2 =
17 x + y = 1
a.  x +1 . b.  x .
2.3 + 3.2 = 2 − 2 =
y y
8 2

 Gi¶i
a. §Æt:
u = 3
x
 , ®iÒu kiÖn u, v > 0.

 v = 2
y
Khi ®ã, hÖ (I) ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng:

9u 2 − 6u + 1 =0  1  x 1
9u 2 + 4v 2 = 17  u = 3 =  x = −1
 ⇔  8 − 6u ⇔  3 ⇔  3 ⇔ 
6u + 3v = 8 v =  v = 2 2 y = 2 y = 1
 3 
VËy, hÖ cã cÆp nghiÖm (−1; 1).
b. BiÕn ®æi hÖ ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
2 = 2 2 .(−2 ) =
x+y x y
−2
 x ⇔  .
2 − 2 = 2 2 − 2 =
y x y
2
§Æt:
u = 2 x
 , u > 0 vµ v < 0.
 v = −2
y

u + v = 2

u.v = −2
suy ra u, v lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
t2 − 2t − 2 = 0 ⇔ t = 1 ± 3
u = 1 + 3 2 x = 1 + 3 =  x log 2 (1 + 3)
⇔  ⇔  ⇔  .
 v = 1 − 3 −2 =1 − 3=  y log 2 ( 3 − 1)
y
VËy, hÖ ph¬ng tr×nh cã mét nghiÖm.

lg 2 x + lg 2 y =
1
 ln(xy)
= ln 2 x + 1
a.  x . b.  .
lg y = 1 = ln 2 y + 1
ln(xy)

 Gi¶i
a. §iÒu kiÖn x, y > 0. BiÕn ®æi hÖ vÒ d¹ng:
lg 2 x + lg 2 y =1
 .
lg x − lg y = 1
§Æt:
u = lg x

 v = lg y

Khi ®ã hÖ (I) ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng:

 v= u − 1
u 2 + v 2 =1  v= u − 1  v= u − 1 
 ⇔  2 ⇔  2 ⇔ u = 0
u − v = u + (u − 1) = 2u − 2u =
2
1 1 0 u = 1

 1
 u = 0 & v = −1 = x 1= &y
⇔  ⇔  10 .
=  u 1= &v 0 
=  x 10= &y 1
1
VËy, hÖ cã hai cÆp nghiÖm (1; ) vµ (10; 1).
10
b. §iÒu kiÖn x, y > 0. BiÕn ®æi hÖ vÒ d¹ng:
ln x + ln y = ln x + 1
2
 .
ln x + ln y = ln y + 1
2
§Æt:
u = ln x

 v = ln y
u + v = v + 1
2
 .
u + v = u + 1
2
Trõ tõng vÕ hÖ ph¬ng tr×nh, ta ®îc:

u = v
u − v = − (u2 − v2) + (u − v) ⇔ u2 − v2 = 0 ⇔  .
u = −v
Ta lÇn lît:
 Víi u = v, ta ®îc:
v = v2 − v + 1 ⇔ v2 − 2v + 1 = 0 ⇔ v = 1
⇒ u = v = 1 ⇔ lgx = lgy = 1 ⇔ x = y = 10.
 Víi u = −v, ta ®îc:
−v = v2 − v + 1 ⇔ v2 + 1 = 0, v« nghiÖm.
VËy, hÖ cã nghiÖm duy nhÊt (10; 10).
 Chó ý: Víi çc em häc sinh ®· cã kinh nghiÖm trong viÖc gi¶i to¸n th×:
 ë c©u a), chóng ta cã thÓ tr×nh bµy (víi ®iÒu kiÖn x > 0, y > 0)
theo çch:
lg 2 x + lg 2 y =1 ( lg x − lg y )2 + 2lg x.lg y =
1
 ⇔ 
lg x − lg y = 1 lg x − lg y = 1

 lg x = 0
  1
lg x.lg y = 0  − lg y = 1 =
 x 1=
&y
⇔ ⇔ ⇔ 10 .
lg x − lg y = 1  lg y = 0 
 = =
 x 10 &y 1
 lg x = 1
 ë c©u b), chóng ta cã thÓ tr×nh bµy (víi ®iÒu kiÖn x > 0, y > 0)
theo çch suy ra:
ln2x + 1 = ln2y + 1 ⇔ ln2x = ln2y ⇔ lnx = lny ⇔ x = y.
Tõ ®ã, ta ®îc:
lnx2 = ln2x + 1 ⇔ ln2x − 2lnx + 1 = 0 ⇔ lnx = 1
⇔ x = 10 ⇒ y = 10.
D¹ng to¸n 4: Ph¬ng ph¸p hµm sè

3x − 3y =y − x ln x − ln y =−
y x
a.  . b.  .
 x + xy + y =  x + y − 6x − 2y + 6 =
2 2 2 2
12 0
Gi¶i
a. ViÕt l¹i ph¬ng tr×nh thø nhÊt cña hÖ díi d¹ng:
3x + x = 3y + y. (*)
XÐt hµm sè f(t) = 3t + t ®ång biÕn trªn  .
VËy, ph¬ng tr×nh (*) ®îc viÕt díi d¹ng:
f(x) = f(y) ⇔ x = y.
Khi ®ã hÖ cã d¹ng:
x = y x = y x = y  x= y= 2
 2 ⇔  2 ⇔  ⇔  x = y = −2
 x + xy + y = 3x = 12  x = ±2
2
12 
VËy, hÖ ph¬ng tr×nh cã 2 cÆp nghiÖm (2; 2) vµ (−2; −2).
b. §iÒu kiÖn x, y > 0.
Tõ ph¬ng tr×nh thø nhÊt cña hÖ:
lnx + x = lny + y. (**)
XÐt hµm sè f(t) = lnt + t lµ hµm ®ång biÕn, khi ®ã (**) t¬ng ®¬ng:
f(x) = f(y) ⇔ x = y.
Khi ®ã, hÖ ®îc chuyÓn vÒ d¹ng:
x = y x, y > 0
 x= y= 1
 2 ⇔  .
 x − 4x + 3 =0  x= y= 3
VËy, hÖ cã hai cÆp nghiÖm (1; 1) vµ (3; 3).
ThÝ dô 2. (§HQG Hµ Néi − 1995): Gi¶i hÖ ph¬ng tr×nh:

2 x − 2 y = (y − x)(xy + 2) (1)

 2 .
x + y =
2
2 (2)
 Gi¶i
Thay (2) vµo (1) ta ®îc:
2x − 2y = (y − x)(x2 + y2 + xy) ⇔ 2x − 2y = y3 − x3
⇔ 2x − x3 = 2y − y3 (3)
XÐt hµm sè f(t) = 2t + t3 ®ång biÕn trªn  .
VËy, ph¬ng tr×nh (3) ®îc viÕt díi d¹ng:
f(x) = f(y) ⇔ x = y.
x = y x = y x = y  x= y= 1
 2 ⇔  2 ⇔  ⇔  .
x + y = 2x = 2 x = ±1  x = y = −1
2
2
VËy, hÖ ph¬ng tr×nh cã 2 cÆp nghiÖm (1; 1) vµ (−1; −1).
ThÝ dô 3. (§HQG Hµ Néi − 1995): Gi¶i hÖ ph¬ng tr×nh:
log 2 (x + 1) = y − 1
 .
log 2 y = x
 Gi¶i
§iÒu kiÖn:
 x > −1
 .
y > 0
Tõ hÖ suy ra:
log2(x + 1) + x = log2y + y − 1 ⇔ log2(x + 1) + x + 1 = log2y + y.
XÐt hµm sè f(t) = log2t + t lµ hµm ®ång biÕn víi t > 0, do ®ã ph¬ng tr×nh cã d¹ng:
f(x + 1) = f(y) ⇔ x + 1 = y.
Khi ®ã hÖ ®îc chuyÓn thµnh:
 y= x + 1
 y= x + 1  y= x + 1 Bernoulli  =  x 0=&y 1
 ⇔  ⇔  x = 0 ⇔  .
log 2 (x + 1) = x + 1 = =  x 1=
x
x 2  x = 1 &y 2

VËy, hÖ cã hai cÆp nghiÖm (0; 1) vµ (1; 2).
§4. BÊt ph¬ng tr×nh mò vµ l«garit

D¹ng to¸n 1: Ph¬ng ph¸p biÕn ®æi t¬ng ®¬ng cho bÊt ph¬ng
tr×nh mò
Ph¬ng ph¸p
D¹ng 1: Víi bÊt ph¬ng tr×nh:

 a > 1

 f(x) < g(x)
a > 0
a ≤ a ⇔ a = 1
f(x) g(x)
hoÆc  .
 (a − 1)[f(x) − g(x)] ≤ 0
 0 < a < 1
 f(x) > g(x)

 a > 1

 f (x) < log a b
a < b (víi b > 0) ⇔ 
f(x)
.
0 < a <1
 
 f (x) > log a b
 b ≤ 0

 f (x) cã nghÜa
 b > 0

af(x) > b ⇔    a > 1 .
  
   f (x) > log a b

   0 < a < 1
   f (x) < log a b

ThÝ dô 1. Gi¶i çc bÊt ph¬ng tr×nh sau:
4x 2− x
a.   3
( ) ( )
2 x 2 +1 2x +1
≤  . b. 3− 2 > 5+2 6 .
3 2
−1
c. 3x < 2.
2
 Gi¶i
a. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo hai çch sau:
Çch 1: BÊt ph¬ng tr×nh ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng:
4x x −2
2 2 2
  ≤   ⇔ 4x ≥ x − 2 ⇔ 3x ≥ −2 ⇔ x ≥ − .
 
3  
3 3
 2 
VËy, tËp nghiÖm cña bÊt ph¬ng tr×nh lµ  − ; + ∞  .
 3 
Çch 2: BÊt ph¬ng tr×nh ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng:
−4x 2− x
3 3 2
  ≤   ⇔ −4x ≤ 2 − x ⇔ 3x ≥ −2 ⇔ x ≥ − .
2 2 3
 2 
VËy, tËp nghiÖm cña bÊt ph¬ng tr×nh lµ  − ; + ∞  .
 3 

 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó thùc hiÖn bµi to¸n trªn ë c¶ hai çch chóng ta ®Òu
thùc hiÖn mét c«ng viÖc lµ ®a bÊt ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng cã cïng
c¬ sè, tuy nhiªn:
 Trong çch 1, víi viÖc sö dông c¬ sè a < 1 nªn dÊu bÊt ®¼ng
thøc ph¶i ®æi chiÒu vµ ®©y lµ ®iÓm thêng g©y ra lçi ®èi víi mét
vµi häc sinh.
 Trong çch 2, víi viÖc sö dông c¬ sè a > 1 nªn dÊu bÊt ®¼ng
thøc kh«ng ®æi chiÒu. Trong nh÷ng trêng hîp t¬ng tù çc em
häc h·y lùa chän theo híng nµy.
Çch 1: NhËn xÐt r»ng:
2
(  3−2 
) ( )
2 −2
5+2 6 = 3 + 2 =   = 3− 2 .
 3− 2
Do ®ã, bÊt ph¬ng tr×nh ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng:
( ) ( )
x2 +1 −2(2x +1)
3− 2 > 3− 2 ⇔ x2 + 1 < −2(2x + 1)
⇔ x2 + 4x + 3 < 0 ⇔ −3 < x < −1.
VËy, tËp nghiÖm cña bÊt ph¬ng tr×nh lµ (−3; −1).
( )
2
5+2 6 = 3+ 2 ,
( 2 )( 2 ) = 3 − 2 =1 ⇒ ( )
−1
3− 3+ 3− 2= 3+ 2 .
Do ®ã, bÊt ph¬ng tr×nh ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng:
( ) ( )
− (x2 +1) 2(2x +1)
3+ 2 > 3+ 2 ⇔ −x2 − 1 > 4x + 2 ⇔ x2 + 4x + 3 < 0
⇔ −3 < x < −1.
VËy, tËp nghiÖm cña bÊt ph¬ng tr×nh lµ (−3; −1).
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó thùc hiÖn bµi to¸n trªn ë c¶ hai çch chóng ta ®Òu
thùc hiÖn mét c«ng viÖc lµ ®a bÊt ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng cã cïng
c¬ sè, tuy nhiªn:
 Trong çch 1, chóng ta ®· t×m çch biÕn ®æi 5 + 2 6 theo
3 − 2 vµ ë ®©y çc em häc sinh còng cÇn lu ý r»ng c¬ sè nµy
nhá h¬n 1.
 Trong çch 2, chóng ta ®· sö dông ý tëng vÒ c¬ sè trung gian
®· biÕt trong phÇn ph¬ng tr×nh mò.
c. BÊt ph¬ng tr×nh ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng:
x2 − 1 < log32 ⇔ x2 < 1 + log32 tham sè x2 < log36 ⇔ x < log3 6
VËy, tËp nghiÖm cña bÊt ph¬ng tr×nh lµ − log3 6; log3 6 . ( )
D¹ng to¸n 2: Ph¬ng ph¸p biÕn ®æi t¬ng ®¬ng cho bÊt ph¬ng
tr×nh l«garit
Ph¬ng ph¸p
 a > 1 0 < a ≠ 1
 
 0 < f(x) < g(x) f(x) > 0
logaf(x) < logag(x) ⇔ ⇔ .
 0 < a < 1 g(x) > 0
 

 f(x) > g(x) > 0 (a − 1)[f(x) − g(x)] < 0
 a > 1

0 < f(x) < a
b
logaf(x) < b ⇔  .
 0 < a < 1

 f(x) > a b
 a > 1

 f(x) > a
b
logaf(x) > b ⇔  .
 0 < a <1

 0 < f(x) < a b

a. log5 (x 2 − 1) < 1 − log 1 (x − 1) .
5
b. log 1 (x − 6x + 18) + 2log5(x − 4) < 0.

2
 Gi¶i
x 2 − 1 > 0  x > 1
 ⇔  ⇔ x > 1. (*)
x − 1 > 0 x > 1
BiÕn ®æi bÊt ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
log5 (x 2 − 1) < 1 + log5 (x − 1) ⇔ log5 (x 2 − 1) < log5 5(x − 1)
⇔ x2 − 1 < 5(x − 1) ⇔ x2 − 5x + 4 < 0 ⇔ 1 < x < 4.
KÕt hîp víi ®iÒu kiÖn (*) ta nhËn ®îc tËp nghiÖm cña bÊt ph¬ng tr×nh lµ (1; 4).
Çch 2: BÊt ph¬ng tr×nh biÕn ®æi t¬ng ®¬ng vÒ d¹ng:
log5 (x 2 − 1) < 1 + log5 (x − 1) ⇔ log5 (x 2 − 1) < log5 5(x − 1)

x − 1 > 0  x > 1

2
⇔ 0 < x2 − 1 < 5(x − 1) ⇔  2 ⇔  ⇔ 1 < x < 4.
x − 5x + 4 < 0 1 < x < 4
VËy, tËp nghiÖm cña bÊt ph¬ng tr×nh lµ (1; 4).
 Yªu cÇu: Çc em häc sinh h·y so s¸nh hai çch gi¶i trªn vµ h·y tr¶ lêi c©u
hái "Cã thÓ sö dông çch 2 cho bÊt ph¬ng tr×nh trong c©u b) hay
kh«ng ?".
b. §iÒu kiÖn:
x 2 − 6x + 18 > 0
 ⇔ x > 4. (*)
x − 4 > 0
BiÕn ®æi t¬ng ®¬ng bÊt ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
−log5(x2 − 6x + 18) + 2log5(x − 4) < 0 ⇔ log5(x − 4)2 < log5(x2 − 6x + 18)
⇔ x2 − 8x + 16 < x2 − 6x + 18 ⇔ 2x > −2 ⇔ x > −1. (**)
KÕt hîp (*) vµ (**) ta ®îc nghiÖm cña bÊt ph¬ng tr×nh lµ x > 4.
D¹ng to¸n 3: Ph¬ng ph¸p ®Æt Èn phô gi¶i bÊt ph¬ng tr×nh mò vµ
l«garit
Ph¬ng ph¸p
Çc d¹ng ®Æt Èn phô trong trêng hîp nµy còng gièng nh víi ph¬ng tr×nh mò vµ
ph¬ng tr×nh logarit.
a. 9x + 2.3x + 1 − 16 ≥ 0. b. (5 + 21 )x + (5 − 21 )x ≤ 2 x + log2 5 .
c. 4lnx + 1 − 6lnx − 2. 3ln x + 2 ≤ 0.
2
 Gi¶i
a. §Æt t = 3x (®iÒu kiÖn t > 0), ph¬ng tr×nh ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng:
 t ≤ −8 (lo¹i)
32x + 6.3x − 16 ≥ 0 ⇔ t2 + 6t − 16 ≥ 0 ⇔  ⇔t≥2
t≥ 2
⇔ 3x ≥ 2 ⇔ x ≥ log32.
VËy, bÊt ph¬ng tr×nh cã tËp nghiÖm lµ (log32; +∞).
b. Chia hai vÕ bÊt ph¬ng tr×nh cho 2x > 0, ta ®îc:
x x
 5 + 21   5 − 21 
  +   ≤ 5.
 2   2 
x
 5 + 21   5 − 21   5 + 21 
NhËn xÐt r»ng  .  = 1, nªn nÕu ®Æt t =   , ®iÒu kiÖn t > 0
 2   2   2 
x
 5 − 21  1
th×   = .
 2  t

Khi ®ã, bÊt ph¬ng tr×nh cã d¹ng:

1 t >0
5 − 21 5 + 21
t + ≤ 5 ⇔ t2 − 5t + 1 ≤ 0 ⇔ ≤t≤
t 2 2
x
5 − 21  5 + 21  5 + 21
⇔ ≤   ≤ ⇔ −1 ≤ x ≤ 1.
2  2  2
VËy, nghiÖm cña bÊt ph¬ng tr×nh lµ [−1; 1].
c. §iÒu kiÖn x > 0. BiÕn ®æi bÊt ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
2
4.4lnx − 6lnx − 18. 3ln x ≤ 0 ⇔ 4.22lnx − (2.3)lnx − 18. 32 ln x ≤ 0. (1)
2 ln x ln x
2 2
Chia c¶ hai vÕ cña (1) cho 3 > 0 , ta ®îc 4   −   −18 ≤ 0.
2 ln x
3 3
ln x
2
§Æt t =   , ®iÒu kiÖn t > 0. BÊt ph¬ng tr×nh ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng:
3
ln x ln x −2
9 2 9 2 2
4t −t −18 ≤ 0 ⇔ −2 ≤ t ≤ ⇔ 0 ≤   ≤ ⇔  
2
≤ 
4 3 4 3 3
⇔ lnx ≥ −2 ⇔ x ≥ e . −2
VËy, bÊt ph¬ng tr×nh cã tËp nghiÖm lµ [e−2; +∞).
 NhËn xÐt: Nh vËy, th«ng qua thÝ dô trªn chóng ta ®· ®îc lµm quen víi ba
d¹ng ®Æt Èn phô c¬ b¶n ®· ®îc biÕt trong phÇn ph¬ng tr×nh mò.
Vµ ë ®©y:
 Víi c©u a) chóng ta cÇn tíi phÐp biÕn ®æi 9x = 32x vµ 3x + 1 = 3.3x ®Ó
®Þnh híng cho Èn phô t = 3x. Vµ víi ®iÒu kiÖn t > 0 nªn kÕt
qu¶ t ≤ −8 bÞ lo¹i.
 Víi c©u b) chóng ta ®· sö dông d¹ng më réng ®· biÕt cho ph¬ng
tr×nh α1ax + α2bx + α3cx = 0, víi a.b = c2. Vµ víi ®iÒu kiÖn t > 0
chóng ta lo¹i bá lu«n mÉu sè sau phÐp quy ®ång.
 Víi c©u c) chóng ta cÇn sö dông mét vµi phÐp biÕn ®æi ®¹i sè
®Ó nhËn d¹ng ®îc lo¹i Èn phô cho bÊt ph¬ng tr×nh. Vµ ë ®ã
viÖc chia c¶ hai vÕ cña bÊt ph¬ng tr×nh cho mét sè d¬ng nªn
dÊu bÊt ®¼ng thøc kh«ng ®æi chiÒu.
a. lg2x3 − 20lg x + 1 ≤ 0. b. logx − 14 ≥ 1 + log2(x − 1).
 Gi¶i

1
(3lgx)2 − 20. lgx + 1 ≤ 0 ⇔ 9lg2x − 10lgx + 1 ≤ 0.
2
§Æt t = lgx, ta biÕn ®æi bÊt ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
1 1
9t2 −10t + 1 ≤ 0 ⇔ ≤ t ≤ 1 ⇔ ≤ lg x ≤ 1 ⇔ 9 10 ≤ x ≤ 10 .
9 9
VËy, bÊt ph¬ng tr×nh cã tËp nghiÖm lµ  9 10; 10  .
b. §iÒu kiÖn 0 < x −1 ≠ 1 ⇔ 1 < x ≠ 2. (*)
2
2logx − 12 ≥ 1 + log2(x − 1) ⇔ ≥ 1 + log2(x − 1).
log 2 (x − 1)
§Æt t = log2(x − 1), ta biÕn ®æi bÊt ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
2 2 t2 + t − 2
≥1+t⇔t+1− ≤0⇔ ≤0
t t t
 5
 t ≤ −2  log 2 (x − 1) ≤ −2  x − 1 ≤ 2 −2  x≤
⇔  ⇔  ⇔  ⇔ 4 .
0 < t ≤ 1  0 < log 2 (x − 1) ≤ 1 1 < x − 1 ≤ 2 
2 < x ≤ 3
 5
VËy, bÊt ph¬ng tr×nh cã tËp nghiÖm lµ  1;  ∪ ( 2; 3] .
 4
 NhËn xÐt: Nh vËy, th«ng qua thÝ dô trªn chóng ta ®· ®îc lµm quen víi hai
d¹ng ®Æt Èn phô c¬ b¶n ®· ®îc biÕt trong phÇn ph¬ng tr×nh
l«garit. Vµ ë ®©y:
 Víi c©u a) çc em häc sinh dÔ nhËn thÊy Èn phô t = lgx. Tuy
nhiªn, rÊt nhiÒu em biÕn ®æi nhÇm lg32 x3 = 3lg32 x .
 Víi c©u b) çc em häc sinh cã thÓ bÞ m¾c lçi khi thùc hiÖn quy
®ång mÉu sè råi bá mÉu hoÆc kh«ng kÕt hîp víi ®iÒu kiÖn (*)
cña bÊt ph¬ng tr×nh.
D¹ng to¸n 4: Ph¬ng ph¸p l«garit hãa gi¶i bÊt ph¬ng tr×nh mò vµ
l«garit
Ph¬ng ph¸p
Víi bÊt ph¬ng tr×nh:
af(x) > bg(x) ⇔ lgaf(x) > lgbg(x) ⇔ f(x).lga > g(x).lgb
hoÆc cã thÓ sö dông logarit theo c¬ sè a hay b.
 Chó ý: Ph¬ng ph¸p logarit ho¸ tá ra rÊt hiÖu lùc khi hai vÕ bÊt ph¬ng tr×nh
cã d¹ng tÝch çc luü thõa.

≤ 5−5.
x x
a. 43 < 34 . b. x6. 5− log x 5
 Gi¶i
a. Ta tr×nh bµy theo çc çch sau:
x
x x 3
log 4 43 < log 4 34 ⇔ 3x < 4 x log 4 3 ⇔   < log 4 3 ⇔ x > log 3 log 4 3 .
4 4
 
VËy, bÊt ph¬ng tr×nh cã tËp nghiÖm lµ  log 3 log 4 3; + ∞  .
 4 
x
x x 4
log3 43 < log3 34 ⇔ 3x log3 4 < 4 x ⇔   > log3 4 ⇔ x > log 4 log3 4 .
3 3
 
VËy, bÊt ph¬ng tr×nh cã tËp nghiÖm lµ  log 4 log3 4; + ∞  .
 3 
x
x x 4 lg 4
lg 43 < lg34 ⇔ 3x lg 4 < 4 x lg3 ⇔   > = log3 4 ⇔ x > log 4 log3 4 .
3 lg3 3
 
VËy, bÊt ph¬ng tr×nh cã tËp nghiÖm lµ  log 4 log3 4; + ∞  .
 3 
b. §iÒu kiÖn 0 < x ≠ 1. (*)
LÊy l«garit c¬ sè 5 c¶ hai vÕ cña bÊt ph¬ng tr×nh, ta ®îc:
log5(x6. 5− log 5 ) ≤ log55−5 ⇔ log5x6 + log5 5− log 5 ≤ −5 ⇔ 6log5x − logx5 ≤ −5.
x x
§Æt t = log5x, ta biÕn ®æi bÊt ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:

 t ≤ −1  log5 x ≤ −1  x ≤ 5−1
1 6t 2 + 5t − 1 
6t − ≤ −5 ⇔ ≤ 0 ⇔ ⇔ ⇔ .
t t 0 < t ≤ 1  0 < log5 x ≤ 1 1 < x ≤ 6 5
 6  6 
(
VËy, bÊt ph¬ng tr×nh cã tËp nghiÖm lµ ( 0; 5−1  ∪ 1; 6 5  .
ph¬ng ph¸p l«garit hãa. Vµ ë ®ã:
 Víi c©u a) ®· tr×nh bµy çc çch lÊy l«garit hãa hai vÕ cña mét
bÊt ph¬ng tr×nh.
 Víi c©u b) çc em häc sinh ®· nhËn thÊy tÝnh linh ho¹t trong
viÖc thùc hiÖn phÐp l«garit hãa hai vÕ cña mét bÊt ph¬ng
tr×nh ®Ó gi¶m thiÓu tÝnh phøc t¹p. Vµ ë ®©y cÇn lu ý tíi viÖc
kÕt hîp ®iÒu kiÖn (*) víi gi¸ trÞ t×m ®îc.

1 1
log 4 x + log 4 x −
a. log3x > log4x. b. 3 2
+3 2
≤ x.
 Gi¶i
a. §iÒu kiÖn x > 0. BiÕn ®æi bÊt ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
log 4 3<1
log3x > log43.log3x ⇔ (1 − log43)log3x > 0 ⇔ log3x > 0 ⇔ x > 1.
VËy, bÊt ph¬ng tr×nh cã nghiÖm x > 1.
b. §iÒu kiÖn x > 0. BiÕn ®æi bÊt ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
 1 
3log4 x  3 +  ≤ x ⇔ 4. 3 ≤ 3x .
log 4 x
 3
L¸y l«garit c¬ sè 4 c¶ hai vÕ cña bÊt ph¬ng tr×nh, ta ®îc:
1
log4(4. 3log4 x ) ≤ log4 3x ⇔ 1 + log4x.log43 ≤ (log43 + log4x)
2
9 3
⇔ (2log43 −1)log4x ≤ log43 −2 ⇔ log 4 .log 4 x ≤ log 4 (*)
4 16
3 3
log 4 log 4 log 3
3
⇔ log4x ≥ 16 = 4 = log 3 ⇔ x ≥ 4 2 4
.
3
9 3 4
log 4 log 4 2
4 2
 log 3 3 
VËy, bÊt ph¬ng tr×nh cã tËp nghiÖm lµ  4 2 ; + ∞ .
4
 
 
 Yªu cÇu: Çc em häc sinh h·y gi¶i thÝch cho phÐp biÕn ®æi tiÕp theo tõ (*).
D¹ng to¸n 5: Ph¬ng ph¸p sö dông tÝnh chÊt cña hµm sè ®Ó gi¶i bÊt
ph¬ng tr×nh mò vµ l«garit
a. 2.2x + 3.3x > 6x − 1. b. log2 x + 1 + log3 x + 9 > 1.
 Gi¶i
a. Chia hai vÕ bÊt ph¬ng tr×nh cho 6x > 0, ta ®îc:
2 3 1
x
+ x + x > 1. (1)
3 2 6
2 3 1
Hµm sè f(x) = x + x + x , lµ hµm nghÞch biÕn.
3 2 6
Ta cã:
 Víi x ≥ 2, f(x) ≤ f(2) = 1 do ®ã bÊt ph¬ng tr×nh (1) v« nghiÖm.
 Víi x < 2, f(x) > f(2) = 1 do ®ã bÊt ph¬ng tr×nh (1) nghiÖm ®óng.

VËy x < 2 lµ nghiÖm cña bÊt ph¬ng tr×nh.

b. §iÒu kiÖn:
x + 1 > 0
 ⇔ x > −1.
x + 9 > 0
Çc hµm sè f1(x) = x + 1 vµ f2(x) = x + 9 ®ång biÕn trªn miÒn x > −1
⇒ hµm sè f(x) = log2 x + 1 + log3 x + 9 ®ång biÕn trªn miÒn x > −1.
Ta cã f(0) = 1, do ®ã:
 NÕu x > 0 th× f(x) > f(0) ⇔ log2 x + 1 + log3 x + 9 > 1, nªn x > 0 lµ nghiÖm.
 NÕu −1 < x ≤ 0 th× f(x) ≤ f(0) ⇔ log2 x + 1 + log3 x + 9 ≤1, nªn − 1 < x ≤ 0
kh«ng ph¶i lµ nghiÖm.
VËy, nghiÖm cña bÊt ph¬ng tr×nh lµ x > 0.
VÝ dô 1: T×m çc giíi h¹n sau:

2
(1 − e x )(1 − cos 2 x) e2 x . cos2 x − 1
a. lim . b. lim .
x →0
x3 + x2 x →0
x2
 Gi¶i
a. Ta biÕn ®æi:
1 − e x 2 sin 2 x
.
L = lim x x 2 .x = − 1.2 .0 = 0.
x →0 x +1 1
b. Ta biÕn ®æi:
2
cos 2 x.(e 2 x − 1) + cos 2 x − 1
L = lim
x →0 x2
 2 cos 2 x.(e 2 x 2 − 1) sin 2 x 
= lim  −  = 2 − 1 = 1.
x →0
 2x 2 x 2 

2
e−2x − 3 1 + x 2 ln(cosax)
a. lim . b. lim , víi b ≠ 0.
x →0 ln(1 + x 2 ) x → 0 ln(cos bx)
 Gi¶i
a. Ta cã:

ax
sin 2
2
2 2
ln[1 + (cosax − 1)]  ax   ax 
ln(cosax) cosax − 1    2  a2
.  2 = 2 .
2
lim = lim cosax − 1 . = lim  
x → 0 ln(cos bx) x → 0 ln[1 + (cos bx − 1)] cos bx − 1 x→0 bx b
sin 2  bx 
cos bx − 1 2  2 
2  
 bx 
 
 2 
Çch 1: Ta cã:
2 2
e −2x − 3 1 + x 2 e −8x − 1 + x 2
lim = lim
x→0 ln(1 + x 2 ) x→0 2 2
[e −4x + e −2x . 3 1 + x 2 + 3 (1 + x 2 )2 ]ln(1 + x 2 )
 e −8x − 1 
2
1 x2
= lim . + 
e −4x + e −2x . 3 1 + x 2 + 3 (1 + x 2 )2  ln(1 + x ) ln(1 + x ) 
x→0 2 2 2 2
 −8(e −8x − 1) 
2
1 x2 7
= lim  + 1 = − .
e −4x + e −2x . 3 1 + x 2 + 3 (1 + x 2 )2 ln(1 + x )  −8x
2 2
x→0 2 2
 3
Çch 2: Ta cã:
2 2
e−2x − 3 1 + x 2 e−2x − 1 + 1 − 3 1 + x 2
lim = lim
x →0 ln(1 + x 2 ) x →0 ln(1 + x 2 )
 e−2x − 1 1 − 3 1 + x 2 
2
x2
= lim  + 
 ln(1 + x )
2 2
x →0
 x x2
 e−2x − 1
2
1 − (1 + x 2 )  x2
= lim  −2. + 
x →0
 −2x 2 x 2 [1 + 3 1 + x 2 + 3 (1 + x 2 )2 ]  ln(1 + x )
2
 e−2x − 1
2
−1  x2 7
= lim  −2. +  =− .
x →0
 −2x 2
[1 + 1 + x 2 + 3 (1 + x 2 )2  ln(1 + x )
3 2
3

3x − 2 x (4 x − 3x )(3x − 2 x )
a. lim . b. lim
x → 0 4 x − 3x x → 0 (8x − 6 x )(4 x − 2 x )
 Gi¶i
a. Ta biÕn ®æi:

e x ln 3 − 1 e x ln 2 − 1
ln 3. − ln 2.
3 −2
x x
e −e ln 3x ln 2x
x ln 3 x ln 2
lim = lim ln 4x = lim
4 −3 e − eln 3 e x ln 4
−1 e x ln 3 − 1
x x x
x →0 x → 0 x →0
ln 4. − ln 3.
x ln 4 x ln 3
3
ln
ln 3 − ln 2 2 = log 3 .
= = 4/3
ln 4 − ln 3 4 2
ln
3
b. Ta biÕn ®æi:
(4 x − 3x )(3x − 2 x ) (eln 4 − eln 3 )(eln 3 − eln 2 )
x x x x
lim x = lim
x → 0 (8 − 6 x )(4 x − 2 x )
(eln 8 − eln 6 )(eln 4 − eln 2 )
x x x x
x →0
 e x ln 4 − 1 e x ln 3 − 1  e x ln 3 − 1 e x ln 2 − 1 
 ln 4. − ln 3.  ln 3. − ln 2. 
 x ln 4 x ln 3  x ln 3 x ln 2 
= lim
x →0
 e x ln 8 − 1 e x ln 6 − 1  e x ln 4 − 1 e x ln 2 − 1 
 ln 8. − ln 6.  ln 4. − ln 2. 
 x ln 8 x ln 6  x ln 4 x ln 2 
4 3
ln . ln
(ln 4 − ln 3)(ln 3 − ln 2) 3 2 = log 3 .
= = 2
(ln 8 − ln 6)(ln 4 − ln 2) 8 4 2
ln . ln
6 2
VÝ dô 4: a. TÝnh ®¹o hµm cña çc hµm sè y = cosx.e2tan x vµ y = log2(sinx).
b. Chøng minh r»ng hµm sè y = e4x + 2e–x tho¶ m·n hÖ thøc:
y"' – 13y' – 12y = 0.
 Gi¶i
 Víi hµm sè y = cosx.e2tan x th×:
2  2 
y' = −sinx.e2tan x + cosx. 2
.e2tan x =  − sin x  .e2 tan x .
cos x  cos x 
 Víi hµm sè y = log2(sinx) th×:
1 1 cos x cot x
.ln(sin x) , y' = . = .
ln 2 ln 2 sin x ln 2
b. Tríc tiªn, ta lÇn lît cã:
y' = 4e4x − 2e–x; y" = 16e4x + 2e–x; y'" = 64e4x − 2e–x.
Khi ®ã:
y"' – 3y' – 12y = 64e4x − 2e–x − 13(4e4x − 2e–x) − 12(e4x + 2e–x) = 0.
VÝ dô 5: T×m tËp x¸c ®Þnh cña çc hµm sè sau:
a. y = lg[1 – lg(x2 – 5x + 16)].

1
b. y = log 0,5 (− x 2 + x + 6) + .
x + 2x
2
 Gi¶i
a. Hµm sè x¸c ®Þnh khi:
x − 5x + 16 > 0
2
 ⇔ lg(x2 – 5x + 16) < 1 ⇔ x2 – 5x + 16 < 10

1 − lg(x 2
− 5x + 16) > 0
⇔ x2 – 5x + 6 < 0 ⇔ 2 < x < 3.
VËy, tËp x¸c ®Þnh cña hµm sè lµ D = (2; 3).
b. Hµm sè x¸c ®Þnh khi:
−x 2 + x + 6 > 0 x 2 − x − 6 < 0  1 − 21
   −2 < x ≤
2
l o g 0,5 (− x + x + 6) ≥ 0 ⇔ − x + x + 6 ≤ 1 ⇔ 
2 2
.
 2 x 2 + 2x ≠ 0  1 + 21
x + 2x ≠ 0   ≤x<3
 2
 1 − 21   1 + 21 
VËy, tËp x¸c ®Þnh cña hµm sè lµ D =  −2; ∪ ; 3 .

 2  
  2 
VÝ dô 6: Cho hµm sè (Cm): y = mx + lnx.
1. Víi m = 1:
a. T×m çc kho¶ng t¨ng, gi¶m, cùc trÞ vµ ®iÓm uèn cña ®å thÞ hµm
sè (C).
b. Gäi (d) lµ mét tiÕp tuyÕn bÊt k× cña (C). Chøng minh r»ng trªn
kho¶ng (0; +∞), (C) n»m ë phÝa díi cña ®êng th¼ng (d).
2. T×m m ®Ó:
a. Hµm sè lu«n ®¬n ®iÖu trªn miÒn x¸c ®Þnh cña nã.
b. Hµm sè cã cùc trÞ, khi ®ã ®iÓm cùc trÞ cña hµm sè lµ cùc ®¹i
hay cùc tiÓu.
 Gi¶i
1. Víi m = 1 hµm sè cã d¹ng (C): y = x + lnx.
(1). Hµm sè x¸c ®Þnh trªn D = (0; + ∞) .
1
y' = 1 + > 0, ∀x∈D ⇒ Hµm sè ®ång biÕn trªn D.
x
x −∞ 0 +∞
y' +
y +∞
(3). §iÓm uèn cña ®å thÞ hµm sè:

1
y" = − < 0, ∀x∈D ⇒ Hµm sè kh«ng cã ®iÓm uèn.
x2
Çch 1: Tõ kÕt qu¶ trong a) ta thÊy hµm sè låi trªn kho¶ng (0; +∞).
VËy, trªn kho¶ng (0; +∞), ®å thÞ (C) n»m ë phÝa díi cña ®êng th¼ng (d).
Çch 2: Ph¬ng tr×nh tiÕp tuyÕn cña ®å thÞ hµm sè t¹i ®iÓm x0 cã d¹ng:
 1 
(D): y = y'(x0)(x − x0) + y0 ⇔ (D): y =  1 +  (x − x 0 ) + x 0 + ln x 0 .
 x0 
XÐt hiÖu:
 1   1
f(x) = x + lnx −  1 +  (x − x 0 ) + x 0 + ln x 0  = lnx − (x − x 0 ) − ln x 0
 x0   x0
1 1 1 1
f'(x) = − ; f'(x) = 0 ⇔ − = 0 ⇔ x = x0.
x x0 x x0
B¶ng biÕn thiªn:
x 0 x0 +∞
f' + 0 −
C§
f −∞ 0 +∞
Tõ b¶ng biÕn thiªn suy ra:
f(x) ≤ 0, ∀x∈(0; +∞)
 1 
⇔ x + lnx ≤ y =  1 +  (x − x 0 ) + x 0 + ln x 0 , ∀x∈(0; +∞).
 x0 
VËy, trªn kho¶ng (0; +∞), ®å thÞ (C) n»m ë phÝa díi cña ®êng th¼ng (d).
2. Tríc tiªn, ta cã:
(1). Hµm sè x¸c ®Þnh trªn D = (0; + ∞) .
(2). §¹o hµm:
1 mx + 1
y' = mx + = ; y' = 0 ⇔ mx + 1 = 0. (1)
x x
a. Hµm sè lu«n ®¬n ®iÖu trªn miÒn x¸c ®Þnh cña nã khi y' kh«ng ®æi dÊu trªn D vµ
dÊu "=" chØ x¶y ra t¹i mét sè h÷u h¹n ®iÓm, suy ra ®iÒu kiÖn lµ:
y ' ≥ 0
 y ' ≤ 0 , ∀x∈D ⇒ m ≥ 0.

b. Hµm sè cã cùc trÞ khi (1) cã nghiÖm thuéc D, suy ra ®iÒu kiÖn lµ m ≤ 0.
VÝ dô 7: Gi¶i çc ph¬ng tr×nh sau:
a. 2x + 2x − 1 + 2x − 2 = 3x + 3x + 1 + 3x + 2.
2
b. 2 x +1 + 9=
x
(
3x 2 x + 2 .
2

 Gi¶i
a BiÕn ®æi ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
2x(1 + 2−1 + 2−2) = 3x(1 + 31 + 32)
x
x 1 1 x  2  52 52
⇔ 2  1 + +  = 3 (1 + 3 + 9 ) ⇔   = ⇔ x = log 2 .
 2 4 3 7 3
7
52
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm x = log 2 .
3
7
b BiÕn ®æi ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
( ) ( )
2 2 2
2x +1
0 ⇔ 2 x 2 − 3x − 3x 2 − 3x =
+ 32x − 3x.2 x − 2.3x = 0
 2 − 3x =  3x = 2
)(2 )
0 (1)
⇔ (2 − 3 x x2
−3 x
0 ⇔  2
= ⇔  x2 .
2 − 3 = 2 = 3
x x x
0 (2)
Khi ®ã:
 Gi¶i (1) ta ®îc nghiÖm x = log32.
 Gi¶i (2) b»ng çch lÊy l«garit cã sè 2 hai vÕ cña ph¬ng tr×nh ta ®îc:
2
log 2 2 x = log 2 3x ⇔ x 2 log 2 2 = x log 2 3 ⇔ x(x − log23) = 0
x = 0 x = 0
⇔  ⇔  .
 x − log 2 3 =
0  x = log 2 3
VËy, ph¬ng tr×nh cã ba nghiÖm x = log32, x = 0 vµ x = log23.
a. log2(x + 1) + log2(x − 2) = log2(3x − 5).
b. log5{2 + 3[log2x + log2(x + 1)]} = 1.
c. 3x (x −log 5).5x = 5log 5 .
3 3
 Gi¶i
a. §iÒu kiÖn:
x + 1 > 0 x > −1
 
x − 2 > 0 ⇔ x > 2 ⇔ x > 2.
 
3x − 5 > 0 x > 5 / 3
log2[(x + 1)(x − 2)] = log2(3x − 5) ⇔ (x + 1)(x − 2) = 3x − 5
 x = 1 (lo¹i)
⇔ x2 − 4x + 3= 0 ⇔  ⇔ x = 3.
x = 3
b. BiÕn ®æi t¬ng ®¬ng ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
2 + 3[log2x + log2(x + 1)] = 5 ⇔ log2x + log2(x + 1) = 1

x > 0
 x > 0 x > 0
⇔ x + 1 > 0 ⇔  ⇔  2 ⇔ x = 1.
log x(x + 1) =  x(x + 1) =
2 x + x − 2 =0
 2[ ] 1
c. LÊy l«garit cã sè 3 hai vÕ cña ph¬ng tr×nh ta ®îc:
log 3 3x (x − log 5).5x  = log 3 5log 5 ⇔ log 3 3x (x − log 5) + log 3 5x =
3 3 3
log 3 5log 35
⇔ x(x − log 3 5).log 3 3 + x.log 3 5 =

log 3 5.log 3 5
⇔ x = log 3 5 ⇔ x = ±log35.
2 2
VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm x = ±log35.

 NhËn xÐt: Trong c©u b) cña vÝ dô trªn, nÕu çc em häc sinh lùa chän kiÓu
tr×nh bµy theo çc bíc:
Bíc 1: §Æt ®iÒu kiÖn cã nghÜa cho ph¬ng tr×nh.
Bíc 2: Sö dông phÐp biÕn ®æi ®Ó t×m nghiÖm cña ph¬ng tr×nh.
Bíc 3: KÕt luËn vÒ nghiÖm cho ph¬ng tr×nh.
Th× çc em ph¶i thùc hiÖn mét c«ng viÖc kh¸ cång kÒnh vµ d
thõa ë bíc 1.
VÝ dô 9: (§Ò 81 − Bé ®Ò 1996): Gi¶i ph¬ng tr×nh:
3
log 1 (x + 2)2 − 3 = log 1 (4 − x)3 + log 1 (x + 6)3 .
2 4 4 4
 Gi¶i
§iÒu kiÖn:
(x + 2)2 > 0
  −6 < x < −2
4 − x > 0 ⇔  . (*)
x + 6 > 0  −2 < x < 4

Ph¬ng tr×nh viÕt l¹i díi d¹ng:
3 log 1 | x + 2 | − 3 = 3 log 1 (4 − x) + 3 log 1 (x + 6)
4 4 4
⇔ log 1 | x + 2 | − 1 = log 1 (4 − x) + log 1 (x + 6)

4 4 4
⇔ log 1 4 | x + 2 | = log 1 (4 − x)(x + 6) ⇔ 4|x + 2| = (4 − x)(x + 6)

4 4
x = 2
 x = −8 (*)  x = 2
 4(x + 2) = (4 − x)(x + 6)
⇔ ⇔  ⇔  .
 4(x + 2) = −(4 − x)(x + 6) x= 1 + 33  x= 1 − 33

 x= 1 − 33

VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm x = 2 vµ x = 1 − 33 .

 Chó ý: NÕu biÕn ®æi: log 1 (x + 2) = 2 log 1 (x + 2) sÏ mÊt nghiÖm x = 1 −
2
33 .
4 4
H·y nhí r»ng logacb = b.loga|c|, a 2 = |a| vµ a.b = |a| |b|

a. 4x − 5.2x + 6 = 0. b. log2(5x − 1).log4(2.5x − 2) = 1.
 Gi¶i
a. §Æt t = 2x (®iÒu kiÖn t > 0), ph¬ng tr×nh ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng:
 t =3 2 x = 3  x = log 2 3
22x − 5.2x + 6 = 0 ⇔ t2 − 5t + 6 = 0 ⇔  1 .⇔  x ⇔  .
 t2 = 2 2 = 2 x =1
VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm x = log23 vµ x = 1.
b. BiÕn ®æi ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
1
log2(5x − 1).log2[2(5x − 1)] =1m ⇔ log2(5x − 1).[1 + log2(5x − 1)] = 2.
2
§iÒu kiÖn:
5x − 1 > 0 ⇔ 5x > 1 ⇔ x > 0.
§Æt t = log2(5x − 1), khi ®ã ph¬ng tr×nh cã d¹ng:
t(1 + t) = 2 ⇔ t2 + t − 2 = 0
t = 1 log 2 (5x − 1) = 1 5 x − 1 = 2  x = log 5 3
⇔ ⇔ ⇔  ⇔ 
t = −2 5 x − 1 = 2 −2  x = log 5 5 / 4
x
log 2 (5 − 1) = −2
VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm x = log53, x = log5 5 .
4
 Chó ý: Trong mét sè trêng hîp ta kh«ng thÊy ngay ®îc sù xuÊt hiÖn a.b = 1
®èi víi çc to¸n tö cña ph¬ng tr×nh, khi ®ã cÇn cã ®¸nh gi¸ tinh tÕ h¬n.
a. (7 + 4 3 )x − 3(2 − 3 )x + 2 = 0.
b. (3 + 5 )x + (3 − 5 )x = 2 x + log 3 . 2
 Gi¶i
7 + 4 3 = (2 + 3 )2 vµ (2 + 3 ).(2 − 3 ) = 1.
Do ®ã, nÕu ®Æt t = (2 + 3 )x, ®iÒu kiÖn t > 0, th×:
1
(2 − 3 )x =vµ (7 + 4 3 )x = t2.
t
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh t¬ng ®¬ng víi:
3
t2 − + 2 = 0 ⇔ t3 + 2t − 3 = 0 ⇔ (t − 1)(t2 + t + 3) = 0 ⇔ t = 1
t

⇔ (2 + 3 )x = 1 ⇔ x = 0.
 NhËn xÐt: Nh vËy, trong c©u a) b»ng viÖc ®¸nh gi¸:
7 + 4 3 = (2 + 3 )2 vµ (2 + 3 ).(2 − 3 ) = 1
ta ®· lùa chän ®îc Èn phô t = (2 + 3 )x cho ph¬ng tr×nh.
ë c©u b) chóng ta sÏ miªu t¶ viÖc lùa chän Èn phô th«ng qua ®¸nh
gi¸ më réng cña a.b = 1, ®ã lµ:
a b
a.b = c2 ⇔ . = 1,
c c
tøc lµ víi çc ph¬ng tr×nh cã d¹ng A.ax + B.bx + C.cx = 0.
Khi ®ã ta thùc hiÖn phÐp chia c¶ hai vÕ cña ph¬ng tr×nh cho cx≠0, ®Ó
nhËn ®îc:
x x
a b
A.   + B.   + C = 0,
c c
x x
a b 1
tõ ®ã thiÕt lËp Èn phô t =   , t > 0 vµ suy ra   = .
c c t
b. Chia hai vÕ cña ph¬ng tr×nh cho 2x > 0, ta ®îc:
x x
3+ 5  3− 5  log 3
  +   = 2 2 . (*)
 2   2 
x x x
3+ 5  3− 5  3+ 5 3− 5 
NhËn xÐt r»ng   .   =  .  = 1,
 2   2   2 2 
x x
3+ 5  3− 5  1
do ®ã, nÕu ®Æt t =   , ®iÒu kiÖn t > 0, th×   = .

 2   2  t
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh (*) t¬ng ®¬ng víi:
1
t+ = 3 ⇔ t2 − 3t + 1 = 0
t
x ±1
3± 5 3+ 5  3± 5 3+ 5 
⇔ t= ⇔  =  =   ⇔ x = ±1.
2  2  2  2 
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm x = ±1.
− 11 = 0.
2 2 2 2
a. 2. 4 x +1 + 6 x +1 = 9 x +1 . b. 4. 2 log 2 x
+ 7. x − log 2 x
 Gi¶i
a. BiÕn ®æi ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
2 2 2
2. 22(x +1) + (2.3)x +1 = 32(x +1) .
2
Chia c¶ hai vÕ cña ph¬ng tr×nh cho 22(x +1)
≠ 0, ta ®îc:

x 2 +1 2(x 2 +1)
3 3
2+   =  . (1)
2 2
x 2 +1 x 2 +1 1
3 3 3 3 3
§Æt t =   , ®iÒu kiÖn t ≥ v× x2 + 1 ≥ 1 ⇔ t =   ≥  = .
2 2 2 2 2
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh (1) t¬ng ®¬ng víi:
x 2 +1
t =2 3
f(t) = t − t − 2 = 0 ⇔ 
2
⇔t=2⇔ 2 =2
 t = −1 (lo¹i)  
⇔ x2 + 1 = log 3 2 ⇔ x = ± log 3 2 − 1 .
2 2
VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm x = ± log 3 2 − 1 .

2

§Æt u = log2x ⇒ x = 2u, khi ®ã ph¬ng tr×nh (1) cã d¹ng:
2 2 7
4. 2 u + 7. (2 u )− u − 11 = 0 ⇔ 4. 2 u + 2
− 11 = 0. (2)
2u
2
§Æt t = 2 u , ®iÒu kiÖn t ≥ 1.
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh (2) cã d¹ng:
t = 1 2 u = 1 u2 = 0
2
4t − 11t + 7 = 0 ⇔  7 ⇔ u 7 ⇔ 2
2  
t = 2 =  u = log 7
2
 4  4 

2
4
u = 0  log 2 x = 0 x = 1
⇔   ⇔  ⇔  .
7  log x = ± log 7 7
u = ± log 2  x = 2 ± log 2
4
 4  2 2
4 
7
± log2
VËy, ph¬ng tr×nh cã ba nghiÖm x = 1, x = 2 4
.
VÝ dô 13: (§Ò thi ®¹i häc khèi D − 2003): Gi¶i ph¬ng tr×nh:
−x
− 22+ x − x = 3.
2 2
2x
 Gi¶i
4
2 x − x − x 2 − x = 3.
2
2
x2 −x
§Æt t = 2 , víi t > 0 ta chuyÓn ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
4  t = −1 lo¹i
⇔ 2 x − x = 4 = 22
2
t− = 3 ⇔ t2 − 3t − 4 = 0 ⇔ 
t t = 4
⇔ x − x = 2 ⇔ x − x − 2 = 0 ⇔ x = − 1 vµ x = 2..
2 2

VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm x = − 1 vµ x = 2.

 Chó ý: TiÕp theo chóng ta sÏ quan t©m tíi viÖc sö dông çc phÐp biÕn ®æi ®¹i
sè ®Ó lµm xuÊt hiÖn Èn phô hoÆc sö dông Èn phô cho tæ hîp ®èi xøng.
2 2
VÝ dô 14: Gi¶i ph¬ng tr×nh 22x +1 − 9. 2 x + x + 22x + 2 = 0.
 Gi¶i
Chia c¶ hai vÕ cña ph¬ng tr×nh cho 22x + 2 ≠ 0, ta ®îc:
2 2 1 2 9 2
2 2x − 2x −1 − 9. 2 x − x − 2 + 1 = 0 ⇔ . 2 2x − 2x − . 2 x − x + 1 = 0
2 4
2 2
⇔ 2. 2 2x − 2x
− 9. 2 x −x
+ 4 = 0.
2
x −x
§Æt t = 2 , ®iÒu kiÖn t > 0.
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh t¬ng ®¬ng víi:
2 x − x = 22
2
t = 4 x2 − x =2  x = −1
2t − 9t + 4 = 0 ⇔ 
2
⇔  ⇔  2 ⇔  .
t = 1 / 2  x − x =−1 x = 2
2
2 x − x
=2 −1
VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm x = −1, x = 2.

VÝ dô 15: Gi¶i ph¬ng tr×nh:
log2(x − x 2 − 1 ). log3(x + x 2 − 1 ) = log6|x − x 2 − 1 |.
 Gi¶i
§iÒu kiÖn:
x 2 − 1 ≥ 0

 x − x − 1 > 0 ⇔ x ≥ 1.
2

 x + x − 1 > 0
2
NhËn xÐt r»ng:

(x − x 2 − 1 )(x + x 2 − 1 ) = 1 ⇒ (x − x 2 − 1 ) = (x + x 2 − 1 )−1.
Khi ®ã ph¬ng tr×nh ®îc viÕt l¹i díi d¹ng:
log2(x + x 2 − 1 ) − 1. log3(x + x 2 − 1 ) = log6(x + x 2 − 1 )− 1
⇔ log2(x + x 2 − 1 ). log3(x + x 2 − 1 ) = log6(x + x 2 − 1 ).
Sö dông phÐp ®æi c¬ sè:
log2(x + x 2 − 1 ) = log26.log6(x + x 2 − 1 );
vµ log3(x + x 2 − 1 ) = log36.log6(x + x 2 − 1 ).
Khi ®ã ph¬ng tr×nh ®îc viÕt l¹i díi d¹ng:
log26.log6(x + x 2 − 1 ). log36.log6(x + x 2 − 1 ) = log6(x + x 2 − 1 ). (1)
§Æt t = log6(x + x − 1 ). Khi ®ã (1) cã d¹ng:
2
t = 0
t(log26.log36.t − 1) = 0 ⇔  .
log 2 6.log 3 6.t − 1 =0

 Víi t = 0
 x + x 2 − 1 =
1
log6(x + x −1 ) = 0 ⇔ x +
2
x −1 = 1 ⇔ 
2
⇔ x = 1.
 x − x − 1 =
2
1
 Víi log26.log36.t − 1 = 0
log26.log36. log6(x + x 2 − 1 ) − 1 = 0 ⇔ log26.log3(x + x2 −1 ) = 1
⇔ log3(x + x 2 − 1 ) = log62 ⇔ x + x 2 − 1 = 3log 2 6
 x + x 2 − 1 =3log 2
6
1
⇔  ⇔ x = ( 3log 2 + 3− log 2 ).
6 6
− log 2
 x − x − 1 =
2
3 6 2
1
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm x = 1 vµ x = ( 3log 2 + 3− log 2 ).
6 6
2
1 12
VÝ dô 16: (§HY Hµ Néi − 2000): Gi¶i ph¬ng tr×nh 23x − 6.2x − 3(x −1)
+ = 1.
2 2x
 Gi¶i
23 2
(23x − 3x ) − 6(2x − x ) = 1. (1)
2 2
2
§Æt t = 2x − x , suy ra:
2
3
2 2 2 2
23x − 3x = (2x − x )3 + 3.2x. x (2x − x ) = t3 + 6t.
2 2 2 2
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh (1) cã d¹ng:
2
t3 + 6t − 6t = 1 ⇔ t = 1 ⇔ 2x − x = 1. (2)
2
§Æt u = 2x, u > 0, khi ®ã ph¬ng tr×nh (2) cã d¹ng:
2  u = −1 (l)
u− = 1 ⇔ u2 − u − 2 = 0 ⇔  ⇔ u = 2 ⇔ 2x = 2 ⇔ x = 1.
u u = 2
VÝ dô 17: (§Ò thi ®¹i häc khèi A − 2002): Cho ph¬ng tr×nh:
log 32 x + log 32 x + 1 − 2m − 1 = 0.
a. Gi¶i ph¬ng tr×nh víi m = 2.
b. T×m m ®Ó ph¬ng tr×nh cã Ýt nhÊt 1 nghiÖm thuéc [1; 3 3 ].
 Gi¶i
§iÒu kiÖn x > 0.

§Æt t = log 32 x + 1 , víi t ≥ 1, ta ®îc:

f(t) = t2 + t − 2m − 2 = 0. (1)
1. Víi m = 2 ph¬ng tr×nh (2) cã d¹ng:
t2 + t − 6 = 0 ⇔ t = −3 (lo¹i) hoÆc t = 2.
Víi t = 2, ta ®îc:
log 32 x + 1 = 2 ⇔ log 32 x = 3 ⇔ x = 3± 3 .
VËy, víi m = 2, ph¬ng tr×nh cã 2 nghiÖm ph©n biÖt x = 3± 3 .
2. Tõ ®iÒu kiÖn:
1 ≤ x ≤ 3 3 ⇔ 0 ≤ log3x ≤ 3 ⇔ 1 ≤ log 32 x + 1 ≤ 4
⇔ 1 ≤ log 32 x + 1 ≤ 2 ⇔ 1 ≤ t ≤ 2.
Tíi ®©y ta cã thÓ lùa chän mét trong ba çch tr×nh bµy tiÕp theo nh sau:
Çch 1: Ph¬ng tr×nh ban ®Çu cã Ýt nhÊt mét nghiÖm thuéc ®o¹n [1; 3 3 ]
⇔ ph¬ng tr×nh (3) cã Ýt nhÊt 1 nghiÖm thuéc [1; 2]
⇔ ®êng th¼ng y = 2m + 2 c¾t phÇn ®å thÞ hµm sè y = t2 + t lÊy trªn ®o¹n
[1; 2] t¹i Ýt nhÊt mét ®iÓm.
Ta xÐt hµm sè: y = t2 + t.
 MiÒn x¸c ®Þnh D = [1; 2].
1
 §¹o hµm: y' = 2t + 1, y' = 0 ⇔ 2t + 1 = 0 ⇔ t = − .
2
t −∞ −1/2 1 2 +∞
y' 0 +
+∞ 6
y 2
VËy ®iÒu kiÖn lµ: 2 ≤ 2m + 2 ≤ 6 ⇔ 0 ≤ m ≤ 2.
Çch 2: (Tèi u ho¸ çch 1): Ph¬ng tr×nh ban ®Çu cã Ýt nhÊt mét nghiÖm thuéc ®o¹n
[1; 3 3 ]
⇔ ph¬ng tr×nh (3) cã Ýt nhÊt 1 nghiÖm thuéc [1, 2]
⇔ ®êng th¼ng y = 2m + 2 c¾t phÇn ®å thÞ hµm sè y = t2 + t lÊy trªn ®o¹n [1,
2] t¹i Ýt nhÊt mét ®iÓm.
Ta xÐt hµm sè: y = t2 + t.
 MiÒn x¸c ®Þnh D = [1; 2].
 §¹o hµm: y' = 2t + 1 > 0, ∀t∈D ⇒ hµm sè ®ång biÕn trªn D.
VËy ®iÒu kiÖn lµ:
y(1) ≤ 2m + 2 ≤ y(2) ⇔ 2 ≤ 2m + 2 ≤ 6 ⇔ 0 ≤ m ≤ 2.
Çch 3: Ph¬ng tr×nh ban ®Çu cã Ýt nhÊt mét nghiÖm thuéc ®o¹n [1, 3 3 ]
⇔ ph¬ng tr×nh (3) cã Ýt nhÊt 1 nghiÖm thuéc [1, 2]

⇔ ph¬ng tr×nh (3) cã nghiÖm tho¶ m·n:

1 < t1 ≤ t 2 < 2 lo¹i vi t1 + t 2 =−1
t ≤ 1 ≤ t ≤ 2
1 2
1 ≤ t1 ≤ 2 ≤ t 2
⇔ f(1).f(2) ≤ 0 ⇔ − 2m(4 − 2m) ≤ 0 ⇔ 0 ≤ m ≤ 2.
VÝ dô 18: (§HKT − 1998): Cho ph¬ng tr×nh:
(x − 2)log [9(x −2)] = 9(x − 2)m.
3
(1)
a. Gi¶i ph¬ng tr×nh víi m = 3.
b. T×m m ®Ó ph¬ng tr×nh cã nghiÖm tho¶ m·n:
3x1x2 − 6(x1 + x2) + 11 = 0.
 Gi¶i
§iÒu kiÖn x − 2 > 0 ⇔ x > 2.
LÊy logarit c¬ sè 3 hai vÕ, ta ®îc:
log3[ (x − 2)log3 [9(x −2)] ] = log3[9(x − 2)m]
⇔ [log3[9(x − 2)].log3(x − 2) = 2 + log3(x − 1)m
⇔ [2 + log3(x − 2)].log3(x − 2) = 2 + mlog3(x − 1). (1’)
§Æt t = log3(x − 2).
Khi ®ã (1’) cã d¹ng:
(2 + t)t = 2 + mt ⇔ t2 − (m − 2)t − 2 = 0. (2)
a. Víi m = 3, ta ®îc:
 7
 t = −1  log3 (x − 2) =−1  x=
t −t−2=0⇔ 
2
⇔  ⇔ 3 .
t = 2  log3 (x − 2) =2 
 x = 11
7
VËy, víi m = 3 ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm x = vµ x = 11.
3
b. XÐt ®iÒu kiÖn:
1 1
3(x1 − 2)(x2 − 2) − 1 = 0 ⇔ (x1 − 2)(x2 − 2) = ⇔ log3[(x1 − 2)(x2 − 2)] = log3
3 3
⇔ log3(x1 − 2) + log3(x2 − 2) = − 1 ⇔ t1 + t2 = −1.
VËy, ®Ó ph¬ng tr×nh cã nghiÖm tho¶ m·n 3x1x2 − 6(x1 + x2) + 11 = 0
⇔ (2) cã nghiÖm t1, t2 tho¶ m·n t1 + t2 = − 1
∆ ≥ 0 (m − 2)2 + 8 ≥ 0
⇔  ⇔  ⇔ m = 1.
t1 + t 2 = −1 m − 2 =−1
 Chó ý: Ph¬ng ph¸p dïng Èn phô d¹ng 2 lµ viÖc sö dông mét Èn phô chuyÓn
ph¬ng tr×nh ban ®Çu thµnh mét ph¬ng tr×nh víi mét Èn phô nhng
çc hÖ sè vÉn cßn chøa x.

Ph¬ng ph¸p nµy thêng ®îc sö dông ®èi víi nh÷ng ph¬ng tr×nh
khi lùa chän Èn phô cho mét biÓu thøc th× çc biÓu thøc cßn l¹i
kh«ng biÓu diÔn ®îc triÖt ®Ó qua Èn phô ®ã hoÆc nÕu biÓu diÔn
®îc th× c«ng thøc biÓu diÔn l¹i qu¸ phøc t¹p.
Khi ®ã, thêng ta ®îc mét ph¬ng tr×nh bËc hai theo Èn phô (hoÆc
vÉn theo Èn x) cã biÖt sè ∆ lµ mét sè chÝnh ph¬ng.
VÝ dô 19: Gi¶i ph¬ng tr×nh 9x + (x − 3).3x − 2x + 2 = 0. (1)
 Gi¶i
§Æt t = 3x, ®iÒu kiÖn t > 0. Khi ®ã, ph¬ng tr×nh t¬ng ®¬ng víi:
t2 + (x − 3).t − 2x + 2 = 0
ta cã ∆ = (x − 3)2 − 4(−2x + 2) = (x + 1)2 nªn ph¬ng tr×nh cã nghiÖm:
t1 = 2 hoÆc t 2 = 1 − x .
Khi ®ã:
 Víi t = 2 ⇔ 3x = 2 ⇔ x = log32.
 Víi t = 1 − x ⇔ 3x = 1 − x, ta cã nhËn xÐt:
VT lµ hµm ®biÕn
 ⇒ Ph¬ng tr×nh nÕu cã nghiÖm th× nghiÖm ®ã lµ duy nhÊt.
VP lµ hµm nbiÕn
NhËn xÐt r»ng x = 0 lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh.
VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm x = log32, x = 0.
VÝ dô 20: Gi¶i ph¬ng tr×nh x + 2 log x =
3
5.
 Gi¶i
§iÓu kiÖn x > 0.
BiÕn ®æi ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng 2 log x= 5 − x
3
NhËn xÐt r»ng:

2 log 3= 5 − 3 ⇔ 2 = 2, ®óng.
3

 NhËn xÐt: Nh vËy, trong vÝ dô trªn b»ng viÖc chuyÓn vÕ chóng ta thÊy ngay
tÝnh ®ång biÕn vµ nghÞch biÕn cña çc hµm sè ë hai vÕ cña ph¬ng
tr×nh, ®Ó tõ ®ã kÕt luËn vÒ tÝnh duy nhÊt nghiÖm (nÕu cã) cña
ph¬ng tr×nh.
Tuy nhiªn, hÇu hÕt ph¬ng tr×nh ®îc gi¶i b»ng ph¬ng ph¸p nµy
ë d¹ng ban ®Çu ®Òu kh«ng ®a ra ®îc nhËn xÐt "VT ®ång biÕn
cßn VP lµ hµm h»ng hoÆc nghÞch biÕn". Khi ®ã, cÇn thùc hiÖn
mét vµi phÐp biÕn ®æi ®¹i sè, thÝ dô víi ph¬ng tr×nh:

a f (x) b g( x )
A.af(x) + B.bg(x) = C.ch(x) ⇔ A. + B. = C.
c h( x ) c h( x )
VÝ dô 21: Gi¶i ph¬ng tr×nh 1 + 3x/2 = 2x.
 Gi¶i
x
1  3
x
Chia hai vÕ ph¬ng tr×nh cho 2 ≠ 0, ta ®îc   + 

x
 = 1. (1)
 2   2 
NhËn xÐt r»ng:
2
1  3
2
1 3
1⇔ + =
 2  +  2  = 1 , ®óng.
    4 4
 Chó ý: NhiÒu bµi to¸n cÇn sö dông ph¬ng ph¸p ®Æt Èn phô ®Ó chuyÓn chóng
vÒ d¹ng f(u) = k. Tõ ®ã, míi cã thÓ ¸p dông ®îc ph¬ng ph¸p hµm
sè ®Ó gi¶i.
VÝ dô 22: Gi¶i ph¬ng tr×nh 2 log3 (x +1) = x.
 Gi¶i
§iÒu kiÖn x + 1 > 0 ⇔ x > −1.
a. NÕu −1 < x ≤ 0, th× ph¬ng tr×nh v« nghiÖm bëi VT > 0 cßn VP ≤ 0.
b. XÐt x > 0, ®Æt y = log3(x + 1).
Ta ®îc hÖ ph¬ng tr×nh:
= y log3 (x + 1) x + 1 = 3y 2
y
1
y
 ⇔  ⇒ 2y
+ 1 = 3 y
⇔ 3 +  3  = 1. (1)
x = 2 x = 2
y y
   
NhËn xÐt r»ng:
NhËn xÐt r»ng y = 1 lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh, suy ra:
y = 1 ⇔ log3(x + 1) = 1 ⇔ x + 1 = 3 ⇔ x = 2.
VÝ dô 23: (§Ò thi ®¹i häc khèi B − 2005): Gi¶i hÖ ph¬ng tr×nh:
 x − 1 + 2 − y = 1
 .
3log 9 (9x ) − log 3 y =
2 3
3

 Gi¶i
§iÒu kiÖn:
x − 1 ≥ 0
 x ≥ 1
2 − y ≥ 0 ⇔  . (*)
 2 0 < y ≤ 2
9x > 0 vµ y > 0
3
BiÕn ®æi ph¬ng tr×nh thø hai cña hÖ:

3(1 + log3x) − 3log3y = 3 ⇔ log3x = log3y ⇔ x = y.
 x = y  x = y  x= y= 1
 ⇔  ⇔ .
 x − 1 + 2 − x =1 0  x= y= 2
2 (x − 1)(2 − x) =
VËy, hÖ ph¬ng tr×nh cã hai cÆp nghiÖm (1, 1) vµ (2, 2).
VÝ dô 24: (§Ò thi ®¹i häc khèi A − 2004): Gi¶i hÖ ph¬ng tr×nh:
 1
log 1 (y − x) − log 4 y =
1
 4 .
x 2 + y2 =
 25
 Gi¶i
§iÒu kiÖn:
y − x > 0 y > x
 ⇔  . (*)
y > 0 y > 0
BiÕn ®æi ph¬ng tr×nh thø nhÊt cña hÖ vÒ d¹ng:
− log4(y − x) + log4y = 1 ⇔ log4y = log44(y − x)
3y
⇔ y = 4(y − x) ⇔ x = . (**)
4
Thay (**) vµo ph¬ng tr×nh thø hai cña hÖ:
9y 2 (*)
+ y2 = 25 ⇔ y2 = 16 ⇔ y = 4 ⇒ x = 3.
16
VËy, hÖ cã nghiÖm (3; 4).
VÝ dô 25: (§HM§C − 2000): Gi¶i vµ biÖn luËn hÖ ph¬ng tr×nh:
x + y + a = 1
 a2 x + y − xy .
2 .4 =2
 Gi¶i
BiÕn ®æi hÖ vÒ d¹ng:
y = 1 − a − x (1)
 a2 x + y − xy .
2 .4 = 2 (2)

ThÕ (1) vµo (2), ta ®îc:

2 2 2
2a .4x + (1 − a − x) − x(1 − a − x) = 2 ⇔ 22[x + (a −1)x +1−a] = 21−a
⇔ 2x2 + 2(a − 1)x + (a − 1)2 = 0, (3)
ta cã ∆' = −(a − 1)2 ≤ 0.
Khi ®ã:
 Víi a ≠ 1 th× ∆' < 0 ⇔ ph¬ng tr×nh (3) v« nghiÖm ⇔ hÖ v« nghiÖm.
 Víi a = 1 th× ∆' = 0 ⇔ ph¬ng tr×nh (3) cã nghiÖm x = 0, suy ra y = 0.
VËy, khi a = 1 hÖ cã nghiÖm x = y = 0.
VÝ dô 26: Gi¶i hÖ ph¬ng tr×nh:
2 x.3y = 12
 x y .
3 .2 = 18
Gi¶i
LÊy logarit cã sè 2 c¶ hai vÕ cña hai ph¬ng tr×nh, ta ®îc:
log2 (2 x.3y ) = log2 12 x + y log2 3 =2 + log2 3
 ⇔  .
log2 (3 .2 ) = log2 18 x log2 3 + y =1 + 2 log2 3
x y
Ta cã
D = 1 − log22 3 ≠ 0, hÖ ph¬ng tr×nh cã nghiÖn duy nhÊt.
Dx = 2 − 2 log22 3 , Dy = 1 − log22 3 .
Suy ra hÖ cã nghiÖm
Dx Dy
=x = 2,=y = 1.
D D
VÝ dô 27: Gi¶i hÖ ph¬ng tr×nh:
42x −2 − 22x + y + 4 y =
2 2
1
 2y + 2 2
.
2 − 3.22x + y =
16
 Gi¶i
ViÕt l¹i hÖ ph¬ng tr×nh díi d¹ng:
42(x −1) − 4.4 x −1.2 y + 22y =
2 2
1
 2y 2
. (I)
x −1 y
 2 − 3.4 .2 = 4
§Æt:
u = 4 x −1
2
1
 , ®iÒu kiÖn u ≥ vµ v > 0.
 v = 2
y 4

u − 4uv + v =
2 2
1 (1)
 2 . (II)
 v − 3uv = 4 (2)
§Ó gi¶i hÖ (II) ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: Khö sè h¹ng tù do tõ hÖ ta ®îc:
4u2 − 13uv + 3v2 = 0. (3)
§Æt u = tv, khi ®ã:
t = 3
(3) ⇔ v2(4t2 − 13t + 3) = 0 ⇔  .
 t = 1/ 4
 Víi t = 3 ta ®îc u = 3v do ®ã:
(2) ⇔ − 8v2 = 4 v« nghiÖm.
1 1
 Víi t = ta ®îc u = v ⇔ v = 4u do ®ã:
4 4
(2) ⇔ 4u = 4 ⇔ u = 1
2
4 x −1 = 1
2
u = 1 x 2 − 1 =0 x = ±1
⇒  ⇔  ⇔  ⇔  .
v = 4 2 = 4
y
y = 2 y = 2
VËy, hÖ ph¬ng tr×nh cã hai cÆp nghiÖm (1, 2) vµ ( − 1, 2).
Çch 2: NhËn xÐt r»ng nÕu (u, v) lµ nghiÖm cña hÖ th× u ≠ 0.
v2 − 4
Tõ (2) ta ®îc u = . (4)
3v
Thay (4) vµo (1), ta ®îc 2v4 − 31v2 − 16 = 0. (5)
§Æt t = v2, t > 0, ta ®îc:
 t = 16
u = 1
(5) ⇔ 2t − 31t − 16 = 0 ⇔ 
2
⇔ v2 = 16 ⇔ v = 4 ⇒ 
 t = − 1 (l) v = 4
 2
4
2
x −1
=1 x 2 − 1 =0 x = ±1
⇔  ⇔  ⇔  .
2 = 4
y
y = 2 y = 2
VËy, hÖ ph¬ng tr×nh cã hai cÆp nghiÖm (1; 2) vµ (−1; 2).
VÝ dô 28: Gi¶i çc bÊt ph¬ng tr×nh sau:
x −3 x +1
a. ( 10 + 3 ) x −1
< ( 10 − 3 ) x +3
. b. 32x − 8. 3x + x+4
− 9. 9 x+4
> 0.
c. 2.2x + 3.3x > 6x − 1. d. 4x − 2x + 1 + 4 x ≤ 0.
2
 Gi¶i
( 10 + 3)( 10 − 3) = 1 ⇒ 10 − 3 = ( 10 + 3)−1.
Khi ®ã, bÊt ph¬ng tr×nh ®îc viÕt l¹i díi d¹ng:

x −3 x +1 x − 3 x +1
− +
⇔ ( 10 + 3) x −1 x +3 < 1
( 10 + 3) x −1 < ( 10 + 3) x +3
x−3 x +1 x2 − 5  −3 < x < − 5

⇔ + <0⇔ ⇔  .
x −1 x+3 (x − 1)(x + 3) 1 < x < 5
VËy, tËp nghiÖm cña bÊt ph¬ng tr×nh lµ −3; − 5 ∪ 1; 5 . ( ) ( )
b. §iÒu kiÖn x + 4 ≥ 0 ⇔ x ≥ −4. ViÕt l¹i bÊt ph¬ng tr×nh díi d¹ng:
32x − 8. 3x + x + 4 − 9. 32 x + 4 > 0.
Chia hai vÕ bÊt ph¬ng tr×nh cho 32 x + 4 > 0, ta ®îc:
32(x − x + 4 ) − 8. 3x − x + 4 − 9 > 0. (1)
x− x+4
§Æt t = 3 , t > 0, khi ®ã bÊt ph¬ng tr×nh (1) cã d¹ng:
t2 − 8t − 9 > 0 ⇔ (t − 9)(t + 1) > 0 ⇔ t − 9 > 0 ⇔ t > 9 ⇔ 3x − x + 4 > 9
x − 2 > 0
⇔x − x+4 >2⇔ x+4 <x − 2⇔  ⇔ x > 5.
0 ≤ x + 4 < (x − 2)
2
VËy, tËp nghiÖm cña bÊt ph¬ng tr×nh lµ (5; +∞).

2 3 1
c. Chia hai vÕ bÊt ph¬ng tr×nh cho 6x > 0, ta ®îc x + x + x > 1. (2)
3 2 6
2 3 1
XÐt hµm sè y = x + x + x , lµ hµm nghÞch biÕn.
3 2 6
Ta cã:
 Víi x ≥ 2, f(x) ≤ f(2) = 1 do ®ã bÊt ph¬ng tr×nh (2) v« nghiÖm.
 Víi x < 2, f(x) > f(2) = 1 do ®ã bÊt ph¬ng tr×nh (2) nghiÖm ®óng.
VËy, tËp nghiÖm cña bÊt ph¬ng tr×nh lµ (−∞; 2).
d. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo hai çch sau:
Çch 1: §Æt t = 2x, ®iÒu kiÖn t > 0. Khi ®ã, bÊt ph¬ng tr×nh cã d¹ng:
2
t2 − 2t + 4 x ≤ 0 (3)
2
ta cã ∆' = 1 − 4 ≤ 0, do ®ã:
x
∆ ' =0 1 − 4 x = 4 x = 1

2
x = 0
2
 0
(3) ⇔  b ⇔  ⇔  x ⇔  ⇔ x = 0.
t = − 2a t = 1 2 = 1 x = 0
VËy, bÊt ph¬ng tr×nh cã nghiÖm duy nhÊt x = 0.
Çch 2: BiÕn ®æi bÊt ph¬ng tr×nh cã d¹ng:
( )
2 2 2 2
2 2x + 2 2x − 2 x +1 ≤ 0 ⇔ 2 x − 2 x + 2.2 x.2 x − 2 x +1 ≤ 0
( ) ( )
2 2 2
⇔ 2x − 2x + 2 x +1 2 x − 1 ≤ 0 . (*)
NhËn xÐt r»ng:

( )
 2 x − 2 x2 2 ≥ 0

⇒ VT(*) ≥ 0.

( )
 2 x +1 2 x − 1 ≥ 0

2
Do ®ã:
(*) ⇔ 
(
 2 x − 2 x2 2 =
 0) ⇔
2 x = 2 x
2
⇔
x = x
2
⇔ x = 0.
 
( ) x = 0
x2 2
 2 x +1 2 x − 1 = 2 = 1
2
0

VËy, bÊt ph¬ng tr×nh cã nghiÖm duy nhÊt x = 0.
 NhËn xÐt: Nh vËy, th«ng qua vÝ dô trªn çc em häc sinh ®· ®îc «n tËp l¹i
nh÷ng ph¬ng ph¸p c¬ b¶n ®Ó gi¶i mét bÊt ph¬ng tr×nh mò. Vµ ë ®ã:
 Víi c©u a) lµ viÖc ®a bÊt ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng cã cïng c¬ sè.
 Víi c©u b) cã sù tæng hîp kh¸ cao, b¾t ®Çu b»ng viÖc sö dông
mét vµi phÐp biÕn ®æi ®¹i sè ®Ó lµm xuÊt hiÖn Èn phô, tiÕp tíi
lµ c«ng viÖc kh¸ ®¬n gi¶n khi chØ ph¶i gi¶i mét bÊt ph¬ng
tr×nh bËc hai. Tuy nhiªn, cuèi cïng chóng ta gÆp mét d¹ng bÊt
ph¬ng tr×nh chøa c¨n c¬ b¶n f < g .
 Víi c©u c) vµ d) chóng h¼n lµ nh÷ng bµi to¸n khã h¬n bëi cÇn
ph¶i sö dông tíi kiÕn thøc vÒ hµm sè vµ biÕt çch ®¸nh gi¸ mét
biÓu thøc chøa hµm sè mò.
VÝ dô 29: Gi¶i bÊt ph¬ng tr×nh:
 x3 
log 24 (x) − log 21   + 9log2  2  < 4 log 21 (x) .
32
2 
8  x  2
 Gi¶i
§iÒu kiÖn x > 0.
 x3 
log 24 (x) − log 22   + 9log2  2  < 4 log 22 (x)
32
−1 −1
 8  x 
⇔ log 24 (x) − [log2x3 − log28]2 + 9[log232 − log2x2] < 4 log 22 (x)
⇔ log 24 (x) − [3log2x − 3]2 + 9[5 − 2log2x] < 4 log 22 (x)
§Æt t = log2x, ta ®îc:
t4 − (3t − 3)2 + 9(5 − 2t) < 4t2 ⇔ t4 − 13t2 + 36 < 0 ⇔ 4 < t2 < 9
1 1
 −3 < t < −2  −3 < log 2 x < −2 <x<
⇔  ⇔  ⇔ 8 4.
2 < t < 3 2 < log 2 x < 3 
 4 < x < 8

1 1
VËy, tËp nghiÖm cña bÊt ph¬ng tr×nh lµ  ;  ∪ (4; 8) .
8 4
VÝ dô 30: Gi¶i bÊt ph¬ng tr×nh:
x2 + (log2x − 2)x + log2x − 3 > 0. (1)
 Gi¶i
§iÒu kiÖn x > 0. (*)
Coi (1) lµ bÊt ph¬ng tr×nh b©c 2 theo Èn x, ta cã:
∆ = (log2x − 2)2 − 4(log2x − 3) = log 22 x − 8log2x + 16 = (log2x − 4)2
Do ®ã, bÊt ph¬ng tr×nh (1) cã d¹ng:
(*)
(x + 1)(x + log2x − 3) > 0 ⇔ x + log2x − 3 > 0 ⇔ log2x > 3 − x. (2)
NhËn xÐt r»ng:
 Hµm sè y = log2x lµ hµm ®ång biÕn.
 Hµm sè y = 3 − x lµ hµm nghÞch biÕn.
 Víi x > 2, ta cã:
VT > 1 vµ VP < 1 ⇒ x > 2 lµ nghiÖm cña (2).
 Víi 0 < x ≤ 2, ta cã:
VT < 1 vµ VP > 1 ⇒ 0 < x ≤ 2 kh«ng lµ nghiÖm cña (2).
VËy, tËp nghiÖm cña bÊt ph¬ng tr×nh lµ (2; +∞).
VÝ dô 31: (§Ò thi ®¹i häc khèi B − 2002): Gi¶i bÊt ph¬ng tr×nh:
logx(log3(9x − 72)) ≤ 1.
 Gi¶i
Tríc hÕt ta ®i x¸c ®Þnh ®iÒu kiÖn:
9 x − 72 > 0

log 3 (9 − 72) > 0 ⇔ 9 > 73 ⇔ x > log973 ⇔ x > log3 73 .
x x
(*)
0 < x ≠ 1

Víi ®iÒu kiÖn trªn, bÊt ph¬ng tr×nh ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng:
log3(9x − 72) ≤ x ⇔ 9x − 72 ≤ 3x (2)
§Æt t = 3x > 0, ta ®îc:
(2) ⇔ t2 − t − 72 ≤ 0 ⇔ − 8 ≤ t ≤ 9 ⇔ 3x ≤ 9 ⇔ x ≤ 2.
KÕt hîp víi (*), suy ra bÊt ph¬ng tr×nh cã nghiÖm log3 73 < x ≤ 2.
VÝ dô 32: (§Ò thi ®¹i häc khèi D − 2003): T×m gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña
hµm sè:
ln 2 x
y= , trªn [1; e3].
x

 Gi¶i
ln 2 x
XÐt hµm sè y = , trªn [1, e3], ta cã:
x
2ln x − ln 2 x
y' = ,
x2
ln x = 0 x = 1
y' = 0 ⇔ 2lnx − ln2x = 0 ⇔  ⇔  .
ln x = 2 x = e
2
Do ®ã, gi¸ trÞ lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña hµm sè trªn [1, e3] ®îc cho bëi:
4 9 4
a. ymax = Max{y(1), y(e2), y(e3)} = Max{0, 2 , 3 } = 2 , ®¹t ®îc t¹i x = e2.
e e e
b. ymin = 0, ®¹t ®îc t¹i x = 1.
VÝ dô 33: (§Ò thi ®¹i häc khèi B − 2005): Chøng minh r»ng víi mäi x ∈ R, ta cã:
x x x
 12   15   20 
  +   +   ≥3 +4 +5.
x x x
 5  4  3
Khi nµo ®¼ng thøc x¶y ra ?
 Gi¶i
Sö dông bÊt ®¼ng thøc C«si, ta lÇn lît cã:
x x x x
 12   15   12   15 
  +   ≥2   .  = 2.3x. (1)
 5  4  5  4
x x x x
 12   20   12   20 
  +   ≥2   .   = 2.4x. (2)
 5  3   5  3 
x x x x
 15   20   15   20 
  +   ≥ 2   .   = 2.5 . (3)
x
 4  3   4  3 
Céng theo vÕ (1), (2) vµ (3) ta ®îc:
x x x
 12   15   20 
  +   +   ≥ 3 + 4 + 5 , ®pcm.
x x x
 5  4  3 
DÊu "=" x¶y ra khi:
x x x
 12   15   20 
  =   =   ⇔ x = 0.
 5  4  3 

ch¬ng 3 − nguyªn hµm, tÝch ph©n vµ øng dông

I. nguyªn hµm
1. kh¸i niÖm nguyªn hµm
§Þnh nghÜa
Cho hµm sè f(x) liªn tôc trªn kho¶ng I. Hµm sè F(x) ®îc gäi lµ nguyªn
hµm cña hµm sè f(x) trªn I nÕu F'(x) = f(x) víi mäi x thuéc I.
§Þnh lÝ 1: Gi¶ sö F(x) lµ mét nguyªn hµm cña hµm sè f(x) trªn kho¶ng I. Khi ®ã:
a. Víi mçi h»ng sè C, hµm sè G(x) = F(x) + C còng lµ mét nguyªn hµm
cña f(x).
b. Ngîc l¹i, nÕu G(x) lµ mét nguyªn hµm bÊt k× cña f(x) th× tån t¹i h»ng
sè C sao cho G(x) = F(x) + C víi mäi x thuéc I.
KÝ hiÖu ∫ f(x)dx ®Ó chØ hä tÊt c¶ çc nguyªn hµm cña hµm sè f(x).
VËy ta viÕt:
∫ f(x)dx = F(x) + C ⇔ F '(x) = f(x)
§Þnh lÝ 2: Mäi hµm sè f(x) liªn tôc trªn ®o¹n [a; b] ®Òu cã nguyªn hµm trªn ®o¹n ®ã.
2. nguyªn hµm cña mét sè hµm sè thêng gÆp
1. ∫0dx = C, ∫dx = x + C. e kx
c. ∫ekx.dx = +C.
x α+1 k
2. ∫xαdx = + C, α ≠ −1.
α +1 ax
d. ∫axdx = + C, 0 < a ≠ 1.
dx ln a
3. ∫ = lnx + C, x ≠ 0.
x dx
4. Víi k lµ h»ng sè kh¸c 0: 5. a. ∫ = tanx + C.
cos2 x
cos kx dx
a. ∫sinkx.dx = − +C. b. ∫ 2 = − cotx + C.
k sin x
sin kx
b. ∫coskx.dx = +C .
k
3. tÝnh chÊt c¬ b¶n cña nguyªn hµm
§Þnh lÝ 3: NÕu F(x) lµ mét nguyªn hµm cña hµm sè f(x) vµ G(x) lµ mét nguyªn hµm
cña hµm sè g(x) th×:
a. ∫ [f(x) ± g(x)]dx = ∫ f(x)dx ± ∫ g(x)dx = F(x) ± G(x) + C.
b. Víi mäi sè thùc a ≠ 0:
∫ af(x)dx = a ∫ f(x)dx = a.F(x) + C.

4. T×m nguyªn hµm b»ng ph¬ng ph¸p ®æi biÕn sè
C¬ së cña ph¬ng ph¸p ®æi biÕn sè lµ ®Þnh lÝ sau:

§Þnh lÝ 1: Gi¶ sö u = u(x) lµ mét hµm sè cã ®¹o hµm liªn tôc trªn I sao cho hµm sè
hîp f[u(x)] x¸c ®Þnh trªn I. Khi ®ã, ta cã:
∫f[u(x)].u'(x)dx = F[u(x)] + C. (1)
ë ®ã F(u) lµ mét nguyªn hµm cña f(u).
NhËn xÐt r»ng:
u = u(x) ⇒ du = u'(x)dx vµ f[u(x)].u'(x)dx = f(u)du
do ®ã, c«ng thøc (1) ®îc viÕt gän díi d¹ng:
∫ f(u)du = F(u) + C.
§Ó t×m nguyªn hµm cña hµm sè f(x) b»ng ph¬ng ph¸p ®æi biÕn ta thùc hiÖn theo
çc bíc sau:
Bíc 1: Chän u = u(x), trong ®ã u(x) lµ hµm sè mµ ta chän cho thÝch hîp, råi x¸c
®Þnh x = ϕ(u) (nÕu cã thÓ).
Bíc 2: X¸c ®Þnh vi ph©n dx = ϕ’(u)du.
Bíc 3: BiÓu thÞ f(x)dx theo u vµ du. Gi¶ sö r»ng f(x)dx = g(u)du.
Bíc 4: Khi ®ã:
∫f(x)dx = ∫g(u)du.
 Lu ý: Çc dÊu hiÖu dÉn tíi viÖc lùa chän Èn phô kiÓu trªn th«ng thêng lµ:
DÊu hiÖu Cã thÓ chän
Hµm cã mÉu sè u lµ mÉu sè
Hµm f(x, ϕ(x) ) u = ϕ(x) hoÆc u = ϕ(x)
• Víi x + a > 0 vµ x + b > 0, ®Æt:
1 u= x+a + x+b
Hµm f(x) =
(x + a)(x + b) • Víi x + a < 0 vµ x + b < 0, ®Æt:
u = −x − a + −x − b
a.sin x + b.cos x x x
Hµm f(x)= u = tan (víi cos ≠ 0)
c.sin x + d.cos x + e 2 2
5. T×m nguyªn hµm b»ng ph¬ng ph¸p lÊy nguyªn hµm tõng phÇn
C¬ së cña ph¬ng ph¸p lµ ®Þnh lÝ sau:

§Þnh lÝ 2: NÕu u(x), v(x) lµ hai hµm sè cã ®¹o hµm liªn tôc trªn I th×:
∫u(x).v'(x).dx = u(x)v(x) − ∫v(x).u'(x).dx
hoÆc viÕt ∫u.dv = uv − ∫v.du.
§Ó t×m nguyªn hµm cña hµm sè f(x) b»ng ph¬ng ph¸p lÊy nguyªn hµm tõng
phÇn ta thùc hiÖn theo çc bíc sau:
Bíc 1: BiÕn ®æi:

∫f(x)dx = ∫f1(x).f2(x)dx.
Bíc 2: §Æt:
u = f1 (x) du
 ⇒  .
dv = f2 (x)dx v
Bíc 3: Khi ®ã:
∫f(x)dx = uv − ∫vdu.
 Lu ý: Khi sö dông ph¬ng ph¸p lÊy nguyªn hµm tõng phÇn ®Ó t×m nguyªn hµm
chóng ta cÇn tu©n thñ çc nguyªn t¾c sau:
a. Lùa chän phÐp ®Æt dv sao cho v ®îc x¸c ®Þnh mét çch dÔ dµng.
b. TÝch ph©n bÊt ®Þnh ∫vdu ®îc x¸c ®Þnh mét çch dÔ dµng h¬n so víi
tÝch ph©n ban ®Çu.
II. TÝch ph©n
1. kh¸i niÖm tÝch ph©n
§Þnh nghÜa
Cho hµm sè f(x) liªn tôc trªn kho¶ng I vµ a, b lµ hai sè bÊt k× thuéc I. NÕu
F(x) lµ mét nguyªn hµm cña f(x) th× hiÖu sè F(b) − F(a) ®îc gäi lµ tÝch
b
ph©n cña f(x) tõ a ®Õn b vµ kÝ hiÖu lµ ∫ f(x)dx .
a
Ta cã c«ng thøc Niut¬n − Laipnit:

b
∫ f(x)dx = F(b) − F(a).

b
= F(x) a
a
b
 Chó ý: TÝch ph©n ∫ f(x)dx chØ phô thuéc vµo f, a, b mµ kh«ng phô thuéc vµo
a
çch ký hiÖu biÕn sè tÝch ph©n. V× vËy, ta cã thÓ viÕt:
b b b
F(b) − F(a) = ∫ f(x)dx = ∫ f(t)dt = ∫ f(u)du = ...
a a a
§Þnh lÝ 1: Cho hµm sè y = f(x) liªn tôc, kh«ng ©m trªn kho¶ng I vµ a, b lµ hai sè thuéc I
(a < b). DiÖn tÝch S cña h×nh thang cong giíi h¹n bëi ®å thÞ hµm sè y = f(x),
b
trôc hµnh vµ hai ®êng th¼ng x = a, x = b lµ S = ∫ f(x).dx .
a
2. tÝnh chÊt cña tÝch ph©n

§Þnh lÝ 2: Gi¶ sö çc hµm sè f(x), g(x) liªn tôc trªn I vµ a, b, c lµ ba sè bÊt k× thuéc I.
Khi ®ã ta cã:
a
TÝnh chÊt 1: ∫ f(x)dx
a
= 0.

b a
TÝnh chÊt 2: ∫ f(x)dx = − ∫ f(x)dx .
a b
c b c
TÝnh chÊt 3: ∫ f(x)dx = ∫ f(x)dx + ∫ f(x)dx .
a a b
b b
TÝnh chÊt 4: ∫ kf(x)dx = k ∫ f(x)dx , víi k∈  .
a a
b b b
TÝnh chÊt 5: ∫ [f(x) ± g(x)]dx =
a
∫ f(x)dx ± ∫ g(x)dx .
a a
b
§Ó tÝnh ∫ f(x)dx ta sö dông:
a
a. B¶ng nguyªn hµm çc hµm sè s¬ cÊp c¬ b¶n.
b. Sö dông m¸y tÝnh CASIO fx – 570MS, b»ng çch thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: ThiÕt lËp m«i trêng b»ng çch Ên:
MODE 1
b
Bíc 2: §Ó tÝnh ∫ a
f(x)dx , ta khai b¸o theo có ph¸p:
∫dx < hµm sè f(x) > , a , b ) = .
3. tÝnh tÝch ph©n b»ng ph¬ng ph¸p ®æi biÕn sè
C¬ së cña ph¬ng ph¸p ®æi biÕn sè lµ c«ng thøc sau:

b β
∫ f[u(x)]u '(x)dx = ∫ f(u)du , víi α = u(a) vµ β = u(b).

a α
Tõ ®ã, chóng ta thÊy cã hai ph¬ng ph¸p ®æi biÕn:
Ph¬ng ph¸p 1: §Ó tÝnh tÝch ph©n:
b
I = ∫ g(x)dx
a
ta thùc hiÖn çc bíc:
Bíc 1: Chän:
 Ph©n tÝch g(x)dx = f[u(x)]u'(x)dx = f[u(x)]d[u(x)].
 §Æt u = u(x).
Bíc 2: Thùc hiÖn phÐp ®æi cËn:
 Víi x = a th× u = u(a).
 Víi x = b th× u = u(b).
b u(b)
Bíc 3: Khi ®ã ∫ g(x)dx =

a
∫
u(a)
f(u)du .
Ph¬ng ph¸p 2: §Ó tÝnh tÝch ph©n:

b
I = ∫ f(x)dx , víi gi¶ thiÕt hµm sè f(x) liªn tôc trªn [a; b]
a

ta thùc hiÖn theo çc bíc:

Bíc 1: Chän x = ϕ(t), trong ®ã ϕ(t) lµ hµm sè ®îc lùa chän mét çch thÝch
hîp (¶nh cña ϕ n»m trong tËp x¸c ®Þnh cña f).
Bíc 2: LÊy vi ph©n dx = ϕ’(t)dt, gi¶ sö ϕ’(t) liªn tôc.
Bíc 3: Ta lùa chän mét trong hai híng:
Híng 1: NÕu tÝnh ®îc çc cËn α vµ β t¬ng øng theo a vµ b (víi a =
ϕ(α) vµ b = ϕ(β)) th× ta ®îc:
β
I= ∫
α
f(ϕ(t)).ϕ '(t)dt .
Híng 2: NÕu kh«ng tÝnh ®îc dÔ dµng çc cËn t¬ng øng theo a vµ b
th× ta lùa chän viÖc x¸c ®Þnh nguyªn hµm, tõ ®ã suy ra gi¸ trÞ
cña tÝch ph©n x¸c ®Þnh (trong trêng hîp nµy ϕ ph¶i lµ ®¬n
¸nh ®Ó diÔn t¶ kÕt qu¶ hµm sè cña t thµnh hµm sè cña x).
 Chó ý: §Ó minh ho¹ viÖc lùa chän mét trong hai híng trªn, ta cã vÝ dô:
1/ 2
π π
a. Víi I = ∫ f(x)dx , viÖc lùa chän Èn phô x = sint, − 2
0
≤t≤
2
cho
phÐp ta lùa chän híng 1, bëi khi ®ã:

 Víi x = 0, suy ra t = 0.
1 π
 Víi x = , suy ra t = .
2 6
1/ 3
π π
b. Víi I = ∫ f(x)dx , viÖc lùa chän Èn phô x = sint, − 2
0
≤t≤
2
ta
thêng lùa chän híng 2, bëi khi ®ã:

 Víi x = 0, suy ra t = 0.
1
 Víi x = , ta kh«ng chØ ra ®îc sè ®o gãc t.
3
4. tÝnh tÝch ph©n b»ng ph¬ng ph¸p tÝch ph©n tõng phÇn
C¬ së cña ph¬ng ph¸p tÝch ph©n tõng phÇn lµ c«ng sau:
b b
∫ u(x).v '(x).dx − ∫ v(x).u '(x).dx .

b
= u(x).v(x) a (1)
a a
b
§Ó sö dông (1) trong viÖc tÝnh tÝch ph©n I = ∫ f(x)dx ta thùc hiÖn çc bíc:
a
b b
Bíc 1: BiÕn ®æi tÝch ph©n ban ®Çu vÒ d¹ng I = ∫ f(x)dx = ∫ f1 (x).f2 (x)dx .
a a
Bíc 2: §Æt:
u = f1 (x) du
 ⇒  .
dv = f2 (x)dx v

b
Bíc 3: Khi ®ã I = uv b
a − ∫ vdu .
a
 Chó ý: Khi sö dông ph¬ng ph¸p tÝch ph©n tõng phÇn ®Ó tÝnh tÝch ph©n chóng ta
cÇn tu©n thñ çc nguyªn t¾c sau:
1. Lùa chän phÐp ®Æt dv sao cho v ®îc x¸c ®Þnh mét çch dÔ dµng.
b
2. TÝch ph©n ∫ vdu ®îc x¸c ®Þnh mét çch dÔ dµng h¬n so víi I.
a
3. Chóng ta cÇn nhí çc d¹ng c¬ b¶n sau:
D¹ng 1: TÝch ph©n I = ∫xα.lnxdx, víi α∈  \{−1} khi ®ã ®Æt u = lnx.
D¹ng 2: TÝch ph©n I = ∫P(x)eαxdx (hoÆc I = ∫P(x)eαxdx ) víi P lµ mét
®a thøc thuéc R[X] vµ α∈  * khi ®ã ®Æt u = P(x).
D¹ng 3: TÝch ph©n I = ∫ P(x)sin αxdx (hoÆc ∫ P(x) cos αxdx ) víi P
lµ ®a thøc thuéc R[X] vµ α∈  * khi ®ã ®Æt u = P(x).
D¹ng 4: TÝch ph©n I = ∫eaxcos(bx) (hoÆc ∫eaxsin(bx)) víi a, b ≠ 0 khi
®ã ®Æt u = cos(bx) (hoÆc u = sin(bx)).
III. Mét sè øng dông h×nh häc cña tÝch ph©n
1. DiÖn tÝch cña h×nh trßn vµ cña h×nh elÝp
a. H×nh trßn b¸n kÝnh R cã diÖn tÝch S = πR2.
x2 y2
b. H×nh elÝp (E): + = 1 cã diÖn tÝch S = πab.
a2 b2
2. tÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi çc ®êng cong
a. DiÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi ®å thÞ hµm sè y = f(x) (f(x) liªn tôc trªn ®o¹n [a;
b]), trôc Ox vµ hai ®êng th¼ng x = a vµ x = b ®îc cho bëi c«ng thøc:
b
S= ∫ f(x) dx .
a
b. DiÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi hai ®êng th¼ng x = a, x = b, vµ ®å thÞ cña
hai hµm sè y = f1(x) vµ y = f2(x) (f1(x) vµ f2(x) liªn tôc trªn ®o¹n [a; b]) ®îc
b
cho bëi c«ng thøc S = ∫ f (x) − f (x) dx .
a
1 2
3. thÓ tÝch cña vËt thÓ
Gi¶ sö vËt thÓ T ®îc giíi h¹n bëi hai mÆt ph¼ng
song song (α), (β). y
Ta chän trôc Ox sao cho:
Ox ⊥ (α) vµ gi¶ sö Ox ∩ (α) = a

Ox ⊥ (β) vµ gi¶ sö Ox ∩ (β) = b
O a x b x
Gi¶ sö mÆt ph¼ng (γ) ⊥ Ox vµ (γ) ∩ Ox = x (a ≤ x ≤ b)

c¾t T theo mét thiÕt diÖn cã diÖn tÝch S(x) (lµ hµm sè
liªn tôc theo biÕn x).
Khi ®ã, thÓ tÝch V cña vËt thÓ T ®îc cho bëi c«ng thøc:
b
V = ∫ S(x)dx .
a
4. ThÓ tÝch cña vËt thÓ trßn xoay
a. Cho hµm sè y = f(x) liªn tôc vµ kh«ng ©m trªn ®o¹n [a; b]. ThÓ tÝch cña vËt thÓ
trßn xoay sinh bëi miÒn (D) giíi h¹n bëi y = f(x), x = a, x = b, y = 0 quay quanh
trôc Ox ®îc cho bëi c«ng thøc:
b b
V = π ∫ y 2 dx = π ∫ f 2 (x)dx .
a a
b. Cho hµm sè x = f(y) liªn tôc vµ kh«ng ©m trªn ®o¹n [a; b]. TÝnh thÓ tÝch vËt thÓ
trßn xoay sinh bëi miÒn (D) giíi h¹n bëi x = f(y), y = a, y = b, x = 0, quay
quanh trôc Oy ®îc cho bëi c«ng thøc:
b b
V = π ∫ x 2 dy = π ∫ f 2 (y )dy .
a a
5. ThÓ tÝch khèi nãn vµ khèi chãp, khèi nãn côt vµ khèi cÇu
a. ThÓ tÝch khèi nãn (khèi chãp) cã diÖn tÝch ®¸y b»ng B vµ chiÒu cao h ®îc cho
1
bëi V = Bh.
3
b. ThÓ tÝch khèi nãn côt (khèi chãp côt) cã diÖn tÝch hai ®¸y lµ B1, B2 vµ chiÒu
cao h ®îc cho bëi:
1
V= (B1 + B2 + B 1 .B 2 )h.
3
c. ThÓ tÝch cña khèi cÇu cã b¸n kÝnh R ®îc cho bëi:
4
V = πR3.
3
§1. nguyªn hµm

D¹ng to¸n 1: T×m nguyªn hµm sö dông b¶ng nguyªn hµm cña mét sè
hµm sè thêng gÆp vµ çc tÝnh chÊt c¬ b¶n cña nguyªn hµm
Ph¬ng ph¸p
Sö dông:

 B¶ng çc nguyªn hµm c¬ b¶n.

 Çc tÝnh chÊt cña nguyªn hµm.
 Çc phÐp biÕn ®æi ®¹i sè.
ThÝ dô 1. T×m nguyªn hµm cña çc hµm sè sau:
1 2
a. f(x) =1 − x + 2x3 + − . b. f(x) = (2x + 3)3.
x x2
 Gi¶i
a. Ta cã:
 1 2   1
1 
∫ ∫ − + + − ∫ − + 2x 3 + − 2x −2  dx
3
f(x)dx =  1 x 2x 2  dx =  1 x 2
x x   x 
1
+1
x2 x 3 +1 x −2 +1 2 3 1 4 2
=x− + 2. + ln x − 2. +C =x− x + x + ln x + + C .
1 3+1 −2 + 1 3 2 x
+1
2
Çch 1: Ta cã ph©n tÝch:
∫ f(x)dx = ∫ (2x + 3) dx = ∫ (8x + 36x + 54x + 27) dx
3 3 2 3
= 2x 4 + 12x 3 + 27x 2 + 27x + C .

Çch 2: Ta biÕn ®æi:
1 1
∫ f(x)dx = ∫ (2x + 3) dx = 2 ∫ (2x + 3) d(2x + 3) = 8 (2x + 3) + C .
3 3 4
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó t×m nguyªn hµm cña çc hµm sè trªn:
 C©u a) ®îc ®Ò xuÊt víi môc ®Ých gióp çc em häc sinh «n l¹i
çc c«ng thøc 1, 2, 3 trong b¶ng nguyªn hµm.
 C©u b) ®îc tr×nh bµy theo hai çch víi môc ®Ých yªu cÇu çc
em häc sinh ®a ra lêi ®¸nh gi¸. Vµ rót ra nhËn ®Þnh r»ng çch
2 lu«n ®îc u tiªn bëi nÕu thay (2x + 3)3 b»ng (2x + 3)2009 th×
kh«ng thÓ sö dông çch 1.
Víi çch 2 çc em häc sinh cã thÓ hiÓu theo nghÜa nÕu thay x
u α+1
b»ng u th× ∫uαdu = + C, α ≠ −1.
α +1
2x 2 x − 3 x x 2 − 2x + 3
a. f(x) = . b. f(x) = .
x2 x −1
 Gi¶i
a. Ta cã:

5 1
2x 2 x − 3 x 2x 2 − 3x 2  12 − 
3
∫ f(x)dx = ∫ x2
dx = ∫ x2 dx = ∫  2x − 3x 2
 dx

4 23 −
1
4 3
= x + 3x 2 +C = x x + +C.
3 3 x
b. Ta cã:
x 2 − 2x + 3  2  1
∫ f(x)dx = ∫ dx = ∫  x − 1 +  dx = x 2 − x + 2 ln x − 1 + C .
x −1  x −1 2
 ë c©u a) chóng ta thùc hiÖn thªm ®éng t¸c t¸ch biÓu thøc ban
®Çu thµnh çc to¸n tö nhá mµ cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc nguyªn
hµm cña chóng dùa vµo b¶ng nguyªn hµm.
 ë c©u b) ngoµi viÖc thùc hiÖn ®éng t¸c t¸ch biÓu thøc ban ®Çu
thµnh çc to¸n tö nhá, chóng ta cßn sö dông c«ng thøc:
du
∫=
u
ln u + C .

x  3x x
a. =
f(x) sin 4x − cos . b. ∫  2co s 3x + 4sin .sin  dx .
2
2 2 2
 Gi¶i
a. Ta cã:
 x 1 x
∫ f(x)dx = ∫  sin 4x − cos  dx = − co s 4x − 2sin + C .
 2 4 2
b. Ta cã:
 3x x
∫ f(x)dx = ∫  2co s 3x + 4sin ∫ (1 − co s6x + 2co s x − 2co s2x ) dx
2
.sin  dx =
2 2
1
= x − sin 6x + 2sin x − sin 2x + C .
6
çc c«ng thøc 4.a vµ 4.b trong b¶ng nguyªn hµm.
 ë c©u b) chóng ta thùc hiÖn thªm ®éng t¸c t¸ch biÓu thøc ban
®Çu thµnh çc to¸n tö nhá (cô thÓ lµ phÐp h¹ bËc vµ biÕn ®æi
tÝch thµnh tæng) mµ cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc nguyªn hµm cña
chóng dùa vµo b¶ng nguyªn hµm.
(2 )
2
x
− 3x
a. f(x) = (e − e ) .
2x x 2
b. f(x) = .
4x

 Gi¶i
a. Ta cã:
∫ (e ) ∫ (e )
2
∫ f(x)dx − ex − 2e2x .e x + e2x dx
2x 4x
= dx =
1 4x 2 3x 1 2x
∫ (e − 2e3x + e2x dx = ) e − e + e +C.
4x
=
4 3 2
b. Ta cã:
(2 )
2
x
− 3x 2 2x − 2.2 x 3x + 32x 4 x − 2.6 x + 9 x
∫ f(x)dx = ∫ 4 x
dx = ∫ 4x
dx = ∫ 4x
dx
 3 9 
x x
2 3
x
1 9
x
= ∫ 1 − 2   +    dx = x − .  + .  + C .
3 9
  2   4   ln  2  ln  4 
2 4
c«ng thøc 4.c trong b¶ng nguyªn hµm. Tuy nhiªn, tríc ®ã
chóng ta thùc hiÖn thªm ®éng t¸c t¸ch biÓu thøc ban ®Çu thµnh
çc to¸n tö nhá.
 C©u b) ®îc ®Ò xuÊt víi môc ®Ých gióp çc em häc sinh «n l¹i
c«ng thøc 4.d trong b¶ng nguyªn hµm. Tuy nhiªn, tríc ®ã
chóng ta thùc hiÖn hai ®éng t¸c t¸ch biÓu thøc ban ®Çu thµnh
çc to¸n tö nhá.
1
a. f(x) = . b. f(x) = tan22x + cot22x.
sin x.co s2 x
2
 Gi¶i
Çch 1: Ta cã:
1 sin 2 x + co s2 x  1 1 
∫ f(x)dx = ∫ sin 2 x.co s2 x dx = ∫ sin 2 x.co s2 x dx = ∫  co s2 x + sin 2 x  dx
= tanx − cotx + C.
Çch 2: Ta cã:
1 4
∫ f(x)dx = ∫ sin 2 x.co s2 x dx = ∫ sin 2 2x dx = −2cot2x + C.
b. Ta cã:
 1 1 
∫ f(x)dx ∫ ( tan
2x + co t 2 2x dx = ∫  1 − ) + 1 − 2  dx
2
= 2
 co s 2x sin 2x 
1 1
= 2x − tan2x + cot2x + C.
2 2

çc c«ng thøc 5.a vµ 5.b trong b¶ng nguyªn hµm.
 ë c©u b) chóng ta thùc hiÖn thªm ®éng t¸c t¸ch biÓu thøc ban
®Çu thµnh çc to¸n tö nhá.
Cuèi cïng, th«ng qua nh÷ng thÝ dô trªn çc em häc sinh còng ®·
®îc lµm quen víi viÖc sö dông çc phÐp biÕn ®æi ®Ó lµm xuÊt
hiÖn nh÷ng to¸n tö mµ cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc nguyªn hµm cña
chóng dùa vµo b¶ng nguyªn hµm, ý tëng nµy sÏ ®îc tr×nh bµy
cô thÓ trong d¹ng to¸n tiÕp theo.
D¹ng to¸n 2: T×m nguyªn hµm b»ng ph¬ng ph¸p ph©n tÝch
Ph¬ng ph¸p
Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch thùc chÊt lµ viÖc sö dông çc ®ång nhÊt thøc ®Ó
biÕn ®æi hµm sè ban ®Çu (hoÆc gäi lµ hµm sè díi dÊu tÝch ph©n) thµnh tæng
çc nh©n tö mµ nguyªn hµm cña mçi nh©n tö ®ã cã thÓ nhËn ®îc tõ b¶ng
nguyªn hµm hoÆc chØ b»ng çc phÐp biÕn ®æi ®¬n gi¶n ®· biÕt.
§Ó t×m nguyªn hµm cña hµm sè y = f(x) b»ng ph¬ng ph¸p ph©n tÝch, ta
thùc hiÖn theo çc bíc sau:
Bíc 1: BiÕn ®æi f(x) vÒ d¹ng:
n
f(x) = ∑ α f (x) ,
i =1
i i
víi fi(x) cã nguyªn hµm trong b¶ng c«ng thøc vµ αi lµ çc h»ng sè.
Bíc 2: Khi ®ã:
n n
∫f(x)dx = ∫ ∑ α i fi (x)dx =
i =1
∑ α ∫ f (x)dx
i =1
i i
 Chó ý quan träng: §iÓm mÊu chèt lµ phÐp ph©n tÝch trong bíc 1, çc em
häc sinh cã thÓ rót ra ý tëng cho riªng m×nh tõ mét vµi minh ho¹ sau:
 Víi f(x) = (x − 2)(x2 + x + 1) th× b»ng viÖc sö dông phÐp nh©n ®a thøc ta
viÕt l¹i:
f(x) = x3 − x3 − x − 2.
x 2 − 2x + 1
 Víi f(x) = th× b»ng phÐp chia ®a thøc ta viÕt l¹i:
x +1
4
f(x) = x − 3 + .
x +1

1
 Víi f(x) = th× b»ng phÐp ph©n tÝch ®a thøc thµnh nh©n tö ta
x − 3x + 2
2
viÕt l¹i:
1 (x − 1) − (x − 2) 1 1
f(x) = = = − .
(x − 1)(x − 2) (x − 1)(x − 2) x − 2 x −1
1
 Víi f(x) = th× b»ng sö dông ph¬ng ph¸p nhËn liªn hîp ta
x +1 − x
viÕt l¹i:
x +1 + x
f(x) = = x +1 + x .
(x + 1) − x
 Víi f(x) = cos3x.cosx th× b»ng viÖc sö dông c«ng thøc biÕn ®æi tÝch
thµnh tæng ta viÕt l¹i:
1
f(x) = (cos4x + cos2x).
2
a. f(x) = (x − 1)(x − 2). b. f(x) = x(x + 2)9.
 Gi¶i
a. Ta cã thÓ lùa chän hai çch tr×nh bµy sau:
1 3 3 2
∫ f(x)dx = ∫(x − 1)(x − 2)dx = ∫(x2 − 3x + 2)dx =
3
x − x + 2x + C.
2
∫ f(x)dx = ∫(x − 1)(x − 2)dx = ∫(x − 1)[(x − 1) − 1]dx = ∫[(x − 1)2 − (x − 1)]dx
1 1
= ∫[(x − 1)2 − (x − 1)]d(x − 1) =(x − 1)3 − (x − 1)2 + C.
3 2
b. Sö dông ®ång nhÊt thøc x = (x + 2) − 2, ta ®îc:
x(x + 2)9 = [(x + 2) − 2](x + 2)9 = (x + 2)10 − 2(x + 2)9.
Khi ®ã:
∫ f(x)dx = ∫ x(x + 2) dx = ∫ (x + 2) − 2(x + 2)  dx
9 10 9
(x + 2)11 2(x + 2)10

= − +C.
11 10
 NhËn xÐt: Qua thÝ dô trªn chóng ta b¾t ®Çu lµm quen víi viÖc x¸c ®Þnh nguyªn
hµm cña çc hµm ®a thøc b»ng ph¬ng ph¸p ph©n tÝch, cô thÓ:
1. ë c©u a) chóng ta nhËn thÊy:

 Çch 1 sö dông ph¬ng ph¸p nh©n ®a thøc ®Ó biÕn ®æi

tÝch thµnh tæng çc nh©n tö mµ nguyªn hµm cña mçi nh©n
tö ®ã cã thÓ nhËn ®îc tõ b¶ng nguyªn hµm.
 Çch 2 sö dông ®ång nhÊt thøc x − 2 = (x − 1) − 1 ®Ó biÕn
®æi nguyªn hµm vÒ d¹ng tæng cña çc ∫uαdu. Tuy nhiªn,
çc em häc sinh sÏ thÊy ngay r»ng çch gi¶i nµy ®îc
tr×nh bµy chØ mang tÝnh minh häa bëi nã phøc t¹p h¬n
nhiÒu so víi çch 1.
2. ë c©u b) chóng ta cã thÓ tæng qu¸t víi nguyªn hµm:
I = ∫x(ax + b)αdx, víi a ≠ 0
b»ng viÖc sö dông ®ång nhÊt thøc:
1 1
x= .ax = [(ax + b) − b].
a a
x 2 + 3x + 3 1
a. f(x) = . b. f(x) = .
x +1 x + 3x + 2
2
 Gi¶i
a. Ta cã:
x 2 + 3x + 3  1  1 2
∫ f (x)dx = ∫ dx = ∫  x + 2 +  dx = x + 2x + ln|x + 1| + C.
x +1  x +1 2
b. Ta cã:
dx dx  1 1 
∫ f (x)dx = ∫x 2
− 3x + 2
= ∫ (x + 1)(x + 2) dx = ∫  x + 1 − x + 2  dx
x +1
= ln|x + 1| − ln|x + 2| + C = ln +C.
x+2
1. ë c©u a) chóng ta chØ cÇn thùc hiÖn phÐp chia ®a thøc lµ ®·
biÕn ®æi ph©n thøc h÷u tØ ban ®Çu thµnh tæng çc nh©n tö mµ
nguyªn hµm cña mçi nh©n tö ®ã cã thÓ nhËn ®îc tõ b¶ng
nguyªn hµm.
2. ë c©u b) chóng ta nhËn thÊy:
1 A B (A + B)x + 2A + B
= + =
x + 3x + 2 x + 1 x + 2
2
(x + 1)(x + 2)
Ta ®îc ®ång nhÊt thøc 1 = (A + B)x + 2A + B. (1)
§Ó x¸c ®Þnh A, B trong (1) ta lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: (Ph¬ng ph¸p ®ång nhÊt hÖ sè): §ång nhÊt ®¼ng thøc, ta
®îc:
A + B =0 A = 1
 ⇔  .
2A + B =1 B = −1

Çch 2: (Ph¬ng ph¸p trÞ sè riªng): LÇn lît thay x = −1, x = −2

vµo hai vÕ cña (1) ta ®îc A = 1 vµ B = −1. Tøc lµ:
1 1 1
= − .
x 2 + 3x + 2 x +1 x + 2
1 x
a. f(x) = . b. f(x) = .
2x + 1 + 2x − 1 x +1 − x
2
 Gi¶i
a. Ta cã:
dx ( 2x + 1 − 2x − 1 dx )
∫ f(x)dx = ∫ 2x + 1 + 2x − 1
= ∫ 2x + 1 − 2x + 1
1  1
 1 1 3 3

= ∫  ( 2x + 1 ) − ( 2x −
2 1 )  dx =  ( 2x + 12) 2 − ( 2x + 1) 2 + C .

2   6 
b. Ta cã:
xdx x ( x 2 + 1 + x dx )
∫ f(x)dx = ∫ x2 + 1 − x
= ∫ x2 + 1 − x2
1
1
= ∫ x x + 1dx + ∫ x dx = ∫ x + 1 2 d(x 2 + 1) + ∫ x 2 dx
2
2
2 2
( )
3
1 1
( )
= x2 + 1 2 + x3 + C .
3 3
 NhËn xÐt: §Ó t×m nguyªn hµm cña çc hµm sè ë vÝ dô trªn chóng ta ®Òu sö
dông phÐp nh©n liªn hîp bËc hai, cô thÓ:
A + B cã liªn hîp lµ A − B vµ ngîc l¹i.
Tuy nhiªn:
1. ë c©u a) sau phÐp lÊy liªn hîp chóng ta nhËn ®îc ngay tæng
çc nh©n tö mµ nguyªn hµm cña mçi nh©n tö ®ã cã thÓ nhËn
®îc tõ b¶ng nguyªn hµm.
2. ë c©u b) chóng ta cÇn thùc hiÖn thªm viÖc t¸ch hµm sè nhËn
®îc thµnh hai hµm sè nhá bëi cÇn tíi hai d¹ng ∫ x α dx vµ
α
∫ u du .
a. f(x) = sin3x.cosx. b. f(x) = sin3x.sin2x.cosx.
 Gi¶i
a. Ta cã:

1 1 1
∫ f(x)dx =
2
∫(sin4x + sin2x)dx = − co s 4x − co s2x + C .
8 4
b. Ta cã ph©n tÝch:
1 1
f(x) = sin3x.sin2x.cosx = sin 3x(sin 3x + sin x) = (sin 2 3x + sin 3x.sin x)
2 2
1
= (1 − cos6x + cos2x − cos 4x) .
4
Khi ®ã:
1
∫ f(x)dx = 4 ∫ (1 − cos6x + cos2x − cos 4x)dx
1 1 1 1 
=  x − sin 6x + sin 2x − sin 4x  + C .
4 6 2 4 
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó t×m nguyªn hµm cho çc hµm sè lîng gi¸c trªn
chóng ta sö dông ph¬ng ph¸p ph©n tÝch, cô thÓ:
1. ë c©u a) chóng ta sö dông c«ng thøc biÕn ®æi tÝch thµnh tæng.
Çc em häc sinh h·y nhí l¹i:
1
cosx.cosy = [cos(x + y) + cos(x − y)]
2
1
sinx.siny = [cos(x − y) − cos(x + y)]
2
1
sinx.cosy = [sin(x + y) + sin(x − y)]
2
1
cosx.siny = [sin(x + y) − sin(x − y)]
2
2. ë c©u b) chóng ta sö dông phÐp ph©n tÝch dÇn vµ khi xuÊt
hiÖn nh÷ng hµm sinx hoÆc cosx bËc cao chóng ta sö dông
c«ng thøc h¹ bËc. Çc em häc sinh h·y nhí l¹i:
1 − cos 2x 1 + cos 2x
sin2x = vµ cos2x = .
2 2
3sin x − sin 3x 3cos x + cos3x
sin3x = vµ cos3x = .
4 4
a. f(x) = cos3x. b. f(x) = tan3x.
 Gi¶i
1 1 1 
∫ f(x)dx = ∫cos3xdx = 4 ∫(3cosx + cos3x)dx = 4  3sin x + 3 sin 3x  + C .


∫ f(x)dx = ∫cos3xdx = ∫cos2x.cosx.dx = ∫(1 − sin2x)cosx.dx
1 3
= ∫cosx.dx − ∫sin2x.d(sinx) = sinx − sin x + C.
3
b. Sö dông ®ång nhÊt thøc:
 1  1
tan3x = tan2x.tanx =  − 1  tan x = tan x. − tan x .
2
 cos x  cos2 x
Ta ®îc:
 1  1 sin x
∫ f(x)dx = ∫  tan x. cos − tan x  dx = ∫ tan x.
2 2
dx − ∫ dx
x  cos x cos x
d(cos x) 1
= ∫ tan x.d(tan x) + ∫ = tan2x + ln|cosx| + C.
cos x 2
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó t×m nguyªn hµm cho çc hµm sè lîng gi¸c trªn:
1. ë c©u a) viÖc tr×nh bµy theo hai çch víi môc ®Ých cho çc em
häc sinh thÊy tÝnh linh ho¹t trong çc phÐp biÕn ®æi lîng gi¸c
cña hµm sè díi dÊu tÝch ph©n.
2. ë c©u b) chóng ta cã thÓ tæng qu¸t víi In = ∫cotndx (hoÆc
In = ∫tanndx), víi n ≥ 2.
1 1
a. f(x) = . b. f(x) = .
sin 4 2x e +1
2x
 Gi¶i
dx 1
a. Sö dông kÕt qu¶ 2
= − d(cot 2x) , ta ®îc:
sin 2x 2
dx 1 dx 1
∫ f(x)dx = ∫ sin 4 2x = ∫ sin2 2x . sin2 2x = − 2 ∫ (1 + cot 2x)d(cot 2x)
2
1 1
= − cot 2x − cot 3 2x + C .
2 6
b. Sö dông ®ång nhÊt thøc 1 = (e2x + 1) − e2x, ta ®îc:
1 (e2x + 1) − e2x e2x
= = 1 − .
e 2x + 1 e2x + 1 e2x + 1
Suy ra:
 e2x  d(e2x + 1)
∫ f(x)dx = ∫  e2x + 1 
 1 −  dx = ∫ ∫ e2x + 1 = x − ln|e2x + 1| + C.
dx −
D¹ng to¸n 3: T×m nguyªn hµm b»ng ph¬ng ph¸p ®æi biÕn sè

Ph¬ng ph¸p
Sö dông kiÕn thøc trong phÇn ph¬ng ph¸p ®æi biÕn.
ThÝ dô 1. T×m çc nguyªn hµm sau:
cos x.dx
∫ x ( 2x )
4
a. − 1 dx . b. ∫ 2sin x − 3 .
2
sin(2x − 1)dx xdx

c. ∫ cos2 (2x − 1)
. d. ∫x4
−1
.
 Gi¶i
1
a. §Æt u = 2x2 − 1, suy ra du = 4x.dx ⇔ xdx = du .
4
Tõ ®ã:
1 4 1 1 5 1 5 1
∫ x ( 2x − 1) dx = 4 ∫ u du = 4 . 5 u + C = 20 u + C = 20 (2x − 1) + C .
4
2 2 5
1
b. §Æt u = 2sinx − 3, suy ra du = 2cosx.dx ⇔ cos x.dx = du .
2
Tõ ®ã:
cos x.dx 1 du 1 1
∫ 2sin x − 3 = 2 ∫ u = 2 ln u + C = 2 ln 2sin x − 3 + C .
1
c. §Æt u = cos(2x − 1), suy ra du = −2sin(2x − 1)dx ⇔ sin(2x − 1)dx = − du .
2
Tõ ®ã:
sin(2x − 1)dx 1 du 1 1
∫ cos2 (2x − 1) = − 2 ∫ u 2 = 2u + C = 2 cos(2x − 1) + C .
1
d. §Æt u = x2, suy ra du = 2x.dx ⇔ xdx = du . Tõ ®ã:
2
xdx 1 du 1  1 1  1
∫ x 4 − 1 = 2 ∫ t 2 − 1 = 2 ∫  u − 1 − u + 1  du = 2 ( ln u − 1 − ln u + 1 ) + C
1 u −1 1 x2 − 1
= ln + C = ln 2 +C .
2 u +1 2 x +1
1. ë c©u a) b»ng viÖc lùa chän Èn phô u = x2 + 1 chóng ta nhËn
u α+1
®îc nguyªn hµm d¹ng ∫uαdu = + C, α ≠ −1.
α +1
2. ë c©u b) viÖc lùa chän Èn phô ®îc ®Ò xuÊt dùa trªn dÊu hiÖu
thø nhÊt trong b¶ng dÊu hiÖu.
3. ë c©u c) chóng ta kh«ng lùa chän viÖc ®Æt t = MS bëi nã cã
d¹ng u2 nªn (u2)’ = 2u’.u kh«ng phï hîp víi TS. Lêi gi¶i nµy

®îc ®Ò xuÊt dùa trªn nhËn xÐt ®¹o hµm cña cos th× b»ng sin. ý
tëng nµy ®îc tiÕp tôc sö dông trong c©u d).
a. ∫ x.sin(x 2 − 1)dx . b. ∫e
sin x.cosx
cos2x.dx .
 Gi¶i
1
a. §Æt u = x2 − 1, suy ra du = 2xdx ⇔ xdx = du .
2
Tõ ®ã:
1 1 1
∫ x.sin(x − 1)dx = ∫
2
sin u.du = − co s u + C = − co s(x 2 − 1) + C .
2 2 2
1
b. §Æt u = sinx.cosx = sin 2x , suy ra du = cos2x.dx. Tõ ®ã:
2
∫ ∫
esin x.cosx cos2x.dx = eu dx = eu + C = esinx.cosx + C.
1. ë c©u a) b»ng viÖc lùa chän Èn phô u = x2 − 1 chóng ta nhËn
®îc nguyªn hµm d¹ng:
∫cosu.du = sinu + C, t¬ng tù víi ∫sinu.du = −cosu + C.
2. ë c©u a) b»ng viÖc lùa chän Èn phô u = sinx.cosx chóng ta
nhËn ®îc nguyªn hµm d¹ng:
au
∫eu.du = eu + C, t¬ng tù víi ∫au.du = +C.
ln a
dx tan 2 x + 1dx
a. ∫ sin2 (2x − 1) . b. ∫ x +1
.
 Gi¶i
1
a. §Æt u = 2x − 1, suy ra du = 2dx ⇔ dx = du .
2
Tõ ®ã:
dx 1 du 1 1
∫ sin2 (2x − 1) = 2 ∫ sin2 u = − 2 co t u + C = − 2 co t(2x − 1) + C .
dx dx
b. §Æt =
u x + 1 , suy ra du = ⇔ = 2du . Tõ ®ã:
2 x +1 x +1
tan 2 x + 1dx  1 
∫ x + 1 = 2 ∫ tan u.du = 2∫  cos2 u − 1 du = tan u − u + C = tan x + 1 − x + 1 + C .
2

1. ë c©u a) b»ng viÖc lùa chän Èn phô u = 2x + 1 chóng ta nhËn

®îc nguyªn hµm d¹ng:
du du
∫ sin 2 u =
− co t u + C , t¬ng tù víi ∫ =
cos2 u
tan u + C .
2. ë c©u a) b»ng viÖc lùa chän Èn phô = u x + 1 chóng ta nhËn

®îc mét nguyªn hµm lîng gi¸c, ®Ó råi sö dông ph¬ng ph¸p
ph©n tÝch ®Ó t×m nã.
TiÕp theo, chóng ta sÏ quan t©m tíi viÖc lùa chän Èn phô ®îc ®Ò
xuÊt dùa trªn çc dÊu hiÖu trong b¶ng dÊu hiÖu.
dx
a. ∫x x 2 − 1dx . b. ∫ .
( )
2
x +1 x +1 +1
 Gi¶i
a. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: §Æt u = x 2 − 1 , suy ra:
u2 = x2 − 1 ⇒ 2udu = 2xdx ⇔ xdx = udu.
Tõ ®ã:
1 3 1
∫ x x − 1dx = ∫ u.udu = ∫ u du = 3 u + C = 3 (x − 1) + C .
2 2 2 3
1
Çch 2: §Æt u = x2 − 1, suy ra du = 2xdx ⇔ xdx = du .
2
Tõ ®ã:
1
2 23 1
∫ − ∫ ∫
2
x x 1dx = udu = u 2
du = u +C = (x 2 − 1)3 + C .
3 3
b. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: §Æt = u x + 1 , suy ra:
u2 = x + 1 ⇒ 2udu = dx.
Tõ ®ã:
dx 2udu 2
∫ =∫ = 2 ∫ (u + 1)−2 d(u + 1) = − +C
( ) u(u + 1) u +1
2 2
x +1 x +1 +1
2
= − +C.
x +1 +1
Çch 2: §Æt u= x + 1 + 1 , suy ra:
dx dx
du = ⇔ = 2du.
2 x +1 x +1
Tõ ®ã:

dx 2du 2 2
∫ = ∫ = − +C = − +C.
( )
2 2
x +1 x +1 +1 u u x +1 +1
1. ë c©u a) chóng ta nhËn thÊy:
 Çch 1 ®îc ®Ò xuÊt dùa trªn dÊu hiÖu thø hai trong b¶ng
dÊu hiÖu.
 Çch 2 chóng ta tr×nh bµy dùa trªn nhËn xÐt (x2 − 1)' = 2x
®iÒu nµy sÏ cho phÐp chóng ta khö ®îc x trong hµm sè
cÇn t×m nguyªn hµm.
Çc em häc sinh cã thÓ thÊy ngay r»ng ®é phøc t¹p trong lêi
gi¶i cña hai çch nµy lµ nh nhau. Tuy nhiªn, ®iÒu nµy ®·
thay ®æi trong c©u b).
2. ë c©u b) chóng ta nhËn thÊy:
 Çch 1 ®îc ®Ò xuÊt dùa trªn dÊu hiÖu thø hai trong b¶ng
dÊu hiÖu.
 Çch 2 chóng ta tr×nh bµy dùa trªn nhËn xÐt r»ng
( x +1 +1 ' =
1
)
2 x +1
®iÒu nµy sÏ cho phÐp ta khö ®îc
1
trong hµm sè cÇn t×m nguyªn hµm.
x +1
dx
ThÝ dô 5. T×m nguyªn hµm L = ∫ .
π 
co s  − x 
2 
 Gi¶i
BiÕn ®æi nguyªn hµm vÒ d¹ng:
dx
L=∫ .
sin x
x
Çch 1: §Æt u = tan , suy ra:
2
1 1 1 x 1 2dt
dt = . dx = (1 + tan2 2 )dx = (1 + t2)dx ⇒ dx = .
2 cos 2 x 2 2 1 + t2
2
Khi ®ã:

2du
L = ∫ 1+ u =
2 du x
2u ∫ u
= ln|u| + C = ln tan + C .
2
1 + u2
 x
d  ta n 
1 dx 2 x
= ∫ 
dx
L= ∫ = ∫ = ln tan + C .
x x 2 x x x 2
2sin .cos ta n .cos2 ta n
2 2 2 2 2
 2x 2 x  x x
 sin 2 + cos 2  dx 1  sin co s 
L= ∫  = ∫ 2 + 2 dx

x x 2  x x 
2sin .cos  cos sin 
2 2  2 2 
 x x x
=  − ln cos + ln sin  + C = ln tan + C .
 2 2 2
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó t×m nguyªn hµm trªn chóng ta lùa chän phÐp ®æi biÕn
dùa trªn ®Ò xuÊt cña dÊu hiÖu thø ba trong b¶ng dÊu hiÖu.
Tuy nhiªn, do tÝnh ®Æc thï cña çc hµm sè lîng gi¸c nªn nÕu biÕt
vËn dông ®óng çc phÐp biÕn ®æi lîng gi¸c chóng ta cã thÓ nhËn
®îc mét lêi gi¶i ®¬n gi¶n h¬n, ®ã chÝnh lµ çc çch gi¶i 2 vµ 3.
sin x.co s3 x.dx
ThÝ dô 6. T×m nguyªn hµm ∫ 1 + co s2 x .
 Gi¶i
Çch 1: §Æt t = 1 + cos2x, suy ra:
1
dt = −2sinx.cosx.dx ⇔ sinx.cosx.dx = − dt.
2
Khi ®ã:
sin x.co s3 x.dx cos2 x.cos x.sin x.dx 1 (t − 1)dt
∫ 1 + co s2 x = ∫ =− ∫
1 + cos x
2
2 t
1  1 1 1
= − ∫  t −  dt = (ln|t| − t) + C = [ln(1 + cos2x) − 1 − cos2x] + C.
2  t 2 2
Çch 2: §Æt t = cos2x, suy ra:
1
dt = −2sinx.cosx.dx ⇔ sinx.cosx.dx = − dt.
2
Khi ®ã:

sin x.co s3 x.dx cos2 x.cos x.sin x.dx 1 t.dt 1  1 

∫ 1 + co s2 x = ∫ =− ∫ = − ∫ 1 − dt
1 + cos x
2
2 1+ t 2  1 + t 
1 1
= − [t − ln|1 + t|] + C = [ln(1 + cos2x) − 1 − cos2x] + C.
2 2
Çch 3: §Æt u = cosx, suy ra du = −sinx.dx.
Khi ®ã:
co s3 x.sin x.dx t 3 dt  t  1 1
∫ 1 + co s2 x = − ∫ 1 + t 2 = − ∫  t − 1 + t 2  dt = − 2 t2 + 2 ln(1 + t2) + C
1
= [ln(1 + cos2x) − 1 − cos2x] + C.
2
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó t×m nguyªn hµm trªn:
1. Çch 1 ®îc ®Ò xuÊt dùa trªn dÊu hiÖu thø nhÊt trong b¶ng
dÊu hiÖu.
2. Çch 2 ®îc tr×nh bµy dùa trªn nhËn ®Þnh:
1
sinx.cos3x.dx = cos2x.cosx.sinx.dx = − co s2 x.d(co s2 x) .
2
3. Çch 3 ®îc ®Ò xuÊt dùa trªn kiÕn thøc:
 §Ó chän t = sinx th× cÇn cã cos2k + 1x, k ∈  .
 §Ó chän t = cosx th× cÇn cã sin2k + 1x, k ∈  .
Trong nh÷ng trêng hîp cßn l¹i (sin vµ cos cã bËc ch½n) phÐp
®æi biÕn thêng ®îc lùa chän lµ:
 §Æt t = tanx khi ®ã:
dx dt
dt = = (1 + tan2x)dx = (1 + t2)dx ⇔ dx = ;
cos2 x 1 + t2
 §Æt t = cotx khi ®ã:
dx dt
dt =− 2 = −(1 + cot2x)dx = −(1 + t2)dx ⇔ dx = − .
sin x 1 + t2
dx dx
a. ∫ x x / 2 . b. ∫ .
e −e 1 + ex
 Gi¶i
a. §Æt t = e−x/2, suy ra:
1 dx
dt = − e − x/2dx ⇔ − 2dt = x / 2 ,
2 e
dx dx e − x / 2 dx −2tdt 1
= = = = 2(1 + )dt
ex − ex / 2 e x (1 − e − x / 2 ) e x / 2 (1 − e − x / 2 ) 1− t t −1
Khi ®ã:

1
I = 2∫(1 + )dt = 2(e − x/2 + ln|e − x/2 + 1|) + C.
t −1
Çch 1: §Æt t = 1 + e x ⇔ t2 = 1 + ex suy ra:
2tdt dx 2tdt 2dt
2tdt = exdx ⇔ dx = 2 & = = 2 .
t −1 1 + ex t(t − 1)
2
t −1
Khi ®ã:
dt t −1 1 + ex − 1
I = 2∫ = ln + C = ln + C.
t2 −1 t +1 1 + ex + 1
Çch 2: §Æt t = e − x/2 suy ra:
1 dx
dt = − e − x/2dx ⇔ − 2dt = x / 2 ,
2 e
dx dx dx −2dt
= = = .
−x −x
1+ e x
e (e + 1)
x
e x/2
e +1 t2 +1
Khi ®ã:
dt
I = − 2∫ = −2ln|t + t 2 + 1 | + C = − 2ln|e − x/2 + e − x + 1 | + C.
t +1
2
 NhËn xÐt: Trong thÝ dô trªn ë c©u a), chóng ta ®· dïng tíi kinh nghiÖm ®Ó
lùa chän phÐp ®æi biÕn t = e−x/2, tuy nhiªn víi çch ®Æt t = ex/2
chóng ta còng cã thÓ thùc hiÖn ®îc bµi to¸n.
dx
ThÝ dô 8. T×m nguyªn hµm ∫ x2 + a
, víi a ≠ 0.
 Gi¶i
§Æt t = x + x 2 + a suy ra:
x x2 + a + x dx dt
dt = (1 + )dx = dx ⇔ =
x2 + a x2 + a x2 + a t
Khi ®ã:
dt
I=∫ = ln|t| + C = ln|x + x2 + a | + C
t
D¹ng to¸n 4: T×m nguyªn hµm b»ng ph¬ng ph¸p lÊy nguyªn hµm
tõng phÇn
Ph¬ng ph¸p
Sö dông kiÕn thøc trong phÇn ph¬ng ph¸p lÊy nguyªn hµm tõng phÇn.

x.dx
ThÝ dô 1. T×m nguyªn hµm ∫ sin2
2x
.
 Gi¶i
§Æt:
u = x du = dx
 
 dx ⇔  1 .
dv = sin 2 2x  v = − 2 co t 2x
Khi ®ã:
x.dx 1 1 co s2x.dx
∫ sin 2 2x = −x.cot2x + 2 ∫ co t 2x.dx = −x.cot2x + 2 ∫ sin 2x
1
= −x.cot2x + lnsin2x + C.
4
 NhËn xÐt: §©y lµ vÝ dô më ®Çu minh ho¹ ph¬ng ph¸p lÊy nguyªn hµm tõng
phÇn vµ hai c©u hái ®îc ®Æt ra lµ:
1. C©u 1 "T¹i sao l¹i lùa chän ph¬ng ph¸p lÊy nguyªn hµm tõng
phÇn ?", ®Ó tr¶ lêi c©u hái nµy chóng ta sö dông nhËn xÐt:
 Hµm sè f(x) kh«ng cã trong b¶ng nguyªn hµm çc hµm sè
thêng gÆp, do ®ã cÇn nh÷ng phÐp ph©n tÝch ®Ó chuyÓn nã
vÒ d¹ng mét biÓu thøc chøa çc hµm sè cã trong b¶ng
nguyªn hµm. Tuy nhiªn, víi nh÷ng phÐp ph©n tÝch ®¹i sè
th«ng thêng sÏ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®îc yªu cÇu trªn
bëi f(x) lµ mét hµm kh«ng thuÇn nhÊt (th¬ng cña hµm ®a
thøc víi hµm lîng gi¸c hoÆc víi hµm mò vµ l«garit).
 Ph¬ng ph¸p ®æi biÕn mµ chóng ta ®· biÕt còng kh«ng thÓ
thùc hiÖn ®îc bëi kh«ng cã phÇn tö trung gian chuyÓn ®æi
gi÷a hµm ®a thøc vµ hµm lîng gi¸c, hµm mò vµ l«garit.
2. C©u 2 "T¹i sao l¹i lùa chän çch ®Æt u vµ dv nh vËy ?", ®Ó
tr¶ lêi c©u hái nµy chóng ta sö dông ph©n tÝch mang tÝnh chñ
quan sau:
x 1
f(x) = 2
= x. 2 .
sin 2x sin 2x
1
§iÒu nµy cho thÊy u chØ cã thÓ lµ x hoÆc vµ phÇn cßn
sin 2 2x
l¹i sÏ lµ dv. Lùa chän trong lêi gi¶i trªn lµ u = x bëi:
1 1
 Khi ®ã dv = 2
dx nªn v = − cot2x, tøc tho¶ m·n
sin 2x 2
"PhÐp ®Æt dv sao cho v ®îc x¸c ®Þnh mét çch dÔ dµng".
Tuy nhiªn, sÏ cã häc sinh ®Æt c©u r»ng trong trêng hîp

tr¸i l¹i (dv = xdx) th× v cïng ®îc x¸c ®Þnh mét çch dÔ
1
dµng (v = x 2 ).
2
 C©u hái rÊt ®óng, nhng c©u tr¶ lêi lµ kh«ng bëi khi ®ã
viÖc tÝnh du trë nªn phøc t¹p h¬n vµ tÝch ph©n míi xuÊt
hiÖn ∫vdu kh«ng ®îc x¸c ®Þnh mét çch dÔ dµng (v× v vÉn
lµ hµm hîp).
D¹ng 1: TÝnh I = ∫ P(x)sin(αx)dx hoÆc ∫ P(x) cos(αx)dx víi P lµ mét ®a thøc
thuéc R[X] vµ α∈ * .
Ph¬ng ph¸p
Bíc 1: §Æt:
du = P '(x)dx
u = P(x) 
 ⇒  1 .
= sin(αx)dx
dv  v =
− cos αx
α
Bíc 2: Khi ®ã:
1 1
I=−
P(x)cosαx + ∫P'(x).cosαx.dx.
α α
Bíc 3: TiÕp tôc thñ tôc trªn ta sÏ " khö " ®îc ®a thøc.
x
a. ∫ x.sin(x + 1).dx . b. ∫ (2x + 1).co s .dx .
2
2
 Gi¶i
a. §Æt:
u = x du = dx
 ⇒  .
=
dv sin(x + 1).dx v =− cos(x + 1)
Khi ®ã:
∫ x.sin(x + 1).dx = −x.cos(x + 1) + ∫ cos(x + 1).dx = −x.cos(x + 1) + sin(x + 1) + C .
b. Tríc tiªn, ta cã:
x 1
∫ (2x + 1).co s .dx = ∫ (2x + 1)(1 + co s x)dx
2
2 2
1 1
= ∫ (2x + 1).dx − ∫ (2x + 1).co s x.dx . (1)
2  2   
I1 I2
Ta cã ngay I1 = x + x + C .
2
(2)
Víi nguyªn hµm I2, ta cã ®Æt:
=u 2x + 1 du = 2dx
 ⇔ .
dv = cos x.dx  v = sin x

Khi ®ã:
I2 = (2x+1).sinx − 2∫sinx.dx = (2x+1).sinx + 2cosx + C. (3)
Thay (2), (3) vµo (1) ta ®îc:
2 x 1 2 1
∫ (2x + 1).co s 2 .dx = 2 x + x − 2 (2x + 1).sin x − cos x + C .
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó t×m çc nguyªn hµm trªn:
1. ë c©u a) chóng ta thùc hiÖn theo ®óng ph¬ng ph¸p ®· biÕt
trong d¹ng 1.
2. ë c©u b) bëi hµm sè c«sin ë ®ã cã bËc hai nªn cÇn thùc hiÖn
thao t¸c h¹ bËc tríc.
D¹ng 2: TÝnh I = ∫P(x)eαxdx víi P lµ mét ®a thøc thuéc R[X] vµ α∈ * .

Ph¬ng ph¸p
Bíc 1: §Æt:
du = P '(x)dx
u = P(x) 
 αx
⇒  1 αx .
dv = e dx  v = α e
Bíc 2: Khi ®ã:
1 1
I = P(x)eαx − ∫P'(x).eαx.dx.
α α
Bíc 3: TiÕp tôc thñ tôc trªn ta sÏ " khö " ®îc ®a thøc.
∫ xe
x 2 +1
∫ (x + 1)e
2x +1
a. dx . b. dx .
 Gi¶i
a. §Æt:
du = dx
u= x + 1 
 ⇒  1 2x +1 .
 v = 2 e
2x +1
dv = e dx
Khi ®ã:
1 1 1 1
∫ (x + 1)e x.e2x + 1 − ∫ e 2x +1 dx = x.e2x + 1 − e2x +1 + C.
2x +1
dx =
2 2 2 4
b. §Æt t = x 2 + 1 , suy ra:
t2 = x2 + 1 ⇒ 2t.dt = 2xdx ⇔ t.dt = x.dx.
Tõ ®ã:
∫ xe dx = ∫ te t .dt .
x 2 +1

§Æt:
u = t du = dt
 ⇒  .
dv = e dt v = e
t t
Khi ®ã:
∫ xe
x 2 +1
dx = te t − ∫ e t .dt = te t − e t + C = ( )
x2 + 1 − 1 e x 2 +1
+C.
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó t×m çc nguyªn hµm trªn:

1. ë c©u a) chóng ta thùc hiÖn theo ®óng ph¬ng ph¸p ®· biÕt
trong d¹ng 2.
2. ë c©u b) chóng ta ®· ph¶i kÕt hîp ph¬ng ph¸p ®æi biÕn sè víi
x 2 +1
ph¬ng ph¸p lÊy nguyªn hµm tõng phÇn bëi hµm sè e
kh«ng ®óng víi d¹ng eαx.
ThÝ dô 4. T×m nguyªn hµm ∫ (x + 1)2 e x + 2 dx .
 Gi¶i
§Æt:
u= (x + 1)2 = 2(x + 1)dx
du
 ⇒  x+2
.
v = e
x+2
dv = e .dx
Khi ®ã:
∫ (x +1)e
∫ (x + 1) e dx = (x + 1)2.ex + 2 − 2 
2 x+2 x+2
dx . (1)
 
I1
XÐt tÝch ph©n I1, b»ng çch ®Æt:

u= x + 1 du = dx
 x+2
⇒  x+2
.
dv = e dx v = e
Khi ®ã:
I1 = (x + 1).ex + 2 − ∫ e x + 2 dx = (x + 1).ex + 2 − ex + 2 + C. (2)
∫ (x + 1) e dx = (x + 1) e − 2 (x + 1)e − e  + C
2 x+2 2 x+2 x+2 x+2
( )
= (x + 1)2 − 2(x + 1) + 2  e x + 2 + C =x 2 + 1 e x + 2 + C .
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó t×m nguyªn hµm trªn chóng ta ®· cÇn tíi hai thñ tôc
lÊy nguyªn hµm tõng phÇn tõng phÇn ®iÒu nµy ®· ®îc kh¼ng
®Þnh ë bíc 3.
D¹ng 3: TÝnh I = ∫p(x).lnαxdx víi p lµ mét ®a thøc thuéc R[X] vµ α∈ * .

Ph¬ng ph¸p
Gi¶ sö p(x) cã nguyªn hµm lµ P(x), ta thùc hiÖn theo çc bíc sau:

Bíc 1: §Æt:
 1
u= ln αx du = dx
 ⇔  x .
dv = p(x)dx  v = P(x)
Bíc 4: Khi ®ã:
P(x)dx
I = P(x)lnαx − ∫ .
 x
 
I1
Bíc 2: Nguyªn hµm I1 ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch chia ®a thøc.
a. ∫ x.ln(x 2 + 1).dx . b. ∫ (x
2
+ 1)2 ln x.dx .
 Gi¶i
a. §Æt t = x2 + 1, suy ra:
1
dt = 2x.dx ⇔ x.dx = dt
2
Khi ®ã:
1
∫ x.ln(x + 1).dx = 2∫
2
ln t.dt.
§Æt:
 dt
u = ln t du =
 ⇒  t .
dv = dt  v = t
Khi ®ã:
1 1 1 1
2 ∫ ln t.dt = (t.lnt − ∫ dt ) = (t.lnt − t) + C = [(x2 + 1).ln(x2 + 1) − (x2 + 1)] + C.
2 2 2
b. §Æt:
 dx
 du =
u = ln x  x
 ⇒  .
dv = (x + 1) dx = (x + 2x + 1)dx
2 2 4 2
 v = 1 x5 + 2 x3 + x
 5 3
Khi ®ã:
1 5 2 3  1 4 2 2 
∫ (x + 1) ln x.dx =  5 x + 3 x + x  ln x − ∫  5 x + 3 x + 1  dx
2 2
1 2   1 2 
=  x 5 + x 3 + x  ln x −  x 5 + x 3 + x  + C .
 5 3   25 9 
D¹ng 4: TÝnh I = ∫e
ax
sin(bx)dx hoÆc ∫e
ax
cos(bx)dx víi a, b ≠ 0.
Ph¬ng ph¸p

Bíc 1: §Æt:
du = − bsin(bx)dx
u = cos(bx) 
 ⇒  1 ax .
dv = e dx  v = a e
ax
Khi ®ã:
1 ax b
I= e cos(bx) + ∫eaxsin(bx)dx. (1)
a a
Bíc 2: XÐt J = ∫eaxsin(bx)dx, ®Æt:
du = b cos(bx)dx
u = sin(bx) 
 ⇒  1 ax .
 v = a e
ax
dv = e dx
Khi ®ã:
1 ax b 1 b
J=e sin(bx) − ∫eaxcos(bx)dx = eaxsin(bx) − I. (2)
a a a a
Bíc 3: Thay (2) vµo (1), ta ®îc:
1 b 1 b
I = eaxcos(bx) + [ eaxsin(bx) − I]
a a a a
[a.cos(bx) + b.sin(bx)]e ax
⇔I= +C
a2 + b2
ThÝ dô 6. T×m nguyªn hµm I = ∫ex + 1.cos(2x + 1).dx.
 Gi¶i
§Æt:
du = e x +1dx
u = e
x +1

 ⇒  1
= dv cos(2x + 1).dx= v sin(2x + 1)
 2
Khi ®ã:
1 1
I = ex + 1.sin(2x + 1) − ∫ e x +1.sin(2x + 1).dx . (1)
2 2
x +1
XÐt tÝch ph©n J = ∫ e .sin(2x + 1).dx , ®Æt:
du = e x +1dx
u = e
x +1

 ⇒  1 .
=dv sin(2x + 1).dx v =− cos(2x + 1)
 2
Khi ®ã:
1 1 1 1
J = − ex + 1.cos(2x+1) + ∫ e x +1.cos(2x + 1).dx = − ex+1.cos(2x+1) + I. (2)
2 2 2 2

1 x+1 1 1 1
I= e .sin(2x + 1) − [− ex + 1.cos(2x + 1) + I]
2 2 2 2
⇔ 4I = 2e .sin(2x + 1) + e .cos(2x + 1) − I
x+1 x+1
1
⇔ I = [2sin(2x + 1) + cos(2x + 1)]ex + 1 + C.
5
§2. tÝch ph©n

D¹ng to¸n 1: TÝnh tÝch ph©n sö dông çc tÝnh chÊt cña tÝch ph©n vµ
b¶ng nguyªn hµm cña mét sè hµm sè thêng gÆp
ThÝ dô 1. TÝnh çc tÝch ph©n sau:
4 x 2
x 2 − 2x
a. I = ∫ (3x + cos πx − e 4 )dx . b. J = ∫ dx .
0 1 x3
 Gi¶i
a. Ta cã:
x
3 1
I = ( x2 − sinπx − 4 e 4 ) 40 = (24 − 4e) − (0 − 4) = 28 − 4e.
2 π
b. Ta cã:
2
1 2 2
J = ∫ ( − 2 )dx = (ln|x| + ) 12 = (ln2 + 1) − (ln1 + 2) = ln2 − 1.
1 x x x
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó tÝnh çc tÝch ph©n trªn:
 ë c©u a) chóng ta chØ viÖc sö dông c«ng thøc s½n trong b¶ng
nguyªn hµm lµ chØ ra ®îc nguyªn hµm cña hµm sè. Tõ ®ã,
nhËn ®îc gi¸ trÞ cña tÝch ph©n.
 ë c©u b) chóng ta chØ cÇn t¸ch hµm sè díi dÊu tÝch ph©n
thµnh çc hµm sè nhá råi sö dông c«ng thøc s½n.
1
ThÝ dô 2. Hµm sè f(x) = a.sinπx + b.cosπx tho¶ m·n f(1) = −2 vµ ∫ f (x)dx = 4.
0
T×m a, b.
 Gi¶i
Ta lÇn lît xÐt çc gi¶ thiÕt:
 Víi f(1) = −2 th× a.sinπ + b.cosπ = −2 ⇔ b = 2. (1)
1
 Víi ∫ f (x)dx = 4 th×:
0
1
a b 2a
4 = ∫ (a.sin πx + b.co s πx)dx = (− cosπx + sinπx) 1
0 = +b
0 π π π

2a(1)
⇒ + 2 = 4 ⇔ a = π.
π
VËy, víi a = π, b = 2 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 Chó ý: ThÝ dô tiÕp theo sÏ minh häa viÖc sö dông tÝnh chÊt 3 ®Ó tÝnh tÝch ph©n.
3 4 4
ThÝ dô 3. Cho biÕt ∫ f(z)dz = 3, ∫ f(x)dx = 7. H·y tÝnh ∫ f(t)dt .
0 0 3
 Gi¶i
Ta cã:
4 3 4 3 4
∫ f(x)dx =
0
∫ f(x)dx +
0
∫ f(x)dx =
3
∫ f(z)dz +
0
∫ f(t)dt
3
4 4 3
⇔ ∫ f(t)dt = ∫ f(x)dx − ∫ f(z)dz = 7 − 3 = 4
3 0 0
 Chó ý: TÝnh chÊt 3 thêng ®îc sö dông ®Ó tÝnh tÝch ph©n cña hµm chøa dÊu
trÞ tuyÖt ®èi.
2
ThÝ dô 4. TÝnh tÝch ph©n I = ∫x − 1 dx .
2
−2
 Gi¶i
XÐt dÊu cña hµm sè y = x2 − 1.
x − ∞ −2 −1 1 2 +∞
y + 0 − 0 +
Do ®ã:
−1 1 2
I = ∫ (x 2 − 1)dx + ∫ (1 − x 2 )dx + ∫ (x 2 − 1)dx
−2 −1 1
1 −1 1 1
= ( x3 − x) −2 + (x − x3) 1
−1 + ( x3 − x) 2
1 = 4.
3 3 3
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó tÝnh ®îc tÝch ph©n trªn chóng ta cÇn lo¹i bá ®îc dÊu
gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cho hµm sè díi dÊu tÝch ph©n vµ ®Ó thùc hiÖn ®iÒu
nµy chóng ta chØ cÇn thùc hiÖn viÖc xÐt dÊu hµm sè y = x2 − 1 trªn
[−2; 2], tõ ®ã sö dông tÝnh chÊt 3 ®Ó t¸ch tÝch ph©n ban ®Çu thµnh
nh÷ng tÝch ph©n nhá mµ trªn ®ã hµm sè y = x2 − 1 mang dÊu ©m
hoÆc d¬ng.
ThÝ dô tiÕp theo sÏ minh häa viÖc sö dông tÝnh chÊt 4, 5 ®Ó tÝnh
tÝch ph©n.
2 5 5
ThÝ dô 5. Cho biÕt ∫ f(x)dx = –4, ∫ f(x)dx = 6, ∫ g(x)dx = 8. H·y tÝnh:
1 1 1

5 5
∫ f(x)dx ,
2
∫ [ 4f(x) − g(x)] dx .
1
 Gi¶i
a. Ta cã:
5 2 5 5 5 2
∫ f(x)dx = ∫ f(x)dx + ∫ f(x)dx ⇔

1 1 2
∫ f(x)dx = ∫ f(x)dx − ∫ f(x)dx = 10.
2 1 1
b. Ta cã:
5 5 5
∫ [ 4f(x) − g(x)] dx = 4 ∫ f(x)dx − ∫ g(x)dx = 4.6 − 8 = 16.

1 1 1
 Chó ý: NÕu hµm díi dÊu tÝch ph©n lµ hµm cùc trÞ nh Min(f, g,...) hoÆc
Max(f, g,...) khi ®ã cÇn thùc hiÖn phÐp xÐt dÊu hiÖu çc hµm.
ThÝ dô 6. TÝnh tÝch ph©n:
2
I = ∫ max {f(x),g(x)}dx , trong ®ã f(x) = x2 vµ g(x) = 3x − 2.
0
 Gi¶i
XÐt hiÖu f(x) − g(x) = x2 − 3x + 2 ≤ 0 ⇔ 1 ≤ x ≤ 2.
Do ®ã:
2 1 2
I = ∫ max {f(x),g(x)}dx = ∫ max {f(x),g(x)}dx + ∫ max {f(x),g(x)}dx
0 0 1
1
1 2
x3 3x 2 17
= ∫ x 2 dx + ∫ (3x − 2)dx = +( − 2x) 2
1 = .
0 1 3 0
2 6
 Chó ý: NÕu biÕt biÕt çch tËn dông ý nghÜa h×nh häc cña tÝch ph©n, trong nhiÒu
trêng hîp chóng ta cã ngay ®îc ®¸p sè cña mét tÝch ph©n t¬ng ®èi
phøc t¹p.
a
ThÝ dô 7. TÝnh tÝch ph©n I = ∫ a 2 − x 2 dx , víi a > 0.
−a
 Gi¶i
Hµm sè y = a 2 − x 2 lµ mét hµm sè kh«ng ©m liªn tôc trªn [ − a, a] vµ cã ®å thÞ
lµ nöa ®êng trßn t©m O b¸n kÝnh R = a (gäi lµ (C)) trªn mÆt ph¼ng täa ®é, do ®ã tÝch
ph©n trªn lµ diÖn tÝch cña nöa ®êng trßn (C).
1
VËy, ta ®îc I = πa2.
2
D¹ng to¸n 2: TÝnh tÝch ph©n b»ng ph¬ng ph¸p ph©n tÝch

Ph¬ng ph¸p
Sö dông kiÕn thøc ®· thu nhËn ®îc trong phÇn "T×m nguyªn hµm b»ng ph¬ng
ph¸p ph©n tÝch".
1 1
(4x + 11)dx (x 2 + 3x + 10)dx
a. I = ∫0 x2 + 5x + 6 . b. I = ∫0 x2 + 2x + 9 .
 Gi¶i
a. BiÕn ®æi:
4x + 11 4x + 11 A B (A + B)x + 3A + 2B
= = + = .
x + 5x + 6
2
(x + 2)(x + 3) x+2 x+3 (x + 2)(x + 3)
§ång nhÊt ®¼ng thøc, ta ®îc:
A + B = 4 A = 3 4x + 11 3 1
 ⇔  ⇒ 2 = + .
3A + 2B = 11 B = 1 x + 5x + 6 x+2 x+3
Do ®ã:
1
 3 1  9
I = ∫ + dx = ( 3 lnx + 2 + lnx + 3) 10 = ln .
0
x+2 x+3 2
b. BiÕn ®æi:
x 2 + 3x + 10 x +1 1 2x + 2
=1+ 2 =1+ . 2 .
x + 2x + 9
2
x + 2x + 9 2 x + 2x + 9
Khi ®ã:
1
1 2x + 2 1 1 4
I = ∫ (1 + . 2 )dx = (x + ln|x2 + 2x + 9|) 10 = x + ln .
0
2 x + 2x + 9 2 2 3
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó tÝnh ®îc çc tÝch ph©n trªn:
 ë c©u a) chóng ta ph©n tÝch hµm ph©n thøc h÷u tØ thµnh nh÷ng
hµm nhá (ph¬ng ph¸p nµy ®· ®îc tr×nh bµy trong chñ ®Ò vÒ
nguyªn hµm).
 ë c©u b) sau phÐp chia ®a thøc chóng ta nhËn thÊy r»ng:
(x2 + 2x + 9)' = 2x + 2 = 2(x + 1) = 2TS
u'
nªn cã d¹ng .
u
π/2 π/4
π 
a. I = ∫ sin 7x.sin 2xdx . b. J = ∫ sin  4 − x  dx .
2
−π / 2 0  
 Gi¶i
a. Ta cã:

π/2
1 1 1 1
∫ ( sin5x − sin9x) π/2
I= (cos5x − cos9x)dx = −π / 2
2 −π / 2 2 5 9
1 1 4
= (9sin5x − 5sin9x) π/2
−π / 2 = [(9 − 5) − (−9 + 5)] = .
90 90 45
b. Ta cã:
π/4 π/4
1  π  1
J= ∫0 
2
1 − cos 2

− 2x 

dx =
2 ∫0
(1 − sin 2x)dx
1 1 1 1 π π−2
= (x + cos2x) π0 / 4 = (2x + cos2x) π0 / 4 = ( − 1) = .
2 2 4 4 2 8
 ë c©u a) chóng ta chØ viÖc sö dông c«ng thøc biÕn ®æi tÝch
thµnh tæng. Tõ ®ã, nhËn ®îc gi¸ trÞ cña tÝch ph©n.
 ë c©u b) chóng ta chØ cÇn sö dông c«ng thøc h¹ bËc vµ c«ng
π
thøc gi÷a hai gãc h¬n kÐm nhau .
2
1 π2
dx 1 + sin 2x + cos2x
a. I = ∫
0 x +1 + x
. b. I = ∫
π6
sin x + cos x
dx .
 Gi¶i
a. BiÕn ®æi I vÒ d¹ng:
1
2 4
I = ∫ ( x + 1 − x )dx = [(x + 1)3/2 − x3/2] 10 = ( 2 − 1).
0 3 3
b. BiÕn ®æi I vÒ d¹ng:
π2 π2
 1 + sin 2x cos2x 
I= ∫ + dx = ∫ (sin x + cos x + cos x − sin x)dx
π 6
sin x + cos x sin x + cos x  π6
π2
∫ cos xdx
π/2
=2 = 2sinx π/6 = 1.
π6
 ë c©u a) viÖc sö dông phÐp nh©n liªn hîp lµ ®iÒu chóng ta ®·
®îc biÕt trong chñ ®Ò vÒ nguyªn hµm.
 ë c©u b) chØ cÇn çc em häc sinh nhí l¹i khi häc vÒ viÖc tÝnh gi¸
trÞ cña mét biÓu thøc lîng gi¸c t¹i x0 (líp 10), chóng ta lu«n t×m
çch ®¬n gi¶n biÓu thøc ®ã tríc khi thay gi¸ trÞ x0 vµo.
D¹ng to¸n 3: TÝnh tÝch ph©n sö dông ph¬ng ph¸p ®æi biÕn d¹ng 1

Ph¬ng ph¸p
Sö dông kiÕn thøc trong ph¬ng ph¸p 1 cña phÇn ph¬ng ph¸p ®æi biÕn sè.
1 1
5xdx
a. ∫ x (1 + x ) dx . ∫ (x
3 4 3
b. .
0 0
2
+ 4)2
 Gi¶i
a. §Æt u = 1 + x4, suy ra du = 4x3dx.
§æi cËn:
 Víi x = 0 th× u = 1.  Víi x = 1 th× u = 2.
Tõ ®ã:
1 2
1 3 1 4 2 15
∫0 + ∫
3 4 3
x (1 x ) dx = u du = u = .
41 16 1 16
b. §Æt u = x2 + 4, suy ra du = 2xdx.
§æi cËn:
 Víi x = 0 th× u = 4.  Víi x = 1 th× u = 5.
Tõ ®ã:
1 5 5
5x 5 du 5 1
∫0 (x2 + 4)2 dx = ∫
24u 2
= −
2u 4
= .
8
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó tÝnh ®îc çc tÝch ph©n (tÝch ph©n çc hµm sè h÷u tØ) trªn:
ë c©u a) viÖc lùa chän Èn phô u = 1 + x4 xuÊt ph¸t tõ nhËn xÐt

(1 + x4)' = 3x3 vµ x3 cã trong hµm sè díi dÊu tÝch ph©n. ViÖc
lùa vÉn ®óng trong trêng hîp x3 ®îc thay bëi x4k + 3, k∈  .
 ë c©u b) viÖc lùa chän Èn phô u = x2 + 4 xuÊt ph¸t tõ nhËn xÐt
(x2 + 4)' = 2x vµ x cã trong hµm sè díi dÊu tÝch ph©n. ViÖc lùa
chän vÉn ®óng trong trêng hîp x ®îc thay bëi x2k + 1, k∈  .
π/6 π/ 4
tan x.dx
a. ∫ (1 − cos3x)sin 3xdx .
0
b. ∫
0 cos2 x
.
 Gi¶i
a. §Æt u = 1 − cos3x, suy ra du = 3sin3x.dx.
§æi cËn:
π
 Víi x = 0 th× u = 0.  Víi x = th× u = 1.
6
Tõ ®ã:
π
6 1
1 1 1
∫ (1 − cos3x)sin 3xdx = 3 ∫0
udu = u 2 1
0 = .
0
6 6

dx
b. §Æt u = tanx, suy ra du = .
cos2 x
§æi cËn:
π
 Víi x = 0 th× u = 0.  Víi x = th× u = 1.
4
Tõ ®ã:
π
4 1
tan x 1 2 1
∫0 cos2 x dx = ∫0 udu = 2 u
1
0 = .
2
3 3
∫x 1 + x dx . ∫x 1 + x 2 dx .
2 5
a. b.
0 0
 Gi¶i
Çch 1: §Æt u = x 2 + 1 , suy ra:
u2 = x2 + 1 ⇒ 2udu = 2xdx ⇔ udu = xdx.
§æi cËn:
 Víi x = 0 th× u = 1.  Víi x = 3 th× u = 2.
Tõ ®ã:
3 2
1 32 7
∫0 + ∫1 u du = 3 u 1 = 3 .
2 2
x 1 x dx =
Çch 2: §Æt u = x2 + 1, suy ra du = 2xdx.

§æi cËn:
 Víi x = 0 th× u = 1,  Víi x = 3 th× u = 4.
Tõ ®ã:
3 4
1 1 4 7
∫0 + ∫
2
x 1 x dx = udu = u 3/ 2 = .
21 3 1 3
Çch 3: Thùc hiÖn phÐp biÕn ®æi:
3 3 3 1
1 1
∫0 x 1 + x dx 2 ∫0 1 + x d(1 + x ) 2 ∫0 (1 + x ) d(1 + x )
2 2 2 2 2 2
= =
1 3 7
= (1 + x 2 )3/ 2 = .
3 0 3
b. §Æt u = 1 + x 2 ⇔ u2 = 1 + x2 ⇒ 2udu = 2xdx.
§æi cËn:
 Víi x = 0 th× u = 1.  Víi x = 3 th× u = 2.
Khi ®ã:

3 2 2
∫ x 1 + x dx = ∫ (u − 1) u du = ∫ (u − 2u + u )du
5 2 2 2 2 6 4 2
0 1 1
1 2 1  2 848
=  u7 − u5 + u3  = .
7 5 3  1 105
 Chó ý: Nh vËy, ®Ó t×m nguyªn hµm cña hµm sè trong a):
 Çch 1 vµ çch 2 ®îc ®Ò xuÊt dùa trªn dÊu hiÖu thø hai trong
b¶ng dÊu hiÖu ë chñ ®Ò 2.
 Çch 3 ®îc tr×nh bµy dùa trªn ý tëng ®æi biÕn cña çch 2.
1
dx
ThÝ dô 4. TÝnh tÝch ph©n I = ∫e
0
2x
+3
.
 Gi¶i
du
§Æt u = e2x + 3, suy ra du = 2e2xdx = 2(u − 3)dx ⇔ dx = .
2(u − 3)
§æi cËn:
 Víi x = 0 th× u = 4.  Víi x = 1 th× u = e2 + 3.
Tõ ®ã:
2 2
e +3 e +3
1 du 1  1 1 1
−  du = ( ln u − 3 − ln u )
2
e +3
I= ∫
2 4 u(u − 3)
= ∫ 
6 4  u −3 u  6 4
e2 + 3
1 u −3 1 1 4
= ln = − ln 2 .
6 u 4
3 6 e +3
D¹ng to¸n 4: TÝnh tÝch ph©n sö dông ph¬ng ph¸p ®æi biÕn d¹ng 2
Ph¬ng ph¸p
Sö dông kiÕn thøc trong ph¬ng ph¸p 2 cña phÇn ph¬ng ph¸p ®æi biÕn sè.
1/ 2 2/ 3
dx
a. I = ∫
0
1 − x 2 dx .b. b. I = ∫
2 x x2 − 1
.
 Gi¶i
 π π
Çch 1: §Æt x = sint, t∈  − ;  suy ra dx = cost.dt.
 2 2
§æi cËn:
1 π
 Víi x = 0 th× t = 0.  Víi x = th× t = .
2 6
Khi ®ã:

π/6 π/6 π/6

1
I= ∫0
1 − sin 2 t.cos t.dt = ∫0
cos2 t.dt =
2 ∫ (1 + cos2t).dt
0
1 1 1 π 3
= (t + sin2t) π0 / 6 = ( + ).
2 2 2 6 4
Çch 2: §Æt x = cost, t∈[0; π] suy ra dx = −sint.dt.
§æi cËn:
π 1 π
 Víi x = 0 th× t = .  Víi x = th× t = .
2 2 3
Khi ®ã:
π/3 π/3 π/3
1
I= − ∫
π/2
1 − cos2 t.sin t.dt = − ∫
π/2
sin 2 t.dt = −
2 ∫ (1 − cos2t)dt
π/2
1 1 1 π 3
= − (t − sin2t) ππ // 32 = ( + ).
2 2 2 6 4
1  π cos t.dt
Çch 1: §Æt x = , t∈  0;  suy ra dx = − .
sin t  2  sin 2 t
§æi cËn:
π 2 π
 Víi x = 2 th× t = . Víi x = th× t = .
6 3 3
Khi ®ã:
1
π/3 − cos tdt π/3
sin 2
t π/3 π
I= ∫ = − ∫ dt = − t π / 6 = − .
π/6 1 1 6
2
−1 π/6
sin t sin t
1  π sin t.dt
Çch 2: §Æt x = , t∈  0;  suy ra dx = .
co s t  2 co s2 t
§æi cËn:
π 2 π
 Víi x = 2 th× t = .  Víi x = th× t = .
3 3 6
Khi ®ã:
1
π/6 sin tdt π/6
co s2 t π/6 π
I= ∫ = ∫ dt = t π / 3 = − .
π/3 1 1 6
2
−1 π/3
co s t co s t
 Chó ý: a. Trong lêi gi¶i trªn viÖc lùa chän miÒn gi¸ trÞ cho Èn phô t phô thuéc
vµo hai cËn cña tÝch ph©n.

1
b. Còng cã thÓ sö dông phÐp ®æi biÕn t = , b»ng çch viÕt:
x
2/ 3 3/2
dx dt
I= ∫ 1
= ∫ 1 − t2
.
2
x 2
1− 2 1/ 2
x
π
Råi tiÕp tôc sö dông phÐp ®æi biÕn t = sinu, u∈(0; ), ta ®îc:
2
π/3
π/3 π
I= ∫ du
π/6
= u π/6 =
6
.

1 1
dx
a. I = ∫ x 1 + x 2 dx . b. I = ∫x .
0 0
2
+1
 Gi¶i
 π π dt
a. §Æt x = tant, t∈  − ;  suy ra dx = .
 2 2 cos2 t
§æi cËn:
π
 Víi x = 0 th× t = 0.  Víi x = 1 th× t = .
4
Khi ®ã:
π/4 π/4 π/4
dt d(cos t) 1 2 2 −1
I = ∫0
tan t. 1 + tan 2 t .
cos2 t
= − ∫0
4
cos t
=
3cos3 t 0
=
3
.
 π π dt
b. §Æt x = tant, t∈  − ; suy ra dx = = (1 + tan2t)dt.
 2 2  cos2 t
§æi cËn:
π
 Víi x = 0 th× t = 0.  Víi x = 1 th× t = .
4
Khi ®ã:
π/4 π/4
(1 + tan 2 t)dt π
∫ ∫ dt
π/4
I= = =t 0 = .
0
tan 2 t + 1 0
4

0 3/2
1+ x
a. I = ∫
−1
1− x
dx . b. I = ∫
5/4
(x − 1)(2 − x)dx .
 Gi¶i

 π
a. §Æt x = cos2t, t∈  0; suy ra dx = −2sin2t.dt. §æi cËn:
 2 
π π
 Víi x = −1 th× t = .  Víi x = 0 th× t = .
2 4
Ta cã:
1+ x 1 + cos2t
dx = (−2sin2t.dt) = |cott|(−2sin2t.dt)
1− x 1 − cos2t
= −4cos2t.dt = −2(1 + cos2t)dt.
Khi ®ã:
π/2 π/2
 1   π
I = −2 ∫ (1 + cos2t)dt = −2  t − sin 2t  = −2  1 +  .
π/4  2  π/4  4
 π
b. §Æt x = 1 + sin2t, t∈  0;  khi ®ã dx = sin2t.dt. §æi cËn:
 2
5 π 3 π
 Víi x = th× t = .  Víi x = th× t = .
4 6 2 4
Ta cã (x − 1)(2 − x)dx = sin22t.dt = (1 − cos4t)dt.
Khi ®ã:
π/4
π/4
 1   π 3
I = ∫ (1 − cos 4t)dt =  t − sin 4t  =  + .
π/6  4  π / 6  12 8 
D¹ng to¸n 5: Ph¬ng ph¸p ®æi biÕn cho líp hµm sè ®Æc biÖt
Ph¬ng ph¸p
Dùa vµo viÖc xem xÐt cËn cña tÝch ph©n vµ tÝnh chÊt cña hµm sè díi dÊu tÝch
ph©n ta cã thÓ lùa chän phÐp ®Æt Èn phô, th«ng thêng:
a
 Víi I = ∫ f(x)dx cã thÓ lùa chän viÖc ®Æt x = −t.
−a
π/2
π
 Víi I = ∫ f(x)dx cã thÓ lùa chän viÖc ®Æt t =
0
2
− x.
π
 Víi I = ∫ f(x)dx cã thÓ lùa chän viÖc ®Æt t = π − x.
0
2π
 Víi I = ∫ f(x)dx cã thÓ lùa chän viÖc ®Æt t = 2π − x.
0

b
 Víi I = ∫ xf(x)dx cã thÓ lùa chän viÖc ®Æt x = a + b − t.
a

1 2π
∫ x sin x.dx . ∫ x.cos

3
a. I = 2010
b. I = xdx .
−1 0
 Gi¶i
a. ViÕt l¹i I díi d¹ng:
0 1
∫x ∫x
2010 2010
I= sin x.dx + sin x.dx . (*)
−1 0
0
∫x sin x.dx b»ng çch ®Æt x = −t th× dx = −dt.

2010
XÐt tÝnh ph©n J =
−1
§æi cËn:
 Víi x = −1 th× t = 1.  Víi x = 0 th× t = 0.
Khi ®ã:
0 1 1
J = − ∫ (−t )2004 sin(−t )dt = − ∫ t 2004 sin t.dt = − ∫ x 2004 sin xdx . (**)
1 0 0
Thay (**) vµo (1) ta ®îc I = 0.
b. §Æt x = 2π − t suy ra dx = −dt.
§æi cËn:
 Víi x = 2π th× t = 0.  Víi x = 0 th× t = 2π.
Khi ®ã:
0 2π
∫ (2π − t).cos (2π − t)(−dt) = ∫ (2π − t).cos

3 3
I= tdt
2π 0
2π 2π 2π
π
= 2π ∫ cos3 tdt − ∫ t cos tdt =
3
∫ (cos3t + 3cos t)dt −I
0 0
2 0
π 1
⇔ 2I = ( sin3t + 3sint) 2π
0 = 0 ⇔ I = 0.
2 3
 NhËn xÐt: Víi tÝch ph©n trong a), çc em häc sinh cha cã kinh nghiÖm
thêng suy nghÜ theo hai híng sau:
Híng 1: Sö dông ph¬ng ph¸p tÝch ph©n tõng phÇn, bëi nã cã
d¹ng ∫ P(x)sin αxdx song khi ®ã ta cÇn thùc hiÖn 2010
lÇn tÝch ph©n tõng phÇn vµ ®iÒu ®ã ®¬ng nhiªn
kh«ng thùc tÕ.

Híng 2: Sö dông ph¬ng ph¸p tÝch ph©n tõng phÇn cho c«ng
1
thøc tæng qu¸t ∫x sin xdx , tõ ®ã b»ng ph¬ng ph¸p
n
−1
truy håi nhËn ®îc kÕt qu¶.
π π/2
 1 + sin x 
a. I = ∫ x.sin x.cos xdx . ∫ ln  1 + cos x dx .
2
b. I =
0 0
 Gi¶i
a. §Æt x = π − t suy ra dx = −dt. §æi cËn:
 Víi x = π th× t = 0.  Víi x = 0 th× t = π.
Khi ®ã:
0 π
I = − ∫ (π − t).sin(π − t).cos2 (π − t)dt = ∫ (π − t).sin t.cos2 tdt
π 0
π π π
π
= π ∫ sin t.cos2 tdt − ∫ t.sin t.cos2 tdt =
2 ∫0
sin 2t.cos tdt − I
0 0
π
π π 1 π
⇔ 2I = ∫ (sin 3t + sin t)dt ⇔ I = ( − cos3t − cost) π
0 = .
4 0 8 3 3
π
b. §Æt t = − x suy ra dx = −dt. §æi cËn:
2
π π
 Víi x = 0 th× t = .  Víi x = th× t = 0.
2 2
Khi ®ã:
 π 
0
 1 + sin( 2 − t)  π/2
 1 + cos t 
π/2
 1 + sin t 
I = ∫ ln  (−dt) = ∫ ln  dt = − ∫ ln  dt
π/2  1 + cos( π − t)  0  1 + sin t  0  1 + cos t 
 2 
π/2
 1 + sin x 
= − ∫ ln  dx = −I ⇔ 2I = 0 ⇔ I = 0 .
0  1 + cos x 
D¹ng to¸n 6: Ph¬ng ph¸p lÊy tÝch ph©n tõng phÇn

Ph¬ng ph¸p
Sö dông kiÕn thøc trong phÇn ph¬ng ph¸p tÝch ph©n tõng phÇn.
1 1
a. I = ∫ x ln(1 + x 2 )dx . b. I = ∫ x tan 2 x.dx .
0 0

 Gi¶i
a. §Æt:
 2xdx
du =
u ln(1 + x 2 )
=  1 + x2 .
 ⇔ 
dv = xdx v = 1 x2
 2
Khi ®ã:
1 1
1 x3 dx ln 2 [x(x 2 + 1) − x]dx
I = x2ln(1 + x2) 10 − ∫ = − ∫0
2 0
1+ x 2
2 1 + x2
1
ln 2 x ln 2 1 1 1
= − ∫ (x − )dx = − [ x2 − ln(1 + x2)] 1
0 = ln2 − .
2 0
1+ x 2
2 2 2 2
1 1 1
1 xdx
I = ∫ x( 2 − 1)dx = ∫ − ∫0 xdx . (1)
cos x cos2 x
0 
0
 
I1
X¸c ®Þnh I1 b»ng ph¬ng ph¸p tÝch ph©n tõng phÇn, nh sau:
u = x
 du = dx
 dx ⇔  .
dv = cos2 x  v = tan x
Khi ®ã:
1
I1 = xtanx 1
0 − ∫ tgxdx = (xtanx + ln|cosx|) 1
0 = tan1 + ln(cos1). (2)
0
1 2 1 1
Ngoµi ra I2 = x 0 = . (3)
2 2
1
Thay (2), (3) vµo (1) ta ®îc I = tan1 + ln(cos1) − .
2
1
∫ e dx .
x
x+e
ThÝ dô 4. TÝnh tÝch ph©n I =
0
 Gi¶i
ViÕt l¹i I díi d¹ng:
1
∫e e
x ex
I= dx .
0
§Æt t = ex suy ra exdx = dt.
§æi cËn:
 Víi x = 0 th× t = 1.
 Víi x = 1 th× t = e.

e
Khi ®ã I = ∫ tet dt , ta ®Æt:
1
u = t du = dt e
 ⇔  ⇒ I = tet e
1 − ∫ et dt = ee + 1 − e − et e
1 = e e + 1 − e e.
dv = e dt v = e
t t
1

1 π2
a. I = ∫ e x sin 2 (πx)dx . b. I = ∫ e x cos 2 xdx .
0 0
 Gi¶i
1 1 1 1 1
I = ∫ e x (1 − cos 2 πx)dx = ( ∫ e x dx − ∫ e x cos 2 πxdx ). (1)
2 0 2 0    0   
I1 I2
Víi tÝch ph©n I1, ta cã ngay:

I1 = e x 1
0 = e − 1. (2)
Víi tÝch ph©n I2 sö dông ph¬ng ph¸p tÝch ph©n tõng phÇn, ®Æt:
u = cos 2 πx du = −2 sin 2 πx.dx
 ⇔  .
x x
Khi ®ã:
1
I2 = ex cos2πx 1
0 + 2 ∫ e x sin 2 πxdx = e − 1 + 2I2.1. (3)

0   
I 2.1
Víi tÝch ph©n I2.1 sö dông ph¬ng ph¸p tÝch ph©n tõng phÇn, ®Æt:
u = sin 2 πx du = 2 cos 2 πxdx
 ⇔  ,
x x
Khi ®ã:
1
I2,1 = exsin2πx 1
0 − 2 ∫ e x cos 2 πxdx = −2I2. (4)
0 
  
I2

e −1
I2 = e − 1 − 2I2 ⇔ I2 = . (5)
3
Thay (2), (5) vµo (1), ta ®îc:
1 e −1 e −1
I = (e − 1 − )= .
2 3 3

b. Ta cã thÓ lùa chän çc çch sau cho viÖc tÝnh nguyªn hµm I' = ∫ex.cos2xdx:
Çch 1: ViÕt l¹i I' díi d¹ng:
1 1 1
I' = ∫ex.(1 + cos2x)dx = (∫exdx + ∫ex.cos2xdx)= (ex + ∫ex.cos2xdx). (1)
2 2 2
 TÝnh tÝch ph©n J = ∫e .cos2xdx b»ng çch ®Æt:
x
u = cos 2 x du = −2 sin 2 xdx

 ⇒  .
x x
Khi ®ã:
J = excos2x + 2∫exsin2xdx. (2)
 TÝnh tÝch ph©n K = ∫exsin2xdx b»ng çch ®Æt:
u = sin 2 x du = 2 cos 2 xdx
 ⇒  .
 dv = e x
dx  v = e x
Khi ®ã:
K = exsin2x − 2∫excos2xdx = exsin2x − 2J. (3)
1
J = excos2x + 2( exsin2x − 2J) ⇔ J = (cos2x + 2sin2x)ex + C. (4)
5
1 1 1
I' = [ex + (cos2x + 2sin2x)ex] + C = (5 + cos2x + 2sin2x)ex + C.
2 5 10
Tõ ®ã, suy ra:
1 2e π / 2 − 3
I= (5 + cos2x + 2sin2x)ex π0 / 2 = .
10 5
Çch 2: ViÕt l¹i I' díi d¹ng:
1
I' = ∫ex.(1 + cos2x)dx = (a + b.cos2x + c.sin2x)ex + C. (5)
2
LÊy ®¹o hµm hai vÕ cña (5), ta ®îc:
1 x
e .(1 + cos2x) = (−2b.sin2x+ 2c.cos2x) ex + (a + b.cos2x + c.sin2x)ex
2
= [a + (2c + b)cos2x + (c − 2b)sin2x]ex. (6)
§ång nhÊt hÖ sè, ta ®îc:
2a = 1 a = 1 / 2
 
2(2 c + b ) = 1 ⇒ b = 1 / 10 .
2(c − 2 b ) = 0 c = 1 / 5
 
VËy, ta cã:
1
I’ = (5 + cos2x + 2sin2x)ex + C
10

1 π/2 2e π / 2 − 3
⇒I= (5 + cos2x + 2sin2x)ex 0 = .
10 5
§3. øng dông tÝch ph©n
tÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng
D¹ng to¸n 1: TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng d¹ng 1
Ph¬ng ph¸p
Víi yªu cÇu "TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi ®å thÞ hµm sè y = f(x) (liªn
tôc trªn ®o¹n [a; b]), trôc hoµnh vµ hai ®êng th¼ng x = a, x = b vµ trôc Ox"
ta thùc hiÖn çc bíc sau:
Bíc 1: Gäi S lµ diÖn tÝch cÇn x¸c ®Þnh, ta cã:
b
S= ∫ f(x) dx .
a
(1)
Bíc 2: XÐt dÊu biÓu thøc f(x) trªn [a; b].

Tõ ®ã ph©n ®îc ®o¹n [a; b] thµnh çc ®o¹n nhá, gi¶ sö:
[a; b] = [a; c1]∪[c1; c2] ∪...∪[ck; b].
mµ trªn mçi ®o¹n f(x) chØ cã mét dÊu.
Bíc 3: Khi ®ã:
c1 c2 b
S= ∫
a
f(x)dx + ∫
c1
f(x)dx + ... + ∫ f(x)dx .
ck
(2)
 Chó ý: NÕu bµi to¸n ph¸t biÓu díi d¹ng:

"TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi ®å thÞ hµm sè x = f(y)
(liªn tôc trªn ®o¹n [a; b]), hai ®êng th¼ng y = a, y = b vµ trôc Oy"
khi ®ã c«ng thøc tÝnh diÖn tÝch lµ:
b
S= ∫ f(y) dy .
a
ThÝ dô 1. TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi:

a. §å thÞ hµm sè y = cosx + 1, trôc hoµnh vµ hai ®êng th¼ng x = 0 vµ
2π
x= .
3
b. §å thÞ hµm sè y = x3 − 1, trôc hoµnh, trôc tung vµ ®êng th¼ng x = 2.
 Gi¶i
a. Ta cã:
2π / 3 2π / 3
3 2π
S= ∫ co s x + 1 dx = ∫ (co s x + 1)dx = ( sin x + x ) 2π / 3
0 = + .
0 0
2 3
b. Ta cã:

∫x − 1 dx .
3
S=
0
XÐt hµm sè f(x) = x3 − 1 trªn ®o¹n [0; 2], ta cã:

x3 − 1 = 0 ⇔ (x − 1)(x2 + x + 1) = 0 ⇔ x = 1.
B¶ng xÐt dÊu:
x 0 1 2
y' − 0 + 0
Khi ®ã:
1 2 1 2
∫ x 3 − 1 dx + ∫ x 3 − 1 dx = ∫ (1 − x ) dx + ∫ ( x )
− 1 dx
3 3
S=
0 1 0 1
 x4   x4  7
=  x −  10 +  − x  2
1 = .
 4   4  2
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó tÝnh çc diÖn tÝch h×nh ph¼ng trªn:
 ë c©u a) chóng ta chØ viÖc sö dông c«ng thøc cïng víi nhËn
xÐt cosx + 1 ≥ 0 ®Ó ph¸ dÊu trÞ tuyÖt ®èi. Tõ ®ã, nhËn ®îc gi¸
trÞ cña tÝch ph©n.
 ë c©u b) chóng ta cÇn xÐt dÊu ®a thøc x3 − 1 trªn ®o¹n [0; 2], ®Ó
tõ ®ã t¸ch tÝch ph©n S thµnh çc tÝch ph©n nhá mµ trªn ®ã biÓu
thøc x3 − 1 kh«ng ©m hoÆc kh«ng d¬ng.
a. §å thÞ hµm sè y = −x2 + 3x − 2 vµ trôc hoµnh.
b. §å thÞ hµm sè y = x3 − 2x2 − x + 2 vµ trôc hoµnh.
 Gi¶i
a. Ta cã hoµnh ®é giao ®iÓm cña ®å thÞ hµm sè y = −x2 + 3x − 2 vµ trôc hoµnh lµ:
−x2 + 3x − 2 = 0 ⇔ x = 1 hoÆc x = 2.
Khi ®ã:
2 2 2
 1 3  1
S= ∫
1
− x 2 + 3x − 2 dx = ∫(
1
)
− x 2 + 3x − 2 dx =  − x 3 + x 2 − 2x  = .
 3 2 1 6
b. Ta cã hoµnh ®é giao ®iÓm cña ®å thÞ hµm sè y = x2 − 2x vµ trôc hoµnh lµ:
x3 − 2x2 − x + 2 = 0 ⇔ (x − 1)(x2 − x − 2) = 0 ⇔ x = ±1 hoÆc x = 2.
Khi ®ã:
2 1 2
S= ∫
−1
x 3 − 2x 2 − x + 2 dx = ∫
−1
x 3 − 2x 2 − x + 2 dx + ∫ x 3 − 2x 2 − x + 2 dx
1
1 2
∫ (x ) (
− 2x 2 − x + 2 dx + ∫ − x 3 + 2x 2 + x − 2 dx )
3
=
−1 1

1 2
1 2 1   1 2 1 
=  x 4 − x 3 − x 2 + 2x  +  − x 4 + x 3 + x 2 − 2x  = 3.
4 3 2  −1  4 3 2 1
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó tÝnh çc diÖn tÝch h×nh ph¼ng trªn chóng ta ®Òu cÇn
t×m ®îc hai cËn a, b cña tÝch ph©n vµ:
 ë c©u a) v× ph¬ng tr×nh hoµnh ®é chØ cã hai nghiÖm nªn hµm
sè díi dÊu tÝch ph©n chØ cã mét dÊu.
 ë c©u b) v× ph¬ng tr×nh hoµnh ®é cã ba nghiÖm nªn tÝch ph©n
S cÇn ®îc t¸ch thµnh hai tÝch ph©n nhá.
D¹ng to¸n 2: TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng d¹ng 2
Ph¬ng ph¸p
Víi yªu cÇu " TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi ®å thÞ hai hµm sè y = f(x),
y = g(x) (liªn tôc trªn ®o¹n [a; b]), hai ®êng th¼ng x = a, x = b" ta thùc hiÖn çc
bíc sau:
Bíc 1: Gäi S lµ diÖn tÝch cÇn x¸c ®Þnh, ta cã:
b
S= ∫ f(x) − g(x) dx .
a
(1)
Bíc 2: XÐt dÊu biÓu thøc f(x) − g(x) trªn [a; b].
Tõ ®ã ph©n ®îc ®o¹n [a, b] thµnh çc ®o¹n nhá, gi¶ sö:
[a; b] = [a; c1]∪[c1; c2] ∪...∪[ck; b].
mµ trªn mçi ®o¹n f(x) − g(x) chØ cã mét dÊu.
Bíc 3: Khi ®ã:
c1 b
S= I = ∫
a
f(x) − g(x)dx + ... + ∫ f(x) − g(x)dx .
ck
(2)
 Chó ý: NÕu bµi to¸n ph¸t biÓu díi d¹ng:

"TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi ®å thÞ hai hµm sè x = f1(y)
vµ x = f2(y) (liªn tôc trªn ®o¹n [a; b]), hai ®êng th¼ng y = a, y = b vµ
trôc Oy"
khi ®ã c«ng thøc tÝnh diÖn tÝch lµ:
b
S= ∫ f (y) − f (y) dy .
a
1 2

a. §å thÞ çc hµm sè y = 4 – x2, y = –x + 2.
b. §å thÞ çc hµm sè y = lnx, y = –lnx vµ x = e.
 Gi¶i
a. Hoµnh ®é giao ®iÓm cña hai ®å thÞ lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
4 – x2 = –x + 2 ⇔ x2 − x − 2 = 0 ⇔ x = −1 hoÆc x = 2.

Khi ®ã:
2 2 2
1 1  27
S= ∫x
2
− x − 2 dx = − ∫ ( 2
)
x − x − 2 dx = −  x 3 − x 2 − 2x  =
3 2  −1 6
.
−1 −1
b. Hoµnh ®é giao ®iÓm cña hai ®å thÞ lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
lnx = –lnx ⇔ 2lnx = 0 ⇔ lnx = 0 ⇔ x = 1.
Khi ®ã:
e e
S = ∫ ln x + ln x dx = 2 ∫ ln x.dx .
1 1
§Æt:
 dx
u = ln x du =  
( )
e
x ⇒ S 2  x.ln x 1 − ∫ dx  = 2 e − x 1 = 2.
e e
 ⇔  =
dv = dx  v = x  1 
x2
ThÝ dô 2. Cho hµm sè (C): y = 2 .
x +1
a. Kh¶o s¸t vµ vÏ ®å thÞ hµm sè.
b. T×m b sao cho diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi (C) vµ çc ®êng
π
th¼ng y = 1, x = 0, x = b b»ng .
4
 Gi¶i
b. Gäi S lµ diÖn tÝch cÇn x¸c ®Þnh, ta cã:
x2 π x 2 − x2 −1 π π
b b b
dx
S = ∫| 2 − 1| dx = ⇔ ∫ | | dx = ⇔ | ∫ |= . (1)
0
x +1 4 0
x +1
2
4 0
x +1 4
2
π π dt
§Æt x = tant, − <t< ⇒ dx = = (1 + tan2t)dt.
2 2 cos 2 t
§æi cËn:
- Víi x = 0 th× t = 0,
π π
- Víi x = b th× t = α, víi tanα = b vµ − <α< .
2 2
Khi ®ã:
α
π π π
(1) ⇔ | ∫ dt | = ⇔ |t| α0 = ⇔ |α| = ⇔ b = ± 1.
0
4 4 4
§3. øng dông tÝch ph©n

tÝnh thÓ tÝch vËt thÓ
D¹ng to¸n 1: TÝnh thÓ tÝch vËt thÓ

Ph¬ng ph¸p
Sö dông kiÕn thøc trong phÇn "C«ng thøc tÝnh thÓ tÝch" vµ h·y hiÓu cÇn thùc hiÖn
theo hai bíc, cô thÓ:
Bíc 1: X¸c ®Þnh c«ng thøc tÝnh diÖn tÝch thiÕt diÖn S(x) (hoÆc S(y)), th«ng
thêng chóng ta gÆp thiÕt diÖn lµ çc h×nh c¬ b¶n.
Bíc 2: Khi ®ã:
b b
V = ∫ S(x)dx (hoÆc V = ∫ S(y)dy ).
a a
ThÝ dô 1. TÝnh thÓ tÝch cña vËt thÓ:

π
a. N»m gi÷a hai mÆt ph¼ng x = 0 vµ x = , biÕt r»ng thiÕt diÖn cña
2
vËt thÓ bÞ c¾t bëi mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi trôc Ox t¹i ®iÓm cã
π
hoµnh ®é x (0 ≤ x ≤ ) lµ mét h×nh vu«ng c¹nh sin 3 x .
2
b. N»m gi÷a hai mÆt ph¼ng x = 1 vµ x = 4, biÕt r»ng thiÕt diÖn cña
vËt thÓ bÞ c¾t bëi mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi trôc Ox t¹i ®iÓm cã
hoµnh ®é x (1 ≤ x ≤ 4) lµ mét tam gi¸c ®Òu c¹nh lµ x − 1 .
 Gi¶i
a. DiÖn tÝch thiÕt diÔn S(x) ®îc cho bëi:
( ) 1
2
S(x) = sin 3 x = sin3x = ( 3sin x − sin 3x ) .
4
Khi ®ã, thÓ tÝch vËt thÓ ®îc cho bëi:
π2
 π/2
1
1 1 1 2
V = ∫ S(x)dx = ∫ ( 3sin x − sin 3x )dx =  −3cos x + cos3x  = .
−1 4 0 4 3  0 3
b. DiÖn tÝch thiÕt diÔn S(x) ®îc cho bëi:
3
( ) 3
( )
2
S(x) = x −1 = x − 2 x +1 .
4 4
31 2 4 2 
3
( )
1
34 7 3
V = ∫ S(x)dx = ∫ x − 2 x + 1 dx =  x − x + x  14 = .
−1
4 1 4  2 3 
 24
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó tÝnh çc thÓ tÝch vËt thÓ trªn:
 ë c©u a) v× thiÕt diÖn lµ h×nh vu«ng (gi¶ sö c¹nh b»ng a) nªn ta
cã ngay S = a2.
 ë c©u b) v× thiÕt diÖn lµ tam gi¸c ®Òu (gi¶ sö c¹nh b»ng a) nªn
a2 3
ta cã ngay S = .
4

D¹ng to¸n 2: TÝnh thÓ tÝch vËt thÓ trßn xoay d¹ng 1
Ph¬ng ph¸p
Ta cã hai d¹ng sau:
D¹ng 1: Víi yªu cÇu " TÝnh thÓ tÝch vËt thÓ trßn xoay sinh bëi miÒn (D) giíi h¹n
bëi y = f(x), x = a, x = b, y = 0 quay quanh trôc Ox"
ta ¸p dông c«ng thøc:
b b
V = π ∫ y 2 dx = π ∫ f 2 (x)dx .
a a
D¹ng 2: Víi yªu cÇu "TÝnh thÓ tÝch vËt thÓ trßn xoay sinh bëi miÒn (D) giíi h¹n
bëi x = f(y), y = a, y = b, x = 0, quay quanh trôc Oy "
ta ¸p dông c«ng thøc :
b b
V = π ∫ x dy = π ∫ f 2 (y)dy .
2
a a
 Chó ý: Trong mét sè trêng hîp chóng ta cÇn t×m cËn a, b th«ng qua viÖc
thiÕt lËp ®iÒu kiÖn kh«ng ©m cho hµm sè f(x) (hoÆc f(y)).
ThÝ dô 1. TÝnh thÓ tÝch khèi trßn xoay t¹o thµnh khi:
a. Quay quanh trôc hoµnh mét h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi ®å thÞ hµm sè
y = ex, trôc hoµnh vµ hai ®êng th¼ng x = 0, x = 3.
b. Quay quanh trôc tung mét h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi ®å thÞ hµm sè
y = 3 − x2, trôc tung vµ ®êng th¼ng y = 1.
 Gi¶i
a. ThÓ tÝch vËt thÓ ®îc cho bëi:
3 3
π 2x π 6
V = π ∫ y 2 dx = π ∫ e2x dx = e 3
0 = (e − 1) .
0 0 2 2
b. BiÕn ®æi hµm sè vÒ d¹ng:
y = 3 − x2 ⇔ x2 = 3 − y (cÇn cã ®iÒu kiÖn 3 − y ≥ 0 ⇔ y ≤ 3).
3 3
 y2 
V = π ∫ x 2 dy = π ∫ (3 − y)dy = π  3y −  13 = 2π.
1 1  2 
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó tÝnh çc thÓ tÝch khèi trßn xoay trªn:
 ë c©u a) chóng ta sö dông ngay c«ng thøc trong d¹ng 1.
 ë c©u b) chóng ta cÇn thùc thªm c«ng viÖc biÕn ®æi hµm sè vÒ
d¹ng x = f(y) vµ ë ®©y nhê ®iÒu kiÖn cã nghÜa cña y chóng ta
nhËn ®îc cËn y = 3.

ThÝ dô 2. TÝnh thÓ tÝch cña khèi trßn xoay t¹o nªn khi ta quay h×nh H quanh trôc
Ox, víi:
π
a. H = {y = 0; y = 1 + cos 4 x + sin 4 x ; x = ; x = π }.
2
π
b. H = {y = 0; y = cos 6 x + sin 6 x ; x = 0, x = }.
2
 Gi¶i
a. ThÓ tÝch vËt trßn xoay cÇn tÝnh ®îc cho bëi:
π π
7 − cos 4 x 7 1 π
V = π ∫ (1 + cos 4 x + sin 4 x)dx = π ∫ ( )dx = π x − sin 4 x 
π/2 π/2 4 4 16 π 2
7 2
= π (®vtt).
8
b. ThÓ tÝch vËt thÓ trßn xoay cÇn tÝnh lµ:
π/2 π/2
3
V = π ∫ (cos 6 x + sin 6 x)dx = π ∫ (1 − sin 2 2 x)dx
0 0 4
π/2
5 3 5 3 π/2 5π 2
= π ∫ ( + cos 4 x)dx = π( x + sin4x) 0 = (®vtt).
0 8 8 8 32 16
ThÝ dô 3. TÝnh thÓ tÝch cña khèi trßn xoay t¹o nªn khi ta quay h×nh H quanh trôc
Ox, víi:
a. H = {y = 3ax − x2 (a > 0), y = 0}.
b. H = {y = xlnx; y = 0; x = 1; x = e}.
 Gi¶i
a. Ph¬ng tr×nh hoµnh ®é giao ®iÓm cña (P) vµ Ox lµ:
3ax − x2 = 0 ⇔ x = 0 hoÆc x = 3a.
Khi ®ã, thÓ tÝch cÇn x¸c ®Þnh ®îc cho bëi:
3a 3a
V = π ∫ (3ax − x 2 ) 2 dx = π ∫ (x 4 − 6ax 3 + 9a 2 x 2 )dx
0 0
1 3a 4 81a 5 π
= π( x5 − x + 3a2x3) 30a = (®vtt).
5 2 10
b. ThÓ tÝch vËt thÓ trßn xoay cÇn tÝnh lµ:
e e
V = π∫ (x ln x) 2 dx = π∫ x 2 ln 2 xdx.
1 1
§Ó tÝnh tÝch ph©n trªn ta sö dông ph¬ng ph¸p tÝch ph©n tõng phÇn, ®Æt:

 2
u = ln x
2  du = ln xdx
 x
 ⇔  .
dv = x 2 dx v = 1 x 3
 3
Khi ®ã:
1  e 2π e 2 πe 3 2π e 2
V = π x 3 ln 2 x  − ∫ x ln xdx = − ∫ x ln xdx . (1)
3 1 3 1 3 3 1

I
XÐt tÝch ph©n I, ®Æt:
 1
u = ln x du = x dx
 ⇔  .
 dv = x 2
dx 1
v = x 3
 3
Khi ®ã:
1 1 e e3 1 3e 2e 3 1
I = x3lnx 1e − ∫ x 2 dx = − x 1 = + . (2)
3 3 1 3 9 9 9
π(5e − 3)
3
Thay (2) vµo (1), ta ®îc V = (®vtt).
27
Ph¬ng ph¸p
Ta cã hai d¹ng sau:
bëi y = f(x), y = g(x), x = a, x = b quay quanh trôc Ox" ta ¸p dông
b
c«ng thøc V = π ∫ f 2 (x) − g 2 (x) dx .
a
bëi x = f(y), x = g(y), y = a, y = b quay quanh trôc Oy" ta ¸p dông
b
c«ng thøc V = π ∫ f 2 (y) − g 2 (y) dy .
a
ThÝ dô 1. TÝnh thÓ tÝch khèi trßn xoay t¹o thµnh khi:
a. Quay quanh trôc hoµnh mét h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi ®å thÞ hai
hµm sè y = x2 vµ y = 2 − x2.
b. Quay quanh trôc tung mét h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi ®å thÞ hai hµm
sè y = x vµ y = 2 − x2.
 Gi¶i
a. Hoµnh ®é giao ®iÓm lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:

x2 = 2 − x2 ⇔ x2 = 1 ⇔ x = ±1.
ThÓ tÝch vËt trßn xoay cÇn tÝnh lµ:
1 1 1
 x3 
V= π ∫ x 4 − (2 − x 2 )2 dx = π ∫ 4x 2 − 4 dx = 4 π ∫ (1 − x 2 )dx = 4 π  x −  1−1
−1 −1 −1  3 
16 π
= .
3
b. Hoµnh ®é giao ®iÓm lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
 x =1 ⇒ y =1
x = 2 − x2 ⇔ x2 + x − 2 = 0 ⇔  .
x = 2 ⇒ y = 2
ThÓ tÝch vËt thÓ ®îc cho bëi:
2 2 2
 y3 
V= π ∫ y 2 − (2 − y)2 dy = π ∫ 4y − 4 dy = 4 π ∫ (y − 1)dy = 4 π  − y  12 = 10π.
1 1 1  2 
1 x2
ThÝ dô 2. Cho h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi D = { y = ;y= }
x +1 2
2
a. TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi D.
b. TÝnh thÓ tÝch vËt trßn xoay khi D quay quanh Ox.
 Gi¶i
Hoµnh ®é giao ®iÓm cña hai ®êng ®· cho lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
1 x2 x = 1
= ⇔ .
x +1  x = −1
2
2
b. ThÓ tÝch vËt trßn xoay cÇn tÝnh ®îc cho bëi:
2
 1  x 
2
 1 1
1 2 1
1
V = π ∫  2  −   dx = π ∫ 2 dx − π  x 5 
−1 
x +1  2  (x + 1)  10  −1
2
−1
π
1
1
= π∫ dx − . (1)
−1
(x + 1)
2 2
5
XÐt tÝch ph©n
1
1
I= ∫ 2 dx .
−1
(x + 1) 2
1
Thùc hiÖn phÐp ®æi biÕn x = tant th× dx = dt .
cos 2 t
§æi cËn:
π
 Víi x = − 1 th× t = − .
4
π
 Víi x = 1 th× t = .
4
Khi ®ã:

1
π/ 4
π 4
π/ 4
2
 1 + cos 2t  1 1
I = π ∫ cos t dt = π ∫  dt = π  x + sin 2t 
−π / 4 (
1 2
) −π / 4 
2  2 4  −π 4
2
cos t
π2 π
= + . (2)
4 2
π2 3π
V= + (®vtt).
4 10
Ph¬ng ph¸p
Víi yªu cÇu " TÝnh thÓ tÝch vËt thÓ trßn xoay sinh bëi miÒn (D) giíi h¹n bëi mét
®êng (C) kÝn" ta xÐt hai trêng hîp sau:
Trêng hîp 1: Khi quay quanh Ox, ta thùc hiÖn hai bíc sau:
Bíc 1: Ph©n ®êng cong kÝn (C) thµnh hai cung
(C1): y = f1(x) = y1 vµ (C2): y = f2(x) = y2
víi a ≤ x ≤ b vµ f1(x), f2(x) kh«ng ©m.
Bíc 2: ThÓ tÝch cÇn x¸c ®Þnh ®îc cho bëi:
b
V = π ∫ y12 − y 22 dx .
a
Trêng hîp 2: Khi quay quanh Oy, ta thùc hiÖn theo hai bíc sau:
Bíc 1: Ph©n ®êng cong kÝn (C) thµnh hai cung
(C1): x = f1(y) = x1 vµ (C2): x = f2(y) = x2
víi a ≤ y ≤ b vµ f1(y), f2(y) cïng dÊu.
Bíc 2: ThÓ tÝch cÇn x¸c ®Þnh ®îc cho bëi:
b
V = π ∫ x12 − x 22 dy .
a
ThÝ dô 1. Cho h×nh trßn (C) t©m I(0; 2), b¸n kÝnh R = 1. TÝnh thÓ tÝch khèi trßn
xoay t¹o thµnh khi:
a. Quay (C) quanh trôc Ox. a. Quay (C) quanh trôc Oy.
 Gi¶i
§êng trßn (C) ®îc cho bëi:
T©m I(0; 2)
(C):  ⇔ (C): x2 + (y − 2)2 = 1.
 B¸n kÝnh R=1
a. Khi quay (C) quanh trôc hoµnh ta nhËn ®îc khèi trßn xoay chÝnh lµ h×nh cÇu b¸n
kÝnh R = 1, do ®ã:

4 4
V= πR3 = π.
3 3
b. Ta cã:
 Nöa (C) ë trªn øng víi 2 ≤ y ≤ 4 cã ph¬ng tr×nh:
y = f1(x) = 2 + 1 − x 2 víi x∈[−1; 1]
 Nöa (C) ë díi øng víi 0 ≤ y ≤ 2 cã ph¬ng tr×nh:
y = f2(x) = 2 − 1 − x 2 víi x∈[−1; 1].
Khi ®ã, thÓ tÝch vËt thÓ trßn xoay cÇn tÝnh lµ:
( ) ( )
1 1
 2 2

V = π ∫  2 + 1 − x 2 − 2 − 1 − x 2 dx = 8π ∫ 1 − x 2 dx .
−1   −1
Thùc hiÖn phÐp ®æi biÕn x = sint suy ra dx = cost.dt.
§æi cËn:
π π
 Víi x = −1 th× t = − .  Víi x = 1 th× t = .
2 2
Khi ®ã:
π/2 π/2
1
V = 8π ∫ cos t cos t.dt = 4π ∫ (1 + cos2t)dt = 4π(t + sin2t) π−π/ 2/ 2 = 4π2.
2
−π / 2 −π / 2 2
( x − 4)
2
y2
ThÝ dô 2. TÝnh thÓ tÝch vËt thÓ t¹o bëi h×nh (E): + ≤ 1 quay quanh trôc Oy.
4 16
 Gi¶i
Elip (E) cã t©m I(4,0), trôc lín cã ®é dµi 2a = 8, trôc nhá cã ®é dµi 2b = 4.
VËy:
 Nöa (E) øng víi 2 ≤ x ≤ 4 cã ph¬ng tr×nh:
y2
x = f1(y) = 4 − 2 1 − víi y∈[−4; 4] .
16
 Nöa (E) øng víi 4 ≤ x ≤ 6 cã ph¬ng tr×nh:
y2
x = f2(y) = 4 + 2 1 − víi y∈[−4; 4].
16
ThÓ tÝch vËt thÓ trßn xoay cÇn tÝnh ®îc cho bëi:
4 4
y2
V = π ∫ ( f 22 (y) − f12 (y) )dy = 32 π ∫ 1 −
dy .
−4 −4
16
Thùc hiÖn phÐp ®æi biÕn y = 4sint th× dy = 4costdt.
§æi cËn:
π π
 Víi y = −4 th× t = − .  Víi y = 4 th× t = .
2 2
Khi ®ã:

π/ 2 π/ 2
V = 32 π ∫
−π / 2
1 − sin 2 t.4cos tdt = 128 π ∫
−π / 2
cos 2 tdt
 π2
π/ 2
1 + cos 2t  1
= 128 π ∫
−π / 2
2
dt = 64 π  t + sin 2t 
 2  −π 2
= 64 π2 (®vtt).

VÝ dô 1: Cho hµm sè:
x a
F(x) = x2 + a + lnx + x 2 + a .
2 2
a. Chøng minh r»ng F(x) lµ mét nguyªn hµm cña f(x) = x 2 + a , a > 0.
b. T×m nguyªn hµm hµm sè h(x) = (x + 2) x 2 + a , a > 0.
 Gi¶i
a. Ta cã ngay:
x
2
1+
1 a x x +a 2
F'(x) = x2 + a + . +
2 2 x +a
2 2 x + x2 + a
1 x2 a 1
= x2 + a + + . = x 2 + a = f(x).
2 2 x +a
2 2 x +a
2
VËy, víi a > 0 th× F(x) lµ mét nguyªn hµm cña hµm sè f(x) trªn  .
b. ViÕt l¹i hµm sè h(x) díi d¹ng h(x) = x x 2 + a + 2 x 2 + a . Tõ ®ã, suy ra:
H(x) = ∫h(x)dx = ∫x x 2 + a dx + 2∫ x 2 + a dx
1 x a
= (x 2 + a ) 3 + x 2 + a + ln|x + x 2 + a | + C.
3 2 2
3
VÝ dô 2: T×m mét nguyªn hµm F(x) cña hµm sè f(x) = 2sin5x + x+ sao cho
5
®å thÞ F(x) c¾t ®å thÞ f(x) t¹i mét ®iÓm thuéc Oy.
 Gi¶i
Ta cã:
 3  3
F(x) = ∫  2 sin 5x + x + dx = ∫  2 sin 5x + x1 2 + dx
 5  5
2 2 3
= − cos5x + x x + x + C.
5 3 5
Khi ®ã, ®Ó ®å thÞ F(x) c¾t ®å thÞ f(x) t¹i mét ®iÓm thuéc Oy ®iÒu kiÖn lµ:
2 3
F(0) = f(0) ⇔ − + C = ⇔ C = 1.
5 5

2 2 3
VËy, nguyªn hµm cÇn t×m lµ F(x) = −cos5x + x x + x + 1.
5 3 5
2009
x
VÝ dô 3: T×m nguyªn hµm cña hµm sè f(x) = 2 .
(x + 1)1006
 Gi¶i
Ta biÕn ®æi:
1004
x 2008 x  x2  x
f(x) = 2 . 2 = 2  . 2 .
(x + 1) 1004
(x + 1) 2
 x +1 (x + 1)2
x2
§Æt u = 2 , suy ra:
x +1
2x x 1
du = 2 dx ⇔ 2 dx = du .
(x + 1) 2
(x + 1) 2
2
Tõ ®ã:
1004
 x2  x 1 1 1 1005
∫ f(x)dx = ∫  x2 + 1  .
(x + 1)
2 2
dx = ∫ u1004 du = .
2 2 1005
u +C
1005
1  x2 
=   +C.
2010  x 2 + 1 
VÝ dô 4: T×m nguyªn hµm cña çc hµm sè sau:
a. f(x) = sin3x.sin3x. b. f(x) = sin3x.cos3x + cos3x.sin3x.
 Gi¶i
a. BiÕn ®æi f(x) vÒ d¹ng:
3sin x − sin 3x 3 1
f(x) = .sin3x = sin3x.sinx − sin23x
4 4 4
3 1 1
= (cos2x − cos4)x − (1 − cos6x) = (3cos2x − 3cos4 + cos6x − 1).
8 8 8
Khi ®ã:
1
∫ f(x)dx = 8 ∫(3cos2x − 3cos4x + cos6x − 1)dx
1 3 3 1
= ( sin2x − sin4x + sin6x − x) + C.
8 2 4 6
b. BiÕn ®æi f(x) vÒ d¹ng:
3sin x − sin 3x cos3x + 3cos x
f(x) = .cos3x + .sin3x
4 4
3 3
= (cos3x.sinx + sin3x.cosx) = sin4x.
4 4
Khi ®ã:

3 3
∫ f(x)dx = 4
∫ sin4xdx = −
16
cos4x + C.
VÝ dô 5: T×m nguyªn hµm cña çc hµm sè sau:
1 cos x + sin x.cos x
a. f(x) = . b. f(x) = .
 π 2 + sin x
cos x.cos  x + 
 4
 Gi¶i
a. Ta biÕn ®æi:
dx 2dx 2dx
∫ f(x)dx = ∫  π 
=∫
sin x.(cos x − sin x)
= ∫
(cot x − 1)sin 2 x
.
cos x.cos  x + 
 4
§Æt u = cotx − 1, suy ra:
1 1
du = − 2 dx ⇔ dx = − du .
sin x sin 2 x
Tõ ®ã:
du
∫ f(x)dx = − 2 ∫ u = − 2 ln u + C = − 2 ln cot x − 1 + C .
b. Ta biÕn ®æi:
(1 + sin x)cos x
∫ f(x)dx = ∫ 2 + sin x dx .
§Æt u = 2 + sinx suy ra du = cosx.dx. Tõ ®ã:
(u − 1)du  1
∫ f(x)dx = ∫ u = ∫  1 − u  du = u − lnu + C = 2 + sinx − ln2 + sinx  + C.
VÝ dô 6: T×m nguyªn hµm ∫cos(lnx)dx.
 Gi¶i
a. §Æt:
 1
u = cos(ln x) du = − sin(ln x)dx
 ⇒ x .
dv = dx  v = x
Khi ®ã ∫cos(lnx)dx = xcos(lnx) + ∫sin(lnx)dx. (1)
XÐt J = ∫sin(lnx)dx, ®Æt:
 1
u = sin(ln x) du = cos(ln x)dx
 ⇒  x .
dv = dx  v = x
Khi ®ã J = x.sin(lnx) − ∫cos(lnx)dx = x.sin(lnx) − I. (2)
x
x.cos(lnx) + x.sin(lnx) − I ⇔ [ cos(lnx) + sin(lnx)] + C.
2

b
VÝ dô 7: X¸c ®Þnh sè b d¬ng ®Ó tÝch ph©n ∫ (−3x 2 + 2x + 1)dx cã gi¸ trÞ lín nhÊt.
0
 Gi¶i
Ta cã:
b
( )
b
∫ (−3x + 2x + 1)dx = − x 3 + x 2 + x = −b3 + b2 + b.

2
0
0
XÐt hµm sè y = −b3 + b2 + b trªn tËp D = (0; +∞), ta cã:
1
y' = −3b2 + 2b + 1; y' = 0 ⇔ −3b2 + 2b + 1 ⇔ b = 1 hoÆc b = − (lo¹i).
3
B¶ng biÕn thiªn:
b −∞ 0 1 +∞
y' 0 + −
C§
y 0 1 −∞
VËy, hµm sè cã gi¸ trÞ lín nhÊt khi b = 1.
VÝ dô 8: TÝnh çc tÝch ph©n sau:
(x 3 + 2x 2 + 10x + 1)dx
1 1
xdx
a. I = ∫0 x 2 + 2x + 9
. b. I = ∫ (1 + 2x)
0
3
.
 Gi¶i
a. BiÕn ®æi:
x 3 + 2x 2 + 10x + 1 x +1 1 2x + 2
=x+ 2 =x+ . 2 .
x 2 + 2x + 9 x + 2x + 9 2 x + 2x + 9
Khi ®ã:
1
1 2x + 2 1 1 1 1 4
I = ∫ (x + . 2 )dx = ( x2 + ln|x2 + 2x + 9|) 10 = + ln .
0
2 x + 2x + 9 2 2 2 2 3
u −1 1
Çch 1: §Æt u = 1 + 2x (suy ra x = ), suy ra du = 2dx ⇔ dx = du .
2 2
§æi cËn:
 Víi x = 0 th× u = 1.  Víi x = 1 th× u = 3.
Tõ ®ã:
3
1 (u − 1)du 1 1 1 
= ∫  2 − 3  du =  − + 2  =
3 3
1 1 1 1
I= ∫
41 u 3
4 1u u  4  u 2u  1 18
.
1
Çch 2: Sö dông ®ång nhÊt thøc x = (1 + 2x − 1), ta ®îc:
2
x 1  1 1 
=  − 3
.
(1 + 2x) 3
2  (1 + 2x) 2
(1 + 2x) 
Khi ®ã:

1   1  
1 1
1 1 1 1
I= ∫ 
2 0  (1 + 2x) 2
− 3
(1 + 2x) 
dx = ∫ 
4 0  (1 + 2x) 2
− 3
(1 + 2x) 
d(1 + 2x)
1  1 1  1 1
= − + 2 
= .
4  (1 + 2x) 2(1 + 2x)  0 18
(1 + x 4 )dx
1
VÝ dô 9: TÝnh tÝch ph©n I = ∫
0
1 + x6
.
 Gi¶i
BiÕn ®æi:
1 1
1 + x4 x4 − x2 + 1 + x2 1 x2 dx x 2 dx
1 + x6
=
(x 2 + 1)(x 4 − x 2 + 1)
=
x2 + 1
+
x6 + 1
⇒I= ∫0 x2 + 1 ∫0 x6 + 1 .
+
    
I1 I2
π π
TÝch ph©n I1 ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch ®Æt x = tant, − < t < , suy ra:
2 2
dt dx (1 + tan t)dt
2
dx = = (1 + tan2t)dt vµ 2 = = dt.
2
cos t x +1 tan 2 t + 1
§æi cËn:
π
 Víi x = 0 th× t = 0,  Víi x = 1 th× t = .
4
π/ 4
π
Khi ®ã I1 = ∫ dt = t π0 / 4 = .
0
4
π π
TÝch ph©n I2 ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch ®Æt x3 = tant, − < t < , suy ra:
2 2
dt 2
x dx 1 (1 + tan t)dt
2
1
3x2dx = = (1 + tan2t)dt & 6 = . = dt.
2
cos t x +1 3 tan t + 1
2
3
§æi cËn:
π
 Víi x = 0 th× t = 0,  Víi x = 1 th× t = .
4
Khi ®ã:
π/ 4
1 1 π π π π
I2 =
3 0∫ dt = t π0 / 4 =
3 12
⇒I=
4
+
12
= .
3
2
VÝ dô 10: (§Ò thi ®¹i häc khèi D − 2003): TÝnh tÝch ph©n I = ∫x − x dx .
2
 Gi¶i
Ta ®i xÐt dÊu hµm sè f(x) = x2 − x trªn [0, 2], ®îc:
x 0 1 2
f(x) 0 − 0 + 0

Khi ®ã:
1 2
1 2
 x3 x 2   x3 x 2 
I = − ∫ (x − x)dx + ∫ (x − x)dx = −  −  +  −  = 1.
2 2
0 1  3 2 0  3 2 1

2
xdx
a. (§Ò thi ®¹i häc khèi A − 2004): I = ∫1+
1 x −1
.
2 3
dx
b. (§Ò thi ®¹i häc khèi A − 2002): I = ∫ x x2 + 4
.
5
 Gi¶i
a. §Æt t = x − 1 , suy ra t2 = x − 1 ⇔ x = t2 + 1 ⇒ dx = 2tdt.
§æi cËn:
 Víi x = 1 th× t = 0.  Víi x = 2 th× t = 1.
Khi ®ã:
(t 2 + 1).2tdt
1 1
2 11
I = ∫ = ∫ (t 2 − t + 2 − )dt = − 4ln2.
0
t +1 0
t +1 3
b. §Æt t = x 2 + 4 , suy ra:
xdx
t2 = x2 + 4 ⇔ x2 = t2 − 4 ⇒ xdx = tdt ⇔ dt = .
x2 + 4
§æi cËn:
 Víi x = 5 th× t = 3.  Víi x = 2 3 th× t = 4.
Khi ®ã:
1  1 1 
2 3 2 3 4 4
dx xdx dt
I= ∫ x x2 + 4
= ∫ x2 x2 + 4
= ∫3 t 2 − 4 = 4 ∫3  t − 2 − t + 2  dt
5 5
4
1 1 t −2  1 5
= ln  ln  = ln .
4 4 t + 2 3 4 3
7/3 2
x +1 dx
a. I = ∫
0
3
3x + 1
dx . b. I = ∫ x x2 − 1
.
2/ 3
 Gi¶i
a. Ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch ®Æt Èn phô sau:
Çch 1: §Æt t = 3x + 1 suy ra dt = 3dx.
§æi cËn:
7
 Víi x = 0 th× t = 1.  Víi x = th× t = 8.
3
Khi ®ã:

8 8
1 (t + 2)dt 1 1 3 3 46
∫ ∫ (t 2 / 3 + 2t −1/ 3 )dt = ( t5/3 + 2. .t2/3) 8
I= = 1 = .
9 1
3
t 9 1 9 5 2 15
Çch 2: §Æt t = 3
3x + 1 suy ra t3 = 3x + 1 ⇒ 3t2dt = 3dx.
§æi cËn:
7
 Víi x = 0 th× t = 1.  Víi x = th× t = 2.
3
Khi ®ã:
2 2
1 (t 3 + 2)t 2 dt 1 1 1 46
I= .∫ = ∫ (t 4 + 2t)dt = ( t3 + t2) 2
1 = .
3 1 t 3 1 3 5 15
Çch 1: §Æt t = x 2 − 1 , suy ra:
xdx dx xdx dt
dt = & = = 2
x2 − 1 x x2 − 1 x2 x2 − 1 t +1
§æi cËn:
2 1
 Víi x = th× t = .  Víi x = 2 th× t = 1.
3 3
1
dt
Khi ®ã I = ∫ 2 .
1/ 3
t +1
π π
§Æt t = tanu, − < u < , suy ra:
2 2
du dt (1 + tan 2 u)du
dt = = (1 + tan2u)du vµ 2 = = du.
2
cos u t +1 tan 2 u + 1
§æi cËn:
1 π π
 Víi t = th× u = .  Víi t = 1 th× u = .
3 6 4
Khi ®ã:
π/4
π
∫ du
π/4
I= =u π/6 = .
π/6 12
1 π
Çch 2: §Æt x = , t∈(0; ), suy ra:
cos t 2
sin t
dt
sin tdt dx cos 2
t tan t.dt
dx = 2
vµ = = = dt.
cos t x x −1
2
1 1
−1
tan t
cos t cos 2 t
§æi cËn:
2 π π
 Víi x = th× t = .  Víi x = 2 th× t = .
3 6 4
Khi ®ã:

π/ 4
π
∫ dt = t
π/ 4
I= π/6 = .
π/6 12
π/ 4
(1 − 2sin 2 x)dx
VÝ dô 13: (§Ò thi ®¹i häc khèi B − 2003): TÝnh tÝch ph©n I = ∫
0
1 + sin 2x
.
 Gi¶i
BiÕn ®æi tÝch ph©n vÒ d¹ng:
π π π
4
cos 2xdx 4
(cos x − sin x)dx
2 2 4
(cos x − sin x)dx
I= ∫ (sin x + cos x)
0
2
= ∫ 0
(sin x + cos x) 2
= ∫
0
sin x + cos x
π
π
4
d(cos x − sin x) 1
= ∫0 sin x + cos x = (lncosx − sinx) 4
0 = ln 2 =
2
ln2.

π2 π2
dx
a. I = ∫ cos x.sin xdx . b. I = ∫ 1 + cos x + sin x .
3 2
0 0
 Gi¶i
π2 π2
I= ∫ (1 − sin 2 x).sin 2 x.cos xdx = ∫ (sin x − sin 4 x).cos xdx .

2
0 0
§Æt t = sinx, khi ®ã dt = cosxdx.

§æi cËn:
π
 Víi x = 0 th× t = 0.  Víi x = th× t = 1.
2
Khi ®ã:
1
1 1 2
I = ∫ (t 2 − t 4 )dt = ( t3 − t5) 10 = .
0
3 5 15
x
b. §Æt t = tan , ta ®îc:
2
1 1 1 x 1 2dt
dt = . dx = .(1 + tan2 2 )dx = .(1 + t2)dx ⇒ dx = ,
2 cos2 x 2 2 1 + t2
2
§æi cËn:
π
 Víi x = 0 th× t = 0.  Víi x = th× t = 1.
2
Khi ®ã:

2dt
1 1 1
1 + t2 dt 1 1
I3 = ∫
1 − t2 2t
= ∫0 t 2 + 2t + 3 = − t + 2 0 = 6 .
0
1+ +
1 + t2 1 + t2
VÝ dô 15: (§Ò thi ®¹i häc khèi A, B − 2005): TÝnh tÝch ph©n:
π/ 2 π/ 2
sin 2x.cos x.dx (sin 2x + sin x)dx
a. I = ∫
0
1 + cos x
. b. I = ∫
0 1 + 3cos x
.
 Gi¶i
a. §Æt t = 1 + cosx, suy ra:
cosx = t − 1 ⇒ −sinxdx = dt.
§æi cËn:
π
 Víi x = 0 th× t = 2.  Víi x = th× t = 1.
2
Khi ®ã:
π/ 2
(t − 1) 2 dt  1
1 2
2cos 2 x.sin x.dx
I= ∫0
1 + cos x
= − 2∫
2
t
= 2 ∫  t − 2 +  dt
1
t
2
 t2 
= 2  − 2t + ln | t |  = 2ln2 − 1.
2 1
b. §Æt t = 1 + 3cos x , suy ra:
t2 −1 2tdt
t2 = 1 + 3cosx ⇔ cosx = ⇒ −sinxdx = .
3 3
§æi cËn:
π
 Víi x = 0 th× t = 2.  Víi x = th× t = 1.
2
Khi ®ã:
π/ 2 2
(2cos x + 1).sin x.dx 2 2 
2
2 34
I= ∫0 1 + 3cos x
= ∫ (2t 2 + 1)dt =  t 3 + t  =
91 93 1 27
.

2π π/3 dx
a. I = ∫
0
1 + sin xdx . b. I = ∫
π / 4 sin 2x
.
 Gi¶i
2π 2π 2π
x x x x x π
I = ∫ (sin + cos )2 dx =
0
2 2 ∫0 | sin 2 + cos 2 | dx = 2 ∫ | sin( 2 + 4 ) | dx
0

3π / 2 2π
x π x π
= 2[ ∫
0
sin( + )dx −
2 4 ∫
3π / 2
sin( + )dx ]
2 4
x π x π
= 2 [ − 2cos( + ) 30π / 2 + 2cos( + ) 32ππ / 2 ] = 4 2 .
2 4 2 4
Çch 1: §Æt u = tanx, suy ra:
du du
du = = (1 + tan2x)dx = (1 + t2)dx ⇒ dx = .
2
cos x 1 + u2
§æi cËn:
π π
 Víi x = th× u = 1,  Víi x = th× u = 3 .
4 3
Tõ ®ã:
du
3 3 3
u 2 = 1 du = 1 ln u = 1 ln 3 − ln1 = ln 3 .
( )
π / 3 dx
1 +
∫
π / 4 sin 2x
= ∫1 2u 2 ∫1 u 2 1 2 4
1+ u 2

π/3 π/3 π/3 π/3
dx 1 dx 1 dx 1 d(tan x)
∫π / 4 sin 2x = 2 π∫/ 4 sin x.cos x = 2 π∫/ 4 ta n x.cos2 x = 2 π∫/ 4 ta n x
π/3
1 1
= ln | ta n x | = ln 3 − ln1 =
2 π/4 2 4
(
ln 3
. )
π/3 π/3 π/3
dx 1 (sin 2 x + cos 2 x)dx 1  sin x co s x 
∫π / 4 sin 2x 2 π∫/ 4 sin x.cos x = 2 π∫/ 4  cos x + sin x  dx
=
π/3
1 ln 3
= ( − ln | cos x | + ln | sin x |) = .
2 π/4 4
π3 π4
sin 2 x.dx sin 4x.dx
a. I = ∫
π 6 cos x
6
. b. I = ∫ 1 + cos
0
2
x
.
 Gi¶i
π3 π3 π3
1 1 1 dx
I = ∫ tan x. 4 dx = ∫ tan 2 x. 2 . 2 dx = ∫ tan 2 x(1 + tan 2 x) 2 .
2
π6
cos x π6
cos x cos x π6
cos x
dx
§Æt t = tanx suy ra dt = .
cos2 x
§æi cËn:

π 1 π
 Víi x = th× t = .  Víi x = th× t = 3 .
6 3 3
Khi ®ã:
3 3
1 1  42 3 − 8
∫ t (1 + t )dt = ∫ (t 2 + t 4 )dt =  t 3 + t 5 
2 2 3
I= 1/ 3
= .
1 3 1 3 3 5  15

π4 π4
2sin 2x.cos2x 4sin 2x.cos2x
I= ∫ dx = ∫ dx
0 1+
1 + cos2x 0
3 + cos2x
2
§Æt t = cos2x, khi ®ã dt = −2sin2x.dx.
§æi cËn:
π
 Víi x = 0 th× t = 1,  Víi x = th× t = 0.
4
Khi ®ã:
0 0 0 0
−2tdt tdt (t + 3) − 3 3
I= ∫1 3 + t = −2 ∫1 t + 3 = −2 ∫1 t + 3 dt = −2 ∫1 (1 − t + 3 )dt
2 3
= − 2(t − 3ln|t + 3|) 0
1 = .2 + 6ln .
15 4
2 1/ 2 dx
a. I = ∫ x 2 4 − x 2 dx . b. I = ∫ .
1 0 1 − x2
 Gi¶i
 π π
a. §Æt x = 2sint, t∈  − ; suy ra dx = 2cost.dt.
 2 2 
§æi cËn:
π π
 Víi x = 1 th× t = .  Víi x = 2 th× t = .
6 2
Khi ®ã:
π/2 π/2 π/2
I = ∫ 4sin 2 t. 4 − 4sin 2 t.2 cos t.dt = 4 ∫ sin 2 2t.dt = 2 ∫ (1 − cos 4t).dt
π/6 π/6 π/6
π/2
 1  π 3
= 2  t − sin 4t  = 2 + .
 4  π/6 3 8 
 π π
Çch 1: §Æt x = sint, t∈  − ;  suy ra dx = cost.dt.
 2 2
§æi cËn:

1 π
 Víi x = 0 th× t = 0.  Víi x = th× t = .
2 6
Khi ®ã:
π/6 cos t.dt
cos t.dt π/6
π/6 π
I= ∫ = ∫ dt = t π0 / 6 = .
= ∫
0 2
1 − sin t 0 cos t 0 6
Çch 2: §Æt x = cost, t∈(0; π) suy ra dx = −sint.dt.
§æi cËn:
π 1 π
 Víi x = 0 th× t = .  Víi x = th× t = .
2 2 3
Khi ®ã:
π/3 sin t.dt π / 3 sin t.dt π/3 π π π
I=− ∫ =− ∫ = − ∫ dt = − t ππ // 32 = − ( − ) = .
π / 2 1 − cos2 t π / 2 sin t π/2 3 2 6
VÝ dô 19: TÝnh çc tÝch ph©n:
π/ 2
a. (§Ò thi ®¹i häc khèi D − 2005): I = ∫ (e + cos x) cos xdx .
sin x
1 + 3ln x.ln x.dx

e
b. (§Ò thi ®¹i häc khèi B − 2004): I = ∫1
x
.
 Gi¶i
a. ViÕt l¹i tÝch ph©n díi d¹ng:
π/ 2 π/ 2 π/ 2 π/ 2
1
I= ∫
0
esin x cos x.dx + ∫
0
cos 2 xdx = ∫
0
esin x d(sin x) +
2 ∫ (cos 2x + 1)dx
0
π/ 2
π/ 2 1 1  π
= esin x +  sin 2x + x  = e − 1 + .
0 2 2 0 4
b. §Æt t = 1 + 3ln x , suy ra:
1 2 dx 2
t2 = 1 + 3lnx ⇔ lnx = (t − 1) ⇒ = tdt.
3 x 3
§æi cËn:
 Víi x = 1 th× t = 1.  Víi x = e th× t = 2.
Khi ®ã:
2
t(t 2 − 1) 2
2 2
2 2 t5 t3 116
I = ∫ . tdt = ∫ (t 4 − t 2 )dt = ( − ) = .
1
3 3 9 1 9 5 3 1 135
VÝ dô 20: TÝnh çc tÝch ph©n:

3
a. (§Ò thi ®¹i häc khèi D − 2004): I = ∫ ln(x 2 − x)dx .
2
π/2
∫e
x
b. I = cos xdx .
0

 Gi¶i
a. §Æt:
 2x − 1
= u ln(x 2 − x) du = 2 dx
 ⇔  x −x
dv = dx  v = x
Khi ®ã:
(2x − 1)dx
3 3
1
I = xln(x2 − x) |32 − ∫ = 3ln3 − 2ln2 − ∫ (2 + )dx
2
x − 1 2
x −1
= 3ln3 − 2ln2 − (2x + ln|x − 1|) |32 = 3ln3 − 2.
b. §Æt:
u = cos x du = − sin xdx
 ⇔  .
x x
Khi ®ã:
π/2 π/2
∫ ex sin xdx = −1 + ∫e
π/2 x
I = excosx 0 + sin xdx . (1)
0

0
J
XÐt tÝch ph©n J b»ng çch ®Æt:
u = sin x du = cos xdx
 ⇔  .
x x
Khi ®ã:
π/2
− ∫e cos xdx = eπ/2 − I.
π/2 x
J = exsinx 0 (2)
0
1 π/2
Thay (2) vµo (1), ta ®îc I = (e − 1).
2
π/3 π/2
x + sin x
∫ ∫ x cos xdx .
2
a. I = dx . b. I =
0 cos2 x 0
 Gi¶i
π/3 π/3
xdx sin x.dx
I= ∫ 2
+ ∫ . (1)
cos x cos2 x

0
 
0
I1 I2
trong ®ã:
π/3 π/3 π/3
sin x d(cos x) 1
I1 = ∫ 2
dx = − ∫ 2
= = 1. (2)
0
cos x 0
cos x cos x 0
Víi tÝch ph©n I2 ®îc x¸c ®Þnh b»ng ph¬ng ph¸p tÝch ph©n tõng phÇn:

u = x
 du = dx
 dx ⇔  .
dv = cos2 x  v = tan x
Khi ®ã:
π/3
π 3 1
− ∫ tgxdx
π/3 π/3
I2 = xtanx 0 = ( xtanx + ln|cosx|) 0 = + ln . (3)
0 3 2
π 3 1
Thay (2), (3) vµo (1) ta ®îc I = + ln + 1.
3 2
1  π/2 
π/2 π/2
1
I=
2 ∫ x(1 + cos2x)dx =  ∫ xdx + ∫ x cos2xdx  .
2 0
(1)
0
  
0
 
I1 I2
π/2
1 2 π/2 π 2
trong ®ã I1 = ∫ xdx =
0 2
x 0 =
8
. (2)
Víi tÝch ph©n I2 ®îc x¸c ®Þnh b»ng ph¬ng ph¸p tÝch ph©n tõng phÇn:
du = dx
u = x 
 ⇔  1 .
dv = cos2xdx  v = sin 2x
2
Khi ®ã:
π/2
1 1 1 1 π
I2 = xsin2x π0 / 2 −
2 2 0∫ sin 2xdx = (xsin2x + cos2x) π0 / 2 = − 1. (3)
2 2 2
π2 π 1
Thay (2), (3) vµo (1) ta ®îc I = + − .
16 4 2
VÝ dô 22: TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi çc ®êng:
a. y = ln(x + 1), trôc tung vµ hai ®êng th¼ng y = −1 vµ y = 1.
x2 x2
b. (§Ò thi ®¹i häc khèi B − 2002): y = 4− vµ y = .
4 4 2
 Gi¶i
a. BiÕn ®æi hµm sè vÒ d¹ng:
y = ln(x + 1) ⇔ x + 1 = ey ⇔ x = ey − 1.
1
∫e − 1 dy .
y
Tõ dã S =
−1
XÐt hµm sè f(y) = ey − 1 trªn ®o¹n [−1; 1], ta cã:

f(y) ≥ 0 ⇔ ey − 1 ≥ 0 ⇔ ey ≥ 1 ⇔ y ≥ 0.
Khi ®ã:

0 1 0 1
∫ e y − 1 dy + ∫ e y − 1 dy = ∫( )
1 − e y dy + ∫ (e )
− 1 dy
y
S=
−1 0 −1 0
1
= ( y − ey ) 0
−1 (
+ ey − y
= e+ −2. ) 1
0
e
b. Hoµnh ®é giao ®iÓm cña hai ®êng cong lµ nghiÖm cña:
x2 x2
4− = ⇔ x4 + 8x2 − 128 = 0 ⇔ x2 = 8 ⇔ x = ± 2 2
4 4 2 y
Gäi S lµ diÖn tÝch h×nh ph¼ng cÇn t×m, ta cã: (P)
2 2 
x2 x2  x
S = ∫  4− −  .dx O
 4 4 2  4
−2 2 
2 2 2 2
1 1
2 −2∫ 2 ∫
= 16 − x 2 .dx − x 2 .dx . (1)
4 2 −2 2
Ta lÇn lît cã:
2 2 2 2
x3 32 2
I1 = ∫ x .dx = 2
= . (2)
−2 2
3 −2 2
3
2 2
§Ó x¸c ®Þnh I2 = ∫ 16 − x 2 .dx , ta ®Æt x = 4sint, t∈[ −π/2; π/2] ⇒ dx = 4cost.dt.
−2 2
§æi cËn:
 Víi x = − 2 2 th× t = −π/4.  Víi x = 2 2 th× t = π/4.
Khi ®ã:
π/ 4 π/ 4 π/ 4
I2 = 16 ∫ 1 − sin t.cos t.dt = 16 ∫ cos t.dt = 8 ∫ (1 + cos 2t).dt
2 2
−π / 4 −π / 4 −π / 4
π/ 4
= (8t + 4sin 2t) −π / 4 = 4π + 8. (3)
Thay (2), (3) vµo (1), ta ®îc:
8 4
S = 2π + 4 − = 2π + (®vdt).
3 3
VÝ dô 23: TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi ®å thÞ çc hµm sè:
x
a. =
y x 1 + x2 , y = vµ hai ®êng th¼ng x = 0, x = 3 .
1 + x2
y 2
b. x = ,=
x 1 − y 2 vµ hai ®êng th¼ng x = 0, x = .
1− y 2 2
 Gi¶i
a. Ta cã:

3
3
x
3
x(1 + x 2 ) − x x3
=
S ∫ 0
x 1 + x2 −
1 + x2 0 1 + x2
dx =
0
∫ x2 + 1
dx = ∫ dx .
Tíi ®©y, ®Ó tÝnh tÝch ph©n ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: §Æt u = x 2 + 1 , suy ra:
u2 = x2 + 1 ⇒ 2udu = 2xdx ⇔ udu = xdx.
§æi cËn:
 Víi x = 0 th× u = 1.  Víi x = 3 th× u = 2.
Tõ ®ã:
2
2
(u 2 − 1)udu
2
 u3  4
S= ∫ = ∫ (u 2 − 1)du =  − u  = .
1
u 1  3 1 3
Çch 2: §Æt u = x2 + 1, suy ra du = 2xdx. §æi cËn:
 Víi x = 0 th× u = 1.  Víi x = 3 th× u = 4.
Tõ ®ã:
4
4
1 (u − 1)du
4
 u 1  1 3  4
S= ∫ = ∫  − du =  u 2 − u  = .
21 u 1
2 2 u  3 1 3
b. Ta cã:
2 /2
2 /2
1
2 /2
1 − (1 − y 2 ) y 2 dy
= ∫ − 1 − y dy = S = ∫ dy = ∫
2
S .
0 1 − y2 0 1 − y2 0 1 − y2
Tíi ®©y, ®Ó tÝnh tÝch ph©n ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:
π π
Çch 1: §Æt y = sint, − ≤t≤ suy ra dy = cost.dt.
2 2
§æi cËn:
2 π
 Víi y = 0 th× t = 0.  Víi y = th× t = .
2 4
Khi ®ã:
π/ 4 π/ 4 π/ 4
sin 2 t.cos t.dt sin 2 t.cos t.dt sin 2 t.cos t.dt
I= ∫
0 1 − sin 2 t
= ∫
0
| cos t |
= ∫
0
cos t
π/ 4 π/ 4
1  1  π 1 1
=
2
0
∫ (1 − cos2t)dt
 t − 2 sin 2t 

=
0
=
8 2
− .
4
Çch 2: §Æt y = cost, t∈[0; π] suy ra dy = −sint.dt. §æi cËn:
π 2 π
 Víi y = 0 th× t = ,  Víi y = th× t = .
2 2 4
Khi ®ã:

π/ 4 π/ 4 π/ 4
cos2 t.sin t.dt cos2 t.sin t.dt cos2 t.sin t.dt
I= − ∫
π/2 1 − cos2 t
= − ∫ | sin t |
π/2
= − ∫ sin t
π/2
π/ 4 π/ 4
1 1  1  π 1
= − ∫ (1 + cos2t)dt = −  t + 2 sin 2t  = − .
2 π/2 2   π/2 8 4
VÝ dô 24: (§Ò thi ®¹i häc khèi A − 2002): TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi:
y = |x2 − 4x + 3| vµ y = x + 3.
 Gi¶i
Hoµnh ®é giao ®iÓm lµ nghiÖm cña:
|x2 − 4x + 3| = x + 3
 x 2 − 4x + 3 = x + 3 víi x ≤ 1 hoÆc x ≥ 3 x = 0
⇔  2 ⇔ x = 5 .
 − x + 4x − 3 = x + 3 víi 1 ≤ x ≤ 3 
Khi ®ã:
5
S = ∫ (x + 3− | x 2 − 4x + 3 |)dx
0
1 3 5
109
= ∫ (− x 2 + 5x)dx + ∫ (x 2 − 3x + 6)dx + ∫ (− x 2 + 5x)dx = .
0 1 3
6
2
VÝ dô 25: TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi ®å thÞ hµm sè y = ,
(x − 1)2
®êng th¼ng y = 2 vµ ®êng th¼ng y = 8.
 Gi¶i
Tõ hµm sè:
2 2 2 2 2
y= ⇔ (x − 1)2 =⇔ x − 1 =± ⇔ x= 1 + hoÆc x= 1 − .
(x − 1) 2
y y y y
Tõ ®ã:
8
 2  2
8
2 2
8
1 8
S= ∫  1 +

2 
 − 1 −
y  

y 
dy = ∫
2 y
dy = 4 2 ∫
2 2 y
dy = 4 2y = 8.
2
VÝ dô 26: TÝnh diÖn tÝch h×nh ph¼ng giíi h¹n bëi ®å thÞ hµm sè y = x , trôc
hoµnh vµ ®êng th¼ng y = x − 2.
 Gi¶i
Ta cã thÓ tr×nh bµy theo hai çch sau: y
C y=
Çch 1: Hoµnh ®é giao ®iÓm cña ®å thÞ hµm sè y = x 2 x
vµ ®êng th¼ng y = x − 2 lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh: B A

x − 2 ≥ 0 x ≥ 2 O 2 4 x
x =x−2⇔  ⇔  −2
x= (x − 2) x − 5x + 4 =
2 2
0 y=x−2

⇔ x = 4.
Khi ®ã, diÖn tÝch S cña h×nh H b»ng diÖn tÝch h×nh tam gi¸c cong OAC trõ ®i diÖn
tÝch h×nh tam gi¸c ABC, tøc lµ:
4 4
1 2 3 1 16 10
S= ∫
0
xdx − AB.AC = x 2 − .2.2 =
2 3 0 2 3
−2 =
3
.
Çch 2: Tung ®é giao ®iÓm cña ®å thÞ hµm sè y = x (suy ra x = y2) vµ ®êng th¼ng
y = x − 2 lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
y≥0
y2 = y + 2 ⇔ y2 − y − 2 = 0 ⇔ y = 2.
Khi ®ã, diÖn tÝch S cña h×nh H ®îc cho bëi:
2 2
1 1  10
S = ∫ (y + 2 − y )dy =  y 2 + 2y − y 3  =
2
.
0 2 3 0 3

ch¬ng 4 − sè phøc
I. Sè phøc
1. kh¸i niÖm sè phøc
§Þnh nghÜa 1
Mét sè phøc lµ mét biÓu thøc d¹ng a + bi trong ®ã a, b lµ çc sè thùc vµ sè i
tháa m·n i2 = −1. KÝ hiÖu sè phøc ®ã lµ z vµ viÕt z = a + bi.
i ®îc gäi lµ ®¬n vÞ ¶o, a ®îc gäi lµ phÇn thùc vµ b ®îc gäi lµ phÇn ¶o
cña sè phøc z = a + bi.
TËp hîp çc sè phøc ®îc kÝ hiÖu lµ  .
 Chó ý:
1. Sè phøc z = a + 0i cã phÇn ¶o b»ng 0 ®îc coi lµ sè thùc vµ viÕt lµ:
a + 0i = a, a ∈  ⊂  .
2. Sè phøc cã phÇn thùc b»ng 0 ®îc gäi lµ sè ¶o (cßn gäi lµ thuÇn ¶o):
z = 0 + bi = bi (b∈  ); i = 0 + 1i = 1i.
3. Sè 0 = 0 + 0i = 0i võa lµ sè thùc võa lµ sè ¶o.
§Þnh nghÜa 2
Hai sè phøc z = a + bi (a, b∈  ), z' = a' + b'i (a', b'∈  ) b»ng nhau nÕu vµ
chØ nÕu:
a = a', b = b'.
Khi ®ã, ta viÕt z = z'.
2. biÓu diÔn h×nh häc sè phøc
Mçi sè phøc z = a + bi (a, b∈  ) ®îc biÓu diÔn bëi ®iÓm M(a; b). Khi ®ã, ta
thêng viÕt M(a + bi) hay M(z). Gèc O biÓu diÔn sè 0.
MÆt ph¼ng täa ®é víi viÖc biÓu diÔn sè phøc ®îc gäi lµ mÆt ph¼ng phøc.
 Trôc Ox gäi lµ trôc thùc.
 Trôc Oy gäi lµ trôc ¶o.
3. phÐp céng vµ phÐp trõ sè phøc
§Þnh nghÜa 3
Tæng cña hai sè phøc z1 = a1 + b1i, z2 = a2 + b2i (a1, b1, a2, b2∈  ) lµ sè phøc
z1 + z2 = (a1 + a2) + (b1 + b2)i.
Nh vËy, ®Ó céng hai sè phøc, ta c«ng çc phÇn thùc víi nhau, céng çc phÇn ¶o
víi nhau.
TÝnh chÊt cña phÐp céng sè phøc
1. TÝnh chÊt kÕt hîp:

(z1 + z2) + z3 = z1 + (z2 + z3) víi mäi z1, z2, z3 ∈  .

2. TÝnh chÊt giao ho¸n:
z1 + z2 = z2 + z1 víi mäi z1, z2 ∈  .
3. Céng víi 0:
z + 0 = 0 + z = z víi mäi z ∈  .
4. Víi mçi sè phøc z = a + bi (a, b∈  ), nÕu kÝ hiÖu sè phøc −a − bi lµ −z th× ta cã:
z + (−z) = −z + z = 0.
Sè −z ®îc gäi lµ sè ®èi cña sè phøc z.
§Þnh nghÜa 4
HiÖu cña hai sè phøc z1 = a1 + b1i, z2 = a2 + b2i (a1, b1, a2, b2∈  ) lµ tæng cña
z1 víi −z2, tøc lµ:
z1 − z2 = z1 + (−z2) = (a1 − a2) + (b1 − b2)i.
ý nghÜa h×nh häc cña phÐp céng vµ phÐp trõ sè phøc
Mçi sè phøc z = a + bi (a, b∈  ) ®îc biÓu diÔn bëi ®iÓm M(a; b) còng cã nghÜa

lµ vect¬ OM .  
Khi ®ã, nÕu u1 , u 2 theo thø tù biÓu diÔn sè phøc z1, z2 th×:
 
 u1 + u 2 biÓu diÔn sè phøc z1 + z2.
 
 u1 − u 2 biÓu diÔn sè phøc z1 − z2.
4. phÐp nh©n sè phøc
§Þnh nghÜa 5
TÝch cña hai sè phøc z1 = a1 + b1i, z2 = a2 + b2i (a1, b1, a2, b2∈  ) lµ sè phøc
z1.z2 = a1a2 − b1b2 + (a1b2 − a2b1)i.
 NhËn xÐt: Tõ ®Þnh nghÜa, ta cã:
 Víi mäi sè thùc k, vµ mäi sè phøc a + bi (a, b∈  ) ta cã k(a + bi) = ka + kbi.
 0z = 0 víi mäi sè phøc z.
TÝnh chÊt cña phÐp nh©n sè phøc
1. TÝnh chÊt giao ho¸n:
z1z2 = z2z1 víi mäi z1, z2 ∈  .
2. TÝnh chÊt kÕt hîp:
(z1z2)z3 = z1(z2z3) víi mäi z1, z2, z3 ∈  .
3. Nh©n víi 1:
1.z = z.1 = z víi mäi z ∈  .
4. TÝnh chÊt ph©n phèi (cña phÐp nh©n ®èi víi phÐp céng):
z1(z2 + z3) = z1z2 + z1z3 víi mäi z1, z2, z3 ∈  .
5. sè phøc liªn hîp vµ m«dun cña sè phøc

§Þnh nghÜa 6
Sè phøc liªn hîp cña z = a + bi (a, b∈  ) lµ a − bi vµ ®îc kÝ hiÖu bëi z .

Nh vËy, ta cã:

z = a + bi = a − bi.
 NhËn xÐt: Tõ ®Þnh nghÜa ta thÊy:
1. Sè phøc liªn hîp cña z l¹i lµ z, tøc lµ z = z. V× thÕ ngêi ta cßn nãi z vµ z lµ
hai sè phøc liªn hîp víi nhau.
2. Sè phøc liªn hîp khi vµ chØ khi çc ®iÓm biÓu diÔn cña chóng ®èi xøng nhau
qua trôc Ox.
TÝnh chÊt
1. Víi mäi z1, z2 ∈  ta cã:
z1 + z 2 = z1 + z 2 ; z1 z 2 = z1 .z 2 .
2. Víi mäi sè phøc z, sè z. z lu«n lµ mét sè thùc, vµ nÕu z = a + bi (a, b∈  ) th×:
z. z = a2 + b2.
§Þnh nghÜa 7
M«®un cña sè phøc z = a + bi (a, b∈  ) lµ sè thùc kh«ng ©m a 2 + b 2 vµ
®îc kÝ lµ |z|.
Nh vËy, nÕu z = a + bi (a, b∈  ) th×:
|z| = zz = a2 + b2 .
 NhËn xÐt:
1. NÕu z lµ sè thùc th× m«®un cña z lµ gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cña sè thùc ®ã.
2. z = 0 khi vµ chØ khi |z| = 0.
6. phÐp chia cho sè phøc kh¸c 0
§Þnh nghÜa 8
1
Sè nghÞch ®¶o cña sè phøc z kh¸c 0 lµ sè z−1 = z.
| z |2
z'
Th¬ng cña phÐp chia sè phøc z' cho sè phøc z kh¸c 0 lµ tÝch cña z' víi
z
z'
sè phøc nghÞch ®¶o cña z, tøc lµ = z'.z−1.
z
z' z '.z
 NhËn xÐt: Nh vËy, nÕu z ≠ 0 th×
z
=
| z |2
.
z' z '.z z '.z z'

 Chó ý: Cã thÓ viÕt z
=
|z| 2
= nªn ®Ó tÝnh
z
ta chØ viÖc nh©n c¶ tö vµ
z.z
mÉu sè víi z vµ ®Ó ý r»ng z z = |z|2.
1
NhËn xÐt: 1. Víi z ≠ 0, ta cã
z
= 1.z−1 = z−1.

z'
2. Th¬ng lµ sè phøc w sao cho zw = z'. Tõ ®ã, cã thÓ nãi phÐp chia
z
(cho sè phøc kh¸c 0) lµ phÐp to¸n ngîc cña phÐp nh©n.
II. C¨n bËc hai cña sè phøc − ph¬ng tr×nh bËc hai
1. c¨n bËc hai cña sè phøc
§Þnh nghÜa 1
Cho sè phøc w. Mçi sè phøc z tháa m·n z2 = w ®îc gäi lµ mét c¨n bËc hai
cña w.
Níi çch kh¸c, mçi c¨n bËc hai cña w lµ mét nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
z2 − w = 0 (víi Èn z).
 Chó ý 1: §Ó t×m c¨n bËc hai cña sè phøc w, ta cã hai trêng hîp:
Trêng hîp 1: NÕu w lµ sè thùc (tøc lµ w = a):
 Víi a > 0 th× w cã hai c¨n bËc hai lµ ± a .
 Víi a < 0 th× w cã hai c¨n bËc hai lµ ±i −a .
Trêng hîp 2: NÕu w = a + bi (a, b∈  vµ b ≠ 0) th× z = x + yi (x, y∈  ) lµ c¨n bËc
hai cña w khi vµ chØ khi:
z2 = w ⇔ (x + yi)2 = a + bi
x 2 − y 2 =
a
⇔ (x2 − y2) + 2xyi = a + bi ⇔  .
2xy = b
Ghi nhí vÒ c¨n bËc hai cña sè phøc w:
w = 0 cã ®óng mét c¨n bËc hai lµ z = 0.
w ≠ 0 cã ®óng hai c¨n bËc hai lµ hai sè ®èi nhau (kh¸c 0).
§Æc biÖt:
Sè thùc d¬ng a cã hai c¨n bËc hai lµ ± a .
Sè thùc ©m a cã hai c¨n bËc hai lµ ±i −a .
2. ph¬ng tr×nh bËc hai
Cho ph¬ng tr×nh:

Ax2 + Bx + C = 0, víi A, B, C lµ nh÷ng sè phøc vµ A ≠ 0.
XÐt biÖt thøc ∆ = B2 − 4AC, ta cã çc trêng hîp:
Trêng hîp 1: NÕu ∆ ≠ 0 th× ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm:
−B + δ −B − δ
z1 = vµ z2 =
2A 2A
trong ®ã δ lµ mét c¨n bËc hai cña ∆.
§Æc biÖt:
 NÕu ∆ lµ sè thùc d¬ng th× ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm:

−B + ∆ −B − ∆
z1 = vµ z2 = .
2A 2A
 NÕu ∆ lµ sè thùc ©m th× ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm:
− B + i −∆ − B − i −∆
z1 = vµ z2 = .
2A 2A
B
Trêng hîp 2: NÕu ∆ = 0 th× ph¬ng tr×nh cã nghiÖm kÐp z1 = z2 = − .
2A
 Chó ý 2: 1. Mäi ph¬ng tr×nh bËc hai (víi hÖ sè phøc) cã hai nghiÖm phøc (cã
thÓ trïng nhau).
2. Mäi ph¬ng tr×nh bËc n:
A0zn + A1zn − 1 + ... + An − 1z + An = 0
trong ®ã A0, A1, ..., An lµ n + 1 sè phøc cho tríc, A0 ≠ 0 vµ n lµ
mét sè nguyªn d¬ng lu«n cã n nghiÖm phøc (kh«ng nhÊt thiÕt
ph©n biÖt).
III. d¹ng lîng gi¸c cña sè phøc − øng dông
1. sè phøc díi d¹ng lîng gi¸c
§Þnh nghÜa 1
(Acgumen cña sè phøc z ≠ 0): Cho sè phøc z ≠ 0. Gäi M lµ ®iÓm trong mÆt
ph¼ng phøc biÓu diÔn sè z. Sè ®o (radian) cña mçi gãc lîng gi¸c tia ®Çu
Ox, tia cuèi OM ®îc gäi lµ mét acgumen cña z.
 Chó ý:
1. NÕu ϕ lµ mét acgumen cña z th× mäi acgumen cña z cã d¹ng ϕ + 2kπ, k∈  .
2. Hai sè phøc z vµ lz (víi z ≠ 0 vµ l lµ sè thùc d¬ng) cã cïng acgumen.
§Þnh nghÜa 2
(D¹ng lîng gi¸c cña sè phøc): D¹ng z = r(cosϕ + i.sinϕ), trong ®ã r > 0
®îc gäi lµ d¹ng lîng gi¸c cña sè phøc z ≠ 0. Cßn d¹ng z = a + bi (a,
b∈  ) ®îc gäi lµ d¹ng ®¹i sè cña sè phøc z.
 NhËn xÐt: §Ó t×m d¹ng lîng gi¸c r(cosϕ + i.sinϕ) cña sè phøc z = a + bi (a,
b∈  ) kh¸c 0 cho tríc, ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: T×m r: ®ã lµ m«dun cña z, r = a 2 + b 2 ; sè r ®ã còng lµ
kho¶ng çch tõ gèc O ®Õn ®iÓm M biÓu diÔn sè z trong mÆt
ph¼ng phøc.
Bíc 2: T×m ϕ: ®ã lµ acgumen cña z, ϕ lµ sè thùc sao cho cosϕ =
a b
vµ sinϕ = ; sè ϕ ®ã còng lµ sè ®o mét gãc lîng gi¸c
r r
tia ®Çu Ox, tia cuèi OM.
Chóng ta tæng kÕt hai bíc thùc hiÖn trªn b»ng phÐp biÕn ®æi:

 a b 
z=
a2 + b2  + i = a 2 + b 2 ( cos ϕ + i.sin ϕ ) .
 a +b a +b 
2 2 2 2
 Chó ý:
1. |z| = 1 khi vµ chØ khi z = cosϕ + i.sinϕ (ϕ∈  ).
2. Khi z = 0 th× |z| = r = 0 nhng acgumen cña z kh«ng x¸c ®Þnh (®«i khi coi
acgumen cña 0 lµ sè thùc tïy ý vµ vÉn viÕt 0 = 0(cosϕ + i.sinϕ)).
3. CÇn ®Ó ý ®ßi hái r > 0 trong d¹ng lîng gi¸c r(cosϕ + i.sinϕ) cña sè phøc z ≠ 0.
2. nh©n vµ chia sè phøc díi d¹ng lîng gi¸c
§Þnh lÝ: NÕu z = r(cosϕ + i.sinϕ) vµ z' = r'(cosϕ' + i.sinϕ') víi r, r' ≥ 0 th× :
zz' = rr'[cos(ϕ + ϕ') + i.sin(ϕ + ϕ')]
z r
= [cos(ϕ − ϕ') + i.sin(ϕ − ϕ')] khi r' > 0.
z' r'
 Chó ý: NÕu çc ®iÓm M, M' biÓu diÔn theo thø tù çc sè phøc z, z' kh¸c 0 th×
z
acgumen cña lµ sè ®o gãc lîng gi¸c tia ®Çu OM', tia cuèi OM.
z'
3. c«ng thøc moa−vr¬ (moivre) vµ øng dông
C«ng thøc moa−vr¬: Víi mäi sè nguyªn d¬ng n, ta cã:

[r(cosϕ + i.sinϕ)]n = rn(cosnϕ + i.sinnϕ).
Khi r = 1, ta ®îc:
(cosϕ + i.sinϕ)n = cosnϕ + i.sinnϕ.
øng dông vµo lîng gi¸c: Ta cã:
(cosϕ + i.sinϕ)3 = cos3ϕ + i.sin3ϕ.
MÆt kh¸c, sö dông khai triÓn lòy thõa bËc ba ta ®îc:
(cosϕ + i.sinϕ)3 = cos3ϕ + 3cos2ϕ.(i.sinϕ) + 3cosϕ.(i.sinϕ)2 + sin3ϕ.
Tõ ®ã, suy ra:
cos3ϕ = cos3ϕ − 3cosϕ.sin2ϕ = 4cos3ϕ − 3cosϕ,
sin3ϕ = 3cos2ϕ.sinϕ − sin3ϕ = 3sinϕ − 4sin3ϕ.
C¨n bËc hai cña sè phøc díi d¹ng lîng gi¸c: Sè phøc z = r(cosϕ + i.sinϕ), r > 0 cã
hai c¨n bËc hai lµ:
 ϕ ϕ
r  cos + i.sin 
 2 2
 ϕ ϕ  ϕ  ϕ 
vµ − r  cos + i.sin  = r  cos  + π  + i.sin  + π   .
 2 2  2  2 

§1. Sè phøc
D¹ng to¸n 1: Sè phøc vµ thuéc tÝnh cña nã
Ph¬ng ph¸p
Víi sè phøc z = a + bi, çc d¹ng c©u hái thêng ®îc ®Æt ra lµ:
D¹ng 1: X¸c ®Þnh phÇn thùc vµ phÇn ¶o cña sè phøc z. Khi ®ã, ta cã ngay:
 PhÇn thùc b»ng a.
 PhÇn ¶o b»ng b.
Chó ý: Mét c©u hái ngîc lµ "Khi nµo sè phøc a + bi lµ sè thùc, sè
¶o hoÆc b»ng 0", khi ®ã ta sö dông kÕt qu¶ trong phÇn chó
ý sau ®Þnh nghÜa 1.
D¹ng 2: H·y biÓu diÔn h×nh häc sè phøc z
Khi ®ã, ta sö dông ®iÓm M(a; b) ®Ó biÓu diÔn sè phøc z trªn mÆt
ph¼ng täa ®é.
Chó ý: Mét c©u hái ngîc lµ "X¸c ®Þnh sè phøc ®îc biÓu diÔn
bíi ®iÓm M(a; b)", khi ®ã ta cã ngay sè z = a + bi.
D¹ng 3: TÝnh m«®un cña sè phøc z, khi ®ã, ta cã ngay= z a2 + b2 .
D¹ng 4: T×m sè ®èi cña sè phøc z, khi ®ã, ta cã ngay −z = −a − bi.
D¹ng 5: T×m sè phøc liªn hîp cña z, khi ®ã, ta cã ngay z = a − bi.
1
D¹ng 6: T×m sè phøc nghÞch ®¶o cña z, khi ®ã, ta cã ngay z−1 = z.
| z |2
ThÝ dô 1. X¸c ®Þnh çc sè phøc biÓu diÔn bëi çc ®Ønh cña mét tam gi¸c ®Òu cã
t©m lµ gèc to¹ ®é O trong mÆt ph¼ng phøc, biÕt r»ng mét ®Ønh biÓu
diÔn sè −i.
 Gi¶i
Gi¶ sö tam gi¸c ®Òu ABC (nh trong h×nh vÏ) tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi, khi ®ã
gi¶ sö ®Ønh A(0; −1) biÓu diÔn sè phøc −i.
2 a 3
Gäi a lµ ®é dµi c¹nh ∆ABC, ta cã . = AO = 1 ⇔ a = 3.
3 2
Tõ ®ã suy ra
y
 3 1 3 1
 §Ønh B  − ;  lµ sè phøc z B = − + i. B C
 2 2 2 2
 3 1 3 1 O x
 §Ønh C  ;  lµ sè phøc =
zC + i.
 A
 2 2 2 2 −1

D¹ng to¸n 2: Çc phÐp to¸n vÒ sè phøc

Ph¬ng ph¸p
Sö dông ®Þnh nghÜa cïng víi tÝnh chÊt cña çc phÐp to¸n (céng, trõ nh©n,
chia) trªn tËp sè phøc.
Chóng ta cã çc h»ng ®¼ng thøc:
a2 + b2 = a2 − (bi)2 = ( a + bi )( a − bi ) = z.z .



z
(a + bi)2 = a2 − b2 + 2abi; (a − bi)2 = a2 − b2 − 2abi.

(a + bi)3= a3 − 3a + (3a2b − b3)i; (a − bi)3= a3 + 3a − (3a2b + b3)i.
ThÝ dô 1. T×m phÇn thùc phÇn ¶o cña sè phøc z = (x + iy)2 – 2(x + iy) + 5 (víi
x, y ∈  ).Víi x, y nµo th× sè phøc ®ã lµ sè thùc ?
 Gi¶i
a. Ta biÕn ®æi:
z = (x2 + 2xyi − y2) – (2x + 2yi) + 5 = x2 − y2 − 2x + 5 + 2y(x − 1)i.
VËy nã cã phÇn thùc b»ng x2 − y2 − 2x + 5 vµ phÇn ¶o b»ng 2y(x − 1).
b. Sè phøc ®· cho lµ sè thùc ®iÒu kiÖn lµ:
2y(x − 1) = 0 ⇔ x = 1 hoÆc y = 0.
3 + 2i 1 − i
ThÝ dô 2. T×m phÇn thùc phÇn ¶o vµ m«®un cña sè phøc = z + .
1 − i 3 − 2i
 Gi¶i
Ta cã thÓ tr×nh bµy theo hai çch sau:
(3 + 2i)(1 + i) (1 − i)(3 + 2i) 1 + 5i 5 − i 23 63
z= + = + = + i.
2 13 2 13 26 26
23 63 4498
VËy nã cã phÇn thùc b»ng , phÇn ¶o b»ng vµ m«®un b»ng .
26 26 26
(3 + 2i)(3 − 2i) + (1 − i)2 13 − 2i (13 − 2i)(1 + 5i)
z= = =
(1 − i)(3 − 2i) 1 − 5i 26
1 23 63
= (23 + 63i) = + i.
26 26 26
23 63 4498
VËy nã cã phÇn thùc b»ng , phÇn ¶o b»ng vµ m«®un b»ng .
26 26 26
ThÝ dô 3. T×m ®iÓm biÓu diÔn çc sè phøc sau:
( ) +( ) ( ) −( )
2 2 3 3
a. z = 2 +i 2 −i . b. z = 2 +i 2 −i .
 Gi¶i

( ) +( )
2 2
z= 2 +i 2 −i = 2 + 2i 2 + i2 + 2 − 2i 2 + i2 = 2.
VËy, ®iÓm M(2; 0) biÓu diÔn sè phøc z.
( ) +( )
2 2
z= 2 +i 2 −i =( 2 +i+ 2 – i)2 − 2( 2 + i)( 2 – i)
= 8 − 2(2 − i2) = 2.
( ) +( )
2 2
z= 2 +i 2 −i =( 2 +i− 2 + i)2 + 2( 2 + i)( 2 – i)
= 4i2 + 2(2 − i2) = 2.
( ) ( )
3 3
z= 2 +i − 2 − i = 2 2 + 6i + 3i 2 2 + i3 − ( 2 2 − 6i + 3i 2 2 − i3)
= 12i + 2i3 = 12i − 2i = 10i.
VËy, ®iÓm N(0; 10) biÓu diÔn sè phøc z.
( ) −( )
3 3
z= 2 +i 2 −i
= ( 2 + i – 2 + i)3 + 3( 2 + i)( 2 – i) ( 2 + i – 2 + i)
= 8i3 + 6i(2 − i2) = −8i + 18i = 10i.
D¹ng to¸n 3: Chøng minh tich chÊt cña sè phøc
Ph¬ng ph¸p
Sö dông çc phÐp to¸n trªn tËp sè phøc cïng nh÷ng tÝnh chÊt cña chóng.
1
ThÝ dô 1. Chøng minh r»ng phÇn thùc cña sè phøc z b»ng (z + z ), phÇn ¶o cña
2
1
sè phøc z b»ng (z – z ).
2i
 Gi¶i
Víi sè phøc z = a + bi (a, b∈  ), ta cã:
1 1 1
(z + z ) = (a + bi + a + bi ) = (a + bi + a − bi) = a − lµ phÇn thùc cña z.
2 2 2
1 1
(z – z ) = (a + bi − a + bi )(−i) = b − lµ phÇn ¶o cña z.
2i 2

ThÝ dô 2. Gäi A, B theo thø tù lµ çc ®iÓm cña mÆt ph¼ng phøc biÓu diÔn sè z ≠ 0
1+ i
vµ z' = z. Chøng minh r»ng ∆OAB lµ vu«ng c©n (O lµ gèc to¹ ®é).
2
 Gi¶i
Ta lÇn lît cã:
  1+ i 1+ i 2
OA = OA = |z|, OB = OB = z = |z| = |z|,
2 2 2
   1+ i −1 + i 2
AB = AB = OB − OA = z−z = |z| = |z|.
2 2 2
Tõ ®ã, suy ra OB = AB vµ:
2 2
 2   2 
OB + AB = 
2 2
z  + z = |z|2 = OA2 ⇔ ∆OAB lµ vu«ng c©n t¹i B.
2   2 
   
D¹ng to¸n 4: TËp hîp ®iÓm
Ph¬ng ph¸p
C©u hái thêng ®îc ®Æt ra lµ "X¸c ®Þnh tËp hîp çc ®iÓm trong mÆt ph¼ng phøc biÓu
diÔn çc sè phøc z tháa m·n ®iÒu kiÖn K".
Khi ®ã:
D¹ng 1: Sè phøc z tháa m·n biÓu thøc vÒ ®é dµi (m«®un). Khi ®ã, ta sö
dông c«ng thøc=
z a2 + b2 .
D¹ng 2: Sè phøc z lµ sè thùc (thùc ©m hoÆc thùc d¬ng), sè ¶o. Khi ®ã, ta
sö dông kÕt qu¶:
a. §Ó z lµ sè thùc ®iÒu kiÖn lµ b = 0.
b. §Ó z lµ sè thùc ©m ®iÒu kiÖn lµ:
a < 0
 .
b = 0
c. §Ó z lµ sè thùc d¬ng ®iÒu kiÖn lµ:
a > 0
 .
b = 0
d. §Ó z lµ sè ¶o ®iÒu kiÖn lµ a = 0.
Chó ý: §Ó t¨ng ®é khã cho yªu cÇu vÒ tËp hîp ®iÓm, bµi to¸n thêng ®îc cho
díi d¹ng mét biÓu thøc phøc.
ThÝ dô 1. X¸c ®Þnh tËp hîp çc ®iÓm trong mÆt ph¼ng phøc biÓu diÔn çc sè phøc
z sao cho z2:

a. Lµ sè ¶o. b. Lµ sè thùc ©m.

c. Lµ sè thùc d¬ng. d. Cã m«®un b»ng 1.
 Gi¶i
Víi sè phøc z = x + yi (x, y∈  ), ta cã:
z2 = (x + yi)2 = x2 − y2 + 2xyi.
a. §Ó z2 lµ sè ¶o ®iÒu kiÖn lµ:
x − y =0
x2 − y2 = 0 ⇔ (x − y)(x + y) = 0 ⇔  .
x + y =0
VËy, tËp hîp ®iÓm çc ®iÓm M thuéc hai ®êng ph©n gi¸c cña gãc gi÷a trôc thùc,
trôc ¶o.
b. §Ó z2 lµ sè thùc d¬ng ®iÒu kiÖn lµ:
x 2 − y 2 > 0 x ≠ 0
 ⇔  .
xy = 0 y = 0
VËy, tËp hîp ®iÓm M thuéc trôc Ox (trôc thùc) trõ gèc O.
c. §Ó z2 lµ sè thùc ©m ®iÒu kiÖn lµ:
x 2 − y 2 < 0 x = 0
 ⇔  .
xy = 0 y ≠ 0
VËy, tËp hîp ®iÓm M thuéc trôc Oy (trôc ¶o) trõ gèc O.
d. §Ó z2 cã m«®un b»ng 1 ®iÒu kiÖn lµ:
(x ) (x )
2 2
2
− y2 1⇔
+ (2xy)2 = 2
+ y2 1 ⇔ x2 + y2 = 1.
=
VËy, tËp hîp ®iÓm M thuéc ®êng trßn ®¬n vÞ.
ThÝ dô 2. X¸c ®Þnh tËp hîp çc ®iÓm M trªn mÆt ph¼ng phøc biÓu diÔn çc sè
phøc tháa m·n (1 + i 3 )z + 2, trong ®ã z – 1 ≤ 2.
 Gi¶i
Ta biÕn ®æi:
x − 2 + yi
(1 + i 3 )z + 2 = x + yi ⇔ (1 + i 3 )z = x − 2 + yi ⇔ z =
1+ i 3
Khi ®ã:
x − 2 + yi x − 3 + i(y + 3)
z – 1 = −1 =
1+ i 3 1+ i 3
[x − 3 + i(y + 3)](1 − i 3) x + y 3 + i(y − x 3 + 3 3)
= =
4 4
z – 1 ≤ 2 ⇔ x + y 3 + i(y − x 3 + 3 3) ≤ 8

⇔ (x + y 3) 2 + (y − x 3 + 3 3) 2 ≤ 8
⇔ 4 (x − 3) 2 + (y − 3) 2  ≤ 8 ⇔ (x − 3)2 + (y − 3 )2 ≤ 16.
VËy, tËp hîp ®iÓm M thuéc h×nh trßn t©m I(3; 3 ) b¸n kÝnh R = 4.
D¹ng to¸n 5: Ph¬ng tr×nh phøc

Ph¬ng ph¸p
Ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: Sö dông çc phÐp biÕn ®æi ®¹i sè vµ çc phÐp to¸n vÒ sè phøc.
Bíc 1: Gi¶ sö sè phøc cÇn t×m lµ z = a + bi (x, y∈  ).
Bíc 2: Thay z vµo ph¬ng tr×nh vµ sö dông sö dông b»ng
nhau cña hai sè phøc ®Ó t×m a, b.
Bíc 3: KÕt luËn vÒ sè phøc z cÇn t×m.
ThÝ dô 1. T×m nghiÖm phøc cña ph¬ng tr×nh:
2+i −1 + 3i
a. z= . b. ( iz + 1) ( z − 2 + i ) ( 2 + i ) z − z + 1 =0 .
1− i 2+i
 Gi¶i
(2 + i)(1 + i) (−1 + 3i)(2 − i) (1 + 3i) 1 + 7i
z= ⇔ z=
1 +1
2 2
2 +1
2 2
2 5
2 1 + 7i 2 (1 + 7i)(1 − 3i) 22 + 4i
⇔ z= . = . = .
5 1 + 3i 5 12 + 32 25
22 4
VËy, ph¬ng tr×nh cã nghiÖm z = + i.
25 25
b. Ta biÕn ®æi ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
 iz + 1 = 0 (1)

 z − 2 + i =0 (2)
( 2 + i ) z − z + 1 = 0 (3)

Ta lÇn lît:
1
 Víi ph¬ng tr×nh (1), ta biÕn ®æi iz = −1 ⇔ z = − = i.
i
 Víi ph¬ng tr×nh (2), ta biÕn ®æi:
z= 2 − i ⇔ z = 2 + i.
 Víi ph¬ng tr×nh (3), ta cã thÓ tr×nh bµy theo hai çch sau:

Çch 1: Ta biÕn ®æi (3) vÒ d¹ng:

−1 −1(1 − i) 1 1
(1 + i)z = –1 ⇔ z = = 2 2 = − + i.
1+ i 1 +1 2 2
Çch 2: Gi¶ sö z = a + bi (a, b∈  ), ta cã:
(3) ⇔ (2 + i)(a + bi) − (a + bi) + 1 = 0
⇔ 2a − b + (a + 2b)i − (a + bi) + 1 = 0 ⇔ a − b + 1 + (a + b)i = 0
a − b + 1 =0 −2b = −1 a = −1/ 2 1 1
⇔  ⇔  ⇔  ⇔ z = − + i.
a + b = 0 a = − b b = 1/ 2 2 2
1 1
VËy, ph¬ng tr×nh cã ba nghiÖm z = i, z = 2 + i vµ z = − + i .
2 2
§2. c¨n bËc hai cña sè phøc

vµ ph¬ng tr×nh b¹c hai
D¹ng to¸n 1: C¨n bËc hai cña sè phøc
Ph¬ng ph¸p
Sö dông kiÕn thøc trong phÇn c¨n bËc hai cña sè phøc vµ lu ý tíi çc trêng hîp
®Æc biÖt.
ThÝ dô 1. T×m çc c¨n bËc hai cña mçi sè phøc sau:
a. 2 2 − 3 . b. i.
 Gi¶i
a. Sè 2 2 − 3 < 0 nªn cã hai c¨n bËc hai lµ:
( ) ( ) ( )
2
±i − 2 2 − 3 = ±i 3 − 2 2 = ±i 2 −1 = ±i 2 −1 .
b. Gi¶ sö sè z = x + yi (x, y∈  ) lµ c¨n bËc hai cña i, tøc lµ ta cã:
i = (x + yi)2 = x2 − y2 + 2xyi
 1  2
 y=  1  x= y=
x − y = 0  y =
2 2
2x 2
⇔ ⇔ ⇔ 2x ⇔ .

2
 2xy = 1 x 2 −  1   2
  = 0 4x − 1 =
4
0 x = y = −
  2x   2
2
VËy, sè i cã hai c¨n bËc hai lµ ± (1 + i) .
2
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó t×m c¨n bËc hai cña çc sè phøc trªn:
 C©u a) chóng ta sö dông ngay kÕt qu¶ cña trêng hîp 1 trong
chó ý cña phÇn c¨n bËc hai.
 C©u b) chóng ta sö dông thuËt to¸n ®· ®îc tr×nh bµy trong
trêng hîp 2 cña chó ý cña phÇn c¨n bËc hai.

Víi sè ¶o d¹ng z = bi nÕu chóng ta sö dông ®¸nh gi¸ vÒ dÊu

cña x vµ y th× sÏ nhanh chãng t×m ®îc nghiÖm cña hÖ ph¬ng
tr×nh. Cô thÓ hÖ trong c©u b) sÏ ®îc thùc hiÖn nh sau:
x = y
x 2 − y 2 =
0 x = ± y 
 ⇔  ⇔ 2 1
2xy = 1 2xy = 1vµ x, y cïng dÊu  x =
 2
2
⇔ x= y= ± .
2
ThÝ dô 2. T×m çc c¨n bËc hai cña mçi sè phøc sau:
a. 3 + 4i. b. 4 + 6i 5 .
 Gi¶i
Çch 1: Gi¶ sö sè z = x + yi (x, y∈  ) lµ c¨n bËc hai cña 3 + 4i, tøc lµ ta cã:
3 + 4i = (x + yi)2 = x2 − y2 + 2xyi
 2
 y=  2
x − y =  y =
2 2
3 x
⇔  ⇔  2 ⇔  x
2xy = 4 x 2 −  2  = 
 x − 3x − 4 =
4 2
   3 0
x
 2
y = =  x 2= vµ y 1
⇔  x ⇔  .
x 2 = 4 x = −2 vµ y = −1

VËy, sè 3 + 4i cã hai c¨n bËc hai lµ ±(2 + i).
3 + 4i = 3 + 2.2i = 3 + 2.2.i = (2 + i)2.
VËy, sè 3 + 4i cã hai c¨n bËc hai lµ ±(2 + i).
Çch 1: Gi¶ sö sè z = x + yi (x, y∈  ) lµ c¨n bËc hai cña 4 + 6i 5 , tøc lµ ta cã:
4 + 6i 5 = (x + yi)2 = x2 − y2 + 2xyi
 3 5
y =  3 5
 x − y =
2 2
4  x y =
⇔  ⇔  2 ⇔  x
2xy = 6 5 x 2 −  3 5  = 
  4  x − 4x − 45 =
4 2
0

  x 
 3 5
y = =  x 3= vµ y 5
⇔  x ⇔  .
x 2 = 9  x = −3vµ y = − 5


(
VËy, sè 4 + 6i 5 cã hai c¨n bËc hai lµ ± 3 + i 5 . )
( 5i ) = 3 + 2.3( 5i ) + ( 5i ) = (3 + 5i ) .
2 2
4 + 6i 5 = 4 + 2.3 5i = 4 + 2.3 2
VËy, sè 4 + 6i 5 cã hai c¨n bËc hai lµ ± ( 3 + i 5 ) .
 NhËn xÐt: ý tëng cho çch gi¶i 2 trong thÝ dô trªn víi mçi sè phøc d¹ng a + bi
(a, b thùc kh¸c 0) cã thÓ ®îc gi¶i thÝch nh sau:
b b
Ta viÕt bi = 2. i , tíi ®©y cÇn mét phÐp ph©n tÝch sè i thµnh hai sè
2 2
b1 vµ b2i sao cho b1 + ( b 2i ) =
2
2
a.
§èi víi çc em häc sinh ®· biÕt vËn dông ®Þnh lÝ ViÐt ®Ó nhÈm
nghiÖm cña ph¬ng tr×nh bËc hai th× ®©y lµ c«ng viÖc ®¬n gi¶n.
D¹ng to¸n 2: Ph¬ng tr×nh bËc hai
Ph¬ng ph¸p
Sö dông kiÕn thøc trong phÇn ph¬ng tr×nh bËc hai.
ThÝ dô 1. T×m nghiÖm phøc cña çc ph¬ng tr×nh sau:
a. z2 − 2z + 2 = 0. b. z2 − 2iz + 1 = 0.
 Gi¶i
a. Ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: Ph¬ng tr×nh cã ∆' = 12 − 2 = –1 nªn nã cã hai nghiÖm ph©n biÖt lµ:
z1, 2 = 1 ±i.
(z − 1)2 = −1 = i2 ⇔ z − 1 = ±i ⇔ z1, 2 = 1 ±i.
VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm z1, 2 = 1 ± i.
b. Ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: Ph¬ng tr×nh cã ∆ = (–2i)2 − 4 = –8 ⇒ ∆ cã hai c¨n bËc hai lµ ±2i 2 .
Nªn ph¬ng tr×nh ®ã cã hai nghiÖm ph©n biÖt lµ:
2i ± 2i 2
z1, 2 = = (1 ± 2 )i.
2
z2 − 2iz − 1 = −2 ⇔ (z − i)2 = −2 ⇔ z − i = ±i 2 ⇔ z1, 2 = (1 ± 2 )i.
VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm z1, 2 = (1 ± 2 )i.
 Chó ý: a. Víi ph¬ng tr×nh bËc hai cã biÖt sè ∆ lµ sè phøc chóng ta thùc
hiÖn theo çc bíc sau:

Bíc 1: TÝnh biÖt sè ∆ = a + bi.

Bíc 2: T×m hai c¨n bËc hai cña ∆ (gi¶ sö ±δ) theo thuËt
to¸n ®· biÕt trong d¹ng to¸n 1.
Bíc 3: KÕt luËn, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm:
−B ± δ
z1, 2 = .
2A
b. Tõ ®ã, ta thÊy c«ng thøc Vi-Ðt vÒ ph¬ng tr×nh bËc hai víi hÖ sè
thùc vÉn ®óng cho ph¬ng tr×nh bËc hai víi hÖ sè phøc kh«ng, v×:
 −B + δ −B − δ B
 z1 + z 2 =2A + 2A = −
A
 .
 z= − B + δ − B − δ B − δ2 B 2 − ∆ 4AC C
2
.z . = = = =
 1 2 2A 2A 4A 4A 4A 2 A
ThÝ dô 2. T×m nghiÖm phøc cña çc ph¬ng tr×nh sau:
a. z2 + (2 − i)z − 2i = 0. b. 4z2 − 2z − i 3 = 0.
 Gi¶i
a. Ph¬ng tr×nh cã:
∆ = (2 − i)2 + 8i = 3 + 4i = (2 + i)2
nªn ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm ph©n biÖt lµ:
1 1
z1 = [ −(2 − i) − (2 + i)] = −2 vµ z 2 = [ −(2 − i) + (2 + i)] = i .
2 2
VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm z1 = −2 vµ z2 = i.
b. Ph¬ng tr×nh cã ∆ ' = 1 + 4i 3 .
Gi¶ sö sè δ = x + yi (x, y∈  ) lµ c¨n bËc hai cña ∆ ' = 1 + 4i 3 , tøc lµ ta cã:
1 + 4 3 i = (x + yi)2 = x2 − y2 + 2xyi
 2 3 
x 2 − y 2 = 1 y = 2 3
x y =
⇔  ⇔  ⇔  x
2xy = 4 3
(
 )
x 2 − 2 3 / x 2 = 1 x 4 − x 2 − 12 =
 0
 2 3  2 3
y = y = =  x 2= vµ y 3
⇔  x ⇔  x ⇔  .
(x 2 − 4)(x 2 + 3) =  x =
 −2 vµ y = − 3
x = 4
2
 0
Tøc lµ, biÖt sè ∆' cã hai c¨n bËc hai lµ ±(2 + i 3 ) nªn ph¬ng tr×nh cã hai
nghiÖm ph©n biÖt lµ:
1
z1 = 1 − (2 + i 3)  =
4
( 1
)
− 1 + i 3 vµ z 2 =
4
1
4  (
1 + (2 + i 3) =
1
4
)
3+i 3 .
VËy, ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm z1 = ( 1

)
− 1 + i 3 vµ =
4
(
z2
1
4
)
3+i 3 .

 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó gi¶i çc ph¬ng tr×nh trªn:

 ë c©u a) b»ng viÖc nhËn xÐt ®îc ngay r»ng 3 + 4i = (2 + i)2
chóng ta ®· gi¶m thiÓu ®îc çc bíc t×m c¨n b©c hai cña ∆.
 C©u b) chóng ta cÇn sö dông thuËt to¸n ®Ó t×m c¨n bËc hai cña
∆'. Tuy nhiªn, víi nh÷ng ngêi cã kinh nghiÖm hä cã thÓ
nhÈm ®îc.
ThÝ dô 3. T×m hai sè phøc, biÕt tæng cña chóng b»ng 4 – i vµ tÝch cña chóng
b»ng 5(1 – i).
 Gi¶i
Víi hai sè phøc z1, z2 tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi, ta cã:
 z1 + z 2 =4 − i

 z1.z=
2 5(1 − i)
suy ra z1, z2 lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
z2 − (4 − i)z + 5(1 − i) = 0
ph¬ng tr×nh cã ∆ = (4 − i)2 − 20(1 − i) = −5 + 12i.
Gi¶ sö sè δ = x + yi (x, y∈  ) lµ c¨n bËc hai cña ∆ = −5 + 12i, tøc lµ ta cã:
−5 + 12i = (x + yi)2 = x2 − y2 + 2xyi
 6
 y=  6  6
x − y = −5  x y = y =
2 2
⇔ ⇔ 2 ⇔ x ⇔ x
2xy = 12 x 2 −  6  =  
 x  −5 x + 5x − 36 = 0 x = 4
4 2 2
  
=  x 2= vµ y 3
⇔  .
x = −2 vµ y = −3
Tøc lµ, biÖt sè ∆ cã hai c¨n bËc hai lµ ±(2 + 3i).
Nªn ph¬ng tr×nh ®ã cã hai nghiÖm ph©n biÖt lµ:
4 − i + (2 + 3i) 4 − i − (2 + 3i)
z1 = = 3 + i; z2 = = 1 − 2i.
2 2
VËy, hai sè cÇn t×m lµ 3 + i vµ 1 − 2i.
D¹ng to¸n 3: Sö dông ph¬ng tr×nh bËc hai gi¶i ph¬ng tr×nh bËc cao
Ph¬ng ph¸p
a. §èi víi ph¬ng tr×nh bËc ba th× chóng ta cÇn thùc hiÖn phÐp nhÈm nghiÖm ®Ó
ph©n tÝch ®a thøc thµnh nh©n tö (tøc nhËn ®îc mét ph¬ng tr×nh tÝch).
b. §èi víi ph¬ng tr×nh bËc bèn d¹ng ®Æc biÖt chóng ta sö dông ph¬ng ph¸p
®Æt Èn phô.
ThÝ dô 1. Gi¶i çc ph¬ng tr×nh sau vµ biÓu diÔn h×nh häc tËp hîp çc nghiÖm
cña mçi ph¬ng tr×nh (trong mÆt ph¼ng phøc):
a. z3 − 1 = 0. b. z3 – 3z2 + 4z – 2 = 0.

 Gi¶i
a. Ta biÕn ®æi ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
z − 1 = 0 −1 ± i 3
(z − 1)(z2 + z + 1) = 0 ⇔  2 ⇔=z1 1,=z 2, 3 .
z + z + 1 = 0 2
VËy, ph¬ng tr×nh cã ba nghiÖm z1, z2, z3 vµ chóng theo thø tù ®îc biÓu diÔn
 1 3  1 3
b»ng çc ®iÓm M1(1; 0), M 2  − ;  vµ M 3  − ; −  trªn mÆt ph¼ng phøc.
 2 2   2 2 
b. V× tæng çc hÖ sè b»ng 0 nªn ph¬ng tr×nh cã mét nghiÖm b»ng 1 nªn ta biÕn ®æi
ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
z − 1 =0  z1 = 1
(z − 1)(z2 − 2z + 2) = 0 ⇔  2 ⇔  .
 z − 2z + 2 =0  z 2, 3 = 1 ± i 3
VËy, ph¬ng tr×nh cã ba nghiÖm z1, z2, z3 vµ chóng theo thø tù ®îc biÓu diÔn
( ) ( )
b»ng çc ®iÓm M1(1; 0), M 2 1; 3 vµ M 3 1; − 3 trªn mÆt ph¼ng phøc.
 Chó ý: a. RÊt nhiÒu häc sinh khi thùc hiÖn c©u a) do thãi quen t×m nghiÖm
thùc nªn ®· chØ ra nghiÖm duy nhÊt x = 1. Çc em häc sinh cÇn
ghi nhí néi dung chó ý 2 trong phÇn lÝ thuyÕt, nªn sö dông h»ng
®¼ng thøc ®Ó biÕn ®æi ph¬ng tr×nh ban ®Çu vÒ d¹ng tÝch.
b. ë c©u b) chóng ta sö dông kÕt qu¶ a + b + c + d = 0 th× ph¬ng
tr×nh az3 + bz2 + cz + d = 0 (víi a, b, c, d lµ nh÷ng sè thùc) cã
nghiÖm b»ng 1, do ®ã nã ®îc ph©n tÝch thµnh:
(z − 1)(Az2 + Bz + C) = 0.
T¬ng tù, nÕu ph¬ng tr×nh az3 + bz2 + cz + d = 0 cã:
a−b+c−d=0
th× nã cã nghiÖm b»ng −1, do ®ã nã ®îc ph©n tÝch thµnh:
(z + 1)(Az2 + Bz + C) = 0.
c. Çc em häc sinh h·y chøng minh r»ng "KÕt qu¶ trªn vÉn ®óng víi
ph¬ng tr×nh bËc ba cã hÖ sè phøc".
a. z4 − 1 = 0. b. z4 + 1 = 0.
 Gi¶i
a. BiÕn ®æi ph¬ng tr×nh vÒ d¹ng:
(z2 – 1)(z2 + 1) = 0 ⇔ z = ±1 vµ z = ±i.
z2 = i (1)
z4 − i2 = 0 ⇔ (z2 − i)(z2 + i) = 0 ⇔  2 .
 z = −i (2)
Ta lÇn lît:

 Víi ph¬ng tr×nh (1), gi¶ sö sè z = x + yi (x, y∈  ) lµ c¨n bËc hai cña 2i, tøc
lµ ta cã:
i = (x + yi)2 = x2 − y2 + 2xyi
x = y x = y
x 2 − y2 =0 x = ± y  
⇔  ⇔  ⇔  2 1 ⇔  1
2xy = 1  xy = 1vµ x, y cïng d Êu  x =  x= ±
2  2
1
⇔ x= y= ± .
2
1
Suy ra, ph¬ng tr×nh (1) cã hai nghiÖm lµ ± (1 + i ) .
2
 Víi ph¬ng tr×nh (2), gi¶ sö sè z = x + yi (x, y∈  ) lµ c¨n bËc hai cña −i, tøc
lµ ta cã:
−i = (x + yi)2 = x2 − y2 + 2xyi
x 2 − y2 =0 x = ± y
⇔  ⇔ 
2xy = −1  xy = −1vµ x, y tr ¸i dÊu
x = − y x = − y
  1
⇔  2 1 ⇔  1 ⇔ x =− y =± .
 x = 2  x = ± 2
 2
1
Suy ra, ph¬ng tr×nh (1) cã hai nghiÖm lµ ± (1 − i ) .
2
1
VËy, ph¬ng tr×nh ®· cho cã bèn nghiÖm lµ ± (1 ± i ) .
2
 NhËn xÐt: 1. Nh vËy, qua vÝ dô trªn:
a. ë c©u a) chóng ta sö dông h»ng ®¼ng thøc ®Ó chuyÓn
ph¬ng tr×nh ban ®Çu vÒ tÝch cña hai ph¬ng tr×nh bËc hai.
b. ë c©u b) chóng ta sö dông tÝnh chÊt i2 = −1 ®Ó lµm xuÊt
hiÖn d¹ng A2 − B2 = (A − B)(A + B).
2. Chóng ta ®Òu biÕt r»ng çc ph¬ng tr×nh trïng ph¬ng d¹ng:
az4 + bz2 + c = 0
®îc gi¶i b»ng viÖc sö dông Èn phô t = z2.
§3. d¹ng lîng gi¸c cña sè phøc

vµ øng dông
D¹ng to¸n 1: D¹ng lîng gi¸c cña cña sè phøc
Ph¬ng ph¸p
Sö dông kiÕn thøc ®îc tr×nh bµy trong nhËn xÐt cña phÇn 1.

1
ThÝ dô 1. T×m d¹ng lîng gi¸c cña çc sè phøc z , –z, , kz (k ∈ * ), biÕt:
z
a. z = 1 + i 3 . b. z = r(cosϕ + i.sinϕ), víi r > 0.
 Gi¶i
Çch 1: Víi z = 1 + i 3 , ta cã:
M«dun r = 1 + 3 = 2,
1 3 π
Acgumen ϕ tháa m·n cosϕ = vµ sinϕ = ⇒ chän ϕ = .
2 2 3
 π π 
Tõ ®ã, suy ra z = 2  cos + i.sin  vµ khi ®ã:
 3 3 
 π π   π  π 
z = 2  cos − i.sin  = 2  cos  −  + i.sin  −   ;
 3 3    3  3 
 π π  π π  4π 4π 
–z = −2  cos + i.sin  = 2  − cos − i.sin  = 2  cos + i.sin  ;
 3 3   3 3   3 3 
1 1 1  π π 1 π π
= z = .2  cos + i.sin  =  cos + i.sin  ;
z z.z 4  3 3 2 3 3
  π π
2k  cos 3 + i.sin 3  nÕu k > 0
  
kz =  .
−2k  cos 4 π + i.sin 4 π  nÕu k < 0
  3 3 

Çch 2: Chóng ta thêng sö dông ngay phÐp biÕn ®æi:
1 3  π π
z = 1 + i 3 = 2  + i  = 2  cos + i.sin  ;
2 2   3 3
1 3   π  π 
z = 1+ i 3 = 1 − i 3 = 2 − i  = 2  cos  −  + i.sin  −   ;
2 2   3   3 
 
 1 3  4π 4π 
–z = −1 − i 3 = 2  − − i  = 2  cos + i.sin  ;
 2 2   3 3 
1 1 1− i 3 1+ i 3 11 3 1 π π
= = = =  + i  =  cos + i.sin  .
z 1− i 3 1+ 3 4 22 2  2 3 3
 Sè phøc z cã m«dun r vµ acgumen b»ng −ϕ nªn cã d¹ng:
z = r[cos(−ϕ) + i.sin(−ϕ)].
 Sè phøc −z cã m«dun r vµ acgumen b»ng ϕ + π nªn cã d¹ng:
−z = r[cos(ϕ + π) + i.sin(ϕ + π)].

1 1 1 1
 Sè phøc = z cã m«dun 2 r = vµ acgumen b»ng ϕ nªn cã d¹ng:
z z.z r r
1 1
= (cosϕ + i.sinϕ).
z r
 Sè phøc kz cã m«dun |kz| = |k|r vµ acgumen b»ng ϕ nÕu k > 0 vµ lµ ϕ + π nÕu
k < 0 nªn cã d¹ng:
 kr(cos ϕ + i.sin ϕ) nÕu k > 0
kz =  .
− kr[cos(ϕ + π) + i.sin(ϕ + π)] nÕu k < 0
ThÝ dô 2. Cho hai sè phøc z1 = 1 + i vµ z=
2 3+i.
a. T×m d¹ng lîng gi¸c cña z1, z2.
z1
b. Sö dông kÕt qu¶ trong a) tÝnh z1z 2 , .
z2
 Gi¶i
 1 1   π π
z1 =
=1+i 2 = + i 2  cos + i.sin  ,
 2 2   4 4
 3 1   π π
z=
2 =
3 + i 2  = + i  2  cos + i.sin  .
 2 2   6 6
 π π  π π   5π 5π 
= z1z 2 =
2.2 cos  +  + i.sin  +   2 2  cos + i.sin  ,
 4 6  4 6   12 12 
z1 2  π π  π π  2 π π
=  cos  −  + i.sin=
 −   cos + i.sin  .
z2 2  4 6  4 6  2  12 12 
 Chó ý: NÕu thùc hiÖn çc phÐp to¸n trªn díi d¹ng ®¹i sè:
a. Ta cã:
z1z 2 =
(1 + i) ( ) ( 3 − 1) + (
3+i = )
3 +1 i
 ( 3 − 1) ( 3 + 1) 
= 2 2 + i
 2 2 2 2 
 
3 −1 5π 3 + 1 5π
=
tõ ®ã, suy ra =
cos , sin .
2 2 12 2 2 12
b. Ta cã:
1+ i (1 + i ) ( )
3 −i
z1
=
z2
=
3+i 4
=
1
4
( ) (
3 +1 + )
3 − 1 i


=

2  2 3 +1 (
+
2 3 −1) ( ) i 
2  4 4 
 
=
tõ ®ã, suy ra
2 3 +1
=
cos
π
,
(2 3 −1 ) π
sin .
( )
4 12 4 12
D¹ng to¸n 2: Çc øng dông

Ph¬ng ph¸p
Sö dông d¹ng lîng gi¸c cña sè phøc ®Ó thùc hiÖn çc phÐp to¸n.
Sö dông c«ng thøc moa−vr¬ (moivre) vµ øng dông.
ThÝ dô 1. T×m d¹ng lîng gi¸c cña çc c¨n bËc hai cña sè phøc:
z = cosϕ − i.sinϕ.
 Gi¶i
ViÕt l¹i sè phøc z d¬ng d¹ng chuÈn:
z = cos(−ϕ) − i.sin(−ϕ)
tõ ®ã, suy ra nã cã hai c¨n bËc hai lµ:
 ϕ  ϕ  ϕ   ϕ 
cos  −  + i.sin  −  và cos  − + π  + i.sin  − + π  .
 2  2  2   2 
2008
 i 
ThÝ dô 2. TÝnh   .
1+ i 
 Gi¶i
Çch 1: Ta lÇn lît cã d¹ng lîng gi¸c cña çc sè phøc:
π π
cos + i.sin
i 2 2 2 π π
= = cos + i.sin 
1+ i  π π 2  4 4
2  cos + i.sin 
 4 4
2008
 i 
2008
 2 π π 
⇒  =   cos + i.sin  
1+ i   2  4 4  
2008
 2 1
=   ( cos502π + i.sin 502π ) = .
 2  21004
Çch 2: Ta cã:
i i(1 − i) 1+ i 2 2 2 2 π π
= = =  +i  =  cos + i.sin 
1+ i 2 2 2  2 2  2  4 4

2008
 i 
2008
 2 π π 
⇒  =   cos + i.sin  
1+ i   2  4 4  
2008
 2 1
=   ( cos502π + i.sin 502π ) = 1004
.
 2  2
VÝ dô 1: T×m ®iÓm biÓu diÔn çc sè phøc sau:

( ) +( ) ( ) −( )
2 2 3 3
a. z = 2 +i 2 −i . b. z = 2 +i 2 −i .
 Gi¶i
( ) +( )
2 2
z= 2 +i 2 −i = 2 + 2i 2 + i2 + 2 − 2i 2 + i2 = 2.
( ) +( )
2 2
z= 2 +i 2 −i =( 2 +i+ 2 – i)2 − 2( 2 + i)( 2 – i)
= 8 − 2(2 − i2) = 2.
( ) +( )
2 2
z= 2 +i 2 −i =( 2 +i− 2 + i)2 + 2( 2 + i)( 2 – i)
= 4i2 + 2(2 − i2) = 2.
( ) ( )
3 3
z= 2 +i − 2 − i = 2 2 + 6i + 3i 2 2 + i3 − ( 2 2 − 6i + 3i 2 2 − i3)
= 12i + 2i3 = 12i − 2i = 10i.
( ) −( )
3 3
z= 2 +i 2 −i =( 2 +i– 2 + i)3 +
+ 3( 2 + i)( 2 – i) ( 2 + i – 2 + i)
= 8i + 6i(2 − i ) = −8i + 18i = 10i.
3 2

VÝ dô 2: T×m m«®un cña çc sè phøc sau:

3 −i 2 +i
a. z = − .
1+ i i
b. z = 1 + (1 − i) + (1 − i)2 + (1 − i)3 + ... + (1 − i)19.
 Gi¶i
a. Ta cã:
3 −i 2 +i ( 3 − i)(1 − i) 3 −3 2 2 − 3 −1
z= − = + ( 2 + i)i = + i
1+ i i 2 2 2
2 2
 3 − 3   2 2 − 3 −1
= ⇒ z   +   = 6 − 6 − 3 − 2 .
 2   2 
b. XÐt cÊp sè nh©n (un) cã u1 = 1 vµ q = 1 − i, ta cã:
un = u1.qn − 1,
q 20 − 1 (1 − i)20 − 1 (1 − i)20 − 1
z = S20 = u1 + u2 + ... + u20 = = =
q −1 1− i −1 −i
= [(−2i) − 1]i = (2 − 1)i
10 10
tøc lµ z cã phÇn thùc b»ng 0 vµ phÇn ¶o b»ng 210 − 1 nªn = z 210 − 1 .

VÝ dô 3: Chøng minh r»ng:
a. Sè phøc z lµ sè ¶o khi vµ chØ khi z = – z .
b. Víi mäi sè phøc z, z' ta cã z + z ' =z + z ' ; z.z ' = z.z ' .
 Gi¶i
a. Tõ gi¶ thiÕt:
z = – z ⇔ a + bi = − a + bi = −a + bi ⇔ a = 0 ⇔ Sè phøc z lµ sè ¶o.
b. Víi hai sè phøc z = a + bi, z' = a' + b'i (a, b, a', b'∈  ), ta lÇn lît cã:
z + z ' = (a + bi) + (a '+ b ' i) = (a + a ') + (b + b ')i = (a + a') − (b + b’)i
= (a − bi) + (a' − b'i)= z + z ' , ®pcm.
z.z ' = (a + bi)(a '+ b ' i) = (aa '− bb ') + (ab '+ a ' b)i
= (aa’ − bb') − (ab' + a’b)i = (a − bi)(a' − b'i) = z.z ' , ®pcm.
VÝ dô 4: X¸c ®Þnh tËp hîp çc ®iÓm trong mÆt ph¼ng phøc biÓu diÔn çc sè tho¶
m·n mçi ®iÒu kiÖn sau:
a. z + z + 3 = 4. b. (2 – z)(i + z ) lµ sè thùc tuú ý.
c. 2z – i = z – z + 2i. d. z2 – ( z )2 = 4.
 Gi¶i
Víi sè phøc z = x + yi (x, y∈  ) ®îc biÓu diÔm bëi ®iÓm M(x; y).
a. Ta cã:
4 = x + iy + x − yi + 3 = 2x + 3 ⇔ 2x + 3 = ±4
1 7
⇔ x = hoÆc x = − .
2 2

1 7
VËy, tËp hîp ®iÓm M thuéc hai ®êng th¼ng x = vµ x = − .
2 2
b. Ta cã:
w = (2 – z)(i + z ) = (2 – x − yi)(i + x − yi) = −x2 − y2 + 2x + y + (2 − x − 2y)i
§Ó w lµ sè thùc ®iÒu kiÖn lµ:
2 − x − 2y = 0 ⇔ x + 2y − 2 = 0.
VËy, tËp hîp ®iÓm M thuéc ®êng th¼ng x + 2y − 2 = 0.
c. Ta cã:
2z – i = z – z + 2i ⇔ 2x + yi – i = x + yi – x + yi + 2i
⇔ 2x + (y – 1)i = 2(y + 1)i ⇔ 2 x 2 + (y − 1)2 = 4(y + 1)2
x2
⇔ 1 + (y − 1)2 = (y + 1)2 ⇔ y = .
4
x2
VËy, tËp hîp ®iÓm M thuéc parabol (P): y = .
4
d. Ta cã:
4 = z2 – ( z )2 = (x + yi)2 – (x − yi)2 = 4xyi
1
⇔ x 2 y 2 = 1 ⇔ x2y2 = 1 ⇔ y = ± .
x
1
VËy, tËp hîp ®iÓm M thuéc hai hypebol cã ph¬ng tr×nh y = ± .
x
VÝ dô 5: T×m sè phøc z tháa m·n:
4
z −1 z − 3i z+i
a. = 1 vµ = 1. b.   = 1.
z−i z+i z−i
 Gi¶i
Çch 1: §Æt z = x + iy (x, y ∈  ), khi ®ã ta lÇn lît cã:
z −1
1= ⇔ z − i = z − 1 ⇔ x + iy − i = x + iy − 1
z−i
⇔ x + (y − 1)i = x − 1 + iy ⇔ x2 + (y − 1)2 = (x − 1)2 + y2 ⇔ x = y.
z − 3i
1= ⇔ z + i = z − 3i ⇔ x + iy + i = x + iy − 3i
z+i
⇔ x + (y + 1)i = x + (y − 3) ⇔ x2 + (y + 1)2 = x2 + (y − 3)2
⇔ 8y = 8 ⇔ y = 1 ⇒ x = 1.
VËy, sè phøc cÇn t×m lµ z = 1 + i.
Çch 2: §Æt z = x + iy (x, y ∈  ), khi ®ã ta lÇn lît cã nhËn xÐt:
z − z1
 TËp hîp çc ®iÓm M biÓu diÔn sè phøc z tháa m·n = 1 (víi z1 = 1, z2 =
z − z2
i theo thø tù ®îc biÓu diÔn bíi çc ®iÓm A(1; 0), B(0; 1)) lµ ®êng trung trùc

cña ®o¹n AB. Tõ ®ã, suy ra M thuéc ®êng ph©n gi¸c gãc phÇn tõ thø nhÊt,
tøc lµ y = x.
z − 3i
 §iÒu kiÖn = 1 chøng tá z cã phÇn ¶o b»ng 1 (tøc lµ y = 1).
z+i
VËy, sè phøc cÇn t×m lµ z = 1 + i.
z+i
4
 z + i  2   z + i  2   z + i  2   z + i  2 2 
0=   − 1 =  z − i  − 1  z − i  + 1 =  z − i  − 1  z − i  − i 
z−i            
 z + i  z + i  z + i  z + i 
= − 1  + 1  − i  + i
 z − i  z − i  z − i  z − i 
z + i = z − i
 z + i =− z + i z = 0 z = 0
⇔  
⇔ (1 − i)z =− 1 i ⇔  z = 1 .
 z + i = (z − i)i
 (1 + i)z =−(1 + i)  z = −1
 z + i =−(z − i)i
VËy, sè phøc cÇn t×m lµ z = 0, z = ±1.
VÝ dô 6: T×m nghiÖm phøc cña mçi ph¬ng tr×nh sau:
a. z2 + z = 0. b. z2 + z = 0.
 Gi¶i
a. §Æt z = x + iy (x, y ∈  ), khi ®ã ph¬ng tr×nh cã d¹ng:
(x + iy)2 + x − yi = 0 ⇔ x2 − y2 + 2xyi + x − yi = 0
x 2 − y 2 + x =0
⇔ x2 − y2 + x + (2xy − y)i = 0 ⇔ 
2xy − y = 0
=  y 0 vµ x − y =
2 2
+x 0 =  y 0 vµ x =2
+x 0
⇔  ⇔ 
=  x 1 vµ x 2 − y 2= +x = 0  x 1= vµ 4y 2 3
 2 
 2
 y = 0 vµ x = 0 hoÆc x = −1
⇔ .
 x = 1 vµ y = ± 3
 2 2
1 3 1 3
VËy, ph¬ng tr×nh cã bèn nghiÖm z = 0, z = −1, z =+ i,z= − i.
2 2 2 2
b. §Æt z = x + iy (x, y ∈  ), khi ®ã ph¬ng tr×nh cã d¹ng:
(x + iy)2 + x + iy = 0 ⇔ x2 − y2 + x 2 + y 2 + 2xyi = 0
x 2 − y 2 + x 2 + y 2 =
0 = x 0 vµ x 2 − y 2 + x 2 +=
y2 0
⇔  ⇔ 
2xy = 0 = y 0 vµ x 2 − y 2 + x 2 +=
y2 0


 x= 0 vµ − y 2 + y 2 = 0  x = 0 vµ y = ± i
⇔  ⇔ 
 y= 0 vµ x 2 + x =

2
0 =  y 0= vµ x 0
VËy, ph¬ng tr×nh cã ba nghiÖm z = 0, z = i vµ z = −i.
VÝ dô 7: T×m çc c¨n bËc hai cña sè phøc 4 + 6i 5 .
 Gi¶i
Gi¶ sö sè z = x + yi (x, y∈  ) lµ c¨n bËc hai cña 4 + 6i 5 , tøc lµ ta cã:
4 + 6i 5 = (x + yi)2 = x2 − y2 + 2xyi
 3 5
y =  3 5  3 5
x − y =
2 2
4  x y = y =
⇔  ⇔  2 ⇔  x ⇔  x
2xy = 6 5 x 2 −  3 5  = x − 4x − 45 =
4 2 x 2 = 9
   4  0 
  x 
=  x 3= vµ y 5
⇔  .
 x =
−3 vµ y =
− 5
(
VËy, sè 1 + 4 3 i cã hai c¨n bËc hai lµ ± 3 + i 5 . )
VÝ dô 8: Hái khi sè thùc a thay ®æi tuú ý th× çc ®iÓm cña mÆt ph¼ng phøc biÓu
diÔn çc c¨n bËc hai cña a + 2i v¹ch nªn ®êng nµo ?
 Gi¶i
Gi¶ sö sè z = x + yi (x, y∈  ) lµ c¨n bËc hai cña a + i, tøc lµ ta cã:
x 2 − y2 =a
a + 2i = (x + yi)2 = x2 − y2 + 2xyi ⇔  .
2xy = 2
1
Tõ ph¬ng tr×nh 2xy = 2 chøng tá ®iÓm M biÓu diÔn z ph¶i thuéc hypebol y = . V×
x
víi mçi ®iÓm (x; y) cña hypebol nµy, t×m ®îc a = x2 − y2 nªn M v¹ch trªn toµn bé
hai nh¸nh cña hypebol ®ã.
a. z 2 − 4i 2z − 6i =0. b. (z2 + z)2 + 4(z2 + z) − 12 = 0.
 Gi¶i
a. Ph¬ng tr×nh cã:
( )
2
∆' = 2i 2 + 6i = −8 + 6i = (1 + 3i)2
nªn ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm ph©n biÖt lµ:
( )
z1 =2i 2 − (1 + 3i) =−1 + 2 2 − 3 i vµ z1 =2i 2 + (1 + 3i) =1 + 2 2 + 3 i .( )

b. §Æt t = z2 + z, ph¬ng tr×nh ®îc chuyÓn vÒ d¹ng:

t2 + 4t − 12 = 0 ⇔ t = 2 hoÆc t = −6.
Ta lÇn lît:
 Víi t = 2, ta ®îc:
z2 + z = 2 ⇔ z2 + z − 2 = 0 ⇔ z1 = 1 vµ z2 = −2.
 Víi t = −6, ta ®îc:
z2 + z = −6 ⇔ z2 + z + 6 = 0.
Ph¬ng tr×nh nµy cã ∆ = 1 − 24 = −23 nªn cã hai nghiÖm ph©n biÖt lµ
−1 ± i 23
z 3, 4 = .
2
−1 ± i 23
VËy, ph¬ng tr×nh cã bèn nghiÖm z1 = 1, z2 = −2 vµ z 3, 4 = .
2
VÝ dô 10: Cho ph¬ng tr×nh z 2 − mz − 6i =
0.
a. Gi¶i ph¬ng tr×nh víi m = 4i 2.
b. T×m m ®Ó ph¬ng tr×nh cã tæng b×nh ph¬ng hai nghiÖm b»ng 5.
 Gi¶i
a. Víi m = 4i 2 ph¬ng tr×nh cã d¹ng z 2 − 4i 2z − 6i =
0.
Ph¬ng tr×nh cã:
( )
2
∆' = 2i 2 + 6i = −8 + 6i = (1 + 3i)2
nªn nã cã hai nghiÖm ph©n biÖt lµ:
z1 =2i 2 − (1 + 3i) =−1 + 2 2 − 3 i , ( )
(
z 2 =2i 2 + (1 + 3i) =1 + 2 2 + 3 i . )
b. Gi¶ sö hai nghiÖm cña ph¬ng tr×nh lµ z1, z2, suy ra:
 z1 + z 2 =m
 .
 z1.z 2 = −6i
Khi ®ã:
5 z12 + z 22 = (z1 + z2)2 − 2z1z2 = m2 + 12i ⇔ m2 = 5 − 12i = (3 − 2i)2
=
⇔ m = ±(3 − 2i).
VËy, víi m = ±(3 − 2i) tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
VÝ dô 11: T×m sè thùc a, b ®Ó cã ph©n tÝch:
2z3 – 9z2 + 14z – 5 = (2z – 1)(z2 + az + b)
råi gi¶i ph¬ng tr×nh 2z3 – 9z2 + 14z – 5 = 0.
 Gi¶i
Ta cã:
2z3 – 9z2 + 14z – 5 = 2z3 – (1 − a)z2 + (2b − a)z – b.

Sö dông ®ång nhÊt thøc, ta ®îc:

1 − a =9
 a = −4
2b − a = 14 ⇔  ⇒ 2z3 – 9z2 + 14z – 5 = (2z – 1)(z2 − 4z + 5).
b = 5  b = 5

Tõ ph©n tÝch trªn, ph¬ng tr×nh ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng:
 1  1
2z − 1 = 0 2z = 1 z = 2 z = 2 .
 2 ⇔  ⇔ ⇔
 z − 4z + 5 =0 (z − 2) =−1 =i
2 2  
 z − 2 =± i  z= 2 ± i
1
VËy, ph¬ng tr×nh cã ba nghiÖm z = 2 ± i vµ z = .
2
VÝ dô 12: T×m sè thùc a, b ®Ó cã ph©n tÝch:
z4 – 4z2 – 16z – 16 = (z2 – 2z – 4)(z2 + az + b)
råi gi¶i ph¬ng tr×nh z4 – 4z2 – 16z – 16 = 0.
 Gi¶i
Ta cã:
z4 – 4z2 – 16z – 16 = z4 − (2 − a)z3 − (2a − b + 4)z2 − (4a + 2b)z – 4b.
Sö dông ®ång nhÊt thøc, ta ®îc:
2 − a = 0
2a − b + 4 =
 4 a = 2
 ⇔  ⇒ z4 – 4z2 – 16z – 16 = (z2 – 2z – 4)(z2 + az +
 4a + 2b =16  b = 4
4b = 16
b).
Tõ ph©n tÝch trªn, ph¬ng tr×nh ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng:
 z 2 − 2z − 4 =0 (z − 1)2 =
5  z − 1 =± 5  z= 1 ± 5
 2 ⇔  ⇔  ⇔  .
 z + 2z + 4 = (z + 1) =−3
2
0  z + 1 =± i 3  z =−1 ± i 3
VËy, ph¬ng tr×nh cã bèn nghiÖm z =1 ± 5 vµ z =−1 ± i 3 .
VÝ dô 13: Cho ph¬ng tr×nh z4 + pz2 + q = 0 víi p, q lµ çc sè thùc.
T×m ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ vÒ çc sè p, q ®Ó ph¬ng tr×nh:
a. ChØ cã nghiÖm thùc.
b. Kh«ng cã nghiÖm thùc.
 Gi¶i
§Æt t = z2, ph¬ng tr×nh ®îc biÕn ®æi vÒ d¹ng t2 + pt + q = 0. (*)
a. Ph¬ng tr×nh ban ®Çu chØ cã nghiÖm thùc khi vµ chØ khi:
(*) cã hai nghiÖm kh«ng ©m (0 ≤ t1 ≤ t2)
∆ ≥ 0 p 2 − 4q ≥ 0 p 2 − 4q ≥ 0
  
⇔ S ≥ 0 ⇔  − p ≥ 0 ⇔ p ≤ 0 .
P ≥ 0 q ≥ 0 q ≥ 0
  

b. Ph¬ng tr×nh ban ®Çu chØ kh«ng cã nghiÖm thùc khi vµ chØ khi:
(*) v« nghiÖm hoÆc cã hai nghiÖm ©m (t1 ≤ t2 < 0)
∆ < 0  p 2 − 4q < 0  p 2 − 4q < 0
   2
 ∆ ≥ 0   p 2
− 4q ≥ 0  p − 4q ≥ 0
⇔  ⇔  ⇔  .
 S < 0 −p < 0 p > 0
  
  P > 0  q > 0  q > 0
 Yªu cÇu: Çc em häc sinh h·y thùc hiÖn "T×m ®iÒu kiÖn ®Ó ph¬ng tr×nh cã c¶
nghiÖm thùc vµ nghiÖm kh«ng thùc".
z
VÝ dô 14: Cho çc sè phøc z1 = 6 – i 2 , z2 = –2 – 2i, z3 = 1 .
z2
a. ViÕt z1, z2, z3 díi d¹ng lîng gi¸c.
7π 7π
b. Tõ c©u a) h·y tÝnh cos vµ sin .
12 12
 Gi¶i
a. Ta biÕn ®æi:
 3 1   5π 5π 
z1 = 6 – i 2 = −2 2  − + i = −2 2  cos + i.sin  ,
 2 2   6 6 
 
 2 2   π π
z2 = –2 – 2i = −2 2  + i  = −2 2  cos + i.sin  ,

 2 2   4 4
z1 7π 7π
z3 = = cos + i.sin .
z2 12 12
b. Ta cã:
z3 =
z1
=
6 −i 2
=
( 6 − i 2 )(−2 + 2i)
=
− 6+ 2+ 6+ 2 i (
.
)
z2 −2 − 2i 8 4
Tõ ®ã, suy ra:
7π − 6+ 2 7π 6+ 2
cos = vµ sin = .
12 4 12 4
2010
 5 − 3i 3 
VÝ dô 15: TÝnh   .
 1 + 2i 3 
 Gi¶i
Ta cã:
5 + 3i 3 (5 + 3i 3)(1 + 2i 3)   π  π 
= = −1 + i 3 = −2  cos  −  + i.sin  −  
1 − 2i 3 13   3  3 
Tõ ®ã, suy ra:

2010 2010
 5 + 3i 3     π  π  
 1 − 2i 3 
= −2  cos  −  + i.sin  −   
     3  3  
= (−2)  cos ( −670 π ) + i.sin ( −670 π )  = 22010.
2010
VÝ dô 16: ViÕt d¹ng lîng gi¸c cña sè phøc z vµ çc c¨n bËc hai cña z cho mçi
trêng hîp sau:
5π
a. z = 3 vµ mét acgument cña iz lµ .
4
1 z 3π
b. z = vµ mét acgument cña lµ − .
3 1+ i 4
 Gi¶i
a. Gi¶ sö z = a + bi víi m«dun r vµ acgument ϕ, ta cã:
z = a 2 + b 2 = 3,
a 5π 3π
iz = i(a + bi) = −b + ai ⇒ cosϕ = = sin = cos .
a +b
2 2 4 4
 3π 3π 
Tõ ®ã, suy ra z = 3  cos + i.sin  vµ çc c¨n bËc hai cña z lµ:
 4 4 
 3π 3π   11π 11π 
3  cos + i.sin  ; 3  cos + i.sin .
 8 8   8 8 
b. Gi¶ sö z = a + bi víi m«dun r vµ acgument ϕ, ta cã:
1
z = a 2 + b 2 = ,
3
z (a − bi)(1 − i) a+b a
= = (1 − i) ⇒ cosϕ = = 0.
1+ i 2 2 a + b2
2
1  π π
Tõ ®ã, suy ra z =  cos + i.sin  vµ çc c¨n bËc hai cña z lµ:
3  2 2
3 π π 3 5π 5π 
 cos + i.sin  ;  cos + i.sin  .
3  4 4 3  4 4 

B. h×nh häc
ch¬ng 1 − khèi ®a diÖn vµ thÓ tÝch cña chóng
I. Kh¸i niÖm khèi ®a diÖn

1. Khèi ®a diÖn. Khèi chãp, khèi l¨ng trô
§Þnh nghÜa
H×nh ®a diÖn (gäi t¾t lµ ®a diÖn) lµ h×nh gåm mét sè h÷u h¹n ®a gi¸c ph¼ng
tho¶ m·n hai ®iÒu kiÖn:
a. Hai ®a gi¸c bÊt k× hoÆc kh«ng cã ®iÓm chung, hoÆc cã mét ®Ønh chung,
hoÆc cã mét c¹nh chung.
b. Mçi c¹nh cña ®a gi¸c lµ c¹nh chung cña ®óng hai ®a gi¸c.
§Þnh nghÜa
H×nh ®a diÖn vµ phÇn bªn trong cña nã gäi lµ khèi ®a diÖn.
2. Ph©n chia vµ l¾p ghÐp çc khèi ®a diÖn
KÕt qu¶
Mçi khèi ®a diÖn bÊt k× lu«n cã thÓ ph©n chia ®îc thµnh çc khèi tø diÖn
(b»ng nhiÒu çch kh¸c nhau).
II. ThÓ tÝch cña khèi ®a diÖn
1. ThÓ tÝch cña khèi hép ch÷ nhËt
§Þnh lÝ 1: ThÓ tÝch cña mét khèi hép ch÷ nhËt b»ng tÝch sè cña ba kÝch thíc.
Nh vËy:
 Víi khèi hép ch÷ nhËt cã ba kÝch thíc lµ a, b, c th× V = abc.
 Khèi lËp ph¬ng cã c¹nh b»ng a th× V = a3.
2. ThÓ tÝch cña khèi chãp

1
§Þnh lÝ 2: ThÓ tÝch cña khèi chãp b»ng tÝch cña diÖn tÝch ®¸y vµ chiÒu cao.
3
Nh vËy, víi khèi chãp cã diÖn tÝch ®¸y b»ng b vµ chiÒu cao b»ng h ta cã:
1
V = b.h.
3
3. ThÓ tÝch cña khèi l¨ng trô
§Þnh lÝ 2: ThÓ tÝch cña khèi l¨ng trô b»ng tÝch cña diÖn tÝch ®¸y vµ chiÒu cao.
Nh vËy, víi khèi l¨ng trô cã diÖn tÝch ®¸y b»ng b vµ chiÒu cao b»ng h ta cã:
V = b.h.

D¹ng to¸n 1: TÝnh thÓ tÝch

Ph¬ng ph¸p
§Ó tÝnh thÓ tÝch cña mét khèi chãp, khèi l¨ng trô (gäi chung lµ (H)) ta thêng
Bíc 1: X¸c ®Þnh çc yÕu tè cña gi¶ thiÕt (nh kho¶ng çch, gãc gi÷a
®êng th¼ng víi mÆt ph¼ng, gãc gi÷a hai mÆt ph¼ng ...) theo çc
ph¬ng ph¸p ®· biÕt.
Bíc 2: ThiÕt lËp c«ng thøc tÝnh thÓ tÝch V cho (H).
Bíc 3: Dùa vµo c«ng thøc, ta ph©n tÝch V thµnh çc biÓu thøc chøa
nh÷ng ®o¹n th¼ng ph¶i tÝnh.
Bíc 4: TÝnh ®é dµi nh÷ng ®o¹n th¼ng Êy b»ng çch sö dông çc hÖ thøc
lîng trong tam gi¸c, tÝnh chÊt ®ång d¹ng ...
Bíc 5: Suy ra gi¸ trÞ cña V.
 Chó ý: 1. Víi khèi ®a diÖn kh¸c chóng ta sö dông kiÕn thøc vÒ viÖc ph©n chia
vµ l¾p ghÐp çc khèi ®a diÖn.
2. Do ®Æc thï cña c«ng thøc tÝnh thÓ tÝch mét khèi hép ch÷ nhËt
chóng ta gi¶m thiÓu n¨m bíc trong d¹ng to¸n 1 ë phÇn më ®Çu
thµnh çc bíc:
Bíc 1: ThiÕt lËp c«ng thøc tÝnh thÓ tÝch V cho (H). (1)
Bíc 2: Dùa vµo gi¶ thiÕt tÝnh nh÷ng gi¸ trÞ trong V. (2)
Bíc 3: Thay (2) vµo (1), ta ®îc gi¸ trÞ cña V.
ThÝ dô 1. TÝnh thÓ tÝch cña khèi hép ch÷ nhËt cã ba kÝch thíc lµm thµnh cÊp sè
nh©n víi c«ng béi lµ 2 vµ tæng cña chóng b»ng 42.
 Gi¶i
Gäi a, b, c lµ ba kÝch thíc cña h×nh hép ch÷ nhËt, ta cã:
V = abc. (3)
Tõ gi¶ thiÕt a, b, c theo thø tù ®ã chóng lËp thµnh mét cÊp sè nh©n víi c«ng béi
b»ng 2 vµ tæng cña chóng b»ng 42, ta cã:
a + b + c = 42 a + 2a + 4a =42 a = 6
  
b = 2a ⇔ b = 2a ⇔ b = 12 . (4)
c = 4a c = 4a c = 24
  
Thay (4) vµo (3) ta ®îc V = 6.12.24 = 1728 (®vtt).
 NhËn xÐt: a. Nh vËy, ®Ó tÝnh thÓ tÝch cña khèi hép ch÷ nhËt vµ khèi lËp
ph¬ng trªn chóng ta ®· thùc hiÖn ®óng theo ba bíc ®îc nªu
trong phÇn ph¬ng ph¸p.

b. Do ®Æc thï cña c«ng thøc tÝnh thÓ tÝch mét khèi chãp chóng ta cô
thÓ n¨m bíc trong d¹ng to¸n 1 ë phÇn më ®Çu thµnh çc bíc:
Bíc 1: X¸c ®Þnh çc yÕu tè cña gi¶ thiÕt (nh kho¶ng çch,
gãc gi÷a ®êng th¼ng víi mÆt ph¼ng, gãc gi÷a hai
mÆt ph¼ng ...) theo çc ph¬ng ph¸p ®· biÕt.
Bíc 2: ThiÕt lËp c«ng thøc tÝnh cho thÓ tÝch V th«ng qua
biÓu thøc chøa nh÷ng ®o¹n th¼ng ph¶i tÝnh. (1)
Bíc 3: TÝnh ®é dµi nh÷ng ®o¹n th¼ng Êy b»ng çch sö dông
çc hÖ thøc lîng trong tam gi¸c, tÝnh chÊt ®ång
d¹ng ... (2)
ThÝ dô 2. TÝnh thÓ tÝch h×nh chãp tø gi¸c ®Òu S.ABCD cã:
a. DiÖn tÝch ®¸y b»ng 4 vµ diÖn tÝch cña mét mÆt bªn b»ng 2.
b. AC = 2 vµ ASB  = 600.
 Gi¶i
a. Gäi O lµ t©m cña ®¸y ABCD, ta cã: S
1 4
V= S ∆ABCD .SO = SO . (1)
3 3
Gäi M lµ trung ®iÓm AB, ta lÇn lît cã:
S∆ABCD = AB2 = 4 ⇔ AB = 2. C B
1 2S ∆SAB O M
S∆SAB = SM.AB ⇔ SM = = 2 D A
2 AB
2
 AB 
SO = SM − OM = SM − 
2 2 2 2
 = 2 − 1 = 1. (2)
 2 
4 S
Thay (2) vµo (1) ta ®îc V = (®vdt).
3
b. Gäi O lµ t©m cña ®¸y ABCD, ta cã:
1 1 C
V = S ∆ABCD .SO = AB 2 .SO . (3) B
3 3
Gäi M lµ trung ®iÓm AB, ta lÇn lît:
O M
D A
AC 2
 Trong ∆ABC vu«ng c©n t¹i B, ta cã AB = = = 2. (4)
2 2
 Trong ∆SMA vu«ng t¹i M, ta cã:
SM = AM.cot ASM  = AB .cot 30 0 = 6 .
2 2
 Trong ∆SOM vu«ng t¹i O, ta cã:
6 2
SO2 = SM2 − OM2 = − = 1 ⇒ SO = 1. (5)
4 4
2
Thay (4), (5) vµo (3) ta ®îc V = (®vtt).
3

 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó tÝnh thÓ tÝch cña çc khèi chãp tø gi¸c ®Òu trªn chóng
ta ®· thùc hiÖn ®óng theo bèn bíc ®îc nªu trong phÇn ph¬ng
ph¸p, víi lu ý d¹ng h×nh chãp nµy lu«n nhËn SO lµm ®êng cao.
ThÝ dô 3. a. Cho h×nh chãp tam gi¸c ®Òu cã c¹nh ®¸y b»ng 3 vµ c¹nh bªn t¹o
víi mÆt ph¼ng ®¸y mét gãc 600. TÝnh thÓ tÝch cña h×nh chãp.
b. Cho h×nh chãp tam gi¸c cã çc c¹nh ®¸y b»ng 6, 8, 10. Mét c¹nh bªn
cã ®é dµi b»ng 4 vµ t¹o víi ®¸y mét gãc 600. TÝnh thÓ tÝch khèi chãp.
 Gi¶i
a. XÐt khèi chãp tam gi¸c ®Òu S.ABC tháa m·n ®iÓu kiÖn ®Çu bµi. S
Gäi G lµ träng t©m ∆ABC, suy ra SG ⊥ (ABC) nªn:
1 1 AB 2 3
V = S ∆ABC .SG = .
3 3 4
.SG . (1)
B ( 600
A
Trong ∆SGA vu«ng t¹i G, ta cã: E G

SAG = g(SA, (ABC)) = 60 ; 0
C
2
 = AE.tan SAG  = . 2 3. 3
SG = AG.tan SAG .tan 60 0 = 3 . (2)
3 3 2
( )
2
1 3 3 3
V= . . 3 = (®vdt).
3 4 4
b. XÐt khèi chãp tam gi¸c S.ABC tháa m·n ®iÓu kiÖn ®Çu bµi víi AB = 6, AC = 8,
BC = 10, SA = 4 vµ t¹o víi ®¸y mét gãc 600. S
Gäi H lµ h×nh chiÕp vu«ng gãc cña S xuèng (ABC), ta cã:
1
V = S ∆ABC .SH . (3)
3 (600 A
B
Ta lÇn lît: H
 Trong ∆ABC, ta cã:
AB2 + AC2 = 62 + 82 = 100 = 102 = BC2 C
1 1
⇔ ∆ABC vu«ng t¹i A ⇒ S= ∆ABC = =
AB.AC .6.8 24 . (4)
2 2
 Trong ∆SHA vu«ng t¹i H, ta cã SAH  = g(SA, (ABC)) = 600 nªn:
 = 4.sin600 = 2 3 .
SH = SA.sin SAH (5)
1
Thay (4), (5) vµo (3) ta ®îc V = .24.2 3 = 16 3 (®vtt).
3
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó tÝnh thÓ tÝch cña çc khèi chãp trªn chóng ta ®· thùc hiÖn
®óng theo bèn bíc ®îc nªu trong phÇn ph¬ng ph¸p, tuy nhiªn:
 ë c©u a) chóng ta dÔ dµng x¸c ®Þnh ®îc ®êng cao (mäi h×nh
chãp ®a gi¸c ®Òu cã ®êng cao lµ ®o¹n th¼ng nèi ®Ønh víi t©m
cña ®¸y) vµ c«ng thøc tÝnh diÖn tÝch ®¸y.

 ë c©u b) b»ng viÖc gäi H lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña S trªn
mÆt ph¼ng (ABC) chóng ta ®· thùc hiÖn ®îc hai môc ®Ých lµ
"X¸c ®Þnh ®îc gãc gi÷a SA víi (ABC) vµ ®êng cao SH cña
h×nh chãp". Ngoµi ra, nÕu çc em häc sinh kh«ng biÕt ®¸nh gi¸
®Ó nhËn ®îc ∆ABC vu«ng t¹i A th× còng cã thÓ tÝnh ®îc diÖn
tÝch ∆ABC b»ng c«ng thøc Hªr«ng.
ThÝ dô 4. Cho h×nh chãp S.ABC cã ®¸y ABC lµ mét tam gi¸c vu«ng c©n AB =
AC = a. MÆt bªn (SBC) vu«ng gãc víi mÆt ®¸y (ABC), hai mÆt bªn cßn
lai ®Òu t¹o víi ®¸y m«t gãc 450.
a. Chøng minh r»ng h×nh chiÕu vu«ng gãc cña S xuèng ®¸y (ABC) lµ
trung ®iÓm c¹nh BC.
b. TÝnh thÓ tÝch h×nh chãp S.ABC. S
 Gi¶i
a. H¹ SH vu«ng gãc víi BC th× cïng víi çc ®iÒu kiÖn:
(ABC) ∩ (SBC) = BC H
 ⇒ SH ⊥ (ABC). B C
(ABC) ⊥ (SBC)
H¹ HM, HN theo thø tù vu«ng gãc víi AB vµ AC (M, N M N
theo thø tù sÏ lµ trung ®iÓm cña AB, AC), ta cã: A

SM ⊥ AB ⇒ SMH = 45 , 0 
SN ⊥ AC ⇒ SNH = 45 .0
Tõ ®ã, ta ®îc:
∆SHM = ∆SHN ⇒ HM = HN ⇒ ∆BHM = ∆CHN ⇒ HB = HC.
VËy, h×nh chiÕu vu«ng gãc cña S xuèng (ABC) lµ trung ®iÓm c¹nh BC.
b. Trong ∆SHM vu«ng t¹i H, ta cã:
 = 450 ⇒ SH = MH = 1 AC = a .
SMH
2 2
Tõ ®ã, suy ra:
1 1 a a2 a3
V = SH.S∆ABC = . . = (®vtt).
3 3 2 2 12
 NhËn xÐt: a. Trong lêi gi¶i trªn chóng ta ®· sö dông kÕt qu¶:
"NÕu hai mÆt ph¼ng (P) vµ (Q) vu«ng gãc víi nhau th× bÊt cø
®êng th¼ng a nµo thuéc mÆt ph¼ng (P), vu«ng gãc víi giao
tuyÕn cña (P) vµ (Q) sÏ vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng (Q)"
®Ó x¸c ®Þnh ®êng cao cña h×nh chãp. Çc em häc sinh cÇn
nhí thªm kÕt qu¶:
"Hai mÆt ph¼ng c¾t nhau cïng vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng thø ba
th× giao tuyÕn cña chóng vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng thø ba"
b. Do ®Æc thï cña c«ng thøc tÝnh thÓ tÝch mét khèi l¨ng trô chóng ta
cô thÓ n¨m bíc trong d¹ng to¸n 1 ë phÇn më ®Çu thµnh çc bíc:
Bíc 1: X¸c ®Þnh çc yÕu tè cña gi¶ thiÕt (nh kho¶ng çch,
gãc gi÷a ®êng th¼ng víi mÆt ph¼ng, gãc gi÷a hai mÆt
ph¼ng ...) theo çc ph¬ng ph¸p ®· biÕt.

Bíc 2: ThiÕt lËp c«ng thøc tÝnh cho thÓ tÝch V th«ng qua
biÓu thøc chøa nh÷ng ®o¹n th¼ng ph¶i tÝnh. (1)
Bíc 3: TÝnh nh÷ng ®o¹n th¼ng Êy b»ng çch sö dông çc hÖ
thøc lîng trong tam gi¸c, tÝnh chÊt ®ång d¹ng... (2)
ThÝ dô 5. §¸y cña mét h×nh l¨ng trô lµ mét h×nh thoi c¹nh b»ng a vµ gãc nhän
b»ng α, c¹nh bªn cã dµi b»ng b vµ t¹o víi ®¸y mét gãc β. TÝnh thÓ tÝch
cña l¨ng trô.
 Gi¶i D' A'
Gäi h lµ ®é dµi ®êng cao cña hép, ta cã:
B'
V = B.h. (1) C'
Ta lÇn lît:
 DiÖn tÝch ®¸y cña nã h×nh hép ®îc cho bëi: D A
1  = a .sin α . (2)
2 H
B = 2S∆ABD = 2. AB.AD.sin BAD
2 C B
 Gäi H lµ h×nh chiÕp vu«ng gãc cña A' xuèng (ABCD), ta cã:
A' AH = β ⇒ = h A= 
' H A ' A.sin A '=
AH b.sin β . (3)
Thay (2), (3) vµo (1), ta ®îc V = a b.sin α.sin β (®vtt).
2
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó tÝnh ®îc thÓ tÝch khèi l¨ng trô trªn chóng ta cÇn x¸c
®Þnh ®îc gãc gi÷a c¹nh bªn vµ ®¸y (gãc gi÷a ®êng th¼ng vµ
mÆt ph¼ng). Víi diÖn tÝch h×nh thoi chóng ta ®· sö dông ®Þnh lÝ
hµm sè sin.
ThÝ dô 6. Cho khèi l¨ng trô tam gi¸c ABC.A’B’C’, mÆt bªn ABB’A’ cã diÖn tÝch
b»ng S. Kho¶ng çch gi÷a c¹nh CC’ vµ mÆt (ABB’A’) b»ng d. TÝnh
thÓ khèi tÝch l¨ng trô. D' A'
 Gi¶i B'
Ta dùng khèi hép ABCD.A’B’C’D’, khi ®ã: C'
1 1
VABC.A' B 'C ' = VABCD.A' B 'C ' D' = S ABB1A1 .h . (1) D
2 2 A
trong ®ã:
S ABB1 A1 = S. (2) C B
h = d((CDD1C1).(ABB1A1)) = d(CC1.(ABB1A1)) = d. (3)
1
Thay (2), (3) vµo (1), ta ®îc VABCD.A1 B1C1D1 = Sd .
2
D¹ng to¸n 2: Dïng çch tÝnh thÓ tÝch ®Ó gi¶i to¸n

Ph¬ng ph¸p
Ta thùc hiÖn theo çc bíc:

Bíc 1: Dïng hai çch ®Ó tÝnh thÓ tÝch cña khèi ®a diÖn (H), cô thÓ:
V(H) = f vµ V(H) = g.
Bíc 2: Tõ ®ã, suy ra f = g.
ThÝ dô 1. Cho tø diÖn ABCD cã ®iÓm O n»m trong tø diÖn vµ çch ®Òu çc mÆt
cña tø diÖn mét kho¶ng lµ r. Gäi hA, hB, hC, hD lÇn lît lµ kho¶ng çch
tõ çc ®iÓm A, B, C, D ®Õn çc mÆt ®èi diÖn. Chøng minh r»ng:
1 1 1 1 1
= + + + .
r hA hB hC hD
 Gi¶i
Ta lÇn lît cã:
VO.BCD d(O, (BCD)).S ∆BCD r
= = ,
VA.BCD d(A, (BCD)).S ∆BCD h A
V r VO.DAB r VO.ABC r
t¬ng tù, ta cã O.CDA = , = , = .
VB.CDA h B VC.DAB h C VD.ABC h D
Tõ ®ã, suy ra:
VO.BCD + VO.CDA + VO.DAB + VO.ABC r r r r
= = + + +
VABCD hA hB hC hD
 1 1 1 1  1 1 1 1 1
⇔ 1= r  + + +  ⇔ = + + + , ®pcm.
 hA hB hC hD  r hA hB hC hD
D¹ng to¸n 3: TØ sè thÓ tÝch

Ph¬ng ph¸p
§Ó tÝnh tØ sè thÓ tÝch hai phÇn cña mét khèi ®a diÖn (H) ®îc ph©n chia bëi
mét mÆt ph¼ng (α) ta lùa chän mét trong hai çch:
Çch 1: Ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Dùng thiÕt diÖn t¹o bëi (α) vµ (H).
Bíc 2: Dïng ph¬ng ph¸p tÝnh thÓ tÝch ®· biÕt ®Ó tÝnh çc thÓ
tÝch V1 vµ V2 cña 2 h×nh (H1) vµ (H2) cña (H) do (α) c¾t ra.
V1
Bíc 3: TÝnh k = .
V2
Çch 2: Sö dông kÕt qu¶:
"Trªn ba tia kh«ng ®ång ph¼ng Sx, Sy, Sz lÊy lÇn lît çc cÆp ®iÓm
A vµ A1, B vµ B1, C vµ C1 khi ®ã ta lu«n cã:
VSABC SA SB SC
= . . " (*)
VSA1B1C1 SA1 SB1 SC1
 Chó ý: Dùa vµo kÕt qu¶ (*) chóng ta nhËn thªm ®îc mét çch tÝnh thÓ tÝch.

ThÝ dô 1. Cho tø diÖn ABCD cã thÓ tÝch b»ng V. Gäi B' vµ D' lÇn lît lµ trung
®iÓm cña AB vµ AD. MÆt ph¼ng (CB'D') chia khèi tø diÖn thµnh hai
phÇn. TÝnh thÓ tÝch mçi phÇn ®ã.
 Gi¶i A
Ta lÇn lît cã:
VA.B 'CD' AB ' AC AD ' 1 V B' D'
= . . = ⇒ VAB'CD' = .
VA.BCD AB AC AD 4 4 B D
V 3V
VCB'D'DB = VABCD − VAB'CD' = V − = .
4 4 C
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó tÝnh thÓ tÝch cña çc khèi ®a diÖn trªn chóng ta ®· sö
dông tØ sè thÓ tÝch. Çc thÝ dô tiÕp theo vÉn minh häa ph¬ng
ph¸p nµy nhng víi ®é phøc t¹p cao h¬n.
ThÝ dô 2. Cho h×nh chãp S.ABC cã ®êng cao SA = a, ®¸y lµ tam gi¸c vu«ng c©n
AB = BC = a. Gäi B' lµ trung ®iÓm cña SB, C' lµ ch©n ®êng cao h¹ tõ
A cña ∆SAC.
a. TÝnh thÓ tÝch khèi chãp S.ABC.
b. Chøng minh r»ng SC vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng (AB'C').
c. TÝnh thÓ tÝch khèi chãp S.AB'C'.
 Gi¶i S
a. Ta cã:
C'
1 1 a2 a3
VS.ABC = SA.S ∆ABC = .a. = . B'
3 3 2 6 A C
b. Ta cã:
BC ⊥ AB B
 ⇒ BC ⊥ (SAB) ⇒ BC ⊥ AB'. (1)
BC ⊥ SA
Ngoµi ra, v× ∆SAB c©n t¹i A nªn SB ⊥ AB'. (2)
Tõ (1) vµ (2) suy ra:
AC ' ⊥ SC
AB' ⊥ (SBC) ⇒ AB' ⊥ SC ⇒ SC ⊥ (AB'C'), ®pcm.
c. Sö dông tØ sè thÓ tÝch vµ hÖ thøc lîng trong tam gi¸c vu«ng, ta cã:
VS.AB ' C ' SA SB ' SC ' 1 SC '.SC 1 SA 2
= . . = 1. . = .
VS.ABC SA SB SC 2 SC 2 2 SA 2 + AC 2
1 SA 2 1 a2 1
= . 2 = . =
2 SA + AB + BC
2 2
2 a +a +a
2 2 2
6
1 1 a3 a3
⇔ VS.AB'C' = VS.ABC = . = (®vtt).
6 6 6 36
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó tÝnh thÓ tÝch cña çc khèi hép chãp S.AB’C’ chóng ta
sö dông tØ sè thÓ tÝch, vµ trong ®ã cÇn mét thñ thuËt nhá ®Ó tÝnh tØ

sè SC’:SC. Trong trêng hîp çc em häc sinh kh«ng biÕt tíi çch
gi¶i nµy th× cÇn sö dông ph¬ng ph¸p truyÒn thèng, cô thÓ:
 Sö dông kÕt qu¶ c©u b) suy ra SC’ lµ ®êng cao cña h×nh chãp
S.AB’C’. Vµ sö dông tÝnh chÊt vÒ quan hÖ vu«ng gãc chøng tá
∆AB’C’ bu«ng t¹i B’.
Tõ ®ã, suy ra:
1 1
VS.AB'C' = SC '.S ∆AB 'C ' = .SC '.AB '.B 'C ' . (3)
3 6
 TÝnh çc ®é dµi SC’, AB’, B’C’ dùa trªn hÖ thøc lîng trong
tam gi¸c vu«ng vµ tam gi¸c ®ång d¹ng. (4)
 Thay (4) vµo (3) ta nhËn ®îc thÓ tÝch h×nh chãp S.AB’C’.
ThÝ dô 3. Cho tø diÖn ABCD cã thÓ tÝch V. H·y tÝnh thÓ tÝch cña h×nh tø diÖn cã
®Ønh lµ träng t©m çc mÆt cña tø diÖn ®· cho.
 Gi¶i
Víi tø diÖn ABCD, gäi G1, G2, G3, G4, G theo thø tù lµ träng t©m cña ∆ABC,
∆ABD, ∆ACD, ∆BCD vµ tø diÖn ABCD.
1
Khi ®ã, víi phÐp vÞ tù t©m G tØ sè k = − , ta cã:
3
1
−
VG (ABCD) = (G 4 G 3 G 2 G1 ) .
3
Tõ ®ã, suy ra:

VG1G2 G3G4 1 1 1 1 V
= = . . ⇔ VG1G2 G3G4 = .
VABCD 3 3 3 27 27
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó tÝnh thÓ tÝch cña tø diÖn G G G G
1 2 3 4 chóng ta sö dông tØ
sè thÓ tÝch, vµ trong ®ã çc tØ sè ®îc tÝnh b»ng viÖc sö dông tÝnh
chÊt cña phÐp vÞ tù.
VÝ dô 1: (§Ò thi ®¹i häc khèi B − 2004): Cho h×nh chãp tø gi¸c ®Òu SABCD cã
c¹nh ®¸y b»ng a, gãc gi÷a c¹nh bªn vµ mÆt ®¸y b»ng ϕ (00 < ϕ < 900).
a. TÝnh tang cña gãc gi÷a hai mÆt ph¼ng (SAB) vµ (ABCD) theo ϕ.
b. TÝnh thÓ tÝch khèi chãp SABCD theo a vµ ϕ.
S
 Gi¶i
Gäi O lµ t©m h×nh vu«ng ABCD vµ M lµ trung ®iÓm AB, ta
cã ngay:
C
SO ⊥ (ABCD) ⇒ SAO ˆ = ϕ. B
a. Ta cã: O M
SM ⊥ AB ⇒ ((SAB), (ABCD)) = SMO ˆ . D A

a 2
Trong ∆SAO, ta cã SO = AO.tan SAO
ˆ = tanϕ.
2
ˆ = SO =
Trong ∆SMO, ta cã tan SMO 2 tanϕ.
MO
b. Ta cã:
1 a3 2
V = SO.SABCD = .tanϕ.
3 6
VÝ dô 2: Cho h×nh chãp tø gi¸c ®Òu cã c¹nh ®¸y b»ng a vµ chiÒu cao b»ng h.
TÝnh thÓ tÝnh h×nh lËp ph¬ng cã mét mÆt thuéc mÆt ®¸y cña h×nh chãp
cßn mÆt ®èi diÖn cã çc ®Ønh n»m trªn c¹nh cña h×nh chãp.
 Gi¶i
Víi h×nh chãp S.ABCD (h×nh bªn), ta cã AB = a, SO = h.
Gäi x lµ ®é dµi c¹nh cña khèi lËp ph¬ng néi tiÕp h×nh
chãp, ta cã: S
M ' N ' SM ' SB − BM ' BM ' MM '
= = = 1− =1−
AB SB SB SB SO M’
x x ah N’
⇔ = 1 − ⇔ (a + h)x = ah ⇔ x = . C
a h a+h B
M
Khi ®ã, thÓ tÝch cña khèi lËp ph¬ng ®ã lµ: O
N
 ah 
3 D A
V=x = 
3
 (®vtt).
a+h
VÝ dô 3: TÝnh thÓ tÝch khèi hép ch÷ nhËt ABCD. A’B’C’D’ cã AB = a, AB hîp
' = β.
víi mÆt ph¼ng (A’D’CB) mét gãc α vµ BAC
 Gi¶i
Ta cã: A’
D’
V = AB.BC.AA’. (1)
Ta lÇn lît tÝnh çc ®é dµi AA’, BC nh sau: B’ C’
 V× AB hîp víi mÆt ph¼ng (A’D’CB) mét gãc α nªn
' = α , tõ ®ã:
ABA
A D
AA’ = AB.tanα = a.tanα. (2)
 Trong ∆ABC1, ta cã: B C
' = a.tanβ.
BC’ = AB.tan BAC
Khi ®ã, trong ∆BCC1, ta cã:
BC2 = C’B2 − C’C2 = C’B2 − A’A2 = a2(tan2β − tan2α)
⇔ BC = a tan 2 β − tan 2 α . (3)
Thay (2), (3) vµo (1), ta ®îc:
V = a. a tan 2 β − tan 2 α .a.tanα = a 3 .tan α tan 2 β − tan 2 α (®vtt).

VÝ dô 4: Çc c¹nh bªn cña h×nh chãp

O.ABC ®«i mét vu«ng gãc víi A
nhau vµ OA = a, OB = b, OC = c.
TÝnh thÓ tÝch cña khèi lËp ph¬ng O’ R’
n»m trong h×nh chãp nµy mµ mét P’ Q’
®Ønh trïng víi O vµ ba c¹nh cïng O R
xuÊt ph¸t tõ O cña nã thuéc OA, P
C
Q
OB, OC, cßn ®Ønh ®èi diÖn víi O K
thuéc mÆt ph¼ng (ABC). B
 Gi¶i
Gi¶ sö h×nh lËp ph¬ng OPQR.O’P’Q’R’ cã c¹nh b»ng x tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu
bµi vµ Q’ thuéc mÆt ph¼ng (ABC).
Ta cã:
1 1 1 1
VO.ABC = VQ’.OAB + VQ’.OBC + VQ’.OAC ⇔ abc = xab + xbc + xac
6 6 6 6
3
abc  abc 
⇔ abc = x(ab + bc + ac) ⇔ x = ⇒ Vlp = x = 
3
 (®vtt).
ab + bc + ac  ab + bc + ac 
VÝ dô 5: ThÓ tÝch cña h×nh chãp ®Òu S.ABC cã SA = a vµ t¹o víi mÆt ph¼ng ®¸y
mét gãc α.
 Gi¶i
a. Gäi G lµ träng t©m ∆ABC, suy ra SG ⊥ (ABC) nªn:
1 1 AB 2 3 S
V = S ∆ABC .SG = . .SG . (1)
3 3 4
Ta lÇn lît:
 Trong ∆SGA, ta cã SAG  = α nªn: B (α A

SG = SA.sin SAG = a.sinα. (2) E G
AG = SA.cosSAG  = a.cosα. C
 Trong ∆ABC ®Òu, ta cã:
2 2 AB 3
AG = AE ⇔ a.cosα = . ⇔ AB = a 3.cosα . (3)
3 3 2
Thay (2), (3) vµo (1) ta ®îc:
1 3a 2 3cos2 α 3 3
V= . .a.sin α = a .cos2 α.sin α (®vtt).
3 4 4
VÝ dô 6: TÝnh thÓ tÝch cña h×nh chãp tø gi¸c ®Òu S.ABCD, biÕt:
a. AB = a, gãc gi÷a c¹nh bªn vµ mÆt ph¼ng ®¸y b»ng α.
b. AB = a, gãc gi÷a mÆt bªn vµ mÆt ph¼ng ®¸y b»ng α.
c. ChiÒu cao b»ng h vµ gãc ë ®¸y cña mÆt bªn b»ng α.

 Gi¶i
a. Gäi O lµ t©m cña ®¸y ABCD, suy ra SO ⊥ (ABCD) nªn:
1 1
V = S ∆ABCD .SO = AB 2 .SO . (1)
3 3
S
Ta lÇn lît cã:
g(SB, (ABCD)) = SBO  = α.
SO = BO.tan SBO = BD .tanα = a 2.tan α . (2)

2 2 D
Thay (2) vµo (1) ta ®îc: A
O
1 2 a 2.tan α a 3 2.tan α B C
V = .a . = (®vtt).
3 2 6
b. Gäi O lµ t©m h×nh vu«ng ABCD, suy ra SO ⊥ (ABCD) nªn:
1 1
V = S ∆ABCD .SO = AB 2 .SO . (3) S
3 3
Ta lÇn lît:
 Gäi N lµ trung ®iÓm AB, ta cã:
g((SABC), (ABCD)) = SNO  = α.
C B
 Trong ∆SON, ta cã:
O N
SO = ON.tan SNO = a.tan α . (4) D A
2
1 a.tan α a 3 .tan α
V = .a2. = (®vdt).
3 2 6
c. Gäi O lµ t©m h×nh vu«ng ABCD, suy ra SO ⊥ (ABCD) nªn: S
1 1
V = S ∆ABCD .SO = AB 2 .h . (5)
3 3
Gäi N lµ trung ®iÓm cña BC vµ a lµ ®é dµi c¹nh ®¸y, ta cã:
SN = BN.tan SBN = a.tan α . A B
2 O N
Trong ∆SON vu«ng t¹i O, ta cã: D C
a2 a 2 .tan 2 α 2h
ON2 = SN2 − SO2 ⇔ = − h2 ⇔ a = . (6)
4 4 tan 2 α − 1
1 1 4h 3
V = SH.SABCD = .h.a2 = (®vtt).
3 3 3(tan 2 α − 1)
VÝ dô 7: Cho h×nh chãp S.ABC cã ®¸y ABC lµ tam gi¸c c©n AB = AC = a. MÆt
(SBC) vu«ng gãc víi mÆt (ABC) vµ SA = SB = a.
a. Chøng minh r»ng tam gi¸c SBC lµ tam gi¸c vu«ng.
b. Cho SC = x, tÝnh thÓ tÝch h×nh chãp S.ABC.

 Gi¶i
a. H¹ AH vu«ng gãc víi BC th× H lµ trung ®iÓm cña BC vµ: S
(ABC) ∩ (SBC) = BC
 ⇒ AH ⊥ (SBC).
(ABC) ⊥ (SBC)
NhËn xÐt r»ng: B H C
∆HAB = ∆HAC = ∆HAS ⇒ HB = HC = HS
suy ra ∆SBC vu«ng t¹i S do cã trung thuyÕn thuéc c¹nh huyÒn
b»ng mét nöa c¹nh huyÒn. A
b. Dùa trªn çc tam gi¸c vu«ng, ta cã:
2
 BC  SB 2 + SC 2 1
AH2 = AB2 − BH2 = AB2 −   = AB 2
− = (3a 2 − x 2 )
 2  4 4
3a 2 − x 2
⇔ AH = .
2
Tõ ®ã, suy ra:
1 1 1 1 3a 2 − x 2 ax 3a 2 − x 2
V= AH.SSBC = AH. SB.SC = . .a.x = .
3 3 2 6 2 12
VÝ dô 8: Cho h×nh chãp S.ABC cã hai mÆt bªn (SAB) vµ (SAC) vu«ng gãc víi
®¸y. §¸y ABC lµ mét tam gi¸c c©n ®Ønh A, trung tuyÕn AD b»ng a.
C¹nh SB t¹o víi ®¸y gãc α vµ t¹o víi mÆt ph¼ng (SAD) gãc β.
a. X¸c ®Þnh çc gãc α vµ β.
b. TÝnh thÓ tÝch h×nh chãp S.ABC.
 Gi¶i
a. Tõ gi¶ thiÕt: S
(SAB) ⊥ (ABC)  = α. β
 ⇒ SA ⊥ (ABC) ⇒ SBA
(SAC) ⊥ (ABC)
Ta cã: A C
α
BD ⊥ AD  = β. D
 ⇒ BD ⊥ (SAD) ⇒ BSD B
 BD ⊥ SA
b. Ta cã:
1 1 1 1
V = SA.S∆ABC = SA. AD.BC = SA.AD.BD.
3 3 2 3
§Æt SB = x, ta lÇn lît:
 Trong ∆SAB vu«ng t¹i A, ta cã:
 = x.sin α ;
SA = SB.sin SBA  = x.cosα .
AB = SB.cosSBA
 Trong ∆SBD vu«ng t¹i D, ta cã:
 = x.sinβ ;
BD = SB.sin BSD  = x.cosβ .
SD = SB.cos BSD

 Dùa trªn çc tam gi¸c vu«ng, ta cã:

SB2 = SD2 + BD2 = SA2 + AD2 + BD2 ⇔ x2 = x 2 .sin 2 α + a2 + x 2 .sin 2 β
a2 a2
⇔ x2 = = .
1 − sin 2 α − sin 2 β cos2 α − sin 2 β
Tõ ®ã, suy ra:
1 1 a2 a 3 .sin α.sin β
V = . x.sin α .a. x.sinβ = a. .sinα.sinβ = .
3 3 cos2 α − sin 2 β 3(cos2 α − sin 2 β)
VÝ dô 9: Cho h×nh chãp S.ABC cã ®¸y ABC lµ tam gi¸c vu«ng c©n ®Ønh B vµ
SA ⊥ (ABC), SB = a. Gãc gi÷a hai mÆt ph¼ng (SBC) vµ (ABC) b»ng α.
a. TÝnh thÓ tÝch khèi chãp S.ABC theo a vµ α.
b. H·y t×m α ®Ó thÓ tÝch khèi chãp S.ABC lín nhÊt.
 Gi¶i
a. Ta cã:
1 1 1 1
=
VS.ABC =S ∆ABC .SA =
. AB.BC.SA AB 2 .SA . (1)
3 3 2 6
NhËn xÐt r»ng:
BC ⊥ AB  = α.
 ⇒ BC ⊥ (SAB) ⇒ BC ⊥ SB ⇒ g((SBC), (ABC)) = SBA
 BC ⊥ SA
Trong ∆SAB vu«ng t¹i A, ta cã:
 S
=AB SB.cosSBA = a.cos α . (2)
=SA SB.sin SBA= a.sin α . (3)
Thay (2), (3) vµo (1) ta ®îc: A
(α C
1 2 a3
=
VS.ABC a .cos α.a.s in=
2
α cos α.s inα (®vtt).
2
6 6 B
 π
b. XÐt hµm sè y = cos2α.sinα trªn kho¶ng  0;  , ta cã:
 2
y’ = −2cosα.sinα.sinα + cos2α.cosα = (3cos2α − 2)cosα.
 π
α∈ 0; 
 2 2
y’ = 0 ⇔ (3cos2α − 2)cosα = 0 ⇔ cos α = .
3
B¶ng biÕn thiªn:
x −∞ 0 2/3 π/2 +∞
y' + 0 −
C§
y 0 2/3 3 0
a3 3 2  π
VËy, ta cã ( VS.ABC ) Max = ®¹t ®îc khi cos α = víi α ∈  0;  .
27 3  2

VÝ dô 10: Cho l¨ng trô tam gi¸c ®Òu ABC.A’B’C’, c¹nh ®¸y b»ng a, BC’ hîp víi
mÆt bªn (ABB’A’) mét gãc α. TÝnh hÓ tÝch l¨ng trô.
 Gi¶i A’ C’
2
a 3 I’
Ta cã V = S∆ABC.CC’ = .CC ' . (1) B’
4
Ta lÇn lît:
 Gäi I’ lµ trung ®iÓm cña A’B’, ta cã: A C
C ' I ' ⊥ A ' B ' 
 ⇒ C’I’ ⊥ (ABB’A’) ⇒ C ' BI' = α . B
 C ' I ' ⊥ BB '
C'I' a 3
 Trong ∆BC’I’, ta cã BC’ = = .

sin C ' BI ' 2sin α
 Trong ∆BCC’, ta cã:
3a 2 a 2 (3 − 4sin 2 α)
C’C2 = C’B2 − BC2 = − a 2
=
4sin 2 α 4sin 2 α
a 3 − 4sin 2 α
⇒ CC’ = . (2)
2sin α
a 2 3 a 3 − 4sin 2 α a3 3sin 3α
V= . = (®vtt).
4 2sin α 8 sin 3 α
VÝ dô 11: §¸y cña khèi l¨ng trô ®øng tam gi¸c ABC.A’B’C’ lµ tam gi¸c ®Òu. MÆt
(A’BC) t¹o víi ®¸y mét gãc α vµ tam gi¸c A’BC cã diÖn tÝch b»ng S.
TÝnh thÓ tÝch khèi l¨ng trô.
B’ A’
 Gi¶i C’
Ta cã:
BC 2 3
V = S∆ABC.A’A = .A ' A . (1) B A
4
Ta lÇn lît: E
 Gäi E lµ trung ®iÓm BC, ta cã: C

AE ⊥ BC ⇒ A’E ⊥ BC (®Þnh lÝ ba ®êng vu«ng gãc) ⇒ AEA ' = α .
 Khi ®ã:
BC 3
1 1 AE BC 2 BC 2 3
= =
S ∆A ' BC = BC.A ' E = BC. .
2 2 '
cos AEA ' 4 cos α
2 cos AEA
S.cos α
⇔ BC = 2 . (2)
3
' BC 3 
= =
A ' A AE.tan AEA =
.tan AEA ' 3S.cos α .tan α . (3)
2

Thay (2), (3) vµo (1), ta ®îc:

3 4S.cos α
= V . =
. 3S.cos α .tan α S 3S.cos α .sin α (®vtt).
4 3
VÝ dô 12: Cho l¨ng trô tam gi¸c ®Òu ABC.A’B’C’, c¹nh ®¸y b»ng a. MÆt ph¼ng
(ABC’) hîp víi mÆt ph¼ng (BCC’B’) mét gãc α. Gäi I, J theo thø tù lµ
h×nh chiÕu cña A lªn BC vµ BC’.
a. TÝnh sè ®o gãc AJI. b. TÝnh thÓ tÝch h×nh l¨ng trô.
 Gi¶i
a. Ta cã:
AI ⊥ BC
(ABC’) ∩ (BCC’B’) = BC’,  ⇒ AI ⊥ (BCC’B’).
AI ⊥ BB '
V× AJ vu«ng gãc víi BC’ th× IJ còng sÏ vu«ng gãc víi BC’ (®Þnh lÝ ba ®êng

vu«ng gãc), do ®ã ((ABC  = α.
'), (BCC ' B ')) = AJI
b. Ta cã:
a2 3
V = S∆ABC.CC’ = .CC ' . (1) B’ C’
4
Ta lÇn lît: A’
  = a 3 cot α .
Trong ∆AJI, ta cã IJ = AI.cot AJI
J
2 I
B C
 Trong ∆BCC1, ta cã:

CC1 = BC.tan CBC 1 A
a 3 cot α
2
IJ IJ 2 a 3
= BC. =BC. = = . (2)
BJ BI − IJ
2 2
a 2
3a 2
cot 2 α tan 2 α − 3
−
4 4
a2 3 a 3 3a 3
V= . = (®vtt).
4 tan 2 α − 3 4 tan 2 α − 3
VÝ dô 13: Cho l¨ng trô tø gi¸c ®Òu ABCD.A’B’C’D’, ®êng cao h. MÆt ph¼ng
(A’BD) hîp víi mÆt bªn (ABB’A’) mét gãc α. TÝnh thÓ tÝch l¨ng trô.
 Gi¶i
Tríc tiªn, ta ®i x¸c ®Þnh gãc α, ta cã:
AD ⊥ AB
(A’BD) ∩ (ABB’A’) = A’B,  ⇒ AD ⊥ (ABB’A’).
AD ⊥ AA '
H¹ AH vu«ng gãc víi A’B th× DH còng sÏ vu«ng gãc víi A’B (®Þnh lÝ ba ®êng
vu«ng gãc), do ®ã:

((A = α.
' BD), (ABB ' A ')) = AHD

Gäi a lµ c¹nh ®¸y cña h×nh l¨ng trô, suy ra:

 Trong ∆HAD, ta cã AH = AD.cotα = a.cotα. A’ D’
 Trong ∆BAA’, ta cã: B’ C’
1 1 1 H
= 2 2
+
AH AB A ' A2
A D
1 1 1
⇔ 2 = 2+ 2= ⇒ a h tan 2 α − 1 .
a .cot α a
2
h B C
Tõ ®ã, suy ra:
V = SABCD.AA’ = a2.h = h3(tan2α − 1) (®vtt).
VÝ dô 14: Cho khèi l¨ng trô ®øng ABCD.A’B’C’D’ cã AA’ = h, ®¸y lµ h×nh b×nh
 = α . Çc ®êng chÐo AC’ vµ DB’ lÇn lît t¹o víi ®¸y
hµnh vµ BAD
nh÷ng gãc α vµ β. TÝnh thÓ tÝch cña khèi l¨ng trô.
 Gi¶i
Ta cã:
V = S ABCD .AA ' = AB.AD.sin BAD.AA = ' h.sin α.AB.AD . (1)
Ta lÇn lît: B’ A’
 
 Tõ gi¶ thiÕt ta suy ra C ' AC = α vµ B ' DB = β . C’
D’
 Trong ∆ACC’ ta cã:
=AC CC '.cot C  '=
AC h.cot α . B
A
 Trong ∆DBB’ ta cã = BD BB '.cot B '= DB h.cot β .
 ¸p dông ®Þnh lý hµm sè cosin, ta cã: C D
BD = AB + AD – 2AB.AD.cosα.
2 2 2
AC2 = DC2 + AD2 – 2DC.AD.cos(π − α) = AB2 + AD2 + 2AB.AD.cosα.

Trõ theo vÕ hai ®¼ng thøc trªn, ta ®îc:
4AB.AD.cosα = AC2 – BD2 = h2.cot2α − h2.cot2β
h 2 (cot 2 α − cot 2 β)
⇔ AB.AD = . (2)
4 cos α
h 2 (cot 2 α − cot 2 β) h3
= V h.sin α. = = .(cot 2 α − cot 2 β) tan α (®vtt).
4 cos α 4
VÝ dô 15: Cho l¨ng trô xiªn ABC.A’B’C’ ®¸y ABC lµ tam gi¸c vu«ng c©n ®Ønh A.
MÆt bªn (ABB’A’) lµ h×nh thoi c¹nh a, n»m trong mÆt ph¼ng vu«ng gãc
víi ®¸y. MÆt bªn (ACC’A’) hîp víi ®¸y mét gãc α. TÝnh thÓ tÝch l¨ng trô.
 Gi¶i
H¹ A’H ⊥ AB th× A1H ⊥ (ABC) nªn:
1
V = A ' H.S ∆ABC = a 2 .A ' H . (1)
2

Ta lÇn lît: A’ B’
 Ta cã:
C’
AC ⊥ AB
 ⇒ AC ⊥ (ABB’A’)
AC ⊥ A ' H
α) H

⇒ AC ⊥ AA’ ⇒ A' AH = α . A B
 Trong ∆A’AH, ta cã A’H = AA’.sin A' 
AH = a.sinα.
C
1
Thay (2) vµo (1), ta ®îc V = a3.sinα.
2
VÝ dô 16: Cho l¨ng trô xiªn ABC.A’B’C’ ®¸y lµ tam gi¸c ®Òu c¹nh a. H×nh chiÕu cña
A’ lªn mÆt ph¼ng (ABC) trïng víi t©m ®êng trßn ngo¹i tiÕp ∆ABC. Cho
 = 450 . TÝnh thÓ tÝch l¨ng trô.
BAA' A’ C’
 Gi¶i B’
Gäi G lµ träng t©m ∆ABC th× A’G ⊥ (ABC) nªn:
a2 3
V = A ' G.S ∆ABC = A ' G. . (1)
4 A C
Ta lÇn lît: G
M
 Gäi M lµ trung ®iÓm cña AB, ta cã: N
1 a B
∆A’AB vu«ng c©n t¹i A’ ⇒ A’M = AB = .
2 2
 Trong ∆A’MG, ta cã:
2
a a 3
2 2
 CM  a2
A’G = A’M − MG = A’M − 
2 2 2
 =2
− 
2  6  =
 3      6
a 6
⇔ A’G = . (2)
6
a 6 a2 3 a3 2
V= . = (®vtt).
6 4 8
VÝ dô 17: Cho l¨ng trô xiªn ABC.A’B’C’ cã ®¸y ABC lµ tam gi¸c vu«ng t¹i A,
AB = a, BC = 2a. MÆt bªn ABB’A’ lµ h×nh thoi, mÆt bªn BCC’B’ n»m
trong mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi ®¸y, hai mÆt nµy hîp víi nhau mét gãc α.
a. TÝnh kho¶ng çch tõ A tíi mÆt ph¼ng (BCC’B’).
b. X¸c ®Þnh gãc α.
c. TÝnh thÓ tÝch l¨ng trô.
 Gi¶i
a. H¹ AM vu«ng gãc víi BC th×:
AM ⊥ (BCC’B’) ⇒ d(A, (BCC’B’)) = AM.

Trong ∆ABC, ta cã:

AC2 = BC2 − AB2 = 4a2 − a2 = 3a2 ⇒ AC = a 3 . (1)
1 1 1 1 1 4 a 3
= 2 2
+ 2
= 2 + 2 = 2 ⇔ AM = . B’ C’
AM AB AC a 3a 3a 2
b. KÎ MN vu«ng gãc víi BB1 suy ra ANM  = α. A’
c. H¹ B’H ⊥ BC th× B’H ⊥ (ABC) nªn: N

1
V = B’H.S∆ABC = B ' H.AB.AC . (2) B M C
2 H
Ta lÇn lît:
 Trong ∆AMN, ta cã MN = AM. cot ANM  = a 3.cot α . A

2
 Trong ∆ABC, ta cã:
AB 2 a2 a
AB2 = BM.BC ⇒ BM = = = .
BC 2a 2
 Tõ hai tam gi¸c vu«ng ®ång d¹ng lµ ∆BHB1 vµ ∆BNM, ta cã:
a 3.cot α
.a
B'H B'B MN.B ' B 2
= ⇒ B’H = = = a 3.cot α . (3)
MN MB MB a
2
Thay (1), (3) cïng víi AB = a vµo (2), ta ®îc:
1 3
V = a 3.cot α .a. a 3 = a3.cotα (®vtt).
2 2
VÝ dô 18: Cho khèi hép ABCD.A'B'C'D' cã ®¸y lµ h×nh ch÷ nhËt víi AB = a,
AD = b vµ c¹nh bªn cã ®é b»ng c. Hai mÆt bªn (ABB'A') vµ (ADD'A') lÇn
lît t¹o víi ®¸y nh÷ng gãc α vµ β. Tnh thÓ tÝch khèi hép.
 Gi¶i
Dùng A'H ⊥ (ABCD) (H ∈ (ABCD)), HK ⊥ AB (K ∈ AB), HM ⊥ AD (M ∈ AD).
Theo ®Þnh lý 3 ®êng vu«ng gãc, ta cã:
AB ⊥ A'K ⇒ A  ' KH = α , AD ⊥ A'M ⇒ A  ' MH = β .
Ta cã:
V = A ' H.S ABCD = A ' H.AB.AD . (1) B' C'
§Æt A'H = x, ta lÇn lît: A' D'
A' H x
 Trong ∆HA’M, ta cã A' M = = .

sin A' MH sin β B
C
 Trong ∆MA’A, ta cã: K H
x2 A M D
AM = AA '2 − A ' M 2 = c2 − 2 .
sin β

 Trong ∆HA’K, ta cã:

= 
HK A ' H.cot A '=
KH x.cot α
 Tõ nhËn xÐt AMHK lµ h×nh ch÷ nhËt, ta cã:
x2 x2
AM = HK ⇔ c2 − 2
=x.cot β ⇔ c 2
− 2
= x 2 .cot 2 β
sin β sin β
 1  c
⇔ x 2  cot 2 β + 2  = c2 ⇔ x = . (2)
 sin β  cot α + cot 2 β + 1
2
Thay (2) cïng víi AB = a, AD = b vµo (1), ta ®îc:

abc
V= (®vtt).
cot α + cot 2 β + 1
2
VÝ dô 19: Cho h×nh chãp tø gi¸c ®Òu S.ABCD. Gäi M, N, P lÇn lît lµ trung ®iÓm
cña AB, AD vµ SC.
a. Dùng thiÕt diÖn t¹o bëi mÆt ph¼ng (MNP) vµ h×nh chãp.
b. TÝnh tØ sè thÓ tÝch cña hai phÇn h×nh chãp ®îc ph©n chia bëi mÆt
ph¼ng (MNP).
S
 Gi¶i
a. Ta lÇn lît cã: P
 MN c¾t BC, CD theo thø tù t¹i E, F. J
 PE c¾t SB t¹i I; PF c¾t SD t¹i J.
C D
 Nèi IM vµ JN. I K O
F
Ta nhËn ®îc thiÕt diÖn lµ MNJPI. N
B H
b. §Æt SO = h, AB = a vµ: M A
V1 = VS .ABCD , V2 = VSMANJPI , E
V3 = VBCDNMIPJ , V4 = VI.BME, V5 = VJ.DNF, V6 = VP.CEF.
Ta cã ngay:
1
V1 = a2h.
3
1 1 1 1 a a h a2h
V4 = V5 = S∆BME.IH = . BM.BE.IH = . . . = .
3 3 2 6 2 2 4 96
1 1 1 1 3a 3a h 3a 2 h
V6 = S∆CEF.PK = . CE.CF.PK = . . . = .
3 3 2 6 2 2 2 16
3a 2 h a2h a2h
V3 = V6 − 2V4 = − 2. = .
16 96 6
1 a2h a2h
V2 = V1 − V3 = a2h − = .
3 6 6
V2
= 1.
V3
VËy, mÆt ph¼ng (A1EF) chia h×nh lËp ph¬ng thµnh hai phÇn cã thÓ tÝch b»ng nhau.

ch¬ng 2 − mÆt cÇu, mÆt trô, mÆt nãn

I. MÆt cÇu, khèi cÇu
1. DiÖn tÝch mÆt cÇu − ThÓ tÝch khèi cÇu
H×nh cÇu víi b¸n kÝnh R, ta cã çc kÕt qu¶:

 DiÖn tÝch mÆt cÇu lµ S = 4πR2.
4
 ThÓ tÝch khèi cÇu V= πR3 .
3
2. DiÖn tÝch xung quanh cña h×nh trô − thÓ tÝch khèi trô
Víi h×nh trô cã b¸n kÝnh ®¸y R vµ ®êng cao h, ta cã çc kÕt qu¶:
 DiÖn tÝch xung quanh h×nh trô lµ Sxq = 2πRh.
 ThÓ tÝch khèi trô lµ V = πR2h.
3. DiÖn tÝch h×nh nãn − thÓ tÝch khèi nãn
Víi h×nh nãn cã b¸n kÝnh ®¸y R, ®êng sinh l vµ ®êng cao h, ta cã çc
kÕt qu¶:
 DiÖn tÝch h×nh nãn lµ Sxq = πRl.
1
 ThÓ tÝch khèi nãn lµ V = πR2h.
3

D¹ng to¸n 1: DiÖn tÝch mÆt cÇu − ThÓ tÝch khèi cÇu
Ph¬ng ph¸p
Do ®Æc thï cña c«ng thøc tÝnh diÖn tÝch mÆt cÇu vµ thÓ tÝch khèi cÇu
chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Dùa vµo gi¶ thiÕt tÝnh R.
Bíc 2: TÝnh diÖn tÝch mÆt cÇu vµ thÓ tÝch khèi cÇu.
 Chó ý: Th«ng thêng chóng ta gÆp nh÷ng yªu cÇu trªn sau khi thùc hiÖn ®ßi
hái "X¸c ®Þnh t©m vµ b¸n kÝnh tÝnh b¸n kÝnh mÆt cÇu ngo¹i tiÕp hoÆc
néi tiÕp mét khèi ®a diÖn".
ThÝ dô 1. Mét h×nh hép ch÷ nhËt néi tiÕp mÆt cÇu vµ cã ba kÝch thíc lµ a, b, c.
TÝnh diÖn tÝch mÆt cÇu vµ thÓ tÝch khèi cÇu.
 Gi¶i
Víi h×nh hép ch÷ nhËt ABCD.A’B’C’D’, gäi R lµ b¸n kÝnh cña mÆt cÇu.

Ta cã:
1 1 D’ C’
R= A 'C = A ' A 2 + AC 2
2 2 A’ B’
1 1 2
= A ' A 2 + AB 2 + BC 2 = a + b 2 + c2 .
2 2 D C
2 A B
1 2 
S = 4πR = 4 π 
2
2
(
a + b 2 + c2  = π a 2 + b 2 + c2 (®vdt).

)
3
4 1 2 
4 1
(a )
3
V = πR3 = π  a + b 2 + c2  = π 2
+ b 2 + c2 (®vtt).
3 3 2  6
 NhËn xÐt: Víi mÆt cÇu ngo¹i tiÕp h×nh l¨ng trô chóng ta cÇn lu ý:
1. §iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó mét h×nh l¨ng trô ®øng cã mÆt cÇu
ngo¹i tiÕp lµ ®¸y cña nã cã ®êng trßn ngo¹i tiÕp.
2. T©m mÆt cÇu ngo¹i tiÕp h×nh l¨ng trô ®øng çch ®Òu tÊt c¶ çc
®Ønh mét ®o¹n b»ng R. Do ®ã, t©m mÆt cÇu ngo¹i tiÕp
h×nh l¨ng trô lµ trung ®iÓm cña ®o¹n th¼ng
nèi t©m ®êng trßn ngo¹i tiÕp hai ®¸y hoÆc D’ C’
A I1 B’
cã thÓ coi nã lµ giao ®iÓm cña mÆt ph¼ng
trung trùc mét c¹nh bªn víi trôc OO1. D O C
3. B¸n kÝnh mÆt cÇu ®îc tÝnh dùa theo çc A I B
hÖ thøc lîng trong tam gi¸c vµ tø gi¸c.
ThÝ dô 2. Cho h×nh chãp tam gi¸c ®Òu cã c¹nh ®¸y b»ng a vµ chiÒu cao b»ng h.
a. X¸c t©m vµ tÝnh b¸n kÝnh mÆt cÇu ngo¹i tiÕp h×nh chãp.
b. TÝnh diÖn tÝch mÆt cÇu vµ thÓ tÝch cña khèi cÇu t¬ng øng.
 Gi¶i
a. Dùng SH ⊥ (ABC), suy ra HA = HB = HC, tøc H lµ t©m S
®êng trßn ngo¹i tiÕp ∆ABC.
Trong ∆SAH dùng ®êng trung trùc cña SA c¾t M
SH t¹i O, ta ®îc: O
OA = OB = OC = OS A B
⇔ MÆt cÇu (O, OS) ngo¹i tiÕp tø diÖn. H
V× ∆SMO vµ ∆SHA ®ång d¹ng nªn ta cã: E
SA C
SA.
2 = SA = SH + AH
2 2 2
OS SM SM.SA
= ⇒ OS = =
SA SH SH SH 2SH 2SH
2
a 3
h + 
2

 3  3h 2 + a 2
= = .
2h 6h

3h 2 + a 2
VËy, mÆt cÇu ngo¹i tiÕp tø diÖn ®Òu ABCD lµ (O, ).
6h
( )
2 2
 3h 2 + a 2  π 3h 2 + a 2
S = 4πR = 4 π 
2
 = (®vdt).
 6h  9h 2
( )
3 3
4 3 4  3h 2 + a 2  π 3h 2 + a 2
V= πR = π   = (®vtt).
3 3  6h  162h 3
 NhËn xÐt: Víi mÆt cÇu ngo¹i tiÕp h×nh chãp chóng ta cÇn lu ý:
1. §iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó mét h×nh chãp cã mÆt cÇu ngo¹i tiÕp lµ
®¸y cña nã cã ®êng trßn ngo¹i tiÕp. a
2. T©m mÆt cÇu ngo¹i tiÕp h×nh chãp S
çch ®Òu tÊt c¶ çc ®Ønh mét ®o¹n α
b»ng R. Do ®ã, t©m mÆt cÇu ngo¹i
tiÕp h×nh chãp lµ giao cña trôc ®êng D O C
trßn ngo¹i tiÕp mét ®¸y vµ mÆt ph¼ng A I B
trung trùc cña mét c¹nh bªn.
3. B¸n kÝnh mÆt cÇu ®îc tÝnh dùa theo çc hÖ thøc lîng trong
tam gi¸c vµ tø gi¸c.
ThÝ dô 3. Cho tø diÖn ABCD cã AD = a vµ vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng (ABC),
∆ABC vu«ng t¹i B vµ AB = b, BC = c.
a. X¸c t©m vµ tÝnh b¸n kÝnh mÆt cÇu ngo¹i tiÕp tø diÖn.
 Gi¶i
a. Gäi O lµ trung ®iÓm cña CD, nhËn xÐt r»ng:
AD ⊥ (ABC) ⇒ AD ⊥ AC ⇔ ∆ACD vu«ng t¹i A ⇒ OA = OC = OD.
AD ⊥ BC D
 ⇒ BC ⊥ (ABD) ⇒ BC ⊥ BD
AB ⊥ BC O
⇔ ∆BCD vu«ng t¹i B ⇒ OB = OC = OD.
VËy, mÆt cÇu (O, OA) ngo¹i tiÕp tø diÖn ABCD.
Ta lÇn lît cã: A C
CD2 = AD2 + AC2 = AD2 + AB2 + BC2 = a2 + b2 + c2,
CD 1 2 B
R = OA = = a + b 2 + c2 .
2 2
2
1 2 
S = 4πR2 = 4 π  a + b 2 + c2  = π ( a 2 + b 2 + c2 ) (®vdt).
2 
3
4 3 4 1 2  π
( a 2 + b 2 + c2 ) (®vtt).
3
V= πR = π  a + b 2 + c2  =
3 3 2  6

 NhËn xÐt: Nh vËy, víi tø diÖn ABCD ë trªn chóng ta ®· sö dông tÝnh chÊt
®êng trung tuyÕn thuéc c¹nh huyÒn cña tam gi¸c vu«ng ®Ó x¸c
®Þnh ®îc ®iÓm O çch ®Òu çc ®Ønh cña tø diÖn.
D¹ng to¸n 2: DiÖn tÝch xung quanh cña h×nh trô − ThÓ tÝch khèi trô
Ph¬ng ph¸p
Do ®Æc thï cña c«ng thøc tÝnh diÖn tÝch xung quanh h×nh trô vµ thÓ tÝch
khèi trô chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Dùa vµo gi¶ thiÕt tÝnh R, h.
Bíc 2: TÝnh diÖn tÝch xung quanh, diÖn tÝch toµn phÇn h×nh trô vµ thÓ
tÝch khèi trô.
 Chó ý: Víi khèi trô néi tiÕp vµ ngo¹i tiÕp chóng ta sö dông ®Þnh nghÜa h×nh
trô cïng tÝnh chÊt cña çc khèi h×nh liªn quan.
ThÝ dô 1. Mét h×nh trô T cã b¸n kÝnh ®¸y R vµ chiÒu cao R 3 .
a. TÝnh diÖn tÝch xung quanh vµ diÖn tÝch toµn phÇn cña h×nh trô T.
b. TÝnh thÓ tÝch cña khèi trô giíi h¹n bëi h×nh trô T.
 Gi¶i
Sxq = 2πR. R 3 = 2πR2 3 (®vdt).
Stp = Sxq + 2B = 2πR2 3 + 2πR2 = 2πR2 ( )
3 + 1 (®vdt).
b. Ta cã ngay:
V = πR2.R 3 = πR3 3 (®vtt).
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó thùc hiÖn ®îc yªu cña bµi to¸n trªn chóng ta chØ cÇn
nhí ®îc çc c«ng thøc tÝnh diÖn tÝch xung quanh, diÖn tÝch toµn
phÇn cña h×nh trô vµ thÓ tÝch khèi trô.
ThÝ dô 2. Mét mÆt ph¼ng ®i qua trôc cña h×nh trô (T), c¾t h×nh trô theo thiÕt diÖn
lµ h×nh vu«ng cã diÖn tÝch b»ng a2.
a. TÝnh diÖn tÝch xung quanh vµ diÖn tÝch toµn phÇn cña h×nh trô (T).
b. TÝnh thÓ tÝch cña khèi trô (T).
 Gi¶i
a. V× thiÕt diÖn qua trôc lµ mét h×nh vu«ng cã diÖn tÝch b»ng a2 nªn c¹nh cña nã
a
b»ng a vµ tõ ®ã suy ra h×nh trô cã b¸n kÝnh ®¸y b»ng vµ chiÒu cao b»ng a.
2
Ta cã ngay:
a
Sxq = 2π .a = πa2 (®vdt).
2

2
2 a 3πa 2
Stp = Sxq + 2B = πa + 2 π   = (®vdt).
2 2
b. Ta cã ngay:
2
a πa 3
V = π   .a = (®vtt).
2 4
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó thùc hiÖn ®îc yªu cña bµi to¸n trªn tríc tiªn chóng
ta cÇn ®i x¸c ®Þnh ®é dµi ®êng cao vµ b¸n kÝnh ®¸y cña h×nh trô.
D¹ng to¸n 3: DiÖn tÝch xung quanh cña h×nh nãn − ThÓ tÝch khèi nãn
Ph¬ng ph¸p
Do ®Æc thï cña c«ng thøc tÝnh diÖn tÝch xung quanh h×nh nãn vµ thÓ tÝch
khèi nãn chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Dùa vµo gi¶ thiÕt tÝnh R, h, l.
Bíc 2: TÝnh diÖn tÝch xung quanh, diÖn tÝch toµn phÇn h×nh nãn vµ thÓ
tÝch khèi nãn.
 Chó ý: Víi khèi nãn néi tiÕp vµ ngo¹i tiÕp chóng ta sö dông ®Þnh nghÜa h×nh
nãn cïng tÝnh chÊt cña çc khèi h×nh liªn quan.
ThÝ dô 1. Cho ∆ABC vu«ng t¹i A, AB = a, AC = b. XÐt h×nh trßn xoay (N) sinh
bëi ∆ABC khi quay quanh ®êng th¼ng AB. TÝnh diÖn tÝch xung quanh,
diÖn tÝch toµn phÇn vµ thÓ tÝch cña (N).
 Gi¶i
H×nh trßn xoay (N) sinh bëi ∆ABC khi quay quanh ®êng th¼ng AB lµ h×nh nãn
cã çc thuéc tÝnh:
 B¸n kÝnh ®¸y R = AC = b. B
 ChiÒu cao h = AB = a.
 §êng sinh l = BC = AB 2 + AC 2 = a2 + b2 .
Tõ ®ã, ta lÇn lît cã: C'
C
A
Sxq = πRl = πb a 2 + b 2 (®vdt).
Stp = Sxq + S® = πRl + πR2 = πb a 2 + b 2 + πb2 = πb( a 2 + b 2 + b) (®vdt).
1 1
V = πR2h = πb2.a(®vtt).
3 3
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó thùc hiÖn ®îc yªu cña bµi to¸n trªn tríc tiªn chóng
ta cÇn ®i x¸c ®Þnh çc thuéc tÝnh vÒ ®é dµi cña h×nh nãn (b¸n kÝnh
®¸y, chiÒu cao vµ ®êng sinh). Vµ c«ng viÖc cuèi cïng chØ cÇn
nhí ®îc çc c«ng thøc tÝnh diÖn tÝch xung quanh, diÖn tÝch toµn
phÇn cña h×nh nãn vµ thÓ tÝch khèi nãn.

ThÝ dô 2. C¾t mÆt nãn (N) b»ng mét mÆt ph¼ng ®i qua trôc cña nã, ta ®îc thiÕt
diÖn lµ mét tam gi¸c vu«ng c©n c¹nh a. TÝnh diÖn tÝch xung quanh,
diÖn tÝch toµn phÇn vµ thÓ tÝch cña h×nh nãn (N).
 Gi¶i
Gi¶ sö thiÕt diÖn lµ ∆ABC vu«ng c©n t¹i ®Ønh A c¹nh a, tõ ®ã suy ra h×nh nãn d·
cho cã çc thuéc tÝnh:
1 1 a 2
 B¸n kÝnh ®¸y vµ chiÒu cao R= h= BC= .AB 2= . A
2 2 2
 §êng sinh l = AB = a.
Tõ ®ã, ta lÇn lît cã:
a 2 πa 2 2 B C
Sxq = πRl = π. .a = (®vdt). H
2 2
Stp = Sxq + S® = πRl + πR =

2 πa 2
2 
+ π
a 2 
2
=
( )
πa 2 2 + 2
(®vdt).
2  2  2
 
2
1 1  a 2  a 2 πa 3 2
V = πR2h = π   . = (®vtt).
3 3  2  2 12
 Chó ý: Çc em häc sinh cÇn nhí l¹i hai ®Þnh nghÜa sau:
1. Mét mÆt cÇu gäi lµ ngo¹i tiÕp h×nh nãn nÕu mÆt cÇu ®ã ®i qua
®Ønh cña h×nh nãn vµ ®i qua ®êng trßn ®¸y cña h×nh nãn. H×nh
nãn nh vËy gäi lµ néi tiÕp mÆt cÇu ®ã.
2. Mét mÆt cÇu gäi lµ néi tiÕp nÕu nã tiÕp xóc víi mÆt ®¸y cña h×nh nãn
vµ tiÕp xóc víi mäi ®êng sinh cña h×nh nãn. Khi ®ã h×nh nãn ®îc
gäi lµ ngo¹i tiÕp mÆt cÇu.
ThÝ dô 3. Cho h×nh nãn néi tiÕp mÆt cÇu b¸n kÝnh R. NÕu h×nh nãn ®ã cã chiÒu cao
b»ng h. TÝnh diÖn tÝch xung quanh vµ thÓ tÝch cña h×nh nãn ®ã.
 Gi¶i
ThiÕt diÖn qua trôc cña h×nh nãn lµ ∆SAB c©n t¹i S. Trong (SIA), dùng trung trùc
Mx cña ®o¹n SA vµ c¾t SI t¹i O.
VËy, mÆt cÇu (O; OS) ngo¹i tiÕp h×nh nãn cã b¸n kÝnh ®¸y r vµ ®êng sinh l.
Dùa trªn tÝnh chÊt ®ång d¹ng cña tam gi¸c, ta cã: S
SO SM 1 1 2
= ⇔ SO.SI = SA.SM = SA. SA = SA
SA SI 2 2 M
O
⇔ SA = 2SO.SI ⇔ l = SA = 2hR .
2
I
Trong ∆SAI, ta cã: A B
⇔ AI2 = SA2 − SI2 ⇔ r = AI = 2hR − h 2 = h(2R − h) .
Tõ ®ã, ta lÇn lît cã:

Sxq = πrl = π h(2R − h) . 2hR = πh 2R(2R − h) (®vdt).

1 1
( 1 2
)
2
V = πr2h = π h(2R − h) .h = πh (2R − h) (®vtt).
3 3 3
VÝ dô 1: Cho h×nh l¨ng trô ®øng ABC.A’B’C’, ®¸y lµ tam gi¸c ®Òu c¹nh a, AA’ = b.
a. X¸c t©m vµ tÝnh b¸n kÝnh mÆt cÇu ngo¹i tiÕp l¨ng trô.
 Gi¶i B’ A’
a. Gäi G, G’ theo thø tù lµ träng t©m ∆ABC vµ ∆A’B’C’ vµ G’
O lµ trung ®iÓm GG’. E’
C’
V× GG’ lµ trôc ®êng trßn ngo¹i tiÕp ∆ABC vµ O
∆A’B’C’, ta cã:
OA = OB = OC, OA’ = OB’ = OC’, B A
OA = OA’, E G
suy ra:
C
OA = OB = OC = OA’ = OB’ = OC’
⇔ MÆt cÇu S(O, OA) ngo¹i tiÕp h×nh l¨ng trô ®øng ABC.A’B’C’.
Trong ∆OAG, ta cã:
2
  2 a 3   b  a
2 2 2 2
2  1 b2
OA = AG + OG =  AE  +  GG '  =  .
2 2 2
+  = +
3  2   3 2   2  3 4
a2 b2
⇔ OA = + .
3 4
a2 b2
VËy, mÆt cÇu ngo¹i tiÕp l¨ng trô ABC.A’B’C’ lµ (O, + ).
3 4
2
 a2 b2   a2 b2 
S = 4πR = 4 π
2
+  = 4 π  +  (®vdt).
 3 4   3 4 
 
3
4  a2 b2 
3
4 3 4π  a 2 b 2 
V= πR = π +  =  +  (®vtt).
3 3  3 4  3  3 4 
VÝ dô 2: Cho h×nh chãp S.ABC cã ®¸y ABC lµ tam gi¸c vu«ng ®Ønh A, AB = a,
AC = b, SA = c vµ vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng (ABC).

 Gi¶i
a. V× ∆ABC vu«ng t¹i A nªn trung ®iÓm I cña BC lµ t©m ®êng trßn ngo¹i tiÕp
∆ABC, dùng Ix song song víi SA.
Trong mÆt ph¼ng (SA, Ix) dùng ®êng trung trùc cña SA c¾t Ix t¹i O, ta ®îc:
OA = OB = OC = OS ⇔ MÆt cÇu S(O, OA) ngo¹i tiÕp tø diÖn.
Trong ∆AMO vu«ng t¹i M, ta cã:
R = OA = MA 2 + MO2 S
2 2 2 x
 SA  2  SA   BC  M
=   + IA =   + 
 2   2   2  O
1 1 2 A B
= SA 2 + AB 2 + AC 2 = a + b 2 + c2 . I
2 2
1 2 C
VËy, mÆt cÇu ngo¹i tiÕp tø diÖn SABC lµ (O, a + b 2 + c2 ).
2
2
1 2 
S = 4πR2 = 4 π  a + b 2 + c2  = π ( a 2 + b 2 + c2 ) (®vdt).
2 
3
4 1 2 
4 1
(a )
3
V= πR3 = π  a + b 2 + c2  = π 2
+ b 2 + c2 (®vtt).
3 3 2  6
VÝ dô 3: (§Ò thi ®¹i häc khèi D − 2003): Cho hai mÆt ph¼ng (P) vµ (Q) vu«ng
gãc víi nhau, cã giao tuyÕn lµ ®êng th¼ng (∆). Trªn (∆) lÊy hai ®iÓm
A, B vµ AB = a. Trong mÆt ph¼ng (P) lÊy ®iÓm C, trong mÆt ph¼ng (Q)
lÊy ®iÓm D sao cho AC, BD cïng vu«ng gãc víi (∆) vµ AC = BD = AB.
a. TÝnh b¸n kÝnh mÆt cÇu ngo¹i tiÕp tø diÖn ABCD.
b. TÝnh kho¶ng çch tõ A ®Õn mÆt ph¼ng (BCD) theo a.
 Gi¶i − B¹n ®äc tù vÏ h×nh
 ∆ACD vu«ng t¹i A ⇒ C¢D = 900.
 ∆BCD vu«ng t¹i B ⇒ CB̂D = 900.
VËy, tø diÖn ABCD néi tiÕp mÆt cÇu ®êng kÝnh CD.
Do ®ã:
1 1 1 a 2
R= CD = AC 2 + AD 2 = AC 2 + AB 2 + BD 2 = .
2 2 2 3
b. Gäi H lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A lªn BC, ta cã:
AH ⊥ BC
 ⇒ AH ⊥ (BCD) ⇒ AH = d(A, (BCD)).
AH ⊥ BD
1 a 2
Trong ∆ABC vu«ng c©n t¹i A, ta cã AH = BC = .
2 2

VÝ dô 4: Cho h×nh chãp S.ABCD cã ®¸y ABCD lµ h×nh vu«ng c¹nh a, mÆt
ph¼ng (SAB) vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng (ABCD), SA = SB = a.
 Gi¶i
a. Ta lÇn lît:
 Gäi G lµ träng t©m ∆SAB, th× v×:
S
SA = SB = AB = a ⇔ ∆SAB ®Òu
⇒ G lµ t©m ®êng trßn ngo¹i tiÕp ∆SAB. G I
 Gäi O lµ t©m cña h×nh vu«ng ABCD. A
D
 Gäi I lµ t©m mÆt cÇu ngo¹i tiÕp h×nh chãp M
O
S.ABCD, ta cã IG ⊥ (SAB) vµ IO ⊥ (ABCD). B C
VËy, mÆt cÇu (I, IA) ngo¹i tiÕp h×nh chãp S.ABCD.
Ta cã:
2 2
 2 SA 3   AB   SA 3 
2
R = IA = IG + AG =
2 2
OM +  .
2
=  2  +  3 
 3 2    
  
a2 a2 a 21
= + = .
4 3 6
2
 a 21  7πa 2
S = 4πR = 4 π 
2
 = (®vdt).
 6  3
3
4 3 4  a 21  7πa 3 21
V= πR = π   = (®vtt).
3 3  6  54
VÝ dô 5: Cho tø diÖn ABCD víi AB = CD = c, AC = BD = b, AD = BC = a.
a. X¸c t©m vµ tÝnh b¸n kÝnh mÆt cÇu ngo¹i tiÕp tø diÖn.
 Gi¶i
a. Gäi I, J theo thø tù lµ trung ®iÓm cña AD vµ BC, ta cã nhËn xÐt:
∆CAD = ∆BDA (c.c.c) ⇒ IC = IB ⇒ IJ lµ trung trùc cña BC.
∆ABC = ∆DCD (c.c.c) ⇒ JA = JD ⇒ IJ lµ trung trùc cña AD.
VËy, ta thÊy AD vµ BC cã ®o¹n trung trùc chung IJ ta thùc hiÖn:
c2 + b 2 a 2 a 2 c2 + b 2 − a 2 D
IJ2 = AJ2 − AI2 = − − = .
2 4 4 2
Gäi O lµ t©m mÆt cÇu ngo¹i tiÕp tø diÖn SABC, ta cã: I
O ∈ IJ O
 2 2
A B
OA = OC
J
C

§Æt OI = x, ta biÕn ®æi ®iÒu kiÖn OA2 = OC2 thµnh:

IA2 + IO2 = JC2 + JO2
2
a2 a 2  c2 + b 2 − a 2  c2 + b 2 − a 2
⇔ + x=
2
+ − x ⇔ x =
4 4  2 
 8
c2 + b 2 − a 2 a 2 a 2 + b 2 + c2
⇒ R2 = OA2 = OI2 + IA2 = + = .
8 4 8
 a 2 + b 2 + c2 
VËy, mÆt cÇu ngo¹i tiÕp tø diÖn ABCD lµ  O, .
 8 
 
2
 a 2 + b 2 + c2  π(a 2 + b 2 + c2 )
S = 4πR = 4 π 
2
 = (®vdt).
 8  2
 
3
4 3 4  a 2 + b 2 + c2 
V= πR = π  (®vtt).
3 3  8 

VÝ dô 6: Mét khèi trô cã b¸n kÝnh ®¸y a 3 , chiÒu cao 2a 3 . TÝnh diÖn tÝch
mÆt cÇu vµ thÓ tÝch cña khèi cÇu ngo¹i tiÕp khèi trô.
 Gi¶i
Gäi I lµ trung ®iÓm cña OO'.
Khi ®ã, khèi cÇu ngo¹i tiÕp khèi trô cã t©m I vµ b¸n kÝnh lµ:
2
 OO'  A O B
R = IA = OA 2 + OI 2 = OA 2 +  
 2 
I
= 3a 2 + 3a 2 = a 6 .
Do ®ã, ta ®îc: O'
4 4 A' B'
VCÇu = πR3 = π( a 6 )3 = 8πa 3 6 (®vtt).
3 3
VÝ dô 7: Cho h×nh chãp tø gi¸c ®Òu SABC çc c¹nh b»ng a. X¸c ®Þnh t©m vµ tÝnh
b¸n kÝnh cña mÆt cÇu (S) tiÕp xóc víi c¶ bèn mÆt cña h×nh chãp.
 Gi¶i
Gäi G lµ träng t©m ∆ABC, suy ra SG lµ trôc ®êng trßn S
néi tiÕp ∆ABC.
Gäi M lµ trung ®iÓm AB vµ I lµ giao ®iÓm cña ®êng ph©n
 víi SO vµ h¹ IH vu«ng gãc víi SM, suy ra:
gi¸c gãc SMG H
IH = IG. (1) C I B
G
Ta cã nhËn xÐt: M
A

AB ⊥ GM
 ⇒ AB ⊥ (SGM) ⇒ AB ⊥ IH
AB ⊥ SG
⇒ IH ⊥ (SAB) ⇒ IH = d(I, (SAB)).
V× I thuéc SG nªn I çch ®Òu çc mÆt bªn cña h×nh chãp.
KÕt hîp víi (1), ta kÕt luËn mÆt cÇu (I; IG) sÏ tiÕp xóc víi c¶ bèn mÆt cña h×nh
chãp S.ABC.
Trong ∆SGM, ta cã:
IG IS
= ⇔ IG.MS = MG(SG − IG) ⇔ (MS + MG)IG = MG.SG
MG MS
MG.SG
⇔ IG = . (2)
MS + MG
Trong ®ã, ta lÇn lît cã:
1 1 a 3 a 3
MG = CM = . = ;
3 3 2 6
a2 a 6 a 3
SG = SC 2 − CG 2 = a 2 − = ; SM = .
3 3 2
Thay çc kÕt qu¶ trªn vµo (2), ta ®îc:
a 3 a 6
.
a 6
R = IG = 6 3 = .
a 3 a 3 12
+
2 6
VÝ dô 8: Cho mÆt cÇu b¸n kÝnh R vµ mét h×nh trô cã b¸n kÝnh ®¸y R vµ chiÒu
cao 2R. TÝnh tØ sè thÓ tÝch cña khèi cÇu vµ khèi trô.
 Gi¶i
Ta lÇn lît cã:
 Khèi cÇu cã b¸n kÝnh R nªn cã thÓ tÝch lµ:
4 πR3
V1 = .
3
 Khèi trô cã b¸n kÝnh ®¸y R vµ chiÒu cao 2R nªn cã thÓ tÝch lµ:
V2 = πR2h = πR2.2R = 2πR3.
Tõ ®ã, suy ra:
4 πR3
V1 2
= 3 3 = .
V2 2 πR 3
VÝ dô 9: Cho h×nh trô cã chiÒu cao b»ng b¸n kÝnh ®¸y. Mét h×nh vu«ng ABCD
cã c¹nh b»ng a vµ hai c¹nh AB vµ CD lÇn lît lµ hai d©y cung cña hai
®êng trßn ®¸y. MÆt ph¼ng (ABCD) kh«ng vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng
®¸y cña h×nh trô.

a. TÝnh chiÒu cao vµ b¸n kÝnh ®¸y h×nh trô theo a.

b. TÝnh diÖn tÝch xung quanh vµ diÖn tÝch toµn phÇn cña h×nh trô. TÝnh
thÓ tÝch cña khèi trô.
 Gi¶i
a. Gi¶ sö h×nh trô cã b¸n kÝnh ®¸y b»ng R th× cã chiÒu cao b»ng R.
Gäi C', D' theo thø tù lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña C, D xuèng ®êng trßn (O), ta cã:
2a 2 a 10
BD2 = BD'2 + DD'2 ⇔ 2a2 = 4R2 + R2 ⇔ R2 = ⇔ R= .
5 5
a
VËy, h×nh trô cã b¸n kÝnh ®¸y b»ng vµ chiÒu cao b»ng a.
2
D C
a 10 a 10 4 πa 2
S xq =π
2 R.h =π 2 . . = (®vdt).
5 5 5
2
4 πa 2  a 10  8πa 2
Stp = Sxq + 2B = + 2π   = (®vdt). D'
5  5  5 C'
  O
2
 a 10  a 10
2 2 πa 3 10 A B
V=
πR h =
π = (®vtt).
 5 
.
  5 25
VÝ dô 10: Mét khèi hép ch÷ nhËt néi tiÕp trong mét khèi trô. Ba kÝch thíc cña khèi
hép ch÷ nhËt lµ a, b, c. TÝnh thÓ tÝch cña khèi trô.
 Gi¶i
Ta cã ba trêng hîp:
Trêng hîp 1: NÕu AA1 = a th× khèi trô cã chiÒu cao h = AA1 = a vµ D
C
b¸n kÝnh ®¸y lµ: B
1 1 1 2 A
R = A1C1 = A1B12 + C1B12 = b + c2 .
2 2 2
Khi ®ã, thÓ tÝch cña khèi trô lµ: D1 C1
1
V = πR2h = π(b2 + c2)a (®vtt). A1 B1
4
Trêng hîp 2: NÕu AA1 = b th× khèi trô cã chiÒu cao h = AA1 = b vµ b¸n kÝnh ®¸y lµ:
1 1 1 2
R = A1C1 = A1B12 + C1B12 = a + c2 .
2 2 2
Khi ®ã, thÓ tÝch cña khèi trô lµ:
1
V = πR2h = π(a2 + c2)b (®vtt).
4
Trêng hîp 3: NÕu AA1 = c th× khèi trô cã chiÒu cao h = AA1 = c vµ b¸n kÝnh ®¸y lµ:
1 1 1 2
R = A1C1 = A1B12 + C1B12 = a + b2 .
2 2 2

1
Khi ®ã, thÓ tÝch cña khèi trô lµ V = πR2h = π(a2 + b2)c (®vtt).
4
VÝ dô 11: Mét h×nh trô cã thiÕt diÖn qua trôc lµ h×nh vu«ng. MÆt ph¼ng (α) song
song víi trôc h×nh trô vµ c¾t nã theo thiÕt diÖn ABB1A1. BiÕt mét c¹nh
cña thiÕt diÖn lµ d©y cung cña ®êng trßn ®¸y c¨ng mét cung 1200 vµ
diÖn tÝch xung quanh h×nh trô lµ 4π. TÝnh:
a. DiÖn tÝch toµn phÇn h×nh trô.
b. DiÖn tÝch thiÕt diÖn ABB1A1.
c. ThÓ tÝch h×nh trô.
d. ThÓ tÝch h×nh l¨ng trô n-gi¸c ®Òu néi tiÕp h×nh trô.
e. ThÓ tÝch h×nh cÇu ngo¹i tiÕp h×nh trô.
 Gi¶i
Gäi R lµ b¸n kÝnh ®¸y.
a. Ta cã:
Sxq = 2πR.OO1; Stp = 2πR(R + OO1)
S tp 2 πR(R + OO1 ) R 1 3 3
⇒ = = + 1 = + 1 = ⇒ Stp = .4π = 6π.
S xq 2 πR.OO1 OO1 2 2 2
b. Víi thiÕt diÖn ABB1A1 ta cã:

1O1 B 1 = 120 ,
0
A A1B1 = 2R.sin1200 = R 3
MÆt kh¸c, ta cã:
4π = Sxq = 2πR.OO1 = 2πR.2R ⇔ R = 1 ⇒ A1B1 = 3 .
Do ®ã, diÖn tÝch thiÕt diÖn lµ:
S = A1B1.A1A = 3 .2 = 2 3 (®vdt).
c. Ta cã ngay V = πR2h = 2πR3 = 2π (®vtt).
 2π
d. Gäi A1C1 lµ c¹nh cña n − ®a gi¸c ®Òu néi tiÕp h×nh trô, suy ra A 1O1C 1 =
n
vµ diÖn tÝch ®¸y cña h×nh l¨ng trô b»ng:
1 2π nR 2 2π
Sn = n.S ∆A O C = n. R 2 .sin = .sin (®vdt).
1 1 1
2 n 2 n A O B
KÝ hiÖu S lµ diÖn tÝch ®¸y h×nh trô, ta cã:
nR 2 2π 2π 2π
Sn .sin n.sin V n.sin
= 2 n = n ⇒ n = n O1
C1
S πR 2 2π V 2π
A1 B1
2π 2π
V.n.sin 2 π.n.sin
⇒ Vn = n = n = n.sin 2 π (®vtt).
2π 2π n
e. §êng trßn lín cña h×nh cÇu ngo¹i tiÕp h×nh trô lµ ®êng trßn ngo¹i tiÕp thiÕt
diÖn qua trôc, do ®ã b¸n kÝnh mÆt cÇu lµ RC = R 2 .
Tõ ®ã, ta ®îc:

4 3 8π 2
VC = πR C = (®vtt).
3 3
VÝ dô 12: XÐt h×nh trô néi tiÕp mÆt cÇu b¸n kÝnh R mµ diÖn tÝch thiÕt diÖn qua
trôc h×nh trô lµ lín nhÊt. TÝnh:
a. ThÓ tÝch V vµ diÖn tÝch toµn phÇn Stp cña h×nh trô.
b. ThÓ tÝch h×nh l¨ng trô n-gi¸c ®Òu néi tiÕp h×nh trô.
c. ThÓ tÝch h×nh l¨ng trô n-gi¸c ®Òu ngo¹i tiÕp h×nh trô.
d. DiÖn tÝch thiÕt diÖn song song víi trôc h×nh trô vµ çch trôc mét
R
kho¶ng .
2
 Gi¶i
Gäi O, O1 lµ t©m cña hai ®¸y h×nh trô, víi thiÕt diÖn qua A O B
trôc OO1 t¬ng øng lµ ABB1A1. Gäi O' lµ trung ®iÓm OO1,
suy ra O' lµ t©m mÆt cÇu ®· cho. O’
KÝ hiÖu h, r lÇn lît lµ ®êng cao, b¸n kÝnh ®¸y cña h×nh
O'
trô, khi ®ã diÖn tÝch thiÕt diÖn qua trôc lµ:
A' B'
Std = 2rh.
Ta cã:
h2 h2 1
R2 = O'A2 = r2 + ⇔ r2 = R2 − ⇔r= 4R 2 − h 2
4 4 2
1 h 2 + 4R 2 − h 2
⇒ Std = 2 4R 2 − h 2 .h = h 2 (4R 2 − h 2 ) ≤ = 2R2
2 2
tøc lµ (Std)Max = 2R2, ®¹t ®îc khi:
1 R 2 h
h2 = 4R2 − h2 ⇔ h2 = 2R2 ⇔ h = R 2 ⇒ r = R 2 − .2R 2 = = .
4 2 2
a. Ta cã:
2
R 2 πR3 2
V = πr h = π 
2
 . R 2 = (®vtt).
 2  2
2
R 2 R 2
Stp = Sxq + 2S® = 2πrh + 2πr = 2π
2
. R 2 + 2π   = 3πR (®vdt).
2  2 
nr 2 2π
b. §¸y cña h×nh l¨ng trô n − gi¸c ®Òu néi tiÕp h×nh trô cã diÖn tÝch b»ng .sin ,
2 n
do ®ã thÓ tÝch h×nh l¨ng trô ®ã b»ng:
3
nr 2 2π 2π R 2 2π nR3 2 2π
Vl.t = .sin .2r = nr 3 .sin = n   .sin = .sin .
2 n n  2  n 4 n

c. §a gi¸c ®Òu n c¹nh ngo¹i tiÕp ®êng trßn ®¸y h×nh trô cã ®é dµi c¹nh b»ng
π
2r.ta n , nªn diÖn tÝch ®¸y h×nh l¨ng trô lµ:
n
1 π π
S® = n. .r.2r.ta n = nr 2 .ta n (®vdt).
2 n n
Khi ®ã, thÓ tÝch cña l¨ng trôn − gi¸c ®Òu ngo¹i tiÕp h×nh trô lµ:
3
π π R 2 π nR3 π
V = nr .ta n .2r = 2nr 3 .ta n = 2n 
2
 .tan = .ta n . (®vtt).
n n  2  n 2 n
d. Gi¶ sö thiÕt diÖn lµ MNN1M1 th× MNN1M1 lµ h×nh ch÷ nhËt. Gäi I lµ trung ®iÓm
cña MN, ta cã:
2
R R2  R 2  R2 R
OI = ; IM = r −
2
= − = .
2 4  2  4 2
 
VÝ dô 13: Mét khèi tø diÖn ®Òu c¹nh a néi tiÕp trong mét khèi nãn. TÝnh thÓ tÝch
khèi nãn.
 Gi¶i
Tø diÖn ®Òu ABCD, gäi G lµ träng t©m ∆ABC.
Khèi nãn ngo¹i tiÕp tø diÖn cã b¸n kÝnh ®¸y R vµ chiÒu cao h víi: D
a 3
R = GA = .
3
2
C
a 3 a 6 G
A
h = SG = SA 2 − GA 2 = a2 −  = .
 3  3 B
 
Khi ®ã, thÓ tÝch cña khèi nãn lµ:
2
1 1 a 3 a 6 πa 3 6
V = πR2h = π.   . = (®vtt).
3 3  3  3 27
B
VÝ dô 14: Cho ∆ABC vu«ng t¹i A, AB = a, AC = b. TÝnh thÓ tÝch
cña khèi trßn xoay sinh bëi tam gi¸c ®ã (kÓ c¶ çc
®iÓm trong) khi quay quanh ®êng th¼ng BC. I
A A'
 Gi¶i
H¹ AI vu«ng gãc víi BC, khi ®ã:
1 1 1 1 C
V = V1 + V2 = πAI2BI + πAI2CI = πAI2(BI + CI) = πAI2BC. (1)
3 3 3 3
Ta cã:
BC2 = AB2 + AC2 = a2 + b2 ⇔ BC
= a2 + b2 . (2)
1 1 1 AB 2 .AC 2 a2 b2
= + = ⇔ AI 2
= . (3)
AI 2 AB 2 AC 2 AB 2 + AC 2 a 2 + b 2

1 a2 b2 πa 2 b 2
Thay (2), (3) vµo (1), ta ®îc V = π 2 . a 2
+ b 2
= (®vtt).
B 3 a + b2 3 a2 + b2
VÝ dô 15: Mét h×nh nãn cã chiÒu cao h vµ b¸n kÝnh ®¸y b»ng S
r. H·y tÝnh thÓ tÝch khèi cÇu néi tiÕp h×nh nãn.
 Gi¶i M
Víi h×nh nãn ®Ønh S vµ cã t©m I ë ®¸y, suy ra SI lµ trôc cña O
®êng trßn ®¸y. Trong (SIA), dông ph©n gi¸c Ax cña gãc SAI vµ A B
I
c¾t SI t¹i O.
VËy, mÆt cÇu (O; OI) néi tiÕp h×nh nãn.
Trong ∆SIA, ta cã:
OI OS SI − OI
= = ⇔ OI SI 2 + AI 2 = AI(SI − OI)
AI AS SI + AI
2 2
( )
⇔ OI SI 2 + AI 2 + AI = AI.SI ⇔ OI =
AI.SI
SI + AI 2 + AI
2
=
rh
h + r2 + r
2
.
3
4 4  rh 
Tõ ®ã, ta ®îc V= πR3 = π   (®vtt).
3 3  h 2 + r 2 + r 
VÝ dô 16: Mét h×nh nãn cã ®êng sinh b»ng a vµ gãc ë ®Ønh b»ng 900. C¾t h×nh nãn
b»ng mÆt ph¼ng (α) ®i qua ®Ønh sao cho gãc gi÷a (α) vµ mÆt ®¸y cña h×nh
nãn b»ng 600. TÝnh diÖn tÝch thiÕt diÖn.
 Gi¶i
Gi¶ sö ∆SAC lµ thiÕt diÖn qua ®Ønh vµ t¹o víi ®¸y mét gãc 600. Gäi M lµ h×nh
 = 600.
chiÕu vu«ng gãc cña O lªn AC, suy ra SMO
Trong ∆SOM vu«ng t¹i O, ta cã:
a 2
SO 2 a 6 1 a 6
SM = = = ; OM = SM = .

sin SMO sin 60 0
3 2 6 S
Trong ∆AOM vu«ng t¹i M, ta cã:
2 2
a 2  a 6  2
AM = OA − OM = 
2 2 2  −  = a M O
   A B
 2   6  3
C
a 3 2a 3
⇒ AM = ⇒ AC = .
3 3
Khi ®ã, diÖn tÝch thiÕt diÖn ®îc cho bëi:
1 1 a 6 2a 3 a2 2
S = SM.AC = . . = (®vdt).
2 2 3 3 3

ch¬ng 3 − ph¬ng ph¸p täa ®é

trong kh«ng gian
I. HÖ täa ®é trong kh«ng gian

1. HÖ täa ®é trong kh«ng gian
§Þnh nghÜa 1
HÖ gåm ba trôc Ox, Oy, Oz ®«i mét vu«ng gãc ®îc gäi z
lµ hÖ trôc täa ®é trong kh«ng gian.
      k
KÝ hiÖu Oxyz hoÆc (O, i , j , k ) víi i , j , k lµ çc vect¬ O
®¬n vÞ lÇn lît n»m trªn ba trôc ®ã.   y
i j
 §iÓm O ®îc gäi lµ gèc täa ®é. x
 Trôc Ox ®îc gäi lµ trôc hoµnh, trôc Oy ®îc gäi lµ trôc tung, trôc Oz ®îc
gäi lµ trôc cao.
Ta chó ý r»ng:
2  2      
i = j 2 = k = 1 vµ i . j = j . k = k . i = 0.
2. Täa ®é cña vect¬
    
Ta cã v (x; y; z) ⇔ v = x i + y j + z k .
      
NÕu v (x; y; z) th× x = v . i , y = v . j , z = v . k .
 
Çc tÝnh chÊt: §èi víi hÖ täa ®é Oxyz, cho hai vect¬ v1 (x1; y1; z1) vµ v 2 (x2; y2; z2) ta
cã çc kÕt qu¶ sau:
 x1 = x 2
  
1). v1 = v 2 ⇔ y1 = y 2 .
z = z
 1 2

2). α v1 = (αx1; αy1; αz1), víi α ∈  .
 
3). α v1 ± β v 2 = (αx1 ± βx2; αy1 ± βy2; αz1 ± βz2), víi α, β ∈  .
 
4). v1 . v 2 = x1x2 + y1y2 + z1z2.
 
5). | v1 | = v12 = x12 + y12 + z12 .
  x1 x 2 + y 1 y 2 + z 1 z 2
6). cos( v1 , v 2 ) = .
x + y12 + z12 . x 22 + y 22 + z 22
2
1
   
7). v1 ⊥ v 2 ⇔ v1 . v 2 = 0 ⇔ x1x2 + y1y2 + z1z2 = 0.

3. Täa ®é cña ®iÓm

   
Ta cã M(x; y; z) ⇔ OM = x i + y j + z k .
 Chó ý: Ta cã çc kÕt qu¶:
M ≡ O ⇔ x = y = z = 0.
M ∈ (Oxy) ⇔ z = 0, tøc lµ M(x; y; 0).
M ∈ (Oyz) ⇔ x = 0, tøc lµ M(0; y; z).
M ∈ (Oxz) ⇔ y = 0, tøc lµ M(x; 0; z).
M ∈ Ox ⇔ y = 0 vµ z = 0, tøc lµ M(x; 0; 0).
M ∈ Oy ⇔ x = 0 vµ z = 0, tøc lµ M(0; y; 0).
M ∈ Oz ⇔ x = 0 vµ y = 0, tøc lµ M(0; 0; z).
4. liªn hÖ gi÷a Täa ®é cña vect¬ vµ täa ®é hai ®iÓm mót
Trong hÖ täa ®é Oxyz, cho hai ®iÓm A(xA; yA; zA) vµ B(xB; yB; zB) ta cã:

a. AB = (xB − xA; yB − yA; zB − zA).

b. AB = | AB | = (x B − x A )2 + (y B − y A )2 + (z B − z A )2 .
 x + xB yA + yB zA + zB 
c. Trung ®iÓm I cña ®o¹n AB cã täa ®é  A ; ; .
 2 2 2 
5. TÝch cã híng (hay tÝch vect¬) cña hai vect¬
§Þnh nghÜa 2
 
TÝch cã híng (hay tÝch vect¬) cña hai vect¬ v1 (x1; y1; z1) vµ v 2 (x2; y2; z2) kÝ
  
hiÖu  v1 , v 2  lµ mét vect¬ v ®îc x¸c ®Þnh bëi:
  y z z x x y 
 v1 , v 2  =  1 1 ; 1 1 ; 1 1  .
  y z z x x y 
 2 2 2 2 2 2 
Çc tÝnh chÊt cña tÝch cã híng: Ta cã:

   
a. Vect¬  v1 , v 2  vu«ng gãc víi hai vect¬ v1 vµ v 2 , tøc lµ:
   
 v1 , v 2  . v 1 =  v1 , v 2  . v 2 = 0.
   
       
b.  v1 , v 2  =  v1 . v 2 .sin( v1 , v 2 ), trong ®ã α lµ gãc gi÷a hai vect¬ v1 vµ v 2 .
    
c.  v1 , v 2  = 0 khi vµ chØ khi hai vect¬ v1 vµ v 2 cïng ph¬ng.
øng dông cña cña tÝch cã híng

DiÖn tÝch h×nh b×nh hµnh: DiÖn tÝch cña h×nh b×nh hµnh ABCD ®îc cho bëi c«ng
thøc:
     
S∆ABCD =  AB, AD  =  AB . AD .sin( AB, AD ),

DiÖn tÝch tam gi¸c: DiÖn tÝch cña ∆ABC ®îc cho bëi c«ng thøc:
1     1    
S∆ABC = AB, AC =  AB . AC .sin( AB, AC ).
2   2
§iÒu kiÖn ®ång ph¼ng cña ba vect¬
  
§Þnh lÝ: §iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó ba vect¬ v1 , v 2 vµ v3 ®ång ph¼ng lµ:
 
 v1 , v 2  . v 3 = 0.
 
ThÓ tÝch h×nh hép: ThÓ tÝch V cña h×nh hép ABCD.A1B1C1D1 ®îc cho bëi c«ng thøc:
  
V =  AB, AD  .AA1 .
ThÓ tÝch tø diÖn: ThÓ tÝch V cña tø diÖn ABCD ®îc cho bëi c«ng thøc:
1     
V= AB, AC  .AD .
6 
6. ph¬ng tr×nh mÆt cÇu
§Þnh lÝ: Trong kh«ng gian Oxyz, mÆt cÇu (S) cã t©m I(a; b; c) vµ b¸n kÝnh R cã
ph¬ng tr×nh:
(S): (x − a)2 + (y − b)2 + (z − c)2 = R2. (1)
Ph¬ng tr×nh (1) gäi lµ ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña mÆt cÇu.
VËy, ta ®îc:
T©m I(a; b;c)
(S):  ⇔ (C): (x − a)2 + (y − b)2 + (z − c)2 = R2.
 B¸n kÝ nh R
 Chó ý: Ta cã:
 MÆt cÇu t©m O b¸n kÝnh R cã ph¬ng tr×nh x2 + y2 + z2 = R2.
 MÆt cÇu ®¬n vÞ cã ph¬ng tr×nh x2 + y2 + z2 = 1.
§Þnh lÝ: Trong kh«ng gian Oxyz, mÆt (S) cã ph¬ng tr×nh:
(S): x2 + y2 + z2 − 2ax − 2by − 2cz + d = 0, (2)
víi a + b + c − d > 0 lµ ph¬ng tr×nh cña mÆt cÇu t©m I(a; b; c) vµ b¸n
2 2 2
kÝnh R = a 2 + b 2 + c2 − d .
Ph¬ng tr×nh (2) gäi lµ ph¬ng tr×nh tæng qu¸t cña mÆt cÇu.
II. Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng

1. Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng
§Þnh lÝ: Trong kh«ng gian Oxyz, mÆt ph¼ng (P) ®i qua ®iÓm M0(x0; y0; z0) vµ cã vtpt

n (A; B; C) cã ph¬ng tr×nh:
(P): A(x − x0) + B(y − y0) + C(z − z0) = 0.
VËy, ta cã:
Qua M 0 (x 0 ; y0 ; z 0 )
(P):   ⇔ (P): A(x − x0) + B(y − y0) + C(z − z0) = 0.
 vtpt n(A; B;C)

Ph¬ng tr×nh tæng qu¸t cña mÆt ph¼ng trong kh«ng gian Oxyz lµ:
(P): Ax + By + Cz + D = 0 víi A2 + B2 + C2 > 0. (1)

Khi ®ã, nã nhËn vect¬ n (A; B; C) lµm mét vtpt.
2. Çc trêng hîp riªng
1. NÕu D = 0, mÆt ph¼ng (P) ®i qua gèc täa ®é.
2. NÕu A = 0, B ≠ 0, C ≠ 0, mÆt ph¼ng (P): By + Cz + D = 0 chøa hoÆc song
song víi trôc Ox.
T¬ng tù:
 MÆt ph¼ng (P): Ax + Cz + D = 0 chøa hoÆc song song víi trôc Oy.
 MÆt ph¼ng (P): Ax + By + D = 0 chøa hoÆc song song víi trôc Oz.
3. NÕu A = 0, B = 0, C ≠ 0, mÆt ph¼ng (P): Cz + D = 0 chøa hoÆc song song víi
trôc Ox vµ Oy nªn nã song song hoÆc trïng víi mÆt ph¼ng xOy.
T¬ng tù:
 MÆt ph¼ng (P): Ax + D = 0 song song hoÆc trïng víi mÆt ph¼ng yOz.
 MÆt ph¼ng (P): By + D = 0 song song hoÆc trïng víi mÆt ph¼ng xOz.
§Æc biÖt, çc ph¬ng tr×nh x = 0, y = 0, z = 0 theo thø tù lµ ph¬ng tr×nh cña
çc mÆt ph¼ng täa ®é yOz, xOz, xOy.
4. NÕu A ≠ 0, B ≠ 0, C ≠ 0, D ≠ 0 th× b»ng çch ®Æt:
D D D x y z
a=− , b = − , c = − ⇒ (P): + + = 1. (2)
A B C a b c
Ph¬ng tr×nh (2) gäi lµ ph¬ng tr×nh ®o¹n ch¾n cña mÆt ph¼ng (P). MÆt ph¼ng ®ã
c¾t çc trôc Ox, Oy, Oz lÇn lît t¹i çc ®iÓm A(a; 0; 0), B(0; b; 0), C(0; 0; c).
VËy, ta cã:
Qua A(a;0;0)
 x y z
(P): Qua B(0; b;0) ⇔ (P): + + = 1.
Qua C(0;0;c) a b c

3. VÞ trÝ t¬ng ®èi cña hai mÆt ph¼ng
Víi hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2) cã ph¬ng tr×nh:
(P1): A1x + B1y + C1z + D1 = 0, ®iÒu kiÖn A12 + B12 + C12 > 0 ,
(P2): A2x + B2y + C2z + D2 = 0, ®iÒu kiÖn A 22 + B22 + C22 > 0 ,
 
khi ®ã vect¬ n1 (A1; B1; C1), n 2 (A2; B2; C2) theo thø tù lµ vtpt cña (P1) vµ (P2), do ®ã:
A1 B C D
a. NÕu = 1 = 1 = 1 th× (P1) ≡ (P2).
A2 B2 C2 D2
A1 B C D
b. NÕu = 1 = 1 ≠ 1 th× (P1) // (P2).
A2 B2 C2 D2
c. NÕu A1: B1: C1 ≠ A2: B2: C2 th× (P1) ∩ (P2) = {(d)}.

4. kho¶ng çch tõ mét ®iÓm ®Õn mét mÆt ph¼ng

Cho ®iÓm M(xM; yM; zM) vµ mÆt ph¼ng (P): Ax + By + Cz + D = 0. Khi ®ã,
kho¶ng çch tõ M ®Õn (P) ®îc tÝnh bëi c«ng thøc:
Ax M + By M + Cz M + D
d(M, (P)) = .
A 2 + B2 + C 2
III. Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng

1. ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng
Trong kh«ng gian Oxyz, ®êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm M0(x0; y0; z0) cã vtcp

u(a; b; c) cã ph¬ng tr×nh:
=x x 0 + at

(d): =y y0 + bt , t ∈  − Ph¬ng tr×nh tham sè.
=
z z 0 + ct
x − x 0 y − y0 z − z 0
(d): = = víi abc ≠ 0 − Ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c.
a b c
§êng th¼ng (d) ®i qua hai ®iÓm M1(x1; y1; z1) vµ M2(x2; y2; z2), ta cã:
Qua M1 (x1 ; y1 ; z1 ) Qua M1 (x1 ; y1 ; z1 )
(d):  ⇔ (d):  
Qua M 2 (x 2 ; y 2 ; z 2 )  vtcp M1M 2 (x 2 − x1 ; y 2 − y1 ; z 2 − z1 )
 x =x1 + (x 2 − x1 )t

⇔ (d):  y =y1 + (y 2 − y1 )t , t ∈ 
z =z + (z − z )t
 1 2 1
x − x1 y − y1 z − z1
hoÆc (d): = = .
x 2 − x1 y 2 − y1 z 2 − z1
 Chó ý: Cho hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2) cã ph¬ng tr×nh:


(P1): A1x + B1y + C1z + D1 = 0, cã vtpt n1 (A1 ; B1 ; C1 ) ,

(P2): A2x + B2y + C2z + D2 = 0, cã vtpt n 2 (A 2 ; B2 ; C2 )
víi ®iÒu kiÖn A1:B1:C1≠ A2:B2:C2. (*)
§iÒu kiÖn (*) chøng tá (P1) vµ (P2) c¾t nhau theo giao tuyÕn lµ ®êng
th¼ng (d) gåm nh÷ng ®iÓm M(x; y; z) tho¶ m·n hÖ ph¬ng tr×nh:
A1 x + B1 y + C1z + D1 = 0
 .
 A 2 x + B2 y + C 2 z + D 2 =0

Khi ®ã, mét vtcp u cña ®êng th¼ng (d) ®îc x¸c ®Þnh bëi:
    B1 C1 C1 A1 A1 B1 
u =  n1 , n 2  =  .
 B C C A A B 
; ;
 2 2 2 2 2 2 

2. VÞ trÝ t¬ng ®èi gi÷a hai ®êng th¼ng

Cho hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2), biÕt:

 (d1) ®i qua ®iÓm M1(x1; y1; z1) vµ cã vtcp u1 (a1; b1; c1).

 (d2) ®i qua ®iÓm M2(x2; y2; z2) vµ cã vtcp u 2 (a2; b2; c2).
  
Khi ®ã, xÐt ba vect¬ u1 , u 2 vµ M1M 2 ta cã kÕt qu¶:
  
1. (d1) vµ (d2) ®ång ph¼ng khi vµ chØ khi ba vect¬ u1 , u 2 vµ M1M 2 ®ång ph¼ng.
Nh vËy:
  
(d1) vµ (d2) ®ång ph¼ng ⇔  u1 , u1  .M1M 2 = 0 .
2. (d1) vµ (d2) c¾t nhau khi vµ chØ khi chóng ®ång ph¼ng vµ çc vtcp cña chóng
kh«ng cïng ph¬ng. Nh vËy:
     
(d1) vµ (d2) c¾t nhau ⇔  u1=
, u1  .M1M 2 0 vµ  u1 , u1  ≠ 0 .
 
3. (d1) vµ (d2) song song víi nhau khi vµ chØ khi u1 vµ u 2 cïng ph¬ng vµ (d1),
(d2) kh«ng cã ®iÓm chung. Nh vËy:
     
= 2) ⇔  u 1 , u 1   
(d1) // (d   0 vµ  u1 , M1M 2  ≠ 0 .
 
4. (d1) vµ (d2) trïng nhau khi vµ chØ khi u1 vµ u 2 cïng ph¬ng vµ (d1), (d2) cã
®iÓm chung. Nh vËy:
    
(d1) ≡ (d2) ⇔
=  u1 , u1  = 
   u1 , M1M 2  0 .
  
5. (d1) vµ (d2) chÐo nhau khi vµ chØ khi ba vect¬ u1 , u 2 vµ M1M 2 kh«ng ®ång
ph¼ng. Nh vËy:
  
(d1) vµ (d2) chÐo nhau ⇔  u1 , u1  .M1M 2 ≠ 0 .
Khi ®ã, kho¶ng çch gi÷a (d1), (d2) ®îc cho bëi:
  
 u1 , u 2  .M1M 2
 
d((d1), (d2)) =   .
 u1 , u 2 
 
 Chó ý: NÕu biÕt ph¬ng tr×nh cña hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) th× còng cã thÓ
xÐt vÞ trÝ t¬ng ®èi cña chóng b»ng çch gi¶i hÖ gåm çc ph¬ng tr×nh
x¸c ®Þnh (d1) vµ (d2) ®Ó ×tháa m·n giao ®iÓm vµ khi ®ã:
a. NÕu hÖ cã nghiÖm duy nhÊt th× (d1) vµ (d2) c¾t nhau.
b. NÕu hÖ cã v« sè nghiÖm th× (d1) vµ (d2) trïng nhau.
c. NÕu hÖ v« nghiÖm th× (d1) vµ (d2) song song hoÆc chÐo nhau, song
song nÕu hai vtcp cña chóng cïng ph¬ng, chÐo nhau nÕu hai
vect¬ ®ã kh«ng cïng ph¬ng.

3. kho¶ng çch tõ mét ®iÓm ®Õn mét ®êng th¼ng


Cho ®iÓm M vµ ®êng th¼ng (d) cã vtcp u vµ ®i qua ®iÓm M0. Khi ®ã, kho¶ng
çch tõ ®iÓm M ®Õn ®êng th¼ng (d) ®îc cho bëi:
 
 MM 0 , u 
 
d(M, (d)) =  .
u
4. Gãc gi÷a hai ®êng th¼ng
 
Cho hai ®êng th¼ng (d1) cã vtcp u1 (a1; b1; c1) vµ (d2) cã vtcp lµ u 2 (a2; b2; c2).
π
Gäi α lµ gãc t¹o bëi hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) (0 ≤ α ≤ ), ta cã:
2
 
u1 .u 2 a1a 2 + b1b 2 + c1c2
cosα =   = .
u1 . u 2 a12 + b12 + c12 . a 22 + b 22 + c22
 Chó ý: §iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó (d ) ⊥ (d ) lµ:1 2
cosα = 0 ⇔ a1a2 + b1b2 + c1c2 = 0.

5. Gãc gi÷a ®êng th¼ng vµ mÆt ph¼ng
Cho:

 MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n (A; B; C).

 §êng th¼ng (d) cã vtcp u(a; b;c) .
Gäi α lµ gãc t¹o bëi (P) vµ (d), ta cã:
Aa + Bb + Cc
sin α = .
A + B2 + C 2 . a 2 + b 2 + c 2
2
§1. hÖ to¹ ®é trong kh«ng gian

D¹ng to¸n 1: Täa ®é cña ®iÓm, vect¬ vµ çc yÕu tè liªn quan
Ph¬ng ph¸p
Sö dông çc kÕt qu¶ trong phÇn:
Täa ®é cña vect¬.
Täa ®é cña ®iÓm.
Liªn hÖ gi÷a täa ®é vect¬ vµ täa ®é hai ®iÓm mót.
TÝch cã híng cña hai vect¬ vµ çc øng dông
ThÝ dô 1. Cho ba ®iÓm A(1; 2; 3), B(3; 5; 4), C(3; 0; 5).
a. Chøng minh A, B, C lµ ba ®Ønh cña mét tam gi¸c.
b. TÝnh chu vi, diÖn tÝch cña ∆ABC.

c. T×m to¹ ®é ®iÓm D ®Ó ABCD lµ h×nh b×nh hµnh vµ tÝnh c«sin gãc
 
gi÷a hai vect¬ AC vµ BD .
d. TÝnh ®é dµi ®êng cao hA cña ∆ABC kÎ tõ A.
e. TÝnh çc gãc cña ∆ABC.
f. X¸c ®Þnh to¹ ®é trùc t©m H cña ∆ABC.
g. X¸c ®Þnh to¹ ®é t©m ®êng trßn ngo¹i tiÕp ∆ABC.
 Gi¶i
a. Ta cã:
   
AB (2; 3; 1) vµ AC (2; −2; 2) ⇒ AB vµ AC kh«ng cïng ph¬ng.
VËy, ba ®iÓm A, B, C kh«ng th¼ng hµng.
CV∆ABC = AB + AC + BC = 2 2 + 32 + 12 + 2 2 + (−2)2 + 2 2 + (−5)2 + 12
= 14 + 12 + 26 .
1   1 1
S∆ABC =  AB, AC  = |(8; −2; −10)| = 82 + (−2)2 + (−10)2 = 42 .
2 2 2
c. Gi¶ sö D(x;

y; z), ®Ó ABCD lµ h×nh b×nh hµnh ®iÒu kiÖn lµ:
AB = DC ⇔ (2; 3; 1) = (3 − x; −y; 5 − z)
2= 3 − x x = 1
 
⇔ 3 = −y ⇔ y = −3 ⇒ D(1; −3; 4).
1= 5 − z z = 4
 
 
  AB.BD 12 51
cos( AC , BD ) =   = = .
AB . BD 12. 68 17
d. Ta cã:
1 2S 2 42 2 273
S∆ABC = hA.BC ⇔ hA = ∆ABC = = .
2 BC 26 13
e. Ta lÇn lît cã: 
AB.AC
cosA =   = 0 ⇔ A = 900,
AB . AC
 
BA.BC 51 118
cosB =   = vµ cosC = sinB = 1 − cos2 B = .
BA . BC 13 13
f. Ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: Gi¶ sö H(x; y; z) lµ trùc t©m ∆ABC, ta cã ®iÒu kiÖn:
 
 AH ⊥ BC  AH ⊥ BC
   
BH ⊥ AC ⇔ BH ⊥ AC
H ∈ (ABC)    
 Ba vect¬ AB, AC, AH ®ång ph¼ng

 
AH.BC = 0
   (x − 1; y − 2; z − 3).(0; − 5; 1) =0

⇔ BH.AC = 0 ⇔ (x − 3; y − 5; z − 4).(2; − 2; 2) = 0
    (8; − 2; − 10).(x − 1; y − 2; z − 3) =0
  AB, AC  .AH = 0 
−5(y − 2) + z − 3 = 0 5y − z = 7 x = 1
  
⇔ 2(x − 3) − 2(y − 5) + 2(z − 4) =0 ⇔ x − y + z =2 ⇔ y = 2
8(x − 1) − 2(y − 2) − 10(z − 3) =0 4x − y − 5z =−13 z = 3

VËy, ta ®îc trùc t©m H(1; 2; 3).
Çch 2: V× ∆ABC vu«ng t¹i A nªn trùc t©m H ≡ A, tøc lµ H(1; 2; 3).
g. Ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: Gi¶ sö I(x; y; z) lµ t©m ®êng trßn ngo¹i tiÕp ∆ABC, ta cã:
AI 2 = BI 2 AI 2 = BI 2
AI = BI 
  2
AI = CI ⇔ AI = CI ⇔ AI 2 = CI 2
2
 I ∈ (ABC)        

  AB, AC, AH ®ång ph¼ng   AB, AC  .AI = 0
(x − 1)2 + (y − 2)2 + (z − 3)2 = (x − 3)2 + (y − 5)2 + (z − 4)2


⇔ (x − 1)2 + (y − 2)2 + (z − 3)2 = (x − 3)2 + y 2 + (z − 5)2
4x − y − 5z =−13

2x + 3y + z =18 x = 3
 
⇔ x − y + z =5 ⇔ y = 5 / 2 .
4x − y − 5z =−13 z = 9 / 2
 
 5 9
VËy, ta ®îc t©m ®êng trßn ngo¹i tiÕp lµ I  3; ;  .
 2 2
Çch 2: V× ∆ABC vu«ng t¹i A nªn t©m I cña ®êng trßn ngo¹i tiÕp ∆ABC chÝnh lµ
 5 9
trung ®iÓm cña BC, tøc lµ I  3; ;  .
 2 2
 NhËn xÐt: Nh vËy, víi bµi to¸n trªn (tam gi¸c trong kh«ng gian) çc em
häc sinh cã thÓ «n tËp ®îc hÇu hÕt kiÕn thøc trong bµi häc "HÖ
täa ®é trong kh«ng gian", vµ trong ®ã víi çc c©u f), g):
 ë çch 1, chóng ta nhËn ®îc ph¬ng ph¸p chung ®Ó thùc çc
yªu cÇu cña bµi to¸n.
 ë çch 2, b»ng viÖc ®¸nh gi¸ ®îc d¹ng ®Æc biÖt cña ∆ABC
chóng ta nhËn ®îc lêi gi¶i ®¬n gi¶n h¬n rÊt nhiÒu.

ThÝ dô 2. Trong kh«ng gian Oxyz, cho bèn ®iÓm A(5; 3; −1), B(2; 3; −4), C(1; 2; 0),
D(3; 1; −2).
a. T×m täa ®é çc ®iÓm A1, A2 theo thø tù lµ çc ®iÓm ®èi xøng víi
®iÓm A qua mÆt ph¼ng (Oxy) vµ trôc Oy.
b. Chøng minh r»ng A, B, C, D lµ bèn ®Ønh cña mét h×nh tø diÖn.
c. TÝnh thÓ tÝch khèi tø diÖn ABCD.
d. Chøng minh r»ng h×nh chãp D.ABC lµ h×nh chãp ®Òu.
e. T×m täa ®é ch©n ®êng cao H cña h×nh chãp D.ABC.
f. Chøng minh r»ng tø diÖn ABCD cã çc c¹nh ®èi vu«ng gãc víi nhau.
g. T×m täa ®é ®iÓm I çch ®Òu bèn ®iÓm A, B, C, D.
 Gi¶i
a. Ta lÇn lît:
 H×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®iÓm A trªn mÆt ph¼ng (Oxy) lµ ®iÓm E(5; 3; 0). Tõ
®ã, v× E lµ trung ®iÓm cña AA1 nªn A1(5; 3; 1).
 H×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®iÓm A trªn trôc Oy lµ ®iÓm F(0; 3; 0). Tõ ®ã, v× F lµ
trung ®iÓm cña AA2 nªn A2(−5; 3; 1).
Çch 1: §Ó chøng minh bèn ®iÓm A, B, C, D kh«ng ®ång ph¼ng ta sÏ ®i chøng minh
  
ba vect¬ DA (2; 2; 1), DB (−1; 2; −2), DC (−2; 1; 2) kh«ng ®ång ph¼ng.
  
Gi¶ sö tr¸i l¹i, tøc lµ ba vect¬ DA , DB , DC ®ång ph¼ng, khi ®ã sÏ tån t¹i cÆp sè
thøc α, β sao cho:
2 = −α − 2β
   
DA = α DB + β DC ⇔ 2 = 2α + β , v« nghiÖm
1 = −2α + 2β

  
⇒ Ba vect¬ DA , DB , DC kh«ng ®ång ph¼ng.
VËy, bèn ®iÓm A, B, C, D lµ bèn ®Ønh cña mét h×nh tø diÖn.
  
Çch 2: Ta cã DA (2; 2; 1), DB (−1; 2; −2), DC (−2; 1; 2), tõ ®ã suy ra:
   2 1 1 2 2 2
 DA, DB  .DC = .(−2) + .1 + .2 = 27 ≠ 0
  2 −2 −2 −1 −1 2
  
⇒ Ba vÐct¬ DA , DB vµ DC kh«ng ®ång ph¼ng.
1    9
c. ThÓ tÝch V cña tø diÖn ABCD ®îc cho bëi V =  DA, DB  .DC = .
6 2
d. Ta lÇn lît cã:
DA = 22 + 22 + 12 = 3


DB = (−1) + 2 + (−2) = 3 ⇒ DA = DB = DC.
2 2 2
 2 2 2
DC = (−2) + 1 + 2 = 3

T¬ng tù, ta còng cã AB = BC = CA = 3 2 .

VËy, h×nh chãp D.ABC lµ h×nh chãp ®Òu.
e. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo hai çch sau:
Çch 1: Gi¶ sö H(x; y; z) lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña D lªn mÆt ph¼ng (ABC), ta cã
®iÒu kiÖn:
   
DH ⊥ AB DH.AB = 0
DH ⊥ AB   
   
 DH ⊥ AC ⇔  DH ⊥ AC ⇔ DH.AC = 0
H ∈ (ABC)        
 Ba vect¬ AB, AC, AH ®ång ph¼ng   AB, AC  .AH = 0
x + z = 1 x = 8 / 3
  8 8 5
⇔ 4x + y − z = 15 ⇔ y = 8 / 3 ⇒ H  ; ; −  .
x − 5y − z =−9 z = −5 / 3 3 3 3
 
8 8 5
VËy, ta ®îc H  ; ; −  .
3 3 3
Çch 2: Dùa theo kÕt qu¶ c©u d), ta suy ra ch©n ®êng cao H cña h×nh chãp D.ABC
chÝnh lµ träng t©m cña ∆ABC, do ®ã:
 1   
OH= (
3
OA + OB + OC )
 x + xB + xC y A + y B + yC z A + z B + zC   8 8 5 
⇔ H A ; ; =   3; 3; − 3 .
 3 3 3   
f. Víi cÆp c¹nh AD vµ BC, ta cã:
   
DA (2; 2; 1), BC (−1; −1; 4) ⇒ DA . BC = 0 ⇔ AD ⊥ BC.
Chøng minh t¬ng tù, ta còng cã AB ⊥ CD vµ AC ⊥ BD.
VËy, tø diÖn ABCD cã çc c¹nh ®èi vu«ng gãc víi nhau. D
g. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo hai çch sau:
Çch 1: Gi¶ sö I(x; y; z) lµ t©m mÆt cÇu ngo¹i tiÕp tø diÖn
ABCD, ta cã:
I
AI = BI AI 2 = BI 2 A B
  2
AI = CI ⇔ AI = CI
2
H
AI = DI AI 2 = DI 2
  C
(x − 5)2 + (y − 3)2 + (z + 1)2 = (x − 2)2 + (y − 3)2 + (z + 4)2

⇔ (x − 5)2 + (y − 3)2 + (z + 1)2 = (x − 1)2 + (y − 2)2 + z 2
(x − 5)2 + (y − 3)2 + (z + 1)2 = (x − 3)2 + (y − 1)2 + (z + 2)2

x + z = 1 x = 5 / 2
  5 7 3
⇔ 4x + y − z = 15 ⇔ y = 7 / 2 ⇒ I  ; ; −  .
4x + 4y + 2z = z = −3 / 2 2 2 2
 21 

Çch 2: Dùa theo kÕt qu¶ c©u d), ta suy t©m I(x; y; z) thuéc DH sao cho ID = IB, tøc
lµ ta cã:
(x − 3)2 + (y − 1)2 + (z + 2)2 = (x − 2)2 + (y − 3)2 + (z + 4)2
DI = BI
2 2 
x − 3 y −1 z + 2
   ⇔  = =
DI // HI x − 8 y − 8 z + 5
 3 3 3
2x − 4y + 4z = −15 x = 5 / 2
  5 7 3
⇔ 5x + y = 16 ⇔ y = 7 / 2 ⇒ I  ; ; −  .
x + z = z = −3 / 2 2 2 2
 1 
 NhËn xÐt: Nh vËy, víi bµi to¸n trªn (khèi ®a diÖn) çc em häc sinh ®· «n
tËp ®îc çc kiÕn thøc trong bµi häc "HÖ täa ®é trong kh«ng
gian", vµ trong ®ã:
 ë c©u b), chóng ta nhËn ®îc hai ph¬ng ph¸p ®Ó chøng
minh bèn ®iÓm kh«ng ®ång ph¼ng (t¬ng øng víi ba vect¬
kh«ng ®ång ph¼ng) vµ th«ng thêng chóng ta sö dông çch 2
  
trong bµi thi. Vµ ®Æc biÖt gi¸ trÞ  DA, DB  .DC ®îc x¸c ®Þnh
rÊt nhanh vµ chÝnh x¸c víi çc em häc sinh biÕt sö dông m¸y
tÝnh Casio fx − 570MS.
 ë c©u e), çch 1 tr×nh bµy ph¬ng ph¸p chung cho mäi d¹ng
tø diÖn vµ çch 2 ®îc ®Ò xuÊt dùa trªn d¹ng ®Æc biÖt cña tø
diÖn ABCD. Vµ çc em häc sinh cÇn nhí thªm r»ng chóng ta
cßn cã mét çch chung kh¸c b»ng viÖc thùc hiÖn theo çc
bíc:
Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (ABC).
Bíc 2: ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) qua D vµ vu«ng
gãc víi mÆt ph¼ng (ABC).
Bíc 3: Khi ®ã, ®iÓm H chÝnh lµ giao ®iÓm cña ®êng th¼ng
(d) víi mÆt ph¼ng (ABC).
 Hai çch sö dông trong c©u g) víi ý t¬ng tîng tù nh c©u
e). Tuy nhiªn, çc em häc sinh còng cã thÓ thùc hiÖn nh sau:
Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) ngo¹i tiÕp tø diÖn
ABCD (ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®i qua bèn ®iÓm).
Bíc 2: Tõ kÕt qu¶ ë bíc 1, chóng ta nhËn ®îc täa ®é t©m I.
D¹ng to¸n 2: Ph¬ng tr×nh mÆt cÇu

Ph¬ng ph¸p
Víi ph¬ng tr×nh cho díi d¹ng chÝnh t¾c:
(S): (x − a)2 + (y − b)2 + (z − c)2 = k, víi k > 0

ta lÇn lît cã:

B¸n kÝnh b»ng R = k .
Täa ®é t©m I lµ nghiÖm cña hÖ ph¬ng tr×nh:
x − a =0 x = a
 
y − b =0 ⇔  y = b ⇒ I(a; b; c).
z − c = z = c
 0 
Víi ph¬ng tr×nh cho díi d¹ng tæng qu¸t ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh ban ®Çu vÒ d¹ng:
(S): x2 + y2 + z2 − 2ax − 2by − 2cz + d = 0. (1)
Bíc 2: §Ó (1) lµ ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®iÒu kiÖn lµ:
a2 + b2 + c2 − d > 0.
Bíc 3: Khi ®ã (S) cã thuéc tÝnh:
T©m I(a;b;c)
 .
B¸n kÝnh R = a + b + c − d
2 2 2
ThÝ dô 1. Cho hä mÆt cong (Sm) cã ph¬ng tr×nh:

(Sm): (x − 2)2 + (y − 1)2 + (z − m)2 = m2 − 2m + 5.
a. T×m ®iÒu kiÖn cña m ®Ó (Sm) lµ mét hä mÆt cÇu.
b. T×m mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt trong hä (Sm).
c. Chøng tá r»ng hä (Sm) lu«n chøa mét ®êng trßn cè ®Þnh.
 Gi¶i
a. §Ó (Sm) mét hä mÆt cÇu ®iÒu kiÖn lµ:
m2 − 2m + 5 > 0 ⇔ (m − 1)2 + 4 > 0, lu«n ®óng.
VËy, víi mäi m th× (Sm) lu«n lµ ph¬ng tr×nh cña mÆt cÇu víi:
T©m I(2;1;m)
 .
B¸n kÝnh R = (m − 1) + 4
2
b. Ta cã:
R2 = (m − 1)2 + 4 ≥ 4 ⇒ Rmin = 2, ®¹t ®îc khi m = 1.
VËy, trong hä (Sm) mÆt cÇu (S1) cã b¸n kÝnh nhá nhÊt b»ng 2.
c. Gi¶ sö M(x0; y0; z0) lµ ®iÓm cè ®Þnh mµ hä (Sm) lu«n ®i qua, ta cã:
(x0 − 2)2 + (y0 − 1)2 + (z0 − m)2 = m2 − 2m + 5, ∀m
⇔ 2(1 − z 0 )m + (x 0 − 2)2 + (y 0 − 1)2 + z 20 − 5 =0, ∀m
1 − z 0 = 0 z 0 = 1
⇔ ⇔  .
(x 0 − 2) + (y 0 − 1) + z 0 − 5 = (x 0 − 2) + (y 0 − 1) =
2 2 2 2 2
0 4
VËy, hä (Sm) lu«n chøa ®êng trßn (C) cã t©m I0(2; 1; 1) vµ b¸n kÝnh R0 = 2 n»m
trong mÆt ph¼ng (P0): z = 1.

 Chó ý: Th«ng qua lêi gi¶i c©u c) çc em häc sinh h·y tæng kÕt ®Ó cã ®îc
ph¬ng ph¸p thùc hiÖn yªu cÇu "Chøng tá r»ng hä mÆt cÇu (Sm) lu«n
chøa mét ®êng trßn cè ®Þnh".
ThÝ dô 2. Cho hä mÆt cong (Sm) cã ph¬ng tr×nh:
(Sm): x2 + y2 + z2 − 2m2x − 4my + 8m2 − 4 = 0.
a. T×m ®iÒu kiÖn cña m ®Ó (Sm) lµ mét hä mÆt cÇu.
b. Chøng minh r»ng t©m cña hä (Sm) lu«n n»m trªn mét Parabol (P)
cè ®Þnh trong mÆt ph¼ng Oxy, khi m thay ®æi.
c. Trong mÆt ph¼ng Oxy, gäi F lµ tiªu ®iÓm cña (P). Gi¶ sö ®êng
th¼ng (d) ®i qua F t¹o víi chiÒu d¬ng cña trôc Ox mét gãc α vµ
c¾t (P) t¹i hai ®iÓm M, N.
 T×m to¹ ®é trung ®iÓm E cña ®o¹n MN theo α.
 Tõ ®ã suy ra quü tÝch E khi α thay ®æi.
 Gi¶i
Çch 1: BiÕn ®æi ph¬ng tr×nh ban ®Çu vÒ d¹ng:
(x − m2)2 + (y − 2m)2 + z2 = m4 − 4m2 + 4.
Tõ ®ã, ®Ó ph¬ng tr×nh ®· cho lµ ph¬ng tr×nh cña mÆt cÇu ®iÒu kiÖn lµ:
m4 − 4m2 + 4 > 0 ⇔ (m2 − 2)2 > 0 ⇔ m2 − 2 ≠ 0 ⇔ m ≠ ± 2 .
VËy, víi m ≠ ± 2 th× (Sm) lµ ph¬ng tr×nh cña mÆt cÇu cã:
T©m I(m 2 ;2m;0)
 .
BkÝnh=
R m2 − 2
Çch 2: §Ó (Sm) lµ mét hä mÆt cÇu ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ lµ:
m4 + 4m2 − 8m2 + 4 > 0 ⇔ (m2 − 2)2 > 0 ⇔ m2 − 2 ≠ 0 ⇔ m ≠ ± 2 .
VËy, víi m ≠ ± 2 th× (Sm) lµ ph¬ng tr×nh cña mÆt cÇu cã:
T©m I(m 2 ;2m;0)
 .
BkÝnh=
R m2 − 2
b. Ta cã:
x = m2
  y 2 = 4x
Im:  y = 2m ⇔  .
z = 0 z = 0

VËy, trong mÆt ph¼ng Oxy t©m Im lu«n n»m trªn Parabol (P): y2 = 4x.
c. Trong mÆt ph¼ng Oxy, xÐt Parabol

(P): y2 = 4x, cã tiªu ®iÓm F(1; 0).

 Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua F t¹o víi chiÒu d¬ng cña trôc Ox mét
gãc α cã d¹ng:
qua F(1;0)
(d):  ⇔ (d): y = (x − 1)tanα.
hÖ sè gãc= k tan α
 To¹ ®é giao ®iÓm M, N cña (P) vµ (d) lµ nghiÖm cña hÖ ph¬ng tr×nh:
 y 2 = 4x
 ⇒ x2tan2α − 2(tan2α + 2)x + tan2α = 0. (1)
 y = (x − 1) tan α
Ta cã:
∆' = (tan2α + 2)2 − tan4α = 4tan2α + 4 > 0, ∀α
do ®ã (1) lu«n cã 2 nghiÖm ph©n biÖt.
VËy (P) vµ (d) lu«n c¾t nhau t¹i hai ®iÓm ph©n biÖt M(xM; yM), N(xM; yM) cã hoµnh
®é tho¶ m·n:
2(tan 2 α + 2)
xM + xN = 2 .
tan α
 Gäi E(xE, yE) lµ trung ®iÓm cña ®o¹n MN, ta cã:
 tan 2 α + 2
 1 x E =
=
x E (x M + x N )  tan 2 α
 2 ⇔ 
 y E =(x E − 1) tan α= y 1  2(tan 2 α + 2) 
 − 2  tan α
 E
2  tan α 2

 tan 2 α + 2
 x E =
⇔  tan 2 α . (I)
y = 2
 tan α
E
Khö α tõ hÖ (I) ta ®îc y 2E = 4xE − 2

VËy, quÜ tÝch trung ®iÓm E cña ®o¹n MN thuéc Parabol (P1) có ph¬ng tr×nh y2 = 4x − 2
trong mÆt ph¼ng Oxy.
 NhËn xÐt: Nh vËy, víi bµi to¸n trªn:

 ë c©u a), viÖc tr×nh bµy theo hai çch chØ cã tÝnh minh häa,
bëi trong thùc tÕ chóng ta thêng sö dông çch 2.
 ë c©u b), chóng ta sö dông kiÕn thøc vÒ tam thøc bËc hai.
 ë c©u c), çc em häc sinh ®· thÊy ®îc mèi liªn hÖ gi÷a h×nh
häc gi¶i tÝch trong mÆt ph¼ng víi h×nh häc gi¶i tÝch trong
kh«ng gian.
D¹ng to¸n 3: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu
Ph¬ng ph¸p

Gäi (S) lµ mÆt cÇu tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi. Chóng ta lùa chän ph¬ng
tr×nh d¹ng tæng qu¸t hoÆc d¹ng chÝnh t¾c.
Khi ®ã:
1. Muèn cã ph¬ng tr×nh d¹ng chÝnh t¾c, ta lËp hÖ 4 ph¬ng tr×nh víi
bèn Èn a, b, c, R, ®iÒu kiÖn R > 0. Tuy nhiªn, trong trêng hîp nµy
chóng ta thêng chia nã thµnh hai phÇn, bao gåm:
 X¸c ®Þnh b¸n kÝnh R cña mÆt cÇu.
 X¸c t©m I(a; b; c) cña mÆt cÇu.
Tõ ®ã, chóng ta nhËn ®îc ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña mÆt cÇu.
2. Muèn cã ph¬ng tr×nh d¹ng tæng qu¸t, ta lËp hÖ 4 ph¬ng tr×nh víi
bèn Èn a, b, c, d, ®iÒu kiÖn a2 + b2 + c2 − d > 0.
 Chó ý: 1. CÇn ph¶i c©n nh¾c gi¶ thiÕt cña bµi to¸n thËt kü cµng ®Ó lùa chän
d¹ng ph¬ng tr×nh thÝch hîp.
2. Trong nhiÒu trêng hîp ®Æc thï chóng ta cßn sö dông ph¬ng
ph¸p quü tÝch ®Ó x¸c ®Þnh ph¬ng tr×nh mÆt cÇu.
ThÝ dô 1. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu trong çc trêng hîp sau:
a. §êng kÝnh AB víi A(3; −4; 5), B(−5; 2; 1).
b. T©m I(3; −2; 1) vµ ®i qua ®iÓm C(−2; 3; 1).
 Gi¶i
Çch 1: MÆt cÇu (S) cã:
T©m I lµ trung ®iÓm AB T©m I(−1; − 1; 3)

(S):  AB ⇔ (S): 
B¸n kÝnh R = 2 R = 29
⇔ (S): (x + 1)2 + (y + 1)2 + (z − 3)2 = 29.
Çch 2: Ta cã:
 
M(x; y; z) ∈ (S) ⇔ MA ⊥ MB ⇔ AM.BM = 0
⇔ (x − 3; y + 4; z − 5).(x + 5; y − 2; z − 1) = 0
⇔ (x − 3)(x + 5) + (y + 4)(y − 2) + (z − 5)(z − 1) = 0
⇔ x2 + y2 + z2 + 2x + 2y − 6z − 18 = 0.
§ã chÝnh lµ ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) cÇn t×m.
Çch 3: Ta cã:
M(x; y; z) ∈ (S) ⇔ ∆MAB vu«ng t¹i M ⇔ AM2 + BM2 = AB2
⇔ (x − 3)2 + (y + 4)2 + (z − 5)2 + (x + 5)2 + (y − 2)2 + (z − 1)2 = 116
⇔ x2 + y2 + z2 + 2x + 2y − 6z − 18 = 0.
Çch 1: MÆt cÇu (S) cã:

T©m I T©m I(3; − 2;1)

(S):  ⇔ (S): 
§ i qua C B¸n kÝnh R= IC = 5 2
⇔ (S): (x − 3) + (y + 2) + (z − 1) = 50.
2 2 2
Çch 2: MÆt cÇu (S) cã t©m I(3; −2; 1) cã ph¬ng tr×nh:

(x − 3)2 + (y + 2)2 + (z − 1)2 = R2.
§iÓm C(−2; 3; 1) ∈ (S) ®iÒu kiÖn lµ:
(−2 − 3)2 + (3 + 2)2 + (1 − 1)2 = R2 ⇔ R2 = 50.
VËy, ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) cã d¹ng:
(x − 3)2 + (y + 2)2 + (z − 1)2 = 50.
Çch 3: MÆt cÇu (S) cã t©m I(3; −2; 1) cã ph¬ng tr×nh:
(S): x2 + y2 + z2 − 6x + 4y − 2z + d = 0.
§iÓm C(−2; 3; 1) ∈ (S) ®iÒu kiÖn lµ:
4 + 9 + 1 + 12 + 12 − 2 + d = 0 ⇔ d = 36.
VËy, ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S): x2 + y2 + z2 − 6x + 4y − 2z + 36 = 0.
Çch 4: Ta cã:
M(x; y; z) ∈ (S) ⇔ IM = IA ⇔ IM2 = IA2
⇔ (x − 3)2 + (y + 2)2 + (z − 1)2 = 50.
 NhËn xÐt: Nh vËy, víi bµi to¸n trªn:

 ë c©u a), víi çch 1 chóng ta ®i x¸c ®Þnh täa ®é t©m I vµ tÝnh
b¸n kÝnh R, tõ ®ã sö dông c«ng thøc ®Ó nhËn ®îc ph¬ng
tr×nh chÝnh t¾c cña mÆt cÇu (S). Çc çch 2, çch 3 chóng ta
®· sö dông ph¬ng ph¸p quü tÝch ®Ó nhËn ®îc ph¬ng tr×nh
mÆt cÇu (S).
 ë c©u b), çch 1 cã ý t¬ng t¬ng tù nh trong c©u a). Çc
çch 2, çch 3 chóng ta ®· sö dông çc d¹ng ph¬ng tr×nh cã
s½n cña mÆt cÇu vµ ë ®ã gi¸ trÞ cña tham sè cßn l¹i (R hoÆc d)
®îc x¸c ®Þnh th«ng qua ®iÒu kiÖn C thuéc (S). Çch 4 chóng
ta sö dông ph¬ng ph¸p quü tÝch ®Ó nhËn ®îc ph¬ng tr×nh
mÆt cÇu (S).
ThÝ dô 2. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®i qua hai ®iÓm A(1; 2; 2), B(0; 1; 0) vµ t©m
I thuéc trôc Oz.
 Gi¶i
Çch 1: MÆt cÇu (S) cã t©m I thuéc trôc Oz suy ra I(0; 0; c) nªn nã cã d¹ng:
x2 + y2 + (z − c)2 = R2.
• §iÓm A(1; 2; 2) ∈ (S) nªn:
1 + 4 + (2 − c)2 = R2 ⇔ (c − 2)2 + 5 = R2. (1)
• §iÓm B(0; 1; 0) ∈ (S) nªn:

1 + (−c)2 = R2 ⇔ c2 + 1 = R2. (2)

LÊy (2) − (1), ta ®îc:
4c − 8 = 0 ⇔ c = 2.
Thay c = 2 vµo (2), ta ®îc R2 = 5.
(S): x2 + y2 + (z − 2)2 = 5.
Çch 2: MÆt cÇu (S) cã t©m I thuéc trôc Oz suy ra I(0; 0; c) nªn nã cã d¹ng:
x2 + y2 + z2 − 2cy + d = 0, víi c 2 − d > 0.
Víi çc ®iÓm A, B thuéc (S), ta cã hÖ ph¬ng tr×nh:
9 − 4c + d = 0 c = 2
 ⇔  .
1 + d = 0 d = −1
(S): x2 + y2 + z2 − 4z − 1 = 0.
Çch 3: MÆt cÇu (S) cã t©m I thuéc trôc Oz suy ra I(0; 0; c).
Víi çc ®iÓm A, B thuéc (S), ta cã ®iÒu kiÖn lµ:
IA = IB ⇔ IA2 = IB2 ⇔ 1 + 4 + (2 − c)2 = 1 + (−c)2 ⇔ c = 2.
VËy, ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) ®îc cho bëi:
T©m I(0;0;2)
(S):  ⇔ (S): x2 + y2 + (z − 2)2 = 5.
B¸n kÝnh = R IA= 5
Çch 4: MÆt cÇu (S) cã t©m I thuéc trôc Oz suy ra I(0; 0; c).
1 3 
Trung ®iÓm cña AB lµ ®iÓm M  ; ; 1 , ta cã ®iÒu kiÖn lµ:
2 2 
   
IM ⊥ AB ⇔ IM ⊥ AB ⇔ IM.AB = 0
1 3  1 3
⇔  ; ; 1 − c  (−1; − 1; − 2) = 0 ⇔ − − − 2(1 − c) = 0 ⇔ c = 2.
2 2  2 2
T©m I(0;0;2)
(S):  ⇔ (S): x2 + y2 + (z − 2)2 = 5.
 B¸n kÝnh =
R =
IA 5
 Chó ý: Ngoµi bèn çch gi¶i trªn, ®Ó viÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®i qua hai
®iÓm A, B vµ cã t©m thuéc ®êng th¼ng (d) chóng ta cßn cã thÓ thùc
Bíc 1: MÆt cÇu (S) ®i qua hai ®iÓm A, B suy ra t©m I thuéc mÆt
ph¼ng (P) lµ mÆt ph¼ng trung trùc cña AB. Ta cã:
Qua E lµ trung ®iÓm cña AB
(P):   .
 vtpt AB
Bíc 2: T©m {I} = (P) ∩ (d), nªn to¹ ®é cña I lµ nghiÖm cña hÖ
ph¬ng tr×nh t¹o bëi (d) vµ (P).
Bíc 3: VËy, ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) ®îc cho bëi:

T©m I
(S):  .
B¸n kÝnh R = IA
ThÝ dô 3. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®i qua ba ®iÓm A(2; 1; 1), B(1; 1; 0), C(0; 2; 4)
vµ cã t©m n»m trªn mÆt ph¼ng (Oyz).
 Gi¶i
Çch 1: Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cã ph¬ng tr×nh:
(S): x2 + y2 + z2 − 2ax − 2by − 2cz + d = 0, víi a 2 + b2 + c2 − d > 0.
V× t©m I(a; b; c) thuéc mÆt ph¼ng (Oxy) nªn a = 0. (1)
Víi çc ®iÓm A, B, C thuéc (S), ta cã hÖ ph¬ng tr×nh:
6 − 4a − 2b − 2c + d =0 2b + 2c − d =6 b = 1
  
2 − 2a − 2b + d = 0 ⇔ 2a + 2b − d = 2 ⇔ c = 2 .
20 − 4b − 8c + d =  d = 0
 0 4b + 8c − d =20 
VËy, ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S): x2 + y2 + z2 − 2y − 4z = 0.
Çch 2: MÆt cÇu (S) cã t©m I thuéc mÆt ph¼ng (Oyz) suy ra I(0; b; c).
Víi çc ®iÓm A, B, C thuéc (S), ta cã ®iÒu kiÖn lµ:
AI = BI = IC
AI = BI 4 + (b − 1) + (c − 1) =1 + (b − 1) + c
2 2 2 2 2 2
⇔  2 ⇔ 
AI = CI 4 + (b − 1) + (c − 1) = (b − 2) + (c − 4)
2 2 2 2 2
c = 2 c = 2
⇔  ⇔  .
b + 3c = 7 b = 1
T©m I(2;1;0)
(S):  ⇔ (S): x2 + (y − 1)2 + (z − 2)2 = 9.
B¸n kÝnh =
R IA = 3
 Chó ý: Ngoµi hai çch gi¶i trªn, ®Ó viÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®i qua ba ®iÓm
A, B, C vµ cã t©m thuéc mÆt ph¼ng (P) chóng ta cßn cã thÓ tËn dông
®îc tÝnh chÊt cña ∆ABC ®Ó nhËn ®îc lêi gi¶i ®¬n gi¶n h¬n, cô thÓ:
Bíc 1: Ta cã:
NÕu ∆ABC ®Òu th× t©m ®êng trßn ngo¹i tiÕp ∆ABC lµ
träng t©m H cña ∆ABC.
NÕu ∆ABC vu«ng t¹i A th× t©m ®êng trßn ngo¹i tiÕp
∆ABC lµ trung ®iÓm H cña BC.
Bíc 2: ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) qua H vµ vu«ng gãc víi
víi mÆt ph¼ng (ABC).
Bíc 3: T©m {I} = (P) ∩ (d), nªn to¹ ®é cña I lµ nghiÖm cña hÖ
ph¬ng tr×nh t¹o bëi (d) vµ (P).

T©m I
(S):  .
Chóng ta sÏ ®îc thÊy çch gi¶i nµy trong phÇn ®êng th¼ng.
ThÝ dô 4. LËp ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®i qua ba ®iÓm A(2; 1; 1), B(1; 1; 0), C(0; 2; 4)
vµ cã b¸n kÝnh b»ng 5 .
 Gi¶i
Çch 1: Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cã ph¬ng tr×nh:
(S): x2 + y2 + z2 − 2ax − 2by − 2cz + d = 0,
ta cã ngay a 2 + b2 + c2 − d = 5. (1)
V× çc ®iÓm A, B, C thuéc (S), ta cã hÖ ph¬ng tr×nh:
6 − 4a − 2b − 2c + d =0 2a + 2b − d =2 c= 2 − a
  
2 − 2a − 2b + d = 0 ⇔ a + c = 2 ⇔ =b 5a + 1 . (I)
20 − 4b − 8c + d = 0 a − b − 4c =−9 d = 12a
  
Thay (I) vµo (1), ta ®îc:
a 2 + (5a + 1)2 + (2 − a)2 − 12a = 5 ⇔ 27a2 − 6a = 0
2
⇔ a = 0 hoÆc a = .
9
Khi ®ã:
 Víi a = 0 ta ®îc b = 1, c = 2 vµ d = 0 nªn:
(S1): x2 + y2 + z2 − 2y − 4z = 0.
2 19 16 8
 Víi a = ta ®îc = b = ,c v=
µ d nªn:
9 9 9 3
4 38 32 8
(S2 ) : x 2 + y 2 + z 2 − x − y − z − = 0.
9 9 9 3
VËy, tån t¹i hai mÆt cÇu (S1) vµ (S2) tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
Çch 2: Gi¶ sö mÆt cÇu (S) víi b¸n kÝnh b»ng 5 cã ph¬ng tr×nh:
(S): (x − a)2 + (y − b)2 + (z − c)2 = 5.
V× çc ®iÓm A, B, C thuéc (S), ta cã hÖ ph¬ng tr×nh:
(2 − a)2 + (1 − b)2 + (1 − c)2 =
5 (1 − a)2 + (1 − b)2 + c2 =
5
 
(1 − a) + (1 − b) + c =
2 2 2
5 ⇔ a + c = 2
a 2 + (2 − b)2 + (4 − c)2 = 5 a − b − 4c =−9
 
(1 − a)2 + (1 − b)2 + c2 =
5 (1 − a)2 + 25a 2 + (2 − a)2 =
5
 
⇔ c= 2 − a ⇔ c= 2 − a
= =
b 5a + 1 b 5a + 1

27a 2 − 6a =
0 a = 0 ⇒ b = 1, c = 2 vµ d = 0
 
⇔ c= 2 − a ⇒ .
= a = 2 ⇒ b = 19 , c = 16 vµ d = 8
b 5a + 1  9 9 9 3
Khi ®ã:
 Víi a = 0, b = 1, c = 2 vµ d = 0 ta ®îc:
(S1): x2 + y2 + z2 − 2y − 4z = 0.
2 19 16 8
 Víi a = = , b = ,c v=
µ d ta ®îc:
9 9 9 3
4 38 32 8
(S2 ) : x 2 + y 2 + z 2 − x − y − z − = 0
9 9 9 3
VËy, tån t¹i hai mÆt cÇu (S1) vµ (S2) tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
ThÝ dô 5. Cho bèn ®iÓm A(1; 1; 1), B(1; 2; 1), C(1; 1; 2) vµ D(2; 2; 1).
a. Chøng tá r»ng A, B, C, D kh«ng ®ång ph¼ng. TÝnh thÓ tÝch tø diÖn
ABCD.
b. LËp ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ngo¹i tiÕp tø diÖn ABCD.
 Gi¶i
a. Ta cã AB (0; 1; 0), AC (0; 0; 1), AD (1; 1; 0) , suy ra:
  
 AB, AC  .AD = (1; 0; 0)(1; 1; 0) = 1 ≠ 0
 
  
⇒ AB , AC , AD kh«ng ®ång ph¼ng ⇔ A, B, C, D kh«ng ®ång ph¼ng.
Ta cã:
1    1
VABCD =  AB, AC  .AD = | ®vtt.
6 6
Çch 1: Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cã t©m I(a; b; c), khi ®ã ta cã ®iÒu kiÖn:
 IA = IB  IA 2 = IB 2
  2
 IA = IC ⇔  IA = IC
2
 IA = ID  IA 2 = ID 2
 
(x − 1)2 + (y − 1)2 + (z − 1)2 =(x − 1)2 + (y − 2)2 + (z − 1)2

⇔ (x − 1)2 + (y − 1)2 + (z − 1)2 =(x − 1)2 + (y − 1)2 + (z − 2)2

(x − 1) + (y − 1) + (z − 1) = (x − 2) + (y − 2) + (z − 1)
2 2 2 2 2 2
2y = 3
 3 3 3 3
⇔ 2z = 3 ⇔ x = y = z = ⇒ I ; ;  .
x + y − 3 = 2 2 2 2
 0

 3 3 3
T©m I  2 ; 2 ; 2  2 2 2
    3  3  3 3
(S):  ⇔ (S):  x −  +  y −  +  z −  = .
 3  2  2  2 4
B¸n kÝnh =
R IA =
2
Çch 2: Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cã d¹ng:
(S): x2 + y2 + z2 − 2ax − 2by − 2cz + d = 0, ®iÒu kiÖn a2 + b2 + c2 − d ≥ 0.
§iÓm A, B, C, D ∈ (S), ta ®îc:
3 − 2a − 2b − 2c + d =0 2a + 2b + 2c − d =3
6 − 2a − 4b − 2c + d = 0 2a + 4b + 2c − d = 6
 
 ⇔ 
6 − 2a − 2b − 4c + d = 0 2a + 2b + 4c − d = 6
9 − 4a − 4b − 2c + d =0 4a + 4b + 2c − d =9
 3
a= b= c=
⇔  2 , tho¶ m·n ®iÒu kiÖn.
d = 6
(S): x2 + y2 + z2 − 3x − 3y − 3z + 6 = 0.
 Chó ý: Víi c©u b), ngoµi hai çch gi¶i trªn, ®Ó viÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®i
qua bèn ®iÓm kh«ng ®ång ph¼ng A, B, C, D (ngo¹i tiÕp tø diÖn
ABCD) chóng ta cßn cã thÓ tËn dông ®îc tÝnh chÊt cña tø diÖn
ABCD ®Ó nhËn ®îc lêi gi¶i ®¬n gi¶n h¬n, cô thÓ:
Trêng hîp 1: NÕu DA = DB = DC th×:
Bíc 1: X¸c ®Þnh t©m I b»ng çch:
 Dùng ®êng cao DH⊥(ABC).
 Dùng mÆt ph¼ng trung trùc (P) cña DA.
 Khi ®ã {I} = (DH) ∩ (P).
T©m I
(S):  .
Trêng hîp 2: NÕu DA⊥(ABC) th×:
Bíc 1: X¸c ®Þnh t©m I b»ng çch:
 Gäi K lµ t©m ®êng trßn ngo¹i tiÕp ∆ABC.
 Dùng ®êng th¼ng (d) qua K vµ song song víi DA
(hoÆc (d) ⊥ (ABC).
 Dùng mÆt ph¼ng trung trùc (P) cña DA.
 Khi ®ã {I} = (d) ∩ (P).

T©m I
(S):  .
Trêng hîp 3: NÕu ACB  = ADB = π th× mÆt cÇu ngo¹i tiÕp DABC
2
AB
cã t©m I lµ trung ®iÓm AB vµ b¸n kÝnh R = .
2
Trêng hîp 4: NÕu AD vµ BC cã ®o¹n trung trùc chung EF th×:
Bíc 1: Ta lÇn lît:
 ViÕt ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (EF)
theo t.
 Khi ®ã, mÆt cÇu ngo¹i tiÕp tø diÖn ABCD cã t©m I ∈ EF
(tháa m·n ph¬ng tr×nh tham sè cña EF).
 Tõ ®iÒu kiÖn IA2 = IC2 = R2 suy ra gi¸ trÞ tham sè t,
tõ ®ã nhËn ®îc täa ®é t©m I.
T©m I
(S):  .
ThÝ dô 6. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu:
a. Cã t©m I(2; 1; −6) vµ tiÕp xóc víi trôc Ox.
b. Cã t©m I(2; −1; 4) vµ tiÕp xóc víi mÆt ph¼ng (Oxy).
c. Cã t©m O(0; 0; 0) tiÕp xóc víi mÆt cÇu (T) cã t©m I(3; –2; 4), b¸n
kÝnh b»ng 1.
 Gi¶i
a. Gäi H1 lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña I lªn Ox, ta cã H1(2; 0; 0).
§Ó (S) tiÕp xóc víi trôc Ox ®iÒu kiÖn lµ:
R = d(I, Ox) = IH1 = 12 + (−6)2 = 37.
Khi ®ã:
T©m I(2;1; − 6)
(S):  ⇔ (S): (x − 2)2 + (y − 1)2 + (z + 6)2 = 37.
B¸n kÝnh R = 37
b. V× (S) tiÕp xóc víi mÆt ph¼ng (Oxy) ®iÒu kiÖn lµ:
R = d(I, (Oxy)) = 4.
Khi ®ã:
T©m I(2; − 1;4)
(S):  ⇔ (S): (x − 2)2 + (y + 1)2 + (z − 4)2 = 16.
 B¸n kÝnh R = 4
c. §Ó (S) tiÕp xóc víi mÆt cÇu (T) cã t©m I(3; –2; 4), b¸n kÝnh b»ng 1 ®iÒu kiÖn lµ:

R + 1 =OI  R + 1 = 29 =R 29 − 1
 ⇔  ⇔  .
 R −1 =OI
 R − 1 =29 = R 29 + 1
Khi ®ã:
 Víi=
R 29 − 1 , ta ®îc mÆt cÇu:
T©m O(0;0;0)
( )
2
(S1):  ⇔ (S1 ) : x 2 + y 2 + z=
2
29 − 1 .
=
B¸n kÝnh R 29 − 1
 Víi=
R 29 + 1 , ta ®îc mÆt cÇu:
T©m O(0;0;0)
( )
2
(S2):  ⇔ (S 2 ) : x 2 + y 2 + z=
2
29 + 1 .
B¸n kÝnh = R 29 + 1
VËy, tån t¹i hai mÆt cÇu (S1), (S2) tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 NhËn xÐt: Nh vËy, qua bµi to¸n trªn chóng ta ®· lµm quen víi viÖc viÕt
ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi ®êng th¼ng, mÆt ph¼ng vµ mÆt
cÇu. Cô thÓ:
 MÆt cÇu (S) t©m I tiÕp xóc víi ®êng th¼ng (d) khi:
R = d(I, (d)).
 MÆt cÇu (S) t©m I tiÕp xóc víi mÆt ph¼ng (P) khi:
R = d(I, (P)).
 MÆt cÇu (S) t©m I tiÕp xóc víi mÆt cÇu (T) t©m T, b¸n kÝnh RT khi:
(S) vµ (T)tiÕp xóc ngoµi R + RT = IT
(S) vµ (T)tiÕp xóc trong ⇔  .
  R − R T =IT
ThÝ dô 7. LËp ph¬ng tr×nh mÆt cÇu:

a. Cã t©m n»m trªn tia Ox, b¸n kÝnh b»ng 5 vµ tiÕp xóc víi mÆt
ph¼ng (Oyz).
b. Cã b¸n kÝnh b»ng 2 vµ tiÕp xóc víi (Oxy) t¹i ®iÓm M(3; 1; 0).
 Gi¶i
a. Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cã t©m I(a; b; c) vµ b¸n kÝnh R.
Tõ gi¶ thiÕt suy ra R = 5, ngoµi ra:
 (S) tiÕp xóc víi mÆt ph¼ng (Oyz) ®iÒu kiÖn lµ:
d(I, (Oyz)) = R ⇔ a = 5.
 T©m n»m trªn tia Ox ®iÒu kiÖn lµ b = c = 0.
T©m I(5;0;0)
(S):  ⇔ (S): (x − 5)2 + y2 + z2 = 25.
B¸n kÝnh R = 5
b. Ta lÇn lît ®¸nh gi¸:

 MÆt cÇu (S) tiÕp xóc víi mÆt ph¼ng (Oxy) t¹i ®iÓm M(3; 1; 0) nªn t©m I(3; 1; c).
 V× R = 2 nªn:
IM = 2 ⇔ c = ±2 ⇒ I1(3; 1; 2) vµ I2(3; 1; −2).
Khi ®ã:
 Víi t©m I1(3; 1; 2) ta ®îc mÆt cÇu:
T©m I1 (3;1;2)
(S1):  ⇔ (S1): (x − 3)2 + (y − 1)2 + (z − 2)2 = 4.
B¸n kÝnh R = 2
 Víi t©m I2(3; 1; −2) ta ®îc mÆt cÇu:
T©m I 2 (3;1; − 2)
(S2):  ⇔ (S2): (x − 3)2 + (y − 1)2 + (z + 2)2 = 4.
B¸n kÝnh R = 2
VËy, tån t¹i hai mÆt cÇu (S1) vµ (S2) tháa m·n ®iÓu kiÖn ®Çu bµi.
§2. ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng

D¹ng to¸n 1: Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng
Ph¬ng ph¸p
Ph¬ng tr×nh:
Ax + By + Cz + D = 0
lµ ph¬ng tr×nh cña mét mÆt ph¼ng khi vµ chØ khi A2 + B2 + C2 > 0.
 Chó ý: §i kÌm víi hä mÆt ph¼ng (P ) thêng cã thªm çc c©u hái phô:
m
C©u hái 1: Chøng minh r»ng hä mÆt ph¼ng (Pm) lu«n ®i qua mét
®iÓm cè ®Þnh.
C©u hái 2: Cho ®iÓm M cã tÝnh chÊt K, biÖn luËn theo vÞ trÝ cña M
sè mÆt ph¼ng cña hä (Pm) ®i qua M.
C©u hái 3: Chøng minh r»ng hä mÆt ph¼ng (Pm) lu«n chøa mét
®êng th¼ng cè ®Þnh.
ThÝ dô 1. Cho ph¬ng tr×nh:
mx + m(m − 1)y − (m2 − 1)z − 1 = 0. (1)
a. T×m ®iÒu kiÖn cña m ®Ó ph¬ng tr×nh (1) lµ ph¬ng tr×nh cña mét
mÆt ph¼ng, gäi lµ hä (Pm).
b. T×m ®iÓm cè ®Þnh mµ hä (Pm) lu«n ®i qua.
c. Gi¶ sö (Pm) víi m ≠ 0, ±1 c¾t çc trôc to¹ ®é t¹i A, B, C.
 TÝnh thÓ tÝch tø diÖn OABC.
1 1 1 
 T×m m ®Ó ∆ABC nhËn ®iÓm G  ; ; −  lµm träng t©m.
 9 18 24 
 Gi¶i
a. Ta cã:
A2 + B2 + C2 = m2 + m2(m − 1)2 + (m2 − 1)2
= m2 + (m − 1)2[m2 + (m + 1)2] > 0, mäi m.
VËy, víi mäi m ph¬ng tr×nh ®· cho lµ ph¬ng tr×nh cña mét mÆt ph¼ng.
b. Gi¶ sö M(x0; y0; z0) lµ ®iÓm cè ®Þnh mµ hä (Pm) lu«n ®i qua, ta cã:
mx0 + m(m − 1)y0 − (m2 − 1)z0 − 1 = 0, ∀m
⇔ m2(y0 − z0) + m(x0 − y0) + z0 − 1 = 0, ∀m
y 0 − z 0 = 0 x 0 = 1
 
⇔ x 0 − y 0 = 0 ⇔ y 0 = 1 .
z − 1 = 0 z = 1
 0  0
VËy, hä (Pm) lu«n ®i qua ®iÓm cè ®Þnh M(1; 1; 1).
c. Ta cã ngay to¹ ®é cña çc ®iÓm A, B, C lµ:
1   1   1 
A  ; 0; 0  , B  0; ; 0  , C  0; 0; .
m   m(m − 1)   1 − m 2 
Khi ®ã:
 ThÓ tÝch tø diÖn OABC ®îc cho bëi:
1 1 1 1 1
VOABC = OA.OB.OC = . . .
6 6 m m(m − 1) 1 − m 2
1
= .
6m (m − 1)2 m + 1
2
1 1 1 
 §iÓm G  ; ; −  lµ träng t©m ∆ABC khi:
 9 18 24 
1 1
m = 3
 m = 3
 1 1 
 = ⇔ m(m − 1) = 6 ⇔ m = 3.
 m(m − 1) 6 1 − m 2 =
−8
 1 1 
 = −
1 − m2 8
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó t×m ®iÓm cè ®Þnh mµ hä mÆt ph¼ng (P ) lu«n ®i qua ta
m
Bíc 1: Gi¶ sö M(x0; y0; z0) lµ ®iÓm cè ®Þnh cña hä (Pm), khi
®ã Ax0 + By0 + Cz0 + D = 0, ∀m.
Bíc 2: Nhãm theo bËc cña m råi cho çc hÖ sè b»ng 0, tõ ®ã
nhËn ®îc (x0; y0; z0).
Bíc 3: KÕt luËn.

(a + b)x + ay + bz − 3(a + b) = 0.
a. T×m ®iÒu kiÖn cña a, b ®Ó ph¬ng tr×nh ®· cho lµ ph¬ng tr×nh cña
mét mÆt ph¼ng, gäi lµ hä (Pa,b).
b. Gi¶ sö (Pa,b) víi a, b ≠ 0 c¾t çc trôc to¹ ®é t¹i A, B, C. T×m a, b ®Ó:
 4
 ∆ABC nhËn ®iÓm G  1; 4;  lµm träng t©m.
 3 
∆ABC nhËn ®iÓm H ( 2; 1; 1) lµm trùc t©m.

 Tø diÖn OABC cã thÓ tÝch nhá nhÊt víi a > 0, b > 0.
c. Chøng tá r»ng hä (Pa,b) lu«n chøa mét ®êng th¼ng cè ®Þnh.
 Gi¶i
a. XÐt ®iÒu kiÖn:
a + b =0

A + B + C = 0 ⇔ (a + b) + a + b = 0 ⇔ a = 0
2 2 2 2 2 2
⇔ a = b = 0.
b = 0

VËy, víi a ≠ 0 hoÆc b ≠ 0 ph¬ng tr×nh ®· cho lµ ph¬ng tr×nh cña mét mÆt ph¼ng.
b. Víi víi a, b ≠ 0 ta cã ngay :
 3(a + b)   3(a + b) 
A ( 3; 0; 0 ) , B  0; ; 0  , C  0; 0; .
 a   b 
Khi ®ã:
 4
 §iÓm G  1; 4;  lµ träng t©m ∆ABC khi:
 3
a + b
 a = 4 3a = b
 ⇔  ⇔ b = 3a.
a + b = 4 3a = b
 b 3
VËy, víi b = 3a ≠ 0 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 §iÓm H(2; 1; 1) lµ trùc t©m ∆ABC khi:
 
HA ⊥ BC HA.BC = 0 a − b = 0
    
HB ⊥ AC ⇔ HB.AC = 0 ⇔ a − b = 0 ⇔ a = b.
H ∈ (P) H ∈ (P) 2(a + b) + a + b − 3(a + b) =0
  
VËy, víi a = b ≠ 0 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 ThÓ tÝch tø diÖn OABC ®îc cho bëi:
1 9 (a + b)2 9 2ab
VO.ABC = OA.OB.OC = . ≥ . = 9.
6 2 ab 2 ab
VËy, ta ®îc ( VO.ABC )Min = 9 , ®¹t ®îc khi a = b.
c. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:

Çch 1: ViÕt l¹i ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Pa,b) díi d¹ng:
(Pa,b): a(x + y − 3) + b(x + z − 3) = 0.
Tõ ®ã, suy ra hä (Pa,b) lu«n chøa çc ®iÓm cã to¹ ®é tho¶ m·n hÖ:
x + z − 3 = 0
 . (*)
x + y − 3 = 0
HÖ (*) chÝnh lµ ph¬ng tr×nh giao tuyÕn (d) cña hai mÆt ph¼ng cè ®Þnh:
(P1): x + z − 3 = 0 vµ (P2): x + y − 3 = 0.
VËy, hä (Pa,b) lu«n chøa mét ®êng th¼ng cè ®Þnh (d).
Çch 2: NhËn xÐt r»ng hä mÆt ph¼ng (Pa,b) lu«n ®i qua hai ®iÓm M(1; 2; 2) vµ N(2; 1; 1)
nªn hä (Pa,b) lu«n chøa mét ®êng th¼ng cè ®Þnh (d) ®îc cho bëi:
Qua M(1; 2; 2) Qua M(1; 2; 2)
(d):  ⇔ (d):  
Qua N(2; 1; 1)  vtcp MN(1; − 1; − 1)
 x= 1 + t

⇔ (d) : y =2 − t , t ∈  .

z= 2 − t
Çch 3: NhËn xÐt r»ng hä mÆt ph¼ng (Pa,b) lu«n ®i qua ®iÓm M(1; 2; 2) vµ cã vtpt

n(a + b; a; b) , suy ra:
   
n(a + b; a; b).u(1; − 1; − 1) = a + b − a − b = 0 ⇔ n ⊥ u , ∀a, b ≠ 0.
VËy, hä (Pa,b) lu«n chøa mét ®êng th¼ng cè ®Þnh (d) ®îc cho bëi:
Qua M(1; 2; 2) x −1 y − 2 z − 2
(d):   ⇔ (d) : = = .
 vtcp u(1; − 1; − 1) 1 −1 −1
 NhËn xÐt: Nh vËy, ®Ó t×m ®êng th¼ng cè ®Þnh thuéc hä mÆt ph¼ng (Pa,b)
chóng ta cÇn cã thªm kiÕn thøc vÒ ®êng th¼ng vµ çc em häc sinh cÇn nhí l¹i
r»ng mét ®êng th¼ng (d) ®îc hoµn toµn x¸c ®Þnh khi biÕt nã:
 Lµ giao tuyÕn cña hai mÆt ph¼ng c¾t nhau − øng víi çch 1.
 §i qua hai ®iÓm ph©n biÖt M, N − øng víi çch 2.
 §i qua mét ®iÓm M vµ cã ph¬ng cè ®Þnh − øng víi çch 3.
Vµ c©u hái thêng ®îc çc em häc

sinh ®Æt ra ®èi víi çc çch 2, çch 3 lµ viÖc
x¸c ®Þnh to¹ ®é ®iÓm M, N vµ vect¬ u . C©u tr¶ lêi nh sau:
 Çc ®iÓm M, N cã to¹ ®é tho¶ m·n hÖ (*) vµ khi biÕt ®îc to¹ ®é cña c¶

M, N th× suy ra ®îc to¹ ®é cña vect¬ u .

 To¹ ®é cña vect¬ u cã thÓ ®îc x¸c ®Þnh ®ộc lËp víi M, N dùa trªn nhËn xÐt:
 
(d) ⊂ (P1 ) u ⊥ n1 − lµ vtpt cña (P1 )   
 ⇔    ⇔ u =  n1 , n 2  .
(d) ⊂ (P2 ) u ⊥ n 2 − lµ vtpt cña (P2 )
D¹ng to¸n 2: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng

Ph¬ng ph¸p
§Ó viÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) ta cã thÓ lùa chän mét trong çc çch sau:

Bíc 1: X¸c ®Þnh M0(x0; y0; z0) ∈ (P) vµ vtpt n (n1; n2; n3) cña (P).
Bíc 2: Khi ®ã:
qua M 0 (x 0 ;y 0 ;z 0 )
(P):  
 vtpt n(n1 ; n 2 ; n 3 )
⇔ (P): n1(x − x0) + n2(y − y0) + n3(z − z0) = 0.
Çch 2: Sö dông ph¬ng ph¸p quü tÝch.
 Chó ý: Chóng ta cã çc kÕt qu¶:
1. MÆt ph¼ng (P) ®i qua ®iÓm M(x0; y0; z0), lu«n cã d¹ng:
(P): A(x − x0) + B(y − y0) + C(z − z0) = 0

2. MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n (n1; n2; n3), lu«n cã d¹ng:
(P): n1x + n2y + n3z + D = 0
§Ó x¸c ®Þnh (P), ta cÇn ®i x¸c ®Þnh D.
3. MÆt ph¼ng (P) song song víi (Q): Ax + By + Cz + D = 0, lu«n cã
d¹ng:
(P): Ax + By + Cz + E = 0
§Ó x¸c ®Þnh (P), ta cÇn ®i x¸c ®Þnh E.
4. Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng theo çc ®o¹n ch¾n, ®ã lµ mÆt ph¼ng (P) ®i
qua ba ®iÓm A(a; 0; 0), B(0; b; 0), C(0; 0; c) cã ph¬ng tr×nh:
x y z
(P): + + = 1.
a b c
5. Víi ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) ®i qua ba ®iÓm kh«ng th¼ng hµng
M, N, P chóng ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch sau:

Çch 1: Gäi n lµ vtpt cña mÆt ph¼ng (P), ta cã:

 n ⊥ MN   
   ⇔ n =  MN, MP  .
 n ⊥ MP
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) ®îc cho bëi:
qua M
(P):   .
 vtpt n
Çch 2: Gi¶ sö mÆt ph¼ng (P) cã ph¬ng tr×nh:
Ax + By + Cz + D = 0, (1)
2 2 2
víi A + B + C > 0.
V× M, N, P thuéc mÆt ph¼ng (P) nªn ta cã hÖ ba ph¬ng
tr×nh víi bèn Èn A, B, C, D.
BiÓu diÔn ba Èn theo mét Èn cßn l¹i, råi thay vµo (1)
chóng ta nhËn ®îc ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P).

ThÝ dô 1. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P), biÕt:

a. (P) lµ mÆt ph¼ng trung trùc cña ®o¹n AB víi A(1; 1; 2) vµ B(1; −3; 2).
b. (P) ®i qua ®iÓm C(1; 2; −3) vµ song song víi mÆt ph¼ng (Q) cã
ph¬ng tr×nh x − 2y + 3z + 1 = 0.
 
c. (P) ®i qua ®iÓm D(1; 1; 2) vµ cã cÆp vtcp a (2; −1, 1), b (2; −1; 3).
d. (P) ®i qua ®iÓm E(3; 1; 2) vµ vu«ng gãc víi hai mÆt ph¼ng:
(R1): 2x + y + 2z − 10) vµ (R2): 3x + 2y + z + 8 = 0.
 Gi¶i
a. Ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch:
Çch 1 (Sö dông c«ng thøc): Gäi I lµ trung ®iÓm cña ®o¹n AB, suy ra I(1; −1; 2).
Khi ®ã, mÆt ph¼ng (P) ®îc cho bëi:
qua I qua I(1; − 1; 2)
(P):  ⇔ (P):  
(P) ⊥ AB  vtpt AB(0; − 4; 0) chän (0; 1; 0)
⇔ (P): 0.(x − 1) + 1.(y + 1) + 0.(z − 2) = 0 ⇔ (P): y + 1 = 0.
Çch 2 (Sö dông ph¬ng ph¸p quÜ tÝch): §iÓm M(x; y; z) thuéc mÆt ph¼ng (P) khi:
AM = BM ⇔ AM2 = BM2
⇔ (x − 1)2 + (y − 1)2 + (z − 2)2 = (x − 1)2 + (y + 3)2 + (z − 2)2
⇔ 8y + 8 = 0 ⇔ y + 1 = 0.
§ã chÝnh lµ ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) cÇn t×m.
b. Ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch:
Çch 1: Ta lÇn lît sö dông gi¶ thiÕt:
 (P) ®i qua ®iÓm C(1; 2; −3) nªn cã ph¬ng tr×nh:
(P): A(x − 1) + B(y − 2) + C(z + 3) = 0 (1)
⇔ (P): Ax + By + Cz − A − 2B + 3C = 0.
 (P) song song víi (Q): x − 2y + 3z + 1 = 0 nªn:
A B C −A − 2B + 3C B = −2A
= = ≠ ⇒  . (2)
1 −2 3 1 C = 3A
Çch 2: Ta lÇn lît sö dông gi¶ thiÕt:
 (P) song song víi (Q): x − 2y + 3z + 1 = 0 nªn cã ph¬ng tr×nh:
(P): x − 2y + 3z + D = 0.
 §iÓm C thuéc (P), suy ra:
1 − 2.2 + 3(−3) + D = 0 ⇔ D = 12.
VËy, ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P): x − 2y + 3z + 12 = 0.
Thay (2) vµo (1) råi thùc hiÖn phÐp ®¬n gi¶n biÓu thøc, ta ®îc ph¬ng tr×nh mÆt
ph¼ng (P): x − 2y + 3z + 12 = 0.
Çch 3: MÆt ph¼ng (P) ®îc cho bëi:

qua C qua C(1;2; − 3)

(P):  ⇔ (P):  
(P) //(Q)  vtpt n Q (1; − 2;3)
⇔ (P): 1.(x − 1) − 2.(y − 2) + 3.(z + 3) = 0 ⇔ (P): x − 2y + 3z + 12 = 0.

c. Gäi n lµ vtpt cña mÆt ph¼ng (P), ta cã:

 n ⊥ a     −1 1 1 2 2 −1 
  ⇔ n = [ a , b ] =  ; ;  = (−2; −4; 0).
 n ⊥ b  −1 3 3 2 2 −1 
MÆt ph¼ng (P) ®îc cho bëi:
qua D(1;1;2)
(P):   ⇔ (P): (x − 1) + 2(y − 1) = 0 ⇔ (P): x + 2y − 3 = 0.
 vtpt n(1;2;0)
  
d. Gäi n , n1 , n 2 theo thø tù lµ vtpt cña çc mÆt ph¼ng (P), (R1), (R2), ta cã:
 
n1 (2; 1; 2), n 2 (3; 2; 1).
 
V× (P) vu«ng gãc víi (R1) vµ (R2) nªn nã nhËn n1 , n 2 lµm cÆp vtcp, tõ ®ã:

 n ⊥ n1    1 2 2 2 2 1
   ⇔ n = [ n1 , n 2 ] =  , ,  = (−3; 4; 1).
 n ⊥ n 2 2 1 13 3 2
qua E(3;1;2)
(P):   ⇔ (P): 3x − 4y − z − 3 = 0.
 vtpt n(−3;4;1)
 NhËn xÐt: Nh vËy, qua bµi to¸n:
 ë c©u a), chóng ta nhËn ®îc hai ph¬ng ph¸p (cã tÝnh minh
häa) ®Ó viÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng.
 ë c©u b), víi ba çch gi¶i ®ã th× çc çch 1 vµ çch 2 cã tÝnh
minh häa ®Ó çc em häc sinh hiÓu çch khai th¸c tõng gi¶ thiÕt.
Vµ nh vËy, çch 3 lu«n lµ sù lùa chän khi thùc hiÖn bµi thi.
 C©u c), c©u d) minh häa viÖc viÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng khi
biÕt cÆp vtcp cña nã.
ThÝ dô 2. Cho ba ®iÓm A(1; 2; 3), B(3; 5; 4), C(3; 0; 5).
a. LËp ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) ®i qua ba ®iÓm A, B vµ C.
b. LËp ph¬ng tr×nh mÆt cÇu nhËn ®êng trßn ngo¹i tiÕp ∆ABC lµm
®êng trßn lín.
 Gi¶i
a. Ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch sau:

Çch 1: Gäi n lµ vtpt cña mÆt ph¼ng (P), ta cã:

 n ⊥ AB    
   ⇔ n =  AB, AC  = (8; −2; −10) chän n (4; −1; −5).
 n ⊥ AC


qua A(1;2;3)
(P):   ⇔ (P): 4(x − 1) − (y − 2) − 5(z − 3) = 0
 vtpt n(4; − 1; − 5)
⇔ (P): 4x − y − 5z + 13 = 0.
(P): Ax + By + Cz + D = 0 víi A2 + B2 + C2 > 0. (1)
V× A, B, C thuéc (P), ta ®îc:
A + 2B + 3C + D = 0 A = −4B
 
3A + 5B + 4C + D = 0 ⇔ C = 5B .
3A + 5C + D = 0 D = −13B
 
Thay A, B, C vµo (1), ta ®îc:
(P): −4Bx + By + 5Bz − 13B = 0 ⇔ (P): 4x − y − 5z + 13 = 0.
b. MÆt cÇu (S) cã t©m I(x; y; z) lµ t©m ®êng trßn ngo¹i tiÕp ∆ABC, ta cã:
AI 2 = BI 2 AI 2 = BI 2
AI = BI 
  2
AI = CI ⇔ AI = CI ⇔ AI 2 = CI 2
2
 I ∈ (ABC)        

 AB, AC, AH ®ång ph¼ng  AB, AC  .AI = 0
  
(x − 1)2 + (y − 2)2 + (z − 3)2 = (x − 3)2 + (y − 5)2 + (z − 4)2

⇔ (x − 1)2 + (y − 2)2 + (z − 3)2 = (x − 3)2 + y 2 + (z − 5)2
4x − y − 5z =−13

2x + 3y + z = 36 x = 39 / 7
   39 89 81 
⇔ x − y + z = 5 ⇔ y = 89 /14 ⇒ I  ; ;  .
4x − y − 5z =−13 z = 81/14  7 14 14 
 
Khi ®ã, mÆt cÇu (S) ®îc cho bëi:
  39 89 81 
 T©m I  ; ; 
T©m I   7 14 14 
(S):  ⇔ (S): 
§ i qua A  9338
B¸n kÝnh =
R IA=
14
2 2 2
 39   89   81  667
⇔ (S) :  x −  +  y −  +  z −  =.
 7   14   14  14
 NhËn xÐt: Nh vËy, c©u a) cña thÝ dô trªn trªn ®· minh häa hai ph¬ng ph¸p
viÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng ®i qua ba ®iÓm kh«ng th¼ng hµng
cho tríc (kiÕn thøc ®· ®îc tr×nh bµy trong phÇn chó ý cña bµi
to¸n 2).

ThÝ dô 3. Cho hai ®iÓm A(1; −1; 5), B(0; 0; 1).

a. T×m ®iÓm M thuéc Oy sao cho ∆MAB c©n t¹i M.
b. LËp ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) ®i qua hai ®iÓm A, B vµ song song
víi trôc Oy.
c. LËp ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt ®i qua hai ®iÓm A,
B vµ c¾t (P) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín.
 Gi¶i
a. Víi ®iÓm M thuéc Ox th× M(0; y; 0), ta cã:
AM = BM ⇔ AM2 = BM2 ⇔ (−1)2 + (y + 1)2 + (−5)2 = y2 + 1
⇔ 2y = −26 ⇔ y = −13 ⇒ M(0; −13; 0).
VËy, víi M(0; −13; 0) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
b. Ta cã:
qua A qua A(1; − 1;5)
(P):    ⇔ (P):    
cÆp vtcp AB vµ j =
 vtpt n  AB, = j  (4; 0; − 1)
⇔ (P): 4x − z + 1 = 0.
c. MÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt ®i qua hai ®iÓm A, B vµ c¾t (P) theo thiÕt diÖn lµ
®êng trßn lín chÝnh lµ mÆt cÇu ®êng kÝnh AB, ta cã:
 1 1 
T©m I lµ trung ®iÓm AB T©m I  2 ; − 2 ; 3 
   
(S):  AB ⇔ 
B¸n kÝnh R = 2  18
2 2
 1  1 9
⇔ (S) :  x −  +  y +  + ( z − 3) =.
2
 2  2 2
ThÝ dô 4. Cho hai ®iÓm A(2; 1; −3), B(3; 2; −1) vµ mÆt ph¼ng (Q) cã ph¬ng
tr×nh (Q): x + 2y + 3z − 4 = 0.
a. LËp ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) ®i qua hai ®iÓm A, B vµ vu«ng
gãc víi mÆt ph¼ng (Q).
b. T×m täa ®é ®iÓm I thuéc (Q) sao cho I, A, B th¼ng hµng.
 Gi¶i
  
a. Gäi n , n Q theo thø tù lµ vtpt cña (P) vµ (Q), ta ®îc n Q (1; 2; 3).
Ta cã:

 n ⊥ AB(1;1;2)    
   ⇔ n =  AB, n Q  = (−1; −1; 1) chän n (1; 1; −1).
 n ⊥ n Q (1;2;3)
qua A(2;1; − 3)
(P):   ⇔ (P): x − 2 + y − 1 − (z + 3) = 0
 vtpt n(1;1; − 1)

⇔ (P): x + y − z − 6 = 0.

b. Gi¶ sö ®iÓm I(x; y; z) thuéc mÆt ph¼ng (Q) , v× vect¬ AI cïng ph¬ng víi vect¬
  
AB nªn AI = t AB .
Suy ra, täa ®é cña I lµ nghiÖm cña hÖ ph¬ng tr×nh:
x − 2 = t x = t + 2 x = 3
y − 1 = t y = t + 1 y = 2
  
 ⇔  ⇔ 
 z + 3 =2t  =
z 2t − 3 z = −1
x + 2y + 3z − 4 =0 t + 2 + 2(t + 1) + 3(2t − 3) − 4 =0 t = 1
⇒ I(3; 2; −1).
ThÝ dô 5. Cho ®iÓm A(2; −2; −4).
a. LËp ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) ®i qua ®iÓm A vµ chøa trôc Ox.
b. T×m ®iÓm B thuéc mÆt ph¼ng (P) sao cho ∆OAB ®Òu.
 Gi¶i
a. Ta cã:
qua O qua O(0;0;0)
(P):    ⇔ (P):     
cÆp vtcp OA vµ i  vtpt =
n OA, = i  (0; − 4; 2)
⇔ (P): 2y − z = 0.
b. Gi¶ sö ®iÓm B(x; y; z), ta lÇn lît cã:
 §iÓm B ∈ (P) nªn x + y = 0 ⇔ y = −x. (1)
 ∆OAB ®Òu, ta ®îc:
OB = OA x + y + z =
2 2 2 2 2
24
OA = OB = AB ⇔  2 ⇔ 
AB = OA (x − 2) + (y + 2) + (z + 4) =
2 2 2 2
24
(1) 2x 2 + z 2 =
24 z= x − 3 z= x − 3
⇔  ⇔  2 ⇔  2
x − z = 2x + (x − 3) = x − 2x − 5 =
2
3 24 0
⇔ 
z= x − 3
⇒ 
1(
 B 1 + 6; − 1 − 6; 6 − 2
.
)
x= 1 ± 6 
B
 2 (1 − 6; − 1 + 6; − 6 − 2 )
VËy, tån t¹i hai ®iÓm B1 vµ B2 tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
ThÝ dô 6. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng trong mçi trêng hîp sau:
a. §i qua ®iÓm G(1; 2; 3) vµ c¾t çc trôc täa ®é t¹i çc ®iÓm A, B, C
sao cho G lµ träng t©m ∆ABC.
b. §i qua ®iÓm H(2; 1; 1) vµ c¾t çc trôc täa ®é t¹i çc ®iÓm A, B, C
sao cho H lµ trùc t©m ∆ABC.

c. §i qua ®iÓm M(1; 1; 1) c¾t chiÒu d¬ng cña çc trôc to¹ ®é t¹i ba
®iÓm A, B, C sao cho tø diÖn OABC cã thÓ tÝch nhá nhÊt.
 Gi¶i
a. Víi ba ®iÓm A(a; 0; 0), B(0; b; 0), C(0; 0; c), ta ®îc ph¬ng tr×nh:
x y z
(P): + + = 1.
a b c
§Ó G(1; 2; 3) lµ träng t©m ∆ABC, ®iÒu kiÖn lµ:
a = 3
 x y z
b = 6 ⇒ (P): + + = 1 ⇔ (P): 6x + 3y + 2z − 18 = 0.
c = 9 3 6 9

b. Víi ba ®iÓm A(a; 0; 0), B(0; b; 0), C(0; 0; c), ta ®îc ph¬ng tr×nh:
x y z
(P): + + = 1. (1)
a b c
§Ó H(2; 1; 1) lµ trùc t©m ∆ABC, ®iÒu kiÖn lµ:
   
HA ⊥ BC HA.BC = 0 b − c = 0
     a = 3
HB ⊥ AC ⇔ HB.AC = 0 ⇔ 2a − c = 0 ⇔  .
H ∈ (P) 2 1 1 2 1 1 b= c= 6
  + + = 1  + + = 1
a b c a b c
Thay a, b, c vµo (1), ta ®îc:
x y z
(P): + + = 1 ⇔ (P): 2x + y + z − 6= 0.
3 6 6
c. Víi ba ®iÓm A(a; 0; 0), B(0; b; 0), C(0; 0; c) víi a, b, c > 0, ta ®îc ph¬ng tr×nh:
x y z
(P): + + = 1.
a b c
§iÓm M thuéc (P) nªn:
1 1 1 1 1 1 C «si 3 1 1 1
+ + = 1 ⇒1= + + ≥ 3 . . ⇔ abc ≥ 27.
a b c a b c a b c
ThÓ tÝch tø diÖn OABC, ®îc cho bëi:
1 1 27 9
VOABC = OA.OB.OC = .abc ≥ = .
6 6 6 2
9
VËy, ta ®îc (VOABC)Min = , ®¹t ®îc khi:
2
1 1 1 1
= = = ⇔ a = b = c = 3.
a b c 3
vµ khi ®ã:
x y z
(P): + + = 1 ⇔ (P): x + y + z − 3 = 0.
3 3 3

D¹ng to¸n 3: VÞ trÝ t¬ng ®èi cña hai mÆt ph¼ng

Ph¬ng ph¸p
Sö dông kiÕn thøc trong phÇn vÞ trÝ t¬ng ®èi cña hai mÆt ph¼ng.
ThÝ dô 1. Cho hai mÆt ph¼ng (P) vµ (Q) lÇn lît cã ph¬ng tr×nh lµ:
(P): x − 3y − 3z + 5 = 0,
(Q): (m2 + m + 1)x − 3y + (m + 3)z + 1 = 0.
Víi gi¸ trÞ nµo cña m th×:
a. Hai mÆt ph¼ng ®ã song song ?
b. Hai mÆt ph¼ng ®ã trïng nhau ?
c. Hai mÆt ph¼ng ®ã c¾t nhau ?
d. Hai mÆt ph¼ng ®ã vu«ng gãc ?
 Gi¶i
a. §Ó hai mÆt ph¼ng song song víi nhau ®iÒu kiÖn lµ:
m2 + m + 1 = 1
1 −3 −3 5 
= = ≠ ⇔ m + 3 =−1 , v« nghiÖm.
m 2 + m + 1 −3 m + 3 1 1 ≠ 5

VËy, kh«ng tån t¹i m ®Ó hai mÆt ph¼ng song song víi nhau
b. §Ó hai mÆt ph¼ng trïng nhau ®iÒu kiÖn lµ:
m2 + m + 1 = 1
1 −3 −3 5 
= = = ⇔ m + 3 =−1 , v« nghiÖm.
m 2 + m + 1 −3 m + 3 1 1 = 5

VËy, kh«ng tån t¹i m ®Ó hai mÆt ph¼ng trïng nhau
c. Tõ kÕt qu¶ cña çc c©u a) vµ b) suy ra víi mäi m hai mÆt ph¼ng (P) vµ (Q) lu«n
c¾t nhau.
 
d. Gäi n P , n Q theo thø tù lµ vtpt cña (P) vµ (Q), ta ®îc:
 
n P (1; −3; −3) vµ n Q (m2 + m + 1; −3; m + 3).
§Ó hai mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi nhau ®iÒu kiÖn lµ:
   
n P ⊥ n Q ⇔ n P . n Q = 0 ⇔ m2 + m + 1 − 3(−3) − 3(m + 3) = 0
⇔ m2 − 2m + 1 = 0 ⇔ m = 1.
VËy, víi m = 1 th× hai mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi nhau.
ThÝ dô 2. Cho hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2) lÇn lît cã ph¬ng tr×nh lµ:
(P1): Ax + By + Cz + D = 0,
(P2): Ax + By + Cz + D' = 0 víi D ≠ D'.
a. T×m kho¶ng çch gi÷a hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng song song vµ çch ®Òu hai mÆt ph¼ng
(P1) vµ (P2).

¸p dông víi hai mÆt ph¼ng:

(P1): x + 2y + 2y + 3 = 0, (P2): 2x + 4y + 4y + 1 = 0.
 Gi¶i
a. NhËn xÐt r»ng (P1) vµ (P2) song song víi nhau.
LÊy ®iÓm M(x0; y0; z0) thuéc (P1), ta cã:
Ax0 + By0 + Cz0 + D = 0. (1)
Khi ®ã:
Ax 0 + By 0 + Cz 0 + D ' (1) D '− D
d((P1), (P2)) = d(M, (P2)) = = .
A2 + B 2 + C2 A2 + B 2 + C2
b. MÆt ph¼ng (P) song song víi hai mÆt ph¼ng ®· cho sÏ cã d¹ng:
(P): Ax + By + Cz + E = 0. (2)
§Ó (P) çch ®Òu hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2) ®iÒu kiÖn lµ:
D1 − E D2 − E
= ⇔ |D1 − E| = |D2 − E|
A +B +C
2 2 2
A + B2 + C2
2
D≠E
1
⇔ E = (D1 + D 2 ) . (3)
2
1
Thay (3) vµo (2) ta ®îc (P): Ax + By + Cz + (D1 + D 2 ) = 0.
2
¸p dông víi hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2): Tríc tiªn ta cã:
1
(P2): x + 2y + 2z + = 0.
2
a. Kho¶ng çch gi÷a (P1) vµ (P2) ®îc cho bëi:
1 5
−3
2 5
d((P1), (P2)) = = 2= .
1 +2 +2
2 2 2 3 6
b. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo ba çch sau:
Çch 1: (Sö dông kÕt qu¶ trªn): Ta cã ngay:
1 1 7
(P): x + 2y + 2z +  3 +  = 0 ⇔ (P): x + 2y + 2z + = 0.
2 2 4
Çch 2: (Sö dông ph¬ng ph¸p quÜ tÝch): Gäi (P) lµ mÆt ph¼ng cÇn t×m.
§iÓm M(x; y; z) ∈ (P) khi:
1
x + 2y + 2z +
x + 2y + 2z + 3 2
d(M, (P1)) = d(M, (P2)) ⇔ =
1+ 4 + 4 1+ 4 + 4
1 7
⇔ x + 2y + 2z + 3 = x + 2y + 2z + ⇔ x + 2y + 2z + = 0.
2 4

Çch 3: (Sö dông tÝnh chÊt): MÆt ph¼ng (P) song song víi hai mÆt ph¼ng ®· cho sÏ cã
d¹ng:
(P): x + 2y + 2z + D = 0. (*)
 1 
LÊy çc ®iÓm A(−3; 0; 0) ∈ (P1) vµ B  − ; 0; 0  ∈ (P2), suy ra ®o¹n th¼ng AB cã
 2 
 7 
trung ®iÓm M  − ; 0; 0  .
 4 
§Ó (P) çch ®Òu (P1) vµ (P2) ®iÒu kiÖn lµ (P) ®i qua ®iÓm M, tøc:
7 7
− +D=0⇔D= .
4 4
7 7
Thay D = vµo (*), ta nhËn ®îc ph¬ng tr×nh (P): x + 2y + 2z + = 0.
4 4
 Chó ý: Trong trêng hîp hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2) song song víi nhau (gi¶

sö cã vtpt n(A; B; C) ) chóng ta thêng gÆp thªm c©u hái:
1. TÝnh kho¶ng çch gi÷a (P1) vµ (P2).
2. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) song song vµ çch ®Òu (P1), (P2).
3. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) song song víi (P1), (P2) vµ
d((Q), (P1)) = k.d((Q), (P2)).
4. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P1) t¹i ®iÓm M1 vµ:
a. TiÕp xóc víi (P2).
b. C¾t (P2) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín.
5. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P1) t¹i ®iÓm M1 vµ c¾t
(P2) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh b»ng r (hoÆc
biÕt chu vi, diÖn tÝch cña (C)).
Víi yªu cÇu "TÝnh kho¶ng çch d gi÷a (P1) vµ (P2)" chóng ta sö dông kÕt qu¶:
d = d((P1), (P2)) = d(M1, (P2)), víi M1 ∈ (P1).
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng song song vµ çch ®Òu (P1), (P2)",
chóng ta lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: (Sö dông tÝnh chÊt): Thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: MÆt ph¼ng (P) song song víi hai mÆt ph¼ng ®· cho sÏ cã
d¹ng:
(P): Ax + By + Cz + D = 0. (*)
Bíc 2: LÊy çc ®iÓm E1 ∈ (P1) vµ E2∈ (P2), suy ra ®o¹n th¼ng AB
cã trung ®iÓm E(x0; y0; z0).
§Ó (P) çch ®Òu (P1) vµ (P2) ®iÒu kiÖn lµ (P) ®i qua ®iÓm
M, tøc lµ:
Ax0 + By0 + Cz0 + D = 0 ⇒ Gi¸ trÞ cña D.
Bíc 3: Thay D vµo (*), ta nhËn ®îc ph¬ng tr×nh (P).
Çch 2: (Sö dông ph¬ng ph¸p quÜ tÝch): §iÓm M(x; y; z) ∈ (P) cÇn dùng khi:

d(M, (P1)) = d(M, (P2)) ⇒ Ph¬ng tr×nh (P).

Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) song song víi (P1), (P2) vµ
d((Q), (P1)) = k.d((Q), (P2))", chóng ta sö dông ý t¬ng trong çch 2 cña yªu
cÇu (2), cô thÓ:
§iÓm M(x; y; z) ∈ (Q) cÇn dùng khi:
d(M, (P1)) = k.d(M, (P2)) ⇒ Ph¬ng tr×nh (Q).
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P1) t¹i ®iÓm M1 vµ tho¶
m·n ®iÒu kiÖn K", chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gäi M2 lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M1 trªn (P2). To¹ ®é cña ®iÓm
M2 ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch:
 
M1M 2 ⊥ (P2 ) M1M 2 = t.n
 ⇔  .
M 2 ∈ (P2 ) M 2 ∈ (P2 )
Bíc 2: Víi ®iÒu kiÖn K lµ:
a. TiÕp xóc víi (P2) th× mÆt cÇu cÇn dùng chÝnh lµ mÆt cÇu ®êng
kÝnh M1M2.
b. C¾t (P2) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín th× mÆt cÇu cÇn dùng
chÝnh lµ mÆt cÇu t©m M2 vµ b¸n kÝnh R = M1M2 = d.
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P1) t¹i ®iÓm M1 vµ c¾t
(P2) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh b»ng r", chóng ta thùc hiÖn
theo çc bíc:
Bíc 1: Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cÇn dùng cã t©m I(x; y; z) vµ b¸n kÝnh R. Ta lÇn
lît:
 (S) tiÕp xóc víi (P1) t¹i M1 khi:
 
M1I ⊥ (P1 ) ⇔ M1I = t.n .
 (S) c¾t (P2) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh b»ng r khi:
r2 + M2I2 = R2 = M1I2 ⇒ Gi¸ trÞ t ⇒ To¹ ®é t©m I.
Bíc 2: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) t©m I vµ b¸n kÝnh R = M1I.
ThÝ dô 3. Cho ®iÓm M1(2; 1; −3) vµ hai mÆt ph¼ng (P1), (P2) cã ph¬ng tr×nh:
(P1): x + y + 2z + 3 = 0,
(P2): x + (m − 2)y + (m − 1)z − 3m = 0.
1. T×m ®Ó (P1) song song víi (P2).
2. Víi m t×m ®îc ë c©u 1) h·y:
a. T×m kho¶ng çch gi÷a hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng song song vµ çch ®Òu hai mÆt
ph¼ng (P1) vµ (P2).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) song song víi (P1), (P2) vµ
d((Q), (P1)) = 2d((Q), (P2)).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P1) t¹i ®iÓm M1 vµ tiÕp
xóc víi (P2).

e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P1) t¹i ®iÓm M1 vµ c¾t
(P2) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín.
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P1) t¹i ®iÓm M1 vµ c¾t
(P2) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh r = 6 2 .
 Gi¶i
1. §Ó hai mÆt ph¼ng (P1), (P2) song song víi nhau ®iÒu kiÖn lµ:
1 m − 2 m − 1 −3m
= = ≠ ⇔ m = 3.
1 1 2 3

2. Víi m = 3 mÆt ph¼ng (P2): x + y + 2z − 9 = 0 vµ cã vtpt n(1; 1; 2) .
a. Ta cã ngay:
2 + 1 + 2(−3) − 9
d((P1), (P2)) = d(M1, (P2)) = =2 6 .
12 + 12 + 2 2
Çch 1: (Sö dông tÝnh chÊt): MÆt ph¼ng (P) song song víi hai mÆt ph¼ng ®· cho sÏ cã d¹ng:
(P): x + y + 2z + D = 0. (*)
3 1 1
LÊy ®iÓm N(1; 0; 4)∈ (P2), suy ra M1N cã trung ®iÓm M  ; ;  .
2 2 2
§Ó (P) çch ®Òu (P1) vµ (P2) ®iÒu kiÖn lµ (P) ®i qua ®iÓm M, tøc lµ:
3 1 1
+ + 2. + D = 0 ⇔ D = −3.
2 2 2
Thay D = −3 vµo (*), ta nhËn ®îc ph¬ng tr×nh (P): x + y + 2z − 3 = 0.
Çch 2: (Sö dông ph¬ng ph¸p quÜ tÝch): Gäi (P) lµ mÆt ph¼ng cÇn t×m th× ®iÓm
M(x; y; z) ∈ (P) khi:
x + y + 2z + 3 x + y + 2z − 9
d(M, (P1)) = d(M, (P2)) ⇔ =
1+1+ 4 1+1+ 4
⇔ x + y + 2z + 3 = x + y + 2z − 9 ⇔ x + y + 2z − 3 = 0.
c. §iÓm M(x; y; z) ∈ (Q) khi:
x + y + 2z + 3 2 x + y + 2z − 9
d(M, (P1)) = 2d(M, (P2)) ⇔ =
1+1+ 4 1+1+ 4
 x + y + 2z − 21 = 0
⇔ x + y + 2z + 3 = 2 x + y + 2z − 9 ⇔  .
 x + y + 2z − 5 = 0
VËy, tån t¹i hai mÆt ph¼ng tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi lµ:
(Q1): x + y + 2z − 21 = 0 vµ (Q2): x + y + 2z − 5 = 0.
d. Gäi M2(x; y; z) lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M1 trªn (P2), ta cã:

 
M1M 2 ⊥ (P2 ) M1M 2 = t.n
 ⇔ 
M 2 ∈ (P2 ) M 2 ∈ (P2 )
x − 2 = t x = t + 2 t = 2
 y − 1 =t  y= t + 1 x = 4
  
⇔  ⇔  ⇔  ⇒ M2(4; 3; 1).
 z + 3 = 2t  =
z 2t − 3  y = 3
 x + y + 2z − 9 =0 6t − 12 = 0 z = 1
Khi ®ã, mÆt cÇu (S) cÇn dùng chÝnh lµ mÆt cÇu ®êng kÝnh M1M2, tøc lµ:
T©m I ( 3; 2; − 1) lµ trung ®iÓm M1 M 2

(S):  M1 M 2
=
B¸n kÝnh R = 6
 2
⇔ (S) : ( x − 3) + ( y − 2 ) + ( z + 1) =
2 2 2
6.
e. Gäi M2(x; y; z) lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M1 trªn (P2), theo d) ta cã ngay M2(4; 3; 1).
Khi ®ã, mÆt cÇu (S) cÇn dùng chÝnh lµ:
T©m M 2 (4; 3; 1)
(S):  ⇔ (S): (x − 4)2 + (y − 3)2 + (z − 1)2 = 24.
=
B¸n kÝnh R M = 1M2 2 6
f. Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cÇn dùng cã t©m I(x; y; z) vµ b¸n kÝnh R.
Gäi M2 lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M1 trªn (P2) th× M2 chÝnh lµ t©m cña ®êng
trßn (C), ta cã:
R2 − r2 = M2I2 = M1M 2 − IM1 = (d − R) 2 ⇔ 2dR = d2 + r2
2
d 2 + r 2 24 + 72
⇔ R
= = = 4 6 ⇒ IM 2 = 2 6 = d(I, (P2)). (*)
2d 4 6
Ta lÇn lît cã:
 (S) tiÕp xóc víi (P1) t¹i M1 khi:
x − 2 = t x = t + 2
   
M1I ⊥ (P1) ⇔ M1I = t.n ⇔  y − 1 =t ⇔  y = t + 1 .
z + 3 = =
 2t z 2t − 3
 (S) c¾t (P2) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh b»ng r khi:
r2 + M2I2 = R2 = M1I2
2
 (t + 2) + (t + 1) + 2(2t − 3) − 9 
( )
2
⇔ 6 2 +  = t + t + (2t)
2 2 2
 1 +1 + 2
2 2 2

⇔ 72 + 6(t − 2) = 6t ⇔ 96 − 24t = 0 ⇔ t = 4 ⇒ I(6; 5; 5).
2 2
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) ®îc cho bëi:
T©m I ( 6; 5; 5 )
(S): 
BkÝnh= R M = 1I 4 6

⇔ (S) : ( x − 6 ) + ( y − 5 ) + ( z − 5 ) =
2 2 2
96 .
 Chó ý: Trong trêng hîp hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2) c¾t nhau chóng ta thêng
gÆp thªm c©u hái:
1. TÝnh gãc gi÷a (P1) vµ (P2).
2. ViÕt ph¬ng tr×nh giao tuyÕn (d) cña (P1) vµ (P2).
3. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng ph©n gi¸c cña gãc t¹o bëi (P1) vµ
(P2).
4. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ tho¶ m·n ®iÒu kiÖn K.
5. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P1) t¹i ®iÓm M1 vµ:
a. TiÕp xóc víi (P2).
b. C¾t (P2) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín.
c. C¾t (P2) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh b»ng r
(hoÆc biÕt chu vi, diÖn tÝch cña (C)).
Víi yªu cÇu "TÝnh gãc gi÷a (P1) vµ (P2)", chóng ta cã ngay:
 
 (P1) cã vtpt n1 (A1; B1; C1) vµ (P2) cã vtpT lµ n 2 (A2; B2; C2).
π
 Gäi α lµ gãc t¹o bëi hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2) (0 ≤ α ≤ ), ta cã:
2
 
n1 .n 2 A1A 2 + B1B2 + C1C2
cosα =   = .
n1 . n 2 A12 + B12 + C12 . A 22 + B22 + C22
Lu ý: §Ó (P1) ⊥ (P2) ⇔ cosα = 0 ⇔ A1A2 + B1B2 + C1C2 = 0.
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh giao tuyÕn (d) cña (P1) vµ (P2)", chóng ta thùc
Bíc 1: Giao tuyÕn (d) cña hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2) gåm çc ®iÓm M(x; y;
z) tho¶ m·n hÖ:
(P1 )
 . (1)
(P2 )
Bíc 2: Lùa chän mét trong çc çch sau:
Çch 1: LÊy ®iÓm M∈(d) vµ gäi u lµ vtcp cña (d) th×:
  
u =  n1 , n 2  .
Tõ ®ã, ta cã:
Qua M
(d):   .
 vtcp u
Çch 2: LÊy hai ®iÓm M vµ N thuéc (d), ta cã:
Qua M Qua M
(d):  ⇔ (d):    .
Qua N  vtcp u = MN
Çch 3: §Æt x = f1(t) (hoÆc y = f2(t) hoÆc z = f3(t)) (t ∈  ), ta biÕn
®æi hÖ (1) vÒ d¹ng:

x = f1 (t)

y = f2 (t) , t ∈  .
z = f (t)
 3
§ã chÝnh lµ ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (d).
Lu ý: Nh vËy, ®Ó thùc hiÖn ®îc yªu cÇu nµy chóng ta cÇn cã
thªm kiÕn thøc vÒ ®êng th¼ng trong kh«ng gian.
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng ph©n gi¸c cña gãc t¹o bëi (P1) vµ
(P2)", chóng ta lËp luËn:
MÆt ph¼ng ph©n gi¸c (Q) cña gãc t¹o bëi hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2) gåm çc
®iÓm M(x; y; z) tho¶ m·n:
d(M, (P1)) = d(M, (P2)) ⇒ Hai mÆt ph¼ng (Q1) vµ (Q2).
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ tho¶ m·n ®iÒu kiÖn K",
chóng ta ®· ®îc thÊy th«ng qua yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng ®i qua
hai ®iÓm A, B vµ tho¶ m·n ®iÒu kiÖn K" trong d¹ng to¸n 2 vµ sÏ ®îc thÊy
trong chñ ®Ò vÒ ®êng th¼ng.
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P1) t¹i ®iÓm M1 vµ tho¶
m·n ®iÒu kiÖn K", chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cÇn dùng cã t©m I(x; y; z) vµ b¸n kÝnh R.
(S) tiÕp xóc víi (P1) t¹i ®iÓm M1 suy ra:
   
M1I ⊥ (P1 ) ⇔ M1I // n1 ⇔ M1I = t.n1 .
a. TiÕp xóc víi (P2) th×:
M1I = d(I, (P2)) ⇒ Gi¸ trÞ tham sè t ⇒ To¹ ®é t©m I.
Lu ý: Víi gi¶ thiÕt nµy chóng ta cßn cã thÓ sö dông ph¬ng
tr×nh mÆt ph¼ng ph©n gi¸c (Q1), (Q2) ®Ó x¸c ®Þnh to¹ ®é t©m I.
b. C¾t (P2) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín th×:
I ∈ (P2)) ⇒ Gi¸ trÞ tham sè t ⇒ To¹ ®é t©m I.
c. C¾t (P2) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh r th×:
R2 = d2(I, (P2)) + r2 ⇔ M1I2 = d2(I, (P2)) + r2
⇒ Gi¸ trÞ tham sè t ⇒ To¹ ®é t©m I.
Bíc 3: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) t©m I vµ b¸n kÝnh R = M1I.
ThÝ dô 4. Cho ®iÓm M1(2; 5; 0) vµ hai mÆt ph¼ng (P1), (P2) cã ph¬ng tr×nh:
(P1): 3x − 2y − z + 4 = 0, (P2): x − 3y + 2z − 1 = 0.
a. Chøng tá r»ng (P1) c¾t (P2) theo giao tuyÕn (d). TÝnh gãc gi÷a (P1),
(P2) vµ t×m mét vtcp cña ®êng th¼ng (d).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng ph©n gi¸c cña gãc t¹o bëi (P1) vµ (P2).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P1) t¹i ®iÓm M1 vµ tiÕp xóc
víi (P2).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P1) t¹i ®iÓm M1 vµ c¾t (P2)
theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín.

e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P1) t¹i ®iÓm M1 vµ c¾t (P2)
theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh r = 21/ 2 .
 Gi¶i  
a. Hai mÆt ph¼ng (P1), (P2) theo thø tù cã vtpt n1 (3; − 2; − 1) , n1 (1; − 3; 2) , suy ra
 
n1 vµ n 2 kh«ng cïng ph¬ng nªn (P1) c¾t (P2) theo giao tuyÕn (d).
Ta lÇn lît cã:
 C«sin gãc α t¹o bëi (P1), (P2) ®îc cho bëi:
 
n1 .n 2 3.1 − 2(−3) − 1.2 1 π
cosα =   = = ⇔ α= .
n1 . n 2 3 + (−2) + (−1) . 1 + (−3) + 2
2 2 2 2 2 2 2 3
 Giao tuyÕn (d) cña hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2) gåm çc ®iÓm M(x; y; z) tho¶
m·n hÖ:
3x − 2y − z + 4 = 0
 . (1)
 x − 3y + 2z − 1 =0
Tíi ®©y, ta lùa chän mét trong çc çch sau:
    
Çch 1: Gäi u lµ vtcp cña (d) th× u = n1 , n 2  =(−7; − 7; − 7) chän u (1; 1; 1).
Çch 2: LÊy hai ®iÓm A(0; 1; 2) vµ B(1; 2; 3) thuéc (d), th× vtcp cña (d) lµ
 
u = AB(1; 1; 1) .
Çch 3: §Æt x = t, ta biÕn ®æi hÖ (1) vÒ d¹ng:
x = t x = t
  
3t − 2y − z + 4 = 0 ⇔  y = 1 + t ⇒ vtcp u(1; 1; 1) .
 t − 3y + 2z − 1 = 
 0 z= 2 + t
b. MÆt ph¼ng ph©n gi¸c (Q) cña gãc t¹o bëi hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2) gåm çc ®iÓm
M(x; y; z) tho¶ m·n:
d(M, (P1)) = d(M, (P2))
3x − 2y − z + 4 x − 3y + 2z − 1  2x + y − 3z + 5 =0
⇔ = ⇔  .
32 + (−2) 2 + (−1) 2 12 + (−3) 2 + 22  4x − 5y + z + 3 =0
VËy, tån t¹i hai mÆt ph¼ng (Q1): 2x + y − 3z + 5 = 0 vµ (Q2): 4x − 5y + z + 3 = 0 tho¶
m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
c. Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cÇn dùng cã t©m I(x; y; z) vµ b¸n kÝnh R.
x − 2 = 3t  x= 3t + 2
     
M1I ⊥ (P1 ) ⇔ M1I // n1 ⇔ M1I = t.n1 ⇔  y − 5 =−2t ⇔  y = −2t + 5 .
z = − t z = − t
 
Tíi ®©y, ta lùa chän mét trong çc çch sau:
Çch 1: (S) tiÕp xóc víi (P2) th×:

(3t + 2) − 3(−2t + 5) + 2(− t) − 1

M1I = d(I, (P2)) ⇔ (3t) 2 + (−2t) 2 + (− t) 2 =
12 + (−3) 2 + 22
7t − 14 2t = t − 2  t = −2
2
⇔ 14t 2 = ⇔ 4t2 = (t − 2)2 ⇔  ⇔ 1

14 2t =− t + 2 t 2 = 2 / 3
Ta lÇn lît cã:
 Víi t1 = −2 ta ®îc t©m I1(−4 ; 9 ; 2), suy ra mÆt cÇu:
T©m I1 ( −4; 9; 2 )
⇔ (S1 ) : ( x + 4 ) + ( y − 9 ) + ( z − 2 ) =
2 2 2
(S1):  56 .
B¸n kÝnh= R M = I
1 1 56
2  11 2 
 Víi t 2 = ta ®îc t©m I 2  4; ;  , suy ra mÆt cÇu:
3  3 3
  11 2 
T©m I 2  4; 3 ; 3 
(S2):   
B¸n kÝnh= R M =
 1I2 56 / 9
2 2
 11   2  56
⇔ (S2 ) : ( x − 4 ) +  y −  +  z −  = .
2
 3  3 9
VËy, tån t¹i hai mÆt cÇu (S1) vµ (S2) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
Çch 2: (Dùa theo kÕt qu¶ c©u b): (S) tiÕp xóc víi (P2) th× t©m I ph¶i thuéc mÆt ph¼ng
ph©n gi¸c cña gãc t¹o bëi (P1) vµ (P2).
Ta lÇn lît:
 Víi mÆt ph¼ng ph©n gi¸c (Q1): 2x + y − 3z + 5 = 0, suy ra:
2(3t + 2) + (−2t + 5) − 3(−t) + 5 = 0 ⇔ 7t + 14 = 0 ⇔ t = −2.
Khi ®ã, ta ®îc mÆt cÇu:
T©m I1 ( −4; 9; 2 )
⇔ (S1 ) : ( x + 4 ) + ( y − 9 ) + ( z − 2 ) =
2 2 2
(S1):  56 .
B¸n kÝnh= R M = 1 I1 56
 Víi mÆt ph¼ng ph©n gi¸c (Q2): 4x − 5y + z + 3 = 0, suy ra:
2
4(3t + 2) − 5(−2t + 5) + (−t) + 3 = 0 ⇔ 21t − 14 = 0 ⇔ t = .
3
Khi ®ã, ta ®îc mÆt cÇu:
  11 2 
T©m I 2  4; 3 ; 3 
(S2):   
B¸n kÝnh = R M =
 1I2 56 / 9
2 2
 11   2  56
⇔ (S2 ) : ( x − 4 ) +  y −  +  z −  = .
2
 3  3 9

d. Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cÇn dùng cã t©m I(x; y; z) vµ b¸n kÝnh R.
x − 2 = 3t  x= 3t + 2
     
M1I ⊥ (P1 ) ⇔ M1I // n1 ⇔ M1I = t.n1 ⇔  y − 5 =−2t ⇔  y = −2t + 5 .
z = − t z = − t
 
§Ó (S) c¾t (P2) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín ®iÒu kiÖn lµ:
I ∈ (P2)) ⇔ (3t + 2) − 3(−2t + 5) + 2(−t) − 1 = 0 ⇔ 7t − 14 = 0 ⇔ t = 2.
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) cÇn dùng ®îc cho bëi:
T©m I(8; 1; − 2)
⇔ (S1 ) : ( x − 8 ) + ( y − 1) + ( z + 2 ) =
2 2 2
(S):  56 .
B¸n kÝnh= R M =1I 56
e. Gi¶ sö mÆt cÇu (T) cÇn dùng cã t©m T(x; y; z) vµ b¸n kÝnh R.
(T) tiÕp xóc víi (P1) t¹i ®iÓm M1 suy ra:
x − 2 = 3t  x= 3t + 2
     
M1T ⊥ (P1 ) ⇔ M1T // n1 ⇔ M1T = t.n1 ⇔  y − 5 =−2t ⇔  y = −2t + 5 .
z = − t z = − t
 
§Ó (T) c¾t (P2) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh r th×:
R2 = d2(T, (P2)) + r2 ⇔ M1T2 = d2(T, (P2)) + r2
7t − 14 t = 1
2
21
=⇔ 14t 2
+ ⇔ 4t2 = (t − 2)2 + 3 ⇔ 3t2 + 4t − 7 = 0 ⇔  1 .
14 2  t 2 = −7 / 3
Ta lÇn lît cã:
 Víi t1 = 1 ta ®îc t©m T1(5; 3; −1), suy ra mÆt cÇu:
T©m T1 ( 5; 3; − 1)
⇔ (T1 ) : ( x − 5 ) + ( y − 3) + ( z + 1) =
2 2 2
(T1):  14 .
B¸n kÝnh = R M = T
1 1 14
7  15 29 7 
 Víi t 2 = − ta ®îc t©m T2  − ; ;  , suy ra mÆt cÇu:
3  3 3 3
  15 29 7 
T©m T2  − 3 ; 3 ; 3 
  
(T2): 
B¸n kÝnh 686
 = R M =1 T2
9
2 2 2
 15   29   7 686
⇔ (T2 ) :  x +  +  y −  +  z −  = .
 3  3   3 9
VËy, tån t¹i hai mÆt cÇu (T1) vµ (T2) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 Chó ý: Víi ba mÆt ph¼ng (P), (Q) vµ (R) cã chøa tham sè chóng ta thêng gÆp
thªm c©u hái "X¸c ®Þnh gi¸ trÞ cña tham sè ®Ó ba mÆt ph¼ng (P), (Q)

vµ (R) ®«i mét vu«ng gãc víi nhau. T×m ®iÓm chung cña c¶ ba mÆt
ph¼ng". Khi ®ã, chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
  
Bíc 1: T×m çc vtpt n P , n Q , n R cña çc mÆt ph¼ng (P), (Q), (R).
Bíc 2: §Ó ba mÆt ph¼ng (P), (Q), (R) ®«i mét vu«ng gãc víi nhau,
®iÒu kiÖn lµ:
   
n P ⊥ n Q n P .n Q = 0
     
n P ⊥ n R ⇔ n P .n R = 0 .
     
 n R ⊥ n Q n R .n Q = 0
Bíc 3: To¹ ®é ®iÓm chung I cña ba mÆt ph¼ng (P), (Q), (R) lµ
nghiÖm hÖ ph¬ng tr×nh t¹o bëi (P), (Q), (R).
ThÝ dô 5. Cho ba mÆt ph¼ng (P), (Q) vµ (R) cã ph¬ng tr×nh:
(P): x + y + z – 6 = 0; (Q): x – 2y + z = 0;
(R): kx + (m – 1)y – z + 2 = 0.
a. X¸c ®Þnh gi¸ trÞ m vµ k ®Ó ba mÆt ph¼ng ®ã cïng ®i qua mét ®êng th¼ng.
b. X¸c ®Þnh gi¸ trÞ m vµ k ®Ó ba mÆt ph¼ng ®ã ®«i mét vu«ng gãc víi
nhau. T×m ®iÓm chung cña c¶ ba mÆt ph¼ng.
 Gi¶i
1 1
≠
1 −2
nªn hai mÆt ph¼ng (P) vµ (Q) c¾t nhau theo giao tuyÕn (d) cã ph¬ng tr×nh:
x + y + z − 6 = 0
(d):  ⇒ Hai ®iÓm A(4; 2; 0) vµ B(0; 2; 4) thuéc (d).
x − 2y + z = 0
§Ó ba mÆt ph¼ng (P), (Q), (R) cïng ®i qua mét ®êng th¼ng ®iÒu kiÖn lµ:
(d) ∈ (R) ⇔ A ∈ (R) vµ B ∈ (R)
4k + 2(m − 1) + 2 = 0 2k + m = 0 m = 2
⇔  ⇔  ⇔  .
2(m − 1) − 4 + 2 = 0 2m = 4  k = −1
VËy, víi m = 2 vµ k = −1 ba mÆt ph¼ng (P), (Q), (R) cïng ®i qua mét ®êng th¼ng.
  
b. Gäi n P , n Q , n R theo thø tù lµ vtpt cña çc mÆt ph¼ng (P), (Q), (R), ta ®îc:
  
n P (1; 1; 1), n Q (1; −2; 1), n R (k; m − 1; −1).
§Ó ba mÆt ph¼ng (P), (Q), (R) ®«i mét vu«ng gãc víi nhau, ®iÒu kiÖn lµ:
   
n P ⊥ nQ  n P .n Q = 0
      1 − 2 + 1 = 0
 k + m = 2
 n P ⊥ n R ⇔  n P .n R = 0 ⇔  k + m − 1 − 1 =0 ⇔ 
       k − 2(m − 1) − 1 =  k − 2m = −1
0
 n R ⊥ n Q  n R .n Q = 0 
⇔ m = k = 1.

Khi ®ã, to¹ ®é ®iÓm chung I lµ nghiÖm hÖ ph¬ng tr×nh:

x + y + z − 6 =0 x = 1
 
x − 2y + z = 0 ⇔ y = 2 ⇒ I(1; 2; 3).
x − z + 2 = 0 z = 3
 
VËy, víi m = k = 1 th× ba mÆt ph¼ng (P), (Q), (R) ®«i mét vu«ng gãc víi nhau vµ
cã ®iÓm chung lµ I(1; 2; 3).
D¹ng to¸n 4: VÞ trÝ t¬ng ®èi cña mÆt cÇu víi mÆt ph¼ng
Ph¬ng ph¸p
Ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: X¸c ®Þnh t©m I vµ tÝnh b¸n kÝnh R cña mÆt cÇu (S).
X¸c ®Þnh d = d(I, (P)
Bíc 2: So s¸nh d víi R ®Ó ®a ra kÕt luËn:
 NÕu d > R ⇔ (P) ∩ (S) = ∅ (H×nh 1 trang bªn).
 NÕu d = R ⇔ (P) tiÕp xóc víi (S) t¹i H (H×nh 2 trang bªn).
 NÕu d < R ⇔ (P) ∩ (S) = (C) lµ mét ®êng trßn n»m trong
mÆt ph¼ng (P) (H×nh 3 trang bªn).
Vµ trong trêng hîp nµy nÕu:
(S): x2 + y2 + z2 − 2ax − 2by − 2cz + d = 0,
(P): Ax + By + Cz + D = 0,
th× ph¬ng tr×nh ®êng trßn (C) cã ph¬ng tr×nh:
x 2 + y 2 + z 2 − 2ax − 2by − 2cz + d =0
(C):  .
Ax + By + Cz + D = 0
I
I I
R
H H
P P H P
H×nh 1 H×nh 2 H×nh 3
 Chó ý: 1. Trong phÇn nµy chóng ta sÏ quan t©m nhiÒu h¬n tíi çc d¹ng to¸n:
D¹ng 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng tiÕp xóc víi mÆt cÇu vµ
tháa m·n ®iÒu kiÖn K cho tríc.
D¹ng 2: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng c¾t mÆt cÇu theo giao tuyÕn lµ
®êng trßn (C) tháa m·n ®iÒu kiÖn K cho tríc.
D¹ng 3: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi mÆt ph¼ng vµ
tháa m·n ®iÒu kiÖn K cho tríc.

D¹ng 4: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu c¾t mÆt ph¼ng theo giao tuyÕn lµ
®êng trßn (C) tháa m·n ®iÒu kiÖn K cho tríc.
2. Trong trêng hîp

mÆt ph¼ng kh«ng c¾t mÆt cÇu, cô thÓ víi mÆt ph¼ng
(P) (cã vtpt n(A; B; C) ) kh«ng c¾t mÆt cÇu (S) (cã t©m I b¸n kÝnh
R) chóng ta thêng gÆp thªm çc c©u hái:
1. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng song song víi (P) vµ:
a. TiÕp xóc víi (S).
b. C¾t (S) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín.
c. C¾t (S) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh b»ng r
2. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng vu«ng gãc víi (P) vµ c¾t (S) t¹i
hai ®iÓm A, B sao cho AB cã ®é dµi lín nhÊt.
3. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S’) ®èi xøng víi (S) qua (P).
4. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P) vµ (S).
Ta lÇn lît:
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) song song víi (P) vµ tho¶ m·n
®iÒu kiÖn K", chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: MÆt ph¼ng (Q) song song víi (P) nªn cã ph¬ng tr×nh:
(Q): Ax + By + Cz + D = 0.
a. (Q) tiÕp xóc víi (S), suy ra:
d(I, (Q)) = R ⇒ Gi¸ trÞ cña D ⇒ Ph¬ng tr×nh (Q).
b. (Q) c¾t (S) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín, suy ra:
I ∈ (Q)) ⇒ Gi¸ trÞ cña D ⇒ Ph¬ng tr×nh (Q).
c. (Q) c¾t (S) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh b»ng r,
suy ra:
= R 2 − r 2 ⇒ Gi¸ trÞ cña D
d(I, (Q))
⇒ Ph¬ng tr×nh (Q).
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng vu«ng gãc víi (P) vµ c¾t (S) t¹i
hai ®iÓm B sao cho AB cã ®é dµi lín nhÊt", chóng ta thÊy ngay ®ã lµ ®êng

th¼ng ®i qua I vµ cã vtcp n .
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S’) ®èi xøng víi (S) qua (P)", chóng
Bíc 1: T×m to¹ ®é ®iÓm I’ ®èi xøng víi I qua (P).
Bíc 2: MÆt cÇu (S') cã t©m I' vµ b¸n kÝnh R.
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P) vµ (S)", çc em häc
sinh cÇn cã thªm kiÕn thøc vÒ ®êng th¼ng ®Ó tr×nh bµy theo çc bíc:
Bíc 1: Gäi (T) lµ mÆt cÇu tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi vµ gi¶ sö (T) tiÕp xóc
víi (S), (P) theo thø tù t¹i M vµ H (H chÝnh lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc
cña I trªn (P)), suy ra M, H, I thuéc (d) cã ph¬ng tr×nh cho bëi:

Qua I
(d) :  .
 vtcp n
Bíc 2: TiÕp ®iÓm H cña (T) víi mÆt ph¼ng (P) lµ giao ®iÓm cña (d) víi (P).
Bíc 3: TiÕp ®iÓm M cña (T) víi mÆt cÇu (S) lµ giao ®iÓm cña (d) víi (S).
Bíc 4: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®êng kÝnh MH.
ThÝ dô 1. Cho mÆt ph¼ng (P) vµ mÆt cÇu (S) cã ph¬ng tr×nh:
(P): 2x − 3y + 2z − 3 = 0,
(S) : ( x − 8 ) + ( y + 8 ) + ( z − 7 ) =
2 2 2
68 .
a. X¸c ®Þnh vÞ trÝ t¬ng ®èi cña mÆt ph¼ng (P) vµ mÆt cÇu (S).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng song song víi mÆt ph¼ng (P) vµ tiÕp
xóc víi mÆt cÇu (S).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng song song víi (P) vµ c¾t (S) theo thiÕt
diÖn lµ ®êng trßn lín.
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng song song víi (P) vµ c¾t (S) theo thiÕt
diÖn lµ ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh b»ng r = 51 .
e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S’) ®èi xøng víi (S) qua (P).
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P) vµ (S).
 Gi¶i
a. XÐt mÆt cÇu (S) cã t©m I(8; −8; 7) vµ b¸n kÝnh R = 2 17 , ta cã:
2.8 − 3.(−8) + 2.7 − 3
d(I, =
(P)) = 3 17 > 2 17 .
2 2 + (−3)2 + 2 2
Do dã, mÆt ph¼ng (P) kh«ng c¾t mÆt cÇu (S).
b. Gäi (Q) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, ta lÇn lît sö dông gi¶ thiÕt:
 (Q) song song víi (P) nªn cã ph¬ng tr×nh:
(Q): 2x − 3y + 2z + D = 0. (1)
 (Q) tiÕp xóc víi (S), suy ra:
2.8 − 3(−8) + 2.7 + D
d(I, (Q)) = R ⇔ = 2 17 ⇔ |D + 54| = 34
2 2 + (−3)2 + 2 2
 D = −20
⇔  1 .
 D 2 = −88
Khi ®ã:
 Víi D1 = −20 thay vµo (1), ta ®îc (Q1): 2x − 3y + 2z − 20 = 0.
 Víi D2 = −88 thay vµo (1), ta ®îc (Q2): 2x − 3y + 2z − 88 = 0.
VËy, tån t¹i hai mÆt ph¼ng (Q1) vµ (Q2) tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
c. Gäi (R) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, ta lÇn lît sö dông gi¶ thiÕt:
 (R) song song víi (P) nªn cã ph¬ng tr×nh:

(R): 2x − 3y + 2z + D = 0.
 (R) c¾t (S) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín, suy ra:
I ∈ (R)) ⇔ 2.8 − 3(−8) + 2.7 + D = 0 ⇔ D = −54.
VËy, ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (R) cã d¹ng 2x − 3y + 2z − 54 = 0.
d. Gäi (α) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, ta lÇn lît sö dông gi¶ thiÕt:
 (α) song song víi (P) nªn cã ph¬ng tr×nh:
(α): 2x − 3y + 2z + D = 0. (2)
 (α) c¾t (S) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn cã b¸n kÝnh r = 51 , suy ra:
2.8 − 3(−8) + 2.7 + D
= R 2 − r2 ⇔
d(I, (α)) = 68 − 51
2 2 + (−3)2 + 2 2
 D1 = −37
⇔ D + 54 = 17 ⇔  .
 D 2 = −71
Khi ®ã:
 Víi D1 = −37 thay vµo (2), ta ®îc (α1): 2x − 3y + 2z − 37 = 0.
 Víi D2 = −71 thay vµo (2), ta ®îc (α2): 2x − 3y + 2z − 71 = 0.
VËy, tån t¹i hai mÆt ph¼ng (α1) vµ (α2) tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
e. MÆt cÇu (S’) ®èi xøng víi (S) qua (P) sÏ cã b¸n kÝnh R = 2 17 vµ t©m I’ lµ ®iÓm ®èi
xøng víi I qua (P). §Ó x¸c ®Þnh to¹ ®é ®iÓm I’ ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: Gäi H(x; y; z) lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña I trªn (P), suy ra:
   
IH ⊥ (P) IH // n P = IH t.n P (2; − 3; 2)
 ⇔  ⇔ 
H ∈ (P) H ∈ (P) H ∈ (P)
x − 8 = 2t  x= 2t + 8 x = 2
 y + 8 =−3t y = −3t − 8 
  y = 1
⇔  ⇔  ⇔ 
z − 7 = 2t =z 2t + 7 z = 1
2x − 3y + 2z − 3 = 0 
17t + 51 = 0  t = −3
⇒ H(2; 1; 1) ⇒ I’(−4; 10; −5).
Çch 2: Gi¶ sö I’(x; y; z), suy ra:
   
II ' ⊥ (P) II '// n P II ' = t.n P
 ⇔  ⇔ 
H ∈ (P) víi H lµ trung ®iÓm cña II' H ∈ (P) H ∈ (P)
x − 8 = 2t
 y + 8 =−3t  x= 2t + 8  x = −4
 y = −3t − 8  y = 10
 
⇔ z − 7 = 2t ⇔  ⇔ 
  =
z 2t + 7 z = −5
2. x + 8 − 3. y − 8 + 2. z + 7 − 3 =0 17t + 85 = 0  t = −6
 2 2 2
⇒ H(2; 1; 1) ⇒ I’(−4; 10; −5).

Khi ®ã, ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S’) cÇn dùng ®îc cho bëi:
T©m I '(−4; 10; − 5)
⇔ (S') : ( x + 4 ) + ( y − 10 ) + ( z + 5 ) =
2 2 2
(S’):  68 .
R = 2 17
f. Gäi (T) lµ mÆt cÇu cÇn dùng vµ gi¶ sö (T) tiÕp xóc víi (S), (P) theo thø tù t¹i M vµ
H, suy ra:
 (T) lµ mÆt cÇu ®êng kÝnh MH.
 M, H, I thuéc (d) cã ph¬ng tr×nh cho bëi:
 x= 8 + 2t
Qua I(8; − 8; 7) 
(d) :   ⇔ (d) :  y =−8 − 3t , t ∈  .
 vtcp n(2; − 3; 2) 
z= 7 + 2t
TiÕp ®iÓm H cña (T) víi mÆt ph¼ng (P) lµ giao ®iÓm cña (d) víi (P), suy ra:
2(8 + 2t) − 3(−8 − 3t) + 2(7 + 2t) − 3 = 0 ⇔ 17t + 51 = 0 ⇔ t = −3
⇒ H(2; 1; 1).
TiÕp ®iÓm M cña (T) víi mÆt cÇu (S) lµ giao ®iÓm cña (d) víi (S), suy ra:
(S) : ( 8 + 2t − 8 ) + ( −8 − 3t + 8 ) + ( 7 + 2t − 7 ) =
2 2 2
68
⇔ 17t 2 =68 ⇔ t =±2 .
Khi ®ã, ta lÇn lît víi:
 Víi t = 2 ta ®îc M1 (12; − 14; 11) vµ mÆt cÇu ®êng kÝnh M1H lµ:
  13 
T©m T1  7; − 2 ; 6  lµ trung ®iÓm M1 H
  
(T1): 
 M1 H 425
=
B¸n kÝnh R =
2 4
2
 13  425
⇔ (T1 ) : ( x − 7 ) +  y +  + ( z − 6 ) = .
2 2
 2 4
 Víi t = −2 ta ®îc M 2 ( 4; − 2; 3) vµ mÆt cÇu ®êng kÝnh M2H lµ:
  1 
T©m T2  3; − 2 ; 2  lµ trung ®iÓm M 2 H
  
(T2): 
 M2 H 17
=
B¸n kÝnh R =
2 4
2
 1 17
⇔ (T2 ) : ( x − 3) +  y +  + ( z − 2 ) = .
2 2
 2 4
VËy, tån t¹i hai mÆt cÇu (T1) vµ (T2) tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.


 Chó ý: Trong trêng mÆt ph¼ng (P) (cã vtpt n(A; B; C) ) tiÕp xóc víi mÆt
cÇu (S) (cã t©m I b¸n kÝnh R) t¹i ®iÓm M chóng ta thêng gÆp thªm
çc c©u hái:
1. T×m täa ®é tiÕp ®iÓm M cña (P) vµ (S).
c. C¾t (S) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh b»ng r
3. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng qua M vµ c¾t mÆt cÇu (S) t¹i
®iÓm N sao cho MN cã ®é dµi lín nhÊt.
Víi yªu cÇu "T×m täa ®é tiÕp ®iÓm M cña (P) vµ (S)", chóng ta thÊy ngay M
chÝnh lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña I trªn (P).
®iÒu kiÖn K", ®îc thùc hiÖn t¬ng tù nh trong trêng hîp (P) kh«ng c¾t (S).
Tuy nhiªn, víi yªu cÇu (2.a) chóng ta cßn cã thÓ thùc hiÖn nh sau:
Bíc 1: Gi¶ sö mÆt ph¼ng (Q) cÇn dùng tiÕp xóc víi (S) t¹i ®iÓm N, suy ra
N lµ ®iÓm ®èi xøng víi M qua I.
Bíc 2: Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) ®îc cho bëi:
Qua N
(Q) :   .
 vtpt n
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) qua M vµ c¾t mÆt cÇu (S) t¹i
®iÓm N sao cho MN cã ®é dµi lín nhÊt", chóng ta thÊy ngay ®êng th¼ng (d)
®i qua hai ®iÓm M vµ I.
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S’) ®èi xøng víi (S) qua (P)", chóng
Bíc 1: T×m to¹ ®é ®iÓm I’ ®èi xøng víi I qua (P), suy ra I' ®èi xøng víi I
qua M.
Bíc 2: MÆt cÇu (S') cã t©m I' vµ b¸n kÝnh R.
(P): 2x − y + 2z − 5 = 0, (S) : ( x − 3) + y 2 + ( z − 4 ) =
2 2
9.
a. Chøng tá r»ng mÆt ph¼ng (P) tiÕp xóc víi mÆt cÇu (S). T×m to¹ ®é
tiÕp ®iÓm M cña (P) vµ (S).

d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng song song víi (P) vµ chia (S) thµnh
7
hai phÇn cã tØ sè thÓ tÝch b»ng .
20
 Gi¶i
a. XÐt mÆt cÇu (S) cã t©m I(3; 0; 4) vµ b¸n kÝnh R = 3, ta cã:
2.3 + 2.4 − 5
d(I, (P))= = 3= R .
2 2 + (−1)2 + 2 2
Do dã, mÆt ph¼ng (P) tiÕp xóc víi mÆt cÇu (S).
To¹ ®é tiÕp ®iÓm M(x; y; z) chÝnh lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña I trªn (P), suy ra:
   
IH ⊥ (P) IH // n P = IH t.n P (2; − 1; 2)
 ⇔  ⇔ 
H ∈ (P) H ∈ (P) H ∈ (P)
x − 3 = 2t  x= 2t + 3 x = 1
y = −t y = −t y = 1
  
⇔  ⇔  ⇔  ⇒ M(1; 1; 2).
 z − 4 =2t  =
z 2t + 4  z = 2
2x − y + 2z − 5 =0 9t + 9 = 0  t = −1
VËy, mÆt ph¼ng (P) tiÕp xóc víi mÆt cÇu (S) t¹i ®iÓm M(1; 1; 2).
Çch 1: Gäi (Q) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, ta lÇn lît sö dông gi¶ thiÕt:
(Q): 2x − y + 2z + D = 0.
2.3 + 2.4 + D  D1 = −5(läai)
d(I, (Q)) = R ⇔ = 3 ⇔ |D + 14| = 9 ⇔  .
2 2 + (−1)2 + 2 2  D 2 = −23
Khi ®ã, víi D2 = −23 ta ®îc (Q): 2x − y + 2z − 23 = 0.
Çch 2: Gi¶ sö mÆt ph¼ng (Q) cÇn dùng tiÕp xóc víi (S) t¹i ®iÓm N, suy ra N lµ ®iÓm
®èi xøng víi M qua I nªn N(5; −1; 6).
Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) ®îc cho bëi:
Qua N(5; − 1; 6)
(Q) :   ⇔ (Q): 2x − y + 2z − 23 = 0.
 vtpt n(2; − 1; 2)
(R): 2x − y + 2z + D = 0.
I ∈ (R)) ⇔ 2.3 + 2.4 + D = 0 ⇔ D = −14.
Khi ®ã, víi D = −14 ta ®îc (R): 2x − y + 2z − 14 = 0.

d. Tríc tiªn, trong mÆt ph¼ng Oxy ta xÐt ®êng trßn (C) t©m O b¸n kÝnh R = 3 vµ
®êng th¼ng x = m (0 < m < 3) (h×nh bªn). Gäi V lµ thÓ tÝch cña mÆt cÇu cã b¸n kÝnh
R = 3, ta cã:
7 V1 V1 V2 y
= = ⇔ 7(V − V1) = 20V1 V1
20 V2 V − V1
7 3 7 4 3
x
⇔ V1 = V ⇔ π ∫ (9 − x )dx=
2
. πR −3 O m 3
27 m 27 3
3
 x3  28  m3  28
⇔  9x −  = ⇔ ( 27 − 9 ) −  9m − =
 3 
m
3  3  3
0< m <3
⇔ m3 − 27m + 26 = 0 ⇔ (m − 1)(m2 + m − 26) = 0 ⇔ m = 1.
Tõ ®ã, yªu cÇu cña bµi to¸n ®îc ph¸t biÓu l¹i díi d¹ng "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt
ph¼ng song song víi (P) vµ çch I mét kho¶ng b»ng 1", do ®ã ta lÇn lît:
(α): 2x − y + 2z + D = 0. (2)
 (α) çch I mét kho¶ng b»ng 1, suy ra:
2.3 + 2.4 + D  D1 = −11
d(I, (α)) =1⇔ = 1 ⇔ D + 14 = 3⇔  .
2 + (−1) + 2  D 2 = −17
2 2 2
Khi ®ã:
 Víi D1 = −11 thay vµo (2), ta ®îc mÆt ph¼ng (α1): 2x − y + 2z − 11 = 0.
 Víi D2 = −17 thay vµo (2), ta ®îc mÆt ph¼ng (α2): 2x − y + 2z − 17 = 0.
VËy, tån t¹i hai mÆt ph¼ng (α1) vµ (α2) tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
e. MÆt cÇu (S’) ®èi xøng víi (S) qua (P) sÏ cã b¸n kÝnh R = 3 vµ t©m I’ lµ ®iÓm ®èi
xøng víi I qua (P), suy ra I' ®èi xøng víi I qua M nªn I’(−1; 2; 0).
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S’) cÇn dùng ®îc cho bëi:
T©m I '(−1; 2; 0)
⇔ (S') : ( x + 1) + (y − 2) 2 + z 2 =
2
(S’):  9.
B¸n kÝnh R = 3

 Chó ý: Trong trêng mÆt ph¼ng (P) (cã vtpt n(A; B; C) ) c¾t mÆt cÇu (S) (cã t©m
I b¸n kÝnh R) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn (C) chóng ta thêng gÆp
thªm çc c©u hái:
1. X¸c ®Þnh to¹ ®é t©m vµ tÝnh b¸n kÝnh cña (C).
c. C¾t (S) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn (C’) cã b¸n kÝnh b»ng r
(hoÆc biÕt chu vi, diÖn tÝch cña (C’)).
3. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng vu«ng gãc víi (P) vµ c¾t (S) t¹i hai
®iÓm A, B sao cho AB cã ®é dµi lín nhÊt.
5. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P) vµ (S).

Víi yªu cÇu "X¸c ®Þnh to¹ ®é t©m vµ tÝnh b¸n kÝnh cña (C)", chóng ta thùc
hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: B¸n kÝnh rC cña (C) ®îc x¸c ®Þnh bëi= rC R 2 − d(I, (P)) .
Bíc 2: To¹ ®é t©m cña (C) chÝnh lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc M cña I trªn (P).
®iÒu kiÖn K", ®îc thùc hiÖn t¬ng tù nh trong trêng hîp (P) kh«ng c¾t (S).
Tuy nhiªn, víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) song song víi (P) vµ
c¾t (S) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn cã b¸n kÝnh b»ng (C)" chóng ta cßn cã
thÓ thùc hiÖn nh sau:
Bíc 1: Gi¶ sö mÆt ph¼ng (Q) cÇn dùng c¾t (S) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn
cã t©m N, suy ra N lµ ®iÓm ®èi xøng víi M qua I.
Bíc 2: Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) ®îc cho bëi:
Qua N
(Q) :   .
 vtpt n
Çc yªu cÇu cßn l¹i ®îc thùc hiÖn t¬ng tù nh trong trêng hîp (P) kh«ng
c¾t (S).
(P): x + 2y + 3z − 10 = 0, (S) : ( x − 2 ) + y 2 + ( z + 2 ) =
2 2
56 .
a. Chøng tá r»ng mÆt ph¼ng (P) c¾t mÆt cÇu (S) theo giao tuyÕn lµ
®êng trßn (C). X¸c ®Þnh to¹ ®é t©m M vµ tÝnh b¸n kÝnh r cña (C).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng song song víi (P) vµ c¾t (S) theo thiÕt
diÖn lµ ®êng trßn cã b¸n kÝnh b»ng r.
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (P) vµ (S).
 Gi¶i
a. XÐt mÆt cÇu (S) cã t©m I(2; 0; −2) vµ b¸n kÝnh R = 56 , ta cã:
2 + 3.(−2) − 10
=
d(I, (P)) = 14 < 56 .
12 + 2 2 + 32
Do dã, mÆt ph¼ng (P) c¾t mÆt cÇu (S) theo giao tuyÕn lµ ®êng trßn (C) lÇn lît cã:
 B¸n kÝnh r ®îc x¸c ®Þnh bëi:
r = R 2 − d(I, (P)) = 56 − 14 = 42 .
 To¹ ®é t©m M(x; y; z) cña (C) chÝnh lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña I trªn (P),
suy ra:

   

IH ⊥ (P) IH // n P IH = t.n P (1; 2; 3)
 ⇔  ⇔ 
H ∈ (P) H ∈ (P) H ∈ (P)
x − 2 = t x = t + 2 x = 3
 y = 2t  y = 2t y = 2
  
⇔ ⇔ ⇔  ⇒ M(3; 2; 1).
z + 2 = 3t z= 3t − 2 z = 1
 x + 2y + 3z − 10 = 0 14t − 14 = 0  t = 1
VËy, mÆt ph¼ng (P) c¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh
r = 42 vµ t©m M(3; 2; 1).
b. Gäi (Q) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, ta lÇn lît sö dông gi¶ thiÕt:
(Q): x + 2y + 3z + D = 0. (1)
2 + 3.(−2) + D  D1 = 32
d(I, (Q)) = R ⇔ = 56 ⇔ |D − 4| = 28 ⇔  .
12 + 2 2 + 32  D 2 = −24
Khi ®ã:
 Víi D1 = 12 thay vµo (1), ta ®îc (Q1): x + 2y + 3z + 32 = 0.
 Víi D2 = −44 thay vµo (1), ta ®îc (Q2): x + 2y + 3z − 24 = 0.
VËy, tån t¹i hai mÆt ph¼ng (Q1) vµ (Q2) tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
(R): x + 2y + 3z + D = 0.
I ∈ (R)) ⇔ 2 + 3(−2) + D = 0 ⇔ D = 4.
VËy, ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (R) cÇn dùng cã d¹ng x + 2y + 3z + 4 = 0.
d. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: Gäi (α) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, ta lÇn lît sö dông gi¶ thiÕt:
(α): x + 2y + 3z + D = 0.
 (α) c¾t (S) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn cã b¸n kÝnh r = 42 , suy ra:
2 + 3.(−2) + D  D1 = −10 (lo¹i)
d(I, (α)) = R 2 − r2 ⇔ = 56 − 42 ⇔  .
1 +2 +3
2 2 2
 D 2 = 18
Khi ®ã, víi D2 = 18 ta ®îc (Q): x + 2y + 3z + 18 = 0.
Çch 2: Gi¶ sö mÆt ph¼ng (α) cÇn dùng c¾t (S) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn cã t©m
N, suy ra N lµ ®iÓm ®èi xøng víi M qua I nªn N(1; −2; −5).
Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (α) ®îc cho bëi:
Qua N(1; − 2; − 5)
(α ) :   ⇔ (α): x + 2y + 3z + 18 = 0.
 vtpt n(1; 2; 3)

e. MÆt cÇu (S’) ®èi xøng víi (S) qua (P) sÏ cã b¸n kÝnh R = 56 vµ t©m I’ lµ ®iÓm ®èi
xøng víi I qua (P), suy ra I' ®èi xøng víi I qua M nªn I’(4; 4; 4).
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S’) cÇn dùng ®îc cho bëi :
T©m I '(4; 4; 4)
⇔ (S') : ( x − 4 ) + (y − 4) 2 + (z − 4) 2 =
2
(S’):  56 .
f. Gäi (T) lµ mÆt cÇu cÇn dùng vµ gi¶ sö (T) tiÕp xóc víi (S), (P) theo thø tù t¹i A vµ
M, suy ra:
 (T) lµ mÆt cÇu ®êng kÝnh MA.
 M, H, I thuéc (d) cã ph¬ng tr×nh cho bëi:
 x= 2 + t
Qua I(2; 0; − 2) 
(d) :   ⇔= (d) :  y 2t , t∈ .
 vtcp n(1; 2; 3) z =−2 + 3t

TiÕp ®iÓm M cña (T) víi mÆt ph¼ng (P) lµ giao ®iÓm cña (d) víi (P), suy ra:
(2 + t) + 2.2t + 3(3t − 2) − 10 = 0 ⇔ t = 1 ⇒ M(3; 2; 1).
TiÕp ®iÓm A cña (T) víi mÆt cÇu (S) lµ giao ®iÓm cña (d) víi (S), suy ra:
(S) : ( 2 + t − 2 ) + (2t) 2 + ( −2 + 3t + 2 ) =56 ⇔ 14t 2 =56 ⇔ t =±2 .
2 2
Khi ®ã, ta lÇn lît víi:

 Víi t = 2 ta ®îc A1 ( 4; 4; 4 ) vµ mÆt cÇu ®êng kÝnh M1H lµ:
 7 5
T©m T1  2 ; 3; 2  lµ trung ®iÓm A1 M
  
(T1): 
 7
B¸n kÝnh=R T= 1M
2
2 2
 7  5 7
⇔ (T1 ) :  x −  + (y − 3) 2 +  z −  =.
 2  2 2
 Víi t = −2 ta ®îc A 2 ( 0; − 4; − 8 ) vµ mÆt cÇu ®êng kÝnh A2M lµ:
 3 7
T©m T2  2 ; − 1; − 2  lµ trung ®iÓm A 2 M
(T2):   
B¸n kÝnh= R T=
 2M 63 / 2
2 2
 3  7  63
⇔ (T2 ) :  x −  + ( y + 1) +  z +  = .
2
 2  2 2
VËy, tån t¹i hai mÆt cÇu (T1) vµ (T2) tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
§3. ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng

D¹ng to¸n 1: Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng
Ph¬ng ph¸p

Ta cã:
1. Ph¬ng tr×nh:
=x x 0 + at

=y y 0 + bt , t ∈ 
=
z z 0 + ct
víi ®iÒu kiÖn a2 + b2 + c2 > 0 lµ ph¬ng tr×nh tham sè cña mét ®êng

th¼ng (d). Khi ®ã, ®êng th¼ng (d) cã vect¬ vtcp lµ u(a;b;c) vµ ®i qua
®iÓm M0(x0; y0; z0).
2. Ph¬ng tr×nh:
x − x 0 y − y0 z − z0
= =
a b c
víi ®iÒu kiÖn abc ≠ 0 lµ ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña mét ®êng th¼ng (d).

Khi ®ã, ®êng th¼ng (d) cã vect¬ vtcp lµ u(a;b;c) vµ ®i qua ®iÓm
M0(x0; y0; z0).
3. Ph¬ng tr×nh:
A1x + B1 y + C1z + D1 = 0

 A 2 x + B2 y + C 2 z + D 2 =0
lµ ph¬ng tr×nh cña mét ®êng th¼ng khi vµ chØ khi:
B C C A A B  
A1:B1:C1 ≠ A2:B2:C2 ⇔  1 1 , 1 1 , 1 1  ≠ 0 .
 B2 C 2 C 2 A 2 A 2 B2 
Khi ®ã, vect¬:
  B1 C1 C1 A1 A1 B1 
a  ; ;  lµ mét vtcp cña (d).
 B2 C 2 C 2 A 2 A 2 B2 
 Chó ý: §i kÌm víi hä ®êng th¼ng (dm) thêng cã thªm çc c©u hái phô:
C©u hái 1: Chøng minh r»ng hä (dm) lu«n ®i qua mét ®iÓm cè ®Þnh.
C©u hái 2: Cho ®iÓm M cã tÝnh chÊt K, biÖn luËn theo vÞ trÝ cña M sè ®êng
th¼ng cña hä (dm) ®i qua M.
C©u hái 3: Chøng minh r»ng hä ®êng th¼ng (dm) lu«n thuéc mét mÆt ph¼ng
cè ®Þnh, ®Ó thùc hiÖn yªu cÇu nµy chóng ta lùa chän mét trong hai
çch sau:
Çch 1: Khö m tõ hÖ cña ph¬ng tr×nh (d), ta ®îc:
Ax + By + Cz + D = 0 (1)
Khi ®ã (1) chÝnh lµ ph¬ng tr×nh cña mÆt ph¼ng cè ®Þnh (P) chøa
çc ®êng th¼ng cña hä (dm).
Çch 2: Ta thùc hiÖn theo çc bíc sau:
Bíc 1: Chïm mÆt ph¼ng t¹o bëi trôc (dm) cã ph¬ng tr×nh:
α[A1(m)x + B1(m)y + C1(m)z + D1(m)] +

+ β[A2(m)x + B2(m)y + C2(m)z + D2(m)] = 0. (2)

Bíc 2: Lùa chän çc gi¸ trÞ thÝch hîp cña α, β, ®a (2) vÒ d¹ng:
Ax + By + Cz + D = 0 (3)
Bíc 3: Khi ®ã (3) chÝnh lµ ph¬ng tr×nh cña mÆt ph¼ng cè ®Þnh
(P) chøa çc ®êng th¼ng cña hä (dm).
x =2 + (m + 1)t

y =+1 (m − 1)t , t ∈  . (1)
z = mt

a. T×m ®iÒu kiÖn cña m ®Ó ph¬ng tr×nh trªn lµ ph¬ng tr×nh cña mét
hä ®êng th¼ng kÝ hiÖu lµ (dm), tõ ®ã chØ ra ®iÓm cè ®Þnh mµ hä
(dm) lu«n ®i qua.
b. §iÓm A(3; 1; 1) cã thuéc ®êng th¼ng nµo cña hä (dm) kh«ng.
c. Chøng minh r»ng hä ®êng th¼ng (dm) lu«n thuéc mét mÆt ph¼ng
(P) cè ®Þnh, t×m ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi mäi ®êng th¼ng cña hä
(dm) vµ cã t©m thuéc mÆt ph¼ng (Q): x + y + 2z − 1 = 0.
e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R = 2 6 tiÕp xóc víi mäi
®êng th¼ng cña hä (dm).
 Gi¶i
a. Ta cã:
a 2 + b 2 + c2 = (m + 1)2 + (m − 1)2 + m2 = 3m2 + 2 > 0, ∀m
VËy víi mäi m, ph¬ng tr×nh (1) lµ ph¬ng tr×nh tham sè cña hä ®êng th¼ng (dm)
vµ dÔ nhËn thÊy hä (dm) lu«n ®i qua ®iÓm cè ®Þnh M0(2; 1; 0), øng víi t = 0 khi thay
vµo ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng.
b. §iÓm A(3; 1; 1) thuéc mét ®êng th¼ng cña hä khi hÖ sau cã nghiÖm:
3 =2 + (m + 1)t mt + t =1
 
1 =+ 1 (m − 1)t ⇔ mt − t = 0 ⇔ m = t = 1.
1 = mt mt = 1
 
VËy, ®iÓm A(3; 1; 1) thuéc ®êng th¼ng (d1) cña hä (dm).
c. Ta lùa chän mét trong ba çch lËp luËn sau:
Çch 1: Tõ hÖ (1) b»ng çch rót theo t, ta ®îc:
 x−2
t = m + 1 x−2 z
  m + 1 = m
 y −1 m(x − z − 2) =z x−z−2
 t = ⇔  ⇔  ⇒ = −1
 m −1  y −1 = z m(y − z − 1) =−z y − z −1
 z  m − 1 m
t = m


⇒ x + y − 2z − 3 = 0.
§ã chÝnh lµ ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) cè ®Þnh chøa hä ®êng th¼ng (dm).
Çch 2: Tõ hÖ (1) b»ng çch céng ph¬ng tr×nh thø nhÊt víi ph¬ng tr×nh thø hai, ta
®îc:
x + y = 3 + 2mt x + y = 3 + 2mt
 ⇒  ⇒ x + y − 2z − 3 = 0.
z = mt 2z = 2mt
 
Çch 3: Hä (dm) cã vtcp u (m + 1; m − 1; m) vµ víi vect¬ n (1; 1; −2) ta cã nhËn xÐt:
  
u.n = (m + 1).1 + (m − 1).1 − 2m = 0, ∀m ⇔ u ⊥ n , ∀m.
Do ®ã, hä (dm) thuéc mÆt ph¼ng (P) cè ®Þnh cã ph¬ng tr×nh ®îc cho bëi:
Qua M 0 (2;1;0)
(P):   ⇔ (P): x + y − 2z − 3 = 0.
 vtpt n(1;1; − 2)
d. MÆt cÇu (T) cÇn t×m chÝnh lµ mÆt cÇu tiÕp xóc víi mÆt ph¼ng (P) t¹i ®iÓm cè ®Þnh
M0(2; 1; 0) vµ vµ cã t©m thuéc mÆt ph¼ng (Q).
Ta lÇn lît cã:
 (S) tiÕp xóc víi (P) t¹i ®iÓm M0, suy ra I thuéc ®êng th¼ng (∆) cã ph¬ng
tr×nh cho bëi:
x= 2 + t
Qua M 0 Qua M 0 (2;1;0) 
(∆):  ⇔ (∆):   ⇔ (∆): y= 1 + t , t ∈  .
(∆) ⊥ (P)  vtcp n(1;1; − 2) 
z = −2t
 B»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (∆) vµo (Q), ta ®îc:
2 + t + 1 + t + 2(−2t) − 1 = 0 ⇔ 2 − 2t = 0 ⇔ t = 1
⇒ T©m T(3 ; 2 ; −2) vµ b¸n kÝnh= R TM=0 6.
Tõ ®ã, ta nhËn ®îc ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (T) cã d¹ng:
(T): (x − 3)2 + (y − 2)2 + (z + 2)2 = 6.
e. MÆt cÇu (S) cÇn t×m chÝnh lµ mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R = 2 6 tiÕp xóc víi mÆt
ph¼ng (P) t¹i ®iÓm cè ®Þnh M0(2; 1; 0).
Ta lÇn lît cã:
 (S) tiÕp xóc víi (P) t¹i ®iÓm M0, suy ra I thuéc ®êng th¼ng (∆) cã ph¬ng
tr×nh cho bëi:
x= 2 + t
Qua M 0 Qua M 0 (2;1;0) 
(∆):  ⇔ (∆):   ⇔ (∆): y= 1 + t , t ∈  .
(∆) ⊥ (P)  vtcp n(1;1; − 2) 
z = −2t
Suy ra t©m I(2 + t; 1 + t; −2t).
 (S) tiÕp xóc víi (P) t¹i M0 khi vµ chØ khi:
t = 2
M0I = R ⇔ M0I2 = R2 ⇔ 6t2 = 24 ⇔ t2 = 4 ⇔  .
 t = −2
Khi ®ã:

 Víi t = 2, suy ra t©m I1(4; 3; −4) khi ®ã ®îc (S1) cã ph¬ng tr×nh lµ:
(S1): (x − 4)2 + (y − 3)2 + (z + 4)2 = 24.
 Víi t = −2, suy ra t©m I2(0; −1; 4) khi ®ã ®îc (S2) cã ph¬ng tr×nh lµ:
(S2): x2 + (y + 1)2 + (z − 4)2 = 24.
 NhËn xÐt: Nh vËy, trong lêi gi¶i cña bµi to¸n trªn:
a. ë c©u b), b»ng viÖc lùa chän t = 0 chóng ta nhËn ®îc ®iÓm cè
®Þnh M(1; 0; 2) mµ hä ®êng th¼ng (dm) lu«n ®i qua. Vµ çc
em häc sinh cÇn linh ho¹t trong phÐp lùa chän nµy.
b. ë c©u c), víi ba çch:
 Çch 1, chóng ta thùc hiÖn viÖc chuyÓn ph¬ng tr×nh cña hä
(dm) vÒ d¹ng chÝnh t¾c råi d¹ng tæng qu¸t (giao tuyÕn cña hai
mÆt ph¼ng) vµ tõ ®ã khö m ®Ò nhËn ®îc ph¬ng tr×nh mÆt
ph¼ng cè ®Þnh (P). C«ng viÖc nµy thùc chÊt lµ khö dÇn çc
tham sè t vµ m.
 Çch 2, chóng ta thùc hiÖn liªn tiÕp hai phÐp khö cho çc
tham sè t vµ mt vµ ®©y lµ çch gi¶i mµ çc em häc sinh h·y
ghi nhËn ®Ó ¸p dông cho çc bµi tËp t¬ng tù.

 Çch 3, ®Ó t×m ®îc vect¬ n chóng ta thùc hiÖn nh sau:

Gi¶ sö n (A; B; C) vµ khi ®ã:
 
a . n = 0, ∀m ⇔ A(m + 1) + B(m − 1) + Cm = 0, ∀m
⇔ (A + B + C)m + A − B = 0, ∀m
A + B + C = 0 B = A
⇔  ⇔  .
A − B = 0 C = −2A

Tõ ®ã, chän A = 1 ta ®îc n (1; 1 ; −2).
x − 1 my z + 1
= = . (1)
2m 2 m
a. T×m ®iÒu kiÖn cña m ®Ó ph¬ng tr×nh (1) lµ ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c
cña mét ®êng th¼ng, gäi lµ hä (dm).
b. T×m ®iÓm cè ®Þnh mµ hä (dm) lu«n ®i qua.
c. Chøng tá r»ng hä ®êng th¼ng (dm) lu«n thuéc mét mÆt ph¼ng cè ®Þnh.
 Gi¶i
a. Tríc tiªn ta cÇn cã ®iÒu kiÖn m ≠ 0 ®Ó chuyÓn ph¬ng tr×nh (1) vÒ d¹ng:
x −1 y z +1
= = .
2m 2 m
m

Khi ®ã, ®Ó ph¬ng tr×nh trªn lµ ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña mét ®êng th¼ng ®iÒu
kiÖn lµ:
2
2m. .m ≠ 0 ⇔ m ≠ 0.
m
VËy, víi m ≠ 0 ph¬ng tr×nh (1) lµ ph¬ng tr×nh cña mét ®êng th¼ng.
b. Ta thÊy ngay hä (dm) lu«n ®i qua ®iÓm cè ®Þnh M(1; 0; −1).
 2 
c. Çc ®êng th¼ng thuéc hä (dm) cã vtcp u  2m; ; m  .
 m 

Víi vect¬ n(1;0; − 2) ta cã nhËn xÐt:
  
u.n = 2m − 2m = 0 ⇔ u ⊥ n, ∀m .
VËy, hä ®êng th¼ng (dm) lu«n thuéc mÆt ph¼ng cè ®Þnh (P) cã ph¬ng tr×nh ®îc
cho bëi:
Qua M(1;0; − 1)
(P):   ⇔ (P): x − 2z − 3 = 0.
 vtpt n(1;0; − 2)
 NhËn xÐt: Víi mÆt ph¼ng (Q) chóng ta cßn gÆp mét d¹ng to¸n lµ "T×m ®êng
th¼ng cè ®Þnh lu«n thuéc hä mÆt ph¼ng (Q)". ThÝ dô víi mÆt ph¼ng
(Q): x + my − 3mz − m − 1 = 0 ta thùc hiÖn phÐp biÕn ®æi:
(Q): x − 1 + m(y − 3z − 1) = 0
Tõ ®ã, suy ra ®êng th¼ng cè ®Þnh thuéc hä mÆt ph¼ng (Q) cã
ph¬ng tr×nh:
x − 1 = 0
(d):  .
 y − 3z − 1 = 0
Nh vËy, ®Ó chøng minh hä mÆt ph¼ng (Pm) lu«n ®i qua mét ®êng
th¼ng (d) cè ®Þnh, ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: BiÕn ®æi ph¬ng tr×nh cña hä (Pm) vÒ d¹ng:
f(x, y, z) + mg(x, y, z) = 0.
Bíc 2: VËy, hä (Pm) lu«n ®i qua mét ®êng th¼ng (d) cè ®Þnh cã
ph¬ng tr×nh:
f (x, y, z) = 0
(d):  .
g(x, y, z) = 0
D¹ng to¸n 2: ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng
Ph¬ng ph¸p
§Ó viÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d), ta sö dông çc kÕt qu¶:
Çch 1: §êng th¼ng ®i qua mét ®iÓm vµ biÕt vtcp hoÆc ®êng th¼ng ®i qua
hai ®iÓm ph©n biÖt ®· ®îc tr×nh bµy trong phÇn ph¬ng tr×nh
®êng th¼ng.
Çch 2: §êng th¼ng ®îc coi lµ giao tuyÕn cña hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2)
chøa nã. Tõ ®ã, ta thùc hiÖn theo çc bíc:

Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P1): A1x + B1y + C1z + D1 = 0.
Bíc 2: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P2): A2x + B2y + C2z + D2 = 0.
Bíc 3: §êng th¼ng (d) gåm nh÷ng ®iÓm M(x; y; z) tho¶ m·n hÖ
ph¬ng tr×nh:
A1x + B1 y + C1z + D1 = 0
 . (*)
 A 2 x + B2 y + C 2 z + D 2 =0

Bíc 4: Chän mét ®iÓm M0 tho¶ m·n hÖ (*) vµ mét vtcp u cña ®êng
th¼ng (d) ®îc x¸c ®Þnh bëi:
   B C C A A B 
u =  n1 , n 2  =  1 1 ; 1 1 ; 1 1  .
 B2 C 2 C 2 A 2 A 2 B2 
Bíc 5: ViÕt d¹ng ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) theo yªu cÇu cña
bµi to¸n (trong nhiÒu trêng hîp chóng ta cã thÓ bá qua
bíc 4 nÕu bµi to¸n yªu cÇu vÒ ph¬ng tr×nh tham sè cña
®êng th¼ng).
ThÝ dô 1. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm M(2; −1; 3) vµ:
x y + 2 2z + 1
=
a. Song song víi ®êng th¼ng (∆): = .
2 1 2
b. Vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng (P): 3x − 2y + z − 6 = 0.
c. Song song víi hai mÆt ph¼ng:
(P1): 2x + 2y + z − 4 = 0, (P2): 2x − y − z + 5 = 0.
 Gi¶i
a. Ta cã:
x= 2 + 2t
Qua M Qua M(2; − 1;3) 
(d):  ⇔ (d):   ⇔ (d): y =−1 + t , t ∈ 
(d) //(∆)  vtcp u ∆ (2;1;1) z= 3 + t

b. Ta cã:
Qua M Qua M(2; − 1;3) x − 2 y +1 z −3
(d):  ⇔ (d):   ⇔ (d): = = .
(d) ⊥ (P)  vtcp n P (3; − 2;1) 3 −2 1
 
c. Çc mÆt ph¼ng (P1), (P2) cã vtpt n1 (2; 2; 1), n 2 (2; −1; −1).

Gäi u lµ mét vtcp cña ®êng th¼ng (d), ta cã:
 
(d) //(P1 ) u ⊥ n1    
 ⇔    ⇔ u =  n1 , n 2  = (−1; 4; −6) chän u (1; −4; 6).
(d) //(P2 ) u ⊥ n 2
Khi ®ã:

x= 2 + t
Qua M(2; − 1;3) 
(d):   ⇔ (d): y =−1 − 4t , t ∈  .
 vtcp u(1; − 4;6) z= 3 + 6t

 Chó ý: 1. RÊt nhiÒu em häc sinh khi thùc hiÖn c©u a) m¾c ph¶i sai lÇm bëi

cho r»ng ®êng th¼ng (∆) cã mét vtcp lµ u(2;1;2) .
2. Chóng ta biÕt r»ng giao ®iÓm H cña ®êng th¼ng (d) víi mÆt ph¼ng
(P) trong c©u b) chÝnh lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®iÓm M trªn (P).
Nh vËy, chóng ta cã thªm mét ph¬ng ph¸p ®Ó "T×m to¹ ®é h×nh
chiÕu vu«ng gãc cña ®iÓm M trªn mÆt ph¼ng (P) cho tríc".
3. §Ó "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm A vµ vu«ng
gãc víi hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) cho tríc" chóng ta thùc hiÖn
theo çc bíc:  
Bíc 1: T×m çc vtcp u1 vµ u 2 cña çc ®êng th¼ng (d1) vµ (d2).

Bíc 2: Gäi u lµ vtcp cña ®êng th¼ng (d), ta cã:
 
u ⊥ u1   
   ⇒ u =  u1 , u 2  .
u ⊥ u 2
Bíc 3: Khi ®ã, ta ®îc:
Qua A
(d):   .
 vtcp u
Çc em häc sinh cÇn lu ý tíi viÖc bµi to¸n cã thÓ thay ®æi ®iÒu
kiÖn vu«ng gãc víi ®êng th¼ng (d1) (hoÆc (d2)) b»ng yªu cÇu
song song víi mÆt ph¼ng (P1) (hoÆc (P2)).
ThÝ dô 2. Cho ®iÓm M(1; 2; 1) vµ hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) cã ph¬ng tr×nh:
x y −1 2 − z x −1 1− y z
(d1 )=
: = , (d 2 ) : = = .
1 1 1 1 2 1
a. T×m gãc vµ kho¶ng çch gi÷a hai ®êng th¼ng (d1), (d2).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua ®iÓm A vµ vu«ng gãc víi c¶
(d1), (d2).
 Gi¶i
a. Ta cã:

 §êng th¼ng (d1) cã vtcp v1 (1; 1; − 1) vµ ®i qua ®iÓm M1(0; 1; 2).

 §êng th¼ng (d2) cã vtcp v 2 (1; − 2; 1) vµ ®i qua ®iÓm M2(1; 1; 0).
 C«sin gãc α gi÷a hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) ®îc cho bëi:

 
v1 .v 2 1− 2 −1 2
cosα =   = = .
v1 . v 2 1 + 1 + (−1) . 1 + (−2) + 1
2 2 2 2 2 2
18
 Kho¶ng çch gi÷a hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) ®îc cho bëi:
  
 v1 , v 2  .M1 M 2 (−1; − 2; − 3)(1; 0; − 2)
  5
d((d1 ), (d=
2 )) =   = .
 v1 , v 2  (−1; − 2; − 3) 14
 

b. Gi¶ sö (d) cã vtcp u , ta cã:
 
(d) ⊥ (∆1 ) u ⊥ v1    
 ⇔    ⇒ u = v1 , v 2  =(−1; − 2; − 3) chän u(1; 2; 3) .
(d) ⊥ (∆ 2 ) u ⊥ v 2
Tõ ®ã, ta cã:
 x= 1 + t
Qua M(1;2;1) 
(d) :   ⇔ (d) : y = 2 + 2t , t ∈  .
 vtcp u(1;2;3) z= 1 + 3t

 Chó ý: 1. Bµi to¸n trªn cßn cã thÓ thùc hiÖn theo çch:
 
 ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P1) qua A vµ vu«ng
gãc víi (d1).
 ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P2) qua A vµ vu«ng
gãc víi (d2).
Bíc 3: Khi ®ã (d) chÝnh lµ giao tuyÕn cña (P1) víi (P2).
Vµ tõ ®©y, chóng ta ®· biÕt çc çch x¸c ®Þnh d¹ng
ph¬ng tr×nh cho ®êng th¼ng (d) ë thÝ dô 3.
2. §Ó "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm A c¾t hai
®êng th¼ng (d1) vµ (d2) chÐo nhau cho tríc", ta cã thÓ lùa chän
mét trong hai çch:
Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) tho¶ m·n:
qua A
(P):  .
(d1 ) ⊂ (P)
Bíc 2: X¸c ®Þnh giao ®iÓm B cña (d2) vµ (P).
Bíc 3: ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) tho¶ m·n
®iÒu kiÖn:
qua A
(d):   .
 vtcp AB

Bíc 1: Gi¶ sö ®êng th¼ng (d) c¾t (d1) vµ (d2) theo

thø tù t¹i B, C. Khi ®ã to¹ ®é B, C theo thø tù
tho¶ m·n çc ph¬ng tr×nh cña (d1) vµ (d2).
Bíc 2: Tõ ®iÒu kiÖn A, B, C th¼ng hµng ta x¸c ®Þnh
®îc to¹ ®é B, C.
Bíc 3: ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua A
vµ B.
Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P1) tho¶ m·n
®iÒu kiÖn:
qua A
(P1):  .
(d1 ) ∈ (P1 )
Bíc 2: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P2) tho¶ m·n
®iÒu kiÖn:
qua A
(P2):  .
(d 2 ) ∈ (P2 )
Bíc 3: §êng th¼ng (d) chÝnh lµ giao tuyÕn cña hai
mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2).
Vµ tõ ®©y, chóng ta ®· biÕt çc çch x¸c ®Þnh
d¹ng ph¬ng tr×nh cho ®êng th¼ng (d).
§iÒu kiÖn ®i qua ®iÓm A trong bµi to¸n trªn cã thÓ ®îc thay bëi
®iÒu kiÖn song song víi mét ®êng th¼ng (∆) hoÆc vu«ng gãc víi
mét mÆt ph¼ng.
ThÝ dô 3. Cho mÆt ph¼ng (P) vµ hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) cã ph¬ng tr×nh:
(P): 3x + 3y − 4y = 0,
x −1 y − 3 z + 2 x − 2 y −1 z −1
(d1 ) : = = , (d2 ) : = = .
1 2 1 3 −1 −2
a. TÝnh c«sin gãc gi÷a mÆt ph¼ng (P) víi çc ®êng th¼ng (d1), (d2).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng (P) vµ c¾t
c¶ hai ®êng th¼ng (d1), (d2).
 Gi¶i
a. Ta cã: 
 MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n P (3; 3; − 4) .

 §êng th¼ng (d1) cã vtcp u1 (1; 2; 1) vµ ®i qua ®iÓm M1(1; 3; −2).

 §êng th¼ng (d2) cã vtcp u 2 (3; − 1; − 2) vµ ®i qua ®iÓm M2(2; 1; 1).
Ta lÇn lît:
 Gäi α lµ gãc gi÷a (d1) víi (P) th×:

 
u1 .n P 1.3 + 2.3 + 1(−4) 5
=
sin α =   =
u1 . n P 1 + 22 + 12 . 32 + 32 + (−4)2
2
476
25 451
⇒ cos α= 1 − sin 2 α= 1− = .
476 476
 Gäi β lµ gãc gi÷a (d1) víi (P) th×:
 
u 2 .n P 3.3 − 1.3 − 2(−4) 7
=sin β =   =
u2 . n P 32 + (−1)2 + (−2)2 . 32 + 32 + (−4)2 119
49 70 10
⇒ cos β= 1 − sin 2 β= 1−
= = .
119 119 17
b. Ta cã thÓ lùa chän mét trong çc çch sau:
Çch 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh çc ®êng th¼ng (d1), (d2) vÒ d¹ng tham sè:
 x= 1 + t x= 2 + 3u
 
(d1): y= 3 + 2t (t ∈  ), (d2): y= 1 − u (u ∈  ).
z =−2 + t z= 1 − 2u
 
Gi¶ sö (∆) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng vµ (∆) c¾t (d1) vµ (d2) theo thø tù t¹i çc ®iÓm
E, F. Khi ®ã:
 §iÓm E ∈ (d1) suy ra E(1 + t; 3 + 2t; t − 2).
 §iÓm F ∈ (d2) suy ra F(2 + 3u; 1 − u; 1 − 2u).

 V× EF vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng (P) cã vtpt n P (3; 3; − 4) ta ®îc:
  3u − t + 1 − u − 2t − 2 −2u − t + 3
EF = kn P ⇔= = ⇒ t = 1 ⇒ E ( 2;5; − 1) .
3 3 −4
Khi ®ã, ®êng th¼ng (∆) ®îc cho bëi:
x= 2 + 3t
Qua E(2;5; − 1) 
(∆):   ⇔ (∆): y= 5 + 3t , t ∈  .
 vtcp u ' ( 3;3; − 4 ) z =−1 − 4t

Çch 2: Gi¶ sö (∆) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng, khi ®ã (∆) lµ giao tuyÕn cña hai mÆt
ph¼ng (Q1) vµ (Q2), trong ®ã:
(P) ⊥ (Q1 ) (P) ⊥ (Q 2 )
(Q1):  vµ (Q2):  .
(d1 ) ⊂ (Q1 ) (d 2 ) ⊂ (Q 2 )
 Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q1) ®îc cho bëi:
Qua M1 (1;3; − 2) Qua M1 (1;3; − 2)
(Q1):    ⇔ (Q1):    
CÆp vtcp n P vµ u1  vtpt n=Q1 [ n P , u=
1] (11; − 7;3)
⇔ (Q1): 11x − 7y + 3z + 16 = 0.


Qua M 2 (2;1;1) Qua M 2 (2;1;1)
(Q2):    ⇔ (Q2):    
CÆp vtcp n P vµ u 2  vtpt n Q2 =[ n P , u1 ] =−
( 10; − 6; − 12)
⇔ (Q2): 5x + 3y + 6z − 19 = 0.
VËy, ®êng th¼ng (∆) chøa çc ®iÓm M(x; y; z) tho¶ m·n hÖ:
11x − 7y + 3z + 16 = 0
 . (I)
5x + 3y + 6z − 19 = 0
B»ng viÖc ®Æt x = 3t + 2, ta biÕn ®æi hÖ (I) vÒ d¹ng:
x= 3t + 2 x= 2 + 3t
 
11(3t + 2) − 7y + 3z + 16 = 0 ⇔ y= 5 + 3t , t ∈  .
5(3t + 2) + 3y + 6z − 19 = 
 0 z =−1 − 4t
§ã chÝnh lµ ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (∆) cÇn dùng.
Çch 3: Gi¶ sö (∆) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng vµ (∆) c¾t (d2) t¹i F.
 Gäi (Q1) lµ mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi (P) vµ chøa (d1), ta cã:
Qua M1 (1;3; − 2) Qua M1 (1;3; − 2)
(Q1):    ⇔ (Q1):    
1] (11; − 7;3)
⇔ (Q1): 11x − 7y + 3z + 16 = 0.
 Täa ®é ®iÓm F lµ nghiÖm cña hÖ ph¬ng tr×nh:
x − 2 y −1 z −1 x= 5 − 3y
 = = 
 3 −1 −2 ⇔ = z 2y − 1
11x − 7y + 3z + 16 = 
0 11(5 − 3y) − 7y + 3(2y − 1) + 16 = 0
⇒ F ( −1;2;3 ) .
VËy, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (∆) cã d¹ng:
Qua F(−1;2;3) x +1 y − 2 z −3
(∆):   ⇔ (∆) : = = .
 vtcp n P ( 3;3; − 4 ) 3 3 −4
Çch 4: Gi¶ sö (∆) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng vµ (∆) c¾t (d1) t¹i E.
 Gäi (Q2) lµ mÆt ph¼ng song song víi (d’) vµ chøa (d2), ta cã:
Qua M 2 (2;1;1) Qua M 2 (2;1;1)
(Q2):    ⇔ (Q2):    
CÆp vtcp n P vµ u 2  vtpt n Q2 =[ n P , u1 ] =−
( 10; − 6; − 12)
⇔ (Q2): 5x + 3y + 6z − 19 = 0.
 Täa ®é ®iÓm B lµ nghiÖm cña hÖ ph¬ng tr×nh:
x −1 y − 3 z + 2 =y 2x + 1
= = 
 1 2 1 ⇔ z= x − 3 ⇒ E ( 2;5; − 1) .
5x + 3y + 6z − 19 = 0 5x + 3(2x + 1) + 6(x − 3) − 19 = 0


Qua E(2;5; − 1) x − 2 y −5 z +1
(∆):   ⇔ (∆) : = = .
 vtcp n P ( 3;3; − 4 ) 3 3 −4
 Chó ý: KÕt hîp ®iÒu kiÖn vu«ng gãc vµ c¾t ®êng th¼ng chóng ta nhËn ®îc
d¹ng to¸n "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm A vu«ng
gãc vµ c¾t ®êng th¼ng (d) cho tríc", vÝ dô sÏ sau minh ho¹ ph¬ng
ph¸p thùc hiÖn.
ThÝ dô 4. Cho ®iÓm M(1; 2; −1) vµ ®êng th¼ng (d) cã ph¬ng tr×nh:
x = 2

(d): y = t , t ∈  .
 z= 1 − t

a. X¸c ®Þnh to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M trªn ®êng th¼ng (d).
Tõ ®ã, suy ra täa ®é ®iÓm M1 ®èi xøng víi M qua (d).
b. LËp ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua M vu«ng gãc víi (d) vµ c¾t (d).
 Gi¶i
a. Gäi H lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M lªn ®êng th¼ng (d), suy ra:

H(2; t; 1 − t) ⇒ MH (1; t − 2; 2 − t),
   
MH ⊥ (d) ⇔ MH ⊥ u ⇔ MH.u = 0 ⇔ t − 2 + t − 2 = 0 ⇔ t = 2 ⇒ H(2; 2; −1).
V× H lµ trung ®iÓm cña MM1 nªn ta cã M1(3; 2; −1).
b. Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua M vu«ng gãc víi (d) vµ c¾t (d) lµ:
 x= 1 + t
Qua M(1;2; − 1) 
(∆):   ⇔ (∆): y = 2 , t ∈  .
 vtcp MH(1;0;0) z = −1

 Chó ý: §Ó t¨ng ®é khã cho d¹ng to¸n "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i
qua ®iÓm A vu«ng gãc vµ c¾t ®êng th¼ng (∆) cho tríc", ngêi ta
thêng thay ®iÒu kiÖn vu«ng gãc b»ng t¹o víi (∆) mét gãc α,
ThÝ dô 5. LËp ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua A(4; 1; −1) c¾t (∆) vµ t¹o víi (∆)
mét gãc b»ng 450, biÕt:
x = 0

(∆ ) : y =+1 t, t ∈ .
 z= 1 + t

 Gi¶i

Çch 1: §êng th¼ng (∆) ®i qua ®iÓm B(0; 1; 1) vµ cã vtcp u ∆ (0; 1; 1).


Gi¶ sö ®êng th¼ng (d) cÇn dùng cã vtcp u d (a; b; c) , ta lÇn lît cã:

 Gäi (P) lµ mÆt ph¼ng qua A vµ chøa (∆) th× (P) cã vtpt n P ®îc cho bëi:
   
nP =  AB, u  = ( −2; 4; − 4) chän n P (1; − 2; 2) .
 
 V× (d) c¾t (∆) nªn n»m trong (P), do ®ã:
   
u d ⊥ n P ⇔ u d .n P = 0 ⇔ a − 2b + 2c = 0 ⇔ a = 2b − 2c. (1)
 §Ó gãc gi÷a (d) vµ (∆) b»ng 459 ®iÒu kiÖn lµ:
 
u d .u ∆ 1 b+c
cos 450 =   ⇔ =
ud . u∆ 2 a + b + c2 . 12 + 12
2 2
⇔ (b + c)2 = (2b − 2c)2 + b2 + c2 ⇔ 2b2 − 5bc + 2c2 = 0

⇔ b = 2c hoÆc c = 2b.
Khi ®ã:
 
 Víi b = 2c th× a = 2c nªn u d (2c; 2c; c) chän u d (2; 2; 1) , tõ ®ã:
x= 4 + 2t
Qua A(4;1; − 1) 
(d1):   ⇔ (d1 ) : y = 1 + 2t , t ∈  .
 vtcp u d (2;2;1) 
z =−1 + t
 
 Víi c = 2b th× a = −2b nªn u d (−2b; b; 2b) chän u d (−2; 1; 2) , tõ ®ã:
x= 4 − 2t
Qua A(4;1; − 1) 
(d2):   ⇔ (d2 ) : y = 1+ t , t∈ .
 vtcp u d (−2;1;2) z =−1 + 2t

VËy, tån t¹i hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.

Gäi H lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A trªn (∆), ta lÇn lît cã:
 Gäi (Q) lµ mÆt ph¼ng qua A vµ vu«ng gãc víi (∆), ta cã:
Qua A(4;1; − 1)
(Q):   ⇔ (Q): y + z = 0.
 vtpt u ∆ (0; 1; 1)
 V× {H} = (∆) ∩ (Q) nªn to¹ ®é H lµ nghiÖm hÖ ph¬ng tr×nh:
x = 0
 y= 1 + t

 ⇒ x = y = z = 0 ⇒ H(0; 0; 0).
 z= 1 + t
y + z = 0
Gi¶ sö ®êng th¼ng (d) cÇn dùng c¾t (∆) t¹i M(0; 1 + t; 1 + t) th× ∆HAM vu«ng
c©n t¹i H, suy ra:
HM = HA ⇔ HM2 = HA2 ⇔ (1 + t)2 + (1 + t)2 = 42 + 12 + (−1)2

1 + t =−3  t = −4
⇔ (1 + t)2 = 9 ⇔  ⇔ 1 .
1 + t =3 t2 = 2
Khi ®ã:
 Víi t1 = −4 th× M1(0; −3; −3), tõ ®ã:
 x= 4 + 2t
Qua A(4;1; − 1) 
(d1):   ⇔ (d1 ) :  y = 1 + 2t , t ∈  .
 vtcp M1A(4;4;2) chän (2;2;1) z =−1 + t

 Víi t2 = 2 th× M1(0; 3; 3), tõ ®ã:
 x= 4 − 2t
Qua A(4;1; − 1) 
(d2):   ⇔ (d 2 ) :  y =1+ t ,t ∈ .
 vtcp AM 2 (−4;2;4) chän (−2;1;2) z =−1 + 2t


Ta lÇn lît cã:
 Kho¶ng çch d tõ A ®Õn (∆) ®îc cho bëi:
 
 AB, u ∆ 
 
= d =  18.
u∆
 Gäi H lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A trªn (∆) vµ gi¶ sö ®êng th¼ng (d) cÇn
dùng c¾t (∆) t¹i M(0; 1 + t; 1 + t) th× ∆HAM vu«ng c©n t¹i H, suy ra:
AM = AH 2 ⇔ AM 2 = 2AH 2 ⇔ (−4)2 + t2 + (2 + t)2 = 2.18
⇔ t2 + 2t − 8 = 0 ⇔ t1 = −4 hoÆc t2 = 2.
Khi ®ã:
 Víi t1 = −4 th× M1(0; −3; −3), tõ ®ã:
 x= 4 + 2t
Qua A(4;1; − 1) 
(d1):   ⇔ (d1 ) :  y = 1 + 2t , t ∈  .
 vtcp M1A(4;4;2) chän (2;2;1) z =−1 + t

 Víi t2 = 2 th× M1(0; 3; 3), tõ ®ã:
 x= 4 − 2t
Qua A(4;1; − 1) 
(d2):   ⇔ (d 2 ) :  y =1+ t ,t ∈ .
 vtcp AM 2 (−4;2;4) chän (−2;1;2) z =−1 + 2t

d¹ng to¸n "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm A vu«ng
gãc víi ®êng th¼ng (d1) vµ c¾t ®êng th¼ng (d2) chÐo nhau cho
tríc", vÝ dô sÏ sau minh ho¹ ph¬ng ph¸p thùc hiÖn.

ThÝ dô 6. Cho ®iÓm A(4; −1; −1) vµ hai ®êng th¼ng (∆1) vµ (∆2) cã ph¬ng tr×nh:
x −1 y − 3 z − 2 x − 3 y −1 z −1
( ∆1 ) : = = , (∆ 2 ) : = = .
2 −1 1 −2 1 3
a. Chøng minh r»ng hai ®êng th¼ng (∆1), (∆2) chÐo nhau.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua ®iÓm A vu«ng gãc víi (∆1)
vµ c¾t (∆2).
 Gi¶i
a. Ta cã: 
 §êng th¼ng (∆1) cã vtcp v1 (2; − 1; 1) vµ ®i qua ®iÓm M1(1; 3; 2).

 §êng th¼ng (∆2) cã vtcp v 2 (−2; 1; 3) vµ ®i qua ®iÓm M2(3; 1; 1).
NhËn xÐt r»ng:
  
 v1 , v 2  .M1 M 2 = 8 ⇒ (∆1) vµ (∆2) chÐo nhau.
 
b. Gäi (d) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng, ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (∆2) vÒ d¹ng tham sè:
x= 3 − 2u

(∆2): y= 1 + u (u ∈  ).
z= 1 + 3u

Gi¶ sö (d) c¾t (∆2) t¹i ®iÓm N, khi ®ã:
 §iÓm N ∈ (∆2) suy ra N(3 − 2u; 1 + u; 1 + 3u).
 §iÒu kiÖn ®Ó (d) vu«ng
 
gãc víi ®êng th¼ng (∆1) lµ:
 
AN ⊥ v1 ⇔ AN.v1 = 0 ⇔ 2(−1 − 2u) − (2 + u) + 2 + 3u = 0
⇔ −2u − 2 = 0 ⇔ u = −1 ⇒ N(5; 0; −2).
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®îc cho bëi:
Qua A(4; − 1; − 1) x − 4 y +1 z +1
(d):   ⇔ (d) : = = .
 vtcp AN (1;1; − 1) 1 1 −1
 Gäi (R1) lµ mÆt ph¼ng ®i qua A vµ vu«ng gãc víi (∆1) th×:
Qua A(4; − 1; − 1)
(R1):   ⇔ (R1): 2x − y + z − 8 = 0.
 vtpt v1 (2; − 1;1)
 Gäi (R2) lµ mÆt ph¼ng ®i qua A vµ chøa (∆2) th×:
Qua A(4; − 1; − 1) Qua A(4; − 1; − 1)
(R2):    ⇔ (R2):    
CÆp vtcp AM 2 vµ v 2  vtpt =
n [ AM 2 , v 2=
] (4; − 1;3)
⇔ (R2): 4x − y + 3z − 14 = 0.
Khi ®ã, ®êng th¼ng (d) cÇn dùng chøa çc ®iÓm M(x; y; z) tho¶ m·n hÖ:

2x − y + z − 8 =0
 . (*)
4x − y + 3z − 14 =0
B»ng viÖc ®Æt x = t, ta biÕn ®æi hÖ (*) vÒ d¹ng:
x = t x = t
 
2t − y + z − 8 =0 ⇔ y =−5 + t , t ∈  .
4t − y + 3z − 14 = 0 z= 3 − t
 
§ã chÝnh lµ ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (d) cÇn dùng.
 Lu ý: Chóng ta cã thÓ tèi u lêi gi¶i trong çch 2 nh sau:

Gi¶ sö (d) víi vtcp u lµ ®êng th¼ng cÇn dùng, khi ®ã (d) lµ giao tuyÕn
cña hai mÆt ph¼ng (R1) vµ (R2), trong ®ã:
Qua A Qua A
(R1):  vµ (R2):  .
(∆1 ) ⊥ (R1 ) (∆ 2 ) ⊂ (R 2 )

 MÆt ph¼ng (R1) cã vtpt v1 (2; − 1; 1) .
   
 MÆt ph¼ng (R2) cã vtpt n 2 ®îc cho bëi n= 2 [ AM 2 , v 2= ] (4; − 1;3) .
   
 vtcp u cña ®êng th¼ng (d) ®îc cho bëi = u  v1 , = n 2  (1; 1; − 1) .
Khi ®ã, ®êng th¼ng (d) ®îc cho bëi:
Qua A(4; − 1; − 1) x − 4 y +1 z +1
(d):   ⇔ (d) : = = .
 vtcp u ( 1;1; − 1 ) 1 1 −1
 Gäi (R1) lµ mÆt ph¼ng ®i qua A vµ vu«ng gãc víi (∆1) th×:
Qua A(4; − 1; − 1)
(R1):   ⇔ (R1): 2x − y + z − 8 = 0.
 vtpt v1 (2; − 1;1)
 MÆt ph¼ng (R1) c¾t (∆2) t¹i ®iÓm N th× to¹ ®é cña N lµ nghiÖm cña hÖ:
 x − 3 y − 1 z − 1 x + 2y = 5 x = 5
 = =  
 −2 1 3 ⇔ y − z = 2 ⇔ y = 0 ⇒ N(5; 0; −2).
2x − y + z − 8 = 0 2x − y + z − 8 =
 0 z = −2

x= 4 + t
Qua A(4; − 1; − 1) 
(d):   ⇔ (d): y =−1 + t , t ∈  .
 vtcp AN (1;1; − 1) z =−1 − t


D¹ng to¸n 3: VÞ trÝ t¬ng ®èi cña ®êng th¼ng vµ mÆt ph¼ng
Ph¬ng ph¸p
§Ó xÐt vÞ trÝ t¬ng ®èi cña ®êng th¼ng (d) vµ mÆt ph¼ng (P) (hoÆc x¸c
®Þnh ®iÒu kiÖn vÒ vÞ trÝ t¬ng ®èi gi÷a ®êng th¼ng (d) vµ mÆt ph¼ng (P)), ta
thêng lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: (Ph¬ng ph¸p ®¹i sè): Thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: XÐt hÖ ph¬ng tr×nh t¹o bëi (d) vµ (P).
Bíc 2: BiÖn luËn:
 NÕu hÖ cã nghiÖm duy nhÊt , khi ®ã (d) ∩ (P) = {A} cã
to¹ ®é lµ nghiÖm cña hÖ.
 NÕu hÖ v« nghiÖm, khi ®ã (d) ∩ (P) = ∅ ⇔ (d) // (P).
 NÕu hÖ cã v« sè nghiÖm, khi ®ã (d) ⊂ (P).
Çch 2: (Ph¬ng ph¸p h×nh häc): Thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gi¶ sö: 
 (d) cã vtcp u (a; b; c) vµ ®i qua M0(x0; y0; z0).
 (P) cã vtpt n (A; B; C).
Bíc 2: Khi ®ã:
1. §Ó (d) c¾t  (P) ®iÒu kiÖn lµ:
u . n ≠ 0 ⇔ Aa + Bb + Cc ≠ 0.
2. §Ó (d) song song víi (P) ®iÒu kiÖn lµ:
  
u ⊥ n u.n = 0 Aa + Bb + Cc =0
 ⇔ ⇔ .
 M 0 ∉ (P)  M 0 ∉ (P) Ax 0 + By 0 + Cz 0 + D ≠ 0
3. §Ó (d) n»m trong (P) ®iÒu kiÖn lµ:
  
u ⊥ n u.n = 0 Aa + Bb + Cc =0
 ⇔ ⇔ .
 M 0 ∈ (P)  M 0 ∈ (P) Ax 0 + By 0 + Cz 0 + D =
0
HoÆc cã thÓ lÊy hai ®iÓm ph©n biÖt M, N thuéc (d) vµ thiÕt
lËp ®iÒu kiÖn M, N thuéc (P).  
4. §Ó (d) vu«ng gãc víi (P) ®iÒu kiÖn lµ u = k n .
 Chó ý: Trong trêng hîp ®êng th¼ng (d) n»m trong mÆt ph¼ng (P) chóng ta
thêng gÆp thªm çc c©u hái:
1. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ vu«ng gãc víi (P).
2. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ t¹o víi (P) mét gãc α.
3. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi (d) vµ (P) t¹i
®iÓm M.
4. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi (d) t¹i ®iÓm
M vµ c¾t (P) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín.
M vµ c¾t (P) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn cã b¸n kÝnh b»ng r.

Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa (d) vµ vu«ng gãc víi
(P)", chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:

Bíc 1: T×m mét vtcp u cña ®êng th¼ng (d) vµ lÊy ®iÓm A thuéc (d).

T×m mét vtpt n cña mÆt ph¼ng (P).

Gäi n Q lµ mét vtpt cña mÆt ph¼ng (Q), ta cã:
 
 n Q ⊥ u   
   ⇒ n Q =  u, n  .
 n Q ⊥ n
Bíc 2: Khi ®ã, ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) ®îc cho bëi:
Qua A
(Q):   .
 vtpt n Q
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa (d) vµ t¹o víi (P) mét gãc
α", chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:

Bíc 1: T×m mét vtcp u cña ®êng th¼ng (d) vµ lÊy ®iÓm A thuéc (d).

Gäi n Q (a; b; c) lµ mét vtpt cña mÆt ph¼ng (Q), ta lÇn lît cã:
   
 n Q ⊥ u ⇔ n Q .u = 0 . (1)
 
n Q .n
 g((P), (Q)) = α ⇔  =  cos α . (2)
nQ . n

Gi¶i hÖ t¹o bëi (1) vµ (2) chóng ta nhËn ®îc to¹ ®é cña n Q .
Qua A
(Q):   .
 vtpt n Q
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi (d) vµ
(P) t¹i ®iÓm M" th× bµi to¸n ®îc chuyÓn vÒ d¹ng "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu
cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi (P) t¹i ®iÓm M", ®©y lµ d¹ng to¸n mµ chóng ta ®·
biÕt çch thùc hiÖn.
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi (d) t¹i
®iÓm M vµ c¾t (P) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín", chóng ta cã thÓ lùa chän
mét trong çc çch:
Bíc 1: Gi¶ sö I(x; y; z) lµ t©m mÆt cÇu (S), khi ®ã:
 I ∈ (P)  I ∈ (P)
   
 MI ⊥ (d) ⇔  MI.u = 0 ⇒ To¹ ®é t©m I.
 MI = R  IM 2 = R 2
 
Bíc 2: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) víi t©m I b¸n kÝnh R.


Bíc 1: LËp ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (∆) n»m trong
(P) vµ vu«ng gãc víi (d) t¹i M.
Bíc 2: Gi¶ sö I lµ t©m mÆt cÇu (S), khi ®ã: to¹ ®é t©m I tho¶ m·n
ph¬ng tr×nh tham sè cña (∆).
Sö dông ®iÒu kiÖn:
MI = R ⇒ To¹ ®é t©m I.
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi (d) t¹i
®iÓm M vµ c¾t (P) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn cã b¸n kÝnh b»ng r", chóng ta
 MI ⊥ (d)

 MI = R ⇒ To¹ ®é t©m I.

= R2 − r 2
d(I, (P))
ThÝ dô 1. Cho mÆt ph¼ng (P) vµ ®êng th¼ng (d) cã ph¬ng tr×nh:
x = 1

(P): x + 2y + 2z − 5 = 0, (d) : y =2 + t , t ∈ .
z = −t

a. Chøng minh r»ng ®êng th¼ng (d) n»m trong mÆt ph¼ng (P).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa (d) vµ vu«ng gãc víi (P).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (R) chøa (d) vµ t¹o víi (P) mét gãc α
6
cã cos α = .
3
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R = 18 tiÕp xóc víi (d) t¹i
®iÓm M(1; 2; 0) vµ c¾t (P) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín.
e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) cã b¸n kÝnh R = 3 tiÕp xóc víi (d)
t¹i ®iÓm N(1; 3; −1) vµ c¾t (P) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn cã diÖn
2π
tÝch b»ng .
9
 Gi¶i
Çch 1: XÐt hÖ ph¬ng tr×nh t¹o bëi (d) vµ (P) b»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè
cña (d) vµo (P), ta ®îc:
1 + 2(2 + t) + 2(−t) − 5 = 0 ⇔ 0 = 0.
Tøc hÖ cã v« sè nghiÖm, do ®ã (d) n»m trong (P).

Çch 2: §êng th¼ng (d) ®i qua hai ®iÓm A(1; 2; 0) vµ B(1; 3; −1).
NhËn xÐt r»ng A, B còng thuéc (P) nªn (d) n»m trong (P).

Çch 3: §êng th¼ng (d) cã vtcp u(0; 1; − 1) vµ ®i qua ®iÓm A(1; 2; 0).

MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n(1; 2; 2) . NhËn xÐt r»ng:
  
u.n = 1.2 − 1.2 = 0 ⇔ u ⊥ n . (1)
1 + 2.2 − 5 = 0 ⇒ A ∈ (P). (2)
Tõ (1) vµ (2) suy ra (d) n»m trong (P).
b. Ta cã:

 §êng th¼ng (d) cã vtcp u(0; 1; − 1) vµ ®i qua ®iÓm A(1; 2; 0).

 MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n(1; 2; 2) .

MÆt ph¼ng (Q) cã vtpt n Q tho¶ m·n:
 
 n Q ⊥ u   
   ⇒ n Q =  u, n  = (4; − 1; − 1) .
 n Q ⊥ n
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) ®îc cho bëi:
Qua A (1; 2; 0 )
(Q) :   ⇔ (Q): 4x − y − z − 2 = 0.
 vtpt n Q (4; − 1; − 1)
 
c. Gi¶ sö mÆt ph¼ng (R) cã vtpt n R (a; b; c) ≠ 0 , ta lÇn lît:
 §Ó (R) chøa (d) ®iÒu kiÖn lµ:
   
n R ⊥ u ⇔ n R .u = 0 ⇔ b − c = 0 ⇔ b = c.
6
 (R) t¹o víi (P) mét gãc α cã cos α = ®iÒu kiÖn lµ:
3
a + 2b + 2c 6 a + 2b + 2c
= ⇔ = 6
a 2 + b 2 + c2 . 12 + 2 2 + 2 2 3 a 2 + b 2 + c2
2
⇔ (a + 4b)2 = 6(a 2 + 2b 2 ) ⇔ 5a2 − 8ab − 4b2 = 0 ⇔ a = 2 b hoÆc a = − b .
5
Khi ®ã:

 Víi a = 2 b th× chän a = 2 ta ®îc b = c = 1 nªn n R (2; 1; 1) , tõ ®ã:
Qua A (1; 2; 0 )
(R1 ) :   ⇔ (R1): 2x + y + z − 4 = 0.
 vtpt n R (2; 1; 1)
2 
 Víi a = − b th× chän a = 2 ta ®îc b = c = −5 nªn n R (2; − 5; − 5) , tõ ®ã:
5
Qua A (1; 2; 0 )
(R 2 ) :   ⇔ (R2): 2x − 5y − 5z + 8 = 0.
 vtpt n R (2; − 5; − 5)
VËy, tån t¹i hai mÆt ph¼ng (R1), (R2) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.


Çch 1: Gi¶ sö I(x; y; z) lµ t©m mÆt cÇu (S) cÇn dùng, khi ®ã:
 I ∈ (P)  I ∈ (P) x + 2y + 2z − 5 = 0
    
 MI ⊥ (d) ⇔  MI.u = 0 ⇔ y − 2 − z = 0
 MI = R  IM 2 = R 2 (x − 1)2 + (y − 2)2 + z 2 =
18
  
x= 1 − 4z x= 1 − 4z
  x = −3, y = 3, z =1
⇔ y= z + 2 ⇔ y= z + 2 ⇔ 
(−4z)2 + z 2 + z 2 =  x = 5, y = 1, z = −1
 18 z = ±1
Khi ®ã:
 Víi I1(−3; 3; 1), tõ ®ã ta ®îc mÆt cÇu:
T©m I1 ( −3; 3; 1)
(S1):  ⇔ (S1): (x + 3)2 + (y − 3)2 + (z − 1)2 = 18.
B¸n kÝnh R= 18
 Víi I2(5; 1; −1), tõ ®ã ta ®îc mÆt cÇu:
T©m I 2 ( 5; 1; − 1)
(S2):  ⇔ (S2): (x − 5)2 + (y − 1)2 + (z + 1)2 = 18.
 B¸n kÝnh R= 18
VËy, tån t¹i hai mÆt cầu (S1), (S2) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
Çch 2: Gi¶ sö I lµ t©m mÆt cÇu (S) cÇn dùng, khi ®ã I thuéc ®êng th¼ng (∆) cã vtcp

u ∆ n»m trong (P) vµ vu«ng gãc víi (d) t¹i M. Ta cã:
 
u ∆ ⊥ u   
   ⇒ u ∆ =  u, n  = (4; − 1; − 1) .
u ∆ ⊥ n
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (∆) ®îc cho bëi:
x= 1 + 4t
Qua M(1;2;0) 
(∆) :   ⇔ (∆): y= 2 − t , t ∈  .
 vtcp u ∆ ( 4; − 1; − 1) z = −t

Tõ ®ã t©m I(1 + 4t; 2 − t; −t) vµ ®iÒu kiÖn:
MI = R ⇔ MI2 = R2 ⇔ 16t2 + t2 + t2 = 18 ⇔ t2 = 1 ⇔ t = ±1.
Khi ®ã:
 Víi t = −1 th× I1(−3; 3; 1), tõ ®ã ta ®îc:
T©m I1 ( −3; 3; 1)
(S1):  ⇔ (S1): (x + 3)2 + (y − 3)2 + (z − 1)2 = 18.
 Víi t = 1 th× I2(5; 1; −1), tõ ®ã ta ®îc:
T©m I 2 ( 5; 1; − 1)
(S2):  ⇔ (S2): (x − 5)2 + (y − 1)2 + (z + 1)2 = 18.

e. Gi¶ sö K(x; y; z) lµ t©m mÆt cÇu (T) cÇn dùng, khi ®ã ta lÇn lît cã:
 V× NK ⊥ (d) nªn:
 
NK.u = 0 ⇔ y − 3 − z − 1 = 0 ⇔ y = z + 4 = 0. (3)
 V× NK = R nªn (x − 1)2 + (y − 3)2 + (z + 1)2 = 3. (4)
 Gi¶ sö ®êng trßn (C) t¹o bëi (T) c¾t (P) cã b¸n kÝnh r, ta cã :
2π 2
S(C) = πr2 ⇔ = πr 2 ⇔ r = .
9 3
x + 2y + 2z − 5 2
= R2 − r 2 ⇔
d(K, (P)) = 3−
1 +2 +2
2 2 2 9
 x + 2y + 2z =
10
5 ⇔ 
⇔ x + 2y + 2z − 5 = .
 x + 2y + 2z =
0
Tõ ®ã:
 Víi x + 2y + 2z = 10 kÕt hîp víi (3) ta ®îc:
x + 2y + 2z = 10 x= 2 − 4z
 ⇔  . (I)
y= z + 4 y= z + 4
Thay (I) vµo (4) ta ®îc:
2
(1 − 4z)2 + (z + 1)2 + (z + 1)2 = 3 ⇔ 6z2 − 4z = 0 ⇔ z = 0 hoÆc z = .
3
Khi ®ã:
- Víi z = 0 th× x = 2 vµ y = 4 nªn K1(2; 4; 0), suy ra mÆt cÇu:
(T1): (x − 2)2 + (y − 4)2 + z2 = 3.
2 2 14  2 14 2 
- Víi z = th× x = − vµ y = nªn K 2  − ; ;  , suy ra mÆt cÇu:
3 3 3  3 3 3
2 2 2
 2  14   2
(T2 ) :  x +  +  y −  +  z −  = 3.
 3  3  3
 Víi x + 2y + 2z = 0 kÕt hîp víi (4) ta ®îc:
x + 2y + 2z = 0 x =−4z − 8
 ⇔  . (II)
y= z + 4 y= z + 4
Thay (II) vµo (4) ta ®îc:
20
9z2 + 36z + 40 = 0 ⇔ z = −2 hoÆc z = − .
9
Khi ®ã:
- Víi z = −2 th× x = 0 vµ y = 2 nªn K3(0; 2; −2), suy ra mÆt cÇu:
(T3): x2 + (y − 2)2 + (z + 2)2 = 3.
20 8 16  8 16 20 
- Víi z = − th× x = vµ y = nªn K 4  ; ; −  , suy ra mÆt cÇu:
9 9 9 9 9 9 
2 2 2
 8  16   20 
(T4 ) :  x −  +  y −  +  z +  = 3.
 9  9  9 
VËy, tån t¹i bèn mÆt cầu (T1), (T2), (T3), (T4) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.

 Chó ý: Trong trêng hîp ®êng th¼ng (d) song song víi mÆt ph¼ng (P) chóng
ta thêng gÆp thªm c©u hái:
1. TÝnh kho¶ng çch gi÷a (d) vµ (P).
2. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ song song víi (P).
3. ViÕt ph¬ng tr×nh h×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) trªn (P).
4. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ t¹o víi (P) mét gãc α.
5. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi (P)
vµ tiÕp xóc víi (d) t¹i ®iÓm M.
6. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (d) vµ tiÕp xóc víi (P) t¹i
®iÓm M.
Víi yªu cÇu "TÝnh kho¶ng çch gi÷a (d) vµ (P)", chóng ta cã ngay:
d(d, (P)) = d(A, (P)), víi A ∈ (d).
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ song song víi (P)",
chóng ta cã ngay:
Qua A ∈ (d)
(Q):   .
 vtpt n P
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh h×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) trªn (P)", chóng
ta cã çc çch gi¶i sau:
Bíc 1: LÊy ®iÓm A ∈ (d), tõ ®ã x¸c ®Þnh to¹ ®é ®iÓm HA lµ h×nh
chiÕu vu«ng gãc cña A lªn (P).
Bíc 2: Ph¬ng tr×nh h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®êng th¼ng (d)
lªn mÆt ph¼ng (P) lµ ®êng th¼ng (d1) ®îc cho bëi:
qua H A
(d1):  .
(d
 1 ) //(d)
Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa (d) vµ vu«ng gãc
víi (P).
Bíc 2: Khi ®ã, h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®êng th¼ng (d) lªn
mÆt ph¼ng (P) chÝnh lµ giao tuyÕn cña (P) vµ (Q).
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ t¹o víi (P) mét gãc α",
chóng ta thùc hiÖn t¬ng tù nh trong trong hîp ®êng th¼ng (d) n»m trong
mÆt ph¼ng (P).
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi (P)
vµ tiÕp xóc víi (d) t¹i ®iÓm M", chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gäi (S) lµ mÆt cÇu cÇn dùng, suy ra (S) chÝnh lµ mÆt cÇu ®êng kÝnh
MN víi N lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M trªn (P).
Bíc 2: X¸c ®Þnh to¹ ®é ®iÓm N.
Bíc 3: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®êng kÝnh MN.

Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (d) vµ tiÕp xóc víi (P) t¹i
®iÓm M", chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cÇn dùng cã t©m I, b¸n kÝnh R vµ tiÕp xóc víi
®êng th¼ng (d) t¹i N.
V× N ∈ (d) nªn tho¶ m·n ph¬ng tr×nh tham sè cña (d).
Bíc 2: ViÕt ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (∆) qua M vµ vu«ng gãc
víi (P).
V× I ∈ (∆) nªn tho¶ m·n ph¬ng tr×nh tham sè cña (∆).
Bíc 3: ThiÕt lËp ®iÒu kiÖn IN ⊥ (d) vµ R = IM = IN chóng ta sÏ nhËn ®îc
to¹ ®é t©m I vµ ®é dµi b¸n kÝnh R.
Bíc 4: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) t©m I b¸n kÝnh R.
ThÝ dô 2. Cho mÆt ph¼ng (P) vµ ®êng th¼ng (d) cã ph¬ng tr×nh:
x = 1

(P): x + y − 6 = 0, (d)=
: y 1 , t ∈ .
z= 4 + t

a. Chøng minh r»ng ®êng th¼ng (d) song song víi mÆt ph¼ng (P).
TÝnh kho¶ng çch gi÷a (d) vµ (P).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ song song víi (P).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh h×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) trªn (P).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ t¹o víi (P) mét gãc α cã
3
cos α = .
10
e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi (P) vµ
tiÕp xóc víi (d) t¹i ®iÓm A(1; 1; 1).
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R = 2 2 tiÕp xóc víi (P) vµ
tiÕp xóc víi (d) t¹i ®iÓm A(1; 1; 1).
g. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (d) vµ tiÕp xóc víi (P) t¹i
®iÓm E(5; 1; 1).
 Gi¶i
Ta cã:


 §êng th¼ng (d) cã vtcp u(0; 0; 1) vµ ®i qua ®iÓm M(1; 1; 4).
a. Ta lÇn lît:
 §Ó chøng minh (d) song song víi (P) ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: B»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d) vµo (P), ta thÊy:
1 + 1 − 6 = 0, m©u thuÉn
do ®ã (d) song song víi (P).
Çch 2: Ta cã:

  
n.u = 0 ⇔ n ⊥ u . (1)
NhËn xÐt M ∉ (P). (2)
Tõ (1) vµ (2) suy ra (d) song song víi (P).
 Kho¶ng çch giøa (d) vµ (P) ®îc cho bëi:
1+1− 6
d(d, (P)) = d(M, (P)) = =2 2 .
12 + 12
b. Gäi (Q) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, khi ®ã:
Qua M (1; 1; 4 )
(Q):   ⇔ (Q): x + y − 2 = 0.
 vtpt n(1; 1; 0)
Çch 1: Gäi H lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M trªn (P), ta cã:
 x= 1 + t
Qua M(1;1;4) 
(MH):   ⇔ (MH): y= 1 + t , t ∈  .
 vtcp n ( 1;1; 0 ) z = 4

V× {H} = (MH) ∩ (P), to¹ ®é H lµ nghiÖm hÖ ph¬ng tr×nh:
 x= 1 + t x = 3
 y= 1 + t y = 3
 
 ⇔  ⇒ H(3; 3; 4).
z = 4 z = 4
x + y − 6 = 0 t = 2
Tõ ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d’) lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) trªn (P)
®îc cho bëi:
x = 3
Qua H ( 3; 3; 4 ) 
(d’):   ⇔ (d')=: y 3 , t ∈ .
 vtcp u(0; 0; 1) z= 4 + t

Çch 2: Gäi H(x; y; z) lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M trªn (P), ta cã:
x + y − 6 = 0 x = 3
H ∈ (P) H ∈ (P)  y = 3
x − 1 = k 
 
  ⇔    ⇔  ⇔  ⇒ H(3; 3; 4).
 MH // n  MH = kn  y − 1 = k z = 4
z − 4 = 0  k = 2
Tõ ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d’) lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) trªn (R)
®îc cho bëi:
x = 3
Qua H ( 3; 3; 4 ) 
(d’):   ⇔ (d')= : y 3 , t ∈ .
 vtcp u(0; 0; 1) z= 4 + t
 
Çch 3: Gäi (P’) víi vtpt n ' lµ mÆt ph¼ng chøa (d) vµ vu«ng gãc víi (P), ta cã:

 
 n ' ⊥ u   
   ⇒ n ' =  u, n  = (−1; 1; 0) .
 n ' ⊥ n
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P’) ®îc cho bëi:
Qua M (1; 1; 4 )
(P’):   ⇔ (P’): x − y = 0.
 vtpt n '(−1; 1; 0)
gåm çc ®iÓm M(x; y; z) tho¶ m·n hÖ:
x + y − 6 = 0
 ⇔ x = y = 3.
x − y = 0
VËy, ®êng th¼ng (d’) lu«n cã ph¬ng tr×nh tham sè lµ:
x = 3

(d')=
: y 3 , t ∈ .
z= 4 + t
 
d. Gi¶ sö mÆt ph¼ng (R) cã vtpt n R (a; b; c) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi, ta lÇn lît:
   
 §Ó (R) chøa (d) ®iÒu kiÖn lµ n R ⊥ u ⇔ n R .u = 0 ⇔ c = 0.
3
 (P) t¹o víi (P) mét gãc α cã cos α = ®iÒu kiÖn lµ:
10
a+b 3 a+b 3
= ⇔ =
a 2 + b 2 + c2 . 12 + 12 10 a2 + b2 5
⇔ 5(a + b) = 9(a + b ) ⇔ 2a − 5ab + 2b2 = 0 a = 2b hoÆc b = 2a.
2 2 2 2
Khi ®ã:  

 Víi a = 2b th× n R (2b; b; 0) chän n R (2; 1; 0) , tõ ®ã:
Qua M (1; 1; 4 )
(R1 ) :   ⇔ (R1): 2x + y − 3 = 0.
 vtpt n R (2; 1; 0)
 
 Víi b = 2a th× n R (a; 2a; 0) chän n R (1; 2; 0) , tõ ®ã:
Qua M (1; 1; 4 )
(R 2 ) :   ⇔ (R2): x + 2y − 3 = 0.
 vtpt n R (1; 2; 0)
e. Gäi (S) lµ mÆt cÇu cÇn dùng, suy ra (S) chÝnh lµ mÆt cÇu ®êng kÝnh AA’ víi A’
lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A trªn (P). Ta lÇn lît:
 X¸c ®Þnh to¹ ®é ®iÓm A’(x; y; z) b»ng viÖc sö dông mét trong çc çch sau:
Çch 1: Ta cã:
A ' ∈ (P) A ' ∈ (P)
 ⇔   
AA ' ⊥ (P) AA '(x − 1; y − 1; z − 1) // n(1; 1; 0)

x + y − 6 = 0 (t + 1) + (t + 1) − 6 = 0
 x − 1 =t x = t + 1
 
⇔  ⇔  ⇒ A’(3; 3; 1).
 y − 1 =t  y= t + 1
z − 1 = 0 z = 1
Çch 2: Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (AA’) ®îc cho bëi:
 x= 1 + t
Qua A Qua A(1; 1; 1) 
(AA’):  ⇔ (AA’):   ⇔ (AA’): y= 1 + t .
(AA ') ⊥ (P)  vtcp n(1; 1; 0) z = 1

V× {A’} = (AA’) ∩ (P) nªn to¹ ®é A’ ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch thay ph¬ng tr×nh
tham sè cña (AA’) vµo ph¬ng tr×nh cña (P), ta ®îc:
1 + t + 1 + t − 6 = 0 ⇔ t = 2⇒ A’(3; 3; 1).
 Ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®êng kÝnh AA’ ®îc x¸c ®Þnh b»ng mét trong çc çch sau:
Çch 1: Ta cã:
T©m I lµ trung ®iÓm AA ' T©m I ( 2; 2; 1)

(S):  AA ' ⇔ (S): 
B¸n kÝnh R = 2 R = 2
⇔ (S) : ( x − 2 ) + ( y − 2 ) + ( z − 1) =
2 2 2
2.
Çch 2: MÆt cÇu (S) víi ®êng kÝnh AA’ gåm çc ®iÓm:
 
N(x; y; z) ∈ (S) ⇔ AN ⊥ A’N ⇔ AN.A ' N = 0
⇔ (x − 1; y − 1; z − 1).(x − 3; y − 3; z − 1) = 0
⇔ (x − 1)(x − 3) + (y − 1)(y − 3) + (z − 1)(z − 1) = 0
⇔ x2 + y2 + z2 − 4x − 4y − 2z + 7 = 0.
Çch 3: MÆt cÇu (S) víi ®êng kÝnh AA’ gåm:
N(x; y; z) ∈ (S) ⇔ ∆NAA’ vu«ng t¹i N ⇔ AN2 + A’N2 = AA’2
⇔ (x − 1)2 + (y − 1)2 + (z − 1)2 + (x − 3)2 + (y − 3)2 + (z − 1)2 = 8
⇔ x2 + y2 + z2 − 4x − 4y − 2z + 7 = 0.
f. Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cÇn dùng cã t©m I(a; b; c), khi ®ã I thuéc mÆt ph¼ng:
Qua A Qua A(1; 1; 1)
(PA ) :  ⇔ (PA ) :   ⇔ (PA): z − 1 = 0.
(PA ) ⊥ (d)  vtpt u(0; 0; 1)
Ta lÇn lît cã:
I ∈ (PA) ⇒ c − 1 = 0 ⇔ c = 1.
AI = R ⇔ (a − 1)2 + (b − 1)2 + (c − 1)2 = 8 ⇔ (a − 1)2 + (b − 1)2 = 8. (*)
a+b−6 =b 10 − a
d(I, (P)) = R ⇔ =2 2 ⇔ a +b−6 = 4⇔  .
12 + 12  b= 2 − a
Tõ ®ã:
 Víi b = 10 − a thay vµo (*) ta ®îc:

(a − 1)2 + (9 − a)2 = 8 ⇔ 2a2 − 20a + 76 = 0, v« nghiÖm.

a =3 ⇒ b =−1 ⇒ I1 (3; − 1; 1)
(a − 1)2 + (1 − a)2 = 8 ⇔ (a − 1)2 = 4 ⇔  .
a =−1⇒ b =3 ⇒ I 2 (−1; 3; 1)
Khi ®ã:
 Víi t©m I1(3; −1; 1) ta ®îc mÆt cÇu (S1) cã ph¬ng tr×nh:
(S1): (x − 3)2 + (y + 1)2 + (z − 1)2 = 8.
 Víi t©m I2(−1; 3; 1) ta ®îc mÆt cÇu (S2) cã ph¬ng tr×nh:
(S2): (x + 1)2 + (y − 3)2 + (z − 1)2 = 8.
g. Gi¶ sö mÆt cÇu (T) cÇn dùng cã t©m I, b¸n kÝnh R vµ tiÕp xóc víi ®êng th¼ng (d) t¹i F.
V× F ∈ (d) nªn F(1; 1; 4 + t).
Gäi (∆) lµ ®êng th¼ng qua E vµ vu«ng gãc víi (P), ta cã:
x= 5 + u
Qua E(5;1;1) 
(∆):   ⇔ (∆): y= 1 + u , u ∈  .
 vtcp n (1;1; 0 ) z = 1

V× I ∈ (∆) nªn I(u + 5; u + 1; 1), ta lÇn lît cã:
 V× FI ⊥ (d) nªn:
   
FI ⊥ u ⇔ FI.u = 0 ⇔ 3 + t = 0 ⇔ t = −3 ⇒ F(1; 1; 1).
 V× FI = IE nªn:
FI2 = IE2 ⇔ (u + 4)2 + u2 = u2 + u2 ⇔ 8u + 16 = 0 ⇔ u = −2.
Tõ ®ã, mÆt cÇu (T) víi t©m T(3; −1; 1), b¸n kÝnh R = 2 2 cã d¹ng:
(T) : ( x − 3) + ( y + 1) + ( z − 1) =
2 2 2
8.
 Chó ý: Trong trêng hîp ®êng th¼ng (d) c¾t mÆt ph¼ng (P) t¹i ®iÓm A
chóng ta thêng gÆp thªm c©u hái:
1. TÝnh gãc gi÷a (d) vµ (P).
2. ViÕt ph¬ng tr×nh h×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) trªn (P).
3. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (∆) ®i qua A, n»m trong mÆt
ph¼ng (P) vµ vu«ng gãc víi ®êng th¼ng (d).
4. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ t¹o víi (P) mét gãc cã sè
®o nhá nhÊt.
5. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R, t©m thuéc ®êng
th¼ng (d) vµ tiÕp xóc víi (P).
6. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (d) vµ tiÕp xóc víi (P) t¹i
®iÓm M.
M vµ tiÕp xóc víi (P).

8. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi (d) t¹i
®iÓm M vµ tiÕp xóc víi (P).
Víi yªu cÇu "TÝnh gãc gi÷a (d) vµ (P)", chóng ta cã ngay:


 §êng th¼ng (d) cã vtcp u(a;b;c) .
Aa + Bb + Cc
sin α = .
A + B 2 + C 2 . a 2 + b 2 + c2
2
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh h×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) trªn (P)",
chóng ta cã çc çch gi¶i sau:
Bíc 1: X¸c ®Þnh to¹ ®é giao ®iÓm A cña (d) vµ (P)
Bíc 2: LÊy ®iÓm M ∈ (d), tõ ®ã x¸c ®Þnh to¹ ®é ®iÓm HM lµ
h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M lªn (P).
Bíc 3: Ph¬ng tr×nh h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®êng th¼ng
(d) lªn mÆt ph¼ng (P) lµ ®êng th¼ng (d1) ®îc cho bëi:
Qua A
(d1):   .
 vtcp AH M
Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa (d) vµ vu«ng
gãc víi (P).
Bíc 2: Khi ®ã, h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®êng th¼ng (d) lªn
mÆt ph¼ng (P) chÝnh lµ giao tuyÕn cña (P) vµ (Q).
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (∆) ®i qua A, n»m trong mÆt ph¼ng
(P) vµ vu«ng gãc víi ®êng th¼ng (d)", chóng ta cã çc çch gi¶i sau:
Çch 1: Ta thùc hiÖn theo 
çc bíc:
Bíc 1: Gäi u ∆ lµ mét vtcp cña ®êng th¼ng (∆), ta cã:
 
u ∆ ⊥ u   
   ⇒ u ∆ =  u, n  .
u ∆ ⊥ n
Bíc 2: Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (∆) ®îc cho bëi:
Qua A
(∆):   .
 vtcp u ∆
Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (R) qua A vµ vu«ng gãc víi
(d).
Bíc 2: Khi ®ã, ®êng th¼ng (∆) chÝnh lµ giao tuyÕn cña (P) vµ
(R).

Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ t¹o víi (P) mét gãc cã sè
®o nhá nhÊt", chóng ta cã çc çch gi¶i sau:
Bíc 1: Gäi (Q) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, nhËn xÐt r»ng:
g((Q), (P)) ≥ g((d), (P))
⇒ Min[g((Q), (P))] = g((d), (P)) = α.

Bíc 2: Gäi n Q lµ mét vtpt cña mÆt ph¼ng (Q), ta lÇn lît cã:
   
 n Q ⊥ u ⇔ n Q .u = 0 . (1)
 
n Q .n
 g((P), (Q)) = α ⇔  =  co s α . (2)
nQ . n

Gi¶i hÖ t¹o bëi (1), (2) chóng ta nhËn ®îc to¹ ®é cña n Q .
Qua A
(Q):   .
 vtpt n Q
g((Q), (P)) ≥ g((d), (P))
⇒ Min[g((Q), (P))] = g((d), (P)) = α.

 
 n Q ⊥ u   
   ⇒ n Q =  u ∆ , u  .
 n Q ⊥ u ∆
Qua A
(Q):   .
 vtpt n Q
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R, t©m thuéc ®êng
th¼ng (d) vµ tiÕp xóc víi (P)", chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cÇn dùng cã t©m I.
V× I ∈ (d) nªn tho¶ m·n ph¬ng tr×nh tham sè cña (d).
Bíc 2: §Ó (S) tiÕp xóc víi (P) ®iÒu kiÖn lµ d(I, (P)) = R ⇒ To¹ ®é t©m I.
Çc yªu cÇu (6), (7) ®îc thùc hiÖn t¬ng tù nh trong trêng hîp (d) song
song víi (P).
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi (d) t¹i
®iÓm M vµ tiÕp xóc víi (P)", chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:

Bíc 1: MÆt cÇu (S) víi t©m I cÇn dùng sÏ tiÕp xóc víi h×nh chiÕu vu«ng gãc
(d’) cña (d) trªn (P).
(d)
Bíc 2: Ta lÇn lît cã:  E
 MÆt ph¼ng ((d), (d’)) víi vtpt n ' ®îc cho bëi: I
 
 n ' ⊥ u   
   ⇒ n ' =  n, u  . H (d')
 n ' ⊥ n P A

 §êng th¼ng (EI) víi vtcp v ®îc cho bëi:
 
 v ⊥ n '   
   ⇒ v =  u, n '  .
 v ⊥ u
 Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (EI) ®îc cho bëi:
Qua E
(EI) :   ⇒ Ph¬ng tr×nh tham sè (theo t) cña (EI).
 vtcp v
Bíc 3: Tõ ®ã, v× I thuéc (EI) nªn tho¶ m·n ph¬ng tr×nh tham sè cña (EI),
ta cã ®iÒu kiÖn:
EI = IH = d(I, (P)) ⇔ EI2 = d2(I, (P)) ⇒ Tham sè t
⇒ To¹ ®é t©m I.
Bíc 4: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) t©m I b¸n kÝnh R = EI.
ThÝ dô 3. Cho ®êng th¼ng (d) vµ mÆt ph¼ng (P) cã ph¬ng tr×nh:
x−2 y−4 z−2
(d) : = = , (P): 2x + 2y + z − 5 = 0.
1 3 1
a. Chøng minh r»ng ®êng th¼ng (d) c¾t mÆt ph¼ng (P) t¹i ®iÓm A.
T×m to¹ ®é A, tÝnh gãc gi÷a (d) vµ (P).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh h×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) trªn (P).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (∆) ®i qua A, n»m trong mÆt ph¼ng
(P) vµ vu«ng gãc víi ®êng th¼ng (d).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ t¹o víi (P) mét gãc cã sè
®o nhá nhÊt.
e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh b»ng 3, t©m thuéc ®êng
th¼ng (d) vµ tiÕp xóc víi (P).
 Gi¶i
Ta cã:

 §êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm M(2; 4; 2) vµ cã vtcp u(1; 3; 1) .

 MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n (2; 2; 1).
a. XÐt hÖ ph¬ng tr×nh t¹o bëi (d) vµ (P):

x − 2 y − 4 z − 2 =y 3x − 2 x = 1
= =  
 1 3 1 ⇔ z = x ⇔ y = 1 .
2x + 2y + z − 5 = 0 2x + 2(3x − 2) + x − 5 = z = 1
 0 
VËy, ta thÊy (d) c¾t (P) t¹i ®iÓm A(1; 1; 1).
Gäi α lµ gãc t¹o bëi (d) vµ (P), ta cã:
2.1 + 2.3 + 1.1 3
= sin α = .
2 + 2 +1 . 1 + 3 +1
2 2 2 2 2 2
11
x= 2 + 2t
Qua M Qua M(2;4;2) 
(MH):  ⇔ (MH):   ⇔ (MH): y= 4 + 2t , t ∈  .
 MH ⊥ (P)  vtcp n ( 2;2; 1) z= 2 + t

V× {H} = (MH) ∩ (P) nªn to¹ ®é H lµ nghiÖm hÖ ph¬ng tr×nh:
x= 2 + 2t x= 2 + 2t x = 0
y= 4 + 2t y= 4 + 2t y = 2
  
 ⇔  ⇔ 
 z= 2 + t  z= 2 + t z = 1
2x + 2y + z − 5 = 0 2(2 + 2t) + 2(4 + 2t) + (2 + t) − 5 = 0 t = −1
⇒ H(0; 2; 1).
Tõ ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d1) lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) trªn (P)
®îc cho bëi:
 x= 1 − t
Qua A (1; 1; 1) Qua A(1;1;1) 
(d1):  ⇔ (d1):   ⇔ (d1): y= 1 + t , t ∈  .
Qua H(0; 2; 1)  vtcp AH ( −1;1; 0 ) z = 1

2x + 2y + z − 5 = 0 x = 0
H ∈ (P) H ∈ (P)  y = 2
x − 2 = 2k 
 
  ⇔  
  ⇔  ⇔  ⇒ H(0; 2; 1).
 MH // n  MH = kn y − 4 = 2k  z = 1
z − 2 = k  k = −1
®îc cho bëi:
 x= 1 − t
Qua A (1; 1; 1) Qua A(1;1;1) 
(d1):  ⇔ (d1):   ⇔ (d1): y= 1 + t , t ∈  .
Qua H(0; 2; 1)  vtcp AH ( −1;1; 0 ) z = 1



 
 n ' ⊥ u    
   ⇒ n ' = u, n  =(−1; − 1; 4) chän n '(1; 1; − 4) .
 n ' ⊥ n
Qua M ( 2; 4; 2 )
(P’):   ⇔ (P’): x + y − 4z + 2 = 0.
 vtpt n '(1; 1; − 4)
x + y − 4z + 2 = 0 x + y − 4z + 2 =0
 ⇔  . (1)
2x + 2y + z − 5 = 0 x + y + 5z − 7 =0
B»ng viÖc ®Æt x = t, ta biÕn ®æi hÖ (1) vÒ d¹ng:
x = t x = t
 
x + y − 4z + 2 = 0 ⇔ y= 2 − t , t ∈  .
 z = 1
x + y + 5z − 7 = 0 
§ã chÝnh lµ ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (d1) cÇn dùng.
c. Ta cã thÓ  tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: Gäi u ∆ lµ mét vtcp cña ®êng th¼ng (∆), ta cã:
 
u ∆ ⊥ u   
   ⇒ u ∆ = u, n  =(−1; − 1; 4) .
u ∆ ⊥ n
 x= 1 + t
Qua A(1;1;1) 
(∆):   ⇔ (∆): y = 2 , t ∈  .
 vtcp u ∆ ( −1; − 1; 4 )  z= 1 − t

Çch 2: Gäi (R) lµ mÆt ph¼ng tháa m·n:
qua A qua A(1;1;1)
(R):  ⇔ (R):   ⇔ (R): x + 3y + z − 5 = 0.
(R) ⊥ (d)  vtpt u(1;3;1)
Khi ®ã, ®êng th¼ng (∆) chÝnh lµ giao tuyÕn cña (P) vµ (R) gåm çc ®iÓm M(x; y; z)
tho¶ m·n hÖ:
x + 3y + z − 5 = 0 2x + y + 2z − 6 = 0
 ⇔  . (2)
2x + 2y + z − 5 = 0 x − y + z = 0
x = t x = t
 
t + 3y + z − 5 = 0 ⇔ y = t , t ∈ .
2t + 2y + z − 5 = 
 0 z= 5 − 4t

Çch 1: Gäi (Q) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, nhËn xÐt r»ng:
g((Q), (P)) ≤ g((d), (P)) ⇒ Min[g((Q), (P))] = g((d), (P)) = α.

   
n Q ⊥ u ⇔ n Q .u = 0 ⇔ a + 3b + c = 0 ⇔ c = −a − 3b.
 
2a + 2b + c
2
n Q .n  3 
 =  cos α ⇔ = 1−  
nQ . n a 2 + b 2 + c 2 . 22 + 22 + 12  11 
⇔ 11[ 2a + 2b + (−a − 3b)=

] 18(a 2 + b2 + c2 )
2
⇔ 25a2 + 130ab + 169b2 = 0 ⇔ (5a + 13b)2 = 0 ⇔ 5a = −13b.


Chän a = 12 ta ®îc b = −5 vµ c = 2 nªn n Q (13; − 5; 2) .
Qua A(1; 1; 1)
(Q):   ⇔ (Q): 13x − 5y + 2z − 10 = 0.
 vtpt n Q (13; − 5; 2)
Çch 2: Gäi (Q) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, nhËn xÐt r»ng:

 
n Q ⊥ u   
   ⇒ n Q = u ∆ , u  =
  (−13; 5; − 2) .
n Q ⊥ u ∆
Qua A(1; 1; 1)
(Q):   ⇔ (Q): 13x − 5y + 2z − 10 = 0.
 vtpt n Q (13; − 5; 2)
e. Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cÇn dùng cã t©m I, v× I ∈ (d) nªn I(t + 2; 3t + 4; t + 2).
§Ó (S) tiÕp xóc víi (P) ®iÒu kiÖn lµ:
2(t + 2) + 2(3t + 4) + (t + 2) − 5
d(I, (P)) = R ⇔ =3
22 + 22 + 12
⇔ t + 1 = 1 ⇔ t1 = 0 hoÆc t2 = −2.
Khi ®ã:
 Víi t1 = 0 th× I1(2; 4; 2), tõ ®ã ta ®îc:
T©m I1 ( 2; 4; 2 )
(S1):  ⇔ (S1): (x − 2)2 + (y − 4)2 + (z − 2)2 = 9.
 B¸n kÝnh R=3
 Víi t2 = −2 th× I2(0; −2; 0), tõ ®ã ta ®îc:
T©m I 2 ( 0; − 2; 0 )
(S2):  ⇔ (S2): x2 + (y + 2)2 + z2 = 9.
B¸n kÝnh R=3
VËy, tån t¹i hai mÆt cÇu (S1), (S2) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.

D¹ng to¸n 4: VÞ trÝ t¬ng ®èi cña hai ®êng th¼ng

Ph¬ng ph¸p
§Ó xÐt vÞ trÝ t¬ng ®èi cña hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) , ta thùc hiÖn theo
çc bíc:
Bíc 1: Thùc hiÖn:

 Víi ®êng th¼ng (d1) chØ ra vtcp u1 vµ ®iÓm M1∈(d1).

 Víi ®êng th¼ng (d2) chØ ra vtcp u 2 vµ ®iÓm M2∈(d2).
Bíc 2: KiÓm tra:
  
 NÕu u1 , u 2 , M1 M 2 cïng ph¬ng th× kÕt luËn (d1) vµ (d2)
trïng nhau.
  
 NÕu u1 , u 2 cïng ph¬ng vµ kh«ng cïng ph¬ng víi M1 M 2
th× kÕt luËn (d1) vµ (d2) song song víi nhau.
 
 NÕu u1 , u 2 kh«ng cïng ph¬ng, thùc hiÖn bíc 3.
  
Bíc 3: X¸c ®Þnh [ u1 , u 2 ]. M1 M 2 , khi ®ã:
  
 NÕu [ u1 , u 2 ]. M1 M 2 = 0 th× kÕt luËn (d1) vµ (d2) c¾t nhau.
  
 NÕu [ u1 , u 2 ]. M1 M 2 ≠ 0 th× kÕt luËn (d1) vµ (d2) chÐo nhau.
 Chó ý: Víi hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) song song víi nhau, chóng ta thêng
gÆp thªm çc yªu cÇu:
1. TÝnh kho¶ng çch gi÷a (d1) vµ (d2).
2. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d1) vµ (d2).
3. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) thuéc mÆt ph¼ng chøa (d1),
(d2) vµ song song, çch ®Òu (d1), (d2).
4. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d1) vµ çch (d2) mét kho¶ng
b»ng h.
5. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi
(d1) t¹i ®iÓm E vµ tiÕp xóc víi (d2).
6. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi c¶ (d1), (d2) vµ cã t©m
thuéc ®êng th¼ng (∆).
Víi yªu cÇu "TÝnh kho¶ng çch gi÷a (d1) vµ (d2)", chóng ta cã ngay:
 
 M1 M 2 , u 2 
 
d((d1), (d2)) = d(M1, (d2)) =  ,
u2

víi M1 ∈ (d1), M2 ∈ (d2) vµ u 2 lµ mét vtcp cña (d2).
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) chøa hai ®êng th¼ng song song
(d1) vµ (d2) ", chóng ta cã thÓ lùa chän nh÷ng çch gi¶i sau ®Ó thùc hiÖn:



Bíc 1: Gäi u1 lµ vtcp cña (d1) vµ lÊy M1∈(d1) vµ M2∈(d2).
Bíc 2: MÆt ph¼ng (P) ®îc cho bëi:
Qua M1 Qua M
(P):    ⇔ (P):     .
 
CÆp vtcp M1 M 2 vµ u1  vtpt n =  u1 , M1 M 2 
Bíc 1: LÊy A, M1 ∈ (d1) vµ M2 ∈ (d2).
Bíc 2: Gi¶ sö mÆt ph¼ng (P) cã ph¬ng tr×nh:
(P): Ax + By + Cz + D = 0, víi A2 + B2 + C2 > 0.
Bíc 3: V× ba ®iÓm A, M1, M2 ∈ (P) ⇒ Ph¬ng tr×nh cña (P).
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) thuéc mÆt ph¼ng chøa (d1), (d2) vµ
song song, çch ®Òu (d1), (d2)", chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:

Suy ra täa ®é trung ®iÓm M cña M1M2.
Bíc 2: §êng th¼ng (d) ®îc cho bëi:
Qua M
(d):   .
 vtcp u1
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) chøa ®êng th¼ng (d1) vµ çch
®êng th¼ng (d2) mét kho¶ng b»ng h", chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: LÊy A, M1 ∈ (d1) vµ M2 ∈ (d2).
(P): Ax + By + Cz + D = 0, ®iÒu kiÖn A2 + B2 + C2 > 0.
Bíc 3: V× ®iÓm A, M1 ∈ (P) vµ d(M2, (P)) = h, suy ra ph¬ng tr×nh cña (P).
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi (d1)
t¹i ®iÓm E vµ tiÕp xóc víi (d2)", chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 3: Gäi F lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña E trªn (d2) th× mÆt cÇu (S) cÇn
dùng chÝnh lµ mÆt cÇu ®êng kÝnh EF.
 T×m to¹ ®é ®iÓm F.
 ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®êng kÝnh EF.
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) tiÕp xóc víi c¶ (d1), (d2) vµ cã t©m
thuéc ®êng th¼ng (∆)", chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: V× (d1) vµ (d2) song song víi nhau nªn t©m I cña mÆt cÇu (S) thuéc
mÆt ph¼ng (R) song song, çch ®Òu (d1), (d2) vµ vu«ng gãc víi mÆt
ph¼ng chøa (d1), (d2).
ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (R).
Bíc 2: Khi ®ã:
 T©m I chÝnh lµ giao ®iÓm cña (Q) vµ (∆).

 B¸n kÝnh cña mÆt cÇu lµ R = d(I, (d1)).

Bíc 3: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S).
Lu ý: Chóng ta cßn cã mét ph¬ng ph¸p tæng qu¸t ®Ó thùc hiÖn yªu cÇu
nµy sÏ ®îc tr×nh bµy trong chó ý cña hai ®êng th¼ng chÐo nhau.
ThÝ dô 1. Cho hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) cã ph¬ng tr×nh:
x= 2 + 2t
 x −1 1− y 3 − z
(d1 ) : y= 1 − t , t ∈  vµ (d 2 ) : = = .
z= 1 − 2t 2 1 2

a. Chøng minh r»ng hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) song song víi nhau.
TÝnh kho¶ng çch gi÷a (d1) vµ (d2).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) chøa (d1) vµ (d2).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) n»m trong mÆt ph¼ng (P) vµ song
song, çch ®Òu (d1), (d2).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa (d1) vµ çch (d2) mét kho¶ng
b»ng 1.
e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi (d1) vµ
tiÕp xóc víi (d2) t¹i ®iÓm B(3; 0; 1).
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (d1), (d2) vµ cã t©m thuéc
x y −1 z − 3
®êng th¼ng (∆) : = = .
1 2 2
 Gi¶i
a. Ta cã:

 §êng th¼ng (d1) cã vtcp u1 (2; − 1; − 2) vµ ®i qua ®iÓm M1(2; 1; 1).

 
NhËn xÐt r»ng çc vect¬ u1 , u 2 cïng ph¬ng vµ ®iÓm M1 kh«ng thuéc (d2) nªn
hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) song song víi nhau.
Ta cã:
 
 M1 M 2 , u 2 
 
d((d1), (d2)) = d(M1, (d2)) =  =1.
u2

Çch 1: Gäi n P lµ mét vtpt cña mÆt ph¼ng (P), ta cã:
 
 n P ⊥ M1 M 2   
  = ⇒ n P =
M1 M 2 , u 2  (2; 2; 1) .
n
 P ⊥ u 2

Qua M1 (2;1;1)
(P):   ⇔ (P): 2x + 2y + z − 7 = 0.
 vtpt n P (2;2;1)
Çch 2: LÊy thªm ®iÓm A(0; 2; 3) thuéc (d1), gi¶ sö mÆt ph¼ng (P) cã ph¬ng tr×nh:
(P): Ax + By + Cz + D = 0, víi A2 + B2 + C2 > 0.
Tõ ®iÒu kiÖn A, M1, M2 thuéc (P) ta ®îc:
2B + 3C + D = 0 A = B A = B A= B= 2
   Chän A=2

2A + B + C + D = 0 ⇔ C + D = −3A ⇔ 2C = A ⇔ C = 1 .
A + B + 3C + D =   
 0 3C + D = −2A 2D = −7A D = −7
Khi ®ã, ta ®îc ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P): 2x + 2y + z − 7 = 0.
3 
c. Gäi M lµ trung ®iÓm M1M2, suy ra M  ; 1; 2  .
 2 
Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) cÇn dùng ®îc cho bëi:
Qua M ( 3 / 2; 1; 2 ) x − 3 / 2 y −1 z − 2
(d):   ⇔ (d) : = = .
 vtcp u1 (2; − 1; − 2) 2 −1 −2
Çch 1: LÊy thªm ®iÓm A(0; 2; 3) thuéc (d1), gi¶ sö mÆt ph¼ng (Q) cã ph¬ng tr×nh:
(Q): Ax + By + Cz + D = 0, víi A2 + B2 + C2 > 0.
Ta lÇn lît cã:
 V× A, M1 thuéc (Q) nªn:
2B + 3C + D = 0 =
B 2A − 2C
 ⇔  .
2A + B + C + D = 0 D = −4A + C
 §Ó d((d2), (Q)) = 1 ®iÒu kiÖn lµ:
A + B + 3C + D
d(M2, (Q)) = 1 ⇔ = 1 ⇔ 4A2 − 4AC + C2 = 0 ⇔ C = 2A.
A 2 + B2 + C 2
Khi ®ã chän A = 1 ta ®îc C = 2, B = −2 vµ D = −2 nªn:
(Q): x − 2y + 2z − 2 = 0.
Çch 2: Tõ gi¶ thiÕt ta thÊy:
(d ) ⊂ (Q)
1 = d((d1), (d2)) = d((Q), (d2)) ⇒  1 .
(P) ⊥ (Q)

   
n=  u1 , n P= (3; − 6; 6) chän n Q (1; − 2; 2) .
Q  
Qua M1 (2;1;1)
(Q):   ⇔ (Q): x − 2y + 2z − 2 = 0.
 vtpt n Q (1; − 2;2)
e. Gäi A lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña B trªn (d1) th× mÆt cÇu (S) cÇn dùng chÝnh lµ
mÆt cÇu ®êng kÝnh AB. Ta lÇn lît:

 X¸c ®Þnh to¹ ®é ®iÓm A b»ng viÖc sö dông mét trong çc çch sau:
Çch 1: Ta cã:
Qua B Qua B(3;0;1)
(P’):  ⇔ (P’):   ⇔ (P’): 2x − y − 2z − 4 = 0.
(R) ⊥ (d1 )  vtpt u1 ( 2; − 1; − 2 )
V× {A} = (d1) ∩ (P’) nªn to¹ ®é A lµ nghiÖm hÖ ph¬ng tr×nh:
x= 2 + 2t x= 2 + 2t x = 8 / 3
 y= 1 − t  y= 1 − t y = 2 / 3
  
 ⇔  ⇔ 
 z = 1 − 2t  z = 1 − 2t z = 1/ 3
2x − y − 2z − 4 = 0 2(2 + 2t) − (1 − t) − 2(1 − 2t) − 4 = 0  t = 1/ 3
8 2 1
⇒ A  ; ;  vµ AB = 1.
3 3 3
Çch 2: V× A ∈ (d1) nªn:

A(2 + 2t ; 1 − t ; 1 − 2t) ⇒ AB(1 − 2t; t − 1; 2t) .

Tõ ®iÒu kiÖn AB ⊥ (d1 ) ta cã:
    1
AB ⊥ u1 ⇔ AB.u1 = 0 ⇔ 2(1 − 2t) − (t − 1) − 2.2t = 0 ⇔ t=
3
8 2 1   1 2 2 
⇒ A  ; ;  vµ AB  ; − ;  nªn AB = 1.
3 3 3 3 3 3
 Ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®êng kÝnh AB ®îc x¸c ®Þnh bëi:
T©m I lµ trung ®iÓm AB   17 1 2 
 T©m I  ; ; 
(S):  AB ⇔ (S):   6 3 3
B¸n kÝnh R = 2 R = 1/ 2

2 2 2
 17   1  2 1
⇔ (S) :  x −  +  y −  +  z −  =.
 6  3  3 4
f. V× (d1) vµ (d2) song song víi nhau nªn t©m I cña mÆt cÇu (S) thuéc mÆt ph¼ng (R)
song song, çch ®Òu (d1), (d2) vµ vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng chøa (d1), (d2).
Ta lÇn lît:
 Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (R) ®îc cho bëi:
 3 
Qua M  2 ; 1; 2 
(R):    ⇔ (R): 2x − 4y + 4z − 7 = 0.
 vtp n (1; − 2; 2)
 Q
V× {I} = (∆) ∩ (R) nªn to¹ ®é I lµ nghiÖm hÖ ph¬ng tr×nh:

 x y −1 z − 3 =y 2x + 1
= =   1 
1 2 2 ⇔ =z 2x + 3 ⇒ I  − ; 0; 2 
2x − 4y + 4z − 7 =0 2x − 4y + 4z − 7 =  2 
 0
 §é dµi b¸n kÝnh R cña mÆt cÇu (S) ®îc cho bëi:

 
 M1 I, u1 
  51
R = d(I, (d1)) =  = .
u1 4
 Ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) ®îc cho bëi:
  1 
T©m I  − ; 0; 2 
2
 1 2601
 ⇔ (S) :  x −  + y + ( z − 2 ) = .
2
(S):   2
2
R = 51/ 4  2 16

 Chó ý: Víi hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) c¾t nhau t¹i M, chóng ta thêng gÆp
thªm çc yªu cÇu:
1. TÝnh gãc gi÷a (d1) vµ (d2).
2. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) chøa (d1) vµ (d2).
3. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng ph©n gi¸c cña gãc t¹o bëi (d1) vµ (d2).
4. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi (d1), (d2)
t¹i ®iÓm M.
6. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi (d1) t¹i
®iÓm E vµ tiÕp xóc víi (d2).
Víi yªu cÇu "TÝnh gãc gi÷a (d1) vµ (d2)", chóng ta cã ngay:
 
 Víi (d1) cã vtcp u1 (a1; b1; c1) vµ (d2) cã vtcp lµ u 2 (a2; b2; c2).
π
 Gäi α lµ gãc t¹o bëi hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) (0 ≤ α ≤ ), ta cã:
2
 
u1 .u 2 a1a 2 + b1b 2 + c1c 2
cosα =   = .
u1 . u 2 a12 + b12 + c12 . a 22 + b 22 + c 22
Lu ý: §Ó (d1) ⊥ (d2) ⇔ cosα = 0 ⇔ a1a2 + b1b2 + c1c2 = 0.
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa hai ®êng th¼ng c¾t nhau
(d1) vµ (d2)", chóng ta cã thÓ lùa chän nh÷ng çch gi¶i sau ®Ó thùc hiÖn:
Çch 1: Gi¶ sö (d1) ∩ (d2) = {M}, ta thùc hiÖn theo çc bíc:
 
Bíc 1: X¸c ®Þnh çc vtcp u1 , u 2 cña ®êng th¼ng (d1) vµ (d2).
Qua M Qua M
(P):    ⇔ (P):     .
CÆp vtcp u1 vµ u 2  vtpt n =  u1 , u 2 
Bíc 1: LÊy hai ®iÓm M1 ∈ (d1) vµ M2 ∈ (d2) kh«ng trïng víi
giao ®iÓm M cña (d1) vµ (d2).
(P): Ax + By + Cz + D = 0, víi A2 + B2 + C2 > 0.

V× ba ®iÓm M, M1, M2 ∈ (P), suy ra ph¬ng tr×nh cña (P).

Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng ph©n gi¸c cña (d1) vµ (d2)", chóng ta cã
thÓ lùa chän nh÷ng çch gi¶i sau ®Ó thùc hiÖn:
Bíc 1: X¸c ®Þnh täa ®é giao ®iÓm M cña (d1) vµ (d2).
LÊy ®iÓm A ∈ (d1), víi A ≠ M.
Bíc 2: LÊy ®iÓm B ∈ (d2) tho¶ m·n AI = BI, Tõ ®ã, nhËn ®îc
to¹ ®é hai ®iÓm B1, B2.
Bíc 3: Ta cã:
 Víi B1 th× suy ra to¹ ®é trung ®iÓm K1 cña AB1.
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng ph©n gi¸c thø nhÊt lµ:
Qua M
(∆1):   .
 vtcp MK1
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng ph©n gi¸c thø hai lµ:
Qua M
(∆2):   .
 vtcp MK 2
Lu ý: Víi çch gi¶i nµy, ta cã çc lu ý sau:
1. Ta cã kÕt qu¶:
 
a. NÕu MA.MB1 > 0 th× (∆1) vµ (∆2) theo thø tù lµ ph¬ng tr×nh
®êng ph©n gi¸c gãc nhän, gãc tï cña gãc t¹o bëi (d1), (d2).
 
b. NÕu MA.MB1 < 0 th× (∆1) vµ (∆2) theo thø tù lµ ph¬ng tr×nh
®êng ph©n gi¸c gãc tï, gãc nhän cña gãc t¹o bëi (d1), (d2).
2. NÕu bµi to¸n yªu cÇu l©p ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng ph©n gi¸c (Q)
cña gãc t¹o bëi (d1), (d2), ta cã:
Qua M
(Q):   .
 vtpt AB
Bíc 1: X¸c ®Þnh t¹o ®é giao ®iÓm M cña (d1) vµ (d2).
LÊy A ∈ (d1) vµ B ∈ (d2), víi A, B ≠ I.
Bíc 2: Gäi K1, K2 theo thø tù lµ ch©n ®êng vu«ng gãc ngoµi,
trong h¹ tõ M xuèng AB.
Ta lÇn lît cã:
IA
 §iÓm K1(x1; y1; z1) chia AB theo tØ sè t =
IB

AK IA
⇔ 1 = ⇒ To¹ ®é K1.
BK1 IB

Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng ph©n gi¸c ngoµi ®îc x¸c
®Þnh bëi:
qua I
(IK1):   .
 vtcp IK1
IA
 §iÓm K2(x2; y2; z2) chia AB theo tØ sè −
 IB
AK 2 IA
⇔  = − ⇒ To¹ ®é K2.
BK 2 IB
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng ph©n gi¸c trong ®îc x¸c
®Þnh bëi:
qua I
(IK2):   .
 vtcp IK 2
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi (d1), (d2) t¹i
®iÓm M", chóng ta thÊy ngay ®ã chÝnh lµ "MÆt cÇu cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi
mÆt ph¼ng (P) t¹i ®iÓm M" vµ ®©y lµ d¹ng to¸n chóng ta ®· biÕt çch thùc hiÖn.
Bíc 1: V× (d1) vµ (d2) c¾t nhau nªn t©m I cña mÆt cÇu (S) thuéc mÆt ph¼ng
ph©n gi¸c (Q) cña gãc t¹o bëi (d1), (d2).
ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q).
Bíc 2: Khi ®ã:
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi (d1) t¹i
®iÓm E vµ tiÕp xóc víi (d2)", chóng ta lùa chän mét trong hai çch gi¶i sau:
Çch 1: Ta thÊy ngay t©m I cña mÆt cÇu (S) thuéc ®êng th¼ng (a) lµ giao
tuyÕn cña hai mÆt ph¼ng (R), (T) víi:
 (R) lµ mÆt ph¼ng qua E vµ vu«ng gãc víi (d1).
 (T) lµ mÆt ph¼ng qua F vµ vu«ng gãc víi (d2), biÕt F thuéc (d2) sao cho
ME = MF.
Tõ ph©n tÝch ®ã chóng ta thùc hiÖn bµi to¸n theo çc bíc:
Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (R) qua E vµ vu«ng gãc víi (d1).
Bíc 2: T×m ®iÓm F thuéc (d2) sao cho ME = MF.
Bíc 3: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (T) qua F vµ vu«ng gãc víi (d2).
Bíc 4: ThiÕt lËp ph¬ng tr×nh tham sè cña giao tuyÕn (a) cña hai mÆt
ph¼ng (R), (T).
Bíc 5: Tõ ®iÒu kiÖn t©m I thuéc (a) sao cho IE = R suy ra to¹ ®é cña I.


Bíc 1: Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cÇn dùng víi t©m I(a; b; c) tiÕp xóc víi (d2) t¹i F,
suy ra to¹ ®é cña F tho¶ m·n ph¬ng tr×nh tham sè cña (d2).
Bíc 2: Ta cã çc ®iÒu kiÖn:
EI = R ⇔ EI2 = R2. (1)
   
EI ⊥ u1 ⇔ EI.u1 = 0. (2)
ME = MF ⇔ ME2 = MF2 ⇒ To¹ ®é cña F.
Bíc 3: Víi F t×m ®îc thiÕt lËp ®iÒu kiÖn :
   
FI ⊥ u 2 ⇔ FI.u 2 =0. (3)
Bíc 4: KÕt hîp (2) vµ (3), ®Ó thùc hiÖn viÖc biÓu diÔn hai trong sè ba Èn a,
b, c theo Èn cßn l¹i. Råi thay vµo (1) chóng ta sÏ nhËn ®îc to¹ ®é
cña t©m I.
Bíc 5: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m I b¸n kÝnh R.
x =−1 + 2t x= 3 + 2u
 
(d1 ) : y =−1 + 2t , t ∈  vµ (d 2 ) : y= 2 + u , u ∈  .
 z= 1 + t z= 4 + 2u
 
a. Chøng minh r»ng (d1) c¾t (d2) t¹i ®iÓm M. T×m to¹ ®é cña M vµ tÝnh
gãc gi÷a (d1), (d2).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa (d1) vµ t¹o víi (d2) mét gãc
lín nhÊt.
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (R) chøa (d1) vµ t¹o víi (d2) mét gãc α
biÕt sin α =4 / 9 .
e. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng ph©n gi¸c cña gãc t¹o bëi (d1) vµ (d2).
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R = 17 tiÕp xóc víi (d1), (d2)
t¹i ®iÓm M.
g. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi c¶ (d1), (d2) vµ cã t©m thuéc
®êng th¼ng (∆) cã ph¬ng tr×nh:
 x =−2 + v

(∆ ) : =y 0 , v∈ .
z = 1 − 2v

 Gi¶i
Ta cã: 
 §êng th¼ng (d1) cã vtcp u1 (2; 2; 1) vµ ®i qua ®iÓm M1(−1; −1; 1).


 §êng th¼ng (d2) cã vtcp u 2 (2; 1; 2) vµ ®i qua ®iÓm M2(3; 2; 4).
a. B»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d2) vµo (d1), ta ®îc:
−1 + 2t = 3 + 2u

−1 + 2t = 2 + u ⇒ t = 1 ⇒ (d1) ∩ (d2) = {M(1; 1; 2)}.
1 + t = 4 + 2u

 
u1 .u 2 8
Gäi α lµ gãc t¹o bëi hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2), ta cã cosα =   = .
u1 . u 2 9
b. Ta cã thÓ  tr×nh

bµy theo çc çch sau:
  
n P =  u1 , u 2  = (3; − 2; − 2) .
Qua M1 (−1; − 1;1)
(P):   ⇔ (P): 3x − 2y − 2z + 3 = 0.
 vtpt n P (3; − 2; − 2)
(P): Ax + By + Cz + D = 0, víi A2 + B2 + C2 > 0.
Tõ ®iÒu kiÖn M, M1, M2 thuéc (P) ta ®îc:
A + B + 2C + D = 0 B + 2C + D =−1  2
 Chän A=1
 B= C=
−A − B + C + D = 0 ⇔ −B + C + D = 1 ⇔  3.
3A + 2B + 4C + D =  D = 1
 0 2B + 4C + D = −3
Khi ®ã, ta ®îc ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P): 3x − 2y − 2z + 3 = 0.
c. Ta cã nhËn xÐt:
g((d2), (Q)) ≤ g((d2), (d1))
do ®ã Max[g((d2), (Q))] = g((d2), (d1)) ®¹t ®îc khi (d1) lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña
(d2) trªn (Q), tøc lµ:
 
 n Q ⊥ n P   
(Q) ⊥ ((d1), (d2)) = (P) ⇒    ⇒ n=  n P , u1=
 (2; − 7; 10).
Q  
 n Q ⊥ u1
Qua M1 (−1; − 1;1)
(Q) :   ⇔ (Q): 2x − 7y + 10z − 15 = 0.
 vtpt n Q (2; − 7;10)

d. Gi¶ sö mÆt ph¼ng (R) cã vtpt n R (a; b; c) , ta lÇn lît cã:
 V× (d1) thuéc (R) nªn:
   
n R ⊥ u1 ⇔ n R .u1 = 0 ⇔ 2a + 2b + c = 0 ⇔ c = −2a − 2b. (1)

4
 V× g((d2), (R)) = α cã sin α = nªn:
9
 
4 n Q .u 2 2a + b + 2c
=  =  ⇔ 16(a2 + b2 + c2) = 9(2a + b + 2c)2
9 nQ . u2 3 a + b + c
2 2 2
(1)
⇔ 16(a 2 + b 2 ) + 16(−2a − 2b) 2= 9 [ 2a + b + 2(−2a − 2b) ]
⇔ 44a2 + 20ab − b2 = 0 ⇔ b = −2a hoÆc b = 22a.
Khi ®ã:  
 Víi b = −2a th× c = 2a nªn n R (a; − 2a; 2a) chän n R (1; − 2; 2) , tõ ®ã ta ®îc:
Qua M1 (−1; − 1;1)
(R1 ) :   ⇔ (R1): x − 2y + 2z − 3 = 0.
 vtpt n R (1; − 2;2)
 
 Víi b = 22a th× c = −46a nªn n R (a; 22a; − 46a) chän n R (1; 22; − 46) , tõ ®ã ta ®îc:
Qua M1 (−1; − 1;1)
(R 2 ) :   ⇔ (R2): x + 22y − 46z + 69 = 0.
 vtpt n R (1;22; − 46)
e. Gäi N ∈ (d2) sao cho MN = MM1, ta lÇn lît cã:
N(3 + 2u; 2 + u; 4 + 2u),
MN 2 = MM12 ⇔ (2u + 2)2 + (u + 1)2 + (2u + 2)2 = 9 ⇔ 9(u + 1)2 = 9
⇔ u + 1 = ±1 ⇔ u1 = 0 hoÆc u2 = −2.
Khi ®ã:
 1 5
 Víi u1 = 0 th× N1(3; 2; 4) vµ trung ®iÓm cña M1N1 lµ K1 1; ;  , tõ ®ã ta
 2 2
®îc ph¬ng tr×nh ®êng ph©n gi¸c (∆1):
Qua M (1; 1; 2 )
(∆1):  
 vtcp MK1 ( 0; 1/ 2; − 1/ 2 ) chän vtcp ( 0; 1; − 1)
x = 1

⇔ (∆1 ) :  y = 1+ t , t ∈  .
z= 2 − t

 1 1
 Víi u2 = −2 th× N2(−1; 0; 0) vµ trung ®iÓm cña M1N2 lµ K 2  −1; − ;  , tõ ®ã ta
 2 2
Qua M (1; 1; 2 )  x = 1 + 4t
 
(∆2):    3 3  ⇔ (∆ 2 ) :  y = 1 + 3t , t ∈  .
 vtcp MK 2  2; ;  chän vtcp ( 4; 3; 3) z= 2 + 3t
  2 2 
f. MÆt cÇu (S) cÇn dùng víi t©m I sÏ tiÕp xóc víi mÆt ph¼ng (P) t¹i M.

Gäi (∆) lµ ®êng th¼ng qua M vµ vu«ng gãc víi (P), ta cã:
 x = 1 + 3t
Qua M (1; 1; 2 ) 
(∆):   ⇔ (∆) :  y = 1 − 2t , t ∈  .
 vtcp n P (3; − 2; − 2) z= 2 − 2t

V× t©m I thuéc (∆) nªn I(1 + 3t; 1 − 2t; 2 − 2t), tõ ®ã:
IM = R ⇔ IM2 = R2 ⇔ 9t2 + 4t2 + 4t2 = 17 ⇔ t2 = 1 ⇔ t1, 2 = ±1.
Khi ®ã:
 Víi t1 = 1 th× I1(4; −1; 0), tõ ®ã ta ®îc:
T©m I1 ( 4; − 1;0 )
(S1):  ⇔ (S1): (x − 4)2 + (y + 1)2 + z2 = 17.
 Víi t2 = −1 th× I2(−2; 3; 4), tõ ®ã ta ®îc:
T©m I 2 ( −2; 3; 4 )
(S2):  ⇔ (S2): (x + 2)2 + (y − 3)2 + (z − 4)2 = 16.
g. Ta lÇn lît:
 Víi ®êng ph©n gi¸c (∆1) ta cã ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng ph©n gi¸c (Q1):
Qua M (1; 1; 2 )
(Q1):   ⇔ (Q1): 4x + 3y + 3z − 13 = 0.
 vtpt M1 N1 ( 4; 3; 3)
Khi ®ã, ta cã:
a. To¹ ®é t©m T1 cña mÆt cÇu (T1) lµ nghiÖm cña hÖ:
 x =−2 + v x = −11
y = 0 y = 0
 
 ⇔  ⇒ T1(−11; 0; 19).
 z = 1 − 2v z = 19
4x + 3y + 3z − 13 = 0  v = 9
b. B¸n kÝnh R1 ®îc cho bëi:
 
 M1 T1 , u1 
 
R1 = d(T1, (d1)) =  = 424 .
u1
Tõ ®ã, ta cã ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (T1) nh sau:
(T1 ) : (x + 11)2 + y 2 + (z − 19)2 =
424 .
Qua M (1; 1; 2 )
(Q2):   ⇔ (Q2): y − z + 1 = 0.
 vtpt M1 N 2 ( 0; 1; − 1)
Khi ®ã, ta cã:

c. To¹ ®é t©m T2 cña mÆt cÇu (T2) lµ nghiÖm cña hÖ:

 x =−2 + v  x = −2
y = 0 y = 0
 
 ⇔  ⇒ T2(−2; 0; 1).
z = 1 − 2v z = 1
 y − z + 1 =0  v = 0
d. B¸n kÝnh R2 ®îc cho bëi:
 
 M1 T2 , u1 
 
R1 = d(T2, (d1)) =  = 2.
u1
(T2 ) : (x + 2)2 + y 2 + (z − 1)2 =
2.
VËy, tån t¹i hai mÆt cÇu (T1), (T2) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 Chó ý: Víi hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) chÐo nhau, chóng ta thêng gÆp
1. TÝnh gãc gi÷a hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2).
2. TÝnh kho¶ng çch gi÷a hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2).
3. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q1) chøa (d1) vµ song song víi (d2).
4. ViÕt ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng (Q1), (Q2) theo thø tù chøa (d1),
(d2) vµ song song víi nhau.
5. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) song song vµ çch ®Òu (d1), (d2).
6. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng vu«ng gãc chung cña (d1) vµ (d2).
7. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi c¶
(d1) vµ (d2).
Víi yªu cÇu "TÝnh gãc gi÷a (d1) vµ (d2)", chóng ta thùc hiÖn t¬ng tù nh
trong phÇn chó ý vÒ hai ®êng th¼ng c¾t nhau.
Víi yªu cÇu "TÝnh kho¶ng çch gi÷a (d1) vµ (d2)", chóng ta cã kÕt qu¶:


  
 u1 , u 2  .M1 M 2
 
d((d1), (d2)) =   .
 u1 , u 2 
 
Ngoµi ra, cßn cã thÓ sö dông kÕt qu¶ trong yªu cÇu (3) hoÆc yªu cÇu (6).
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q1) chøa (d1) vµ song song víi
(d2)", chóng tathùc

hiÖn

theo çc bíc:
Bíc 1: T×m u1 vµ u 2 lµ vtcp cña (d1) vµ (d2) vµ lÊy ®iÓm M1 ∈ (d1).
Bíc 2: MÆt ph¼ng (Q1) ®îc cho bëi:

Qua M1
(Q1):     .
 vtpt n1 =  u1 , u 2 
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) song song vµ çch ®Òu hai ®êng
th¼ng chÐo nhau (d1) vµ (d2) cho tríc", chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
 
Bíc 1: T×m u1 vµ u 2 lµ vtcp cña (d1) vµ (d2).
LÊy M1 ∈ (d1) vµ M2 ∈ (d2), suy ra täa ®é trung ®iÓm M cña M1M2.
Bíc 2: MÆt ph¼ng (Q) ®îc cho bëi:
Qua M
(Q):     .
vtpt n =  u1 , u 2 

Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng vu«ng gãc chung cña (d1) vµ (d2)",
chóng ta cã thÓ lùa chän nh÷ng çch gi¶i sau ®Ó thùc hiÖn:
Bíc 1: Gi¶ sö A, B theo thø tù lµ ch©n ®êng vu«ng gãc chung
trªn (d1) vµ (d2).
Bíc 2: ChuyÓn ph¬ng tr×nh (d1) vµ (d2) vÒ d¹ng tham sè, suy ra täa
®é cña A, B theo ph¬ng tr×nh tham sè cña (d1) vµ (d2).
Bíc 3: Tõ ®iÒu kiÖn:
   
(d) ⊥ (d1 ) AB ⊥ u1 AB.u1 = 0 t
 ⇔    ⇔    ⇒
(d) ⊥ (d 2 ) AB ⊥ u 2 AB.u 2 = 0 u
⇒ To¹ ®é A, B
Bíc 4: Khi ®ã ph¬ng tr×nh ®êng vu«ng gãc chung (d) ®îc
cho bëi:
qua B
(d):   .
 vtcp AB
Çch 2: Thùc hiÖn theo çc 
bíc:
 
Bíc 1: T×m u1 vµ u 2 lµ vtcp cña (d1) vµ (d2). Gäi u lµ vtcp cña
®êng vu«ng gãc chung (d), ta cã:
 
u ⊥ u1   
   ⇒ u =  u1 , u 2  .
u ⊥ u 2
Bíc 2: Gäi (P1) lµ mÆt ph¼ng chøa (d) vµ (d1), khi ®ã:
Qua M1 ∈ (d1 ) qua M1 ∈ (d1 )
(P1):    ⇔ (P1):    
CÆp vtcp u vµ u1  vtpt n1 = [u, u1 ]
⇒ (P1).

Qua M 2 ∈ (d 2 ) qua M 2 ∈ (d 2 )
(P2):    ⇔ (P2):    
CÆp vtcp u vµ u 2  vtpt n 2 = [u, u 2 ]
⇒ (P2).
Bíc 4: §êng th¼ng chung (d) chÝnh lµ giao tuyÕn cña (P1) vµ
(P2) nªn gåm çc ®iÓm M(x; y; z) tho¶ m·n hÖ:
(P1 )
 ⇒ Ph¬ng tr×nh tham sè hoÆc chÝnh t¾c cña (d).
(P2 )
Çch 3: Ta thùc hiÖn theoçc bíc:
 
Bíc 1: T×m u1 vµ u 2 lµ vtcp cña (d1) vµ (d2). Gäi u lµ vtcp cña
®êng vu«ng gãc chung (d), ta cã:
 
u ⊥ u1   
   ⇒ u =  u1 , u 2  .
u ⊥ u 2
Qua M1 ∈ (d1 ) qua M1 ∈ (d1 )
(P1):    ⇔ (P1):    
⇒ (P1).
Bíc 3: Gi¶ sö (d)∩(d2) = {B} suy ra (P1)∩(d2) = {B} ⇒ to¹ ®é B.
Bíc 4: Khi ®ã ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®îc cho bëi:
qua B
(d):  .
 vtcp u
Çch 4: (¸p dông trong trêng hîp hai ®êng th¼ng (d1), (d2) chÐo nhau vµ
vu«ng gãc víi nhau): Ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Dùng mÆt ph¼ng (P1) tho¶ m·n:
(d1 ) ⊂ (P1 )
 .
(P1 ) ⊥ (d 2 )
(d 2 ) ⊂ (P2 )
 .
(P2 ) ⊥ (d1 )
Bíc 3: §êng th¼ng chung (d) chÝnh lµ giao tuyÕn cña (P1) vµ
(P2) nªn gåm çc ®iÓm M(x; y; z) tho¶ m·n hÖ:
(P1 )
(P2 )
Víi yªu cÇu "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi
c¶ (d1) vµ (d2)", chóng ta ®i viÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®êng kÝnh AB víi
A, B theo thø tù lµ ch©n ®êng vu«ng gãc chung trªn (d1) vµ (d2).

Bíc 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh çc ®êng th¼ng  
(∆), (d1) vµ (d2) vÒ d¹ng
tham sè vµ t×m çc vtcp t¬ng øng u1 , u 2 .
Bíc 2: Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cã t©m I vµ tiÕp xóc víi (d1), (d2) theo thø tù t¹i
A vµ B, suy ra to¹ ®é I, A, B theo çc ph¬ng tr×nh tham sè.
Bíc 3: Ta cã ®iÒu kiÖn:
    
IA ⊥ (d1 ) IA ⊥ u1 IA.u1 = 0
        To¹ ®é I
. IB ⊥ (d 2 ) . ⇔ IB ⊥ u 2 ⇔ IB.u 2 = 0 ⇒ 
IA = IB IA = IB  2 R = IA
  IA = IB 2

x = 1  x= 1 + u
 
(d1 ) : =y t , t ∈  , (d=
2 ) : y 0 ,u∈ .
z = 1 z = 2
 
a. Chøng minh r»ng hai ®êng th¼ng (d1), (d2) chÐo nhau. TÝnh
kho¶ng çch vµ gãc gi÷a chóng.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng (Q1), (Q2) theo thø tù chøa (d1),
(d2) vµ song song víi nhau.
c. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) song song vµ çch ®Òu (d1), (d2).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua ®iÓm A(0; 1; 0) c¾t c¶ (d1), (d2).
e. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng c¾t c¶ (d1), (d2) vµ song song víi
x y +1 z −1
®êng th¼ng (∆1 ) : = = .
1 −1 1
f. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua ®iÓm B(2; 1; 2) vµ vu«ng gãc
víi c¶ (d1), (d2).
g. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng vu«ng gãc chung cña (d1) vµ (d2).
h. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi c¶
(d1) vµ (d2).
i. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi c¶ (d1), (d2) vµ cã t©m thuéc
x −1 y z −1
®êng th¼ng (∆ 2 ) : = =.
1 1 1
j. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R = 5 / 2 tiÕp xóc víi (d1)
t¹i ®iÓm C1(1; 1; 1) vµ tiÕp xóc víi (d2).
 Gi¶i
a. Ta cã:

 §êng th¼ng (d1) cã vtcp u1 (0; 1; 0) vµ ®i qua ®iÓm M1(1; 0; 1).


NhËn xÐt r»ng:
  
 u1 , u 2  .M1M 2 = 1 ⇒ (d1) vµ (d2) chÐo nhau.
 
Kho¶ng çch gi÷a (d1) vµ (d2) ®îc cho bëi:
  
 u1 , u 2  .M1M 2
 
d((d1), (d2)) =   = 1.
 u1 , u 2 
 
C«sin gãc α gi÷a hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) ®îc cho bëi:
 
u1 .u 2 π
cosα =   = 0 ⇔ α = .
u1 . u 2 2

b. Gäi n lµ vect¬ tho¶ m·n:
 
n ⊥ u1    
   ⇒ = n  u1 ,= u 2  (0; 0; − 1) chän n(0; 0; 1) .
n ⊥ u 2
Qua M1 (1; 0; 1) Qua M 2 (1; 0; 2)
(Q1):   ⇔ (Q1): z − 1 = 0; (Q2):   ⇔ (Q2): z − 2 = 0.
 vtpt n(0; 0; 1)  vtpt n(0; 0; 1)
 3
c. Gäi M lµ trung ®iÓm M1M2 th× M 1; 0;  .
 2
Qua M (1; 0; 3 / 2 )
(Q):   ⇔ (Q): 2z − 3 = 0.
 vtpt n(0; 0; 1)
d. Ta cã thÓ lùa chän mét trong çc çch sau:
Çch 1: Gi¶ sö (a) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng vµ (a) c¾t (d1) vµ (d2) theo thø tù t¹i çc
®iÓm M, N. Khi ®ã:

 §iÓm M ∈ (d1) suy ra M(1; t; 1) vµ AM(1; t − 1; 1) .

 §iÓm N ∈ (d2) suy ra N(1 + u; 0; 2) vµ AN(u + 1; − 1; 2) .
 Ba ®iÓm A, M, N th¼ng hµng ta ®îc:
=
1 k(u + 1)  1
   t =
AM = kAN ⇔ t − 1 =− k ⇒  2 ⇒ N ( 2;0; 2 ) .
1 = 2k u = 1

Khi ®ã, ®êng th¼ng (a) ®îc cho bëi:
Qua A(0;1;0) x y −1 z
(a):   ⇔ (a)=
: = .
 vtcp AN ( 2; − 1; 2 ) 2 −1 2
Çch 2: Gi¶ sö (a) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng, khi ®ã (a) lµ giao tuyÕn cña hai mÆt
ph¼ng (P1) vµ (P2), trong ®ã:

Qua A Qua A
(P1):  vµ (P2):  .
(d1 ) ⊂ (P1 ) (d 2 ) ⊂ (P2 )
 Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P1) ®îc cho bëi:
Qua A(0;1;0) Qua A(0;1;0)
(P1 ) :    ⇔ (P1 ) :   ⇔ (P1): x − z = 0.
CÆp vtcp AM1 vµ u1  vtpt n1 = (−1;0;1)
 Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P2) ®îc cho bëi:
Qua A(0;1;0) Qua A(0;1;0)
(P2):    ⇔ (P2):    
CÆp vtcp AM 2 vµ u 2 =  vtpt n 2 [ = AM 2 , u 2 ] (0;2;1)
⇔ (P2): 2y + z − 2 = 0.
VËy, ®êng th¼ng (a) chøa çc ®iÓm M(x; y; z) tho¶ m·n hÖ:
x − z = 0
 . (1)
2y + z − 2 = 0
B»ng viÖc ®Æt y = t, ta biÕn ®æi hÖ (1) vÒ d¹ng:
y = t x= 2 − 2t
 
x − z = 0 ⇔ y = t , t ∈ .
2t + z − 2 = 
 0 z= 2 − 2t
§ã chÝnh lµ ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (a) cÇn dùng.

Gi¶ sö (a) víi vtcp u a lµ ®êng th¼ng cÇn dùng, khi ®ã (a) lµ giao tuyÕn
cña hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2), trong ®ã:
Qua A Qua A
(P1):  vµ (P2):  .
(d1 ) ⊂ (P1 ) (d 2 ) ⊂ (P2 )

 MÆt ph¼ng (P1) cã vtpt n1 ®îc cho bëi:
  
n1 = [ AM1 , u1 ] = (−1;0;1) .

 MÆt ph¼ng (P2) cã vtpt n 2 ®îc cho bëi:
  
= n2 [= AM 2 , u 2 ] (0;2;1) .

 vtcp u a cña ®êng th¼ng (d) ®îc cho bëi:
   
ua =  n1 , n 2  =
( −2; 1; − 2) chän u(2; − 1; 2) .
 
Qua A(0;1;0) x y −1 z
(a):   ⇔ (a)= : = .
 vtcp u ( 2; − 1; 2 ) 2 −1 2
Çch 3: Gi¶ sö (a) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng vµ (a) c¾t (d2) t¹i N.
 Gäi (P1) lµ tr×nh mÆt ph¼ng qua A vµ chøa (d1), ta cã:

Qua A(0;1;0) Qua A(0;1;0)

(P1 ) :    ⇔ (P1 ) :    
CÆp vtcp AM1 vµ u1  vtpt n1 = [ AM1 , u1 ] = (−1;0;1)
⇔ (P1): x − z = 0.
 Täa ®é ®iÓm N ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d2)
vµo ph¬ng tr×nh (P1), ta ®îc:
1 + u − 2 = 0 ⇔ u = 1 ⇒ N ( 2;0; 2 ) .
VËy, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (a) cã d¹ng:
Qua A(0;1;0) x y −1 z
(a):   ⇔ (a)=
: = .
 vtcp AN ( 2; − 1; 2 ) 2 −1 2
Çch 4: Gi¶ sö (a) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng vµ (a) c¾t (d1) t¹i M.
 Gäi (P2) lµ tr×nh mÆt ph¼ng qua A vµ chøa (d2), ta cã:
Qua A(0;1;0) Qua A(0;1;0)
(P2):    ⇔ (P2):    
CÆp vtcp AM 2 vµ u 2 =  vtpt n 2 [ =
AM 2 , u 2 ] (0;2;1)
⇔ (P2): 2y + z − 2 = 0.
 Täa ®é ®iÓm N ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d2)
vµo ph¬ng tr×nh (P1), ta ®îc:
1  1 
2t + 1 − 2 = 0 ⇔ t = ⇒ M 1; ; 1 .
2  2 
VËy, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (a) cã d¹ng:
Qua A(0;1;0) x y −1 z
(a):   ⇔ (a)= : = .
 vtcp AM (1; − 1 / 2; 1) chän (2; -1; 1) 2 −1 2
e. Ta cã thÓ lùa chän mét trong çc çch sau:

Çch 1: Gi¶ sö (b) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng vµ (b) c¾t (d1) vµ (d2) theo thø tù t¹i çc
®iÓm E, F. Khi ®ã:
 §iÓm E ∈ (d1) suy ra E(1; t; 1).
 §iÓm F ∈ (d2) suy ra F(1 + u; 0; 2).

 V× EF song song víi ®êng th¼ng (∆1) cã vtcp u ∆1 (1; − 1; 1) ta ®îc:
  u −t 1
EF = ku ∆1 ⇔ = = ⇒ t = u = 1 ⇒ E(1; 1; 1).
1 −1 1
Khi ®ã, ®êng th¼ng (b) ®îc cho bëi:
 x= 1 + t
Qua E(1;1;1) 
(b):   ⇔ (b) : y= 1 − t , t ∈  .
 vtcp u ∆1 (1; − 1; 1)  z= 1 + t

Çch 2: Gi¶ sö (b) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng, khi ®ã (b) lµ giao tuyÕn cña hai mÆt
ph¼ng (R1) vµ (R2), trong ®ã:

(∆ ) //(R1 ) (∆ ) //(R 2 )

(R1):  1 vµ (R2):  1 .
(d1 ) ⊂ (R1 ) (d 2 ) ⊂ (R 2 )
 Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (R1) ®îc cho bëi:
Qua M1 (1;0;1) Qua M1 (1;0;1)
(R1):    ⇔ (R1):    
CÆp vtcp u ∆1 vµ u1  vtpt n R1 = [ u ∆1 , u1 ] = (−1;0;1)
⇔ (R1): x − z = 0.
 Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (R2) ®îc cho bëi:
Qua M 2 (1;0;2) Qua M 2 (1;0;2)
(R2):    ⇔ (R2):    
CÆp vtcp u ∆1 vµ u 2 =
 vtpt n R2 [ =
n ∆1 , u1 ] (0;1;1)
⇔ (R2): y + z − 2 = 0.
x − z = 0
 . (2)
y + z − 2 =0
x = t x = t
 
t − z =0 ⇔ y= 2 − t , t ∈  .
y + z − 2 =0 z = t
 
§ã chÝnh lµ ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (b) cÇn dùng.
Çch 3: Gi¶ sö (b) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng vµ (b) c¾t (d2) t¹i F.
 Gäi (R1) lµ mÆt ph¼ng song song víi (∆1) vµ chøa (d1), ta cã:
Qua M1 (1;0;1) Qua M1 (1;0;1)
(R1):    ⇔ (R1):    
CÆp vtcp u ∆1 vµ u1  vtpt n R1 = [ u ∆1 , u1 ] = (−1;0;1)
⇔ (R1): x − z = 0.
 Täa ®é ®iÓm F ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d2)
vµo ph¬ng tr×nh (R1), ta ®îc:
1 + u − 2 = 0 ⇔ u = 1 ⇒ F ( 2;0; 2 ) .
VËy, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (b) cã d¹ng:
Qua F(2;0;2)

x−2 y z−2
(b):  ⇔ (b) : = = .
 vtcp u ∆1 (1; − 1; 1) 1 −1 1
Çch 4: Gi¶ sö (b) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng vµ (b) c¾t (d1) t¹i E.
 Gäi (R1) lµ mÆt ph¼ng song song víi (∆1) vµ chøa (d2), ta cã:
Qua M 2 (1;0;2) Qua M 2 (1;0;2)
(R2):    ⇔ (R2):    
CÆp vtcp u ∆1 vµ u 2 =
 vtpt n R2 [ =
n ∆1 , u1 ] (0;1;1)
⇔ (R2): y + z − 2 = 0.

 Täa ®é ®iÓm E ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d1)
vµo ph¬ng tr×nh (R2), ta ®îc:
t + 1 − 2 = 0 ⇔ t = 1 ⇒ E (1;1; 1) .
VËy, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (b) cã d¹ng:
Qua E(1;1;1)

x −1 y −1 z −1
(b):  ⇔ (b) : = = .
 vtcp u ∆1 (1; − 1; 1) 1 −1 1

f. Gi¶ sö (c) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng vµ (c) cã vtcp u c , ta cã:
 
(c) ⊥ (d1 ) u c ⊥ u1   
 ⇔    ⇒= u c  u1 ,= u 2  (0; 0; − 1) .
(c) ⊥ (d 2 ) u c ⊥ u 2
VËy, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (c) cã d¹ng:
x = 2
Qua B(2;1;2) 
(c):   ⇔ (c) : y = 1 , t ∈  .
 vtcp u c ( 0;0; − 1) z= 2 − t

g. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: Gi¶ sö P, Q theo thø tù lµ ch©n ®êng vu«ng gãc chung trªn (d1) vµ (d2) th×:

P(1; t; 1) vµ Q(1 + u; 0; 2) ⇒ PQ(u; − t; 1) .
Tõ ®iÒu kiÖn:
   
(d) ⊥ (d1 ) PQ ⊥ u1 PQ.u1 = 0
 ⇔    ⇔    ⇔ t = u = 0 ⇒ P(1; 0; 1) vµ Q(1; 0; 2).
(d) ⊥ (d 2 ) PQ ⊥ u 2 PQ.u 2 = 0
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng vu«ng gãc chung (d) ®îc cho bëi:
x = 1
Qua P (1; 0; 1) 
(d):   ⇔ (d) : y = 0 , t ∈  .
 vtcp PQ ( 0; 0; 1)  z= 1 + t


Çch 2: Gäi (d) lµ ®êng vu«ng gãc chung cña (d1) vµ (d2), khi ®ã mét vtcp u cña
  
=  u1 ,= 
(d) tháa m·n u  u 2  (0; 0; − 1) .
Ta lÇn lît:
 Gäi (α1) lµ mÆt ph¼ng chøa (d) vµ (d1), khi ®ã:
Qua M1 (1;0;1) Qua M1 (1;0;1)
(α1):    ⇔ (α1):    
CÆp vtcp u vµ u1 =
 vtpt n1 = u, u1  (1; 0; 0)
⇔ (α1): x − 1 = 0.
Qua M 2 (1;0;2) Qua M 2 (1;0;2)
  
(α2):    ⇔ (α2): 
 vtpt n=  u, u 2=
CÆp vtcp u vµ u 2 2   (0; − 1; 0)
⇔ (α2): y = 0.

V× (d) chÝnh lµ giao tuyÕn cña (α1) vµ (α2) nªn ®êng th¼ng (d) cÇn dùng chøa çc
®iÓm M(x; y; z) tho¶ m·n hÖ:
x − 1 = 0
 . (*)
y = 0
B»ng viÖc ®Æt z = t, ta biÕn ®æi hÖ (*) vÒ d¹ng:
z = t x = 1
 
x − 1 = 0 ⇔ y = 0 , t ∈  .
y = 0 z = t
 
Çch 3: Gäi (d) lµ ®êng vu«ng gãc chung cña (d1), (d2) vµ gi¶ sö (d) c¾t (d2) t¹i Q,

khi ®ã mét vtcp u cña (d) tháa m·n:
  
= u  u1 ,=
u 2  (0; 0; − 1) .
Ta lÇn lît:
Qua M1 (1;0;1) Qua M1 (1;0;1)
(α1):    ⇔ (α1):    
CÆp vtcp u vµ u1 =
 vtpt n1 =u, u1  (1; 0; 0)
⇔ (α1): x − 1 = 0.
 Täa ®é ®iÓm Q ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d2)
vµo ph¬ng tr×nh (α1), ta ®îc:
x = 1 ⇒ Q(1; 0; 2).
x = 1
Qua Q (1; 0; 2 ) 
(d):   ⇔ (d):  y = 0 , t ∈  .
 vtcp u ( 0; 0; − 1) z= 2 − t

Çch 4: Gäi (d) lµ ®êng vu«ng gãc chung cña (d1), (d2) vµ gi¶ sö (d) c¾t (d1) t¹i P,
   
khi ®ã mét vtcp u cña (d) tháa m·n = u  u1 ,= u 2  (0; 0; − 1) .
Ta lÇn lît:
Qua M 2 (1;0;2) Qua M 2 (1;0;2)
(α2):    ⇔ (α2):    
=  
CÆp vtcp u vµ u 2 
vtpt n 2  u 2=
u,  (0; − 1; 0)
⇔ (α2): y = 0.
 Täa ®é ®iÓm P ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d1)
vµo ph¬ng tr×nh (α2), ta ®îc:
y = 0 ⇒ P(1; 0; 1).

x = 1
Qua P (1; 0; 1) 
(d):   ⇔ (d): (d) : y = 0 , t ∈  .
 vtcp u ( 0; 0; − 1)  z= 1 − t

Çch 5: Tõ kÕt qu¶ c©u a) ((d1) vµ (d2) vu«ng gãc víi nhau), ta lÇn lît cã:
 Gäi (β1) lµ mÆt ph¼ng chøa (d1) vµ vu«ng gãc víi (d2), khi ®ã:
Qua M1 (1;0;1)
(β1):   ⇔ (β1): x − 1 = 0.
 vtpt u 2 (1; 0; 0)
 Gäi (β2) lµ mÆt ph¼ng chøa (d2) vµ vu«ng gãc víi (d1), khi ®ã:
qua M 2 (1;0;2)
(β2):   ⇔ (β2): y = 0.
 vtpt u 2 (0; 1; 0)
V× (d) chÝnh lµ giao tuyÕn cña (β1) vµ (β2) nªn ®êng th¼ng (d) cÇn dùng chøa çc
x − 1 =0
 . (**)
y = 0
B»ng viÖc ®Æt z = t, ta biÕn ®æi hÖ (**) vÒ d¹ng:
z = t x = 1
 
x − 1 =0 ⇔ y = 0 , t ∈  .
y = 0 z = t
 
h. MÆt cÇu (S) ®êng kÝnh PQ víi P, Q theo thø tù lµ ch©n ®êng vu«ng gãc chung
trªn (d1) vµ (d2) chÝnh lµ mÆt cÇu cÇn dùng. §Ó viÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) ta cã
thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: MÆt cÇu (S) víi ®êng kÝnh PQ cã:
T©m I lµ trung ®iÓm PQ T©m I (1; 0; 3 / 2 )
 
(S):  AB ⇔ (S):  1
B¸n kÝnh R = 2 R =
 2
2
 3 1
⇔ (S) : ( x − 1) + y 2 +  z −  =.
2
 2 4
Çch 2: MÆt cÇu (S) víi ®êng kÝnh PQ gåm:
 
M(x; y; z) ∈ (S) ⇔ PM ⊥ QM ⇔ PM.QM = 0
⇔ (x − 1; y; z − 1).(x − 1; y; z − 2) = 0
⇔ (x − 1)(x − 1) + y.y + (z − 1)(z − 2) = 0 ⇔ x2 + y2 + z2 − 2x − 3z + 3 = 0.
Çch 3: MÆt cÇu (S) víi ®êng kÝnh PQ gåm:
M(x; y; z) ∈ (S) ⇔ ∆MPQ vu«ng t¹i M ⇔ PM2 + QM2 = PQ2

⇔ (x − 1)2 + y2 + (z − 1)2 + (x − 1)2 + y2 + (z − 2)2 = 1

⇔ x2 + y2 + z2 − 2x − 3z + 3 = 0.
i. ChuyÓn ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (∆2) vÒ d¹ng tham sè:
 x= 1 + v

(∆ 2 ) : y = v , v ∈ .
 z= 1 + v

Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cã t©m I vµ tiÕp xóc víi (d1), (d2) theo thø tù t¹i D1 vµ D2, suy ra:
I(1 + v; v; 1 + v), D1(1; t; 1), D2(1 + u; 0; 2)
 
⇒ D1I(v; v − t; v) vµ D 2 I(u − v; − v; 1 − v) .
Ta lÇn lît cã çc ®iÒu kiÖn:
 (S) tiÕp xóc víi (d1) t¹i D1 khi:
    
D1I ⊥ (d1) ⇔ D1I ⊥ u1 ⇔ D1I.u1 = 0 ⇔ v − t = 0 ⇔ v = t ⇒ D1I(v; 0; v) .
 (S) tiÕp xóc víi (d2) t¹i D2 khi:
    
D2I ⊥ (d2) ⇔ D 2 I ⊥ u 2 ⇔ D 2 I.u 2 = 0 ⇔ u − v = 0 ⇔ u = v ⇒ D 2 I(0; − v; 1 − v) .
 (S) tiÕp xóc víi c¶ (d1) vµ (d2) khi:
D1I = D2I ⇔ D1I2 = D2I2
1
⇔ v2 + v2 = (−v)2 + (1 − v)2 ⇔ 1 − 2v = 0 ⇔ t = u = v =
2
3 1 3  1
⇒ I  ; ;  và b¸n kÝnh= R D = 1I .
2 2 2 2
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) cã d¹ng:
2 2 2
 3  1  3 1
(S) :  x −  +  y −  +  z −  = .
 2  2  2 2
j. Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cã t©m I(a; b; c) vµ tiÕp xóc víi (d2) t¹i C2, suy ra:
 
C2(1 + u; 0; 2) ⇒ C1I(a − 1; b − 1; c − 1) vµ C2 I(a − u − 1; b; c − 2) .
 (S) tiÕp xóc víi (d1) t¹i C1 khi:
   
C1I ⊥ (d1) ⇔ C1I ⊥ u1 ⇔ C1I.u1 = 0 ⇔ b − 1 = 0 ⇔ b = 1.
 (S) tiÕp xóc víi (d2) t¹i C2 khi:
   
C2I ⊥ (d2) ⇔ C2 I ⊥ u 2 ⇔ C2 I.u 2 = 0 ⇔ a − u − 1 = 0 ⇔ u = a −1.
5
 (S) cã b¸n kÝnh R = tiÕp xóc víi c¶ (d1) vµ (d2) khi:
2
R = C1I = C2I ⇔ R2 = C1I2 = C2I2
5
⇔ =(a − 1) 2 + (b − 1) 2 + (c − 1) 2 =(a − u − 1) 2 + b 2 + (c − 2) 2
4

5
⇔ =(a − 1) 2 + (c − 1) 2 =1 + (c − 2) 2
4
5
 =1 + (c − 2)
2
4c 2 − 16c + 15 =0 (*)
⇔ 4 ⇔ 
(a − 1) =4 − 2c
2
(a − 1) 2 + (c − 1) 2 =1 + (c − 2) 2

3 5
Ph¬ng tr×nh (*) cã çc nghiÖm c1 = vµ c 2 = . Khi ®ã:
2 2
3
 Víi c1 = th×:
2
a − 1 = 1 a = 2
(a − 1)2 = 1 ⇔  ⇔  1 .
 a − 1 =−1  a2 = 0
(d)
Tõ ®ã:
I I
I  3
- Víi a1 = 2 ta ®îc t©m I1  2; 1;  nªn (d) cã mÆt cÇu:
A
 2 H B (d)
H
H 2
 3 5
(S1 ) : ( x − 2 ) + ( y − 1) +  z −  =.
2 2
 2 4
 3
- Víi a2 = 0 ta ®îc t©m I 2  0; 1;  nªn cã mÆt cÇu:
 2
2
 3 5
(S2 ) : x 2 + ( y − 1) +  z −  =.
2
 2 4
5
 Víi c1 = th× (a − 1)2 = −1, v« nghiÖm.
2
D¹ng to¸n 5: VÞ trÝ t¬ng ®èi cña mÆt cÇu víi ®êng th¼ng
Ph¬ng ph¸p
Ta lùa chän mét trong hai çch sau:
Bíc 1: X¸c ®Þnh t©m I vµ tÝnh b¸n kÝnh R cña mÆt cÇu (S), tõ ®ã tÝnh:
d = d(I, (d)).
 NÕu d > R ⇔ (d) ∩ (S) = ∅ (H×nh 1).
 NÕu d = R ⇔ (d) tiÕp xóc víi mÆt cÇu (S) t¹i H (H×nh 2).
 NÕu d < R ⇔ (d) ∩ (S) = {A, B} (H×nh 3).


Bíc 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh (d) vÒ d¹ng tham sè theo t.
Bíc 2: Thay x, y, z cña (d) vµo (S), ta ®îc:
At2 + Bt + C = 0 (1)
Bíc 3: KÕt luËn:
 NÕu (1) v« nghiÖm ⇔ (d) ∩ (S) = ∅.
 NÕu (1) cã nghiÖm kÐp t0 ⇔ (S) tiÕp xóc víi (d) t¹i ®iÓm
H(x(t0); y(t0); z(t0)).
 NÕu (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt t1, t2 ⇔ (d) ∩ (S) = {A, B} víi
A(x(t1); y(t1); z(t1)) vµ B(x(t2); y(t2); z(t2)).
Víi çc bµi to¸n kh«ng chøa tham sè, khi sö dông çch 1 chóng ta dÔ dµng kÕt
luËn ®îc vÒ vÞ trÝ t¬ng ®èi cña (d) vµ (S), tuy nhiªn:
 Trong trêng hîp (d) ∩ (S) = {A, B} hoÆc (d) ∩ (S) = {M} chóng ta
kh«ng nhËn ®îc to¹ ®é cña A, B vµ M.
 Víi çc bµi to¸n cã chøa tham sè khi sö dông çch 1 sÏ rÊt phøc t¹p, do vËy,
tèt nhÊt h·y chän çch 2.
 Chó ý: Trong trêng hîp ®êng th¼ng (d) c¾t mÆt cÇu (S) (t©m I b¸n kÝnh R)
t¹i hai ®iÓm A, B chóng ta thêng gÆp thªm c©u hái:
1. T×m to¹ ®é A, B (hoÆc ®é dµi ®o¹n AB).
2. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (∆) song song víi (d) vµ c¾t mÆt
cÇu (S) t¹i hai ®iÓm E, F sao cho EF cã ®é dµi lín nhÊt.
3. ViÕt ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng (PA), (PB) tiÕp xóc víi (S) theo thø
tù t¹i çc ®iÓm A, B.
4. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi (d) vµ:
a. TiÕp xóc víi mÆt cÇu (S).
b. C¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn lín cña (S).
c. C¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C) cã b¸n
kÝnh b»ng r (hoÆc biÕt chu vi ®êng trßn hoÆc biÕt diÖn tÝch
h×nh trßn ®ã).
5. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa ®êng th¼ng (d) vµ c¾t mÆt
cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn lín cña (S).
cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn nhËn AB lµm ®êng
kÝnh.
7. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa ®êng th¼ng (d) vµ c¾t mÆt cÇu
(S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh b»ng r (hoÆc
biÕt chu vi ®êng trßn hoÆc biÕt diÖn tÝch h×nh trßn ®ã).
Víi yªu cÇu (1) th× trong phÇn xÐt vÞ trÝ t¬ng ®èi gi÷a (d) vµ (S) chóng ta sö
dông çch 2.

Víi yªu cÇu (2) th× ®êng th¼ng (∆) cÇn dùng sÏ ®i qua I vµ song song víi (d).
Víi yªu cÇu (3) th× chóng ta cã ngay:

 MÆt ph¼ng (PA) ®i qua A vµ cã vtpt IA .

 MÆt ph¼ng (PB) ®i qua B vµ cã vtpt IB .
Lu ý: NÕu chØ víi yªu cÇu tÝnh gãc α gi÷a (PA), (PB) th× α = g(IA, IB).
Víi yªu cÇu (4), chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Ta cã: 
 §êng th¼ng (d) cã vtcp u(a; b; c) .
 MÆt cÇu (S) cã t©m I vµ b¸n kÝnh R.
Bíc 2: Gäi (P) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, th× v× (P) vu«ng gãc víi (d) nªn:
(P): ax + by + cz + D = 0.
a. §Ó (P) tiÕp xóc víi (S) ®iÒu kiÖn lµ:
d(I, (P)) = R ⇒ D ⇒ Ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng (P1), (P2).
b. §Ó (P) c¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn lín cña
(S) ®iÒu kiÖn lµ:
I ∈ (P)) ⇒ D ⇒ Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P).
c. §Ó (P) c¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C) cã
b¸n kÝnh b»ng r ®iÒu kiÖn lµ:
=
d(I, (P)) R 2 − r 2 ⇒ D ⇒ Ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng
(P1), (P2).
Víi yªu cÇu (5), gäi (Q) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng th× (Q) = (I, (d)) = (IAB)
vµ chóng ta ®· biÕt hai çch ®Ó viÕt ®îc ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng ®i qua ba
®iÓm kh«ng th¼ng hµng.
Bíc 1: Gäi H lµ trung ®iÓm AB, suy ra to¹ ®é cña H.
Bíc 2: Gäi (Q) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng th× IH ⊥ (Q). Do ®ã:
Qua H
(Q) :   .
 vtpt IH
Bíc 1: Gäi (Q) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, gi¶ sö:
(Q): Ax + By + Cz + D = 0.
V× (Q) chøa (d) nªn A, B thuéc (Q). (1)
Bíc 2: §Ó (Q) c¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C) cã b¸n
kÝnh b»ng r ®iÒu kiÖn lµ:
= R 2 − r2 .
d(I, (Q)) (2)
Tõ (1), (2) chóng ta nhËn ®îc gi¸ trÞ t¬ng øng cña A, B, C, D.
ThÝ dô 1. Cho ®êng th¼ng (d) vµ mÆt cÇu (S) cã ph¬ng tr×nh:

x −1 y − 2 z +1
(d) : = = ,
2 1 2
(S): (x − 4)2 + (y + 1)2 + (z − 2)2 = 27.
a. Chøng minh r»ng ®êng th¼ng (d) c¾t mÆt cÇu (S) t¹i hai ®iÓm A,
B. TÝnh ®é dµi AB.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (∆) song song víi (d) vµ c¾t mÆt cÇu
(S) t¹i hai ®iÓm E, F sao cho EF cã ®é dµi lín nhÊt.
c. ViÕt ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng (PA), (PB) tiÕp xóc víi (S) theo thø tù
t¹i çc ®iÓm A, B. TÝnh cosin gãc gi÷a hai mÆt ph¼ng (PA), (PB).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi (d) vµ:
b. C¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín cña (S).
c. C¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C) cã
diÖn tÝch b»ng 18π.
e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa ®êng th¼ng (d) vµ c¾t mÆt cÇu
(S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn lín cña (S).
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa ®êng th¼ng (d) vµ c¾t mÆt cÇu (S)
theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn nhËn AB lµm ®êng kÝnh.
g. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa ®êng th¼ng (d) vµ c¾t mÆt cÇu
(S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh b»ng
r = 54 / 5 .
 Gi¶i
Ta cã:

 §êng th¼ng (d) cã vtcp u(2; 1; 2) vµ ®i qua ®iÓm M(1; 2; −1).
 MÆt cÇu (S) cã t©m I(4; −1; 2) vµ b¸n kÝnh R = 3 3 .
Çch 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh cña (d) vÒ d¹ng tham sè:
x= 2t + 1

(d): y = t + 2 , t ∈  .
=
z 2t − 1
Thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d) vµo ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S), ta ®îc:
t = 0 ⇒ A(1; 2; − 1)
(2t − 3)2 + (t + 3)2 + (2t − 3)2 = 27 ⇔ 9t2 − 18t = 0 ⇔  .
 t= 2 ⇒ B(5; 4; 3)
Khi ®ã:
AB2 = (5 − 1)2 + (4 − 2)2 + (3 + 1)2 = 36 ⇔ AB = 6.

 
 MI, u 
 
= =
d d(I, (d))  = 3 2 < R ⇒ (d) ∩ (S) = {A, B}.
u
Khi ®ã, víi lµ trung ®iÓm AB th×:
( 3 3 ) − ( 3=
3)
2 2
AB = 2AH = 2 R 2=
− d2 2 6.
b. §êng th¼ng (∆) c¾t mÆt cÇu (S) t¹i hai ®iÓm E, F biÕt EF cã ®é dµi lín nhÊt khi
(∆) ®i qua t©m I cña mÆt cÇu (S). Do ®ã, ta cã:
Qua I ( 4; − 1; 2 ) x − 4 y +1 z − 2
(∆):   ⇔ (∆): = = .
 vtcp u ( 2; 1; 2 ) 2 1 2
c. Ta lÇn lît cã:
 MÆt ph¼ng (PA) tiÕp xóc víi mÆt cÇu (S) t¹i ®iÓm A lµ:
Qua A (1; 2; − 1)
(PA):   ⇔ (PA): x − y + z + 2 = 0.
 vtpt IA ( −3; 3; − 3 ) chän (1; -1; 1)
 MÆt ph¼ng (PB) tiÕp xóc víi mÆt cÇu (S) t¹i ®iÓm B lµ:
Qua B ( 5; 4; 3 )
(PB):   ⇔ (PB): x + 5y − z − 22 = 0.
 vtpt IB (1; 5; − 1)
Khi ®ã, ta ®îc:
1− 5 −1 5
= cos α = .
1 + 1 + 1. 1 + 25 + 1 9

d. Gäi (P) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, th× v× (P) vu«ng gãc víi (d) nªn cã vtpt lµ u do ®ã
cã ph¬ng tr×nh:
(P): 2x + y + 2z + D = 0.
8 −1+ 4 + D
d(I, (P)) = R ⇔ = 3 3 ⇔ D + 11 = 9 3 ⇔ D= −11 ± 9 3 .
22 + 12 + 22
Khi ®ã:
 Víi D = −11 + 9 3 , ta ®îc mÆt ph¼ng (P1): 2x + y + 2z − 11 + 9 3 = 0.
 Víi D = −11 + 9 3 , ta ®îc mÆt ph¼ng (P2): 2x + y + 2z − 11 − 9 3 = 0.
VËy, tån t¹i hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2) tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
b. §Ó (P) c¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn lín cña (S) ®iÒu kiÖn lµ:
I ∈ (P)) ⇔ 2.4 − 1 + 2.2 + D = 0 ⇔ D = −11.
VËy, ta ®îc ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P): 2x + y + 2z − 11 = 0.
c. Gäi r lµ b¸n kÝnh cña ®êng trßn (C), ta cã:
S(C) = 18π ⇔ π.r2 = 18π ⇔ r = 3 2 .
§Ó (P) c¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh r = 3 2
®iÒu kiÖn lµ:

8 −1+ 4 + D
( ) ( )
2 2
=
d(I, (P)) R 2 − r2 ⇔ = 3 3 − 3 2
22 + 12 + 22
⇔ D + 11 = 9 ⇔ D = −2 hoÆc D = −20.
Khi ®ã:
 Víi D = −2, ta ®îc mÆt ph¼ng (P3): 2x + y + 2z − 2 = 0.
e. MÆt ph¼ng (Q) chøa ®êng th¼ng (d) vµ c¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét
®êng trßn lín cña (S) th× (Q) = (IAB). Tíi ®©y, chóng ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc
çch sau:

Çch 1: Gäi n lµ vtpt cña mÆt ph¼ng (Q), ta ®îc:
   
n =  IA, IB  = (18; 0; −18) chän n (1; 0; −1).
Qua A(1; 2; − 1)
(Q):   ⇔ (Q): x − z − 2 = 0.
 vtpt n(1; 0; − 1)
Çch 2: Gi¶ sö mÆt ph¼ng (Q) cã ph¬ng tr×nh:
(Q): Ax + By + Cz + D = 0 víi A2 + B2 + C2 > 0. (1)
V× I, A, B thuéc (Q), ta ®îc:
4A − B + 2C + D = 0 B = 0
 
A + 2B − C + D = 0 ⇔ C = − A .
 D = −2A
5A + 4B + 3C + D = 0 
Thay B, C, D vµo (1), ta ®îc:
(Q): Ax − Az − 2A = 0 ⇔ (Q): x − z − 2 = 0.
f. Gäi H lµ trung ®iÓm AB, suy ra H(3; 3; 1).
Gäi (R) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng th× (R) vu«ng gãc víi IH, do ®ã:
Qua H(3; 3; 1)
(R) :   ⇔ (R): x − 4y + z + 8 = 0.
 vtpt HI(1; − 4; 1)
g. Gi¶ sö mÆt ph¼ng (T) cÇn dùng cã ph¬ng tr×nh:
(T): Ax + By + Cz + D = 0 víi A2 + B2 + C2 > 0.
V× A, B thuéc (T), ta ®îc:
A + 2B − C + D = 0 A + 2B − C + D = 0 B =−2A − 2C
 ⇔  ⇔  .
5A + 4B + 3C + D = 0 4A + 2B + 4C = 0 =D 3A + 5C
54
§Ó (T) c¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh r =
5
®iÒu kiÖn lµ:
2
4A − B + 2C + D  54 
(3 3 )
2
=
d(I, (T)) R −r
2 2
⇔ = −  
A 2 + B2 + C 2  5 

4A − (−2A − 2C) + 2C + (3A + 5C) 9

⇔ =
A + (−2A − 2C) + C
2 2 2
5
⇔ 5(9A + 9C) 2= 81(5A 2 + 8AC + 5C2 ) ⇔ 2AC = 0 ⇔ A = 0 hoÆc C = 0.
Khi ®ã:
 Víi A = 0 th× B = −2C vµ D = 5C, ta ®îc mÆt ph¼ng:
(T1): −2Cy + Cz + 5C = 0 ⇔ (T1): 2y − z − 5 = 0.
 Víi C = 0 th× B = −2A vµ D = 3A, ta ®îc mÆt ph¼ng:
(T2): Ax − 2Ay + 3A = 0 ⇔ (T2): x − 2y + 3 = 0.
VËy, tån t¹i hai mÆt ph¼ng (T1) vµ (T2) tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 Chó ý: Trong trêng hîp ®êng th¼ng (d) tiÕp xóc víi mÆt cÇu (S) (t©m I,
b¸n kÝnh R) t¹i ®iÓm A chóng ta thêng gÆp thªm c©u hái:
1. T×m to¹ ®é tiÕp ®iÓm A.
2. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng song song víi (d) vµ c¾t mÆt cÇu
(S) t¹i hai ®iÓm E, F sao cho EF cã ®é dµi lín nhÊt.
h×nh trßn ®ã).
4. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa ®êng th¼ng (d) vµ tiÕp xóc
víi (S).
cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh b»ng r
(hoÆc biÕt chu vi ®êng trßn hoÆc biÕt diÖn tÝch h×nh trßn ®ã).
7. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng qua A vµ c¾t mÆt cÇu (S) t¹i ®iÓm
B sao cho AB cã ®é dµi lín nhÊt.
8. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng qua A tiÕp xóc víi (S) vµ vu«ng
gãc víi ®êng th¼ng (d).
9. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng qua A tiÕp xóc víi (S) vµ t¹o víi
®êng th¼ng (d) mét gãc α.
Víi yªu çc cÇu (1), (2), (3), (6), chóng ta thùc hiÖn theo ®óng ph¬ng ph¸p
®· biÕt trong phÇn chó ý vÒ trêng hîp ®êng th¼ng c¾t mÆt cÇu.
Víi yªu çc cÇu (4) ta thÊy ngay mÆt ph¼ng (P) cÇn dùng sÏ ®i qua A vµ cã

vtpt lµ IA .
Víi yªu çc cÇu (7) ta thùc hiÖn viÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (IA).
Víi yªu çc cÇu (8), chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:

Bíc 3: Gi¶ sö ®êng th¼ng (d’) cÇn dùng cã vtcp u ' , ta cã:

 
(d') ⊥ (d) u ' ⊥ u   
 ⇔    ⇒ u ' =  u, IA  .
(d') ⊥ IA u ' ⊥ IA
Bíc 4: Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d’) ®îc cho bëi:
Qua A
(d’):   .
 vtcp u '
Víi yªu çc cÇu (9), chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:

Bíc 3: Gi¶ sö ®êng th¼ng (∆) cÇn dùng cã vtcp u ∆ (a; b; c), ta cã:
   
 u ∆ ⊥ IA ⇔ u ∆ .IA = 0 . (1)
 
u ∆ .u
 g((∆), (d)) = α ⇔  =  cos α . (2)
u∆ . u

Gi¶i hÖ t¹o bëi (1) vµ (2) chóng ta nhËn ®îc to¹ ®é cña u ∆ .
Qua A
(∆):   .
 vtcp u ∆
 x= 1 + t

(d): y= 2 + t , t ∈  , (S): (x − 1)2 + (y − 2)2 + (z − 1)2 = 3.
z= 4 + 2t

a. Chøng minh r»ng ®êng th¼ng (d) tiÕp xóc víi mÆt cÇu (S) t¹i ®iÓm
A. T×m to¹ ®é tiÕp ®iÓm A.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ tiÕp xóc víi (S).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng qua A vµ c¾t mÆt cÇu (S) t¹i ®iÓm B
sao cho AB cã ®é dµi lín nhÊt.
d. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng qua A tiÕp xóc víi (S) vµ vu«ng gãc
víi ®êng th¼ng (d).
e. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng qua A tiÕp xóc víi (S) vµ t¹o víi
®êng th¼ng (d) mét gãc 300.
 Gi¶i
Ta cã: 
 MÆt cÇu (S) cã t©m I(1; 2; 1) vµ b¸n kÝnh R = 3 .
a. Thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d) vµo ph¬ng tr×nh (S), ta ®îc:
t2 + t2 + (2t + 3)2 = 3 ⇔ 6t2 + 12t + 6 = 0 ⇔ t = −1 ⇒ A(0; 1; 2).
VËy, ®êng th¼ng (d) tiÕp xóc víi mÆt cÇu (S) t¹i ®iÓm A(0; 1; 2).

b. Gi¶ sö (P) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, ta thÊy ngay:

Qua A ( 0; 1; 2 )
(P):   ⇔ (P): x + y − z + 1 = 0.
 vtpt IA ( −1; − 1; 1 )
c. Gi¶ sö (d1) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng, ta thÊy ngay:
Qua A Qua A ( 0; 1; 2 ) x y −1 z − 2
(d1):  ⇔ (d1):   ⇔ (d1 ) := = .
 vtpt IA ( −1; − 1; 1)
Qua I −1 −1 1

d. Gi¶ sö ®êng th¼ng (d’) cÇn dùng cã vtcp u ' , ta cã:
 
(d') ⊥ (d) u ' ⊥ u    
 ⇔    ⇒ u='  u, IA=  (3; − 3; 0) chän u '(1; − 1; 0) .

(d') ⊥ IA u ' ⊥ IA
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d’) ®îc cho bëi:
x = t
Qua A(0; 1; 2) 
(d’):   ⇔ (d’): y= 1 − t , t ∈  .
 vtcp u '(1; − 1; 0) z = 2

 
e. Gi¶ sö ®êng th¼ng (∆) cÇn dùng cã vtcp u ∆ (a; b; c) ≠ 0 , ta lÇn lît cã:
   
u ∆ ⊥ IA ⇔ u ∆ .IA = 0 ⇔ a + b − c = 0 ⇔ c = a + b.
 
u ∆ .u a.1 + b.1 + c.2 3
g((∆), (d)) = 300 ⇔   = cos30 0 ⇔ =
u∆ . u a + b + c . 1 +1 + 2
2 2 2 2 2 2 2
⇔ 2 [ a + b + 2(a + b)]= 9 a 2 + b 2 + (a + b)2 

2
⇔ (a + b)2 = a2 + b2 ⇔ 2ab = 0 ⇔ b = 0 hoÆc a = 0.

Khi ®ã:
 
 Víi b = 0 th× a = c ta ®îc u ∆ (a; 0; a) chän u ∆ (1; 0; 1), tõ ®ã:
x = t
Qua A ( 0; 1; 2 ) 
(∆1):   ⇔ (∆1): y = 1 , t ∈  .
 vtpt u ∆ (1; 0; 1) z= 2 + t

 
 Víi a = 0 th× c = b ta ®îc u ∆ (0; b; b) chän u ∆ (0; 1; 1), tõ ®ã:
x = 0
Qua A ( 0; 1; 2 ) 
(∆1):   ⇔ (∆1):  y = 1 + t , t ∈  .
 vtpt u ∆ (0; 1; 1) z= 2 + t

VËy, tån t¹i hai ®êng th¼ng (∆1), (∆2) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 Chó ý: Trong trêng hîp ®êng th¼ng (d) kh«ng c¾t mÆt cÇu (S) (t©m I b¸n
kÝnh R) chóng ta thêng gÆp thªm c©u hái:

h×nh trßn ®ã).
cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh b»ng r
(hoÆc biÕt chu vi ®êng trßn hoÆc biÕt diÖn tÝch h×nh trßn ®ã).
4. ViÕt ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng chøa ®êng th¼ng (d) vµ tiÕp
xóc víi mÆt cÇu (S). Gi¶ sö çc tiÕp ®iÓm lµ T1, T2, h·y viÕt
ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (T1T2).
Víi çc yªu cÇu (1), (2), (3), chóng ta thùc hiÖn t¬ng tù nh trong çc
trêng hîp ®êng th¼ng c¾t hoÆc tiÕp xóc víi mÆt cÇu.
Víi çc yªu cÇu (4), chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc lín sau:
Bíc 1: LËp ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng (P1), (P2) chøa (d) vµ tiÕp xóc víi (S).
Bíc 2: T×m to¹ ®é çc tiÕp ®iÓm T1, T2 víi çch hiÓu chóng chÝnh lµ h×nh
chiÕu vu«ng gãc cña I trªn çc mÆt ph¼ng (P1), (P2).
Bíc 3: ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (T1T2).
x − 3 y − 2 z +1
(d) : = = , (S): x2 + (y − 1)2 + (z − 2)2 = 14.
9 3 5
a. Chøng minh r»ng ®êng th¼ng (d) kh«ng c¾t mÆt cÇu (S).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng chøa ®êng th¼ng (d) vµ tiÕp xóc
víi mÆt cÇu (S).
c. Gi¶ sö çc tiÕp ®iÓm cña (S) víi çc mÆt ph¼ng trong c©u b) lµ T1,
T2, h·y viÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (T1T2).
 Gi¶i
Ta cã: 
 §êng th¼ng (d) cã vtcp u(9; 3; 5) vµ ®i qua ®iÓm M(3; 2; −1).
 MÆt cÇu (S) cã t©m I(0; 1; 2) vµ b¸n kÝnh R = 14.
a. ChuyÓn ph¬ng tr×nh cña (d) vÒ d¹ng tham sè:
x= 3 + 9t

(d) : y =2 + 3t , t ∈  .
z =−1 + 5t

Thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d) vµo ph¬ng tr×nh (S), ta ®îc:
(3 + 9t)2 + (3t + 1)2 + (5t − 3)2 = 14 ⇔ 125t2 + 30t + 5 = 0, v« nghiÖm.
VËy, ®êng th¼ng (d) kh«ng c¾t mÆt cÇu (S).

b. LÊy thªm ®iÓm N(−6; −1; −6) thuéc (d) vµ gi¶ sö mÆt ph¼ng (P) cÇn dùng cã
ph¬ng tr×nh:
(P): Ax + By + Cz + D = 0, víi A2 + B2 + C2 > 0.
Ta lÇn lît cã:
 V× M, N thuéc (P) nªn:
3A + 2B − C + D =0 5C = −9A − 3B
 ⇔  . (I)
−6A − B − 6C + D = 0 5D = −24A − 13B
 §Ó (P) tiÕp xóc víi (S) ®iÒu kiÖn lµ:
B+ 2C + D
d(I, (P)) = R ⇔ = 14
A 2 + B2 + C 2
⇔ ( B + 2C + D )= 14(A 2 + B2 + C2 ) .
2
§Ó tiÖn tÝnh to¸n, ta nh©n hai vÕ cña ®¼ng thøc trªn víi 25:
( 5B + 10C + 5D=
) 350(A 2 + B2 ) + 14(5C) 2 .
2
(1)
Thay (I) vµo (1), ta ®îc:
2A2 + 3AB − 2B2 = 0 ⇔ A = −2B hoÆc B = 2A.
Khi ®ã:
a. Víi B = 2A th× chän A = 1 suy ra B = 2, C = −3, D = −10, ta ®îc:
(P1): x + 2y − 3z − 10 = 0.
b. Víi A = −2B th× chän B = −1 suy ra A = 2, C = −3, D = −7, ta ®îc:
(P2): 2x − y − 3z − 7 = 0.
VËy, cã hai mÆt ph¼ng (P1), (P2) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 X¸c ®Þnh to¹ ®é T1: Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (IT1) ®îc cho bëi:
x = t
Qua I Qua I(0;1;2) 
(IT1):  ⇔ (IT1):   ⇔ (IT1): y= 1 + 2t , t ∈  .
(IT
 1 ) ⊥ (P1 )  vtcp n1 (1;2; − 3) z= 2 − 3t

V× (IT1) ∩ (P1) = {T1}, do ®ã:
t + 2(1 + 2t) − 3(2 − 3t) − 10 = 0 ⇔ 14t − 14 = 0 ⇔ t = 1⇒ T1(1; 3; −1).
x = 2t
Qua I Qua I(0;1;2) 
(IT2):  ⇔ (IT2):   ⇔ (IT2): y= 1 − t , t ∈ 
(IT2 ) ⊥ (P2 )  vtcp n 2 (2; − 1; − 3) z= 2 − 3t

V× (IT2) ∩ (P2) = {T2}, do ®ã:
4t − (1 − t) − 3(2 − 3t) − 7 = 0 ⇔ 14t − 14 = 0 ⇔ t = 1⇒ T2(2; 0; −1).
 Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (T1T2) ®îc cho bëi:

 x= 1 + t
Qua T1 (1; 3; − 1) 
(T1T2):   ⇔ (T1T2): y= 3 − 3t , t ∈  .
 vtcp T1T2 (1; − 3; 0) 
z = −1
D¹ng to¸n 6: (§ iÓm vµ ®êng th¼ng): §Ó t×m ®iÓm M thuéc ®êng
th¼ng (d) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn K.
Ph¬ng ph¸p
Bíc 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) vÒ d¹ng tham sè:
=x x 0 + at
 
(d): =y y 0 + bt , t ∈  (cã vtcp u(a; b; c) ).
y= z + ct
 0
Bíc 2: §iÓm M ∈ (d), suy ra M(x0 + at; y0 + bt; z0 + ct)

Bíc 3: ThiÕt lËp tÝnh chÊt K cho ®iÓm M.
Çch 2: Sö dông ®iÒu kiÖn K kh¼ng ®Þnh M thuéc ®êng (L), khi ®ã:
(d) ∩ (L) = {M}.
Chóng thêng gÆp:
1. T×m trªn ®êng th¼ng (d) ®iÓm M(xM; yM; zM) sao cho x 2M + y 2M + z 2M nhá
nhÊt (hoÆc ®îc ph¸t biÓu díi d¹ng "T×m to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng
gãc M cña O trªn (d)").
Khi ®ã, nÕu sö dông çch 1 th× bíc 3 cã néi dung:
∆
x 2M + y 2M + z 2M = (x0 + at)2 + (y0 + bt)2 + (z0 + ct)2 = At2 + Bt + C ≥ .
4A
∆
(
VËy, ta ®îc x 2M + y 2M + z 2M
= − )
4A
®¹t ®îc khi t = −
Min
b
2A
⇒ M.
2. X¸c ®Þnh to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®iÓm A lªn ®êng th¼ng (d).
Khi ®ã:
 NÕu sö dông çch 1 th× bíc 3 cã néi dung:
   
AM ⊥ (d) ⇔ AM ⊥ u ⇔ AM.u = 0 ⇒ Gi¸ trÞ t ⇒ To¹ ®é H.
 NÕu sö dông çch 2 th× thùc hiÖn theo çc bíc:

Bíc 1: X¸c ®Þnh vtcp a cña ®êng th¼ng (d).
qua A
(P):  .
(P) ⊥ (d)
Bíc 3: H×nh chiÕu vu«ng gãc M cña A lªn ®êng th¼ng (d) lµ giao
®iÓm cña (d) vµ (P).

Tõ viÖc x¸c ®Þnh ®îc to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A lªn (d), chóng ta
thùc hiÖn ®îc viÖc:
T×m to¹ ®é ®iÓm M thuéc (d) sao cho ®é dµi AM ng¾n nhÊt.
T×m to¹ ®é ®iÓm A1 ®èi xøng víi ®iÓm A qua (d), cô thÓ ta thùc hiÖn
theo çc bíc:
Bíc 1: X¸c ®Þnh to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc M cña A lªn (d).
Bíc 2: Suy ra to¹ ®é ®iÓm A1 tõ ®iÒu kiÖn M lµ trung ®iÓm cña AA1.
Tuy nhiªn, yªu cÇu nµy cßn

cã thÓ thùc hiÖn b»ng çch:
Bíc 1: X¸c ®Þnh vtcp u cña ®êng th¼ng (d).
Bíc 2: Gi¶ sö A1(x; y; z), suy ra:
Trung ®iÓm M cña AA1 thuéc(d)

AA1 ⊥ (d)
  x + xA y + yA z + zA 
M  ; ; ∈ (d)
⇔   2 2 2  ⇒ To¹ ®é A1.
  
AA1 .u = 0
ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua A vu«ng gãc víi (d) vµ c¾t (d),
cô thÓ ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 2: Suy ra ®êng th¼ng (AM) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng.
Tuy nhiªn, yªu cÇu nµy cßn cã thÓ thùc hiÖn b»ng çch:
Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) ®i qua A vµ chøa ®êng
th¼ng (d).
Bíc 2: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) ®i qua A vµ vu«ng gãc víi
®êng th¼ng (d).
Bíc 3: §êng th¼ng cÇn t×m chÝnh lµ giao tuyÕn cña hai mÆt ph¼ng
(P) vµ (Q).
ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m A vµ tiÕp xóc víi (d), cô thÓ ta thùc
Bíc 2: MÆt cÇu (S) t©m A vµ tiÕp xóc víi (d) ®îc x¸c ®Þnh bëi:
T©m A
(S):  .
B¸n kÝnh R=AM
Bíc 1: Gäi R lµ b¸n kÝnh mÆt cÇu (S) t©m A vµ tiÕp xóc víi (d) th× ta cã:
R = d(A, (d)).
Bíc 2: Ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) ®îc x¸c ®Þnh bëi:
T©m A
(S):  .
B¸n kÝnh R
ThÝ dô 1. Cho ®iÓm A(2; 6; 2) vµ ®êng th¼ng (d) cã ph¬ng tr×nh:

x − 3 y −1 z −1
(d) : = = .
−2 1 2
a. T×m trªn ®êng th¼ng (d) ®iÓm M(xM; yM; zM) sao cho tæng
x 2M + y 2M + z 2M ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt.
b. T×m to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®iÓm A lªn ®êng th¼ng (d).
c. T×m täa ®é ®iÓm A1 ®èi xøng víi ®iÓm A qua ®êng th¼ng (d).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c ®êng th¼ng ®i qua ®iÓm A vu«ng gãc
víi (d) vµ c¾t (d).
e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m A vµ tiÕp xóc víi (d).
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m A vµ c¾t ®êng th¼ng (d) t¹i hai
®iÓm E, F sao cho EF = 6.
 Gi¶i
ChuyÓn ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) vÒ d¹ng tham sè:
 x= 3 − 2t

(d):  y = 1 + t , t ∈  .
z = 1 + 2t

a. §iÓm M ∈ (d), suy ra M(3 − 2t ; 1 + t; 1 + 2t).
Khi ®ã:
x 2M + y 2M + z 2M = (3 − 2t)2 + (1 + t)2 + (1 + 2t)2 = 9t2 − 6t + 11
= (3t − 1)2 + 10 ≥ 10.
Tõ ®ã, suy ra ( x 2M + y 2M + z 2M ) = 10 ®¹t ®îc khi:
Min
1 7 4 5
3t − 1 = 0 ⇔ t = ⇒ To¹ ®é ®iÓm M  ; ;  .
3  3 3 3
b. Gäi H lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A lªn ®êng th¼ng (d), ta cã thÓ tr×nh bµy theo
hai çch sau:

Çch 1: §êng th¼ng (d) cã vtcp u(−2; 1; 2) .

V× H ∈ (d) nªn H(3 − 2t ; 1 + t; 1 + 2t), suy ra AH(1 − 2t; t − 5; 2t − 1) .
§Ó H lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A lªn (d) ®iÒu kiÖn lµ:
   
AH ⊥ (d) ⇔ AH ⊥ u ⇔ AH.u = 0
⇔ −2(1 − 2t) + (t − 5) + 2(2t − 3) = 0 ⇔ t = 1 ⇒ H(1; 2; 3).

Gäi (P) lµ mÆt ph¼ng tho¶ m·n:
Qua A Qua A(2; 6; 2)
(P):  ⇔ (P):   ⇔ (P): 2x − y − 2z + 6 = 0.
(P) ⊥ (d)  vtpt u(−2; 1; 2)
V× {H} = (d) ∩ (P) nªn to¹ ®é H lµ nghiÖm hÖ ph¬ng tr×nh:

 x= 3 − 2t  x= 3 − 2t x = 1
y= 1 + t y= 1 + t y = 2
  
 ⇔  ⇒  ⇒ H(1; 2; 3).
z = 1 + 2t  z = 1 + 2t z = 3
2x − y − 2z + 6 =0 9t − 9 = 0  t = 1
Çch 1: (Dùa vµo kÕt qu¶ c©u b): V× H lµ trung ®iÓm cña AA1 nªn A1(0; −2; 4).

Çch 2: (§éc lËp víi c©u b): §êng th¼ng (d) cã vtcp u(−2; 1; 2) vµ gi¶ sö ®iÓm
A1(x; y; z), suy ra:
  x+2 y+6 z+2
Trung ®iÓm H cña AA1 thuéc (d) H  ; ;  ∈ (d)
 ⇔   2 2 2 
AA1 ⊥ (d)  
AA
 1.u = 0
x + 2
 2 = 3 − 2t
  x= 4 − 4t x = 0
 y + 6= 1+ t  y= 2t − 4

 y = −2


⇔ 2 ⇔ ⇒  ⇒ A1(0; −2; 4).
z + 2 z = 4t z = 4
 = 1 + 2t  t − 1 =0  t = 1
 2
−2(x − 2) + (y − 6) + 2(z − 2) =
0

Çch 1: (Dùa vµo kÕt qu¶ c©u b): Gäi (d’) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng th×:
Qua A Qua A(2; 6; 2) x−2 y−6 z−2
(d’):  ⇔ (d’):   ⇔ (d ') : = = .
Qua H  vtcp HA(1; 4; − 1) 1 4 −1

Çch 2: (§éc lËp víi c©u b): Gäi (d’) cã vtcp u ' lµ ®êng th¼ng cÇn dùng.

LÊy ®iÓm B(3; 1; 1) thuéc (d) vµ gäi (P) = (A, (d)) th× (P) cã vtpt n P ®îc cho
bëi:
   
nP =  AB, u  = ( − 9; 0; − 9) chän n P (1; 0; 1) .
 
Khi ®ã, ta nhËn thÊy:
 
(d ') ⊂ (P) u ' ⊥ n P   
 ⇔    ⇔ u ' = n P , u  =(−1; − 4;1) .
(d ') ⊥ (d) u ' ⊥ u
VËy, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d’) ®îc cho bëi:
Qua A(2; 6; 2) x−2 y−6 z−2
(d’):   ⇔ (d ') : = = .
 vtcp u '(−1; − 4; 1) −1 −4 1

Çch 1: (Dùa vµo kÕt qu¶ c©u b): MÆt cÇu (S) t©m A vµ tiÕp xóc víi (d) ®îc x¸c
®Þnh bëi:
T©m A(2; 6; 2)
(S):  ⇔ (S): (x − 2)2 + (y − 6)2 + (z − 2)2 = 18.
B¸n kÝnh R=AH= 18

Çch 2: (§éc lËp víi c©u b): §êng th¼ng (d) cã vtcp u(1; 2; − 2) vµ ®i qua ®iÓm
B(3; 1; 1). Gäi R lµ b¸n kÝnh mÆt cÇu (S) t©m A vµ tiÕp xóc víi (d), ta cã:
R = d(A, (d)) = 18 .
Ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) ®îc x¸c ®Þnh bëi:
T©m A(2; 6; 2)
(S):  ⇔ (S): (x − 2)2 + (y − 6)2 + (z − 2)2 = 18.
f. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo hai çch sau:
Çch 1: (Dùa vµo kÕt qu¶ c©u b): V× H lµ trung ®iÓm cña EF nªn mÆt cÇu (T) cÇn dùng
cã b¸n kÝnh R ®îc x¸c ®Þnh bëi:
2
 EF 
R = AE = AH + EH =
2 2
AH + 
2
 = 18 + 9 =27 .
 2 
Ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (T) ®îc x¸c ®Þnh bëi:
T©m A(2; 6; 2)
(T):  ⇔ (T): (x − 2)2 + (y − 6)2 + (z − 2)2 = 27.
Çch 2: (§éc lËp víi c©u b): V× H lµ trung ®iÓm cña EF nªn mÆt cÇu (T) cÇn dùng cã
b¸n kÝnh R ®îc x¸c ®Þnh bëi:
2
 EF 
R=AE= AM 2 + EM 2 d2 (A, (d)) +   = 18 + 9 =27 .
 2 
T©m A(2; 6; 2)
(T):  ⇔ (T): (x − 2)2 + (y − 6)2 + (z − 2)2 = 27.
 Chó ý: TiÕp tôc øng dông h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®iÓm trªn ®êng th¼ng
chóng ta xÐt çc d¹ng to¸n sau:
Cho hai ®iÓm A, B vµ ®êng th¼ng (d). T×m to¹ ®é ®iÓm M trªn ®êng th¼ng
(d) ®Ó:
 
a. MA + MB ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt.
b. MA2 + MB2 ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt.
Khi ®ã:
a. Chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gäi I lµ trung ®iÓm cña AB, ta cã:
  
MA + MB = 2 MI = 2MI .

 
Tõ ®ã, ta thÊy MA + MB ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt khi MI nhá nhÊt, tøc
M lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña I trªn (d).
Bíc 2: T×m to¹ ®é cña M.
b. Ta cã thÓ lùa chän çc çch gi¶i sau:
Çch 1: Chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
 2  2   2   2
(
MA2 + MB2 = MA + MB = MI + IA + MI + IB
   
) ( )
= MI 2 + 2MI.IA + IA 2 + MI 2 + 2MI.IB + IB2
   AB2
( )
= 2MI 2 + 2MI IA + IB + = 2MI 2 +
2
AB2
2
.
Tõ ®ã, ta thÊy MA2 + MB2 ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt khi MI nhá nhÊt, tøc
Çch 2: Sö dông ph¬ng tr×nh tham sè (gi¶ sö lµ t) cña ®êng th¼ng (d) chóng ta
biÕn ®æi biÓu thøc MA2 + MB2 vÒ d¹ng (ta lu«n cã a > 0):
∆
MA2 + MB2 = at2 + bt + c ≥ − .
4a
∆ b
Tõ ®ã, ta thÊy (MA2 + MB2)Min = − , ®¹t ®îc khi t = − , suy ra to¹ ®é
4a 2a
®iÓm M.
Më réng víi ba ®iÓm A, B, C kh«ng th¼ng hµng (hoÆc tø diÖn ABCD) chóng ta
sö dông träng t©m G cña ∆ABC ((hoÆc träng t©m G cña tø diÖn ABCD)). Cô thÓ
"Cho ba ®iÓm A, B, C kh«ng th¼ng hµng vµ ®êng th¼ng (d). T×m to¹ ®é ®iÓm
M trªn ®êng th¼ng (d) ®Ó:
  
a. MA + MB + MC ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt.
b. MA2 + MB2 + MC2 ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt.
ë ®©y, chóng ta thùc hiÖn
   
phÐp biÕn ®æi:
MA + MB + MC = 3MG .
 2  2  2
MA2 + MB2 + MC2 = MA + MB + MC
  2   2   2
( ) (
= MG + GA + MG + GB + MG + GC ) ( )
   
( )
= 3MG 2 + 2MG GA + GB + GC + GA 2 + GB2 + GC2
= 3MG 2 + GA 2 + GB2 + GC2 .
D¹ng to¸n 7: (§ iÓm vµ mÆt ph¼ng): §Ó t×m ®iÓm M thuéc mÆt ph¼ng (P)
tho¶ m·n ®iÒu kiÖn K.
Ph¬ng ph¸p

Çch 1: Sö dông ph¬ng tr×nh ban ®Çu cña mÆt ph¼ng.

(P) ∩ (L) = {M}.
Chóng thêng gÆp:
1. X¸c ®Þnh to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc H cña ®iÓm A lªn mÆt ph¼ng (P).
Khi ®ã:
 NÕu sö dông çch 1 th×:

Bíc 1: X¸c ®Þnh vtpt n cña mÆt ph¼ng (P).
Bíc 2: Gi¶ sö H(x; y; z) lµ chiÕu vu«ng gãc H cña A lªn (P), suy ra:
H ∈ (P) H ∈ (P)
 ⇔    ⇒ To¹ ®é cña H.
AH ⊥ (P) AH // n

Bíc 2: ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) tho¶ m·n:
Qua A Qua A
(d):  ⇔ (d):   ⇒ Ph¬ng tr×nh tham sè (d).
(d) ⊥ (P)  vtcp n
Bíc 3: H×nh chiÕu vu«ng gãc H cña A lªn (P) chÝnh lµ giao ®iÓm cña
(d) vµ (P).
Tõ viÖc x¸c ®Þnh ®îc to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A lªn (P), chóng
ta thùc hiÖn ®îc viÖc:
T×m to¹ ®é ®iÓm H thuéc (P) sao cho ®é dµi AH ng¾n nhÊt.
T×m to¹ ®é ®iÓm A1 ®èi xøng víi ®iÓm A qua (P), cô thÓ ta thùc hiÖn
theo çc bíc:
Bíc 1: X¸c ®Þnh to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc H cña A lªn (P).
Bíc 2: Suy ra to¹ ®é ®iÓm A1 tõ ®iÒu kiÖn H lµ trung ®iÓm cña AA1.
Tuy nhiªn, yªu cÇu nµy cßn
 cã thÓ thùc hiÖn b»ng çch:
Trung ®iÓm M cña AA1 thuéc (P)

AA1 ⊥ (P)
  x + xA y + yA z + zA 
H  ; ;  ∈ (P)
⇔  2 2 2  ⇒ To¹ ®é A1.
 
AA // n = 0
 1
ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m A vµ tiÕp xóc víi (P), cô thÓ ta thùc
Bíc 2: MÆt cÇu (S) t©m A vµ tiÕp xóc víi (P) ®îc x¸c ®Þnh bëi:

T©m A
(S):  .
B¸n kÝnh R=AH
Bíc 1: Gäi R lµ b¸n kÝnh mÆt cÇu (S) t©m A vµ tiÕp xóc víi (P) th× ta cã:
R = d(A, (P)).
T©m A
(S):  .
B¸n kÝnh R
T×m trªn mÆt ph¼ng (P) ®iÓm M(xM; yM; zM) sao cho x 2M + y 2M + z 2M
nhá nhÊt bởi nã ®îc ph¸t biÓu l¹i díi d¹ng "T×m to¹ ®é h×nh
chiÕu vu«ng gãc M cña O trªn (P)").
Cho hai ®iÓm A, B vµ mÆt ph¼ng (P). T×m trªn (P) ®iÓm M sao cho
 
MA + MB ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt, cô thÓ ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gäi I lµ trung ®iÓm cña AB, suy ra to¹ ®é cña I.
  
Bíc 2: NhËn xÐt r»ng MA + MB = 2MI = 2MI .
Tõ ®ã:
 
MA + MB ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt ⇔ MI nhá nhÊt
⇔ M lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña I trªn (P).
Bíc 3: X¸c ®Þnh to¹ ®é ®iÓm M.
2. T×m ®iÓm M trªn mÆt ph¼ng (P) sao cho:
b. | MA − MB | ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt.
ThÝ dô 1. Cho hai ®iÓm A(1; 1; −1), B(−1; 3; −1) vµ mÆt ph¼ng (P) cã ph¬ng
tr×nh x + y + 2z − 6 = 0.
a. T×m to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®iÓm A lªn mÆt ph¼ng (P).
b. T×m täa ®é ®iÓm A1 ®èi xøng víi ®iÓm A qua mÆt ph¼ng (P).
c. T×m trªn mÆt ph¼ng (P) ®iÓm M(xM; yM; zM) sao cho tæng
x 2M + y 2M + z 2M ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt.
 
d. T×m trªn (P) ®iÓm N sao cho NA + NB ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt.
e. T×m trªn (P) ®iÓm E sao cho EA + EB ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt.
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m A vµ tiÕp xóc víi (P).
g. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt ®i qua A vµ tiÕp
xóc víi (P).
h. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt ®i qua A vµ c¾t
(P) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín.

i. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m A vµ c¾t (P) theo thiÕt diÖn lµ
®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh r = 3 2 .
 Gi¶i
a. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo hai çch sau:
Çch 1: MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n(1; 1; 2) .
Gi¶ sö H(x; y; z) lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A lªn (P), suy ra:
H ∈ (P) H ∈ (P)
 ⇔   
AH ⊥ (P) AH(x − 1; y − 1; z + 1) // n(1; 1; 2)
 x + y + 2z − 6 =0  x + y + 2z = 6 x = 2
  
⇔  x − 1 y − 1 z + 1 ⇔ x − y = 0 ⇔  y = 2 ⇒ H(2; 2; 1).
 = = 2y − z = z = 1
1 1 2  3 

Çch 2: MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n(1; 1; 2) . Gäi (d) lµ ®êng th¼ng tho¶ m·n:
 x= 1 + t
Qua A Qua A(1; 1; − 1) 
(d):  ⇔ (d):   ⇔ (d): y= 1 + t , t ∈  .
(d) ⊥ (P)  vtcp n(1; 1; 2) z =−1 + 2t

 x= 1 + t x = 2
 y= 1 + t y = 2
 
 ⇒  ⇒ H(2; 2; 1).
 z =− 1 + 2t z = 1
x + y + 2z − 6 =0 t = 1
Çch 1: (Dùa vµo kÕt qu¶ c©u a): V× H lµ trung ®iÓm cña AA1 nªn A1(3; 3; 3).

Çch 2: MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n(1; 1; 2) vµ gi¶ sö A1(x; y; z), suy ra:
  x +1 y +1 z −1
Trung ®iÓm H cña AA1 thuéc(P) H  ; ; ∈ (P)
 ⇔   2 2 2 
AA1 ⊥ (P)  
AA
 1 // n
x + 1 y + 1 z −1  x + y + 2z =
12
 2 + 2 + 2. 2 − 6 =0

⇔ ⇔ x − y = 0 ⇒ A1(3; 3; 3).
−1 y −1 z +1
 x= x − z =
=  0
 1 1 2
c. NhËn xÐt r»ng x 2M + y 2M + z 2M = ( x M − 0 ) + ( y M − 0 ) + ( z M − 0 ) = OM2.
2 2 2
Tõ ®ã, suy ra:

( x 2M + y2M + z2M ) ⇔ OM nhá nhÊt ⇔ M lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña O trªn (P).
Min
Gäi (∆) lµ ®êng th¼ng tho¶ m·n:

x = t
Qua O Qua O(0; 0; 0) 
(∆):  ⇔ (∆):   ⇔ (∆): y = t , t ∈  .
(∆) ⊥ (P)  vtcp n(1; 1; 2) z = 2t

V× {M} = (∆) ∩ (P) nªn b»ng çch ph¬ng tr×nh tham sè cña (∆) vµo ph¬ng tr×nh
cña (P), ta ®îc:
t + t + 4t − 6 = 0 ⇔ 6t − 6 = 0 ⇔ t = 1 ⇒ M(1; 1; 2).
( )
VËy, víi ®iÓm M(1; 1; 2) th× x 2M + y 2M + z 2M =6.
Min
d. Gäi I lµ trung ®iÓm cña AB, suy ra I(1; 3; 1). NhËn xÐt r»ng:
  
NA + NB = 2NI = 2NI .
Tõ ®ã:
 
NA + NB ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt ⇔ NI nhá nhÊt
⇔ N lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña I trªn (P).
 X¸c ®Þnh to¹ ®é ®iÓm N: Gäi (d’) lµ ®êng th¼ng tho¶ m·n:
 x= 1 + t
Qua I Qua I(1; 3; 1) 
(d’):  ⇔ (d’):   ⇔ (d’): y= 3 + t .
(d') ⊥ (P)  vtcp n(1; 1; 2) 
z= 1 + 2t
V× {N} = (d’) ∩ (P) nªn b»ng çch ph¬ng tr×nh tham sè cña (d’) vµo ph¬ng tr×nh
cña (P), ta ®îc:
(1 + t) + (3 + t) + 2(1 + 2t) − 6 = 0 ⇔ 6t = 0 ⇔ t = 0 ⇒ N(1; 3; 1).
VËy, víi ®iÓm N(0; 1; 4) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
e. (Dùa vµo kÕt qu¶ c©u b): NhËn xÐt r»ng:
tA.tB = −6.(−6) = 36 > 0 ⇔ A, B ë vÒ cïng mét phÝa víi (P).
Ph©n tÝch: Gäi A1 lµ ®iÓm ®èi xøng víi A qua (P) vµ {F} = (A1B) ∩ (P), khi ®ã víi ®iÓm
E bÊt kú thuéc (P), ta cã: A
EA + EB = EA1 + EB ≥ A1B = FA + FB. E
B
VËy, ta ®îc EA + EB nhá nhÊt khi E ≡ F. H F
Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (A1B) ®îc x¸c ®Þnh bëi: A1
 x= 3 + t
Qua A1 (3; 3; 3) 
(A1B):   ⇔ (A1B):  y = 3 .
 vtcp A1B(−4; 0; − 4) chän (1; 0; 1) z= 3 + t

Khi ®ã, ®Ó t×m to¹ ®é F ta thay x, y, z tõ ph¬ng tr×nh tham sè cña (A1B) vµo
ph¬ng tr×nh cña (P) ®îc:
3 + t + 3 + 2(3 + t) − 6 = 0 ⇔ t = −2 ⇒ F(1; 3; 2).
VËy, ®iÓm E(1; 3; 1) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
Çch 1: (Dùa vµo kÕt qu¶ c©u a): MÆt cÇu (S) t©m A vµ tiÕp xóc víi (P) ®îc x¸c ®Þnh bëi:

T©m A(1; 1; − 1)
(S):  ⇔ (S): (x − 1)2 + (y − 1)2 + (z + 1)2 = 6.
Çch 2: (§éc lËp víi c©u a): Gäi R lµ b¸n kÝnh mÆt cÇu (S) t©m A vµ tiÕp xóc víi (P)
th× ta cã:
R = d(A, (P)) = 6 .
T©m A(1; 1; − 1)
(S):  ⇔ (S): (x − 1)2 + (y − 1)2 + (z + 1)2 = 6.
g. MÆt cÇu (S) cã b¸n kÝnh nhá nhÊt ®i qua A vµ tiÕp xóc víi (P) chÝnh lµ mÆt cÇu
®êng kÝnh AH, ta cã ngay:
T©m I lµ trung ®iÓm AH  5 5 
 T©m I  ; ; 2 
(S):  AH ⇔ (S):  2 2 
 B¸n kÝnh R= B¸n kÝnh R= 6 / 2
2 
2 2
 5  5 3
⇔ (S) :  x −  +  y −  + ( z − 2 ) =
2
.
 2 2  2
h. MÆt cÇu (S) cã b¸n kÝnh nhá nhÊt ®i qua A vµ c¾t (P) theo thiÕt diÖn lµ ®êng
trßn lín chÝnh lµ ®êng trßn t©m H vµ b¸n kÝnh AH nªn:
(S): (x − 2)2 + (y − 2)2 + (z − 1)2 = 6.
i. MÆt cÇu (T) cÇn dùng cã b¸n kÝnh lµ:
R2 = d(A, (P)) + r2 = 6 + 18 = 24 ⇔ R = 24 .
T©m A(1; 1; − 1)
(S):  ⇔ (S): (x − 1)2 + (y − 1)2 + (z + 1)2 = 24.
D¹ng to¸n 8: (§ iÓm vµ mÆt cÇu): §Ó t×m ®iÓm M thuéc mÆt cÇu (S) tho¶
m·n ®iÒu kiÖn K.
Ph¬ng ph¸p
Çch 1: Sö dông ph¬ng tr×nh ban ®Çu cña mÆt cÇu.
Çch 2: ThiÕt lËp ®iÒu kiÖn ®Ó M lµ giao ®iÓm cña mét ®èi tîng kh¸c ®èi víi
mÆt cÇu (thêng lµ ®êng th¼ng).
ThÝ dô 1. Cho ®iÓm A(2; 3; 4) vµ mÆt cÇu (S): x2 + (y − 1)2 + (z − 2)2 = 3.
a. Chøng tá r»ng ®iÓm A n»m ngoµi mÆt cÇu (S).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua A c¾t (S) t¹i hai ®iÓm B,
C sao cho BC cã ®é dµi lín nhÊt.
c. T×m ®iÓm M thuéc (S) sao cho MA ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt, nhá nhÊt.

d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng tiÕp xóc víi (S) vµ çch A mét
kho¶ng lín nhÊt.
e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m A vµ tiÕp xóc víi (S).
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt, ®i qua A vµ tiÕp
xóc víi (S).
g. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh lín nhÊt, ®i qua A vµ tiÕp
xóc víi (S).
 Gi¶i
a. MÆt cÇu (S) cã t©m I(0; 1; 2) vµ b¸n kÝnh R = 3 , ta cã:
IA2 = 22 + (3 − 1)2 + (4 − 2)2 = 12 ⇔ =
IA 2 3 > R .
VËy, ®iÓm A n»m ngoµi mÆt cÇu (S).
b. Hai ®iÓm B, C thuéc (S) cã ®é dµi lín nhÊt khi BC lµ mét ®êng kÝnh cña (S), do
®ã ®êng th¼ng (d) cÇn dùng ®îc cho bëi:
x = t
Qua I(0; 1; 2) 
(d):   ⇔ (d):  y= 1 + t , t ∈  .
 vtcp IA(2; 2; 2) chän (1; 1; 1) z= 2 + t

c. NhËn xÐt r»ng:
MA ≥ IA − IM = IA − R= 2 3 − 3= 3 ⇒ MAMin = 3,
®¹t ®îc khi M, I, A th¼ng hµng.
MA ≤ IA + IM = IA + R= 2 3 + 3= 3 3 ⇒ MAMax = 3 3 ,
Tøc trong c¶ hai trêng hîp {M} = (IA) ∩ (S) = (d) ∩ (S).
Thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d) vµo (S), ta ®îc:
 M (1; 2; 3)  AM1 = 3
t2 + t2 + t2 = 3 ⇔ t2 = 1 ⇔ t = ±1 ⇒  1 ⇒  .
 M 2 (−1; 0; 1)  AM 2 = 3 3
 MAMin = 3 , ®¹t ®îc t¹i ®iÓm M1(1; 2; 3).
 MAMax = 3 3 , ®¹t ®îc t¹i ®iÓm M2(−1; 0; 1).
d. MÆt ph¼ng (P) cÇn dùng tiÕp xóc víi (S) vµ çch A mét kho¶ng lín nhÊt chÝnh lµ
mÆt ph¼ng tiÕp xóc víi (S) t¹i ®iÓm M2, do ®ã:
Qua M 2 (−1; 0; 1)
(P) :   ⇔ (P): x + y + z = 0.
 vtpt IA(3; 3; 3) chän (1; 1; 1)
e. MÆt cÇu t©m A cã thÓ tiÕp xóc trong vµ tiÕp xóc ngoµi víi (S), nªn ta cã:
 MÆt cÇu (T1) t©m A tiÕp xóc ngoµi víi (S) ®îc cho bëi:
T©m A(2; 3; 4)
(T1 ) :  ⇔ (T1): (x − 2)2 + (y − 3)2 + (z − 4)2 = 3.
 B ¸n kÝnh R=AM 1 = 3
 MÆt cÇu (T2) t©m A tiÕp xóc trong víi (S) ®îc cho bëi:

T©m A(2; 3; 4)
(T2 ) :  ⇔ (T2): (x − 2)2 + (y − 3)2 + (z − 4)2 = 27.
 B¸n kÝnh R=AM 2 = 3 3
f. MÆt cÇu (S1) cã b¸n kÝnh nhá nhÊt, ®i qua A vµ tiÕp xóc víi (S) chÝnh lµ mÆt cÇu
®êng kÝnh AM1, do ®ã:
 3 5 7
T©m I1 lµ trung ®iÓm AM1 T©m I1  2 ; 2 ; 2 
   
(S1 ) :  AM1 ⇔ (S1 ) : 
B¸n kÝnh R1 = 2  3
B¸n kÝnh R1 = 2
2 2 2
 3  5  7 3
⇔ (S1 ) :  x −  +  y −  +  z −  = .
 2  
2  2 
4 
g. MÆt cÇu (S2) cã b¸n kÝnh lín nhÊt, ®i qua A vµ tiÕp xóc víi (S) chÝnh lµ mÆt cÇu
 1 3 5
T©m I 2 lµ trung ®iÓm AM 2 T©m I 2  2 ; 2 ; 2 
   
(S2 ) :  AM 2 ⇔ (S2 ) : 
B¸n kÝnh R 2 = 2  3 3
B¸n kÝnh R 2 = 2
2 2 2
 1  3  5 27
⇔ (S2 ) :  x −  +  y −  +  z −  =.
 2  2  2 4
 Chó ý: NÕu ®iÓm A n»m trong hoÆc n»m trªn mÆt cÇu (S) th× mäi ®êng
th¼ng hoÆc mÆt ph¼ng ®i qua A ®Òu c¾t (S). NhËn ®Þnh nµy gîi ý mét çch chøng
minh ®êng th¼ng hoÆc mÆt ph¼ng c¾t mÆt cÇu.
ThÝ dô 2. Cho ®iÓm A(2; 1; 2) vµ mÆt cÇu (S) cã ph¬ng tr×nh:
(S): x2 + (y − 1)2 + (z − 1)2 = 9.
a. Chøng tá r»ng mäi ®êng th¼ng ®i qua ®iÓm A ®Òu c¾t mÆt cÇu (S).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) ®i qua A c¾t (S) theo thiÕt diÖn lµ
®êng trßn cã b¸n kÝnh nhá nhÊt.
c. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua A c¾t (S) t¹i hai ®iÓm B, C
sao cho BC cã ®é dµi lín nhÊt.
d. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua A vu«ng gãc víi ®êng th¼ng
x y z
(∆) : = = vµ c¾t (S) t¹i hai ®iÓm E, F sao cho EF = 3 2 .
2 −1 1
 Gi¶i
a. MÆt cÇu (S) cã t©m I(0; 1; 1) vµ b¸n kÝnh R = 3, ta cã:
IA2 = 22 + (1 − 1)2 + (2 − 1)2 = 5 ⇔ IA
= 5<R.
VËy, mäi ®êng th¼ng ®i qua ®iÓm A ®Òu c¾t mÆt cÇu (S).
b. Gäi r lµ b¸n kÝnh cña ®êng trßn (C), ta cã nhËn xÐt:

r2 = R2 − d2(I, (P)) ≤ R2 − IA2 = 4 ⇔ r ≤ 2.

Suy ra rMin = 2, ®¹t ®îc khi d(I, (P)) = IA ⇔ IA ⊥ (P).
Do ®ã, mÆt ph¼ng (P) cÇn dùng ®îc cho bëi:
Qua A(2; 1; 2)
(P) :   ⇔ (P): 2x + z − 6 = 0.
 vtcp IA(2; 0; 1)
c. Hai ®iÓm B, C thuéc (S) cã ®é dµi lín nhÊt khi BC lµ mét ®êng kÝnh cña (S), do
x= 2 + 2t
Qua A(2; 1; 2) 
(d) :   ⇔ (d) : y = 1 , t ∈ .
 vtcp IA(2; 0; 1) z= 2 + t


d. Gi¶ sö ®êng th¼ng (d) cÇn dùng cã vtcp u(a; b; c) , ta lÇn lît cã:

 §êng th¼ng (d) vu«ng gãc víi (∆) víi vtcp u ∆ (2; − 1; 1) khi:
   
u ⊥ u ∆ ⇔ u.u ∆ = 0 ⇔ 2a − b + c = 0 ⇔ b = 2a + c.
 Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®îc cho bëi:
x= 2 + at
Qua A(2; 1; 2) 
(d) :   ⇔ (d) : y= 1 + bt , t ∈  .
 vtcp u(a; b; c) z= 2 + ct

 To¹ ®é çc ®iÓm E, F ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè cña
(d) vµ (S), ta cã:
(at + 2)2 + b2t2 + (ct + 1)2 = 9
⇔ (a2 + b2 + c2)t2 + 2(2a + c)t − 4 = 0. (1)
Ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm t1, t2 tho¶ m·n:
 2(2a + c)
 t1 + t 2 = − 2
a + b2 + c2
 .
t t = − 4
 1 2 a 2 + b2 + c2
 Víi E(at1 + 2; bt1 + 1; ct1 + 2) vµ F(at2 + 2; bt2 + 1; ct2 + 2) th×:
EF = 3 2
⇔ 18 = EF2 = (at1 − at2)2 + (bt1 − bt2)2 + (ct1 − ct2)2
= (a2 + b2 + c2)(t1 − t2)2 = (a2 + b2 + c2)[(t1 + t2)2 − 4t1t2]
 
4(2a + c) 2  = 4(2a + c) + 16
2
= ( a 2 + b2 + c2 ) 
16
+
 ( a 2 + b2 + c2 ) 2 a 2 + b2 + c2  a 2 + b2 + c2
 
2(2a + c) 2
⇔ 1= 2 ⇔ a2 + c2 + (2a + c)2 = 2(2a + c)2
a + b2 + c2
4
⇔ 3a2 + 4ac = 0 ⇔ a = 0 hoÆc a = − c .
3
Khi ®ã:

 
 Víi a = 0 th× b = c nªn u(0; c; c) chän u(0; 1; 1) , do ®ã ta ®îc:
x = 2

(d1 ) : y =+ 1 t , t ∈ .
z= 2 + t

4 5  4 5  
 Víi a = − c th× b = − c nªn u  − c; − c; c  chän u(4; 5; − 3) , do ®ã ta ®îc:
3 3  3 3 
x= 2 + 4t

(d 2 ) : y = 1 + 5t , t ∈ .
z= 2 − 3t

ThÝ dô 3. Cho ®iÓm A(4; 2; 2) vµ mÆt cÇu (S) cã ph¬ng tr×nh:
(S): (x − 2)2 + (y − 1)2 + z2 = 9.
a. Chøng tá r»ng ®iÓm A n»m trªn mÆt cÇu (S).
b. T×m ®iÓm B thuéc (S) sao cho AB ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt.
c. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng tiÕp xóc víi (S) t¹i A.
d. ViÕt ph¬ng

tr×nh ®êng th¼ng tiÕp xóc víi (S) t¹i A vµ vu«ng gãc víi
vect¬ v(−1; 0; 1) .
e. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng tiÕp xóc víi (S) t¹i A vµ t¹o víi ®êng
x y−3 z
th¼ng (∆) : = = mét gãc 450.
−1 2 2
f. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua A vu«ng gãc víi ®êng th¼ng
x y z−2
(a) : = = vµ c¾t (S) t¹i ®iÓm B sao cho AB = 2 5 .
−1 2 1
 Gi¶i
IA2 = 22 + 12 + 22 = 9 ⇔ IA = 3 = R.
VËy, ®iÓm A n»m trªn mÆt cÇu (S).
b. §iÓm B thuéc (S) cã ®é dµi lín nhÊt khi AB lµ mét ®êng kÝnh cña (S), do ®ã B
®èi xøng víi A qua t©m I, suy ra B(0; 0; −2).
c. MÆt ph¼ng (P) cÇn dùng ®îc cho bëi:
Qua A(4; 2; 2)
(P) :   ⇔ (P): 2x + y + 2z − 14 = 0.
 vtcp IA(2; 1; 2)

d. Gi¶ sö ®êng th¼ng (d) cÇn dùng cã vtcp u , ta cã:
 
u ⊥ IA   
   ⇔ u = IA, v  =− ( 1; 4; − 1) .
u ⊥ v

x= 4 − t
Qua A(4; 2; 2) 
(d) :   ⇔ (d) : y= 2 + 4t , t ∈  .
 vtcp u(−1; 4; − 1) z= 2 − t


e. Gi¶ sö ®êng th¼ng (d) cÇn dùng cã vtcp u d (a; b; c) , ta lÇn lît cã:
 V× (d) tiÕp xóc víi (S) t¹i A nªn:
   
u d ⊥ IA ⇔ u d .IA = 0 ⇔ 2a + b + 2c = 0 ⇔ b = −2a − 2c.

 
u d .u ∆ 1 −a + 2b + 2c
cos 450 =   ⇔ =
ud . u∆ 2 a + b + c2 . (−1)2 + 2 2 + 2 2
2 2
⇔ 9[a2 + (−2a − 2c)2 + c2] = 2[−a + 2(−2a − 2c) + 2c]2

⇔ 9[5a2 + 8ac + 5c2] = 2(−5a − 2c)2
37
⇔ 5a2 + 32bc − 37c2 = 0 ⇔ a = −c hoÆc a = c .
5
Khi ®ã:
 
 Víi a = −c th× b = 0 nªn u d (−c; 0; c) chän u d (−1; 0; 1) , tõ ®ã:
x= 4 − t
Qua A(4;2;2) 
(d1):   ⇔ (d1= ) : y 2 , t ∈  .
 vtcp u d (−1;0;1) z= 2 + t

37 84   37 84  
 Víi a = c th× b = − c nªn u d  c; − c; c  chän u d (37; − 84; 5) , tõ ®ã:
5 5  5 5 
x= 4 + 37t
Qua A(4;2;2) 
(d2):   ⇔ (d 2 ) : y = 2 − 84t , t ∈  .
 vtcp u d (37; − 84;5) z= 2 + 5t


f. Gi¶ sö ®êng th¼ng (d) cÇn dùng cã vtcp u(a; b; c) , ta lÇn lît cã:

 §êng th¼ng (d) vu«ng gãc víi (a) víi vtcp u a (−1; 2; 1) khi:
   
u ⊥ u a ⇔ u.u a = 0 ⇔ − a + 2b + c = 0 ⇔ a = 2b + c.
x= 4 + at
Qua A(4; 2; 2) 
(d) :   ⇔ (d) : y= 2 + bt , t ∈  .
 vtcp u(a; b; c) z= 2 + ct


 To¹ ®é ®iÓm B (B ≠ A) ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè
cña (d) vµ (S), ta cã:
(at + 2)2 + (bt + 1)2 + (ct + 2)2 = 9 ⇔ (a2 + b2 + c2)t2 + 2(2a + b + 2c)t = 0
t ≠0 2(2a + b + 2c)
⇔ t =− 2 .
a + b2 + c2
 Víi A(4; 2; 2) vµ B(at + 4; bt + 2; ct + 2) th×:
AB = 2 5
⇔ 20 = AB2 = a2t2 + b2t2 + (c2t2 = (a2 + b2 + c2)t2
4(2a + b + 2c) 2 4(2a + b + 2c) 2
= ( a 2 + b2 + c2 ) . =
( a 2 + b2 + c2 ) a 2 + b2 + c2
2
⇔ 5[(2b + c)2 + b2 + c2] = [2(2b + c) + b + 2c]2

10
⇔ 5(5b2 + 4cb + 2c2) = (5b + 4c)2 ⇔ 6c2 + 20bc = 0 ⇔ c = 0 hoÆc c = − b.
3
Khi ®ã:
 
 Víi c = 0 th× a = 2b nªn u(2b; b; 0) chän u(2; 1; 0) , do ®ã ta ®îc:
x= 4 + 2t

(d1 ) : y = 2 + t , t ∈ .
z = 2

10 4  4 10  
 Víi c = − b th× a = − b nªn u  − b; b; − b  chän u(4; − 3; 10) , do ®ã
3 3  3 3 
ta ®îc:
x−4 y−2 z−2
(d 2 ) : = = .
4 −3 10
VÝ dô 1: (§Ò thi ®¹i häc khèi B − 2003): Trong kh«ng gian víi hÖ to¹ ®é Oxyz

cho hai ®iÓm A(2; 0; 0), B(0; 0; 8) vµ ®iÓm C sao cho AC (0; 6; 0). TÝnh
kho¶ng çch tõ trung ®iÓm I cña BC ®Õn ®êng th¼ng OA.
 Gi¶i
Gi¶ sö C(x; y;, z) suy ra:
(0; 6; 0) = (x − 2; y; z) ⇒ C(2; 6; 0) ⇒ I(1; 3; 4).
 
[OI,OA]
d(I, OA) =  = 5.
OA

§3 Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng

A. bµi gi¶ng
1. ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng

§Þnh lý 1: Trong kh«ng gian Oxyz, ®êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm M0(x0; y0; z0) vµ cã vtcp

a (a1; a2; a3) cã ph¬ng tr×nh:
=x x 0 + a1 t

(d): =y y0 + a2t , t ∈  . (1)
=
z z 0 + a 3 t
VËy, ta ®îc:
=x x 0 + a1 t
Qua M 0 (x 0 ;y 0 ;z 0 ) 
(d):   ⇔ (d): =y y0 + a2t , t ∈  .
 vtcp a(a1 ;a 2 ;a 3 ) =
z z 0 + a 3 t
Ph¬ng tr×nh (1) víi ®iÒu kiÖn a12 + a 22 + a 32 > 0 ®îc gäi lµ ph¬ng tr×nh tham
sè cña ®êng th¼ng.
Ho¹t ®éng Chøng minh kÕt qu¶ trªn.
ThÝ dô 1: Trong kh«ng gian Oxyz, viÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d), biÕt:

a. (d) ®i qua ®iÓm A(1; 2; 3) vµ cã vtcp a (2; −1; 0).
b. (d) ®i qua hai ®iÓm A(2; 1; −3) vµ B(3; −1; 5).
 Gi¶i
a. Ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch:
Çch 1 (Sö dông c«ng thøc): §êng th¼ng (d) ®îc cho bëi:
x= 1 + 2t
Qua A(1;2;3) 
(d):   ⇔ (d): y= 2 − t , t ∈  .
 vtcp a(2; − 1; 0) z = 3

Çch 2 (Sö dông ph¬ng ph¸p quÜ tÝch): §iÓm M(x; y; z) ∈ (d) khi:
x − 1 =2t x= 1 + 2t
     
AM // a ⇔ AM = ta ⇔ y − 2 =− t ⇔ y= 2 − t , t ∈  .
z − 3 =0 z = 3
 
§ã chÝnh lµ ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (d) cÇn t×m.
 Chó ý: Lêi gi¶i trong çch 2 chÝnh lµ ý tëng ®Ó chøng minh ®Þnh lÝ trªn.

b. Ta cã thÓ lùa chän mét trong hai çch:

Çch 1 (Sö dông c«ng thøc): §êng th¼ng (d) ®îc cho bëi:
x= 2 + t
Qua A(2;1; − 3) Qua A(2;1; − 3) 
(d):  ⇔ (d):   ⇔ (d): y= 1 − 2t , t ∈  .
Qua B(3; − 1; 5)  vtcp AB(1; − 2; 8) z =−3 + 8t

Çch 2 (Sö dông ph¬ng ph¸p quÜ tÝch): §iÓm M(x; y; z) ∈ (d) khi:
x − 2 =t x= 2 + t
     
AM // AB ⇔ AM = tAB ⇔ y − 1 =−2t ⇔ y= 1 − 2t , t ∈  .
z + 3 =8t z =−3 + 8t
 
§ã chÝnh lµ ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (d) cÇn t×m.
Ho¹t ®éng ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d), biÕt:

a. (d) ®i qua ®iÓm A(3; −2; −1) vµ cã vtcp a (−3; −1; 2).
b. (d) ®i qua hai ®iÓm A(−3; 2; 6) vµ B(5; 4; −2).
2. ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña ®êng th¼ng
Cho ®êng th¼ng (d) cã ph¬ng tr×nh tham sè cho bëi (1) suy ra:
x − x0 y − y0 z − z0
= = . (2)
a1 a2 a3
Ph¬ng tr×nh (2) víi ®iÒu kiÖn a1a2a3 ≠ 0 ®îc gäi lµ ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña
®êng th¼ng.
VËy, ta ®îc:
Qua M 0 (x 0 ;y 0 ;z 0 ) x − x0 y − y0 z − z0
(d):   ⇔ (d): = = .
 vtcp a(a1 ;a 2 ;a 3 ) a1 a2 a3
Tõ ®ã, ®êng th¼ng (d) ®i qua hai ®iÓm M1(x1; y1; z1) vµ M2(x2; y2; z2), ta cã:
Qua M1 (x1 ;y1 ;z1 ) Qua M1 (x1 ;y1 ;z1 )
(d):  ⇔ (d):  
Qua M 2 (x 2 ;y 2 ;z 2 )  vtcp M1 M 2 (x 2 − x1 ;y 2 − y1 ;z 2 − z1 )
x =x1 + (x 2 − x1 )t
 x − x1 y − y1 z − z1
⇔ (d): y =y1 + (y 2 − y1 )t , t ∈  hoÆc (d): = = .
z =z + (z − z )t x 2 − x1 y 2 − y1 z 2 − z1
 1 2 1
ThÝ dô 2: Trong kh«ng gian Oxyz, cho hai mÆt ph¼ng (P) vµ (Q) cã ph¬ng tr×nh:
(P): 2x + 2y + z − 4 = 0, (Q): 2x − y − z + 5 = 0.
a. Chøng tá r»ng hai mÆt ph¼ng (P) vµ (Q) c¾t nhau. Gäi (d) lµ giao tuyÕn cña
hai mÆt ph¼ng (P) vµ (Q).
b. H·y t×m täa ®é cña mét ®iÓm thuéc (d) vµ x¸c ®Þnh täa ®é cña mét vtcp cña (d).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh tham sè vµ chÝnh t¾c cña ®êng th¼ng (d).

 Gi¶i
 
a. Gäi n P , n Q theo thø tù lµ vtpt cña çc mÆt ph¼ng (P), (Q), ta cã:
   
n P (2; 2; 1), n Q (2; −1; −1) ⇒ n P vµ n Q kh«ng cïng ph¬ng
⇔ (P) ∩ (Q) = (d).
b. §êng th¼ng (d) gåm çc ®iÓm M(x; y; z) tháa m·n hÖ ph¬ng tr×nh:
2x + 2y + z − 4 = 0
 ⇒ A(0; −1; 6) ∈ (d).
2x − y − z + 5 = 0

 
u ⊥ n P     2 1 1 2 2 2 
   ⇔ u =  n P , n Q  =  ; ;  = (−1; 4; −6).
u ⊥ n Q  −1 −1 −1 2 2 −1 
c. Ta cã:
x = −t
Qua A(0; − 1;6) 
(d):   ⇔ (d): y =−1 + 4t , t ∈ 
 vtcp u(−1;4; − 6) z= 6 − 6t

x y +1 z − 6
hoÆc (d):= = .
−1 4 −6
 Chó ý: NÕu thÝ dô trªn kh«ng cã c©u b) th× ®Ó "ViÕt ph¬ng tr×nh tham sè vµ
chÝnh t¾c cña ®êng th¼ng (d)" ngoµi çch gi¶i nh trong c) chóng ta cßn cã thÓ thùc
hiÖn theo çc çch sau:
Çch 1: Täa ®é çc ®iÓm thuéc ®êng th¼ng (d) tháa m·n hÖ ph¬ng tr×nh:
2x + 2y + z − 4 = 0
 ⇒ A(0; −1; 6) ∈ (d) vµ B(−1; 3; 0) ∈ (d).
2x − y − z + 5 =0
Khi ®ã, ta ®îc:
Qua A Qua A(0; − 1;6)
(d) :  ⇔ (d) :  
Qua B  vtcp AB(−1;4; − 6)
x = −t
 x y +1 z − 6
⇔ (d): y =−1 + 4t , t ∈  hoÆc (d):= = .
z= 6 − 6t −1 4 −6

Çch 2: Täa ®é çc ®iÓm thuéc ®êng th¼ng (d) tháa m·n hÖ ph¬ng tr×nh:
2x + 2y + z − 4 = 0
 . (I)
2x − y − z + 5 =0
Trong hÖ (I) cho x = t, ta ®îc:
2y + z = 4 − 2t y =−1 − 4t
 ⇔  .
y + z = 5 + 2t z= 6 + 6t

VËy, ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (d) cã d¹ng:

x = t

(d): y =−1 − 4t , t ∈  . (II)
z= 6 + 6t

Tõ hÖ (II), b»ng çch rót t, ta ®îc:
 x
t = 1

 y +1 x y +1 z − 6
t = ⇒= = .
 −4 1 −4 6
 z−6
t = 6

§ã chÝnh lµ ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña ®êng th¼ng (d).
Ho¹t ®éng Cho hai mÆt ph¼ng (P) vµ (Q) cã ph¬ng tr×nh:
(P): x + 2y + 3z − 6 = 0, (Q): 3x − y − z − 1 = 0.
a. Chøng tá r»ng hai mÆt ph¼ng (P) vµ (Q) c¾t nhau.
b. Gäi (d) lµ giao tuyÕn cña hai mÆt ph¼ng (P) vµ (Q). H·y
t×m täa ®é cña mét ®iÓm thuéc (d) vµ x¸c ®Þnh täa ®é
cña mét vtcp cña (d).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh tham sè vµ chÝnh t¾c cña ®êng
th¼ng (d).
ThÝ dô 3: Trong kh«ng gian Oxyz, cho bèn ®iÓm A(1; 2; 3), B(2; 2; 2), C(4; 1; 1)
vµ D(4; 1; 4).
a. Chøng minh r»ng A, B, C, D lµ bèn ®Ønh cña mét h×nh tø diÖn.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh tham sè ®êng cao tø diÖn ABCD h¹ tõ D.
c. T×m täa ®é h×nh chiÕu H cña D trªn mÆt ph¼ng (ABC).
 Gi¶i   
a. Ta cã AB (1; 0; −1), AC (3; −1; −2), AD (3; −1; 1), tõ ®ã suy ra:
   0 −1 −1 1 1 0 
 AB, AC  =  ; ;  = (−1; −1; −1),
  −1 −2 −2 3 3 −1 
   
 AB, AC  AD = (−1; −1; −1)(3; −1; 1) = −3 + 1 − 1 = −3 ≠ 0
 
  
⇔ Ba vÐct¬ AB , AC vµ AD kh«ng ®ång ph¼ng.
b. Gäi (d) lµ ®êng cao cña tø diÖn h¹ tõ D, ta cã:
Qua D Qua D
(d):  ⇔ (d):    
(d) ⊥ (ABC) vtcp a =  AB, AC 
  
x= 4 − t
Qua D(4;1;4) 
⇔ (d):   ⇔ (d): y= 1 − t , t ∈  .
 vtcp a(−1; − 1; − 1) z= 4 − t



c. Gäi n lµ vtpt cña mÆt ph¼ng (ABC), ta cã:

 n ⊥ AB    
   ⇔ n =  AB, AC  = (−1; −1; −1) chän n (1; 1; 1).
 n ⊥ AC
MÆt ph¼ng (ABC) ®îc cho bëi:
Qua A(1;2;3)
(ABC):   ⇔ (ABC): x + y + z − 6 = 0.
 vtpt n(1;1;1)
Khi ®ã, h×nh chiÕu H cña D trªn mÆt ph¼ng (ABC) chÝnh lµ giao ®iÓm cña (d) víi
(ABC), ta ®îc:
(4 − t) + (1 − t) + (4 − t) − 6 = 0 ⇔ t = 1 ⇒ H(3; 0; 3).
Ho¹t ®éng Cho bèn ®iÓm A(5; 3; −1), B(2; 3; −4), C(1; 2; 0), D(3; 1; −2).
a. Chøng minh r»ng A, B, C, D lµ bèn ®Ønh cña mét h×nh
tø diÖn.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh tham sè ®êng cao tø diÖn ABCD h¹
tõ D.
c. T×m täa ®é h×nh chiÕu H cña D trªn mÆt ph¼ng (ABC).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ngo¹i tiÕp tø diÖn ABCD.
ThÝ dô 4: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ®iÓm M(1; 1; 5) vµ hai ®êng th¼ng (d1)
vµ (d2) cã ph¬ng tr×nh:
 x= 1 + t
 x y +1 z −1
(d): y= 2 + 2t , t ∈  vµ (d2): = = .
z= 3 + t −2 3 5

a. ViÕt ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (d3) ®i qua M vµ song song víi (d2).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña ®êng th¼ng (d) ®i qua M, vu«ng gãc víi
c¶ (d1) vµ (d2).
 Gi¶i 
Gäi u1 vµ u 2 theo thø tù lµ vtcp cña ®êng th¼ng (d1) vµ (d2), ta cã:
 
u1 (1; 2; 1) vµ u 2 (−2; 3; 5).
a. Ta cã ngay:
x= 1 − 2t
Qua M(1;1;5) 
(d3):   ⇔ (d3): y= 1 + 3t , t ∈  .
 vtcp u 2 (−2;3;5) z= 5 + 5t
 
b. Gäi u lµ vtcp cña ®êng th¼ng, ta cã:
 
(d) ⊥ (d1 ) u ⊥ u1    
 ⇔    ⇒ u =  u1 , u 2  = (7; −7; 7) chän u (1; −1; 1).
(d) ⊥ (d 2 ) u ⊥ u 2
Tõ ®ã, ta cã:
Qua M(1;1;5) x −1 y −1 z − 5
(d):   ⇔ (d): = = .
 vtcp u(1; − 1;1) 1 −1 1

Ho¹t ®éng Cho hai ®êng th¼ng:

 x= 1 + t
x y −1 z − 6 
= =
(d1): vµ (d2):  y =−2 + t , t ∈  .
1 2 3 z= 3 − t

a. ViÕt ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña ®êng th¼ng ®i qua
®iÓm M(1; 2; 3), vu«ng gãc víi c¶ (d1) vµ (d2).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng song song víi Oz, c¾t c¶
(d1) vµ (d2).
3. VÞ trÝ t¬ng ®èi gi÷a hai ®êng th¼ng

Trong kh«ng gian Oxyz, cho hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) cã:

 (d1) ®i qua ®iÓm M1(x1; y1; z1) vµ cã vtcp u1 (a1; b1; c1),

  
Khi ®ã, xÐt ba vect¬ u1 , u 2 vµ M1 M 2 ta cã kÕt qu¶:
  
1. (d1) vµ (d2) ®ång ph¼ng khi vµ chØ khi ba vect¬ u1 , u 2 vµ M1 M 2 ®ång ph¼ng.
Nh vËy:
  
(d1) vµ (d2) ®ång ph¼ng ⇔ [ u1 , u 2 ]. M1 M 2 = 0.
2. (d1) vµ (d2) c¾t nhau khi vµ chØ khi chóng ®ång ph¼ng vµ çc vtcp cña chóng
kh«ng cïng ph¬ng. Nh vËy:
  
(d1) vµ (d2) c¾t nhau ⇔ [ u1 , u 2 ]. M1 M 2 = 0 vµ a1: b1: c1 ≠ a2: b2: c2.
 
3. (d1) vµ (d2) song song víi nhau khi vµ chØ khi u1 vµ u 2 cïng ph¬ng vµ (d1), (d2)
kh«ng cã ®iÓm chung. Nh vËy:
(d1) // (d2) ⇔ a1: b1: c1 = a2: b2: c2 ≠ (x2 − x1): (y2 − y1): (y2 − y1).
 
4. (d1) vµ (d2) trïng nhau khi vµ chØ khi u1 vµ u 2 cïng ph¬ng vµ (d1), (d2) cã ®iÓm
chung. Nh vËy:
(d1) ≡ (d2) ⇔ a1: b1: c1 = a2: b2: c2 = (x2 − x1): (y2 − y1): (y2 − y1).
  
5. (d1) vµ (d2) chÐo nhau khi vµ chØ khi ba vect¬ u1 , u 2 vµ M1 M 2 kh«ng ®ång
ph¼ng. Nh vËy:
  
(d1) vµ (d2) chÐo nhau ⇔ [ u1 , u 2 ]. M1 M 2 ≠ 0.
 Chó ý: NÕu biÕt ph¬ng tr×nh cña hai ®êng th¼ng (d ) vµ (d ) th× còng cã thÓ
1 2
xÐt vÞ trÝ t¬ng ®èi cña chóng b»ng çch gi¶i hÖ gåm çc ph¬ng tr×nh x¸c ®Þnh
(d1) vµ (d2) ®Ó t×m giao ®iÓm vµ khi ®ã:
a. NÕu hÖ cã nghiÖm duy nhÊt th× (d1) vµ (d2) c¾t nhau.
b. NÕu hÖ cã v« sè nghiÖm th× (d1) vµ (d2) trïng nhau.
c. NÕu hÖ v« nghiÖm th× (d1) vµ (d2) song song hoÆc chÐo nhau, song song
nÕu hai vtcp cña chóng cïng ph¬ng, chÐo nhau nÕu hai vect¬ ®ã kh«ng
cïng ph¬ng.

ThÝ dô 5: Trong kh«ng gian Oxyz, cho hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) cã ph¬ng tr×nh:
 x= 1 + t
 x−2 y −5 z −7
(d1): y= 2 + 3t , t ∈  , (d2): = = .
z= 3 + 4t 1 3 4

a. X¸c ®Þnh vÞ trÝ t¬ng ®èi cña hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng ®i qua gèc O vµ chøa ®êng th¼ng (d1).
 Gi¶i

 Víi (d1) cã vtcp u1 (1; 3; 4) vµ ®iÓm M1(1; 2; 3) ∈ (d1).

 Víi (d2) cã vtcp u 2 (1; 3; 4) vµ ®iÓm M2(2; 5; 7) ∈ (d2).
  
suy ra çc vect¬ u1 , u 2 vµ M1 M 2 (1; 3; 4) cïng ph¬ng.
VËy, hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) trïng nhau.
Çch 1: LÊy thªm ®iÓm N1(0; −1; −1) ∈ (d1). Khi ®ã, mÆt ph¼ng (P) ®i qua gèc O vµ
chøa ®êng th¼ng (d1) t¬ng øng víi viÖc ®i qua ba ®iÓm O, M1, N1.

Gäi n lµ vtpt cña mÆt ph¼ng (P), ta ®îc:
    
OM1 (1; 2; 3) vµ ON 1 (0; −1; −1) ⇒ n = OM1 , ON1  = (1; 1; −1).
Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) ®îc cho bëi:

qua O(0;0;0)
(P):   ⇔ (P): x + y − z = 0.
 vtpt n(1;1; − 1)
Çch 2: LÊy thªm ®iÓm N1(0; −1; −1) ∈ (d1). Khi ®ã, mÆt ph¼ng (P) ®i qua gèc O vµ
chøa ®êng th¼ng (d1) t¬ng øng víi viÖc ®i qua ba ®iÓm O, M1, N1.
Gi¶ sö mÆt ph¼ng (P) cã ph¬ng tr×nh:
(P): Ax + By + Cz + D = 0 víi A2 + B2 + C2 > 0.
V× O, M1, N1 thuéc (P), ta ®îc:
A + 2B + 3C + D = 0 A + 2B + 3C = 0  A = −C
  
−B − C + D = 0 ⇔ −B − C = 0 ⇔  B = −C .
D = 0 D = 0 D = 0
  
Tõ ®ã, ta ®îc:
(P): −Cx − Cy + Cz = 0 ⇔ (P): x + y − z = 0.

Çch 3: Gäi (P) lµ mÆt ph¼ng tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi th× (P) sÏ cã cÆp vtcp lµ u1 vµ
 
OM1 . Gäi n lµ vtpt cña mÆt ph¼ng (P), ta ®îc:
  
n =  u1 , OM1  = (1; 1; −1).


qua O(0;0;0)
(P):   ⇔ (P): x + y − z = 0.
 vtpt n(1;1; − 1)
Ho¹t ®éng Cho hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) cã ph¬ng tr×nh:
x = t
 x −1 y − 3 z − 5
(d1): y= 1 + 2t , t ∈  , (d2): = = .
z= 2 + 3t 1 2 3

a. X¸c ®Þnh vÞ trÝ t¬ng ®èi cña hai ®êng th¼ng (d1), (d2).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng ®i qua gèc O vµ chøa ®êng
th¼ng (d2).
ThÝ dô 6: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ®êng th¼ng (d1) cã ph¬ng tr×nh:
x −1 y −1 z − 2
(d1): = = ,
1 −1 4
vµ ®êng th¼ng (d2) lµ giao tuyÕn cña hai mÆt ph¼ng:
(P1): x + y − 1 = 0 vµ (P2): 4y + z + 1 = 0.
a. Chøng tá r»ng hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) song song víi nhau.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña ®êng th¼ng (d) n»m trong mÆt ph¼ng
((d1), (d2)) vµ çch ®Òu (d1), (d2).
 Gi¶i

 Víi (d1) cã vtcp u1 (1; −1; 4) vµ ®iÓm M1(1; 1; 2) ∈ (d1).
 
 Çc mÆt ph¼ng (P1), (P2) theo thø tù cã vtpt n1 (1; 1; 0), n 2 (0; 4; 1). Khi ®ã

vtcp u 2 cña ®êng th¼ng (d2) ®îc cho bëi:
  
u 2 =  n1 , n 2  = (1; −1; 4).
Vµ lÊy ®iÓm M2(1; 0; −1) ∈ (d2).

 
Suy ra, çc vect¬ u1 , u 2 cïng ph¬ng vµ kh«ng cïng ph¬ng víi vect¬

M1 M 2 (0; −1; −3).
VËy, hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) song song víi nhau.
 1 1
b. §o¹n th¼ng M1M2 cã trung ®iÓm M  1; ;  .
 2 2
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®îc x¸c ®Þnh bëi:
  1 1 1 1
y− z−
qua M  1; 2 ; 2  x −1 2 2
(d):    ⇔ (d): = = .
 vtcp u(1; − 1;4) 1 −1 4
 1

Ho¹t ®éng Cho ®êng th¼ng (d1) cã ph¬ng tr×nh:

x = t

(d1): y =−3 − 4t , t ∈  ,
z =−3 − 3t

(P1): x + y − z = 0 vµ (P2): 2z − y + 2z = 0.
a. Chøng tá r»ng hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) song song
víi nhau.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa hai ®êng th¼ng (d1)
vµ (d2).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña ®êng th¼ng (d) n»m
trong mÆt ph¼ng ((d1), (d2)) vµ çch ®Òu (d1), (d2).
ThÝ dô 7: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ®êng th¼ng (d1) cã ph¬ng tr×nh:
x =−1 + t

(d1): y = −t , t ∈ ,
z =−2 + 3t

(P1): x + 2y + 3 = 0 vµ (P2): 3y − z + 10 = 0.
a. Chøng tá r»ng hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) c¾t nhau.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) chøa hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2).
 Gi¶i
Ta cã thÓ lùa chän mét trong çc çch sau:
Çch 1: Ta lÇn lît cã:
a. Ta cã:

 Víi (d1) cã vtcp u1 (1; −1; 3) vµ ®iÓm M1(−1; 0; −2) ∈ (d1),
 
 Çc mÆt ph¼ng (P1), (P2) theo thø tù cã vtpt n1 (1; 2; 0), n 2 (0; 3; −1).

Khi ®ã vtcp u 2 cña ®êng th¼ng (d2) ®îc cho bëi:
  
u 2 =  n1 , n 2  = (−2; 1; 3).
Vµ lÊy ®iÓm M2(1;−2; 
4) ∈ (d2).
Suy ra çc vect¬ u1 , u 2 kh«ng cïng ph¬ng, vµ ta cã:
  
 u1 , u 2  . M1 M 2 = (−6; −9; −1).(−2; 2; −6) = 0 ⇔ (d1) vµ (d2) c¾t nhau.
 

b. Gäi n lµ vtpt cña mÆt ph¼ng (P), ta ®îc:
   
n =  u1 , u 2  = (−6; −9; −1) chän n = (6; 9; 1).
qua M1 (−1;0; − 2)
(P):   ⇔ (P): 6x + 9y + z + 8 = 0.
 vtpt n(6;9;1)


a. XÐt hÖ ph¬ng tr×nh t¹o bëi (d1), (P1) vµ (P2):
x =−1 + t x =−1 + t
y = −t y = −t t = 2
  x = 1

 z =−2 + 3t ⇔ z =−2 + 3t ⇔  .
x + 2y + 3 = 0  −1 + t + 2(− t) + 3 =0 y = −2
  z = 4
3y − z + 10 = 0 3(− t) − (−2 + 3t) + 10 =0
VËy, hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) c¾t nhau t¹i ®iÓm A(1; −2; 4).
b. LÊy çc ®iÓm M1(−1; 0; −2) ∈ (d1) vµ M2(−3; 0; 10) ∈ (d2).
  
MÆt ph¼ng (P) sÏ cã cÆp vtcp lµ AM1 vµ AM 2 . Gäi n lµ vtpt cña mÆt ph¼ng (P), ta
®îc:
   
n =  AM1 , AM 2  = (24; 36; 4) chän n = (6; 9; 1).
qua M1 (−1;0; − 2)
(P):   ⇔ (P): 6x + 9y + z + 8 = 0.
 vtpt n(6;9;1)
 x= 1 − t

(d1):  y= 2 + 2t , t ∈  ,
z = 3

(P1): x + y = 0 vµ (P2): 2x − y + z − 15 = 0.
a. Chøng tá r»ng hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) c¾t nhau.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) chøa hai ®êng th¼ng
(d1) vµ (d2).
x= 2t + 1 x= u + 2
 
(d1): y = t + 2 vµ (d2): y =−3 + 2u , t, u ∈  .
z= 3t − 3 =
 z 3u + 1
a. Chøng tá r»ng hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) chÐo nhau.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) song song vµ çch ®Òu çch ®Òu (d1), (d2).
 Gi¶i

 Víi (d1) cã vtcp u1 (2; 1; 3) vµ ®iÓm M1(1; 2; −3) ∈ (d1).

 Víi (d2) cã vtcp u 2 (1; 2; 3) vµ ®iÓm M2(2; −3; 1) ∈ (d2).

 
suy ra çc vect¬ u1 , u 2 kh«ng cïng ph¬ng, khi ®ã:
  
 u1 , u 2  . M1 M 2 = (−3; −3; 3).(1; −5; 4) = 24 ⇔ (d1) vµ (d2) chÐo nhau.
 
3 1 
b. §o¹n th¼ng M1M2 cã trung ®iÓm M  ; − ; − 1  .
2 2 
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) ®îc x¸c ®Þnh bëi:
qua M qua M
(P):    ⇔ (P):    
cã cÆp vtcp u1 vµ u 2 vtpt n = u1 , u 2  =(−3; − 3; 3)
  
 3 1 
qua M  ; − ; − 1 
⇔ (P):  2 2  ⇔ (P): x + y − z = 0.

 vtpt n(1;1;
 − 1)

 x= 1 + t

(d1): y =−2 + t , t ∈  ,

z= 3 − t
(P1): x + y − z + 5 = 0 vµ (P2): 2x − y + 1 = 0.
a. Chøng tá r»ng hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) chÐo nhau.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (R) song song vµ çch ®Òu
çch ®Òu (d1), (d2).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) chøa ®êng th¼ng (d1)
vµ song song víi ®êng th¼ng (d2).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa ®êng th¼ng (d2)
vµ song song víi ®êng th¼ng (d1).
4. mét sè bµi to¸n vÒ tÝnh kho¶ng çch

Bµi to¸n 1: Cho ®iÓm M vµ ®êng th¼ng (d) cã vtcp a vµ ®i qua ®iÓm M0. TÝnh
kho¶ng çch h tõ ®iÓm M ®Õn ®êng th¼ng (d). M
 Gi¶i   (d)
Gäi A lµ ®iÓm sao cho M 0 A = a .
Khi ®ã, diÖn tÝch h×nh b×nh hµnh cã hai c¹nh lµ M0M vµ M0 H A
MA ®îc cho bëi:
 
   M 0 M,a 
  
S =  M 0 M,a  = MH.M0A = h. a ⇔ h =  .
a
 Chó ý: Çc em häc sinh cã thÓ ghi nhí c«ng thøc trªn ®Ó gi¶i çc bµi to¸n
liªn quan tíi kho¶ng çch tõ mét ®iÓm tíi mét ®êng th¼ng.

ThÝ dô 9: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ®iÓm M(3; −1; 3) vµ ®êng th¼ng (d) cã
ph¬ng tr×nh:
x −1 y −1 z − 2
(d): = = ,
1 −1 2
a. TÝnh kho¶ng çch tõ M tíi ®êng th¼ng (d).
b. T×m täa ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®iÓm M trªn (d).
 Gi¶i 
a. §êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm M0(1; 1; 2) vµ cã vtcp a (1; −1; 2).
Ta cã ngay:
 
 M 0 M,a  (−3; − 3; 0)
  18
d(M, (d)) =  = = = 3.
a (1; − 1; 2) 6
Çch 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh (d) vÒ d¹ng tham sè:
 x= 1 + t

(d): y= 1 − t , t ∈  .
z= 2 + 2t

Gäi H lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M lªn ®êng th¼ng (d), suy ra:

H(1 + t; 1 − t; 2 + 2t) ⇒ MH (t − 2; 2 − t; 2t − 1),
   
MH ⊥ (d) ⇔ MH ⊥ a ⇔ MH . a = 0
⇔ 1.(t − 2) − 1.(2 − t) + 2(2t − 1) = 0 ⇔ t = 1 ⇒ H(2; 0; 4).
Çch 2: Gäi (P) lµ mÆt ph¼ng tho¶ m·n:
qua M qua M(3; − 1;3)
(P):  ⇔ (P):   ⇔ (P): x − y + 2z − 10 = 0.
(P) ⊥ (d)  vtpt a(1; − 1;2)
Gäi H lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M lªn (d), suy ra {H} = (d) ∩ (P), do ®ã to¹ ®é H
lµ nghiÖm hÖ ph¬ng tr×nh:
x −1 y −1 z − 2 x + y = 2 x = 2
= =  
 1 −1 2 ⇔ 2x + z = 0 ⇔ y = 0 ⇒ H(2; 0; 4).
x − y + 2z − 10 = 0 x − y + 2z = 10 z = 4
 
Çch 3: (Dùa vµo kÕt qu¶ c©u a): ChuyÓn ph¬ng tr×nh (d) vÒ d¹ng tham sè:
 x= 1 + t

(d): y= 1 − t , t ∈  .
z= 2 + 2t

Gäi H lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M lªn ®êng th¼ng (d), suy ra:

H(1 + t; 1 − t; 2 + 2t) ⇒ MH (t − 2; 2 − t; 2t − 1).
V× ®é dµi MH = 3 nªn ta ®îc:
3 = MH2 = (t − 2)2 + (2 − t)2 + (2t − 1)2 ⇔ t2 − 2t + 1 = 0 ⇔ t = 1 ⇒ H(2; 0; 4).

 NhËn xÐt: Th«ng qua lêi gi¶i cña thÝ dô trªn çc em häc sinh cÇn ghi nhËn ba
ph¬ng ph¸p ®Ó t×m täa ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc cña mét ®iÓm lªn
mét ®êng th¼ng.
Ho¹t ®éng Cho ®iÓm M(4; −3; 2) vµ ®êng th¼ng (d) cã ph¬ng tr×nh:
x −1 y z +1
(d): = = ,
3 2 −1
a. TÝnh kho¶ng çch tõ M tíi ®êng th¼ng (d).
b. T×m täa ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®iÓm M trªn (d).
Bµi to¸n 2: TÝnh kho¶ng çch

h gi÷a hai ®êng th¼ng chÐo nhau (d1), (d2), biÕt
®êng th¼ng (d1) cã vtcp u1 vµ ®i qua ®iÓm M1; ®êng th¼ng (d2) cã vtcp u 2 vµ ®i
qua ®iÓm M2. (d1)
A1
 Gi¶i M1
Gäi A1, a2 lµ çc ®iÓm sao cho:
   
M 1 A1 = u 1 , M 2 A 2 = u 2 .
Khi ®ã, thÓ tÝch khèi hép cã ba c¹nh lµ M1M2, S
M1A1 vµ M2A2 ®îc cho bëi: M2 A2 (d2)
  
      u1 , u 2  .M1 M 2
 
V =  u1 , u 2  .M1 M 2 = h.S = h.  u1 , u 2  ⇔ h =   .
 u1 , u 2 
 
 Chó ý: Çc em häc sinh cã thÓ ghi nhí c«ng thøc trªn ®Ó gi¶i çc bµi to¸n
liªn quan tíi kho¶ng çch tõ mét ®iÓm tíi mét ®êng th¼ng.
 x= 1 + t
x y −1 z − 6 
(d1):= = , (d): y =−2 + t , t ∈  .
1 2 3 z= 3 − t

a. TÝnh kho¶ng çch gi÷a hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) chøa ®êng th¼ng (d1) vµ song song víi
®êng th¼ng (d2).
c. Gäi (d) lµ ®êng vu«ng gãc chung cña (d1) vµ (d2). Gäi H1, H2 theo thø tù lµ
giao ®iÓm cña (d) víi çc ®êng th¼ng (d1), (d2). X¸c ®Þnh täa ®é çc ®iÓm
H1 vµ H2.
 Gi¶i

 §êng th¼ng (d1) ®i qua ®iÓm M1(0; 1; 6) vµ cã vtcp u1 (1; 2; 3).

 §êng th¼ng (d2) ®i qua ®iÓm M2(1; −2; 3) vµ cã vtcp u 2 (1; 1; −1).

Suy ra:
  
 u1 , u 2  .M1 M 2 (−5;4; − 1).(1; − 3; − 3)
  14
d((d1), (d2)) =   = = .
 u1 , u 2  (−5;4; − 1) 42
 
  
b. MÆt ph¼ng (P) sÏ cã cÆp vtcp lµ u1 vµ u 2 . Gäi n lµ vtpt cña mÆt ph¼ng (P), ta ®îc:
   
n =  u1 , u 2  = (−5; 4; −1) chän n = (5; −4; 1).
qua M1 (0;1;6)
(P):   ⇔ (P): 5x − 4y + z − 2 = 0.
 vtpt n(5; − 4;1)
c. ChuyÓn ph¬ng tr×nh cña (d1) vÒ d¹ng tham sè:
x = u

(d1): y= 1 + 2u , u ∈  ⇒ H1(u; 1 + 2u; 6 + 3u).
z= 6 + 3u

V× H2 ∈ (d2) nªn H2(1 + t; t − 2; 3 − t), suy ra:

H1 H 2 (t − u + 1; t − 2u − 3; −t − 3u − 3).
Tõ ®iÒu kiÖn:
   
(d) ⊥ (d1 ) H1 H 2 ⊥ u1 H1 H 2 .u1 = 0
 ⇔    ⇔   
(d) ⊥ (d 2 ) H1 H 2 ⊥ u 2 H1 H 2 .u 2 = 0
(t − u + 1) + 2(t − 2u − 3) − 3(t + 3u + 3) =0 u = −1
⇔  ⇔  .
(t − u + 1) + (t − 2u − 3) + (t + 3u + 3) =0 t = −1/ 3
Khi ®ã, b»ng çch thay u, t theo thø tù vµo çc ph¬ng tr×nh tham sè cña (d1), (d2)
 2 7 10 
ta ®îc H1(−1; −1; 3), H 2  ; − ;  .
3 3 3 
Ho¹t ®éng Cho hai ®êng th¼ng:
 x= 1 + t
x + y − z + 5 =0 
(d1):  vµ (d2): y =−2 + t , t ∈  .
2x − y + 1 = 0 
z= 3 − t
a. Chøng minh r»ng hai ®êng th¼ng ®ã chÐo nhau. T×m gãc
gi÷a chóng.
b. TÝnh kho¶ng çch gi÷a (d1) vµ (d2).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng vu«ng gãc chung cña (d1) vµ (d2).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng song song víi Oz, c¾t c¶
(d1) vµ (d2).

B. ph¬ng ph¸p gi¶i Çc d¹ng to¸n thêng gÆp

Bµi to¸n 1: Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng.
Ph¬ng ph¸p ¸p dông
Ta cã:
1. Ph¬ng tr×nh:
=x x 0 + a1 t

=y y0 + a2t , t ∈ 
=
z z 0 + a 3 t
lµ ph¬ng tr×nh tham sè cña mét ®êng th¼ng khi vµ chØ khi:
a12 + a 22 + a 32 > 0.

Khi ®ã, nã ®i qua mét ®iÓm M0(x0; y0; z0) vµ cã vtcp a (a1; a2; a3).
2. Ph¬ng tr×nh:
x − x0 y − y0 z − z0
= =
a1 a2 a3
lµ ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña mét ®êng th¼ng khi vµ chØ khi:
a1a2a3 ≠ 0.

Khi ®ã, nã ®i qua mét ®iÓm M0(x0; y0; z0) vµ cã vtcp a (a1; a2; a3).
 Chó ý: §i kÌm víi hä ®êng th¼ng (d ) thêng cã thªm çc c©u hái phô:
m
C©u hái 1: T×m ®iÓm cè ®Þnh mµ hä ®êng th¼ng (dm) lu«n ®i qua.
C©u hái 3: Cho ®iÓm M cã tÝnh chÊt K, biÖn luËn theo vÞ trÝ cña M sè ®êng th¼ng
cña hä (dm) ®i qua M.
C©u hái 3: Chøng minh r»ng hä ®êng th¼ng (dm) lu«n thuéc mét mÆt ph¼ng cè
®Þnh, ®Ó thùc hiÖn yªu cÇu nµy chóng ta lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: Khö m tõ hÖ cña ph¬ng tr×nh (d), ta ®îc:
Ax + By + Cz + D = 0 (1)
Khi ®ã (1) chÝnh lµ ph¬ng tr×nh cña mÆt ph¼ng cè ®Þnh (P)
chøa çc ®êng th¼ng cña hä (dm).
Bíc 1: Çc ®iÓm M(x; y; z) thuéc (dm) cã täa ®é tháa m·n ph¬ng tr×nh:
α[A1(m)x + B1(m)y + C1(m)z + D1(m)] +
+ β[A2(m)x + B2(m)y + C2(m)z + D2(m)] = 0. (2)
Bíc 2: Lùa chän çc gi¸ trÞ thÝch hîp cña α, β, ®a (2) vÒ d¹ng:
Ax + By + Cz + D = 0 (3)
Bíc 3: Khi ®ã (3) chÝnh lµ ph¬ng tr×nh cña mÆt ph¼ng cè ®Þnh (P)
chøa çc ®êng th¼ng cña hä (dm).
Bíc 1: T×m ®iÓm cè ®Þnh M0(x0; y0; z0) mµ hä ®êng th¼ng (dm)
lu«n ®i qua.

 
T×m vect¬ cè ®Þnh n (A; B; C) ≠ 0 vu«ng gãc víi hä ®êng
th¼ng (dm).
Bíc 2: Khi ®ã, ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng cè ®Þnh (P) lµ:
Qua M 0 (x 0 ;y 0 ;z 0 )
(P):  
 vtpt n(A;B;C)
⇔ (P): A(x − x0) + B(y − y0) + C(z − z0) = 0.
VÝ dô 1: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ph¬ng tr×nh:
x =+1 (m + 1)t

y= 2 + mt ,t∈ . (1)
=
z (m − 1)t
a. T×m ®iÒu kiÖn cña m ®Ó ph¬ng tr×nh trªn lµ ph¬ng tr×nh cña mét hä ®êng
th¼ng kÝ hiÖu lµ (dm), tõ ®ã chØ ra ®iÓm cè ®Þnh mµ hä (dm) lu«n ®i qua.
b. §iÓm A(3; 3; 1) cã thuéc ®êng th¼ng nµo cña hä (dm) kh«ng.
c. Chøng minh r»ng hä ®êng th¼ng (dm) lu«n thuéc mét mÆt ph¼ng (P) cè
®Þnh, t×m ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P).
 Híng dÉn: Sö dông kiÕn thøc trong phÇn ph¬ng ph¸p gi¶i to¸n.
 Gi¶i
a. Ta cã:
a12 + a 22 + a 32 = (m + 1)2 + m2 + (m − 1)2 = 3m2 + 2 > 0, ∀m
VËy víi mäi m, ph¬ng tr×nh (1) lµ ph¬ng tr×nh tham sè cña hä ®êng th¼ng (dm)
vµ dÔ nhËn thÊy hä (dm) lu«n ®i qua ®iÓm cè ®Þnh M0(1; 2; 0), øng víi t = 0 khi thay
vµo ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng.
b. §iÓm A(3; 3; 1) thuéc mét ®êng th¼ng cña hä khi hÖ sau cã nghiÖm:
3 =+ 1 (m + 1)t mt + t =2 t = 1
  
3= 2 + mt ⇔ mt = 1 ⇔ mt = 1 , v« nghiÖm.
= mt − t = t = 0
1 (m − 1)t  1 
VËy, ®iÓm A(3; 3; 1) kh«ng thuéc ®êng th¼ng nµo cña hä (dm).
c. Ta lùa chän mét trong ba çch lËp luËn sau:
Çch 1: Tõ hÖ (1) b»ng çch rót theo t, ta ®îc:
 x −1
t = m + 1  x −1 y − 2
  m + 1 = m
 y−2 m(x − y + 1) = y − 2
 t = ⇔  ⇔ 
 m y − 2 = z m(y − z − 2) = y − 2
 z  m m −1
t = m − 1


x − y +1
⇒ = 1 ⇒ x − 2y + z + 3 = 0.
y−z−2
Çch 2: Tõ hÖ (1) b»ng çch céng ph¬ng tr×nh thø nhÊt víi ph¬ng tr×nh thø ba, ta ®îc:
x + z = 1 + 2mt x + z = 1 + 2mt
 ⇒  ⇒ x − 2y + z + 3 = 0.
y= 2 + mt 2y= 4 + 2mt
§ã chÝnh lµ ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) cè ®Þnh chøa hä ®êng 
th¼ng (dm).

Çch 3: Hä (dm) cã vtcp a (m + 1; m; m − 1) vµ víi vect¬ n (1; −2; 1) ta cã nhËn xÐt:
   
a . n = m + 1 − 2m + m − 1 = 0, ∀m ⇔ a ⊥ n , ∀m.
Do ®ã, hä (dm) thuéc mÆt ph¼ng (P) cè ®Þnh cã ph¬ng tr×nh ®îc cho bëi:
Qua M 0 (1;2;0)
(P):   ⇔ (P): x − 2y + z + 3 = 0.
 vtpt n(1; − 2;1)
 NhËn xÐt: Nh vËy, víi c©u hái c) chóng ta ®· tr×nh bµy theo ba çch:
 ë çch 1, chóng ta thùc hiÖn viÖc chuyÓn ph¬ng tr×nh cña hä (dm) vÒ
d¹ng chÝnh t¾c råi d¹ng tæng qu¸t (giao tuyÕn cña hai mÆt ph¼ng) vµ tõ
®ã khö m ®Ò nhËn ®îc ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng cè ®Þnh (P). C«ng viÖc
nµy thùc chÊt lµ khö dÇn çc tham sè t vµ m.
 ë çch 2, chóng ta thùc hiÖn liªn tiÕp hai phÐp khö cho çc tham sè t
vµ mt vµ ®©y lµ çch gi¶i mµ çc em häc sinh h·y ghi nhËn ®Ó ¸p dông
cho çc bµi tËp t¬ng tù. 
 ë çch 3, ®Ó t×m ®îc vect¬ n chóng ta thùc hiÖn nh sau:

Gi¶ sö n (A; B; C) vµ khi ®ã:
 
a n 0, ∀m ⇔ A(m + 1) + Bm + C(m − 1) = 0, ∀m
. =
⇔ (A + B + C)m + A − C = 0, ∀m
A + B + C = 0 A = C
⇔  ⇔  .
A − C = 0 B = −2C

Tõ ®ã, chän C = 1 ta ®îc n (1; −2; 1).
VÝ dô 2: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ph¬ng tr×nh:
1− x y +1 z + 2
= = . (1)
1 m m −1
a. T×m ®iÒu kiÖn cña m ®Ó ph¬ng tr×nh (1) lµ ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña mét
®êng th¼ng, gäi lµ hä (dm). Khi ®ã, t×m ®iÓm cè ®Þnh mµ hä (dm) lu«n ®i qua.
b. Chøng tá r»ng hä ®êng th¼ng (dm) lu«n thuéc mÆt ph¼ng (P) cè ®Þnh.
c. TÝnh thÓ tÝch khèi tø diÖn giíi h¹n bëi mÆt ph¼ng (P) vµ çc mÆt ph¼ng to¹ ®é.
 Gi¶i
a. §Ó ph¬ng tr×nh (1) lµ ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña mét ®êng th¼ng ®iÒu kiÖn lµ:

m(m − 1) ≠ 0 ⇔ m ≠ 0 vµ m ≠ 1. (*)
Víi ®iÒu kiÖn (*) ta thÊy ngay hä ®êng th¼ng (dm) lu«n ®i qua ®iÓm cè ®Þnh
M0(1; −1; −2).
b. Ta lùa chän mét trong hai çch lËp luËn sau:
Çch 1: Tõ (1), ta ®îc:
1 − x y + 1
 1 = m m(1 − x) =y + 1
 ⇔  ⇒ y + 1 = −x + z + 3
1 − x = z + 2 m(1 − x) =−x + z + 3
 1 m −1
⇔ x + y − z − 2 = 0.

Çch 2: Çc ®êng th¼ng thuéc hä (dm) cã vtcp u ( −1; m; m − 1) .

Víi vect¬ n(1;1; − 1) ta cã nhËn xÐt:
  
u.n =−1.1 + m.1 + (m − 1)(−1) =−1 + m − m + 1 =0 ⇔ u ⊥ n, ∀m .
VËy, hä ®êng th¼ng (dm) lu«n thuéc mÆt ph¼ng cè ®Þnh (P) cã ph¬ng tr×nh ®îc
cho bëi:
Qua M 0 (1; − 1; − 2)
(P):   ⇔ (P): x + y − z − 2 = 0.
 vtpt n(1;1; − 1)
c. Ta cã:
(P) ∩ Ox = {A(2; 0; 0)}, (P) ∩ Oy = {B(0; 2; 0)},
(P) ∩ Oz = {C(0; 0; −2)}.
ThÓ tÝch khèi tø diÖn OABC ®îc cho bëi:
1 1 4
V = OA.OB.OC = .2.2. −2 = (®vtt).
6 6 3
 NhËn xÐt: Víi mÆt ph¼ng (Q) chóng ta cßn gÆp mét d¹ng to¸n lµ "T×m ®êng
th¼ng cè ®Þnh lu«n thuéc hä mÆt ph¼ng (Q)". ThÝ dô víi mÆt ph¼ng
(Q): x + my − 3mz − m − 1 = 0 ta thùc hiÖn phÐp biÕn ®æi:
(Q): x − 1 + m(y − 3z − 1) = 0
Tõ ®ã, suy ra ®êng th¼ng cè ®Þnh thuéc hä mÆt ph¼ng (Q) cã
ph¬ng tr×nh:
x − 1 = 0
(d):  .
 y − 3z − 1 =0
Nh vËy, ®Ó chøng minh hä mÆt ph¼ng (Pm) lu«n ®i qua mét ®êng
th¼ng (d) cè ®Þnh, ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: BiÕn ®æi ph¬ng tr×nh cña hä (Pm) vÒ d¹ng:
f(x, y, z) + mg(x, y, z) = 0.
Bíc 2: VËy, hä (Pm) lu«n ®i qua mét ®êng th¼ng (d) cè ®Þnh cã
ph¬ng tr×nh:

f (x, y, z) = 0
(d):  .
g(x, y, z) = 0
Bµi to¸n 2: ChuyÓn d¹ng ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng.

1. Víi (d) cho díi d¹ng tham sè:
=x x 0 + a1 t

(d): =y y0 + a 2 t , t ∈  . (1)
=
z z 0 + a 3 t
B»ng çch rót t tõ hÖ, ta sÏ nhËn ®îc ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña ®êng th¼ng
(d), cô thÓ:
 x − x0
 =t
 a 1
 y − y0 x − x0 y − y0 z − z0
(1) ⇔  =t ⇒ = = .
 a2 a1 a2 a3
z − z
 0
=t
 a 3
2. Víi (d) cho díi d¹ng chÝnh t¾c:
x − x0 y − y0 z − z0
(d): = = . (2)
a1 a2 a3
B»ng viÖc sö dông tham sè trung gian t ta nhËn ®îc ph¬ng tr×nh tham sè
cña ®êng th¼ng (d), cô thÓ:
=x x 0 + a1 t
x − x0 y − y0 z − z0 
(2) ⇔ = = = t ⇔ (d): =y y0 + a 2 t , t ∈  .
a1 a2 a3 =
z z 0 + a 3 t
3. Víi (d) cho díi d¹ng lµ giao tuyÕn cña hai mÆt ph¼ng c¾t nhau:
(P1): A1x + B1y + C1z + D1 = 0, (P2): A2x + B2y + C2z + D2 = 0
Khi ®ã, ®êng th¼ng (d) gåm çc ®iÓm M(x; y; z) tho¶ m·n hÖ ph¬ng tr×nh:
A1x + B1 y + C1z + D1 = 0
 .
 A 2 x + B2 y + C 2 z + D 2 =0
§Ó cã ®îc ph¬ng tr×nh d¹ng tham sè, chÝnh t¾c cña (d) ta lùa chän mét trong
hai çch sau:
Çch 1: Thùc hiÖn theo çc bíc sau:

Bíc 1: Gäi u lµ vtcp, ta cã:

    B1 C1 C1 A1 A1 B1 
u =  n1 , n 2  =  , ,  .
 B2 C 2 C 2 A 2 A 2 B2 
Bíc 2: T×m mét ®iÓm M(x0 ; y0 ; z0) ∈ (d).
Bíc 3: VËy, ta ®îc:
qua M(x 0 ; y 0 ;z 0 )
(d):   .
 vtcp u
Tõ ®ã ta cã ®îc:
 Ph¬ng tr×nh tham sè cña (d).
 Ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña (d).
Çch 2: Thùc hiÖn theo çc bíc sau:
Bíc 1: T×m hai ®iÓm A, B ∈ (d).
Bíc 2: VËy, ta ®îc:
Qua A
(d):   .
 vtcp AB
Tõ ®ã ta cã ®îc:
 Ph¬ng tr×nh tham sè cña (d).
 Ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña (d).
Lu ý: Víi yªu cÇu x¸c ®Þnh ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (d) chóng ta
cã thÓ thùc hiÖn ®¬n gi¶n h¬n b»ng çch ®Æt x = t (hoÆc y = t hoÆc z = t)
tõ ®ã suy ra y vµ z theo t.
VÝ dô 1: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ®êng th¼ng (d) cã ph¬ng tr×nh:
x= 2 − t

(d) : y = 4 + 2t , t ∈ .
 z= 1 − t

a. ViÕt ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña (d).
b. T×m to¹ ®é çc giao ®iÓm A, B, C cña (d) víi çc mÆt ph¼ng to¹ ®é.
c. TÝnh tØ sè diÖn tÝch cña hai tam gi¸c OAB vµ OAC.
 Híng dÉn: Víi c©u a), sö dông kiÕn thøc trong phÇn ph¬ng ph¸p gi¶i to¸n.
 Gi¶i
Çch 1: B»ng çch rót t tõ hÖ, ta ®îc:
x − 2 =− t
 x − 2 y − 4 z −1
(d): y − 4 =2t ⇔ (d) : = = .
z − 1 =− t −1 2 −1

Çch 2: Tõ ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (d), ta ®îc:

Qua M(2; 4; 1) x − 2 y − 4 z −1
(d) :   ⇔ (d) : = = .
 vtcp u(−1; 2; − 1) −1 2 −1
b. Ta lÇn lît:
 To¹ ®é giao ®iÓm A cña (d) víi mÆt ph¼ng (Oxy) lµ nghiÖm cña hÖ:
x= 2 − t x = 2 − 1 = 1
 
y= 4 + 2t ⇒ y = 4 + 2 = 6 ⇔ A(1; 6; 0).
z = 1 − t = 0 z = 0
 
 To¹ ®é giao ®iÓm B cña (d) víi mÆt ph¼ng (Oxz) lµ nghiÖm cña hÖ:
x= 2 − t x = 2 + 2 = 4
 
y =4 + 2t =0 ⇒ y = 0 ⇔ B(4; 0; 3).
 z= 1 − t  z =1 + 2 = 3
 
 To¹ ®é giao ®iÓm C cña (d) víi mÆt ph¼ng (Oyz) lµ nghiÖm cña hÖ:
x = 2 − t = 0 x = 0
 
y= 4 + 2t ⇒ y = 4 + 2.2 =8 ⇔ C(0; 8; −1).
 z= 1 − t z =−
  1 2 =−1
1   1 909
=
S∆OAB OA, OB=  (18; − 3; − 24)
= ,
2   2 2
1   1 101
S∆OAC =OA, OC  =− ( 6; 1; 8) = .
2 2 2
Tõ ®ã, suy ra:
S∆OAB 909 / 2
= = 3.
S∆OAB 101 / 2
Çch 2: Ta cã:
1
S∆OAB 2 h AB .AB d(O, AB).AB d(O, (d)).AB AB 54
= = = = = = 3.
S∆OAB 1 h .AC d(O, AC).AC d(O, (d)).AC AC 6
AC
2
VÝ dô 2: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ®êng th¼ng (d) cã ph¬ng tr×nh:
x −1 y −1 1− z
(d) : = = .
1 1 1
a. ViÕt ph¬ng tr×nh tham sè cña (d).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) chøa (d) vµ c¾t chiÒu d¬ng çc trôc to¹
®é t¹i çc ®iÓm A, B, C sao cho tø diÖn OABC cã thÓ tÝch b»ng 6.

 Gi¶i
Çch 1: B»ng viÖc sö dông tham sè trung gian t , ta ®îc:
 x= 1 + t
x −1 y −1 1− z 
= = = t ⇔ (d) : y =+ 1 t, t ∈ .
1 1 1  z= 1 − t

Çch 2: Tõ ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña ®êng th¼ng (d), ta ®îc:
 x= 1 + t
Qua M(1; 1; 1) 
(d) :   ⇔ (d) : y =+ 1 t, t ∈ .
 vtcp u(1; 1; − 1)  z= 1 − t

b. DÔ thÊy ®êng th¼ng (d) ®i qua hai ®iÓm M(1; 1; 1) vµ N(0; 0; 2).
Víi ba ®iÓm A(a; 0; 0), B(0; b; 0), C(0; 0; c) víi a, b, c > 0, ta ®îc ph¬ng tr×nh:
x y z
(P) : + + = 1 ⇔ (P) : bcx + acy + abz = abc . (1)
a b c
Ta lÇn lît:
 ThÓ tÝch tø diÖn OABC b»ng 6, ta ®îc:
1 1
VOABC = 6 ⇔ OA.OB.OC =⇔ 6 a.b.c =⇔
6 abc = 36. (2)
6 6
 MÆt ph¼ng (P) chøa (d) khi nã chøa çc ®iÓm N, M, ta ®îc:
c = 2 c = 2
2ac = abc (2)
 
 ⇔ 2b + 2a + ab = 36 ⇔ a + b = 9.
bc + ac + ab = abc ab = 18 ab = 18
 
Tõ hÖ trªn, suy ra a, b lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh:
t = 3 = a 3= vµ b 6
t2 − 9t + 18 = 0 ⇔  1 ⇒  .
t2 = 6 = a 6= vµ b 3
Khi ®ã:
 Víi a = 3, b = 6 vµ c = 2 thay vµo (1), ta ®îc:
(P1): 6.2x + 3.2y + 3.6z = 3.6.2 ⇔ (P1): 2x + y + 3z − 6 = 0.
 Víi a = 6, b = 3 vµ c = 2 thay vµo (1), ta ®îc:
(P2): 3.2x + 6.2y + 6.3z = 6.3.2 ⇔ (P2): x + 2y + 3z − 6 = 0.
VËy, tån t¹i hai mÆt ph¼ng (P1), (P2) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 Chó ý: Çc em häc sinh cÇn tr¸nh sai lÇm khi cho r»ng ®êng th¼ng (d) cã vtcp
lµ u(1; 1; − 1) .
VÝ dô 3: Trong kh«ng gian Oxyz, cho hai mÆt ph¼ng (P) vµ (Q) cã ph¬ng tr×nh:

(P): x + 4y − 2z − 6 = 0, (Q): x − 2y + 4z − 6 = 0.
a. Chøng tá r»ng hai mÆt ph¼ng (P) vµ (Q) c¾t nhau theo giao tuyÕn (d). H·y
t×m täa ®é cña mét vtcp cña (d).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh tham sè vµ chÝnh t¾c cña ®êng th¼ng (d).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) chøa (d) vµ c¾t çc trôc to¹ ®é t¹i çc
®iÓm A, B, C sao cho h×nh chãp O.ABC lµ h×nh chãp ®Òu.
 Gi¶i 
   
n P (1; 4; −2), n Q (1; −2; 4) ⇒ n P vµ n Q kh«ng cïng ph¬ng ⇔ (P) ∩ (Q) = (d).

§Ó t×m mét vtcp u cña giao tuyÕn (d) ta cã thÓ sö dông çc çch sau:
Çch 1: Giao tuyÕn (d) gåm çc ®iÓm M(x; y; z) tháa m·n hÖ ph¬ng tr×nh:
x + 4y − 2z − 6 = 0
 . (I)
x − 2y + 4z − 6 = 0
 
Suy ra M(6; 0; 0) ∈ (d) vµ N(2; 2; 2) ∈ (d) nªn u = MN = (−4; 2; 2) .

Çch 2: Gäi u lµ mét vtcp cña ®êng th¼ng (d), ta cã:
   
u=  n P , n Q = (12; − 6; − 6) chän u(2; − 1; − 1) .
b. Ta cßn cã thÓ thùc hiÖn theo çc çch sau:
Çch 1: Ta cã:
Qua M(6;0;0) Qua M(6;0;0)
(d) :  ⇔ (d) :  
Qua N(2;2;2)  vtcp MN(−4;2;2) chän (2; − 1; − 1)
x= 6 + 2t
 x−6 y z
⇔ (d) : y = − t , t ∈  hoÆc (d) : = = .
z = −t 2 −1 −1

Çch 2: Ta cã:
x= 6 + 2t
Qua M(6;0;0) 
(d) :   ⇔ (d) : y = −t , t ∈ 
 vtcp u(2; − 1; − 1) z = −t

x−6 y z
hoÆc (d) : = = .
2 −1 −1
Çch 3: Trong hÖ (I) cho z = t, ta ®îc:
x + 4y − 2t − 6 = 0 x= 6 − 2t
 
x − 2y + 4t − 6 = 0 ⇔ y = t . (II)
z = t z = t
 

Tõ hÖ (II), b»ng çch rót t, ta ®îc:

6−x y z x−6 y z
=t = = ⇒ = = .
2 1 1 −2 1 1
c. DÔ thÊy ®êng th¼ng (d) ®i qua hai ®iÓm M(6; 0; 0) vµ N(2; 2; 2).
Víi ba ®iÓm A(a; 0; 0), B(0; b; 0), C(0; 0; c), ta ®îc ph¬ng tr×nh:
x y z
(P) : + + = 1. (1)
a b c
Ta lÇn lît:
 H×nh chãp O.ABC lµ h×nh chãp tam gi¸c ®Òu, ta ®îc:
OA = OB = OC ⇔ a = b = c. (2)
 MÆt ph¼ng (P) chøa (d) khi nã chøa çc ®iÓm N, M, ta ®îc:
6 a = 6
 a = 1 (2) 
1 1 1
 ⇔  + = ⇔ a = b = c = 6.
2 + 2 + 2 = 1 b c 3
 a b c  b= c= 6
VËy, mÆt ph¼ng (P): x + y + z − 6 = 0 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
Bµi to¸n 3: ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng.

§Ó viÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d), ta sö dông çc kÕt qu¶:
1. §êng th¼ng ®i qua mét ®iÓm vµ biÕt vtcp:
Qua M 0 (x 0 ;y 0 ;z 0 )
(d):  
 vtcp a(a1 ;a 2 ;a 3 )
suy ra:
 Ph¬ng tr×nh tham sè cña (d) cã d¹ng:
=x x 0 + a1 t

(d): =y y0 + a 2 t , t ∈  .
=
z z 0 + a 3 t
 Ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña (d) cã d¹ng:
x − x0 y − y0 z − z0
(d): = = .
a1 a2 a3
2. §êng th¼ng ®i qua hai ®iÓm:
Qua M1 (x1 ; y1 ; z1 ) Qua M1 (x1 ; y1 ; z1 )
(d):  ⇔ (d):  
Qua M 2 (x 2 ; y 2 ; z 2 )  vtcp M1M 2 (x 2 − x1 ; y 2 − y1 ; z 2 − z1 )
suy ra:

 Ph¬ng tr×nh tham sè cña (d) cã d¹ng:

 x =x1 + (x 2 − x1 )t

(d):  y =y1 + (y 2 − y1 )t , t ∈  .
z =z + (z − z )t
 1 2 1
 Ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c cña (d) cã d¹ng:

x − x1 y − y1 z − z1
(d): = = .
x 2 − x1 y 2 − y1 z 2 − z1
3. §êng th¼ng ®îc coi lµ giao tuyÕn cña hai mÆt ph¼ng (P), (Q) chøa nã. Vµ khi
®ã çc em häc sinh cÇn thùc hiÖn viÖc chuyÓn d¹ng ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng.
VÝ dô 1: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ®iÓm M(3; −5; 7) vµ mÆt ph¼ng:
(P): x − 2y + 3z − 6 =0.
a. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) qua M vµ vu«ng gãc víi (P).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®êng th¼ng (d) trªn mçi mÆt
ph¼ng to¹ ®é.
c. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) chøa (d) vµ c¾t çc trôc to¹ ®é t¹i çc
®iÓm A, B, C sao cho h×nh chãp O.ABC lµ h×nh chãp tam gi¸c ®Òu.
 Híng dÉn: Víi c©u a), sö dông ®iÒu kiÖn mÆt ph¼ng (P) qua M vµ cã vtcp lµ vtpt cña (P)
 Gi¶i
a. Ta cã:
 x= 3 + t
Qua M Qua M(3; − 5;7) 
(d) :  ⇔ (d) :   ⇔ (d) :  y =−5 − 2t , t ∈  .
(d) ⊥ (P)  vtcp n P (1; − 2;3) 
z= 7 + 3t
 H×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) lªn (Oxy) cã ph¬ng tr×nh:
 x= 3 + t

(d1 ) :  y =−5 − 2t , t ∈ 
z = 0

 T¬ng tù, h×nh chiÕu vu«ng gãc (d2), (d3) cña (d) lªn çc mÆt ph¼ng (Oyz) vµ
(Oxz) cã ph¬ng tr×nh:
x = 0  x= 3 + t
 
(d 2 ) :  y =−5 − 2t , t ∈  , (d=
3 ) : y 0 , t∈
z= 7 + 3t z= 7 + 3t
 
c. DÔ thÊy ®êng th¼ng (d) ®i qua hai ®iÓm M(3; −5; 7) vµ N(1; −1; 1).
Víi ba ®iÓm A(a; 0; 0), B(0; b; 0), C(0; 0; c), ta ®îc ph¬ng tr×nh:
x y z
(Q) : + + = 1. (1)
a b c
Ta lÇn lît:
 MÆt ph¼ng (Q) chøa (d) khi nã chøa çc ®iÓm N, M, ta ®îc:

3 5 7
 a − b + c = 1
 . (I)
1 − 1 + 1 = 1
 a b c
 Tø diÖn OABC ®Òu, ta ®îc:
OA = OB = OC ⇔ a = b = c. (2)
Khi ®ã:
− NÕu a = b th× hÖ (I) cã d¹ng:
3 5 7  2 7
 a − a + c = 1 − a + c =1 
a =
1
 ⇔  ⇔  3
1 − 1 + 1 = 1 1 = 1 c = 1
 a a c  c
lo¹i v× kh«ng tho¶ m·n (2).
− NÕu a = −b th× hÖ (I) cã d¹ng:
3 5 7 8 7 1
 a + a + c = 1  a + c = 1  a = 1 a = 1
 ⇔  ⇔  ⇔ tho¶ m·n (2).
1 + 1 + 1 =  2 1  1  c = −1
1 + = 1 = −1
 a a c  a c  c
VËy, mÆt ph¼ng (Q): x − y − z − 1 = 0 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 NhËn xÐt:
1. Chóng ta biÕt r»ng giao ®iÓm H cña ®êng th¼ng (d) víi mÆt ph¼ng (P) trong c©u
a) chÝnh lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®iÓm M trªn (P). Nh vËy, chóng ta cã thªm
mét ph¬ng ph¸p ®Ó "T×m to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®iÓm M trªn mÆt
ph¼ng (P) cho tríc".
2. §iÒu kiÖn vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng (P) trong c©u a) cã thÓ ®îc ®æi thµnh "Song
song víi mét ®êng th¼ng (∆)", vÝ dô tiÕp theo sÏ minh ho¹ ®iÒu nµy
3. §Ó "ViÕt ph¬ng tr×nh tæng qu¸t h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®êng th¼ng (d) trªn
mçi mÆt ph¼ng täa ®é " chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) vÒ tham sè:
=x x 0 + a1 t

(d): =y y0 + a2t , t ∈  .
=
z z 0 + a 3 t
Bíc 2: Khi ®ã:
 H×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) lªn (Oxy) cã ph¬ng tr×nh:
=x x 0 + a1 t

(d): =y y0 + a2t , t ∈  .
z = 0

 H×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) lªn (Oyz) cã ph¬ng tr×nh:

x = 0

(d): =y y0 + a2t , t ∈  .
=
z z 0 + a 3 t
 H×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) lªn (Oxz) cã ph¬ng tr×nh:
=x x 0 + a1 t

(d): y = 0 , t ∈ .
=
z z 0 + a 3 t
Tuy nhiªn, khi thay mÆt ph¼ng täa ®é b»ng mét mÆt ph¼ng (P) nµo ®ã
th× chóng ta cÇn mét ph¬ng ph¸p kh¸c (sÏ ®îc tr×nh bµy ë phÝa sau).
4. C©u c) cña vÝ dô trªn cßn cã thÓ ®îc ph¸t biÓu díi d¹ng "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt
ph¼ng ®i qua ®iÓm M, vu«ng gãc víi (P) vµ c¾t çc trôc to¹ ®é t¹i çc ®iÓm A, B,
C sao cho h×nh chãp O.ABC lµ h×nh chãp tam gi¸c ®Òu". Vµ khi ®ã ®Ó cã ®îc lêi
gi¶i ®äc lËp víi c©u a) chóng ta thùc hiÖn nh sau:
Víi ba ®iÓm A(a; 0; 0), B(0; b; 0), C(0; 0; c), ta ®îc ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q)
®i qua ba ®iÓm A, B, C cã d¹ng:
x y z
(Q) : + + = 1. (1)
a b c
Ta lÇn lît:
 MÆt ph¼ng (Q) ®i qua ®iÓm M, ta ®îc:
3 5 7
− + = 1. (2)
a b c
1 2 3
 MÆt ph¼ng (Q) vu«ng gãc víi (P), ta ®îc − + = 0. (3)
a b c
 Tø diÖn OABC ®Òu, ta ®îc:
OA = OB = OC ⇔ a = b = c. (4)
Khi ®ã:
− NÕu a = b th× hÖ t¹o bëi (2) vµ (3) cã d¹ng:
3 5 7  2 7
 a − a + c = 1 − a + c =1 
a =
1
 ⇔  ⇔  3
1 − 2 + 3 = 0  1 3
− + = 0 c = 1
 a a c  a c
lo¹i v× kh«ng tho¶ m·n (4).
− NÕu a = −b th× hÖ (I) cã d¹ng:
3 5 7 8 7 1
 a + a + c = 1  + =
a c
1  a = 1 a = 1
 ⇔ ⇔ ⇔ tho¶ m·n (4).
1 + 2 + 3 =  1 1  1  c = −1
0 + = 0 = −1
 a a c  a c  c
VËy, mÆt ph¼ng (Q): x − y − z − 1 = 0 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.

VÝ dô 2: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ®iÓm M(4; −2; 2) vµ ®êng th¼ng (∆) cã
ph¬ng tr×nh:
x − 3 y − 2 z −1
(∆): = = .
2 1 2
a. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) qua M vµ song song víi (∆).
9
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) qua M vµ çch (∆) mét kho¶ng b»ng .
5
 Híng dÉn: Ta lÇn lît:
a. Víi c©u a) ®êng th¼ng (d) sÏ qua M vµ cã vtcp lµ vtcp cña (∆).
b. Víi c©u b) víi ph¬ng tr×nh tæng qu¸t cña (P) ta sö dông çc gi¶ thiÕt
theo thø tù:
 M thuéc (P).
 MÆt ph¼ng (P) song song víi ®êng th¼ng (∆).
 Kho¶ng çch tõ M tíi mÆt ph¼ng (P).
 Gi¶i
a. Ta cã:
x= 4 + 2t
Qua M Qua M(4; − 2;2) 
(d) :  ⇔ (d) :   ⇔ (d) : y =−2 + t , t ∈  .
(d) //(∆)  vtcp u ∆ (2;1;2) z= 2 + 2t

Çch 1: LÊy ®iÓm N(0; −4; −2) thuéc (d) vµ A(3; 2; 1) thuéc (∆). MÆt ph¼ng (P) cÇn
dùng sÏ song song víi (∆) nªn chøa (d) vµ do ®ã nã ®i qua ®iÓm N.
Gi¶ sö mÆt ph¼ng (P) cã ph¬ng tr×nh:
(P): Ax + By + Cz + D = 0, víi A2 + B2 + C2 > 0.
Ta lÇn lît cã:
4A − 2B + 2C + D = 0 2A =− B − 2C
 ⇔  .
−4B − 2C + D = 0 =D 4B + 2C
 §Ó d((∆), (P)) = 1 ®iÒu kiÖn lµ:
9 3A + 2B + C + D 9
d(A, (P)) = ⇔ =
5 A +B +C
2 2 2
5
⇔ 5 ( 3A + 2B + C + 4B + 2C )= 81(A + B2 + C2 )
2 2
⇔ 5 ( A + 2B + C ) = 9(A 2 + B2 + C2 )
2
⇔ 5 ( 2A + 4B + 2C )= 9(4A 2 + 4B2 + 4C2 )

2
⇔ 5 ( −B − 2C + 4B + 2C ) = 9(−B − 2C) 2 + 9(4B2 + 4C2 )

2
C = 0
⇔ 45B2 =45B2 + 36BC + 72C2 ⇔ BC + 2C2 = 0 ⇔  .
C = −2B
Khi ®ã:

 Víi C = 0 th× 2A = −B vµ D = 4B = −8A nªn:

(P1): Ax − 2Ay − 8A = 0 ⇔ (P1): x − 2y − 8 = 0.
 Víi B = −2C th× A = 0 vµ D = −6C nªn:
(P2): −2Cy + Cz − 6C = 0 ⇔ (P2): 2y − z + 6 = 0.
VËy, tån t¹i hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
Çch 2: (§éc lËp víi c©u a): Gi¶ sö mÆt ph¼ng (P) cã ph¬ng tr×nh:
(P): Ax + By + Cz + D = 0, víi A2 + B2 + C2 > 0.
Ta lÇn lît cã:
 LÊy ®iÓm A(3; 2; 1) thuéc (∆) vµ v× M thuéc (P) nªn:
4A − 2B + 2C + D = 0. (1)
 MÆt ph¼ng (P) cÇn dùng sÏ song song víi (∆) nªn:
    (1)
B =
−2A − 2C
0 ⇔ 2A + B + 2C = 0 ⇔ 
n P ⊥ u ∆ ⇔ n P .u ∆ = .
D =
−8A − 6C
 §Ó d((∆), (P)) = 1 ®iÒu kiÖn lµ:
9 3A + 2B + C + D 9
d(A, (P)) = ⇔ =
5 A +B +C
2 2 2
5
3A + 2(−2A − 2C) + C − 8A − 6C 9
⇔ =
A + (−2A − 2C) + C
2 2 2
5
−9A − 9C 9 C = 0
⇔ = ⇔ 4AC = 0 ⇔  .
5A + 4AC + 5C
2 2
5 A = 0
Khi ®ã:
 Víi C = 0 th× B = −2A vµ D = −8A nªn:
(P1): Ax − 2Ay − 8A = 0 ⇔ (P1): x − 2y − 8 = 0.
 Víi A = 0 th× B = −2C vµ D = −6C nªn:
(P2): −2Cy + Cz − 6C = 0 ⇔ (P2): 2y − z + 6 = 0.
VËy, tån t¹i hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 Chó ý: Chóng ta biÕt r»ng "§êng th¼ng (∆) cã thÓ ®îc coi lµ giao tuyÕn cña
hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2)", khi ®ã ®êng th¼ng (d) sÏ song song víi (P1), (P2) vµ nh
vËy c©u a) cña vÝ dô trªn sÏ ®îc më réng díi d¹ng "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng
(d) ®i qua ®iÓm M vµ song song víi hai mÆt ph¼ng c¾t nhau (P1) vµ (P2) cho tríc".
Víi yªu cÇu nµy chóng ta lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: Thùc hiÖn theo çc  bíc:
 
Bíc 1: T×m çc vtpt n1 vµ n 2 cña çc mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2).

  
u =  n1 , n 2  .

Qua A
(d):   .
 vtcp u
Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng:
 (Q1) qua A vµ song song víi (P1).
 (Q2) qua A vµ song song víi (P2).
Bíc 2: Khi ®ã, ®êng th¼ng (d) cÇn dùng chøa çc ®iÓm M(x; y; z) tho¶ m·n hÖ:
(Q1 )
 . (*)
(Q 2 )
ChuyÓn hÖ (*) vÒ d¹ng tham sè.
VÝ dô 3: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ®iÓm M(1; −1; 2) vµ hai mÆt ph¼ng (P1), (P2) cã
ph¬ng tr×nh:
(P1): x + 2y + 2z − 4 = 0, (P2): x + y − 2z + 2 = 0.
a. T×m gãc gi÷a hai mÆt ph¼ng (P1), (P2).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm M vµ song song víi hai mÆt
ph¼ng (P1), (P2).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa hai ®êng th¼ng (d1), (d2) ®i qua ®iÓm
M vµ theo thø tù vu«ng gãc víi hai mÆt ph¼ng (P1), (P2).
 Gi¶i 
a. Gäi n1 , n 2 theo thø tù lµ vtpt cña çc mÆt ph¼ng (P1), (P2), ta cã:
 
n1 (1; 2; 2), n 2 (1; 1; −2).
Khi ®ã c«sin gãc α t¹o bëi (P1) vµ (P2) ®îc cho bëi:
1.1 + 2.1 + 2.(−2) 1
= cos α = .
1 + 2 + 2 . 1 + 1 + (−2)
2 2 2 2 2 2
3 6


Çch 1: Gäi u lµ mét vtcp cña ®êng th¼ng (d), ta cã:
 
(d) //(P1 ) u ⊥ n1   
 ⇔    ⇔ u =  n1 , n 2  = (−6; 4; −1).
(d) //(P2 ) u ⊥ n 2
Khi ®ã:
x= 1 − 6t
Qua M(1; − 1;2) 
(d):   ⇔ (d): y =−1 + 4t , t ∈  .
 vtcp u(−6;4; − 1) z= 2 − t

Çch 2: Gäi (Q1), (Q2) theo thø tù lµ çc mÆt ph¼ng ®i qua M vµ song song víi (P1),
(P2), ta lÇn lît cã:

Qua M(1; − 1;2)

(Q1):   ⇔ (Q1): x + 2y + 2z − 3 = 0.
 vtpt n1 (1;2;2)
Qua M(1; − 1;2)
(Q2):   ⇔ (Q2): x + y − 2z + 4 = 0.
 vtpt n 2 (1;1; − 2)
Khi ®ã, ®êng th¼ng (d) cÇn dùng chÝnh lµ giao tuyÕn cña (Q1) vµ (Q2), nã chøa
çc ®iÓm M(x; y; z) tho¶ m·n hÖ:
x + 2y + 2z − 3 = 0
 . (*)
x + y − 2z + 4 = 0
B»ng viÖc ®Æt z = t (t ∈  ), ta biÕn ®æi hÖ (*) vÒ d¹ng:
x + 2y + 2t − 3 = 0 x = −11 + 6t
 
x + y − 2t + 4 = 0 ⇔ y= 7 − 4t , t ∈  .
z = t z = t
 
§ã chÝnh

lµ ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (d) cÇn dùng.
c. Gäi n Q lµ mét vtpt cña mÆt ph¼ng (Q), ta cã:
 
(Q) ⊃ (d1 ) ⊥ (P1 ) (Q) ⊥ (P1 ) n Q ⊥ n1
 ⇔  ⇔   
(Q) ⊃ (d 2 ) ⊥ (P2 ) (Q) ⊥ (P2 ) n Q ⊥ n 2
   
⇔ n Q =  n1 , n 2  = (−6; 4; −1) chän n Q (6; − 4; 1) .
Khi ®ã:
Qua M(1; − 1;2)
(Q) :   ⇔ (Q): 6x − 4y + z − 12 = 0.
 vtpt n Q (6; − 4;1)
 Chó ý: Çc em häc sinh cÇn lu ý tíi viÖc ë c©u b) cã thÓ thay ®æi ®iÒu kiÖn song
song víi mÆt ph¼ng (P1) (hoÆc (P2)) b»ng yªu cÇu vu«ng gãc víi ®êng th¼ng (d1) (hoÆc
(d2)). §Ó "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm A vµ vu«ng gãc víi hai
®êng th¼ng (d1) vµ (d2) cho tríc" chóng ta lùa chän mét trong hai çch sau:
Çch 1: Thùc hiÖn theo çc  bíc:
 

  
u =  u1 , u 2  .
Qua A
(d):   .
 vtcp u

 (P1) qua A vµ vu«ng gãc víi (d1).

 (P2) qua A vµ vu«ng gãc víi (d2).
(P1 )
 . (*)
(P2 )
VÝ dô 4: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ®iÓm M(1; 2; 1) vµ hai ®êng th¼ng (d1) vµ
(d2) cã ph¬ng tr×nh:
x y −1 2 − z x −1 1− y z
(d1 )=
: = , (d 2 ) : = = .
1 1 1 1 2 1
a. T×m gãc vµ kho¶ng çch gi÷a hai ®êng th¼ng (d1), (d2).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua ®iÓm A vµ vu«ng gãc víi c¶ (d1), (d2).
 Gi¶i
a. Ta cã:

 §êng th¼ng (d1) cã vtcp v1 (1; 1; − 1) vµ ®i qua ®iÓm M1(0; 1; 2).

 §êng th¼ng (d2) cã vtcp v 2 (1; − 2; 1) vµ ®i qua ®iÓm M2(1; 1; 0).
 C«sin gãc α gi÷a hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) ®îc cho bëi:
 
v1 .v 2 1− 2 −1 2
cosα =   = = .
v1 . v 2 1 + 1 + (−1) . 1 + (−2) + 1
2 2 2 2 2 2
18
 Kho¶ng çch gi÷a hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) ®îc cho bëi:
  
 v1 , v 2  .M1 M 2 (−1; − 2; − 3)(1; 0; − 2)
  5
d((d1 ), (d=
2 )) =   = .
 v1 , v 2  (−1; − 2; − 3) 14
 

Çch 1: Gi¶ sö (d) cã vtcp u , ta cã:
 
(d) ⊥ (∆1 ) u ⊥ v1    
 ⇔    ⇒ u = v1 , v 2  =(−1; − 2; − 3) chän u(1; 2; 3) .
(d) ⊥ (∆ 2 ) u ⊥ v 2
Tõ ®ã, ta cã:
 x= 1 + t
Qua M(1;2;1) 
(d) :   ⇔ (d) : y = 2 + 2t , t ∈  .
 vtcp u(1;2;3) z= 1 + 3t

 Gäi (P1) lµ mÆt ph¼ng ®i qua A vµ vu«ng gãc víi (d1) th×:
Qua M(1;2;1)
(P1):   ⇔ (P1): x + y − z − 2 = 0.
 vtpt v1 (1;1; − 1)
 Gäi (P2) lµ mÆt ph¼ng ®i qua A vµ vu«ng gãc víi (d2) th×:

Qua M(1;2;1)
(P2):   ⇔ (P2): x − 2y + z + 2 = 0.
 vtpt v 2 (1; − 2;1)
x + y − z − 2 = 0
 . (*)
 x − 2y + z + 2 = 0
x = t x = t
 
t + y − z − 2 = 0= ⇔ y 2t , t∈ .
 t − 2y + z + 2 = 
 0 z =−2 + 3t
 Chó ý: §Ó "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm A c¾t hai ®êng
th¼ng (d1) vµ (d2) chÐo nhau cho tríc", ta cã thÓ lùa chän mét trong çc çch:
Bíc 1: Gi¶ sö ®êng th¼ng (d) c¾t (d1) vµ (d2) theo thø tù t¹i B, C. Khi ®ã to¹
®é B, C theo thø tù tho¶ m·n çc ph¬ng tr×nh cña (d1) vµ (d2).
Bíc 2: Tõ ®iÒu kiÖn A, B, C th¼ng hµng ta x¸c ®Þnh ®îc to¹ ®é B, C.
Bíc 3: ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua A, B.
Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P1) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn:
Qua A
(P1):  .
(d1 ) ∈ (P1 )
Bíc 2: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P2) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn:
Qua A
(P2):  .
(d 2 ) ∈ (P2 )
Bíc 3: §êng th¼ng (d) chÝnh lµ giao tuyÕn cña hai mÆt ph¼ng (P1) vµ (P2). Vµ
tõ ®©y, chóng ta ®· biÕt çc çch x¸c ®Þnh d¹ng ph¬ng tr×nh cho ®êng
th¼ng (d).
Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn:
Qua A
(P):  .
(d1 ) ⊂ (P)
Bíc 2: X¸c ®Þnh giao ®iÓm C cña (d2) vµ (P).
Bíc 3: ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn:
Qua A
(d):   .
 vtcp AC
§iÒu kiÖn ®i qua ®iÓm A trong bµi to¸n trªn cã thÓ ®îc thay bëi ®iÒu
kiÖn song song víi mét ®êng th¼ng (∆) hoÆc vu«ng gãc víi mét mÆt
ph¼ng (P) cho tríc.

VÝ dô 5: Cho mÆt ph¼ng (P) vµ hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) cã ph¬ng tr×nh:
(P): 3x + 3y − 4y = 0,
x −1 y − 3 z + 2 x − 2 y −1 z −1
(d1 ) : = = , (d2 ) : = = .
1 2 1 3 −1 −2
a. TÝnh c«sin gãc gi÷a mÆt ph¼ng (P) víi çc ®êng th¼ng (d1), (d2).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng (P) vµ c¾t c¶ hai
®êng th¼ng (d1), (d2).
 Gi¶i
a. Ta cã: 
 MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n P (3; 3; − 4) .

 §êng th¼ng (d1) cã vtcp u1 (1; 2; 1) vµ ®i qua ®iÓm M1(1; 3; −2).

Ta lÇn lît:
 Gäi α lµ gãc gi÷a (d1) víi (P) th×:
 
u1 .n P 1.3 + 2.3 + 1(−4) 5
= sin α =   =
u1 . n P 1 + 2 + 1 . 3 + 3 + (−4)
2 2 2 2 2 2
476
25 451
⇒ cos α= 1 − sin 2 α= 1− = .
476 476
 Gäi β lµ gãc gi÷a (d1) víi (P) th×:
 
u 2 .n P 3.3 − 1.3 − 2(−4) 7
=sin β =   =
u2 . n P 32 + (−1)2 + (−2)2 . 32 + 32 + (−4)2 119
49 70 10
⇒ cos β= 1 − sin 2 β= 1−= = .
119 119 17
b. Ta cã thÓ lùa chän mét trong çc çch sau:
Çch 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh çc ®êng th¼ng (d1), (d2) vÒ d¹ng tham sè:
 x= 1 + t x= 2 + 3u
 
(d1): y= 3 + 2t (t ∈  ), (d2): y= 1 − u (u ∈  ).
z =−2 + t z= 1 − 2u
 
Gi¶ sö (∆) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng vµ (∆) c¾t (d1) vµ (d2) theo thø tù t¹i çc ®iÓm
E, F. Khi ®ã:
 §iÓm E ∈ (d1) suy ra E(1 + t; 3 + 2t; t − 2).
 §iÓm F ∈ (d2) suy ra F(2 + 3u; 1 − u; 1 − 2u).

 V× EF vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng (P) cã vtpt n P (3; 3; − 4) ta ®îc:
  3u − t + 1 − u − 2t − 2 −2u − t + 3
EF = kn P ⇔= =
3 3 −4
⇒ t = 1 ⇒ E ( 2;5; − 1) .

Khi ®ã, ®êng th¼ng (∆) ®îc cho bëi:

x= 2 + 3t
Qua E(2;5; − 1) 
(∆):   ⇔ (∆): y= 5 + 3t , t ∈  .
 vtcp u ' ( 3;3; − 4 ) z =−1 − 4t

Çch 2: Gi¶ sö (∆) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng, khi ®ã (∆) lµ giao tuyÕn cña hai mÆt
ph¼ng (Q1) vµ (Q2), trong ®ã:
(P) ⊥ (Q1 ) (P) ⊥ (Q 2 )
(Q1):  vµ (Q2):  .
(d1 ) ⊂ (Q1 ) (d 2 ) ⊂ (Q 2 )
Qua M1 (1;3; − 2) Qua M1 (1;3; − 2)
(Q1):    ⇔ (Q1):    
CÆp vtcp n P vµ u1  vtpt n= Q1 [ n P , u=
1] (11; − 7;3)
⇔ (Q1): 11x − 7y + 3z + 16 = 0.
Qua M 2 (2;1;1) Qua M 2 (2;1;1)
(Q2):    ⇔ (Q2):    
CÆp vtcp n P vµ u 2  vtpt n Q2 =[ n P , u1 ] =−( 10; − 6; − 12)
⇔ (Q2): 5x + 3y + 6z − 19 = 0.
11x − 7y + 3z + 16 = 0
 . (I)
5x + 3y + 6z − 19 = 0
B»ng viÖc ®Æt x = 3t + 2, ta biÕn ®æi hÖ (I) vÒ d¹ng:
x= 3t + 2 x= 2 + 3t
 
11(3t + 2) − 7y + 3z + 16 = 0 ⇔ y= 5 + 3t , t ∈  .
5(3t + 2) + 3y + 6z − 19 = 
 0  z =−1 − 4t
Çch 3: Gi¶ sö (∆) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng vµ (∆) c¾t (d2) t¹i F.
Qua M1 (1;3; − 2) Qua M1 (1;3; − 2)
(Q1):    ⇔ (Q1):    
1] (11; − 7;3)
⇔ (Q1): 11x − 7y + 3z + 16 = 0.
 Täa ®é ®iÓm F lµ nghiÖm cña hÖ ph¬ng tr×nh:
x − 2 y −1 z −1 x= 5 − 3y
 = = 
 3 −1 −2 ⇔ = z 2y − 1 ⇒ F ( −1;2;3 ) .
11x − 7y + 3z + 16 = 
0 11(5 − 3y) − 7y + 3(2y − 1) + 16 = 0
Qua F(−1;2;3) x +1 y − 2 z −3
(∆):   ⇔ (∆) : = = .
 vtcp n P ( 3;3; − 4 ) 3 3 −4

Çch 4: Gi¶ sö (∆) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng vµ (∆) c¾t (d1) t¹i E.
Qua M 2 (2;1;1) Qua M 2 (2;1;1)
(Q2):    ⇔ (Q2):    
CÆp vtcp n P vµ u 2  vtpt n Q2 =[ n P , u 2 ] =−
( 10; − 6; − 12)
⇔ (Q2): 5x + 3y + 6z − 19 = 0.
 Täa ®é ®iÓm E lµ nghiÖm cña hÖ ph¬ng tr×nh:
x −1 y − 3 z + 2 =y 2x + 1
= = 
 1 2 1 ⇔ z= x − 3
5x + 3y + 6z − 19 = 0 5x + 3(2x + 1) + 6(x − 3) − 19 = 0
⇒ E ( 2;5; − 1) .
Qua E(2;5; − 1) x − 2 y −5 z +1
(∆):   ⇔ (∆) : = = .
 vtcp n P( 3;3; − 4 ) 3 3 −4
d¹ng to¸n "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm A vu«ng gãc víi ®êng
th¼ng (d1) vµ c¾t ®êng th¼ng (d2) chÐo nhau cho tríc", vÝ dô sÏ sau minh ho¹
ph¬ng ph¸p thùc hiÖn.
VÝ dô 6: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ®iÓm M(2; 2; 1) vµ hai ®êng th¼ng (d1) vµ
(d2) cã ph¬ng tr×nh:
x y −1 z − 2 x−3 y −2 z
(d1 )=
: = , (d2 ) : = = .
2 1 2 1 2 3
a. Chøng minh r»ng hai ®êng th¼ng (d1), (d2) chÐo nhau.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua M vu«ng gãc víi (d1) vµ c¾t (d2).
17
c. T×m çc ®iÓm A, B thuéc (d) sao cho ∆OAB c©n t¹i O vµ cã diÖn tÝch b»ng .
2
 Gi¶i
a. Ta cã: 
 §êng th¼ng (d1) cã vtcp v1 (2; 1; 2) vµ ®i qua ®iÓm M1(0; 1; 2).

 §êng th¼ng (d2) cã vtcp v 2 (1; 2; 3) vµ ®i qua ®iÓm M2(3; 2; 0).
NhËn xÐt r»ng:
  
  ( 1; − 2; 3) (3; 1; − 2) =−11 ⇒ (d1) vµ (d2) chÐo nhau.
 v1 , v 2  .M1 M 2 =−
Çch 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d2) vÒ d¹ng tham sè:
x= 3 + t

(d2): y= 2 + 2t (t ∈  ).

z = 3t

Gi¶ sö (d) c¾t (d2) t¹i ®iÓm N, khi ®ã:

 §iÓm N ∈ (d2) suy ra N(3 + t; 2 + 2t; 3t).
 §iÒu kiÖn ®Ó (d) vu«ng
 
gãc víi ®êng th¼ng (d1) lµ:
 
MN ⊥ v1 ⇔ MN.v1 = 0 ⇔ 2(1 + t) + 2t + 2(3t − 1) = 0
⇔ 10t = 0 ⇔ t = 0 ⇒ N(3; 2; 0).
x= 2 + t
Qua M(2;2;1) 
(d) :   ⇔ (d)
= : y 2 , t ∈  .
 vtcp MN (1;0; − 1)  z= 1 − t

 Gäi (R1) lµ mÆt ph¼ng ®i qua M vµ vu«ng gãc víi (d1) th×:
Qua M(2;2;1)
(R1 ) :   ⇔ (R1): 2x + y + 2z − 8 = 0.
 vtpt v1 (2;1;2)
 Gäi (R2) lµ mÆt ph¼ng ®i qua M vµ chøa (d2) th×:
Qua M(2;2;1)
(R 2 ) :   
CÆp vtcp MM 2 vµ v 2
Qua M(2;2;1)
⇔ (R 2 ) :     
 vtpt n 2 ==
[ MM 2 , v 2 ] (2; − 4;2) chän n 2 (1; − 2;1)
⇔ (R2): x − 2y + z + 1 = 0.
2x + y + 2z − 8 = 0
 . (*)
 x − 2y + z + 1 = 0
x = t x = t
 
2t + y + 2z − 8 = 0⇔= y 2 , t ∈ 
 t − 2y + z + 1 = z= 3 − t
 0 

Gi¶ sö (d) víi vtcp u lµ ®êng th¼ng cÇn dùng, khi ®ã (d) lµ giao tuyÕn
cña hai mÆt ph¼ng (R1) vµ (R2), trong ®ã:
Qua A Qua A
(R1):  vµ (R2):  .
(d1 ) ⊥ (R1 ) (d 2 ) ⊂ (R 2 )

 MÆt ph¼ng (R1) cã vtpt v1 (2; 1; 2) .


 MÆt ph¼ng (R2) cã vtpt n 2 ®îc cho bëi:
   
n=2 [ MM 2 , v 2= ] (2; − 4;2) chän n= 2 (1; − 2;1) .

 vtcp u cña ®êng th¼ng (d) ®îc cho bëi:
   
= u  v1 ,= n 2  (5; 0; − 5) chän= u (1;0; − 1) .
 x= 2 + t
Qua M(2;2;1) 
(d) :   ⇔ (d)
= : y 2 , t ∈  .
 vtcp u (1;0; − 1 ) z = 1 − t

 Gäi (R1) lµ mÆt ph¼ng ®i qua M vµ vu«ng gãc víi (d1) th×:
Qua M(2;2;1)
(R1 ) :   ⇔ (R1): 2x + y + 2z − 8 = 0.
 vtpt v1 (2;1;2)
 MÆt ph¼ng (R1) c¾t (d2) t¹i ®iÓm N th× to¹ ®é cña N lµ nghiÖm cña hÖ:
x −3 y − 2 z =y 2x − 4 x = 3
= =  
 1 2 3 ⇔ = z 3x − 9 ⇔ y = 2
2x + y + 2z − 8 = 0 2x + y + 2z − 8 = z = 0
 0 
⇒ N(5; 0; −2).
 x= 2 + t
Qua M(2;2;1) 
(d) :   ⇔ (d)
= : y 2 , t ∈  .
 vtcp MN (1;0; − 1) z = 1 − t

c. Çc ®iÓm A, B thuéc (d) nªn:
A(2 + t1; 2; 1 − t1) vµ B(2 + t2; 2; 1 − t2) víi t1 ≠ t2.
Ta lÇn lît:
 ∆OAB c©n t¹i O khi OA = OB do ®ã:
OA2 = OB2 ⇔ (2 + t1)2 + 4 + (1 − t1)2 = (2 + t2)2 + 4 + (1 − t2)2
⇔ 2t12 + 2t1 = 2t 22 + 2t 2 ⇔ (t1 − t2)(t1 + t2 + 1) = 0
t1 ≠ t 2
⇔ t1 + t 2 + 1 =0. (1)
17
 ∆OAB cã diÖn tÝch b»ng khi:
2
1   17
OA, OB = ⇔ (2t1 − 2t 2 ; − 3t1 + 3t 2 ; 2t1 − 2t 2 ) =17
2  2
⇔ (t1 − t2) = 1
2
t − t = 1 =
(1)  t 1=
vµ t 2 0  A(3; 2; 0) vµ B(2; 2; 1)
⇔ 1 2 ⇔1 ⇔ 
 t1 − t 2 = −1 =  t1 0=
vµ t 2 1  A(2; 2; 1) vµ B(3; 2; 0)

VËy, hai ®iÓm A(3; 2; 0) và B(2; 2; 1) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 Chó ý: KÕt hîp ®iÒu kiÖn vu«ng gãc vµ c¾t víi mét ®êng th¼ng chóng ta nhËn
®îc d¹ng to¸n "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm A vu«ng gãc vµ c¾t
®êng th¼ng (∆) cho tríc", ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: NhËn xÐt r»ng ®êng th¼ng (d) cÇn dùng sÏ ®i qua h×nh chiÕu vu«ng
gãc H cña A trªn (∆).
Bíc 2: X¸c ®Þnh to¹ ®é H b»ng hai çch ®· biÕt.
Bíc 3: Suy ra ®êng th¼ng (AH) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng.
Ngoµi ra, ta còng cã thÓ thùc hiÖn theo çc bíc:
 (P) qua A vµ chøa (∆).
 (Q) qua A vµ vu«ng gãc víi (∆).
(P)
 . (*)
(Q)
VÝ dô 7: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ®iÓm M(1; 2; −1) vµ hai mÆt ph¼ng (P),
(Q) cã ph¬ng tr×nh:
(P): x + y + z − 3 = 0, (Q): y + z − 1 = 0.
a. Chøng tá r»ng hai mÆt ph¼ng (P) vµ (Q) c¾t nhau theo giao tuyÕn (d). ViÕt
ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (d).
b. X¸c ®Þnh to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M trªn ®êng th¼ng (d). Tõ ®ã,
suy ra täa ®é ®iÓm M1 ®èi xøng víi M qua (d).
c. LËp ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua M vu«ng gãc víi (d) vµ c¾t (d).
 Gi¶i 
   
n P (1; 1; 1), n Q (0; 1; 1) ⇒ n P vµ n Q kh«ng cïng ph¬ng ⇔ (P) ∩ (Q) = (d).
§Ó viÕt ph¬ng tr×nh tham sè cña(d) ta cã thÓ sö dông çc çch sau:
Çch 1: Giao tuyÕn (d) gåm çc ®iÓm A(x; y; z) tháa m·n hÖ ph¬ng tr×nh:
x + y + z − 3 = 0
 . (I)
y + z − 1 = 0
Trong hÖ (I) cho y = t (t ∈  ), ta ®îc:
y = t x = 2
 
x + t + z − 3 =0 ⇔ y = t , t ∈  .
t + z − 1 =  z= 1 − t
 0 
Çch 2: §iÓm A(2; 0; 1) thuéc (P) vµ (Q) nªn thuéc (d).


  
= u  n Q , =
n P  (0; 1; − 1) .
Ta cã:
x = 2
Qua A(2;0;1) 
(d) :   ⇔ (d)= : y t , t ∈  .
 vtcp u(0; − 1;1)  z= 1 − t

Çch 1: Gäi H lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M lªn ®êng th¼ng (d), suy ra:

H(2; t; 1 − t) ⇒ MH (1; t − 2; 2 − t),
   
MH ⊥ (d) ⇔ MH ⊥ u ⇔ MH.u = 0 ⇔ t − 2 + t − 2 = 0 ⇔ t = 2 ⇒ H(2; 2; −1).
Çch 2: Gäi (P) lµ mÆt ph¼ng tho¶ m·n:
Qua M Qua M(1;2; −1)
(P):  ⇔ (P):   ⇔ (P): y − z − 3 = 0.
(P) ⊥ (d)  vtpt u(0; 1; − 1)
Gäi H lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M trªn (d), suy ra {H} = (d) ∩ (P), to¹ ®é H lµ
nghiÖm hÖ ph¬ng tr×nh:
x = 2
y = t x = 2
 
 ⇒ y = 2 ⇒ H(2; 2; −1).
 z= 1 − t z = −1
y − z − 3 = 
0
c. Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua M vu«ng gãc víi (d) vµ c¾t (d) lµ:
 x= 1 + t
Qua M(1;2; − 1) 
(∆):   ⇔ (∆): y = 2 , t ∈  .
 vtcp MH(1;0;0) z = −1

 Chó ý: §Ó t¨ng ®é khã cho d¹ng to¸n "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua
®iÓm A vu«ng gãc vµ c¾t ®êng th¼ng (∆) cho tríc", ngêi ta thêng thay ®iÒu kiÖn
vu«ng gãc b»ng t¹o víi (∆) mét gãc α, khi ®ã ta thùc hiÖn theo çc bíc:

Bíc 1: T×m vtcp u ∆ cña (∆) vµ mét ®iÓm B thuéc (∆).

Gi¶ sö ®êng th¼ng (d) cÇn dùng cã vtcp u d (a; b; c) .
Bíc 2: Ta lÇn lît cã:

  
n P =  AB, u  .
 V× (d)c¾t (∆) nªnn»m
   
trong (P), do ®ã:
u d ⊥ n P ⇔ u d .n P = 0. (1)

 §Ó gãc gi÷a (d) vµ (∆) b»ng α ®iÒu kiÖn lµ:

 
u d .u ∆
cos α =   . (2)
ud . u∆

Tõ (1) vµ (2) chóng ta sÏ nhËn ®îc to¹ ®é cña vect¬ u d .

Bíc 3: ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) qua A cã vtcp u d .
Ngoµi ra, trong mét vµi trêng hîp ®Æc biÖt chóng ta cßn cã thÓ sö dông ph¬ng
ph¸p t×m ®iÓm.
VÝ dô 8: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ®iÓm A(4; 1; −1) vµ ®êng th¼ng (∆) cã
ph¬ng tr×nh:
x = 0

(∆ ) : y =+1 t, t ∈ .
 z= 1 + t

a. Chøng tá r»ng ®iÓm A kh«ng thuéc ®êng th¼ng (∆).
b. LËp ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua A c¾t (∆) vµ t¹o víi (∆) mét gãc
b»ng 450.
 Gi¶i
a. Thay to¹ ®é cña A vµo ph¬ng tr×nh tham sè cña (∆), ta ®îc:
4 = 0

1= 1 + t , v« nghiÖm ⇒ A ∉ (∆).
−1 = 1 + t




   
nP =  AB, u  =
  (−2; 4; − 4) chän n P (1; − 2; 2) .
   
0 ⇔ a − 2b + 2c = 0 ⇔ a = 2b − 2c.
u d ⊥ n P ⇔ u d .n P = (1)
 
u d .u ∆ 1 b+c
cos 450 =   ⇔ =
ud . u∆ 2 a 2 + b 2 + c2 . 12 + 12
⇔ (b + c)2 = (2b − 2c)2 + b2 + c2 ⇔ 2b2 − 5bc + 2c2 = 0
⇔ b = 2c hoÆc c = 2b.

Khi ®ã:
 
 Víi b = 2c th× a = 2c nªn u d (2c; 2c; c) chän u d (2; 2; 1) , tõ ®ã:
x= 4 + 2t
Qua A(4;1; − 1) 
(d1):   ⇔ (d1 ) : y = 1 + 2t , t ∈  .
 vtcp u d (2;2;1) z =−1 + t

 
 Víi c = 2b th× a = −2b nªn u d (−2b; b; 2b) chän u d (−2; 1; 2) , tõ ®ã:
x= 4 − 2t
Qua A(4;1; − 1) 
(d2):   ⇔ (d2 ) : y = 1+ t , t∈ .
 vtcp u d (−2;1;2) z =−1 + 2t


Qua A(4;1; − 1)
(Q):   ⇔ (Q): y + z = 0.
 vtpt u ∆ (0; 1; 1)
x = 0
 y= 1 + t

 ⇒ x = y = z = 0 ⇒ H(0; 0; 0).
 z= 1 + t
y + z = 0
HM = HA ⇔ HM2 = HA2 ⇔ (1 + t)2 + (1 + t)2 = 42 + 12 + (−1)2
1 + t =−3  t = −4
⇔ (1 + t)2 = 9 ⇔  ⇔ 1 .
1 + t =3 t2 = 2
Khi ®ã:
 Víi t1 = −4 th× M1(0; −3; −3), tõ ®ã:
x= 4 + 2t
Qua A(4;1; − 1) 
(d1):   ⇔ (d1 ) : y = 1 + 2t , t ∈  .
 vtcp M1A(4;4;2) chän (2;2;1) z =−1 + t

 Víi t2 = 2 th× M1(0; 3; 3), tõ ®ã:
x= 4 − 2t
Qua A(4;1; − 1) 
(d2):   ⇔ (d2 ) : y = 1+ t ,t ∈ .
 vtcp AM 2 (−4;2;4)chän (−2;1;2) z =−1 + 2t



Ta lÇn lît cã:
 
 AB, u ∆ 
 
= d =  18.
u∆
AM = AH 2 ⇔ AM 2 = 2AH 2 ⇔ (−4)2 + t2 + (2 + t)2 = 2.18
⇔ t2 + 2t − 8 = 0 ⇔ t1 = −4 hoÆc t2 = 2.
Khi ®ã:
 Víi t1 = −4 th× M1(0; −3; −3), tõ ®ã:
x= 4 + 2t
Qua A(4;1; − 1) 
(d1):   ⇔ (d1 ) : y =1 + 2t , t ∈  .
 vtcp M1A(4;4;2) chän (2;2;1) z =−1 + t

 Víi t2 = 2 th× M1(0; 3; 3), tõ ®ã:
 x= 4 − 2t
Qua A(4;1; − 1) 
(d2):   ⇔ (d2 ) : y =1+ t ,t ∈ .
 vtcp AM 2 (−4;2;4)chän (−2;1;2) z =−1 + 2t

Bµi to¸n 4: §iÓm vµ ®êng th¼ng.

§Ó t×m ®iÓm M thuéc ®êng th¼ng (d) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn K, ta lùa chän mét
trong hai çch sau:
Bíc 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) vÒ d¹ng tham sè:
=x x 0 + at
 
(d): =y y0 + bt , t ∈  (cã vtcp u(a; b; c) ).
=
 y z 0 + ct
Bíc 2: §iÓm M ∈ (d), suy ra M(x0 + at; y0 + bt; z0 + ct)
Bíc 3: ThiÕt lËp tÝnh chÊt K cho ®iÓm M.
(d) ∩ (L) = {M}.
Chóng thêng gÆp:
1. T×m trªn ®êng th¼ng (d) ®iÓm M(xM; yM; zM) sao cho x 2M + y 2M + z 2M nhá nhÊt
(hoÆc ®îc ph¸t biÓu díi d¹ng "T×m to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc M cña O
trªn (d)").

Khi ®ã, nÕu sö dông çch 1 th× bíc 3 cã néi dung:

x 2M + y 2M + z 2M = (x0 + at)2 + (y0 + bt)2 + (z0 + ct)2
∆
= At2 + Bt + C ≥
4A
∆
( )
VËy, ta ®îc x 2M + y 2M + z 2M
Min
= −
4A
®¹t ®îc khi t = −
b
2A
⇒ M.
2. X¸c ®Þnh to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®iÓm A lªn ®êng th¼ng (d).
Khi ®ã:
 NÕu sö dông çch 1 th× bíc 3 cã néi dung:
   
AM ⊥ (d) ⇔ AM ⊥ u ⇔ AM.u = 0 ⇒ Gi¸ trÞ t ⇒ To¹ ®é H.
 NÕu sö dông çch 2 th× thùc hiÖn theo çc bíc:

Bíc 1: X¸c ®Þnh vtcp a cña ®êng th¼ng (d).
qua A
(P):  .
(P) ⊥ (d)
Bíc 3: H×nh chiÕu vu«ng gãc M cña A lªn ®êng th¼ng (d) lµ giao
®iÓm cña (d) vµ (P).
Tõ viÖc x¸c ®Þnh ®îc to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A lªn (d), chóng ta
T×m to¹ ®é ®iÓm M thuéc (d) sao cho ®é dµi AM ng¾n nhÊt.
T×m to¹ ®é ®iÓm A1 ®èi xøng víi ®iÓm A qua (d), cô thÓ ta thùc hiÖn theo
çc bíc:
Bíc 2: Suy ra to¹ ®é ®iÓm A1 tõ ®iÒu kiÖn M lµ trung ®iÓm cña AA1.

Bíc 1: X¸c ®Þnh vtcp u cña ®êng th¼ng (d).
Trung ®iÓm M cña AA1 thuéc (d)

AA1 ⊥ (d)
  x + x A y + yA z + zA 
M  ; ;  ∈ (d)
⇔   2 2 2  ⇒ To¹ ®é A1.
 
AA
 1.u = 0
ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua A vu«ng gãc víi (d) vµ c¾t (d), cô
thÓ ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 2: Suy ra ®êng th¼ng (AM) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng.

Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) ®i qua A vµ chøa ®êng th¼ng
(d).
Bíc 2: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) ®i qua A vµ vu«ng gãc víi
®êng th¼ng (d).
Bíc 3: §êng th¼ng cÇn t×m chÝnh lµ giao tuyÕn cña hai mÆt ph¼ng (P)
vµ (Q).
ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m A vµ tiÕp xóc víi (d), cô thÓ ta thùc hiÖn
theo çc bíc:
Bíc 2: MÆt cÇu (S) t©m A vµ tiÕp xóc víi (d) ®îc x¸c ®Þnh bëi:
T©m A
(S):  .
B¸n kÝnh R=AM
Bíc 1: Gäi R lµ b¸n kÝnh mÆt cÇu (S) t©m A vµ tiÕp xóc víi (d) th× ta cã:
R = d(A, (d)).
T©m A
(S):  .
B¸n kÝnh R
ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m A vµ c¾t (d) t¹i hai ®iÓm E, F sao cho EF
= l, cô thÓ ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: X¸c ®Þnh to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc M cña A lªn (d). Ta cã
M lµ trung ®iÓm cña ®o¹n EF.
Bíc 2: MÆt cÇu (S) cÇn dùng ®îc x¸c ®Þnh bëi:
T©m A
(S):  2 2
B¸n kÝnh R=AE= AM + EM
T©m A

⇔ (S):  2  EF  .
2
 B¸n kÝnh R= AM +  
  2 
Bíc 1: Gäi M lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A trªn (d) (khi ®ã M lµ
trung ®iÓm cña ®o¹n EF) vµ R lµ b¸n kÝnh mÆt cÇu (S) cÇn dùng
th× ta cã:
2
 EF 
R=AE= AM 2 + EM 2 = d2 (A, (d)) +   .
 2 
T©m A
(S):  .
B¸n kÝnh R

VÝ dô 1: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ®iÓm A(2; 6; 2) vµ ®êng th¼ng (d) cã
ph¬ng tr×nh:
x − 3 y −1 z −1
(d) : = = .
−2 1 2
a. T×m trªn ®êng th¼ng (d) ®iÓm M(xM; yM; zM) sao cho tæng x 2M + y 2M + z 2M
®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt.
b. T×m to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®iÓm A lªn ®êng th¼ng (d).
c. T×m täa ®é ®iÓm A1 ®èi xøng víi ®iÓm A qua ®êng th¼ng (d).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh chÝnh t¾c ®êng th¼ng ®i qua ®iÓm A vu«ng gãc víi (d)
vµ c¾t (d).
e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m A vµ tiÕp xóc víi (d).
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m A vµ c¾t ®êng th¼ng (d) t¹i hai ®iÓm E, F
sao cho EF = 6.
 Gi¶i
 x= 3 − 2t

(d):  y = 1 + t , t ∈  .
z = 1 + 2t

a. §iÓm M ∈ (d), suy ra M(3 − 2t ; 1 + t; 1 + 2t).
Khi ®ã:
x 2M + y 2M + z 2M = (3 − 2t)2 + (1 + t)2 + (1 + 2t)2 = 9t2 − 6t + 11
= (3t − 1)2 + 10 ≥ 10.
Tõ ®ã, suy ra ( x M + y 2M + z 2M ) =
2
10 ®¹t ®îc khi:
Min
1 7 4 5
3t − 1 = 0 ⇔ t = ⇒ To¹ ®é ®iÓm M  ; ;  .
3  3 3 3
b. Gäi H lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A lªn ®êng th¼ng (d), ta cã thÓ tr×nh bµy theo
hai çch sau:


V× H ∈ (d) nªn H(3 − 2t ; 1 + t; 1 + 2t), suy ra AH(1 − 2t; t − 5; 2t − 1) .
§Ó H lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A lªn (d) ®iÒu kiÖn lµ:
   
AH ⊥ (d) ⇔ AH ⊥ u ⇔ AH.u = 0
⇔ −2(1 − 2t) + (t − 5) + 2(2t − 3) =
0 ⇔ t = 1 ⇒ H(1; 2; 3).

Gäi (P) lµ mÆt ph¼ng tho¶ m·n:

Qua A Qua A(2; 6; 2)

(P):  ⇔ (P):   ⇔ (P): 2x − y − 2z + 6 = 0.
(P) ⊥ (d)  vtpt u(−2; 1; 2)
 x= 3 − 2t  x= 3 − 2t x = 1
y= 1 + t y= 1 + t y = 2
  
 ⇔  ⇒  ⇒ H(1; 2; 3).
z = 1 + 2t z = 1 + 2t z = 3
2x − y − 2z + 6 =0 9t − 9 =0  t = 1
Çch 1: (Dùa vµo kÕt qu¶ c©u b): V× H lµ trung ®iÓm cña AA1 nªn A1(0; −2; 4).

Çch 2: (§éc lËp víi c©u b): §êng th¼ng (d) cã vtcp u(−2; 1; 2) vµ gi¶ sö ®iÓm
A1(x; y; z), suy ra:
  x+2 y+6 z+2
Trung ®iÓm H cña AA1 thuéc (d) H  ; ;  ∈ (d)
 ⇔   2 2 2 
AA1 ⊥ (d)  
AA
 1.u = 0
x + 2
 2 = 3 − 2t
  x= 4 − 4t x = 0
 y + 6= 1+ t  y= 2t − 4  y = −2
 

⇔  2 ⇔  ⇒ ⇒ A1(0; −2; 4).
z + 2 z = 4t z = 4
 = 1 + 2t  t − 1 =0  t = 1
 2
−2(x − 2) + (y − 6) + 2(z − 2) =
0

Çch 1: (Dùa vµo kÕt qu¶ c©u b): Gäi (d’) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng th×:
Qua A Qua A(2; 6; 2)
(d’):  ⇔ (d’):  
Qua H  vtcp HA(1; 4; − 1)
x −2 y−6 z−2
⇔ (d ') : = = .
1 4 −1

Çch 2: (§éc lËp víi c©u b): Gäi (d’) cã vtcp u ' lµ ®êng th¼ng cÇn dùng.

LÊy ®iÓm B(3; 1; 1) thuéc (d) vµ gäi (P) = (A, (d)) th× (P) cã vtpt n P ®îc cho bëi:
   
nP =  AB, u  = ( − 9; 0; − 9) chän n P (1; 0; 1) .
 
Khi ®ã, ta nhËn thÊy:
 
(d ') ⊂ (P) u ' ⊥ n P   
 ⇔    ⇔ u ' = n P , u  =(−1; − 4;1) .
(d ') ⊥ (d) u ' ⊥ u
VËy, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d’) ®îc cho bëi:

Qua A(2; 6; 2) x−2 y−6 z−2

(d’):   ⇔ (d ') : = = .
 vtcp u '(−1; − 4; 1) −1 −4 1

Çch 1: (Dùa vµo kÕt qu¶ c©u b): MÆt cÇu (S) t©m A vµ tiÕp xóc víi (d) ®îc x¸c
®Þnh bëi:
T©m A(2; 6; 2)
(S):  ⇔ (S): (x − 2)2 + (y − 6)2 + (z − 2)2 = 18.

Çch 2: (§éc lËp víi c©u b): §êng th¼ng (d) cã vtcp u(1; 2; − 2) vµ ®i qua ®iÓm
B(3; 1; 1). Gäi R lµ b¸n kÝnh mÆt cÇu (S) t©m A vµ tiÕp xóc víi (d), ta cã:
 
 AB, u 
 
R = d(A, (d)) =  = 18 .
u
T©m A(2; 6; 2)
(S):  ⇔ (S): (x − 2)2 + (y − 6)2 + (z − 2)2 = 18.
Çch 1: (Dùa vµo kÕt qu¶ c©u b): V× H lµ trung ®iÓm cña EF nªn mÆt cÇu (T) cÇn dùng
cã b¸n kÝnh R ®îc x¸c ®Þnh bëi:
2
 EF 
R = AE = AH 2 + EH 2 = AH 2 +   = 18 + 9 =27 .
 2 
T©m A(2; 6; 2)
(T):  ⇔ (T): (x − 2)2 + (y − 6)2 + (z − 2)2 = 27.
Çch 2: (§éc lËp víi c©u b): V× H lµ trung ®iÓm cña EF nªn mÆt cÇu (T) cÇn dùng cã
b¸n kÝnh R ®îc x¸c ®Þnh bëi:
2
2 2 2  EF 
R=AE= AM + EM d (A, (d)) +   = 18 + 9 =27 .
 2 
T©m A(2; 6; 2)
(T):  ⇔ (T): (x − 2)2 + (y − 6)2 + (z − 2)2 = 27.
 Chó ý: TiÕp tôc øng dông h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®iÓm trªn ®êng th¼ng
chóng ta xÐt çc d¹ng to¸n sau:
Cho hai ®iÓm A, B vµ ®êng th¼ng (d). T×m to¹ ®é ®iÓm M trªn ®êng th¼ng
(d) ®Ó:
 

b. MA2 + MB2 ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt.

Khi ®ã:
a. Chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
  
MA + MB = 2 MI = 2MI .
 
Tõ ®ã, ta thÊy MA + MB ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt khi MI nhá nhÊt, tøc
b. Ta cã thÓ lùa chän çc çch gi¶i sau:
Çch 1: Chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
 2  2   2   2
(
MA2 + MB2 = MA + MB = MI + IA + MI + IB ) ( )
   
   AB2
( )
= 2MI 2 + 2MI IA + IB + = 2MI 2 +
2
AB2
2
.
Tõ ®ã, ta thÊy MA2 + MB2 ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt khi MI nhá nhÊt, tøc
Çch 2: Sö dông ph¬ng tr×nh tham sè (gi¶ sö lµ t) cña ®êng th¼ng (d) chóng ta
biÕn ®æi biÓu thøc MA2 + MB2 vÒ d¹ng (ta lu«n cã a > 0):
∆
MA2 + MB2 = at2 + bt + c ≥ − .
4a
∆ b
Tõ ®ã, ta thÊy (MA2 + MB2)Min = − , ®¹t ®îc khi t = − , suy ra to¹ ®é
4a 2a
®iÓm M.
Më réng víi ba ®iÓm A, B, C kh«ng th¼ng hµng (hoÆc tø diÖn ABCD) chóng ta
sö dông träng t©m G cña ∆ABC ((hoÆc träng t©m G cña tø diÖn ABCD)). Cô thÓ
"Cho ba ®iÓm A, B, C kh«ng th¼ng hµng vµ ®êng th¼ng (d). T×m to¹ ®é ®iÓm
M trªn ®êng th¼ng (d) ®Ó:
  
ë ®©y, chóng ta thùc hiÖn phÐp biÕn ®æi:
   
MA + MB + MC = 3MG .
 2  2  2
MA2 + MB2 + MC2 = MA + MB + MC =
  2   2  
( ) ( ) ( )
2
= MG + GA + MG + GB + MG + GC

   

( )
= 3MG 2 + 2MG GA + GB + GC + GA 2 + GB2 + GC2
= 3MG 2 + GA 2 + GB2 + GC2 .
VÝ dô 2: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ba ®iÓm A(3; −1; 3), B(1; −3; 3),
C(−10; 4; 9) vµ ®êng th¼ng (d) cã ph¬ng tr×nh:
x − 2 y −1 z − 3
(d) : = = .
1 −2 1
a. T×m to¹ ®é ®iÓm M trªn ®êng th¼ng (d) ®Ó MA2 + MB2 ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt.
  
b. T×m to¹ ®é ®iÓm N trªn ®êng th¼ng (d) ®Ó NA + NB + NC ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt.
 Gi¶i
a. Ta cã thÓ lùa chän çc çch gi¶i sau:
Çch 1: §o¹n th¼ng AB cã trung ®iÓm I(2; −2; 3), ta cã:
 2  2   2   2
(
MA2 + MB2 = MA + MB = MI + IA + MI + IB ) ( )
   
   AB2
( )
= 2MI 2 + 2MI IA + IB + = 2MI 2 +
2
AB2
2
.
Tõ ®ã, ta thÊy MA2 + MB2 ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt khi MI nhá nhÊt, tøc M lµ h×nh
chiÕu vu«ng gãc cña I trªn (d).
x= 2 + t
 
(d) : y =1 − 2t , t ∈  ⇒ M(2 + t; 1 − 2t; 3 + t) ⇒ IM ( t; 3 − 2t; t ) .
z= 3 + t

Tõ ®iÒu kiÖn:
   
IM ⊥ u d ⇔ IM.u d = 0 ⇔ t − 2(3 − 2t) + t = 0 ⇔ 6t − 6 = 0 ⇔ t = 1 ⇒ M(3; −1; 4).
VËy, víi ®iÓm M(3; −1; 4) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
Çch 2: ChuyÓn ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) vÒ d¹ng tham sè:
x= 2 + t

(d) : y =1 − 2t , t ∈  ⇒ M(2 + t; 1 − 2t; 3 + t).
z= 3 + t

Ta cã:
MA2 + MB2 = (t − 1)2 + (2 − 2t)2 + t2 + (1 + t)2 + (4 − 2t) + t2
= 12t2 − 24t + 22 = 12(t − 1)2 + 10 ≥ 10.
Tõ ®ã, ta thÊy (MA2 + MB2)Min = 10, ®¹t ®îc khi:
t − 1 = 0 ⇔ t = 1 ⇒ M(3; −1; 4).

VËy, víi ®iÓm M(3; −1; 4) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
b. Tam gi¸c ABC cã träng t©m G(−2; 0; 5), ta cã:
   
NA + NB + NC= 3 NG= 3NG .
  
Tõ ®ã, ta thÊy NA + NB + NC ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt khi NG nhá nhÊt, tøc N lµ
h×nh chiÕu vu«ng gãc cña G trªn (d). Ta lÇn lît:
 Gäi (P) lµ mÆt ph¼ng qua G vµ vu«ng gãc víi (d), khi ®ã:
Qua G(−2;0;5)
(P) :   ⇔ (P): x − 2y + z − 3 = 0.
 vtpt u d (1; − 2; 1)
 V× (P) ∩ (d) = {N} nªn to¹ ®é cña B lµ nghiÖm cña hÖ:
x − 2 y −1 z − 3 2x + y = 5
 = = 
 1 −2 1 ⇔ x − z =−1 ⇒ N(2; 1; 3).
x − 2y + z − 3 = 0 
x − 2y + z = 3
 Chó ý: §Ó t¨ng ®é khã cho d¹ng to¸n "ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua
®iÓm A vu«ng gãc vµ c¾t ®êng th¼ng (∆) cho tríc", ngêi ta thêng thay ®iÒu kiÖn
vu«ng gãc b»ng t¹o víi (∆) mét gãc α, khi ®ã ta thùc hiÖn theo çc bíc:

Bíc 1: T×m vtcp u ∆ cña (∆) vµ mét ®iÓm B thuéc (∆).

Gi¶ sö ®êng th¼ng (d) cÇn dùng cã vtcp u d (a; b; c) .

 Gäi (P) lµ mÆt ph¼ng qua A vµ chøa (∆) th× (P) cã vtpt n P ®îc cho
  
bëi n P =  AB, u  .
   
u d ⊥ n P ⇔ u d .n P = 0. (1)
 §Ó gãc gi÷a (d) vµ (∆) b»ng α ®iÒu kiÖn lµ:
 
u d .u ∆
cos α =   . (2)
ud . u∆

Tõ (1) vµ (2) chóng ta sÏ nhËn ®îc to¹ ®é cña vect¬ u d .

Bíc 3: ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) qua A cã vtcp u d .
Ngoµi ra, trong mét vµi trêng hîp ®Æc biÖt chóng ta cßn cã thÓ sö dông
ph¬ng ph¸p t×m ®iÓm.
VÝ dô 3: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ®iÓm A(4; −1; 1) vµ ®êng th¼ng (∆) cã
ph¬ng tr×nh:

x = 0

1 t, t∈.
(∆) :  y =+
z = 1 + t

a. Chøng tá r»ng ®iÓm A kh«ng thuéc ®êng th¼ng (∆).
b. LËp ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua A c¾t (∆) vµ t¹o víi (∆) mét gãc
b»ng 450.
 Gi¶i
a. Thay to¹ ®é cña A vµo ph¬ng tr×nh tham sè cña (∆), ta ®îc:
4 = 0

−1 = 1 + t , v« nghiÖm ⇒ A ∉ (∆).
1= 1 + t




   
n P = AB, u  =(−2; − 4; 4) chän n P (1; 2; − 2) .
   
u d ⊥ n P ⇔ u d .n P = 0 ⇔ a + 2b − 2c = 0 ⇔ a = −2b + 2c. (1)
 
u d .u ∆ 1 b+c
cos 450 =   ⇔ =
ud . u∆ 2 a 2 + b 2 + c 2 . 12 + 12
⇔ (b + c)2 = (−2b + 2c)2 + b2 + c2 ⇔ 2b2 − 5bc + 2c2 = 0
⇔ b = 2c hoÆc c = 2b.
Khi ®ã:
 
 Víi b = 2c th× a = −2c nªn u d (−2c; 2c; c) chän u d (−2; 2; 1) , tõ ®ã:
 x= 4 − 2t
Qua A(4; − 1;1) 
(d1):   ⇔ (d1 ) :  y =−1 + 2t , t ∈  .
 vtcp u d (−2;2;1) z = 1 + t

 
 Víi c = 2b th× a = 2b nªn u d (2b; b; 2b) chän u d (2; 1; 2) , tõ ®ã:
 x= 4 + 2t
Qua A(4; − 1;1) 
(d2):   ⇔ (d 2 ) :  y =−1 + t , t ∈  .
 vtcp u d (2;1;2) 
z = 1 + 2t


Qua A(4; − 1;1)
(Q):   ⇔ (Q): y + z = 0.
 vtpt u ∆ (0; 1; 1)
x = 0
y= 1 + t

 ⇒ x = y = z = 0 ⇒ H(0; 0; 0).
z = 1 + t
 y + z =0
HM = HA ⇔ HM2 = HA2 ⇔ (1 + t)2 + (1 + t)2 = 42 + (−1)2 + 12
1 + t =−3  t = −4
⇔ (1 + t)2 = 9 ⇔  ⇔ 1 .
1 + t =3 t2 = 2
Khi ®ã:
 Víi t1 = −4 th× M1(0; −3; −3), tõ ®ã:
 x= 4 + 2t
Qua A(4; − 1;1) 
(d1):   ⇔ (d1 ) :  y =−1 + t , t ∈  .
 vtcp M1A(4;2;4) chän (2;1;2) z = 1 + 2t

 Víi t2 = 2 th× M1(0; 3; 3), tõ ®ã:
 x= 4 − 2t
Qua A(4; − 1;1) 
(d2):   ⇔ (d 2 ) :  y =−1 + 2t , t ∈  .
 vtcp AM 2 (−4;4;2) chän (−2;2;1) z = 1 + t


Ta lÇn lît cã:
 
 AB, u ∆ 
 
= d =  18.
u∆
AM = AH 2 ⇔ AM 2 = 2AH 2 ⇔ (−4)2 + (2 + t)2 + t2 = 2.18
 t = −4
⇔ t2 + 2t − 8 = 0 ⇔  1 .
t2 = 2
Khi ®ã:

 Víi t1 = −4 th× M1(0; −3; −3), tõ ®ã:

 x= 4 + 2t
Qua A(4; − 1;1) 
(d1):   ⇔ (d1 ) :  y =−1 + t , t ∈  .
 vtcp M1A(4;2;4) chän (2;1;2) z = 1 + 2t

 Víi t2 = 2 th× M1(0; 3; 3), tõ ®ã:
 x= 4 − 2t
Qua A(4; − 1;1) 
(d2):   ⇔ (d 2 ) :  y =−1 + 2t , t ∈  .
 vtcp AM 2 (−4;4;2) chän (−2;2;1) z = 1 + t

 Yªu cÇu: Çc em häc sinh h·y ®Ò xuÊt ph¬ng ph¸p ®Ó thùc hiÖn yªu cÇu "T×m
®iÓm M trªn ®êng th¼ng (d) sao cho tæng MA + MB nhá nhÊt, víi
A, B cho tríc".
Bµi to¸n 5: §iÓm vµ mÆt ph¼ng.
§Ó t×m ®iÓm M thuéc ®êng th¼ng (d) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn K, ta lùa chän mét
trong hai çch sau:
Çch 1: Sö dông ph¬ng tr×nh ban ®Çu cña mÆt ph¼ng.
(P) ∩ (L) = {M}.
Chóng thêng gÆp:
1. X¸c ®Þnh to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc H cña ®iÓm A lªn mÆt ph¼ng (P).
Khi ®ã:
 NÕu sö dông çch 1 th×: 
Bíc 2: Gi¶ sö H(x; y; z) lµ chiÕu vu«ng gãc H cña A lªn (P), suy ra:
H ∈ (P) H ∈ (P)
 ⇔    ⇒ To¹ ®é cña H.
AH ⊥ (P) AH // n

Bíc 2: ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) tho¶ m·n:
Qua A Qua A
(d):  ⇔ (d):  
(d) ⊥ (P)  vtcp n
⇒ Ph¬ng tr×nh tham sè (d).
Bíc 3: H×nh chiÕu vu«ng gãc H cña A lªn (P) chÝnh lµ giao ®iÓm cña
(d) vµ (P).
Tõ viÖc x¸c ®Þnh ®îc to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A lªn (P), chóng ta
T×m to¹ ®é ®iÓm H thuéc (P) sao cho ®é dµi AH ng¾n nhÊt.

T×m to¹ ®é ®iÓm A1 ®èi xøng víi ®iÓm A qua (P), cô thÓ ta thùc hiÖn theo
çc bíc:
Bíc 2: Suy ra to¹ ®é A1 tõ ®iÒu kiÖn H lµ trung ®iÓm cña AA1.

Trung ®iÓm M cña AA1 thuéc (P)

AA1 ⊥ (P)
  x + x A y + yA z + zA 
H  ∈ (P)
2 
; ;
⇔  2 2 ⇒ To¹ ®é A1.
 
AA
 1 // n = 0
T×m trªn mÆt ph¼ng (P) ®iÓm M(xM; yM; zM) sao cho x 2M + y 2M + z 2M nhá
nhÊt bëi nã ®îc ph¸t biÓu l¹i díi d¹ng "T×m to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng
gãc M cña O trªn (P)").
Cho hai ®iÓm A, B vµ mÆt ph¼ng (P). T×m trªn (P) ®iÓm M sao cho
 
MA + MB ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt, cô thÓ ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gäi I lµ trung ®iÓm cña AB, suy ra to¹ ®é cña I.
Bíc 2: NhËn xÐt r»ng:
  
MA + MB = 2MI = 2MI .
Tõ ®ã:
 
MA + MB ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt ⇔ MI nhá nhÊt
⇔ M lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña I trªn (P).
Bíc 3: X¸c ®Þnh to¹ ®é ®iÓm M.
Më réng víi ba ®iÓm A, B, C kh«ng th¼ng hµng (hoÆc tø diÖn ABCD)
chóng ta sö dông träng t©m G cña ∆ABC ((hoÆc träng t©m G cña tø diÖn
ABCD)). Cô thÓ "Cho ba ®iÓm A, B, C kh«ng th¼ng hµng vµ mÆt ph¼ng
(P). T×m to¹ ®é ®iÓm M trªn (O) ®Ó:
  
ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m A vµ tiÕp xóc víi (P), cô thÓ ta thùc hiÖn
theo çc bíc:
Bíc 2: MÆt cÇu (S) t©m A vµ tiÕp xóc víi (P) ®îc x¸c ®Þnh bëi:

T©m A
(S):  .
B¸n kÝnh R=AH
Bíc 1: Gäi R lµ b¸n kÝnh mÆt cÇu (S) t©m A vµ tiÕp xóc víi (P) th× ta
cã:
R = d(A, (P)).
T©m A
(S):  .
B¸n kÝnh R
ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt ®i qua A vµ tiÕp xóc víi
(P). Khi ®ã, mÆt cÇu cÇn dùng chÝnh lµ mÆt cÇu ®êng kÝnh AH.
ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt ®i qua A vµ c¾t (P) theo
thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín. Khi ®ã, mÆt cÇu cÇn dùng chÝnh lµ mÆt cÇu
t©m H b¸n kÝnh AH.
ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m A vµ c¾t (P) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn (C)
cã b¸n kÝnh b»ng r (hoÆc biÕt chu vi ®êng trßn hoÆc biÕt diÖn tÝch h×nh trßn
®ã), cô thÓ ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: X¸c ®Þnh to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc H cña A lªn (P). Ta cã H
lµ t©m ®êng trßn (C).
Bíc 2: MÆt cÇu (S) cÇn dùng ®îc x¸c ®Þnh bëi:
T©m A
(S):  2 2
.
B¸n kÝnh R= AH + r
Bíc 1: Gäi M lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A trªn (P) (khi ®ã M lµ t©m
®êng trßn (C)) vµ R lµ b¸n kÝnh mÆt cÇu (S) cÇn dùng th× ta cã:
R= AH 2 + EH 2 = d2 (A, (P)) + r 2 .
T©m A
(S):  .
B¸n kÝnh R
2. T×m ®iÓm M trªn mÆt ph¼ng (P) sao cho:
b. MA − MB ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt.
VÝ dô 1: Trong kh«ng gian Oxyz, cho hai ®iÓm A(4; 3; 6), B(−2; 3; 8) vµ mÆt
ph¼ng (P) cã ph¬ng tr×nh:
(P): x + 2y + 3z − 14 = 0.
a. T×m to¹ ®é h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®iÓm A lªn mÆt ph¼ng (P).
b. T×m täa ®é ®iÓm A1 ®èi xøng víi ®iÓm A qua mÆt ph¼ng (P).

c. T×m trªn mÆt ph¼ng (P) ®iÓm M(xM; yM; zM) sao cho tæng x 2M + y 2M + z 2M ®¹t
gi¸ trÞ nhá nhÊt.
 
d. T×m trªn (P) ®iÓm N sao cho NA + NB ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt.
e. T×m trªn (P) ®iÓm E sao cho EA + EB ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt.
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m A vµ tiÕp xóc víi (P).
g. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt ®i qua A vµ tiÕp xóc víi (P).
h. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt ®i qua A vµ c¾t (P) theo
thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín.
i. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m A vµ c¾t (P) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn
(C) cã b¸n kÝnh r = 42 .
 Gi¶i
a. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo hai çch sau:
Çch 1: MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n(1; 2; 3) .
Gi¶ sö H(x; y; z) lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A lªn (P), suy ra:
H ∈ (P) H ∈ (P)
 ⇔   
AH ⊥ (P) AH(x − 4; y − 3; z − 6) // n(1; 2; 3)
 x + 2y + 3z − 14 = 0  x + 2y + 3z = 14  x = 3
  
⇔  x − 4 y − 3 z − 6 ⇔ 2x − y = 5 ⇔  y = 1 ⇒ H(3; 1; 3).
 = =  z = 3
1 2 3 3x − z = 6 

Çch 2: MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n(1; 2; 3) . Gäi (d) lµ ®êng th¼ng tho¶ m·n:
x= 4 + t
Qua A Qua A(4; 3; 6) 
(d):  ⇔ (d):   ⇔ (d): y= 3 + 2t , t ∈  .
(d) ⊥ (P)  vtcp n(1; 2; 3) z= 6 + 3t

x= 4 + t x = 3
y= 3 + 2t y = 1
 
 ⇒  ⇒ H(3; 1; 3).
 z= 6 + 3t z = 3
x + 2y + 3z − 14 =
0 t = −1
Çch 1: (Dùa vµo kÕt qu¶ c©u a): V× H lµ trung ®iÓm cña AA1 nªn A1(2; −1; 0).

Çch 2: MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n(1; 2; 3) vµ gi¶ sö A1(x; y; z), suy ra:
 x+4 y+3 z+6
Trung ®iÓm H cña AA1 thuéc(P) H  ; ; ∈ (P)
 ⇔   2 2 2 
AA1 ⊥ (P)  
AA
 1 // n

x + 4 y+3 z+6  x + 2y + 3z =
0 x = 2
 2 + 2. 2 + 3. 2 − 14 =
0
 
⇔ ⇔ 2x − y = 5 ⇒ y = −1
 x=−4 y−3 z−6  z = 0
= 3x − z = 6 
 1 2 3
⇒ A1(2; −1; 0).
x 2M + y 2M + z 2M = ( x M − 0 ) + ( y M − 0 ) + ( z M − 0 ) = OM2.
2 2 2
Tõ ®ã, suy ra:

( x 2M + y2M + z2M ) ⇔ OM nhá nhÊt
Min
⇔ M lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña O trªn (P).

Gäi (∆) lµ ®êng th¼ng tho¶ m·n:
x = t
Qua O Qua O(0; 0; 0) 
(∆):  ⇔ (∆):   ⇔ (∆): y = 2t , t ∈  .
(∆) ⊥ (P)  vtcp n(1; 2; 3) z = 3t

V× {M} = (∆) ∩ (P) nªn b»ng çch ph¬ng tr×nh tham sè cña (∆) vµo ph¬ng tr×nh
cña (P), ta ®îc:
t + 4t + 9t − 14 = 0 ⇔ 14t − 14 = 0 ⇔ t = 1 ⇒ M(1; 2; 3).
(
VËy, víi ®iÓm M(1; 2; 3) th× x 2M + y 2M + z 2M =)
14 .
Min
d. Gäi I lµ trung ®iÓm cña AB, suy ra I(1; 3; 7). NhËn xÐt r»ng:
  
NA + NB = 2NI = 2NI .
Tõ ®ã:
 
NA + NB ®¹t gi¸ trÞ nhá nhÊt ⇔ NI nhá nhÊt
⇔ N lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña I trªn (P).
 X¸c ®Þnh to¹ ®é ®iÓm N: Gäi (d’) lµ ®êng th¼ng tho¶ m·n:
 x= 1 + t
Qua I Qua I(1; 3; 7) 
(d’):  ⇔ (d’):   ⇔ (d’): y= 3 + 2t .
(d') ⊥ (P)  vtcp n(1; 2; 3) z= 7 + 3t

V× {N} = (d’) ∩ (P) nªn b»ng çch ph¬ng tr×nh tham sè cña (d’) vµo ph¬ng tr×nh
cña (P), ta ®îc:
(1 + t) + 2(3 + 2t) + 3(7 + 3t) − 14 = 0 ⇔ 14t + 14 = 0
⇔ t = −1 ⇒ N(0; 1; 4).
VËy, víi ®iÓm N(0; 1; 4) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
e. (Dùa vµo kÕt qu¶ c©u b): NhËn xÐt r»ng:
tA.tB = 14.14 = 196 > 0 ⇔ A, B ë vÒ cïng mét phÝa víi (P).
Ph©n tÝch: Gäi A1 lµ ®iÓm ®èi xøng víi A qua (P) vµ {F} = (A1B) ∩ (P), khi ®ã víi
®iÓm E bÊt kú thuéc (P), ta cã: A
E
B
H F
A1
EA + EB = EA1 + EB ≥ A1B = FA + FB.

VËy, ta ®îc EA + EB nhá nhÊt khi E ≡ F.
Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (A1B) ®îc x¸c ®Þnh bëi:
 x= 2 − t
Qua A1 (2; − 1; 0) 
(A1B):   ⇔ (A1B):
 y =−1 + t .
 vtcp A1B(−4; 4; 8) chän ( − 1; 1; 2) z = 2t

Khi ®ã, ®Ó t×m to¹ ®é F ta thay x, y, z tõ ph¬ng tr×nh tham sè cña (A1B) vµo
ph¬ng tr×nh cña (P) ®îc:
2 − t + 2(−1 + t) + 6t − 14 = 0 ⇔ t = 2 ⇒ F(0; 1; 4).
VËy, ®iÓm E(0; 1; 4) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
Çch 1: (Dùa vµo kÕt qu¶ c©u a): MÆt cÇu (S) t©m A vµ tiÕp xóc víi (P) ®îc x¸c ®Þnh bëi:
T©m A(4; 3; 6)
(S):  ⇔ (S): (x − 4)2 + (y − 3)2 + (z − 6)2 = 14.
Çch 2: (§éc lËp víi c©u a): Gäi R lµ b¸n kÝnh mÆt cÇu (S) t©m A vµ tiÕp xóc víi (P)
th× ta cã:
R = d(A, (P)) = 14 .
T©m A(4; 3; 6)
(S):  ⇔ (S): (x − 4)2 + (y − 3)2 + (z − 6)2 = 14.
 B¸n kÝnh R=AH= 14
g. MÆt cÇu (S) cã b¸n kÝnh nhá nhÊt ®i qua A vµ tiÕp xóc víi (P) chÝnh lµ mÆt cÇu
®êng kÝnh AH, ta cã ngay:
 5 5 9
T©m I lµ trung ®iÓm AH T©m I  2 ; 2 ; 2 
   
(S):  AH ⇔ (S): 
B¸n kÝnh R= 2  14
2 2 2
 5  5  9 7
⇔ (S) :  x −  +  y −  +  z −  = .
 2 2  2 2 
h. MÆt cÇu (S) cã b¸n kÝnh nhá nhÊt ®i qua A vµ c¾t (P) theo thiÕt diÖn lµ ®êng
trßn lín chÝnh lµ ®êng trßn t©m H vµ b¸n kÝnh AH nªn:
(S): (x − 3)2 + (y − 1)2 + (z − 3)2 = 14.
i. MÆt cÇu (T) cÇn dùng cã b¸n kÝnh lµ:
R2 = d(A, (P)) + r2 = 14 + 42 = 56 ⇔ R = 2 14 .
T©m A(4; 3; 6)
(S):  ⇔ (S): (x − 4)2 + (y − 3)2 + (z − 6)2 = 56.
B¸n kÝnh R=2 14

Bµi to¸n 6: §iÓm vµ mÆt cÇu.

§Ó t×m ®iÓm M thuéc mÆt cÇu (S) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn K, ta lùa chän mét trong
hai çch sau:
Çch 1: Sö dông ph¬ng tr×nh ban ®Çu cña mÆt cÇu.
Çch 2: ThiÕt lËp ®iÒu kiÖn ®Ó M lµ giao ®iÓm cña mét ®èi tîng kh¸c ®èi víi
mÆt cÇu (thêng lµ ®êng th¼ng).
VÝ dô 1: Trong kh«ng gian Oxyz, cho ®iÓm A(4; 3; 4) vµ mÆt cÇu (S) cã ph¬ng tr×nh:
(S): (x − 1)2 + y2 + (z − 1)2 = 3.
a. Chøng tá r»ng ®iÓm A n»m ngoµi mÆt cÇu (S).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®i qua A c¾t (S) t¹i hai ®iÓm B, C sao
cho BC cã ®é dµi lín nhÊt.
c. T×m ®iÓm M thuéc (S) sao cho MA ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt, nhá nhÊt.
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng tiÕp xóc víi (S) vµ çch A mét kho¶ng lín nhÊt.
e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu t©m A vµ tiÕp xóc víi (S).
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt, ®i qua A vµ tiÕp xóc víi (S).
g. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh lín nhÊt, ®i qua A vµ tiÕp xóc víi (S).
 Gi¶i
a. MÆt cÇu (S) cã t©m I(1; 0; 1) vµ b¸n kÝnh R = 3 , ta cã:
IA2 = (4 − 1)2 + 32 + (4 − 1)2 = 27 ⇔ =
IA 3 3 > R .
VËy, ®iÓm A n»m ngoµi mÆt cÇu (S).
b. Hai ®iÓm B, C thuéc (S) cã ®é dµi lín nhÊt khi BC lµ mét ®êng kÝnh cña (S), do
 x= 1 + t
Qua A(4; 3; 4) 
(d) :   ⇔ (d) : y = t , t ∈  .
 vtcp IA(3; 3; 3) chän (1; 1; 1)  z= 1 + t

MA ≥ IA − IM = IA − R = 3 3 − 3 = 2 3 ⇒ MAMin = 2 3 ,
MA ≤ IA + IM = IA + R= 3 3 + 3= 4 3 ⇒ MAMax = 4 3 ,
Tøc trong c¶ hai trêng hîp {M} = (IA) ∩ (S) = (d) ∩ (S).
 M (2; 1; 2)  AM1 = 2 3
t2 + t2 + t2 = 3 ⇔ t2 = 1 ⇔ t = ±1 ⇒  1 ⇒  .
 M 2 (0; − 1; 0)  AM 2 = 4 3

 MAMin = 2 3 , ®¹t ®îc t¹i ®iÓm M1(2; 1; 2).

 MAMax = 4 3 , ®¹t ®îc t¹i ®iÓm M2(0; −1; 0).
d. MÆt ph¼ng (P) cÇn dùng tiÕp xóc víi (S) vµ çch A mét kho¶ng lín nhÊt chÝnh lµ
mÆt ph¼ng tiÕp xóc víi (S) t¹i ®iÓm M2, do ®ã:
Qua M 2 (0; − 1; 0)
(P) :   ⇔ (P): x + y + z + 1 = 0.
 vtpt IA(3; 3; 3) chän (1; 1; 1)
e. MÆt cÇu t©m A cã thÓ tiÕp xóc trong vµ tiÕp xóc ngoµi víi (S), nªn ta cã:
 MÆt cÇu (T1) t©m A tiÕp xóc ngoµi víi (S) ®îc cho bëi:
T©m A(4; 3; 4)
(T1 ) : 
B¸n kÝnh R=AM1 = 2 3
⇔ (T1): (x − 4)2 + (y − 3)2 + (z − 4)2 = 12.
 MÆt cÇu (T2) t©m A tiÕp xóc trong víi (S) ®îc cho bëi:
T©m A(4; 3; 4)
(T2 ) : 
B¸n kÝnh R=AM 2 = 4 3
⇔ (T2): (x − 4)2 + (y − 3)2 + (z − 4)2 = 48.
f. MÆt cÇu (S1) cã b¸n kÝnh nhá nhÊt, ®i qua A vµ tiÕp xóc víi (S) chÝnh lµ mÆt cÇu
T©m I1 lµ trung ®iÓm AM1 T©m I1 ( 3; 2; 3 )

(S1 ) :  AM1 ⇔ (S1 ) : 
B¸n kÝnh R1 = B¸n kÝnh R1= 3
 2
⇔ (S1 ) : ( x − 3) + ( y − 2 ) + ( z − 3) =
2 2 2
3.
g. MÆt cÇu (S2) cã b¸n kÝnh lín nhÊt, ®i qua A vµ tiÕp xóc víi (S) chÝnh lµ mÆt cÇu
T©m I 2 lµ trung ®iÓm AM 2 T©m I 2 ( 2; 1; 2 )

(S2 ) :  AM 2 ⇔ (S2 ) : 
B¸n kÝnh R 2 = 2 B¸n kÝnh R 2 =2 3
⇔ (S2 ) : ( x − 2 ) + ( y − 1) + ( z − 2 ) =
2 2 2
12 .
 Chó ý: NÕu ®iÓm A n»m trong hoÆc n»m trªn mÆt cÇu (S) th× mäi ®êng th¼ng
hoÆc mÆt ph¼ng ®i qua A ®Òu c¾t (S). NhËn ®Þnh nµy gîi ý mét çch chøng minh
®êng th¼ng hoÆc mÆt ph¼ng c¾t mÆt cÇu.
(S): x2 + (y − 1)2 + (z − 1)2 = 9.
a. Chøng tá r»ng mäi ®êng th¼ng ®i qua ®iÓm A ®Òu c¾t mÆt cÇu (S).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) ®i qua A c¾t (S) theo thiÕt diÖn lµ ®êng
trßn cã b¸n kÝnh nhá nhÊt.

c. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua A c¾t (S) t¹i hai ®iÓm B, C sao cho
BC cã ®é dµi lín nhÊt.
d. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua A vu«ng gãc víi ®êng th¼ng
x y z
(∆) : = = vµ c¾t (S) t¹i hai ®iÓm E, F sao cho EF = 3 2 .
2 −1 1
 Gi¶i
IA2 = 22 + (1 − 1)2 + (2 − 1)2 = 5 ⇔ IA= 5<R.
VËy, mäi ®êng th¼ng ®i qua ®iÓm A ®Òu c¾t mÆt cÇu (S).
b. Gäi r lµ b¸n kÝnh cña ®êng trßn (C), ta cã nhËn xÐt:
r2 = R2 − d2(I, (P)) ≤ R2 − IA2 = 4 ⇔ r ≤ 2.
Suy ra rMin = 2, ®¹t ®îc khi:
d(I, (P)) = IA ⇔ IA ⊥ (P).
Do ®ã, mÆt ph¼ng (P) cÇn dùng ®îc cho bëi:
Qua A(2; 1; 2)
(P) :   ⇔ (P): 2x + z − 6 = 0.
 vtcp IA(2; 0; 1)
c. Hai ®iÓm B, C thuéc (S) cã ®é dµi lín nhÊt khi BC lµ mét ®êng kÝnh cña (S), do
x= 2 + 2t
Qua A(2; 1; 2) 
(d) :   ⇔ (d) : y = 1 , t ∈ .
 vtcp IA(2; 0; 1) z= 2 + t


d. Gi¶ sö ®êng th¼ng (d) cÇn dùng cã vtcp u(a; b; c) , ta lÇn lît cã:

 §êng th¼ng (d) vu«ng gãc víi (∆) víi vtcp u ∆ (2; − 1; 1) khi:
   
u ⊥ u ∆ ⇔ u.u ∆ = 0 ⇔ 2a − b + c = 0 ⇔ b = 2a + c.
x= 2 + at
Qua A(2; 1; 2) 
(d) :   ⇔ (d) : y= 1 + bt , t ∈  .
 vtcp u(a; b; c) z= 2 + ct

 To¹ ®é çc ®iÓm E, F ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè cña
(d) vµ (S), ta cã:
(at + 2)2 + b2t2 + (ct + 1)2 = 9
⇔ (a2 + b2 + c2)t2 + 2(2a + c)t − 4 = 0. (1)
Ph¬ng tr×nh cã hai nghiÖm t1, t2 tho¶ m·n:

 2(2a + c)
 t1 + t 2 = − 2
a + b2 + c2
 .
t t = − 4
 1 2 a 2 + b2 + c2
 Víi E(at1 + 2; bt1 + 1; ct1 + 2) vµ F(at2 + 2; bt2 + 1; ct2 + 2) th×:
EF = 3 2
⇔ 18 = EF2 = (at1 − at2)2 + (bt1 − bt2)2 + (ct1 − ct2)2
= (a2 + b2 + c2)(t1 − t2)2 = (a2 + b2 + c2)[(t1 + t2)2 − 4t1t2]
 
4(2a + c) 2  = 4(2a + c) + 16
2
= ( a 2 + b2 + c2 ) 
16
+
 ( a 2 + b2 + c2 ) 2 a 2 + b2 + c2  a 2 + b2 + c2
 
2(2a + c) 2
⇔ 1= 2 ⇔ a2 + c2 + (2a + c)2 = 2(2a + c)2
a + b2 + c2
4
⇔ 3a2 + 4ac = 0 ⇔ a = 0 hoÆc a = − c .
3
Khi ®ã:
 
 Víi a = 0 th× b = c nªn u(0; c; c) chän u(0; 1; 1) , do ®ã ta ®îc:
x = 2

(d1 ) : y =+1 t , t ∈ .
z= 2 + t

4 5  4 5  
 Víi a = − c th× b = − c nªn u  − c; − c; c  chän u(4; 5; − 3) , do ®ã ta ®îc:
3 3  3 3 
 x= 2 + 4t

(d 2 ) : y = 1 + 5t , t ∈ .
z= 2 − 3t

(S): x2 + (y − 1)2 + (z − 2)2 = 9.
a. Chøng tá r»ng ®iÓm A n»m trªn mÆt cÇu (S).
b. T×m ®iÓm B thuéc (S) sao cho AB ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt.
c. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng tiÕp xóc víi (S) t¹i A.
d. ViÕt

ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng tiÕp xóc víi (S) t¹i A vµ vu«ng gãc víi vect¬
v(1; 0; − 1) .
e. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng tiÕp xóc víi (S) t¹i A vµ t¹o víi ®êng th¼ng
x y −1 z − 2
(∆) : = = mét gãc 450.
2 2 −1

f. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng ®i qua A vu«ng gãc víi ®êng th¼ng
x − 2 y −1 z − 2
(a) : = = vµ c¾t (S) t¹i ®iÓm B sao cho AB = 2 5 .
1 2 −1
 Gi¶i
IA2 = 22 + 12 + 22 = 9 ⇔ IA = 3 = R.
VËy, ®iÓm A n»m trªn mÆt cÇu (S).
b. §iÓm B thuéc (S) cã ®é dµi lín nhÊt khi AB lµ mét ®êng kÝnh cña (S), do ®ã B
®èi xøng víi A qua t©m I, suy ra B(−2; 0; 0).
c. MÆt ph¼ng (P) cÇn dùng ®îc cho bëi:
Qua A(2; 2; 4)
(P) :   ⇔ (P): 2x + y + 2z − 14 = 0.
 vtcp IA(2; 1; 2)

d. Gi¶ sö ®êng th¼ng (d) cÇn dùng cã vtcp u , ta cã:
 
u ⊥ IA   
   ⇔ u = IA, v  =− ( 1; 4; − 1) .
u ⊥ v
x= 2 − t
Qua A(2; 2; 4) 
(d) :   ⇔ (d) : y= 2 + 4t , t ∈  .
 vtcp u(−1; 4; − 1) z= 4 − t


e. Gi¶ sö ®êng th¼ng (d) cÇn dùng cã vtcp u d (a; b; c) , ta lÇn lît cã:
 V× (d) tiÕp xóc víi (S) t¹i A nªn:
   
u d ⊥ IA ⇔ u d .IA = 0 ⇔ 2a + b + 2c = 0 ⇔ b = −2a − 2c.
 
u d .u ∆ 1 2a + 2b − c
cos 450 =   ⇔ =
ud . u∆ 2 a 2 + b 2 + c2 . 2 2 + 2 2 + (−1)2
⇔ 9[a2 + (−2a − 2c)2 + c2] = 2[2a + 2(−2a − 2c) − c]2
⇔ 9[5a2 + 8ac + 5c2] = 2(−2a − 5c)2
5
⇔ 37a2 + 32bc − 5c2 = 0 ⇔ a = −c hoÆc a = c .
37
Khi ®ã:
 
 Víi a = −c th× b = 0 nªn u d (−c; 0; c) chän u d (−1; 0; 1) , tõ ®ã:
x= 2 − t
Qua A(2;2;4) 
(d1):   ⇔ (d1=
) : y 2 , t ∈  .
 vtcp u d (−1;0;1) z= 4 + t


5 84   5 84  
 Víi a = c th× b = − c nªn u d  c; − c; c  chän u d (5; − 84; 37) , tõ ®ã:
37 37  37 37 
x= 2 + 5t
Qua A(2;2;4) 
(d2):   ⇔ (d 2 ) : y =2 − 84t , t ∈  .
 vtcp u d (5; − 84;37) z= 4 + 37t


f. Gi¶ sö ®êng th¼ng (d) cÇn dùng cã vtcp u(a; b; c) , ta lÇn lît cã:

 §êng th¼ng (d) vu«ng gãc víi (a) víi vtcp u a (1; 2; − 1) khi:
   
u ⊥ u a ⇔ u.u a = 0 ⇔ a + 2b − c = 0 ⇔ c = a + 2b.
x= 2 + at
Qua A(2; 2; 4) 
(d) :   ⇔ (d) : y= 2 + bt , t ∈  .
 vtcp u(a; b; c) z= 4 + ct

 To¹ ®é ®iÓm B (B ≠ A) ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè
cña (d) vµ (S), ta cã:
(at + 2)2 + (bt + 1)2 + (ct + 2)2 = 9
t ≠0 2(2a + b + 2c)
⇔ (a2 + b2 + c2)t2 + 2(2a + b + 2c)t = 0 ⇔ t =− 2 .
a + b2 + c2
 Víi A(2; 2; 4) vµ B(at + 2; bt + 2; ct + 4) th×:
AB = 2 5
⇔ 20 = AB2 = a2t2 + b2t2 + (c2t2 = (a2 + b2 + c2)t2
4(2a + b + 2c) 2 4(2a + b + 2c) 2
= ( a 2 + b2 + c2 ) . =
( a 2 + b2 + c2 ) a 2 + b2 + c2
2
⇔ 5[a2 + b2 + (a + 2b)2] = [2a + b + 2(a + 2b)]2

⇔ 5(2a2 + 5b2 + 4ab) = (4a + 5b)2
10
⇔ 6a2 + 20ab = 0 ⇔ a = 0 hoÆc a = − b .
3
Khi ®ã:
 
 Víi a = 0 th× c = 2b nªn u(0; b; 2b) chän u(0; 1; 2) , do ®ã ta ®îc:
x = 2

(d1 ) : y = 2 + t , t ∈ .
z= 4 + 2t

10 4   10 4  
 Víi a = − b th× c = − b nªn u  − b; b; − b  chän u(10; − 3; 4) , do ®ã
3 3  3 3 
ta ®îc:

x= 2 + 10t

(d 2 ) : y =2 − 3t , t ∈ .
z= 4 + 4t

Bµi to¸n 7: VÞ trÝ t¬ng ®èi cña hai ®êng th¼ng.

Víi hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2):
x − x1 y − y1 z − z1
(d1): = =
a1 b1 c1

⇒ cã vtcp u1 (a1; b1; c1) vµ ®i qua M1(x1; y1; z1),
x − x2 y − y2 z − z2
(d2): = =
a2 b2 c2

⇒ cã vtcp u 2 (a2; b2; c2) vµ ®i qua M2(x2; y2; z2),
®Ó xÐt vÞ trÝ t¬ng ®èi cña (d1) vµ (d2) ta sö dông çc kÕt qu¶ sau:
  
a. (d1) vµ (d2) ®ång ph¼ng ⇔ [ u1 , u 2 ]. M1 M 2 = 0.
  
[u1 , u 2 ].M1 M 2 = 0
 (d1) vµ (d2) c¾t nhau ⇔  .
a1 : b1 : c1 ≠ a 2 : b 2 : c2
 (d1) vµ (d2) song song víi nhau
⇔ a1: b1: c1 = a2: b2: c2 ≠ (x1 − x2): (y1 − y2): (z1 − z2).
 (d1) vµ (d2) trïng nhau
⇔ a1: b1: c1 = a2: b2: c2 = (x1 − x2): (y1 − y2): (z1 − z2).
  
b. (d1) vµ (d2) chÐo nhau ⇔ [ u1 , u 2 ]. M1 M 2 ≠ 0.
Nh vËy, víi yªu cÇu " XÐt vÞ trÝ t¬ng ®èi cña 2 ®êng th¼ng (d1) vµ (d2)", thuËt
to¸n ®îc thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Thùc hiÖn:

 Víi ®êng th¼ng (d1) chØ ra vtcp u1 vµ ®iÓm M1∈(d1).

 Víi ®êng th¼ng (d2) chØ ra vtcp u 2 vµ ®iÓm M2∈(d2).
Bíc 2: KiÓm tra:
  
 NÕu u1 , u 2 , M1M 2 cïng ph¬ng th× kÕt luËn (d1) vµ (d2) trïng
nhau.
  
 NÕu u1 , u 2 cïng ph¬ng vµ kh«ng cïng ph¬ng víi M1M 2 th× kÕt
luËn (d1) vµ (d2) song song víi nhau.
 
 NÕu u1 , u 2 kh«ng cïng ph¬ng, thùc hiÖn bíc 3.
  
Bíc 3: X¸c ®Þnh [ u1 , u 2 ]. M1M 2 , khi ®ã:

  

 NÕu [ u1 , u 2 ]. M1M 2 = 0 th× kÕt luËn (d1) vµ (d2) c¾t nhau.
  
 NÕu [ u1 , u 2 ]. M1M 2 ≠ 0 th× kÕt luËn (d1) vµ (d2) chÐo nhau.
VÝ dô 1: XÐt vÞ trÝ t¬ng ®èi cña hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2), biÕt:
x = 1 + t x = −t
 
a. (d1):  y= 2 + 2t vµ (d2):  y = −2t , t ∈  .
z= 3 − 2t z= 5 + 2t
 
x y+3 z+3
b. (d1=): = vµ (d2) lµ giao tuyÕn cña hai mÆt ph¼ng:
1 −4 −3
c. (P): x + y − z + 2 = 0 vµ (Q): 2x − y + 2z − 3 = 0.
x −1 y − 7 z − 3 x − 6 y +1 z + 2
d. (d1 ) : = = vµ (d 2 ) : = = .
2 1 4 3 −2 1
x = −2t
x −1 2 − y z 
e. (d1 ) : = = vµ (d2 ) : y =−8 + 3t , t ∈ 
2 2 1 z= 4 + t

 Gi¶i
a. Ta cã: 
 §êng th¼ng (d1) cã vtcp u1 (1; 2; − 2) vµ ®i qua ®iÓm M1(1; 2; 3).

 §êng th¼ng (d2) cã vtcp u 2 (−1; − 2; 2) vµ ®i qua ®iÓm M2(0; 0; 5).
  
NhËn xÐt r»ng çc vect¬ u1 , u 2 , M1 M 2 (−1; − 2; 2) cïng ph¬ng nªn hai ®êng
th¼ng (d1) vµ (d2) trïng nhau.
b. Ta cã: 
 §êng th¼ng (d1) cã vtcp u1 (1; − 4; − 3) vµ ®i qua ®iÓm M1(0; −3; −3).
 
 Çc mÆt ph¼ng (P), (Q) cã vtpt n P (1;1; − 1) , n Q (2; − 1;2) nªn ®êng th¼ng (d2)

cã vtcp u 2 ®îc cho bëi:
    
u 2 =  n P , n Q  = (1; −4; −3) ⇒ u1 // u 2 . (1)
§êng th¼ng (d2) chøa çc ®iÓm M(x; y; z) tho¶ m·n hÖ:
x + y − z + 2 = 0
 . (I)
2x − y + 2z − 3 = 0
NhËn xÐt r»ng to¹ ®é ®iÓm M1 kh«ng tho¶ m·n hÖ (I) nªn M1 ∉ (d2).
Tõ ®ã kÕt hîp víi (1) suy ra (d1) vµ (d2) song song víi nhau.
c. Ta cã: 

 §êng th¼ng (d2) cã vtcp u 2 (3; − 2; 1) vµ ®i qua ®iÓm M2(6; −1; −2).
NhËn xÐt r»ng:

  

 u1 , u 2  .M1 M 2 = 0 ⇒ (d1) vµ (d2) c¾t nhau.
 
d. Ta cã: 
 §êng th¼ng (d1) cã vtcp u1 (2; − 2; 1) vµ ®i qua ®iÓm M1(1; 2; 0).

 §êng th¼ng (d2) cã vtcp u 2 (−2; 3; 1) vµ ®i qua ®iÓm M2(0; −8; 4).
NhËn xÐt r»ng:
  
 u1 , u 2  .M1 M 2 = 54 ⇒ (d1) vµ (d2) chÐo nhau.
 
 Chó ý: Víi hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) song song víi nhau, chóng ta thêng
gÆp thªm çc yªu cÇu:
1. TÝnh kho¶ng çch gi÷a (d1) vµ (d2), chóng ta cã ngay:
 
 M1 M 2 , u 2 
 
d((d1), (d2)) = d(M1, (d2)) =  ,
u2

víi M1 ∈ (d1), M2 ∈ (d2) vµ u 2 lµ mét vtcp cña (d2).
2. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d1) vµ (d2), chóng ta cã thÓ lùa chän nh÷ng
çch gi¶i sau ®Ó thùc hiÖn:

Qua M1 Qua M
(P):    ⇔ (P):     .
CÆp vtcp M1M 2 vµ u1  vtpt n =  u1 , M1M 2 
Bíc 1: LÊy A, M1 ∈ (d1) vµ M2 ∈ (d2).
(P): Ax + By + Cz + D = 0, víi A2 + B2 + C2 > 0.
Bíc 3: V× ba ®iÓm A, M1, M2 ∈ (P) ⇒ Ph¬ng tr×nh cña (P).
3. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) chøa (d1) vµ çch (d2) mét kho¶ng b»ng h, chóng
Bíc 1: LÊy A, M1 ∈ (d1) vµ M2 ∈ (d2).
(P): Ax + By + Cz + D = 0, ®iÒu kiÖn A2 + B2 + C2 > 0.
Bíc 3: V× ®iÓm A, M1 ∈ (P) vµ d(M2, (P)) = h, suy ra ph¬ng tr×nh cña (P).
4. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) thuéc mÆt ph¼ng chøa (d1), (d2) vµ song
song, çch ®Òu(d 1
), (d2), chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Suy ra täa ®é trung ®iÓm M cña M1M2.
Bíc 2: §êng th¼ng (d) ®îc cho bëi:

Qua M
(d):   .
 vtcp u1
5. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi (d1) t¹i ®iÓm
E vµ tiÕp xóc víi (d2), chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gäi F lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña E trªn (d2) th× mÆt cÇu (S) cÇn dùng
chÝnh lµ mÆt cÇu ®êng kÝnh EF.
 T×m to¹ ®é ®iÓm F.
 ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®êng kÝnh EF.
6. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) tiÕp xóc víi c¶ (d1), (d2) vµ cã t©m thuéc ®êng
th¼ng (∆), chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: V× (d1) vµ (d2) song song víi nhau nªn t©m I cña mÆt cÇu (S) thuéc mÆt
ph¼ng (R) song song, çch ®Òu (d1), (d2) vµ vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng
chøa (d1), (d2).
ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (R).
Bíc 2: Khi ®ã:
Lu ý: Chóng ta cßn cã mét ph¬ng ph¸p tæng qu¸t ®Ó thùc hiÖn yªu cÇu nµy sÏ
®îc tæng kÕt l¹i trong chó ý cña hai ®êng th¼ng chÐo nhau.
VÝ dô 2: Trong kh«ng gian Oxyz, cho hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) cã ph¬ng tr×nh:
x= 1 + 2t
 x − 2 1− y z − 2
(d1 ) : y= 2 + t , t ∈  vµ (d 2 ) : = = .
z= 3 + t 2 −1 1

a. Chøng minh r»ng hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) song song víi nhau. TÝnh
kho¶ng çch gi÷a (d1) vµ (d2).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa (d1) vµ çch (d2) mét kho¶ng b»ng 3 .
d. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) n»m trong mÆt ph¼ng (P) vµ song song,
çch ®Òu (d1), (d2).
e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi (d1) vµ tiÕp xóc
víi (d2) t¹i ®iÓm B(4; 2; 3).
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (d1), (d2) vµ cã t©m thuéc ®êng th¼ng
x + 2 y −1 z +1
(∆) : = = .
−1 −2 2
 Gi¶i
a. Ta cã:



 
NhËn xÐt r»ng çc vect¬ u1 , u 2 cïng ph¬ng vµ ®iÓm M1 kh«ng thuéc (d2) nªn
hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) song song víi nhau.
Ta cã:
 
 M1 M 2 , u 2  (0; − 3; 3)
 
d((d1), (d2)) = d(M1, (d2)) = =  = 3.
u2 (2; 1; 1)


 
 n P ⊥ M1 M 2    
   ⇒ n=  M1 M 2 , u 2=
 (0; − 3; 3) chän n P (0; 1; − 1) .
P  
 n P ⊥ u 2
Qua M1 (1;2;3)
(P):   ⇔ (P): y − z + 1 = 0.
 vtpt n P (0;1; − 1)
Çch 2: LÊy thªm ®iÓm A(3; 3; 4) thuéc (d1), gi¶ sö mÆt ph¼ng (P) cã:
(P): Ax + By + Cz + D = 0, víi A2 + B2 + C2 > 0.
Tõ ®iÒu kiÖn M1, M2, A thuéc (P) ta ®îc:
A = 0
A + 2B + 3C + D = 0 A + 2B + 3C + D = 0 B = −1
  Chän C=1

2A + B + 2C + D = 0 ⇔ A − B − C = 0 ⇔ ⇔  .
3A + 3B + 4C + D =   C =1
 0 A + 2B + 2C = 0
D = 1
Khi ®ã, ta ®îc ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) cã d¹ng:
(P): −y + z − 1 = 0 ⇔ (P): y − z + 1 = 0.
Çch 1: LÊy thªm ®iÓm A(3; 3; 4) thuéc (d1), gi¶ sö mÆt ph¼ng (Q) cã ph¬ng tr×nh:
(Q): Ax + By + Cz + D = 0, víi A2 + B2 + C2 > 0.
Ta lÇn lît cã:
 V× A, M1 thuéc (Q) nªn:
A + 2B + 3C + D = 0 A + 2B + 3C + D = 0 =
D 5A + B
 ⇔  ⇔  .
3A + 3B + 4C + D = 0 2A + B + C = 0 C = −2A − B
 §Ó d((d2), (Q)) = 1 ®iÒu kiÖn lµ:
2A + B + 2C + D
d(M2, (Q)) = 3 ⇔ = 3
A 2 + B2 + C 2
⇔ ( 2A + B − 4A − 2B + 5A + B=
) 3  A 2 + B2 + (−2A − B)2 
2

⇔ A 2 + 2AB + B2 = 0 ⇔ A = −B.
Khi ®ã chän A = 1 ta ®îc B = −1, C = −1 vµ D = 4 nªn:
(Q): x − y − z + 4 = 0.
Çch 2: Tõ gi¶ thiÕt ta thÊy:
(d ) ⊂ (Q)
3 = d((d1), (d2)) = d((Q), (d2)) ⇒  1 .
(P) ⊥ (Q)

 
 n Q ⊥ n P    
   ⇒ n Q =  u1 , n P  = (−2; 2; 2) chän n Q (1; − 1; − 1) .
 n Q ⊥ u1
Qua M1 (1;2;3)
(Q):   ⇔ (Q): x − y − z + 4 = 0.
 vtpt n Q (1; − 1; − 1)
3 3 5
d. Gäi M lµ trung ®iÓm M1M2, suy ra M  ; ;  .
2 2 2
Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) cÇn dùng ®îc cho bëi:
 3 3 5 x−
3
y−
3
z−
5
Qua M  2 ; 2 ; 2  2 = 2 2.
(d):    ⇔ (d) : =


 vtcp u (2; 1; 1) 2 1 1
 1
e. Gäi A lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña B trªn (d1) th× mÆt cÇu (S) cÇn dùng chÝnh lµ
mÆt cÇu ®êng kÝnh AB. Ta lÇn lît:
 X¸c ®Þnh to¹ ®é ®iÓm A b»ng viÖc sö dông mét trong çc çch sau:
Çch 1: Ta cã:
Qua B Qua  B(4;2;3)

(P’):  ⇔ (P’):  ⇔ (P’): 2x + y + z − 13 = 0.
(R) ⊥ (d1 )  vtpt u1 ( 2;1; 1)
V× {A} = (d1) ∩ (P’) nªn to¹ ®é B lµ nghiÖm hÖ ph¬ng tr×nh:
x= 1 + 2t x = 3
y= 2 + t y = 3
 
 ⇔  ⇒ A(3; 3; 4) vµ AB = 3 .
z= 3 + t z = 4
2x + y + z − 13 = 0 t = 1
Çch 2: V× A ∈ (d1) nªn:

A(1 + 2t ; 2 + t ; 3 + t) ⇒ AB(2t − 3; t; t) .

Tõ ®iÒu kiÖn AB ⊥ (d1 ) ta cã:
   
AB ⊥ u1 ⇔ AB.u1 = 0 ⇔ 2(2t − 3) + t + t = 0 ⇔t=1


⇒ A(3; 3; 4) vµ AB(−1; 1; 1) nªn AB = 3 .
 Ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®êng kÝnh AB ®îc x¸c ®Þnh bëi:
 7 5 7
T©m I lµ trung ®iÓm AB T©m I ; ; 
  2 2 2
(S):  AB ⇔ (S): 
B¸n kÝnh R = 2  3
R = 2
2 2 2
 7  5  7 3
⇔ (S) :  x −  +  y −  +  z −  = .
 2  2  2 4
Lu ý: Ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®êng kÝnh AB cßn ®îc x¸c ®Þnh b»ng ph¬ng ph¸p quÜ
tÝch − §Ò nghÞ b¹n ®äc tù thùc hiÖn b»ng çch xem l¹i bµi häc 1.
f. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: V× (d1) vµ (d2) song song víi nhau nªn t©m I cña mÆt cÇu (S) thuéc mÆt
ph¼ng (R) song song, çch ®Òu (d1), (d2) vµ vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng chøa (d1), (d2).
Ta lÇn lît:
 Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (R) ®îc cho bëi:
 3 3 5
Qua M  2 ; 2 ; 2 
(R):    ⇔ (R): 2x − 2y − 2z + 5 = 0.
 vtpt n (1; − 1; − 1)
 Q
V× {I} = (∆) ∩ (R) nªn to¹ ®é I lµ nghiÖm hÖ ph¬ng tr×nh:

 x + 2 y −1 z +1 2x − y =−5
 = =   5 
 −1 −2 2 ⇔ y + z = 0 ⇒ I  − ; 0; 0  .
2x − 2y − 2z + 5 =   2 
0 2x − 2y − 2z =
−5
 §é dµi b¸n kÝnh R cña mÆt cÇu (S) ®îc cho bëi:
 
 M1 I, u1 
  5
R = d(I, (d1)) =  = .
u1 2
 Ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) ®îc cho bëi:
  5 
T©m I  − 2 ; 0; 0  2
    5 5
(S):  ⇔ (S) :  x +  + y 2 + z 2 =.
 5  2 4
 R =
2
Çch 2: ChuyÓn ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d2) vµ (∆) vÒ d¹ng tham sè:
x= 2 + 2u x= v − 2
 
(d 2 ) : y= 1 + u , (∆) : y = 1 − 2v , u , v ∈  .
z= 2 + u =
 z 2v − 1
Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cã t©m I vµ tiÕp xóc víi (d1), (d2) theo thø tù t¹i A vµ B, suy ra:

I(v − 2; 1 − 2v; 2v − 1), A(1 + 2t; 2 + t; 3 + t), B(2 + 2u; 1 + u; 2 + u)


AI(v − 2t − 3; − 2v − t − 1; 2v − t − 4)
⇒   .
BI(v − 2u − 4; − 2v − u; 2v − u − 3)
 (S) tiÕp xóc víi (d1) t¹i A khi:
   
AI ⊥ (d1) ⇔ AI ⊥ u1 ⇔ AI.u1 = 0
⇔ 2(v − 2t − 3) − 2v − t − 1 + 2v − t − 4 =0
⇔ 2v − 6t − 11 = 0 ⇔ 2v = 6t + 11. (1)
 (S) tiÕp xóc víi (d2) t¹i B khi:
   
BI ⊥ (d2) ⇔ BI ⊥ u 2 ⇔ BI.u 2 = 0
⇔ 2(v − 2u − 4) − 2v − u + 2v − u − 3 = 0
(1)
⇔ 2v − 6u − 11 = 0 ⇔ 2v = 6u + 11 ⇒ u = t. (2)
AI = BI ⇔ AI2 = BI2
⇔ (v − 2t − 3) 2 + (−2v − t − 1) 2 + (2v − t − 4) 2 =
= (v − 2u − 4) 2 + (−2v − u) 2 + (2v − u − 3) 2
⇔ (v − 2t − 3) 2 + (−2v − t − 1) 2 + (2v − t − 4) 2 =
= (v − 2t − 4) 2 + (−2v − t) 2 + (2v − t − 3) 2
1  5 
⇔ 2v + 1 = 0 ⇔ v = − ⇒ t =−2 ⇒ I  − ; 0; 0  vµ A ( −3; 0; 1) .
2  2 
Ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) ®îc cho bëi:
  5 
T©m I  − 2 ; 0; 0  2
    5 5
(S):  ⇔ (S) :  x +  + y 2 + z 2 =.
 5  2 4
=R =
IA
2
 Chó ý: Víi hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) c¾t nhau t¹i M, chóng ta thêng gÆp
1. TÝnh gãc gi÷a (d1) vµ (d2), chóng ta cã ngay:
 
 Víi (d1) cã vtcp u1 (a1; b1; c1) vµ (d2) cã vtcp lµ u 2 (a2; b2; c2).
π
2
 
u1 .u 2 a1a 2 + b1b 2 + c1c 2
cosα =   = .
u1 . u 2 a12 + b12 + c12 . a 22 + b 22 + c 22

Lu ý: §Ó (d1) ⊥ (d2) ⇔ cosα = 0 ⇔ a1a2 + b1b2 + c1c2 = 0.

2. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P) chøa (d1) vµ (d2), chóng ta cã thÓ lùa chän
nh÷ng çch gi¶i sau ®Ó thùc hiÖn:
 
Bíc 1: X¸c ®Þnh çc vtcp u1 , u 2 cña ®êng th¼ng (d1) vµ (d2).
Qua M Qua M
(P):    ⇔ (P):     .
CÆp vtcp u1 vµ u 2  vtpt n =  u1 , u 2 
Bíc 1: LÊy hai ®iÓm M1 ∈ (d1) vµ M2 ∈ (d2) kh«ng trïng víi giao ®iÓm M cña
(d1) vµ (d2).
(P): Ax + By + Cz + D = 0, víi A2 + B2 + C2 > 0.
V× ba ®iÓm M, M1, M2 ∈ (P), suy ra ph¬ng tr×nh cña (P).
3. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa (d1) vµ t¹o víi (d2) mét gãc lín nhÊt,
Bíc 1: Ta cã nhËn xÐt:
g((d2), (Q)) ≤ g((d2), (d1))
do ®ã Max[g((d2), (Q))] = g((d2), (d1)) ®¹t ®îc khi (d1) lµ h×nh chiÕu
vu«ng gãc cña (d2) trªn (Q), tøc lµ:
 
 n Q ⊥ n P   
(Q) ⊥ ((d1), (d2)) = (P) ⇒    ⇒ n Q =  u1 , n P  .
 n Q ⊥ u1

Bíc 2: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) qua M víi vtpt n Q .
4. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa (d1) vµ t¹o víi (d2) mét gãc α, chóng ta
thùc hiÖn theo çc bíc: 
Bíc 1: Gi¶ sö mÆt ph¼ng (Q) cã vtpt n Q (a; b; c) , ta lÇn lît cã:
 V× (d1
) thuéc
 (Q)
nªn:

n Q ⊥ u1 ⇔ n Q .u1 = 0. (1)
 V× g((d2), (Q)) = α nªn:
 
n Q .u 2
sin α =   . (2)
nQ . u2

Tõ (1) vµ (2) chóng ta nhËn ®îc vect¬ n Q .

Bíc 2: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) qua M víi vtpt n Q .
5. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng ph©n gi¸c cña gãc t¹o bëi (d1) vµ (d2), chóng ta cã thÓ
lùa chän nh÷ng çch gi¶i sau ®Ó thùc hiÖn:


Bíc 1: X¸c ®Þnh täa ®é giao ®iÓm M cña (d1) vµ (d2).
LÊy ®iÓm A ∈ (d1), víi A ≠ M.
Bíc 2: LÊy ®iÓm B ∈ (d2) tho¶ m·n AI = BI, Tõ ®ã, nhËn ®îc to¹ ®é hai ®iÓm
B1, B2.
Bíc 3: Ta cã:
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng ph©n gi¸c thø nhÊt lµ:
Qua M
(∆1):   .
 vtcp MK1
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng ph©n gi¸c thø hai lµ:
Qua M
(∆2):   .
 vtcp MK 2
Lu ý: Víi çch gi¶i nµy, ta cã çc lu ý sau:
1. Ta cã kÕt qu¶:
 
a. NÕu MA.MB1 > 0 th× (∆1) vµ (∆2) theo thø tù lµ ph¬ng tr×nh
®êng ph©n gi¸c gãc nhän, gãc tï cña gãc t¹o bëi (d1), (d2).
 
b. NÕu MA.MB1 < 0 th× (∆1) vµ (∆2) theo thø tù lµ ph¬ng tr×nh
®êng ph©n gi¸c gãc tï, gãc nhän cña gãc t¹o bëi (d1), (d2).
2. NÕu bµi to¸n yªu cÇu l©p ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng ph©n gi¸c (Q) cña
gãc t¹o bëi (d1), (d2), ta cã:
Qua M
(Q):   .
 vtpt AB
Bíc 1: X¸c ®Þnh t¹o ®é giao ®iÓm M cña (d1) vµ (d2).
LÊy A ∈ (d1) vµ B ∈ (d2), víi A, B ≠ I.
Bíc 2: Gäi K1, K2 theo thø tù lµ ch©n ®êng vu«ng gãc ngoµi, trong h¹ tõ M
xuèng AB.
Ta lÇn lît cã:
IA
 §iÓm K1(x1; y1; z1) chia AB theo tØ sè t =
IB

AK IA
⇔ 1 = ⇒ To¹ ®é K1.
BK1 IB
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng ph©n gi¸c ngoµi ®îc x¸c ®Þnh bëi:
qua I
(IK1):   .
 vtcp IK1

IA
 §iÓm K2(x2; y2; z2) chia AB theo tØ sè −
IB

AK IA
⇔ 2 = − ⇒ To¹ ®é K2.
BK 2 IB
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng ph©n gi¸c trong ®îc x¸c ®Þnh bëi:
qua I
(IK2):   .
 vtcp IK 2
6. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi (d1), (d2) t¹i ®iÓm M,
chóng ta thÊy ngay ®ã chÝnh lµ "MÆt cÇu cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi mÆt ph¼ng
(P) t¹i ®iÓm M" vµ ®©y lµ d¹ng to¸n chóng ta ®· biÕt çch thùc hiÖn.
7. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi c¶ (d1), (d2) vµ cã t©m thuéc ®êng
Bíc 1: V× (d1) vµ (d2) c¾t nhau nªn t©m I cña mÆt cÇu (S) thuéc mÆt ph¼ng
ph©n gi¸c (Q) cña gãc t¹o bëi (d1), (d2).
ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q).
Bíc 2: Khi ®ã:
Lu ý: Chóng ta cßn cã mét ph¬ng ph¸p tæng qu¸t ®Ó thùc hiÖn çc yªu cÇu
d¹ng (7), (8) sÏ ®îc tr×nh bµy trong chó ý cña hai ®êng th¼ng chÐo nhau.
x =−1 + 2t x= 3 + 2u
 
(d1 ) : y =−1 + 2t , t ∈  vµ (d 2 ) : y= 2 + u , u ∈  .
 z= 1 + t z= 4 + 2u
 
a. Chøng minh r»ng (d1) c¾t (d2) t¹i ®iÓm M. T×m to¹ ®é cña M vµ tÝnh gãc
gi÷a (d1), (d2).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa (d1) vµ t¹o víi (d2) mét gãc lín nhÊt.
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (R) chøa (d1) vµ t¹o víi (d2) mét gãc α biÕt
4
sin α = .
9
e. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng ph©n gi¸c cña gãc t¹o bëi (d1) vµ (d2).
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R = 17 tiÕp xóc víi (d1), (d2) t¹i
®iÓm M.
g. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi c¶ (d1), (d2) vµ cã t©m thuéc ®êng
th¼ng (∆) cã ph¬ng tr×nh:

 x =−2 + v

(∆) : =y 0 , v∈ .
z = 1 − 2v

 Gi¶i
Ta cã:

 §êng th¼ng (d1) cã vtcp u1 (2; 2; 1) vµ ®i qua ®iÓm M1(−1; −1; 1).

a. B»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d2) vµo (d1), ta ®îc:
−1 + 2t = 3 + 2u

−1 + 2t = 2 + u ⇒ t = 1 ⇒ (d1) ∩ (d2) = {M(1; 1; 2)}.
1 + t = 4 + 2u

Gäi α lµ gãc t¹o bëi hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2), ta cã:
 
u1 .u 2 8
cosα =   = .
u1 . u 2 9
b. Ta cã thÓ  tr×nh

bµy theo çc çch sau:
 
 n P ⊥ u1   
   ⇒ n P =  u1 , u 2  = (3; − 2; − 2) .
 n P ⊥ u 2
Qua M1 (−1; − 1;1)
(P):   ⇔ (P): 3x − 2y − 2z + 3 = 0.
 vtpt n P (3; − 2; − 2)
(P): Ax + By + Cz + D = 0, víi A2 + B2 + C2 > 0.
Tõ ®iÒu kiÖn M, M1, M2 thuéc (P) ta ®îc:
A + B + 2C + D = 0 B + 2C + D =−1  2
 Chän A=1
 B= C=
−A − B + C + D = 0 ⇔ −B + C + D = 1 ⇔  3.
3A + 2B + 4C + D =  D = 1
 0 2B + 4C + D = −3
Khi ®ã, ta ®îc ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P): 3x − 2y − 2z + 3 = 0.
c. Ta cã nhËn xÐt:
g((d2), (Q)) ≤ g((d2), (d1))
do ®ã Max[g((d2), (Q))] = g((d2), (d1)) ®¹t ®îc khi (d1) lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña
(d2) trªn (Q), tøc lµ:

 
 n Q ⊥ n P   
(Q) ⊥ ((d1), (d2)) = (P) ⇒    ⇒ n=  n P , u1=
 (2; − 7; 10).
Q  
 n Q ⊥ u1
Qua M1 (−1; − 1;1)
(Q) :   ⇔ (Q): 2x − 7y + 10z − 15 = 0.
 vtpt n Q (2; − 7;10)

d. Gi¶ sö mÆt ph¼ng (R) cã vtpt n R (a; b; c) , ta lÇn lît cã:
 V× (d1) thuéc (R) nªn:
   
n R ⊥ u1 ⇔ n R .u1 = 0 ⇔ 2a + 2b + c = 0 ⇔ c = −2a − 2b. (1)
4
 V× g((d2), (R)) = α cã sin α = nªn:
9
 
4 n Q .u 2 2a + b + 2c
=  =  ⇔ 16(a2 + b2 + c2) = 9(2a + b + 2c)2
9 n Q . u 2 3 a 2 + b2 + c2
(1)
⇔ 16(a 2 + b 2 ) + 16(−2a − 2b) 2= 9 [ 2a + b + 2(−2a − 2b) ]
⇔ 44a2 + 20ab − b2 = 0 ⇔ b = −2a hoÆc b = 22a.
Khi ®ã:  
 Víi b = −2a th× c = 2a nªn n R (a; − 2a; 2a) chän n R (1; − 2; 2) , tõ ®ã ta ®îc:
Qua M1 (−1; − 1;1)
(R1 ) :   ⇔ (R1): x − 2y + 2z − 3 = 0.
 vtpt n R (1; − 2;2)
 
 Víi b = 22a th× c = −46a nªn n R (a; 22a; − 46a) chän n R (1; 22; − 46) , tõ ®ã ta
®îc:
Qua M1 (−1; − 1;1)
(R 2 ) :   ⇔ (R2): x + 22y − 46z + 69 = 0.
 vtpt n R (1;22; − 46)
e. Gäi N ∈ (d2) sao cho MN = MM1, ta lÇn lît cã:
N(3 + 2u; 2 + u; 4 + 2u),
MN 2 = MM12 ⇔ (2u + 2)2 + (u + 1)2 + (2u + 2)2 = 9 ⇔ 9(u + 1)2 = 9
⇔ u + 1 = ±1 ⇔ u1 = 0 hoÆc u2 = −2.
Khi ®ã:
 1 5
 Víi u1 = 0 th× N1(3; 2; 4) vµ trung ®iÓm cña M1N1 lµ K1 1; ;  , tõ ®ã ta
 2 2
Qua M (1; 1; 2 )
(∆1):  
 vtcp MK1 ( 0; 1/ 2; − 1/ 2 ) chän vtcp ( 0; 1; − 1)

x = 1

⇔ (∆1 ) :  y =1+ t , t ∈  .
z= 2 − t

 1 1
 Víi u2 = −2 th× N2(−1; 0; 0) vµ trung ®iÓm cña M1N2 lµ K 2  −1; − ;  , tõ ®ã ta
 2 2
Qua M (1; 1; 2 )
(∆2):  
 vtcp MK 2 ( 2; 3/ 2; 3/ 2 ) chän vtcp ( 4; 3; 3)
 x = 1 + 4t

⇔ (∆ 2 ) :  y = 1 + 3t , t ∈  .
z= 2 + 3t

f. MÆt cÇu (S) cÇn dùng víi t©m I sÏ tiÕp xóc víi mÆt ph¼ng (P) t¹i M.
Gäi (∆) lµ ®êng th¼ng qua M vµ vu«ng gãc víi (P), ta cã:
 x = 1 + 3t
Qua M (1; 1; 2 ) 
(∆):   ⇔ (∆) :  y = 1 − 2t , t ∈  .
 vtcp n P (3; − 2; − 2) z= 2 − 2t

V× t©m I thuéc (∆) nªn I(1 + 3t; 1 − 2t; 2 − 2t), tõ ®ã:
IM = R ⇔ IM2 = R2 ⇔ 9t2 + 4t2 + 4t2 = 17 ⇔ t2 = 1 ⇔ t1, 2 = ±1.
Khi ®ã:
 Víi t1 = 1 th× I1(4; −1; 0), tõ ®ã ta ®îc:
T©m I1 ( 4; − 1;0 )
(S1):  ⇔ (S1): (x − 4)2 + (y + 1)2 + z2 = 17.
 Víi t2 = −1 th× I2(−2; 3; 4), tõ ®ã ta ®îc:
T©m I 2 ( −2; 3; 4 )
(S2):  ⇔ (S2): (x + 2)2 + (y − 3)2 + (z − 4)2 = 16.
g. Ta lÇn lît:
Qua M (1; 1; 2 )
(Q1):   ⇔ (Q1): 4x + 3y + 3z − 13 = 0.
 vtpt M1 N1 ( 4; 3; 3)
Khi ®ã, ta cã:
- To¹ ®é t©m T1 cña mÆt cÇu (T1) lµ nghiÖm cña hÖ:

 x =−2 + v x = −11
y = 0 y = 0
 
 ⇔  ⇒ T1(−11; 0; 19).
 z = 1 − 2v  z = 19
4x + 3y + 3z − 13 =
0  v = 9
- B¸n kÝnh R1 ®îc cho bëi:
 
 M1 T1 , u1 
 
R1 = d(T1, (d1)) =  = 424 .
u1
(T1 ) : (x + 11)2 + y 2 + (z − 19)2 =
424 .
Qua M (1; 1; 2 )
(Q2):   ⇔ (Q2): y − z + 1 = 0.
 vtpt M1 N 2 ( 0; 1; − 1)
Khi ®ã, ta cã:
- To¹ ®é t©m T2 cña mÆt cÇu (T2) lµ nghiÖm cña hÖ:
 x =−2 + v  x = −2
y = 0 y = 0
 
 ⇔  ⇒ T2(−2; 0; 1).
z = 1 − 2v z = 1
 y − z + 1 = 0  v = 0
- B¸n kÝnh R2 ®îc cho bëi:
 
 M1 T2 , u1 
 
R1 = d(T2, (d1)) =  = 2.
u1
(T2 ) : (x + 2)2 + y 2 + (z − 1)2 =
2.
 Chó ý: Víi hai ®êng th¼ng (d ) vµ (d ) chÐo nhau, chóng ta thêng gÆp thªm
1 2
çc yªu cÇu:
1. TÝnh gãc gi÷a hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2), chóng ta thùc hiÖn t¬ng tù nh
trong phÇn chó ý vÒ hai ®êng th¼ng c¾t nhau.
2. TÝnh kho¶ng çch gi÷a hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2), chóng ta cã kÕt qu¶:



  

 u1 , u 2  .M1 M 2
 
d((d1), (d2)) =   .
 u1 , u 2 
 
Ngoµi ra, cßn cã thÓ sö dông kÕt qu¶ trong yªu cÇu (3) hoÆc yªu cÇu (6).
3. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q1) chøa (d1) vµ song song víi (d2), chóng ta thùc
 
Bíc 1: T×m u1 vµ u 2 lµ vtcp cña (d1) vµ (d2) vµ lÊy ®iÓm M1 ∈ (d1).
Bíc 2: MÆt ph¼ng (Q1) ®îc cho bëi:
Qua M1
(Q1):     .
 vtpt n1 =  u1 , u 2 
Më réng yªu cÇu trªn lµ "ViÕt ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng (Q1), (Q2) theo thø
tù chøa (d1), (d2) vµ song song víi nhau".
4. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) song song vµ çch ®Òu (d1), (d2), chóng ta thùc hiÖn
theo çc bíc:  
Bíc 1: T×m u1 vµ u 2 lµ vtcp cña (d1) vµ (d2).
LÊy M1 ∈ (d1) vµ M2 ∈ (d2), suy ra täa ®é trung ®iÓm M cña M1M2.
Bíc 2: MÆt ph¼ng (Q) ®îc cho bëi:
Qua M
(Q):     .
vtpt n =  
  1, u2 
u
5. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng vu«ng gãc chung cña (d1) vµ (d2), chóng ta cã thÓ lùa
chän nh÷ng çch gi¶i sau ®Ó thùc hiÖn:
Bíc 1: Gi¶ sö A, B theo thø tù lµ ch©n ®êng vu«ng gãc chung trªn (d1) vµ (d2).
Bíc 2: ChuyÓn ph¬ng tr×nh (d1) vµ (d2) vÒ d¹ng tham sè, suy ra täa ®é cña A, B theo
ph¬ng tr×nh tham sè cña (d1) vµ (d2).
Bíc 3: Tõ ®iÒu kiÖn:
   
(d) ⊥ (d1 ) AB ⊥ u1 AB.u1 = 0 t
 ⇔    ⇔    ⇒
(d) ⊥ (d 2 ) AB ⊥ u 2 AB.u 2 = 0 u
⇒ To¹ ®é A, B
Bíc 4: Khi ®ã ph¬ng tr×nh ®êng vu«ng gãc chung (d) ®îc cho bëi:
qua B
(d):   .
 vtcp AB
Çch 2: Thùc hiÖn

theo çc bíc:
 
Bíc 1: T×m u1 vµ u 2 lµ vtcp cña (d1) vµ (d2). Gäi u lµ vtcp cña ®êng vu«ng
gãc chung (d), ta cã:

 
u ⊥ u1   
   ⇒ u =  u1 , u 2  .
u ⊥ u 2
Qua M1 ∈ (d1 ) qua M1 ∈ (d1 )
(P1):    ⇔ (P1):     ⇒ (P1).
Qua M 2 ∈ (d 2 ) qua M 2 ∈ (d 2 )
(P2):    ⇔ (P2):     ⇒ (P2).
CÆp vtcp u vµ u 2  vtpt n 2 = [u, u 2 ]
Bíc 4: §êng th¼ng chung (d) chÝnh lµ giao tuyÕn cña (P1) vµ (P2) nªn gåm
(P1 )
(P2 )
Çch 3: Ta thùc

 
Bíc 1: T×m u1 vµ u 2 lµ vtcp cña (d1) vµ (d2). Gäi u lµ vtcp cña ®êng vu«ng
gãc chung (d), ta cã:
 
u ⊥ u1   
   ⇒ u =  u1 , u 2  .
u ⊥ u 2
Qua M1 ∈ (d1 ) qua M1 ∈ (d1 )
(P1):    ⇔ (P1):     ⇒ (P1).
Bíc 3: Gi¶ sö (d)∩(d2) = {B} suy ra (P1)∩(d2) = {B} ⇒ to¹ ®é B.
Bíc 4: Khi ®ã ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) ®îc cho bëi:
qua B
(d):  .
 vtcp u
Çch 4: (¸p dông trong trêng hîp hai ®êng th¼ng (d1), (d2) chÐo nhau vµ
vu«ng gãc víi nhau): Ta thùc hiÖn theo çc bíc:
(d1 ) ⊂ (P1 )
 .
(P1 ) ⊥ (d 2 )
(d 2 ) ⊂ (P2 )
 .
(P2 ) ⊥ (d1 )
Bíc 3: §êng th¼ng chung (d) chÝnh lµ giao tuyÕn cña (P1) vµ (P2) nªn gåm

(P1 )
(P2 )
6. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi c¶ (d1) vµ (d2),
chóng ta ®i viÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®êng kÝnh AB víi A, B theo thø tù lµ
ch©n ®êng vu«ng gãc chung trªn (d1) vµ (d2).
7. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi c¶ (d1), (d2) vµ cã t©m thuéc ®êng
Bíc 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh çc ®êng th¼ng (∆), (d1) vµ (d2) vÒ d¹ng tham sè
 
vµ t×m çc vtcp t¬ng øng u1 , u 2 .
Bíc 2: Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cã t©m I vµ tiÕp xóc víi (d1), (d2) theo thø tù t¹i A vµ
B, suy ra to¹ ®é I, A, B theo çc ph¬ng tr×nh tham sè.
Bíc 3: Ta cã ®iÒu kiÖn:
    
IA ⊥ (d1 ) IA ⊥ u1 IA.u1 = 0
        To¹ ®é I
IB ⊥ (d 2 ) ⇔ IB ⊥ u 2 ⇔ IB.u 2 = 0 ⇒ 
IA = IB IA = IB  2 R = IA
IA = IB
2
 
Bíc 4: MÆt cÇu (S) ®îc cho bëi:
T©m I
(S):  .
B¸n kÝnh R
x−2 y −3 z −5 x −1 y − 3 z + 2
(d1 ) : = = , (d2 ) : = = .
1 1 2 2 1 3
a. Chøng minh r»ng hai ®êng th¼ng (∆1), (∆2) chÐo nhau. TÝnh gãc gi÷a chóng.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P2) chøa (d2) vµ song song víi (d1).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) song song vµ çch ®Òu (d1), (d2).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng vu«ng gãc chung cña (d1) vµ (d2).
e. TÝnh kho¶ng çch gi÷a hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2).
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi c¶ (d1) vµ (d2).
 Gi¶i
a. Ta cã: 

 §êng th¼ng (d2) cã vtcp u 2 (2; 1; 3) vµ ®i qua ®iÓm M2(1; 3; −2).
NhËn xÐt r»ng:
  
 u1 , u 2  .M1 M 2 = 6 ⇒ (∆1) vµ (∆2) chÐo nhau.
 
C«sin gãc α gi÷a hai ®êng th¼ng (∆1) vµ (∆2) ®îc cho bëi:

 
u1 .u 2 9
cosα =   = .
u1 . u 2 84

b. Gäi n lµ vect¬ tho¶ m·n:
  
= n  u1 , =u 2  (1; 1; − 1) .
Khi ®ã, ta cã:
Qua M 2 (1; 3; − 2)
(P2):   ⇔ (P2): x + y − z − 6 = 0.
 vtpt n(1; 1; − 1)
3 3
c. Gäi M lµ trung ®iÓm M1M2 th× M  ; 3;  .
2 2
 3 3
Qua M  ; 3; 
(Q):  2 2  ⇔ (Q): x + y − z − 3 = 0.
 
 vtpt n(1; 1; − 1)
Çch 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh cña (d1), (d2) vÒ d¹ng tham sè:
x= 2 + t x= 1 + 2u
 
(d1): y= 3 + t , (d2): y= 3 + u , (t, u ∈  ).
z= 5 + 2t z =−2 + 3u
 
Gi¶ sö A, B theo thø tù lµ ch©n ®êng vu«ng gãc chung trªn (d1) vµ (d2) th×:
A(2 + t; 3 + t; 5 + 2t) vµ B(1 + 2u; 3 + u; −2 + 3u)

⇒ AB (2u − t − 1; u − t; 3u − 2t − 7).
Tõ ®iÒu kiÖn:
   
(d) ⊥ (d1 ) AB ⊥ u1 AB.u1 = 0 3u − 2t =5 u = 1
 ⇔    ⇔    ⇔  ⇔ 
(d) ⊥ (d 2 ) AB ⊥ u 2 AB.u 2 = 0 14u − 9t =23  t = −1
⇒ A (1; 2; 3 ) vµ B ( 3; 4; 1) .
Qua A (1; 2; 3 )  x= 1 + t

(d):   ⇔ (d): y= 2 + t , t ∈  .
 vtcp AB ( 2; 2; − 2 ) chän (1; 1; − 1) z= 3 − t


Çch 2: Gäi (d) lµ ®êng vu«ng gãc chung cña (d1) vµ (d2), khi ®ã mét vtcp u cña
(d) tháa m·n:
 
u ⊥ u1   
   ⇒ =u  u1 , =
u 2  (1; 1; − 1) .
 u ⊥ u 2
Ta lÇn lît:

 Gäi (P1) lµ mÆt ph¼ng chøa (d) vµ (d1), khi ®ã:

Qua M1 (2;3;5) Qua M1 (2;3;5)
(P1):    ⇔ (P1):    
CÆp vtcp u vµ u1  vtpt n=  u, u1= (3; − 3; 0)
1  
⇔ (P1): x − y + 1 = 0.
Qua M 2 (1;3; − 2) Qua M 2 (1;3; − 2)
(P2):    ⇔ (P2):    
=  
 CÆp vtcp u vµ u 2  vtpt n 2  u 2  = (4; − 5; − 1)
u,
⇔ (P2): 4x − 5y − z + 9 = 0.
V× (d) chÝnh lµ giao tuyÕn cña (P1) vµ (P2) nªn ®êng th¼ng (d) cÇn dùng chøa çc
x − y + 1 = 0
 . (*)
4x − 5y − z + 9 = 0
x = t x = t
 
t − y + 1 = 0 ⇔  y= 1 + t , t ∈  .
4t − 5y − z + 9 = 0 z= 4 − t
 
Çch 3: Gäi (d) lµ ®êng vu«ng gãc chung cña (d1), (d2) vµ gi¶ sö (d) c¾t (d2) t¹i B,

  
= u  u1 , =
u 2  (1; 1; − 1) .
Ta lÇn lît:
Qua M1 (2;3;5) Qua M1 (2;3;5)
(P1):    ⇔ (P1):    
=   (3; − 3; 0)
CÆp vtcp u vµ u1 
vtpt n 1  u1=
u, 
⇔ (P1): x − y + 1 = 0.
 V× (P1) ∩ (d2) = {B} nªn to¹ ®é cña B lµ nghiÖm cña hÖ:
x −1 y − 3 z + 2 x − 2y = −5
= = 
 2 1 3 ⇔ z − 3y = −11 ⇒ B ( 3; 4; 1) .
x − y + 1 = 0 
x − y =−1
x= 3 + t
Qua B ( 3; 4; 1) 
(d):   ⇔ (d): y= 4 + t , t ∈  .
 vtcp u (1; 1; − 1)  z= 1 − t


Çch 4: Gäi (d) lµ ®êng vu«ng gãc chung cña (d1), (d2) vµ gi¶ sö (d) c¾t (d1) t¹i A,

 
u ⊥ u1   
   ⇒ = u  u1 , =
u 2  (1; 1; − 1) .
 u ⊥ u 2
Ta lÇn lît:
Qua M 2 (1;3; − 2) Qua M 2 (1;3; − 2)
(P2):    ⇔ (P2):    
CÆp vtcp u vµ u 2  vtpt n 2 =  u, u 2  = (4; − 5; − 1)
⇔ (P2): 4x − 5y − z + 9 = 0.
 V× (P2) ∩ (d1) = {A} nªn to¹ ®é cña A lµ nghiÖm cña hÖ:
x − 2 y − 3 z − 5 x= y − 1
= = 
 1 1 2 ⇔ = z 2y − 1 ⇒ A (1; 2; 3 ) .
4x − 5y − z + 9 = 0 4x − 5y − z + 9 = 0

 x= 1 + t
Qua A (1; 2; 3 ) 
(d):   ⇔ (d): y= 2 + t , t ∈  .
 vtcp u (1; 1; − 1) z= 3 − t

e. Kho¶ng çch gi÷a (d1) vµ (d2) ®îc cho bëi:
  
 u1 , u 2  .M1 M 2
 
d((d1), (d2)) =   =2 3
 u1 , u 2 
 
hoÆc d((d1), (d2)) = d(M1, (P2)) = 2 3
f. MÆt cÇu (S) ®êng kÝnh AB víi A, B theo thø tù lµ ch©n ®êng vu«ng gãc chung
trªn (d1) vµ (d2) chÝnh lµ mÆt cÇu cÇn dùng. §Ó viÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) ta cã
thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: MÆt cÇu (S) víi ®êng kÝnh AB cã:
T©m I lµ trung ®iÓm AB T©m I ( 2; 3; 2 )
(S):  ⇔ (S): 
B¸n kÝnh R = AB / 2 R = 3
⇔ (S) : ( x − 2 ) + ( y − 3) + ( z − 2 ) =
2 2 2
3.
Çch 2: MÆt cÇu (S) víi ®êng kÝnh AB gåm:
 
M(x; y; z) ∈ (S) ⇔ AM ⊥ BM ⇔ AM.BM = 0
⇔ (x − 1; y − 2; z − 3).(x − 3; y − 4; z − 1) = 0
⇔ (x − 1)(x − 3) + (y − 2)(y − 4) + (z − 3)(z − 1) = 0
⇔ x2 + y2 + z2 − 4x − 6y − 4z − 14 = 0.

Çch 3: MÆt cÇu (S) víi ®êng kÝnh AB gåm:

M(x; y; z) ∈ (S) ⇔ ∆MAB vu«ng t¹i M ⇔ AM2 + BM2 = AB2
⇔ (x − 1)2 + (y − 2)2 + (z − 3)2 + (x − 3)2 + (y − 4)2 + (z − 1)2 = 12
⇔ x2 + y2 + z2 − 4x − 6y − 4z − 14 = 0.
x= 2 + 2t  x= 1 + u
 
(d1): y= 4 − t , (d2): y= 3 + 2u , (t, u ∈  ).
 z= 3 − u
 z= 1 + t 
a. Chøng minh r»ng hai ®êng th¼ng (d1), (d2) chÐo nhau.TÝnh gãc gi÷a hai
®êng th¼ng (d1) vµ (d2).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) tiÕp xóc víi c¶ (d1), (d2) vµ cã t©m thuéc
x −1 y − 2 z −1
®êng th¼ng (∆) : = = .
1 −1 1
 Gi¶i
a. Ta cã: 
 §êng th¼ng (d1) cã vtcp u1 (2; − 1; 1) vµ ®i qua ®iÓm M1(2; 4; 1).

 §êng th¼ng (d2) cã vtcp u 2 (1; 2; − 1) vµ ®i qua ®iÓm M2(1; 3; 3).
NhËn xÐt r»ng:
  
 u1 , u 2  .M1 M 2 = 8 ⇒ (d1) vµ (d2) chÐo nhau.
 
C«sin gãc α gi÷a hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) ®îc cho bëi:
 
u1 .u 2 2 − 2 −1 1
cosα =   = = .
u1 . u 2 6. 6 6
b. ChuyÓn ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (∆) vÒ d¹ng tham sè:
 x= 1 + v

(∆) : y = 2−v, v ∈ .
 z= 1 + v

Gi¶ sö (S) cã t©m I vµ tiÕp xóc víi (d1), (d2) theo thø tù t¹i A vµ B, suy ra:
I(1 + v; 2 − v; 1 + v), A(2 + 2t; 4 − t; 1 + t), B(1 + u; 3 + 2u; 3 − u)
 
⇒ AI(v − 2t − 1; − v + t − 2; v − t) vµ BI(v − u; − v − 2u − 1; v + u − 2) .
 (S) tiÕp xóc víi (d1) t¹i A khi:
   
AI ⊥ (d1) ⇔ AI ⊥ u1 ⇔ AI.u1 = 0
⇔ 2(v − 2t − 1) − (− v + t − 2) + (v − t) =0 ⇔ 2v = 3t
2   v v v
⇔ t = v ⇒ AI  − − 1; − − 2;  .
3  3 3 3

 (S) tiÕp xóc víi (d2) t¹i B khi:

   
BI ⊥ (d2) ⇔ BI ⊥ u 2 ⇔ BI.u 2 = 0
1
⇔ (v − u) + 2(− v − 2u − 1) − (v + u − 2) =0 ⇔ v = −3u ⇔ u = − v
3
  4v v 2v 
⇒ BI  ; − − 1; − − 2  .
 3 3 3 
AI = BI ⇔ AI2 = BI2
2 2 2 2 2 2
v  v   v   4v   v   2v 
⇔  + 1 +  + 2  +  =   +  + 1 +  + 2 
3  3  3  3  3   3 
⇔ ( v + 6 ) + v 2= 16v 2 + ( 2v + 6 ) ⇔ 18v2 + 12v = 0
2 2
2
⇔ v1 = 0 hoÆc v 2 = − .
3
Khi ®ã:
 Víi v1 = 0 th× t = 0 nªn I1(1; 2; 1), A(2; 4; 1), tõ ®ã ta ®îc:
T©m I1 (1; 2; 1)
(S1):  ⇔ (S1): (x − 1)2 + (y − 2)2 + (z − 1)2 = 5.
B¸n kÝnh R=IA= 5
2 4 1 8 1  10 40 5 
 Víi v 2 = − th× t = − nªn I 2  ; ;  , A  ; ;  , tõ ®ã ta ®îc:
3 9 3 3 3  9 9 9
 1 8 1
T©m I 2  3 ; 3 ; 3  2 2 2
    1  8  1  103
(S2):  ⇔ (S) :  x −  +  y −  +  z −  =.
 309  3  3  3 27
 B¸n kÝnh R=IA=
9
Bµi to¸n 8: VÞ trÝ t¬ng ®èi cña ®êng th¼ng vµ mÆt ph¼ng.
§Ó xÐt vÞ trÝ t¬ng ®èi cña ®êng th¼ng (d) vµ mÆt ph¼ng (P) (hoÆc x¸c ®Þnh ®iÒu
kiÖn vÒ vÞ trÝ t¬ng ®èi gi÷a ®êng th¼ng (d) vµ mÆt ph¼ng (P)), ta thêng lùa chän
mét trong hai çch sau:
Çch 1: (Ph¬ng ph¸p ®¹i sè): Thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: XÐt hÖ ph¬ng tr×nh t¹o bëi (d) vµ (P).
Bíc 2: BiÖn luËn:
 NÕu hÖ cã nghiÖm duy nhÊt , khi ®ã (d) ∩ (P) = {A} cã to¹ ®é
lµ nghiÖm cña hÖ.
 NÕu hÖ v« nghiÖm, khi ®ã (d) ∩ (P) = ∅ ⇔ (d) // (P).
 NÕu hÖ cã v« sè nghiÖm, khi ®ã (d) ⊂ (P).

Çch 2: (Ph¬ng ph¸p h×nh häc): Thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gi¶ sö:

 (d) cã vtcp u (a; b; c) vµ ®i qua M0(x0; y0; z0).

 (P) cã vtpt n (A; B; C).
Bíc 2: Khi ®ã:
1. §Ó (d) c¾t (P) ®iÒu kiÖn lµ:
 
u . n ≠ 0 ⇔ Aa + Bb + Cc ≠ 0.
2. §Ó (d) song song víi (P) ®iÒu kiÖn lµ:
  
u ⊥ n u.n = 0 Aa + Bb + Cc = 0
 ⇔  ⇔  .
M 0 ∉ (P) M 0 ∉ (P) Ax 0 + By0 + Cz 0 + D ≠ 0
3. §Ó (d) n»m trong (P) ®iÒu kiÖn lµ:
  
u ⊥ n u.n = 0 Aa + Bb + Cc = 0
 ⇔  ⇔  .
M 0 ∈ (P) M 0 ∈ (P) Ax 0 + By0 + Cz 0 + D = 0
HoÆc cã thÓ lÊy hai ®iÓm ph©n biÖt M, N thuéc (d) vµ thiÕt
lËp ®iÒu kiÖn M, N thuéc (P).
4. §Ó (d) vu«ng gãc víi (P) ®iÒu kiÖn lµ a: b: c = A: B: C.
VÝ dô 1: XÐt vÞ trÝ t¬ng ®èi cña mÆt ph¼ng (P) vµ ®êng th¼ng (d), biÕt:
x = t

a. (P): x + y + 2z − 1 = 0 vµ (d): y= 1 + t , t ∈  .
z= 2 − 3t

x +1 1− y z − 2
b. (P): 2x + 5y + z − 1 = 0 vµ (d) : = = .
2 1 1
c. (P): x + y + z − 6 = 0 vµ (d) lµ giao tuyÕn cña hai mÆt ph¼ng:
(P1): x + 2y + z − 8 = 0 vµ (P2): x + z − 4 = 0.
 Gi¶i
Çch 1: Thay ph¬ng tr×nh cña (d) vµo (P), ta ®îc:
t + 1 + t + 2(2 − 3t) − 1 = 0 ⇔ −4t + 4 = 0 ⇔ t = 1.
Thay t = 1 vµo ph¬ng tr×nh tham sè cña (d) ta kÕt luËn (d) c¾t (P) t¹i M(1; 2 ; −1).
 
Çch 2: MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n(1; 1; 2) vµ ®êng th¼ng (d) cã vtcp u(1; 1; − 3) , ta cã:

u.n =1.1 + 1.1 + 2(−3) =−4 ≠ 0 .
Suy ra (d) c¾t (P).

Çch 1: XÐt hÖ ph¬ng tr×nh t¹o bëi (d) vµ (P) lµ:

x +1 1− y z − 2 x + 2y = 1
= = 
 2 1 1 ⇔ y + z = 3 . (I)
2x + 5y + z − 1 = 0 
2x + 5y + z =1
HÖ (I) v« nghiÖm, do ®ã (d) song song víi (P).
 
Çch 2: MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n(2; 5; 1) vµ ®êng th¼ng (d) cã vtcp u(2; − 1;1) , ta cã:
  
u.n = 2.2 + 5(−1) + 1.1= 0 ⇔ u ⊥ n . (1)
LÊy A(−1; 1; 2) ∈ (d), ta cã nhËn xÐt A ∉ (P). (2)
Çch 1: §êng th¼ng (d) chøa çc ®iÓm M(x; y; z) tho¶ m·n hÖ:
x + 2y + z − 8 = 0
 .
x + z − 4 = 0
XÐt hÖ ph¬ng tr×nh t¹o bëi (d) vµ (P) lµ:
x + 2y + z − 8 =0
 y = 2
x + z − 4 = 0 ⇔  . (II)
x + y + z − 6 =  x+z−4= 0
 0
HÖ (II) cã v« sè nghiÖm, do ®ã (d) n»m trong (P).
Çch 2: §êng th¼ng (d) chøa çc ®iÓm M(x; y; z) tho¶ m·n hÖ:
x + 2y + z − 8 = 0
 ⇒ Hai ®iÓm A(1; 2; 3) vµ B(3; 2; 1) thuéc (d).
x + z − 4 = 0
  
Çch 3: Çc mÆt ph¼ng (P), (P1), (P2) cã vtpt n(1; 1; 1) , n1 (1; 2; 1) , n 2 (1; 0; 1) .

§êng th¼ng (d) cã vtcp u ®îc cho bëi:
  
u =  n1 , n 2  = (2; 0; −2).
NhËn xÐt r»ng:
  
u.n = 2.1 − 2.1 = 0 ⇔ u ⊥ n . (3)
LÊy A(1; 2; 3) ∈ (d), ta cã nhËn xÐt A ∈ (P). (4)
 Chó ý: Trong trêng hîp ®êng th¼ng (d) n»m trong mÆt ph¼ng (P) chóng ta
thêng gÆp thªm çc çc yªu cÇu:
1. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ vu«ng gãc víi (P), chóng ta thùc hiÖn
theo çc bíc:




 
 n Q ⊥ u   
   ⇒ n Q =  u, n  .
 n Q ⊥ n
Qua A
(Q):   .
 vtpt n Q
2. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ t¹o víi (P) mét gãc α, chóng ta thùc



   
n Q ⊥ u ⇔ n Q .u = 0 . (1)
 
n Q .n
g((P), (Q)) = α ⇔  =  cos α . (2)
nQ . n

Gi¶i hÖ t¹o bëi (1) vµ (2) chóng ta nhËn ®îc to¹ ®é cña n Q .
Qua A
(Q):   .
 vtpt n Q
3. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi (d) vµ (P) t¹i ®iÓm M th×
bµi to¸n ®îc chuyÓn vÒ d¹ng "ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc
víi (P) t¹i ®iÓm M", ®©y lµ d¹ng to¸n mµ chóng ta ®· biÕt çch thùc hiÖn.
4. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi (d) t¹i ®iÓm M vµ c¾t (P)
theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín, chóng ta cã thÓ lùa chän mét trong çc çch:
 I ∈ (P)  I ∈ (P)
   
 MI ⊥ (d) ⇔  MI.u = 0 ⇒ To¹ ®é t©m I.
 MI = R  IM 2 = R 2
 
Bíc 1: LËp ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (∆) n»m trong (P)
vµ vu«ng gãc víi (d) t¹i M.

Bíc 2: Gi¶ sö I lµ t©m mÆt cÇu (S), khi ®ã: to¹ ®é t©m I tho¶ m·n
ph¬ng tr×nh tham sè cña (∆).
Sö dông ®iÒu kiÖn:
MI = R ⇒ To¹ ®é t©m I.
5. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi (d) t¹i ®iÓm M vµ c¾t (P)
theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn cã b¸n kÝnh b»ng r, chóng ta thùc hiÖn theo çc
bíc:
 MI ⊥ (d)

 MI = R ⇒ To¹ ®é t©m I.

= R2 − r 2
d(I, (P))
VÝ dô 2: Trong kh«ng gian Oxyz, cho mÆt ph¼ng (P) vµ ®êng th¼ng (d) cã
ph¬ng tr×nh:
 x= 1 − t

(P): 2x + y + 2z − 1 = 0, (d)
= : y 1 , t ∈ .
z =−1 + t

a. Chøng minh r»ng ®êng th¼ng (d) n»m trong mÆt ph¼ng (P).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa (d) vµ vu«ng gãc víi (P).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (R) chøa (d) vµ t¹o víi (P) mét gãc α cã
6
cos α = .
3
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R = 18 tiÕp xóc víi (d) t¹i ®iÓm
M(0; 1; 0) vµ c¾t (P) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín.
e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu (S) cã b¸n kÝnh R = 2 tiÕp xóc víi (d) t¹i ®iÓm
N(−1; 1; 1) vµ c¾t (P) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn cã b¸n kÝnh b»ng
2
r= .
3
 Gi¶i
Çch 1: XÐt hÖ ph¬ng tr×nh t¹o bëi (d) vµ (P) b»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè
cña (d) vµo (P), ta ®îc:
2(1 − t) + 1 + 2(−1 + t) − 1 = 0 ⇔ 0 = 0.
Tøc hÖ cã v« sè nghiÖm, do ®ã (d) n»m trong (P).
Çch 2: §êng th¼ng (d) ®i qua hai ®iÓm A(1; 1; −1) vµ B(0; 1; 0).


Çch 3: §êng th¼ng (d) cã vtcp u(−1; 0; 1) vµ ®i qua ®iÓm A(1; 1; −1).

MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n(2; 1; 2) .
NhËn xÐt r»ng:
  
u.n = −1.2 + 1.2 = 0 ⇔ u⊥n. (1)
2 + 1 − 2 − 1 = 0 ⇒ A ∈ (P). (2)
b. Ta cã:

 §êng th¼ng (d) cã vtcp u(−1; 0; 1) vµ ®i qua ®iÓm A(1; 1; −1).


MÆt ph¼ng (Q) cã vtpt n Q tho¶ m·n:
 
 n Q ⊥ u   
   ⇒ n=   (1; − 4; 1) .
Q  u=
n, 
 n Q ⊥ n
Qua A (1; 1; − 1)
(Q) :   ⇔ (Q): x − 4y + z + 4 = 0.
 vtpt n Q (1; − 4; 1)
 
c. Gi¶ sö mÆt ph¼ng (R) cã vtpt n R (a; b; c) ≠ 0 , ta lÇn lît:
   
n R ⊥ u ⇔ n R .u = 0 ⇔ −a + c = 0 ⇔ c = a.
6
 (R) t¹o víi (P) mét gãc α cã cos α = ®iÒu kiÖn lµ:
3
2a + b + 2c 6 2a + b + 2c
= ⇔ = 6
a + b + c . 2 +1 + 2
2 2 2 2 2 2 3 a 2 + b 2 + c2
⇔ (4a + b)2= 6(2a 2 + b 2 ) ⇔ 4a2 + 8ab − 5b2 = 0
1 5
⇔ a = b hoÆc a = − b .
2 2
Khi ®ã:
1 
 Víi a = b th× chän b = 2 ta ®îc a = c = 1 nªn n R (1; 2; 1) , tõ ®ã:
2
Qua A (1; 1; − 1)
(R1 ) :   ⇔ (R1): x + 2y + z − 2 = 0.
 vtpt n R (1; 2; 1)
5 
 Víi a = − b th× chän b = −2 ta ®îc a = c = 5 nªn n R (5; − 2; 5) , tõ ®ã:
2

Qua A (1; 1; − 1)
(R 2 ) :   ⇔ (R2): 5x − 2y + 5z + 2 = 0.
 vtpt n R (5; − 2; 5)
Çch 1: Gi¶ sö I(x; y; z) lµ t©m mÆt cÇu (S) cÇn dùng, khi ®ã:
 I ∈ (P)  I ∈ (P) 2x + y + 2z − 1 = 0
    
 MI ⊥ (d) ⇔  MI.u = 0 ⇔ − x + z = 0
 MI = R  IM 2 = R 2 x 2 + (y − 1)2 + z 2 =
   18
y= 1 − 4x y= 1 − 4x
  x = 1, y =−3, z = 1
⇔ z = x ⇔ z = x ⇔ 
x 2 + (1 − 4z − 1)2 + x 2 = x = −1, y = 5, z =−1
 18 18x 2 = 18
Khi ®ã:
 Víi I1(1; −3; 1), tõ ®ã ta ®îc mÆt cÇu:
T©m I1 (1; − 3; 1)
(S1):  ⇔ (S1): (x − 1)2 + (y + 3)2 + (z − 1)2 = 18.
 Víi I2(−1; 5; −1), tõ ®ã ta ®îc mÆt cÇu:
T©m I 2 ( −1; 5; − 1)
(S2):  ⇔ (S2): (x + 1)2 + (y − 5)2 + (z + 1)2 = 18.
 B¸n kÝnh R = 18
Çch 2: Gi¶ sö I lµ t©m mÆt cÇu (S) cÇn dùng, khi ®ã I thuéc ®êng th¼ng (∆) cã vtcp

u ∆ n»m trong (P) vµ vu«ng gãc víi (d) t¹i M.
Ta cã:
 
u ∆ ⊥ u   
   ⇒ u=  u, n=

∆   (1; − 4; 1) .
u ∆ ⊥ n
x = t
Qua M(0;1;0) 
(∆):   ⇔ (∆): y= 1 − 4t , t ∈  .
 vtcp u ∆ (1; − 4; 1) z = t

Tõ ®ã t©m I(t; 1 − 4t; t) vµ ®iÒu kiÖn:
MI = R ⇔ MI2 = R2 ⇔ t2 + 16t2 + t2 = 18 ⇔ t2 = 1 ⇔ t = ±1.
Khi ®ã:
 Víi t = 1 th× I1(1; −3; 1), tõ ®ã ta ®îc:
T©m I1 (1; − 3; 1)
(S1):  ⇔ (S1): (x − 1)2 + (y + 3)2 + (z − 1)2 = 18.

 Víi t = −1 th× I2(−1; 5; 1), tõ ®ã ta ®îc:

T©m I 2 ( −1; 5; − 1)
(S2):  ⇔ (S2): (x + 1)2 + (y − 5)2 + (z + 1)2 = 18.
e. Gi¶ sö K(x; y; z) lµ t©m mÆt cÇu (T) cÇn dùng, khi ®ã ta lÇn lît cã:
 V× NK ⊥ (d) nªn:
 
NK.u = 0 ⇔ −(x + 1) + z − 1 = 0 ⇔ x − z + 2 = 0. (3)
 V× NK = R nªn (x + 1)2 + (y − 1)2 + (z − 1)2 = 2. (4)
 = R 2 − r 2 nªn:
V× d(K, (P))
2x + y + 2z − 1 2 2x + y + 2z − 1 4
= 2− ⇔ =
22 + 12 + 22 9 3 3
 2x + y + 2z − 1 =4  2x + y + 2z = 5
⇔  ⇔  .
 2x + y + 2z − 1 =−4  2x + y + 2z =−3
Tõ ®ã:
 Víi 2x + y + 2z = 5 kÕt hîp víi (3) ta ®îc:
2x + y + 2z = 5 z= x + 2
 ⇔  . (I)
x − z + 2 = 0 y= 1 − 4x
Thay (I) vµo (4) ta ®îc:
(x + 1)2 + (−4x)2 + (x + 1)2 = 2
2
⇔ 18x2 + 4x = 0 ⇔ x = 0 hoÆc x = − .
9
Khi ®ã:
- Víi x = 0 th× y = 1 vµ z = 2 nªn K1(0; 1; 2), suy ra mÆt cÇu:
(T1): x2 + (y − 1)2 + (z − 2)2 = 2.
2 17 16  2 17 16 
- Víi x = − th× y = vµ z = nªn K 2  − ; ;  , suy ra mÆt cÇu:
9 9 9  9 9 9
2 2 2
 2  17   16 
(T2 ) :  x +  +  y −  +  z −  = 2.
 9  9  9
 Víi 2x + y + 2z = −3 kÕt hîp víi (4) ta ®îc:
2x + y + 2z =−3 z= x + 2
 ⇔  . (II)
x − z + 2 = 0 y = −4x − 7
Thay (II) vµo (5) ta ®îc:
16
(x + 1)2 + (−4x − 8)2 + (x + 1)2 = 2 ⇔ 9x2 + 34x + 32 = 0 ⇔ x = −2 hoÆc x = − .
9
Khi ®ã:
- Víi x = −2 th× y = 1 vµ z = 0 nªn K3(−2; 1; 0), suy ra mÆt cÇu:
(T3): (x + 2)2 + (y − 1)2 + z2 = 2.

16 2 1  16 2 1 
- Víi x = − th× y = vµ z = nªn K 4  − ; ;  , suy ra mÆt cÇu:
9 9 9  9 9 9
2 2 2
 16   2  1
(T4 ) :  x +  +  y −  +  z −  = 2.
 9  9  9
VËy, tån t¹i bèn mÆt cầu (T1), (T2), (T3), (T4) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 Chó ý: Trong trêng hîp ®êng th¼ng (d) song song víi mÆt ph¼ng (P) chóng
ta thêng gÆp thªm c©u hái:
1. TÝnh kho¶ng çch gi÷a (d) vµ (P), chóng ta cã ngay:
d(d, (P)) = d(A, (P)), víi A ∈ (d).
2. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ song song víi (P), chóng ta cã ngay:
Qua A ∈ (d)
(Q):   .
 vtpt n P
3. ViÕt ph¬ng tr×nh h×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) trªn (P), chóng ta cã çc çch
gi¶i sau:
Bíc 1: LÊy ®iÓm A ∈ (d), tõ ®ã x¸c ®Þnh to¹ ®é ®iÓm HA lµ h×nh
chiÕu vu«ng gãc cña A lªn (P).
Bíc 2: Ph¬ng tr×nh h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®êng th¼ng (d) lªn mÆt
ph¼ng (P) lµ ®êng th¼ng (d1) ®îc cho bëi:
qua H A
(d1):  .
(d
 1 ) //(d)
Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa (d) vµ vu«ng gãc víi
(P).
Bíc 2: Khi ®ã, h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®êng th¼ng (d) lªn mÆt
ph¼ng (P) chÝnh lµ giao tuyÕn cña (P) vµ (Q).
4. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ t¹o víi (P) mét gãc α, chóng ta thùc
hiÖn t¬ng tù nh trong trong hîp ®êng th¼ng (d) n»m trong mÆt ph¼ng (P).
5. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi (P) vµ tiÕp xóc
víi (d) t¹i ®iÓm M, chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gäi (S) lµ mÆt cÇu cÇn dùng, suy ra (S) chÝnh lµ mÆt cÇu ®êng kÝnh MN
víi N lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M trªn (P).
Bíc 2: X¸c ®Þnh to¹ ®é ®iÓm N.
Bíc 3: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®êng kÝnh MN.
6. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (d) vµ tiÕp xóc víi (P) t¹i ®iÓm M,
Bíc 1: Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cÇn dùng cã t©m I, b¸n kÝnh R vµ tiÕp xóc víi ®êng
th¼ng (d) t¹i N.
V× N ∈ (d) nªn tho¶ m·n ph¬ng tr×nh tham sè cña (d).

Bíc 2: ViÕt ph¬ng tr×nh tham sè cña ®êng th¼ng (∆) qua M vµ vu«ng gãc
víi (P).
V× I ∈ (∆) nªn tho¶ m·n ph¬ng tr×nh tham sè cña (∆).
Bíc 3: ThiÕt lËp ®iÒu kiÖn IN ⊥ (d) vµ R = IM = IN chóng ta sÏ nhËn ®îc to¹
®é t©m I vµ ®é dµi b¸n kÝnh R.
7. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi (d) t¹i ®iÓm M vµ tiÕp xóc
víi (P)", chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cÇn dùng cã t©m I(a; b; c), khi ®ã I thuéc mÆt
ph¼ng:
Qua M Qua M
(PM ) :  ⇔ (PM ) :   .
(PM ) ⊥ (d)  vtpt u d
I ∈ (PM).
MI = R ⇔ MI2 = R2.
d(I, (P)) = R.
Tõ ®©y suy ra to¹ ®é t©m I.
VÝ dô 3: Trong kh«ng gian Oxyz, cho mÆt ph¼ng (P) vµ ®êng th¼ng (d) cã
ph¬ng tr×nh:
x = 1

(P): x + y − 6 = 0, (d)=
: y 1 , t ∈ .
z= 4 + t

a. Chøng minh r»ng ®êng th¼ng (d) song song víi mÆt ph¼ng (P). TÝnh
kho¶ng çch gi÷a (d) vµ (P).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ song song víi (P).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh h×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) trªn (P).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ t¹o víi (P) mét gãc α cã
3
cos α = .
10
e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh nhá nhÊt tiÕp xóc víi (P) vµ tiÕp
xóc víi (d) t¹i ®iÓm A(1; 1; 1).
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R = 2 2 tiÕp xóc víi (P) vµ tiÕp
xóc víi (d) t¹i ®iÓm A(1; 1; 1).
g. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi ®êng th¼ng (d) vµ tiÕp xóc víi mÆt
ph¼ng (P) t¹i ®iÓm E(5; 1; 1).

 Gi¶i
Ta cã:


a. Ta lÇn lît:
 §Ó chøng minh (d) song song víi (P) ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: B»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d) vµo (P), ta thÊy:
1 + 1 − 6 = 0, m©u thuÉn ⇒ (d) song song víi (P).
Çch 2: Ta cã:
  
n.u = 0 ⇔ n ⊥ u . (1)
NhËn xÐt M ∉ (P). (2)
 Kho¶ng çch giøa (d) vµ (P) ®îc cho bëi:
1+1− 6
d(d, (P)) = d(M, (P)) = =2 2 .
12 + 12
b. Gäi (Q) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, khi ®ã:
Qua M (1; 1; 4 )
(Q):   ⇔ (Q): x + y − 2 = 0.
 vtpt n(1; 1; 0)
 x= 1 + t
Qua M(1;1;4) 
(MH):   ⇔ (MH): y= 1 + t , t ∈  .
 vtcp n (1;1; 0 ) z = 4

V× {H} = (MH) ∩ (P), to¹ ®é H lµ nghiÖm hÖ ph¬ng tr×nh:
 x= 1 + t x = 3
 y= 1 + t y = 3
 
 ⇔  ⇒ H(3; 3; 4).
z = 4 z = 4
x + y − 6 = 0 t = 2
®îc cho bëi:
x = 3
Qua H ( 3; 3; 4 ) 
(d’):   ⇔ (d')=: y 3 , t ∈ .
 vtcp u(0; 0; 1) z= 4 + t


x + y − 6 = 0 x = 3
H ∈ (P) H ∈ (P)  y = 3
x − 1 = k 
   ⇔    ⇔  ⇔  ⇒ H(3; 3; 4).
 MH // n  MH = kn y − 1 = k z = 4
z − 4 = 0  k = 2
Tõ ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d’) lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) trªn (R)
®îc cho bëi:
x = 3
Qua H ( 3; 3; 4 ) 
(d’):   ⇔ (d')= : y 3 , t ∈ .
 vtcp u(0; 0; 1) z= 4 + t
 
 
 n ' ⊥ u   
   ⇒ n ' =  u, n  = (−1; 1; 0) .
 n ' ⊥ n
Qua M (1; 1; 4 )
(P’):   ⇔ (P’): x − y = 0.
 vtpt n '(−1; 1; 0)
x + y − 6 =0
 ⇔ x = y = 3.
x − y = 0
VËy, ®êng th¼ng (d’) lu«n cã ph¬ng tr×nh tham sè lµ:
x = 3

(d')=
: y 3 , t ∈ .
z= 4 + t


d. Gi¶ sö mÆt ph¼ng (R) cã vtpt n R (a; b; c) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi, ta lÇn lît:
   
n R ⊥ u ⇔ n R .u = 0 ⇔ c = 0.
3
 (P) t¹o víi (P) mét gãc α cã cos α = ®iÒu kiÖn lµ:
10
a+b 3 a+b 3
= ⇔ =
a + b + c . 1 +1
2 2 2 2 2
10 a +b
2 2
5
⇔ 5(a + b) = 9(a + b )
2 2 2
a = 2b
⇔ 2a2 − 5ab + 2b2 = 0 ⇔  .
 b = 2a
Khi ®ã:

 
 Víi a = 2b th× n R (2b; b; 0) chän n R (2; 1; 0) , tõ ®ã:
Qua M (1; 1; 4 )
(R1 ) :   ⇔ (R1): 2x + y − 3 = 0.
 vtpt n R (2; 1; 0)
 
 Víi b = 2a th× n R (a; 2a; 0) chän n R (1; 2; 0) , tõ ®ã:
Qua M (1; 1; 4 )
(R 2 ) :   ⇔ (R2): x + 2y − 3 = 0.
 vtpt n R (1; 2; 0)
e. Gäi (S) lµ mÆt cÇu cÇn dùng, suy ra (S) chÝnh lµ mÆt cÇu ®êng kÝnh AA’ víi A’
lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña A trªn (P). Ta lÇn lît:
 X¸c ®Þnh to¹ ®é ®iÓm A’(x; y; z) b»ng viÖc sö dông mét trong çc çch sau:
Çch 1: Ta cã:
A ' ∈ (P) A ' ∈ (P)
 ⇔   
AA ' ⊥ (P) AA '(x − 1; y − 1; z − 1) // n(1; 1; 0)
x + y − 6 = 0 (t + 1) + (t + 1) − 6 = 0
 x − 1 =t x = t + 1
 
⇔  ⇔  ⇒ A’(3; 3; 1).
 y − 1 =t  y= t + 1
z − 1 =0 z = 1
Çch 2: Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (AA’) ®îc cho bëi:
 x= 1 + t
Qua A Qua A(1; 1; 1) 
(AA’):  ⇔ (AA’):   ⇔ (AA’): y= 1 + t .
(AA ') ⊥ (P)  vtcp n(1; 1; 0) z = 1

V× {A’} = (AA’) ∩ (P) nªn to¹ ®é A’ ®îc x¸c ®Þnh b»ng çch thay ph¬ng tr×nh
tham sè cña (AA’) vµo ph¬ng tr×nh cña (P), ta ®îc:
1 + t + 1 + t − 6 = 0 ⇔ t = 2⇒ A’(3; 3; 1).
 Ph¬ng tr×nh mÆt cÇu ®êng kÝnh AA’ ®îc x¸c ®Þnh b»ng mét trong çc çch sau:
Çch 1: Ta cã:
T©m I lµ trung ®iÓm AA ' T©m I ( 2; 2; 1)

(S):  AA ' ⇔ (S): 
B¸n kÝnh R = 2 R = 2
⇔ (S) : ( x − 2 ) + ( y − 2 ) + ( z − 1) =
2 2 2
2.
Çch 2: MÆt cÇu (S) víi ®êng kÝnh AA’ gåm çc ®iÓm:
 
N(x; y; z) ∈ (S) ⇔ AN ⊥ A’N ⇔ AN.A ' N = 0
⇔ (x − 1; y − 1; z − 1).(x − 3; y − 3; z − 1) = 0
⇔ (x − 1)(x − 3) + (y − 1)(y − 3) + (z − 1)(z − 1) = 0
⇔ x2 + y2 + z2 − 4x − 4y − 2z + 7 = 0.

Çch 3: MÆt cÇu (S) víi ®êng kÝnh AA’ gåm:

N(x; y; z) ∈ (S) ⇔ ∆NAA’ vu«ng t¹i N ⇔ AN2 + A’N2 = AA’2
⇔ (x − 1)2 + (y − 1)2 + (z − 1)2 + (x − 3)2 + (y − 3)2 + (z − 1)2 = 8
⇔ x2 + y2 + z2 − 4x − 4y − 2z + 7 = 0.
f. Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cÇn dùng cã t©m I(a; b; c), khi ®ã I thuéc mÆt ph¼ng:
Qua A Qua A(1; 1; 1)
(PA ) :  ⇔ (PA ) :   ⇔ (PA): z − 1 = 0.
(PA ) ⊥ (d)  vtpt u(0; 0; 1)
Ta lÇn lît cã:
I ∈ (PA) ⇒ c − 1 = 0 ⇔ c = 1.
AI = R ⇔ (a − 1)2 + (b − 1)2 + (c − 1)2 = 8
⇔ (a − 1)2 + (b − 1)2 = 8. (*)
a+b−6  =
b 10 − a
d(I, (P)) = R ⇔ =2 2 ⇔ a +b−6 = 4⇔  .
1 +1
2 2
 b= 2 − a
Tõ ®ã:
(a − 1)2 + (9 − a)2 = 8 ⇔ 2a2 − 20a + 76 = 0, v« nghiÖm.
(a − 1)2 + (1 − a)2 = 8 ⇔ (a − 1)2 = 4
a =3 ⇒ b =−1 ⇒ I1 (3; − 1; 1)
⇔  .
a =−1⇒ b =3 ⇒ I 2 (−1; 3; 1)
Khi ®ã:
 Víi t©m I1(3; −1; 1) ta ®îc mÆt cÇu (S1) cã ph¬ng tr×nh:
(S1): (x − 3)2 + (y + 1)2 + (z − 1)2 = 8.
 Víi t©m I2(−1; 3; 1) ta ®îc mÆt cÇu (S2) cã ph¬ng tr×nh:
(S2): (x + 1)2 + (y − 3)2 + (z − 1)2 = 8.
g. Gi¶ sö mÆt cÇu (T) cÇn dùng cã t©m I, b¸n kÝnh R vµ tiÕp xóc víi (d) t¹i F.
V× F ∈ (d) nªn F(1; 1; 4 + t).
x= 5 + u
Qua E(5;1;1) 
(∆):   ⇔ (∆): y= 1 + u , u ∈  .
 vtcp n (1;1; 0 ) z = 1

V× I ∈ (∆) nªn I(u + 5; u + 1; 1), ta lÇn lît cã:
 V× FI ⊥ (d) nªn:
   
FI ⊥ u ⇔ FI.u = 0 ⇔ 3 + t = 0 ⇔ t = −3 ⇒ F(1; 1; 1).
 V× FI = IE nªn:
FI2 = IE2 ⇔ (u + 4)2 + u2 = u2 + u2 ⇔ 8u + 16 = 0 ⇔ u = −2.

Tõ ®ã, mÆt cÇu (T) víi t©m T(3; −1; 1), b¸n kÝnh R = 2 2 cã d¹ng:
(T) : ( x − 3) + ( y + 1) + ( z − 1) =
2 2 2
8.
 Chó ý: Trong trêng hîp ®êng th¼ng (d) c¾t mÆt ph¼ng (P) t¹i ®iÓm A
1. TÝnh gãc gi÷a (d) vµ (P), chóng ta cã ngay:


 §êng th¼ng (d) cã vtcp u(a;b;c) .
Aa + Bb + Cc
sin α = .
A + B 2 + C 2 . a 2 + b 2 + c2
2
2. ViÕt ph¬ng tr×nh h×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) trªn (P), chóng ta cã çc çch
gi¶i sau:
Bíc 1: X¸c ®Þnh to¹ ®é giao ®iÓm A cña (d) vµ (P)
Bíc 2: LÊy ®iÓm M ∈ (d), tõ ®ã x¸c ®Þnh to¹ ®é ®iÓm HM lµ h×nh
chiÕu vu«ng gãc cña M lªn (P).
Bíc 3: Ph¬ng tr×nh h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®êng th¼ng (d) lªn
mÆt ph¼ng (P) lµ ®êng th¼ng (d1) ®îc cho bëi:
Qua A
(d1):   .
 vtcp AH M
Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa (d) vµ vu«ng gãc víi (P).
Bíc 2: Khi ®ã, h×nh chiÕu vu«ng gãc cña ®êng th¼ng (d) lªn mÆt
ph¼ng (P) chÝnh lµ giao tuyÕn cña (P) vµ (Q).
3. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (∆) ®i qua A, n»m trong mÆt ph¼ng (P) vµ
vu«ng gãc víi ®êng th¼ng (d), chóng ta cã çc çch gi¶i sau:
Çch 1: Ta thùc hiÖn theo

çc bíc:
Bíc 1: Gäi u ∆ lµ mét vtcp cña ®êng th¼ng (∆), ta cã:
  
u ∆ =  u, n  .
Qua A
(∆):   .
 vtcp u ∆
Bíc 1: ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (R) qua A vµ vu«ng gãc víi (d).
Bíc 2: Khi ®ã, ®êng th¼ng (∆) chÝnh lµ giao tuyÕn cña (P) vµ (R).
4. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ t¹o víi (P) mét gãc cã sè ®o nhá nhÊt,
chóng ta cã çc çch gi¶i sau:


g((Q), (P)) ≥ g((d), (P))
⇒ Min[g((Q), (P))] = g((d), (P)) = α.

   
n Q ⊥ u ⇔ n Q .u = 0 . (1)
 
n Q .n
g((P), (Q)) = α ⇔  =  co s α . (2)
nQ . n

Gi¶i hÖ t¹o bëi (1), (2) chóng ta nhËn ®îc to¹ ®é cña n Q .
Qua A
(Q):   .
 vtpt n Q
g((Q), (P)) ≥ g((d), (P))
⇒ Min[g((Q), (P))] = g((d), (P)) = α.

Bíc 2: Gäi n Q lµ mét vtpt cña mÆt ph¼ng (Q), ta cã:
  
n Q =  u ∆ , u  .
Qua A
(Q):   .
 vtpt n Q
5. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R, t©m thuéc ®êng th¼ng (d) vµ tiÕp
xóc víi (P), chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cÇn dùng cã t©m I.
V× I ∈ (d) nªn tho¶ m·n ph¬ng tr×nh tham sè cña (d).
Bíc 2: §Ó (S) tiÕp xóc víi (P) ®iÒu kiÖn lµ d(I, (P)) = R ⇒ To¹ ®é t©m I.
6. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi (d) vµ tiÕp xóc víi (P) t¹i ®iÓm M, thùc
hiÖn t¬ng tù nh trong trêng hîp (d) song song víi (P).
7. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh R tiÕp xóc víi (d) t¹i ®iÓm M vµ tiÕp xóc
víi (P), thùc hiÖn t¬ng tù nh trong trêng hîp (d) song song víi (P).
VÝ dô 4: Trong kh«ng gian, cho ®êng th¼ng (d) vµ mÆt ph¼ng (P) cã ph¬ng tr×nh:
x = 2t

(d) : y =−2 4t , t ∈ . , (P): x − 2y + 2z − 10 = 0.
z= 2 + 5t


a. Chøng minh r»ng ®êng th¼ng (d) c¾t mÆt ph¼ng (P) t¹i ®iÓm A. T×m to¹ ®é
A, tÝnh gãc gi÷a (d) vµ (P).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh h×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) trªn (P).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (∆) ®i qua A, n»m trong mÆt ph¼ng (P) vµ
vu«ng gãc víi ®êng th¼ng (d).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ t¹o víi (P) mét gãc cã sè ®o nhá nhÊt.
e. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh b»ng 10/3, t©m thuéc ®êng th¼ng
(d) vµ tiÕp xóc víi (P).
f. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu tiÕp xóc víi ®êng th¼ng (d) vµ tiÕp xóc víi mÆt
ph¼ng (P) t¹i ®iÓm E(2; −2; 2).
g. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt cÇu cã b¸n kÝnh b»ng 3 tiÕp xóc víi (d) t¹i ®iÓm
B(0; 2; 2) vµ tiÕp xóc víi (P).
 Gi¶i
Ta cã: 
 §êng th¼ng (d) ®i qua ®iÓm M(0; 2; 2) vµ cã vtcp u(2; − 4; 5) .

 MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n (1; − 2; 2 ) .
a. B»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d) vµo (P), ta thÊy:
1
2t − 2(2 − 4t) + 2(2 + 5t) − 10 = 0 ⇔ 20t − 10 = 0 ⇔ t = .
2
 9
VËy, ta thÊy (d) c¾t (P) t¹i ®iÓm A 1; 0;  .
 2
Gäi α lµ gãc t¹o bëi (d) vµ (P), ta cã:
2.1 − 4(−2) + 5.2 4 5
sin α = .
2 + (−4) + 5 . 1 + (−2) + 2
2 2 2 2 2 2 9
b. Gäi H lµ h×nh chiÕu vu«ng gãc cña M trªn (P), ta cã:
x = t
Qua M(0;2;2) 
(MH):   ⇔ (MH) : y = 2 − 2t , t ∈ .
 vtcp n (1; − 2; 2 ) z= 2 + 2t

V× {H} = (MH) ∩ (P) nªn b»ng çch thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (MH) vµo (P),
ta ®îc:
t − 2(2 − 2t) + 2(2 + 2t) − 10 = 0 ⇔ 9t − 10 = 0
10  10 2 38 
⇔ t= ⇒ H  ; − ; .
9 9 9 9 
®îc cho bëi:

  9
Qua A  1;0; 2 
 Qua A   
(d1 ) :  ⇔ (d1): 
Qua H 
 vtcp AH  1 ; − 2 ; − 5  chän ( 2; − 4; − 5 )
  9 9 18 
 
9
z−
x −1 y 2.
⇔ (d1 ) : = =
 2 −4 − 5
c. Gäi u ∆ lµ mét vtcp cña ®êng th¼ng (∆), ta cã:
  
= u ∆ =u, n  (2; 1; 0) .
  9 x= 1 + 2t
Qua A  1;0; 2  
(∆):    ⇔ (∆): y = t , t ∈ .
 vtcp u 2;1; 0 z = 9 / 2
 ∆( ) 
d. Gäi (Q) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, nhËn xÐt r»ng:

 
n Q ⊥ u    
   ⇒ n Q =  u ∆ , u  = (5; − 10; − 10) chän n Q (1; − 2; − 2) .
n Q ⊥ u ∆
  9
Qua A  1;0; 2 
(Q):    ⇔ (Q): 2x − 4y − 4z + 7 = 0.

 vtpt n 1; − 2; − 2
 Q( )
e. MÆt cÇu (S) cÇn dùng cã t©m I, v× I ∈ (d) nªn I(2t; 2 − 4t; 2 + 5t).
§Ó (S) tiÕp xóc víi (P) ®iÒu kiÖn lµ:
2t − 2(2 − 4t) + 2(2 + 5t) − 10 10
d(I, (P)) = R ⇔ =
12 + (−2) 2 + 22 3
⇔ 20t − 10 = 10 ⇔ 2t − 1 = 1 ⇔ t1 = 0 hoÆc t2 = 1.
Khi ®ã:
 Víi t1 = 0 th× I1(0; 2; 2), tõ ®ã ta ®îc:
T©m I1 ( 0; 2; 2 )
 100
10 ⇔ (S1 ) : x + ( y − 2 ) + ( z − 2 ) =
2 2
(S1):  2
.
B¸n kÝnh R= 9
 3
 Víi t2 = 1 th× I2(2; 3; 2), tõ ®ã ta ®îc:

T©m I 2 ( 2; 3; 2 )
 100
10 ⇔ (S2 ) : ( x − 2 ) + ( y − 3) + ( z − 2 ) =
2 2 2
(S2):  .
B¸n kÝnh R= 9
 3
f. Gi¶ sö mÆt cÇu (T) cÇn dùng cã t©m I, b¸n kÝnh R vµ tiÕp xóc víi ®êng th¼ng (d)
t¹i F.
V× F ∈ (d) nªn F(2t; 2 − 4t; 2 + 5t).
x= 2 + u
Qua E(2; − 2;2) 
(∆):   ⇔ (∆) : y =−2 − 2u, u ∈ .
 vtcp n (1; − 2; 2 ) 
z= 2 + 2u
V× I ∈ (∆) nªn I(u + 2; −2u − 2; 2u + 2), ta lÇn lît cã:
 V× FI ⊥ (d) nªn:
   
FI ⊥ u ⇔ FI.u = 0
⇔ 2(u − 2t + 2) − 4(−2u + 4t − 4) + 5(2u − 5t) = 0
⇔ 20u − 45t + 20 = 0 ⇔ 4u = 9t − 4. (*)
 V× FI = EI nªn:
(u − 2t + 2)2 + (−2u + 4t − 4)2 + (2u − 5t)2 = u2 + 4u2 + 4u2
⇔ (u − 2t + 2)2 + 4(u − 2t + 2)2 + (2u − 5t)2 = 9u2
⇔ 5(u − 2t + 2)2 + (2u − 5t)2 = 9u2.
Nh©n hai vÕ cña ®¼ng thøc víi 16, ta ®îc :
5(4u − 8t + 8)2 + 4(4u − 10t)2 = 9(4u)2
(*)
⇔ 5(9t − 4 − 8t + 8)2 + 4(9t − 4 − 10t)2 = 9(9t − 4)2
⇔ 5(t + 4)2 + 4(t + 4)2 = 9(9t − 4)2 ⇔ (t + 4)2 = (9t − 4)2
9t − 4 = t + 4 t = 4 / 5
⇔  ⇔  .
9t − 4 =− t − 4 t = 0
Khi ®ã:
4 4  14 18 18  12
 Víi t = th× u = nªn t©m I1  ; − =
 vµ b¸n kÝnh R 1 I1=
E , ta ®îc
5 5  5 5 5 5
mÆt cÇu (T1) cã ph¬ng tr×nh:
2 2 2
 14   18   18  144
(T1 ) :  y −  +  y +  +  z −  = .
 5  5  5 25
 Víi t = 0 th× u = −1 nªn t©m I2(0; 2; 2) vµ b¸n kÝnh R
= 2 I=
2E 3 , ta ®îc mÆt cÇu
(T2) cã ph¬ng tr×nh:
(T2): x2 + (y − 2)2 + (z − 2)2 = 9.
g. Gi¶ sö mÆt cÇu (S) cÇn dùng cã t©m I(a; b; c), khi ®ã I thuéc mÆt ph¼ng:

Qua B Qua B(0; 2; 2)

(PB ) :  ⇔ (PB ) :  
(PB ) ⊥ (d)  vtpt u(2; − 4; 5)
⇔ (PB): 2x − 4y + 5z − 2 = 0.
Ta lÇn lît cã:
I ∈ (PB) ⇒ 2a − 4b + 5c − 2 = 0 ⇔ 2a − 4b + 5c = 2. (1)
BI = R ⇔ a2 + (b − 2)2 + (c − 2)2 = 9. (*)
a − 2b + 2c − 10
d(I, (P)) = R ⇔ = 3 ⇔ a − 2b + 2c − 10 =
9
12 + (−2)2 + 2 2
a − 2b + 2c − 10 = 9 a = 2b − 2c + 19
⇔  ⇔  .
a − 2b + 2c − 10 = −9 a = 2b − 2c + 1
Tõ ®ã:
 Víi a = 2b − 2c + 19 thay vµo (1) th× c = −36, thay vµo (*) ta ®îc:
a2 + (b − 2)2 + 382 = 9, v« nghiÖm.
 Víi a = 2b − 2c + 1 thay vµo (1) th× c = 0 nªn a = 2b + 1, thay vµo (*) ta ®îc:
(2b + 1)2 + (b − 2)2 + 4 = 9 ⇔ 5b2 = 0 ⇔ b = 0 ⇒ a = 1.
Ta ®îc t©m I(1; 0; 0) nªn mÆt cÇu (S) cã ph¬ng tr×nh:
(S): (x − 1)2 + y2 + z2 = 9.
Bµi to¸n 9: VÞ trÝ t¬ng ®èi cña mÆt cÇu víi ®êng th¼ng.
(d)
I I
I
(d) A H B (d)
H
H

Bíc 1: X¸c ®Þnh t©m I vµ tÝnh b¸n kÝnh R cña mÆt cÇu (S), tõ ®ã
d = d(I, (d)).
 NÕu d > R ⇔ (d) ∩ (S) = ∅ (H×nh 1).
 NÕu d = R ⇔ (d) tiÕp xóc víi mÆt cÇu (S) t¹i H (H×nh 2).
 NÕu d < R ⇔ (d) ∩ (S) = {A, B} (H×nh 3).


Bíc 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh (d) vÒ d¹ng tham sè theo t.
Bíc 2: Thay x, y, z cña (d) vµo (S), ta ®îc:
At2 + Bt + C = 0 (1)
Bíc 3: KÕt luËn:
 NÕu (1) v« nghiÖm ⇔ (d) ∩ (S) = ∅.
 NÕu (1) cã nghiÖm kÐp t0 ⇔ (S) tiÕp xóc víi (d) t¹i ®iÓm H(x(t0),
y(t0), z(t0),).
 NÕu (1) cã hai nghiÖm ph©n biÖt t1, t2 ⇔ (d) ∩ (S) = {A, B} víi
A(x(t1), y(t1), z(t1),) vµ B(x(t2), y(t2), z(t2),).
 Chó ý: Víi çc bµi to¸n kh«ng chøa tham sè, khi sö dông çch 1 chóng ta dÔ
dµng kÕt luËn ®îc vÒ vÞ trÝ t¬ng ®èi cña (d) vµ (S), tuy nhiªn:
 Trong trêng hîp (d) ∩ (S) = {A, B} chóng ta kh«ng nhËn ®îc to¹ ®é cña A vµ B.
 Víi çc bµi to¸n cã chøa tham sè khi sö dông çch 1 sÏ rÊt phøc t¹p.
Do vËy, tèt nhÊt h·y chän çch 2.
VÝ dô 1: Trong kh«ng gian, cho ®êng th¼ng (d) cã ph¬ng tr×nh:
 x= 1 + t

(d) : y =2 − t , t ∈ .
 z= 1 + t

XÐt vÞ trÝ t¬ng ®èi cña ®êng th¼ng (d) vµ mÆt cÇu (S), biÕt:
a. (S): x2 + y2 + z2 = 3.
b. (S): (x − 2)2 + (y − 4)2 + (z − 2)2 = 6.
c. (S): x2 + (y − 2)2 + z2 = 9.
 Gi¶i 
§êng th¼ng (d) cã vtcp u(1; 1; − 1) vµ ®i qua ®iÓm M(2; 2; −1).
Çch 1: MÆt cÇu (S) cã t©m O(0; 0; 0) vµ b¸n kÝnh R = 3 , suy ra:
 
OM, u 
 
=
d(O, (d))  = 6 > 3 ⇒ (d) ∩ (S) = ∅.
u
Çch 2: Thay ph¬ng tr×nh cña (d) vµo (S), ta ®îc:
(1 + t)2 + (2 − t)2 + (1 + t)2 = 3 ⇔ 3t2 + 3 = 0, v« nghiÖm.
VËy, ®êng th¼ng (d) vµ mÆt cÇu (S) kh«ng cã ®iÓm chung.
Çch 1: MÆt cÇu (S) cã t©m I(2; 4; 2) vµ b¸n kÝnh R = 6 , ta cã:

 
 IM, u 
 
=
d(I, (d))  = 6 R ⇒ (d) tiÕp xóc víi (S).
=
u
(t − 1)2 + (−t − 2)2 + (t − 1)2 = 6 ⇔ 3t2 = 0 ⇔ t = 0.
Çch 1: MÆt cÇu (S) cã t©m I(0; 2; 0) vµ b¸n kÝnh R = 3, ta cã:
 
 IM, u 
 
=
d(I, (d))  = 2 < R ⇒ (d) c¾t (S) t¹i hai ®iÓm A, B.
u
(1 + t)2 + t2 + (1 + t)2 = 9 ⇔
=
 t1 1 ⇒ A(2; 1; 2)
⇔ 3t + 4t − 7 = 0 ⇔ 
2
7  4 13 4  .
t2 =− ⇒ B − ; ; − 
 3  3 3 3
VËy, ®êng th¼ng (d) c¾t mÆt cÇu (S) t¹i hai ®iÓm A, B.
 Chó ý: Trong trêng hîp ®êng th¼ng (d) c¾t mÆt cÇu (S) t¹i hai ®iÓm A, B
1. T×m to¹ ®é A, B (hoÆc ®é dµi ®o¹n AB), chóng ta sö dông çch 2.
2. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (∆) song song víi (d) vµ c¾t mÆt cÇu (S) t¹i hai
®iÓm E, F sao cho EF cã ®é dµi lín nhÊt th× ®êng th¼ng (∆) cÇn dùng sÏ ®i qua I
vµ song song víi (d).
3. ViÕt ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng (PA), (PB) tiÕp xóc víi (S) theo thø tù t¹i çc
®iÓm A, B, chóng ta cã ngay:

 MÆt ph¼ng (PA) ®i qua A vµ cã vtpt IA .

 MÆt ph¼ng (PB) ®i qua B vµ cã vtpt IB .
Lu ý: NÕu chØ víi yªu cÇu tÝnh gãc α gi÷a (PA), (PB) th× α = g(IA, IB).
c. C¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh b»ng r (hoÆc
Chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Ta cã:

 §êng th¼ng (d) cã vtcp u(a; b; c) .
 MÆt cÇu (S) cã t©m I vµ b¸n kÝnh R.

Bíc 2: Gäi (P) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, th× v× (P) vu«ng gãc víi (d) nªn:
(P): ax + by + cz + D = 0.
d(I, (P)) = R ⇒ D
⇒ Ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng (P1), (P2).
b. §Ó (P) c¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn lín cña
(S) ®iÒu kiÖn lµ:
I ∈ (P)) ⇒ D ⇒ Ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P).
c. §Ó (P) c¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C) cã
b¸n kÝnh b»ng r ®iÒu kiÖn lµ:
= R 2 − r2 ⇒ D
d(I, (P))
⇒ Ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng (P1), (P2).
5. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (Q) chøa ®êng th¼ng (d) vµ c¾t mÆt cÇu (S) theo
thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn lín cña (S), khi ®ã:
(Q) = (I, (d)) = (IAB)
vµ chóng ta ®· biÕt hai çch ®Ó viÕt ®îc ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng ®i qua ba ®iÓm
kh«ng th¼ng hµng.
6. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa ®êng th¼ng (d) vµ c¾t mÆt cÇu (S) theo
thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn nhËn AB lµm ®êng kÝnh, chóng ta thùc hiÖn theo
çc bíc:
Bíc 1: Gäi H lµ trung ®iÓm AB, suy ra to¹ ®é cña H.
Bíc 2: Gäi (Q) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng th× IH ⊥ (Q). Do ®ã:
Qua H
(Q) :   .
 vtpt IH
thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh b»ng r (hoÆc biÕt chu vi ®êng
trßn hoÆc biÕt diÖn tÝch h×nh trßn ®ã), chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: Gäi (Q) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, gi¶ sö:
(Q): Ax + By + Cz + D = 0.
V× (Q) chøa (d) nªn A, B thuéc (Q). (1)
Bíc 2: §Ó (Q) c¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C) cã b¸n
= R 2 − r2 .
kÝnh b»ng r ®iÒu kiÖn lµ d(I, (Q)) (2)
Tõ (1), (2) chóng ta nhËn ®îc gi¸ trÞ t¬ng øng cña A, B, C, D.
Ngoµi ra chóng ta cßn cã thÓ gÆp thªm çc c©u hái:
1. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng qua A tiÕp xóc víi (S) vµ vu«ng gãc víi
®êng th¼ng (d).
2. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng qua A tiÕp xóc víi (S) vµ t¹o víi ®êng
th¼ng (d) mét gãc α.

Ph¬ng ph¸p chung ®Ó thùc hiÖn chóng sÏ ®îc tr×nh bµy trong phµn chó ý cña
trêng hîp ®êng th¼ng tiÕp xóc víi mÆt cÇu.
VÝ dô 2: Trong kh«ng gian, cho ®êng th¼ng (d) vµ mÆt cÇu (S) cã ph¬ng tr×nh:
x − 3 y −1 z − 3
(d) : = = ,
2 1 2
(S): (x − 1)2 + (y − 3)2 + (z − 4)2 = 18.
1. Chøng minh r»ng ®êng th¼ng (d) c¾t mÆt cÇu (S) t¹i hai ®iÓm A, B. TÝnh
®é dµi AB.
2. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (∆) song song víi (d) vµ c¾t mÆt cÇu (S) t¹i
hai ®iÓm E, F sao cho EF cã ®é dµi lín nhÊt.
3. ViÕt ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng (PA), (PB) tiÕp xóc víi (S) theo thø tù t¹i çc
®iÓm A, B. TÝnh sin gãc gi÷a hai mÆt ph¼ng (PA), (PB).
b. C¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ ®êng trßn lín cña (S).
c. C¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C) cã diÖn tÝch b»ng 2π.
thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn lín cña (S).
thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn nhËn AB lµm ®êng kÝnh.
thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C’) cã b¸n kÝnh b»ng 27 / 2.
 Gi¶i
Ta cã: 
 MÆt cÇu (S) cã t©m I(1; 3; 4) vµ b¸n kÝnh R = 3 2 .
1. Ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc çch sau:
Çch 1: ChuyÓn ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d) vÒ d¹ng tham sè:
 x= 3 + 2t

(d) :  y =1+ t , t ∈
z= 3 + 2t

 t =−1 ⇒ A(1; 0; 1)
(2t + 2)2 + (t − 2)2+ (2t − 1)2 = 18 ⇔ 9t2 = 9 ⇔  .
=t 1 ⇒ B(5; 2; 5)
Khi ®ã:
AB2 = (5 − 1)2 + 22 + (5 − 1)2 = 36 ⇔ AB = 6.

 
 MI, u 
 
d= d(I, (d))=  = 3 < R ⇒ (d) ∩ (S) = {A, B}.
u
Khi ®ã, víi lµ trung ®iÓm AB th×:
AB = 2AH = 2 R 2 − d= 2
2 18 −= 9 6.
2. §êng th¼ng (∆) c¾t mÆt cÇu (S) t¹i hai ®iÓm E, F biÕt EF cã ®é dµi lín nhÊt khi
(∆) ®i qua t©m I cña mÆt cÇu (S). Do ®ã, ta cã:
Qua I (1; 3; 4 ) x −1 y − 3 z − 4
(∆) :   ⇔ (∆) : = = .
 vtcp u ( 2; 1; 2 ) 2 1 2
3. Ta lÇn lît cã:
 MÆt ph¼ng (PA) tiÕp xóc víi mÆt cÇu (S) t¹i ®iÓm A lµ:
Qua A (1; 0; 1)
(PA):   ⇔ (PA): y + z − 1 = 0.
 vtpt AI ( 0; 3; 3 ) chän (0; 1; 1)
 MÆt ph¼ng (PB) tiÕp xóc víi mÆt cÇu (S) t¹i ®iÓm B lµ:
Qua B ( 5; 2; 5 )
(PB):   ⇔ (PB): 4x − y + z − 23 = 0.
 vtpt IB ( 4; − 1; 1)
Khi ®ã, ta ®îc:
−1 + 1
= cos α = 0 ⇔ sinα = 1.
1 + 1. 16 + 1 + 1

4. Gäi (P) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, th× v× (P) vu«ng gãc víi (d) nªn cã vtpt lµ u do ®ã
cã ph¬ng tr×nh:
(P): 2x + y + 2z + D = 0.
Suy ra:
2+3+8+ D D + 13
= d(I, (P)) = .
22 + 12 + 22 3
D + 13
d(I, (P)) = R ⇔ = 3 2 ⇔ D + 13 = 9 2 ⇔ D= −13 ± 9 2.
3
Khi ®ã:
 Víi D = −13 + 9 2 , ta ®îc mÆt ph¼ng (P1) cã ph¬ng tr×nh:
(P1 ) : 2x + y + 2z − 13 + 9 2 = 0.
 Víi D = −13 − 9 2 , ta ®îc mÆt ph¼ng (P1) cã ph¬ng tr×nh:
(P2 ) : 2x + y + 2z − 13 − 9 2 = 0.
b. §Ó (P) c¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn lín cña (S) ®iÒu kiÖn lµ:

I ∈ (P)) ⇔ 2.1 + 3 + 2.4 + D = 0 ⇔ D = −13.

VËy, ta ®îc ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (P): 2x + y + 2z − 13 = 0.
c. Gäi r lµ b¸n kÝnh cña ®êng trßn (C), ta cã:
S(C) = 2π ⇔ πr2 = 2π ⇔ r = 2. .
§Ó (P) c¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C) cã b¸n kÝnh r = 2
®iÒu kiÖn lµ:
D + 13
= R 2 − r2 ⇔
d(I, (P)) =4
3
⇔ D + 13 = 12 ⇔ D = −1 hoÆc D = −25.
Khi ®ã:
5. MÆt ph¼ng (Q) chøa ®êng th¼ng (d) vµ c¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét
®êng trßn lín cña (S) th× (Q) = (IAB). Tíi ®©y, chóng ta cã thÓ tr×nh bµy theo çc
çch sau:

Çch 1: Gäi n lµ vtpt cña mÆt ph¼ng (Q), ta ®îc:
   
n =  IA, IB  = (6; 12; −12) chän n (1; 2; −2).
Qua A(1; 0;1)
(Q) :   ⇔ (Q): x + y − 2z + 1 = 0.
 vtpt n(1; 2; − 2)
Çch 2: Gi¶ sö mÆt ph¼ng (Q) cã ph¬ng tr×nh:
(Q): Ax + By + Cz + D = 0 víi A2 + B2 + C2 > 0. (1)
V× I, A, B thuéc (Q), ta ®îc:
A + 3B + 4C + D = 0 3B + 4C + D =−1 B = 1
 chän A=1
 
A + C + D = 0 ⇔ C + D = −1 ⇔ C = −2 .
5A + 2B + 5C + D =  D = 1
 0 2B + 5C + D =−5 
Thay A, B, C, D vµo (1), ta ®îc (Q): x + y − 2z + 1 = 0.
6. Gäi H lµ trung ®iÓm AB, suy ra H(3; 3; 1).
Gäi (R) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng th× (R) vu«ng gãc víi IH, do ®ã:
Qua H(3; 1; 3)
(R) :   ⇔ (R): 2x − 2y − z − 1 = 0.
 vtpt HI(2; − 2; − 1)
7. Gi¶ sö mÆt ph¼ng (T) cÇn dùng cã ph¬ng tr×nh:
(T): Ax + By + Cz + D = 0 víi A2 + B2 + C2 > 0.
V× A, B thuéc (T), ta ®îc:
A + C + D = 0 B =−2A − 2C
 ⇔  .
5A + 2B + 5C + D = 0 D =−A − C

27
§Ó (T) c¾t mÆt cÇu (S) theo thiÕt diÖn lµ mét ®êng trßn (C’) cã b¸n kÝnh r =
2
®iÒu kiÖn lµ:
A + 4B + 3C + D 27
=
d(I, (T)) R 2 − r2 ⇔ = 18 −
A 2 + B2 + C 2 2
A + 4B + 3(−2A − 2B) + (−A − B) 9
⇔ =
A + B + (−2A − 2B)
2 2 2 2
⇔ 2(6A + 3B) 2 = 9(5A 2 + 8AB + 5B2 ) ⇔ 27A2 − 27B2 = 0 ⇔ A = ±B.
Khi ®ã:
 Víi A = B th× chän A = 1 suy ra B = 1, C = −4 vµ D = −2, ta ®îc mÆt ph¼ng:
(T1): x + y − 4z − 2 = 0.
 Víi A = −B th× chän A = 1 suy ra B = −1, C = D = 0, ta ®îc mÆt ph¼ng:
(T2): x − y = 0.
VËy, tån t¹i hai mÆt ph¼ng (T1) vµ (T2) tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 Chó ý: Trong trêng hîp ®êng th¼ng (d) tiÕp xóc víi mÆt cÇu (S) (t©m I,
b¸n kÝnh R) t¹i ®iÓm A chóng ta thêng gÆp thªm c©u hái:
1. T×m to¹ ®é tiÕp ®iÓm A, sö dông çch 2 trong ph¬ng ph¸p xÐt vÞ trÝ t¬ng ®èi
cña ®êng th¼ng víi mÆt cÇu.
2. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng song song víi (d) vµ c¾t mÆt cÇu (S) t¹i hai
®iÓm E, F sao cho EF cã ®é dµi lín nhÊt.
Thùc hiÖn t¬ng tù nh trong çc trêng hîp ®êng th¼ng c¾t hoÆc tiÕp xóc
víi mÆt cÇu.
víi mÆt cÇu.
4. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa ®êng th¼ng (d) vµ 
tiÕp xóc víi (S), ta thÊy
ngay mÆt ph¼ng (P) cÇn dùng sÏ ®i qua A vµ cã vtpt lµ IA .
trßn hoÆc biÕt diÖn tÝch h×nh trßn ®ã).
víi mÆt cÇu.

7. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng qua A vµ c¾t mÆt cÇu (S) t¹i ®iÓm B sao cho
AB cã ®é dµi lín nhÊt, ta thùc hiÖn viÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (IA).
8. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng qua A tiÕp xóc víi (S) vµ vu«ng gãc víi ®êng
th¼ng (d), chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc: 
Bíc 3: Gi¶ sö ®êng th¼ng (d’) cÇn dùng cã vtcp u ' , ta cã:
 
(d') ⊥ (d) u ' ⊥ u   
 ⇔    ⇒ u ' =  u, IA  .
(d') ⊥ IA u ' ⊥ IA
Bíc 4: Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d’) ®îc cho bëi:
Qua A
(d’):   .
 vtcp u '
9. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng qua A tiÕp xóc víi (S) vµ t¹o víi ®êng th¼ng
(d) mét gãc α, chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc: 
Bíc 3: Gi¶ sö ®êng th¼ng (∆) cÇn dùng cã vtcp u ∆ (a; b; c), ta cã:
   
u ∆ ⊥ IA ⇔ u ∆ .IA = 0 . (1)
 
u ∆ .u
g((∆), (d)) = α ⇔  =  cos α . (2)
u∆ . u

Gi¶i hÖ t¹o bëi (1) vµ (2) chóng ta nhËn ®îc to¹ ®é cña u ∆ .
Qua A
(∆):   .
 vtcp u ∆
 x= 1 + t

(d): y= 2 + t , t ∈  , (S): (x − 1)2 + (y − 2)2 + (z − 1)2 = 3.
z= 4 + 2t

a. Chøng minh r»ng ®êng th¼ng (d) tiÕp xóc víi mÆt cÇu (S) t¹i ®iÓm A. T×m
to¹ ®é tiÕp ®iÓm A.
b. ViÕt ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng chøa (d) vµ tiÕp xóc víi (S).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng qua A vµ c¾t mÆt cÇu (S) t¹i ®iÓm B sao cho
AB cã ®é dµi lín nhÊt.
d. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng qua A tiÕp xóc víi (S) vµ vu«ng gãc víi
®êng th¼ng (d).
e. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng qua A tiÕp xóc víi (S) vµ t¹o víi ®êng
th¼ng (d) mét gãc 300.
 Gi¶i
Ta cã:


 MÆt cÇu (S) cã t©m I(1; 2; 1) vµ b¸n kÝnh R = 3 .
a. Thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d) vµo ph¬ng tr×nh (S), ta ®îc:
t2 + t2 + (2t + 3)2 = 3 ⇔ 6t2 + 12t + 6 = 0 ⇔ t = −1 ⇒ A(0; 1; 2).
b. Gi¶ sö (P) lµ mÆt ph¼ng cÇn dùng, ta thÊy ngay:
Qua A ( 0; 1; 2 )
(P):   ⇔ (P): x + y − z + 1 = 0.
 vtpt IA ( −1; − 1; 1)
c. Gi¶ sö (d1) lµ ®êng th¼ng cÇn dùng, ta thÊy ngay:
Qua A Qua A ( 0; 1; 2 ) x y −1 z − 2
(d1):  ⇔ (d1):   ⇔ (d1 ) := = .
Qua I  vtpt IA ( −1; − 1; 1) −1 −1 1

d. Gi¶ sö ®êng th¼ng (d’) cÇn dùng cã vtcp u ' , ta cã:
 
(d') ⊥ (d) u ' ⊥ u    
 ⇔    ⇒ u='  u, IA=  (3; − 3; 0) chän u '(1; − 1; 0) .

(d') ⊥ IA u ' ⊥ IA
Khi ®ã, ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (d’) ®îc cho bëi:
x = t
Qua A(0; 1; 2) 
(d’):   ⇔ (d’): y= 1 − t , t ∈  .
 vtcp u '(1; − 1; 0) z = 2

 
e. Gi¶ sö ®êng th¼ng (∆) cÇn dùng cã vtcp u ∆ (a; b; c) ≠ 0 , ta lÇn lît cã:
   
u ∆ ⊥ IA ⇔ u ∆ .IA = 0 ⇔ a + b − c = 0 ⇔ c = a + b.
 
u ∆ .u
g((∆), (d)) = 300 ⇔   = cos30 0
u∆ . u
a.1 + b.1 + c.2 3 a + b + 2c 3
⇔ = ⇔ =
a + b + c . 1 +1 + 2
2 2 2 2 2 2 2
a +b +c 2 2 2
2
⇔ 2 [ a + b + 2(a + b)]= 9 a + b + (a + b)2 
2 2 2
⇔ (a + b)2 = a2 + b2 ⇔ 2ab = 0 ⇔ b = 0 hoÆc a = 0.

Khi ®ã:
 
 Víi b = 0 th× a = c ta ®îc u ∆ (a; 0; a) chän u ∆ (1; 0; 1), tõ ®ã:
x = t
Qua A ( 0; 1; 2 ) 
(∆1):   ⇔ (∆1): y = 1 , t ∈  .
 vtpt u ∆ (1; 0; 1) z= 2 + t

 
 Víi a = 0 th× c = b ta ®îc u ∆ (0; b; b) chän u ∆ (0; 1; 1), tõ ®ã:

x = 0
Qua A ( 0; 1; 2 ) 
(∆1):   ⇔ (∆1): y= 1 + t , t ∈  .
 vtpt u ∆ (0; 1; 1) z= 2 + t

VËy, tån t¹i hai ®êng th¼ng (∆1), (∆2) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
 Chó ý: Trong trêng hîp ®êng th¼ng (d) kh«ng c¾t mÆt cÇu (S) (t©m I b¸n
kÝnh R) chóng ta thêng gÆp thªm c©u hái:
víi mÆt cÇu.
víi mÆt cÇu.
trßn hoÆc biÕt diÖn tÝch h×nh trßn ®ã).
víi mÆt cÇu.
4. ViÕt ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng chøa ®êng th¼ng (d) vµ tiÕp xóc víi mÆt cÇu
(S). Gi¶ sö çc tiÕp ®iÓm lµ T1, T2, h·y viÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (T1T2),
chóng ta thùc hiÖn theo çc bíc lín sau:
Bíc 1: LËp ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng (P1), (P2) chøa (d) vµ tiÕp xóc víi (S).
Bíc 2: T×m to¹ ®é çc tiÕp ®iÓm T1, T2 víi çch hiÓu chóng chÝnh lµ h×nh chiÕu
vu«ng gãc cña I trªn çc mÆt ph¼ng (P1), (P2).
Bíc 3: ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (T1T2).
x −1 y − 3 z −1
(d) : = = , (S): x2 + y2 + (z − 2)2 = 9.
2 −3 −2
a. Chøng minh r»ng ®êng th¼ng (d) kh«ng c¾t mÆt cÇu (S).
b. ViÕt ph¬ng tr×nh çc mÆt ph¼ng chøa ®êng th¼ng (d) vµ tiÕp xóc víi mÆt
cÇu (S).
c. Gi¶ sö çc tiÕp ®iÓm cña (S) víi çc mÆt ph¼ng trong c©u b) lµ T1, T2, h·y
viÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (T1T2).
 Gi¶i
Ta cã: 
 §êng th¼ng (d) cã vtcp u(2; − 3; − 2) vµ ®i qua ®iÓm M(1; 3; 1).

 MÆt cÇu (S) cã t©m I(0; 0; 2) vµ b¸n kÝnh R = 3

a. ChuyÓn ph¬ng tr×nh cña (d) vÒ d¹ng tham sè:
x= 1 + 2t

(d) : y = 3 − 3t , t ∈  .
z= 1 − 2t

Thay ph¬ng tr×nh tham sè cña (d) vµo ph¬ng tr×nh (S), ta ®îc:
(1 + 2t)2 + (3 − 3t)2 + (−2t − 1)2 = 9 ⇔ 17t2 − 10t + 2 = 0, v« nghiÖm.
VËy, ®êng th¼ng (d) kh«ng c¾t mÆt cÇu (S).
b. LÊy thªm ®iÓm N(3; 0; −1) thuéc (d) vµ gi¶ sö mÆt ph¼ng (P) cÇn dùng cã ph¬ng tr×nh:
(P): Ax + By + Cz + D = 0, víi A2 + B2 + C2 > 0.
Ta lÇn lît cã:
A + 3B + C + D = 0 = 2A − 3B
2C
 1⇔  . (I)
3A − C + D = 0 2D = −4A − 3B
 §Ó (P) tiÕp xóc víi (S) ®iÒu kiÖn lµ:
2C + D
d(I, (P)) = R ⇔ =3
A + B2 + C 2
2
⇔ ( 2C + D ) = 9(A 2 + B2 + C2 ) .
2
§Ó tiÖn tÝnh to¸n, ta nh©n hai vÕ cña ®¼ng thøc trªn víi 4:
( 4C + 2D ) = 36(A 2 + B2 ) + 9(2C)2
2
⇔ ( 4A − 6B − 4A − 3B )= 36(A 2 + B2 ) + 9(2A − 3B) 2

2
⇔ 81B2 =72A 2 + 117B2 − 108AB ⇔ 2A 2 − 3AB + B2 = 0

⇔ B = 2A hoÆc A = B.
Khi ®ã:
 Víi B = 2A th× chän A = 1 suy ra B = 2, C = −2, D = −5, ta ®îc:
(P1): x + 2y − 2z − 5 = 0.
1 7
 Víi A = B th× chän A = 1 suy ra B = 1, C = − ,D= − , ta ®îc:
2 2
1 7
(P2 ) : x + y − z − = 0 ⇔ (P2): 2x + 2y − z − 7 = 0.
2 2
VËy, cã hai mÆt ph¼ng (P1), (P2) tho¶ m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.
Qua I Qua I(0;0;2)
(IT1):  ⇔ (IT1):  
(IT1 ) ⊥ (P1 )  vtcp n1 (1;2; − 2)

x = t

⇔ (IT1): y = 2t , t ∈ .
z= 2 − 2t

V× (IT1) ∩ (P1) = {T1}, do ®ã:
t + 4t − 2(2 − 2t) − 5 = 0 ⇔ 9t − 9 = 0 ⇔ t = 1⇒ T1(1; 2; 0).
x = 2t
Qua I Qua I(0;0;2) 
(IT2):  ⇔ (IT2):   ⇔ (IT2): y = 2t , t ∈ 
(IT2 ) ⊥ (P2 )  vtcp n 2 (2;2; − 1) 
z= 2 − t
V× (IT2) ∩ (P2) = {T2}, do ®ã:
4t + 4t − (2 − t) − 7 = 0 ⇔ 9t − 9 = 0 ⇔ t = 1⇒ T2(2; 2; 1).
 Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (T1T2) ®îc cho bëi:
 x= 1 + t
Qua T1 (1; 2; 0) 
(T1T2):   ⇔ (T1T2): y = 2 , t ∈  .
 vtcp T1T2 (1; 0; 1) 
z = t
Bµi to¸n 10: Gãc vµ kho¶ng çch.
1. Cho hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2), theo thø tù cã vtcp lµ:
 
a (a1; a2; a3), b (b1; b2; b3).
π
2

| a.b | | a1b1 + a 2 b 2 + a 3 b3 |
cosα =   = .
| a |.| b | a1 + a 22 + a 32 . b12 + b 22 + b32
2
 LÊy M1, M2 theo thø tù thuéc (d1) vµ (d2), kho¶ng çch gi÷a (d1), (d2) ®îc
cho bëi:
  
a, b  .M1M 2
 
d((d1), (d2)) =   .
a, b 
 
Lu ý:
§iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó (d1) ⊥ (d2) lµ:
cosα = 0 ⇔ a1b1 + a2b2 + a3b3 = 0.
Trong nhiÒu bµi to¸n ta l¹i ¸p dông kÕt qu¶ sau cña h×nh kh«ng gian,
b»ng çch thùc hiÖn theo çc bíc:
Bíc 1: T×m gãc, ta ®i t×m ®iÓm I nµo ®ã tho¶ m·n:
IA //(d1 )

IB //(d 2 )

.
Khi ®ã, ta cã g((d1), (d2)) = AIB
Bíc 2: TÝnh gãc:  
 NÕu biÕt ®îc to¹ ®é cña IA vµ IB th× sö dông c«ng thøc.
 Sö dông tØ sè lîng gi¸c cña gãc trong tam gi¸c vu«ng
hoÆc dïng ®Þnh lÝ cosin trong tam gi¸c thêng.
2. Cho:

 MÆt ph¼ng (P) cã vtpt n (n1; n2; n3).

 §êng th¼ng (d) cã vtcp a (a1; a2; a3).
Gäi α lµ gãc t¹o bëi (P) vµ (d), β lµ gãc gi÷a ®êng th¼ng (d) vµ ®êng th¼ng
 π
chøa vtpt n (0 ≤ α, β ≤ ), th×:
2
π
α+β = ⇒ sinα = cosβ,
2
ta cã:
| a 1 n1 + a 2 n 2 + a 3 n 3 |
sinα = .
a1 + a 22 + a 32 . n12 + n 22 + n 32
2
Chó ý: §iÒu kiÖn ®Ó (d) // (P) (hoÆc thuéc (P)) lµ:

sinα = 0 ⇔ a1n1 + a2n2 + a3n3 = 0.

3. Cho ®iÓm M vµ ®êng th¼ng (d) cã vtcp a vµ ®i qua ®iÓm M0. Khi ®ã, kho¶ng
çch tõ ®iÓm M ®Õn ®êng th¼ng (d) ®îc cho bëi:
 
 MM 0 ,a 
 
d(M, (d)) =  .
|a|
VÝ dô 1: X¸c ®Þnh sè ®o gãc gi÷a hai ®êng th¼ng (d1) vµ (d2) cã ph¬ng tr×nh
cho bëi:
x = t
x + 2 y +1 z 
a. (d1): = = , (d2): y= 2 − t , t ∈  .
−2 1 3 z = 1 + 3t

x = 1 − 2t x= u − 1
 
b. (d1): y = t + 1 , t ∈  vµ (d2): y= 5 + 2u , u ∈  .
z= 3t − 1 =
 z 3u + 2
 Gi¶i 
a. Gäi a1 , a 2 theo thø tù lµ vtcp cña (d1) vµ (d2), ta cã:
 
a1 (−2; 1; 3), a 2 (1; −1; 3).

π
2
 
| a .a | | (−2).1 + 1.(−1) + 3.3 | 6
cosα =  1 2 = = .
| a1 | . | a 2 | (−2) + 1 + 3 . 1 + (−1) + 3
2 2 2 2 2 2
151
 
b. Gäi a1 , a 2 theo thø tù lµ vtcp cña (d1) vµ (d2), ta cã:
 
a1 (2; 1; 3); a 2 (1; 2; 3).
π
2
 
| a .a | | 2.1 + 1.2 + 3.3 | 13
cosα =  1 2 = = .
| a1 | . | a 2 | 2 +1 + 3 . 1 + 2 + 3
2 2 2 2 2 2 14
VÝ dô 2: Cho mÆt ph¼ng (P) vµ ®êng th¼ng (d) cã ph¬ng tr×nh:

x+3
(P): x + 2y − z + 5 = 0, (d): = y + 1 = z − 3.
2
a. TÝnh to¹ ®é giao ®iÓm cña (d) vµ (P).
b. TÝnh gãc gi÷a (d) vµ (P).
c. ViÕt ph¬ng tr×nh h×nh chiÕu vu«ng gãc cña (d) lªn (P).
d. ViÕt ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng (∆), n»m trªn (P) ®i qua giao ®iÓm cña (d)
vµ (P) vµ vu«ng gãc víi (d).
 Gi¶i
a. ChuyÓn ph¬ng tr×nh (d) vÒ d¹ng tham sè, ®îc:
x= 2t − 3

y = t − 1 , t ∈  .
z = t + 3

Thay x, y, z tõ ph¬ng tr×nh tham sè cña (d) vµo ph¬ng tr×nh (P), ta ®îc:
(2t − 3) + 2(t − 1) − (t + 3) + 5 = 0 ⇔ t = 1 ⇒ I(−1; 0; 4).
 
b. Gäi a lµ vtcp cña ®êng th¼ng (d), ta cã a (2; 1; 1).
 
Gäi n lµ vtpt cña mÆt ph¼ng (P), ta cã n (1; 2; −1).
| 2 + 2 −1 | 1 π
sinα = = ⇒α= .
4 + 1 + 1. 1 + 4 + 1 2 6
π
VËy, gãc gi÷a (d) vµ (P) b»ng .
6
c. LÊy A(−3; −1; 3) ∈ (d).
Goi (Q) lµ mÆt ph¼ng chøa (d) vµ vu«ng gãc víi (P), ta cã:
qua A(−3; − 1;3) qua A(−3; − 1;3)
(Q):    ⇔ (Q):  
 hai vtcp a(2;1;1) & n(1;2; − 1)  vtpt m(−3;3;3)
⇔ (Q): x − y − z − 5 = 0

Khi ®ã, h×nh chiÕu vu«ng gãc (d1) cña (d) lªn (P) chÝnh lµ giao tuyÕn cña hai mÆt
ph¼ng (P) vµ (Q) nªn cã ph¬ng tr×nh:
x + 2y − z + 5 = 0
(d):  .
x − y − z − 5 = 0

d. Gäi b lµ vtcp cña ®êng th¼ng (∆), tõ gi¶ thiÕt:
 
b ⊥ n   1 1 1 2 2 1 
  ⇔ b  , ,  = (−3; 3; 3) chän (−1; 1; 1).
b ⊥ a  2 − 1 −1 1 1 2 
VËy ®êng th¼ng (∆) ®îc cho bëi:
Qua I(−1; 0; 4) x +1 y z − 4
(∆):   ⇔ (∆): = = .
 vtcp b ( −1;1;1) −1 1 1
 Chó ý: Cã thÓ lËp luËn nh sau:

qua I(−1;0;4) qua I(−1;0;4)
   qua I(−1;0;4)
(∆): (∆) ⊂ (P) ⇔ (∆): b ⊥ n ⇔ (∆):   .
(∆) ⊥ (d)   b // m
 b ⊥ a
Bµi to¸n 11: Ph¬ng ph¸p to¹ ®é hãa.

Sö dông kiÕn thøc vÒ thiÕt lËp hÖ täa ®é ®· ®îc tr×nh bµy trong chñ ®Ò 1.
VÝ dô 1: Cho h×nh hép ch÷ nhËt ABCD.A'B'C'D' víi AB = a, BC = b, CC' = c.
a. TÝnh kho¶ng çch tõ ®iÓm A tíi mÆt ph¼ng (A'BD).
b. TÝnh kho¶ng çch tõ ®iÓm A' tíi ®êng th¼ng C'D.
c. TÝnh kho¶ng çch gi÷a hai ®êng th¼ng BC' vµ CD'.
 Híng dÉn: ThiÕt lËp hÖ to¹ ®é Axyz víi B, D, A’ theo thø tù z
c A' B'
thuéc Ox, Oy, Oz.
C'
 Gi¶i D'
Chän hÖ täa ®é Axyz víi B, D, A’ theo thø tù thuéc çc a x

A
tia Ox, Oy, Oz, ta ®îc: B
A(0; 0; 0), B(a; 0; 0), C(a; b; 0), D(0; b; 0) b
y D C
A'(0; 0; c), B'(a; 0; c), C'(a; b; c), D'(0; b; c)
a. Sö dông ph¬ng tr×nh mÆt ch¾n, ta ®îc ph¬ng tr×nh mÆt ph¼ng (A'BD) cã d¹ng:
x y z
(A1BD): + + = 1 ⇔ (A'BD): bcx + acy + abz − abc = 0
a b c
Kho¶ng çch tõ A ®Õn mÆt ph¼ng (A'BD) ®îc cho bëi:
−abc abc
d= = .
b c +a c +a b
2 2 2 2 2 2
b c + a 2c2 + a 2 b2
2 2
b. Ta cã:

 
[A 'C',C'D] [(a; b; 0),(−a; 0; − c)] b2c2 + a 2c2 + a 2 b2
d(A', C'D) =  = = .
C'D (−a; 0; − c) a 2 + c2
c. Ta cã:
  
[BC',CD '].BC abc
d(BC', CD') =   = .
[BC',CD '] b c + a 2c2 + a 2 b2
2 2

Bài Giảng Trọng Tậm Toán Lớp 12

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bài Giảng Trọng Tậm Toán Lớp 12

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tailieumontoan.

Điện thoại (Zalo) 039.373.2038

BÀI GIẢNG TRỌNG TÂM

Tài liệu sưu tầm, ngày 15 tháng 8 năm 2023

phÇn II: h×nh häc

phÇn I: gi¶i tÝch

ch­¬ng 1 − øng dông ®¹o hµm

A. KiÕn thøc cÇn nhí

I. tÝnh ®¬n ®iÖu cña hµm sè

Gi¶ sö hµm sè y = f(x) x¸c ®Þnh trªn kho¶ng I th×:

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 7

§Þnh lÝ 2: Cho hµm sè y = f(x) cã ®¹o hµm trªn kho¶ng I.

II. Cùc trÞ cña hµm sè

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 8

2. ®iÒu kiÖn cÇn ®Ó hµm sè cã cùc trÞ

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 9

B­íc 2: T×m c¸c nghiÖm xi (i = 1, 2, ...) cña ph­¬ng tr×nh f'(x) = 0.

b. NÕu tån t¹i mét ®iÓm x0 ∈ D sao cho:

IV. ®å thÞ cña hµm sè vµ PhÐp tÞnh tiÕn hÖ to¹ ®é

2. ph­¬ng tr×nh ®­êng cong ®èi víi hÖ täa ®é míi

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 10

2. ®­êng tiÖm cËn xiªn

Quy t¾c: Gi¶ sö khi x → ∞ th× f(x) → ∞.

VI. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn vµ vÏ ®å thÞ hµm sè

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 11

B Ph­¬ng ph¸p gi¶i c¸c d¹ng to¸n liªn quan

§1. tÝnh ®¬n ®iÖu cña hµm sè

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 12

B¶ng biÕn thiªn:

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 13

B¶ng biÕn thiªn:

B¶ng biÕn thiªn:

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 15

B¶ng biÕn thiªn: Ta cã c¸c tr­êng hîp:

ThÝ dô 5. Kh¶o s¸t sù biÕn thiªn cña hµm sè=y 2x − x 2 .

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 16

 NhËn xÐt: Hµm v« tØ d¹ng:

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 17

Hµm sè x¸c ®Þnh trªn I

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 18

VËy, víi m ≥ 0 tháa m·n ®iÒu kiÖn ®Çu bµi.

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 19

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 20

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 21

⇔ f(x) = x2 − m ≥ 0, ∀x∈(1; +∞) ⇔ f(1) ≥ 0 ⇔ 1 − m ≥ 0 ⇔ m ≤ 1.

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 22

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 23

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 24

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 25

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 26

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 27

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 28

§2. cùc trÞ cña hµm sè

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 29

ThÝ dô 1. T×m cùc trÞ cña hµm sè y = 8 − x2 .

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 30

B¶ng biÕn thiªn:

 NhËn xÐt: Hµm ®a thøc bËc ba tæng qu¸t cã d¹ng:

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 31

B¶ng biÕn thiªn:

B¶ng biÕn thiªn:

Liên hệ tài liệu word toán SĐT (zalo): 039.373.2038 32

u '(x)v(x) − u(x)v '(x)

B­íc 2: T×m miÒn x¸c ®Þnh cña hµm sè.

ch¬ng 1 − øng dông ®¹o hµm

Bíc 2: T×m c¸c nghiÖm xi (i = 1, 2, ...) cña ph¬ng tr×nh f'(x) = 0.

2. ph¬ng tr×nh ®êng cong ®èi víi hÖ täa ®é míi

2. ®êng tiÖm cËn xiªn

B Ph¬ng ph¸p gi¶i c¸c d¹ng to¸n liªn quan

B¶ng biÕn thiªn: Ta cã c¸c trêng hîp:

Bíc 2: T×m miÒn x¸c ®Þnh cña hµm sè.

KÕt hîp (2) vµ (3') ta ®îc 0 < m < 4.

 Min y = 2 , ®¹t ®îc khi x = 2 hoÆc x = 4.

 Min y = Min{f(2), f(3), f(4)} = Min{ 2 , 2, 2}= 2 , ®¹t ®îc khi x = 2

Hµm sè ®îc viÕt l¹i díi d¹ng:

ThÝ dô 1. T×m m ®Ó ph¬ng tr×nh x3 − 3x2 + m = 0 cã ba nghiÖm ph©n biÖt.

§5. ®êng tiÖm cËn cña ®å thÞ

 §êng th¼ng y = x − 1 lµ tiÖm cËn xiªn v× lim [y − (x − 1)] = 0.

 §êng th¼ng x = 2 lµ tiÖm cËn ®øng v× lim y = ∞.

 §êng th¼ng y = x + 2 lµ tiÖm cËn xiªn v× lim [y − (x + 2)] = 0.

VËy, ®å thÞ hµm sè cã ba ®êng tiÖm cËn.

 §êng th¼ng (d2): y = m lµ tiÖm cËn ngang v× lim y = m .