Professional Documents
Culture Documents
TRNG I HC KHOA HC
---------------------
I HC THI NGUYN
TRNG I HC KHOA HC
---------------------
Mc lc
Mc lc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Li ni u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1
1.2
13
2.1
13
2.2
Cn nguyn thy bc n ca n v . . . . . . . . . . . . .
16
2.3
19
2.4
27
3 Tnh bt kh quy
31
3.1
a thc bt kh quy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
31
3.2
34
Kt lun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
41
42
Li cm n
Trc ht, ti xin gi li bit n chn thnh v su sc ti PGS.TS L
Th Thanh Nhn. C dnh nhiu thi gian v tm huyt trong vic hng
dn. Sau qu trnh nhn ti v nghin cu di s hng dn khoa hc
ca C, lun vn \a thc chia ng trn" ca ti c hon thnh.
C c kt qu ny, l nh s nhc nh, n c, dy bo ht sc tn
tnh v nghim khc ca C.
Ti cng xin gi li cm n chn thnh n Ban Gim hiu, Phng o
to-Khoa hc-Quan h quc t v Khoa Ton-Tin ca Trng i hc Khoa
hc - i hc Thi Nguyn to iu kin thun li nht trong sut qu
trnh hc tp ti trng cng nh thi gian ti hon thnh ti ny. S
gip nhit tnh v thi thn thin ca cc cn b thuc Phng o
to v Khoa Ton-Tin li trong lng mi chng ti nhng n tng
ht sc tt p.
Ti xin cm n Phng Gio dc v o to Qun L Chn - thnh ph
Hi Phng v Trng trung hc c s Nguyn B Ngc - ni ti ang cng
tc to iu kin cho ti hon thnh kha hc ny.
Ti xin cm n gia nh, bn b ng nghip v cc thnh vin trong
lp cao hc Ton K5B (Kha 2011-2013) quan tm, to iu kin, ng
vin c v ti c th hon thnh nhim v ca mnh.
Li ni u
Ta bit rng vi mi s nguyn dng n, c ng n cn bc n ca
n v: k = cos 2k
+ i sin 2k
, k = 0, 1, . . . , n 1. Ch rng k l cn
n
n
nguyn thy bc n ca n v nu v ch nu gcd(k, n) = 1. V th c
ng (n) cn nguyn thy bc n ca n v, trong l hm Euler.
Gi k1 , . . . , k(n) l cc cn nguyn thy bc n ca n v. Khi a thc
chia ng trn th n, k hiu l n (x), l a thc bc (n) c cho bi
cng thc n (x) = (x k1 ) . . . (x k(n) ). Mc ch ca lun vn ny l
trnh by mt s kt qu v a thc chia ng trn, nhng ng dng ca
a thc chia ng trn trong mt s bi ton s cp, v chng minh tnh
bt kh quy ca a thc chia ng trn.
Lun vn gm 3 chng. Cc kin thc chun b v s phc v a thc
c nhc li trong Chng 1. Phn u ca Chng 2 dnh trnh by
mt s tnh cht quan trng ca a thc chia ng trn. Chng ti chng
Y
t rng xn 1 =
d(x) (nh l 2.3.3), v t ta suy ra n (x) c cc
d|n
Chng 1
Kin thc chun b
Trc khi trnh by cc kt qu v a thc chia ng trn Chng 2,
chng ta nhc li kin thc c s v s phc v a thc.
a2 + b2 = |z|. Hn na, vi
=
)
+
i
sin(
)
. T y ta c th nng ln ly tha
z0
r0
bng cng thc sau (gi l cng thc Moirve):
z n = r n (cos n + i sin n).
r(cos
+ k2
+ k2
+ i sin
), k = 0, 1, . . . , n 1.
n
n
c bit, c ng n cn bc n ca n v, l
k = cos
2k
2k
+ i sin
, k = 0, 1, . . . , n 1.
n
n
ai xi v g(x) =
bi xi l bng nhau
10
T H qu trn ta c kt qu sau y.
1.2.7 H qu. Cho a1 , a2, . . . , ar K l nhng nghim phn bit ca
f (x) K[x]. Gi s ai l nghim bi ki ca f (x) vi i = 1, 2, . . . , r. Khi
f (x) = (x a1 )k1 (x a2 )k2 . . . (x ar )kr u(x), trong u(x) K[x] v
u(ai ) 6= 0 vi mi i = 1, . . . , r.
1.2.8 H qu. Cho 0 6= f (x) K[x] l a thc. Khi s nghim ca
f (x), mi nghim tnh vi s bi ca n, khng vt qu bc ca f (x).
Chng minh. Gi s a1, . . . , ar l cc nghim ca f (x) vi s bi ln lt
l k1 , . . . , kr . Theo H qu 1.2.7, tn ti g(x) K[x] sao cho
f (x) = (x a1)k1 (x a2 )k2 . . . (x ar )kr g(x).
V th deg f (x) = deg g(x) +
r
P
ki
i=1
r
P
ki , iu cn chng minh.
i=1
11
......
r
=r q .
k1
k k+1
12
1
rk2 (x)u1 (x) + rk1 (x)v1 (x) .
an
V th ta c d(x) =
Chng 2
Mt s tnh cht c s ca a thc chia
ng trn
2.1 Cng thc nghch chuyn Mobius
2.1.1 nh ngha. Hm Mobius : Z+ {1, 0, 1} c nh ngha nh
sau: t (1) = 1. Cho n > 1. Nu d2 khng l c ca n vi mi s
t nhin d > 1 th ta t (n) = (1)k , trong k l s cc c nguyn
t ca n. Nu c s t nhin d > 1 sao cho d2 l c ca n th ta t
(n) = 0.
T nh ngha trn ta c (6) = (1)2 = 1, (9) = 0, (12) = 0. Hin
nhin l hm nhn, tc l (mn) = (m)(n) vi mi s nguyn dng
m, n nguyn t cng nhau. Sau y l mt s tnh cht ca hm Mobius.
2.1.2 Mnh . Cho n l s nguyn dng. Khi
P
a) Nu n = 1 th (d) = 1.
d|n
P
b) Nu n 2 th (d) = 0.
d|n
13
14
(d) =
d|n
(d).
d|T
Gi p l mt c nguyn t bt k ca T . Ch rng mi c ca T l
mt c d ca T /p hoc l pd vi d l c ca T /p. V th, t tnh cht
hm nhn ca ta c
X
X
X
(d) =
((d) + (pd)) =
((d) + (p)(d))
d|T
d| Tp
d| Tp
X
((d) + (1)1 (d))
d| Tp
X
((d) (d)) = 0.
d| Tp
f (n) =
(d)F (n/d).
d|n
d|n
t| nd
15
V mi c t ca n/d u l c ca n nn ta c
X
X
X
X
(d)
f (t) =
f (t)
(d).
d|n
t| nd
d|n, t| nd
t|n
d|n, t| nd
t|n
d| nt
f (t)
t|n
(d) = 1 v nu
d| nt
(d) = f (n) ,
d| nt
d|n
f (t). Suy ra
t| nd
F (n/d)(d) =
d|n
Y
d|n
Y
t| nd
(d)
f (t)
V mi c t ca n/d u l c ca n nn ta c
(d)
P
Y
Y Y
Y
n (d)
(d)
F (n/d)
=
f (t)
=
f (t) d|n,t| d
.
d|n
d|n
t| nd
t|n
16
(d)
P
P
Y
Y Y
Y
Y
n (d)
(d)
d|n,t| n (d)
d
F (n/d)
=
f (t)
=
f (t)
=
f (t) d| t
.
d|n
d|n
t| nd
t|n
t|n
(d) = 1, v
d| nt
d| nt
F (n/d)(d) =
d|n
Y
d|n
f (t)
t| nd
P
f (t)
t|n
(d)
d|n,t| n
d
f (t)
d| n
t
(d)
(d)
= f (n) ,
t|n
17
1 i 3
1 i 3
, 2 =
.
0 = 1, 1 = +
2
2
2
2
Ta c ord(0) = 1, ord(1) = 3, ord(2 ) = 3. V th cc cn nguyn thy
bc 3 ca n v l 1 v 2.
b) Trong cc cn bc 4 ca n v: 1, 1, i, i, cc s i, i l cc cn
nguyn thy bc 4 ca n v.
2.2.7 Ch . Nu l mt cn bc n ca n v v d = ord() th l cn
nguyn thu bc d ca n v.
18
19
k
= (cos
2k n/d
2k
2k
2k
+ i sin
) = cos
+ i sin
= 1.
n
n
d
d
2kt
2kt
+ i sin
= 1.
n
n
2kt
= m2 vi m l mt s nguyn. Do kt l bi ca n. V
n
gcd(k, n) = 1 nn t l bi ca n. Suy ra t = n, tc l ord(k ) = n.
Suy ra
1
1
3
3
1 = + i ; 2 = i .
2
2
2
2
C (4) = 2 cn nguyn thu bc 4 ca n v l i v i.
2.3.2 V d. Cc cn bc 3 ca n v l
k = cos
2k
2k
+ i sin
, k = 0, 1, 2.
3
3
20
1
1
3
3
Cc cn nguyn thu bc 3 ca n v l 1 = + i ; 2 = i .
2
2
2
2
Do a thc chia ng trn th ba l
1
1
3
3
3 (x) = (x + ( i ))(x + ( + i )) = x2 + x + 1.
2
2
2
2
Cc cn bc 4 ca n v l
k = cos
2k
2k
+ i sin
, k = 0, 1, 2, 3.
4
4
21
22
d|n,d6=n
d|n,d6=n
Ngha l vi mi s t nhin x ta c
Y n
(d)
n (x) =
xd 1
.
d|n
23
n (xp )
.
b) Nu p khng l c ca n th pn (x) =
n (x)
Chng minh. Trc ht, gi s p|n. K hiu Ip,n l tp cc c d ca pn
sao cho d khng l c ca n. Theo H qu 2.3.6 ta c
(d)
Y pn
pn (x) =
xd 1
d|pn
Y
Y pn
(d)
(d)
pn
xd 1
xd 1
=
d|n
= n (x )
Y
dIp,n
pn
d
(d)
dIp,n
pn (x) = n (x ) .
Ngc li, gi s p khng l c ca n. Theo H qu 2.3.6 ta c:
Y pn
Y pn
Y pn
(d)
(d)
(pd)
pn (x) =
=
xd 1
xd 1
x pd 1
d|pn
d|n
d|n
Y n
Y pn
(d)
(d)
=
xd 1
xd 1
d|n
d|n
n (x )
.
n (x)
24
pk1n
pk2n
25
t|n t (X).
Do d|n v
p1
xp 1 xp 1
=
.
=
x1
1 (x)
26
Ch rng trong cc cn bc p ca n v
k = cos
2k
2k
+ i sin
, k = 0, . . . , p 1,
p
p
p1
Y
k=1
xp 1
.
(x k ) =
x1
27
A xp
(modp) .
Nu > 1 th theo H qu 2.3.8 ta c 0 a (x) =
p1 )
(x
a
nn x.xp
1 (modp)
28
n1
c. R rng 22
c.
Y
d|2p1p2...pn
d (2)
29
t A = {d | d l c ca 2p1 . . . pn } v
B = {d A | d l c ca p1 . . . pn }
C = {2d | d l c ca p1 . . . pn }.
Ta thy B C = A v B C = . Do
Y
Y
Y
d (2) =
d (2)
d|2p1p2 ...pn
d|p1p2 ...pn
d (2)
dB
k|p1p2...pn
d (2)
p1 p2...pn
Do vy
2p1p2 ...pn + 1 =
2k (2)
d (2)
dC
d|p1...pn
= (2
2d0 (2)
2d0|p1...pn
1)
Y
k|p1p2...pn
2k (2) .
2k (2).
k|p1p2...pn
30
Chng 3
Tnh bt kh quy
3.1 a thc bt kh quy
Cho K l trng con ca trng s phc C (chng hn Q, R, C)
3.1.1 nh ngha. Mt a thc f (x) K[x] c gi l bt kh quy nu
deg f (x) > 0 v f (x) khng phn tch c thnh tch ca hai a thc c
bc b hn. Nu deg f (x) > 0 v f (x) l tch ca hai a thc c bc b
hn th ta ni f (x) l kh quy.
3.1.2 V d. Cho f (x) K[x] v a K. Khi
(i) Nu deg f (x) = 1 th f (x) lun bt kh quy.
(ii) f (x) l bt kh quy nu v ch nu f (x + a) l bt kh quy.
(iii) Nu deg f (x) > 1 v f (x) c nghim trong K th f (x) kh quy.
(iv) Nu deg f (x) l 2 hoc 3 th f (x) l bt kh quy nu v ch nu n
khng c nghim trong K.
Tip theo, chng ta nh ngha khi nim a thc bt kh quy ca mt
phn t i s. Trc ht, ta cn kt qu sau.
3.1.3 nh ngha. Cho a C. Ta ni a l phn t i s trn K nu tn
ti mt a thc 0 6= f (x) K[x] nhn a lm nghim. Nu a khng i s
trn K th ta ni a l siu vit trn K.
31
32
3
7 R;
33
34
35
n
X
xi = x1 + . . . + xn
i=1
2 =
xi xj = x1 x2 + . . . + x1 xn + x2 x3 + . . . + xn1 xn
16i<j6n
......
n = x1 . . . xn .
B sau y, cn gi l \nh l c bn ca a thc i xng" l mt kt
qu quan trng v a thc i xng.
3.2.1 B . K hiu A = Z hoc A = Q. Cho f (x1 , . . . , xn ) l a thc
i xng vi h s trong A. Khi tn ti a thc g(x1 , . . . , xn ) vi cc
h s trong A sao cho f (x1 , . . . , xn ) = g(1, . . . , n ).
3.2.2 nh l. Cho p l s nguyn t. Khi a thc chia ng trn
p (x) l bt kh quy.
Chng minh. (Chng minh ca Gauss nm 1801) Vi p = 2 ta c 2 (x) =
x + 1 l a thc bt kh quy. Gi s p l s nguyn t l. Trc tin, t
f (x) l mt a thc dng chun bt k vi h s hu t c cc nghim
36
37
d
d1
x
x+
.
f (x) = x +
+ ... +
a0
a0
a0
Ta xt 4 trng hp sau:
(i) Trng hp 1: F 0 = F . Khi f (x) = f (x). Trong trng hp ny,
cc nghim ca f (x) xut hin thnh tng cp vi nhau, do f (x) l tch
ca d/2 nhn t, mi nhn t c dng (x )(x 1) = x2 (+1)x +1,
ch rng x2 ( + 1 )x + 1 l s dng vi mi s thc x. K hiu Fk l
tp cc lu tha bc k ca cc phn t ca F v fk (x) l a thc dng chun
m cc nghim ca n l cc phn t ca Fk vi mi k = 1, . . . , p 1.
Khi fk (x) cng c tnh cht ging nh tnh cht ca f (x), ngha l
n l tch ca nhng a thc ca bin x m mi a thc u nhn gi tr
dng vi mi s thc x. t qk = fk (1) vi k = 1, ..., p 1. Khi
q1, ..., qp1 l cc s hu t dng. Theo lp lun trn, mi a thc fk (x)
u c cc h s nguyn, v th q1 , ..., qp1 l cc s nguyn dng. Nu
(x1 , ..., xd ) = (1 x1 )...(1 xd ) th qk = (k1 , ..., kd ) vi k = 1, ..., p 1.
Ch rng F = {1, ..., d } v (p1, ..., pd ) = (1, ..., 1) = 0, do t ng
thc th hai trn ta thy rng q1 + ... + qp1 chia ht cho p. Nhn xt
rng f1 (x)...fp1 (x) = p (x)d v mi cn nguyn thu bc p ca n v l
nghim bi d ca a thc v bn tri ca ng thc ny. Do khi thay
x = 1 ta c c q1 , ..., qp1 = pd . V p l s nguyn t v d < p 1 nn
trong cc s nguyn q1 , ..., qp1 , lun tn ti g s (vi g > 0) bng 1 v cc
s cn li u l lu tha ca p, tc l q1 + ... + qp1 g(modp). Ch
rng 1 < 0 < g < p nn q1 + ... + qp1 chc chn khng chia ht cho p,
iu ny l mu thun vi khng nh q1 + ... + qp1 chia ht cho p trn.
(ii) Trng hp 2: F 6= F 0 v T = F F 0 6= . Gi t(x) l a thc dng
38
a1 d1
ad1
1
x
+ ... +
x + ).
a0
a0
a0
39
l tng f (1)p1 + (p 1)f () . . . f (p1 ), trong khi biu thc th hai
P
ca g(x) cho gi tr n An p vi tng chy trn cc bi n ca p. Do
f (1)p1 + (p 1)f () . . . f (p1 ) 0(modp), B c trc tip suy ra.
By gi gi s rng p (x) khng bt kh quy. Khi p (x) = f (x)g(x)
l tch ca hai a thc c bc dng. Ch rng c hai a thc f (x) v
g(x) u c h s nguyn. V th p = p (1) = f (1)g(1) v do mt
trong hai tha s f (1) hoc g(1) phi bng 1. Gi s rng f (1) = 1.
V k l mt nghim ca p (x) vi mi k nn f (k ) = 0 vi k 0( modp).
Mt khc ta li c f (1)p1 1(modp), iu ny mu thun.
Chng minh. (Chng minh ca Schonemann nm 1846) Chng ta c th
kim tra c tiu chun bt kh quy sau y: Cho f (x) Z[x] l a
thc bc k. Nu tn ti s nguyn t p v s nguyn a sao cho f (x) =
(x a)k + pg(x) vi g(x) Z[x] tha mn g(a) khng chia ht cho p,
p!
th f (x) l a thc bt kh quy trn Q. K hiu Cpi =
l s t
(p i)!i!
hp chp i ca p phn t. V p l s nguyn t nn Cpi l bi ca p vi
mi i = 1, . . . , p 1. V th ta c xp 1 (x 1)p (modp). Suy ra
xp 1
(x 1)p1 (modp). V vy th p (x) = xp1 + . . . + 1.
p (x) =
x1
Do p (1) = p v v th p (x) tho mn gi thit ca tiu chun bt kh
quy trn.
Chng minh. (Chng minh ca Eisenstein nm 1850). Chng ta c th kim
tra c tiu chun bt kh quy sau y, gi l tiu chun Eisenstein. Cho
f (x) = ck xk + . . . + c0 Z[x] l mt a thc v p l s nguyn t sao cho
h s cao nht ck khng chia ht cho p, cc h s khc ck1 , . . . , c0 u
chia ht cho p v h s t do c0 khng chia ht cho p2 . Khi f (x) l a
thc bt kh quy trn Q. By gi ta p dng tiu chun ny chng minh
tnh bt kh quy ca a thc chia ng trn p (x). R rng a thc ny
40
41
Kt lun
Trong lun vn ny, chng ti trnh by cc ni dung sau y v a
thc chia ng trn:
- Trnh by khi nim a thc chia ng trn n (x) v mt s tnh
cht c s ca a thc chia ng trn. Chng ti chng minh cng thc
Y
d (x) v t suy ra n (x) Z[x], ng thi ch ra rng nu
xn 1 =
d|n
42