Tèi -u ho¸

I. Môc ®Ých m«n häc

Cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ hai lÜnh vùc quan träng cña tèi -u ho¸ lµ: Quy
ho¹ch tuyÕn tÝnh vµ qui ho¹ch rêi r¹c. Tr×nh bµy mét sè thuËt to¸n c¬ b¶n trong hai lÜnh vùc
nµy vµ mét sè øng dông cña nã cho c¸c ngµnh khoa häc kü thuËt.
Bµi gi¶ng nµy dïng gi¶ng d¹y cho ngµnh Tin häc øng dông vµ kÜ s- Tin häc c¸c chuyªn
ngµnh Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin, Tr-êng §¹i häc Má - §Þa chÊt.

II. VÞ trÝ cña m«n häc

M«n häc nµy xÕp vµo n¨m thø 3, sau c¸c m«n To¸n rêi r¹c, To¸n cao cÊp, Tin häc ®¹i
c-¬ng.

III. Néi dung

Bµi gi¶ng To¸n tèi -u ®-îc chia thµnh 6 ch-¬ng. Ch-¬ng ®Çu tiªn giíi thiÖu ®èi t-îng
nghiªn cøu vµ nh÷ng kh¸i niÖm, kÕt qu¶, c¬ b¶n nhÊt vÒ tËp låi, hµm låi ®-îc sö dông ë c¸c
phÇn sau. Do phÇn nµy chØ mang tÝnh chÊt bæ trî nªn chóng t«i chØ nªu mét sè c¸c kÕt qu¶
mµ kh«ng chøng minh c¸c kÕt qu¶ nµy.
Ch-¬ng 2, tr×nh bµy bµi to¸n tèi -u, ph©n lo¹i vµ giíi thiÖu mét sè m« h×nh thùc tÕ cã thÓ m«
t¶ nh- lµ mét bµi to¸n tèi -u. TiÕp theo lµ ®iÒu kiÖn tèi -u cña nã.
Ch-¬ng 3, dµnh cho viÖc tr×nh bµy bµi to¸n qui ho¹ch tuyÕn tÝnh vµ thuËt to¸n ®¬n h×nh ®Ó
gi¶i bµi to¸n nµy. Ph-¬ng ph¸p ®¬n h×nh næi tiÕng do Danzig ®Ò xuÊt n¨m 1947, ®Õn nay
vÉn lµ mét ph-¬ng ph¸p ®-îc sö dông réng r·i nhÊt cho QHTT, mÆc dï vÒ mÆt lý thuyÕt ®©y
lµ mét ph-¬ng ph¸p cã ®é phøc t¹p mò. GÇn ®©y c¸c ph-¬ng ph¸p cã ®é phøc t¹p tÝnh to¸n
®a thøc nh- thuËt to¸n Elipsoid, hoÆc ph-¬ng ph¸p ®iÓm trong cña Khachian n¨m 1979.
Karmarkar 1981 vµ mét sè t¸c gi¶ kh¸c.
Ch-¬ng 4, t¸c gi¶ tr×nh bµy c¸c kÕt qu¶ vÒ ®èi ngÉu cña bµi to¸n QHTT vµ mét sè øng dông
cña lý thuyÕt ®èi ngÉu. Ph-¬ng ph¸p ®¬n h×nh ®èi ngÉu còng ®-îc nªu chi tiÕt ë ®©y.
Ch-¬ng 5, tr×nh bµy vÒ bµi to¸n vËn t¶i, m« h×nh truyÒn thèng cña tèi -u ho¸ vÒ bµi to¸n
trong kinh tÕ, kÜ thuËt. Chóng ta x©y dùng m« h×nh to¸n häc cho bµi to¸n nµy, nã cã nhiÒu
øng dông réng r·i trong thùc tÕ còng nh- trong kÜ thuËt.
Ch-¬ng 6, tr×nh bµy mét sè bµi to¸n tèi -u rêi r¹c thuéc mét líp bµi to¸n tèi -u quan träng
thu ®-îc tõ bµi to¸n tæng qu¸t khi tËp rµng buéc lµ tËp rêi r¹c. C¸c bµi to¸n tèi -u ho¸ rêi
r¹c th-êng xuÊt hiÖn khi nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh hay c¸c ®èi t-îng rêi r¹c. HiÖn nay, tèi -u

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 1

ho¸ rêi r¹c lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò trung t©m cña tèi -u ho¸, thu hót ®-îc s- quan t©m
nghiªn cøu cña nhiÒu nhµ khoa häc, nã cã øng dông réng r·i trong nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau
cña khoa häc kÜ thuËt còng nh- ®êi sèng. Trong ch-¬ng nµy chóng t«i tr×nh bµy nh÷ng kÕt
qu¶ quan träng nhÊt còng nh- nh÷ng thuËt to¸n c¬ b¶n trong lÜnh vùc nµy ®ã lµ: Bµi to¸n c¸i
tói, thuËt to¸n Gomory, Ph-¬ng ph¸p vµ thuËt to¸n nh¸nh cËn - Land-doig.

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 2

Ch-¬ng I Më ®Çu

I. §èi t-îng nghiªn cøu:

Tèi -u ho¸ lµ lÜnh vùc cña to¸n häc nghiªn cøu viÖc gi¶i bµi to¸n cùc trÞ (cùc ®¹i hoÆc
cùc tiÓu) cña mét hµm (hµm sè hoÆc vÐct¬) d-íi nh÷ng ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh. Tèi -u ho¸ lµ
mét ph-¬ng ph¸p gióp ng-êi lµm quyÕt ®Þnh cã nh÷ng gi¶i ph¸p tèt nhÊt (vÒ ®Þnh l-¬ng vµ
®Þnh tÝnh) ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Trong vßng h¬n nöa thÕ kû qua tèi -u ho¸ ®· cã nh÷ng
b-íc tiÕn v-ît bËc. Ngµy nay, víi sù ph¸t triÑn nhanh chãng cña khoa häc kÜ thuËt vµ cña
c«ng nghÖ th«ng tin, ph¹m vi vµ kh¶ n¨ng øng dông cña bé m«n nµy ngµy cµng më réng.

II. Nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ tËp låi, hµm låi.

§©y lµ mét sè kh¸i niÖm vµ kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ gi¶i tÝch låi, sÏ dïng vµ liªn
quan ®Õn trong c¸c ch-¬ng sau. Nh÷ng kÕt qu¶ nµy chóng t«i ®-a ra ®Ó ng-êi ®äc,
sö dông cã hiÓu biÕt râ rµng, toµn diÖn h¬n nªn sÏ kh«ng chøng minh. Nh÷ng ®éc
gi¶ quan t©m cã thÓ tham kh¶o tµi liÖu trÝch dÉn
II.1. TËp låi:
Trong gi¸o tr×nh nµy, nÕu kh«ng nãi g× thªm, ta hiÓu chuyÓn vÞ cña mét vect¬
cét a lµ vect¬ hµng, ®-îc kÝ hiÖu aT. Nh- th-êng lÖ, tÝch v« h-íng cña hai vect¬ a vµ
b ®-îc kÝ hiÖu  a, b  hoÆc aTb. TËp hîp c¸c sè thùc ®-îc kÝ hiÖu lµ R. Cho hai
®iÓm a, b trong kh«ng gian ¥-c¬-lit n chiÒu Rn. §-êng th¼ng ®i qua hai ®iÓm a vµ b
lµ tËp hîp tÊt c¶ c¸c ®iÓm x trong Rn cã d¹ng:
x =  a + (1 - )b,   R
 §o¹n th¼ng nèi hai ®iÓm a,b lµ tËp hîp c¸c ®iÓm cã d¹ng:
x =  a + (1 - )b, 0   1
 Mét tËp M  Rn ®-îc gäi lµ mét ®a t¹p affine nÕu víi hai ®iÓm bÊt k× x,y  M
th× toµn bé ®-êng th¼ng ®i qua hai ®iÓm ®ã cïng thuéc M. Tøc lµ:
x +(1-)y  M, x,y  M,   R.
C¸c kh«ng gian con cña Rn lµ nh÷ng vÝ dô vÒ ®a t¹p affine.
 Mçi mét tËp ®a t¹p affine M ®Òu cã duy nhÊt mét kh«ng gian con L song
song víi nã. Tøc lµ L = M + a víi aRn.

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 3

  Thø nguyªn cña mét ®a t¹p affine ®-îc cho bëi thø nguyªn cña kh«ng gian
con song song víi nã.
 Mét siªu ph¼ng trong kh«ng gian Rn lµ tËp hîp tÊt c¶ c¸c ®iÓm
x=(x1,...,xn)Rn tho¶ m·n ph-¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh :
x1a1 +x2a2+…+ xnan = ,
trong ®ã, ai  R* víi mäi i vµ   R. Nh- vËy trong kh«ng gian hai chiÒu, siªu
ph¼ng lµ mét ®-êng th¼ng, trong kh«ng gian ba chiÒu nã lµ mét mÆt ph¼ng.
 TËp hîp c¸c ®iÓm x = (x1,...,xn) Rn tho¶ m·n bÊt ph-¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh
x1a1 +x2a2+…+ xnan   ( R)
®-îc gäi lµ nöa kh«ng gian ®ãng. Nöa kh«ng gian ®-îc cho bëi
x1a1 +x2a2+…+ xnan < 
®-îc gäi lµ nöa kh«ng gian më. ®©y lµ c¸c nöa kh«ng gian ®-îc x¸c ®Þnh bëi siªu
ph¼ng
x1a1 +x2a2+…+ xnan = 
hai nöa kh«ng gian ®ãng vµ më kh¸c cïng ®-îc x¸c ®Þnh bëi siªu ph¼ng nµy vµ
n»m ë phÝa bªn kia siªu ph¼ng ®-îc cho t-¬ng øng bëi
x1a1 +x2a2+…+ xnan  
vµ x1a1 +x2a2+…+ xnan > 

 Mét tËp D trong kh«ng gian ¥-c¬-lit Rn ®-îc gäi lµ mét tËp låi nÕu
víi mäi a, b  D vµ 0    1 , th× ta cã: a + (1-  ) b D
Nh- vËy nÕu D lµ mét tËp hîp låi th× nã chøa trän ®o¹n th¼ng nèi hai ®iÓm bÊt
kú cña nã. C¸c vÝ dô ®¬n gi¶n nhÊt cña tËp låi lµ c¸c ®o¹n th¼ng, siªu ph¼ng nöa
kh«ng gian. Mét tËp ®-îc gäi lµ mét nãn låi, nÕu x, y D th× x + y D
vµ t x  D víi t  0.
VÝ dô: Rn+ lµ mét nãn låi.
 Bao låi cña mét tËp A lµ tËp låi nhá nhÊt chøa A. Bao låi cña tËp A ®-îc kÝ
hiÖu CoA. §©y chÝnh lµ giao cña tÊt c¶ c¸c tËp låi chøa A.
VÝ dô: Bao låi cña tËp chØ gåm hai ®iÓm a vµ b.
Nh- vËy nÕu D lµ mét tËp låi th× nã chøa bao låi cña mäi tËp con cña nã.
Cho A vµ B lµ hai tËp bËt k× trong Rn, tæ hîp låi cña Avµ B lµ tËp hîp tÊt c¶ c¸c
®iÓm thuéc Rn cã d¹ng:

x = a + (1-  ) b, a  A, b  B, 0   1.
§Þnh lý 1.1. TËp låi lµ ®ãng víi phÐp giao, phÐp céng, phÐp nh©n víi mét sè vµ
phÐp lÊy tæ hîp tuyÕn tÝnh.

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 4

Tøc lµ: nÕu A vµ B lµ hai tËp hîp låi trong Rn th× c¸c tËp sau còng lµ låi:

i) A  B =x; x  A, x  B ,

ii) A + B =x = a +b ; a  A, b  B, ,  R

Thø nguyªn cña mét tËp låi ®-îc cho bëi thø nguyªn cña mét ®a t¹p affine nhá
nhÊt chøa nã. §a t¹p affine nµy ®-îc gäi lµ bao affine cña A, vµ sÏ ®-îc kÝ hiÖu lµ
affA.
Thø nguyªn cña tËp låi A sÏ ®-îc kÝ hiÖu lµ dimA. VËy râ rµng lµ nÕu

A  Rn th× dimA  n v× A  Rn .

Nhí l¹i r»ng mét ®iÓm a  A ®-îc gäi lµ ®iÓm trong cña A nÕu tån t¹i mét l©n cËn
më U cña a sao cho U  A. TËp hîp c¸c ®iÓm trong cña mét tËp A ®-îc kÝ hiÖu lµ
intA. Mét tËp låi A  Rn cã thÓ kh«ng cã ®iÓm trong ( khi xÐt nã trong Rn ). §iÓm
trong nµy ®-îc gäi lµ ®iÓm trong t-¬ng ®èi. Mét c¸ch chÝnh x¸c, nÕu kÝ hiÖu riA lµ
tËp hîp c¸c ®iÓm trong t-¬ng ®èi cña A th×

riA := x  aff A:  U U affA  A 

Trong ®ã U lµ mét l©n cËn më cña x. NÕu A lµ mét tËp låi kh¸c rçng, th× riA  0.
Mét tËp hîp lµ giao cña mét sè h÷u h¹n c¸c nöa kh«ng gian ®ãng ®-îc gäi lµ tËp låi
®a diÖn hoÆc cßn gäi lµ mét khóc låi. Nh- vËy khóc låi nµy ®-îc cho bëi mét hÖ bÊt
®¼ng thøc tuyÕn tÝnh cã d¹ng:

a11x1 + a12x2 + …+ a1nxn  b1

a21x1 + a22x2 + …+ a2nxn  b2

… + … + …+ … …

am1x1 + am2x2 + …+ amnxn  bm.

NÕu ta gäi A lµ ma trËn cña c¸c hÖ sè a ij (i =1, …,m ,j =1,…, n);

b vµ x lµ c¸c vet¬ cét m chiÒu vµ n chiÒu cã to¹ ®é thø i cña b lµ bi vµ to¹ ®é thø j cña x lµ
x j , th× hÖ bÊt ph-¬ng tr×nh trªn viÕt ®-îc d-íi d¹ng ma trËn sau:
Ax  b

Do trong kh«ng gian Rn mäi phiÕm hµm tuyÕn tÝnh ®Òu liªn tôc, nªn mäi khóc
låi ®Òu lµ mét tËp ®ãng. Nã cã thÓ kh«ng bÞ chÆn. Mét khóc låi bÞ chÆn th-êng ®-îc
gäi lµ ®a diÖn låi.

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 5

 Mét tËp con A’ cña mét khóc låi A ®-îc gäi lµ mét diÖn cña A nÕu hÔ A chøa
mét ®iÓm trong cña mét ®-êng th¼ng nµo ®ã cña A th× A chøa c¶ ®o¹n th¼ng ®ã.
Tøc lµ:  a,b  A, nÕu x = a + (1- ) b, 0   1, xA,  a,b  A
Tõ ®Þnh nghÜa, suy ra ngay r»ng mäi diÖn cña mét tËp låi ®a diÖn còng lµ mét
tËp låi ®a diÖn. Mét diÖn cã thø nguyªn b»ng 0 ®-îc gäi lµ mét ®Ønh hay ®iÓm cùc
biªn. C¹nh lµ diÖn thø nguyªn b»ng 1.

§èi víi mét tËp C bÊt kú (kh«ng nhÊt thiÕt låi ) mét ®iÓm x  C ®-îc gäi lµ
®iÓm cùc biªn cña C, nÕu nã kh«ng chøa bÊt k× mét ®o¹n th¼ng nµo nhËn x lµ ®iÓm
trong cña ®o¹n th¼ng ®ã. Tøc lµ kh«ng tån t¹i a, b  C, 0   1 sao cho:
x = a + (1-  ) b vµ ®o¹n th¼ng [a, b]  C. Víi tËp låi ®a diÖn, mét ®Ønh cña diÖn
còng chÝnh lµ ®Ønh cña tËp ®ã. Mét vec t¬ h  0 ®-îc gäi lµ ph-¬ng v« h¹n cña tËp
C nÕu: x + h  C,   0,  x  C
§Þnh lý 1.2. i) Mäi khóc låi kh«ng chøa trän mét ®-êng th¼ng ®Òu cã Ýt nhÊt mét
®Ønh.
ii) Mäi khóc låi A cã ®Ønh b»ng tËp hîp cña c¸c ®iÓm x cã d¹ng:
x   i v    j d
i i
(1.1)
i I j J

trong ®ã, x    i  1, λi , β j  0  i, j , cßn vi lµ c¸c ®Ønh, dj lµ ph-¬ng

i I

cña c¸c c¹nh v« h¹n cña A.

Chó ý r»ng: NÕu A lµ tËp bÞ chÆn, th× nã kh«ng cã c¸c c¹nh v« h¹n, do ®ã trong
biÓu diÔn trªn chØ cßn l¹i tæng thø nhÊt. Trong tr-êng hîp nµy, mäi ®iÓm cña A ®Òu
biÓu diÔn qua tæ hîp låi cña c¸c ®Ønh cña A. Sè c¸c ®Ønh tham gia trong biÓu diÔn tÊt
nhiªn phô thuéc vµo tõng ®iÓm x.
NÕu D lµ mét tËp låi ®a diÖn, th× nã cã thÓ biÓu diÔn b»ng:
D = E +Do
trong ®ã, E lµ mét kh«ng gian con, cßn Do lµ mét khóc låi cã ®Ønh. Chó ý r»ng
trong c«ng thøc biÓu diÔn nµy E vµ Do cã thÓ chØ bao gåm ®iÓm gèc.
Trong c¸c ch-¬ng tiÕp theo, ta sÏ cÇn ®Õn mét sè c¸c kh¸i niÖm vµ ®Þnh lý lµ
®Þnh lý t¸ch c¸c tËp låi. §©y lµ nh÷ng kh¸i niÖm vµ ®Þnh lý c¬ b¶n cña gi¶i tÝch låi.
Dùa vµo ®ã cã thÓ chøng minh ®-îc nhiÒu kÕt qu¶ quan träng trong lý thuyÕt tèi -u.

Cho hai tËp A vµ B, ta nãi r»ng siªu ph¼ng H = x: v, x  =  t¸ch hai tËp A
vµ B nÕu:

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 6

  v, a   ,  v,b  , a  A,  b B. (1.2)
NÕu trong (1.2) cã Ýt nhÊt mét bÊt ®¼ng thøc thùc sù th× ta nãi H t¸ch h¼n A vµ B.

§Þnh lý 1.3. Cho A lµ mét tËp låi ®ãng vµ x0  A lóc ®ã tån t¹i mét siªu ph¼ng t¸ch
h¼n A vµ x0.

HÖ qu¶: (Bæ ®Ò Farkas): Cho a Rnvµ A lµ ma trËn cÊp mxn. Khi ®ã  a,x  0 víi
mäi x tho¶ m·n Ax  0 khi vµ chØ khi tån t¹i y  0 thuéc Rn sao cho a = AT y (AT lµ
ma trËn chuyÓn vÞ cña A).
Minh ho¹ h×nh häc cña bæ ®Ò Farkas rÊt râ: Nã cã nghÜa r»ng siªu ph¼ng ®i
qua gèc to¹ ®é  a,x  = 0 ®Ó nãn Ax  0 vÒ mét phÝa cña nã khi vµ chØ khi vect¬
ph¸p tuyÕn a cña siªu ph¼ng n»m trong nãn sinh bëi c¸c hµng cña ma trËn A.

II.2. Hµm låi:

Tõ nay vÒ sau, nÕu kh«ng nãi g× thªm, ta chØ xÐt hµm sè thùc, nhËn gi¸ trÞ h÷u
h¹n.
Mét hµm sè f x¸c dÞnh trªn tËp låi A ®-îc gäi lµ hµm låi trªn A, nÕu víi mäi
x,y  A, 0    1, ta cã:

f( x + ( 1   ) y )  f(x) + (1 -  )f(y)
Hµm f ®-îc gäi lµ låi chÆt nÕu:

f(x + (1  ) y) < f(x) + (1  )f(y),  x,y A; 0 <  < 1

Hµm f ®-îc gäi lµ hµm lâm (lâm chÆt) nÕu ’f lµ hµm låi (låi chÆt).

Hµm f ®-îc gäi lµ tùa låi (quasi convex) trªn A, nÕu víi mäi   R tËp møc
x  A : f(x)   lµ mét tËp låi.
Hµm f ®-îc gäi lµ tùa lâm nÕu -f lµ tùa låi.
Mét vÝ dô ®iÓn h×nh cña hµm tùa låi lµ hµm ph©n thøc affine, tøc lµ hµm cã d¹ng
a,x  
f(x) trong ®ã, a,b  Rn ; ,   R. Hµm nµy lµ mét hµm tùa låi liªn
b,x  
tôc (vµ c¶ tùa lâm) trªn bÊt k× tËp låi nµo mµ ë ®ã mÉu sè kh«ng bÞ triÖt tiªu t¹i mét
®iÓm.

Nh- th-êng lÖ hµm f, f+g vµ max(f, g) ®-îc ®Þnh nghÜa nh- sau:

(f )(x) = f(x)

(f+g)(x) = f(x) + g(x)
Max(f,g)(x) := max(f(x), g(x))

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 7

C¸c hµm låi ®ãng ®èi víi phÐp tæ hîp tuyÕn tÝnh kh«ng ©m vµ phÐp lÊy max. Cô thÓ
ta cã ®Þnh lý sau:
§Þnh lý 1.4: Cho f lµ mét hµm låi trªn tËp låi A vµ g lµ hµm låi trªn tËp låi B. Lóc
®ã c¸c hµm sau lµ låi trªn A  B:

i) f + g ,  0,
ii) Max(f,g)
Chó ý r»ng ®Þnh lý nµy, nãi chung kh«ng ®óng cho hµm tùa låi. Mét hµm låi cã thÓ
kh«ng liªn tôc t¹i mét ®iÓm trªn biªn miÒn x¸c dÞnh cña nã. Tuy nhiªn nã liªn tôc
t¹i mäi ®iÓm trong cña tËp ®ã theo ®Þnh lý sau:
§Þnh lý 1.5: Mét hµm låi x¸c ®Þnh trªn tËp låi A th× liªn tôc t¹i mäi ®iÓm trong cña
A.
TÝnh chÊt sau ®©y ®Æc tr-ng cho mét hµm låi kh¶ vi, vµ rÊt bæ Ých ®Ó kiÓm tra
tÝnh låi cña mét hµm sè.

KÝ hiÖu f(a) hoÆc f(a) lµ ®¹o hµm cña f t¹i a.

§Þnh lý 1.6: Cho f : A  R lµ mét hµm låi kh¶ vi trªn tËp låi më A. §iÒu kiÖn cÇn
vµ ®ñ ®Ó f låi trªn A lµ:

f(x) +  f(x), y - x   f(y), x, y  A

NÕu f kh¶ vi hai lÇn th× ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó f låi trªn A lµ víi mäi x  A ma
trËn Hessian H(x) cña f t¹i x x¸c ®Þnh kh«ng ©m, tøc lµ:

yTH(x)y  0 xA, yRn.

Nh- vËy mét d¹ng toµn ph-¬ng xTQx lµ mét hµm låi khi vµ chØ khi Q x¸c ®Þnh
kh«ng ©m. DÔ thÊy r»ng mét d¹ng toµn ph-¬ng lµ mét hµm låi chÆt khi vµ chØ khi
ma trËn cña nã x¸c ®Þnh d-¬ng.
TÝnh kh¶ vi cña mét hµm låi gi÷ vai trß quan träng bËc nhÊt trong c¸c ph-¬ng
ph¸p tèi -u ho¸. Líp c¸c hµm låi cã nh÷ng tÝnh chÊt kh¶ vi rÊt ®Ñp mµ c¸c líp hµm
kh¸c kh«ng cã.
Ta gäi ®¹o hµm theo h-íng d cña mét hµm sè f (kh«ng nhÊt thiÕt låi )t¹i ®iÓm
x lµ ®¹i l-îng:
f ( x  d )  f ( x )
f ' ( x , d )  Lim
 0 
nÕu giíi h¹n nµy tån t¹i vµ h÷u h¹n .

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 8

§Þnh lý1.7. NÕu f lµ mét hµm låi trªn tËp låi A th× víi mäi x  A vµ mäi d sao cho
x + d  A, ®¹o hµm theo h-íng d cña f t¹i x lu«n tån t¹i vµ nghiÖm ®óng.

f  ( x,d )  f (x+d ) ’ f(x).

Ngoµi ra víi mçi x cè ®Þnh, f(x,.) lµ mét hµm låi trªn tËp låi d; x+d  A

Tõ ®Þnh lý nµydÔ dµng suy ra r»ng nÕu f kh¶ vi th× :

f  ( x,d ) =  f(x), d   d (1.3).

Nãi chung, mét hµm sè kh«ng nhÊt thiÕt kh¶ vi t¹i mäi ®iÓm. D-íi vi ph©n lµ
mét kh¸i niÖm më réng cña ®¹o hµm trong tr-êng hîp hµm kh«ng kh¶ vi.

Cho f lµ mét hµm trªn tËp låi A. Mét vect¬ y* Rn ®-îc gäi lµ d-íi vi ph©n
cña f t¹i x*  A nÕu nh-:

f(x)  f(x*) +  y*, x- x*,  x  A.

TËp hîp c¸c ®iÓm y* tho¶ m·n bÊt ®¼ng thøc nµy th-êng ®-îc kÝ hiÖu f(x*).
Nãi chung tËp nµy th-êng chøa nhiÒu ®iÓm. Trong tr-êng hîp f(x*) chØ gåm duy
nhÊt mét ®iÓm, ta nãi r»ng f kh¶ vi t¹i x*.

VÝ dô: f(x) =  x kh¶ vi t¹i mäi ®iÓm x  0 v× f(x) =  x x, nh-ng

kh«ng kh¶ vi t¹i x = 0 v× f(x) = y;  x   y, x  x.

Còng nh- trong tr-êng hîp hµm mét biÕn, bÊt ®¼ng thøc:

f(x)  f(x*) +  yA, x ’ xA   x  A.

cã nghÜa r»ng siªu ph¼ng ®i qua ®iÓm (x*, fx*) n»m d-íi ®å thÞ cña hµm sè.
Nãi chung cã thÓ tån t¹i nh÷ng ®iÓm x* t¹i ®ã f kh«ng cã d-ãi vi ph©n, nghÜa lµ
tËp f(x*) cã thÓ lµ mét tËp rçng.
Tuy nhiªn ®èi víi hµm låi, ta cã ®Þnh lý sau:
§Þnh lý 1.8: Cho f lµ mät hµm låi (h÷u h¹n) trªn tËp låi A. Lóc ®ã f cã d-íi vi ph©n
t¹i mäi ®iÓm thuéc riA.
Tõ ®Þnh lý nµy suy ra r»ng nÕu f lµ mét hµm låi trªn toµn kh«ng gian Rn th× nã
cã d-íi vi ph©n t¹i mäi ®iÓm, v× riA =Rn.

III.3. TÝnh chÊt cùc trÞ

Cho D  Rn kh¸c rçng vµ f: D  R (kh«ng nhÊt thiÕt låi).

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 9

§Þnh nghÜa 1.1 Mét ®IÓm x* D ®-îc gäi lµ cùc tiÓu ®Þa ph-¬ng cña f trªn D, nÕu
tån t¹i mét l©n cËn më U cña x*, sao cho f(x*)  f(x) víi mäi x  D  U. §iÓm x*
®ù¬c gäi lµ cùc tiÓu tuyÖt ®èi cña hµm f trªn D nÕu f(x*)  f(x) víi mäi x  D.
D-íi ®©y lµ hai tÝnh chÊt c¬ b¶n vÒ cùc trÞ cña mét hµm låi.
§Þnh lý 1.9 i) Mäi ®iÓm cùc tiÓu ®Þa ph-¬ng cña mét hµm låi trªn mét tËp låi
®Òu lµ ®iÓm cùc tiÓu tuyÖt ®èi.
ii) NÕu x* lµ ®iÓm cùc tiÓu cña hµm låi f trªn tËp låi D vµ x*  intD
th× 0  f(x*).
§Þnh lý 1.10 Cùc ®¹i cña mét hµm låi (nÕu cã) trªn mét tËp låi cã ®iÓm cùc biªn
bao giê còng ®¹t t¹i mét ®iÓm cùc biªn.

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 10