ΤΟ ΟΧΙ ΤΗΣ ΡΩΜΙΟΣΥΝΗΣ - To Έπος 1940-41. Φως Στην Ιστορική Αλήθεια (ΝΙΚΟΣ ΠΗΓΑΔΑΣ)

Το ΟΧΙ της
Ρωμιοσύνης
To Έπος 1940-41 - Φως στην ιστορική αλήθεια
Aπαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση ή αναμετάδοση ή διασκευή και ανα-
παραγωγή με οποιονδήποτε τρόπο, ηλεκτρονικό, μηχανικό, φωτοτυπικό ή ηχογραφικό
του παρόντος έργου ή μέρος αυτού, χωρίς την ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗ έγγραφη άδεια του
ΕΚΔΟΤΗ και του ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ. Νόμος 2121/1993 και Κανόνες Διεθνούς Δικαίου που
ισχύουν στην Ελλάδα και στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
«Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης»

To Έπος 1940-41. Φως στην ιστορική αλήθεια
© Εκδόσεις Ν. & Σ. Μπατσιούλας Ο.Ε. - Αθήνα 2014
© Νίκος Πηγαδάς - 2014
e-book
ISBN: 978-960-6813-88-7
Εκδόσεις Ν. & Σ. Μπατσιούλας

Κηφισίας 5, 115 23 Αθήνα
Τηλ.: 2103315186, Fax: 2103315134
Πελοπίδου 5, 32200 Θήβα
Τηλ.: 2262100795, Fax: 2262027275
e-mail: info@batsioulas.gr
url: www.batsioulas.gr
Νίκος Πηγαδάς
Το ΟΧΙ της
Ρωμιοσύνης
To Έπος 1940-41. Φως στην ιστορική αλήθεια
Στον άγνωστο στρατιώτη του ’40
Περιεχόμενα
Περιεχόμενα 9
Συντμήσεις 15
Πρόλογος 17
Ευχαριστίες 19
I Τα τύμπανα του πολέμου 21

Προκλήσεις. Διπλωματικό παρασκήνιο. Το τελεσίγραφο.
Η αγγλική βοήθεια.
Οι Τσάμηδες. 23
Η φασιστική προπαγάνδα. 25
Ο κύβος ερρίφθη. 28
Βασιλιάς και Μεταξάς χέρι–χέρι. 29
Κλίμα τρομοκρατίας. 33
Η ηττοπάθεια του δικτάτορα. 36
Η στάση της Γερμανίας. 38
Το σχέδιο Μαρίτα. 40
Το διπλωματικό παρασκήνιο. 41
Οι προκλήσεις. 46
Συνέντευξη μη... δημοσιεύσιμη! 51
Ο Νταούτ Χότζα. 55
Και... σκηνοθέτες οι φασίστες. 56
Το ιταμό τελεσίγραφο. 57
Παραδοθείτε αυθωρεί! 60
Σαν σε πανηγύρι. 64
Παραζάλη και μεθύσι. 66
Ζαχαριάδης: Παλεύουμε για τη λευτεριά. 67
Η έκκληση των διανοουμένων. 69
Η αγγλική βοήθεια. 70
Οι οχυρώσεις που δεν έγιναν. 75
II Κεντρικός τομέας 79
Πίνδος, Πρεμετή, Κλεισούρα, Τρεμπεσίνα
Τα σχέδια των αντιπάλων. 83
Επιστροφή στη δράση. 88
Οβίδες-τριαντάφυλλα. 89
Τα ορεινά χειρουργεία. 98
Ο Δαβάκης. 98
Α έ ρ α - Α έ ρ α... 101
9
Αλέξανδρος Διάκος. 102

Η σφαγή στο Ελεύθερο. 110
Βατερλό και... κιθάρες. 111
Αφαντη η... Τζούλια. 114
Η υπέρβαση των συνόρων. 121
Η γενική αντεπίθεση. 123
Εφυγε... ο Φριζής. 126
Το απόσπασμα Μπομπορίδη. 127
Επιτέλους, ταχυδρομείο... 128
Κατάληψη του 1292. 132
Ρώμη καλεί Βερολίνο. 133
Συνάντηση Χίτλερ – Μουσολίνι. 134
Στην κόλαση του 731. 143
Η μάχη στο Μπούμπεσι. 146
Η 5η (V) μεραρχία (Κρητών). 148
Επίθεση στα... τυφλά. 152
Γιγαντομαχία. 153
Το σφαγείο Τρεμπεσίνας – Σεντέλι. 156
Οι ευθύνες του ΓΣ. 160
Απερίγραπτος ηρωισμός. 161
Η Primavera. 162
Γαλαζοαίματος... στη μάχη. 165
Το νέο Βερντέν... 167
Εκτη ημέρα. 171
Το τέλος της Πριμαβέρα. 173
Αταφοι νεκροί. 174
Εικόνες φρίκης. 175
Οι απώλειες. 177
Η έκθεση Μουσολίνι. 178
III Νότιος τομέας 183

Καλπάκι, Αγιοι Σαράντα, Αργυρόκαστρο, Χιμάρα
Οπως στον Μαραθώνα. 191
Επίθεση μετά...μουσικής. 197
Το πυροβολικό. 203
Η μάχη στο Καλπάκι (Ελαία). 204
Το νέο... Σούλι. 212
Μάστιγα Ιταλοί και Αλβανοί. 216
Και τώρα αντεπίθεση. 218
Οι Ελληνες στο Αργυρόκαστρο. 226
10
Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης
Πρόταση για ανακωχή. 235

Διαταγή – πρόκληση. 236
Οι Ελληνες στη Χιμάρα. 241
Κολασμένος καιρός. 243
Σταυροί στο μέτωπο. 247
Κατσιμήτρος και 8η μεραρχία. 251
Στρατιώτης ... Αβεσαλώμ. 254
IV Βόρειος τομέας 255

Mόροβα, Ιβάν, Κορυτσά, Πόγραδετς, Μνήμα της Γριάς
Διαφωνίες στα υψηλά κλιμάκια. 259
Η μεγάλη ώρα. 260
Η γενική επίθεση. 262
Η δίκη. 269
Eκθεση του Ν. Νικολόπουλου. 272
Οι μάχες στο Ιβάν. 274
Η κατάληψη της Κορυτσάς. 279
Οι πανηγυρισμοί. 281
Προκήρυξη ανεξαρτησίας. 285
Ο Σεφέρης στην Κορυτσά... 287
Η εξέλιξη των επιχειρήσεων. 289
Η Μοσχόπολη σε ελληνικά χέρια. 292
Το...σινικόν τείχος. 294
Συναδέλφωση ... νεκρών. 298
Πανικός στην ιταλική ηγεσία. 299
Μια εύθυμη νότα. 302
Το «νέο Μεσσολόγγι». 303
Σουρεαλισμός που σκοτώνει... 304
Το Μνήμα της Γριάς. 306
Πρόταση για ...λιποταξία. 311
Εκρηξη... ηφαιστείου. 313
Οι χιονοδρόμοι σε δράση. 314
Νέα σφαγή... 315
Ο επίλογος. 316
Μέρες θανάτου. 318
V To Πολεμικό Ναυτικό 319

Σύγκριση των δύο στόλων. 321
Η μεγαλύτερη νηοπομπή. 325
Νηοπομπή σε...ναρκοπέδιο. 327
11
Η πρώτη επιτυχία. 329

Η τραγωδία του υποβρυχίου Πρωτεύς. 331
Μεταφορά χρυσού... 337
Βομβαρδισμός Πειραιά και στόλου. 340
H αποδημία του στόλου. 341
Επιδημία... φυγής. 344
Οι ναζί βομβαρδίζουν τον στόλο. 345
Το θωρηκτό Αβέρωφ. 345
Η βύθιση του Υδρα. 348
Η Αεροπορία Ναυτικής Συνεργασίας. 349
Οι πεσόντες. 350
VI H Πολεμική Αεροπορία. 351

Εμβολισμός στον... αέρα. 357
Ανεπάρκεια μέσων. 360
Επιστροφή στη δράση. 362
Και η RAF στον αγώνα. 363
Primavera. 371
Προσγείωση με... χορό και τραγούδια. 372
Πολιτική Αεροπορία. 373
Βομβαρδισμοί αμάχων 374
Ιπτάμενοι δολοφόνοι. 376
Ιταλικό σαμποτάζ και συλλήψεις. 377
Μαρτυρία αυτόπτη. 378
Άμαχοι νεκροί στους βομβαρδισμούς της Πάτρας* 380
Η Θεσσαλονίκη στο στόχαστρο. 392
Λάρισα. 393
Ο βομβαρδισμός του Πειραιά. 394
Στόχος και η Κέρκυρα. 394
Βαρύ το τίμημα. 396
VII Παγοπληξίες και άλλα δεινά 397

Η ηρωικοτέρα ημέρα. 401
Και λόχος χιονοδρόμων. 403
Εφιάλτης στο χιόνι. 404
Αναφορά του λοχαγού Σέρρα. 406
2.660 παγόπληκτοι το δεκαήμερο. 408
Ψείρες – κολοσσοί. 410
Επιστολές-βάλσαμο. 411
12
VIII Η κάλπικη συνθηκολόγηση 413

Η σύμπτυξη. 414
Το ΟΧΙ του Λάβδα. 418
Τηλεγράφημα-παγίδα. 421
Η αυτοκτονία Κοριζή. 422
Το κείμενο του πρώτου πρωτοκόλου. 426
Πλήρης σύγχυση... 428
Παράδοση άνευ όρων. 430
Ο ρόλος του Μπάκου. 432
Τα αποκαλυπτήρια. 434
Η αυλαία. 437
Αποχαιρετισμός στα όπλα. 439
Παύσατε πυρ... 441
Νεκρώσιμη ημέρα. 441
Τιμή και δόξα στους μαχητές. 444
Το τέλος μιας εποποιίας. 444
Το βρετανικό εκστρατευτικό σώμα. 450
Αιχμάλωτοι από λάθος. 453
Ο Τσόρτσιλ... χαίρεται. 454
Επαινοι απ’ τον... Χίτλερ. 456
Ο κυνισμός του Τσόρτσιλ. 456
Καθολική η αναγνώριση. 458
IX Το τέταρτο ... όπλο 463

Κανηφόροι. 464
Ζωντανή μαρτυρία. 468
Σ’ έπιανε ρίγος. 470
X Μονογραφίες 473
Αδελφοί Αλεξανδράκη. 473
Γιάννης Βαχλιώτης. 476
Κωνσταντίνος Γάτας. 479
Οδυσσέας Ελύτης. 480
Η όμορφη αφροσύνη. 482
Ο Νίκος Καββαδίας τραυματιοφορέας. 484
Βλάσης Καρατζίκας. 486
Χαράλαμπος Κεφαλόπουλος. 487
Γιάννης Μπεράτης. 489
Κωστής Παπαδάκης. 490
Ζώης Πηγαδάς. 491
Βλάσης Τσέζος. 493
13
XI Nέμεσις τιμωρός. 495
Δίκη δωσιλόγων
Φέσι... χρυσών λιρών. 505
Η αγροτική παραγωγή στους κατακτητές. 507
Λαθρέμποροι οι... αγρότες. 508
Δουλοπρέπεια στη νιοστή. 511
Θάνατος στους αντιστασιακούς... 513
Οργιο προπαγάνδας. 513
Η απόφαση. 515
Θάνατος στους εθνοπροδότες. 516
Απολογία ενώπιον της Ιστορίας. 521
Το αναγκαστικό δάνειο και η λεηλασία αρχαιοτήτων. 522
XII Επίμετρο 523

Προσκλητήριο πεσόντων. 523
Η τραγωδία της Κατοχής. 525
Η διαρπαγή του πλούτου. 528
Τα κοιμητήρια. 528
XIII Βιβλιογραφία 531
14
Συντμήσεις
ΑΔΑ: Ανώτερος διοικητής αντιτορπιλικών.

ΑΔΑΣ: Ανωτέρα Διοίκησις Αεροπορίας
ΑΔΥ: Ανώτερος διοικητής υποβρυχίων.
ΓΕΑ: Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας.
ΓΕΝ: Γενικό Επιτελείο Ναυτικού.
ΓΕΣ: Γενικό Επιτελείο Στρατού.
ΓΣ: Γενικό Στρατηγείο.
ΔΙΣ: Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού.
ΕΛΑΣ: Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός.
ΕΛΙΑ: Ελληνικό Λογοτεχνικό ΙΣτορικό Αρχείο.
ΕΣΣΔ: Ένωση Σοσιαλιστικών Σοβιετικών Δημοκρατιών.
(Για συντομία, Σοβιετική Ένωση
ΗΠΑ: Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.
ΚΚΕ: Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας
ΚΥΔΕΠ: Κεντρική Υπηρεσία Διαχείρισης Εγχωρίου Παραγωγής.
ΜΙΣΠΑ: Μουσείο Ιστορίας Πολεμικής Αεροπορίας.
ΜΟΠ: Μοίρα ορειβατικού πυροβολικού.
ΝΔ: Νομοθετικό Διάταγμα.
ΟΚΝΕ: Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας.
ΠΑ: Πολεμική Αεροπορία.
Π.Ν.: Πολεμικό Ναυτικό.
ΣΠ: Σύνταγμα Πεζικού.
ΣΣ; Σώμα Στρατού.
ΤΣΑΜ; Τμήμα Στρατιάς Ανατολικής Μακεδονίας.
ΤΣΔΜ; Τμήμα Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας.
ΤΣΜΤ: Τμήμα Στρατιάς Κεντρικής Μακεδονίας.
ΤΣΗ; Τμήμα Στρατιάς Ηπείρου.
ΤΣΚΜ; Τμήμα Στρατιάς Κεντρικής Μακεδονίας.
ΥΙΝ: Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού.
ΥΠΕΘΑ: Υπουργείο Εθνικής Αμυνας.
ΥΠΕΞ: Υπουργείο Εξωτερικών.
15
Το θέατρο επιχειρήσεων στον ελληνο-ιταλικό πόλεμο. (Πηγή: ΔΙΣ)
Πρόλογος
Ο πολυαίμακτος αγώνας των Ελλήνων, για την απόκρουση της ιταλικής ει-
σβολής, ξεκίνησε στις 28 Οκτωβρίου 1940 και ολοκληρώθηκε στις 20 Απριλίου
1941 με την κάλπικη συνθηκολόγηση. Συνολική διάρκεια 175 ημέρες. Το μέγε-
θος και η οικουμενική λάμψη αυτού του υπέροχου αγώνα δεν μπορεί να χωρέ-
σει στις σελίδες ενός βιβλίου. Πώς να κλείσεις τον... Ολυμπο σ’ ένα δωμάτιο;
Ωστόσο, η κατά καιρούς επαναπροσέγγιση μεγάλων γεγονότων, που
σημαδεύουν τη διαδρομή των λαών, πιστεύω πως είναι απαραίτητη για τη
συντήρηση της ιστορικής μνήμης. Αλίμονο στα έθνη που διαγράφουν την
ιστορία τους, γραμμένη με το αίμα ανώνυμων ηρώων. Πολύ περισσότερο,
όταν κάποιοι στο εξωτερικό, κυρίως στις ΗΠΑ, με την πρόθυμη συνδρομή
πεμπτοφαλαγγιτών και δωσιλόγων, επιχειρούν να αποδομήσουν την εθνική
συνείδηση κάθε λαού, δηλαδή την ιστορία και τον πολιτισμό του και να τον
ισοπεδώσουν στο πλαίσιο της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης. Το άκρως ανη-
συχητικό φαινόμενο, δυστυχώς, ενδημεί στην Ελλάδα από τις αρχές περίπου
του 21ου αιώνα. Ας ξαναδούμε, λοιπόν, την εποποιία του 1940-41 μέσα από
την παρούσα έρευνα, προκειμένου να αντλήσουμε ωφέλιμα συμπεράσματα,
αλλά και να διδαχθούμε από το υψηλό φρόνημα και τα επιτεύγματα εκείνης
της απροσκύνητης γενιάς.
Με βάση γνωστές, αλλά και νεότερες, πλην όμως αδιαμφισβήτητες, πλη-
ροφορίες, σ’ αυτό το βιβλίο καταρρίπτονται κάποιοι μύθοι εκείνης της επο-
χής, που δυστυχώς συντηρούνται. Ενας απ’ αυτούς, ίσως ο πιο διαδεδομένος,
παρουσιάζει τον Μεταξά ως τον... πατέρα της νίκης των Ελλήνων στον ελλη-
νο-ιταλικό πόλεμο. Πρόκειται για συστηματική και θηριώδη προπαγάνδα, με
την οποία αποκοίμιζαν τον λαό τα φερέφωνα και οι κόλακες του δικτάτορα.
Η ιστορική αλήθεια πάνω σ’ αυτό το θέμα αναδύεται κυρίως μέσα από τα
κεφάλαια Τα τύμπανα του πολέμου και Νότιος τομέας. Η νίκη των ελληνικών
όπλων πρέπει ν’ αποδοθεί στους εξής αποφασιστικούς κατά τη γνώμη μου
παράγοντες:
1. Στον αυθόρμητο παλλαϊκό ξεσηκωμό και στον ομαδικό ηρωισμό της
γενιάς του ’40 ενάντια στη φασιστική επιβουλή. Η καταπιεσμένη οργή των
Ελλήνων, μετά και από τον άνανδρο τορπιλισμό του ευδρόμου Ελλη, εκτονώ-
θηκε στο πεδίο της μάχης. Για να δώσει την πρέπουσα απάντηση στον Μου-
σολίνι, κάτι που φοβήθηκε να πράξει ο Μεταξάς στις 15 Αυγούστου 1940,
αποκρύπτοντας από τον λαό την ταυτότητα του ιταλικού υποβρυχίου.
2. Στην παντελή έλλειψη ηθικών κινήτρων από της πλευράς των ιταλών
στρατιωτών, σε αντίθεση με τους έλληνες συναδέλφους τους. Ο ιταλός φα-
ντάρος πειθαναγκάστηκε από έναν αμετροεπή, μωροφιλόδοξο και μισητό
17
ηγετίσκο να συμμετάσχει σε μια τυχοδιωκτική και επικίνδυνη περιπέτεια, που

δεν του προσέφερε το παραμικρό σε ηθικό ή άλλο επίπεδο. Με δύο λόγια, είχε
μηδενικό κίνητρο. Παρ’ όλα αυτά, πολέμησε και δεν παραδόθηκε αμαχητί,
όπως ισχυρίζονται ορισμένοι. Αλλωστε, όφειλε να υπερασπισθεί την ίδια τη
ζωή του. Δικαίωμα αδιαπραγμάτευτο.
3. Επιπλέον, ο ελληνο-ιταλικός πόλεμος είχε μια σπάνια ιδιαιτερότητα, που
βάρυνε στην πλάστιγγα. Κι αυτή δεν ήταν άλλη από την εθελοντική και ουσι-
αστική συμμετοχή των αμάχων της Ηπείρου και της Πίνδου στον κοινό αγώ-
να. Γυναίκες, γέροι και παιδιά κάλυψαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον
ανεφοδιασμό των μαχομένων τμημάτων σε τρόφιμα και πολεμοφόδια. Συχνά
λειτούργησαν και σαν τραυματιοφορείς. Κατά κανόνα, οι άμαχοι μετέφεραν
τα όποια φορτία κυριολεκτικά στις πλάτες τους. Κάθε στιγμή κινδύνευαν να
τσακιστούν, σκαρφαλώνοντας σε απόκρημνα βουνά και γιδόστρατες, μες στο
χιόνι, τη λάσπη και τη βροχή, σ’ έναν κατ’ εξοχήν ορεινό πόλεμο. Αποτελούν
παράδειγμα προς μίμηση και τους αξίζει ο δημόσιος έπαινος στο διηνεκές.
Oλόκληρο το μέτωπο του ελληνο-ιταλικού πολέμου κατά μήκος των
ελληνο-αλβανικών συνόρων, με ανάπτυγμα περίπου 240 χιλιομέτρων, ήταν
χωρισμένο γεωγραφικά, σε τρεις τομείς. Τον βόρειο τομέα, από τις Πρέσπες
μέχρι και τον Γράμμο. Τον κεντρικό, που τον αποτελούσε η Πίνδος και τον νό-
τιο, από τον Σμόλικα μέχρι το Ιόνιο Πέλαγος. Στις σελίδες αυτού του βιβλίου
η καταγραφή των πολεμικών επιχειρήσεων ξεκινά από τον κεντρικό τομέα,
συνεχίζεται με τον νότιο και καταλήγει στον βόρειο. Ο τρόπος αυτός παρου-
σίασης των γεγονότων επιλέχθηκε από τον υπογραφόμενο, που πιστεύει πως
έτσι διευκολύνεται ο αναγνώστης στην καλύτερη κατανόηση των δρώμενων.
Η δράση του Πολεμικού Ναυτικού και της Πολεμικής Αεροπορίας καταγρά-
φεται σε χωριστά κεφάλαια.
Ενας από τους λόγους –μάλλον ο πιο σοβαρός– που οδήγησαν στον Β΄
παγκόσμιο πόλεμο, ήταν η μέχρι παρεξηγήσεως ανεκτική στάση Αγγλίας και
Γαλλίας απέναντι στην επεκτατική βουλιμία Χίτλερ και Μουσολίνι. Οι Νέβιλ
Τσάμπερλεν (Champerlain, 1869-1940) και Εντουάρ Νταλαντιέ (Daladier,
1884-1970), πρωθυπουργοί Αγγλίας και Γαλλίας, αντίστοιχα, ακολούθησαν
ως μη όφειλαν πολιτική κατευνασμού. Κραυγαλέα πολιτική γκάφα τους ήταν
η συνυπογραφή με τους Χίτλερ και Μουσολίνι της συμφωνίας του Μονάχου
(Σεπτέμβριος 1938), με την οποία: Οι σουδητικές περιοχές της Τσεχοσλοβακί-
ας παραχωρήθηκαν στη Γερμανία. Η συμφωνία εγγυόταν την ανεξαρτησία της
Τσεχοσλοβακίας, αλλά ο Χίτλερ υποδούλωσε ανενόχλητα ολόκληρη τη χώρα.
Η συμφωνία του Μονάχου άνοιξε την όρεξη του γερμανού δικτάτορα και
τον δρόμο για να προκαλέσει τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, με την εισβολή των
ναζιστικών στρατευμάτων στην Πολωνία (1.9.1939). Ο ναύαρχος Επαμει-
νώνδας Καββαδίας, στο βιβλίο του Ο ναυτικός πόλεμος 1940 όπως τον έζησα,
18
Αθήνα 1950, σ.85, σχολιάζει καυστικότατα τη στάση των δυτικών δυνάμεων

–προφανώς περιλαμβάνει και τις ΗΠΑ– ως εξής:
Αι δυτικαί δυνάμεις, αριστερίζουσαι και οπαδοί της πάση θυσία ειρή-

νης, παραμελούσι τους εξοπλισμούς των. Ο Χίτλερ διαδηλοί την ανάγκην
επεκτάσεως της Γερμανίας και εξοπλίζεται φανερά, ακολουθούμενος υπό
του Μουσολίνι. Χωρίς να ρίψη μίαν βολήν ο Χίτλερ προσαρτά Αυστρίαν
και Τσεχοσλοβακίαν. Χωρίς να δώση λόγον εις ουδένα, ο Μουσολίνι κα-
ταλαμβάνει Αβησσυνίαν και Αλβανίαν.
Ορθές οι αιτιάσεις Καββαδία, πλην του επιθέτου αριστερίζουσαι. Αν οι

Τσάμπερλεν και Νταλαντιέ ήταν αριστεροί, τότε τι ήταν ο Χίτλερ που συμ-
μάχησε –προσωρινά έστω– με τους Σοβιετικούς, τον Αύγουστο του 1939;
Αλλωστε, η ανεκτικότητα των δυτικών στηριζόταν κυρίως στην ελπίδα, πως
ο Χίτλερ εξοπλιζόταν για να επιτεθεί εξαρχής κατά της Σοβιετικής Ενωσης.
Ευχαριστίες
Στην ολοκλήρωση τούτης της επίπονης προσπάθειας βοήθησαν τα μάλα

όλοι και όλες, που αναφέρονται ευθύς αμέσως και τους οποίους ευχαριστώ
βαθύτατα. Η συμβολή τους ήταν ουσιαστική και ανεκτίμητη:
Παναγιώτης Γεωργόπουλος. Φωτεινή Τομαή–Κωνσταντοπούλου και οι
υπάλληλοι του Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του υπουργείου Εξωτε-
ρικών. Ολόκληρο το ανθρώπινο δυναμικό, ένστολο και πολιτικό, της Διεύθυν-
σης Ιστορίας Στρατού και ιδιαίτερα οι Νίκος Δελατόλας, Γιάννης Γεμενετζής,
Γιώργος Σκαλτσογιάννης, Παναγιώτης Σπυρόπουλος, Βασίλης Αναστασό-
πουλος, Δημήτρης Καριώτης, Γιάννης Καραβάς, Πηγή Καλογεράκου, Γεωρ-
γία Σιδέρη, Γιώτα Χριστοπούλου, Ελένη Απέργη, Θεοφάνης Βλάχος, Ασημί-
να Αγγελή, Δημ. Χατζής, Κων/να Παπαθανασίου, Μανόλης Περάκης, Νίκος
Στασινόπουλος, Βίκυ Ροδινού, Κατερίνα Σταύρου, Στέλιος Καράβης, Σπύρος
Κατσούλας, Θανάσης Παπαρούπας, Μιχάλης Τέγος.
Ολοι και όλες, που υπηρετούν στην Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού. Τα ονό-
ματά τους: Σπύρος Μιμίκος, Νικήτας Μαλαπάνης, Θάνος Παπαδημητρόπου-
λος, Παναγιώτης Γέροντας, Γιώργος Μαστρογεωργίου, Χάρης Ζαγοριανάκος,
Νίκη Χρηστάκου, Αννα Μάγγα, Ευαγγελία Πανταζοπούλου. Από το Ναυτικό
Μουσείο Ελλάδας οι Αναστασία Αναγνωστοπούλου–Παλούμπη και Κλεο-
πάτρα Ρηγάκη. Από το Μουσείο Ιστορίας Πολεμικής Αεροπορίας (ΜΙΣΠΑ)
οι Νίκος Σοφιανός και Αλέξης Καρυτινός. Από το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο
οι Μαρία Παπαναστασίου, Μπέττυ Χωριανοπούλου και Ρεγγίνα Κατσιμάρ-
δου. Από το ΕΛΙΑ (Ελληνικό Λογοτεχνικό Ιστορικό Αρχείο) οι Παναγιώτης
19
Τουρλής, Μαρία Αρβανιτάκη, Κυριακή Αρβανιτάκη, Μαρία Κοκολογιάννη και

Μαρία Γαζή. Η ιστορικός–αρχαιολόγος Ευγενία Δουλδούρα και ο ερευνητής
Δημήτρης Μαλάμης. Οι συνάδελφοί μου Κώστας Μανιμανάκης, Πάνος Μπα-
ΐλης, Αργυρώ Λύτρα, Χάρης Γκίκας και Βαγγέλης Τζερτζίνης. Οι Μιλτιάδης
Γκίκας και Ελένη Γκίκα. Η Μαρία Μαλαγκονιάρη. Τα αδέρφια μου, Γιώργος
και Κώστας και ο εξάδελφός μου Νίκος Κ. Πηγαδάς. Ο γιος μου Ζώης και η
κόρη μου Μαρία.
Δεκέμβριος 2014.
20
Τα τύμπανα του πολέμου
Ι Προκλήσεις. Διπλωματικό παρασκήνιο.

Το τελεσίγραφο. Η αγγλική βοήθεια.
Πέρα από τον μύθο περί κυοφορούμενης εξέγερσης των δήθεν αλύτρωτων
Τσάμηδων στη Θεσπρωτία, (την αποκαλούμενη και Τσαμουριά), ο Μπενίτο
Μουσολίνι ενθαρρύνθηκε στην απόφασή του να επιτεθεί κατά της Ελλάδας
και από το φοβικό σύνδρομο του Μεταξά. Στο λογικό αυτό συμπέρασμα οδη-
γούν τα ακόλουθα αντικειμενικά γεγονότα:
• Η απόκρυψη της εθνικότητας του υποβρυχίου, που τορπίλισε το εύ-
δρομο Ελλη τον Δεκαπενταύγουστο του 1940. Και μόνο το συγκεκρι-
μένο γεγονός αρκούσε, νομίζω, για να οδηγήσει τον ιταλό δικτάτορα
στην εκτίμηση, πως η Ελλάδα δεν προτίθεται να αντισταθεί στα κατα-
κτητικά σχέδιά του.
• Η παρά την ορατή απειλή μη ουσιαστική θωράκιση των συνόρων μας
με την Αλβανία. (Μη κατασκευή των απαραιτήτων οχυρωματικών και
άλλων έργων).
• Ο μη εφοδιασμός του Στρατού ξηράς με άρματα μάχης και άλλο σύγ-
χρονο για την εποχή υλικό. Ούτε καν τα απαιτούμενα πολεμοφόδια δεν
είχε εξασφαλίσει ο έλληνας δικτάτορας, όπως αποδείχτηκε στην πράξη.
• Η ουσιαστική εγκατάλειψη και μη ανανέωση των στόλων του Πολεμι-
κού Ναυτικού και της Πολεμικής Αεροπορίας. Και όλα αυτά, για να μη
δώσει στον Μουσολίνι την αφορμή επίθεσης κατά της χώρας μας. Μιας
επίθεσης, που ήταν ήδη προαποφασισμένη.
Ενας εξωγενής παράγοντας, που επίσης ενθάρρυνε τον Μουσολίνι στην
υλοποίηση των επεκτατικών του βλέψεων, ήταν οι αλλεπάλληλες στρατιω-
τικές επιτυχίες της χιτλερικής Γερμανίας, σε διάστημα μόλις ενός έτους από
την έναρξη του Β΄ παγκοσμίου πολέμου (1.9.1939). Βέβαια, η όρεξη του ιτα-
λού δικτάτορα είχε ανοίξει ήδη από το 1936, όταν ο στρατός του υπέταξε την
Αιθιοπία (Αβησσυνία, τότε), με τη λεγόμενη διεθνή κοινότητα να τηρεί προ-
κλητικά στάση Πόντιου Πιλάτου. Ακολούθησε (7.4.1939) η αναίμακτη, δίκην
περιπάτου, ιταλική εισβολή και κατάληψη της Αλβανίας, (προσάρτηση κατά
μία εκδοχή), που ανέβασε τις πολιτικές μετοχές του αρχιφασίστα. Η... φιλι-
κή είσοδος των ιταλικών στρατευμάτων στην Αλβανία δεν ήταν τυχαία. Εί-
χαν προηγηθεί ζυμώσεις μεταξύ των δύο πλευρών, με την αλβανική ιθύνουσα
τάξη, όπου δέσποζε το μουσουλμανικό στοιχείο, να προσφέρει γη και ύδωρ
στους Ιταλούς, αλλά με το εξής υπεσχημένο αντάλλαγμα:
• Την επέκταση των συνόρων της Αλβανίας προς βορά και νότο. Δη-
λαδή, προς Κόσοβο και Θεσπρωτία (Τσαμουριά), αντίστοιχα. Και, ναι
21
μεν στο Κόσοβο οι Αλβανοί συγκροτούσαν την πλειονότητα του πλη-

θυσμού, αλλά στη Θεσπρωτία οι Τσάμηδες αποτελούσαν μειονότητα.
Τα αποκαλυπτήρια των επεκτατικών αυτών σχεδίων έκανε ετεροχρονισμένα ο
ίδιος ο Μουσολίνι στις 10 Ιουνίου 1941, με την Ελλάδα υπό διπλή κατοχή πια.
Μιλώντας σε συγκέντρωση της φασιστικής νεολαίας, αναφέρεται στα σχέδιά
του για τις βίαιες αλλαγές στον γεωγραφικό χάρτη των Βαλκανίων, λες και
μοίραζε τ’ αμπελοχώραφα του πατέρα του. Οι παρατιθέμενες πληροφορίες
είναι από το βιβλίο του αντιστρατήγου Κων. Θ. Μπακόπουλου Η ομηρία των
πέντε αντιστρατήγων, σ. 14-15, Αθήναι 1948:
• Η Ελλάδα αποτελεί μέρος του μεσογειακού χώρου της Ιταλίας. Η Βουλ-
γαρία θα προσαρτήσει τη Μακεδονία, ήτις είναι εξεχόντως βουλγαρική,
καθώς και τη Δυτική Θράκη, ήτις απετέλει διάδρομον στενόν και ανόη-
τον, ο οποίος ημπόδιζε την Βουλγαρίαν να εξέλθη εις το Αιγαίον.
Πλούσια δώρα ετοίμαζε επίσης ο ψευδοκαίσαρ, κατά τον Μπακόπουλο, για την
Αλβανία. Συγκεκριμένα, θα τής χάριζε την Τσαμουριά και το Κόσοβο, όπως ήδη
αναφέρθηκε. Στις πολύ στενές σχέσεις των αλβανών μουσουλμάνων με τη φασι-
στική Ιταλία αναφέρεται και ο ναύαρχος Αλέξανδρος Ε. Σακελλαρίου, στο βιβλίο
του (σ.15) Η θέσις της Ελλάδος εις τον Δεύτερον Παγκόσμιον Πόλεμον, εκδόσεις
Cosmos Greek-American, Printing Company, Ουάσινγκτον 1944, ως εξής:
Εις τον λόγον του εις τα Τύρρανα, περί τα μέσα Απριλίου, (σ.σ. προ-
φανώς του 1940), ο κόμης Τσιάνο, (υπουργός Εξωτερικών της Ιταλίας
και γαμπρός του Μουσολίνι), δηλώνει εις τους Αλβανούς, ότι η Ιταλία
ανέλαβε την ειρήνευσιν της Αλβανίας και την εκπλήρωσιν των εθνικών
της βλέψεων [...].
Στην ίδια σελίδα, ο Σακελλαρίου υπογραμμίζει τα ακόλουθα άκρως απο-

καλυπτικά:
Οταν, δια να συμπληρωθή ο φαύλος κύκλος, οι Αλβανοί, που προσποι-

ούνται σήμερα τους αδικημένους, έστειλαν, αμέσως μετά την αναίμακτον
παράδοσιν της πατρίδος των, μεγάλην από τους εξέχοντας μπέηδές των
πρεσβείαν δια να προσφέρουν το στέμμα της Αλβανίας εις τον με πολλά
στέμματα στολισμένον λιλλιπούτειον βασιλέα-αυτοκράτορα (σ.σ. εννοεί
τον ιταλό βασιλιά Βιτόριο Εμανουέλε Γ΄, 1869-1947), ο πολύς Μουσο-
λίνι υπόσχεται ασφαλή επέκτασιν των αλβανικών συνόρων. Την 14ην, πά-
λιν, Ιουνίου, ο ιταλός υπουργός Παιδείας Bottai δηλώνει από του εξώστου
του δημαρχείου της Κορυτσάς ότι [...] η Αλβανία θα επεξέτεινεν εντός
δύο ή τριών ετών τα σύνορά της. Και την 25ην του ιδίου μηνός, ο στρα-
τάρχης Badoglio διαβεβαιώνει αλβανικήν αντιπροσωπείαν, ότι η Ιταλία
22
θα αφωσιώνετο εις την ευημερίαν και την οργάνωσιν της Αλβανίας, ως

και εις την επέκτασιν των συνόρων της, ταυτοχρόνως δε αντιπρόσωπος
του βασιλέως-αυτοκράτορος εις αλβανικήν συγκέντρωσιν ομιλεί απερι-
φράστως πλέον περί σχηματισμού Μεγαλυτέρας Αλβανίας.
Ο Σακελλαρίου, πέρα από την ουσία του κειμένου του, απομυθοποιεί τον Βι-
τόριο Εμανουέλε, που έφερε τρεις πομπώδεις και βαρύγδουπους τίτλους: του
βασιλιά της Ιταλίας, του αυτοκράτορα της Αιθιοπίας (1936) και του βασιλιά
της Αλβανίας (1939).
Ο μύθος για την εξέγερση των Τσάμηδων, που δήθεν θα λειτουργούσαν ως
πέμπτη φάλαγγα σε βάρος των Ελλήνων, επινοήθηκε προκειμένου να πεισθεί ο
ιταλικός λαός –αν πείσθηκε ποτέ– πως η κατάληψη της Ελλάδας θα ήταν ένας
υγιεινός περίπατος. Ωστόσο, οι Τσάμηδες δεν εξεγέρθηκαν, προς πλήρη απογοή-
τευση του Μουσολίνι. Αυτό τουλάχιστο το συναίσθημα αναδύεται και μέσα από
την ακόλουθη φράση του αρχιφασίστα (βλ. έκθεσή του προς τον βασιλιά της
Ιταλίας, Βιτόριο-Εμανουέλε Γ΄, στο τέλος του κεφαλαίου Κεντρικός τομέας):
Καμία αταξία, κανέν σαμποτάζ. Ούτε έν τηλεφωνικόν σύρμα δεν εκόπη.
Οι Τσάμηδες.
Ο λυκειάρχης Ηλίας Ιω. Ρουμάνης, στο βιβλίο του Ο τορπιλλισμός της

«Ελλης» και το έπος του 1940-41, εκδόσεις Τήνος, Αθήνα 2002, σ. 33, επικα-
λούμενος επίσημο έγγραφο, επισημαίνει ότι το 1940 η Τσαμουριά είχε 65.074
κατοίκους. Απ’αυτούς, οι 18.019 ήταν μουσουλμάνοι αλβανόφωνοι. Ποσοστό
επί του συνόλου 27,69%.
Στο βιβλίο του Ιστορικά-Λαογραφικά περιοχής Ηγουμενίτσας 1500-1950, Αθή-
να 1985, ο Γιάννης Σάρρας παραθέτει για τους Τσάμηδες (σ. 567) τα ακόλουθα:
[…] είχαν αποχτήσει τουρκική συνείδηση και τέτοια θα τους έμενε, αν

με την αναγνώριση της Αλβανίας σαν ανεξάρτητη και κυρίαρχου κρά-
τους, δεν είχαν εξ αντικειμένου αναγνωρισθεί σαν αλβανική μειονότητα.
[…] Η εξασφάλιση δε της ισονομίας και ισοπολιτείας, ο σεβασμός της
περιουσίας, η ελεύθερη ενάσκηση θρησκευτικών καθηκόντων […] και η
απαλλαγή τους από τις μάχιμες υπηρεσίες, τους έκαναν να νιώθουν άνε-
τα και να ζουνε, σαν Έλληνες πολίτες, χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα.
Ο Σάρρας (ό.π., σ. 603-604) υποστηρίζει, ότι αργότερα τόσο ο Βασιλιάς

της Αλβανίας, Αχμέτ Ζώγου όσο και ο Μεταξάς καλλιέργησαν στις μειονότη-
τές τους τον στείρο και επιζήμιο εθνικισμό των φασιστικών τους αντιλήψεων.
23
[…]. Αυτή η πολιτική είχε ως αποτέλεσμα οι δύο πληθυσμοί να αρχίσουν σιγά

σιγά να αλληλοϋποβλέπονται.
Ο ίδιος, (ό.π.), αναφέρει, ότι το 1939, μετά την προσάρτηση της Αλβανίας
από τον Μουσολίνι, η Ελλάδα αναγκάστηκε να κάνει την πρώτη επιστράτευ-
ση, εξαιρώντας ωστόσο, όλους τους Αλβανοτσάμηδες Θεσπρωτούς, δείχνοντάς
τους έτσι, φανερά, την έλλειψη εμπιστοσύνης.
Την ημέρα της κήρυξης του πολέμου, ο Μεταξάς συνέλαβε και εξόρισε
ηγετικά στελέχη των Μουσουλμάνων. […] Η σύλληψη αυτή αποτέλεσε και το
μεγαλύτερο σφάλμα, γιατί τοποθέτησε το μουσουλμανικό στοιχείο φανερά πια
στο εχθρικό στρατόπεδο. Το συγκεκριμένο γεγονός, σε συνδυασμό με σειρά
άλλων σφαλμάτων και ενεργειών, έφεραν τους δύο πληθυσμούς, όσο ποτέ άλ-
λοτε αντιμέτωπους μεταξύ τους. Οι άφρονες αποφάσεις του Μεταξά κατά τον
Σάρρα ( ό.π., σ. 617), έδωσαν τα επιχειρήματα στην ιταλική προπαγάνδα να
προσεταιριστεί τα κακοποιά στοιχεία των Μουσουλμάνων και να τα στρέψει
έναντια στο θρησκευτικό πληθυσμό.
Στη διάρκεια της ιταλικής κατοχής, αρκετοί Μουσουλμάνοι –όχι όλοι- άρ-
χισαν να οπλοφορούν, προχωρώντας μάλιστα και σε δολοφονίες Χριστιανών.
Τα πρώτα θύματα τα έδωσε προς το τέλος του 1941 η Κουσοβίτσα, το Γραι-
κοχώρι, το Λαδοχώρι. […], το 1942 οι φόνοι άρχισαν τον Φεβρουάριο, με το
φόνο του τότε διευθυντή Νομαρχίας Γεωργίου Βασιλάκου στην Ηγουμενίτσα
και συνεχίστηκαν όλο το χρόνο στο Καστρί, Άγιο Βλασιο, Μαυρούδι, Σκουπί-
τσα, Γραικοχώρι, Λαδοχώρι, Κουσοβίτσα, Πέστιανη, Πλαταριά ( Σάρρας, ό.π. σ.
643). Ο ίδιος, πάντως, δέχεται, πως οι λογικοί και συνετοί Μουσουλμάνοι […],
προστάτευσαν και έσωσαν […] πολλούς Χριστιανούς.
Εκτενή αναφορά στους Τσάμηδες κάνει και η Λένα Διβάνη, στο βιβλίο της
Ελλάδα και μειονότητες. Το σύστημα της διεθνούς προστασίας των Εθνών, εκ-
δόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1995. Γράφει μεταξύ άλλων (σ. 219 κ.ε.):
Οι Τσάμηδες ήταν όλοι εξισλαμισθέντες ντόπιοι και γι’ αυτό υπήρχαν

μεγάλες συγγένειες ανάμεσα στις μουσουλμανικές και τις χριστιανικές
οικογένειες. […]. Όταν η περιοχή που κατοικούσαν οι Τσάμηδες πέρασε
στην Ελλάδα μετά τους Βαλκανικούς πολέμους οι περισσότεροι επέλεξαν
την ελληνική ιθαγένεια. [...] μετά την εισροή του προσφυγικού κύματος
στην Ελλάδα, με το νομοθετικό διάταγμα στις 15.2.1923 […], θεσπίστηκε
η παραχώρηση δημοσίων, δημοτικών, κοινοτικών κτημάτων, καθώς και η
αναγκαστική απαλλοτρίωση ιδιωτικών, με στόχο την αποκατάσταση των
προσφύγων και των ακτημόνων. Οι τσιφλικάδες Μουσουλμάνοι καθόλου
δεν ήθελαν να δουν τα κτήματά τους να μοιράζονται στους πρόσφυγες
και ξεκίνησαν ένα μεγάλο αγώνα με θεμιτά και αθέμιτα μέσα για να το
πετύχουν.
24
Ο Γιώργος Μαργαρίτης, στο βιβλίο του Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες. Στοιχεία

για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας, εκδόσεις Βιβλιόραμα,
Αθήνα 2005, προσεγγίζει το θέμα ως εξής (σ.138 κ.ε.):
Για πολλούς αιώνες, η συγκατοίκηση των Τσάμηδων με τους γύρω χρι-

στιανικούς πληθυσμούς δεν αποτελούσε ιδιαίτερο πρόβλημα στο πλαίσιο
της πολυθρησκευτικής και πολυεθνικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. […].
Στη διάρκεια των πολέμων του 1912-1913 το γυαλί άρχισε να ραγίζει.
Ο ίδιος επισημαίνει (ό.π., σ.140), ότι μεταξύ 1923 και 1924 έφθασαν στην
περιοχή μερικές χιλιάδες πρόσφυγες, «ανταλλάξιμοι», χριστιανοί της Μικράς
Ασίας δηλαδή, σταλμένοι εκεί από τις ελληνικές κυβερνητικές υπηρεσίες, με
σκοπό να εντείνουν την πίεση προς τους Τσάμηδες και να τους υποχρεώσουν
να αναχωρήσουν.
Οι Τσάμηδες αρνήθηκαν να εκπατριστούν, προσφεύγοντας μάλιστα στην
κοινωνία των Εθνών που τους δικαίωσε. Οι πρόσφυγες όμως, με στήριγμα τη
νομοθεσία περί υποχρεωτικών απαλλοτριώσεων, εγκαταστάθηκαν στα χωρά-
φια των Τσάμηδων, ενώ ταυτόχρονα μοιράστηκαν μαζί τους και τις κατοικίες.
Το συγκεκριμένο γεγονός – και όχι μόνο – δημιούργησε κλίμα εχθρότητας
ανάμεσα στις δύο πλευρές, με δυσμενείς συνέπειες εκατέρωθεν.
Ο Μαργαρίτης (ό.π.) επιβεβαιώνει τον Σάρρα, τονίζοντας ότι οι επιλεκτι-
κές επιστρατεύσεις εφέδρων […] έθιξαν άμεσα τους Τσάμηδες.
Μετά την υποχώρηση των Ιταλών στη Θεσπρωτία, το Νοέμβριο του 1940,
επέστρεψαν οι ελληνικές αρχές. Στρατιώτες και χωροφύλακες θεώρησαν ότι
βρίσκονται σε εχθρικό έδαφος, απέναντι σε ανθρώπους που τους μαχαίρωσαν
πισώπλατα στην αρχή του πολέμου. […]. Οι ελληνικές στρατιωτικές αρχές προ-
έβησαν σε «επίσημες» δίκες και εκτελέσεις ενός αριθμού κατοίκων, μεταξύ των
οποίων και ο μουφτής της Παραμυθιάς. (Μαργαρίτης, ό.π. σ.150).
Η φασιστική προπαγάνδα.
Στον τομέα της φασιστικής προπαγάνδας δέσποζε το ειδησεογραφικό

πρακτορείο Στέφανι. Ήταν το φερέφωνο του Μουσολίνι και της κλίκας του,
που καταδυνάστευαν την Ιταλία από το 1922. Την άμεση εξάρτηση του πρα-
κτορείου από τους φασίστες αποκαλύπτει η παρακάτω φράση από το ημερο-
λόγιο του Τσιάνο:
11 Αυγούστου. (Σ.σ. 1940). Ο Μουσολίνι ομιλεί ακόμα για την ελληνι-

κή υπόθεση και θέλει να γνωρίζει λεπτομέρειες για την Τσαμουριά. Προ-
ετοίμασε το Πρακτορείο Στέφανι, που θ’ αρχίσει ν’ ανακινεί το πρόβλημα.
25
Ωστόσο, τον Σεπτέμβριο του 1939, ο χαμαιλέων Μουσολίνι είχε διαμετρι-

κά αντίθετη άποψη. Συγκεκριμένα, στις 11 του μήνα διαβεβαίωνε τον Εμα-
νουέλε Γκράτσι, πρεσβευτή της Ιταλίας στην Αθήνα, πως η Ελλάδα δεν είναι
στον δρόμο μας και μεις δεν θέλομε τίποτε από την Ελλάδα. [Βλ. το βιβλίο
του Μάριο Τσέρβι (Cervi), Ο ελληνο-ιταλικός πόλεμος. (Πρόλογος Νικ. Κ.
Παπαρρόδου, αντιστράτηγος. Σχόλια του ελληνικού Γενικού Επιτελείου Στρα-
τού. Εκδόσεις Alvin Redman Hellas, Αθήνα 1967), τ.Α’, σ.35]. Εννέα ημέρες
αργότερα, ο ντούτσε έλεγε στον Γκουτζόνι (αρχηγό των ιταλικών δυνάμεων
στην Αλβανία, που τον διαδέχθηκε ο Βισκόντι Πράσκα), τα ακόλουθα (Τσέρ-
βι, ό.π.):
Η Ελλάδα είναι ένα κόκκαλο χωρίς κρέας και δεν αξίζει τον κόπο να
χάνουμε έστω και έναν από τους γρεναδιέρους μας της Σαρδηνίας.
Ακολουθεί σύντομο βιογραφικό σημείωμα του Μουσολίνι (1883-1945):

Γεννήθηκε στο Ντόβα ντι Πρεντάππιο (Romagna), από πατέρα φτωχό σι-
δηρουργό, αντιμοναρχικό και σοσιαλιστικών πεποιθήσεων. Εργάστηκε δύο
χρόνια ως δάσκαλος. Στη συνέχεια δημοσιογραφούσε στη σοσιαλιστική εφη-
μερίδα του Μιλάνου, Αβάντι. Εξελίχθηκε σε ηγετικό στέλεχος του σοσιαλι-
στικού κόμματος και μάλιστα της αριστερής πτέρυγας. Το 1914 υποστήριξε
την είσοδο της Ιταλίας στον Α’ παγκόσμιο πόλεμο, οπότε διαγράφτηκε από το
σοσιαλιστικό κόμμα.
Στις 23.3.1919 ιδρύει στο Μιλάνο την πρώτη φασιστική μαχητική ομάδα, με
την επωνυμία Fasci Italiani di Combattimento, εκμεταλλευόμενος την άσχη-
μη πολιτική και όχι μόνο κατάσταση στην Ιταλία, μετά τον πόλεμο. Μόλις
οι φασιστικές ομάδες αυξήθηκαν, λειτουργούσαν ως συμμορίες, τρομοκρα-
τώντας τους πολίτες και διαλύοντας απεργίες με την ανοχή της αστυνομίας.
Στις εκλογές του 1921, το φασιστικό κόμμα εκλέγει 21 βουλευτές, προβάλλο-
ντας συνεχώς τον κομμουνιστικό κίνδυνο, που ήταν ανύπαρκτος. Ο Μουσο-
λίνι αυτοανακηρύχθηκε αρχηγός (ντούτσε) του κόμματος, έχοντας τη στήριξη
των βιομηχάνων και της μεγαλοαστικής ιταλικής τάξης. Τον επόμενο χρόνο
πραγματοποιεί μεγάλη πορεία προς τη Ρώμη, επικεφαλής περίπου 30.000 ενό-
πλων φασιστών. Ο βασιλιάς, αντί να διαλύσει τις φασιστικές ορδές, ανέθεσε
στον Μουσολίνι τον σχηματισμό κυβέρνησης. Το ένθετο περιοδικό της εφη-
μερίδας Ελευθεροτυπία, με τον τίτλο Ιστορικά (τεύχος 105 και ημερομηνία 18
Οκτωβρίου 2001), δημοσιεύει αφιέρωμα στον Μουσολίνι. Στις σελίδες 10-11,
ο Θανάσης Δ. Σφήκας, επίκουρος καθηγητής της Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο
University of Central Lancashire, επισημαίνει ευστόχως τα ακόλουθα:
26
Η πραγματικότητα είναι ότι η άνοδος του Μουσολίνι στην εξουσία

ήταν προϊόν των αντιλήψεων και πράξεων των συντηρητικών πολιτικών,
οικονομικών και κοινωνικών αρχηγεσιών της Ιταλίας. Κοινός παρονομα-
στής των αντιλήψεων αυτών ήταν ότι θα έπρεπε να δοθεί μια πολιτική
ευκαιρία στο φασισμό [...]. Βιομήχανοι και γαιοκτήμονες πίστευαν ότι η
συμμετοχή του PNF (σ.σ. αρχικά του εθνικο-φασιστικού κόμματος του
Μουσολίνι) στην κυβέρνηση θα βοηθούσε στην πάλη κατά των σοσιαλι-
στικών και αγροτικών συνδικάτων. Διανοούμενοι και καθηγητές πανεπι-
στημίων πίστευαν, ότι το Φασιστικό Κόμμα θα συνέβαλλε στην αναζωο-
γόνηση ενός εξουθενωμένου πολιτικού κόσμου.
Αλλά και η στάση του Βατικανού βοήθησε τα μάλα, ώστε ο Μουσολίνι να

αναρριχηθεί στην εξουσία. Γράφει σχετικά ο Σφήκας (ό.π):
Τέλος, το Βατικανό, ιδίως μετά την εκλογή του πάπα Πίου ΙΑ’ το Φε-
βρουάριο του 1922, θεωρούσε ότι η είσοδος του Φασιστικού Κόμματος
στην κυβέρνηση θα έλυνε τα προβλήματα στις σχέσεις του ιταλικού κρά-
τους με την Εκκλησία.
Αναλαμβάνοντας πρωθυπουργός, ο Μουσολίνι άρχισε να παίρνει μέτρα

για την εγκαθίδρυση φασιστικού καθεστώτος, όπως:
Ψήφισε δικό του εκλογικό νόμο, που τού εξασφάλισε άνετη πλειοψηφία
δύο τρίτων στην ιταλική Βουλή. Κράτησε για τον εαυτό του αρκετά υπουρ-
γεία. Εξουδετέρωσε κάθε απόπειρα αντίστασης με τη μυστική αστυνομία του
και τα ένοπλα φασιστικά σώματα (μελανοχίτωνες).
Αφού εδραιώθηκε στην εξουσία, κατέλαβε ανενόχλητος την Αιθιοπία
(1935-36), υπέγραψε (1936) μυστική συμφωνία με τον Χίτλερ και τον ίδιο
χρόνο έκανε ανοιχτά παρέμβαση στον ισπανικό εμφύλιο, στέλνοντας στρατό
και αεροπλάνα σε βοήθεια του φασίστα στρατηγού Φραγκίσκου Φράνκο.
Το 1939, η μυστική συμφωνία με τον Χίτλερ έγινε φανερή στρατιωτική
συμμαχία. Τον ίδιο χρόνο προσάρτησε την Αλβανία.
Αργότερα, οι διαδοχικές ήττες του ιταλού δικτάτορα στον ελληνοϊταλι-
κό πόλεμο και στη βόρεια Αφρική άρχισαν να κλονίζουν τη θέση του. Έτσι,
όταν το 1943 αποβιβάστηκαν οι σύμμαχοι στη Σικελία, ο Βιτόριο Εμανουέλε,
στην προσπάθειά του να διασώσει τον θρόνο του, καθαίρεσε και φυλάκισε τον
Μουσολίνι.
Ωστόσο, γερμανοί αλεξιπτωτιστές τον απελευθέρωσαν και τον μετέφεραν
στη γερμανοκρατούμενη βόρεια Ιταλία. Ο Μουσολίνι σχημάτισε κυβέρνηση
ανδρεικέλων και συνέχισε να μάχεται στο πλευρό των Γερμανών. Τον Απρί-
λιο του 1945, επιχειρώντας να διαφύγει στην Ελβετία, πιάστηκε από ιταλούς
27
πατριώτες, που τον τουφέκισαν μαζί με την ερωμένη του, Κλάρα Πετάτσι. Το
πτώμα του κρεμάστηκε ανάποδα στο Μιλάνο.
Ο ναύαρχος Σακελλαρίου (ό.π., σ.15) σκιαγραφεί ως εξής τον Μουσολίνι:
Επεβλήθη δια μεθόδων που κανένας άλλος λαός δεν θα ανεχόταν.

Εξηγρίωσε τα χαρακτηριστικά του προσώπου του, απεμιμήθη αγέρωχον
ύφος ρωμαίου καίσαρος χαιρετών ρωμαϊστί, μεταβάλλει και αυτήν την
ιταλικήν βιομηχανίαν εις απέραντον προθήκην επιδείξεως και απειλών
και εξαπατά το σύμπαν, παρουσιάζων τους αγαθούς ιταλούς ως λέοντας
που τους έτρεφε με το ατσάλι.
Ο κύβος ερρίφθη.
Στις 15 Οκτωβρίου 1940, ο ντούτσε προεδρεύει σε συνεδρίαση του Μεγά-

λου Φασιστικού Συμβουλίου. Συμμετέχουν οι: Γκαλεάτσο Τσιάνο, Φραντζέσκο
Γιακομόνι, αντιβασιλιάς (τοποτηρητής) της Αλβανίας, διορισμένος από τον
Μουσολίνι, στρατάρχης Πιέτρο Μπαντόλιο, αρχηγός του Γενικού Στρατηγεί-
ου, Σοντού, υπαρχηγός του Γ.Σ. και οι στρατηγοί Ροάτα και Πράσκα. (Αρχη-
γός του ΓΕΣ ο πρώτος και επικεφαλής των ιταλικών δυνάμεων στην Αλβανία
ο δεύτερος). Η εισήγηση του Μουσολίνι, σύμφωνα με τα επίσημα πρακτικά
της συνεδρίασης, που επικαλείται ο αντιναύαρχος Π. Ε. Κώνστας, στο βιβλίο
του Η ελληνική εποποιΐα του 1940, Αθήνα 1973, σ.9, ήταν η ακόλουθη:
Σκοπός της συσκέψεώς μας είναι να χαράξωμεν τας γενικάς γραμμάς

του σχεδίου, το οποίον απεφάσισα να θέσω εις ενέργειαν εναντίον της
Ελλάδος. Η έναρξις της δράσεως πρέπει να γίνη εις δύο στάδια: Πρώτον
στάδιον η κατάληψις της νοτίου αλβανικής περιοχής, (εννοεί την Θε-
σπρωτίαν), μετά ταυτοχρόνου καταλήψεως των Ιονίων νήσων και κυρί-
ως της Ζακύνθου, της Κεφαλληνίας και Κερκύρας, εν συνδυασμώ προς
κατάκτησιν της Θεσσαλονίκης. Δεύτερον στάδιον: Τούτο, εν συνδυασμώ
προς όλην την προηγουμένην δράσιν, θα αποβλέπη εις την κατάληψιν
της Ελλάδος, με σκοπόν να την θέσωμεν εκτός μάχης και να την υπο-
χρεώσωμεν να προσαρτηθή εις το ιδικόν μας πολιτικο-οικονομικόν άρμα.
Σχολιασμός του περιεχομένου της εισήγησης του αρχιφασίστα:

• Ο Μουσολίνι προκαταλαμβάνει τους συσκεπτόμενους, χρησιμοποιώ-
ντας το ρήμα απεφάσισα. Συνεπώς και να είχε κάποιος αντίθετη άπο-
ψη, δεν τολμούσε να την εκφράσει. Ολοι τους αποδείχθηκαν θλιβεροί
κομπάρσοι.
• Ενας άνθρωπος υπερόπτης, μωροφιλόδοξος και αδίστακτος αποφασί-
28
ζει αυθαίρετα για το αιματοκύλισμα δύο φίλων και ειρηνικών λαών. Με

ποιο θεσμικό ή άλλο δικαίωμα;
• Ο ιταλός δικτάτορας αποκαλεί αλβανική περιοχή ελληνικά εδάφη.
Ο Τσέρβι (ό.π., σ.85) καταθέτει τις εξής απαξιωτικές κρίσεις για τους συμ-
μετέχοντες:
Όσοι έπαιρναν μέρος, είχαν όλοι υστερόβουλες σκέψεις, που εφοβού-

ντο να τις εκδηλώσουν καθαρά μπροστά στον δικτάτορα, ως γνωστόν,
ελάχιστα ευμενή έναντι εκείνων που τού εναντιώνονταν. Ο Μπαντόλιο
ενέκρινε για να παρεμποδίσει. Ο Ροάτα ήταν αντίθετος, αλλά δεν το πο-
λυάφησε να γίνει αντιληπτό. Ο Γιακομόνι ανακάτεψε καμιά παρατήρηση
μ’ εκατό συναινέσεις. Ο Τσιάνο και ο Βισκόντι Πράσκα ήταν υπέρ της
επίθεσης, χωρίς επιφυλάξεις. Το ίδιο ήταν και ο Μουσολίνι, φυσικά.
Τελικά, συμφώνησαν όλοι για την κήρυξη του πολέμου κατά της Ελλά-
δας. Ο Μπαντόλιο επισήμανε, πως για να καταληφθεί ολόκληρη η Ελλάδα
θα έπρεπε να σταλούν στο μέτωπο άλλες 10 μεραρχίες, πέρα από τις 9, που
βρίσκονταν ήδη στην Αλβανία. Ονειρευόμενος ρωμαϊκούς θριάμβους και αυ-
τοκρατορίες, ο αμετροεπής Μουσολίνι αποφάνθηκε τελεσίδικα:
Καθορίστηκε η έναρξη των επιχειρήσεων για τις 26 (σ.σ.Οκτωβρίου)

προβλέπεται δε η εκκαθάριση της κατάστασης στην Ήπειρο ίσαμε τις 10
με 15 Νοεμβρίου κι έτσι έχουμε ακόμη ένα μήνα στη διάθεσή μας για να
στείλουμε τις νέες δυνάμεις. (Τσέρβι, ό.π., τ.Α΄, σ.111).
Η επίθεση κατά της χώρας μας έφερε την κωδική ονομασία Κατάσταση
ανάγκης G. Αργότερα, με παρέμβαση του Μπαντόλιο, η έναρξη της ιταλικής
επίθεσης μετατέθηκε οριστικά για τις 28 Οκτωβρίου.
Βασιλιάς και Μεταξάς χέρι–χέρι.
Ο φόβος, από την επικείμενη επαναφορά στο στράτευμα αποταγμένων φι-

λοβενιζελικών αξιωματικών, είχε οδηγήσει τον Γεώργιο Β΄ στην απόφαση να
χρίσει τον Μεταξά δικτάτορα. Αυτό υποστηρίζει ο υποστράτηγος και μετέπει-
τα βουλευτής Νεόκοσμος Γρηγοριάδης, στο βιβλίο του Ο παγκόσμιος πόλεμος
1939-1945, τεύχος Α΄, Ελληνο-ιταλο-γερμανικός πόλεμος 1940–41, Αλβανίας–
Μακεδονίας–Νήσων, εκδόσεις Ιωάν. και Π. Ζαχαρόπουλου, Αθήναι 1945. Στις
σελίδες 4-5 ο συγγραφέας αναφέρει, ότι οι πολιτικοί αρχηγοί Ιωάννης Θεοτό-
κης (1880-1961) και Θεμιστοκλής Σοφούλης (1860-1949) είχαν συμφωνήσει
το 1936 στον σχηματισμό κυβέρνησης συνεργασίας. Πριν από την αναγγε-
29
λία της συμφωνίας, ο Θεοτόκης είχεν ανάγκην ν’ αναχωρήση εις Βερολίνον επί
δέκα περίπου ημέρας
Το πρωί της 2ας Αυγούστου 1936, αποχαιρετώντας ο Θεοτόκης τον βασι-
λιά, τον ενημερώνει για τη συμφωνία με τον Σοφούλη, προσθέτοντας πως με
την επιστροφή του από τη Γερμανία θα γινόταν επίσημα η γνωστοποίηση της
συμφωνίας. Τότε ο Γεώργιος Β΄ θέτει το ερώτημα:
Και επί του στρατιωτικού ποίαν απόφασιν ελάβετε;
Ο Θεοτόκης τού απαντά ευθύς αμέσως με ειλικρίνεια:
Εμείναμεν σύμφωνοι, όσοι αξιωματικοί απετάχθησαν άνευ αποφάσεως

στρατοδικείου να επανέλθουν.
Απ’ αυτή την απάντηση, ο βασιλεύς έμεινεν άφωνος. Λίγες ώρες αργότερα,
ο Γεώργιος Β΄ έκανε την ίδια ερώτηση και στον Σοφούλη, για να πάρει την ίδια
απάντηση, που είχε εισπράξει και από τον Θεοτόκη. Οπότε, ο Γρηγοριάδης αφή-
νει σαφέστατα να εννοηθεί, ότι η συμφωνία Θεοτόκη–Σοφούλη ήταν ο λόγος
που ο Μεταξάς κήρυξε τη δικτατορία, με την υποκίνηση και άμεση στήριξη του
βασιλιά, ο οποίος φοβόταν για τον θρόνο του. (Σημειώνεται, πως η μαζική από-
ταξη αξιωματικών είχε γίνει το 1935, μετά από το αποτυχημένο φιλοβενιζελικό
κίνημα). Ο Γρηγοριάδης σχολιάζει τη συνωμοσία βασιλιά-Μεταξά με τα εξής:
Ουδείς εχεφρονών θα επιχειρήση να δικαιολογήση την πράξιν εκείνην.

Την νύκτα της 3-4 Αυγούστου 1936, βασιλεύς και τυχερός πρωθυπουργός
απεδέχθησαν με ελαφροτάτην συνείδησιν «την ευθύνην» του πραξικοπή-
ματος, με πρόφασιν κινδύνου εκ μέρους του κομμουνισμού· ο κίνδυνος
συνίστατο εις την μέλλουσαν να εκραγή γενικήν δήθεν απεργίαν· αλλ’ η
αιτία η αληθής υπήρξεν η αρχομανία του Ιωάννου Μεταξά, η οποία δι’
ουδενός άλλου τρόπου ήτο δυνατόν να ικανοποιηθή.
Αιτιολογώντας την αρχομανία του δικτάτορα, ο ίδιος επισημαίνει τα ακό-

λουθα:
Πολιτικήν ιστορίαν είχεν ο Μεταξάς, το ότι δεν κατώρθωνεν, επί μίαν

γενεάν πολιτευόμενος, να γείνη σημαίνων πολιτικός παράγων του τόπου.
Παρά τας προσπαθείας του να θεωρηθή ηγέτης του Κόμματος των Βασι-
λοφρόνων [...], είδεν εαυτόν υποσκελιζόμενον υπό άλλων και, το αυτοα-
ποκαλούμενον Κόμμα των Ελευθεροφρόνων, (σ.σ. το ίδρυσε ο Μεταξάς
το 1920), μη δυνάμενον να έχη πλέον των έξ βουλευτών οπαδών.
30
Ο Νεόκοσμος Γρηγοριάδης, (ό.π., σ.6), αποκαλύπτει το εξής σκάνδαλο του

δικτάτορα Μεταξά:
Ο εξοπλισμός της χώρας, είς εκ των στερεοτύπων λόγων σφετερισμού

της αρχής πάσης δικτατορίας, συνίστατο εις παραδοχήν πληρωμής δια
πολεμικού υλικού γερμανικού, έναντι των μη αποδιδομένων υπό της Γερ-
μανίας 1.900 εκατομμυρίων δραχμών, αξίας πολυτίμων ελληνικών προ-
ϊόντων (καπνών κλπ.), πολεμικών εφοδίων ποιότητος ελεεινής· ταύτα
διά τινος μεσίτου επώλησεν εις την κυβερνητικήν Ισπανίαν, (σ.σ. του δι-
κτάτορα Φράνκο) δια την κατάστασιν των οποίων το ελληνικόν κράτος
καθυβρίσθη.
Από το παραπάνω κείμενο προκύπτει, πως ο Χίτλερ όχι μόνο ήταν κακοπλη-
ρωτής, αλλά και τα προϊόντα που έδινε στην Ελλάδα για την εξόφληση χρεών
ήταν για πέταμα. Τεκμαίρεται, επίσης, ότι ο Μεταξάς δεν είχε την ευαισθησία,
αλλά και το σθένος, να επιστρέψει στον Χίτλερ το άχρηστο πολεμικό υλικό
ως απαράδεκτο. Ο Γρηγοριάδης (ό.π.) αναφέρεται και στην κατάσταση του
ελληνικού στρατού ως εξής:
Ο στρατός δεν είχε κλινοσκεπάσματα. Οταν εκηρύχθη ο πόλεμος κα-

τέφυγε πρώτην φοράν το κράτος εις εκκλήσεις προς τον λαόν δια κλινο-
σκεπάσματα [...]. Το πλείστον του άλλου πολεμικού υλικού ευρέθη από
προμηθείας προγενεστέρων κυβερνήσεων. «Η χώρα εξωπλίσθη αρτίως»,
έλεγεν ο Μεταξάς. Αλλ’ η φράσις εσήμαινεν: η Βασιλική Χωροφυλακή
εξωπλίσθη αρτίως, ως και η Αστυνομία, δια να συνέχουν τον λαόν εις
τυφλήν υποταγήν. Παν ό,τι Εθνικόν μετωνομάσθη Βασιλικόν (Θέατρον,
Αεροπορία, Στρατός). Η αλήθεια αντικατέστη υπό της λογοκρισίας. Ο
τολμών να διαμαρτυρηθή εγγράφως ή προφορικώς εφυλακίζετο, εδέρετο
ή εξωστρακίζετο.
Ο Γρηγοριάδης, επίσης, (ό.π., σ.9), καταγράφει μερικές από τις ακρότητες

του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, όπως:
Ο άκρατος βασιλοδουλισμός εισήχθη ως ιδιαίτερον μάθημα εις τα Σχο-

λεία, εις τα οποία απηγορεύθη, δι’ ιδιαιτέρας εγκυκλίου του επιθεωρητού
Μέσης Εκπαιδεύσεως Αττικοβοιωτίας η διδασκαλία του Επιταφίου του
Περικλέους.
31
Σε άρθρο του στην εφημερίδα Εθνος (29.10.2012), ο Αλέξανδρος Δημητρι-

άδης περιγράφει το τυραννικό καθεστώς Μεταξά ως εξής:
Το καθεστώς του εγκάθετου από το αγγλόφιλο παλάτι Μεταξά υπήρξε

δικτατορικό με όλη τη σημασία της έννοιας. Αστυνομική τρομοκρατία,
εξορίες και βασανιστήρια για τους (έστω και εν δυνάμει) διαφωνούντες,
ρατσισμός, λογοκρισία και κάψιμο βιβλίων. Ακόμη και ο «Περικλέους
Επιτάφιος» του Θουκυδίδη αφαιρέθηκε από τα σχολικά βιβλία λόγω της
δημοκρατικής φιλοσοφίας που τον διέπνεε. Ακόμα και παράσταση της
«Αντιγόνης» του Σοφοκλέους κατέβηκε για τον ίδιο ακριβώς λόγο.
Ο ίδιος (ό.π.) παραθέτει την ακόλουθη άποψη του νομπελίστα ποιητή και δι-
πλωμάτη Γιώργου Σεφέρη για τον Μεταξά:
Την 28η Οκτωβρίου, τότε μόνο, (ο Μεταξάς) δεν μπόρεσε να ιδεί ότι
ολόκληρος ο λαός ήταν μαζί του στην απάντηση που έδωσε στον Γκράτσι
την αυγή. Δεν μπόρεσε να καταλάβει ότι την ημέρα εκείνη δεν επικύρω-
νε, αλλά καταργούσε την 4η Αυγούστου.
Η επιβολή της δικτατορίας από τον Μεταξά ήταν συνειδητή επιλογή της μο-
ναρχίας. Αυτό υποστηρίζει ο Βλάσης Αγτζίδης, σε άρθρο του στην εφημερίδα
Ελευθεροτυπία (φύλλο της 4ης Αυγούστου 2013). Ο ίδιος χαρακτηρίζει ηττο-
παθή και αρνητική τη στάση του Μεταξά και το 1922, όταν:
Δεν είχε αποδεχτεί την πρόταση της φιλομοναρχικής κυβέρνησης να

αναλάβει την αρχιστρατηγία του Μικρασιατικού Μετώπου μετά την
αποπομπή του Αν. Παπούλα την άνοιξη του 1922.
Παραθέτει, μάλιστα, το εξής άκρως απαξιωτικό και οργισμένο σχόλιο του

Γ. Βλάχου, εκδότη της εφημερίδας Καθημερινή (25 Αυγούστου 1922), κατά
του Μεταξά:
Φύγε απ’ εδώ. Ανθρωπε μικρέ, που περίμενες να κατασκευάσης πρω-

θυπουργικόν φράκον από τα ράκη. Φύγε από εδώ, ανυπότακτε στρατιώτα
των αναγκών μου, αυτόκλητε κηδεμόνα της ατυχίας μου, τέκνον άχρηστον,
άνθρωπε μηδέν. Αυτό θα έλεγε εις τον αντιστράτηγον κ. Μεταξάν δακρύ-
ουσα η Ελλάς, αν έστρεφε ποτέ προς τον κ. Μεταξάν η Ελλάς τα βλέμματα.
Ο Αγτζίδης (διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός) επισημαίνει,

πως αυτή ήταν η δεύτερη φορά, που ο Μεταξάς:
32
[...] είχε καταφέρει να κερδίσει με τη στάση του το χαρακτηρισμό της

«εθνικής προδοσίας». Η πρώτη φορά που χαρακτηρίστηκε ως «αρχιπρο-
δότης» από τους πολιτικούς του αντιπάλους ήταν όταν έδωσε την εντολή,
ως υπαρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού, να παραδοθεί αμαχητί το
οχυρό Ρούπελ στους Βούλγαρους και στους Γερμανούς, στις 26 Μαΐου
1916. Ηδη είχε ξεκινήσει ο Εθνικός Διχασμός, όταν ο ίδιος, ως ο άνθρωπος
των Γερμανών στο Παλάτι και μυστικοσύμβουλος του μονάρχη Κωνστα-
ντίνου, άλλαξε την απόφασή του για συμμετοχή της Ελλάδας στον Α΄
Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ και τον οδήγησε στην απόφα-
ση για πραξικοπηματική αποπομπή του Ελ. Βενιζέλου από τη θέση του
πρωθυπουργού (Οκτώβριος 1915). Η στάση του Μεταξά υπαγορευόταν
από τα συμφέροντα των Γερμανών και της γερμανικής κατασκοπίας, που
δρούσε στο ελληνικό έδαφος.
Ο Άλκης Ρήγος, καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, σε άρθρο του στην

Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία (3.8.2014), δανείζεται την εξής φράση από το βι-
βλίο του Ασημάκη Πανσέληνου Τότε που ζούσαμε:
Ο Μεταξάςήταν ένας άνθρωπος κακός και δυστυχισμένος και, για το

λόγο τούτο παραπάνω, δειλός. Τα πιο ριψοκίνδυνα εγχειρήματα της ζωής
του είναι πράξεις φυγής. Δεν είχε ιδεώδη.
Κλίμα τρομοκρατίας.
Ο Νίκος Ψυρούκης, στο βιβλίο του Ο φασισμός και η 4η Αυγούστου, εκδό-

σεις Επικαιρότητα, Αθήνα 1974, σελίδα 71, καταλογίζει στους Γεώργιο Β΄και
Μεταξά ότι:
Η υποχρέωση που είχε αναλάβει (σ.σ. ο βασιλιάς) ήταν να οδηγήσει

τη χώρα στην ανοικτή δικτατορία. Τελικά ο Δεμερτζής ξανασχηματίζει
κυβέρνηση με την υποστήριξη των μεγάλων κομμάτων. Και όλα γίνονται
σε κλίμα όλο και μεγαλύτερης τρομοκρατίας. Στις 5 Μαρτίου (σ.σ. 1936)
αναλαμβάνει το υπουργείο των στρατιωτικών ο Μεταξάς.
Στην ίδια σελίδα, ο Ψυρούκης επισημαίνει ότι η προώθηση του Μεταξά δεν
ήταν μια αυθαίρετη πράξη του Γεωργίου. Στο Συμβούλιο του Στέμματος, που
έγινε στα μέσα Φεβρουαρίου, είχαν όλοι οι πολιτικοί ηγέτες συμφωνήσει για
την επιτάχυνση των εξοπλισμών και την παραπέρα στρατικοποίηση της χώρας.
[...]. Η επιλογή του Ι. Μεταξά δε βρήκε καμμιά αντίδραση, χαιρετίστηκε με ικα-
νοποίηση. Μόνο ο «Ριζοσπάστης» στις 4 Μαρτίου 1936 κατάγγειλε, ότι βαίνο-
33
με προς κυβέρνηση βασιλικής δικτατορίας. Ο υπόλοιπος τύπος έγραφε, πως

ο βασιλιάς διόρισε τον Μεταξά, για να βάλει τέρμα στον παρεμβατισμό της
μοναρχικής χούντας, επικεφαλής της οποίας ήταν ο στρατηγός Α. Παπάγος. Μ’
άλλα λόγια, τα ανάκτορα ήταν φωλιά χουντικών και εκκόλαψης δικτατόρων.
Αφού αναφέρεται στον διορισμό του Μεταξά στην πρωθυπουργία
(25.4.1936), μετά τον θάνατο του Δεμερτζή (13.4.1936), ο Ψυρούκης σημειώ-
νει απαξιωτικά, πως ο Μεταξάς, στις εκλογές του 1928, δεν είχε εκλεγεί ούτε
βουλευτής, για να προσθέσει εμφατικά τα ακόλουθα (ό.π., σ.81-82):
Είχε (σ.σ. ο Μεταξάς) βαθειά ψυχική αποσύνθεση, ήταν ο χρεωκοπη-

μένος άνθρωπος. [...]. Η 4η Αυγούστου δεν ήταν το έργο του Ι. Μεταξά.
Ο δικτάτορας ήταν το εκτελεστικό όργανο της δικτατορίας. [...]. Για να
είναι δικτάτορας, έπρεπε να στηρίζεται στην εμπιστοσύνη του Γεωργίου
Β΄. Αρα, η φασιστική δικτατορία της 4ης Αυγούστου είχε ένα και μόνο
πολιτικό ρυθμιστή, τον Γεώργιο Β΄. Αυτό το ετόνιζε και ο ίδιος ο Μεταξάς
στους λόγους του.
Στην αγαστή συνεργασία βασιλιά και Μεταξά αναφέρεται ο διπλωμάτης

Αννίβας Βελλιάδης, στο βιβλίο του Μεταξάς-Χίτλερ, με υπότιτλο Ελληνογερ-
μανικές σχέσεις στη Μεταξική δικτατορία 1936-1941, εκδόσεις Ενάλιος, Αθήνα
2003, σ. 336, ως εξής:
Ηταν μια συνεργασία, η οποία θα αποδώσει καρπούς και για τους δύο.
Ο Γεώργιος παρέμεινε σταθερά στον θρόνο του με την υποστήριξη των
Αγγλων και, σε ανταπόδοση, επιτηρούσε τον Μεταξά, ώστε να ακολουθεί
μια πολιτική σύμφωνη με τις βρετανικές επιδιώξεις.
Προηγουμένως, (ό.π., σ.24), ο ίδιος επισημαίνει τα ακόλουθα:
[…], ο Μεταξάς είχε φιλοβασιλικό προσανατολισμό από τα πρώτα

χρόνια της στρατιωτικής του καριέρας και είχε υπηρετήσει επανειλημμέ-
να στο στρατιωτικό επιτελείο του διαδόχου Κωνσταντίνου.
Ο αντιστράτηγος Αλέξανδρος Μαζαράκης–Αινιάν, ακαδημαϊκός (1928) και πρόε-

δρος της Ακαδημίας Αθηνών (1936), στο βιβλίο του Απομνημονεύματα, εκδόσεις
Εστία, Αθήνα 1948, παραθέτει για τον Μεταξά τα εξής απαξιωτικά (σ. 469 κ.ε.):
Ομολογώ, ότι καίτοι είχε πολλάκις λεχθή, ότι ο Μεταξάς θα εγίνετο δι-
κτάτωρ, καίτοι ο διορισμός υπουργών προσωπικώς εις αυτόν ανηκόντων
ως ο Παπαδήμας, Σκυλακάκης κ.λπ., ήσαν ύποπτοι, εγώ δεν το επίστευα.
34
[...]. Αφ’ ετέρου, δεν είχα την ιδέαν, ότι από χαρακτήρος ήτο τολμηρός
και επεζήτει ευθύνας, διότι όλος του ο βίος και η ανάδειξίς του έγινε πά-
ντοτε εις τα παρασκήνια.
Ο Λάκης Σάντας, στη σελίδα 16 του βιβλίου του Μια νύχτα στην Ακρόπολη...,
εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2010, χαρακτηρίζει το καταπιεστικό καθεστώς της
4ης Αυγούστου ως σκέτη αντιγραφή της φασιστικής ιταλικής δικτατορίας του
Μουσολίνι. Ο άνθρωπος που κατέβασε στην Κατοχή τη ναζιστική σημαία από
την Ακρόπολη, μαζί με τον Μανόλη Γλέζο, αναφέρει συμπληρωματικά (ό.π.):
Είχαν κάνει δε οργάνωση για τη νεολαία και υποχρέωναν όλους τους

Ελληνες μαθητές να γίνουν μέλη της ΕΟΝ (σ.σ. Εθνικής Οργάνωσης
Νεολαίας), αλλιώς θα διαγράφονταν απ’ όλα τα σχολεία. Ετσι, υποχρέ-
ωναν τα παιδιά να χαιρετάνε φασιστικά, με τεντωμένο το δεξί χέρι, στις
συγκεντρώσεις τους.
Ακολουθούν συνοπτικά βιογραφικά στοιχεία του Ι. Μεταξά. Γεννήθηκε το

1871 στην Ιθάκη, έχοντας καταγωγή από την Κεφαλονιά. Ο Δημήτριος Κιτσί-
κης, καθηγητής Ιστορίας των διεθνών σχέσεων στο πανεπιστήμιο της Οτάβα,
στο βιβλίο του Η Ελλάδα της 4ης Αυγούστου και αι μεγάλαι δυνάμεις, υπό-
τιτλος Τα αρχεία του υπουργείου Εξωτερικών 1936-1941, σ. 28-29, αναφέρει
μεταξύ άλλων για τον Μεταξά:
Ο Ιωάννης Μεταξάς είναι υιός ενός ξεπεσμένου αριστοκράτου των Ιο-

νίων νήσων και μιας χωρικής. Είναι πτωχός, αλλά φέρει τον τίτλον του
κόμητος, τον οποίον η οικογένειά του κατέχει από τον 17ον αιώνα [...].
Χάρις εις τον διάδοχον Κωνσταντίνον, εστάλη το 1899 δια σπουδάς εις
την Ακαδημίαν Πολέμου του Βερολίνου.
Ο ίδιος ο Μεταξάς, ενώ σπουδάζει ακόμη στο Βερολίνο (31.3.1900), σημειώ-

νει στο ημερολόγιό του (τόμος 1ος, επιμέλεια Χρ. Χρηστίδης, εκδόσεις Εστία,
Αθήναι 1951, σ. 500 και 527), τα εξής αποκαλυπτικά των ακραίων πολιτικών
πεποιθήσεών του:
Είμαι στρατιώτης και ευγενής και θέτω εις την υπηρεσίαν του Βασι-
λέως το ξίφος μου... Μου είναι αδιάφορον αν ο Βασιλεύς είναι καλός ή
κακός, επιβλαβής ή ωφέλιμος· δεν εξετάζω αν αι πράξεις του προξενούν
καλόν ή κακόν εις το έθνος· τον ακολουθώ τυφλώς εις ό,τι θέλει· η θέλη-
35
σίς του είναι δι’ εμέ νόμος[...]. Ανήκω εις την αριστοκρατίαν εκείνην, ήτις
επολέμησεν ήδη υπέρ του Βασιλέως της και υπέρ του Κράτους πολύ πριν
γεννηθή η Ελλάς.
Σε άλλο σημείο (ό.π.), ο Μεταξάς εμφανίζει τάσεις... βρικόλακα, αναφέροντας

τα εξής ανατριχιαστικά:
Αγών ήρχισε μεταξύ Διαδόχου και Κοινοβουλευτισμού. Ε! κάτι θα

κάμω και εγώ δια να πίω ολίγον αίμα κοινοβουλευτικόν.
Η ηττοπάθεια του δικτάτορα.
Στα απομνημονεύματά του (σ.12-13), ο αντιστράτηγος Γ. Τσολάκογλου

καταγράφει ένα ενδιαφέρον περιστατικό. Σημειώθηκε στις 21 Μαΐου 1940 στο
υπουργείο Εξωτερικών, όπου ο Μεταξάς είχε καλέσει τους αντιστρατήγους Αλ.
Παπάγο, Κων. Μπακόπουλο, Γιάννη Πιτσίκα, Δημήτρη Παπαδόπουλο, Γιώργο
Κοσμά και τον Τσολάκογλου. Παρών στη συνάντηση ήταν και ο υφυπουργός
Στρατιωτικών, Νίκος Παπαδήμας. Ο δικτάτορας γνωστοποίησε στους στρατη-
γούς πως η Ελλάδα δεν έχει επιθετικές βλέψεις ούτε προτίθεται να επιτεθεί κατά
οποιουδήποτε. Αμέσως μετά προσέθεσε:
Αλλ’ αν δεχθή την επίθεσιν οιουδήποτε, είνε αποφασισμένη να αντι-

ταχθή μετά της οφειλομένης πεισμοσύνης. Η Ιταλία, αφ’ ής επραγμα-
τοποίησε το εν τη Βαλκανική προγεφύρωμά της, μάς τηρεί εν αγωνία,
αλλά δεν δεικνύει πρόθεσιν τινα επιθέσεως. Ημείς δεν θα δώσωμεν ποτέ
αφορμήν προς τούτο, διότι τηρούμεν απόλυτον ουδετερότητα μεταξύ των
αντιμαχομένων. Επειδή δε πλην των άλλων στερούμεθα χρημάτων και οι
σημερινοί πόλεμοι είναι πολυδάπανοι, δεν έχομεν δυνατότητας δια μα-
κροχρόνιον πόλεμον, αν μας επιβληθή. Εάν πρόκειται να πολεμήσωμεν
κατά τινος μεγάλης δυνάμεως, αι δυνατότητες μειούνται εφ’ όσον αύτη
θα είνε εξωπλισμένη με όλα τα σύγχρονα μέσα. Διάρκεια 15-20 ημερών
υπολογίζεται, καθ’ ήν θα αντιταχθώμεν σθεναρώς, θα δείξωμεν τας αρε-
τάς μας και θα πέσωμεν ενδόξως.
Από τα παραπάνω προκύπτουν αβίαστα τα ακόλουθα δύο συμπεράσματα:

1. Ο Μεταξάς παραδέχεται ουσιαστικά την εγγενή ηττοπάθειά του και
2. Ενώ έχει μπροστά του τούς ηγήτορες του ελληνικού στρατού, αντί να
τούς εμψυχώσει και να τούς ανεβάσει το ηθικό, τούς λέει ξεκάθαρα να
πολεμήσουν 15-20 ημέρες για την τιμή των όπλων. Αυτά τα λόγια του
δικτάτορα συνιστούν ουσιαστικά πράξη δολιοφθοράς.
36
Ενας στρατηγός θέτει στον δικτάτορα το εξής ερώτημα:
Τώρα που βλέπομεν τα ραγδαία αποτελέσματα κατά της Γαλλίας, μή-

πως είναι δυνατόν να μεταπηδήσωμεν προς τον Αξονα;
Ο Τσολάκογλου (ό.π.) δίνει συνέχεια στο θέμα ως εξής:
Ο αείμνηστος πρωθυπουργός, ακούσας τα τοιαύτα, ωργίσθη και επέ-

βαλε σιωπήν εις τον αντιστράτηγον, λέγων ότι θα τηρήσωμεν τον λόγον
της τιμής μας.
Στη σελίδα 16 των απομνημονευμάτων του, ο Τσολάκογλου καταλογίζει ευθέ-

ως στην κυβέρνηση Μεταξά τα ακόλουθα:
[...] εκ των υστέρων απεδείχθη ότι αι προθέσεις της κυβερνήσεως ενή-

σκουν τυρρανικήν επίδρασιν επί των αποφάσεων επιτελών του Γενικού
Στρατηγείου. Ενεκα τούτου, δεν εδίστασε να διατάξη την σύμπτυξιν του
βορείως Ιωαννίνων στρατού εις Αρταν.
Στο σημαντικό αυτό θέμα ο Τσολάκογλου έχει απόλυτο δίκιο, όπως θα δούμε
αναλυτικά στο κεφάλαιο Νότιος τομέας.
Από τον Φεβρουάριο του 1940, η κυβέρνηση Μεταξά ήταν ενήμερη για τα
προπαρασκευαστικά του πολέμου έργα, που υλοποιούσαν μεθοδικά οι Ιταλοί
στην Αλβανία. Συγκεκριμένα:
Στις 15.2.1940, το υποπροξενείο μας στο Αργυρόκαστρο ενημερώνει εγ-
γράφως το ΓΕΣ (έγγραφο 220), ότι άρχισε η κατασκευή δρόμου, μήκους 3 χι-
λιομέτρων και πλάτους 5 μέτρων, κοντά στο χωριό Λιμπόχοβο (περιοχής Αρ-
γυροκάστρου). Μάλιστα, ο υποπρόξενος, Κ. Χειμαριός, διευκρινίζει πως 1,5
χιλιόμετρο του δρόμου έχει ήδη σκυροστρωθεί. Παράλληλα, αναφέρει, πως
ο αρμόδιος υποδιευθυντής του υπουργείου Δημοσίων Έργων έδωσε εντολή
στα συνεργεία να επισπεύσουν την αποπεράτωση τριών οδικών αξόνων, που
κατευθύνονται στα ημέτερα σύνορα. Ο ίδιος προσθέτει, ότι ανατέθηκε σε ερ-
γολάβο η κατασκευή τριών γεφυρών, πλάτους από 5 έως 17 μέτρων.
Κατά την προπαρασκευή της εκστρατείας εναντίον της Ελλάδας, ο Μου-
σολίνι έστειλε προσωπική επιστολή στον βασιλιά της Βουλγαρίας, Βόρι Γ’
(1894-1943). Αγνοώντας προκλητικά τον ιταλό βασιλιά, ο υπερόπτης δικτά-
τορας ζήτησε τη σύμπραξη των ιταλο-βουλγαρικών ενόπλων δυνάμεων για
37
ταυτόχρονη επίθεση εναντίον της χώρας μας. Η πρότασή του έπεσε στο κενό.
(Τσέβι, ό.π, σ. 130)
Άξια μνείας είναι και η ακόλουθη εγγραφή του Τσιάνο στο ημερολόγιό του,
με ημερομηνία 17.10.1940, δηλαδή δύο ημέρες μετά τη λήψη της απόφασης
για κήρυξη του πολέμου κατά της Ελλάδας:
Ήρθε να με δει ο στρατηγός Μπαντόλιο και μου μίλησε με μεγάλη σο-

βαρότητα για τις επιχειρήσεις στην Ελλάδα. Οι τρεις Αρχηγοί των Γενι-
κών Επιτελείων παμψηφεί εναντιώνονται...
Στο βιβλίο του Πολιτικά αινίγματα ’40-’41, (εκδόσεις Ελληνική Ευρωεκδοτι-

κή ΕΠΕ, Αθήνα 1991), ο Γιάννης Λάμψας καταθέτει την εξής πληροφορία (σ.56):
Ο Τσιάνο αναφέρει στο ημερολόγιό του ότι τον Ιανουάριο του 1941, ο
Μουσολίνι είχε πει: Αν κάποιος στο πολεμικό συμβούλιο της 15ης Οκτω-
βρίου είχε προβλέψει αυτό που συνέβη κατόπιν στην πραγματικότητα, θα
είχα διατάξει τον τουφεκισμό του.
Η στάση της Γερμανίας.
Η Γερμανία του Χίτλερ, για δικούς της λόγους, δεν έβλεπε με καλό μάτι τις
επεκτατικές κινήσεις του Μουσολίνι σε βάρος της Ελλάδας. Τουλάχιστον για
τη δεδομένη στιγμή. Αφού από τον Ιούνιο του 1940 είχε υποτάξει ολόκληρη
σχεδόν τη δυτική και κεντρική Ευρώπη, ο Χίτλερ προωθούσε δύο σχέδια:
α) Την εισβολή στην Αγγλία, προκειμένου να σφραγίσει το μέτωπο από τα
δυτικά, που τελικά δεν έγινε και
β) Την επίθεση κατά της Σοβιετικής Ένωσης στα ανατολικά, που ναι μεν
εκδηλώθηκε (22.6.1941), αλλά με σημαντική καθυστέρηση, η οποία αποδεί-
χθηκε μοιραία για τους ναζί.
Συνεπώς, δεν έδειχνε διατεθειμένος να διαθέσει γερμανικά στρατεύματα
στα Βαλκάνια, προκειμένου να εξυπηρετήσει τις φιλοδοξίες του ιταλού δικτά-
τορα. Αλλά και οι αναφορές του γερμανού πρεσβευτή στην Αθήνα, Έρμπαχ,
προς το Βερολίνο, είχαν έναν ευδιάκριτο αντιιταλικό τόνο. Μάλιστα, ο Έρμπαχ
επισημαίνει προφητικά, ότι στην Ελλάδα κυριαρχεί πραγματική θέληση αντί-
στασης σε κάθε ιταλική επέμβαση[...] και τούτο βρίσκει ισχυρό στήριγμα στο
γενικό λαϊκό αίσθημα εναντίον της Ιταλίας. Πάντως, η Γερμανία του Χίτλερ
πίεζε παρασκηνιακά την Ελλάδα να αποφύγει οποιαδήποτε κίνηση, που θα
μπορούσε να θεωρηθεί από τον Μουσολίνι ως πρόκληση. Το κείμενο που ακο-
λουθεί είναι άκρως αποκαλυπτικό (ΥΠΕΘΑ, Συνοπτική έκθεσις του πολέμου
της Ελλάδος 1940-41, σ.8):
38
Δια λόγους πολιτικούς η κυβέρνησις (συνιστάτο ιδιαιτέρως υπό της

Γερμανίας, κατά κατηγορηματικάς πληροφορίας του εν Βερολίνω Ελλη-
νος πρεσβευτού, να μη δώση η Ελλάς αφορμάς στρατιωτικών μέτρων· υπό
τοιούτους όρους η Γερμανία δεν θα επέτρεπε την κατά της Ελλάδος ιταλι-
κήν επίθεσιν), δεν ενέκρινε την συγκρότησιν περισσοτέρων δυνάμεων, όσαι
πραγματικώς θα απητούντο λόγω των έναντι ιταλικών συγκεντρώσεων.
Από το παραπάνω επίσημο κείμενο του υπουργείου Εθνικής Αμυνας ανα-

δύονται διαζευκτικά δύο πελώρια ερωτηματικά:
α) Ο Χίτλερ έπαιζε το παιχνίδι του Μουσολίνι, πιέζοντας την Ελλάδα να μη
συγκεντρώνει στρατιωτικές δυνάμεις στα ελληνο-αλβανικά σύνορα ή
β) Ενόψει της δικής του επίθεσης, ήθελε τη χώρα μας απροετοίμαστη;
Όποια απάντηση κι αν δοθεί, η ουσία είναι πως οι γερμανικές διπλωματι-
κές παρεμβάσεις αποκοίμιζαν τη δικτατορική κυβέρνηση Μεταξά.
Ο Αλέξανδρος Παπάγος, αρχηγός τότε του ΓΕΣ και μετέπειτα αρχιστράτη-
γος του ελληνικού στρατού (επικεφαλής του Γενικού Στρατηγείου), στο βιβλίο
του Ο πόλεμος της Ελλάδος 1940-41, εκδόσεις «Οι φίλοι του βιβλίου», Αθήνα
1945, (σ.42), παραθέτει τα εξής αποκαλυπτικά:
Τρεις ημέρας μετά την αποβίβασιν των ιταλικών στρατευμάτων εν Αλ-

βανία, ήτοι την 10 Απριλίου 1939, η ιταλική κυβέρνησις, διαψεύδουσα
τας κυκλοφορησάσας φήμας επικειμένης ενεργείας κατά της Ελλάδος,
διεβεβαίωσε κατηγορηματικώς την ελληνικήν κυβέρνησιν, ότι προτί-
θεται να σεβαστή, κατά τον πλέον απόλυτον τρόπον, την ακεραιότητα
και ανεξαρτησίαν της χώρας μας. Την 13 Απριλίου 1939, αι κυβερνήσεις
Μεγάλης Βρετανίας και Γαλλίας προέβησαν εις αυθορμήτους μονομερείς
δηλώσεις εγγυήσεως προς την Ελλάδα και Ρουμανίαν συμφώνως με τας
οποίας, εν περιπτώσει καθ’ ήν θα ελάμβανε χώραν οιαδήποτε ενέργεια
θέτουσα εις κίνδυνον την ελληνικήν ή ρουμανικήν ανεξαρτησίαν και συ-
νεπαγομένη κατά την κρίσιν των κυβερνήσεων Ελλάδος και Ρουμανίας
ένοπλον κατά της ενεργείας ταύτης αντίστασιν, η Μεγάλη Βρετανία και
η Γαλλία θα παρείχον πάραυτα και δια παντός διαθεσίμου μέσου συνδρο-
μήν εις το κράτος το υποστάν την επίθεσιν.
Ο ίδιος (ό.π., σ.71) καταγγέλλει κατηγορηματικά ως ανθελληνική την πο-

λιτική του γερμανού δικτάτορα, τονίζοντας τα ακόλουθα:
Η έναντι της Ελλάδος γερμανική πολιτική ουδέποτε υπήρξε ειλικρι-

νής. Υπήρξε δόλια και ύπουλος, ως και η υπό της Ιταλίας ασκηθείσα,
και χρησιμοποίησε μεθόδους αίτινες επιφανειακώς μόνον διέφερον. Εάν
39
δημοσιευθεί Ελληνική Βίβλος αφορώσα την έναντι ημών γερμανικήν

πολιτικήν, θα καταφανή επακριβώς ποσάκις η Γερμανία, ενώ εξώπλιζε
εντατικώς την Βουλγαρίαν και υπέθαλπε τας εις βάρος ημών εδαφικάς
διεκδικήσεις της χώρας ταύτης, ενώ είχεν αναγνωρίσει την Μεσόγειον
ανήκουσαν εις τον ζωτικόν χώρον της Ιταλίας, ενώ ήτο εν πλήρει γνώσει
των βλέψεων και προθέσεων αυτής έναντι ημών, διεβεβαίου εν τούτοις
ημάς ότι τρέφει τα φιλικώτερα των αισθημάτων δια την Ελλάδα [...], ότι
επιθυμεί πάση θυσία να διατηρηθή η ειρήνη εις τα Βαλκάνια και ότι δεν
θα επιτρέψει εις την Ιταλίαν να διαταράξη ταύτην.
Στη σελίδα 127, ο Παπάγος παραθέτει αυστηρώς απόρρητη προσωπική

αναφορά του προς τον Μεταξά, με ημερομηνία 13.1.1940. Αναφέρεται σε επί-
σκεψη που τού έκανε ο στρατιωτικός ακόλουθος της Γερμανίας, ο οποίος τον
διαβεβαίωνε ότι:
Είναι εξουσιοδοτημένος να με διαβεβαιώση ότι επέκτασις του πολέμου εις

την Βαλκανικήν, πρωτοβουλία της Γερμανίας αποκλείεται τελείως. Δεν έχει
αύτη κανένα λόγον να στερηθή των πηγών εφοδιασμού άς προσφέρει αυτή
η Βαλκανική και συνεπώς αποβλέπει εις το να διατηρηθή η ησυχία εν αυτή.
Τα δραματικά γεγονότα, που ακολούθησαν, απέδειξαν με τον πιο κατηγο-

ρηματικό τρόπο πως οι ναζί του Χίτλερ, όπως και οι φασίστες του Μουσολίνι,
διεκδικούσαν... χρυσό μετάλλιο στο ψέμα και στην υποκρισία.
Το σχέδιο Μαρίτα.
Άλλωστε, είναι γεγονός πως στις 13 Δεκεμβρίου του 1940 ο Αδόλφος Χίτ-
λερ υπέγραψε το σχέδιο Marita, που προέβλεπε γερμανική επίθεση κατά της
χώρας μας για τον Μάρτιο του 1941. Ο συνταγματάρχης Δημήτρης Π. Μαχάς,
επιτελάρχης τότε του Β΄ σώματος στρατού, στο βιβλίο του Η μάχη της Πίνδου:
28 Οκτωβρίου 1940 – 14 Νοεμβρίου 1940, σ. 411, καταθέτει τις ακόλουθες πλη-
ροφορίες (διατηρείται η γλώσσα του κειμένου):
Είναι γεγονός ότι η ιταλική επίθεσις του Μαρτίου 1941 αποτελούσε

τμήμα γενικωτέρου σχεδίου του Άξονος, δια την εξουδετέρωσιν του Ελ-
ληνικού εμποδίου και δια την κατάληψιν ολοκλήρου της Βαλκανικής. Το
περίφημον σχέδιον «Μαριέττα» (σ.σ. Μαρίτα είναι το σωστό) του Γερμα-
νικού Στρατηγείου, το οποίον υπέγραψεν ο Χίτλερ την 13ην Δεκεμβρίου
και του οποίου την ύπαρξιν απεκάλυψεν ο Στρατηγός Γκαίριγκ, κατά την
δίκην ενώπιον του Διασυμμαχικού Δικαστηρίου της Νυρεμβέργης, προ-
40
έβλεπε την ανάληψιν επιθέσεως υπό του Γερμανικού Στρατού κατά της
Ελλάδος τον μήνα Μάρτιον 1941. Η συγκατάθεσις του Χίτλερ όπως ο
Μουσολίνι ενεργήση την μεγάλην εαρινήν επίθεσιν, εδόθη εν απολύτω
συναρτήσει με το Γερμανικόν αυτό σχέδιον. Ο Φύρερ είχεν υπ’ όψιν του
τας διαβεβαιώσεις του Μουσολίνι, ότι θα κατακλύση την Ελλάδα με τας
τριάκοντα Μεραρχίας του. Είχεν επίσης υπ’ όψιν του και την υπεράγαν
αισιόδοξον έκθεσιν, την οποίαν τού υπέβαλε την παραμονήν της επιθέσε-
ως –την 7ην Μαρτίου- (σ.σ. η εαρινή επίθεση εκδηλώθηκε στις 9 Μαρ-
τίου, οπότε η 7.3 ήταν η προπαραμονή) πολυμελής αποστολή Γερμανών
επιτελών, η οποία Επιτροπή είχεν επιθεωρήσει ολίγας ημέρας πρότερον
ολόκληρον το Ελληνικόν μέτωπον. Βασίμως λοιπόν ο Χίτλερ επίστευεν
ότι μία ή δύο ημέραι θα ήσαν αρκεταί διά να διασπασθή οριστικώς το
Ελληνικόν μέτωπον. Τέτοιο πράγμα όμως δεν συνέβη.
Στις 18.12.40, πέντε μόλις ημέρες μετά από την υπογραφή του σχεδίου Μα-
ρίτα, ο Χίτλερ υπέγραψε και το περίφημο σχέδιο Μπαρμπαρόσα, για την εκ-
δήλωση επίθεσης κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Η επίθεση εξαπολύθηκε στις
22 Ιουνίου 1941, ενώ κατά το σχέδιο θα ξεκινούσε στις 2 Μαΐου του ίδιου
έτους. Οι επτά εβδομάδες που μεσολάβησαν μεταξύ των δύο ημερομηνιών
θεωρούνται από αρκετούς συγγραφείς και αναλυτές ως κρίσιμης σημασίας για
τις εξελίξεις στο γερμανο-σοβιετικό μέτωπο. Υποστηρίζεται, δηλαδή, ότι η κα-
θυστερημένη εκδήλωση της επίθεσης των ναζί τούς οδήγησε σε συντριπτική
ήττα, επειδή τούς πρόλαβε ο βαρύς σοβιετικός χειμώνας. Βέβαια, τον πρώτο
λόγο στην αντίσταση κατά των Γερμανών τον είχαν ο Κόκκινος στρατός και οι
λαοί, που συναποτελούσαν τη Σοβιετική Ενωση, οι οποίοι υποβλήθηκαν σε
τεράστιες θυσίες μέχρι τη συντριβή των στρατευμάτων του Χίτλερ.
Ο Μαχάς (ό.π., σ.412) αναφέρει, ότι κατά το σχέδιο Μπαρμπαρόσα, οι γερ-
μανικές δυνάμεις από τη 12η στρατιά του φον Βίλχελμ Λιστ και τα τεθωρακι-
σμένα του φον Κλάις, που εκστρατεύσανε κατά της Βαλκανικής χερσονήσου
και της Ελλάδας, έπρεπε να έχουν επιστρέψει και να βρίσκονται οπωσδήποτε
στα σοβιετικά σύνορα στις 2 Μαΐου. Οι ναζί και ο Χίτλερ λογάριαζαν χωρίς
τον ξενοδόχο, που δεν ήταν άλλος από τον έλληνα στρατιώτη.
Το διπλωματικό παρασκήνιο.
Τα ντοκουμέντα που ακολουθούν είναι δάνεια από το βιβλίο Η ιταλική επί-

θεσις κατά της Ελλάδος 1940-1941, έκδοση του Βασιλικού Υπουργείου Εξωτερι-
κών, Αθήνα 1940. Μέσα από τα αυθεντικά κείμενα γίνεται καταφανές το εξής:
Από την πρώτη στιγμή (7.4.1939), που οι Ιταλοί προσάρτησαν την Αλ-
βανία, δεν απέκρυπταν τις επιθετικές βλέψεις τους κατά της χώρας μας. Στα
41
λόγια όμως το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι διαβεβαίωνε προς κάθε

κατεύθυνση, ότι σέβεται την ανεξαρτησία και την εδαφική ακεραιότητα της
Ελλάδας, αλλά και της ήδη προσαρτημένης Αλβανίας! Εξι Απριλίου 1939. Ο
πρεσβευτής μας στο Λονδίνο, Χαράλαμπος Σιμόπουλος, αναφέρει στο υπουρ-
γείο Εξωτερικών (στο εξής ΥΠΕΞ):
Με εκάλεσαν σήμερον εις το υπουργείον των Εξωτερικών και μοι ανε-

κοίνωσαν, ότι η ιταλική κυβέρνησις παρέσχε διαβεβαιώσεις ότι δεν πρό-
κειται να προβή εις οιονδήποτε εν Αλβανία κίνημα.
Δεν πέρασε παρά ένα μόλις 24ωρο και οι ιταλικές διαβεβαιώσεις προς
τους Αγγλους αποδείχτηκαν κενές περιεχομένου. Την επομένη (7 Απριλίου),
ο πρεσβευτής μας στα Τίρανα, Σκέφερις, τηλεγραφεί στο ΥΠΕΞ, ότι την 6ην
πρωινήν πέντε ιταλικά πολεμικά πλοία ήρχισαν βομβαρδίζοντα το Δυρράχιον.
Συνοδεύονται υπό δύο οπλιταγωγών. Λίγες ώρες αργότερα, ο Σκέφερις αναφέ-
ρει, ότι ιταλικά αεροπλάνα ρίχνουν στα Τίρανα προκηρύξεις, καλώντας τον
αλβανικό λαό να μη υπακούση εις την κυβέρνησιν και να μη αντισταθή. Επι-
πλέον, επισημαίνεται στις προκηρύξεις πως οι ιταλικές στρατιωτικές δυνάμεις
θα παραμείνωσιν εν τη χώρα μόνον τον χρόνον τον αναγκαιούντα προς αποκα-
τάστασιν της ειρήνης, της τάξεως και της δικαιοσύνης.
Στις 8 Απριλίου, ο πρεσβευτής μας στο Βελιγράδι, Ραούλ Ρωσέττης, μεταφέ-
ρει δήλωση, που τού έκανε ο γιουγκοσλάβος πρωθυπουργός, κατά την οποία:
Η ιταλική κυβέρνησις επανέλαβε τας διαβεβαιώσεις της περί σεβα-

σμού των περί Αδριατικής και Αλβανίας συμφωνιών, επεξηγήσασα την
ενέργειάν της ως προσωρινήν.
Την ίδια ημέρα, ο Γκαλεάτσο Τσιάνο (Ciano, 1903-1944), διαβεβαιώνει

τους πρέσβεις της Αγγλίας και των ΗΠΑ, ότι η χώρα του ουδόλως θα θίξη την
ακεραιότητα και την ανεξαρτησίαν της Αλβανίας. Προσέθεσε μάλιστα, πως τα
ιταλικά στρατεύματα θα αποσυρθούν μόλις αποκατασταθή η τάξις και σχημα-
τισθή κυβέρνησις φιλική προς την Ιταλίαν. (Το σχετικό τηλεγράφημα προς το
ΥΠΕΞ υπογράφει ο επιτετραμένος μας στη Ρώμη, Ρωμάνος).
Στις 8 Απριλίου, επίσης, ο Σκέφερις ενημερώνει, πως ο διοικητής του πρώ-
του ιταλικού τάγματος, που έφτασε στα Τίρανα, δήλωσε ότι η Ιταλία έρχεται
δια να μεγαλώση την Αλβανίαν. Την ίδια ημέρα, ο πρωθυπουργός και υπουρ-
γός Εξωτερικών, Μεταξάς, γνωστοποιεί στην ελληνική πρεσβεία στη Ρώμη,
πως ο βασιλιάς της Αλβανίας, Ζωγ (τον έλεγαν και Ζώγου), συνοδευόμενος
από τον αλβανό πρωθυπουργό, έφτασε προ ολίγου στη Φλώρινα. Η είσοδος
στο ελληνικό έδαφος έγινε άνευ ουδεμιάς προηγουμένης προειδοποιήσεως,
42
προφανώς λόγω του γεγονότος ότι επαύσαμεν από του απογεύματος της χθες
λαμβάνοντες τηλεγραφήματα παρά της ημετέρας εν Τιράνοις πρεσβείας.
Ο Μεταξάς δίνει εντολή στον Ρωμάνο να ανακοινώσει επειγόντως στον
Τσιάνο, ότι η ελληνική κυβέρνηση θα λάβη πάραυτα τα αναγκαία μέτρα, δια
να αποτραπή οποιαδήποτε επί του ημετέρου εδάφους πολιτική δράσις του βα-
σιλέως Ζωγ [...]. Και μόνο τα δύο επιρρήματα, επειγόντως και πάραυτα κα-
ταδεικνύουν πως ο έλληνας δικτάτορας διακατέχεται από πανικό. Επειδή ο
έκπτωτος πια βασιλιάς της Αλβανίας ζήτησε προφανώς πολιτικό άσυλο στη
χώρα μας, ο Μεταξάς έσπευσε με δική του πρωτοβουλία να δώσει εξηγήσεις
στον Τσιάνο. Ο Αχμέτ Ζώγου (1895-1961) ήταν βασιλιάς της Αλβανίας από
το 1928, με το όνομα Ζωγ Α΄. Γιος μωαμεθανού αρχηγού της φυλής Ζογκόλι,
συνέβαλε στην απελευθέρωση της χώρας του από τους Τούρκους. Πρωθυ-
πουργός της Αλβανίας το 1922 και πρόεδρός της (1925-1928). Εκθρονίστηκε
από τον Μουσολίνι.
Στις 9 Απριλίου 1939, ο επιτετραμένος της Ιταλίας στην Αθήνα διαβιβά-
ζει στον Μεταξά ευχαριστήριο μήνυμα του Μουσολίνι. Ταυτόχρονα, ο διευ-
θυντής του ιδιαιτέρου γραφείου του Τσιάνο, ονόματι Ανφούζο, κάλεσε τον
Ρωμάνο, για να τού γνωστοποιήσει, πως στο παραπάνω μήνυμα ο Μουσολίνι
εκφράζει την πεποίθησή του ότι:
[...] τίποτε δεν πρόκειται να διαταράξη την μεταξύ της Ιταλίας και της
Ελλάδος φιλίαν, ήν ούτος θεωρεί ως βάσιν των σχέσεων μεταξύ των δύο
χωρών τόσον δια σήμερον όσον και δια το μέλλον.
Μνημείο ψεύδους, αμοραλισμού και υποκρισίας το μήνυμα του Μουσολίνι,

με προφανή στόχο να αποκοιμίσει τον Μεταξά. Την ίδια ημέρα, ο πρεσβευτής
μας στο Λονδίνο, Σιμόπουλος, τηλεγραφεί στο ΥΠΕΞ, ότι ο Τσιάνο επανέλαβε
χθες ρητώς στον πρεσβευτή της Αγγλίας στη Ρώμη τη διαβεβαίωση, πως η Ιτα-
λία θα σεβασθή την ανεξαρτησίαν της Αλβανίας και δε θα υπάρξει μεταβολή
εις το προβλεπόμενον υπό της αγγλοϊταλικής συμφωνίας statu quo.
Ωστόσο, τρεις ημέρες αργότερα, όπως αναφέρει ο Σκέφερις, ο ίδιος ο Τσιά-
νο διαψεύδει τον Μουσολίνι, δηλώνοντας ξεκάθαρα σε εκδήλωση του αλβα-
νικού ΥΠΕΞ, ότι η Ιταλία θα μεριμνήση δια την ειρήνευσιν της Αλβανίας και
δια την πραγματοποίησιν των εθνικών της βλέψεων. Είναι προφανές, πως ο
αμετροεπής Τσιάνο συναγωνίζεται τον πεθερό του στην ψευδολογία. Στις 21
Απριλίου, ο Ρωσέττης τηλεγραφεί από το Βελιγράδι τα ακόλουθα:
[...] εις την αλβανικήν επιτροπήν, την μεταβάσαν εις Ρώμην όπως προ-
σφέρη το αλβανικόν στέμμα εις τον βασιλέα της Ιταλίας, ο κ. Μουσολίνι
υπεσχέθη την επέκτασιν των αλβανικών συνόρων.
43
Ετσι αντιλαμβανόταν ο ιταλός δικτάτορας τις στενές φιλικές σχέσεις με την

Ελλάδα. Πάντως, με τον παραπάνω τρόπο χρίστηκε αντιβασιλιάς-τοποτηρη-
τής της Αλβανίας ο φασίστας Φραντσέσκο Γιακομόνι, επιστήθιος φίλος του
Τσιάνο. Προηγουμένως (13 Απριλίου), ο πρωθυπουργός της Αγγλίας, Νέβιλ
Τσάμπερλεν (Chamberlain, 1869-1940), διαβεβαιώνει τη Βουλή των Κοινοτή-
των, ότι θα πράξει ό,τι απαιτείται, ώστε να αποφευχθεί κάθε διατάραξις δια της
βίας εις το statu quo της Μεσογείου και της Βαλκανικής χερσονήσου.
Παρεμφερή δήλωση έκανε και ο πρωθυπουργός της Γαλλίας, Εντουάρ
Νταλαντιέ (Daladier). Η ενδοτικότητα του δίδυμου Τσάμπερλεν – Νταλαντιέ
διευκόλυνε τον Χίτλερ στην υλοποίηση των πολεμικών σχεδίων του. Οπότε,
οι παραπάνω δηλώσεις του δίδυμου δεν είχαν ουσιαστικό αντίκρυσμα. Ο Με-
ταξάς, πάντως, ευχαρίστησε αμφοτέρους.
Ο Λάμψας, (ό.π., σ.27), υποστηρίζει πως στις 30.9.1940, σε επιστολή του
προς τον πρόεδρο Φραγκλίνο Ρούσβελτ, ο αμερικανός πρεσβευτής στην Αθή-
να, Λίνκολν Μακ Βη, αναφέρει ότι ο Μεταξάς τού είχε εκμυστηρευθεί τα εξής:
Αν δείξουμε καθαρά πως είμαστε αποφασισμένοι να αντισταθούμε,

ίσως να γλιτώσουμε.
Ο καταιγισμός των πληροφοριών, σχετικά με τη σχεδιαζόμενη επίθεση του

Μουσολίνι κατά της χώρας μας, συνεχίζεται. Στις 27.4.1939, ο Σκέφερις ανα-
φέρει από τα Τίρανα, ότι οι συγκεντρώσεις ιταλικών δυνάμεων στη Αλβανία
ήρξαντο ανησυχούσαι σοβαρώς τους ενταύθα διπλωματικούς κύκλους. Ο ίδιος
προσθέτει: Αλβανός υπουργός ανεκοίνωσεν εμπιστευτικώς εις τον ημέτερον δι-
ερμηνέα, ότι εν περιπτώσει περιπλοκών η Ιταλία προτίθεται να καταλάβη αμέ-
σως την Ηπειρον μέχρι της Πρεβέζης.
Στις 10 Ιουνίου 1940, η Ιταλία κηρύσσει τον πόλεμο κατά της Αγγλίας και
της καταρρέουσας από τη γερμανική εισβολή Γαλλίας. Σε ομιλία του προς τον
ιταλικό λαό, ο Μουσολίνι δηλώνει κατηγορηματικώς τα ακόλουθα:
Η Ιταλία δεν σκοπεύει να παρασύρη εις την σύρραξιν άλλους λαούς

συνορεύοντας μετ’ αυτής από ξηράς ή από θαλάσσης. Η Ελβετία, η Γιου-
γκοσλαβία, η Ελλάς, η Τουρκία και η Αίγυπτος ας λάβουν υπό σημείωσιν
τους λόγους μου τούτους.
Την επομένη, ο Μεταξάς ενημερώνει την πρεσβεία μας στη Ρώμη, ότι σε σχε-
τικό ερώτημα, που τού έθεσε ο ιταλός πρεσβευτής στην Αθήνα, απάντησε πως η
Ελλάδα θα τηρήσει στάση απολύτου ουδετερότητος, εφόσον ο πόλεμος δεν μεταφέ-
ρεται εις τα Βαλκάνια. Ωστόσο με την κατάληψη της Αλβανίας από τους Ιταλούς,
ο πόλεμος είχε ήδη μεταφερθεί στα Βαλκάνια και ο Μεταξάς σφύριζε αδιάφορα...
44
Φτάνουμε αισίως στον Οκτώβριο του 1940, με τα τύμπανα του πολέμου να

ηχούν ασταμάτητα από κάθε κατεύθυνση. Συγκεκριμένα: Στις 21 Οκτωβρίου,
ο υποπρόξενος της Ελλάδας στους Αγίους Σαράντα, Τριανταφυλλάκος, τηλε-
γραφεί στο ΥΠΕΞ ότι προωθήθησαν προς τα σύνορα αι στρατιωτικαί δυνάμεις
των Αγίων Σαράντα. Στις 23 Οκτωβρίου, ο πρεσβευτής μας στη Ρώμη, Ι. Πο-
λίτης, επικαλούμενος πληροφορίες από στρατιωτική πηγή, προσδιορίζει χρο-
νικά την εκδήλωση της ιταλικής επίθεσης μεταξύ 25 και 28 τρέχοντος μηνός.
Εχοντας έγκυρη ενημέρωση από το Βερολίνο, ο πρεσβευτής μας στη Βέρ-
νη, Ψαρούδας, ενημερώνει στις 25 Οκτωβρίου ότι η επίθεσις κατά της Ελλάδος
είναι ζήτημα ημερών. Ο γενικός πρόξενος στα Τίρανα, Αργυρόπουλος, ανα-
φέρει την ίδια ημέρα, πως επιβεβαιώνεται η πληροφορία περί επιτάξεως των
συγκοινωνιακών μέσων [...]. Διάχυτος είναι η γνώμη, ότι ευρισκόμεθα εις τα
πρόθυρα ιταλικής δράσεως.
Κι ενώ οι διπλωμάτες μας έκαναν σωστά τη δουλειά τους, ενημερώνοντας
έγκαιρα, ο Μεταξάς τι έκανε; Απέφυγε να ενημερώσει αμέσως τους ηγέτες
των στρατιωτικών μονάδων, που είχαν παραταχθεί κοντά στα ελληνο-αλβανι-
κά σύνορα! Το έπραξε μόνον, όταν ο ιταλός πρεσβευτής τού επέδωσε το ιταμό
τελεσίγραφο.
Η συνεργασία του εγωκεντρικού Χίτλερ με τον υπερφίαλο Μουσολίνι δεν

ήταν πάντα ειλικρινής και προσυμφωνημένη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα απο-
τελεί το γεγονός, ότι ο ιταλός δικτάτορας απέκρυψε επιμελώς από τον σύμμαχό
του τα σχέδια για την επίθεση στη χώρα μας. Κι αυτό ενόχλησε τους Γερμα-
νούς. Η αποκάλυψη έρχεται μέσα από το βιβλίο L’ Italia nella seconda Guerra
Mondiale, (Η Ιταλία στον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο), που υπογράφει ο ιταλός
στρατάρχης Πιέτρο Μπαντόλιο (1871-1956). Σε απόσπασμα, που δημοσιεύει το
ΓΕΣ/ΔΙΣ (ό.π., τ.Α΄, σ.271), αναφέρονται μεταξύ άλλων τα ακόλουθα:
Τον Νοέμβριο του 1940, ο Μπαντόλιο συναντήθηκε στο Ινσμπρουκ της
Αυστρίας με τον γερμανό ομόλογό του Γουλιέλμο Κάιτελ. Ο τελευταίος έκανε
αμέσως παρατήρηση στον συνομιλητή του, επειδή η Ιταλία επιτέθηκε κατά
της χώρας μας, χωρίς προηγουμένως να ενημερώσει τον Χίτλερ, ο οποίος επε-
θύμει να μη διαταράξη την κατάστασιν εις τα Βαλκάνια. Εκ της Ελλάδος, η Γερ-
μανία ελάμβανεν ουχί ολίγας προμηθείας, αίτινες ίσως θα έλειπον αργότερον.
Εάν, [...], είχον ειδοποιηθή, θα μετέβαινον αεροπορικώς εις Ρώμην ίνα εμποδίσω
την εκστρατείαν ταύτην. Τότε ο Μπαντόλιο αποκαλύπτει στον Κάιτελ, ότι ο
Μουσολίνι είχε απαγορεύσει στους επιτελείς του να ενημερώσουν σχετικά τον
Χίτλερ, με την εξής γελοία δικαιολογία:
45
Μας ειδοποίησαν μήπως οι Γερμανοί ότε ούτοι επετέθησαν εναντίον

της Νορβηγίας ή και δι’ άλλας επιχειρήσεις άς εξετέλεσαν; Μας ηγνόη-
σαν τελείως. Και τώρα και εγώ τους πληρώνω με το ίδιον νόμισμα.
Δηλαδή, ο ιταλός δικτάτορας ξεκίνησε έναν ανθρωποβόρο πόλεμο για ένα

γινάτι; Και μόνο αυτή η αποκάλυψη του Μπαντόλιο είναι αρκετή για να χαρα-
κτηρισθεί ο Μουσολίνι ανεύθυνος, επικίνδυνος για τη χώρα του και αφερέγ-
γυος απέναντι στους συμμάχους του.
Οι προκλήσεις.
Η μεγαλύτερη και πιο ιταμή πρόκληση του φασισμού, απέναντι στην Ελ-
λάδα, ήταν η καταβύθιση του ευδρόμου Ελλη. Σημειώθηκε στην Τήνο, ανή-
μερα του Δεκαπενταύγουστου του 1940, ημέρα Τετάρτη, ώρα 8.25 το πρωί.
Οταν δέχτηκε την ύπουλη και απρόκλητη επίθεση του ιταλικού υποβρυχίου,
το σημαιοστολισμένο σκάφος βρισκόταν αγκυροβολημένο λίγο έξω από το
λιμάνι. Η αθηναϊκή εφημερίδα Ελληνικόν Μέλλον (17.8.1940) περιγράφει το
πρωτοφανές και αιματηρό γεγονός ως εξής:
Την 8.30 πρωινήν τα πλήθη των προσκυνητών είχον κατακλύσει την

παραλιακήν λεωφόρον. Ομάδες λαού ίστανται επί του λιμενοβραχίονος,
Το εύδρομο Έλλη. (Πηγή, Ναυτικό Μουσείο Ελλάδας. Φωτό, Βαγγ. Τζερτζίνης).
46
εις μικράν απόστασιν από του οποίου ήτο αγκυροβολημένη η «Ελλη». Αιφ-
νιδίως, τρεις διαδοχικαί εκρήξεις συνετάραξαν την κατανυκτικήν ηρεμίαν
του πλήθους. Προς στιγμήν τα γυναικόπαιδα κατελήφθησαν υπό πανικού,
ο οποίος όμως μεταβάλλεται μετ’ ολίγον εις οδυνηράν σιωπήν επί τη θέα
του καιομένου σκάφους. Το υποβρύχιον είχε πλησιάσει εν καταδύσει την
«Ελλην», εξεσφενδόνισε κατ’ αυτής τρεις τορπίλλας και ακολούθως εξηφα-
νίσθη. Η μία εξ αυτών έπληξε το σκάφος εις το μέσον ακριβώς, ενώ αι δύο
άλλαι ηστόχησαν και έπεσαν επί του λιμενοβραχίονος, εκραγείσαι.
Ακολουθεί ανεπιτυχής προσπάθεια ρυμούλκησης του πλοίου σε αβαθή.

Τελικά, το Ελλη βυθίζεται τυλιγμένο στις φλόγες, σαν τεράστια λαμπάδα. Τις
συνολικές απώλειες του πληρώματος καταγράφει ο Κάρολος Επ. Μωραΐτης,
στη σελίδα 127 του βιβλίου του ΕΛΛΗ, η τορπίλλη της ντροπής, εκδόσεις
Βασδέκης, Αθήνα 1998, ως εξής:
Νεκροί και αγνοούμενοι 9, (σ.σ. 10 ήταν τελικά), τραυματίες 24 [...]. Επίσης
απέθανεν εκ συγκοπής της καρδίας μία γυνή αρμενικής καταγωγής και εμωλω-
πίσθησαν τινές εκ των ευρισκομένων επί του λιμενοβραχίονος από θραύσματα
των τορπιλλών.
Το πλήρωμα του Ελλη αποτελούνταν συνολικά από 232 άτομα. (Κυβερνή-
της του άτυχου πλοίου ήταν ο πλοίαρχος Αγγελος Χατζόπουλος. Αργότερα,
χρημάτισε κυβερνήτης στο αντιτορπιλικό Λέων και διοικητής της 3ης μοίρας
αντιτορπιλικών. Τα στοιχεία είναι από το Βιογραφικό λεξικό των αποφοίτων
της σχολής Ναυτικών Δοκίμων, τόμος δεύτερος, σ. 342-343, του αντιναυάρχου
Αναστασίου Κ. Δημητρακόπουλου, εκδότης ΓΕΝ, Αθήνα 2006).
Ο αναπάντεχος και αιματηρός τορπιλισμός συγκλόνισε το πανελλήνιο.
Παράλληλα, πήρε διεθνείς διαστάσεις. Κι ενώ όλη η Ελλάδα ήταν σίγου-
ρη για τους δολοφόνους και καταριόταν τον Μουσολίνι, ο Μεταξάς υπο-
χρέωσε τις ελληνικές εφημερίδες να γράφουν για άγνωστο υποβρύχιο. Στις
21.8.1940, η υπό τον αρχηγό του στόλου Επαμεινώνδα Καββαδία επιτροπή,
για τη διερεύνηση του φασιστικού εγκλήματος, συνέταξε σχετικό πρωτόκολο
(129/21.8.1940), που στη σελίδα 104 αποκαλύπτει ότι:
Ούτω συνήχθη ότι άπασαι αι βληθείσαι τορπίλλαι ήσαν κατασκευ-

ής ιταλικών εργοστασίων (...). Αι ανωτέρω τορπίλλαι είναι γεγονός, ότι
δεν επωλήθησαν παρά των ιταλικών εργοστασίων εις ξένον κράτος, καθ’
όσον θα ήτο πολύ εύκολος η βάσει του αριθμού μητρώου των τορπιλλών
ανεύρεσις του κράτους τούτου. Αφ’ ετέρου, δέον να θεωρηθή ως απολύ-
τως βέβαιον, ότι δια του ανωτέρω τύπου τορπιλλών είχον εφοδιασθή τα
ιταλικά υποβρύχια.
Τα ανωτέρω αποτελούν αναμφισβήτητον γεγονός, ότι το εύδρομον
47
«Ελλη» εβυθίσθη παρά ιταλικών τορπιλλών, βληθεισών υπό ιταλικού

υποβρυχίου. Το γεγονός τούτο δεν ανεκοινώθη μέχρι τούδε επισήμως δια
λόγους πολιτικής σκοπιμότητος, οίτινες βεβαίως εξέλιπον ήδη.
Καταπέλτης το πόρισμα (πρωτόκολον) της επιτροπής ως προς τους φονιά-

δες, δεν αφήνει κανένα περιθώριο αμφιβολίας. Γι’ αυτό και προτείνει να ανα-
κοινωθεί επίσημα η ταυτότητα των θυτών. Και τι κάνει τότε ο πανικόβλητος
Μεταξάς; Δίνει εντολή να συγκαλυφθούν οι αποκαλύψεις του πορίσματος. Ο
υφυπουργός τύπου, Θεολόγος Νικολούδης, στέλνει αυθημερόν (21.8.1940) το
με αριθμό 130 τηλεγράφημα προς τους γενικούς διοικητές και νομάρχες του
βασιλείου, που παρατίθεται αυτούσιο:
Παρακαλούμεν όπως εκδώσητε διαταγάς προς τους ασκούντας την

εποπτείαν του τύπου (σ.σ. λογοκριτές), ίνα απαγορεύσωσιν απολύτως
την εις τας εφημερίδας καταχώρισιν οιασδήποτε ειδήσεως περί της εθνι-
κότητος του υποβρυχίου του τορπιλλίσαντος το εύδρομον «Ελλη» ως και
γενικώς περί του τορπιλλισμού του ευδρόμου.
Ο κόσμος το είχε τούμπανο κι ο Μεταξάς κρυφό καμάρι. Ούτε μια διαμαρτυ-

ρία. Εστω μια καταγγελία στη διεθνή κοινότητα για το ειδεχθές έγκλημα. Νόμι-
ζε ο δυστυχής, πως με την υποχωρητικότητά του θα απέτρεπε τον πόλεμο.
Ο ναύαρχος Καββαδίας, στην έκθεσή του για τη δράση του Πολεμικού
Ναυτικού κατά τον πόλεμο (παράγραφος 135), αποκαλύπτει ευθαρσώς την
άμεση παρέμβαση του περιδεούς δικτάτορα, για την απόκρυψη της ταυτότη-
τας του υποβρυχίου, ως εξής:
Επί του πρώτου τεμαχίου [...], (σ.σ. εννοεί ένα από τα θραύσματα
των τορπιλών), υπήρχον ιταλικαί επιγραφαί και τα αρχικά R.M. (REGIA
MARINA), εκρυπτογράφησα τούτο επειγόντως και μετά είκοσι λεπτά
έλαβον απάντησιν από τον πρωθυπουργόν, καθ’ ήν ύψιστα συμφέροντα
επιβάλλουσιν απόλυτον εχεμύθειαν επί της εθνικότητος. [...]
Ο ίδιος ναύαρχος (ό.π., παράγραφος 134) ξεσκεπάζει μια ακόμη ιταλική

πρόκληση. Αμέσως μετά από τον τορπιλισμό του Ελλη, ο ιταλός ναυτικός
ακόλουθος στην Αθήνα, πλοίαρχος Μόρι, ως ήτο φυσικόν ηρνήθη πάσαν ενο-
χήν εν προφανεί νευρικότητι και εζήτησεν όπως του λοιπού τον ειδοποιούμεν
δια πάσαν μετακίνησιν πλοίου. Ο Καββαδίας τον ενημερώνει, ότι την επομένη
(16.8.1940) θα πάει ο ίδιος στην Τήνο, με τα αντιτορπιλικά Βασίλισσα Ολγα
και Βασιλεύς Γεώργιος. Σκοπός της αποστολής ήταν η προστασία των επιβα-
τηγών πλοίων, που θα μετέφεραν στον Πειραιά τους περίπου 10.000 προσκυ-
νητές από την Τήνο. Γράφει ο ναύαρχος:
48
Περί ώραν 10.00, όταν ευρισκόμεθα εις το ύψος της νήσου Γιούρα [...] δύο
αεροσκάφη μάς επετέθησαν από μεγάλου ύψους, με στόχον το Β. Γεώργιον. Οι
βόμβες αστόχησαν. Ωστόσο, οι Ιταλοί έδειξαν στην πράξη τις πραγματικές
προθέσεις τους. Ο Τσέρβι δείχνει να κατανοεί την ευαισθησία των Ελλήνων,
απέναντι στην απρόκλητη και αιματηρή βύθιση του Ελλη, για τον πρόσθετο
λόγο ότι το φασιστικό έγκλημα έγινε στην Τήνο ανήμερα της Παναγίας. Γρά-
φει (ό.π., σ.61):
Η νήσος, όπου υψώνεται ένα λαμπρό ιερό για τους ορθόδοξους χρι-
στιανούς, κάτι σχετικό με τη Λούρδη (σ.σ. Lourdes, πόλη της Γαλλίας,
όπου η βασιλική της Παναγίας αποτελεί για τους καθολικούς τόπο
προσκυνήματος) ή το Loreto (σ.σ. ιταλική πόλη, επίσης τόπος λατρείας
για τους καθολικούς), είχε κατακλυστεί από προσκυνητές.
Εμμεσα, λοιπόν, ο Τσέρβι δέχεται πως οι φονικές τορπίλες, εκτός των άλ-
λων, έπληξαν βαθύτατα τον πατριωτισμό, αλλά και το θρησκευτικό συναίσθη-
μα του ελληνικού λαού. Αφού αναφέρει, πως ο Τσιάνο δήλωνε άγνοια ως προς
την ταυτότητα του υποβρυχίου, στη σελίδα 62 επισημαίνει:
Το μυστήριο της «Ελλης» ξεσκεπάσθηκε ακριβώς από τον Ντε Βέκκι

(σ.σ. αρχιφασίστα, κυβερνήτη τότε της Δωδεκανήσου), στις αρχές του
1960, στα απομνημονεύματα που δημοσίευσε σε εβδομαδιαία εφημερίδα.
Αυτός βεβαίωσε κατηγορηματικά εκείνο που ήδη φαίνεται πολύ πιθανό
και σχεδόν βέβαιο. Οτι δηλαδή η επίθεση έγινε από ένα δικό μας υποβρύ-
χιο. Το επεισόδιο της «Ελλης», στην πραγματικότητα ατυχές, ξεσήκωσε
διεθνώς έναν τρομερό θόρυβο, έγραψε ο Ντε Βέκκι.
Ο Τσέρβι δεν παραλείπει να προσθέσει, ότι το ιταλικό υποβρύχιο ονομαζό-

ταν Ντελφίνο, με κυβερνήτη τον υποπλοίαρχο Γκιουζέπε Αϊκάρντι.
Στις 10 Νοεμβρίου 1940, αφού είχε ήδη επιτραπεί η δημοσίευση πληροφο-
ριών για το Ελλη, ο Γ. Βλάχος, εκδότης της εφημερίδας Καθημερινή, δημο-
σιεύει άρθρο, όπου καταφέρεται έμμεσα κατά του Μεταξά. Ακολουθεί από-
σπασμα του άρθρου, που δημοσιεύει στη σελίδα 100 του βιβλίου του (ό.π.) ο
Γιάννης Λάμψας:
Μας είχαν πνίξει την «Ελλην» -και πώς, πόσον άτιμα- και όμως η ειρη-
νική αυτή διάθεσις, το πλήθος των προς απομάκρυνσιν του πολέμου ευ-
χών, μας εκράτησαν σιωπηλούς και με την «Ελλην» πνιγμένην και με τα
θραύσματα των τορπιλλών εις τα χέρια μας, απεσύρθημεν εις την γωνίαν
της μικρής μας ουδετερότητος.
49
Ο ακαδημαϊκός Διονύσιος Κόκκινος, (ό.π., σ.1401), υποστηρίζει πως οι

τορπίλες κατά του Ελλη έπληξαν τα όσια και τα ιερά του λαού μας, με την
ακόλουθη φράση:
[...] η ιταλική ενέργεια θίγει τα ανθρώπινα και τα θέσμια.
Στην επόμενη σελίδα, ο Κόκκινος καταγράφει το τραγικό γεγονός με

έντονες εικόνες και δραματική προσέγγιση. Οταν η πρώτη τορπίλη έπληξε
το Ελλη, λόγω της ισχυρής έκρηξης είκοσι μέλη του πληρώματος, που βρί-
σκονταν στο κατάστρωμα, ετινάχθησαν εις την θάλασσαν, εις απόστασιν δέκα
μέτρων. Επίσης αναφέρει, ότι η δεύτερη έκρηξη σημειώθηκε σε ύφαλο, κοντά
στον πράσινο φάρο της εισόδου του λιμανιού, υψώσας πίδακα ύδατος υπέρ τα
τριάντα μέτρα. Τέλος, προσθέτει, πως η τρίτη έκρηξη έγινε στον κυματοθραύ-
στη, η οποία εξετίναξε λίθους εις την προκυμαίαν. Το γεγονός κατατρόμαξε
το πλήθος των συγκεντρωμένων προσκυνητών. Το Ελλη βυθίστηκε 75 λεπτά
μετά τον τορπιλισμό, κάτω από το ανάθεμα και τις κατάρες των Ελλήνων. Εάν
το σκάφος βυθιζόταν πολύ νωρίτερα, οι ανθρώπινες απώλειες θα ήταν μεγα-
λύτερες. Με δεδομένη την παλαιότητα του θωρηκτού Αβέρωφ, ο Κόκκινος
θεωρεί, ότι το καταδρομικό Ελλη ήτο το ευχρηστότερον εκ των μεγαλυτέρων
πλοίων του στόλου. Ο ίδιος (ό.π., σ.1404) εστιάζει στη βεβαιότητα, που δια-
κατείχε όλους τους Ελληνες ως προς την ταυτότητα του υποβρυχίου ως εξής:
Αλλά κανείς και εις την Τήνον από της πρώτης στιγμής και εις τας
Αθήνας και εις ολόκληρον την Ελλάδα, μόλις εγνώσθη η είδησις δεν αμ-
φέβαλλεν ότι το πρωτοφανές έγκλημα ήτο ιταλικόν.
Αλλά και ο στρατηγός Χαράλαμπος Κατσιμήτρος, στο βιβλίο του Η Ηπει-

ρος προμαχούσα, έκδοση του ΓΕΣ (Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού), Αθήνα
1982, σ.32, εγκαλεί έμμεσα τον Μεταξά για την απόκρυψη της εθνικότητας
του υποβρυχίου ως εξής:
Η κυβέρνηση Μεταξά απέκρυψε τότε το ανωτέρω αποδεικτικόν στοι-

χείον (σ.σ. το πόρισμα της επιτροπής Καββαδία), δια γενικωτέρους λό-
γους και εν τη προσπαθεία της όπως αποφύγη ρήξιν μετά της Ιταλίας,
η οποία διέψευσε το γεγονός, ισχυριζομένη ότι δήθεν λίαν πιθανόν να
έπραξαν τούτο οι Αγγλοι.
Απύθμενο το θράσος του φασισμού, που έφτασε στο σημείο να χαρακτηρί-

ζει το δικό του έγκλημα σαν αγγλική προβοκάτσια. Στη βύθιση του καταδρο-
μικού αναφέρεται και ο Γ. Σ. Οικονόμου (ό.π., σ.69). Γράφει:
50
Και χωρίς προπαρασκευή, έστω κάποιου προσχήματος, υποβρύχιο

«αγνώστου εθνικότητος» εξαπέλυσε την τορπίλην του και χτύπησε το
πανέμορφο αντιτορπιλικό μας. [...]. Και η επίσημος κυβέρνηση ανακοί-
νωσε και ο σκληρά ελεγχόμενος τύπος επιβεβαίωσε και διελάλησε: «Υπο-
βρύχιον αγνώστου εθνικότητος»! [...]. Η βύθιση της «Ελλης» σε τέτοια
μέρα και κατά τέτοιον άνανδρο τρόπο, δημιούργησαν στον ελληνικό λαό
σκληρή αγανάκτηση τόσο για το επεισόδιο όσο και για το επίσημο ανα-
κοινωθέν περί υποβρυχίου «αγνώστου εθνικότητος».
Είναι προφανές, πως τον Μεταξά διακατείχε έντονη φοβία και γι’ αυτό
ανεχόταν τις κραυγαλέες ιταλικές προκλήσεις. Ωστόσο, ο φόβος είναι ο χειρό-
τερος σύμβουλος, ιδιαίτερα σε περιόδους όπου διακυβεύονται η ανεξαρτησία
μιας χώρας και, ταυτόχρονα, η ελευθερία ενός ολόκληρου λαού.
Συνέντευξη μη... δημοσιεύσιμη!
Τριάντα Οκτωβρίου 1940. Ο Μεταξάς κάνει αυτό που όφειλε να πράξει τον
Δεκαπενταύγουστο. Καλεί στο Γενικό Στρατηγείο τους ιδιοκτήτες και αρχισυ-
ντάκτες των αθηναϊκών εφημερίδων. Πριν τούς ενημερώσει για τις δραματικές
εξελίξεις, τούς απαγόρευσε να ανακοινώσουν το παραμικρό από την ομιλία
του. (Ολόκληρη η ατέρμων ομιλία του δημοσιεύεται στο βιβλίο Αποκαλύψεις
για τον πόλεμο 1940-41, έκδοση της Εταιρείας Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας,
Αθήνα 2001. Ακολουθούν τα πιο ενδιαφέροντα σημεία (σ.4-6). Απολογού-
μενος, ουσιαστικά, για την απόκρυψη της εθνικότητας του υποβρυχίου, που
τορπίλισε το Ελλη, δήλωσε μεταξύ άλλων:
Γνωρίζετε ότι από την πρώτην στιγμήν διεπιστώθη, ότι το έγκλημα

ήτο ιταλικόν. Εν τούτοις δεν επετρέψαμεν να γνωσθή ότι είχομεν και τας
υλικάς πλέον αποδείξεις περί της εθνικότητος του εγκληματίου. Συγ-
χρόνως όμως διέταξα τα αντιτορπιλικά, τα οποία συνώδευον τα πλοία
που μετέφερον τους προσκυνητάς από την Τήνον μετά το έγκλημα, αν
προσβληθούν από αεροπλάνα ή οπωσδήποτε άλλως να κάμουν αμέσως
χρήσιν των όπλων των. Θα σας αποκαλύψω τώρα, ότι τότε διέταξα να
βολιδοσκοπηθή καταλλήλως το Βερολίνον. Μου διεμηνύθη εκ μέρους
του Χίτλερ, η σύστασις να αποφύγω οιονδήποτε μέτρον δυνάμενον να
θεωρηθή από την Ιταλίαν πρόκλησις. Εκαμα το παν δια να μην μπορούν
οι Ιταλοί να εμφανισθούν ως δυνάμενοι να έχουν όχι αφορμάς ευλόγους,
αλλ’ ούτε ευλογοφανές παράπονον εκ μέρους μας αν και από την πρώτην
στιγμήν αντελήφθην τι πράγματι εσήμαινεν η όλος αόριστος σύστασις
του Βερολίνου.
51
Στη συνέχεια, ο δικτάτορας αποκαλύπτει, πως ο Αξονας τού είχε δώσει σα-
φώς να καταλάβει το εξής:
[...] μόνη λύσις θα μπορούσε να είναι μία εκουσία προσχώρησις της Ελ-
λάδος εις την Νέαν Τάξιν. Προσχώρησις που θα εγένετο λίαν ευχαρίστως
δεκτή από τον Χίτλερ ως εραστήν του ελληνικού πνεύματος.
Ωστόσο, η συγκεκριμένη προσχώρηση θα συνεπαγόταν θυσίας τινάς δια

την Ελλάδα. Οταν ο Μεταξάς ρώτησε τους ναζί ποιες θα είναι οι θυσίες της
Ελλάδας, η απάντηση που πήρε ήταν απογοητευτική:
[...] η προς τους Ελληνας στοργή του Χίτλερ ήτο η εγγύησις ότι αι
θυσίαι αυταί θα περιωρίζοντο εις το ελάχιστον δυνατόν. Οταν επέμεινα,
προσθέτει ο ίδιος, πόσον επί τέλους θα μπορούσε να είναι αυτό το «ελά-
χιστον» τελικώς, μάς εδόθη να καταλάβωμεν ότι τούτο συνίστατο εις με-
ρικάς ικανοποιήσεις προς την Ιταλίαν δυτικώς μέχρι Πρεβέζης, ίσως και
προς την Βουλγαρίαν ανατολικώς μέχρι Δεδεαγάτς. (Σ.σ. Ετσι αποκα-
λούν οι Τούρκοι την Αλεξανδρούπολη).
Οι δηλώσεις Μεταξά επιβεβαιώνουν, πως η Γερμανία ήθελε τελικά να διευ-

κολύνει τα σχέδια του Μουσολίνι για την κατάληψη της Ελλάδας. Συνεπώς,
στα γεωπολιτικά και διπλωματικά παιχνίδια τους, Χίτλερ και Μουσολίνι χρη-
σιμοποιούσαν τη χώρα μας σαν μπαλάκι του τένις. Μάλιστα, για να τρομο-
κρατήσουν και να εκβιάσουν πιο πολύ τον Μεταξά, οι Γερμανοί έριξαν στο
τραπέζι και την εκχώρηση της Μακεδονίας στους συμμάχους τους Βουλγά-
ρους. Ανάδελφη Ελλάδα, πού να βρεις αποκούμπι...
Στο Χρονικόν 1940-1944 – Ημέραι δόξης, τόμος πρώτος, Αθήναι 1978, ο
Αδωνις Κ. Κύρου αποκαθηλώνει τους Χίτλερ και Μουσολίνι. Στη σελίδα 6
γράφει για τον πρώτο:
Ολα τα εγνώριζε και τα πάντα ήξευρεν ο παλαιός ελαιοχρωματιστής,

που δίδασκε στρατηγικήν και εις αυτούς ακόμη τους επιτελάρχας.
Στη σελίδα 9, ο ίδιος εκφράζεται απαξιωτικά και για τους δύο δικτάτορες,
ως εξής:
Αδόλφος Χίτλερ και Μπενίτο Μουσολίνι: Δύο μεγαλομανείς, που ενό-

μισαν εαυτούς υπερανθρώπους και προεκάλεσαν την μεγαλυτέραν συμ-
φοράν εις την ιστορίαν του πλανήτου μας.
52
Ειδικά για τον Μουσολίνι, ο Κύρου προσθέτει (σ.52), ότι ο ιταλός δικτάτο-
ρας είχε αρχικά ορίσει η άνανδρος καταβύθισις του «Ελλη» να συμπέσει με την
ημέραν ενάρξεως της ιταλικής επιθέσεως κατά της Ελλάδος. Αυτή η ενέργεια
αποτράπηκε από τον Μπαντόλιο, που επισήμανε το επικίνδυνον μιας τοιαύτης
απροετοιμάστου ενεργείας.
Στην ηττοπαθή και χωρίς διέξοδο πολιτική του Μεταξά αναφέρεται και
ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, καθηγητής κοινωνιολογίας και πολιτικός
(1902-1986). Παρατίθενται σχετικά κείμενα από το βιβλίο του Τα χρόνια του
Μεγάλου Πολέμου 1939-1944, Αθήνα 1964, επανέκδοση 2012 από την αθηνα-
ϊκή εφημερίδα Η Ελλάδα αύριο.
Τον Ιούνιο του 1939 –δεν είχε ξεσπάσει ακόμη ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος–
ο Κανελλόπουλος ήταν εξόριστος στην Κάρυστο, με εντολή του Μεταξά. Από
τον τόπο της εξορίας του, ο Αχαιός πολιτικός στέλνει υπόμνημα στον δικτά-
τορα, όπου εκφράζει τη βεβαιότητα (σ.18 κ.ε.), πως ο δεύτερος παγκόσμιος
πόλεμος ήτο αναπότρεπτος [...], η Ελλάς θα ενεπλέκετο οπωσδήποτε. Παράλ-
ληλα πιστεύει, ότι η χώρα μας πρέπει να προσανατολισθεί πλήρως προς τους
Αγγλο-Γάλλους, εκτιμώντας ότι:
[...] και ολόκληρον την ηπειρωτικήν Ευρώπην εάν κατακτήση ο Αξων,

εν τέλει θα υποκύψη.
Ταυτόχρονα, ο Κανελλόπουλος επισημαίνει την ανάγκην εξασφαλίσεως, δι’

εγκαίρων τολμηρών εκδηλώσεων και πρωτοβουλιών, της ικανοποιήσεως των
εθνικών δικαίων μας.
Ο Μεταξάς αγνόησε τις εύλογες ανησυχίες του Κανελλόπουλου, παραμέ-
νοντας, από διπλωματικής σκοπιάς, εγκλωβισμένος και απομονωμένος στο
καβούκι του. Μ’ άλλα λόγια, ήταν η προσωποποίηση του νόμου της αδράνει-
ας. O Κανελλόπουλος επικαλείται και τις απόψεις του Γ. Καφαντάρη (1873-
1946), πρώην πρωθυπουργού, ως εξής:
Ο Γεώργιος Καφαντάρης, νους οξύτατος και χαρακτήρ αγωνιστού,

έλεγε –μετά την είσοδον των Γερμανών εις τας Αθήνας– ότι η εσφαλμένη
εξωτερική πολιτική του Μεταξά ωδήγησεν εις την πολεμικήν εμπλοκήν
της Ελλάδος. Το είπε εις εμέ τον ίδιον [...]. Αλλά και εθεώρει και αυτήν
την «σώφρονα» (μέχρι της 28ης Οκτωβρίου έναντι Γερμανίας και Ιταλίας,
μέχρι δε του Μαρτίου 1941 έναντι της Γερμανίας) πολιτικήν του Μεταξά
και των διαδόχων του απερίσκεπτον.
Συνεπώς, Κανελλόπουλος και Καφαντάρης συμπίπτουν στην εκτίμηση, ότι

ο δικτάτορας είχε χαράξει μια μετέωρη και ζημιογόνο για τη χώρα εξωτερική
53
πολιτική. Βέβαια, ευθύνες βαραίνουν και τον βασιλιά, που είχε ενεργό συμμε-
τοχή στη λήψη των σχετικών αποφάσεων. Αλλωστε, ο Γεώργιος Β΄ δεν ξεχώ-
ριζε ιδιαίτερα για την ευφυΐα του. Στις 6.12.1939, ενώ είχε ήδη ξεκινήσει ο Β΄
παγκόσμιος πόλεμος, ο Κανελλόπουλος στέλνει νέο υπόμνημα στον Μεταξά,
υπογραμμίζοντας μεταξύ άλλων:
[...] δεν ημπορώ να κρύψω απέναντί σας και τας ανησυχίας μου, τας
οποίας προκαλεί το γεγονός, ότι από της ενάρξεως του πολέμου αι δύο
μοναδικαί εμφανείς χειρονομίαι της Ελλάδος ήσαν χειρονομίαι φιλίας
προς την Ιταλίαν.
Ταυτόχρονα, ο Κανελλόπουλος ψέγει τον Μεταξά, για το γεγονός ότι φί-

μωσε τον ελληνικό τύπο, απαγορεύοντας τη δημοσίευση πληροφοριών για τη
θαρραλέα αντίσταση των Τσέχων, των Πολωνών και των Φινλανδών, ως εξής:
[...] Ενώ εις όλας σχεδόν τας χώρας του κόσμου και αυτάς τας βαλ-
κανικάς, εγένοντο, αν όχι εκ μέρους των κυβερνήσεων, εκ μέρους του
Τύπου και της κοινής γνώμης ωραίαι και ισχυραί εκδηλώσεις υπέρ των
ηρώων της Βαρσοβίας, υπέρ των μαρτύρων φοιτητών της Πράγας και τέ-
λος υπέρ της Φιλλανδίας, εις την Ελλάδα [...] ουδεμία μέχρι της στιγμής
επετράπη να ακουσθή φωνή υπέρ της δικαιοσύνης και της αλήθειας. ( Η
υπογράμμιση είναι από τον Κανελλόπουλο).
Ο Κανελλόπουλος πήγε ως εθελοντής στον πόλεμο. Πήρε μέρος στη μάχη

του Πόγραδετς με την ΧΙΙΙ μεραρχία. Από το Πόγραδετς, συνεργαζόταν με το
περιοδικό Αχρίς, όργανο της μεραρχίας, που εκδιδόταν στην Κορυτσά. Τέλη
Φεβρουαρίου του 1941, μετατίθεται στο γραφείο επιχειρήσεων του Γ΄ σώ-
ματος, που τότε είχε μετονομαστεί σε τμήμα στρατιάς, με διοικητή τον αντι-
στράτηγο Τσολάκογλου. Επισημαίνεται, πως ο Κανελλόπουλος χαρακτήρισε
επιεικώς ως αυθαίρετον τη συνθηκολόγηση, που υπέγραψε αργότερα ο Τσο-
λάκογλου, όπως θα δούμε στο οικείο κεφάλαιο.
Η πρώτη χρονικά ανθελληνική ενέργεια της φασιστικής Ιταλίας, ευτυχώς

αναίμακτη, σημειώθηκε στις 7 Απριλίου 1939, στους Αγίους Σαράντα. Παρα-
τίθεται το τηλεγράφημα του έλληνα υποπρόξενου, Μπένση, με ημερομηνία
14 Απριλίου 1939:
Κατά την κατάληψιν των Αγίων Σαράντα υπό ιταλικού εκστρατευτι-

κού σώματος την 7 τρέχοντος, το προξενικόν κατάστημα εβάλλετο υπό
54
των Ιταλών δια πολυβόλων επί τρία τέταρτα της ώρας και διετρήθη υπό
εκατοντάδος σφαιρών. Το προσωπικόν του Προξενείου, οι Ελληνες υπή-
κοοι και οι ομογενείς, διέτρεξαν σοβαρώτατον κίνδυνον, αλλ’ ευτυχώς
ετραυματίσθη μόνον ελαφρώς είς ομογενής. Ιταλοί πεζοναύται εισήλθον
εντός του προξενείου με εφ’ όπλου λόγχην, Ιταλοί δε στρατιώται ετοπο-
θέτησαν εντός αυτού πυρομαχικά, άτινα όμως απέσυραν κατόπιν επανει-
λημμένων διαβημάτων μου παρά τω διοικητή.
Ο Νταούτ Χότζα.
Ο μέγας αλβανός πατριώτης Νταούτ Χότζα, γεννηθείς εις την αλύ-

τρωτον περιοχήν της Τσαμουριάς, εδολοφονήθη αγρίως επί αλβανικού
εδάφους πλησίον των συνόρων. Το σώμα του ευρέθη ακέφαλον. Εγνώσθη
αργότερον, ότι οι δολοφόνοι ήσαν Ελληνες πράκτορες, οι οποίοι παρέλα-
βον μεθ’ εαυτών εις το ελληνικόν έδαφος την αποκοπείσαν κεφαλήν και
την παρέδωκαν εις τας ελληνικάς αρχάς, αίτινες από πολλών ετών είχον
επικηρύξει τον Αλβανόν αυτόν πατριώτην.
Το παραπάνω κείμενο αποτελεί μέρος εμετικού ανθελληνικού δημοσιεύ-

ματος του ελεγχόμενου από τους φασίστες ιταλικού ειδησεογραφικού πρα-
κτορείου Στέφανι, με ημερομηνία 11.8.1940. Το ίδιο πρακτορείο επιχειρεί να
εμφανίσει τον ληστή Νταούτ Χότζα σαν... εθνικό ήρωα των... αλύτρωτων
αλβανόφωνων μουσουλμάνων της Τσαμουριάς. Το ΥΠΕΞ, στην αρχή του βι-
βλίου του Η ιταλική επίθεσις κατά της Ελλάδος, Αθήνα 1940, αποκαλύπτει
προλογικά ποιος ήταν πραγματικά ο Χότζα και ποια η φασιστική Ιταλία. Συ-
γκεκριμένα αναφέρει:
Η κατά τας πρωινάς ώρας της 28 Οκτωβρίου 1940 επίθεσις της Ιταλίας
κατά της Ελλάδος αποτελεί την τελικήν προσπάθειαν προς πραγματοποί-
ησιν παλαιών σχεδίων και προθέσεων της ιταλικής κυβερνήσεως, αι οποίαι
ήρξαντο σαφέστερον εκδηλούμεναι από της κατ’ Απρίλιον 1939 καταλή-
ψεως της Αλβανίας.[...]. Μετά την 10 Ιουνίου 1940 η ιταλική κυβέρνησις
παύει βαθμηδόν τηρούσα τα προσχήματα. Το δεύτερο μέρος της Βίβλου
περιλαμβάνει ούτω άλυσον ιταλικών προκλήσεων, αι οποίαι προσλαμβά-
νουσι μάλιστα, από της δημιουργίας του τεχνητού θορύβου περί του φόνου
του ληστή Νταούτ Χότζα, απροκαλύπτως κατά της Ελλάδος χαρακτήρα.
Στη δολοφονία του Νταούτ Χότζα αναφέρεται και ο καλά πληροφορημέ-

νος στρατηγός Χαράλαμπος Κατσιμήτρος στο βιβλίο του (ό.π., σ.32), ως εξής:
Κατά τα μέσα Αυγούστου 1940, δολοφονήθηκε στο αλβανικό έδαφος ο
διαβόητος ληστής Νταούτ Χότζα υπό ομοεθνών του, δια λόγους προσωπικής
55
εκδικήσεως. Ο ίδιος προσθέτει πως η ιταλική πρεσβεία απευθύνει έντονον δια-

κοίνωσιν, ισχυριζόμενη ότι:
Οι φονείς ήσαν δήθεν Ελληνες εκ της ελευθέρας Ελλάδος, εισελθόντες

εις Αλβανίαν και αξιοί την αυστηράν τιμωρίαν των δραστών. Ο ιταλικός
τύπος μαίνεται κυριολεκτικώς κατά της Ελλάδος δια την δολοφονίαν του
μεγάλου τούτου δήθεν Αλβανού πατριώτου! Και απαιτεί απροκαλύπτως
πλέον την απελευθέρωσιν τής υπό του ελληνικού ζυγού πιεζομένης Τσα-
μουριάς και την απόδοσιν αυτής εις την Αλβανίαν.
Και... σκηνοθέτες οι φασίστες.
Μια ακόμη πρόκληση κατά της χώρας μας, με επικοινωνιακό όχημα και
πάλι το πρακτορείο Στέφανι, καταγράφει ο αντιναύαρχος Π. Ε. Κώνστας,
(ό.π., σ.12-13):
[...] τα επεισόδια, τα οποία το πρακτορείο Στέφανι ανεκοίνωσε την πρω-

ίαν της 26ης και 27ης Οκτωβρίου, ότι «ελληνικαί συμμορίαι επετέθησαν ενα-
ντίον ιταλικών φυλακίων εν τη μεθορίω» και ότι έλαβε «χώραν έκρηξις
βομβών εις το ιταλικόν Λιμεναρχείον των Αγίων Σαράντα, τας οποίας ετο-
ποθέτησαν ελληνικαί συμμορίαι», ήσαν ακριβώς τα σκηνοθετημένα επει-
σόδια, τα οποία κατά την σύσκεψιν του Μεγάλου Φασιστικού Συμβουλίου
(σ.σ. 15.10.1940) ανέλαβαν να φέρουν εις πέρας ο αντιβασιλεύς της Αλβα-
νίας Γιακομόνι μετά του εν Αλβανία αρχιστρατήγου Πράσκα.
Ο Μάριο Τσέρβι έχει την εντιμότητα να επιβεβαιώσει την ύπαρξη φασιστι-

κού σχεδίου για την πρόκληση στημένων επεισοδίων και να καταγράψει αντι-
κειμενικά την προαναφερόμενη προβοκάτσια των Ιταλών (ό.π., σ.145), ως εξής:
Αναφορικά με τη δημιουργία των επεισοδίων εγίνανε όλα όπως τα εί-

χανε προβλέψει, έξω από μια εξαίρεση. Στις 25 Οκτωβρίου το πρακτορείο
Στέφανι ανήγγειλε, ότι όμιλος από ατάκτους Ελληνες επιτέθηκε σ’ ένα
φυλάκιό μας, κοντά στην Κορυτσά, με αυτόματα όπλα και χειροβομβί-
δες, ότι η επίθεση αποκρούστηκε, ότι έξι από τους επιτιθέμενους Ελληνες
συλληφθήκανε, ενώ οι απώλειες των Αλβανών ήτανε δύο νεκροί και τρεις
τραυματίαι (θύματα, αν πραγματικά υπήρξανε τέτοια, στο βωμό της
ασυνείδητης πολιτικής). Το ανακοινωθέν ανέφερε ακόμα ότι είχανε εκρα-
γεί τρεις μπόμπες κοντά στα γραφεία της Τοποτηρητείας στους Αγιους
Σαράντα. Η Αθήνα αμέσως διέψευσε τις ειδήσεις αυτές σαν αβάσιμες,
εξήγησε δε με ανακοινωθέντα [...], ότι οι άντρες στα προχωρημένα φυλά-
κια ακούσανε τους πυροβολισμούς, αλλά ότι ήτανε εντελώς αμέτοχοι...
56
Για το προηγούμενο περιστατικό, ο στρατηγός Κατσιμήτρος αναφέρει

(ό.π., σ.92), ότι τού τηλεφώνησε ο τότε αρχηγός ΓΕΣ και αρχιστράτηγος από
τις 28.10.1940, Αλέξανδρος Παπάγος, ζητώντας σχετικές πληροφορίες. Οπως
ήταν φυσικό, ο Κατσιμήτρος διέψευσε την προβοκατόρικη είδηση του Στέφα-
νι. Ο ίδιος στρατηγός χαρακτηρίζει χονδροειδή σκηνοθεσία την έκρηξη βομ-
βών στο ιταλικό Λιμεναρχείο των Αγίων Σαράντα. Παράλληλα επισημαίνει,
ότι ο φασιστικός τύπος εξακολουθούσε να καταφέρεται κατά της Ελλάδας για
τη δολοφονία του δήθεν μεγάλου πατριώτου Νταούτ-Χότζα, ήν αποδίδουν εις
ελληνικάς συμμορίας και ζητεί την ταχείαν απελευθέρωσιν της Τσαμουριάς από
τον ελληνικόν ζυγόν. Πάντα ταύτα σκοπόν έχουσι την δημιουργίαν αφορμής, ήν
εζήτει ο Μουσολίνι, ίνα επιτεθή κατά της Ελλάδος.
Ο Κατσιμήτρος καταγγέλλει τον ελεγχόμενο από τη φασιστική κυβέρνηση
ιταλικό τύπο για έντονη ανθελληνική προπαγάνδα, με συκοφαντίες και ανα-
κρίβειες όπως:
Αι στερλίναι κυριαρχούν εις την ελληνικήν συνείδησιν.
Η καταιγιστική ανθελληνική προπαγάνδα του Μουσολίνι, για δήθεν ελ-

ληνικές προκλήσεις στο αλβανικό έδαφος, καταρρίπτεται αυτόματα από ένα
αδιαμφισβήτητο γεγονός και την κοινή λογική. Οταν, δηλαδή, ο Μεταξάς
αποκρύπτει την εθνικότητα του υποβρυχίου, που τορπίλισε το Ελλη, είναι
αδιανόητο να υιοθετεί παράλληλα προκλητικές ενέργειες, σαν αυτές που κα-
ταγγέλλουν τα χειραγωγούμενα ιταλικά μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Στη σελίδα 31, ο Κατσιμήτρος προσθέτει, ότι από τον Ιούλιο του 1940 οι
Ιταλοί άρχισαν επίσημα να κατηγορούν την Ελλάδα, ότι αγγλικά πολεμικά και
δη υποβρύχια χρησιμοποιούν δήθεν ελληνικούς λιμένας και επιτίθενται εκείθεν
κατά των ιταλικών ναυτικών δυνάμεων. Μάλιστα, στις 3.7.1940, ο Τσιάνο πα-
ρατήρησε τον έλληνα πρεσβευτή στη Ρώμη και απείλησεν εν οργή ότι αν δεν
παύση αυθωρεί η κατάστασις αύτη, η Ιταλία θα προβή εις δράσιν.
Στις 12 Ιουλίου 1940, το ΥΠΕΞ επιδίδει νότα στην εδώ ιταλική πρεσβεία,
διαμαρτυρόμενο για μια ακόμη πρόκληση. Πρόκειται για τον βομβαρδισμό
στη Γραμβούσα, από τρία ιταλικά αεροπλάνα, του βοηθητικού πολεμικού
πλοίου Ωρίων και του αντιτορπιλικού Υδρα. Το ελληνικό διάβημα έμεινε ανα-
πάντητο...
Το ιταμό τελεσίγραφο.
Πέρα από στυγνός δικτάτορας, ο Μεταξάς ήταν και εκτός ορίων ανεκτικός
απέναντι στις αλλεπάλληλες προκλήσεις του Μουσολίνι, όπως προαναφέρ-
θηκε. Επιπλέον, προσπαθώντας ν’ αποφύγει τον πόλεμο –θεμιτό αυτό– διέ-
πραξε πολιτικά λάθη, που έδειχναν έναν κυβερνήτη αδύναμο, ηττοπαθή και
57
στα όρια του πανικού. Γι’ αυτό και εξέπληξε ευχάριστα η ελληνοπρεπής απά-
ντηση alors, c’est la guerre, εκείνα τα μαύρα χαράματα της 28ης Οκτωβρίου.
Είπε, δηλαδή, στον Εμανουέλε Γκράτσι, κομιστή του ιταμού τελεσιγράφου,
αυτό που θα απαντούσε ο αξιοπρεπής και υπερήφανος ελληνικός λαός: Λοι-
πόν, έχουμε πόλεμο, σε ελεύθερη μετάφραση.
Επισημαίνεται, πως ο Μεταξάς (1871-1941), δεν είχε ποτέ λαϊκό έρεισμα.
Στις εκλογές του 1936 (26 Ιανουαρίου), το κόμμα των Ελευθεροφρόνων, που
είχε ιδρύσει από το 1921, συγκέντρωσε μόλις το 3,94% των ψήφων και 7 έδρες
στη Βουλή. Επειδή ισοψήφησαν τα δύο μεγάλα κόμματα (Λαϊκό και Φιλελευ-
θέρων), σχηματίστηκε υπηρεσιακή κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον καθηγη-
τή πανεπιστημίου Κ. Δεμερτζή και υπουργό Στρατιωτικών τον Μεταξά. Στις
13.4.1936 πεθαίνει ο Δεμερτζής και τον αντικαθιστά ο Μεταξάς. Ο τελευταί-
ος, με την προκλητική υποστήριξη του βασιλιά, κηρύσσει τη δικτατορία στις
4.8.1936. Συνεπώς, αν υπέκυπτε στο τελεσίγραφο του Μουσολίνι, διακινδύ-
νευε την άμεση ανατροπή του από το παλάτι. Ο Τσέρβι, πάντως, υποστηρίζει
(ό.π., σ.176), ότι το τελεσίγραφο ήταν έτσι διατυπωμένο, ώστε δεν άφηνε πε-
ριθώρια αποδοχής του. Συνεχίζοντας, ο ίδιος αναφέρει, πως ο Μεταξάς συνό-
δευσε τον Γκράτσι μέχρι την πόρτα του κήπου, λέγοντάς του:
Vous êtes les plus forts (σ.σ. Είσθε οι πιο δυνατοί).
Σε δημοσίευμά της στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία (1.11.2014), η δικηγό-

ρος Αλίκη Γιωτοπούλου- Μαραγκοπούλου, πρόεδρος του Ιδρύματος Μαρα-
γκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, αναφέρει:
Ο Μεταξάς εισηγήθηκε στον τότε βασιλιά Γεώργιο Β’ να πούμε «Ναι»

στο τελεσίγραφο, αλλά αυτός υπήρξε αντίθετος. Συγχρόνως δε, έκαμε
αυστηρή παρέμβαση και η βρετανική κυβέρνηση. Ο Μεταξάς, επίσης, ορ-
γάνωσε τα πάντα σε συνεργασία με τον αρχιστράτηγο του κηρυχθέντος
πολέμου, Αλ. Παπάγο […], ώστε να καταρεύσει τάχυστα η άμυνα.
Ο Μεταξάς είχε γερμανική στρατιωτική παιδεία, όπως προαναφέρθηκε.

Την περίοδο 1899-1902, όντας ανθυπολοχαγός, φοίτησε στην Πολεμική Ακα-
δημία του Βερολίνου, μαζί με δύο συναδέλφους του. Τον Ιπποκράτη Παπαβα-
σιλείου και τον Ξενοφώντα Στρατηγό. Μάλιστα, υπηρέτησε για έξι τουλάχι-
στο μήνες στον γερμανικό στρατό. Τον όποιου βαθμού φιλογερμανισμό του,
ωστόσο, δεν μπορούσε να τον εκδηλώσει, επειδή ο Γεώργιος Β΄ ήταν φανατι-
κός αγγλόφιλος. Συνεπώς, ο βασιλιάς δε θα τού επέτρεπε, σε καμία περίπτω-
58
ση, την αμαχητί παράδοση της Ελλάδας στον Αξονα. Πάντως, στο προσωπικό
ημερολόγιό του διαφαίνονται οι φιλογερμανικές τάσεις του. (Βλ. Ημερολόγιο
Ιω. Μεταξά. Η Τετάρτη Αυγούστου. Ο πόλεμος 1940-1941. Επιμέλεια Φαίδων
Βρανάς, εκδόσεις Ικαρος, Αθήνα 1960). Ο δικτάτορας αποφεύγει τα αρνητικά
σχόλια για τη χιτλερική Γερμανία, ενώ κάνει το αντίθετο, διακριτικά βέβαια,
όταν αναφέρεται στην Αγγλία. Την 1η Ιουνίου 1940 γράφει, για παράδειγμα: Οι
Αγγλοι και οι Γάλλοι μάς άφησαν ανυπεράσπιστους. Στις 26 Ιουνίου συμπλη-
ρώνει: Οι Αγγλοι μάς αφήνουν αόπλους. Τρεις μόνο ημέρες αργότερα κάνει
λόγο για αγγλοσαξονικούς πιθηκισμούς. Στις 14 Ιουλίου, βάζει στο ίδιο τσου-
βάλι τη χιτλερική Γερμανία με την Αγγλία, ως εξής:
Αν υπερισχύσουν οι Γερμανοί, εμείς θα γίνουμε δούλοι τους. Αν υπε-

ρισχύσουν οι Αγγλοι, θα γίνουμε δούλοι αυτωνών. (Σ.σ. Σ’ ένα βαθμό,
πάντως, είχε δίκιο).
Μέσα από το ημερολόγιο αναδύεται και η μέχρι ηττοπάθειας διστακτικό-

τητα του Μεταξά. Στις 15 Μαΐου 1940, υπάρχει η εξής εγγραφή:
Χθες πολλή ανησυχία ένεκα της Ιταλίας. Παπάγος-Μελάς θέλουν επι-

στράτευσιν. [...]. Οργίζομαι (κακώς πολύ, και δεν πρέπει να οργίζωμαι)
δια απαιτήσεις επιστρατεύσεως [...]. Ευτυχώς σήμερα κατάστασις ιταλι-
κή εμαλάκωσε και ησυχάσαμε κάπως. Αλλά αρχίζω και εγώ να σκέπτω-
μαι για κλήσι μιας ηλικίας.
Δύο ημέρες αργότερα, αποφασίζει μερική επιστράτευση:
Καλώ μίαν ηλικίαν – και έτσι ησύχασεν η συνείδησίς μου.
Στις 2 Αυγούστου 1940, ο δικτάτορας έχει τα νεύρα του για τον εξής λόγο:
Νεύρα δια αίσθησιν, ότι αν υπερίσχυε η Γερμανία θα μάς κακομετεχει-

ρίζετο υπέρ των Βουλγάρων.
Στις 19.8.1940, ο ίδιος διακατέχεται από φόβο και διστακτικότητα. Γράφει:
Κινήσεις Ιταλών προς σύνορά μας Αλβανίας; Δεν ησυχάζω. Φοβούμαι

αιφνιδιασμό, αλλά πώς να επιστρατεύσω;
59
Ωστόσο, λίγες ημέρες νωρίτερα (12.8.1940), κατηγορούσε για διστακτικό-

τητα μέλη της κυβέρνησης και τον Παπάγο, ως εξής:
Απόφασίς μου εις αντίστασιν μέχρις εσχάτων. Διστακτικοί εις τούτο

μερικοί υπουργοί και Παπάγος. Αγωνία μου.
Εδώ υπάρχει μια αντίφαση. Αφού είναι αποφασισμένος ν’ αντισταθεί, γιατί

στις 15 Αυγούστου απέκρυψε την εθνικότητα του υποβρυχίου, που τορπίλισε
το εύδρομο Ελλη; Αρα, ο Μεταξάς φάσκει και αντιφάσκει.
Παραδοθείτε αυθωρεί!
Παρατίθεται για την ιστορία το πλήρες κείμενο του τελεσιγράφου, που φυ-
λάσσεται στο Ιστορικό Αρχείο του ΥΠΕΞ:
Αριθ. 178
Τελεσιγραφική διακοίνωσις
Επιδοθείσα υπό του Πρεσβευτού της Ιταλίας εις τον Πρωθυπουργόν
και Υπουργόν των Εξωτερικών την 3ην πρωινήν της 28 Οκτωβρίου 1940.
Η Ιταλική Κυβέρνησις ηναγκάσθη επανειλημμένως να διαπιστώση
ότι, κατά την εξέλιξιν της παρούσης συρράξεως, η Ελληνική Κυβέρνησις
έλαβε και ετήρησε στάσιν η οποία αντίκειται όχι μόνον προς τας ομαλάς
σχέσεις ειρήνης και καλής γειτονίας μεταξύ δύο χωρών, αλλά και προς τα
καθωρισμένα καθήκοντα τα απορρέοντα δια την Ελληνικήν Κυβέρνησιν
εκ της ιδιότητος αυτής ως ουδετέρου κράτους.
Κατ’ επανάληψιν ευρέθη η Ιταλική Κυβέρνησις εις την ανάγκην να
ανακαλέση την Ελληνικήν Κυβέρνησιν εις την εκπλήρωσιν των καθηκό-
ντων της και να διαμαρτυρηθή εναντίον της συστηματικής παραβιάσεώς
των, παραβιάσεως η οποία είναι εξαιρετικώς σοβαρά, δεδομένου ότι η Ελ-
ληνική Κυβέρνησις εδέχθη όπως ο αγγλικός στόλος χρησιμοποιήση κατά
την εξέλιξιν των πολεμικών του επιχειρήσεων τα χωρικά της ύδατα, τα
παράλιά της και τους λιμένας της, ηυνόησε τον ανεφοδιασμόν των ενα-
ερίων βρετανικών δυνάμεων, επέτρεψε την οργάνωσιν εις το ελληνικόν
αρχιπέλαγος μιας υπηρεσίας στρατιωτικών πληροφοριών εναντίον της
Ιταλίας. Η Ελληνική Κυβέρνησις είναι πλήρως εν γνώσει των γεγονότων
τούτων, τα οποία υπήρξαν αντικείμενον, από μέρους της Ιταλίας, διπλω-
ματικών διαβημάτων, εις τα οποία η Ελληνική Κυβέρνησις –ήτις εν τού-
τοις θα ώφειλε να είχεν αντίληψιν των σοβαρών συνεπειών της στάσεώς
της– δεν απήντησε δια της λήψεως ουδενός μέτρου προς προστασίαν της
ουδετερότητός της, αλλά, τουναντίον, δια της εντάσεως της δράσεώς της
60
προς ενίσχυσιν των ενόπλων βρετανικών δυνάμεων και της συνεργασίας

αυτής μετά των εχθρών της Ιταλίας.
Η Ιταλική Κυβέρνησις κατέχει αποδείξεις, ότι η συνεργασία αύτη είχε
προβλεφθή και κανονισθή υπό της Ελληνικής Κυβερνήσεως ακόμη και
δια συνεννοήσεων στρατιωτικής, ναυτικής και αεροπορικής φύσεως. Η
Ιταλική Κυβέρνησις δεν αναφέρεται μόνον εις την βρετανικήν εγγύησιν,
την οποίαν η Ελλάς είχε δεχθή ως τμήμα ενεργείας κατευθυνομένης ενα-
ντίον της ασφαλείας της Ιταλίας, αλλά και εις τας ρητάς και καθωρισμένας
υποχρεώσεις, τας αναληφθείσας υπό της Ελληνικής Κυβερνήσεως, όπως
θέση εις την διάθεσιν των Δυνάμεων των ευρισκομένων εις πόλεμον προς
την Ιταλίαν σπουδαίας στρατηγικάς θέσεις εντός του ελληνικού εδάφους,
συμπεριλαμβανομένων αεροπορικών βάσεων εν Θεσσαλία και Μακεδονία,
προοριζομένων δι’ επίθεσιν εναντίον του αλβανικού εδάφους.
Η Ιταλική Κυβέρνησις δέον σχετικώς να υπενθυμίση εις την Ελληνικήν
Κυβέρνησιν τας προκλητικάς ενεργείας, τας διεξαχθείσας έναντι του αλ-
βανικού έθνους δια της τρομοκρατικής πολιτικής, την οποίαν υιοθέτησεν
έναντι του πληθυσμού της Τσαμουριάς και δια των εμμόνων προσπαθει-
ών προς δημιουργίαν ανωμαλιών εκείθεν των συνόρων της. Και δι’ αυτό
τούτο το γεγονός ευρέθη η Ιταλική Κυβέρνησις, πλην ματαίως, εις την
ανάγκην να υπενθυμίση εις την Ελληνικήν Κυβέρνησιν τας αναποφεύ-
κτους συνεπείας, άς παρομοία πολιτική θα είχεν όσον αφορά την Ιταλίαν.
Η Ιταλία δεν δύναται να ανεχθή εφεξής πάντα ταύτα. Η ουδετερότης
της Ελλάδος απέβη ολονέν και περισσότερον απλώς και καθαρώς φαι-
νομενική. Η ευθύνη δια την κατάστασιν ταύτην επιπίπτει πρωτίστως επί
της Αγγλίας και επί της προθέσεώς της όπως περιπλέκη πάντοτε άλλας
χώρας εις τον πόλεμον.
Η Ιταλική Κυβέρνησις θεωρεί έκδηλον ότι η πολιτική της ελληνικής
κυβερνήσεως έτεινε και τείνει να μεταβάλη το ελληνικόν έδαφος ή του-
λάχιστον να επιτρέψη όπως το ελληνικόν έδαφος μεταβληθή εις βάσιν
πολεμικής δράσεως εναντίον της Ιταλίας. Τούτο δεν θα ηδύνατο να οδη-
γήση ή εις μίαν ένοπλον ρήξιν μεταξύ της Ιταλίας και της Ελλάδος, ρήξιν
την οποίαν η Ιταλική Κυβέρνησις έχει πάσαν πρόθεσιν να αποφύγη.
Οθεν, η Ιταλική Κυβέρνησις κατέληξεν εις την απόφασιν να ζητήση
από την Ελληνικήν Κυβέρνησιν –ως εγγύησιν δια την ουδετερότητα της
Ελλάδος και ως εγγύησιν δια την ασφάλειαν της Ιταλίας– το δικαίω-
μα να καταλάβη δια των ενόπλων αυτής δυνάμεων, δια την διάρκειαν
της σημερινής προς την Αγγλίαν ρήξεως, ωρισμένα στρατηγικά σημεία
του ελληνικού εδάφους. Η Ιταλική Κυβέρνησις ζητεί από την Ελληνι-
κήν Κυβέρνησιν όπως μη εναντιωθή εις την κατάληψιν ταύτην και όπως
μη παρεμποδίση την ελευθέραν διέλευσιν των στρατευμάτων των προ-
61
οριζομένων να την πραγματοποιήσωσι. Τα στρατεύματα ταύτα δεν πα-

ρουσιάζονται ως εχθροί του ελληνικού λαού και η Ιταλική Κυβέρνησις
δεν προτίθεται ποσώς, δια της προσωρινής κατοχής στρατηγικών τινων
σημείων, επιβαλλομένης υπό της ανάγκης των περιστάσεων και εχούσης
καθαρώς αμυντικόν χαρακτήρα, να θίξη οπωσδήποτε την κυριαρχίαν και
την ανεξαρτησίαν της Ελλάδος.
Η Ιταλική Κυβέρνησις ζητεί από την Ελληνικήν Κυβέρνησιν όπως
δώση αυθωρεί εις τας στρατιωτικάς αρχάς τας αναγκαίας διαταγάς, ίνα η
κατοχή αύτη δυνηθή να πραγματοποιηθή κατά ειρηνικόν τρόπον. Εάν τα
ιταλικά στρατεύματα ήθελον συναντήση αντίστασιν, η αντίστασις αύτη
θα καμφθή δια των όπλων και η Ελληνική Κυβέρνησις θα έφερε τας ευ-
θύνας, αι οποίαι ήθελον προκύψη εκ τούτου.
Το ιταλικό τελεσίγραφο δεν αντέχει σε σοβαρή κριτική. Μνημείο ασυναρ-

τησίας, ψευδολογιών και ιταμότητας, αναπαράγει διαρκώς τις αστήρικτες
περί μη εκπλήρωσης από την Ελλάδα καθωρισμένων καθηκόντων, χωρίς να τα
προσδιορίζει. Αλλά και τι καθήκοντα έχει μια ελεύθερη και ανεξάρτητη χώρα
απέναντι σε οποιαδήποτε άλλη; Δικαίωμά της αναφαίρετο, σύμφωνα με το
διεθνές δίκαιο και την κοινή λογική, είναι να πολιτεύεται με βάση το εθνικό
συμφέρον και τις σχέσεις καλής γειτονίας. Και αυτό έκανε η Ελλάδα, παρά τις
αλλεπάλληλες προκλήσεις της φασιστικής ιταλικής κυβέρνησης, για τις οποί-
ες ούτε καν διαμαρτυρήθηκε. Αυτή η τεράστια παράλειψη και ενδοτικότητα
του πανικοβλημένου Μεταξά έδωσε, προφανώς, το δικαίωμα στον Μουσολίνι
και στο παιδαρέλι τον Τσιάνο, που παρίστανε τον υπουργό των Εξωτερικών,
να συντάξουν το επαίσχυντο τελεσίγραφο. Αλλωστε, τις αστήρικτες ιταλικές
αιτιάσεις καταρρίπτει με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο ο ίδιος ο κομιστής
του τελεσιγράφου. Ναι, ο Γκράτσι, στο βιβλίο του Η αρχή του τέλους. Ο Κα-
τσιμήτρος (Η Ηπειρος προμαχούσα, σ.104) παραθέτει το ακόλουθο κείμενο
από το βιβλίο του ιταλού διπλωμάτη:
Βεβαιώ με τον κατηγορηματικώτερον τρόπον και με πλήρη συνείδησιν

των ευθυνών μου, εκείνο το οποίον υπεχρεώθην να βεβαιώσω επανει-
λημμένως προς τους διευθύνοντας την ιταλικήν πολιτικήν, εις επισήμους
ανακοινώσεις και εις προσωπικάς επιστολάς μου:
Τουτέστιν, ότι ούτε μία βρετανική βάσις, ούτε ναυτική ούτε αεροπορι-
κή υπήρξε ποτέ εις την Ελλάδα προ της 28 Οκτωβρίου 1940.
Η ουδετερότης ετηρήθη από την ελληνικήν κυβέρνησιν με αναμφισβή-
τητον νομιμοφροσύνην και με όλα τα μέσα τα οποία διέθετε, μέχρι της
εσχάτης στιγμής.
62
Από το ίδιο βιβλίο του Γκράτσι (σ.235), το ΓΕΣ (ό.π., τόμος Α΄, σ.31) δημο-
σιεύει την παράγραφο που ακολουθεί ευθύς αμέσως:
Τα πάντα είχον υπολογισθή κατά τρόπον ώστε ο κόμης Τσιάνο να

ήτο βέβαιος ότι θα είχε «τον πόλεμόν του» και εις την απίθανον ακόμη
περίπτωσιν, κατά την οποίαν η Ελλάς θα εδέχετο τους όρους του, διότι
δεν της αφίσαμεν παρά τριών μόνον ωρών προθεσμίαν και αυτή μέσα
εις την νύκτα.
Ο Γκράτσι ειρωνεύεται και απαξιώνει τον Τσιάνο, θεωρώντας τον άπειρο

και ανίκανο για το αξίωμα του υπουργού των Εξωτερικών και γι’αυτό επικίν-
δυνο. Τα γεγονότα δικαίωσαν τον Γκράτσι. Σημειώνεται, ότι το τελεσίγραφο-
πρόκληση συνέταξαν από κοινού οι Μουσολίνι και Τσιάνο.
Πέρα, όμως, από τον αμοραλισμό, στην τελευταία παράγραφο του τελεσι-
γράφου χρησιμοποιείται το επίρρημα αυθωρεί, δηλαδή πάραυτα, αυτοστιγμεί.
Και μόνο γι’αυτό το χυδαίο ύφος, το άκρως εξευτελιστικό για τον όποιο παρα-
λήπτη, θα μπορούσε να απορριφθεί το τελεσίγραφο. Ισως να μέτρησε κι αυτό
στην απόφαση του Μεταξά.
Ο Τσέρβι (ό.π., σ.181) αναφέρει, πως στις 28.10.1940 ο Μουσολίνι συνα-
ντήθηκε με τον Χίτλερ στη Φλωρεντία. Εκεί ο δεύτερος πληροφορήθηκε, ότι
η ιταλική επίθεση κατά της Ελλάδας είχε αρχίσει λίγες ώρες νωρίτερα. Αιφνι-
διάστηκε και προφανώς ενοχλήθηκε που ενημερώθηκε εκ των υστέρων, αλλά
οι εξελίξεις είχαν ήδη δρομολογηθεί.
Ο δικηγόρος Σταύρος Καλογιάννης, που πολέμησε στον βόρειο τομέα, στο

βιβλίο του Ημερολόγιον ενός στρατιώτου, εκδόσεις Αετός Α.Ε., Αθήνα 1945,
σ.7-8, καταθέτει τα εξής ενδιαφέροντα:
Από της στιγμής καθ’ ήν εθελουσίως ενεπλάκημεν εις τον υπέρ όλων
αγώνα κατά της Ιταλίας, ο πόλεμος έπαυσε ν’ αποτελεί υπόθεσιν της ελ-
ληνικής κυβερνήσεως, τουναντίον μάλιστα, εξέφυγε των χειρών της και
απέβη κτήμα του ελληνικού λαού. Ο βασιλεύς και οι κυβερνήσεις τότε
μόνον θα εδικαιούντο να συμμεθέξουν της δόξης, δι’ ής περιέβαλε τον
ελληνικόν κόσμον η σθεναρά του στρατού του αντίστασις, εφ’ όσον και
οι ίδιοι, παραμερίζοντες τας προσωπικάς των φιλοδοξίας, ενεστερνίζοντο
τας αρχάς που ενέπνεον τον λαόν, παραδειγματίζοντο από το πνεύμα της
εθελοθυσίας παντός Ελληνος.
63
Σαν σε πανηγύρι.
Η είδηση για την κήρυξη του πολέμου έκανε φτερά σ’ όλη την ελληνική
επικράτεια. Από την Πίνδο μέχρι την Κρήτη κι από την Ηπειρο μέχρι τη Θρά-
κη. Μετά το πρώτο μούδιασμα, οι Ελληνες ύψωσαν τη γροθιά τους και σή-
κωσαν το λάβαρο του αγώνα απέναντι στην ξένη επιβουλή. Εφευγαν για το
μέτωπο μαζικά και τραγουδώντας, σαν σε πανηγύρι. Επικρατούσε ένας πρω-
τοφανής ενθουσιασμός, που έδινε δύναμη κι ελπίδα στους ίδιους τους φα-
ντάρους, αλλά και στον άμαχο πληθυσμό. Ο καθολικός αυτός ενθουσιασμός
αποδέσμευσε τεράστιες δυνάμεις ενέργειας, που μετουσιώθηκαν σε περιφανή
νίκη. Σ’ ένα ακόμη έπος, που καταγράφτηκε στα κατάστιχα των ηρωικών αγώ-
νων του ελληνικού λαού, από τον Μαραθώνα και τις Θερμοπύλες μέχρι τα
Δερβενάκια και το Μεσολόγγι.
Στο διάστημα 29 Οκτωβρίου – 1 Νοεμβρίου 1990, πραγματοποιήθηκε στη
Θεσσαλονίκη διεθνές συνέδριο, με θέμα Η Ελλάδα και ο πόλεμος στα Βαλκά-
νια 1940-41. (Οργανώθηκε από το Ιδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου
και τον τομέα διεθνών σπουδών του Νομικού τμήματος του Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης). Στη σελίδα 205 των πρακτικών –εκδόθηκαν
το 1992– δημοσιεύεται κείμενο του Παύλου Ν. Τζερμιά, με τίτλο Η ελληνική
αντίσταση κατά του ιταλικού φασισμού και η διεθνής κοινή γνώμη. Μεταξύ
άλλων καταγράφονται τα ακόλουθα:
Η επίθεση του Μουσολίνι κατά της Ελλάδας συγκλόνισε όλες τις ελεύ-
θερες συνειδήσεις. Υπήρξε και στη σύλληψή της και στην εκτέλεσή της μια
άνανδρη πράξη ωμής βίας. Η εκτίμηση αυτή κυριάρχησε από την πρώτη
μέρα στην ελεύθερη διεθνή κοινή γνώμη της εποχής. Πολλοί ξαφνιάστη-
καν, ωστόσο, τότε στο εξωτερικό από την ελληνική αντίσταση κατά του
ιταλικού φασισμού. Κι από την ήττα του στρατού του ιταλού δικτάτορα.
Στην πρωινή έκδοση της 30ής Οκτωβρίου 1940 της ελβετικής εφημε-
ρίδας Neue Zürcher Zeitung δημοσιεύθηκε ένα κύριο άρθρο με τίτλο «Η
Φλωρεντία και το νέο θέατρο Πολέμου». Δύο μέρες πριν είχε εκραγεί ο
ελληνοϊταλικός πόλεμος. Ο ελβετός αρθρογράφος διατύπωσε την άποψη,
πως η σύρραξη αποτελούσε μιαν εξέλιξη, που δεν θα μπορούσε να χαρα-
κτηριστεί μη αναμενόμενη. Και επισήμανε, ότι η ιταλική δικαιολογία για
την επίθεση κατά της Ελλάδας χαρακτηριζόταν από την ίδια «στρατιωτι-
κή ερμηνεία του Διεθνούς Δικαίου, η οποία συνόδευσε και το γερμανικό
εγχείρημα κατά της Νορβηγίας, της Ολλανδίας και του Βελγίου». (Σ.σ.
Ο ελβετός αρθρογράφος αναφέρεται στη συνάντηση Χίτλερ και Μου-
σολίνι, που έγινε στη Φλωρεντία, όπως προαναφέρθηκε. Επισημαίνει,
δηλαδή, πως ο Μουσολίνι, επιτιθέμενος κατά της Ελλάδας, αντέγραψε
64
τις μη συμβατές με το διεθνές δίκαιο μεθόδους του Χίτλερ, προκειμένου

να δικαιολογήσει τα αδικαιολόγητα).
Ο έφεδρος λοχίας Νικηφόρος Γρηγ. Κοσσυβάκης υπηρετούσε στο Σύνταγ-

μα Ευζώνων Φρουράς Αθηνών. Με την κήρυξη του πολέμου, η μονάδα του
μετονομάστηκε σε 20ό σύνταγμα πεζικού. Στο βιβλίο του Χρονικό γεγονότων
ελληνοϊταλικού πολέμου 1940-41 και Εθνικής Αντίστασης-Εμφυλίου Πολέμου
1942-47, εκδόσεις Αγκυρα, Αθήνα 2001, σελίδα 17, καταθέτει την αυθεντική
μαρτυρία του:
Αλλάξαμε στολές και βάλαμε ρούχα πεζικού. Πάνε οι φούντες και τα

τσαρούχια μας.
Στη σελίδα 31, ο ίδιος ζωντανεύει ως εξής την ατμόσφαιρα, που επικρατού-
σε στην Αθήνα το πρωί της 28ης Οκτωβρίου 1940:
Πρωί 28.10.40, εμφανίστηκαν αεροπλάνα. Αρχισε να βάλλει το αντια-

εροπορικό του συντάγματος. Οι σειρήνες ηχούσαν δαιμονισμένα, σαλπι-
γκτές γύριζαν στους δρόμους της Αθήνας σαλπίζοντας θούρια και εμβα-
τήρια πολεμικά. Ατμόσφαιρα πανηγυριού!
Ο Κοσσυβάκης αναχωρεί για το μέτωπο. Μάχεται στο όρος Τομόρι, ως

διμοιρίτης στον λόχο πολυβόλων. Παρασημοφορείται επ’ανδραγαθία. Στις
13.2.41 τραυματίζεται σοβαρά στην ωμοπλάτη και διακομίζεται αρχικά στο
νοσοκομείο Κορυτσάς και μετά στο αντίστοιχο της Φλώρινας.
Το άγουρο ξύπνημα των Αθηναίων εκείνο το πρωί της 28ης Οκτωβρίου
1940 και τον συνακόλουθο λαϊκό ξεσηκωμό ζωντανεύει επικολυρικά ο Σπύρος
Μελετζής, στο βιβλίο του Με τους αντάρτες στα βουνά, τρίτη έκδοση, καλλι-
τεχνικές εκδόσεις Σ. Μελετζή – Ε. Παπαδάκη, Αθήνα 1984, σ. 7-9:
Ο ύπνος κρατούσε ακόμα κλειστά τα βλέφαρα του λαού της Αθήνας,

όταν ακούστηκαν ξαφνικά εκείνα τα παρατεταμένα ουρλιάσματα των
σειρήνων, που δεν έλεγαν να σταματήσουν. Υστερα άρχισαν να κτυπά-
νε και οι καμπάνες, όμοια και κείνες ασταμάτητα λες κ’ ήτανε κουρδι-
σμένες. Τρομαγμένος ο κόσμος σηκώθηκε από τα κρεβάτια του κι έτρεξε
κοντά στα παράθυρα. Αλλοι ανέβηκαν στις ταράτσες, έτσι όπως ήταν
με τις πυτζάμες τους και κοίταζαν δεξιά κι αριστερά, προσπαθώντας να
μαντέψουν γιατί χτυπάν οι καμπάνες, γιατί ουρλιάζουν απαίσια οι σειρή-
65
νες[...]. Κάποια στιγμή ακούστηκε: Πόλεμος! Πόλεμος! Γέμισαν με μιας

όλοι οι δρόμοι της Αθήνας από τη λέξη αυτή. Γέμισαν και οι συνοικισμοί,
όπου σαν μαύρη αντάρα απλώθηκε και σκέπασε ολάκερη την πρωτεύου-
σα [...]. Σάστισε ο κόσμος και οι γυναίκες, γιαγιάδες και μανάδες άρχισαν
να φωνάζουν, να βλαστημούν και να καταριώνται τον Μουσολίνι. [...].
Οπως όταν ορμά ο λύκος μέσα σε κοπάδι πρόβατα κι αυτά ξαφνιάζονται
κι από διαίσθηση του κινδύνου θέλουν να προφυλαχτούν για να γλιτώ-
σουν, μα απ’ το φόβο τους και τη σαστιμάρα τους δεν ξέρουν κατά πού να
τρέξουν, έτσι έμοιαζε κι ο κόσμος εκείνο το πρωινό της Δευτέρας.
Παραζάλη και μεθύσι.
Συνεχίζοντας την περιγραφή εκείνων των ιστορικών στιγμών, που ο λαός

είπε το Μολών λαβέ στον Μουσολίνι, ο Μελετζής προσθέτει:
Κατά τις δέκα η ώρα το πρωί, ενώ τα ιταλικά αεροπλάνα πετούσαν

πάνω από την Αθήνα [...] και οι αστυφύλακες φώναζαν στον κόσμο να
πάη σε καταφύγια, ένας αντίθετος πανζουρλισμός έπιασε τον κόσμο. Ξα-
ναγέμισαν οι κεντρικοί δρόμοι της Αθήνας κι όλη η πλατεία Συντάγματος
από άνδρες, γυναίκες, γέρους και παιδιά. Κρατούσαν τροκάνες, έπαιζαν
φυσαρμόνικες, τραγουδούσαν, έβγαζαν τα καπέλα και τα σακάκια τους
και τα πετούσαν στον αγέρα ψηλά. [...]. Τι ήταν εκείνο το πανηγύρι, εκεί-
νη η παραζάλη, εκείνο το μεθύσι, που έκανε ένα λαό ολόκληρο μια σφι-
χτοδεμένη μάζα πότε να περπατά σιγά, πότε να τρέχη, να φωνάζη και ν’
ανακατεύονται οι φωνές, να γίνονται βουή και μούγκρισμα [...] και ν’
αφήνης τον εαυτό σου να παρασέρνεται μέσα σ’ αυτή τη φουρτουνιασμέ-
νη ανθρωποθάλασσα. Σε κάποια στιγμή σταμάτησε κι άρχισε να τραγου-
δά τον εθνικό μας ύμνο.[...]. Το τι έγινε τότε δεν περιγράφεται, σείστηκε
η γη ολάκερη. Τραντάχτηκε συθέμελα η Αθήνα. Μια φωνή ανάκατη με
χαρά, περηφάνεια και ενθουσιασμό έβγαινε αυθόρμητα μέσ’ από χιλιάδες
καρδιές, μεσ’ από χιλιάδες στόματα. [...]. Αστραψε από χαρά ο Παρθε-
νώνας. Σταμάτησε το βάδισμά της πάνω στη ζωφόρο η Πομπή των Πα-
ναθηναίων κι ανήσυχοι οι Ολύμπιοι Θεοί στράφηκαν προς το μέρος, που
ακούγονταν τούτο το τραγούδι της λευτεριάς, για να δουν ποιοι το τρα-
γουδούν [...] Ηταν μια σπάνια στιγμή. Μια ανάταση της ψυχής και του
πνεύματος του λαού της Αθήνας, που σκλαβωμένος απ’ τη φασιστική
διχτατορία της 4ης Αυγούστου του Μεταξά και των Μανιαδάκηδων, του
ρετσινόλαδου, της εξορίας, του πάγου και των βασανιστηρίων χιλιάδων
ανθρώπων, που πάλευαν ενάντιά της. [...]. Γιγάντωσε με μιας το ΟΧΙ στο
Φασισμό, πέταξε πάνω από πολιτείες και κάμπους, έφτασε ώς τις απρό-
66
σιτες βουνοκορφές της Πίνδου.[...]. Φούσκωσαν των φαντάρων και των

τσολιάδων τα στήθια, φύσηξαν Α Ε Ρ Α. Α έ ρ α, α έ ρ α και τα φαράγ-
για της Πίνδου ορθώθηκαν κάστρα άπαρτα. Το πήρε κι όλος ο ελληνικός
λαός, τόκανε πίστη και θρησκεία, τραγούδι και φλάμπουρο.
Ζαχαριάδης: Παλεύουμε για τη λευτεριά.
Αγωνιστικό μήνυμα για την απόκρουση του εισβολέα έστειλε προς τον ελ-
ληνικό λαό ο γενικός γραμματέας της κεντρικής επιτροπής του Κομμουνιστι-
κού Κόμματος Ελλάδας, Νίκος Ζαχαριάδης. Η εφημερίδα Ακρόπολις (2.11.40)
το δημοσιεύει στην πρώτη σελίδα και το περιεχόμενό του είναι το ακόλουθο:
Προς τον κ. υφυπουργό Ασφαλείας. Ανοιχτό γράμμα:

Ο φασισμός του Μουσολίνι χτύπησε την Ελλάδα πισώπλατα, δολοφο-
νικά και ξετσίπωτα, με σκοπό να την υποδουλώση και εξανδραποδίση.
Σήμερα όλοι οι Ελληνες παλεύουμε για τη Λεφτεριά, την Τιμή, την εθνι-
κή μας ανεξαρτησία. Η πάλη θα είνε πολύ δύσκολη και πολύ σκληρή.
Μα ένα έθνος, που θέλει να ζήση, πρέπει να παλεύη, αψηφώντας τους
κινδύνους και τις θυσίες. Ο λαός της Ελλάδας διεξάγει σήμερα έναν πό-
λεμο εθνικοαπελευθερωτικό ενάντια στο φασισμό του Μουσολίνι. Δίπλα
στο κύριο μέτωπο και ο κάθε βράχος, η κάθε ρεματιά, το κάθε χωριό,
καλύβα με καλύβα, η κάθε πόλη, σπίτι με σπίτι, πρέπει να γίνη φρούριο
του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Κάθε πράκτορας του φασισμού πρέπει να εξοντωθή αλύπητα. Στον πό-
λεμο αυτόν, που τον διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά, όλοι μας πρέπει να
δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις, δίχως καμιά επιφύλαξη.
Επαθλο για τον εργαζόμενο Λαό και επιστέγασμα για το σημερινό του
αγώνα πρέπει να είνε και θα είνε μια καινούργια Ελλάδα της Δουλειάς,
της Λεφτεριάς, λυτρωμένη από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική εξάρτηση και
από κάθε εκμετάλλευση, μ’ ένα πραγματικό παλλαϊκό πολιτισμό.
Ολοι στον αγώνα, ο καθένας στη θέση του και η νίκη θάνε νίκη της
Ελλάδας και του Λαού της. Οι εργαζόμενοι όλου του κόσμου στέκουν
στο πλευρό μας.
Ν. ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ
Γραμματεύς Κ. Ε. του Κ. Κ. Ε.
Οταν έστειλε την επιστολή ο Ζαχαριάδης ήταν φυλακισμένος από τον Με-
ταξά στην Κέρκυρα, μαζί με άλλους συντρόφους του. Μάλιστα, είχαν ζητήσει
την αποφυλάκισή τους, προκειμένου να πολεμήσουν εθελοντικά στο μέτωπο,
αίτημα που απέρριψε ο δικτάτορας. Στην Κατοχή τον παρέδωσαν στους Γερ-
67
μανούς, που τον έστειλαν στο κολαστήριο του Νταχάου, μαζί με άλλους κομ-
μουνιστές. Ο Ζαχαριάδης απελευθερώθηκε τον Μάιο του 1945, μετά την άνευ
όρων συνθηκολόγηση της χιτλερικής Γερμανίας. Επισημαίνεται, πως η φράση
για την κυβέρνηση Μεταξά δεν ήταν του Ζαχαριάδη. Είχε προστεθεί από τη
λογοκρισία του καθεστώτος.
Στις 26 Νοεμβρίου 1940, που ο στρατός μας είχε ήδη προωθηθεί στο εσω-
τερικό της Αλβανίας, ο Ζαχαριάδης γράφει από τη φυλακή δεύτερο ανοιχτό
γράμμα, με το ακόλουθο περιεχόμενο:
Προς το λαό της Ελλάδας

Ολόκληρος ο λαός της Ελλάδας ξεσηκώθηκε σαν ένας άνθρωπος και
χάλασε τα σχέδια του φασισμού. Με το αίμα του ο λαός εξασφάλισε τη
λευτεριά και την ανεξαρτησία του. Εξω απ’ αυτά η Ελλάδα δεν έχει καμιά
θέση στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο ανάμεσα στην Αγγλία και Ιταλία-Γερ-
μανία. Αφού ο λαός μας υπερασπίσει αποτελεσματικά την ανεξαρτησία
και την εθνική λευτεριά του, σήμερα ένα μονάχα πράμα θέλει: Ειρήνη και
ουδετερότητα με τούτους του όρους: 1) Να ξανάρθουν τα πράγματα όπως
ήταν στις 28 Οχτώβρη 1940 δίχως καμιά εδαφική-οικονομική-πολιτική
ζημιά σε βάρος της Ελλάδας. 2) Οι πολεμικές δυνάμεις της Αγγλίας να
φύγουν όλες απ’ τα χώματα και τα νερά της Ελλάδας. Με βάση τους δύο
αυτούς όρους να ζητήσουμε αμέσως απ’ την κυβέρνηση της ΕΣΣΔ (σ.σ.
Ενωσης Σοσιαλιστικών Σοβιετικών Δημοκρατιών), να μεσολαβήσει και
να γίνει ελληνοϊταλική ειρήνη. Αυτό είναι σήμερα το μοναδικό εθνικολαϊ-
κό συμφέρον. Και η πράξη έχει αποδείξει ότι μόνον η ΕΣΣΔ σήμερα έδωσε
την ειρήνη και ουδετερότητα της Γιουγκοσλαβίας-Βουλγαρίας-Τουρκίας.
Υ.Γ. Είμαστε υποχρεωμένοι να ζητήσουμε ειρήνη έντιμη και δίχως κυ-
ρώσεις και για να ξεκαθαρίσουμε άλλη μια φορά τον εθνικό-αμυντικό-
απελευθερωτικό χαρακτήρα του πολέμου που κάνουμε, όσο και ότι είμα-
στε ξένοι προς τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο που κάνουν οι πλουτοκρατικές
μεγάλες δυνάμεις. Αν σήμερα δε δουλέψουμε για μια έντιμη ειρήνη, ο
πόλεμος θα χάσει για μας τον εθνικό αμυντικό χαρακτήρα του, θα γίνει
καταχτητικός και τότε θα έχει αντίθετο το λαό.
Το τρίτο και τελευταίο γράμμα το έγραψε ο Ζαχαριάδης από τα κρατητή-

ρια της Γενικής Ασφάλειας, στις 15.1.1941. Απευθύνεται στα μέλη των ορ-
γανώσεων του ΚΚΕ και της ΟΚΝΕ και είναι μακροσκελέστατο. Αναφέρεται
κυρίως στη ριζική διαφωνία του επιστολογράφου με την Προσωρινή Διοίκηση,
που παρουσιάζεται σαν εκπρόσωπος του ΚΚΕ από το Σεπτέμβρη του 1940.
Πρόκειται, δηλαδή, για ένα κείμενο αμιγώς κομματικό. Αφού χαρακτηρί-
ζει την «Προσωρινή Διοίκηση» δημιούργημα και όργανο του Μανιαδάκη, ο
68
γραμματέας του ΚΚΕ επαναλαμβάνει, ως προς τον πόλεμο, τις θέσεις που είχε
παρουσιάσει στη δεύτερη επιστολή. Δηλαδή, έντιμη άμεση ειρήνη με τη μεσο-
λάβηση της ΕΣΣΔ και παράλληλα να ανατραπεί η μοναρχοφασιστική κυβέρνη-
ση του Μεταξά. [...]. Αυτός είναι σήμερα ο δρόμος του ΚΚΕ.
Σχολιάζοντας το περιεχόμενο των δύο τελευταίων επιστολών του Ζαχαρι-
άδη, ο Ψυρούκης επισημαίνει τα ακόλουθα (ό.π., σ.92):
Στην ουσία, ο Ν. Ζαχαριάδης υποστήριξε τη συνέχιση και το βάθαι-

μα του λαϊκού αντιφασιστικού πολέμου. Μα ό,τι γύρευε τότε ο ηγέτης
του ΚΚΕ ήταν, για τη στιγμή εκείνη, ακατόρθωτο. Ηταν δυνάμει μονάχα
πραγματοποιήσιμο. Πάντως, δεν ζητούσε καμμιά συνθηκολόγηση στον
ιταλικό φασισμό. Αυτή είναι η αλήθεια.
Η έκκληση των διανοουμένων.
Στις 10 Νοεμβρίου 1940, η Ακρόπολις δημοσιεύει στην πρώτη σελίδα έκ-

κληση 17 ελλήνων διανοουμένων προς τους απανταχού εργάτας του πνεύμα-
τος, που ζητούσαν αξιοπρεπώς την ηθική στήριξη της μαχόμενης Ελλάδας.
Ακολουθεί ολόκληρο σχεδόν το σχετικό κείμενο:
Είνε δυό εβδομάδες τώρα που μ’ ένα τελεσίγραφο, μοναδικό στα διπλω-
ματικά χρονικά των εθνών, για το περιεχόμενο, την ώρα και τον τρόπο που
το παρουσίασαν, η Ιταλία κάλεσε την Ελλάδα να τής παραδώση τα εδάφη
της, να αρνηθή την ελευθερία της και να κατασπιλώση την τιμή της.
Οι Ελληνες δώσαμε, στην ιταμή αυτή αξίωσι της φασιστικής βίας, την
απάντησι που επέβαλον τριών χιλιάδων ετών παραδόσεις, χαραγμένες βα-
θειά στην ψυχή μας, αλλά και γραμμένες στην τελευταία γωνιά της ιερής
μας γης, με το αίμα των μεγαλυτέρων ηρώων της ανθρώπινης ιστορίας.[…].
Σ’αυτόν τον άνισο, σκληρότατο, αλλά και πεισματώδη αγώνα, που κά-
νει τον λυσσασμένο επιδρομέα να ξεσπάζη κατά των γυναικών, των γερό-
ντων και των παιδιών, να καίη, να σκοτώνη, ν’ακρωτηριάζη, να διαμελίζη
τους πληθυσμούς στις ανοχύρωτες κι άμαχες πόλεις μας και στα ειρηνικά
χωριά μας, έχουμε το αίσθημα, ότι δεν υπερασπιζόμαστε δική μας μόνον
υπόθεσι. Οτι αγωνιζόμαστε για τη σωτηρία όλων εκείνων των υψηλών
αξιών που αποτελούν τον πνευματικό και ηθικό πολιτισμό, την πολύτι-
μη παρακαταθήκη που κληροδότησαν στην ανθρωπότητα οι δοξασμένοι
μας πρόγονοι και που σήμερα βλέπουμε ν’απειλούνται από το κύμα της
βαρβαρότητας και της βίας. Ακριβώς αυτό το αίσθημα εμπνέει το θάρρος
σ’εμάς τους Ελληνες διανοουμένους, τους ανθρώπους του πνεύματος και
της τέχνης, ν’απευθυνθούμε στους αδελφούς μας όλου του κόσμου, για
69
να ζητήσουμε όχι την υλική, αλλά την ηθική βοήθειά τους. Ζητούμε την
εισφορά των ψυχών, την επανάστασι των συνειδήσεων, την εργασία, το
κήρυγμα, την άμεση επίδρασι, παντού όπου είνε δυνατόν, την άγρυπνη
παρακολούθηση και την ενέργεια για ένα καινούργιο πνευματικό Μαρα-
θώνα, που θ’απαλλάξη τα δυναστευόμενα έθνη από τη φοβέρα της πιο
μαύρης σκλαβιάς που είδε ποτέ ο κόσμος. Οταν μια τέτοια επανάστασις
συντελεσθή, η Νίκη θα στεφανώση το μέτωπο και του τελευταίου, του
πιο ταπεινού εργάτου.
Το κείμενο υπογράφουν, με τη σειρά που τα ονόματά τους δημοσιεύθηκαν

στην εφημερίδα, οι ακόλουθοι:
Κωστής Παλαμάς, Σπύρος Μελάς, Αγγελος Σικελιανός, Γεώργιος Δρο-
σίνης, Σωτήριος Σκίπης, Δημήτριος Μητρόπουλος, Κ. Δημητριάδης, Νίκος
Βέης, Κ. Παρθένης, Ιωάννης Γρυπάρης, Γιάννης Βλαχογιάννης, Στρατής Μυ-
ριβήλης, Κώστας Ουράνης, Μιλτιάδης Μαλακάσης, Γρηγόριος Ξενόπουλος,
Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς, Αρίστος Καμπάνης.
Η αγγλική βοήθεια.
Μία από τις πρώτες κινήσεις του Μεταξά ήταν να ζητήσει βοήθεια από
την Αγγλία. Αμέσως μετά την παραλαβή του ιταλικού τελεσιγράφου και πριν
ακόμη συγκαλέσει υπουργικό συμβούλιο, ο δικτάτορας πήγε στη βρετανική
πρεσβεία και μίλησε με τον πρεσβευτή Μάικλ Πάλαιρετ, ζητώντας εσπευσμέ-
να βοήθεια. Στις 7 το πρωί, στέλνει το με αριθμό 32148 τηλεγράφημα στην
ελληνική πρεσβεία στο Λονδίνο, που την είχε ήδη ενημερώσει για το τελεσί-
γραφο, επισημαίνοντας στον πρεσβευτή μας τα εξής:
Παρακαλούμεν ίδητε αμέσως υπουργόν Εξωτερικών και ανακοινού-

ντες ανωτέρω (σ.σ. την επίδοση του τελεσιγράφου), δηλώσατε ότι Ελ-
λάς θα αντισταθή δια όλων των δυνάμεών της έναντι της ιταλικής ει-
σβολής. Θέλετε επισπευσθή, συμφώνως προς δοθείσαν ημίν υπό Αγγλίας
εγγύησιν, την άμεσον βοήθειάν της, κυρίως δε αεροπορικήν και ναυτικήν.
Προς τον ενταύθα πρεσβευτήν της Αγγλίας, όν είδον αμέσως μετά την
επίδοσιν της ιταλικής διακοινώσεως, απηύθυνον την παράκλησιν όπως
μοι αποσταλή το ταχύτερον η μεγαλυτέρα δυνατή αεροπορική βοήθεια.
Φυσικό είναι να ζητεί αεροπορική και ναυτική βοήθεια ο Μεταξάς. Στα

τέσσερα χρόνια που κυβερνούσε την Ελλάδα δε φρόντισε να ενισχύσει επαρ-
κώς τόσο την Πολεμική Αεροπορία όσο και το Πολεμικό Ναυτικό. Και φέρει
ευθύνες γι’αυτό.
70
Ο Μεταξάς ζητεί βοήθεια από τους Άγγλους, μέσω της πρεσβείας μας.
Αυθημερόν ο πρεσβευτής μας στο Λονδίνο, Χαρ. Σιμόπουλος, απαντά στον

Μεταξά με το 4895 τηλεγράφημα ως εξής:
Υμέτερον 32148. Ανεκοίνωσα εις Λόρδον Χάλιφαξ υμέτερον τηλεγρά-

φημα και εζήτησα άμεσον βοήθειαν κυρίως αεροπορικήν και ναυτικήν
ΣΤΟΠ. Λόρδος Χάλιφαξ μοί είπε διαβεβαιώσω υμάς ότι παράσχωσι πά-
σαν δυνατήν βοήθειαν και ετηλεγράφησεν ήδη εις πρεσβευτήν Αγγλίας
εις Αθήνας ΣΤΟΠ. Αρχηγός επιτελείου προέβη ήδη εις απαιτουμένας
ενεργείας και διαβιβάσει αναγκαίας οδηγίας ΣΤΟΠ. Εμπιστευτικώς μοί
προσέθηκε ότι, το ταχύτερον αγγλικά αεροπλάνα βομβαρδίσωσιν Ιταλί-
αν εντατικώς ΣΤΟΠ. Προσέθηκε ότι προέβησαν ήδη διάβημα εις Σόφιαν
εφιστώντες προσοχήν αυτών όπως μη κινηθώσι. ΣΤΟΠ. Μοί ανεκοίνωσεν
ότι πρωθυπουργός απέστειλεν υμίν προσωπικόν τηλεγράφημα και επε-
71
Ο πρεσβευτής Σιμόπουλος ενημερώνει τον Μεταξά, ότι οι Άγγλοι

κινητοποιήθηκαν.
θύμει και ο ίδιος εκφράση θερμά συγχαρητήρια δια στάσιν ημών ΣΤΟΠ.
Αι προσπάθειαί μας, είπε, στρέφονται κατά του κοινού πλέον εχθρού με
την ελπίδα πλήξωμεν αυτόν αμειλίκτως. [Ο Εντουαρντ Χάλιφαξ (1881-
1959) χρημάτισε υπουργός των Εξωτερικών της Αγγλίας από το 1938
έως το 1940. Είχε συνυπογράψει τη συμφωνία του Μονάχου για τον
διαμελισμό της Τσεχοσλοβακίας].
Η Γαλλία, που είχε δώσει γραπτές εγγυήσεις βοήθειας στη χώρα μας (13
Απριλίου 1939), ήταν ήδη υποδουλωμένη στους Γερμανούς από τις 17 Ιουνίου
1940. Αλλά και η Αγγλία δεν είχε πια άλλο σύμμαχο στην Ευρώπη. Σημειώ-
νεται, ότι η εισβολή των Γερμανών στη Σοβιετική Ενωση έγινε στις 22 Ιουνί-
ου 1941, ενώ οι ουδέτερες ΗΠΑ μπήκαν στον πόλεμο κατά του Αξονα στις 7
72
Δεκεμβρίου 1941, ύστερα από την ιαπωνική αεροπορική επιδρομή κατά του
Περλ Χάρμπορ.
Στις 29.10.40 και ώρα 15.00, ο ραδιοφωνικός σταθμός του Λονδίνου μετα-
δίδει την εξής επίσημη ανακοίνωση της βρετανικής κυβέρνησης:
Η βρετανική κυβέρνησις παρέχει ήδη εις την Ελλάδα, αμυνομένην

εναντίον της αδικαιολογήτου ιταλικής επιδρομής, κάθε δυνατήν βοή-
θειαν. Λόγοι στρατιωτικής φύσεως δεν επιτρέπουσι να ανακοινωθώσιν αι
λεπτομέρειαι της παρεχομένης βοηθείας.
Ηταν μια τονωτική ένεση για την παραπαίουσα ελληνική πολιτική ηγεσία,
αλλά και για τον ελληνικό λαό, που δεν ένιωθε πια μόνος. Πέρα από την αερο-
πορική βοήθεια, όπως θα δούμε αργότερα, οι Αγγλοι βοήθησαν κάπως τη χώρα
μας και με άλλους τρόπους. Ο Ανδρεάδης (ό.π., σ.75-76) αναφέρει σχετικά:
Αλλο είδος βοήθειας που έδωσαν οι Βρετανοί στην Ελλάδα ήταν η «εξ
αποστάσεως» βοήθεια του βρετανικού στόλου που, κυριαρχώντας στη
Μεσόγειο, ιδίως μετά την καταβύθιση στον Τάραντα 3 ιταλικών θωρη-
κτών, κάλυπτε τις ελληνικές ακτές και τις ελληνικές θαλάσσιες συγκοι-
νωνίες. (Σ.σ. Η αεροναυτική επίθεση των Αγγλων στη μεγάλη ναυτική
βάση του Τάραντα πραγματοποιήθηκε τον Νοέμβριο του 1940. Εκτός
από τα θωρηκτά, βυθίστηκαν άλλα τρία ιταλικά πολεμικά πλοία). Ετσι,
ο μικρός αλλά γενναίος και δραστήριος ελληνικός στόλος μπόρεσε να
επιτελέσει ακώλυτα το πολεμικό του έργο και να μεταφέρει χωρίς απώ-
λειες χιλιάδες άνδρες και τόννους υλικών προς τα λιμάνια Πρέβεζας, Βό-
λου, Αγίων Σαράντα και Θεσσαλονίκης.
Ο ίδιος (ό.π.) προσθέτει και έχει δίκιο, πως η βρετανική αεροπορική και ναυ-
τική βοήθεια στη μαχόμενη Ελλάδα ήταν πολύ μικρή ή έμμεση. Αντίθετα, η οικο-
νομική βοήθεια, που ορίστηκε σε 5.000.000 χάρτινες λίρες τον μήνα, υπήρξε πολύ
αποτελεσματική, γιατί στήριξε την ελληνική οικονομία και επέτρεψε στην ελληνι-
κή κυβέρνηση να καλύψει έκτακτες πολεμικές δαπάνες, όπως επιδόματα στις οι-
κογένειες των θυμάτων και προς τους ανάπηρους και επίσης δαπάνες επιτάξεων.
Ωστόσο, συνεχίζει ο Ανδρεάδης, το πολεμικό υλικό, που παραχώρησε η
Μεγάλη Βρετανία στη χώρα μας, ήταν πολύ περιορισμένο ή έφτασε πολύ αργά,
όταν η τύχη του πολέμου στα Βαλκάνια είχε πια κριθεί.
Ανήμερα της 28ης Οκτωβρίου, ο Ουΐνστον Τσόρτσιλ (1874-1965) στέλνει
στην ελληνική κυβέρνηση τηλεγράφημα συμπαράστασης, με το εξής περιε-
χόμενο (Αγγελος Τερζάκης, Ελληνική Εποποιΐα 1940-1941, εκδότης ΓΕΣ, 7ο
επιτελικό γραφείο, σ. 42):
73
Η υπόθεσίς σας είναι και δική μας υπόθεσις.
Το κείμενο που ακολουθεί (σε ελεύθερη μετάφραση) είναι από τον Β΄ τόμο
της πολύτομης και επίσημης βρετανικής ιστορίας History of the second world
war, United Kingdom Military Series, εκδότης Her Majesty’s Stationery Office,
Λονδίνο 1956.
Φεβρουάριος του 1941. Θεωρώντας επικείμενη τη γερμανική επίθεση ενα-
ντίον της Γιουγκοσλαβίας και της Ελλάδας, η βρετανική κυβέρνηση προχωρεί
σε στρατηγικές κινήσεις, προκειμένου: να συσπειρώσει τον αξονα Γιουγκο-
σλαβίας–Ελλάδας–Τουρκίας, για την αντιμετώπιση της απειλής. Οι κινήσεις
αυτές είχαν διπλωματικό χαρακτήρα. Ταυτόχρονα, αποφασίστηκε η αποστολή
στρατευμάτων στα Βαλκάνια, τα οποία:
• Θα δημιουργήσουν αμυντικό μέτωπο βορειοδυτικά του Ολύμπου,
στην ευρύτερη περιοχή του ποταμού Αλιάκμονα.
• Σε διπλωματικό επίπεδο, η απραξία των Τούρκων, μετά την επίσκεψη
του Ηντεν στην Αγκυρα, στο τέλος Φεβρουαρίου, οδήγησε τους Βρε-
τανούς στις ακόλουθες ενέργειες:
Στις 8 Μαρτίου, πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα συνάντηση του βρετανού
πρεσβευτή στο Βελιγράδι, Ρόναλντ Κάμπελ (Cambell), με εκπροσώπους των
ελληνικού και γιουγκοσλαβικού επιτελείων, χωρίς ωστόσο ουσιαστικό αποτέ-
λεσμα. Στις 19 Μαρτίου, ο Ηντεν συναντά στην Κύπρο τον τούρκο ομόλογό
του, προκειμένου να δημιουργηθεί δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ τουρκικής
και γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης. Και αυτή η συνάντηση δεν είχε το επιθυμη-
τό για τους Βρετανούς αποτέλεσμα.
Την προηγουμένη (18.3), μία ημέρα μετά την προσπάθεια των Γερμανών
να πείσουν τη Γιουγκοσλαβία για την υπογραφή συμφώνου συνεργασίας με
τις δυνάμεις του Αξονα, ο Ηντεν έστειλε προσωπική επιστολή στον πρίγκι-
πα (σ.σ.αντιβασιλιά) Παύλο της Γιουγκοσλαβίας. (Κομιστής ήταν ο βρετανός
πρεσβευτής στο Κάιρο Terence Shone, προσωπικός φίλος του Παύλου). Με
την επιστολή, ο βρετανός υπουργός προσπαθούσε να πείσει τον πρίγκιπα για
το εξής: Εκδήλωση επίθεσης της Γιουγκοσλαβίας στην Αλβανία, που θα διέλυε
κάθε ιταλική αντίσταση και θα ανέτρεπε τα γερμανικά σχέδια.
Το πρόβλημα με τη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση ήταν κυρίως η αντιπαρά-
θεση Σέρβων-Κροατών, με τους πρώτους να τάσσονται υπέρ των συμμάχων
και τους δεύτερους στο πλευρό του Αξονα. Στις 25 Μαρτίου, ο γιουγκοσλάβος
πρωθυπουργός και υπουργός Εξωτερικών (σ.σ. Τσβέτκοβιτς) υπέγραψε στη
Βιέννη σύμφωνο συνεργασίας με τις δυνάμεις του Αξονα. Τότε, ομάδα γιου-
γκοσλάβων αξιωματικών, με επικεφαλής τον στρατηγό Σίμοβιτς, κατέλαβε
πραξικοπηματικά την εξουσία και σχημάτισε νέα κυβέρνηση.
74
Στις 3 Απριλίου οργανώθηκε νέα συνάντηση στη Φλώρινα όπου συμμετεί-

χαν: μέλη της νέας γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης, ο Ηντεν και οι στρατηγοί
Παπάγος, Wilson και D’ Albiac. Ωστόσο, ούτε κι αυτή είχε ουσιαστικό αποτέ-
λεσμα, για τον κύριο λόγο, ότι ο εκπρόσωπος της γιουγκοσλαβικής κυβέρνη-
σης, στρατηγός Υankovitch, είχε σαφείς εντολές να διαπραγματευθεί την άμυ-
να της Θεσσαλονίκης και όχι την περιοχή του Αλιάκμονα. Από στρατιωτικής
πλευράς, η οργάνωση της άμυνας γύρω από τον Αλιάκμονα ανατέθηκε στον
Ουίλσον.[...]. Η μεταφορά των συμμαχικών στρατευμάτων στην περιοχή ήταν
μια μάχη με τον χρόνο.[...].
Στις σελίδες 158-159 της Επίτομης Ιστορίας του Ελληνο-ιταλικού και Ελ-
ληνο-γερμανικού πολέμου 1940-1941, Επιχειρήσεις Στρατού ξηράς, έκδοση της
ΔΙΣ, Αθήνα 1985, προστίθενται οι εξής σχετικές πληροφορίες:
Ο αρχηγός του βρετανικού ΓΕΣ, στρατάρχης Ντηλ, συναντήθηκε στο Βε-
λιγράδι με τους νέους γιουγκοσλάβους ηγέτες, όπου διαπιστώθηκε ότι υπήρχαν
πολλές δυσχέρειες για τη λήψη σταθερών και οριστικών αποφάσεων. Το μόνο
που πέτυχε ήταν να γίνει μια συνάντηση με τον έλληνα αρχιστράτηγο. Η συνά-
ντηση έγινε στις 3 Απριλίου στο σιδηροδρομικό σταθμό Κέναλι (Κρεμενίτσα).
Επακολούθησε σύσκεψη, στην οποία από βρετανικής πλευράς έλαβαν μέρος ο
στρατηγός Ουίλσον και ως παρατηρητές ο υπουργός εξωτερικών Ηντεν και ο
αρχηγός του βρετανικού επιτελείου, στρατάρχης Ντηλ. Ο Παπάγος υποστή-
ριξε, ότι πρέπει οι Γιουγκοσλάβοι να συγκεντρώσουν τις δυνάμεις τους στη
νότια Σερβία, προκειμένου να αποφευχθέι η αποκοπή των ελληνικών και γιου-
γκοσλαβικών δυνάμεων στο χώρο Μοναστήρι-Φλώρινα-Κοζάνη. Τελικά και
αυτή η σύσκεψη κατέληξε σε φιάσκο, λόγω σοβαρών διαφωνιών.
Μετά από την απελευθέρωση της Ελλάδας, η Μεγάλη Βρετανία από σύμ-
μαχος έγινε προστάτιδα... της χώρας μας. Δηλαδή, τη μεταχειριζόταν δίκην
προτεκτοράτου και ανεβοκατέβαζε κυβερνήσεις. Οι ευθύνες της για τα αιμα-
τηρά γεγονότα του Δεκεμβρίου 1944 είναι τεράστιες. Από το 1947, τη σκυτά-
λη της προστασίας πήραν οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.
Οι οχυρώσεις που δεν έγιναν.
Πριν από την προσάρτηση της Αλβανίας από τους Ιταλούς (7.4.1939), η
Ιταλία δεν υπεισήρχετο ως αντίπαλος εις τας μελέτας και στρατιωτικάς προ-
παρασκευάς του Ελληνικού Γενικού Επιτελείου Στρατού. Αυτό υπογραμμίζει
το ίδιο το υπουργείο Εθνικής Αμυνας, στην έκδοση Συνοπτική έκθεσις του
Πολέμου της Ελλάδος 1940-41, σ.7, προσθέτοντας:
75
[...] ουδέν δε μέτρον, είτε οχυρώσεως είτε αναπτύξεως των συγκοινωνι-

ών κτλ., είχε ληφθή εις την προς Αλβανίαν παραμεθόριον περιοχήν, διότι
η Αλβανία [...] ήτο μικράς αξίας λόγου από στρατιωτικής απόψεως.
Το σύνολον των προπαρασκευών του Ελληνικού Γενικού Επιτελείου
Στρατού εστρέφετο εις το ελληνοβουλγαρικόν θέατρον επιχειρήσεων
ένθα, εκτός των άλλων εργασιών, είχεν αρχίσει από του τέλους του 1936
η οχύρωσις δι’ έργων μονίμων, βραδύτερον δε και δι’ έργων εκστρατείας,
της αμυντικής τοποθεσίας εφ’ ής προεβλέπετο να δοθή η μάχη.
Από τα ανατολικά δεν προβλεπόταν κίνδυνος, επειδή ίσχυε η πολιτική

συμφωνία του 1933, κατά την οποία Ελλάδα και Τουρκία ηγγυώντο αμοιβαίως
τα κοινά των σύνορα. Ωστόσο, μετά από την 7η Απριλίου 1939, το ΓΕΣ άρχισε
την κατάστρωση επιχειρησιακού σχεδίου, για την αντιμετώπιση ενδεχόμενης
ιταλικής επίθεσης. Το σχέδιο, κατά βάσιν αμυντικόν (ΥΠΕΘΑ, ό.π., σ.7), κατέ-
νειμε τις στρατιωτικές δυνάμεις της χώρας ως εξής:
1. Αλβανικό μέτωπο (συνολικά): 8 μεραρχίες και 2 ταξιαρχίες πεζικού.
2. Βουλγαρικό μέτωπο: 6 μεραρχίες και μία ταξιαρχία πεζικού.
3. Γενικές εφεδρείες: από μία μεραρχία πεζικού και ιππικού, συν μία ταξι-
αρχία ιππικού.
Για τη συγκέντρωση των παραπάνω δυνάμεων θα απαιτούνταν, κατά το σχέ-
διο, 22 και 15 ημέρες για τα αλβανικό και βουλγαρικό μέτωπα, αντίστοιχα, από
την ημέρα της επιστράτευσης. Στην πράξη, οι 22 ημέρες έγιναν πολύ περισσότε-
ρες. Η έκθεση του ΥΠΕΘΑ (σ.8) παραθέτει επίσης τις ακόλουθες πληροφορίες:
• Από το θέρος του 1939, στα ελληνοαλβανικά σύνορα είχαν αρχίσει
εργασίες οχύρωσης, που περιορίστηκαν σε απλά έργα εκστρατείας,
ελλείψει πόρων.
• Στην προς Βουλγαρία παραμεθόριο περιοχή συνεχίστηκαν οι εργασίες
οχύρωσης (έργα μόνιμης οχυρωτικής, έργα εκστρατείας).
• Από την άνοιξη του 1940 και κυρίως μετά τη συνθηκολόγηση της Γαλ-
λίας, μειώθηκε η βρετανική ναυτική ισχύς στη Μεσόγειο. Συνεπώς,
υπήρχε ανάγκη προστασίας των ακτών και των κυριωτέρων νήσων.
Αυτό, κατά το ΓΕΣ, θα είχε ως συνέπεια τη μείωση των δυνάμεων, που
προορίζονταν για τα δύο προαναφερόμενα μέτωπα.
Τελικά, όπως εξελίχτηκαν τα πράγματα, δε χρειάστηκε η παρουσία στρα-
τού στις ακτές της ηπειρωτικής χώρας και στα νησιά, (πλην της Κρήτης μετά
τη συνθηκολόγηση). Ωστόσο, στον τομέα των οχυρωματικών έργων παρατη-
ρείται ένα οξύμωρο σχήμα. Ενώ δηλαδή ελλείψει πόρων δεν εκτελούνταν έργα
στην ελληνο-αλβανική μεθόριο, για τα ελληνο-βουλγαρικά σύνορα βρίσκο-
νταν πόροι! Φυσικά, για τη μη εξεύρεση των σχετικών πόρων δεν ευθύνεται
το ΓΕΣ, αλλά η δικτατορική κυβέρνηση και οι εμμονές του Μεταξά.
76
Ενώ, λοιπόν, από τα μέσα Αυγούστου του 1940 οι ιταλικές δυνάμεις συγκε-
ντρώνονταν στα ελληνο-αλβανικά σύνορα, το ΓΕΣ ηναγκάσθη να λάβη περι-
ωρισμένα τινά μέτρα ενισχύσεως της αντιστοίχου προκαλύψεως. Τις ευθύνες,
για το έλλειμμα οχύρωσης στα ελληνο-αλβανικά σύνορα, καταλογίζει ευθέως
στον Μεταξά ο στρατηγός και ακαδημαϊκός Αλέξανδρος Μαζαράκης-Αινιάν,
στο βιβλίο του Απομνημονεύματα, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 1948, σ.591, ως εξής:
[...]διαθέτων κολοσσιαίους πόρους εκ φορολογίας και εράνων [...], δεν

έκαμεν υπέρ της εθνικής μας αμύνης ό,τι εδικαιούτο τις να αναμένη.
Ο ίδιος, (ό.π., σ.611-612), προσθέτει εμφατικά και με πολλές αιχμές:
[...] παρά τις ρεκλάμες του ο Μεταξάς παρημέλησε την εθνικήν μας
άμυναν. Ευρέθημεν μετά υπερτετραετή δικτατορικήν διοίκησιν και εξω-
φρενικήν σπατάλην δισεκατομμυρίων εις νεολαίας, χαφιέδες και εις
δευτερεύοντας και τριτεύοντας σκοπούς, άνευ σχεδόν αεροπορίας, άνευ
ουδενός άρματος μάχης, άνευ επαρκών πυρομαχικών, άνευ οχυρώσεως
της Θεσσαλονίκης και της Β. αυτής μεθορίου κ.τ.λ. Αφ’ ετέρου δεν εδόθη
καμμία προσοχή δια την ανάθεσιν των ανωτάτων διοικήσεων του στρα-
τού εις τους ικανωτέρους.
Στις κραυγαλέες ελλείψεις του ελληνικού στρατού και σ’ άλλες παθογένει-

ες της δικτατορίας Μεταξά αναφέρεται, στο βιβλίο του Οπλίτης στο αλβανικό
μέτωπο. Ημερολογιακαί σημειώσεις, εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα 2001, ο Δημή-
τρης Σ. Λουκάτος, μετέπειτα καθηγητής της Λαογραφίας. Εχοντας πολεμήσει
με τη Χ μεραρχία στον βόρειο τομέα, καταθέτει με παρρησία τα βιώματα και
τις διαπιστώσεις του, ως εξής (σ.125):
Εφεύγαμε 75 άνδρες για την πρώτη γραμμή, για το «μαχόμενο» τάγμα

και μόνο 52 είχανε ξίφος. Για τους άλλους δεν επερίσσευε. Τα τουφέκια
επίσης, των μισών, δεν είχαν λουρί και τα δέναμε στον ώμο με σπάγγους!
Φυσίγγια μάς έδωσαν με οικονομία, 25 του καθενός.[...]. Αυτή είναι, λοι-
πόν, η θαυμάσια προπαρασκευή, ο τέλειος εξοπλισμός, η φορολογία για
την εθνική άμυνα, [...]. Τα «παιδιά» σκέφτονται κι αυτά και σχολιάζουν:
Ε ρε Ψωροκώσταινα, δεν μάς έστελνες καλύτερα σφεντόνες, πού’ναι εύ-
κολες και φτηνές;
77

ΤΟ ΟΧΙ ΤΗΣ ΡΩΜΙΟΣΥΝΗΣ - To Έπος 1940-41. Φως Στην Ιστορική Αλήθεια (ΝΙΚΟΣ ΠΗΓΑΔΑΣ)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΤΟ ΟΧΙ ΤΗΣ ΡΩΜΙΟΣΥΝΗΣ - To Έπος 1940-41. Φως Στην Ιστορική Αλήθεια (ΝΙΚΟΣ ΠΗΓΑΔΑΣ)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Το ΟΧΙ της

«Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης»

Εκδόσεις Ν. & Σ. Μπατσιούλας

I Τα τύμπανα του πολέμου 21

Αλέξανδρος Διάκος. 102

III Νότιος τομέας 183

Πρόταση για ανακωχή. 235

IV Βόρειος τομέας 255

V To Πολεμικό Ναυτικό 319

Η πρώτη επιτυχία. 329

VI H Πολεμική Αεροπορία. 351

VII Παγοπληξίες και άλλα δεινά 397

VIII Η κάλπικη συνθηκολόγηση 413

IX Το τέταρτο ... όπλο 463

XII Επίμετρο 523

XIII Βιβλιογραφία 531

ΑΔΑ: Ανώτερος διοικητής αντιτορπιλικών.

ηγετίσκο να συμμετάσχει σε μια τυχοδιωκτική και επικίνδυνη περιπέτεια, που

Αθήνα 1950, σ.85, σχολιάζει καυστικότατα τη στάση των δυτικών δυνάμεων

Αι δυτικαί δυνάμεις, αριστερίζουσαι και οπαδοί της πάση θυσία ειρή-

Ορθές οι αιτιάσεις Καββαδία, πλην του επιθέτου αριστερίζουσαι. Αν οι

Στην ολοκλήρωση τούτης της επίπονης προσπάθειας βοήθησαν τα μάλα

Τουρλής, Μαρία Αρβανιτάκη, Κυριακή Αρβανιτάκη, Μαρία Κοκολογιάννη και

Ι Προκλήσεις. Διπλωματικό παρασκήνιο.

μεν στο Κόσοβο οι Αλβανοί συγκροτούσαν την πλειονότητα του πλη-

Στην ίδια σελίδα, ο Σακελλαρίου υπογραμμίζει τα ακόλουθα άκρως απο-

Οταν, δια να συμπληρωθή ο φαύλος κύκλος, οι Αλβανοί, που προσποι-

θα αφωσιώνετο εις την ευημερίαν και την οργάνωσιν της Αλβανίας, ως

Καμία αταξία, κανέν σαμποτάζ. Ούτε έν τηλεφωνικόν σύρμα δεν εκόπη.

Ο λυκειάρχης Ηλίας Ιω. Ρουμάνης, στο βιβλίο του Ο τορπιλλισμός της

[…] είχαν αποχτήσει τουρκική συνείδηση και τέτοια θα τους έμενε, αν

Ο Σάρρας (ό.π., σ. 603-604) υποστηρίζει, ότι αργότερα τόσο ο Βασιλιάς

[…]. Αυτή η πολιτική είχε ως αποτέλεσμα οι δύο πληθυσμοί να αρχίσουν σιγά

Οι Τσάμηδες ήταν όλοι εξισλαμισθέντες ντόπιοι και γι’ αυτό υπήρχαν

Ο Γιώργος Μαργαρίτης, στο βιβλίο του Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες. Στοιχεία

Για πολλούς αιώνες, η συγκατοίκηση των Τσάμηδων με τους γύρω χρι-

Στον τομέα της φασιστικής προπαγάνδας δέσποζε το ειδησεογραφικό

11 Αυγούστου. (Σ.σ. 1940). Ο Μουσολίνι ομιλεί ακόμα για την ελληνι-

Ωστόσο, τον Σεπτέμβριο του 1939, ο χαμαιλέων Μουσολίνι είχε διαμετρι-

Ακολουθεί σύντομο βιογραφικό σημείωμα του Μουσολίνι (1883-1945):

Η πραγματικότητα είναι ότι η άνοδος του Μουσολίνι στην εξουσία

Αλλά και η στάση του Βατικανού βοήθησε τα μάλα, ώστε ο Μουσολίνι να

Αναλαμβάνοντας πρωθυπουργός, ο Μουσολίνι άρχισε να παίρνει μέτρα

Επεβλήθη δια μεθόδων που κανένας άλλος λαός δεν θα ανεχόταν.

Στις 15 Οκτωβρίου 1940, ο ντούτσε προεδρεύει σε συνεδρίαση του Μεγά-

Σκοπός της συσκέψεώς μας είναι να χαράξωμεν τας γενικάς γραμμάς

Σχολιασμός του περιεχομένου της εισήγησης του αρχιφασίστα:

ζει αυθαίρετα για το αιματοκύλισμα δύο φίλων και ειρηνικών λαών. Με

Όσοι έπαιρναν μέρος, είχαν όλοι υστερόβουλες σκέψεις, που εφοβού-

Καθορίστηκε η έναρξη των επιχειρήσεων για τις 26 (σ.σ.Οκτωβρίου)

Βασιλιάς και Μεταξάς χέρι–χέρι.

Ο φόβος, από την επικείμενη επαναφορά στο στράτευμα αποταγμένων φι-

Και επί του στρατιωτικού ποίαν απόφασιν ελάβετε;

Ο Θεοτόκης τού απαντά ευθύς αμέσως με ειλικρίνεια:

Εμείναμεν σύμφωνοι, όσοι αξιωματικοί απετάχθησαν άνευ αποφάσεως

Ουδείς εχεφρονών θα επιχειρήση να δικαιολογήση την πράξιν εκείνην.

Αιτιολογώντας την αρχομανία του δικτάτορα, ο ίδιος επισημαίνει τα ακό-

Πολιτικήν ιστορίαν είχεν ο Μεταξάς, το ότι δεν κατώρθωνεν, επί μίαν

Ο Νεόκοσμος Γρηγοριάδης, (ό.π., σ.6), αποκαλύπτει το εξής σκάνδαλο του

Ο εξοπλισμός της χώρας, είς εκ των στερεοτύπων λόγων σφετερισμού

Ο στρατός δεν είχε κλινοσκεπάσματα. Οταν εκηρύχθη ο πόλεμος κα-

Ο Γρηγοριάδης, επίσης, (ό.π., σ.9), καταγράφει μερικές από τις ακρότητες

Ο άκρατος βασιλοδουλισμός εισήχθη ως ιδιαίτερον μάθημα εις τα Σχο-

Σε άρθρο του στην εφημερίδα Εθνος (29.10.2012), ο Αλέξανδρος Δημητρι-