ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ
ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΔΙΑΣΚΕΥΩΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ
1A. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ
1B. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ
ΝΤΟΝΑΛΝΤ ΚΆΟΥΦΜΑΝ: «Λέει ο ΜακΚη
πως πρέπει να καταλάβουμε ότι πάντα γράφουμε
στο πλαίσιο ενός είδους, και μέσα σ’ αυτό το
πλαίσιο πρέπει να βρούμε την πρωτοτυπία. Το
ήξερες ότι δεν έχει βγει καινούργιο είδος από
τότε που ο Φελλίνι επινόησε το
ψευδοντοκυμανταίρ (mockumentary) …; Εγώ
γράφω θρίλερ, εσένα ποιο είναι το είδος σου;
Adaptation (2002), σενάριο του Charlie
Kaufman
2. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Οι αρχαίες τραγωδίες είναι επαναγραφές

ή επαναδιηγήσεις —δηλαδή διασκευές
—…
• …παραδοσιακών μύθων…
• …που προϋπήρχαν είτε ως προφορικές
αφηγήσεις είτε ως επικά ποιήματα είτε ως
χορικολυρικές εκτελέσεις
3. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Η διασκευή: θέτει υπό αμφισβήτηση το αίτημα του «σεβασμού

προς το πρωτότυπο», της πιστότητας, της αυθεντίας.
• Οι αρχαίες τραγωδίες είναι προϊόντα ενός πολιτισμικού
πλαισίου στο οποίο ο «σεβασμός» προς κάποιο υποτιθέμενο
«πρωτότυπο» δεν ήταν αίτημα πρώτης προτεραιότητας — ή
μάλλον δεν υπήρχε καθόλου.
4. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Η αρχαία ελληνική τραγωδία εισέρχεται στην πολιτισμική σφαίρα των Ρωμαίων με

μια διαδικασία «πολιτισμικής μετάγγισης» (“cultural transfer”)*
• Οι ρωμαϊκές τραγωδίες (του είδους της fabula crepidata) ήταν επαναγραφές
ελληνικών τραγωδιών, διασκευασμένες και προσαρμοσμένες για το ρωμαϊκό κοινό.
• Παράδειγμα: η Φαίδρα του Σενέκα
––––––––––––––––––––––––

* Παραφράζω τον όρο της Gesine Manuwald, Roman Republican Theatre, Cambridge 2011
5. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (το λεγόμενο

“Βυζάντιο”)
• Χριστός Πάσχων (=Τα πάθη του Χριστού)
• Κέντρων / Cento
6. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Αναγγεννησιακή τραγωδία (Δυτική Ευρώπη)

• Bernardo Dovizi da Bibbiena, La Calandria (<Πλαύτος, Menaechmi)
• Juan de Timoneda, Los Menemnos (1559 < Πλαύτος, Menaechmi )
• Fernan Perez de Oliva, La venganza de Agamenón (1528 <Σοφοκλής,
Ηλέκτρα); Hécuba triste (περ. 1530? <Ευριπίδης, Εκάβη).
• Lodovico Dolce (Ifigenia, Giocasta κτλ.)
7. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Νεοκλασική / μπαρόκ
τραγωδία
• John Milton:
• Samson Agonistes (1671)
8. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Pierre Corneille
(Πέτρος Κορνήλιος):
• Medée (1635)
• Œdipe (1659)
9. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Jean Racine (Ιωάννης

Ρακίνας):
• La Thébaïde (1664)
• Andromaque (1667)
• Iphigénie (1674)
• Phèdre (1677)
10. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Νεοκλασικοί κανόνες:
• “Τρεις ενότητες” (χρόνου, χώρου, δράσης/μύθου)
• Αληθοφάνεια
• Ευπρέπεια (bienséance)
11. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ
• Querelle des anciens et des
modernes (Διένεξη των
αρχαίων και των συγχρόνων), ή
• “The Battle of the Books”, «Η
Μάχη των βιβλίων» (όρος του
Jonathan Swift)
12. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ
• “In the general movement of revolt, the examples of Greece and republican Rome
were among the most urgent forces. [. . .] The revolutionaries believed themselves
to be more classical than their opponents.”
• «Σ’ αυτό το κίνημα της ευρύτερης εξέγερσης, τα παραδείγματα της Ελλάδας και της
δημοκρατικής Ρώμης ήταν από τις σπουδαιότερες προωθητικές δυνάμεις. […] Οι
επαναστάτες πίστευαν πως ήταν περισσότερο κλασικότροποι από τους αντιπάλους
τους.»
Gilbert Highet, The Classical Tradition (Oxford 1949) 356.
13. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Vittorio Alfieri (1749–1803)

• Polinice (1781)
• Agamennone (1783/8)
• Antigone (1783/9)
• Oreste (1776/83)
14. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Percy Bysshe Shelley (1749–

1803)
• Prometheus Unbound
[Προμηθεύς Λυόμενος] (1820)
• Hellas (ολοκλ. 1821, δημοσ.
1822)
15A. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

•Οι Ρωμαντικές διασκευές της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας ως

ετεροτοπίες (πβ. Michel Foucault, “Des espaces autres”, 1984).*
•Ετεροτοπίες: τόποι «εντός των οποίων επιτελείται μια εναλλακτική
κοινωνική διάρθρωση (spaces “in which an alternative social
ordering is performed”).**
• –––––––––––––––––––––

• * “Des Espaces autres: une conférence inédite de Michel Foucault.” Architecture, Mouvement, Continuité 5 (1984), 46-9.
• ** Kevin Hetherington, The Badlands of Modernity: Heterotopia and Social Ordering (London, 1997), 40.
15B. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ
•Ετεροτοπίες: πραγματικοί τόποι που λειτουργούν ως “εναντιότοποι” (“counter-sites”),
δηλαδή ως τόποι που ταυτοχρόνως αναπαριστάνουν, αμφισβητούν και αντιστρέφουν
τους εξίσου πραγματικούς τόπους, οι οποίοι συνιστούν και συγκροτούν τον κανονικό
(και κανονιστικό) κοινωνικό χώρο.
•Το θέατρο είναι μια «ετεροτοπία της ψευδαίσθησης»: ένας τόπος όπου ικανοποιούνται
οι επιθυμίες, όπου βιώνει κανείς τη δυνατότητα της ανατροπής, της ετερογένειας και
του υπέρμετρου — εν ολίγοις, το αντίθετο της κανονικότητας.*
• –––––––––––––––––––––

• * … a place “of wish fulfillment that offer[s] possibilities for subversion, heterogeneity and excess, the opposite of normalization”: Hilde Heynen, “Heterotopia Unfolded?”, in Heterotopia and the
City: Public Space in Postcivil Society, ed. M. Dehaene and L. De Cauter (London 2008), 317.
16. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Robert Browning
(1812–1889)
• Balaustion’s Adventure
(1871)
17. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• André Gide (1869–1951)

• Le Prométhée mal
enchaîné [Προμηθεύς όχι
και τόσο Δεσμώτης]
(1899)
18Α. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Sigmund Freud:
• Η Ερμηνεία των
ονείρων (1899)
• Το “Οιδιπόδειο
σύμπλεγμα”
18Β. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Carl Jung:
• Διαλέξεις στο
Πανεπιστήμιο Fordham
(1912)
• Το “σύμπλεγμα της
Ηλέκτρας”
19. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Max Reinhardt
• König Ödipus [Οιδίπους
Τύραννος] (1910)
20. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Max Reinhardt
• Die Orestie (1911)
21. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Max Reinhardt
• Hugo von Hofmannsthal,
Elektra (1903)
• Richard Strauss, Elektra
(1909)
22. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Eugene O’Neill:
• Mourning Becomes Electra
[Το Πένθος ταιριάζει στην
Ηλέκτρα] (1931)
• (Από τα αριστερά προς τα δεξιά: ο
Raymond Massey ως Έζρα· η Rosalind
Russell ως Λαβίνια· η Κατίνα Παξινού ως
Κριστίν)
23. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Jean-Paul Sartre:
• Les Mouches (Οι Μύγες)
1943
24. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Marguerite Yourcenar:
• Électre ou La Chute des
masques (“Ηλέκτρα ή η
πτώση των προσωπείων”)
1944
25. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• André Gide:
• Œdipe (1931)
26. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Jean Cocteau:
• La Machine infernale [Η
καταχθόνια μηχανή]
(1934)
27. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Steven Berkoff:
• Greek [Σαν Έλληνας]
(1981)
28. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Rita Dove:
• The Darker Face of the
Earth [Η σκοτεινότερη
όψη της γης] (1994,
αναθεωρ. εκδοχή 1996)
29. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Sarah Kane:
• Phaedra’s Love [Φαίδρας
έρως] (1996)
30. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Eugene O’Neill:
• Desire Under the Elms
[Πόθοι κάτω απ’ τις
λεύκες (σωστότερα:
φτελιές)] (1924)
31Α. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Charles Mee: “the

(re)making project”
• Iphigenia 2.0
• Trojan Women
• Orestes 2.0
• Agamemnon 2.0
• The Bacchae 2.1
31Β. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Anne Carson:
• Antigo-Nick (2012)
32. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Heiner Müller:
μεταδραματικό θέατρο
• Αποδέσμευση από καθιερωμένες
δραματικές μορφές
• Διάσπαση, θραυσματικότητα,
έλλειψη συνοχής
• Αβεβαιότητα, αμφισημία, παράδοξο
33. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Heiner Müller:
• Medeaspiel (1974)
34. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ
ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Tadashi Suzuki:
• Τρωάδες (1974)
35. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ
ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

• Ariane Mnouchkine:
• Les Atrides (1990)