Kristalların atom quruluşunun difraksiya üsulları ilə öyrənilməsi.

Difraksiya qəfəsi. Vulf-Breqq qanunu. Laue tənlikləri

Ðåíòýåí øöàëàðûíûí êðèñòàë ãÿôÿñëÿðäÿí äèôðàêñèéà øÿðòèíèí éàçûëìàñûíäà òÿðñ

ãÿôÿñ âåêòîðëàðûíûí íåúÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñûíà áàõàã. Øÿêèë 4.17-äÿ a âåêòîðóíà
ïåðïåíäèêóëéàð îëàí èêè êðèñòàë ìöñòÿâèñèíäÿí ðåíòýåí øöàëàðûíûí ãàéûòìàñû
ýþñòÿðèëìèøäèð. k äöøÿí, k  ãàéûäàí øöàíûí äàëüà âåêòîðëàðûäûð.
Ãàéûäàí øöàëàðûí áèð-áèðèíè ýöúëÿíäèðìÿñè ö÷öí BO  OC éîëëàð ôÿðãè äàëüà
óçóíëóüó  -íûí òàì ìèñèëëÿðèíÿ áÿðàáÿð îëìàëûäûð.

Şək.4.17. Rentgen şüasının iki paralel müstəvidən qayıtması


Éîëëàð ôÿðãèíèí BO  OC  -a1  k   a1  k  îëäóüóíó âÿ k  k îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëàðàã,
k k
1
a1 k   k   g1 (4.25)
k
ìöÿééÿí åäèëèð. Áóðàäà g1 -òàì ÿäÿääèð. a 2 âÿ a 3 èñòèãàìÿòëÿðè ö÷öí äÿ áó øÿðòè
éàçñàã, àëàðûã:
1 1
a2 (k   k ) g2 , a3 ( k   k )  g 3 (4.26)
k k
1
Ñîí ö÷ èôàäÿíè (4.10) áÿðàáÿðëèéè èëÿ ìöãàéèñÿ åòñÿê, 2 /  (k   k ) âåêòîðó
k
èëÿ bg òÿðñ ãÿôÿñ âåêòîðóíóí åéíè øÿðòè þäÿäèéèíè, éÿíè:
 2   1
  ( k  k )  bg (4.27)
   k
éàçìàã îëàð. k  2 /  îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëñàã, ìàêñèìóìëóã øÿðòè
(k   k )  bg (4.28)
øÿêëèíÿ äöøÿð. Áóðàäà bg êÿìèééÿòè òÿðñ ãÿôÿñ âåêòîðóäóð. Áó èôàäÿíè k  k  bg êèìè
éàçàã, ùÿð èêè òÿðÿôè êâàäðàòà éöêñÿëäÿê âÿ k 2 k 2 îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëñàã,
bg2  2(kb g )  0 (4.29)
îëàð. (4.28) âÿ éà (4.29) èôàäÿëÿðè ðåíòýåí øöàëàðûíûí èíòåðôåðåíñèéà ìÿíçÿðÿñè ö÷öí
Ëàóå øÿðòèäèð.
 Áåëÿëèêëÿ, êðèñòàëäàí ãàéûäàí ðåíòýåí øöàëàðûíûí èíòåðôåðåíñèéà ìÿíçÿðÿñèíèí
àëûíìàñû ö÷öí ãàéûäàí âÿ äöøÿí øöàëàðûí äàëüà âåêòîðëàðûíûí ôÿðãè áó ãÿôÿñÿ
ìöâàôèã òÿðñ ãÿôÿñèí ìöÿééÿí áèð òÿðñ ãÿôÿñ âåêòîðóíà áÿðàáÿð îëìàëûäûð (4.28).
Ðåíòýåí øöàëàðûíûí (4.28) èíòåðôåðåíñèéà øÿðòèíè áàøãà øÿêèëäÿ éàçìàã îëàð. Ñàäÿëèê
ö÷öí èêèþë÷öëö òÿðñ ãÿôÿñ ýþòöðÿê (øÿê.4.18). Тÿðñ ãÿôÿñäÿ áàøëàíüûú îëàðàã ùÿð
ùàíñû áèð ãÿôÿñ íþãòÿñèíè ñå÷ÿê. Áó áàøëàíüû÷ О íþãòÿñèíäÿí ( k ) âåêòîðóíó ÷ÿêÿê.
Áó âåêòîðóí áàøëàíüûúû C íþãòÿñèíäÿí ÷ûõàí k 
âåêòîðóíóí óúó òÿðñ ãÿôÿñèí áàøãà áèð М äöéöí íþãòÿñèíèí
öçÿðèíÿ äöøÿðñÿ, k âÿ k  äàëüàëàðû (4.28) èíòåðôåðåíñèéà
øÿðòèíè þäÿéÿð. Áóðàäà OM  bg òÿðñ ãÿôÿñ âåêòîðóäóð. Èíäè
C íþãòÿñèíäÿí b g âåêòîðóíà ïåðïåíäèêóëéàð AB äöç
õÿòòèíè ÷ÿêÿê.
Éóõàðûäà èñáàò åäèëÿí áèðèíúè òåîðåìÿ ýþðÿ, ÿýÿð Şek.4.18. Rentgen şüalarının
interferensiya şertini
h : k : l  g 1 : g 2 : g 3 êèìèäèðñÿ, Ìèëëåð èíäåêñëÿðè (hkl ) îëàí almaq ucun ikiölculu
hendesi sxem.
ìöñòÿâè b g âåêòîðóíà ïåðïåíäèêóëéàðäûð. Áóíà ýþðÿ
bg  nbhkl îëóð, áóðàäà n- òàì ÿäÿä îëóá, g1 , g 2 , g3 - ÿäÿäëÿðèíèí îðòàã âóðóüóäóð.
Èêèíúè òåîðåìÿ ýþðÿ (hkl ) ìöñòÿâèëÿðè àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ:
2 2n
d  . (4.30)
bhkl bg

Áóðàäàí
2n
bg  (4.31)
d
àëûíûð. k  k  îëäóüóíäàí AB ìöñòÿâèñè b g âåêòîðóíó èêèéÿ áþëöð. Оíà ýþðÿ äÿ OCM
ö÷áóúàüûíäàí
2
b g  2k sin   2 sin  (4.32)

éàçà áèëÿðèê, áóðàäà - äöøÿí øöà èëÿ AB êðèñòàë ìöñòÿâèñè àðàñûíäàêû áóúàãäûð.
(4.31) âÿ (4.32) èôàäÿëÿðèíè áèðëÿøäèðñÿê,
2d sin  n (4.33)
Áðåãã-Вóлф èíòåðфåðåíñèéà øÿðòè àëûíûð. Аéäûíäûð êè, (4.33) Áðåãã-Вóëô øÿðòè (4.28)
Ëàóå øÿðòèíÿ åêâèâàëåíòäèð.
Ãåéä åäÿê êè, åëåêòðîíóí äà êðèñòàëëèê ãÿôÿñäÿí äèôðàêñèéàñû (4.28) âÿ éà (4.33)
øÿðòëÿðèíè þäÿìÿëèäèð.