NCERT yÇÞkMk¢{Lkk ½xkzk {wsçk Ãkrhýk{÷ûke ÃkwMíkf

^p¡fZ 10
rhop_ kpf[\
õ`^p®ÐdL
Ãkheûkk{kt WÃkÞkuøke
ÃkwMíkfLke ykøkðe rðþu»kíkkyku...
3 ÃkkXâÃkwMíkfLkk Ëhuf «fhýLke Topic {wsçk Mk{sqíke.
3 ÃkkXâÃkwMíkfLkk Ëhuf «fhýLkk MðkæÞkÞLkk «&™ku W¥khku Mkrník.
3 ÃkkXâÃkwMíkfLkk Ëhuf Topic {wsçk ÷ktçkk «&™ku, xqtfLkkUÄ yLku nuíkw÷ûke «&™kuLkku Mk{kðuþ.
3 Ëhuf «fhý{kt nuíkw÷ûke rð¼køk, su{kt ¾k÷e søÞk, òuzfkt, ¾hkt-¾kuxkt, íkVkðík, MCQs ðøkuhuLkku Mk{kðuþ.
3 ÃkkXâÃkwMíkfLkk Ëhuf «fhý{kt ‘rðþu»k WÃkÞkuøke {krníke’.
3 yuf Lksh rð¼køk
3 çkkuzoLke ÃkheûkkLke íkiÞkhe fhðk {kxu Ëhuf «fhýLkk ytíku xuMx ÃkuÃkh
3 Ëhuf «fhý{kt çkkuzo Ãkheûkk{kt yíÞkh MkwÄe ÃkwAkÞu÷ «&™kuLkku W¥khku Mkrník Mk{kðuþ.
3 yLkw¼ðe íks¿k rð»kÞ rþûkfku yLku rLk»ýktík ÷u¾fkuLkk MkkrLLkæÞ{kt íkiÞkh ÚkÞu÷ ÃkwMíkf.

2010

662/37, H. A. Market, Kapasiya Bazar, Ahmedabad-2.

SG41006
E-mail : vrajprakashan@gmail.com, Website : www.vrajprakashan.com
Ph. : (079) 22123536 94090 12303
Price : ` 425/-
 1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

2. yìrMkz, çkuEÍ yLku ûkkh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

3. Äkíkwyku y™u yÄkíkwyku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
4. fkçkoLk yLku íkuLkk MktÞkusLkku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
5. sirðf r¢Þkyku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
6. rLkÞtºký yLku Mktf÷Lk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
7. MkSðku fuðe heíku «sLkLk fhu Au ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
8. ykLkwðtrþfíkk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
9. «fkþ : ÃkhkðíkoLk yLku ð¢e¼ðLk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
10. {kLkð ykt¾ yLku htøkçkuhtøke ËwrLkÞk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
11. rðãwík . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
12. rðãwík«ðknLke [wtçkfeÞ yMkhku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
13. ykÃkýwt ÃkÞkoðhý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
 çkkuzo «&™Ãkºk {k[o-2024 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420

 «fhý {wsçk xuMx ÃkuÃkhLkk nuíkw÷ûke sðkçkku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423

© fkuÃkehkEx fkLkqLke [uíkðýe : yk ÃkwMíkfLkk ÷¾ký fu íkuLkk fkuEÃký ¼køk, çkkÌk Ëu¾kð, ÃkuBV÷uxTMk, LkkuxTMk, MÃkkÞh÷ fu yLÞ fkuEÃký
MðYÃku AkÃkíkk fu AÃkkðíkkt fu Íuhkuûk fhíkkt Ãknu÷kt «fkþfLke ÷ur¾ík ÃkhðkLkøke ÷uðe sYhe çkLku Au. yk ÃkwMíkfLkk ík{k{ n¬ «fkþfLkk Au.
 hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku
1 ( CHEMICAL REACTIONS AND EQUATIONS )

YÃkhu¾k
1.1 hkMkkÞrýf Mk{efhýku (Chemical Equations) 1.2.3 rðMÚkkÃkLk «r¢Þk (Displacement Reaction)
1.1.1 hkMkkÞrýf Mk{efhý ÷¾ðwt 1.2.4 rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk (Double Displacement Reaction)
(Writing a Chemical Equation) 1.2.5 ykìÂõMkzuþLk yLku rhzõþLk (Oxidation and Reduction)
1.1.2 Mk{íkkur÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý 1.3 þwt ík{u hkuStËk SðLk{kt ykìÂõMkzuþLk «r¢ÞkykuLke yMkhku òuE Au?
(Balanced Chemical Equations) (Have You Observed The effects of Oxidation Reactions
1.2 hkMkkÞrýf «r¢ÞkykuLkk «fkh (Types of Chemical Reactions) In Everyday Life ?)
1.2.1 MktÞkuøkefhý «r¢Þk (Combination Reaction) 1.3.1 ûkkhý (Corrosion)
1.2.2 rð½xLk «r¢Þk (Decomposition Reaction) 1.3.2 ¾kuhkÃkýwt (¾kuhwt Úkðwt) (Rancidity)

«MíkkðLkk : (3) Lke[u ykÃku÷ ½xLkk{kt Úkíkku VuhVkh ¼kiríkf fu hkMkkÞrýf VuhVkh
 ykÃkýe ykMkÃkkMkLkk {kuxk¼køkLkk ÃkËkÚkkuo{kt rðrðÄ VuhVkhku ÚkkÞ Au. íku sýkðku.
yk{ktLkk fux÷kf VuhVkhku yMÚkkÞe Au fkhý fu íku{kt fkuE Ãký Lkðk (a) ÃkuxÙku÷Lkwt çkk»Ãke¼ðLk
ÃkËkÚkoLke h[Lkk Úkíke LkÚke, íku{Lku ¼kiríkf VuhVkhku fnu Au. (b) «ðknef]ík ÃkuxÙkur÷Þ{ ðkÞw (LPG)Lkwt ËnLk
 fux÷kf yLÞ VuhVkhku{kt Lkðku ÃkËkÚko çkLku Au su{kt «r¢Þf yÚkðk
(c) ÷ku¾tzLkk Mkr¤ÞkLku ÷k÷ økh{ fhðku.
{q¤ ÃkËkÚko íkuLke yku¤¾ økw{kðeLku LkeÃks íkhefu yku¤¾kíkk Lkðk
ÃkËkÚkoLku çkLkkðu Au. yk VuhVkhku fkÞ{e VuhVkhku Au. fkhý fu íku{kt (d) ½Lk yu{kurLkÞ{ õ÷kuhkEzLkwt WæðoÃkkíkLk (Mðk.ÃkkuÚke.)
«r¢Þf ÃkkAk {¤íkk LkÚke. íkuLku hkMkkÞrýf VuhVkh fnu Au. W¥kh : (a) ¼kiríkf VuhVkh (b) hkMkkÞrýf VuhVkh
 hkMkkÞrýf «r¢Þk : su «r¢Þk{kt çku yÚkðk ðÄw ÃkËkÚkkuo yufçkeò (c) ¼kiríkf VuhVkh (d) ¼kiríkf VuhVkh
MkkÚku «r¢Þk fheLku Lkðk ÃkËkÚkoLkwt rLk{koý fhu íku «r¢ÞkLku hkMkkÞrýf
«ð]r¥k 1.1 (Ãkk.Ãkw.ÃkkLkk Lkt. 1)
«r¢Þk fnu Au.
 Lke[u Ëþkoðu÷ yð÷kufLk Ãkife fkuEÃký yð÷kufLkLke {ËËÚke fkuE • [uíkðýe : yk «ð]r¥k {kxu rþûkfLke {ËË sYhe Au. òu rðãkÚkeoyku
hkMkkÞrýf «r¢Þk ÚkE Au fu Lknª, íku Lk¬e fhe þfkÞ Au. ykt¾kuLkk hûký {kxu [~{k Ãknuhe ÷u íkku ðÄw MkkÁt.
(1) ¼kiríkf yðMÚkk{kt ÃkrhðíkoLk (2) htøk{kt ÃkrhðíkoLk C ÷øk¼øk 2 cm ÷ktçke {ìøLkurþÞ{Lke ÃkèeLku fk[ÃkuÃkh
(3) ðkÞwLkwt WíMksoLk (4) íkkÃk{kLk{kt VuhVkh (Sandpaper) Ãkh ½MkeLku þwØ fhku.
(5) yðûkuÃk çkLkðk
(1) hku®sËk SðLk{kt òuðk {¤íke rðrðÄ hkMkkÞrýf «r¢Þkyku sýkðku.
W¥kh : hku®sËk SðLk{kt òuðk {¤íke rðrðÄ hkMkkÞrýf «r¢Þkyku Lke[u
«{kýu Au.
J MkSðku{kt Úkíkwt ïMkLk J ¾kuhkfLkwt hkÄðwt
J ËqÄ{ktÚke Ënª çkLkðwt. J ÿkûkLkwt ykÚkðý.
J þheh{kt Úkíkwt ¾kuhkfLkwt Ãkk[Lk.
J ÷ku¾tzLke ðMíkwykuLkwt fkx ÷køkðwt.
J ¾kuhkfLkwt ¾kuhkÃkýwt
C íkuLku r[rÃkÞk (MkkýMke) ðzu ÃkfzeLku çkLkoh yÚkðk ÂMÃkrhx
(2) ¼kiríkf yLku hkMkkÞrýf VuhVkhLkku {wÏÞ íkVkðík sýkðku.
÷ìBÃkLke {ËËÚke Mk¤økkðku yLku íkuLke hk¾Lku ykf]rík{kt ËþkoÔÞk
W¥kh : ¼kiríkf VuhVkh{kt Lkðku ÃkËkÚko çkLkíkku LkÚke, ¼kiríkf VuhVkh yMÚkkÞe
«{kýu ðkì[ ø÷kMk{kt yufºk fhku.
nkuÞ Au. WËk. Ãkkýe{ktÚke çkhV çkLkðwt. ßÞkhu hkMkkÞrýf VuhVkh
Ëhr{ÞkLk Lkðku ÃkËkÚkoLkwt rLk{koý ÚkkÞ Au. hkMkkÞrýf VuhVkh MÚkkÞe C {ìøLkurþÞ{Lke ÃkèeLku ík{khe ykt¾kuÚke þõÞ íkux÷e Ëqh hk¾eLku
nkuÞ Au. WËk. ËqÄ{ktÚke Ënª çkLkðwt. Mk¤økkðku.
3
 4 rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10
W¥kh : yð÷kufLk : yð÷kufLk fhíkk {k÷q{ Ãkzu Au fu, {ìøLkurþÞ{Lke yk WÃkhktík, fkurLkf÷ ^÷kMfLkwt íkkÃk{kLk ðÄu Au. íku økh{ ÚkkÞ Au.
Ãkèe Íøkkhk {khíke MkVuË ßÞkuíkÚke Mk¤økeLku MkVuË ¼qfk/ÃkkWzh{kt sMkík yLku {tË MkÕ^Þwrhf yurMkz ðå[u W»{kûkuÃkf «r¢Þk ÚkðkLku
ÃkrhðŠíkík ÚkkÞ Au. yk ÃkkWzh {ìøLkurþÞ{ ykuõMkkEz Au. ÷eÄu økh{e/W»{k WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
{ìøLkurþÞ{ nðk{ktLkk ykuÂõMksLk MkkÚku «r¢Þk fheLku {ìøLkurþÞ{ Zn(s) + H2SO4(aq) → ZnSO4(aq) +H2(g) + W»{k
ykìõMkkEz WíÃkLLk ÚkkÞ Au. (5) hkMkkÞrýf «r¢Þk yux÷u þwt ? hkMkkÞrýf «r¢Þk ÚkE Au íku Lk¬e
C-1

2Mg(s) + O2(g) → 2MgO(s) fhðk {kxuLkk yð÷kufLkku sýkðku. ËhufLkwt WËknhý yLku íku {kxuLkwt
(4) {ìøLkurþÞ{Lke ÃkèeLku nðk{kt Mk¤økkððkLke «ð]r¥k{kt rðãkÚkeoykuyu Mk{íkwr÷ík Mk{efhý ykÃkku.
fE Mkkð[uíke hk¾ðe òuEyu ? W¥kh : su «r¢Þk{kt Ãkh{kýwykuLke ÃkwLk:økkuXðýeÚke Lkðk økwýÄ{kuo Ähkðíkku
W¥kh : {ìøLkurþÞ{Lke ÃkèeLku fk[ ÃkuÃkh ðzu MkkV fhðe òuEyu, suÚke íkuLkk Lkðku ÃkËkÚko çkLku Au, íkuLku hkMkkÞrýf «r¢Þk fnu Au.
Ãkh s{k ÚkÞu÷ yþwrØyku Ëqh ÚkkÞ. Lke[u ykÃku÷ yð÷kufLkku Ãkife fkuE Ãký yð÷kufLkLke {ËËÚke fkuE
hkMkkÞrýf «r¢Þk ÚkE Au, íku Lk¬e fhe þfkÞ Au :
J {ìøLkurþÞ{Lke ÃkèeLku ykt¾Úke Ëqh hk¾ðe òuEyu, suÚke íku{ktÚke
J ðkÞw WíÃkLLk Úkðku : òu fkuE «r¢Þk{kt ðkÞw WíÃkLLk ÚkkÞ íkku
Lkef¤íkku ͤn¤íkku «fkþLke yMkh ykt¾Lku Lk ÚkkÞ.
hkMkkÞrýf «r¢Þk ÚkE Au fu fu{ íku [fkMke þfkÞ Au.
«ð]r¥k 1.2 (Ãkk.Ãkw.ÃkkLkk Lkt. 2) ®Íf yLku {tË H2SO4 MkkÚku «r¢Þk ÚkðkÚke nkEzÙkusLk ðkÞw
• C yuf fMkLk¤e{kt ÷uz LkkExÙuxLkwt ÿkðý ÷ku. WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
C íku{kt ÃkkuxurþÞ{ ykÞkuzkEzLkwt ÿkðý W{uhku. Zn(s) + H2SO4(aq) → ZnSO4(aq) + H2(g)
C ík{u þwt yð÷kufLk fhku Aku ? J htøk çkË÷kððkÚke : ÃkkuxurþÞ{ ykÞkuzkEz yLku ÷uz LkkExÙuxLkk
W¥kh : fMkLk¤e{kt ÷uz ykÞkuzkEzLkk Ãke¤k yðûkuÃk çkLkíkk nkuðkÚke fMkLk¤e ÿkðý ðå[u «r¢Þk ÚkðkÚke htøkrðneLk ÿkðý Ãke¤k htøkLkwt
Ãke¤k htøkLke Ëu¾kÞ Au. çkLku Au.
Pb(NO3)2(aq) + 2KIaq) → 2KNO3(aq) + PbI2(s)
Pb(NO3)2 + 2KI → PbI2 + 2KNO3
htøkrðneLk Ãke¤ku
«ð]r¥k 1.3 (Ãkk.Ãkw.ÃkkLkk
Lkt. 2)
J yðûkuÃk çkLkðkÚke : çkurhÞ{ õ÷kuhkEzLke MkÕ^Þwrhf yurMkz
• C yuf fkurLkf÷ ^÷kMf yÚkðk fMkLk¤e{kt Úkkuzk ®ÍfLkk Ëkýk MkkÚkuLke «r¢ÞkÚke MkVuË yðûkuÃk {¤u Au.
(ËkýkËkh sMkík) ÷ku. BaCl2(aq) + H2SO4(aq) → 2HCl(aq) + BaSO4(s)
C íku{kt {tË nkEzÙkuõ÷kurhf yìrMkz yÚkðk {tË MkÕ^Þwrhf yìrMkz MkVuË yðûkuÃk
W{uhku. J íkkÃk{kLk{kt VuhVkh : Âõðõ÷kE{ (f¤e[qLkku) yLku Ãkkýe ðå[u
C yìrMkzLkku WÃkÞkuøk Mkkð[uíkeÚke fhðku. «r¢Þk ÚkðkÚke íkkÃk{kLk ðÄu Au. økh{e WíÃkLLk ÚkkÞ  Au.
C ík{Lku sMkíkLkk ËkýkLke ykswçkksw fþwtf ÚkE hÌkwt nkuÞ íkuðwt CaO(s) + H2O(l) → Ca(OH)2(aq) + W»{k
Ëu¾kÞ Au ? Âõðõ÷kE{
C fkurLkf÷ V÷kMf yÚkðk fMkLk¤eLku MÃkþo fhku. þwt íkkÃk{kLk{kt J ¼kiríkf yðMÚkk{kt ÃkrhðíkoLk : nkEzÙkusLk yLku ykuÂõMksLk
fkuE VuhVkh ÚkkÞ Au ? ðkÞw ðå[u «r¢ÞkÚke Ãkkýe çkLku Au.
2H2(g) + O2(g) → 2H2O(l)
W¥kh : sMkíkLkk ËkýkLke ykswçkksw ÃkhÃkkuxk òuðk {¤u Au. su nkEzÙkusLk
(6) ykrøkÞku þk {kxu hkºku Íçkfu Au ? (Mðk.ÃkkuÚke.)
ðkÞwLkk WËT¼ðLku ÷eÄu ÚkkÞ Au.
W¥kh : ykrøkÞk{kt sið«fkþ «r¢Þk íkhefu yku¤¾kíke «r¢Þk òuðk {¤u Au.
íkuyku ÃkkMku rðrþü «fkhLkku ÃkËkÚko (ÕÞwMkeVuheLk) nkuÞ Au. suLkwt nðk
yLku WíMku[fLke nkshe{kt ykuÂõMkzuþLk ÚkkÞ Au. yk «r¢Þk «fkþLkk
WíMksoLkÚke ÚkkÞ Au. íkuÚke, yk «r¢Þk Võík hkºku òuðk {¤u Au.
1.1 hkMkkÞrýf Mk{efhýku
Chemical Equations
 hkMkkÞrýf «r¢ÞkykuLkwt ðkõÞ MðYÃku ðýoLk fhðwt ½ýwt ÷kçkwt ÚkE  
òÞ Au. íkuLku MktrûkÃík MðYÃku Ãký ÷¾e þfkÞ Au. yk{, hkMkkÞrýf
«r¢ÞkLku þkÂçËf Mk{efhýLkk MðYÃk{kt ÷¾ðe yu MkkiÚke Mkh¤ {køko Au.
 þkÂçËf Mk{efhý{kt «r¢Þfku yLku LkeÃkòuLke ðå[u íkehLke rLkþkLke
îkhk «r¢ÞfLkwt rLkÃks{kt Úkíkwt YÃkktíkh ËþkoðkÞ Au.
«r¢Þf → rLkÃks
W.Ëk. {uøLkuþeÞ{ + ykuÂõMksLk → {uøLkuþeÞ{ ykuõMkkEz
1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku
1.1.1 hkMkkÞrýf Mk{efhý ÷¾ðwt
(Writing a Chemical Equation)
 hkMkkÞrýf Mk{efhý{kt hkMkkÞrýf MkqºkkuLkku WÃkÞkuøk fheLku hkMkkÞrýf
«r¢Þk Ëþkoððk{kt ykðu Au.
 íkehLke zkçke çkksw yLku s{ýeçkksw hnu÷k Ëhuf ík¥ðLkk Ãkh{kýwLke
MktÏÞk Mk{kLk Lk nkuÞ íkku íkuLku yMk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý
fnuðkÞ Au. íku{kt çktLku íkhVLkk ˤ Mk{kLk nkuíkk LkÚke. íkuLku ftfk÷
hkMkkÞrýf Mk{efhý Ãký fnu Au. Mg + O2 → MgO
(7) hkMkkÞrýf Mk{efhý þwt Au ? WËknhý Mkrník Mk{òðku.
W¥kh : hkMkkÞrýf «r¢ÞkLku hkMkkÞrýf Ãkrh¼k»kk{kt ËþkoððkLke ÃkØríkLku
hkMkkÞrýf Mk{efhý fnu Au.
hkMkkÞrýf Mk{efhý yu «r¢Þfku yLku LkeÃkòu{kt Úkíkk VuhVkhkuLku
Mkt¿kk fu Mkqºkku îkhk Ëþkoðu Au.
WËk. H2(g) + O2(g) → 2H2O(l)
nkEzÙkusLk ðkÞw yLku ykuÂõMksLk ðkÞw («r¢Þfku) ðå[u «r¢Þk ÚkELku
Ãkkýe çkLku Au. íku {kxuLkwt hkMkkÞrýf Mk{efhý WÃkh {wsçk Au.
1.1.2 Mk{íkkur÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý
(Balanced Chemical Equations)
 ÿÔÞ Mkt[ÞLkku rLkÞ{ : fkuEÃký hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt ˤ (ÿÔÞ)Lkwt
MksoLk Úkíkwt LkÚke fu íkuLkku rðLkkþ Úkíkku LkÚke. yux÷u fu fkuE Ãký
hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt LkeÃks{kt nksh hnu÷k ík¥ðkuLkwt fw÷ ˤ yu
«r¢Þfku{kt nksh hnu÷k ík¥ðkuLkk fw÷ ˤ sux÷wt nkuÞ Au.
 çkeò þçËku{kt fneyu íkku, fkuEÃký hkMkkÞrýf «r¢Þk þY ÚkÞk Ãknu÷k
yLku Ãkqýo ÚkÞk çkkË íku{kt hnu÷k Ëhuf ík¥ðkuLkk Ãkh{kýwykuLke MktÏÞk
Mk{kLk hnu Au, íkuÚke s ftfk÷ hkMkkÞrýf Mk{efhýLku Mk{íkwr÷ík
fhðwt sYhe çkLku Au.
• hkMkkÞrýf Mk{efhý Mktíkwr÷ík fhðk {kxuLkk íkçk¬k :
 íkçk¬ku 1 : hkMkkÞrýf Mk{efhýLku Mk{íkwr÷ík fhðk {kxu Mkki «Úk{
Ëhuf MkqºkLke Vhíku yuf çkkìõMk çkLkkðku.
 íkçk¬ku 2 : yMk{íkwr÷ík Mk{efhý{kt nksh hnu÷k swËk - swËk
ík¥ðkuLkk Ãkh{kýwykuLke MktÏÞkLke ÞkËe çkLkkðku.
 íkçk¬ku 3 : Mkh¤íkk ¾kíkh MkkiÚke ðÄw Ãkh{kýwyku Ähkðíkk MktÞkusLkLkk
Mk{íkw÷LkLke þYykík fhku. íku «r¢Þf fu LkeÃks øk{u íku nkuE þfu Au.
íku MktÞkusLk{kt MkkiÚke ðÄw Ãkh{kýwyku Ähkðíkwt ík¥ð ÃkMktË fhku. ÞkË
hk¾ðwt sYhe Au, fu Ãkh{kýwykuLke MktÏÞk Mk{kLk fhðk {kxu ykÃkýu
«r¢Þk{kt ¼køk ÷uíkk MktÞkusLkku fu ík¥ðkuLkk Mkqºkku çkË÷e þfíkkt LkÚke.
 íkçk¬ku 4 : yLÞ ík¥ðLkk Ãkh{kýwyku su nS Ãký Mk{íkwr÷ík LkÚke,
yk ík¥ðku Ãkife fkuE yufLku ÃkMktË fheLku ykøk¤ ðÄeyu.
 íkçk¬ku 5 : WÃkhkuõík Mk{efhý [fkMkku yLku Mk{íkwr÷ík Lk nkuÞ íkuðwt
ºkeswt ík¥ð ÃkMktË fhku.
 íkçk¬ku 6 : ytík{kt Mk{íkwr÷ík Mk{efhýLke ¾hkE fhðk {kxu ykÃkýu
Mk{efhýLke çktLku íkhV hnu÷k Ëhufu Ëhuf ík¥ðLkk Ãkh{kýwykuLke
5
økýíkhe fhku. çktLku íkhV hnu÷k ík¥ðkuLkk Ãkh{kýwykuLke MktÏÞk Mk{kLk
nkuÞ íkku yk Mk{efhý Mk{íkwr÷ík Au.
 hkMkkÞrýf Mk{efhýkuLku Mk{íkwr÷ík fhðkLke yk ÃkØrík nex yuLz
xÙkÞ÷ (Hit and Trial) ÃkØrík fnuðkÞ Au, fkhý fu ykÃkýu LkkLkk{kt
LkkLkk ÃkqýkOf Mkny[¤ktf îkhk Mk{efhýLku Mk{íkwr÷ík fhðkLkku «ÞíLk
C-1
fheyu Aeyu.
 íkçk¬ku 7 : ¼kiríkf yðMÚkkykuLke Mkt¿kkyku ÷¾ðe. hkMkkÞrýf
Mk{efhýLku ðÄw {krníke«Ë çkLkkððk {kxu «r¢Þf yLku LkeÃksLkk
hkMkkÞrýf MkqºkkuLke MkkÚku íkuykuLke ¼kiríkf yðMÚkkykuLkku WÕ÷u¾
fhðk{kt ykðu Au.
 «r¢Þfku yLku LkeÃksLkk ðkÞwYÃk, «ðkne, s÷eÞ yLku ½Lk yðMÚkkykuLku
yLkw¢{u (g), (l), (aq) yLku (s) suðk Mktfuíkku (notations) îkhk
Ëþkoððk{kt ykðu Au. Ãkkýe{kt çkLkkðu÷k ÿkðý{kt «r¢Þf yÚkðk
LkeÃks nksh nkuÞ íkku s÷eÞ (aqueous) (aq) þçË ÷¾kÞ Au.
 Mkk{kLÞ heíku ßÞkt MkwÄe sYhe Lk nkuÞ íÞkt MkwÄe hkMkkÞrýf
Mk{efhý{kt ¼kiríkf yðMÚkkykuLkku Mk{kðuþ fhðk{kt ykðíkku LkÚke.
 fux÷ef ð¾ík «r¢Þk {kxu «r¢Þk ÃkrhÂMÚkríkyku suðe fu íkkÃk{kLk,
Ëçkký, WÆeÃkf ðøkuhu Ëþkoððk Mk{efhý{kt WÃkh yLku / yÚkðk
Lke[u íkhV íkehLke rLkþkLke fhðk{kt ykðu Au.
«ð]r¥k 1.4 (Ãkk.Ãkw.ÃkkLkk Lkt. 6)
• C çkefh{kt fuÂÕþÞ{ ykìõMkkEz yÚkðk f¤e [qLkkLke Úkkuze
{kºkk ÷ku.
C íku{kt Äehu - Äehu Ãkkýe W{uhku.
C ykf]rík{kt ËþkoÔÞk «{kýu çkefhLku MÃkþo fhku.
C þwt ík{u íkkÃk{kLk{kt fkuE VuhVkh yLkw¼ðku Aku ?
W¥kh : çkefhLku MÃkþo fhíkkt çkefhLkwt íkkÃk{kLk ðÄw nkuÞ, íkuðwt òuðk {¤u Au.
çkefh økh{ çkLku Au.
fìÂÕþÞ{ ykuõMkkEzyu ¾qçk s «çk¤íkkÚke Ãkkýe MkkÚku «r¢Þk fheLku
Vkuzu÷ku [qLkku (fìÂÕþÞ{ nkEzÙkuõMkkEz) çkLkkðu Au. yLku Ãkw»f¤
«{ký{kt W»{k WíÃkLLk fhu Au.
CaO(s) + H2O(l) → Ca(OH)2(aq) + W»{k
f¤e[qLkku Vkuzu÷ku [qLkku
(8) Mk{íkkur÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhýLke yøkíÞíkk sýkðku.
W¥kh : J Mk{íkkur÷ík hkMkkrÞf Mk{efhýLke {ËËÚke «r¢Þfku y™u
LkeÃkòuLkk {ku÷Lke MktÏÞk òýe þfkÞ Au.
 6 rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10
J hkMkkÞrýf «r¢Þk Ëhr{ÞkLk «r¢ÞfkuLkku fux÷ku sÚÚkku ðÃkhkÞ (c) 3BaCl2 (aq) + Al2(SO4)3 (aq) → 2AlCl3(s) + 3BaSO4(s)
Au y™u LkeÃkòuLkku fux÷ku sÚÚkku çkLku Au. íkuLke {krníke {¤u  Au. (d) 2K(S) + 2H2O(l) → 2KOH(aq) + H2(g)
J «r¢Þfku ™u LkeÃkòuLke ¼kiríkf yðMÚkkLke {krníke Mk{íkkur÷ík *(11) Lke[uLkk hkMkkÞrýf Mk{efhýkuLku Mk{íkwr÷ík fhku :
hkMkkÞrýf Mk{efhýLke {ËËÚke {¤u Au. (a) HNO3 + Ca(OH)2 → Ca(NO3)2 + H2O
C-1

*(9) Mk{íkkur÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý þwt Au ? hkMkkÞrýf Mk{efhýkuLku (b) NaOH + H2SO4 → Na2SO4 + H2O
þk {kxu Mk{íkkur÷ík fhðk òuEyu ? (Mðk.«&™ Lkt. 4)
(c) NaCl + AgNO3 → AgCl + NaNO3
W¥kh : hkMkkÞrýf Mk{efhý ðzu hkMkkÞrýf VuhVkh ËþkoðkÞ Au. Mk{íkwr÷ík (d) BaCl2 + H2SO4 → BaSO4 + HCl(Mðk.«&™ Lkt. 6)
hkMkkÞrýf Mk{efhý yux÷u su hkMkkÞrýf Mk{efhý{kt hkMkkÞrýf
«r¢Þk{kt LkeÃksLkk ík¥ðkuLkwt fw÷ ˤ yu «r¢ÞfLkk ík¥ðkuLkk fw÷
W¥kh : (a)
ˤ sux÷wt nkuÞ.
xqtf{kt, «r¢ÞfLkk ík¥ðkuLkwt fw÷ ˤ = LkeÃksLkk ík¥ðkuLkwt fw÷ ˤ.
(b) 2NaOH + H2SO4  Na2SO4 + 2H2O
J Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý{kt «r¢Þf yLku LkeÃksLkk
MkkurzÞ{ MkÕ^Þwrhf MkkurzÞ{ Ãkkýe
ˤ íku{s ðes¼kh Ãký Mk{kLk nkuÞ Au.
nkEzÙkuõMkkEz yurMkz MkÕVux
J hkMkkÞrýf Mk{efhý Mk{íkwr÷ík fhðwt sYhe Au, fkhý fu...
(c) NaCl + AgNO3  AgCl + NaNO3
• ˤ MkthûkýLkk rLkÞ{ {wsçk ÿÔÞLkwt MksoLk íku{s rðLkkþ ÚkE MkkurzÞ{ rMkÕðh rMkÕðh MkkurzÞ{
þfíkku LkÚke. «r¢ÞfLkwt fw÷ ˤ yu LkeÃksLkk fw÷ ˤ sux÷wt
õ÷kuhkEz LkkExÙux õ÷kuhkEz LkkExÙux
s nkuÞ Au. suÚke «r¢ÞkLkkt fw÷ ˤLkwt Mkthûký ÚkkÞ Au.
(d)
J yk{, «r¢Þf yLku LkeÃks çktLku çkksw ykðu÷ ík¥ðkuLke MktÏÞk
Mk{kLk nkuðe òuEyu.
J hkMkkÞrýf Mk{efhý ðes¼khLke árüyu Ãký Mk{íkwr÷ík nkuðwt
*(12) Lke[u ykÃku÷ hkMkkÞrýf «r¢Þkyku {kxu Mk{íkkur÷ík hkMkkÞrýf
òuEyu.
Mk{efhýku ÷¾ku :
J Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý «r¢Þf yLku LkeÃksLke ¼kiríkf
(a) fìÂÕþÞ{ nkEzÙkìõMkkEz + fkçkoLk zkÞkìõMkkEz → fìÂÕþÞ{
yðMÚkk suðe fu, íkuyku ½Lk (s), «ðkne (l) fu ðkÞw (g) fu
fkçkkuoLkux + Ãkkýe
s÷eÞ (aq) Au, íkuLke Ãký {krníke ykÃku Au.
(b) ®Íf + rMkÕðh LkkExÙux → ®Íf LkkExÙux + rMkÕðh
J hkMkkÞrýf «r¢Þk Ëhr{ÞkLk Úkíkku W»{kLkku VuhVkh Ãký
Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý sýkðu Au. ∆ yu W»{k- (c) yìÕÞwr{rLkÞ{ + fkìÃkh õ÷kuhkEz → yìÕÞwr{rLkÞ{ õ÷kuhkEz
ykÃkðk {kxuLke Mkt¿kk Au. yk{, Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf + fkìÃkh
Mk{efhýLke {ËËÚke W»{kþku»kf fu W»{kûkuÃkf «r¢ÞkLke Ãký (d) çkìrhÞ{ õ÷kuhkEz + ÃkkìxurþÞ{ MkÕVux → çkìrhÞ{ MkÕVux
{krníke {¤u Au. + ÃkkìxurþÞ{ õ÷kuhkEz (Mðk.«&™ Lkt. 7)
*(10) Lke[uLkkt rðÄkLkkuLku hkMkkÞrýf Mk{efhýku{kt YÃkktíkrhík fhku yLku W¥kh : (a) Ca(OH)2 + CO2 → CaCO3 + H2O
íÞkh çkkË íkuykuLku Mk{íkwr÷ík fhku : (b) Zn + 2AgNO3 → Zn(NO3)2 + 2Ag
(a) nkEzÙkusLk ðkÞw LkkExÙkusLk MkkÚku MktÞkuòE yì{kurLkÞk (c) 2Al + 3CuCl2 → 2AlCl3 + 3Cu
çkLkkðu Au. (d) BaCl2 + K2SO4 → BaSO4 + 2KCl
(b) nkEzÙkusLk MkÕVkEz ðkÞw nðk{kt çk¤eLku (ËnLk Ãkk{eLku) Ãkkýe (13) hkMkkÞrýf Mk{efhýLku Mk{íkwr÷ík fhðkLke ÃkØrík WËknhý ykÃke
yLku MkÕVh zkÞkuõMkkEz ykÃku Au. Mk{òðku.
(c) çkìrhÞ{ õ÷kuhkEz yìÕÞwr{rLkÞ{ MkÕVux MkkÚku MktÞkuòELku W¥kh : ykÃkýu hkMkkÞrýf Mk{efhý Mk{íkwr÷ík fhðkLke ÃkØrík nkEzÙkusLk
yìÕÞwr{rLkÞ{ õ÷kuhkEz ykÃku Au íku{s çkìrhÞ{ MkÕVuxLkk yLku ykuÂõMksLkLkk MktÞkuøkefhýÚke çkLkíkk ÃkkýeLkk WËknhý îkhk
yðûkuÃk ykÃku Au. Mk{Syu.
(d) ÃkkuxìrþÞ{ Äkíkw Ãkkýe MkkÚku «r¢Þk fhe ÃkkuxìrþÞ{
J Mkki «Úk{ íkuLkwt {q¤ (çktÄkhýeÞ) Mk{efhý ÷¾ku.
nkEzÙkìõMkkEz yLku nkEzÙkusLk ðkÞw ykÃku Au.
(Mðk.«&™ Lkt. 5) H2 + O2 → H2O

W¥kh : (a) 3H2(g) + N2(g) → 2NH3(g) J Mk{efhýLke s{ýe yLku zkçke çkkswyu Mk{kLk ðes¼kh nkuðku
(b) 2H2S(g) + 3O2(g) → 2H2O(l) + 2SO2(g) òuEyu.
1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku 7

J yýw fu Ãkh{kýwLku fkuE MktÏÞk ðzu økwýeLku Mk{efhýLke çktLku Zn + 2H+ + SO42– → Zn2+ + SO42– + H2
çkkswLkk Ãkh{kýwyku Mk{kLk fhku. Mkh¤íkk {kxu su yýw fu ®Íf nkEzÙkusLk MkÕVux ®Íf MkÕVux nkEzÙkusLk
MktÞkusLk{kt ðÄw Ãkh{kýwyku nkuÞ íkuLkkÚke [k÷w fhðwt. ykÃkýk ykÞLk ykÞLk ykÞLk ykÞLk ðkÞw
WËknhý{kt H2O MkkiÚke ðÄw Ãkh{kýwyku Ähkðu Au. su yuf J yk Mk{efhý{kt çktLku çkksw yuf s SO42– Au, su «r¢Þk{kt
ykuÂõMksLk ykuAku Ähkðíkku nkuðkÚke, H2OLku 2 ðzu økwýðk

C-1
¼køk ÷uíkku LkÚke. íkuÚke çktLku çkksw SO42–Lku hË fhíkkt, yk
Ãkzþu. «r¢ÞkLkwt ykÞkurLkf Mk{efhý :
H + O2 → 2 H2O Zn + 2H+ → Zn2+ + H2
2
J WÃkhLkk Mk{efhý{kt Ãkh{kýw òuíkkt {k÷q{ Ãkzu Au fu zkçke (15) ykÞkurLkf Mk{efhý
çkksw 2 nkEzÙkusLk Au, ßÞkhu s{ýe çkksw 4 nkEzÙkusLk Au. Al + 2H+ → Al3+ + H2
íkuÚke zkçke çkksw nkEzÙkusLkLku 2 ðzu økwýðk Ãkzþu. yk Mk{efhý Mk{íkwr÷ík Au ? Mk{òðku.
2H2 + O2 → 2H2O W¥kh : WÃkh ykÃku÷ Mk{efhý Mk{íkwr÷ík LkÚke. ykÞkurLkf Mk{efhý
J nðu, çktLku çkkswLkk Ãkh{kýwykuLke MktÏÞk økýku. ðes¼kh yLku Ãkh{kýwykuÚke Mk{íkwr÷ík fhðk Ãkzu Au.
H O J Mkki «Úk{ Mk{efhýLku ðes¼khLke árüyu Mk{íkwr÷ík fhku ÃkAe
zkçke çkksw 4 2 Ãkh{kýwLke MktÏÞkLku ykÄkhu yk Mk{efhýLku Mk{íkwr÷ík fhku.
s{ýe çkksw 4 2 J ykÃku÷ Mk{efhýLke zk.çkk. 2 ÄLk¼kh (2H+) Au, ßÞkhu
s.çkk. +3 Au. ðes¼khLku Mk{íkwr÷ík fhðk, Al3+ Lku +2
yk{, yk Mk{efhý Mk{íkwr÷ík Au. ßÞkt MkwÄe çktLku çkkswLkk
yLku 2H+Lku +3 (Al3+) ðzu økwýíkk ykÃkýu çktLku çkkswyu +6
Ãkh{kýwLke MktÏÞk Mk{kLk Lk ÚkkÞ íÞkt MkwÄe WÃkh {wsçk fheLku
ÄLk¼kh {¤u Au.
Mk{íkwr÷ík Mk{efhý {u¤ðe þfkÞ Au.
Al + 6H+ → 2Al3+ + H2
nðu çkeò WËknhý{kt ykÞLko Ãkkýe MkkÚku «r¢Þk {kxuLkwt Mk{íkwr÷ík
Mk{efhý {u¤ðeyu, J nðu, Ãkh{kýwyku Mk{íkwr÷ík fhku. zk.çkk. Al yuf Au, ßÞkhu
Al çku Au. {kxu zk.çkk. AlLku 2 ðzu økwýku, íkuðe s heíku,
J «kÚkr{f Mk{efhý Fe + H2O → Fe3O4 + H2
zk.çkk. 6H+ ßÞkhu s.çkk. 2H Au. íkuÚke s.çkk. H2Lku ºký
J Fe3O4 MkkiÚke ðÄw Ãkh{kýw Ähkðu Au. íku 4 ykuÂõMksLk Ähkðu ðzu økwýku. íkuÚke WÃkhLkwt Mk{efhý,
Au. ßÞkhu zk.çkk. Võík 1 s ykuÂõMksLk Au. íkuÚke zk.çkk. 2Al + 6H+ → 2Al3+ + H2
H2OLku 4 ðzu økwýku.
Al fu Al+3Lke H fu H+Lke ðes¼kh

Fe + 4 H2O → Fe3O4 + H2 MktÏÞk MktÏÞk
J nðu Fe Lku Mk{íkwr÷ík fhku. s.çkk. Fe 3 Au. íkuÚke zk.çkk. zk.çkk. 2 6 +6
FeLku 3 ðzu økwýku. s.çkk. 2 6 2 × (+3) = +6

3 Fe + 4 H2O → Fe3O4 + H2 Mk{íkwr÷ík Mk{efhý : 2Al + 6H → 2Al+3 + 3H2

+

J H Lku Mk{íkwr÷ík fhku. s.çkk. H2 Lku 4 ðzu økwýðk Ãkzþu. (16) ßÞkhu nkEzÙkusLkLku fkuÃkh ykìõMkkEz{kt ÃkMkkh fhðk{kt ykðu Au, íÞkhu
fkìÃkh yLku ÃkkýeLke çkk»Ãk (ðhk¤) çkLku Au. yk «r¢Þk {kxuLkwt Mk{íkwr÷ík
3Fe + 4H2O → Fe3O4 + 4H2 Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf
hkMkkÞrýf Mk{efhý ÷¾ku. íku{s yk hMkkÞýku{ktÚke íkíðku, MktÞkusLkku,
Mk{efhý Au.
«r¢Þfku, rLkÃkòu, Äkíkwyku yLku yÄkíkwyku yku¤¾e çkíkkðku.
(14) ykÞkurLkf Mk{efhý yux÷u þwt ? WËknhý Mkrník Mk{òðku.
W¥kh : H2(g) + CuO(s) → Cu(s) + H2O(g)
W¥kh : su Mk{efhý «r¢Þk{kt ¼køk ÷uíkk Ãkh{kýwyku yLku ykÞLkku s
nkEzÙkusLk fkìÃkh ykìõMkkEz fkìÃkh ÃkkýeLke çkk»Ãk
çkíkkðu Au íkuLku ykÞkurLkf Mk{efhý fnu Au.
J ík¥ðku :- H2 yLku Cu
J su ykÞLkku «r¢Þk{kt ¼køk ÷uíkk LkÚke, íkuykuLku ykÞkurLkf
MktÞkusLkku :- CuO yLku H2O
Mk{efhý{kt Ëþkoððk{kt ykðíkk LkÚke.
«r¢Þfku :- H2 yLku CuO
J ßÞkhu ®Íf Äkíkw yLku {tË MkÕ^Þwrhf yurMkzLke «r¢Þk ÚkkÞ
Au, íÞkhu ®Íf MkÕVux yLku nkEzÙkusLk ðkÞw çkLku Au. MkÕVÞwrhf rLkÃkòu :- Cu yLku H2O
yurMkz 2H+ yLku SO4–2 nkuÞ Au, ßÞkhu ®Íf MkÕVux Zn+2 Äkíkw :- Cu
yLku SO4–2 íkhefu nkuÞ Au. íkuÚke Mk{efhý : yÄkíkw :- H2
 8 rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10
(17) Lke[u ykÃku÷ «r¢Þk {kxuLkwt Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý ykÃkku.
(a) {uøLkurþÞ{ fkçkkuoLkuxLke nkEzÙkuõ÷kurhf yurMkz MkkÚkuLke «r¢ÞkÚke
{ìøLkurþÞ{ õ÷kuhkEz, fkçkoLk zkÞkìõMkkEz yLku Ãkkýe WíÃkÒk
ÚkkÞ Au.
C-1
(b) MkkurzÞ{ nkEzÙkuõMkkEzLke MkÕ^Þwrhf yurMkz MkkÚkuLke «r¢ÞkÚke
MkkurzÞ{ MkÕVux yLku Ãkkýe WíÃkÒk ÚkkÞ Au.
W¥kh : (a) MgCO3(s) + 2HCl(aq) → MgCl(2)(aq) + CO2(g) +
H2O(l)
(b) 2NaOH(aq) + H2SO4(aq) → Na2SO4(aq) + 2H2O(l)
(18) Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý þwt Au ? þk {kxu hkMkkÞrýf
Mk{efhýLku Mk{íkwr÷ík fhðwt sYhe Au ?
W¥kh : J ˤ MkthûkýLkk rLkÞ{ {wsçk su hkMkkÞrýf Mk{efhý{kt çktLku
çkkswyu hnu÷ ík¥ðkuLkk Ãkh{kýwyku Mk{kLk nkuÞ, íku Mk{efhýLku
Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý fnu Au.
J hkMkkÞrýf Mk{efhýLku ˤ MkthûkýLkk rLkÞ{ {wsçk Mk{íkwr÷ík
fhðwt òuEyu. yux÷u fu hkMkkÞrýf Mk{efhýLke LkeÃksLkk
ík¥ðkuLkwt fw÷ ˤ yu «r¢ÞfLkk ík¥ðkuLkk fw÷ ˤ çkhkçkh
nkuðwt òuEyu.
J çkeò þçËku{kt, hkMkkÞrýf «r¢Þk Ãknu÷k yLku ÃkAe Ëhuf
ík¥ð{kt Ãkh{kýwyku Mk{kLk nkuÞ Au. íkuÚke, hkMkkÞrýf
Mk{efhýLku Mk{íkwr÷ík fhðwt òuEyu Au.
(19) Lke[u ykÃku÷ rðÄkLkku {kxu Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhýku ÷¾ku.
(a) fkçkoLk zkÞkìõMkkEz ðkÞwLkku [qLkkLkk Ãkkýe MkkÚkuLke «r¢Þk
(b) fkìÃkh MkÕVuxLkk ¼qhk MVrxfLku økh{ fhíkkt,
(c) ®ÍfLku NaOH Lkk ÿkðý MkkÚku økh{ fhíkk
(d) þw»f Vkuuzu÷k [qLkk{kt õ÷kurhLk ðkÞw ÃkMkkh fhíkk,
(e) ç÷e®[øk ÃkkWzhLku nðk{kt ¾wÕ÷k hk¾íkkt.
W¥kh : (a) Ca(OH)2 + CO2 → CaCO3 + H2O
[qLkkLkwt Ãkkýe fìÂÕþÞ{ fkçkkuoLkux
økh{
(b) CuSO4 . 5H2O CuSO4 + 5H2O
¼qhku MkVuË
økh{
(c) Zn + 2NaOH Na2ZnO2 + H2
(d) Ca(OH)2 + Cl2 → CaOCl2 + H2O
þw»f Vkuzu÷ku [qLkku ç÷e®[øk Ãkkðzh
(e) CaOCl2(s) + CO2(g)→ CaCO3(s) + Cl2(g)
ç÷e®[øk Ãkkðzh fuÂÕþÞ{ fkçkkuoLkux
(20) Lke[u ykÃku÷ rðÄkLk {kxu Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý ykÃkku.
(a) ç÷uf yìLz ÔnkEx VkuxkuøkúkVe{kt Úkíke «r¢Þk.
(b) ø÷wfkuÍLkk ykuÂõMkzuþLkLke «r¢Þk
(c) H2 yLku O2 {ktÚke ÃkkýeLke çkLkkðx
MkqÞo«fkþ
W¥kh : (a) 2AgBr 2Ag(s) + Br2(g)
(b) C6H12O6(s) + 6O2(g) → 6CO2(g) + 6H2O(g) + þÂõík
(c) 2H2(g) + O2(g) → 2H2O(l)
(21) Lke[u ykÃku÷ «r¢Þk {kxu, çkÄe s LkeÃkòu yLku «r¢ÞfkuLke ¼kiríkf
yðMÚkkLke Mkt¿kk MkrníkLkwt Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý ykÃkku.
(a) Pb3O4 + HNO3 → Pb(NO3)2 + PbO2 + H2O
(b) C2H5OH + O2 → CO2 + H2O + W»{k
(c) Pb3O4 + HCl → PbCl2 + Cl2 + H2O
W¥kh : (a) Pb3O4(s) + 4HNO3(aq) → 2Pb(NO3)2(aq) + PbO2(s)
 + 2H2O(l)
(b) C2H5OH(l) + 3O2(g) → 2CO2(g) + 3H2O(l) + W»{k
(c) Pb3O4(s) + 8HCl(aq) → 3PbCl2(s) + Cl2(g) + 4H2O(l)
(22) Lke[u ykÃku÷ rðÄkLkLkwt Mk{efhý ÷¾e, íkuLku Mktíkwr÷ík fhðkLkk Ëhuf
Ãkøk÷k sýkðku.
ykÞLkoLke Ãkkýe (ðhk¤) MkkÚkuLke «r¢ÞkÚke ykÞLko (III) ykuõMkkEz
(Vurhf ykuõMkkEz) yLku nkEzÙkusLk ykðu Au.
W¥kh : Mk{efhý : Fe + H2O → Fe2O3 + H2
Ãkøk÷wt 1 : çktLku çkkswyu 'O' Lku Mk{kLk fhku.
Fe + 3H2O → Fe2O3 + H2
Ãkøk÷wt 2 : çktLku çkkswyu nkEzÙkusLk Mk{kLk fhku.
Fe + 3H2O → Fe2O3 + 3H2
Ãkøk÷wt 3 : ykÞLko (Fe)Lku çktLku çkksw Mk{kLk fhku.
2Fe + 3H2O → Fe2O3 + 3H2
(23) (a) hkMkkÞrýf Mk{efhýÚke {¤íke {krníke sýkðku.
(b) hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt ÷køkw Ãkzíkku QòoMkthûkýLkku rLkÞ{ ykÃkku.
W¥kh : (a) hkMkkÞrýf Mk{efhýLke {ËËÚke Lke[u {wsçkLke {krníke
{¤u Au,
J «r¢Þf yLku LkeÃksLke ¼kiríkf yðMÚkk
J íkkÃk{kLk, Ëçkký, W»{k, Qòo ðøkuhu ÃkrhÂMÚkrík
J WÆeÃkfLkku Mk{kðuþ
J ¼kiríkf yðMÚkk{kt Úkíkku VuhVkh
(b) Qòo MkthûkýLkku rLkÞ{ : hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt Qòo (ÿÔÞ)Lkwt
MksoLk fu rðLkkþ fhe þfkíkw LkÚke.
J hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt «r¢Þfku{kt nksh ík¥ðkuLkwt fw÷ ˤyu
LkeÃkòu{kt nksh ík¥ðkuLkk fw÷ ˤLku Mk{kLk (sux÷wt) nkuÞ Au.
(24) Lke[u ykÃku÷ hkMkkÞrýf Mk{efhýkuLku Mk{íkwr÷ík fhku.
(a) BaCl2 + H2SO4 → BaSO4 + HCl
(b) Ca(OH)2 + HNO3 → Ca(NO3)2 + H2O
(c) Pb(NO3)2 → PbO + NO2 + O2
(d) MnO2 + HCl → MnCl2 + H2O + Cl2
1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku
W¥kh : (a) BaCl2 + H2SO4 → BaSO4 + 2HCl
(b) Ca(OH)2 + 2HNO3 → Ca(NO3)2 + 2H2O
(c) 2Pb(NO3)2 → 2PbO + 4 NO2 + O2
(d) MnO2 + 4HCl → MnCl2 + 2H2O + Cl2
(25) ftfk÷ hkMkkÞrýf Mk{efhý þwt Au ? íku þwt Ëþkoðu Au ? ÃkkýeLkk
rðãwíkrð¼ksLk «r¢Þk {kxuLkwt ftfk÷ hkMkkÞrýf Mk{efhý yLku
Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý ÷¾ku.
W¥kh : J su hkMkkÞrýf Mk{efhý{kt «r¢Þfku yLku LkeÃkòuLku hkMkkÞrýf
MkqºkLke {ËËÚke Ãkh{kýwykuLku Mk{íkwr÷ík fÞko ðøkh Ëþkoðíkk
Mk{efhýLku ftfk÷ hkMkkÞrýf Mk{efhý fnu Au.
J yk Mk{efhý «r¢Þk{kt Mk{krðü «r¢Þfku yLku LkeÃkòu
Ëþkoðu Au.
J ÃkkýeLkk rðãwíkrð¼kßÞ «r¢Þk :
ftfk÷ Mk{efhý : H2O → H2 + O2
Mk{íkwr÷ík Mk{efhý : 2H2O → 2H2 + O2
(26) “ftfk÷ Mk{efhýLku Mk{íkwr÷ík fhðwt sYhe Au”, fkhý ykÃke
Mk{òðku.
W¥kh : ftfk÷ Mk{efhý yMk{íkwr÷ík nkuÞ Au. ÿÔÞ (ˤ) Mkthûký (Mkt[Þ)Lkk
rLkÞ{ {wsçk hkMkkÞrýf Mk{efhý Mk{íkwr÷ík fhðwt sYhe Au. íku rLkÞ{
{wsçk “fkuE Ãký hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt ˤ(ÿÔÞ)Lkwt MksoLk Úkíkwt LkÚke fu
íkuLkku rðLkkþ Úkíkku LkÚke. íkuÚke Ëhuf Ãkh{kýwLku hkMkkÞrýf Mk{efhý{kt
Mk{íkwr÷ík fhðwt s òuEyu.”
(27) fuðe heíku Mk{efhýLku ðÄw {krníkeMk¼h çkLkkðe þfkÞ ?
W¥kh : Mk{efhýLku ðÄw {krníkeMk¼h çkLkkððk {kxu,
J «r¢Þfku yLku LkeÃkòuLke ¼kiríkf yðMÚkk suðe fu, ðkÞw {kxu
g, «ðkne {kxu l, s÷eÞ {kxu aq yLku ½Lk {kxu s ðkÃkhðwt
òuEyu.
J Mk{efhý{kt íkehLke WÃkh/Lke[u «r¢ÞkLke sYrhÞkík suðe fu
íkkÃk{kLk, Ëçkký, WÆeÃkf ðøkuhu Ëþkoððwt òuEyu.
ÃkkXâÃkwMíkf xkuÃkefLkk «&™ku Ãkk.Ãkw.ÃkkLkk Lkt. 6
1 {ìøLkurþÞ{Lke ÃkèeLku nðk{kt Mk¤økkðíkk Ãknu÷k þk {kxu MkkV fhðk{kt
ykðu Au ?
W¥kh : {ìøLkurþÞ{Lke Ãkèe nðkLkk ykuÂõMksLk MkkÚku «r¢Þk fheLku íkuLke
MkÃkkxe Ãkh {ìøLkurþÞ{ ykuõMkkEzLkwt rLkr»¢Þ Ãkz çkLkkðu Au. yk
Ãkz rLkr»¢Þ nkuÞ Au yLku ÃkèeLku Mk¤økíkk yxfkðu Au. ykÚke
{ìøLkurþÞ{Lke ÃkèeLku nðk{kt Mk¤økkðíkk Ãknu÷k MkkV fhðk{kt
ykðu Au.
2 Lke[u Ëþkoðu÷ hkMkkÞrýf «r¢Þkyku {kxu Mk{íkkur÷ík Mk{efhý ÷¾ku:
(i) nkEzÙkusLk + õ÷kurhLk → nkEzÙkusLk õ÷kuhkEz
(ii) çkurhÞ{ õ÷kuhkEz + yuÕÞwr{rLkÞ{ MkÕVux → çkurhÞ{ MkÕVux
+ yuÕÞwr{rLkÞ{ õ÷kuhkEz
(iii) MkkurzÞ{ + Ãkkýe → MkkurzÞ{ nkEzÙkìõMkkEz + nkEzÙkusLk
9
W¥kh : (i) H2 + Cl2 → 2HCl
(ii) 3BaCl2 + Al2(SO4)3 → 3BaSO4 + 2AlCl3
(iii) 2Na(s) + 2H2O(l) → 2NaOH(aq) + H2(g)
3 Lke[u Ëþkoðu÷ «r¢Þkyku {kxu ¼kiríkf yðMÚkkykuLke Mkt¿kk MkrníkLkk
C-1
Mk{íkkur÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý ÷¾ku.
(i) çkurhÞ{ õ÷kuhkEz yLku MkkurzÞ{ MkÕVuxLkk Ãkkýe{kt çkLkkðu÷kt
ÿkðýku ðå[u «r¢Þk ÚkE yÿkÔÞ çkurhÞ{ MkÕVux yLku MkkurzÞ{
õ÷kuhkEzLkwt ÿkðý {¤u Au.
(ii) MkkurzÞ{ nkEzÙkuõMkkEz ÿkðý (Ãkkýe{kt) nkEzÙkuõ÷kurhf
yurMkzLkk ÿkðý (Ãkkýe{kt) MkkÚku «r¢Þk fhe MkkurzÞ{ õ÷kuhkEz
ÿkðý yLku Ãkkýe WíÃkÒk fhu Au.
W¥kh : (i) BaCl2(aq) + Na2SO4(aq) → BaSO4(s) + 2NaCl(aq)
(ii) NaOH(aq) + HCl(aq) → NaCl(aq) + H2O(l)
1.2 hkMkkÞrýf «r¢ÞkykuLkk «fkh
Types of Chemical Reactions
 hkMkkÞrýf «r¢Þkyku{kt Ãkh{kýwyku ðå[u sqLkk çktÄ íkwxu Au íku{s
Lkðk çktÄ çkLkeLku Lkðk ÃkËkÚkoLkwt rLk{koý ÚkkÞ Au.
(28) rðrðÄ «fkhLke hkMkkÞrýf «r¢ÞkykuLkk Lkk{ ykÃkku. ËhufLkk
yuf-yuf WËknhý ykÃkku.
W¥kh : rðrðÄ «fkhLke hkMkkÞrýf «r¢Þkyku :
(i) MktÞkuøkefhý «r¢Þkyku : su «r¢Þk{kt çku fu íkuÚke ðÄw ÃkËkÚkkuo
yufçkeò MkkÚku MktÞkuòELku yuf MktÞkusLk çkLkkðu Au, íkuLku
MktÞkuøkefhý «r¢Þkyku fnu Au.
WËk. 2Mg + O2 → 2MgO
(ii) rð½xLk «r¢Þkyku : su «r¢Þk{kt MktÞkusLkLkwt rð½xLk çku fu íkuÚke
ðÄw ÃkËkÚkkuo{kt ÚkkÞ Au, íkuLku rð½xLk «r¢Þkyku fnu Au.
WËk. CaCO3 økh{
CaO + CO2
(iii) rðMÚkkÃkLk «r¢Þkyku : su «r¢Þk{kt ðÄw Mk¢eÞ Äkíkw ykuAe Mk¢eÞ
ÄkíkwLkwt rðMÚkkÃkLk fhu Au, íku «r¢ÞkLku rðMÚkkÃkLk «r¢Þk fnu Au.
WËk. Fe + CuSO4 → FeSO4 + Cu
(iv) rÿrðMÚkkÃkLk «r¢Þkyku : su «r¢Þk{kt çku rðrðÄ Ãkh{kýwyku
fu Ãkh{kýwLkk Mk{qnku yufçkeòLke yË÷kçkË÷e fhu Au, íkuLku
rÿrðMÚkkÃkLk «r¢Þk fnu Au.
WËk. Na2SO4(aq) + BaCl2(aq) → BaSO4(s) + 2NaCl(aq)
(v) ykuÂõMkzuþLk-rhzõþLk «r¢Þk : su «r¢Þk{kt ykuÂõMksLk W{uhkÞ
fu nkEzÙkusLk Ëqh ÚkkÞ, íkuLku ykuÂõMkzuþLk «r¢Þk fnu Au.
su «r¢Þk{kt ykuÂõMksLk Ëqh ÚkkÞ fu nkEzÙkusLk W{uhkÞ íkuLku
rhzõþLk «r¢Þk fnu Au.
WËk. 2Cu + O2 → 2CuO ......... ykuÂõMkzuþLk
CuO + H2 → Cu + H2O ......... rhzõþLk
 10
1.2.1 MktÞkuøkefhý «r¢Þk
(Combination Reaction)
 yk «fkhLke «r¢Þk{kt çku yÚkðk ðÄw «r¢Þfku{ktÚke yuf s LkeÃks
çkLku Au.
C-1
CaO(s) + H2O(l) → Ca (OH)2(aq)
fuÂÕþÞ{ ykìõMkkEz Vkuzu÷ku [qLkku (fìÂÕþÞ{ nkEzÙkuõMkkEz)
Ca (OH)2 (aq) + CO2(g) → CaCO3(s) + H2O (l)
(Vkuzu÷k [qLkku) (fìÂÕþÞ{ fkçkkuoLkux)
fku÷MkkLkwt ËnLk : C(s) + O2(g) → CO2(g)
ÃkkýeLkwt rLk{koý : H2(g) + O2(g) → H2O (l)
fwËhíke økuMk r{ÚkuLkLkwt ËnLk : CH4(g) + O2 (g) → CO2(g) +
H2O(g)
 ßÞkhu çku fu íkuÚke ðÄw ÃkËkÚko MktÞkuòELku yuf s rLkÃksLkwt rLk{koý
fhu Au íÞkhu íku «r¢ÞkLku MktÞkuøkefhý «r¢Þk fnu Au.
 W»{k ûkuÃkf «r¢Þk : W»{kûkuÃkf «r¢Þk økh{eLku {wõík fhu Au yLku
íkkífkr÷f ykMkÃkkMkLkwt íkkÃk{kLk ðÄu Au r{©ý økh{ ÚkkÞ Au.
rLkÃkòuLke MkkÚku W»{k {wõík ÚkkÞ Au.
 [ku¾k, çkxkfk yLku çkúuz su ykÃkýu ¾kuhkf ¾kEyu Aeyu, íku{kt
fkçkkuonkEzÙuxMk nkuÞ Au. yk fkçkkuonkEzÙux ÃkËkÚkoLkwt rð¼ksLk ÚkELku
ø÷wfkuÍ çkLku Au. yk ø÷wfkuÍ ykÃkýk þhehLke fkurþfkyku{kt
ykuÂõMksLk MkkÚku òuzkÞ Au yLku Qòo ykÃku Au. yk «r¢ÞkLkwt rðrþü
Lkk{ ïMkLk Au, su W»{k ûkuÃkf «r¢Þk Au.
C6H12O6(aq) + 6O2(aq) → 6CO2(aq) + 6H2O (l) + Qòo
(ø÷wfkuÍ)
(29) MktÞkuøkefhý «r¢ÞkLkk «fkhku WËknhý ykÃke Mk{òðku.
W¥kh : MktÞkuøkefhý «r¢ÞkLkk «fkh Lke[u {wsçk Au.
(i) çku ík¥ð ðå[u MktÞkuøkefhý : yk «r¢Þk{kt, çku ík¥ðku ÞkuøÞ
ÃkrhÂMÚkríkyku{kt MktÞkuøkefhýÚke yuf MktÞkusLk çkLkkðu Au.
• fkçkoLk ykuÂõMksLk ðzu ËnLk Ãkk{eLku fkçkoLk zkÞkìõMkkEz çkLkkðu
Au.
ËnLk
C + O2 CO2
• ykÞLko yLku MkÕVhLku økh{ fhíkkt ykÞLko MkÕVkEz çkLku Au.
Fe + S → FeS
(ii) ík¥ð yLku MktÞkusLk ðå[u MktÞkuøkefhý : yk «r¢Þk{kt yuf
ík¥ð yLku çkeswt MktÞkusLk yuf çkeò MkkÚku MktÞkuøkefhý
fhu Au.
• fkçkoLk {kìLkkuõMkkEz ykuÂõMksLk MkkÚku MktÞkuòELku fkçkoLk
zkÞkìõMkkEz çkLkkðu Au. 2CO + O2 → 2CO2
• MkÕVh zkÞkìõMkkEzLku ykuÂõMksLk MkkÚku økh{ fhíkk, íku
MktÞkuòELku MkÕVh YÞkuõMkkEz çkLkkðu Au.
økh{
2SO2 + O2 2SO3
rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10
(iii) çku MktÞkusLk ðå[u MktÞkuøkefhý : yk «r¢Þk{kt, çku MktÞkusLk
MktÞkuøkefhý Ãkk{eLku yuf Lkðku MktÞkusLk çkLkkðu Au.
• yu{kurLkÞk nkEzÙkusLk õ÷kuhkEz MkkÚku «r¢Þk fheLku yu{kurLkÞ{
õ÷kuhkEz çkLkkðu Au.
NH3 + HCl → NH4Cl
• fkçkoLk zkÞkìõMkkEz fìÂÕþÞ{ ykuõMkkEz (õðef ÷kE{) MkkÚku
MktÞkuòELku fìÂÕþÞ{ fkçkkuoLkux çkLkkðu Au.
CaO + CO2 → CaCO3
(30) (a) hkMkkÞrýf «r¢Þk ÚkE Au, íku Mkkrçkík fhíkk ºký yð÷kufLkku
sýkðku. hkMkkÞrýf «r¢Þk{ktÚke fE {krníke {¤íke LkÚke,
Ãký íku hkMkkÞrýf Mk{efhýÚke s {¤u Au ?
(b) Lke[u ykÃku÷ hkMkkÞrýf Mk{efhýkuLku Mk{íkwr÷ík fhku.
(i) Fe + H2O → Fe3O4 + H2
(ii) CO2 + H2O → C6H12O6 + O2
W¥kh : (a) ÃkËkÚkoLke yðMÚkk, htøk, íkkÃk{kLk{kt VuhVkh yLku ðkÞw WíÃkLLk
ÚkkÞ, íku ÃkhÚke fne þfkÞ fu hkMkkÞrýf «r¢Þk ÚkE Au.
J «r¢Þf yLku LkeÃksLkk ÿÔÞLke yðMÚkk, «r¢Þk{kt WíÃkLLk Úkíke
fu þku»kkíke W»{k yLku hkMkkÞrýf «r¢Þk ÃkAe Úkíkku htøk{kt
VuhVkh ðøkuhuLke {krníke {kºk hkMkkÞrýf Mk{efhýÚke s
{¤u Au. hkMkkÞrýf «r¢Þk íkuLke {krníke ykÃke þfíkwt LkÚke.
(b) (i) 2Fe + 3H2O → Fe2O3 + 3H2
(ii) 6CO2 + 6H2O → C6H12O6 + 6O2
1.2.2 rð½xLk «r¢Þk
(Decomposition Reaction)
 yuf s «r¢Þf íkqxeLku ðÄw Mkh¤ LkeÃkòu ykÃku Au íku «r¢ÞkLku rð½xLk
«r¢Þk fnu Au.
W»{k
FeSO4(s) Fe2O3(s) + SO2(g) + SO3(g)
(VuhMk MkÕVux) (Vuhef ykuõMkkEz)
2Pb(NO3)2(s) → 2PbO(s) + 4NO2(g) + O2(g)
(÷uz LkkExÙux) (÷uz ykìõMkkEz)
 MkqÞo«fkþ{kt MkVuË rMkÕðh õ÷kuhkEzLkwt rð½xLk [ktËe (rMkÕðh) yLku
õ÷kuheLk{kt ÚkðkLku fkhýu íku ¼qhk htøk{kt YÃkktíkh Ãkk{u Au.
MkqÞo«fkþ
2AgCl(s) 2Ag(s) + Cl2(g)
 WÃkh Ëþkoðu÷ «r¢ÞkLkku fk¤ku yLku MkVuË VkuxkuøkúkVe{kt WÃkÞkuøk
ÚkkÞ Au.
 W»{k þku»kf «r¢Þk : W»{k þku»kf «r¢Þk{k W»{k / økh{eLkwt þku»ký
ÚkkÞ Au yLku ykMkÃkkMkLkwt ðkíkkðhý Xtzw fhu Au.
 ðLkMÃkrík ÿÔÞLkwt rð½xLk ÚkE ¾kíkh çkLkðwt yu Ãký W»{k þku»kf
«r¢ÞkLkwt WËknhý Au.
1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku 11

«ð]r¥k 1.5 (Ãkk.Ãkw.ÃkkLkk

Lkt. 8) W¥kh : ÷uz ykuõMkkEzLkk fÚÚkkE yðûkuÃk {¤u Au. íkeðú ðkMk Ähkðíkku
• C yuf þw»f Wíf÷Lk Lk¤e (Boiling Tube){kt 2g VuhMk MkÕVux ÷ku. fÚÚkkE htøkLkku LkkExÙkusLk zkÞkìõMkkEz (NO2) Lkku Äw{kzku WíÃkLLk
C VuhMk MkÕVuxLkk MVrxfLkku htøk LkkUÄku. ÚkkÞ Au.
C ykf]rík{kt ËþkoÔÞk «{kýu Wíf÷Lk Lk¤eLku çkLkoh yÚkðk ÂMÃkrhx 2Pb(NO ) W»{k 2PbO(s) + 4NO (g) + O (g)
3 2 2 2
÷uz LkkExÙux ÷uz ykuõMkkEz LkkExÙkusLk ykuÂõMksLk

C-1
÷ìBÃkLke ßÞkuík Ãkh økh{ fhku.
C økh{ fÞko çkkË VuhMk MkÕVuxLkk MVrxfLkk htøkLkwt yð÷kufLk fhku. (fÚÚkkE) zkÞkuõMkkEz
(fÚÚkkE)
«ð]r¥k 1.7 (Ãkk.Ãkw.ÃkkLkk Lkt. 8)
• C yuf Ã÷kÂMxfLkku fÃk ÷E íkuLkk íkr¤Þu çku rAÿku fhku yLku yk
rAÿku{kt hçkhLkk çkw[ ÷økkðku. ykf]rík{kt ËþkoÔÞk «{kýu yk
hçkhLkk çkw[{kt fkçkoLkLkk rðãwík Äúwðku Ëk¾÷ fhku.
C yk rðãwík ÄúwðkuLku 6 ðkuÕxLkk rðãwíkeÞ fku»k (çkìxhe) MkkÚku
òuzku.
C rðãwík Äúwðku fÃk{kt zqçku íku heíku fÃk{kt Ãkkýe ¼he Ëku. Ãkkýe{kt
{tË MkÕ^Þwrhf yìrMkzLkk Úkkuzkt xeÃkkt W{uhku.
C ÃkkýeÚke ¼hu÷e çku ytþkrfík Lk¤eyku ÷ku yLku íkuLku fkçkoLkLkk
çku rðãwík Äúwðku Ãkh ŸÄe økkuXðku.
C rðãwík «ðkn [k÷w fhe Mk{økú WÃkfhýLku Úkkuzeðkh {kxu ¾÷u÷
W¥kh : VuhMk MkÕVuxLkk MVrxfLkku htøk ÷e÷ku nkuÞ Au. VuhMk MkÕVux ÃknkU[kzâk rMkðkÞ hk¾e {qfku.
(FeSO4. 7H2O) Lkk MVrxfLku økh{ fhíkkt íku{ktÚke Ãkkýe Ëqh
C ík{Lku çktLku rðãwík Äúwðku Ãkh ÃkhÃkkuxk WËT¼ðíkk Ëu¾kþu. yk
ÚkkÞ Au yLku MVrxfLkku htøk çkË÷kELku fÚÚkkE ÚkkÞ Au yLku íku{ktÚke
ÃkhÃkkuxk ytþktrfík Lk¤eyku{kt ÃkkýeLkwt rðMÚkkÃkLk fhu Au.
MkÕVh zkÞkìõMkkEz (SO2) yLku MkÕVh xÙkÞkuõMkkEz (SO3) suðk
íkeðú ðkMk Ähkðíkk ðkÞwyku WíÃkLLk ÚkkÞ Au. C þwt çktLku fMkLk¤eyku{kt yufXk ÚkÞu÷k ðkÞwLkwt fË Mk{kLk Au ?
W»{k C çktLku fMkLk¤eyku{kt Ãkqhíkk «{ký{kt ðkÞw ¼hkE òÞ íÞkhu
2FeSO4(s) Fe2O3 + SO2(g) + SO3(g)
MkkðÄkLkeÃkqðof fMkLk¤eykuLku Ëqh fhku.
VuhMk MkÕVux Vurhf ykuõMkkEz
C ðkhkVhíke çktLku fMkLk¤eykuLkk {w¾ WÃkh Mk¤økíke {eýçk¥ke
«ð]r¥k 1.6 (Ãkk.Ãkw.ÃkkLkk Lkt. 8) ÷kðe ðkÞwykuLke Ãkh¾ fhku.
• C Wíf÷LkLk¤e{kt ykþhu 2g ÷uz LkkExÙuxLkku ¼qfku ÷ku.
C yk íkçk¬ku rþûkf îkhk MkkðÄkLkeÃkqðof Úkðku òuEyu.
C ykf]rík{kt ËþkoÔÞk «{kýu Wíf÷Lk Lk¤eLku r[rÃkÞk (Wíf÷Lk
C Ëhuf ÂMÚkrík{kt þwt ÚkkÞ Au ?
Lk¤e nkuÕzh) ðzu ÃkfzeLku ßÞkuík WÃkh íkÃkkðku.
C «íÞuf fMkLk¤e{kt fÞku ðkÞw nksh Au ?
C ík{u þwt yð÷kufLk fhku Aku ? òu fkuE ÃkrhðíkoLk Ëu¾kÞ íkku
íkuLku LkkUÄe ÷ku.

W¥kh : C Lkk, çktLku fMkLk¤eyku{kt yufXk ÚkÞu÷k ðkÞwLkwt fË Mk{kLk LkÚke.
C yuf fMkLk¤eLkk {w¾ Ãkh Mk¤økíke {eýçk¥ke {qfíkk, íku yðks
MkkÚku Mk¤øku Au, su nkEzÙkusLk ðkÞwLke nkshe Mkq[ðu Au.
 12 rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10
C ßÞkhu çkeS fMkLk¤eLkk {w¾ Ãkh Mk¤økíke {eýçk¥ke {qfíkk, *(32) ïMkLkLku W»{kûkuÃkf «r¢Þk þkÚke økýðk{kt ykðu ? Mk{òðku
íku ͤn¤e QXu Au, su ykuÂõMksLk ðkÞwLke nkshe Mkq[ðu Au.  (Mðk.«&™ Lkt. 10)

C su fMkLk¤eLkwt fË çk{ýwt Au íku{kt nkEzÙkusLk yLku çkeS W¥kh : MkSðku îkhk ÷uðkíkku ¾kuhkf [ÞkÃk[Þ r¢ÞkLkk ytíku ø÷wfkuÍ{kt
VuhðkÞ Au. yk ø÷wfkuÍ ïMkLk r¢ÞkÚke Äe{u Äe{u ykuÂõMkzuþLk Ãkk{u
fMkLk¤e{kt ykuÂõMksLk nksh Au.
Au yLku íku{ktÚke fkçkoLk zkÞkìõMkkEz, Ãkkýe yLku W»{k (þÂõík)
C-1

«ð]r¥k 1.8 (March '24) (Ãkk.Ãkw.ÃkkLkk Lkt. 9) WíÃkÒk fhu Au. yk{, ïMkLkyu W»{kûkuÃkf «r¢Þk Au.
• C yuf çkk»Ãkðkxfe{kt 2 økúk{ rMkÕðh õ÷kuhkEz ÷ku. íkuLkku htøk C6H12O6 (aq) + 6O2(g) → 6CO2(g) + 6H2O(l) + Qòo (þÂõík)
fÞku Au ? ø÷wfkuÍ
C Úkkuze ðkh {kxu çkk»ÃkðkxfeLku MkqÞoLkk «fkþ{kt {qfku. *(33) rð½xLk «r¢ÞkykuLku MktÞkuøkefhý «r¢ÞkykuLke rðÁØ «r¢Þk
þk {kxu fnuðkÞ Au ? yk «r¢Þkyku {kxuLkkt Mk{efhýku ÷¾ku.
C Úkkuzk Mk{Þ ÃkAe rMkÕðh õ÷kuhkEzLkk htøkLkwt yð÷kufLk fhku.
 (Mðk.«&™ Lkt. 11)
W¥kh : rð½xLk «r¢Þk{kt yuf MktÞkusLkLkk yýwLkwt rð¼ksLk ÚkE çku yÚkðk
ðÄkhu Mkh¤ ÃkËkÚkkuo WíÃkÒk ÚkkÞ Au.
WËk. CaCO3(S) → CaO(S) + CO2(g)
2HgO(S) → 2Hg(l) + O2(g)
ßÞkhu MktÞkuøkefhý «r¢Þk{kt çku yÚkðk ðÄkhu ík¥ðku fu
MktÞkusLkku yufçkeò MkkÚku MktÞkuòELku yuf Lkðwt MktÞkusLk çkLkkðu Au.
WËk. CO2(g) + CaO(S) → CaCO3(S)
2Mg(S) + O2(g) → 2MgO(S)
2H2O(l) → 2H2(g) + O2(g)

W¥kh : rMkÕðh õ÷kuhkEzLkku htøk MkVuË Au. yk{, rð½xLk «r¢Þk yu MktÞkuøkefhý «r¢Þk fhíkkt rðÁØ
«r¢Þk Au.
Úkkuzeðkh ÃkAe, MkqÞo«fkþ{kt MkVuË rMkÕðh õ÷kuhkEzLkwt YÃkktíkh
*(34) yuðe rð½xLk «r¢ÞkykuLkk yuf-yuf Mk{efhý Ëþkoðku fu su{kt
¼qhk, htøk{kt VuhðkÞ Au «fkþLku fkhýu rMkÕðh õ÷kuhkEzLkwt rð½xLk
Qòo-W»{k, «fkþ yÚkðk rðãwík MðYÃku Ãkqhe Ãkkzðk{kt ykðu Au.
rMkÕðh ([ktËe) yLku õ÷kurhLk{kt ÚkkÞ Au.  (Mðk.«&™ Lkt. 12) (July '22)
MkqÞo«fkþ W»{k
2AgCl(s) 2Ag(s) + Cl2(g)
W¥kh : (a) W»{k : → CaCO3(S) CaO(s) + CO2(g)
MkVuË ¼qhk W»{k
2MgO(S) 2Mg(S) + O2(g)
*(31) W»{kûkuÃkf yLku W»{kþku»kf «r¢Þkyku yux÷u þwt ? WËknhýku ykÃkku. W»{k
(b) «fkþ : → 2AgBr(S) 2Ag(S) + Br2(g)
 (Mðk.«&™ Lkt. 9)
W»{k
2AgCl(S) 2Ag(S) + Cl2(g)
W¥kh : W»{kûkuÃkf «r¢Þk : su «r¢Þk{kt W»{kLkwt WíMksoLk ÚkkÞ Au, íkuLku
W»{k
W»{kûkuÃkf «r¢Þk fnu Au. (c) rðãwík : → 2H2O(l) 2H2(g) + O2(g)
íký¾ku
W»{kLke Mkt¿kk ‘∆’ LkeÃksLke çkksw nkuÞ Au. (35) ½Lk ÃkËkÚko 'P' yu ¾qçk Mk¾ík Au, íkuLkku WÃkÞkuøk çkktÄfk{{kt ÚkkÞ

WËk. C(S) + O2(g) → CO2(g) + ∆ Au. ßÞkhu ÃkËkÚko 'P'Lku Mk¾ík økh{ fhíkk íkuLkwt rð½xLk ÚkELku çkeòu
½Lk ÃkËkÚko yLku ðkÞw 'R' {¤u Au. ½Lk Q yu Ãkkýe MkkÚku «r¢Þk
N2(g) + 3H2(g) → 2NH3(g) + ∆
fheLku Ãkw»f¤ W»{k WíÃkÒk fhu Au yLku ÃkËkÚko 'S' ykÃku Au. ßÞkhu
C6H12O6(aq) + 6O2(g) → 6CO2(g) + 6H2O(l) + ∆ ðkÞw 'R'Lku ÃkËkÚkoLkk 'S' Lkeíkkhu÷ ÿkðý{kt ÃkMkkh fhíkk, ÃkËkÚko
W»{kþku»kf «r¢Þk : su «r¢Þk{kt W»{kLkwt þku»ký Úkíkwt nkuÞ íkuLku 'T'Lkk MkVuË yðûkuÃk {¤u Au. yk ÃkËkÚko 'T' yu «khtr¼f ÃkËkÚko
'P'Lku Mk{kLk hkMkkÞrýf ½xfku (çktÄkhýeÞ) Ähkðu Au.
W»{kþku»kf «r¢Þk fnu Au.
(a) ÃkËkÚko P þwt Au ? íkuLkwt Mkk{kLÞ Lkk{ yLku hkMkkÞrýf Mkqºk
W»{kLke Mkt¿kk ‘∆’ «r¢Þf çkksw nkuÞ Au.
ykÃkku.
WËk. CaCO3(s) + ∆ → CaO(S) + CO2(g) (b) ÃkËkÚko 'Q' þwt Au ?
N2(g) + O2(g) + ∆ → 2NO(g) (c) ðkÞw 'R' þwt Au ?
2HgO(s) + ∆ → 2Hg(l) + O2(g) (d) ÃkËkÚko 'S' þwt Au ? íkuLkk Lkeíkkhu÷ ÿkðýLku þwt fnu Au ?
1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku
(e) ÃkËkÚko 'T' þwt Au ? fwËhík{kt òuðk {¤íkk 'T'Lkk çku MðYÃkku
sýkðku.
W¥kh : (a) ÃkËkÚko P yu fìÂÕþÞ{ fkçkkuoLkux Au. íkuLkwt Mkk{kLÞ Lkk{ [qLkkLkku
ÃkÚÚkh yLku Mkqºk CaCO3 Au.
(b) ÃkËkÚko Q yu fìÂÕþÞ{ ykìõMkkEz CaO Au.
(c) ðkÞw R yu fkçkoLk zkÞkìõMkkEz CO2 Au.
(d) ÃkËkÚko S yu fìÂÕþÞ{ nkEzÙkuõMkkEz Ca(OH)2 Au. íkuLkk
LkeíkÞko ÿkðýLku [qLkkLkwt LkeíkÞwo ÿkðý fnu Au.
(e) ÃkËkÚko T yu fuÂÕþÞ{ fkçkkuoLkux Au. íku fwËhík{kt [qLkkLkk ÃkÚÚkh
yLku {kçko÷ (ykhMkÃknký) MðYÃku {¤u Au.
(36) Ãkkýe 2 : 1 Lkk «{ký{kt H : O Ähkðu Au íku Mkkrçkík fhíke
«ð]r¥k ÷¾ku.
W¥kh : yuf Ã÷kÂMxf fÃk ÷E, íku{kt íkr¤ÞuÚke çku rAÿku fhku yLku yk rAÿku{kt
hçkhLkk çkq[ çktÄ çkuMkkzku. yk hçkhLkk çkq[{kt fkçkoLk rðãwíkÄúwðku
Ëk¾÷ fhku.
J yk rðãwíkÄúwð 6 ðkuÕxLke çkìxhe MkkÚku òuzku.
J fÃkLku ÃkkýeÚke ¼hku, suÚke rðãwíkÄúwð íku{kt hnu. íku{kt çku-ºký
xeÃkkt {tË MkÕ^Þwrhf yurMkzLkk W{uhku.
J Ãkkýe ¼hu÷e çku fMkLk¤eyku ÷ku yLku íkuLku çku fkçkoLkLkk rðãwíkÄúwðku
Ãkh ŸÄe økkuXðku.
J rðãwík«ðkn [k÷w fhku yLku Úkkuzk Mk{Þ MkwÄe yk MkkÄLkkuLku
˾÷ ðøkh {qfe hk¾ku.
J çktLku rðãwíkÄúwð Ãkh ÃkhÃkkuxk òuðk {¤u Au. yk ÃkhÃkkuxk
fMkLk¤e{ktÚke ÃkkýeLkwt rðMÚkkÃkLk fhu Au.
J fìÚkkuz ÃkhLke fMkLk¤e{kt ¼uøkku ÚkÞu÷ ðkÞw, yuLkkuz Ãkh ¼uøkku
ÚkÞu÷ ðkÞw fhíkk çk{ýku òuðk {¤u Au.
J fMkLk¤e{kt ðkÞw Ãkqýo ¼hkE òÞ ÃkAe íkuLku Mkkðu[uíke Ãkqðof
Ëqh fhku.
J fìÚkkuz ÃkhLke fMkLk¤e LkSf Mk¤økíke rËðkMk¤e fu {eýçk¥ke
{qfíkkt íku yðks MkkÚku Mk¤øku Au, su nkEzÙkusLk ðkÞwLke nkshe
Ëþkoðu Au. ßÞkhu çkeS fMkLk¤e{kt ykuÂõMksLk ðkÞw Au.
ykf]rík {kxu swyku : «ð]r¥k 1.7
(37) (a) rð½xLk «r¢Þk{kt W»{k yLku «fkþLkk MðYÃk{kt ßÞkhu þÂõík
ykÃkðk{kt ykðu Au íku «r¢Þkyku {kxuLkwt yuf-yuf hkMkkÞrýf
Mk{efhý ykÃkku. (May '21)
(b) Lke[uLkk rðÄkLkku {kxu fkhýku ykÃkku.
(i) ÷ku¾tzLke ðMíkwyku WÃkh htøk ÷økkzðk{kt ykðu Au.
(ii) íku÷ yLku [hçke Ähkðíkk ¾kãÃkËkÚkkuo Ãkh LkkExÙkusLk
ðkÞwLkku {khku fhðk{kt ykðu Au.
(iii) ßÞkhu fkuÃkh MkÕVuxLkk ÿkðý{kt ÷ku¾tzLke ¾e÷eykuLku
hk¾ðk{kt ykðu Au, íÞkhu ÿkðýLkku ¼qhku htøk ykAku
ÚkkÞ Au yLku ÷ku¾tzLke ¾e÷eyku fÚÚkkE ÚkE òÞ Au.
W¥kh : (a) W»{k : CaCO3(s) D CaO(s) + CO2(g)
MkqÞo«fkþ
«fkþ : 2AgBr 2Ag + Br2
13
(b) (i) ßÞkhu ÷ku¾tzLke ðMíkw nðkLkk MktÃkfo{kt ykðu Au, íÞkhu
íkuLkwt ûkkhý ÚkkÞ Au. Ãký ßÞkhu ÷ku¾tzLke ðMíkwLke MkÃkkxe
Ãkh htøk fhðkÚke, íkuLkk Ãkh nðkLke yMkh Úkíke LkÚke.
yLku ûkkhý Úkíkwt LkÚke.
(ii) Ãkzefk{kt hnu÷ fkuEÃký ðkÞw fu ykuÂõMksLk Ëqh fhðk
C-1
{kxu LkkExÙkusLk suðk rLkr»¢Þ ðkÞwLkku {khku fhðk{kt ykðu
Au. fkhý fu ykuÂõMksLkLke økuhnkshe{kt ¾kãÃkËkÚko
çkøkzíkku LkÚke.
(iii) ÷ku¾tzyu fkìÃkh fhíkkt ðÄw Mk¢eÞ Äkíkw nkuðkÚke, íku fkìÃkh
MkÕVuxLkk ÿkðý{ktÚke fkìÃkhLkwt rðMÚkkÃkLk fhu Au, íkuÚke
ÿkðýLkku ¼qhku htøk ykAku ÚkkÞ Au. yLku ÷ku¾tzLke ¾e÷e
Ãkh fkìÃkh s{k ÚkðkLku ÷eÄu ÷ku¾tzLke ¾e÷e fÚÚkkE çkLku Au.
(38) (a) ½Lk fìÂÕþÞ{ ykuõMkkEzLku yuf Ãkkºk{kt ÷E, íku{kt Äe{u Äe{u
Ãkkýe W{uhíkk þwt ÚkkÞ Au ? íku{ktÚke çkLkíke LkeÃksLkwt hkMkkÞrýf
Mkqºk ÷¾ku.
(b) [qLkkLkk rLkíkÞko Ãkkýe{kt fkçkoLk zkÞkìõMkkEz ðkÞw ÃkMkkh fhðkÚke
þwt ÚkkÞ Au ?
(c) MnO2 + HCl → MnCl2 + Cl2 + H2O, yk Mk{efhýLku
Mk{íkwr÷ík fhku.
W¥kh : (a) fìÂÕþÞ{ ykuõMkkEz{kt Ãkkýe W{uhíkk ÍzÃkÚke «r¢Þk ÚkELku
¾qçk {kuxe {kºkk{kt W»{k WíÃkLLk ÚkkÞ Au. íku{ktÚke fìÂÕþÞ{
nkEzÙkuõMkkEz (Vkuzu÷ku [qLkku) Ca(OH)2 LkeÃks {¤u Au.
(b) [qLkkLkk Ãkkýe{kt Úkkuze {kºkk{kt fkçkoLk zkÞkuõMkkEz ðkÞw ÃkMkkh
fhíkk, íku fìÂÕþÞ{ fkçkkuoLkux çkLkðkLku ÷eÄu íku ËqrÄÞwt çkLku Au.
Ca(OH)2 + CO2 → CaCO3 + H2O
íku{kt ðÄw CO2 ÃkMkkh fhíkk ËqrÄÞkÃkýwt Ëqh ÚkkÞ Au fkhý fu
fuÂÕþÞ{ fkçkkuoLkuxLkwt fìÂÕþÞ{ nkEzÙkusLk fkçkkuoLkux{kt YÃkktíkh
ÚkkÞ Au, íku htøkrðneLk Au.
CaCO3 + H2O + CO2 → Ca(HCO3)2
(d) MnO2 + 4HCl → MnCl2 + 2H2O + Cl2
(e) su «r¢Þk{kt nkEzÙkusLk W{uhkÞ, fu ykuÂõMksLk Ëqh ÚkkÞ, íku
«r¢ÞkLku rhzõþLk «r¢Þk fnu Au.
ZnO + C → Zn + CO
(39) Lke[u ykÃku÷ rðÄkLk {kxu «r¢ÞkLkku «fkh sýkðku.
(a) þkf¼kSLkwt ¾kíkh{kt YÃkktíkh
(b) fwËhíke ðkÞwLkwt ËnLk
(c) f¤e[qLkk{kt Ãkkýe W{uhðkÚke Vkuzu÷ku [qLkku çkLku.
W¥kh : (a) þkf¼kSLkwt ¾kíkh{kt YÃkktíkh Úkðwt yu W»{kûkuÃkf yLku
rð½xLkeÞ «r¢Þk Au.
(b) fwËhíke ðkÞwLkwt ËnLkyu W»{kûkuÃkf «r¢Þk Au.
(c) íku MktÞkuøkefhý yLku W»{kûkuÃkf «r¢Þk Au.
 14 rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10
(40) Lke[u ykÃku÷ rðÄkLk {kxuLkwt hkMkkÞrýf Mk{efhý yLku «fkh sýkðku. J ßÞkhu rð½xLk «r¢Þk W»{kÚke ÚkkÞ, íkku íkuLku W»{eÞ rð½xLk
(a) {ìøLkurþÞ{Lkwt nðk{kt ËnLk fhíkk. «r¢Þk fnu Au.
økh{
(b) Ãkkýe{kt rðãwík«ðkn ÃkMkkh fhíkk. CaCO3(s) CaO(s) + CO2(g)
(c) yu{kurLkÞk yLku nkEzÙkusLk õ÷kuhkEz ðkÞwLku r{© fhíkkt, J ßÞkhu rð½xLk «r¢Þk rðãwík«ðknLke {ËËÚke fhðk{kt ykðu
C-1

W¥kh : (a) {ìøLkurþÞ{Lkwt nðk{kt ËnLk fhíkk {ìøLkurþÞ{ ykuõMkkEz yLku Au, íÞkhu íkuLku rðãwíkrð¼ksLk fnu Au.
W»{k WíÃkLLk ÚkkÞ Au. yk MktÞkuøkefhý «r¢Þk Au. rðãwíkrð¼ksLk
2H2O(l) 2H2(g) + O2(g)
2Mg(s) + O2(g) → 2MgO(s) + W»{k (44) Lke[uLkk{ktÚke fÞku VuhVkh W»{kûkuÃkf fu W»{kþku»kf «fkhLkku Au ?
(b) Ãkkýe{kt rðãwík«ðkn ÃkMkkh fhíkkt nkEzÙkusLk yLku ykuÂõMksLk (a) MkkurzÞ{ nkEzÙkuõMkkEzLku Ãkkýe{kt ÿkÔÞ fhðwt.
ðkÞw WíÃkLLk ÚkkÞ Au. yk rð½xLk «r¢Þk Au. (b) yu{kurLkÞ{ õ÷kuhkEzLku Ãkkýe{kt ÿkÔÞ fhðwt.
rðãwík«ðkn
2H2O(l) 2H2(g) + O2(g) (c) MkÕ^Þwrhf yurMkzLku {tË fhðwt.
(c) yu{kurLkÞk yLku nkEzÙkusLk õ÷kuhkEzLku r{© fhíkkt yu{kurLkÞ{ (d) VuhMk MkÕVuxLkwt rð½xLk fhðwt.
õ÷kuhkEz çkLku Au. yk MktÞkuøkefhý «r¢Þk Au. W¥kh : (a) W»{kûkuÃkf (b) W»{kþku»kf
NH3(l) + HCl(l) → NH4Cl(aq) (c) W»{kûkuÃkf (d) W»{kþku»kf
(41) fkìÃkh (II) LkkExÙuxLkk ¼qhk htøkLkk ¼qfkLku økh{ fhíkkt, fkìÃkh (45) Lke[u ykÃku÷ Ëhuf rfMMkk {kxuLkwt Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý
ykuõMkkEz (fk¤ku), ykuÂõMksLk ðkÞw yLku fÚÚkkEðkÞw X çkLku Au. yLku íku «r¢ÞkLkku «fkh sýkðku.
(a) yk «r¢ÞkLkwt Mk{íkwr÷ík Mk{efhý ÷¾ku. (a) Úk{uox «r¢Þk{kt, ykÞLko (iii) ykuõMkkEz yuÕÞwr{rLkÞ{ MkkÚku
(b) fÚÚkkE ðkÞw X Lku yku¤¾ku. «r¢Þk fheLku Ãkeøk¤u÷ ykÞLko yLku yuÕÞwr{rLkÞ{ ykuõMkkEz
(c) yk «r¢ÞkLkku «fkh sýkðku.
ykÃku Au.
(b) {ìøLkurþÞ{Lke ÃkèeLku LkkExÙkusLk ðkÞwLkk ðkíkkðhý{kt økh{
(d) ðkÞw X Lkk s÷eÞ ÿkðýLke pH fux÷e nkuE þfu Au ?(Mðk.ÃkkuÚke.)
økh{ fhíkk ½Lk {ìøLkurþÞ{ LkkExÙkEz çkLku Au. (Mðk.ÃkkuÚke.)
W¥kh : (a) 2Cu(NO3)2(s) 2CuO(s) + 4NO2(g) + O2(g) D
W¥kh : (a) Fe2O3(s) + 2Al(s) 2Fe(l) + Al2O3(s)
fkìÃkh(II) LkkExÙux fk¤ku 'X' ykuÂõMksLk yk rðMÚkkÃkLk «r¢Þk Au.
(fÚÚkkE) D
(b) 3Mg(s) + N2(g) Mg3N2(s)
(b) fÚÚkkE ðkÞw X yu LkkExÙkusLk zkÞkìõMkkEz (NO2) Au.
yk MktÞkuøkefhý «r¢Þk Au.
(c) yk «r¢Þk W»{eÞ rð½xLk Au.
(46) ÃkËkÚko 'A' yu Mk{qn 2Lkk ík¥ðLkwt ykuÂõMkzuþLk fhu Au, su rMk{uLx
(d) pH < 7 fkhý fu NO2 Ãkkýe{kt ÿkÔÞ ÚkELku yurMkrzf ÿkðý Wãkuøkku{kt ¾qçk s WÃkÞkuøke Au. yk ík¥ð nkzfk{kt Ãký nkuÞ Au.
(pH 7 Úke Lke[e) çkLkkðu Au. íkuLke Ãkkýe MkkÚkuLke «r¢ÞkÚke çkLkíkwt ÿkðý ÷k÷ r÷x{MkLku ¼qÁt
(42) yuf øk]rnýe íkuLkk ½hLku MkVuË htøk fhðk {ktøkíke níke. íku çkòh{ktÚke çkLkkðu Au. íkku ÃkËkÚko 'A' þwt Au yLku íku {kxuLkwt hkMkkÞrýf Mk{efhý
10 rføkúk f¤e [qLkku ÷kðu Au. yLku íkuLku 30 r÷xh Ãkkýe{kt ykuøkk¤u ykÃkku. (Mðk.ÃkkuÚke.)
Au. f¤e[qLkkLku Ãkkýe{kt Lkk¾íkk, íkuLku æÞkLk{kt ykðu Au fu Ãkkýe W¥kh : ÃkËkÚko 'A' yu fìÂÕþÞ{ ykuõMkkEz (CaO) Au, suLku f¤e[qLkku
økh{ Lk nkuðk Aíkkt Wf¤ðk {ktzu Au. yk yð÷kufLkLkwt fkhý ykÃkku. fnu Au.
íkuLku Mkt÷øLk Mk{efhý yLku çkLkíke LkeÃksLkwt Lkk{ ykÃkku. CaO(s) + H2O(l) → Ca(OH)2
W¥kh : ßÞkhu f¤e[qLkkLku Ãkkýe{kt W{uhðk{kt ykðu Au íÞkhu [qLkkLkwt LkeíkÞwo fìÂÕþÞ{ Ãkkýe fìÂÕþÞ{ nkEzÙkuõMkkEz
Ãkkýe (fìÂÕþÞ{ nkEzÙkuõMkkEz) çkLku Au. ykuõMkkEz (Vkuzu÷ku [qLkku)
CaO(s) + H2O(l) → Ca(OH)2(aq) + W»{k f¤e[qLkku
fìÂÕþÞ{ ykuõMkkEz Ãkkýe [qLkkLkwt LkeíkÞwO Ãkkýe (47) fu{ rMkÕðh õ÷kuhkEzLku fk¤e çkkux÷{kt Mktøkún fhðk{kt ykðu Au ?
yk «r¢Þk W»{kûkuÃkf «r¢Þk nkuðkÚke, yk ÿkðý Wf¤u Au. yk W¥kh : «fkþLke nkshe{kt rMkÕðh õ÷kuhkEzLkwt rMkÕðh yLku õ÷kurhLk{kt
[qLkkLkk LkeíkÞko ÃkkýeLku yuf rËðMk hk¾eLku. ÃkAe Lkeíkkhíkk çkkfe rð½xLk ÚkkÞ Au.
hnu÷ «ðkne MkVuË htøk fhðk {kxu ðÃkhkÞ Au. MkqÞo«fkþ
2AgCl(s) 2Ag(s) + Cl2(g)
(43) rð½xLk «r¢Þk yux÷u þwt ? W»{eÞ rð½xLk yLku rðãwík rð½xLkLkwt rMkÕðh õ÷kuhkEz rMkÕðh (hk¾kuze) õ÷kurhLk
yuf-yuf WËknhý ykÃkku. fk¤k htøkLke çkkux÷ «fkþLkk ÃkÚk{kt ˾÷ fhu Au, suÚke «fkþ
W¥kh : su «r¢Þk{kt yuf s «r¢Þf íkqxeLku çku fu íkuÚke ðÄw LkkLke-LkkLke rMkÕðh õ÷kuhkEz MkwÄe ÃknkU[e þfíkku LkÚke, íkuÚke íkuLkwt rð½xLk Úkíkwt
LkeÃks{kt VuhðkÞ Au, íku «r¢ÞkLku rð½xLk «r¢Þk fnu Au. yxfu Au.
1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku 15

(48) MktÞkuøkefhý «r¢Þk yLku rð½xLk «r¢Þk. W¥kh : (a) 2AgBr MkqÞo«fkþ 2Ag + Br2
W¥kh : MktÞkuøkefhý «r¢Þk rð½xLk «r¢Þk yk «r¢Þk VkuxkuøkúkVe{kt ðÃkhkÞ Au.
(i) su «r¢Þk{kt çku fu íkuÚke (i) su «r¢Þk{kt yuf «r¢Þf
(b) 2FeSO4 D Fe2O3 + SO2 + SO3
ðÄw ÃkËkÚkkuo MktÞkuòELku íkqxeLku çku fu íkuÚke ðÄw
(52) 5 økúk{ VuhMk MkÕVuxLkk MVrxfLku þw»f fMkLk¤e{kt økh{ fhku.

C-1
yuf LkeÃks ykÃku Au, LkkLke LkkLke rLkÃkòu ykÃku
(i) fkuE Ãký çku yð÷kufLk sýkðku.
íkuLku MktÞkuøkefhý «r¢Þk Au, íkuLku rð½xLk «r¢Þk
fnu Au. fnu Au. (ii) yk hkMkkÞrýf «r¢ÞkLkwt Lkk{ ykÃkku.
(ii) fìÂÕþÞ{ ykuõMkkEz yLku (ii) fìÂÕþÞ{ fkçkkuoLkuxLku økh{ (iii) yk «r¢Þk {kxuLkwt hkMkkÞrýf Mk{efhý ÷¾ku.
Ãkkýe MktÞkuøkefhý Ãkk{eLku fhíkkt íkuLkwt rð½xLk ÚkELku W¥kh : (i) FeSO4 Lkku ÷e÷ku htøk Ëqh ÚkkÞ Au. yLku ÷k÷kþ Ãkzíkku
yuf LkeÃks fìÂÕþÞ{ íku fìÂÕþÞ{ ykuõMkkEz fÚÚkkE ½Lk ÃkËkÚko çkLku Au.
nkEzÙkuõMkkEz çkLkkðu Au. yLku fkçkoLk zkÞkuõMkkEz (ii) yk «r¢Þk rð½xLk «r¢Þk Au.
CaO + H2O(l) → ykÃku Au. økh{
(iii) 2FeSO4(s) Fe2O3 + SO2(g) + SO3(g)
Ca(OH)2(aq) + W»{k økh{
CaCO3
(53) Lke[u ykÃku÷ ðkÞw {kxuLke ÷kûkrýf fMkkuxeyku ykÃkku. (Mðk.ÃkkuÚke.)
CaO(s) + CO2(g)
(a) CO2 (b) SO2 (c) O2 (d) H2
(49) W»{kûkuÃkf yLku W»{kþku»kf «r¢Þk (March '22)
W¥kh : (a) fkçkoLk zkÞkìõMkkEz (CO2) ðkÞwLku [qLkkLkk rLkíkÞko Ãkkýe{kt
W¥kh : W»{kûkuÃkf «r¢Þk W»{kþku»kf «r¢Þk
ÃkMkkh fhíkkt íku ËqrÄÞwt çkLku Au. íku{kt MkkurzÞ{ fkçkkuoLkux çkLku Au.
(i) su «r¢Þk{kt W»{k WíÃkLLk (i) su «r¢Þk{kt W»{kLkwt
Ca(OH)2 + CO2 → CaCO3 + H2O
Úkíke nkuÞ, íku «r¢ÞkLku þku»ký ÚkkÞ Au, íku
[qLkkLkwt rLkíkÞwO Ãkkýe
W»{kûkuÃkf «r¢Þk fnu Au. «r¢ÞkLku W»{kþku»kf
«r¢Þk fnu Au. (b) MkÕVh zkÞkìõMkkEz (SO2) ðkÞwLku yurMkrzf ÃkkuxurþÞ{
Ãkh{UøkuLkux (KMnO4)Lkk ÿkðý (òtçk÷e htøk){kt ÃkMkkh fhíkk
(ii) fìÂÕþÞ{ ykuõMkkEzLku (ii) fìÂÕþÞ{ fkçkkuoLkuxLku økh{
íku htøkrðneLk çkLku Au. fkhý fu SO2yu rhzõþLkfíkko Au.
Ãkkýe{kt W{uhíkk íku{ktÚke fhíkkt fìÂÕþÞ{ ykuõMkkEz
2KMnO4 + 2H2O + 5SO2 → K2SO4 + 2MnSO4 +
W»{k WíÃkLLk Úkíke yLku fkçkoLk zkÞkìõMkkEz
òtçk÷e htøkrðneLk 2H2SO4
nkuðkÚke, íku W»{kûkuÃkf çkLku Au, su W»{kþku»kf
(c) Mk¤økíke {eýçk¥keLku ykuÂõMksLk Ähkðíke fMkLk¤eLkk {w¾
«r¢Þk Au. CaO(s) + «r¢Þk Au. CaCO3(s)
H2O(l) → Ca(OH)2 ykøk¤ hk¾íkk, {eýçk¥keLke ßÞkuík ðÄkhu Mk¤øku Au.
+ W»{k → CaO(s) +
+ W»{k CO2(g) (d) Mk¤økíke {eýçk¥keLku nkEzÙkusLk ðkÞwLke LkSf ykðíkk íku
Äzkfk MkkÚku ËnLk Ãkk{u Au.
(50) W»{khMkkÞý Mk{efhý yux÷u þwt ? Mk{òðku.
W¥kh : {kuxk¼køkLke hkMkkÞrýf «r¢Þkyku W»{kLkwt WíMksoLk fu rðLkkþ ÃkkXâÃkwMíkf xkuÃkefLkk «&™ku Ãkk.Ãkw.ÃkkLkk Lkt. 10
ÚkkÞ Au. yk «r¢Þk yLkw¢{u W»{kûkuÃkf fu W»{kþku»kf íkhefu 1 ÃkËkÚko 'X' Lkwt ÿkðý Äku¤ðk (White Washing) {kxu ðÃkhkÞ Au.
yku¤¾kÞ Au.  (March '20)
J su Mk{efhý{kt W»{kLkk VuhVkh rðþu {krníke Mkk{u÷ nkuÞ, (i) ÃkËkÚko 'X'Lkwt Lkk{ ykÃkku yLku íkuLkwt Mkqºk ykÃkku.
íku Mk{efhýLku W»{khMkkÞý Mk{efhý fnu Au. íku{kt ËhufLke
(ii) (i){kt suLkwt Lkk{ ËþkoÔÞwt Au íku ÃkËkÚko 'X'Lke Ãkkýe MkkÚkuLke
¼kiríkf yðMÚkk Ëþkoððe yøkíÞLkwt Au.
«r¢Þk ÷¾ku.
C(s) + O2(g) → CO2(g) DH = –393.5 KJ W»{kûkuÃkf «r¢Þk
C(økúVu kEx) + 2H2(g) → CH4(g) DH = +74.25 KJ W»{kþku»kf «r¢Þk
W¥kh : (i) ÃkËkÚko 'X' yu fuÂÕþÞ{ ykuõMkkEz fu Âõðf÷kE{ yÚkðk
f¤e[qLkku Au. íkuLkwt Mkqºk CaO Au.
(51) (a) Lke[u ykÃku÷ «r¢Þk {kxuLke sYhe ÃkrhÂMÚkrík sýkðku.
2AgBr → 2Ag + Br2 (ii) Âõðf÷kE{Lke Ãkkýe MkkÚkuLke «r¢Þk :

yk «r¢ÞkLke WÃkÞkurøkíkk sýkðku. CaO(s) + H2O(l) → Ca(OH)2(aq)

(b) Lke[u ykÃku÷ hkMkkÞrýf Mk{efhý Ãkqýo fhku. Ãkkýe Vkuzu÷ku [qLkku
2FeSO4 D Fe O + (?) + (?) fuÂÕþÞ{ nkEzÙkuõMkkEz
2 3
 16
2 «ð]r¥k 1.7{kt yuf fMkLk¤e{kt yufºk Úkíkku ðkÞwLkku sÚÚkku yu çkeS
fMkLk¤e{kt yufºk Úkíkk ðkÞwLkk sÚÚkk fhíkkt çk{ýku þk {kxu Au ?
yk ðkÞwLkwt Lkk{ Ëþkoðku.
W¥kh : Ãkkýe(H2O){kt nkEzÙkusLk yLku ykuÂõMksLkLkwt {ku÷h «{ký
2 : 1 nkuÞ Au. íkuÚke, ßÞkhu ÃkkýeLkwt rðãwík rð¼ksLk fheyu Aeyu
C-1
íÞkhu nkEzÙkusLk yLku ykuÂõMksLk 2 : 1Lkk {ku÷h «{ký{kt WíÃkLLk
ÚkkÞ Au. ykÚke, nkEzÙkusLk ðkÞwLke {kºkk ykuÂõMksLk fhíkkt çk{ýe
nkuÞ Au. íkuÚke, yk ðkÞw nkEzÙkusLk Au.
1.2.3 rðMÚkkÃkLk «r¢Þk
(Displacement Reaction)
 rðMÚkkÃkLk «r¢Þkyu hkMkkÞrýf «r¢Þk Au su{kt ðÄw r¢Þkþe÷ ½xf
íkuLkk MktÞkusLkkuÚke ykuAk r¢Þkþe÷ ½xfLkwt rðMÚkkÃkLk fhu Au. Äkíkw
yLku yÄkíkw çktLku MÚkkLkktíkhý / rðMÚkkÃkLk «r¢Þkyku{kt ¼køk ÷u Au.
fkuÃkh MkÕVux ÿkðý MkkÚku ykÞLkoLke «r¢Þk
Fe(s) + CuSO4(aq) → FeSO4(aq) + Cu(s)
Pb(s) + CuCl2 (aq) → PbCl2(aq) + Cu(s)
«ð]r¥k 1.9 (Ãkk.Ãkw.ÃkkLkk Lkt. 10)
• C ÷ku¾tzLke ºký ¾e÷eyku ÷E íkuLku fk[ ÃkuÃkh ½MkeLku MkkV fhku.
C (A) yLku (B) rLkþkLk fhu÷e çku fMkLk¤eyku ÷ku, Ëhuf
fMkLk¤e{kt ykþhu 10 mL fkìÃkh MkÕVuxLkwt ÿkðý ÷ku. ÷ku¾tzLke
çku ¾e÷eykuLku Ëkuhe ðzu çkktÄeLku fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðýÚke
¼hu÷e fMkLk¤e (B){kt 20 r{rLkx {kxu [ykf]rík (b)] zwçkkzku.
Mkh¾k{ýe fhðk {kxu ÷ku¾tzLke yuf ¾e÷eLku y÷øk hk¾ku.
C 20 r{rLkx çkkË çktLku ¾e÷eykuLku fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðý{ktÚke
çknkh fkZku.
C fMkLk¤e (A) yLku (B) [ykf]rík (b)]{kt hnu÷k fkìÃkh MkÕVuxLkk
ÿkðýLkk htøkLke íkeðúíkkLke Mkh¾k{ýe fhku.
C fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðý{kt zwçkkzu÷e ¾e÷eykuLkk htøkLke
Mkh¾k{ýe y÷øk hk¾u÷e ¾e÷e MkkÚku fhku. [ykf]rík (b)].
rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10
W¥kh : fMkLk¤e A Lkku htøk fkìÃkh MkÕVuxLku ÷eÄu ½kxku ¼qhku ÚkkÞ Au. ßÞkhu
fMkLk¤e B Lkku htøk VuhMk MkÕVuxLku ÷eÄu ÷e÷ku ÚkkÞ Au.
÷ku¾tzLke ¾e÷eLku fkìÃkh MkÕVux{kt zqçkkzíkkt, Úkkuzk Mk{Þ ÃkAe,
÷ku¾tzLke ¾e÷e fÚÚkkE htøkLke ÚkkÞ Au yLku fkìÃkh MkÕVuxLkku ¼qhku
htøk ykuAku ÚkkÞ Au fkhý fu ykÞLko fkìÃkh MkÕVux{ktÚke fkìÃkhLkwt
rðMÚkkÃkLk fhu Au.
Fe(s) + CuSO4(aq) → FeSO4(aq) + Cu(s)
¼qhku ÷e÷ku
(54) çku Äkíkwyku X yLku Y yLkw¢{u XSO4 yLku Y2SO4 ûkkhku çkLkkðu Au.
XSO4Lkk ûkkhLkwt ÿkðý ¼qhk htøkLkwt Au, ßÞkhu Y2SO4 htøkrðneLk
Au. XSO4Lkkt ÿkðý{kt çkurhÞ{ õ÷kuhkEz ÿkðý W{uhíkk MkVuË
yðûkuÃk Z çkLku Au yLku íkuLke MkkÚku ûkkh çkLku Au, su ÿkðýLku ÷e÷wt
çkLkkðu Au yLku ßÞkhu çkurhÞ{ õ÷kuhkEzLkk ÿkðý{kt Y2SO4
W{uhíkk, MkVuË yðûkuÃk ZLke MkkÚku htøkrðneLk Mkk{kLÞ ûkkhLkwt ÿkðý
çkLku Au.
(a) X yLku Y Äkíkwyku fE fE Au ?
(b) XSO4Lkwt Lkk{ yLku Mkqºk ykÃkku.
(c) Y2SO4Lkwt Lkk{ yLku Mkqºk ykÃkku.
(d) MkVuË yðûkuÃk 'Z'Lkwt Lkk{ yLku Mkqºk ykÃkku.
(e) ÿkðýLku ÷e÷k htøk{kt Vuhðíkkt ûkkhLkwt Lkk{ yLku Mkqºk ykÃkku.
W¥kh : (a) Äkíkw X yu fkìÃkh (Cu) yLku Äkíkw Y yu MkkurzÞ{ (Na) Au.
(b) XSO4 yu CuSO4 fkìÃkh MkÕVux Au.
(c) Y2SO4 yu Na2SO4 MkkurzÞ{ MkÕVux Au.
(d) MkVuË yðûkuÃk 'Z' yu çkurhÞ{ MkÕVux BaSO4 Au.
(e) ÿkðýLku ÷e÷k htøk{kt Vuhðíkk ûkkhLkwt Lkk{ fkìÃkh õ÷kuhkEz
CuCl2 Au.
1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku 17

(55) rðMÚkkÃkLk yLku rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk ðå[u þwt íkVkðík Au ? yk (b) nkEzÙkusLk ðkÞw WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
«r¢Þkyku {kxuLkkt Mk{efhýku ÷¾ku. (Mðk.«&™ Lkt. 13) fkhý fu yuÕÞwr{rLkÞ{ {tË nkEzÙkuõ÷kurhf yurMkz MkkÚku
W¥kh : rðMÚkkÃkLk «r¢Þk{kt ðÄw Mkr¢Þ ík¥ð ykuAk Mkr¢Þ ík¥ðLku íkuLkk «r¢Þk fheLku yuÕÞwr{rLkÞ{ õ÷kuhkEz yLku nkEzÙkusLk ðkÞw
ûkkhLkk ÿkðý{ktÚke rðMÚkkrÃkík fhu Au. çkLkkðu Au.

C-1
WËk. Zn(S) + CuCl2(aq) → ZnCl2(aq) + Cu(s) 2Al(s) + 6HCl(aq) → 2AlCl3(aq) + 3H2(g)↑
Zn(S) + CuSO4(aq) → ZnSO4(aq) + Cu(s) yuÕÞwr{rLkÞ{ nkEzÙkuõ÷kuhef yuÕÞwr{rLkÞ{ nkEzÙkusLk
Fe(S) + CuSO4(aq) → FeSO4(aq) + Cu(s) yurMkz õ÷kuhkEz ðkÞw
ßÞkhu rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk{kt swËk swËk (rðrðÄ) MktÞkusLkLkkt (c) fkuE «r¢Þk Úkíke LkÚke.
çku Ãkh{kýwyku fu Mk{qnku yufçkeòLku rðMÚkkrÃkík fhu Au. çku swËk fkhý fu rMkÕðhyu fkìÃkh fhíkkt ykuAe Mk¢eÞ nkuðkÚke, íku
swËk MktÞkusLkku íku{Lkk ykÞLkLke yË÷kçkË÷e fheLku Lkðku MktÞkusLk fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðý{ktÚke fkìÃkhLkwt rðMÚkkLk fhíke LkÚke.
çkLkkðu Au.
Ag(s) + CuSO4(aq) → «r¢Þk Úkíke LkÚke.
WËk. NaOH(aq) + HCl(aq) → NaCl(aq) + H2O(aq) rMkÕðh fkìÃkh MkÕVux
AgNO3(aq) + NaCl(aq) → AgCl(S) + NaNO3
(58) Lke[uLkk ºký Mk{efhýku :
BaCl2(aq) + K2SO4(aq) → BaSO4(S) + 2KCl(aq)
A2O3 + 2B → B2O3 + 2A
(56) Lke[u ykÃku÷ rðÄkLk {kxu hkMkkÞrýf Mk{efhý ÷¾ku yLku ËhufLke 3CSO4 + 2B → B2(SO4)3 + 3C
hkMkkÞrýf «r¢ÞkLkku «fkh sýkðku.
3CO + 2A → A2O3 + 3C
(a) nkEzÙkusLk ykÞkuzkEzLke õ÷kurhLk ðkÞw MkkÚkuLke «r¢Þk
yk {krníkeLkk WÃkÞkuøkÚke Lke[u ykÃku÷ «&™kuLkk sðkçk ykÃkku.
ykÞkuzeLk yLku nkEzÙkuõ÷kurhf yurMkz ykÃku Au.
(a) MkkiÚke ðÄw Mk¢eÞ ík¥ð fÞw Au ?
(b) r{ÚkuLk ðkÞw nðkLkk ykuÂõMksLk{kt ËnLk Ãkk{eLku fkçkoLk
(b) MkkiÚke ykuAwt Mk¢eÞ ík¥ð fÞw Au ?
zkÞkuõMkkEz yLku Ãkkýe ykÃku Au.
(c) ykÃku÷ Mk{efhý{kt Mk{krðü «r¢ÞkLkku «fkh sýkðku.
(c) Ãkeøkk¤u÷k yuÕÞwr{rLkÞ{ ykuõMkkEz{kt rðãwík«ðkn ÃkMkkh
fhíkkt, íkuLkwt yuÕÞwr{rLkÞ{ Äkíkw yLku ykuÂõMksLk ðkÞw{kt W¥kh : (a) 'B' yu 'A' yLku 'C' çktLkuLkwt rðMÚkkÃkLk fhíke nkuðkÚke, 'B'yu
rð½xLk ÚkkÞ Au. MkkiÚke ðÄw Mk¢eÞ ík¥ð Au.
W¥kh : (a) 2HI(aq) + Cl2(g) → I2(g) + 2HCl(aq) (b) 'C' Lkwt rðMÚkkÃkLk 'A' yLku 'B' çktLku fhíke nkuðkÚke, 'C'yu

yk rðMÚkkÃkLk «r¢Þk Au. MkkiÚke ykuAwt Mk¢eÞ ík¥ð Au.

(b) CH4(g) + O2(g) → CO2(g) + 2H2O(g) + W»{k (c) ykÃku÷ Mk{efhýku rðMÚkkÃkLk «r¢Þk Au.

yk W»{kûkuÃkf «r¢Þk Au. (59) Úkkuzk Mk{Þ {kxu rMkÕðh LkkExÙuxLkk ÿkðý{kt fkìÃkhLkku íkkh {qfíkk,
rðãwíkrð¼ksLk ÿkðýLkku htøk ¼qhkþ Ãkzíkku ÷e÷ku òuðk {¤u Au. fu{ ? íku {kxuLkwt
(c) 2Al2O3(l) 4Al(s) + 3O2(g)
Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý ykÃkku.
yk rð½xLk «r¢Þk Au.
W¥kh : fkìÃkh yu rMkÕðh fhíkkt ðÄw Mk¢eÞ Äkíkw Au. ykÚke, ßÞkhu rMkÕðh
(57) Lke[uLkk Ëhuf rfMMkk {kxuLkwt yð÷kufLk yLku íku {kxuLkwt fkhý sýkðku. LkkExÙux{kt fkìÃkh {qfíkk, íku rMkÕðhLkwt rðMÚkkÃkLk fheLku fkìÃkh LkkExÙux
(a) fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðý{kt ®Íf Äkíkw W{uhíkkt, çkLkkðu Au, suLkku htøk ¼qhkþ Ãkzíkku ÷e÷ku Au.
(b) {tË nkEzÙkuõ÷kurhf yurMkz{kt yuÕÞwr{rLkÞ{ Äkíkw W{uhíkk, Cu + 2AgNO3 → Cu(NO3)2 + 2Ag
(c) fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðý{kt rMkÕðh Äkíkw W{uhíkk (Mðk.ÃkkuÚke.) ¼qhkþ Ãkzíkku ÷e÷ku
W¥kh : (a) ¼qhk htøkLkk fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðýLkku htøk ykAku ÚkkÞ Au. *(60) rMkÕðhLkk þwØefhý{kt fkìÃkh Äkíkw îkhk rMkÕðh LkkExÙuxLkk ÿkðý{ktÚke
fkhý fu ®Ífyu fkìÃkh fhíkkt ðÄw Mk¢eÞ nkuðkÚke, íku fkìÃkh rMkÕðhLke «kró rðMÚkkÃkLk «r¢Þk {khVíku ÚkkÞ Au. íku{kt Mk{krðü
MkÕVux{ktÚke ®Íf MkÕVuxLkwt ÿkðý çkLkkðu Au yLku íkuLkk Ãkh «r¢Þk ÷¾ku. (Mðk.«&™ Lkt. 14)
½Lk fÚÚkkE fkìÃkh s{k ÚkkÞ Au. W¥kh : WÃkh ykÃku÷ «r¢Þk {kxuLkwt Mk{efhý :
Zn(s) + CuSO4(aq) → ZnSO4(aq) + Cu(s) 2AgNO3 (aq) + Cu(S)  Cu(NO3)2(aq) + 2Ag(S)
®Íf fkìÃkh MkÕVux ®Íf MkÕVux fkìÃkh rMkÕðh fkìÃkh fkìÃkh rMkÕðh
(hk¾kuze) (¼qhku) (htøkrðneLk) (fÚÚkkE) LkkExÙux Äkíkw LkkExÙux Äkíkw
 18 rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10
(61) fkìÃkhLkk MktÞkusLk{ktÚke ®Íf yLku ÷uzLkwt rðMÚkkÃkLk fhíke «r¢ÞkLkwt Na2SO4(aq) + BaCl2(aq) → BaSO4(s) + 2NaCl
Mk{efhý ykÃkku. MkkurzÞ{ MkÕVux çkurhÞ÷ õ÷kuhkEz çkìrhÞ{ MkkurzÞ{
W¥kh : Zn(s) + CuSO4(aq) → ZnSO4(aq) + Cu(s) MkÕVux õ÷kuhkEz
®Íf fkìÃkh MkÕVux ®Íf MkÕVux fkìÃkh *(63) ík{u yðûkuÃkLk «r¢ÞkLkku þwt yÚko fhku Aku ? WËknhýku ykÃke
C-1

Mk{òðku. (Mðk.«&™ Lkt. 15)

Pb(s) + CuCl2 → PbCl2 + Cu(s)
fkìÃkh õ÷kuhkEz ÷ìz õ÷kuhkEz
W¥kh : su «r¢Þk{kt «r¢Þfku ðå[u «r¢Þk ÚkELku yÿkÔÞ ½Lk MktÞkusLk fu
yðûkuÃk çkLku, íku «r¢ÞkLku yðûkuÃkLk «r¢Þk fnu Au. WËk.
(62) òuzfk òuzku.
(i) ßÞkhu rMkÕðh LkkExÙuxLku {eXkLkk ÿkðý{kt W{uhðk{kt ykðu
rð¼køk-A rð¼køk-B Au, íÞkhu rMkÕðh õ÷kuhkEz (AgCl)Lkk MkVuË yðûkuÃk {¤u Au.
(1) 2Mg + O2 → 2MgO (A) rðMÚkkÃkLk AgNO3(aq) + NaCl(aq) → AgCl(S)↓ + NaNO3(S)
(2) CaCO3 → CaO + CO2 (B) huzkuûk MkVuË yðûkuÃk
(3) CuSO4(aq) + Fe(s) → (C) MktÞkuøkefhý (ii) ßÞkhu ykÞLko õ÷kuhkEz yLku yu{kurLkÞ{ nkEzÙkuõMkkEzLku
FeSO4(aq) + Cu(s) r{© fhðk{kt ykðu Au, íÞkhu ykÞLko nkEzÙkuõMkkEzLkk fÚÚkkE
yðûkuÃk {¤u Au.
(4) CuO + H2 → Cu + H2O (D) rð½xLk
FeCl3(aq) + 3NH4OH(aq) → Fe(OH)3(S) + 3NH4Cl(aq)
W¥kh : (1–C) (2–D) (3–A) (4–B) fÚÚkkE yðûkuÃk
1.2.4 rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk (iii) ßÞkhu çkurhÞ{ õ÷kuhkEzLkk ÿkðý{kt s÷eÞ MkkurzÞ{ MkÕVux
(Double Displacement Reaction) W{uhíkk, çkurhÞ{ MkÕVuxLkk MkVuË yðûkuÃk {¤u Au.
 su «r¢Þk{kt çku MktÞkusLk ðå[u «r¢Þk ÚkkÞ Au yLku çku «r¢ÞfkuLkk BaCl2(aq) + Na2SO4(aq) → BaSO4(S) ↓ + 2NaCl(aq)
ykÞLkku (ÄLkykÞLkku yLku ÉýykÞLkku)Lke ykÃk-÷u ÚkELku çku Lkðk MkVuË yðûkuÃk
MktÞkusLkku yÚkðk LkeÃkòu çkLku Au. yuðe «r¢ÞkLku rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk (64) ÄkíðeÞ ûkkh MXLku «fkþ{kt hk¾íkk íku Äkíkw M yLku ðkÞw X2{kt
fu yðûkuÃkLk «r¢Þk fnu Au. VuhðkÞ Au. Äkíkw M yu yk¼q»kýku çkLkkððk {kxu ðÃkhkÞ Au, ßÞkhu
Na2SO4(aq) + BaCl2 (aq) → BaSO4(s) + 2NaCl(aq) ðkÞw X2 yu rðhtsLk ÃkkWzh çkLkkððk {kxu ðÃkhkÞ Au. ûkkh MX
yu òíku ~Þk{ yLku ïuík VkuxkuøkúkVe{kt ðÃkhkÞ Au.
«ð]r¥k 1.10 (Ãkk.Ãkw.ÃkkLkk Lkt. 11)
(a) Äkíkw M yu þwt Au ?
• C yuf fMkLk¤e{kt ykþhu 3 mL MkkurzÞ{ MkÕVuxLkwt ÿkðý ÷ku.
(b) ðkÞw X2 yu þwt Au ?
C çkeS fMkLk¤e{kt ykþhu 3 mL çkìrhÞ{ õ÷kuhkEzLkwt ÿkðý ÷ku.
(c) ÄkíðeÞ ûkkh MXLkwt Lkk{ ykÃkku.
C çktLku ÿkðýkuLku r{© fhku (ykf]rík)
(d) fÞk çku ÿkðýkuLku r{© fhðkÚke ûkkh MXLkk yðûkuÃk {¤u Au ?
C ík{u þwt yð÷kufLk fhku Aku ?
(e) ßÞkhu ûkkh MXLku «fkþ{kt hk¾íkk fE «r¢Þk ÚkkÞ Au ? íku
{kxuLkwt Mk{efhý ykÃkku.
W¥kh : (a) Äkíkw M yu rMkÕðh (Ag) Au.
(b) ðkÞw X2 yu õ÷kurhLk (Cl2) Au.
(c) ÄkíðeÞ ûkkh MX yu rMkÕðh õ÷kuhkEz (AgCl) Au.
(d) rMkÕðh LkkExÙux (AgNO3) yLku MkkurzÞ{ õ÷kuhkEz (NaCl) Lkk
ÿkðýLku r{© fhíkk ûkkh MX (AgCl)Lkk yðûkuÃk {¤u Au.
(e) ûkkh MX (AgCl)Lku «fkþ{kt hk¾íkk íku rð½xLk «r¢Þk
ykÃku Au.
2AgCl(g)
«fkþ 2Ag + Cl
(s) 2(g)

W¥kh : Ãkkýe{kt yÿkÔÞ MkVuË ÃkËkÚkoLkwt rLk{koý ÚkkÞ Au. yk yÿkÔÞ ÃkËkÚkoLku (65) Lke[u ykÃku÷ «r¢ÞkLkku hkMkkÞrýf «r¢ÞkLkku «fkh yku¤¾ku.
yðûkuÃk fnu Au. suÚke yðûkuÃk WíÃkLLk fhíke «r¢ÞkLku, yðûkuÃkLk (a) çkurhÞ{ õ÷kuhkEzLkk ÿkðýLku fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðý MkkÚku
«r¢Þk fnu Au. r{© fhíkkt MkVuË yðûkuÃk òuðk {¤u Au.
1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku 19

(b) çkk»Ãk ðkzfe{kt fkìÃkhLkk ¼qfkLku nðk{kt økh{ fhíkk fkìÃkhLkk ykuøk¤ðwt
(b) Na(s) +S(s) Na2S(s)
¼qfkLke MkÃkkxe fk¤e Ãkzu Au.
(c) TiCl4(l) + Mg(s) → Ti(s) + MgCl2 (s)
(c) f¤e[qLkku (õðef÷kE{) Ãkkýe MkkÚku ÍzÃkÚke «r¢Þk fheLku ¾qçk
U.V.
s økh{e WíÃkLLk fhu Au. (d) H2O2(l) H2O(l) + O2(g) (Mðk.ÃkkuÚke.)
(d) fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðý{kt ÷ku¾tzLke ¾e÷eyku Lkk¾íkkt, ÿkðý W¥kh : (a) 2HgO(s) W»{k 2Hg(l) + O2(g) – rð½xLk «r¢Þk

C-1
fÚÚkkE htøkLkwt çkLku Au. ykuøk¤ðwt
(b) 2Na(s) + S(s) Na2S(s) – MktÞkuøkefhý «r¢Þk
(e) ÷e÷k htøkLkk VuhMk MkÕVuxLkk MVrxfLku økh{ fhíkk, fÚÚkkE
(c) TiCl4(l) + 2Mg(s) → Ti(s) + 2MgCl2 – rðMÚkkÃkLk «r¢Þk
½Lk ÃkËkÚko çkkfe hnu Au.
W¥kh : (a) rîrðMÚkkÃkLk yLku yðûkuÃkLk «r¢Þk (d) 2H2O2(l) U.V. 2H2O(l) + O2(g) – rð½xLk «r¢Þk
(b) MktÞkuøkefhý yLku ykuÂõMkzuþLk «r¢Þk *(69) Lke[uLkk {kxu Mk{íkkur÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý ÷¾ku yLku íku Ëhuf
(c) MktÞkuøkefhý yLku W»{kûkuÃkf «r¢Þk rfMMkk{kt «r¢ÞkLkku «fkh yku¤¾ku.
(d) rðMÚkkÃkLk «r¢Þk (a) ÃkkuxìrþÞ{ çkúku{kEz (aq) + çkìrhÞ{ ykÞkuzkEz (aq) →
(e) W»{eÞ rð½xLk «r¢Þk ÃkkuxìrþÞ{ ykÞkuzkEz(aq) + çkìrhÞ{ çkúku{kEz (aq)
(b) ®Íf fkçkkuoLkux(s) → ®Íf ykìõMkkEz(s) + fkçkoLk
(66) (a) Lke[u ykÃku÷ «r¢ÞkLkku «fkh sýkðku.
zkÞkìõMkkEz (g)
(i) AgNO3(aq) + NaCl(aq) → AgCl(s) + NaNO3(aq)
(c) nkEzÙkusLk (g) + õ÷kurhLk (g) → nkEzÙkusLk õ÷kuhkEz(g)
(ii) CaO(s) + H2O(l) → Ca(OH)2(aq)
(d) {ìøLkurþÞ{ (s) + nkEzÙkuõ÷kurhf yurMkz (aq) → {ìøLkurþÞ{
(iii) 2KClO3(s) D 2KCl(s) + 3O2(g) õ÷kuhkEz (aq) + nkEzÙkusLk (g) (Mðk.«&™ Lkt. 8)
(b) WÃkh{ktÚke fE «r¢Þk yðûkuÃkLk «r¢Þk Au ? fu{ ? W¥kh : (a) 2KBr(aq) + BaI2(aq) → 2KI(aq) + BaBr2(S)
W¥kh : (a) (i) rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk fu yðûkuÃkLk «r¢Þk «fkh : rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk
(ii) MktÞkuøkefhý «r¢Þk D
(b) ZnCO3(S) ZnO(S) + CO2(g)
(iii) W»{eÞ rð½xLk «r¢Þk «fkh : W»{eÞ rð½xLk (rðÞkusLk) «r¢Þk
(b) «r¢Þk (i) yðûkuÃkLk «r¢Þk Au, yk «r¢Þk{kt rMkÕðh (c) H2(g) + Cl2(g) → 2HCl(g)
õ÷kuhkEz (AgCl) Lkk MkVuË yðûkuÃk çkLku Au. yðûkuÃk (½Lk «fkh : MktÞkuøkefhý «r¢Þk
ÃkËkÚko) çkLkðkLku ÷eÄu, yk «r¢ÞkLku yðûkuÃkLk «r¢Þk fnu  Au. (d) Mg(s) + 2HCl(aq) → MgCl2(aq) + H2(g)
(67) MkkurzÞ{ MkÕVkEzLkk s÷eÞ ÿkðý{kt çkurhÞ{ õ÷kuhkEzLkwt yuf «fkh : rðMÚkkÃkLk «r¢Þk
xeÃkwt W{uhíkkt, MkVuË yðûkuÃk {¤u Au. yk «r¢Þk {kxuLkwt Mk{íkwr÷ík (70) Lke[u ykÃku÷ «r¢ÞkLkku «fkh yku¤¾eLku íku {kxuLkwt Mk{íkwr÷ík Mk{efhý
hkMkkÞrýf Mk{efhý ÷¾ku. yk yðûkuÃkLk «r¢ÞkLkwt çkeS Lkk{ ykÃkku.
ykÃkku. yk «r¢Þk r{©ý{kt {tË nkEzÙkuõ÷kurhf yurMkz W{uhíkkt, (a) f¤e[qLkku yLku ÃkkýeLke ðå[uLke «r¢ÞkÚke r{©ý økh{ ÚkkÞ Au.
MkVuË yðûkuÃk fu{ Ëqh ÚkkÞ Au ?
(b) çkurhÞ{ õ÷kuhkEz yLku MkkurzÞ{ MkÕVux ðå[uLke «r¢ÞkÚke
W¥kh : yk «r¢Þk {kxuLkwt Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý, yÿkÔÞ ÃkËkÚko çkLku Au.
Na2SO3(aq) + BaCl2(aq) → BaSO3(s) + 2NaCl(aq) W¥kh : (a) íku W»{kûkuÃkf «r¢Þk Au.
MkkurzÞ{ çkurhÞ{ çkurhÞ{ MkkurzÞ{ CaO + H2O → Ca(OH)2
MkÕVkEz õ÷kuhkEz MkÕVkEz õ÷kuhkEz
(b) íku rÿrðMÚkkÃkLk «r¢Þk
yk «r¢ÞkLkwt çkesw Lkk{ rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk Au. BaCl2 + Na2SO4 → BaSO4 + 2NaCl
BaSO3(s) + 2HCl(aq) → BaCl2(aq) + H2O(l) + SO2(g)
(71) yuf rðãkÚkeo ÷uz (II) LkkExÙux yLku ÃkkuxurþÞ{ ykÞkuzkEzLkk ÿkðýLku
MkVuË {tË çkurhÞ{ Ãkkýe MkÕVh r{© fhu Au, íku{ktÚke çkLkíkk yðûkuÃkLkku htøk sýkðku. yk «r¢Þk
yðûkuÃknkEzÙkuõ÷kuhef õ÷kuhkEz zkÞkuõMkkEz {kxuLkwt hkMkkÞrýf Mk{efhý ÷¾ku. yk «r¢ÞkLkwt yLÞ Lkk{ sýkðku
yurMkz(ÿkÔÞ) yLku íkuLkwt fkhý ykÃkku.
MkVuË yðûkuÃk{kt {tË nkEzÙkuõ÷kurhf yurMkz W{uhíkk Ãkkýe{kt ÿkÔÞ W¥kh : Ãke¤k htøkLkk yðûkuÃk òuðk {¤u Au.
çkurhÞ{ õ÷kuhkEz çkLkíkku nkuðkÚke, MkVuË yðûkuÃk Ëqh ÚkkÞ Au. ZnO + C → Zn + CO
(68) Lke[u ykÃku÷k Mk{efhýLku Mktíkwr÷ík fhku yLku íkuLkku «fkh sýkðku. yk «r¢ÞkLkwt çkeswt Lkk{ rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk Au. fkhý fu çku
økh{ Äkíkwyku{kt ykÞLkkuLke yË÷kçkË÷e ÚkkÞ Au.
(a) HgO(s) Hg(l) + O2(g)
 20 rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10
(72) rðMÚkkÃkLk yLku rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk
W¥kh : rðMÚkkÃkLk «r¢Þk rÿrðMÚkkÃkLk «r¢Þk
(i) su «r¢Þk yuf Ãkh{kýw fu Ãkh{kýwykuLkku Mk{qnLkwt yýw{ktÚke (i) su «r¢Þk{kt çku «r¢Þk fhíkk yýwyku{kt íkuLkk s÷eÞ ÿkðý{kt
rðMÚkkÃkLk çkeò Ãkh{kýw fu Ãkh{kýwLkk Mk{qnÚke ÚkkÞ Au, íkuLku íkuLkk Ãkh{kýwykuLkwt ykËkLk«ËkLk ÚkkÞ Au, íkuLku rîrðMÚkkÃkLk
C-1

rðMÚkkÃkLk «r¢Þk fnu Au. «r¢Þk fnu Au.

(ii) CuSO4(aq) + Zn(s) → ZnSO4(aq) + Cu(s) (ii) Na2SO4(aq) + BaCl2(aq) → BaSO4(s) + 2NaCl(aq)

*(73) ykuÂõMksLkLkwt W{uhkðwt yÚkðk Ëqh Úkðwt íkuLkk ykÄkhu Lke[uLkkt ÃkËkuLku
1.2.5 ykìÂõMkzuþLk yLku rhzõþLk
(Oxidation and Reduction)
ËhufLkkt çku WËknhý Mkrník Mk{òðku.

 ykuÂõMkzuþLk-rhzõþLk (huzkuûk) «r¢Þk yu yuf hkMkkÞrýf «r¢Þk (a) ykìÂõMkzuþLk

Au. su{kt çku «r¢ÞfkuLkk ðå[u E÷uõxÙkuLkLke ykÃk-÷u ÚkkÞ Au. (b) rhzõþLk (Mðk.«&™ Lkt. 16)
 su «r¢Þk Ëhr{ÞkLk òu ÃkËkÚko ykuÂõMksLk {u¤ðu yÚkðk nkEzÙkusLk W¥kh : (a) ykìÂõMkzuþLk : su hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt ÃkËkÚko ykuÂõMksLk
økw{kðu íkku íkuLku ykìÂõMkzuþLk «r¢Þk fnu Au. {u¤ðu yÚkðk nkEzÙkusLk økw{kðu, íkuLku ykuÂõMkzuþLk fnu Au.
W»{k
 2Cu + O2 2CuO yk «r¢Þk{kt CuLkwt ykuÂõMkzuþLk WËk. 4Na(S) + O2(g) økh{ 2Na2O(S),
ÚkkÞ Au. NaLkwt ykuÂõMkzuþLk Na2O {kt ÚkkÞ Au.
òu «r¢Þk Ëhr{ÞkLk ÃkËkÚko ykuÂõMksLk økw{kðu yÚkðk nkEzÙkusLk økh{
 2Mg(S) + O2(g) 2MgO(S),
{u¤ðu, íkku íku rhzõþLk «r¢Þk Au. Mg Lkwt ykuÂõMkzuþLk MgO {kt ÚkkÞ Au.
 CuO + H2 W»{k Cu + H2O yk «r¢Þk{kt CuLkwt hezõþ™ 2Cu(S) + O2(g)
økh{
2CuO(S)
ÚkkÞ Au. CuLkwt ykuÂõMkzuþLk CuO{kt ÚkkÞ Au.
 su ÃkËkÚko yLÞLku ykuÂõMksLk ykÃku Au yÚkðk nkEzÙkusLk {u¤ðu (b) rhzõþLk : su hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt ÃkËkÚko ykuÂõMksLk økw{kðu
Au yÚkðk íku ÃkËkÚko suLkwt ÃkkuíkkLkwt rhzõþLk ÚkkÞ Au yLku yLÞLkwt yÚkðk nkEzÙkusLk {u¤ðu, íkuLku rhzõþLk fnu Au.
ykuÂõMkzuþLk fhu Au. íkuLku ykuÂõMkzuþLkfíkko fnu Au.
WËk.
 su ÃkËkÚko Au su nkEzÙkusLk ykÃku Au yÚkðk ykuÂõMksLk «kó fhu Au økh{
CuO(S) + H2(g) Cu(S) + H2O(g)
yÚkðk íku ÃkËkÚko suLkwt ykuÂõMkzuþLk ÚkkÞ Au yLku rhzõþLk ÚkkÞ Au CuOLkwt rhzõþLk Cu {kt ÚkkÞ Au.
íkuLku rhzõþLk fíkko fnu Au. økh{
C(S) + ZnO(S) Zn(S) + CO(g)
«ð]r¥k 1.11 (Ãkk.Ãkw.ÃkkLkk Lkt. 12)
ZnOLkwt rhzõþLk Zn {kt ÚkkÞ Au.
• C 1 g íkktçkkLkku ¼qfku Ähkðíke çkk»Ãk ðkxfeLku økh{ fhku. økh{
2KClO3(S) 2KCl(S) + 3O2(g)
C ík{u þwt yð÷kufLk fhku Aku ?
KClO3Lkwt rhzõþLk KCl{kt ÚkkÞ Au.

(74) (a) Lke[u ykÃku÷ hkMkkÞrýf «r¢ÞkLkku «fkh yLku íkuLkwt Mk{íkwr÷ík
hkMkkÞrýf Mk{efhý ykÃkku.
(i) fkìÃkhLkk ¼qfktLku nðk{kt økh{ fhíkkt, fkìÃkhLkk ¼qfkLke
MkÃkkxe fk¤e çkLku Au.
(ii) çkurhÞ{ õ÷kuhkEzLkk ÿkðýLku fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðý MkkÚku
r{© fhíkk MkVuË yðûkuÃk {¤u Au.
(b) økh{ fkìÃkh ykuõMkkEz{kt nkEzÙkusLk ðkÞw ÃkMkkh fhíkk þwt
ÚkkÞ Au ? íku {kxuLkwt hkMkkÞrýf Mk{efhý ÷¾ku.
økh{
W¥kh : íkktçkkLkk ¼qfkLke MkÃkkxe Ãkh fk¤k htøkLkk fkìÃkh (II) ykuõMkkEzLkwt W¥kh : (a) (i) 2Cu(s) + O2(g) 2CuO(l)

Ãkz ò{e òÞ Au. íkuÚke íku fk¤ku ÃkËkÚko çkLku Au. yk huzkuûk «r¢Þk Au.
2Cu + O (g) økh{ 2CuO (ii) BaCl2(aq) + CuSO4(aq)→ BaSO4(s)+CuCl2(aq)
(s) 2
fÚÚkkE fk¤ku yk rÿrðMÚkkÃkLk «r¢Þk Au.
1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku
(b) ßÞkhu økh{ fkìÃkh ykuõMkkEz{kt nkEzÙkusLk ðkÞw ÃkMkkh fhðk{kt
ykðu Au, íÞkhu MkÃkkxe ÃkhLke fk¤wt Ãkz fÚÚkkE ÚkE òÞ Au
yLku fkìÃkh {¤u Au.
økh{
CuO(s) + H2(g) Cu(s) + H2O(l)
fk¤wt fÚÚkkE
*(75) yuf [¤fíkk fÚÚkkE htøkLkk ík¥ð ‘X’ Lku nðk{kt økh{ fhíkkt íku
fk¤k htøkLkwt çkLku Au. ík¥ð ‘X’ íku{s çkLkíkk fk¤k htøkLkk MktÞkusLkLkwt
Lkk{ ykÃkku. (Mðk.«&™ Lkt. 17)
W¥kh : ík¥ð ‘X’ yu fkìÃkh Au. suLku nðkLke nkshe{kt økh{ fhíkk íkuLkwt
ykuÂõMkzuþLk ÚkELku fk¤ku htøkLkku CuO MktÞkusLk ykÃku Au.
økh{
2Cu(S) + O2(g) 2CuO(S)
‘X’ fkìÃkh ykìõMkkEz (fk¤ku)
(76) fkuÃkh yLku yuÕÞwr{rLkÞ{Lkk çku Ãkkºk ík{Lku ykÃkðk{kt ykðu Au.
íku{Lku {tË HCl, {tË HNO3, ZnCl2 yLku H2O Lkk ÿkðý Ãký
ykÃkðk{kt ykðu Au. WÃkhLkk fÞk Ãkkºk{kt, yk ÿkðý hk¾e þfkþu?
 (Mðk.ÃkkuÚke.)
W¥kh : yk ÿkðýLkk Mktøkún fÞk Ãkkºk{kt fhe þfkÞ, íku {kxu yk ÿkðýLke
yk Äkíkw MkkÚkuLke «r¢ÞkLkk yÇÞkMk fhðku Ãkzu.
J fkìÃkhLke MkkÚku «r¢Þk :
(a) {tË HCl : Cu + HCl → fkuE «r¢Þk Lkne.
íkuÚke, {tË HClLku CuLkk Ãkkºk{kt hk¾e þfkÞ.
(b) {tË HNO3 : {tË HNO3 «çk¤ ykuÂõMkzuþLk fíkko
nkuðkÚke íku fkìÃkh MkkÚku «r¢Þk fhíkku nkuðkÚke, íku{kt
hk¾e þfkþu Lknª.
(c) ZnCl2 : fkìÃkh yu ®Íf fhíkkt ykuAku Mk¢eÞ nkuðkÚke
íku ZnCl2 MkkÚku «r¢Þk fhíkku LkÚke. íkuÚke íkuLku fkìÃkhLkk
Ãkkºk{kt hk¾e þfkÞ.
(d) H2O : fkìÃkh Ãkkýe MkkÚku «r¢Þk fhíkwt Lk nkuðkÚke íkuLku
fkuÃkhLkk Ãkkºk{kt hk¾e þfkÞ.
J yuÕÞwr{rLkÞ{ MkkÚku «r¢Þk :
(a) {tË HCl : yìÕÞwr{rLkÞ{ fkìÃkh MkkÚku «r¢Þk fhíkwt
nkuðkÚke, íkuLku yuÕÞwr{rLk{Lkk Ãkkºk{kt hk¾e þfkÞ Lknª.
2Al + 6HCl → 2AlCl3 + 3H2 ↑
(b) {tË HNO3 : ßÞkhu AlLkk Ãkkºk{kt {tË HNO3
hk¾ðkÚke yuÕÞwr{rLkÞ{ ykuõMkkEzLkwt yuf Míkh çkLku
Au, su yuÕÞwr{rLkÞ{Lkwt VheÚke «r¢ÞkLku yxfkðu Au.
íkuÚke íkuLku AlLkk Ãkkºk{kt hk¾e þfkÞ.
(c) ZnCl2 : Al yu ®Íf fhíkk ðÄw Mk¢eÞ nkuðkÚke ZnCl2
Lku yuÕÞwr{rLkÞ{Lkk Ãkkºk{kt Lk hk¾e þfkÞ.
2Al + 3ZnCl2 → 2AlCl3 + 3Zn
21
(d) H2O → yìÕÞwr{rLkÞ{ økh{ fu Xtzk Ãkkýe MkkÚku «r¢Þk
fhíkku LkÚke. íkuÚke ÃkkýeLku yuÕÞwr{rLkÞ{Lkk Ãkkºk{kt
hk¾e þfkÞ. yuÕÞwr{rLkÞ{ ðhk¤ MkkÚku «r¢Þk fheLku
yuÕÞwr{rLkÞ{ ykuõMkkEz yLku nkEzÙkusLk ykÃku Au.
C-1
2Al(s) + 3H2O(g) → Al2O3(s) + 3H2(g)
(77) ykuÂõMkzuþLkfíkko yLku rhzõþLkfíkko WËknhýMkrník Mk{òðku.
W¥kh : ykuÂõMkzuþLk fíkko : su ÃkËkÚko «r¢Þk{kt ykuÂõMksLk fu fkuE rðãwíkÉý
ík¥ð økw{kðu yLku nkEzÙkusLk fu fkuE rðãwíkÄLk ík¥ð {u¤ðu yLku
E÷ufxÙkuLk {u¤ðu, íkuLku ykuÂõMkzuþLkfíkko fnu Au.
• rhzõþfíkko : su ÃkËkÚko «r¢Þk{kt ykuÂõMksLk fu fkuE rðãwíkÉý
ík¥ð {u¤ðu yLku nkEzÙkusLk fu fkuE rðãwík ÄLk ík¥ð økw{kðu
yLku E÷uõxÙkuLk økw{kðu, íkuLku rhzõþfíkko fnu Au.
• H2S + Cl2 → S + 2HCl
WÃkhLkk Mk{efhý{kt õ÷kurhLk, H2S {ktÚke H {u¤ðeLku
HCl çkLkkðu Au. íkuÚke, íkuLkwt ykuÂõMkzuþLk ÚkkÞ Au yLku íkuLku
ykuÂõMkzuþLkfíkko fnu Au. íku E÷uõxÙkuLk Ãký {u¤ðu Au.
• H2S {ktÚke H Ëqh Úkíkku nkuðkÚke, íku rhzõþLkfíkko Au.
• hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt ykuÂõMkzuþLkfíkkoLkwt rhzõþLk ÚkkÞ Au
yLku rhzõþLkfíkkoLkwt ykuÂõMkzuþLk ÚkkÞ Au.
J ®Íf yLku fkìÃkh MkÕVux ðå[uLke «r¢Þk{kt
Zn + CuSO4 → ZnSO4 + Cu
J íkuLkwt ykÞkurLkf MðYÃk{kt Mk{efhý,
Zn + Cu2+ → Zn2+ + Cu
Zn yu Cu2+ Lkwt Cu {kt rhzõþLk fhu Au. yLku íkuLkwt (Zn)
ykuÂõMkzuþLk (Zn2+) ÚkkÞ Au. Znyu rhzõþLkfíkko íkhefu ðíkuo Au.
(78) Lke[u ykÃku÷ rðÄkLkku {kxu hkMkkÞrýf «r¢Þk yku¤¾ku yLku íku{Lku
ÔÞkÏÞkrÞík fhku.
(a) fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðý{kt ÷ku¾tzLkk xwfzk Lkk¾íkk íkuLkku ¼qhku
htøk Ëqh ÚkkÞ Au.
(b) ÷ku¾tzLkwt fxkððwt.
(c) ykÃkýk þheh{kt Úkíkwt ¾kuhkfLkwt Ãkk[Lk
(d) MkkurzÞ{ nkEzÙkuõMkkEzLkk ÿkðý{kt {tË nkEzÙkuõ÷kurhf yurMkz
W{uhíkkt MkkurzÞ{ õ÷kuhkEz yLku Ãkkýe çkLku Au.
(e) {uøkULkeÍ zkÞkìõMkkEzLku yuÕÞwr{rLkÞ{ ¼qfk MkkÚku økh{ fhíkkt.
W¥kh : (a) rðMÚkkÃkLk «r¢Þk : ðÄw Mk¢eÞ Äkíkw ykuAe Mk¢eÞ ÄkíkwLkwt
rðMÚkkÃkLk fhu Au yLku íkuLkwt ûkkheÞ ÿkðý ykÃku Au.
(b) ykuÂõMkzuþLk «r¢Þk : ßÞkhu ÷ku¾tzLke ðMíkwLku ÷ktçkk Mk{Þ
MkwÄe nðk{kt hk¾íkkt, íkuLkk Ãkh ÷k÷ fÚÚkkE htøkLkwt Ãkz çkLku
Au, suLku fkx fnu Au.
(c) rð½xLk «r¢Þk : fkçkkuonkEzÙuxLkwt ø÷wfkuÍ{kt YÃkktíkh ÚkkÞ Au.
 22 rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10
(d) rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk : yk «r¢Þk{kt çku MktÞkusLkku{kt «r¢ÞkÚke (81) rhzõþLk «r¢Þk yux÷u þwt ? Lke[u ykÃku÷ «r¢Þk{kt ykuÂõMkzuþLk
ykÞLkkuLke yË÷kçkË÷e ÚkELku çku Lkðk MktÞkusLkku çkLku Au. yLku rhzõþLk Ãkk{íkk ÃkËkÚkkuoLku yku¤¾ku.
(e) rðMÚkkÃkLk «r¢Þk : ðÄw Mk¢eÞ Äkíkw ykuAe Mk¢eÞ ÄkíkwLkwt (a) Fe2O3 + 2Al → Al2O3 + 2Fe
rðMÚkkÃkLk fheLku íkuLkwt ûkkheÞ ÿkðý çkLkkðu Au. (b) 2PbO + C → 2Pb + CO2
C-1

(79) þwt rðMÚkkÃkLk «r¢Þkyu huzkuûk «r¢Þk Au ? WËknhý Mkrník Mk{òðku. W¥kh : su «r¢Þk{kt nkEzÙkusLk W{uhkÞ fu ykuÂõMksLk Ëqh ÚkkÞ, íkuLku
W¥kh : Lke[uLke rðMÚkkÃkLk «r¢Þk æÞkLk{kt ÷ku. rhzõþLk «r¢Þk fnu Au.
Zn + CuSO4 → ZnSO4 + Cu (a) yk «r¢Þk{kt Fe2O3 Lkwt rhzõþLk yLku Al Lkwt ykuÂõMkzuþLk
ÚkkÞ Au.
íkuLkwt ykÞkurLkf MðYÃk{kt Mk{efhý,
(b) yk «r¢Þk{kt PbOLkwt rhzõþLk yLku C Lkwt ykuÂõMkzuþLk
Zn + Cu2+ → Zn2+ + Cu
ÚkkÞ Au.
J ynª, ®Íf Ãkh{kýw çku E÷uõxÙkuLkLkwt ËkLk fheLku ®Íf ykÞLk
(82) huzkuûk yux÷u þwt ? WËknhý Mkrník Mk{òðku.
(Zn2+) çkLkkðu Au. íkuÚke, yk ykuÂõMkzuþLk «r¢Þk Au.
W¥kh : su «r¢Þk{kt ÃkËkÚko{kt ykuÂõMksLk W{uhkÞ fu nkEzÙkusLk Ëqh ÚkkÞ
J Cu2+ çku E÷uõxÙkuLk {u¤ðeLku Cu Ãkh{kýw çkLkkðu Au. {kxu,
íkuLku ykuÂõMkzuþLk «r¢Þk fnu Au.
yk rhzõþLk «r¢Þk Au.
J su «r¢Þk{kt ÃkËkÚko{ktÚke nkEzÙkusLk W{uhkÞ fu ykuÂõMksLk
J ßÞkhu SO42–, ykuÂõMkzuþLk yLku rhzõþLk «r¢Þk{kt fkuE s Ëqh ÚkkÞ, íkuLku rhzõþLk «r¢Þk fnu Au.
VuhVkh òuðk {¤íkku LkÚke.
J su «r¢Þk{kt ykuÂõMkzuþLk yLku rhzõþLk çktLku yuf MkkÚku Úkíke
J yk{, rðMÚkkÃkLk «r¢Þk yu huzkuûk (ykuÂõMkzuþLk rhzõþLk) nkuÞ, íkuLku huzkuûk «r¢Þk fnu Au.
«r¢Þk Au. WËk : (1) ykìÂõMkzuþLk
(80) (a) fkhý ykÃkku, MkqÞo«fkþ{kt MkVuË rMkÕðh õ÷kuhkEz hk¾kuze CuO + H2 økh{ Cu + H2O
çkLku Au.
rhzõþLk
(b) fÚÚkkE htøkLkk fkìÃkhLku nðk{kt økh{ fhíkkt íku fk¤k htøkLkk
ÃkËkÚko{kt VuhVkh Au. (2) ykìÂõMkzuþLk
(c) rðMÚkkÃkLk «r¢Þk yux÷u þwt ? ZnO + C økh{ Zn + CO
(d) MktÞkuøkefhý «r¢Þk yux÷u þwt ?
rhzõþLk
(e) rhzõþLk «r¢Þk yux÷u þwt ?
(3) ykìÂõMkzuþLk
W¥kh : (a) MkqÞo«fkþ ðzu rMkÕðh õ÷kuhkEzLkwt rMkÕðh yLku õ÷kuheLk{kt
rð½xLk ÚkðkLku ÷eÄu íku hk¾kuze çkLku Au. MnO2 + 4HCl økh{ MnCl2 + 2H2O + Cl2
MkqÞo«fkþ
2AgCl 2Ag + Cl2
rhzõþLk
(b) fkìÃkhLkk ¼qfkLkwt fkìÃkh ykuõMkkEz{kt ykuÂõMkzuþLk ÚkðkLku ÷eÄu,
(83) Lke[u ykÃku÷ «r¢Þkyku{kt ykuÂõMkzuþLkfíkko yku¤¾ku.
íkuLkku htøk fk¤ku Ãkzu Au.
(a) Pb3O4 + 8 HCl → 3 PbCl2 + Cl2 + 4H2O
2Cu(s) + O2(g) → 2CuO(s)
(b) CuSO4 + Zn → Cu + ZnSO4
(c) su «r¢Þk{kt ðÄw Mk¢eÞ ík¥ð ykuAe Mk¢eÞ ík¥ðLkwt rðMÚkkÃkLk
W¥kh : (a) Pb3O4 yu ykuÂõMkzuþLkfíkko Au yk «r¢Þk{kt Pb3O4yu HClLkwt
fheLku íkuLkk MktÞkusLkku çkLkkðu Au, íku «r¢ÞkLku rðMÚkkÃkLk «r¢Þk
Cl2 {kt ykuÂõMkzuþLk fhu Au. íkuÚke íku ykuÂõMkzuþLkfíkko Au.
fnu Au.
(b) CuSO4 yu ykuÂõMkzuþLk fíkko Au fkhý fu CuSO4 yu ZnLkwt
CuSO4(aq) + Zn(s) → ZnSO4(aq) + Cu(s)
ZnSO4 {kt ykuÂõMkzuþLk fhu Au.
(d) su «r¢Þk{kt çku fu íkuÚke ðÄw ÃkËkÚkkuo ¼uøkk ÚkELku yuf ÃkËkÚko (84) ÃkËkÚko A Lku nðk{kt økh{ fhíkkt ÃkËkÚko B {¤u Au. ßÞkhu økh{
çkLkkðu Au, íkuLku MktÞkuøkefhý «r¢Þk fnu Au. B Ãkh nkEzÙkusLk ðkÞw ÃkMkkh fhðk{kt ykðu Au, íÞkhu íku VheÚke
CaO + H2O → Ca(OH)2 + W»{k A {kt VuhðkÞ Au. íkku ÃkËkÚko A yLku BLkk Lkk{ ykÃkku.
(e) su «r¢Þk{kt nkEzÙkusLk W{uhkÞ, fu ykuÂõMksLk Ëqh ÚkkÞ, íku W¥kh : ÃkËkÚko A yu fkìÃkh Au. su nðk MkkÚku økh{ fhíkkt fkìÃkh ykìõMkkEz,
«r¢ÞkLku rhzõþLk «r¢Þk fnu Au. B çkLku Au.
ZnO + C → Zn + CO 2Cu + O2 → 2CuO
1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku 23

ßÞkhu B Ãkh nkEzÙkusLk ðkÞw ÃkMkkh fhðk{kt ykðu, íÞkhu íku Cu {kt
ÃkkAku VuhðkÞ Au.
CuO(s) + H2(g) → Cu(s) + H2O(l)
(85) Lke[u ykÃku÷ Mk{efhýLkk «fkh sýkðku.
(88) hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt ykuÂõMkzuþLk yLku rhzõþLk «r¢Þk yufMkkÚku
ÚkkÞ Au. Mk{òðku.
W¥kh : ykuÂõMkzuþLk Ëhr{ÞkLk E÷uõxÙkuLk økw{kðu Au yLku rhzõþLk Ëhr{ÞkLk
E÷uõxÙkuLk {u¤ðu Au. ykuÂõMkzuþLk Ëhr{ÞkLk E÷uõxÙkuLk økw{kðLkkhLkwt
ykuÂõMkzuþLk ÚkkÞ Au Ãký E÷uõxÙkuLk {u¤ðLkkhLkwt rhzõþLk ÚkkÞ Au.

C-1
(i) A + B → C
yk{, yuf E÷ufuxÙkuLk økw{kðu Au íkus Mk{Þu yLÞ E÷uõxÙkuLk {u¤ðu Au.
(ii) A + BC → AC + B
íkuÚke yufLkwt ykuÂõMkzuþLk yLku yLÞLkwt rhzõþLk ÚkkÞ Au.
(iii) AB + CD → CB + AD
(89) Lke[u ykÃku÷ «r¢Þk{ktÚke ykuÂõMkzuþLk Ãkk{íkku ÃkËkÚko, rhzõþLk
(iv) A2O3 + 2B → B2O3 + 2A Ãkk{íkku ÃkËkÚko, ykuÂõMkzuþLkfíkko yLku rhzõþfíkko ÃkËkÚko sýkðku.
W¥kh : (i) MktÞkuøkefhý «r¢Þk (a) Fe + S → FeS
(ii) rðMÚkkÃkLk «r¢Þk (b) Ca + Cl2 → CaCl2
(iii) rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk (c) 3MnO2 + 4Al → 3Mn + 2Al2O3
(iv) huzkuûk «r¢Þk (d) Fe2O3 + 3CO → 2Fe + 3CO2
(86) hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt ÃkËkÚkoLkwt rhzõþLk ÚkÞwt, yuðwt õÞkhu W¥kh : «r¢Þk (a) (b) (c) (d)
fnuðkÞ Au ? Lke[u ykÃku÷ «r¢Þk{kt ykuÂõMkzuþLk Ãkk{íkk ÃkËkÚkoLkwt ykuÂõMkzuþLk Ãkk{íkku ÃkËkÚko Fe Ca Al CO
Lkk{ ykÃkku.
rhzõþLk Ãkk{íkku ÃkËkÚko S Cl2 MnO2 Fe2O3
ZnO + C → Zn + CO
ykuÂõMkzuþLk fíkko S Cl2 MnO2 Fe2O3
W¥kh : ßÞkhu ÃkËkÚko nkEzÙkusLk Ãkh{kýw {u¤ðu fu ykuÂõMksLk Ãkh{kýw rhfzõþLkfíkko Fe Ca Al CO
økw{kðu, íÞkhu íkuLkwt rhzõþLk ÚkÞwt, yu{ fnuðkÞ Au.
(90) ykuÂõMkzuþLk yLku rhzõþLk
WÃkh ykÃku÷ «r¢Þk{kt 'C'Lkwt ykuÂõMkzuþLk ÚkkÞ Au.
W¥kh : ykuÂõMkzuþLk rhzõþLk
(87) huzkuûk «r¢Þk{kt ykuÂõMkzuþLk yLku ykuÂõMkzuþLkfíkko ðå[uLkku MktçktÄ
(i) su «r¢Þk Ëhr{ÞkLk (i) su «r¢Þk Ëhr{ÞkLk
þwt ? WËknhý ykÃke Mk{òðku.
ík¥ð, yýw fu MktÞkusLk{kt ík¥ð, yýw fu MktÞkusLk{kt
W¥kh : ykuÂõMkzuþLk fíkko ÃkËkÚko çkeò ÃkËkÚkoLkwt ykuÂõMkzuþLk fhu Au, Ãký ykuÂõMksLk W{uhkÞ fu ykuÂõMksLk Ëqh ÚkkÞ fu
íkuLkwt rhzõþLk ÚkkÞ Au. nkEzÙkusLk Ëqh ÚkkÞ, íkuðe nkEzÙkusLk W{uhkÞ, íkuðe
WËk. «r¢ÞkLku ykuÂõMkzuþLk «r¢ÞkLku rhzõþLk fnu Au.
«r¢Þk fnu Au.
(ii) ykuÂõMkzuþLk Ëhr{ÞkLk (ii) rhzõþLk Ëhr{ÞkLk
E÷uõxÙkuLk Ëqh (økw{kðu) E÷uõxÙkuLk W{uhkÞ / {u¤ðu
yk WËknhý{kt Cu2+yu ZnLkwt Zn2+{kt ykuÂõMkzuþLk fhu Au, Ãký ÚkkÞ Au. Au.
íkuLkwt Cu {kt rhzõþLk ÚkkÞ Au. (iii) 2H2 + O2 → 2H2O, (iii) 2H2 + O2 → 2H2O,
Cu yu ykuÂõMkzuþLk fíkko Au. ßÞkhu çkeS «r¢Þk (Zn → Zn2+) H2 Lkwt ykuÂõMkzuþLk ÚkkÞ O2 Lkwt rhzõþLk ÚkkÞ Au.
Lku ykuÂõMkzuþLk «r¢Þk fnu Au. Au.

(91) ykuÂõMkzuþLk fíkko yLku rhzõþLk fíkko

W¥kh : ykuÂõMkzuþLk fíkko rhzõþLk fíkko
(i) ykuÂõMkzuþLkfíkko yLÞ ík¥ð, yýw fu MktÞkusLkLkwt ykuÂõMkzuþLk (i) rhzõþLkfíkko yLÞ ík¥ð, yýw fu MktÞkusLkLkwt rhzõþLk fhu Au.
fhu Au.
(ii) ykuÂõMkzuþLkfíkkoLkwt ÃkkuíkkLkwt rhzõþLk ÚkkÞ Au. (ii) rhzõþLkfíkkoLkwt ÃkkuíkkLkwt ykuÂõMkzuþLk ÚkkÞ Au.
(iii) ykuÂõMkzuþLkfíkko ík¥ð, yýw fu MktÞkusLk ykuÂõMksLk økw{kðu Au fu (iii) rhzõþLkfíkko ík¥ð, yýw fu MktÞkusLk ykuÂõMksLk {u¤ðu Au fu
nkEzÙkusLk {u¤ðu Au fu E÷uõxÙkuLk Mðefkhu Au. nkEzÙkusLk økw{kðu Au fu E÷uõxÙkuLk økw{kðu Au.
) → Zn(aq) + Cu(s) «r¢Þk{kt Cu ) → Cu(s)+ Zn(aq) «r¢Þk{kt Zn rhzõþLkfíkko
+ 2+ 2+ + 2+
(iv) Zn(s) + Cu(2aq (iv) Zn(s) + Cu(2aq
ykuÂõMkzuþfíkko Au. Au.
 24 rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10
(92) òuzfk òuzku.
rð¼køk-A rð¼køk-B
(1) C(s) + O2(g) → CO2(g) + D (A) ykuÂõMkzuþLk
(2) CaCO3(s) + D → CaO(s) + CO2(g) (B) rhzõþLk
C-1

(3) 2Cu(s) + O2(g) → 2CuO(s) (C) W»{kûkuÃkf

(4) ZnO(s) + C(s) → Zn(s) + CO(g) (D) W»{kþku»kf

W¥kh : (1–C) (2–D) (3–A) (4–B)

(93) òuzfk òuzku.
rð¼køk-A rð¼køk-B
(1) C(s) + O2(g) → CO2(g) (A) htøk{kt VuhVkh

(2) Zn(s) + 2HCl(aq) → ZnCl2(g) + H2(g) ↑ (B) ¼kiríkf yðMÚkk{kt VuhVkh

(3) CaO(s) + H2O(l) → Ca(OH)2(aq) + W»{k (C) íkkÃk{kLk{kt VuhVkh

(4) Zn(s) + CuSO4(aq) → ZnSO4(aq) + Cu(s) (D) ðkÞw WíÃkLLk ÚkkÞ Au.

W¥kh : (1–B) (2–D) (3–C) (4–A)

1.3 þwt ík{u hkuStËk SðLk{kt ykìÂõMkzuþLk «r¢ÞkykuLke yMkhku òuE Au ?

(Have You Observed the effects of Oxidation Reactions In Everyday Life ?)

 ykÃkýk hkuStËk SðLk{kt yLkuf ykuÂõMkzuþLk «r¢ÞkLke yMkhku òuðk
{¤u Au. fux÷ef ÄkíkwykuLku nðk{kt ¾wÕ÷e hk¾íkk ykuÂõMkzuþLkLkk
÷eÄu íkuLke MkÃkkxe Íkt¾e Ãkzu Au.
1.3.1 ûkkhý
(Corrosion)
 ðkíkkðhý{kt nksh ykuÂõMksLk, Ãkkýe, yurMkz, ðkÞw ðøkuhuLke
«r¢ÞkLku ÷eÄu ÄkíkwykuLke MkÃkkxe Íkt¾e Ãkzu Au. yk «r¢ÞkLku fkx
fnuðk{kt ykðu Au. ÷ku¾tz ykuÂõMksLk yLku ¼us MkkÚku «r¢Þk fhu
Au íÞkhu ÷k÷kþ Ãkzíkk fÚÚkkE htøkLkwt ykðhý çkLkkðu Au.
*(94) ÷ku¾tzLke ðMíkwyku Ãkh ykÃkýu htøk þk {kxu ÷økkðeyu Aeyu ?
(Mðk.«&™ Lkt. 18)
W¥kh : ÷ku¾tzLke ðMíkwykuLku htøk fhðkÚke, íku ðMíkwykuLkwt ûkkhý yxfu Au.
htøk (nðkLkku) ykuÂõMksLk yLku (¼us) ÃkkýeLku ÷ku¾tzLke MkÃkkxeLkk
MktÃkfo{kt ykðíke yxfkðu Au. suÚke ÷ku¾tzLke ðMíkwykuLkwt ûkkhý
yxfu Au.
(95) (a) ûkkhý yux÷u þwt ?
(b) ÷ku¾tzLkk ûkkhýLku þwt fnu Au ?
(c) fu{ ÷ku¾tzLkwt ûkkhý yuf økt¼eh Mk{MÞk Au ?
(d) ÷ku¾tzLkwt ûkkhý fuðe heíku yxfkðe þfkÞ ?
(e) [ktËe (rMkÕðh) yLku íkktçkwt (fkìÃkh)Lkwt ûkkhý fuðe heíku yku¤¾e
þfkÞ Au ?
W¥kh : (a) su «r¢Þk{kt Äkíkwyku nðk, ¼us, hMkkÞýku ðøkuhuLke yMkhÚke
¾hkçk ÚkE òÞ Au, íkuLku ûkkhý fnu Au.
(b) ÷ku¾tzLkk ûkkhýLku fkx fnu Au.
(c) ÷ku¾tzLkwt ûkkhý yu yuf økt¼eh Mk{MÞk Au fkhý fu íkuLkkÚke Ëh
ð»kuo fux÷kÞ xLk ÷ku¾tzLkku çkøkkz ÚkkÞ Au yLku íkuLkwt Mk{khfk{
fu çkË÷ðk {kxu ¾qçk s YrÃkÞk ðkÃkhðk Ãkzu Au.
(d) htøk fhðkÚke ÷ku¾tzLkwt ûkkhý yxfkðe þfkÞ Au.
(e) [ktËe (rMkÕðh) nðk{kt hnu÷ H2S MkkÚku «r¢Þk fheLku Ag2SLkwt
fk¤wt Ãkz çkLkkðu Au.
ßÞkhu íkktçkw (fkìÃkh) nðk{kLkk H2S MkkÚku «r¢Þk fheLku CuSLkwt
÷e÷wt Ãkz çkLkkðu Au.
(96) Mxe{hLke Ã÷uxkuLkwt ûkkhý Úkíkwt yxfkððk {kxu íkuLke WÃkh ®ÍfLkwt Ãkz
fu{ ÷økkzðk{kt ykðu Au ?
W¥kh : Ãkkýe yLku ¼usLke nkshe{kt ÷ku¾tzLke çkLku÷e Mxe{hLke Ã÷uxku
WÃkh y{wf Mk{Þ çkkË ÷k÷þ Ãkzíkku fÚÚkkE htøkLkwt Ãkz s{k ÚkkÞ
Au. íkuLku ÷ku¾tzLkwt ûkkhý fnu Au. ykÚke,÷ku¾tzLkwt ûkkhý yxfkððk
{kxu ÷ku¾tz WÃkh ÷ku¾tz fhíkkt ðÄw Mkr¢Þ ®Íf (Zn) ÄkíkwLkwt Ãkz
÷økkzðk{kt ykðu Au.
(97) (i) {kuxk¼køkLke Äkíkwyku ßÞkhu nðkLkk MktÃkfo{kt ykðu Au, íÞkhu
íkuLke MkÃkkxe Íkt¾e Ãkzu Au. yk «r¢Þk {kxu sðkçkËkh
hkMkkÞrýf ½xLkkLkwt Lkk{ ykÃkku.
(ii) fE ÃkrhÂMÚkrík{kt ÷ku¾tzLke ðMíkwykuLku ûkkhý (fkx) ÷køku Au ?
ûkkhý (fkx) {kxu sYhe ÃkrhÂMÚkríkykuLke «ð]r¥k sýkðku.
÷ku¾tzLkwt ûkkhý yxfkððk {kxuLke ÃkØríkyku sýkðku. (July '22)
1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku
W¥kh : (i) ûkkhýLku fkhýu {kuxk¼køkLke Äkíkwyku nðkLke nkshe{kt Íkt¾e
Ãkze òÞ Au.
(ii) nðk yLku ¼usLke nkshe{kt ÷ku¾tzLke ðMíkwykuLku ûkkhý
÷køku Au.
J ºký fMkLk¤e ÷ku. fMkLk¤e A{kt ÷ku¾tzLke ¾e÷eyku yLku
Ãkkýe {qfe, çku-ºký rËðMk çkq[ {khe {qfe hk¾ku. fMkLk¤e
B{kt ÷ku¾tzLke ¾e÷eyku yLku Ãkkýe, íku÷ {qfe, çku ºký rËðMk
çkq[ {khe hk¾ku. fMkLk¤e C {kt þw»f fìÂÕþÞ{ õ÷kuhkEz
yLku ÷ku¾tzLke ¾e÷eyku hk¾e, çku-ºký rËðMk çkq[ {khe {qfe
hk¾ku.
J ºký rËðMk ÃkAe yð÷kufLk fhíkkt {k÷q{ Ãkzu Au fu, fMkLk¤e
A{kt hnu÷ ÷ku¾tzLke ¾e÷eykuLkwt ûkkhý ÚkkÞ Au. fMkLk¤e
B yLku C {kt ûkkhý Úkíkwt LkÚke. su Ëþkoðu Au fu nðk yLku
¼usLke nkshe{kt ÷ku¾tzLkwt ûkkhý ÚkkÞ Au.
J ûkkhý yxfkððk {kxu r{©Äkíkw çkLkkððe, økuÕðuLkkE®Íøk,
htøk fhðk fu Ÿsý fhðwt òuEyu.
(98) Lke[u ykÃku÷ rðÄkLk {kxu fkhý ykÃkku.
(a) ÃkkýeLkk rðãwíkrð¼ksLk Ëhr{ÞkLk Ãkkýe{kt Úkkuze{kºkk{kt
yurMkz W{uhðk{kt ykðu Au.
(b) ßÞkhu fMkLk¤e{kt yu{kurLkÞ{ õ÷kuhkEzLku Ãkkýe{kt ÿkÔÞ
fhðk{kt ykðu Au, íÞkhu fMkLk¤e Xtze Ãkzu Au.
(c) ÷ku¾tzLke ðMíkwyku Ãkh htøk fhðk{kt ykðu Au.
W¥kh : (a) ykÃkýu òýeyu Aeyu fu þwØ Ãkkýe rðãwíkLkwt Mkwðknf LkÚke,
Ãký íku{kt Úkkuze {kºkk{kt yurMkz W{uhðkÚke, ÃkkýeLkwt nkEzÙkusLk
yLku ykuÂõMksLk{kt Mkh¤íkkÚke rð¼ksLk Úkíkwt nkuðkÚke íku
rðãwíkLkwt Mkwðknf çkLku Au, íkuÚke rðãwíkrð¼ksLk Ëhr{ÞkLk
yurMkz W{uhðk{kt ykðu Au.
(b) fkhý fu Ãkkýe{kt yu{kurLkÞ{ õ÷kuhkEz (NH4Cl)) W{uhðkÚke
íku ykswçkkswLkk Ãkkýe{ktÚke W»{k {u¤ðu Au. ykÚke, yk
W»{kþku»kf «r¢Þk nkuðkÚke, fMkLk¤e Xtze Ãkzu Au.
(c) ÷ku¾tzLke ðMíkwyku fkxÚke hûký (ûkkhý) ykÃkðk {kxu htøk
fhðk{kt ykðu Au.
(99) Mkh¤íkkÚke ûkkhý Lk Úkíke çku ÄkíkwykuLkk Lkk{ ykÃkku. fux÷ef ÄkíkwykuLkwt
ûkkhý ÷k¼fkhf Au. ßÞkhu fux÷ef ÄkíkwykuLkwt ûkkhý yuf økt¼eh
Mk{MÞk Au. Mk{òðku.
W¥kh : MkkuLkwt yLku Ã÷urxrLkÞ{Lkwt ûkkhý Mkh¤íkkÚke Úkíkwt LkÚke.
J yuÕÞwr{rLkÞ{Lkwt ûkkhý ÷k¼fkhf Au, fkhý fu íkuLkk ûkkhýÚke
ÄkíkwLke MkÃkkxe Ãkh yuÕÞwr{rLkÞ{ yuõMkkEzLkwt yuf hûkýkí{f
Ãkz çkLku Au, su íkuLkw VheÚke ûkkhý Úkíkwt yxfkðu Au.
J ÷ku¾tzLkwt ûkkhý yu økt¼eh Mk{MÞk Au. íkuLkkÚke Äkíkw ¾ðkE/
çkøkze òÞ Au. Ëh ð»kuo fkx ÷køke økÞu÷ ÷ku¾tz ðMíkwyku
çkË÷ðk {kxu ¾qçk {kuxe {kºkk{kt YrÃkÞk ¾[oðk Ãkzu Au.
yk{, ÷ku¾tzLkwt ûkkhýyu økt¼eh Mk{MÞk Au.
25
(100) rMkÕðh([ktËe)Lke ðMíkwykuLku fux÷kf rËðMkku MkwÄe nðk{kt ¾wÕ÷ku
hk¾íkk fk¤e Ãkzu Au. ßÞkhu íku ðMíkwykuLku xwÚkÃkuMxÚke MkkV (½Mkðk{kt)
fhðk{kt ykðu íkku íku VheÚke [f[rfík ÚkE òÞ Au. íkuyku fu{ fk¤e
Ãkzíke nþu ? íku «r¢Þk Mk{òðku. su fk¤ku ÃkËkÚko çkLku Au íkuLkwt Lkk{
yLku Mkqºk ykÃkku. (Mðk.ÃkkuÚke.)
C-1
W¥kh : rMkÕðhLke ðMíkwyku nðk{kt nksh H2S suðk MkÕVh MktÞkusLkku MkkÚku
«r¢Þk fhu Au. yk «r¢ÞkLku ûkkhý fnu Au. íkuLku [ktËe Íkt¾e Ãkze
yu{ fnuðkÞ Au. yk fk¤ku ÃkËkÚko rMkÕðh MkÕVkEz (Ag2S) Au.
1.3.2 ¾kuhkÃkýw (¾kuhwt Úkðwt)
(Rancidity)
 ßÞkhu [hçke yLku íku÷Þwõík ¾kuhkf ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe nðk{k
çknkh hk¾ðk{kt ykðu Au. íÞkhu íkuLke øktÄ yLku MðkË çkË÷kÞ Au,
íkuLku ¾kuhkÃkýwt fnuðkÞ Au. ¾kã Mkk{økúe{kt [hçke yLku íku÷Lkk
ykuÂõMkzuþLkLku ÷eÄu íku ÚkkÞ Au.
 ¾kuhkf Mkk{økúe{kt yuLxeykuÂõMkzLx W{uheLku, nðkLkk [wMík Ãkkºk{kt
¾kuhkf Mktøkúrník fheLku, LkkExÙkusLk MkkÚku nðkLku çknkh fkZeLku suðe
rðrðÄ ÃkØríkykuLkku WÃkÞkuøk fheLku ¾kuhkfLkwt ¾kuhkÃkýwt Úkíkw yxfkðe
þfkÞ Au.
*(101) íku÷ íku{s [hçkeÞwõík ¾kã ÃkËkÚkkuoLku LkkExÙkusLk ðkÞwLku ¼hðk{kt
ykðu Au ? þk {kxu ? (Mðk.«&™ Lkt. 19)(March '24)
W¥kh : LkkExÙkusLk yu ykuÂõMksLk fhíkkt ykuAku Mk¢eÞ ðkÞw Au. íku÷ yLku
[hçkeÞwõík ¾kuhkf nðk fu ykuÂõMksLkLke nkshe{kt ðkMkÞwõík çkLke
òÞ Au. Ãký yk «r¢Þk LkkExÙkusLk ÃkMkkh fhðkÚke yxfkðe þfkÞ
Au. íkuÚke, çkxkxkLke [eÃMk ðøkuhu suðe ¾kãðMíkwykuLku ÷ktçkk Mk{Þ
MkwÄe ðkMkhrník hk¾ðk {kxu LkkExÙkusLk ðkÞw MkkÚku Ãkìf (çkktÄðk{kt)
fhðk{kt ykðu Au.
*(102) Lke[u ykÃku÷ þçËkuLku yuf WËknhý ykÃke Mk{òðku.
(a) ûkkhý (b) ¾kuhkÃkýwt (Mðk.«&™ Lkt. 20)
W¥kh : (a) ûkkhý : ðkíkkðhý{kt nksh ¼us yLku ðkÞwyku suðk ÃkËkÚkkuoLke
Äkíkw MkkÚkuLke «r¢ÞkÚke ÄkíkwLkwt ûkkhý ÚkkÞ Au. yux÷u fu ÄkíkwLke
MkÃkkxeLku LkwõMkkLk ÚkkÞ Au. yk «r¢ÞkLku ûkkhý fnu Au.
• ûkkhýLkk WËknhýku :
J ÷ku¾tz ¼us{kt hnu÷ ykuÂõMksLk MkkÚku MktÞkuòELku fkx
çkLkkðu Au.
J rMkÕðh yu nðkLke nkshe{kt rMkÕðh MkÕVkEz çkLkðkLku ÷eÄu
fk¤wt Ãkzu Au.
J fkìÃkh yu nðkLke nkshe{kt fkìÃkh fkçkkuoLkux çkLkðkLku ÷eÄu
÷e÷wt Ãkzu Au.
J ûkkhýLku ÷eÄu ÄkíkwLkk ÃkËkÚkkuo suðk fu økkzeLkk ¼køkku, Ãkw÷ku,
÷ku¾tzLkk Mkr¤Þk, ðknLkku yLku hkuStËk SðLk{kt WÃkÞkuøke
ÃkËkÚkoykuLku LkwõMkkLk ÚkkÞ Au.
(b) ¾kuhkÃkýwt (huÂLMkrzxe) :
J ¾kãÃkËkÚkkuo ßÞkhu ykuÂõMksLk MkkÚku MktÃkfo{kt ykðu Au íÞkhu
íku çkøkze sðkLke «r¢ÞkLku ¾kuhkÃkýwt fnu Au.
J íkuLkk fkhýu ¾kãÃkËkÚkkuoLkku MðkË yLku ðkMk çkË÷kE òÞ Au.
 26 rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10
J çkxhLku nðk{kt ¾wÕ÷k hk¾íkk çkøkze òÞ Au, òu íkuLku ÷ktçkk J hktÄu÷k ¾kuhkfLku Lke[k íkkÃk{kLku £es{kt hk¾ðku òuEyu.
Mk{Þ MkwÄe ¾wÕ÷k{kt hk¾ðk{kt ykðu íkku íku MðkËu ¾kxk yLku J ¾kãÃkËkÚkoLku nðk[wMík Ãkkºk{kt Ãkuf (Mktøkún) fhðku òuEyu.
¾hkçk ðkMk ykÃku Au. J yuÂLxykuÂõMkzLx (BHA suðk) W{uhðk òuEyu.
J ¾kuhkÃkýwt çk[kððk {kxu íku÷ yLku [hçkeÞwõík ¾kã ÃkËkÚkkuo{kt
(105) ûkkhý yLku ¾kuhkÃkýwtLkku íkVkðík ykÃkku.
yìÂLxykuÂõMkzLx (ykuÂõMkzuþLk yxfkðLkkh) W{uhðk{kt
C-1

ykðu Au. W¥kh : ûkkhý ¾kuhkÃkýwt

(i) ûkkhý{kt Äkíkw nðk{kt (i) ¾kã ÃkËkÚko nðk{ktLkk
J ykuÂõMksLkLku W{Ëk ðkÞw LkkExÙkusLk MkkÚku çknkh fkZeLku
¾kuhkÃkýwt yxfkðe þfkÞ Au. nksh ¼us yLku ðkÞw ykuÂõMksLk MkkÚku MktÃkfo{kt
suðk ÃkËkÚkkuo MkkÚku «r¢Þk ykððkÚke íkuLkku MðkË yLku
J ¾kã ÃkËkÚkkuoLku nðk[wMík ÃkËkÚkkuo{kt Mktøkún fhðkÚke ¾kuhkÃkýwt
fheLku MkÃkkxe Ãkh MktÞkusLk ðkMk çkøkze òÞ Au.
yxfkðe þfkÞ Au.
/ Ãkz çkLkkðu Au.
J hktÄu÷k ¾kuhkfLku Lke[k íkkÃk{kLku r£s{kt {wfðkÚke, çkxkfkLke
(ii) ÷ku¾tz ¼usLke nkshe{kt (ii) {k¾ý (çkxh)Lku Mkk{kLÞ
ðuVMko suðk ¾kãðMíkwykuLkk Ãku®føk{kt nðkLku çkË÷u LkkExÙkusLk
«r¢Þk fheLku fkx çkLku Au. íkkÃk{kLku ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe
MkkÚku ¼hðkÚke, hktÄu÷ ¾kuhkf, ¾kãðMíkwykuLku MkeÄk
¾wÕ÷wt hk¾ðk{kt ykðu íkku
MkqÞo«fkþ Lk ykÃkðkÚke yLku BHA (çÞwrx÷uxuz nkEzÙkuÂõMk
çkøkze òÞ Au.
yurLkMkkuÕk) yLku BHT (çÞwrx÷uxuz nkEzÙkuÂõMk xkuÕÞwELk)
suðk yuÂLxykuÂõMkzLx W{uhðkÚke ¾kuhkÃkýw yxfkððkLke (iii) ûkkhý yxfkððk {kxu (iii) ¾kã ÃkËkÚkoLku ¾kuÁt Úkíkwt
ÃkØríkyku Au. ÄkíkwLku htøk fhðku, ÄkíkwLku yxfkððk {kxu íku{kt
(103) ¾kuhkÃkýwt yux÷u þwt ? ¾kuhkÃkýwt yxfkððk {kxu fuðk «fkhLkk ÃkËkÚkoLkku
Ÿsý fhðwt fu r{©Äkíkw yuÂLxykuÂõMkzLx W{uhðk
WÃkÞkuøk ÚkkÞ Au ? ¾kuÁt Úkíkwt yxfkððkLke fkuE Ãký ºký ÃkØríkyku çkLkkððe òuEyu. òuEyu, nðk [wMík Ãkkºk{kt
ykÃkku. Mktøkún fhðku òuEyu.
W¥kh : ¾kuhkf{kt nksh íku÷ yLku [hçkeLkwt Äe{u Äe{u ykuÂõMkzuþLk ÚkðkLku (106) Lke[u ykÃku÷ hkMkkÞrýf Mk{efhýku ÃkhÚke hkMkkÞrýf «r¢ÞkLkk
÷eÄu ¾kuhkf{kt ¾hkçk ðkMk yLku MðkË ykðu Au, íkuLku ¾kuÁt ÚkÞwt «fkh yku¤¾e çkíkkðku. (Aug '20)
yu{ fnuðk{kt ykðu Au. W»{k
(i) CuO + H2 Cu + H2O
J ¾kuhkfÃkýwt (ykìÂõMkzuþLk) yxfkððk {kxu W{uhðk{kt ykðíkk
hMkkÞýkuLku yuÂLxykìÂõMkzLx fnu Au. LkkExÙkusLk ðkÞw, BHA (ii) Pb(s) + CuCl2(aq) → PBCl2(aq) + Cu(s)
yLku BHT suðk yuÂLxykuÂõMkzLxLkku WÃkÞkuøk ¾kuÁt Úkíkwt (iii) CH4 + (g) + 2O2(g) → CO2(aq) + 2H2O(g)
yxfkððk {kxu ÚkkÞ Au.
(iv) C(s) + O2(g) → CO2(g)
J ¾kuÁt Úkíkwt yxfkððk {kxuLke ÃkØríkyku : W»{k
(v) CaCO3(s) CaO(s) + CO2(g)
(i) ¾kãÃkËkÚkoLku nðk[wMík ðkMký{kt hk¾ðwt òuEyu.
(ii) hktÄu÷k ¾kuhkfLku ¾qçk Lke[k íkkÃk{kLku £es{kt hk¾ðkÚke. (vi) Na2SO4(ag) + BaCl2(aq) → BaSO4(aq) + 2NaCl(aq)
(iii) ðìVMko, çkxkxkLke [eÃMk suðk ¾kuhkfLkk Ãku®føk{kt nðkLku W¥kh : (i) rðMÚkkÃkLk «r¢Þk
çkË÷u LkkExÙkusLk ðkÞwLkku {khku fhðku òuEyu. (ii) rðMÚkkÃkLk «r¢Þk
(104) (i) ¾kuhkÃkýwt þçË Mk{òðku. ¾kuÁt Úkðk {kxu sðkçkËkh hkMkkÞrýf (iii) ykìÂõMkzuþLk «r¢Þk
«r¢ÞkLkk «fkhLkwt Lkk{ yLku íkuLke ÔÞkÏÞk ykÃkku. (iv) ykìÂõMkzuþLk «r¢Þk
(ii) ¾kuhkfLkwt ¾kuÁt Úkíkwt yxfkððk {kxuLke ÃkØríkyku sýkðku. (v) rð½xLk «r¢Þk
 (Aug '20)
(vi) yðûkuÃkLk «r¢Þk
W¥kh : (i) ßÞkhu [hçke yLku íku÷ Þwõík ¾kãÃkËkÚkkuLo kwt ykuÂõMkzuþLk ÚkkÞ Au,
íÞkhu ¾kuhkf ¾kuhku yux÷u fu íkuLke ðkMk yLku MðkË çkË÷kÞ
ÃkkXâÃkwMíkf xkuÃkefLkk «&™ku Ãkk.Ãkw.ÃkkLkk Lkt. 13
Au íkuLku ¾kuhkÃkýwt fnu Au. 1 ßÞkhu fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðý{kt ykÞLkoLke ¾e÷e zwçkkzðk{kt ykðu
J yk «r¢Þkyu ykuÂõMkzuþLk «r¢Þk Au. íÞkhu fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðýLkku htøk þk {kxu çkË÷kÞ Au ?
J su «r¢Þk{kt ¾kãÃkËkÚko{kt hnu÷ íku÷ yLku [hçkeLkwt Äe{u Äe{u W¥kh : fkhý fu ÷ku¾tzyu fkuÃkh fhíkk ðÄw Mk¢eÞ Au. íku fkìÃkh MkÕVuxLkk
ykuÂõMkzuþLk ÚkðkLku ÷eÄu íkuLkku MðkË yLku ðkMk çkøkze òÞ s÷eÞ ÿkðý{ktÚke fkìÃkh ÄkíkwLkwt rðMÚkkÃkLk fhu Au. íkuÚke fkìÃkh
Au, íkuLku ¾kuÁt Úkðwt yu{ fnuðkÞ Au. MkÕVuxLkku ¼qhku htøk Ëqh ÚkELku VuhMk MkÕVuxLkku ÷e÷ku htøk ykÃku Au.
(b) ¾kuÁt Úkíkwt yxfkððk {kxu : Fe(s) + CuSO4(aq) → FeSO4(aq) + Cu(s)
1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku 27

2 «ð]r¥k 1.10{kt ËþkoÔÞk rMkðkÞLke fkuE yuf rîrðMÚkkÃkLk «r¢ÞkLkwt 3 Lke[u Ëþkoðu÷ «r¢Þk{kt ykuÂõMkzuþLk Ãkk{íkk yLku rhzõþLk Ãkk{íkk
WËknhý ykÃkku. ÃkËkÚkkuoLku yku¤¾ku.
W¥kh : (i) 2NaOH(aq) + H2SO4(aq) → Na2SO4(aq) + 2H2O(l) (i) 4Na(s) + O2(g) → 2Na2O(s)

MkkurzÞ{ MkÕ^Þwrhf MkkurzÞ{ MkÕVux Ãkkýe (ii) CuO(s) + H2(g) → Cu(s) + H2O(l)

C-1
nkEzÙkuõMkkEz yurMkz W¥kh : (i) MkkurzÞ{ (Na)Lkwt ykuÂõMkzuþLk yLku ykuÂõMksLkLkwt rhzõþLk
(ii) Pb(NO3)2 + 2HCl(aq) → PbCl2(s) + 2HNO3(aq) ÚkkÞ Au.
÷uz LkkExÙux nkEzÙkuõ÷kurhf ÷uz õ÷kuhkEz LkkErxÙf (ii) fkìÃkh ykuõMkkEzLkwt fkìÃkh{kt rhzõþLk yLku nkEzÙkusLk
yurMkz yurMkz (H2)Lkwt ykuÂõMkzuþLk{kt ÚkkÞ Au.

xqtfsðkçke «&™ku W¥kh : yk huzkuûk «r¢Þk Au. su{kt Fe2+Lkwt Fe3+ ykÞLk{kt ykuÂõMkzuþLk
ÚkkÞ Au. ßÞkhu SO42– Lkwt SO2 {kt rhzõþLk ÚkkÞ Au.
 Lke[uLkkt «&™kuLkk xqtf{kt W¥kh ÷¾ku.
(9) fkxLkwt Mkqºk ykÃkku.
(1) Be2C + X H2O → Y Be (OH)2 + CH4 yk «r¢Þk{kt X
yLku Y Lkwt {qÕÞ sýkðku. W¥kh : Fe2O3 . xH2O yu fkxLkwt Mkqºk Au.
W¥kh : ykÃku÷ Mk{efhýLku Mktíkwr÷ík fhíkkt, (10) fkx ÷køkðk {kxuLkk sðkçkËkh Ãkrhçk¤ku sýkðku.
Be2C + 4H2O → 2Be(OH)2 + CH4 W¥kh : ykuÂõMksLk yLku ¼us fkx ÷køkðk {kxu sðkçkËkh Ãkrhçk¤ku Au.
ßÞkt X = 4 yLku Y = 2 Au. (11) W{Ëk Äkíkwyku yux÷u þwt ?
(2) Zn(s) + H2SO4(aq) → ZnSO4(X) + H2(y) {kt X yLku W¥kh : su Äkíkw fkuEÃký íkkÃk{kLku «r¢Þk fhíke LkÚke, íkuLku W{Ëk Äkíkw fnu Au.
Y þwt Au ? W.Ëk. MkkuLkwt, Ã÷urxrLkÞ{.
W¥kh : Zn(s) + H2SO4(aq) → ZnSO4(aq) + H2(g) {kxu X = aq (12) hMkkÞýku{kt çktÄ çkLkðwt yLku íkqxðwt þwt Au ?
yLku Y = g Au. W¥kh : hMkkýku{kt çktÄ çkLkðwt yLku íkqxðwtyu hkMkkÞrýf «r¢Þk fnu Au.
(3) EÚkuLkku÷Lku EÚkuLkkuEf yurMkz MkkÚku Mkktÿ H2SO4 MkkÚku økh{ fhíkkt (13) nkEzÙkusLk rhzõþLkfíkko íkhefu nkuÞ íkuðe yuf «r¢Þk ykÃkku. ?
EÚkkE÷ yurMkxux çkLku Au, íku {kxuLkwt Mk{íkwr÷ík Mk{efhý ykÃkku. W¥kh : CuO + H2 → Cu + H2O
Mkktÿ
W¥kh : CH3COOH + CH 3 CH 2 OH H2SO4 (14) ÷uz(II) LkkExÙkEz{kt (II) þwt Ëþkoðu Au ?
(EÚkuLkkuEf yurMkz) (EÚkuLkku÷) W¥kh : íku ÷uzLke MktÞkusfíkk (ykuÂõMkzuþLk yðMÚkk) 2+ Au, yu{ Ëþkoðu
CH3COOCH2CH3 + H2O Au. yLku íku 2+ ykÞLkku çkLkkðu Au.
(EÚkkE÷ yurMkxux)
(15) Fe(s) + CuSO4(aq) → FeSO4(aq) + Cu(s), yk fÞk
(4) «fkþMkt&÷u»kýLku fu{ W»{kþku»kf «r¢Þk fnu Au ? «fkhLke «r¢Þk Au ?
W¥kh : fkhý fu «fkþMkt&÷u»ký Ëhr{ÞkLk ÷e÷e ðLkMÃkríkyku MkqÞo«fkþLkk W¥kh : yk «r¢Þk rðMÚkkÃkLk «fkhLke Au.
MðYÃk{kt W»{kLkwt þku»ký fhu Au.
(16) CuO(s) + Zn(s) → ZnO(s) + Cu(s) {kt ykuÂõMkzuþLk yLku
(5) fu{ rîrðMÚkkÃkLk «r¢ÞkLku yðûkuÃkLk «r¢Þk Ãký fnu Au ? rhzõþLk Ãkk{íkku ÃkËkÚko sýkðku.
W¥kh : fkhý fu yk «r¢Þk{kt yðûkuÃk çkLku Au. W¥kh : yk «r¢Þk{kt ®ÍfLkwt ykuÂõMkzuþLk ®Íf ykuõMkkEz{kt yLku fkuÃkh
BaCl2(aq) + PbSO4(aq) → BaSO4(s) + PbCl2(aq) ykuõMkkEzLkwt rhzõþLk fkìÃkh{kt ÚkkÞ Au.
yðûkuÃk (17) fu{ çkxkxkLke [eÃMkLku LkkExÙkusLk ðkÞw MkkÚku Ãkzefk{kt ¼hðk{kt
(6) MnO2(s) + 4HCl → MnCl2(aq) + Cl2(g) + 2H2O(l) ykðu Au ?
yk «r¢Þk{ktÚke ykuÂõMkzuþLkfíkko fÞku Au ? W¥kh : çkxkxkLke [eÃMkLkwt ykuÂõMkzuþLk yxfkððk {kxu, íku{kt LkkExÙkusLk
W¥kh : MnO2 yu ykuÂõMkzuþLkfíkko Au. ðkÞwLkku {khku [÷kððk{kt ykðu Au.
(7) Fe2O3 + 3CO → 2Fe + 3CO2, {kt rhzõþLkfíkko fÞku Au ? (18) fu{ rMkÕðh ([ktËe)Lke ðMíkwyku nðk{kt Úkkuzk Mk{Þ hk¾íkk fk¤e
W¥kh : CO yu rhzõþLkfíkko Au. Ãkzu Au ?
(8) 2FeSO4(s) → 2Fe2O3(s) + SO2(g) + SO3(g), yk «r¢Þk W¥kh : rMkÕðh ([ktËe)Lkwt ykuÂõMkzuþLk Ag2S {kt nðk{kLkk H2SLku ÷eÄu
huzkuûk «r¢Þk Au ? fkhý ykÃkku. ÚkkÞ Au.
 28 rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10
(19) ÷ku¾tzLkwt fxkðwt fu ÷ku¾tzLkwt Ãkeøk¤ðwt, yk çku {ktÚke hkMkkÞrýf VuhVkh (32) ÷ku¾tzLke ¾e÷eLku CuSO4 Lkk ÿkðý{kt Lkk¾íkkt þwt ÚkkÞ Au ?
þu{kt ÚkkÞ Au ? W¥kh : ÷ku¾tzLkwt rðMÚkkÃkLk ÚkðkÚke ÷ku¾tzLke ¾e÷eyku fÚÚkkE çkLku Au, ßÞkhu
W¥kh : ÷ku¾tzLkwt fxkðwtyu hkMkkÞrýf VuhVkh VuhVkh Au. fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðý{kt fkìÃkhLkwt rðMÚkkÃkLk ÚkðkÚke íku ÿkðýLkku
(20) hkMkkÞrýf Mk{efhýLku Mk{íkwr÷ík fhíke ð¾íku fÞku rLkÞ{ æÞkLk{kt htøk ykAku ÚkkÞ Au.
hk¾ðku òuEyu ? (33) rîrðMÚkkÃkLk «r¢ÞkLkwt WËknhý ykÃkku.
C-1

W¥kh : ÿÔÞMkt[ÞLkku rLkÞ{, hkMkkÞrýf «r¢Þk Ëhr{ÞkLk ÿÔÞLkwt MksoLk W¥kh : Na2SO4(aq) + BaCl2(aq) → BaSO4(s) + 2NaCl(aq)
fu rðLkkþ Úkíkku LkÚke. yk rLkÞ{ æÞkLk{kt hk¾ðku òuEyu. (34) MktÞkuøkefhý «r¢ÞkLkwt yuf WËknhý ykÃkku.
(21) ¼kiríkf yLku hkMkkÞrýf VuhVkhLkku {wÏÞ íkVkðík sýkðku. W¥kh : 2CO(g) + O2(g) → 2CO2(g)
W¥kh : ¼kiríkf VuhVkh{kt fkuE Lkðku ÃkËkÚko çkLkíkku LkÚke, Ãkhtíkw ÃkËkÚkoLke (35) yu{kurLkÞkLke O2 MkkÚkuLke «r¢Þk {kxuLkwt Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf
¼kiríkf ÂMÚkrík çkË÷kÞ Au. ßÞkhu hkMkkÞrýf VuhVkh{kt Lkðku Mk{efhý ÷¾ku.
ÃkËkÚko çkLku Au.
W¥kh : 4NH3(g) + 3O2(g) → 2N2(g) + 6H2O(l)
(22) çkhVLkwt Ãkeøk¤ðwt fu ËqÄ{ktÚke Ënª çkLkðwt, yk çktLku{ktÚke hkMkkÞrýf
yu{kurLkÞk ykuÂõMksLk LkkExÙkusLk Ãkkýe
VuhVkh fE «r¢Þk{kt ÚkkÞ Au ?
(36) Ãkkýe yLku fkçkoLk zkÞkìõMkkEz ßÞkhu Mk{kLk «{ký{kt «r¢Þk fhu
W¥kh : ËqÄ{ktÚke Ënª çkLkðwt yu hkMkkÞrýf VuhVkh Au. yLku çkhVLkwt Ãkeøk¤ðwt
Au, íÞkhu fE fE LkeÃks {¤u Au ?
¼kiríkf VuhVkh Au.
(23) ZnCO3 Lku nðkLke økuhnkshe{kt økh{ fhíkkt þwt ÚkkÞ Au ? íkuLkwt
W¥kh : ßÞkhu ÃkkýeLkk 6 yýwyku yLku fkçkoLk zkÞkìõMkkEzLkk 6 yýwyku
Mk{efhý ykÃkku. yufçkeò MkkÚku «r¢Þk fhu Au, íÞkhu ø÷wfkuÍ yLku ykuÂõMksLk ðkÞw
çkLku Au.
W¥kh : ZnO(s) yLku CO2(g) çkLku Au.
6CO2+ 6H2O → C6H12O6 + 6O2
ZnCO3 D ZnO(s) + CO2(g) çkLku Au.
(37) «r¢Þfku P yLku Q yufçkeò MkkÚku «r¢Þk fheLku LkeÃks ®Íf
(24) {eýçk¥keLkwt Mk¤økðwt yu fuðku VuhVkh Au ? ¼kiríkf fu hkMkkÞrýf?
õ÷kuhkEz yLku nkEzÙkusLk ðkÞw ykÃku Au. íkku P yLku Q þwt nþu ?
W¥kh : {eýçk¥keLkwt Mk¤økðwt yu ¼kiríkf íku{s hkMkkÞrýf VuhVkh Au.
W¥kh : «r¢Þf P yu ®Íf Äkíkw yLku Q yu nkEzÙkuõ÷kurhf yurMkz nþu.
(25) ÷uz LkkExÙux yLku ÃkkuxurþÞ{ ykÞkuzkEzLkk ÿkðýLku r{© fhíkk
Zn + 2HCl → ZnCl2 + H2
Úkíke «r¢ÞkLkwt hkMkkÞrýf Mk{efhý ykÃkku.
(38) fr¤[qLkkLku Ãkkýe{kt W{uhíkkt hkMkkÞrýf heíku þwt ÚkkÞ Au ?
W¥kh : Pb(NO3)2 + 2KI → 2KNO3 + PbI2
økh{ W¥kh : f¤e[qLkk yu CaO Au. íkuLku Ãkkýe{kt W{uhíkk, MktÞkuøkefhý «r¢Þk
(26) FeSO4(s) Fe2O3(s) + SO2(g) + SO3(g) Lkwt
ÚkkÞ Au yLku fuÂÕþÞ{ nkEzÙkuõMkkEz MkkÚku Ãkw»f¤ «{ký{kt W»{k
Mk{íkwr÷ík Mk{efhý ÷¾ku.
økh{
WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
W¥kh : 2FeSO4(s) Fe2O3(s) + SO2(g) + SO3(g)
CaO + H2O → Ca(OH)2 + W»{k
(27) fwËhík{ktÚke {¤íkk õ÷kuhkEz fu ykuõMkkEz{ktÚke ÄkíkwLkwt rLk»f»koý
(39) nkEzÙkusLkLku ykìÂõMksLk MkkÚku ËnLk fhíkk Ãkkýe çkLku Au yLku ÃkkýeLkwt
fE hkMkkÞrýf «r¢ÞkÚke ÚkkÞ Au ?
rðãwík rð¼ksLk fhíkkt nkEzÙkusLk yLku ykìÂõMksLk WíÃkÒk ÚkkÞ Au.
W¥kh : rðãwíkrð¼ksLk «r¢ÞkÚke fwËhík{ktÚke {¤íkk õ÷kuhkEz fu íkku «Úk{ rfMMkk yLku çkeò rfMMkk{kt Úkíke «r¢ÞkLkku «fkh sýkðku.
ykuõMkkEz{ktÚke ÄkíkwLkwt rLk»f»koý ÚkkÞ Au.
W¥kh : «Úk{ «r¢Þk{kt MktÞkuøkefhý «r¢Þk Au. ßÞkhu çkeò rfMMkk{kt rð½xLk
(28) nkEzÙkusLk ÃkìhkuõMkkEzLku htøkeLk çkkìx÷{kt fu{ hk¾ðk{kt ykðu Au? «r¢Þk Au.
W¥kh : MkqÞo«fkþLke nkshe{kt nkEzÙkusLk ÃkìhkuõMkkEzLkwt rð½xLk H2O yLku (40) ïkMkkuåAðkMk Ëhr{ÞkLk Úkíke «r¢ÞkLkwt hkMkkÞrýf Mk{efhý ykÃkku.
O2 {kt ÚkkÞ Au. íku yxfkððk {kxu íkuLku htøkeLk çkkux÷{kt hk¾ðk{kt
íkuLkku «fkh sýkðku. íkuLkwt yLÞ WËknhý ykÃkku.
ykðu Au.
W¥kh : C6H12O6 + 6O2 → 6CO2 + 6H2O + þÂõík
(29) fkìÃkhLkk ðkMkýkuLku nðk{kt ¾wÕ÷k hk¾íkkt íkuLke [{f fu{ økw{kðu Au ?
yk W»{kûkuÃkf «r¢Þk Au. íku{ktÚke ¾qçk {kuxe {kºkk{kt W»{k (Qòo)
W¥kh : fkhý fu ûkkhýLku fkhýu fkìÃkh Ãkh ÷e÷wt Ãkz s{k ÚkkÞ Au.
WíÃkLLk ÚkkÞ Au.
(30) 'A' yu [{fíkwt htøkeLk ík¥ð Au, suLku nðk{kt økh{ fhíkk fk¤k
þkf¼kSLkwt rð½xLk ÚkELku ¾kíkh çkLkðwt, yu Ãký W»{kûkuÃkf «r¢Þk Au.
htøkLkwt çkLku Au. íkku yk ík¥ð 'A' yLku fk¤k htøkLkk ÃkËkÚkoLkwt Lkk{
(41) W»{kþku»kf yLku rð½xLk çktLku «r¢Þk{kt su{kt Úkíke nkuÞ, íkuLkwt
sýkðku.
WËknhý ykÃkku.
W¥kh : ík¥ð 'A' yu fkìÃkh yLku fk¤k htøkLkku ÃkËkÚko fkìÃkh ykuõMkkEz
CuO Au. W¥kh : Lke[u ykÃku÷k «r¢Þk{kt òuðk {¤u Au :
økh{
(31) WLkk¤k{kt ËqÄLku ykuhzk{kt ¾wÕ÷k hk¾íkk þwt ÚkkÞ Au ? CaCO3(s) CaO(s) + CO2(g)
økh{
W¥kh : íkuLkwt ykuÂõMkzuþLk ÚkðkÚke, ËqÄLke ðkMk yLku MðkË çkøkze òÞ Au. ZnCO3(s) ZnO(s) + CO2(g)
1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku 29

(42) Lke[u ykÃku÷ «r¢ÞkLke LkeÃkòu yLku «r¢ÞkLkku «fkh sýkðku. (7) W»{kþku»kf «r¢Þk
Na2SO4 + BaCl2 → (?) W¥kh : su «r¢Þkyku{kt W»{k þku»kkíke nkuÞ, íkuðe «r¢ÞkLku W»{kþku»kf
W¥kh : ykÃku÷ «r¢ÞkLke LkeÃkòu BaSO4 yLku NaCl Au. «r¢Þk fnu Au.
Na2SO4 + BaCl2 → BaSO4 + 2NaCl (8) rð½xLk «r¢Þk
yk «r¢Þk rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk Au. su «r¢Þk{kt fkuE yuf ÃkËkÚkoLkwt rð½xLk ÚkE çku fu íkuÚke ðÄw ÃkËkÚkkuo

C-1
W¥kh :
(43) ®Íf ykìõMkkEzLku fkçkoLk MkkÚku økh{ fhíkkt ®Íf Äkíkw yLku fkçkoLk {¤u, íkuLku rð½xLk «r¢Þk fnu Au.
{kìLkkuõMkkEz çkLku Au. yk «r¢Þk {kxuLkwt Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf (9) W»{eÞ rð½xLk
Mk{efhý ykÃkku. íku{s yk «r¢Þk{kt ykuÂõMkzuþLkfíkko yLku W¥kh : W»{kLke {ËËÚke fhðk{kt ykðíke rð½xLk «r¢ÞkLku W»{eÞ rð½xLk
rhzõþLkfíkko sýkðku. fnu Au.
W¥kh : Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý : ZnO + C → Zn + CO (10) rðMÚkkÃkLk «r¢Þk
J yk «r¢Þk{kt ykuÂõMkzuþLk fíkko ®Íf ykuõMkkEz (ZnO) Au W¥kh : ßÞkhu MktÞkusLk{kt fkuE yuf ík¥ð/ÄkíkwLkwt rðMÚkkÃkLk çkeò ík¥ð/
yLku rhzõþLkfíkko fkçkoLk (C) Au. ÄkíkwÚke ÚkkÞ, íkuLku rðMÚkkÃkLk «r¢Þk fnu Au.
(44) Äkíkw 'X'Lku nðk{kt ¾wÕ÷e hk¾íkk ÷e÷e çkLku Au, nðk{kt økh{ (11) rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk
fhíkk fk¤e Ãkzu Au. íkku yk ÄkíkwLkwt Lkk{ yLku çktLku rfMMkk{kt çkLkíkk W¥kh : su «r¢Þkyku{kt «r¢Þfku ðå[u ykÞLkkuLke ykÃk-÷u Úkíke nkuÞ, íkuLku
ÃkËkÚkoLkwt Lkk{ ykÃkku. rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þkyku fnu Au.
W¥kh : yk Äkíkw fkìÃkh Au. (12) yðûkuÃkLk «r¢Þk
fkìÃkh fkçkkuoLkux (CuCO3) çkLkðkLku fkhýu íku ÷e÷e Ãkzu Au yLku W¥kh : su «r¢Þkyku{kt yÿkÔÞ ÃkËkÚko, yðûkuÃkLkwt rLk{koý ÚkkÞ Au, íkuLku
fkìÃkh ykuõMkkEz (CuO) çkLkðkLku fkhýu íku fk¤e Ãkzu Au. yðûkuÃkLk «r¢Þk fnu Au.
(45) EÚkuLkku÷{ktÚke EÚkuLkkuEf yurMkz çkLkðwtyu fÞk «fkhLke «r¢Þk Au ? (13) ykuÂõMkzuþLk «r¢Þk
W¥kh : yk ykuÂõMkzuþLk «r¢Þk Au. su{kt ykuÂõMksLk W{uhkÞ Au yLku W¥kh : su «r¢Þk Ëhr{ÞkLk ÃkËkÚko ykuÂõMksLk {u¤ðu, fu nkEzÙkusLk økw{kðu,
nkEzÙkusLk Ëqh ÚkkÞ Au. íku «r¢ÞkLku ykuÂõMkzuþLk «r¢Þk fnu Au.
ÔÞkÏÞkyku (14) rhzõþLk «r¢Þk
 Lke[u ykÃku÷kLke ÔÞkÏÞk ykÃkku. W¥kh : su «r¢Þk Ëhr{ÞkLk ÃkËkÚko ykuÂõMksLk økw{kðu fu nkEzÙkusLk {u¤ðu,
íkuLku rhzõþLk «r¢Þk fnu Au.
(1) hkMkkÞrýf «r¢Þkyku
(15) huzkuûk «r¢Þk
W¥kh : rðrðÄ Ãkh{kýwyku ðå[u çktÄ íkqxeLku yLku çkLkeLku Lkðku ÃkËkÚko çkLku
Au, íkuLku hkMkkÞrýf «r¢Þk fnu Au. W¥kh : su «r¢Þk Ëhr{ÞkLk yuf «r¢ÞfLkwt ykuÂõMkzuþLk ÚkkÞ yLku çkeòLkwt
rhzõþLk ÚkkÞ, íkuðe «r¢ÞkLku ykuÂõMkzuþLk-rhzõþLk yÚkðk huzkuûk
(2) hkMkkÞrýf Mk{efhý
«r¢Þkyku fnu Au.
W¥kh : hkMkkÞrýf «r¢ÞkLku «r¢Þfku yLku LkeÃkòuLkk MkqºkÚke yLku íkehÚke
(16) ykuÂõMkzuþLk fíkko
y÷øk fhe ËþkoððkLke ÃkØríkLku hkMkkÞrýf Mk{efhý fnu Au.
(3) Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý W¥kh : huzkuûk «r¢Þk{kt su ÃkËkÚko yLÞ ÃkËkÚkoLkwt ykuÂõMkzuþLk fhu Au, yLku
ÃkkuíkkLkwt rhzõþLk fhu Au, íkuLku ykuÂõMkzuþLkfíkko fnu Au.
W¥kh : su Mk{efhý{kt «r¢Þfku (zk.çkk.) yLku LkeÃkòu (s.çkk.){kt Ëhuf
(17) rhzõþLkfíkko
ík¥ðLkk Ãkh{kýwykuLke MktÏÞk Mk{kLk nkuÞ íku Mk{efhýLku Mk{íkwr÷ík
hkMkkÞrýf Mk{efhý fnu Au. W¥kh : huzkuûk «r¢Þk{kt, su ÃkËkÚko yLÞ ÃkËkÚkoLkwt rhzõþLk fhu Au, yLku
(4) hkMkkÞrýf «r¢Þkyku ÃkkuíkkLkwt ykuÂõMkzuþLk ÚkkÞ Au, íkuLku rhzõþLkfíkko fnu Au.
W¥kh : {k¤¾kfeÞ hkMkkÞrýf Mk{efhý su yMk{íkkur÷ík Mk{efhý{kt (18) ûkkhý
hkMkkÞrýf MkqºkkuLku xqtf{kt (MktrûkÃík{kt) hsq fhu÷ nkuÞ, y™u çktLku W¥kh : Äkíkw ¼us, yurMkz, nðk yLku {kxe ðøkuhuLke nkshe{kt íkuLke MkÃkkxe
íkhVLkk ˤ Mk{kLk Lk nkuÞ íkuðk Mk{efhýLku {k¤¾kfeÞ Mk{efhý Ãkh fkx ÷køku Au, íku «r¢ÞkLku ûkkhý fnu Au.
fnu Au. WËk. Mg + O2 → MgO (19) ¾kuhkÃkýwt
(5) MktÞkuøkefhý «r¢Þk W¥kh : íku÷ yLku [hçkeðk¤k ¾kãÃkËkÚkkuoLku nðk{kt ¾wÕ÷k hk¾íkk, íku{Lkku
W¥kh : su «r¢Þk{kt çku fu íkuÚke ðÄw «r¢Þfku{ktÚke yuf s LkeÃksLkwt rLk{koý MðkË yLku øktÄ çkË÷kE sðkLke «r¢ÞkLku ¾kuhkÃkýwt fnu Au.
ÚkkÞ íkuLku MktÞkuøkefhý «r¢Þk fnu Au. (20) yuÂLxykuÂõMkzLx ÃkËkÚkkuo
(6) W»{k ûkuÃkf «r¢Þk W¥kh : íku÷ yLku [hçkeðk¤k ¾kãÃkËkÚkkuoLku ¾kuhk Úkíkk yxfkððk {kxu
W¥kh : su «r¢Þk Ëhr{ÞkLk W»{k {wõík / WíÃkLLk Úkíke nkuÞ, íku «r¢ÞkLku W{uhðk{kt ykðíkk ÃkËkÚkkuo su ykuÂõMkzuþLkLkku «ríkfkh fhu Au, íkuLku
W»{kûkuÃkf «r¢Þk fnu Au. yuÂLx ykuÂõMkzLx ÃkËkÚkkuo fnu Au.
 30 rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10

fkÞkuo (8) fìÂÕþÞ{ ykuõMkkEzLku .............. fnu Au.

 Lke[u ykÃku÷kLkkt fkÞkuo sýkðku. (9) ............ yLku .......... fkìÃkh fhíkkt ðÄw Mkr¢Þ ík¥ðku  Au.
(1) MkqÞo«fkþLke nkshe{kt rMkÕðh çkúku{kEzLkwt Úkíkwt rð½xLk (10) ÷utz LkkExÙuxLkwt rð½xLk fhðkÚke .............. ðkÞw Aqxku Ãkzu Au.
W¥kh : ~Þk{ yLku ïuík VkuxkuøkúkVe{kt WÃkÞkuøke (11) Cu + I2 → CuI2 {kt rhzõþLkfíkko .............. Au.
ZnO + C → Zn + CO {kt .......... Lkwt rhzõþLk ÚkkÞ Au.
C-1

(2) ykìÂõMkzuþLkfíkko (12)

W¥kh : íku yLÞ ÃkËkÚkoLkwt ykìõMkezuþLk fhu Au. yLku Ãkkuíku rhzõþLk Ãkk{u Au.  (March '20)

(3) rhzõþLkfíkko (13) ûkkhýLke «r¢ÞkLku ÷eÄu [ktËe Ãkh .............. htøkLkwt Míkh òuðk
{¤u Au.  (July '22)
W¥kh : íku yLÞ ÃkËkÚkoLkwt rhzõþLk fhu Au. yLku Ãkkuíku ykìÂõMkzuþLk Ãkk{u Au. MkqÞo«fkþ .......... + ..........
(14) 6CO2(aq) + 12H2O(l)
(4) yìÂLxykuÂõMkzLx ÃkËkÚko õ÷kuhkurV÷
W¥kh : ¾kuhkfLkwt ¾kuhkÃkýwt yxfkððk / ¾kuhkfLku ÷ktçkku Mk{Þ Mkk[ððk.  (March '22)

{kºk Lkk{ ykÃkku W¥kh : (1) ¼kiríkf (2) hkMkkÞrýf (3) LkeÃks

 Lke[uLkkt «&™kuLkk yuf þçË{kt W¥kh ÷¾ku. (4) yMk{kLk (5) ÿÔÞ Mkt[ÞLkku rLkÞ{

(1) fkuEÃký hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt ˤLkwt MksoLk fu rðLkkþ Úkíkku LkÚke, (6) s÷eÞ (aqueous) (aq) (7) Ca(OH)2
íku rLkÞ{. (8) f¤e[qLkku (9) ®Íf, ÷ìz (10) NO2
(2) Ãkh{kýwyku ðå[u çktÄku íkqxeLku íku{s çkLkeLku Lkðk ÃkËkÚko WËT¼ðu íku (11) Cu (12) ZnO (13) fk¤k
«r¢Þk.
(14) C6H12O6(aq) + 6O2(aq) + 6H2O(l)
(3) hkMkkÞrýf «r¢ÞkLku Mkt¿kk yLku Mkqºk MðYÃku Ëþkoððwt.
(4) çku fu íkuÚke ðÄw «r¢Þfku{ktÚke yuf s LkeÃksLkwt rLk{koý ÚkkÞ, íku
¾hkt fu ¾kuxkt rðÄkLkku
(5) fkçkkuorËík ÃkËkÚkkuoLkwt rð¼ksLk ÚkE WËT¼ðíkku ÃkËkÚko
 Lke[uLkkt rðÄkLk ¾hkt Au fu ¾kuxkt íku sýkðku.
(6) su «r¢Þk{kt yuf «r¢Þf íkqxeLku ðÄw Mkh¤ LkeÃkòu ykÃku Au.
(1) Vurhf ykuõMkkEzLkwt hkMkkÞrýf Mkqºk Fe2O3 Au.
(7) W»{kLke {ËËÚke fhðk{kt ykðíke rð½xLk «r¢Þk
(2) ykìÂõMkzuþLk «r¢Þk Ëhr{ÞkLk ÃkËkÚko E÷uõxÙkuLk {u¤ðu Au.
(8) íkktçkkLkk ¼qfkLke MkÃkkxe Ãkh s{k Úkíkwt fk¤k htøkLkwt Ãkz
(3) BaCl2(aq) + Na2SO4(aq) → BaSO4(s) + 2NaCl(aq) yu
(9) r[ÃMkLkwt ykuÂõMkzuþLk yxfkððk {kxu ðÃkhkíkku ðkÞw
rðMÚkkÃkLk «r¢Þk Au.
(10) [ktËe Ãkh ÷køkíkk fk¤k htøkLkwt Ãkz yLku íkktçkk Ãkh ÷køkíkku ÷e÷k
(4) hkMkkÞrýf «r¢Þk Ëhr{ÞkLk ykuÂõMkzuþLk yktf{kt ½xkzku ÚkkÞ Au,
htøkLkku Úkh
íkuLku rhzõþLk «r¢Þk fnu Au.
W¥kh : (1) ˤ (ÿÔÞ) Mkt[ÞLkku rLkÞ{(2) hkMkkÞrýf «r¢Þk (5) þheh{kt Úkíkwt ¾kuhkfLkwt Ãkk[Lk yu hkMkkÞrýf «r¢Þk Au.
(3) hkMkkÞrýf Mk{efhý (4) MktÞkuøkefhý «r¢Þk (6) ftfk÷ hkMkkÞrýf Mk{efhýyu Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý Au.
(5) ø÷wfkuÍ (6) rð½xLk «r¢Þk (7) ïMkLk yu W»{kûkuÃkf «r¢Þk Au.
(7) W»{eÞ rð½xLk (8) fkìÃkh (II) ykuõMkkEz W»{k
(8) CuO + H2 Cu + H2O {kt H2 Lkwt ykuÂõMkzuþLk ÚkkÞ Au.
(9) LkkExÙkusLk ðkÞw (10) ûkkhý (fkx)
(9) nðk[wMík heíku çktÄ Ãkkºk{kt ¾kuhkf hk¾ðkÚke íkuLkwt ykuÂõMkzuþLk
ðÄu  Au.
¾k÷e søÞkyku
(10) MkqÞo«fkþLke nkshe{kt rMkÕðh çkúku{kEzLkwt rð½xLk ÚkkÞ Au.
 Lke[uLke ¾k÷esøÞk Ãkqhku. (11) nuLkhe fìðuÂLzþu nkEzÙkusLk ðkÞwLke þkuÄ fhe níke.
(1) çkhVLkwt Ãkeøk¤ðwt yu .............. «r¢Þk Au. (12) rhzõþLkfíkko ÃkËkÚkoLkwt ykìÂõMkzuþLk ÚkkÞ Au.
(2) ykÃkýk þheh{kt Úkíkwt ¾kuhkfLkwt Ãkk[Lkyu ............ «r¢Þk Au.
(13) nkEzÙkusLk ðkÞw Äzkfk¼uh Mk¤øke WXu Au.
(3) hkMkkÞrýf Mk{efhý{kt íkehLkwt {kÚkwt .............. íkhV nkuÞ Au.
(14) ykìÂõMksLk ðkÞwyu yuÂLxykìÂõMkzLx ÃkËkÚko Au.
(4) ftfk÷ Mk{efhý{kt íkehLke zkçke («r¢Þf) yLku s{ýe (LkeÃks)
(15) MkkuLkkLkwt ûkkhý Úkíkwt LkÚke.
çkksw, çktLku íkhVLkk ˤ .............. nkuÞ Au.
(16) CaCO3 ÿkðý rËðk÷ Äku¤ðk {kxu ðÃkhkÞ Au.
(5) fkuE Ãký hkMkkÞrýf «r¢Þk{kt ˤ (ÿÔÞ)Lkwt MksoLk fu rðLkkþ Úkíkku
LkÚke, íkuLku .............. fnu Au. W¥kh : (1) ¾hwt (2) ¾kuxwt (3) ¾kuxwt (4) ¾hwt (5) ¾hwt
(6) Ãkkýe{kt çkLku÷k ÿkðý{kt «r¢Þf yÚkðk LkeÃks nksh nkuÞ íkku (6) ¾kuxwt (7) ¾hwt (8) ¾hwt (8) ¾kuxwt (10) ¾hwt
.............. þçË ÷¾kÞ Au. (11) ¾hwt (12) ¾hwt (13) ¾hwt (14) ¾kuxwt (15) ¾hwt
(7) Vkuzu÷k [qLkkLkwt Mkqºk .............. Au. (16) ¾kuxwt
1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku 31

MCQs (4) Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý Úke fE {krníke {¤íke LkÚke ?

 Lke[uLkk Ëhuf «&™ {kxu ykÃku÷k rðfÕÃkku{ktÚke Mkk[ku rðfÕÃk (a) «r¢Þf yLku rLkÃksLke ¼kiríkf yðMÚkk
ÃkMktË fhku.
(b) su íku «r¢Þk{kt Mkk{u÷ çkÄk ÃkËkÚkkuoLke Mkt¿kk yLku Mkqºkku
*(1) Lke[u ykÃku÷ «r¢Þk {kxuLkkt rðÄkLkku Ãkife fÞk ¾kuxkt Au ?
(c) «r¢Þf yLku LkeÃksLkk Ãkh{kýw fu yýwyku MktÏÞk

C-1
2PbO(s) + C(s) → 2Pb(s) + CO2(s) (d) su íku «r¢Þk Úkþu fu Lknª.
(i) ÷uz rhzõþLk Ãkk{u Au. (5) fkxyu ................... Au.
(ii) fkçkoLk zkÞkìõMkkEzLkwt ykuÂõMkzuþLk ÚkkÞ Au. (a) nkEzÙuxuz VuhMk ykuõMkkEz (b) Vurhf ykuõMkkEz
(iii) fkçkoLk ykìÂõMkzuþLk Ãkk{u Au.
(c) nkEzÙuxuz Vurhf ykuõMkkEz (d) yufÃký Lknª
(iv) ÷uz ykuõMkkEz rhzõþLk Ãkk{u Au. (6) Lke[uLkk{ktÚke W»{kûkuÃkf «r¢Þk fE Au ?
(a) (i) yLku (ii)
(i) ÃkkýeLkwt çkk»Ãke¼ðLk
(b) (i) yLku (iii)
(ii) yurMkzLku {tË fhðwt
(c) (i), (ii) yLku (iii)
(iii) f¤e[qLkku yLku Ãkkýe ðå[uLke «r¢Þk
(d) ykÃku÷ ík{k{ (Mðk.«&™ Lkt. 1)
(iv) fÃkqhLkwt WæðoÃkkíkLk
W¥kh : (i) (a) yLku (b)
(a) (i) yLku (ii) (b) (iii) yLku (iv)
Mk{sqrík : ykÃku÷ «r¢ÞkLku çku y÷øk «r¢Þk íkhefu Lke[u

(c) (i) yLku (iv) (d) (ii) yLku (iii)
{wsçk ÷¾e þfkÞ Au :
rhzõþLk (7) ................... ðkÞwLkku WÃkÞkuøk ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe íku÷ðk¤k
2PbO(s) 2Pb(S)
ykìÂõMksLk Ëqh ÚkkÞ Au. ¾kuhkfLku íkkòu hk¾ðk {kxu ÚkkÞ Au.
yLku (a) ykuÂõMksLk (b) LkkExÙkusLk
ykìÂõMkzuþLk
(c) fkçkoLk zkÞkìõMkkEz (d) MkÕVh
C(S) CO2(g)
ykìÂõMksLk W{uhkÞ Au.
(8) [hçkeðk¤k ¾kãÃkËkÚkkuo ................... «r¢ÞkLku fkhýu ¾kuhk çkLku Au.
íkuÚke rðÄkLk (a) yLku (b) ¾kuxk Au, ßÞkhu rðÄkLk (c) yLku
(d) Mkk[k Au. (a) ykuÂõMkzuþLk (b) ûkkhý

*(2) Fe2O3 + 2Al → Al2O3 + 2Fe

(c) rhzõþLk (d) nkEzÙkuSLkuþLk

WÃkh Ëþkoðu÷e «r¢Þk yu þuLkwt WËknhý Au ? (9) [ktËeLke ðMíkwykuLku Úkkuzk Mk{Þ MkwÄe hk¾íkkt ................ çkLkðkLku
(a) MktÞkuøkefhý «r¢Þk (b) rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk ÷eÄu fk¤wt Ãkzu Au.
(c) rð½xLk «r¢Þk (d) rðMÚkkÃkLk «r¢Þk (a) H2S (b) AgS (c) AgSO4 (d) Ag2S
(Mðk.«&™ Lkt. 2) (10) ÷uz LkkExÙuxLkk MVrxfLku þw»f fMkLk¤e{kt Mk¾ík økh{ fhíkk,
W¥kh : (d) rðMÚkkÃkLk «r¢Þk. (a) MVrxf íkhík Ãkeøk¤u Au.
Mk{sqrík : yk «r¢Þk{kt, Al yu Fe fhíkkt ðÄw Mkr¢Þ Au. íkuÚke,
(b) fÚÚkkE ÃkËkÚko çkkfe hnu Au.
íku Fe2O3 {ktÚke FeLkwt rðMÚkkÃkLk fheLku Al2O3 çkLkkðu Au. yk{,
(c) fMkLk¤e{kt MkVuË Äw{kzku Ëu¾kÞ Au.
yk rðMÚkkÃkLk «r¢Þk Au.
(d) Ãke¤ku ÃkËkÚko çkkfe hnu Au.
*(3) ykÞLkoLkk ¼qfk{kt {tË nkEzÙkuõ÷kurhf yìrMkz W{uhíkk þwt ÚkkÞ Au ?
(11) [qLkkLkk Ãkkýe{kt fkçkoLk zkÞkìõMkkEz ÃkMkkh fhíkk,
Mkk[k sðkçk Ãkh rLkþkLk fhku.
(a) fìÂÕþÞ{ nkEzÙkuõMkkEz çkLku Au.
(a) nkEzÙkusLk ðkÞw yLku ykÞLko õ÷kuhkEz çkLku Au.

(b) CaO Lkk MkVuË yðûkuÃk çkLku Au.
(b) õ÷kurhLk ðkÞw yLku ykÞLko nkEzÙkìõMkkEz çkLku Au.

(c) [qLkkLkwt Ãkkýe ËqrÄÞwt çkLku Au.
(c) fkuE «r¢Þk Úkíke LkÚke.
(d) [qLkkLkk ÃkkýeLkku htøk Ëqh ÚkkÞ Au.
(d) ykÞLko ûkkh yLku Ãkkýe çkLku Au.  (Mðk.«&™ Lkt. 3)
W¥kh : (a) nkEzÙkusLk ðkÞw yLku ykÞLko õ÷kuhkEz çkLku Au. (12) ¾kuhkÃkýwt ..................Úke yxfkðe þfkÞ Au.

Mk{sqrík : ykÞLko (÷ku¾tz) yu nkEzÙkusLk fhíkk ðÄw Mkr¢Þ nkuðkÚke (a) yuÂLxykuÂõMkzLx W{uhðkÚke
íku {tË nkEzÙkuõ÷kurhf yurMkz{ktÚke nkEzÙkusLkLkwt rðMÚkkÃkLk fhu Au.
(b) ¾kuhkfLku «fkþÚke Ëqh hk¾ðkÚke
íkuÚke, ykÞLko õ÷kuhkEz yLku nkEzÙkusLk ðkÞw çkLku Au.
(c) r£s{kt ¾kuhkf hk¾ðkÚke
Fe(s) + 2HCl(aq) → FeCl2(aq) + H2(g) (d) WÃkhLkk ík{k{
 32 rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10
(13) H2 ðkÞw yLku O2 ðkÞwLke «r¢ÞkÚke Ãkkýe çkLku Au, íku ................. (a) yk rð½xLk yLku W»{kþku»kf «r¢Þk Au.
Lkwt WËknhý Au.
(b) yk MktÞkuøkefhý «r¢Þk Au.
(a) MktÞkuøkefhý «r¢Þk (b) huzkuûk «r¢Þk (c) yk rð½xLk yLku W»{k WíÃkÒk fhu Au.
(c) W»{kûkuÃkf «r¢Þk (d) yk çkÄe s «r¢Þk
(d) yk rðMÚkkÃkLk yLku W»{kûkuÃkf «r¢Þk Au.
C-1

(14) ík¥ð 'A' nðkLkk ¼usLkk MktÃkfo{kt ykðíkk ÷k÷ fÚÚkkE çkLku Au. (25) çkurhÞ{ õ÷kuhkEzLke yu{kurLkÞ{ MkÕVux MkkÚkuLke «r¢ÞkÚke çkurhÞ{
yLku Lkðwt MktÞkusLk 'B' çkLku Au. íkku ÃkËkÚko A yLku B yLkw¢{u MkÕVux yLku yu{kurLkÞ{ õ÷kuhkEz çkLku Au. yk «r¢ÞkLkwt Lkk{
............. Au. sýkðku. (Mðk.ÃkkuÚke.)
(a) Fe yLku Fe2O3 (b) Ag yLku Ag2S
(i) rðMÚkkÃkLk «r¢Þk (ii) yðûkuÃkLk «r¢Þk
(c) Cu yLku CuO (d) Al yLku Al2O3
(iii) MktÞkuøkefhý «r¢Þk (iv) rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk
– +2 +3
(15) MnO4 + Fe → Fe + Mn+2 {kt rhzõþLkfíkko
(a) Võík (i) (b) Võík (ii)
.................. Au.
(c) Võík (iv) (d) (ii) yLku (iv)
(a) MnO4– (b) Fe+2 (c) Fe+3 (d) Mn+2
(26) Lke[uLkk{ktÚke fE «r¢Þk W»{kûkuÃkf yLku fE «r¢Þk W»{kþku»kf Au ?
(16) .................. «r¢Þk huzkuûk «r¢Þk Lk nkuE þfu ?
(i) MkÕ^Þwrhf yurMkzLkwt {tËLk (ii) þw»f çkhVLkwt QæðoÃkkíkLk
(a) MktÞkuøkefhý (b) rð½xLk
(iii) ÃkkýeLke çkk»ÃkLkwt Xkhý (iv) ÃkkýeLkwt QæðoÃkkíkLk (Mðk.ÃkkuÚke.)
(c) rðMÚkkÃkLk (d) rîrðMÚkkÃkLk
(a) (i) yLku (iii) (b) Võík (ii)
(17) ÄkíkwLkk ykuõMkkEz{ktÚke Äkíkw {u¤ððk fE «r¢ÞkLkku WÃkÞkuøk
ÚkkÞ Au ? (c) Võík (iii) (d) (ii) yLku (iv)
(a) rð½xLk (b) rðMÚkkÃkLk (27) Lke[uLkk{ktÚke fE «r¢Þk rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk Au ?
(c) MktÞkuøkefhý (d) ykuÂõMkzuþLk (i) Pb + CuCl2 → PbCl2 + Cu
(18) BaCl2(aq) + Na2SO4(aq) → BaSO4(s) + 2NaCl(aq) (ii) Na2SO4 + BaCl2 → BaSO4 + 2NaCl
yu ............... «r¢Þk Au. (iii) C + O2 → CO2
(a) rîrðMÚkkÃkLk (b) MktÞkuøkefhý (iv) CH4 + 2O2 → CO2 + 2H2O (Mðk.ÃkkuÚke.)
(c) W»{eÞ rð½xLk (d) huzkuûk (a) (i) yLku (iv) (b) Võík (ii)
2+ –
(19) Cu → Cu + 2e yu ............... «r¢Þk Au.
(c) (i) yLku (ii) (d) (iii) yLku (iv)
(a) huzkuûk (b) ykuÂõMkzuþLk (28) ºký çkefh A, B yLku C ÷ku. Ëhuf{kt 25 r{r÷ Ãkkýe ÷ku. çkefh
(c) rhzõþLk (d) rðMÚkkÃkLk A, B yLku C {kt yLkw¢{u Úkkuze {kºkk{kt NaOH, þw»f CuSO4
(20) Cl2 + 2KBr → 2KCl + Br2 yu ................ «r¢Þk Au. yLku NaCl W{uhku. yð÷kufLk fhíkkt {k÷q{ Ãkzu Au fu çkefh A
(a) MktÞkuøkefhý (b) rðMÚkkÃkLk
yLku BLkwt íkkÃk{kLk ðÄu Au, ßÞkhu çkefh CLkwt íkkÃk{kLk ½xu Au.
Lke[uLkk{ktÚke fÞwt rðÄkLk Mkk[wt Au ?
(c) rð½xLk (d) rîrðMÚkkÃkLk
(i) çkefh A yLku B{kt W»{kûkuÃkf «r¢Þk ÚkkÞ Au.
(21) ykÃkýk þheh{kt Mxk[o{ktÚke MkkËe þfohk çkLkðkLke ½xLkk
.................. «r¢ÞkLkwt WËknhý Au. (ii) çkefh A yLku B{kt W»{kþku»kf «r¢Þk ÚkkÞ Au.

(a) MktÞkuøkefhý (b) rð½xLk (iii) çkefh C{kt W»{kûkuÃkf «r¢Þk ÚkkÞ Au.

(c) rðMÚkkÃkLk (d) huzkuûk (iv) çkefh C{kt W»{kþku»kf «r¢Þk ÚkkÞ Au. (Mðk.ÃkkuÚke.)
(22) MnO4– + 5Fe2+ → 5Fe3+ + Mn2+ + 4H2O «r¢Þk{kt (a) Võík (i) (b) Võík (ii)
ykuõMkezuþLkfíkko ÃkËkÚko ................. Au. (c) (i) yLku (iv) (d) (ii) yLku (iii)
(a) Fe2+ (b) MnO4– (29) Lke[uLkk{ktÚke fE «r¢Þk W»{kûkuÃkf Au ?
(c) Mn2+ (d) H2O (i) ÃkkýeLke f¤e[qLkk MkkÚkuLke «r¢Þk
(23) íku÷Lku ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe Mktøkún fhðk {kxu fÞku ðkÞw WÃkÞkuøke Au ? (ii) yurMkzLkwt {tËLk
(a) ykuÂõMksLk (b) LkkExÙkusLk (iii) ÃkkýeLkwt çkk»Ãke¼ðLk
(c) fkçkoLk zkÞkìõMkkEz (d) MkÕVh zkÞkìõMkkEz (iv) fÃkqhLkk MVrxfkuLkwt WæðoÃkkíkLk (Mðk.ÃkkuÚke.)
(24) 2KClO3(s)
økh{ 2KCl(s) + 3O2(g) yk «r¢Þk {kxu (a) (i) yLku (ii) (b) (ii) yLku (iii)
WÆeÃkf
Lke[uLkk{ktÚke fÞwt rðÄkLk Mkk[wt Au ? (Mðk.ÃkkuÚke.) (c) (i) yLku (iv) (d) (iii) yLku (iv)
1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku 33

(30) Lke[uLkk{ktÚke fÞwt rðÄkLk ykÃku÷ Mk{efhý {kxu Mkk[wt Au ? (36) Lke[uLkk{ktÚke fE «r¢Þk W»{kûkuÃkf «r¢Þk Au ?
3Fe(s) + 4H2O(l) → Fe3O4(s) + 4H2(g) (a) ÃkkýeLkwt rðãwíkrð¼ksLk
(i) ykÞLko ÄkíkwLkwt ykìÂõMkzuþLk ÚkkÞ Au.
(b) [qLkkLkk ÃkÚÚkhLkwt f¤e[qLkk{kt Úkíkwt YÃkktíkh

(ii) Ãkkýe rhzõþLk ÚkkÞ Au.

(c) ïMkLkLke «r¢Þk

C-1
(iii) Ãkkýe rhzõþLkfíkko íkhefu ðíkuo Au.
(d) «fkþMkt&÷u»kýLke «r¢Þk

(iv) Ãkkýe ykuÂõMkzuþLkfíkko íkhefu ðíkuo Au. (Mðk.ÃkkuÚke.) (37) ÷ku¾tz (ykÞLko) ÄkíkwLku fkx ÷køkðkLke «r¢Þk .......... Au.
(a) ykuÂõMkzuþLk íku{s rðMÚkkÃkLk «r¢Þk
(a) (i), (ii) yLku (iii) (b) (iii) yLku (iv)

(b) rhzõþLk íku{s MktÞkuøkefhý «r¢Þk

(c) (i), (ii) yLku (iv) (d) (ii) yLku (iv)

(c) huzkuûk «r¢Þk íku{s MktÞkuøkefhý «r¢Þk
(31) Lke[u ykÃku÷ «r¢ÞkLkku «fkh sýkðku. (Mðk.ÃkkuÚke.)

(d) rhzõþLk íku{s rðMÚkkÃkLk «r¢Þk
4NH3(g) + 5O2(g) → 4NO(g) + 6H2O(g)
(38) Lke[uLkk{ktÚke fkuLkwt rð½xLk «fkþÚke ÚkkÞ Au ?
(i) rðMÚkkÃkLk «r¢Þk (ii) MktÞkuøkefhý «r¢Þk
(a) NaCl (b) KCl
(iii) huzkuûk «r¢Þk (iv) íkxMÚkefhý «r¢Þk
(c) AgCl (d) CuCl
(a) (i) yLku (iv) (b) (ii) yLku (iii) (39) Lke[u ykÃku÷ Mk{efhýLkku «fkh sýkðku.
(c) (i) yLku (iii) (d) (iii) yLku (iv) KBr(aq) + AgNO3(aq) → KNO3(aq) + AgBr(s)
(32) Lke[uLkk{ktÚke ¼kiríkf VuhVkh fÞku LkÚke ? (Mðk.ÃkkuÚke.) (a) rð½xLk «r¢Þk (b) MktÞkuøkefhý «r¢Þk
(a) ÃkkýeLku økh{ fhðkÚke ÃkkýeLke çkk»Ãk çkLku Au.
(c) rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk (d) rðMÚkkÃkLk «r¢Þk

(b) çkhVLku rÃkøkk¤ðkÚke Ãkkýe çkLku Au. (40) Lke[u ykÃku÷ «r¢ÞkLkku «fkh sýkðku.

(c) Ãkkýe{kt {eXwt ykuøkk¤ðwt Mg(g) + CuO(s) → MgO(s) + Cu(s)

(d) «ðknef]ík ÃkuxÙkur÷Þ{ ðkÞw (LPG)Lkwt ËnLk (a) rð½xLk «r¢Þk íku{s rðMÚkkÃkLk «r¢Þk

(33) ÷uz LkkExÙuxLkk ÿkðýLku ............ Lkk ÿkðý MkkÚku r{© fhíkkt Ãke¤k
(b) MktÞkuøkefhý «r¢Þk íku{s rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk
yðûkuÃk {¤u Au.
(c) huzkuûk «r¢Þk íku{s rðMÚkkÃkLk «r¢Þk
(a) ÃkkuxurþÞ{ õ÷kuhkEz (b) ÃkkuxurþÞ{ LkkExÙkEz
(d) rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk íku{s huzkuûk «r¢Þk

(c) ÃkkuxurþÞ{ MkÕVkEz (d) ÃkkuxurþÞ{ ykÞkuzkEz (41) ÷uz LkkRxÙuxLku økh{ fhðkÚke Lke[uLkk Ãkife fÞk ðkÞwykuLke òuz
WíÃkLLk Úkþu ? (Aug '20)
(34) f¤e[qLkk yLku Ãkkýe ðå[uLke «r¢Þk ......... îkhk yku¤¾e þfkÞ.
(a) NO + O2 (b) NO2 + O2
(a) nkEzÙkusLk ðkÞwLkk WíMksoLk
(c) NO3 + O2 (d) N2O + O2

(b) Vkuzu÷k [qLkkLkk yðûkuÃk çkLkðkÚke
(42) çkxuxkLke r[ÃMk (fkíkhe)Lkk Ãkì®føk{kt ykìÂõMkzuþLk Úkíkwt yxfkððk

(c) r{©ýLkwt íkkÃk{kLk{kt VuhVkh {kxu Ã÷kÂMxf çkìøk{kt fÞku rLkr»¢Þ ðkÞw ðÃkhkÞ Au ?

(d) rLkÃksLkk htøk{kt VuhVkh  (March '22)

(35) Lke[uLkk{ktÚke fE «r¢Þk W»{kþku»kf «r¢Þk LkÚke ? (a) ykìÂõMksLk (b) nkEzÙkusLk
(a) CaCO3 → CaO + CO2
(c) õ÷kurhLk (d) LkkRxÙkusLk
(b) 2H2O → 2H2 + O2 (43) fku÷MkkLkwt Mk¤økðwt yu fuðk «fkhLke «r¢Þk Au ? (May '21)

(c) 6CO2 + 6H2O → C6H12O6 + 6O2 (a) MktÞkuøkefhý «r¢Þk (b) rðMÚkkÃkLk «r¢Þk
(d) C6H12O6 + 6O2 → 6CO2 + 6H2O
(c) rð½xLk «r¢Þk (d) rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk

W¥kh : (1–a,b) (2–d) (3–a) (4–d) (5–c) (6–d) (7–b) (8–a) (9–d) (10–b) (11–c) (12–d) (13–d)
(14–a) (15–b) (16–d) (17–a) (18–a) (19–b) (20–b) (21–b) (22–b) (23–b) (24–a) (25–d) (26–d)
(27–b) (28–c) (29–a) (30–c) (31–c) (32–d) (33–d) (34-c) (35–d) (36–c) (37–c) (38–c) (39–c)
(40–c) (41–b) (42–d) (43–a)
 34 rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10

«ð]r¥k ykÄkrhík «&™ku

(1) «Þkuøkþk¤k{kt VuhMk MkÕVuxLkk rð½xLkLkk «Þkuøk Ëhr{ÞkLk þwt BaCl2(aq) + Na2SO4(aq) → BaSO4(s) + 2NaCl(aq)
Mkkð[uíke hk¾ðe òuEyu ? fu{ ? MkVuË yðûkuÃk
W¥kh : J «Þkuøk fhLkkh ÔÞÂõíkyu «Þkuøkþk¤k {kxuLkku fkux, nkÚkLkkt (5) þi÷ ykAku ÷e÷ku yLku ¼qhk ÿkðý Ähkðíke yLkw¢{u çku fMkLk¤e A
C-1

{kuòt yLku Mkwhûkk {kxuLkk [~{k Ãknuhðk òuEyu. fkhý fu yLku B ÷u Au. fMkLk¤e A yLku B{kt ÷eÄu÷ ÿkðýLkwt Lkk{ ykÃkku.
VuhMk MkÕVux Ähkðíke fMkLk¤e Ëknf yMkh Ãký fhe þfu Au. W¥kh : fMkLk¤e A{kt FeSO4Lkwt ykAwt ÷e÷wt ÿkðý yLku fMkLk¤e B{kt
J fMkLk¤e þw»f yLku {w¾ Úke Ëqh hk¾ðe òuEyu. CuSO4 Lkwt ¼qÁt ÿkðý Au.
J «Þkuøk Ëhr{ÞkLk Äw{kzku çknkh fkZíkku Ãkt¾ku [k÷w hk¾ðku (6) «Þkuøkþk¤k{kt MkkurzÞ{ yLku ®Íf ÄkíkwLku yzõÞk rðLkk fuðe heíku
òuEyu. fkhý fu «Þkuøk Ëhr{ÞkLk WíÃkLLk Úkíkku MkÕVh yku¤¾e þfkÞ Au ?
zkÞkìõMkkEz ðkÞw ïkMk{kt íkf÷eV fhu íkuðku nkuÞ Au. íku {kxu W¥kh : yuf fMkLk¤e{kt fkuE yuf (MkkurzÞ{) Äkíkw yLku Ãkkýe ÷ku. yLku
«Þkuøk fhLkkh {kMf Ãký ÃknUhe þfu Au. çkeS fMkLk¤e{kt yLÞ (®Íf)Äkíkw yLku Ãkkýe ÷ku. su fMkLk¤e{kt
(2) ¼qhk htøkLkk fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðý{kt ÷ku¾tzLke ¾e÷eyku W{uhíkk, ÍzÃke ÃkhÃkkuxk MkkÚku ðkÞw çknkh Lkef¤u Au, íku fMkLk¤e{kt MkkurzÞ{
Úkkuzk Mk{Þ ÃkAe ÿkðýLkku htøk Íkt¾ku ÚkkÞ Au íkuLkwt fkhý ykÃkku. Äkíkw nþu. yk «r¢Þk MktÞkuøkefhý yLku W»{kûkuÃkf «r¢Þk Au.
yk «r¢ÞkLkwt Lkk{ ykÃkku. (7) «Þkuøkþk¤k{kt rðrðÄ «fkhLke rð½xLk «r¢Þk fhðk {kxu sYhe
W¥kh : J ÿkðý{ktÚke fkìÃkhLkwt rðMÚkkÃkLk ÷ku¾tz (ykÞLko) ðzu ÚkðkLku hMkkÞýku yLku ÃkËkÚkkuo sýkðku.
fkhýu íkuLkku htøk Íkt¾ku ÚkkÞ Au. W¥kh : hMkkÞýku : W»{eÞ rð½xLk {kxu fìÂÕþÞ{ fkçkkuoLkux, «fkþeÞ rð½xLk
J yk «r¢ÞkLku rðMÚkkÃkLk «r¢Þk fnu Au. {kxu rMkÕðh çkúku{kEz yLku rðãwíkrð¼ksLk rð½xLk {kxu Lk¤Lkwt
(3) Lke[u ykÃku÷ fkuüf{kt ¾k÷e søÞk Ãkqhku. Ãkkýe sYhe Au.
«Þkuøk yð÷kufLk Mktf¤kÞu÷ «r¢Þk ÃkËkÚkkuo : çkefh, fMkLk¤eyku, çkLkoh, rºkÃkkE MxuLz, r[rÃkÞku, çkìxhe,
(i) f¤e [qLkku + Ãkkýe õ÷eÃk, rðãwík íkkh, fkçkoLkLkk rðãwíkÄúwðku, nkÚkLkk {kuòt, [~{kt,
(ii) VuhMk MkÕVux + økh{e «Þkuøkþk¤k {kxuLkku fkux sYhe Au.
(8) SÞk «Þkuøkþk¤k{kt Ëhuf MVrxfLkwt Ãkkýe ðzu Úkíkw rð½xLk çkíkkððk
W¥kh : «Þkuøk yð÷kufLk Mktf¤kÞu÷ «r¢Þk {ktøku Au, íkku íku yk «Þkuøk {kxu fÞk fÞk ÃkËkÚkoLkk MVrxfLkku WÃkÞkuøk
(i) f¤e [qLkku økh{ ðkÞw WíÃkLLk íku MktÞkuøkefhý yLku fhðku Ãkzu ?
+ ÚkkÞ Au. W»{kûkuÃkf «r¢Þk Au. W¥kh : SÞk fkìÃkh MkÕVuxLkk ¼qhk MVrxf, ykÞLko MkÕVuxLkk ÷e÷k, MkkurzÞ{
Ãkkýe fkçkkuoLkuxLkk MkVuË yLku fuÂÕþÞ{ MkÕVuxLkk MkVuË MVrxfLkku WÃkÞkuøk
(ii) VuhMk MkÕVux MkÕVhLke ðkMk fÚÚkkE yðûkuÃk fhðku Ãkzþu.
+ Ähkðíkku ðkÞw Ãkkºk{kt hnu Au. yk (9) MktÞkuøkefhý «r¢Þk yLku W»{kûkuÃkf «r¢ÞkLkwt WËknhý ykÃkku.
økh{e WíÃkLLk ÚkkÞ Au. rð½xLk «r¢Þk Au. «Þkuøkþk¤k{kt W»{kûkuÃkf «r¢Þk fuðe heíku Ëþkoðe þfkÞ ?
(4) çkìrhÞ{ õ÷kuhkEz ÿkðý yLku MkkurzÞ{ MkÕVux ÿkðýLku r{© fhíkkt W¥kh : fìÂÕþÞ{ ykuõMkkEz (f¤e[qLkk)Lke Ãkkýe MkkÚkuLke «r¢Þk W»{kûkuÃkf
þwt ÚkkÞ Au ? íku {kxuLkwt hkMkkÞrýf Mk{efhý ykÃkku. Au. «Þkuøkþk¤k{kt Úk{kuo{exhLke {ËËÚke W»{kûkuÃkf «r¢Þk{kt
W¥kh : MkVuË htøkLkk çkurhÞ{ MkÕVuxLkk yÿkÔÞ ûkkhLkk yðûkuÃk {¤u Au. WíÃkLLk Úkíke W»{k {kÃke þfkÞ Au.

VALUE BASED QUESTION

(1) sið÷ [eÃMk (ðuVMko)Lkwt Ãkzefwt ÷kðu Au. íku ÃkzefkLku ¾ku÷u Au, íÞkhu
y[kLkf íkuLkku r{ºk ykðíkk, íku íkuLke MkkÚku h{ðk ÷køku Au yLku
[eÃMkLku ¾kðkLkwt ¼q÷e òÞ Au. íku ÃkAe çkeò rËðMku, ßÞkhu íku [eÃMk
¾kÞ Au. íÞkhu íkuLku íku [eÃMkLkku MðkË ftEf çkË÷kÞu÷ku ÷køku Au.
íku íkuLke {B{eLku íku sýkðu Au. íkuýe {B{e sýkðu Au fu yk [eÃMk
¾kuhe ÚkE økE Au. íkuLku ¾kðkÚke íkrçkÞík Ãký çkøkze þfu Au. nðu
ykLkk ÃkhÚke Lke[uLkk «&™kuLkk sðkçk ykÃkku.
(a) fu{ nðk [wMík çktÄ Ãkzefk{kt [eÃMk ÷ktçkkMk{Þ MkwÄe íkkS
(¾kuhe Lkne) hnu Au ?
(b) þk {kxu ¾wÕ÷k ÃkrzfkLke [eÃMk ¾kuhe ÚkE òÞ Au ?
(c) ykLkk ÃkhÚke þwt rþ¾k{ý {¤u Au ?
W¥kh : (a) nðk [wMík çktÄ Ãkzefk{kt [eÃMk ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe íkkS hnu Au.
fkhý fu nðk [wMík çktÄ Ãkzefk{kt LkkExÙkusLk fu rnr÷Þ{ suðk
rLkr»¢Þ ðkÞwyku nkuÞ Au, su [hçke yLku íku÷Þwõík [eÃMkLkwt
ykuÂõMkzuþLk Úkíkwt yxfkðu Au. íkuLkkÚke ¾kuhkf ¾kuhku çkLkíkku
LkÚke yLku íkkòu hnu Au.
(b) ¾wÕ÷k ÃkzefkLke [eÃMkLkwt ¾kuhk ÚkðkLkwt fkhý nðk{ktLkk
ykuÂõMksLkÚke íku÷ yLku [hçkeÞwõík [eÃMk (¾kuhkf)Lkwt
ykuÂõMkzuþLk ÚkkÞ Au.
1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku 35

(c) ykLkk ÃkhÚke rþ¾k{ý {¤u Au fu, ÷ktçkk Mk{Þ MkwÄe ¾wÕ÷k{kt (b) hkMkkÞrýf Mkthûkf Lku çkË÷u ¾kuhkf{ktÚke nðk fkZe Lkk¾ðe
hk¾u÷ ¾kuhkf (stfVqz) ykhkuøÞ {kxu rníkkðn LkÚke. òuEyu yÚkðk rLkr»¢Þ ðkÞw suðk fu, LkkExÙkusLkLkku {khku
(2) rð©]rík yuf {ku÷{kt swyu Au fu yÚkkýkt fk[Lke çkkux÷{kt hk¾u÷ Au. [÷kððku òuEyu.
íku òýu Au fu yÚkkýktLku ÄkíkwLkk Ãkkºk{kt Mktøkún fhðk òuEyu Lknª. (c) ½h{kt ¾kuhkfLku çkøkzíkku yxfkððk {kxu £es{kt Mktøkún fhðku

C-1
Ãký íkuýe Mknu÷e ðtþefk yuÕÞwr{rLkÞ{ VkuE÷{kt ðexkt¤eLku yÚkkýwt òuEyu, ¾kuhkfLku nðk[wMík Ãkkºk{kt Mktøkún fhðku òuEyu.
þk¤k{kt ÷kðu Au. rð©]rík íkuLku VkuE÷{kt yÚkkýwt Lk ðªxk¤ðkLke (4) fkÔÞk nkuÂMÃkx÷{kt swyu Au fu fux÷ef Ëðkyku £es{kt hk¾ðk{kt
Mk÷kn ykÃku Au.
ykðu Au. íku íkuLkk rþûkfLku Lke[uLkk «&™ku ÃkqAu Au.
(a) fu{ ÄkíkwLkk Ãkkºk{kt yÚkkýktLkku Mktøkún fhðk{kt ykðíkku LkÚke?
(a) þk {kxu fux÷ef ËðkykuLku fk¤e / fÚÚkkE þeþe{kt hk¾ðk{kt
(b) yÚkkýkt{ktLkku fÞku ÃkËkÚko Äkíkw MkkÚku «r¢Þk fhu Au ? ykðu Au ?
W¥kh : (a) yÚkkýkt fkìÃkh, yuÕÞwr{rLkÞ{ suðe Äkíkw MkkÚku hkMkkÞrýf (b) þk {kxu fux÷ef ËðkykuLku £es{kt hk¾ðk{kt ykðu Au ?
«r¢Þk fhíkk nkuðkÚke, íku{Lku ÄkíkwLkk Ãkkºk{kt Mktøkún fhðk{kt
W¥kh : (a) fux÷ef Ëðkyku MkqÞo«fkþ yLku Ÿ[k íkkÃk{kLku rð½xLk «r¢Þk
ykðíkk LkÚke.
fheLku íku{Lkk ½xfku{kt VuhVkh ÚkkÞ Au. íkuÚke, rð½xLk Lk ÚkkÞ
(b) yÚkkýkt{kt hnu÷ yurMkz Äkíkw MkkÚku «r¢Þk fhu Au.
íku {kxu íku{Lku fk¤e þeþe{kt hk¾ðk{kt ykðu Au.
(3) fux÷ef ð¾íku ykÃkýu òuEyu Aeyu fu íku÷Þwõík ¾kuhkf Úkkuzkf s
(b) òu fux÷ef ËðkykuLku ÞkuøÞ íkkÃk{kLku Lk hk¾ðk{kt ykðu íkku
Mk{Þ{kt çkøkze òÞ Au, su Ãkk[Lk {kxu ÞkuøÞ nkuíkku LkÚke. ¾kuhkf{kt
íku{kt rð½xLk suðe hkMkkÞrýf «r¢Þk ÚkkÞ Au. yLku íku{Lkku
hnu÷ íku÷ yLku [hçkeLkk ykuÂõMkzuþLkÚke íku çkøkze òÞ Au.
WÃkÞkuøk nkrLkfkhf çkLku Au.
(a) ÷øLk fu fkuE «Mktøkku{kt ¾kuhkfLkwt ¾qçk LkwõMkkLk ÚkkÞ Au. yk
(5) [ktËeLkk ½huýkt fk¤k Ãkzu Au, íkuLke [{f Íkt¾e Ãkzu Au. íku{Lku
LkwõMkkLk yxfkððk {kxuLke ÃkØrík sýkðku.
xwÚkÃkuMxÚke MkkV fhðkÚke íku{Lke [{f ÃkkAe ykðu Au.
(b) fux÷kf hMkkÞýkuLkku Mkthûkf íkhefu WÃkÞkuøk fhðkÚke ¾kuhkf
(a) fu{ [ktËeLku nðk{kt hk¾ðkÚke fk¤e Ãkzu Au ?
çkøkzíkku yxfkðe þfkÞ Au, Ãký hMkkÞýku nkrLkfkhf nkuÞ
Au. þwt çkeò fkuE WÃkkÞ Au ? (b) xwÚkÃkuMxÚke MkkV fhíkk íkuLke [{f fu{ ÃkkAe {¤u Au ?

(c) ½h{kt ¾kuhkfLkk Mktøkún {kxuLke ÃkØrík sýkðku.
W¥kh : (a) ¾kuhkfLku çkøkzíkku yxfkððk {kxu, hktÄu÷k ¾kuhkfLku Lke[k
íkkÃk{kLku £es{kt hk¾ðku òuEyu, ¾kuhkfLku MkqÞoÚke Ëqh hk¾ðku
òuEyu.
W¥kh : (a) nðk{kt hnu÷ ðkÞwyku yLku ¼usÚke Úkíkk ûkkhýLku ÷eÄu [ktËeLke
MkÃkkxe fk¤e Ãkzu Au.
(b) xwÚkÃkuMx [ktËe ÃkhLke fk¤e MkÃkkxe (rMkÕðh MkÕVkEx) MkkÚku
«r¢Þk fheLku íkuLku Ëqh fheLku, [ktËeLku [{fËkh çkLkkðu Au.

yuf Lksh
• MktÃkqýo hkMkkÞrýf Mk{efhý yu «r¢Þfku, LkeÃkòu yLku íkuykuLke ¼kiríkf yðMÚkkykuLku «ríkfkí{f heíku hsq fhu Au.
• hkMkkÞrýf Mk{efhý yu Mk{íkwr÷ík nkuÞ Au, suÚke hkMkkÞrýf Mk{efhý{kt ¼køk ÷uíkkt Ëhuf «fkhLkk Ãkh{kýwykuLke MktÏÞkyu Mk{efhýLke «r¢Þf
íku{s LkeÃks íkhV Mk{kLk nkuÞ Au.
• MktÞkuøkefhý «r¢Þk{kt çku fu íkuÚke ðÄw ÃkËkÚkkuo MktÞkuòELku Lkðku ÃkËkÚko çkLkkðu Au.
• rð½xLk «r¢Þkykuyu MktÞkuøkefhý «r¢Þkyku fhíkkt rðÁØ Au. rð½xLk «r¢Þk{kt fkuE yuf ÃkËkÚkoLkwt rð½xLk ÚkE çku fu íkuÚke ðÄw ÃkËkÚkkuo {¤u Au.
• su «r¢Þkyku{kt LkeÃkòuLke MkkÚku W»{k WíÃkLLk ÚkkÞ Au íkuLku W»{kûkuÃkf (Exothermic) «r¢Þkyku fnu Au.
• su «r¢Þkyku{kt W»{k þku»kkÞ Au íkuLku W»{kûkuÃkf (Endothermic) «r¢Þkyku fnu Au.
• ßÞkhu MktÞkusLk{ktLkk yuf ík¥ðLkwt rðMÚkkÃkLk çkeò ík¥ð îkhk ÚkkÞ íÞkhu rðMÚkkÃkLk «r¢Þk ÚkkÞ Au.
• rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þkyku{kt çku r¼LLk Ãkh{kýwyku yÚkðk Ãkh{kýwykuLkk Mk{qnku (ykÞLkku)Lke ykÃk-÷u Au.
• yðûkuÃkLk «r¢Þkyku (Precipitation Reactions) îkhk yÿkÔÞ ûkkhku WËT¼ðu Au.
• «r¢Þkyku{kt ÃkËkÚkkuo îkhk ykìÂõMksLk yÚkðk nkEzÙkusLk W{uhkíkk yÚkðk Ëqh Úkíkk nkuÞ Au. ykìÂõMkzuþLk yux÷u ykìÂõMksLkLkwt W{uhkðwt yÚkðk
nkEzÙkusLkLkwt Ëqh Úkðwt. rhzõþLk yux÷u ykìÂõMksLk økw{kððku yÚkðk nkEzÙkusLk {u¤ððku.
 C-1

36
CONCEPT MAP

hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku

hkMkkÞrýf «r¢Þk ykÃkýe ykMkÃkkMkLkk VuhVkh hkMkkÞrýf «r¢Þk hkMkkÞrýf Mk{efhýÚke ËþkoðkÞ Au
J htøk{kt VuhVkh • ¼kiríkf VuhVkh
J yðMÚkk{kt VuhVkh J Lkðku ÃkËkÚko çkLkíkku LkÚke. WËk. çkhVLkwt
J íkkÃk{kLk{kt VuhVkh Ãkeøk¤ðwt, ykÞkuzeLkLkwt QæðoÃkkíkLk ðøkuhu. ftfk÷ Mk{efhý Mk{íkwr÷ík hkMkkÞrýf Mk{efhý
J ðkÞw WíÃkLLk ÚkkÞ. • hkMkkÞrýf VuhVkh J yMk{íkwr÷ík Mk{efhý • hkMkkÞrýf Mk{efhý ÷¾íkk
J Lkðk økwýÄ{kuo MkkÚku Lkðku ÃkËkÚko çkLku Au. WËk. H2 + O2 → H2O J ÿÔÞ (ˤ) Mkthûký (Mkt[Þ)Lkk rLkÞ{Lkwt Ãkk÷Lk fhu Au.
«fkhku
N2 + H2 → NH3 J «r¢Þfku zkçke çkksw ÷¾ku.
↓ WËk. ÷ku¾tzLkwt fxkððwt, ÿkûkLkwt ykÚkðý,
H2 + Cl2 → HCl J rLkÃkòu s{ýe çkksw ÷¾ku.
1. MktÞkuøkefhý «r¢Þk ËqÄ{ktÚke Ëtne çkLkðwt, ¾kuhkf htÄkÞ Au,
¾kuhkfLkwt Ãkk[Lk, ykÃkýu ïkMk ÷Eyu J MktÞkusLk yLku ík¥ðkuLke Mkt¿kk yLku Mkqºkku ÷¾ku.
J çku fu íkuÚke ðÄw «r¢Þfku{ktÚke yuf s
Aeyu. J ½Lk {kxu (S) «ðkne {kxu (l) ðkÞw {kxu (g) ÷¾ðwt.
LkeÃksLkwt rLk{koý ÚkkÞ Au.
J ßÞkhu Ãký hkMkkÞrýf VuhVkh ÚkkÞ Au, J «r¢Þf yLku LkeÃksLku y÷øk fhíkk íkeh Ãkh «r¢Þk
J CaO(s) + H2O(l) → Ca(OH)2(aq)
íÞkhu hkMkkÞrýf «r¢Þk ÚkkÞ Au. {kxuLke ÃkrhÂMÚkríkyku ÷¾ðe.
J H2(g) + Cl2(g) → 2HCl(g)
• hkMkkÞrýf Mk{efhý Mk{íkkur÷ík fhíkk
2. rð½xLk «r¢Þk J Mk{íkkur÷ík Mk{efhý{kt çktLku çkkswLkk Ëhuf ík¥ðLkk
J yuf MktÞkusLk íkqxeLku çku fu íkuÚke ðÄw ík¥ð fu Ãkh{kýwykuLke MktÏÞk Mk{kLk nkuÞ Au.
MktÞkusLk{kt ykÃku Au. 3. rðMÚkkÃkLk «r¢Þk WËk.Fe + H2O → Fe3O4 + H2
(1) W»{eÞ rð½xLk J ðÄw Mkr¢Þ ík¥ð/Äkíkw ykuAe Mkr¢Þ ík¥ð/ÄkíkwLkwt rðMÚkkÃkLk J Mkki«Úk{ çktLku çkkswLkk Ëhuf ík¥ðLkk Ãkh{kýwLke MktÏÞk
W»{k fhu Au. [fkMkku.
CaCO3(S) CaO(S) + CO2(g)
(2) «fkþeÞ rð½xLk J Fe(s) + CuSO4(aq) → FeSO4(aq) + Cu(s) J Mkki «Úk{ MkkiÚke ðÄw Ãkh{kýw Ähkðíkk ík¥ðLku Mk{íkwr÷ík
MkqÞo«fkþ J Zn(s) + CuSO4(aq) → ZnSO4(aq) + Cu(s) fhku.
2AgCl(s) 2Ag(s) + Cl2(g) J zk.çkk. yu 1 'O' yLku s.çkk.yu 4 'O' Au. (MkkiÚke ðÄw
4. rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk
MkqÞo«fkþ Ãkh{kýw Ähkðíkku MktÞkusLk ÷ku.)
2AgBr(s) 2Ag(s) + Br2(g) J çku MktÞkusLkku íku{Lkk ykÞLkkuLke yË÷kçkË÷e fheLku Lkðwt
MktÞkusLk çkLkkðu Au. J zk.çkk.Lkk H2OLku 4 ðzu økwýku.
(3) rðãwík rð¼ksLk
J «r¢Þk{kt yðûkuÃk WíÃkLLk ÚkkÞ, íkku yðûkuÃkLk «r¢Þk Fe + 4H2O → Fe3O4 + H2
W»{k
2H2O(l) 2H2(g) + O2(g) J yLÞ ík¥ðLku Mk{íkkur÷ík fhku.
rð¼ksLk fnu Au.
(4) W»{k hkMkkÞrýf VuhVkh J Na2SO4(aq) + BaCl2(aq) → BaSO4(aq) + 2NaCl(aq) Fe + 4H2O → Fe3O4 + 4H2
(1) W»{kþku»kf : W»{kLkwt þku»ký ÚkkÞ Au. J NaOH(aq) + HCl(aq) → NaCl(s) + H2O(l) J Fe Lku Mk{íkkur÷ík fhku.
(2) W»{kûkuÃkf : W»{k WíÃkLLk ÚkkÞ Au. 3Fe + 4H2O → Fe3O4 + 4H2
J ¾hkE fhðk Mk{e.Lke çktLku íkhVLkk Ãkh{kýw [fkMkku.
rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10
 1.
5. ykuÂõMkzuþLk yLku rhzõþLk

ykuÂõMkzuþLk rhzõþLk huzkuûk «r¢Þkyku

J ykuÂõMksLk fu rðãwíkÉý ík¥ð W{uhkÞ. J nkEzÙkusLk fu rðãwíkÄLk ík¥ð W{uhkÞ. J «r¢Þk{kt ykuÂõMkzuþLk yLku rhzõþLk çktLku
J nkEzÙkusLk fu rðãwíkÄLk ík¥ð Ëqh ÚkkÞ. J ykuÂõMksLk fu rðãwíkÉý ík¥ð Ëqh ÚkkÞ. yuf MkkÚku s ÚkkÞ.
hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku

J E÷uõxÙkuLk Ëqh ÚkkÞ. J E÷uõxÙkuLk {u¤ðu Au. • ûkkhý

J Fe2+ → Fe3+ + e– J 2Na + H2 → 2NaH J ÄkíkwLke MkÃkkxe ¼us, yurMkz fu {kxe ðøkuhuLke
(o) J Fe3+ + e– → Fe2+ nksheÚke íkuLkk Ãkh fkx ÷køku Au.
J CH3CH2OH CH3COOH + H2O
J 2Mg + O2 → 2MgO J CH2 = CH2 + H2 → CH3CH3 J ÷ku¾tzLkku fkx Fe2O3XH2O·Ag2S Lku fkhýu
J 2Cu + O2 D 2MgO [ktËe fk¤e Ãkzu. CuCO3, Cu(OH)2Lku ÷eÄu
• ¾kuhkÃkýwt fkìÃkh ÷e÷wt çkLku.
J ykuÂõMkzuþLk «r¢Þk • huzkuûk «r¢Þk yxfkððkLkk WÃkkÞku :
J íku÷ yÚkðk [hçkeLkwt ykuÂõMkzuþLk ÚkðkÚke ¾kuhkf ¾kuhku J htøk fhðku.
çkLku. J íku÷ ÷økkððwt.
J íkuLke øktÄ yLku MðkË çkË÷kÞ. J Zku¤ [Zkððku r{©Äkíkw çkLkkððe.
J ¾kuhkÃkýwt yxfkððkLkk WÃkkÞ : J økuÕðuLkkE®Íøk fhðwt.
J yuLxeykuÂõMkzLx ÃkËkÚko W{uhðk • fkhý :
J r[ÃMkLku N2 MkkÚku ¼hðwt J Ãkkýe, ykuÂõMksLk, yurMkz
J ËqÄ, çkxh, þkf¼kS, V¤kuLku r£s{kt Lke[k íkkÃk{kLku
hk¾ðk.
J nðk [wMík Ãkkºk{kt Mktøkún
huzkuûk «r¢Þk
W»{k
CuO + H2 Cu + H2O

ykuÂõMkzuþLk fíkko rhzõþLk fíkko

J (yLÞ)ykuÂõMksLk fu rðãwíkÉý ík¥ð W{uhu Au.
J nkEzÙkusLk fu rðãwíkÄLk ík¥ð Ëqh ÚkkÞ.
J E÷uõxÙkuLk Mðefkhu Au.
J suLkwt ÃkkuíkkLkwt rhzõþLk ÚkkÞ Au.
J WËk. yÄkíkw y ku , CuO, MnO 2 , KMnO 4 ,
K2Cr2O7, Fe3+, Cu2+ ðøkuhu.
J nkEzÙkusLk fu rðãwíkÄLk ík¥ð W{uhu Au.
J ykuÂõMksLk fu rðãwíkÉý ík¥ð Ëqh fhu.
J E÷uõxÙkuLk økw{kðu Au.
J suLkwt ykuÂõMkzuþLk ÚkkÞ.
J WËk. Äkíkwyku, H2, NaH, LiAlH4, NaBH4 ðøkuhu.
37

C-1
 38 rð¿kkLk MkkhrÚk : Äkuhý 10

Äkuhý : 10 1. hkMkkÞrýf «r¢Þkyku yLku Mk{efhýku Mk{Þ : 1 f÷kf

rð»kÞ : rð¿kkLk xuMx ÃkuÃkh fw÷ økwý : 30
C-1

rð¼køk - A
 Lke[u ykÃku÷k «&™ Lkt. 1 Úke 8Lkk ykþhu 1 Úke 20 þçËku{kt {køÞk {wsçk sðkçk ykÃkku. («íÞufLkku 1 økwý) [8]
(1) fu{ rMkÕðh ([ktËe)Lke ðMíkwyku nðk{kt Úkkuzk Mk{Þ hk¾íkk fk¤e Ãkzu Au ?
(2) fkxLkwt Mkqºk ykÃkku.
(3) Vkuzu÷k [qLkkLkwt Mkqºk .............. Au.
(4) .............. yLku .............. fkìÃkh fhíkkt ðÄw Mkr¢Þ ík¥ðku  Au.
(5) þheh{kt Úkíkwt ¾kuhkfLkwt Ãkk[Lk yu hkMkkÞrýf «r¢Þk Au. rðÄkLk ¾hwt Au fu ¾kuxwt ?
(6) nðk[wMík heíku çktÄ Ãkkºk{kt ¾kuhkf hk¾ðkÚke íkuLkwt ykuÂõMkzuþLk ðÄu  Au. rðÄkLk ¾hwt Au fu ¾kuxwt ?
(7) [hçkeðk¤k ¾kãÃkËkÚkkuo ................... «r¢ÞkLku fkhýu ¾kuhk çkLku Au.
(a) ykuÂõMkzuþLk (b) ûkkhý (c) rhzõþLk (d) nkEzÙkuSLkuþLk
(8) Fe2O3 + 2Al → Al2O3 + 2Fe
WÃkh Ëþkoðu÷e «r¢Þk yu þuLkwt WËknhý Au ?
(a) MktÞkuøkefhý «r¢Þk (b) rîrðMÚkkÃkLk «r¢Þk (c) rð½xLk «r¢Þk (d) rðMÚkkÃkLk «r¢Þk

rð¼køk - B
 Lke[uLkk ykÃku÷k «&™ Lkt. 9 Úke 12 Lkk ykþhu 40 Úke 50 þçËku{kt {køÞk {wsçk W¥kh ÷¾ku. («íÞuf «&™Lkk 2 økwý) [8]
(9) ykrøkÞku þk {kxu hkºku Íçkfu Au ?
(10) Ãkkýe yLku fkçkoLk zkÞkìõMkkEz ßÞkhu Mk{kLk «{ký{kt «r¢Þk fhu Au, íÞkhu fE fE LkeÃks {¤u Au ?
(11) {ìøLkurþÞ{Lke ÃkèeLku nðk{kt Mk¤økkðíkk Ãknu÷k þk {kxu MkkV fhðk{kt ykðu Au ?
(12) ïMkLkLku W»{kûkuÃkf «r¢Þk þkÚke økýðk{kt ykðu ? Mk{òðku.

rð¼køk - C
 Lke[uLkk ykÃku÷k «&™ Lkt. 13 yLku 14Lkk ykþhu 60 Úke 80 þçËku{kt {wÆkMkh W¥kh ÷¾ku. («íÞuf «&™Lkk 3 økwý) [6]
(13) ík{u yðûkuÃkLk «r¢ÞkLkku þwt yÚko fhku Aku ? WËknhýku ykÃke Mk{òðku.
(14) Lke[uLkk Ëhuf rfMMkk {kxuLkwt yð÷kufLk yLku íku {kxuLkwt fkhý sýkðku.
(a) fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðý{kt ®Íf Äkíkw W{uhíkkt,
(b) {tË nkEzÙkuõ÷kurhf yurMkz{kt yuÕÞwr{rLkÞ{ Äkíkw W{uhíkk,
(c) fkìÃkh MkÕVuxLkk ÿkðý{kt rMkÕðh Äkíkw W{uhíkk

rð¼køk - D
 Lke[uLkk ykÃku÷k «&™ Lkt. 15 yLku 16Lkk ykþhu 90 Úke 120 þçËku{kt {køÞk {wsçk MkrðMíkkh W¥kh ÷¾ku. («íÞuf «&™Lkk 4 økwý) [8]
(15) Lke[u ykÃku÷ þçËkuLku yuf WËknhý ykÃke Mk{òðku.
(a) ûkkhý (b) ¾kuhkÃkýwt
(16) (a) ûkkhý yux÷u þwt ?
(b) ÷ku¾tzLkk ûkkhýLku þwt fnu Au ?
(c) fu{ ÷ku¾tzLkwt ûkkhý yuf økt¼eh Mk{MÞk Au ?
(d) ÷ku¾tzLkwt ûkkhý fuðe heíku yxfkðe þfkÞ ?
(e) [ktËe (rMkÕðh) yLku íkktçkwt (fkìÃkh)Lkwt ûkkhý fuðe heíku yku¤¾e þfkÞ Au ?
