Blok 3

Regenten en
vorsten
In deze periode behandelen we:
Hoofdstuk 4 Paragraaf 3 t/m 6: De Republiek

Hoofdstuk 1 Paragraaf 4: Opkomst van machtige

vorsten

Hoofdstuk 2 Paragraaf 1: De wetenschappelijke

revolutie
 3

© Noordhoff Uitgevers
Paragraaf 4.3

Gevolgen van de
Tachtigjarige
oorlog
In deze presentatie leer je:
• hoe de Nederlandse Republiek uit de Tachtigjarige
oorlog kwam.

• hoe de Republiek een aparte plaats in neemt in Europa.

Kenmerkend aspect: de bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de

bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek.
Het verhaal begint hier….
 Reformatie
Hagenpreek
Protestantisme Instelling
Bloedplakkaten
Begin
Luther 95 Lutheranisme Calvinisme Tachtigjarige
stellingen Oorlog

Luther voor de
Rijksdag in Cuius regio,
Worms eius religio Smeekschrift
Ketter

1515 1520 1525 1530 1535 1540 1545 1550 1555 1560 1565 1572

centralisatie

Watergeuzen
Privilege Karel V alle
Filips II erft
Nederlanden in Beeldenstorm
Nederlanden
Instelling 3 handen
Collaterale Raden
Karel V heerser
Nederlanden
WvO vlucht naar
Dillenburg

Alva naar
Nederlanden

Opstand in de Nederlanden 1515-1572

Waardoor brak er een opstand uit in de Nederlanden 1515-1572?
 Ontzet van
Leiden WvO in de ban
Val van Spaanse Armada
Antwerpen vernietigd

Alteratie van Plakkaat van

Amsterdam Verlatinghe

muiterij

1572 1573 1574 1575 1576 1577 1578 1579 1580 1581 1582 1583 1584 1585 1586 1587 1588

Alva verlaat Soevereiniteit

Nederlanden Pacificatie van WvO wordt
Gent Unie van Utrecht vermoord Noordelijke
Nederlanden
De geuzen nemen Republiek
Den Briel in

Ontstaan van de Republiek 1572-1588

Waardoor resulteerde de Opstand in het ontstaan van de Republiek, 1572-1588?
 Gouden Eeuw

moedernegotie

VOC opgericht
Oldenbarnevelt
onthoofd

Rembrandt van Rijn

regent Burgerlijke cultuur

1588 1593 1598 1603 1608 1613 1618 1623 1628 1633 1638 1643 1648

Stadhouder

Staatse Leger Prins Maurits

Raadspensionaris Einde Twaalfjarige

Begin Twaalfjarige Bestand
Bestand
Noordelijke
Nederlanden
Republiek Vrede van
Coen verplaatst Munster
bestuurscentrum VOC
Generaliteitslanden
naar Batavia

Ontstaan van de Gouden Eeuw (1588-1648)

Waardoor ontstond in de Republiek de Gouden Eeuw, 1588-1648?
Onderlinge verdeling van de
Zuidelijke Nederlanden?
Gevolgen van de Vrede van Munster
(opdr. 9)
Gunstige gevolgen voor de Republiek
• Spanje erkende de Republiek als een onafhankelijke staat.
• De Schelde zou gesloten blijven.
• Calvinisme wordt de staatsgodsdienst en er is gewetensvrijheid.

Wat katholieken (en andere geloven) mochten

• Katholiek zijn, want iedereen in de Republiek had gewetensvrijheid
• In verschillende plaatsen schuilkerken met priesters hebben, als ze maar
betaalden

Wat katholieken (en andere geloven) niet mochten

• Hun godsdienst openlijk uitoefenen
• Kerken, kloosters of scholen hebben
• Functies hebben in het bestuur van steden en gewesten
• Boeken over het katholieke geloof laten drukken
Geloof in de Republiek
In de Republiek bestond meer vrijheid
dan in andere landen. Er was geen
godsdienstvrijheid, maar wel
gewetensvrijheid: recht om te geloven
wat je wilt.

De staatsgodsdienst van de Republiek

was het calvinisme. De gereformeerden
(calvinisten) hadden allerlei privileges
die aanhangers van andere geloven niet
hadden.

De katholieke kerk was verboden in de

Republiek, maar katholieke
bijeenkomsten werden vaak gedoogd
(toegelaten).
Bijzondere plaats van de Republiek
Paragraaf 4.4

Macht en mensen
in de Republiek
In deze presentatie leer je:
• hoe de verhoudingen lagen in de Republiek

• welke bevolkingslagen er waren in de Republiek

• hoe het de Republiek verging in het Rampjaar

• hoe een Nederlandse stadhouder koning van Engeland

werd.
Kenmerkend aspect: de bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de
bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek.
 Republiek der Zeven
Verenigde
Nederlanden 1515-1648
 De Republiek der
Verenigde Nederlanden
bestond uit zeven gewesten.

De Staten-Generaal
bestuurden Noord-Brabant,
Zeeuws-Vlaanderen en
delen van Limburg.

23

© Noordhoff Uitgevers
Gewesten en Staten
In de tijd van regenten en vorsten (1600-1700) was
Nederland een republiek met zeven zelfstandige
gewesten.

Ieder gewest werd bestuurd door de Gewestelijke

Staten.
Voor sommige zaken werkten de zeven gewesten samen
in de Staten-Generaal. Dit was voor defensie, het
bestuur van de generaliteitslanden (Noord-Brabant,
Zeeuws-Vlaanderen en delen van Limburg) en voor
buitenlandse politiek.

De bestuurders in steden, gewesten en Staten-Generaal

werden regenten (bestuurders) genoemd. Deze mannen
kwamen uit de adel en de rijke burgerij en vormden een
oligarchie: regering van een kleine groep.
De stadhouder en raadspensionaris (blz. 102)

Taken van de stadhouder:

• Legerleider
• Betrokken bij benoeming van regenten

Mannen die ook veel macht hadden:

• Raadpensionaris (hoogste regent in Holland)
• Regenten (ook wel patriciërs of als groep patriciaat
genoemd)

25

© Noordhoff Uitgevers
 Republiek is een Statenbond

• Gewesten zelfstandig
• Samenwerking in de Staten-Generaal

Buitenlandse Defensie
Politiek

• Holland belangrijkste gewest als belangrijkste

financier voor defensie
• Belangrijkste functionarissen:
stadhouder en raadspensionaris
Bevolkingslagen in de samenleving (schema blz. 103)
Regenten of patriciërs
• Rijk
• Bestuur in handen
• Zowel adellijk als niet-adellijk
Gegoede burgerij
• Vaak even rijk als regenten
• Geen bestuursfunctie
• Eigenaren van grote bedrijven
zoals kooplieden, grote boeren,
textielfabrikanten
Kleine burgerij
• Meestal voldoende inkomsten om van te leven
• Geen bestuursfunctie
• Ambachtslieden, kleine handelaren, winkeliers,
schoolmeesters
• Boeren met een klein bedrijf
Het ‘gemeen’ (het gewone volk)
• Vaak grote armoede
• Geen bestuursfunctie
• Werklieden in nijverheid en havens, soldaten, matrozen, werklozen
• landarbeiders
Republiek
De positie van de Republiek wordt aangetast
De Republiek was heel rijk en dat maakte andere landen jaloers!
• Engeland wil de overmacht van de Republiek stoppen.
• Gevolg: drie keer oorlog op zee.
• Bij de Tweede Engelse oorlog rol voor Michiel
de Ruyter.

De Republiek vocht niet alleen met Engeland een aantal oorlogen uit.
Ook de Franse koning Lodewijk XIV wilde een einde maken aan de
macht van de Republiek.

Daarnaast waren ze het binnen de politiek het ook niet met elkaar
eens. Binnen de Staten-Generaal ontstonden er weer twee kampen; de
oranjegezinden vs. staatsgezinden.

29

© Noordhoff Uitgevers
1672: Het Rampjaar
In 1672 viel Frankrijk Nederland aan, samen met Engeland, Münster en
Keulen.

De raadpensionaris Johan de Witt kreeg de schuld van de vele ellende die de

Republiek te verduren kreeg.

Toen in 1672 alles bij elkaar kwam werd Johan de Witt, samen met zijn broer
Cornelis de Witt, vermoord en op gruwelijke wijze verminkt door een
woedende menigte in Den Haag.

Willem III werd daarna tot stadhouder uitgeroepen.

30

© Noordhoff Uitgevers
Willem III vs. Engeland
In 1689 werd Willem III koning van Engeland. Hoe
kon dat?
➢ In Engeland werd jarenlang geruzied tussen
koning en parlement over wie de meeste macht
had.
➢ Tevens was er een godsdienstkwestie bezig.
Engeland was afwisselend protestants en
katholiek sinds Henry VIII. Parlement was
overwegend protestants.
➢ Toen Jacobus II de macht naar zich toe wilde
trekken besloten een aantal parlementslieden de
hulp van de protestantse dochter van de koning
in te roepen. Zij was getrouwd met de
Nederlandse stadhouder Willem III. Zij trokken
ten strijde tegen Jacobus II en met hulp van de
bevolking werden ze koning en koningin van
Engeland, Schotland en Ierland. 31

➢ Door de Glorious Revolution ©werd Engeland

Noordhoff Uitgevers

definitief protestants. Willem III vond het prima

Migranten (groene stuk blz. 104)
In de 17e eeuw kwamen er veel
migranten naar Nederland. Zij
hadden verschillende redenen om te
emigreren.
emigreren: een land
voorgoed verlaten
Uit Duitsland en Scandinavië
immigreerden werkzoekenden.
immigreren: verhuizen
Migranten kwamen naar de Republiek vanuit een ander land
voor een hoger inkomen.
Protestanten uit de zuidelijke
Nederlanden en Frankrijk
(hugenoten) en joden uit Spanje,
Portugal en Midden- en Oost-Europa
immigreerden vanwege
geloofsvervolging en oorlogsgeweld.

(vervolg op volgende dia)

Redenen zoals armoede,
oorlogsgeweld en geloofsovertuiging
noemen we pushfactoren: redenen
om een plaats te verlaten.

De geloofsvrijheid, veiligheid,
welvaart en werkgelegenheid in de
Republiek zijn voorbeelden van
pullfactoren: redenen om je ergens
te vestigen.

De verschillende migranten leverden

een belangrijke bijdrage aan de
economie in de Republiek.
De positie van de vrouw
In de 17e eeuw hadden de vrouwen wel degelijk een belangrijke plaats in de
Republiek. Binnen elke sociale laag was haar rol echter anders.
Regenten
– In het gezin: Wel belangrijk; Geen huishoudelijk werk
– Buitenshuis: Hoefden doorgaans niet te werken (Niet is de regel, maar na de dood
van hun man namen sommige vrouwen de leiding van het bedrijf over)
Gegoede burgerij
– In het gezin: Wel belangrijk; Geen huishoudelijk werk
– Buitenshuis: Hoefden doorgaans niet te werken (Niet is de regel, maar na de dood
van hun man namen sommige vrouwen de leiding van het bedrijf over)
Kleine burgerij
– In het gezin: Wel belangrijk; Wel huishoudelijk werk
– Buitenshuis: Hoefden doorgaans wel te werken (Werkten mee in het bedrijf van
hun man).

'Gewone' volk
– In het gezin: Wel belangrijk; Wel huishoudelijk werk
– Buitenshuis: Hoefden doorgaans wel te werken (Laag betaald) werk als
dienstbode of in de nijverheid
Paragraaf 1.4

Opkomst van
machtige vorsten
In deze presentatie leer je:
hoe vorsten een scheiding van kerk en staat gingen invoeren

hoe de Franse koning zijn binnenlandse macht vergrootte

hoe in Engeland en Nederland het parlement toch de macht behield

Kenmerkend aspect: (1) het streven van vorsten naar absolute macht
Vorsten brengen scheiding van kerk en staat
Scheiding van Kerk en staat in de ogen van de paus en de vorsten

Macht van de paus

Volgens de paus:
• – De paus heeft de macht over de wereld.
• – Vorsten zijn ondergeschikt aan de paus.
Volgens de vorsten: De paus heeft alleen macht over godsdienstige zaken in de
Kerk.

Taak van de vorst

• Volgens de paus: De vorst moet zorgen voor goed bestuur en daarbij de
voorschriften van de Kerk volgen.
• Volgens de vorsten: De vorst moet zorgen voor goed bestuur en hoeft
daarbij de voorschriften van de Kerk niet te volgen.
Een machtige koning: Lodewijk XIV
• In de 17e eeuw was Frankrijk het machtigste land van Europa
met een machtige koning; Lodewijk XIV.

Hij kwam in 1643 aan de macht.

Tot 1661 regeerde zijn moeder en
de minister Mazarin (opvolger Richelieu)
namens hem.

Lodewijk XIV trok in 1661 alle macht naar zich toe. Alle edellieden moesten
een eed van trouw afleggen aan de koning.

Hij noemde zichzelf de Zonnekoning: L’etat c’est moi. (de staat ben ik)

De macht van de Franse koning werd door niets beperkt; absolutisme.

Voortaan moest iedereen doen wat Lodewijk zei. Zijn ministers mochten
hem alleen advies geven
Theorie: wat is absolutisme?
Rechten van de vorst
• De vorst heeft het recht over alles in zijn rijk te
beslissen behalve over godsdienstige zaken.

Rechten van het parlement

Het parlement heeft geen rechten: de koning hoeft geen
verantwoording af te leggen tegenover een parlement.

De plichten van de onderdanen

Het is de plicht van de onderdanen om hun koning te
gehoorzamen zonder vragen te stellen.
Een machtige koning: Lodewijk XIV
hugenoot:
Hoe oefende Lodewijk XIV zijn absolute
Franse
macht uit?
calvinist
o Hij liet Versailles bouwen, net buiten Parijs.
o Groot georganiseerd leger dat vaak ten
strijde trok om nieuwe gebieden te
Nederland en Engeland
veroveren. waren de uitzondering in
Europa wat betreft de
o Beperkte macht edelen en steden. macht van het parlement
o Parlement nagenoeg buitenspel; enkel
adviserend.
o In 1685 wordt protestantisme verboden.

Dit is vreemd, want 100 jaar daarvoor was er

een einde gekomen aan de godsdienstoorlogen
40
en mochten de hugenoten (protestanten) hun
geloof uitoefenen.
Versailles; voorkant
Versailles; achterkant
Paragraaf 2.1

De
wetenschappelijke
revolutie
In deze presentatie leer je:
hoe wetenschappers anders gingen werken in de 17e eeuw

hoe wetenschap praktisch werd toegepast

hoe de landbouwgrond in Nederland werd uitgebreid

Kenmerkend aspect: de wetenschappelijke revolutie

De lange lijn…
 Oude kennis en nieuw onderzoek
• Tot de 17e eeuw baseerden Europeanen
hun kennis van de wereld en het heelal op
de Bijbel en teksten uit de oudheid.

In de 17e eeuw gingen wetenschappers zelf

onderzoek doen. Wetenschappers probeerden
voortaan de wereld te begrijpen via
systematisch observeren, experimenteren en
logisch redeneren. In de 17e eeuw ontstond
een andere manier van denken. Zo ontstond
de wetenschappelijke revolutie.
Wetenschappers ontdekten bijvoorbeeld dat er
regels zijn in de natuur die overal gelden. Die
regels noemen we natuurwetten.
wetenschappelijke revolutie:
doorbraak van een
wetenschappelijke manier
van denken in de 17e eeuw
natuurwet: beschrijving van
een regelmatig
natuurverschijnsel

De wetenschappelijke revolutie is een

kenmerkend aspect van de tijd van regenten
en vorsten.
46
Academies academie: organisatie waar
wetenschap wordt beoefend

Regeringen zagen het belang van de

nieuwe wetenschappen en steunden
onderzoekers door academies op te
richten.

Verschil wetenschap en technologie;

-Wetenschapprobeert er achter te
komen waarom bepaalde dingen
gebeuren
-Technologieis de manier waarop
wetenschappelijke kennis in de industrie
wordt gebruikt
Meer landbouwgrond
De wetenschappelijke
revolutie zorgde ook voor
ontwikkelingen in de techniek.
Al sinds de middeleeuwen
konden mensen stukken land
droogleggen met de energie energie: kracht waarmee je
van windmolens. iets doet

In de 17e eeuw waren

Nederlanders voor het eerst in
staat om grote meren in te
polderen. Hierdoor ontstond
veel nieuwe landbouwgrond.
links: museummolen (1633) rechts: modern windpark (2016)
 Belangrijke 17e eeuwse wetenschappers
Verschillen met het Oude Griekenland
1 Meer experimenteren
2 Groter aantal onderzoekers
3 Samenwerking in wetenschappelijke verenigingen
4 Verenigingen betaalden experimenten
5 Verenigingen werden door de overheid gesteund

• Enkele bekende buitenlandse uitvinders zijn:

• Galileo Galilei: de aarde draait om de zon
• Isaac Newton: de wet van de zwaartekracht

• Enkele bekende Nederlandse uitvinders zijn:

• Christiaan Huygens: eerste precies lopende klok
• Jan Adriaanszoon Leeghwater: verbeterde molentechniek

50

© Noordhoff Uitgevers
Belangrijke gevolgen
Grote vooruitgang op veel gebieden
Denk onder andere aan de gezondheidszorg, de manier waarop we grote
gebieden ontginnen en ook de uitvinding die de Industriële Revolutie
inluidde; de stoommachine.

Europeanen gaan over de wereld heersen

Het wetenschappelijk onderzoek leidde tot praktische toepassingen en
nuttige uitvindingen.
• Wetenschappers konden bijvoorbeeld de beweging van kanonskogels
berekenen.
• Er werden uitvindingen gedaan die onder andere gebruikt werden door
legers en in de scheepvaart.

De Verlichting, een verandering in het denken van veel mensen

Nu men in staat bleek om zelf te onderzoeken en te experimenteren begon
men na te denken wat er nog meer mogelijk was voor de mens. Waarom
werden we bijvoorbeeld geregeerd door een koning? En welke invloed moet
de godsdienst hebben op het leven van de mens? (meer hierover in blok 4;
paragraaf 2 van Hoofdstuk 2.