Eğitimde Eleştirel Düşünce

Ulaş Başar Gezgin, ulasbasar@gmail.com

Eğitimde eleştirel düşünceye çok gereksinim duyduğumuz bir dönemdeyiz. Eğitim sistemi,
eleştirel düşünceye karşıt bir noktada. Eleştirel düşünce, özgür, çoğulcu bir toplumun inşası
için olmazsa olmaz (Paul, 1984; Vieira, Tenreiro-Vieira ve Martins, 2011). Öte yandan,
eleştirel düşünce, kültürel kısıtlamalardan da bağımsız değil (Dong, 2015) ve öğrenci
özerkliğiyle ve öğrencinin etkin katılımıyla yakından ilişkili (Bullen, 1998; Winch, 2006) ki
bunlar da eğitim sisteminin desteklediği öğeler değil. Kimi araştırmalar, eleştirel düşünceye
sahip öğrencilerin hangi özelliklerinin olması gerektiğine odaklanırken, diğerleri eleştirel
düşünceyi geliştirme stratejilerine ayrılıyor (Chan, 2013). Sanat eğitiminin eleştirel düşünceyi
beslediği, genel kabul gören bulgular arasında (bkz. Lampert, 2015).

Eleştirel Düşüncenin Yöntemi, Bağlaşıkları ve Öğeleri

Eleştirel düşünce eğitimi, “tartışma, medya çözümlemesi, sorun çözümü ödevleri, öz-
değerlendirme, akran değerlendirmesi” (Rezaei, Derakhshan, ve Bagherkazemi, 2011, s.769),
örnekolay (vaka) incelemesi, simülasyonlar, sözlü ve yazılı düşünüm/muhasebe (reflection),
senaryo çalışmaları vb. gibi yöntemleri gerektiriyor (Bezanilla ve ark., 2019; McEwen, 1994;
Popil, 2011; Quitadamo ve Kurtz, 2007; Straková ve Cimermanová, 2018; Yıldırım ve Özsoy,
2011). Oysa özellikle tartışma, eğitim sisteminde bir hayli eksik. Eleştirel düşünce, ezberin
karşısında konumlanıyor (Brown, 1998). Etkin yurttaşlık, sürdürülebilir gelişim, bilim
okuryazarlığı, bilişim okuryazarlığı, yaratıcı düşünce gibi kavramlar eleştirel düşüncenin
bağlaşığı (Albitz, 2007; Enciso, Enciso ve Daza, 2017; Ülger, 2016; Hasslöf ve Malmberg,
2015; Straková ve Cimermanová, 2018; Vieira ve Tenreiro-Vieira, 2016; Vieira, Tenreiro-
Vieira ve Martins, 2011; Wals ve Jickling, 2002). Öğrencinin özbilinci, neyi bilip
bilmediğinin ve neyi nasıl öğreneceğinin bilinci ve açık fikirlilik, eleştirel düşüncenin temel
öğeleri (Walker & Finney, 2006).

Eleştirel Düşüncenin Genelliği ve Özelliği

Bir soru da şu: Eleştirel düşünce, ayrı bir ders mi olmalı yoksa her bir derste eleştirel
düşünceye yer verilmeli mi? Dyer ve Hall (2019), sahte bilim konulu derslerin, diğer bir
deyişle birincinin epistemik olarak kabul edilemez inançlardan kurtulunması anlamında
eleştirel düşünceye daha iyi hizmet ettiği kanısında. Rowe ve ark. (2015), eleştirel düşünceyi
destekleyen bir bilim dersini betimliyor. Benzeri bir bulgu, hemşirelerde eleştirel düşünceyi
çalışan Kanbay ve Okanlı (2017)’den geliyor. Eleştirel düşüncenin müfredata göre değil,
müfredatın eleştirel düşünceye göre biçimlenmesi gerekiyor (Radulović ve Stančić, 2017).
Değerlendirme de ders yöntemini yansıtmalı (Snyder ve Snyder, 2008). Problem-temelli
eğitim gibi seçenekler dikkate alınmalı. Diğer bir konu, eleştirel düşüncenin genel mi konu
özelinde mi olduğu (Moore, 2004)… Genelse, eleştirel düşünce, bölümlere ortak ders olacak;
özelse, her fakülte ya da bölüm ayrı dersler geliştirmek durumunda kalacak.

Sorgulayan ve Sorgulamayan Eleştirel Düşünce

Eleştirel düşünce, mezunların, dolayısıyla genç iş gücünün aranan özellikleri arasında (Ahern
ve ark. 2012; Blunt, 2005; Liu, Frankel, & Roohr, 2014); ancak bu bağlamda eleştirel
düşünceden anlaşılan, beyin fırtınası gibi yöntemler yoluyla şirket kazancını ençoklamak…
Gerçekten eleştirel olan bir ‘eleştirel düşünce’ ise, sistemi sorgulamayı temel alır; bu da
kapitalizmin işine yaramaz. Bu durumu yansıtır bir biçimde, eleştirel düşünce tanımlarında
belirsizlik olduğunu görüyoruz (Bezanilla ve ark., 2019; Kahlke ve Eva, 2018; Stedman ve
Adams, 2012; Vandermensbrugghe, 2004; Vieira, Tenreiro-Vieira ve Martins, 2011; Zygmont
ve Schaefer, 2006). Örneğin, tanımlardan biri şöyle:
“Eleştirel düşünme, birinin düşünmesini özbilinçle geliştirmede bir rehber olarak arama, elde
etme, değerlendirme, çözümleme, bireştirme ve kavramsallaştırma süreci ve bu bilgiyi,
yaratıcılık ekleyerek ve risk alarak kullanma yetisidir” (Yıldırım ve Özkahraman, 2011,
s.257).

Teknik ve Toplumsal Tanımlar Arasında

Doğaldır ki, böyle bir tanımdan toplumsal eleştiri çıkmıyor. Daha toplumsal eleştiriye açık bir
tanımda, varolan uygulamaların varsayımlarını sorgulama gibi bir öğe öne çıkıyor
(Richmond, 2007). Eleştirel düşünce, eleştirel düşünce modellerinin kendilerini de
sorgulamayı gerektiriyor (bkz. Shaw, 2014). Gerçekte mühendislik eğitiminde bile
sorgulanabilecek toplumsal varsayımlar var (Claris ve Riley, 2012). Kimi çalışmaların
(Fairbrother, 2003) eleştirel düşünceyi politik direnişin bir öncülü olarak görmesi, bu
bağlamda şaşırtmıyor. Kahlke ve White (2013) eleştirel düşüncede üçlü bir geleneğe dikkat
çekiyor: “bir teknik beceri kümesi olarak eleştirel düşünce, yaratıcılığa erişme ve kendini
keşfe çıkma biçimi olarak eleştirel düşünce, ve özgürleşme amacıyla bir ideoloji biçimi olarak
eleştirel düşünce” (s.21).

Kısacası, eleştirel düşüncenin bilişsel/teknik tanımlarıyla toplumsal/siyasal tanımları arasında

bir zıtlık var. Sistem birinciyi özendirirken, bize ikincisi gerekli…

Kaynakça

Ahern, A., O'Connor, T., McRuairc, G., McNamara, M., & O'Donnell, D. (2012). Critical
thinking in the university curriculum–the impact on engineering education. European Journal
of Engineering Education, 37(2), 125-132.

Albitz, R. S. (2007). The what and who of information literacy and critical thinking in higher
education. portal: Libraries and the Academy, 7(1), 97-109.

Bezanilla, M. J., Fernández-Nogueira, D., Poblete, M., & Galindo-Domínguez, H. (2019).

Methodologies for teaching-learning critical thinking in higher education: The teacher’s view.
Thinking Skills and Creativity, 33, 100584.

Blunt, S. V. (2005). Critical thinking education. South African journal of higher education.
SAJHE, 19, 1368-1378.
Brown, K. (2018). Education, culture and critical thinking. Routledge.

Bullen, M. (1998). Participation and critical thinking in online university distance education.
Journal of Distance Education, 13, 1-32.

Chan, Z. C. (2013). A systematic review of critical thinking in nursing education. Nurse

Education Today, 33(3), 236-240.

Claris, L., & Riley, D. (2012). Situation critical: critical theory and critical thinking in
engineering education. Engineering Studies, 4(2), 101-120.

Dong, Y. (2015). Critical thinking education with Chinese characteristics. In The Palgrave
Handbook of Critical Thinking in Higher Education (pp. 351-368). Palgrave Macmillan, New
York.

Dyer, K. D., & Hall, R. E. (2019). Effect of critical thinking education on epistemically
unwarranted beliefs in college students. Research in Higher Education, 60(3), 293-314.

Enciso, O. L. U., Enciso, D. S. U., & Daza, M. D. P. V. (2017). Critical thinking and its
importance in education: Some reflections. Rastros Rostros, 19(34), 78-88.

Fairbrother, G. P. (2003). The effects of political education and critical thinking on Hong
Kong and Mainland Chinese university students' national attitudes. British Journal of
Sociology of Education, 24(5), 605-620.

Hasslöf, H., & Malmberg, C. (2015). Critical thinking as room for subjectification in
Education for Sustainable Development. Environmental Education Research, 21(2), 239-255.

Kahlke, R., & Eva, K. (2018). Constructing critical thinking in health professional education.
Perspectives on medical education, 7(3), 156-165.

Kahlke, R., & White, J. (2013). Critical thinking in health sciences education: considering
“three waves”. Creative Education, 4(12), 21-29.

Kanbay, Y., & Okanlı, A. (2017). The effect of critical thinking education on nursing
students’ problem-solving skills. Contemporary Nurse, 53(3), 313-321.

Liu, O. L., Frankel, L., & Roohr, K. C. (2014). Assessing critical thinking in higher
education: Current state and directions for next‐generation assessment. ETS Research Report
Series, 2014(1), 1-23.

McEwen, B. C. (1994). Teaching critical thinking skills in business education. Journal of

Education for Business, 70(2), 99-103.

Moore, T. (2004). The critical thinking debate: how general are general thinking skills?.
Higher Education Research & Development, 23(1), 3-18.

Paul, R. W. (1984). Critical thinking: fundamental to education for a free society. Educational
Leadership, 42(1), 4-14.
Popil, I. (2011). Promotion of critical thinking by using case studies as teaching method.
Nurse education today, 31(2), 204-207.

Quitadamo, I. J., & Kurtz, M. J. (2007). Learning to improve: using writing to increase critical
thinking performance in general education biology. CBE—Life Sciences Education, 6(2),
140-154.

Radulović, L., & Stančić, M. (2017). What is needed to develop critical thinking in schools?.
Center for Educational Policy Studies Journal, 7(3), 9-25.

Rezaei, S., Derakhshan, A., & Bagherkazemi, M. (2011). Critical thinking in language
education. Journal of Language Teaching and Research, 2(4), 769-777.

Richmond, J. E. (2007). Bringing Critical Thinking to the Education of Developing Country

Professionals. International Education Journal, 8(1), 1-29.

Rowe, M. P., Gillespie, B. M., Harris, K. R., Koether, S. D., Shannon, L. J. Y., & Rose, L. A.
(2015). Redesigning a general education science course to promote critical thinking. CBE—
Life Sciences Education, 14(3), ar30.

Shaw, R. D. (2014). How critical is critical thinking?. Music Educators Journal, 101(2), 65-
70.

Stedman, N. L., & Adams, B. L. (2012). Identifying faculty's knowledge of critical thinking
concepts and perceptions of critical thinking instruction in higher education. Nacta Journal,
56(2), 9-14.

Straková, Z., & Cimermanová, I. (2018). Critical thinking development—A necessary step in
higher education transformation towards sustainability. Sustainability, 10(10), 3366.

Snyder, L. G., & Snyder, M. J. (2008). Teaching critical thinking and problem solving skills.
The Journal of Research in Business Education, 50(2), 90.

Ülger, K. (2016). The relationship between creative thinking and critical thinking skills of
students. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 31, 695-710.

Vandermensbrugghe, J. (2004). The unbearable vagueness of critical thinking in the context

of the Anglo-Saxonisation of education. International Education Journal, 5(3), 417-422.

Vieira, R. M., & Tenreiro-Vieira, C. (2016). Fostering scientific literacy and critical thinking
in elementary science education. International Journal of Science and Mathematics Education,
14(4), 659-680.

Vieira, R. M., Tenreiro-Vieira, C., & Martins, I. P. (2011). Critical thinking: Conceptual
clarification and its importance in science education. Science Education International, 22(1),
43-54.

Walker, P., & Finney, N. (1999). Skill development and critical thinking in higher education.
Teaching in Higher Education, 4(4), 531-547.
Wals, A. E., & Jickling, B. (2002). “Sustainability” in higher education: From doublethink
and newspeak to critical thinking and meaningful learning. International Journal of
Sustainability in Higher Education, 3(3), 221-232.

Winch, C. (2006). Education, autonomy and critical thinking. Routledge.

Yildirim, B., & Özsoy, S. A. (2011). Nursing student the critical thinking development of the
critical thinking education. HealthMED, 5(4), 846-856.

Zygmont, D. M., & Schaefer, K. M. (2006). Assessing the critical thinking skills of faculty:
What do the findings mean for nursing education?. Nursing Education Perspectives, 27(5),
260-268.