Akademia Pedagogiki Specjalnej im.

Marii Grzegorzewskiej
w Warszawie

Rozwój dziecka w wieku przedszkolnym i szkolnym

Skrypt dla słuchaczy
2023/2024

Skrypt wyłącznie do użytku studentów studiów podyplomowych Akademii Pedagogiki Specjalnej im.
Marii Grzegorzewskiej w Warszawie. Zabrania się umieszczania skryptu w miejscach z otwartym
dostępem, w tym na ogólnodostępnych platformach internetowych.

Okresy rozwojowe człowieka

Niemowlęctwo (pierwszy rok życia)

Wiek poniemowlęcy (1 – 3 lata)
Wiek przedszkolny (3 – 7 lat)
Młodszy wiek szkolny (7 – 11/12 lat)
Wiek dorastania (11/12 – 17/18 lat)
Wiek młodzieńczy (18/19 – 21/22 lata)
Wiek wczesnej dorosłości (22/23 – 35 lat)
Wiek średni (36 – 55 lat)
Wiek późnej dorosłości (powyżej 56 lat)

Definicje rozwoju

„Proces systematycznych zmian w zachowaniu (różnic wewnątrz- i międzyosobniczych), które

występują wraz z upływem czasu w ciągu życia organizmu”. [J. Trempała (2011). Psychologia rozwoju
człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN]

„Proces, stosunkowo długotrwały, w toku którego dokonują się kierunkowe, prawidłowo po sobie
następujące zmiany, które prowadzą do stopniowego przechodzenia od form czy stanów niższych,
prostszych do wyższych, bardziej złożonych”. [A. Matczak, Z. Włodarski (1996). Wsprowadzenie do
psychologii. Podręcznik dla nauczycieli. Warszawa: Wydawnictwo WSiP]

Człowiek rozwija się w ciągu całego życia. Ścieżka rozwoju każdego człowieka jest odmienna
od pozostałych. Psychologowie starają się jednak odkryć prawidłowości rozwoju, wyodrębnić etapy,
wskazać kryzysy, jakie mogą wynikać ze zmian takich jak np. rozpoczęcie nauki w szkole czy podjęcie
pierwszej pracy.

Czynniki rozwoju to biologiczne wyposażenie człowieka, cechy środowiska, w którym żyje,

zorganizowana edukacja i własna aktywność.

Cechą współczesności jest zmienność kontekstów rozwoju i związane z tym zróżnicowanie

doświadczeń rozwojowych ludzi. Wobec braku ciągłości (zmiany miejsca pobytu, zmiany pracy)
własna aktywność wydaje się zyskiwać na znaczeniu w procesie rozwoju człowieka w ciągu całego
życia.

Sfery rozwoju dziecka teoria wg. Lwa Wygotskiego

Sfera oddalonego rozwoju

Sfera najbliższego rozwoju
Sfera aktualnego rozwoju

1
 Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej
w Warszawie

Stadia rozwoju poznawczego dziecka wg Piageta

•od 0 do 2 lat
I stadium •inteligencja sensoryczno-motoryczna

•od 2 do 6 lat
II stadium •inteligencja przedoperacyjna

•od 6 do 12 lat
III stadium •operacje konkretne

•od 12 do 15 lat
IV stadium •operacje formalne

Etapy rozwoju według Marii Montessori (1994)

Etap Nazwa Czas trwania Cechy charakterystyczne Osiągnięcia

rozwojowy

I Pierwsze stadium Od 0 do 6. Tworzenie się jednostkowej Niezależność fizyczna

dzieciństwa roku życia indywidualności, czas
wzrostu i przemiany, droga
od nieświadomego twórcy
do świadomego człowieka

II Drugie stadium Od 6. do 12. Równomierny wzrost Stabilność fizyczna i psychiczna,

dzieciństwa, wiek roku życia organizmu, głód wiedzy i rozwój świadomości i inteligencji
rozumu niezależności w sferze
umysłowej, wyrażanie
sprzeciwu i stawianie oporu

III Powtórne narodziny Od 12. do 18. Okres dojrzewania Pojawienie się nowych jakości
dla społeczeństwa roku życia jednostki, czas przejść i życia psychicznego: wątpienia,
przeobrażeń drażliwości, niezdecydowania,
osłabienia możliwości
intelektualnych

IV Stadium Od 18. do 24. Zakończenie edukacji, Równowaga wewnętrzna,

młodzieńcze roku życia zainteresowanie i czynny niezależność moralna, poczucie
udział w szerszym życiu własnej wartości
społecznym

Teoria rozwoju psychospołecznego E. Eriksona (1997)

Na wiek przedszkolny przypada taki etap rozwoju, który niesie ze sobą, między innymi, wewnętrzny
konflikt między inicjatywą a poczuciem winy. Żeby rozwiązanie tego konfliktu było korzystne dla
dalszego rozwoju, dzieciom potrzebna jest przestrzeń do eksploracji, realizowania własnych
pomysłów, nawiązywania kontaktów.

2
 Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej
w Warszawie
Młodszy wiek szkolny wiąże się z wewnętrznym kryzysem między poczuciem kompetencji a
poczuciem niższości. W tym okresie rozwojowym z tego punktu widzenia dzieciom potrzebne są
wymagania na miarę ich możliwości, pochwały i przekonanie, że potrafią sobie poradzić z zadaniami,
które są przed nimi postawione.

Wiek przedszkolny (3-7 lat)

Rozwój życia emocjonalnego odbywa się w ścisłym związku z rozwojem procesów

poznawczych. Procesy poznawcze, które się doskonalą, umożliwiają dziecku spostrzegać swoje
otoczenie w sposób bardziej zróżnicowany. Wyobraźnia staje się coraz bardziej rozwinięta i w
związku z tym dziecko zaczyna reagować lękiem na wyimaginowane przedmioty i zjawiska. Dziecko
reaguje lękiem na niektóre obiekty i sytuacje także dlatego, że nie potrafi jeszcze zrozumieć wielu
elementów otaczającego świata. Innymi rodzajami emocji są lęk przed niektórymi zwierzętami i
ciemnością. Często pojawia się gniew i agresja, które mogą być spowodowane dostarczanymi dziecku
wzorami przez rodziców, rówieśników bądź telewizję.

Reakcje emocjonalne dzieci w wieku przedszkolnym cechuje krótki czas trwania i zmienność.

Pod koniec tego okresu dziecko może bardziej uświadamiać sobie emocje oraz przewidywać
skutki swoich zachowań.

Charakterystyka rozwojowa dzieci w wieku przedszkolnym

• Silna więź z rodziną,

• potrzeba bezpieczeństwa, akceptacji, stałości środowiska,
• odporność psychofizyczna zależna od pory dnia, pory roku, pogody,
• krótki czas skupienia uwagi,
• poznawanie świata poprzez działanie, w „całościowy” sposób,
• myślenie konkretne i konkretno –obrazowe,
• ćwiczenie zmysłów i ich integracji,
• duża aktywność fizyczna, ruch, manipulacja,
• pytania jako przejaw ciekawości,
• egocentryzm jako cecha rozwojowa, potrzeba uwagi, bycia w centrum,
• duża wrażliwość uczuciowa, rola uczuć w poznawaniu i przeżywaniu świata
• intensywny rozwój wyobraźni, odtwarzanie w zabawie sytuacji i ról społecznych,
• potrzeba warunków dla własnej inicjatywy.

2 lata
• Kształtowanie się pojmowania odrębności „ja”
• Wzrost zainteresowania rówieśnikami
• Początki używania języka w kontaktach społecznych
• Pojawianie się nowych uczuć
• Przejście od manipulacji do symbolizacji
• Ruch jest dla niego niezbędny, skacze, biega, przybiera pozy, które przyjmują dorośli
• Używa rowerka trzykołowego z pedałami lub rowerka biegowego
• Zamienia wszystkie swoje zabawki w przedmioty życia codziennego (telefon, szczotka,
kosmetyki itd.)
3 lata

3
 Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej
w Warszawie

• Stopniowe przyswajanie reguł pozwalających funkcjonować w grupie

• Rozwój języka, w tym rozumienia językowych zasad społecznych oraz słownictwa
nazywającego emocje
• Rozpoznawanie i przeżywanie nieznanych do tej pory emocji
• Rozwój poznawczy jest ściśle związany z rozwojem języka.
• Uczy się poprzez naśladowanie, zabawę, rysunek i język.
• Myślenie jest symboliczne i prelogiczne charakteryzujące się dziecięcym egocentryzmem.
• Silny rozwój motoryczny charakteryzujący się rozwojem koordynacji i równowagi.
• Domaga się uwagi i aprobaty dorosłych.
• Ma silną tendencję do niezależności jako podstawy do samowystarczalności.
• Zaczyna jeść sam i spożywa bardziej różnorodne pokarmy.
• Zaczyna opanowywać czynności samoobsługowe.
4 lata
• Zdolność rozumienia i respektowania zasad społecznych obowiązujących w grupie,
• Początki umiejętności współdziałania,
• Pojawienie się nowych emocji (zakłopotanie, duma, zazdrość),
• Umiejętność uczestniczenia w zabawach tematycznych i grach z regułami,
• Wzrost umiejętności językowych w zakresie nazywania emocji swoich i innych,
• Początek zdolności do reakcji odroczonych i umiejętności kontrolowania ekspresji,
• Rozwój teorii umysłu.
• Rozumowanie nadal ograniczone, jako że prym wiedzie raczej percepcja niż logika.
• Przemyślenia ubarwione we własny sposób i animizm jako odpowiedź na brak logiki
formalnej.
• Samodzielny w zakresie samoobsługi.
• Wzrost jędrności ciała i koordynacji (tory przeszkód).
5 lat
• Poziom myślenia konkretno-wyobrażeniowy
• Staje się większym konformistą
• Ma skłonności do chronienia młodszych, stara się narzucić im reguły dorosłych
• Fantazje dziecięce i konfabulacje
• Pojawia się koordynacja drobnych ruchów, całkowicie zdefiniowana przez wzrost zdolności
manualnych, poprawnie używa narzędzi
6 lat
• Wzrost znaczenia autorytetu osób innych niż rodzice
• Pełna zdolność zabaw tematycznych
• Silne poczucie tożsamości płciowej
• Intensywny rozwój moralny
6-7 lat
• Identyfikacja z płcią
• Zabawa grupowa, spontaniczna
• Kształtowanie się stosunku do siebie i podstaw poczucia kompetencji społecznych
• Koniec zabawy symbolicznej
• Zabawa z konkretnymi postaciami i miejscami
• Zabawy wymagające współpracy i kooperacji
• Przyjmowanie w sposób absolutny narzucone reguły
8-9 lat
• Większa zdolność koncentracji i szybkości reagowania
• Pojawia się myślenie abstrakcyjne
• Gotowość do negocjacji zasad, reguł i wariantów zabaw lub aktywności
10-11 lat
• Myślenie abstrakcyjne pozwala na wdrażanie zabaw, zajęć i aktywności z użyciem wiedzy

4
 Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej
w Warszawie

oraz intelektu (zabawy terenowe z zagadkami i zadaniami do rozwiązania).

• Zasady mogą być regulowane na drodze porozumienia i kompromisu.
• Duża aktywność fizyczna, szybkość reakcji, wytrzymałość i siła powoduje gotowość
do rywalizacji.
12 lat (od ok. 7 lat)
• Kooperacja społeczna
• Samoocena
• Nabywanie sprawności szkolnych
• Zabawa zespołowa
• Kształtowanie się motywacji osiągnięć
• Reagowanie i odczytywanie oczekiwań społecznych
*w tabeli podkreślone zostały najistotniejsze cechy/zmiany w rozwoju dziecka w danym wieku lub
przedziale wiekowym

Piramida rozwoju społeczno-emocjonalnego.

Za: Węglarz, J., Bentkowska, D. (2020). Trening umiejętności społecznych dzieci i młodzieży. Gdańsk:
Harmonia.

asertywność, dojrzałe
relacje, samoświadomość,
rozwój zainteresowań,
miejsce w świecie

socjalizacja, empatia i altruizm,

chęć niesienia pomocy i
współpraca, rozumienie norm i
zasad społecznych, rozwój
wyobraźni

współdziałanie z innymi, zwracanie uwagi na reakcje

innych, rozumienie zasady „raz Ty, raz ja”, potrzeba
samodzielności i samostanowienia, zabawa na niby

kontakt wzrokowy, uśmiech społeczny, potrzeba bliskości, inicjowanie

kontaktu, lęk separacyjny, naśladowanie, nauka samoregulacji,
naprzemienność interakcji, umiejętność nawiązywania więzi

Sygnały ostrzegawcze w rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym

• Brak kontaktu wzrokowego (lub nadmierny, nienaturalny kontakt)

• Obsesja na punkcie kręcących się przedmiotów
• Brak gaworzenia pod koniec pierwszego roku życia
• Brak wypowiadanych słów przed ukończeniem osiemnastego miesiąca
• Samotna zabawa
• Brak zainteresowania innymi ludźmi
• Brak dzielenia się odkryciami
• Brak gestów i współdziałania
• Powtarzające się ruchy, stereotypowe

5
 Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej
w Warszawie
Wspólna uwaga –bardzo ważny moment rozwoju społecznego dziecka. Różne wskaźniki wspólnej
uwagi (Tomasello, 2002):

• Wspólne zaangażowanie, sprawdzanie czyjejś uwagi,

• Podążanie za wzrokiem i za wskazaniem,
• Kierowanie czyjejś uwagi,
• Naśladowanie czynności instrumentalnych (wyuczone),
• Naśladowanie czynności arbitralnych (wskazanych),
• Reakcje na przeszkody społeczne,
• Użycie gestów nakazujących,
• Użycie gestów oznajmienia (pokaż mi, zobacz tam).

Teoria umysłu

Nabyta w dzieciństwie wiedza o tym, że inni ludzie posiadają swój wewnętrzny świat myśli i
uczuć, które pozostają niezależne od stanów umysłu innej osoby.

Świadomość ta kształtuje się szczególnie w okresie przedszkolnym, kiedy to dzieci zdobywają

coraz większą biegłość w tworzeniu teorii pomagających przewidywać ludzkie odczucia.

Odpowiada za kształtowanie się takich umiejętności jak:

• odczytywanie intencji innych osób,

• podążanie wzrokiem tam, gdzie patrzy dorosły,
• pokazywanie palcem lub podnoszenie przedmiotu aby go pokazać,
• dorosły jako punkt odniesienia emocjonalny i społeczny,
• rozumienie przenośni i kłamstwa.

Nieprawidłowości w rozwoju społecznym. Trudności w przystosowaniu się i adaptacji:

1. Dzieci pozornie przystosowane – tzw. grzeczne, wykonują spokojnie polecenia nauczyciela,

nie płaczą, przejawiają wzmożoną lękliwość, milczą, bawią się w kąciku; w sytuacji
zadaniowej, gdy natrafiają na jakąś trudność, nie podejmują próby poradzenia sobie, czy
proszenia o pomoc; same z własnej woli nie nawiązują kontaktów z dorosłymi ani dziećmi;

2. Dzieci o obniżonym nastroju – często płaczą, są smutne, przy każdej zapowiedzi o zmianie
czynności wzmaga w nich negatywna reakcja (nie chcą jeść, nie potrafią zasnąć na
leżakowaniu);

3. Dzieci z trudnościami społecznymi poziomymi – nie potrafią dostosować się do norm

grupowych, reagują złością, agresją, wywołują konflikty.

4. Dzieci „zbuntowane” czyli takie, które otwarcie manifestują swoją wrogość, nie chcą
uczestniczyć w żadnych zabawach ani zajęciach, wolą być same, nie angażują się w kontakty z
dorosłymi i rówieśnikami.

Jeśli takie zachowania się przedłużają, świadczy to o zaburzeniach w sferze społeczno-emocjonalnej.

6
 Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej
w Warszawie

Aktywności wykorzystywane do kształtowania umiejętności u dzieci:

• Zabawy indywidualne – dziecko ocenia swoje możliwości w porównaniu z innymi,

• Dyżury – uczą odpowiedzialności, kształtują świadomość,
• Scenki sytuacyjne – kształtują pozytywne postawy społeczne, stosowanie zwrotów
grzecznościowych,
• Prace zespołowe – uczą współpracy i współdziałania (uwaga – rywalizacja – wyzwanie),
• Gry dydaktyczne – wymagają dostosowania się w zabawie do zasad i reguł,
• Zabawy tematyczne – stwarzają okazję do odtwarzania ról społecznych i nawiązywania
kontaktów,
• Zabawy dydaktyczne - utrwalają wiadomości o środowisku społecznym,
• Zabawy prowadzone metodami pedagogiki zabawy – sprzyjają wyzwalaniu pozytywnych
uczuć; pobudzają do samodzielnej aktywności,
• Słuchanie opowiadań – stwarza okazję do poznawania różnych sytuacji z życia społecznego,
• Scenki dramowe – odgrywanie różnych sytuacji i emocji umożliwiających ich przekaz za
pomocą mowy ciała,
• Rozmowy – podsumowują wiadomości,
• Udział w inscenizacjach – uzyskanie pewności siebie, śmiałości, wiary we własne możliwości,
kształtowanie umiejętności współdziałania i podporządkowania zasadom.
Kategorie zabaw jako podstawowej działalności dziecka w wieku przedszkolnym

• ruchowe
• tropiące
• konstrukcyjne
• tematyczne
• dydaktyczne
• badawcze
• teatralne

Funkcje zabawy (M. Tyszkowa)

• zabawa zaspokaja potrzeby poznawcze dziecka oraz jego dążenie do przekształcania

otoczenia, co posiada znaczenie dla jego rozwoju

• dziecko rozszerza zakres swojej orientacji w realnym, otaczającym świecie w obszarze

kontaktów społecznych, poznawania przedmiotów oraz przyrody

• w zabawie dziecko uczy się kontrolować swoje impulsy i podporządkowywać je normom

społecznym oraz regułom gry

• bawiąc się, dziecko tworzy złożone formy działania związane z indywidualnym i

odpowiedzialnym podejmowaniem zadań

7
 Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej
w Warszawie
• w zabawie rozwija się myślenie przyczynowo-skutkowe dziecka poprzez możliwość przeżycia
przez nie różnego rodzaju zależności pomiędzy wydarzeniami i zjawiskami

• aktywne zabawowo dziecko doskonali swoje funkcje psychomotoryczne dzięki powiązaniu w

zabawie funkcji poznawczych, emocjonalnych i społecznych z ruchowymi

• zabawy zespołowe angażujące grupkę stymulują w naturalny sposób rozwój społeczny

jednostki

Zadania rozwojowe dzieci związane z rozpoczęciem nauki w szkole

Oczekiwania społeczne związane z rozpoczęciem nauki w szkole (Szuman 1970, Brzezińska 1992,
Stefańska- Klar 2000):

• Zdobywanie wiedzy i umiejętności poznawczych, rozumienie świata, posługiwanie się

reprezentacją symboliczną (poziom rozwoju poznawczego)
• Współdziałanie z rówieśnikami, działania wspólnotowe (poziom rozwoju fizycznego i
społecznego)
• Osiąganie samodzielności, względnej emocjonalnej niezależności (poziom rozwoju
emocjonalnego)
• Realizowanie nowych form aktywności nauki i pracy (wrażliwość i podatność na nauczanie)
• Opanowanie czytania, pisania i matematyki (systematyczne nauczanie)
Zmiana trybu uczenia się dziecka w wieku szkolnym

Za: Brzezińska, A.I. (2015). Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa.
Sopot: GWP.

Uczenie się według programu wewnętrznego: uczenie się spontaniczne

Dziecko -> swobodna eksploracja -> świat

• wiek przedszkolny (3.-4. r.ż)

• uczenie się zgodne z aktualnie odczuwanymi potrzebami, mimowolne, okazjonalne,

wykorzystujące różne naturalne sytuacje

• zgodne z zainteresowaniami

możliwość ukierunkowania zainteresowań i motywacji dziecka

8
 Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej
w Warszawie

Uczenie się według programu zewnętrznego: uczenie się reaktywne

Dziecko -> Nauczyciel -> świat

• wiek przedszkolny (6.-7. r.ż.) i szkolnego

• w początkowej fazie nauczanie reaktywne możliwe jest, gdy program nauczyciela staje się
własnym programem dziecka

• W latach późniejszych dziecko może skutecznie działać i uczyć się, nawet gdy nie w pełni
akceptuje program nauczania

Dojrzałość szkolna to pewien poziom
rozwoju dziecka, charakteryzujący się
posiadaniem przez niego określonych
umiejętności, które umożliwią mu
efektywną naukę i funkcjonowanie w
środowisku szkolnym.
Gotowość jest pojęciem szerszym niż dojrzałość,
obejmuje ono nie tylko warunki odnoszące się do
osiągnięcia przez dziecko wymaganych umiejętności
w rozwoju, ale także zwraca uwagę na istnienie
motywacji i wewnętrznego nastawienia dziecka
wobec nauki i szkoły. Gotowość szkolna zakłada
także posiadania chęci, by się dalej uczyć, by
nabywać nowe umiejętności, by wejść w rolę
ucznia.

Dojrzałość szkolną można porównać do strefy aktualnego rozwoju dziecka (SAR), czyli ilości i
zakresu umiejętności, z których dziecko potrafi korzystać samodzielnie.
Gotowość szkolną - do strefy najbliższego rozwoju (SNR), czyli obszaru gotowości dziecka do
opanowania nowych umiejętności leżących w zasięgu jego możliwości przy pomocy wspierającego
dorosłego.

Gotowość nie jest stanem, na który wystarczy poczekać, ale trzeba ją wykształcić (Brzezińska A.).

Z rozpoczęciem nauki w szkole związane są następujące zadania:

− zdobywanie i stosowanie wiedzy,

− osiąganie samodzielności i niezależności,
− udziału w życiu grupy rówieśniczej,
− zmiana dominującej formy aktywności z zabawy na naukę,
− opanowanie umiejętności pisania i czytania.
A więc interesują nas takie aspekty funkcjonowania dziecka jak: umiejętności szkolne (gotowość do
czytania, pisania, liczenia), kompetencje poznawcze i ciekawość poznawcza, sprawność motoryczna,
samodzielność, aktywność społeczna.