Kiedy pierwszy raz użyto terminu wdrukowanie?

W 1935 roku Lorenz opublikował swoje obserwacje prowadzone na ptakach. Wyjaśniając odkryte
przez siebie zjawisko podążania piskląt za poruszającym się obiektem, po raz pierwszy posłużył
się terminem wdrukowanie (imprinting).

Okres sensytywny - granice czasowe nie zawsze są tak wąsko zakreślone, a skutki braku
odpowiedniej stymulacji bywają odwracalne. Wtedy pojawiło się określenie „okres sensytywny':
oznaczające tylko tyle, że dany rodzaj stymulacji wywiera silniejszy, bardziej znaczący wpływ na
rozwój w pewnych momentach rozwoju - nie wcześniej i nie później jako przykład można przytoczyć
badania nad powstawaniem relacji przywiązania w wieku niemowlęcym , z których wynika, że
przedział od 6 do 12 miesiąca życia jest okresem sensytywnym dla ukształtowania podstaw więzi
między dzieckiem a rodzicami

Okres krytyczny - pojęcie zyskało popularność w związku z badaniami nad zjawiskiem wdrukowania
u ptaków prowadzonymi przez Lorenza. Pokazały one, że w ściśle wyznaczonym czasie (zwykle
bardzo krótkim) musi wystąpić stymulacja zewnętrzna o określonej modalności, aby dane zachowanie
(w tym przypadku podą­żanie za poruszającym się obiektem) w ogóle się pojawiło. Skutki braku takiej
stymulacji są często nieodwracalne.

Periodyzacja typu 1.

Wybranego obszaru, ogólna formalna np. rozwoju mowy, bez założeń teoretycznych wg wieku
metrykalnego. Np. okres prenatalny, wczesnego dzieciństwa, dorosłości itd.

● Przykład periodyzacji 1 typu w sferze rozwoju ruchowego.

● Periodyzacja 1 typy w sferze rozwoju mowy i języka (krzyk, wokalizacja, gaworzenie,
wypowiedzi, dojrzałe mówienie)

Periodyzacja typu 2.

Na podstawie dużych er życia w ramach bardzo ogólnych ram czasowych i bardzo ogólnych założeń.

● koncepcja er życia Daniela Lewinsona

● koncepcja zadań rozwojowych Roberta J. Havinghursta

Założenie o udziale 3 dominant (biologicznej, psychicznej i społecznej) w 4 erach rozwoju ( podejście

Anny Brzezińskiej)

Rozwój psychiczny w 4 erach życia:

● I . okres prenatalny, niemowlęcy do 1/2 r.ż., podstawy egzystencji, dominuje biologia

● II. dzieciństwo, od 2. do 10./12. roku życia, odrębność i samodzielność, dominują zmiany
społeczne
● III. dorastanie, 10./12 do 20./25. r.ż. kompetencja i odpowiedzialność, dominują zmiany
psychiczne
● IV okres dorosłości od 20./25. do końca życia, równowaga procesów rozwojowych

1
Periodyzacja typu 3.

W ramach wyodrębnionych sfer rozwoju. Konieczne założenia teoretyczne interpretujące głównie

zmiany jakościowe, np. sekwencyjność zmian, stadialność zmian.

● teoria strukturalizmu poznawczego Jeana Piageta

● teoria rozumowania moralnego Lawrence'a Kohlberga
● teoria rozwoju psychoseksualnego Zygmunta Freuda
● teoria rozwoju relacji z obiektem wg Otto Kernberga
● teoria zmian w statusach tożsamości Jamesa Marcii

4 cechy zmian rozwojowych:

1. Zmiany wymagają czasu

Nie są jednorazowe, dają trwałe wzorce zachowań

● zmiany bezwzględne- trendy sekularne - akceleracja (przyśpieszenie zmian

rozwojowych) i retardacja
● zmiany względne- oceniane na podstawie różnicy w zachowaniach porównywanych w co
najmniej dwóch punktach czasowych u osób będących w tym samym wieku/fazie życia

2. Zmiany są ukierunkowane

● nie mają charakteru zamkniętego, cyklu

● ciąg przemian jest jednokierunkowy
● początkowe są przemiany totipotencjalne (dowolny kierunek rozwoju) + okres prenatalny-
ekwipotencjalnośćkomórek macierzystych

3. Zmiany podporządkowane wg różnych kategorii wieku

Uporządkowany wzór zmian

● wiek życia np. kalendarzowy

● wiek biologiczny np. zębowy
● wiek rozwoju (indeks osiągnieć rozwojowych, kamieni milowych rozwoju ze względu na wiek
życia i doświadczenia indywidualne)
● wiek psychologiczny (subiektywne poczucie wieku)
● wiek społeczny (wynikający z oceny innych)

4. Różny charakter zależności w zmianach rozwojowych

Charakter zależności:

1. Współwystępowanie (zmiany, które występują w tym samej fazie rozwoju, ale siebie
wzajemnie nie determinują)
2. Poprzedzenie bez determinacji (jedne zmiany są wcześniejsze niż inne, co nie znaczy, że te
pierwsze są przyczyną drugich)
3. Przyczynowo- skutkowa determinacja (osiągnięcia w jednej/więcej sfer są niezbędne do
powstania zmian w innej)

2
Charakter zależności w sekwencjach rozwojowych wg Johna Flawella:

poziom zachowań

1. dodawanie ( rozrost słownika)

poziom struktur psychicznych

2. substytucja (zastąpienie dawnego zachowania nowym)

3. modyfikacja (np. rozwój pojęć)

poziom struktur osobowości i relacji interpersonalnych

4. mediacja (np. role w zabawach a dojrzałe pełnienie ról społecznych)

5. inkluzja ( zintegrowanie umiejętności w bardziej złożone)

Rodzaje zmian w ontogenezie ze względu na zasięg wzorów rozwoju:

Zmiany uniwersalne (powszechne)

zegar biologiczny, dojrzewanie, proces wzrostu i rozrostu ciała

● dzieje się to na bazie filogenetycznych procesów

● brak tych zmian prowadzi do zaburzeń
● procesy starzenia się
● zmiany najbardziej widoczne są w okresie prenatalnym i wczesnym dzieciństwie
● eksterioryzacja - przeniesienie doświadczeń i treści wewnętrznych na zewnątrz.
● interioryzacja - przechodzenie od czynności zewnętrznych na przedmiotach, obiektach
do czynności umysłowych na ich temat

Zmiany wspólne

● zegar społeczny - doświadczenia grupy pokoleniowej, warstwowe

● wspólnota doświadczeń i przeżyć
● pokoleniowe, geograficzne, ekonomiczne, etniczne, polityczne

Zmiany indywidualne

unikatowa kombinacja zmian w psychice i zachowaniach dających kombinację doświadczeń

pozytywnych i negatywnych na przestrzeni życia

Dwa mechanizmy rozwojowe zmian indywidualnych:

Dojrzewanie:

● zmiany zachodzące pod wpływem procesów biologicznych: genetycznie określony program,

epigenez (soma: zegar biologiczny)

Uczenie się:

● zmiany zachodzące w wyniku kumulowania się doświadczenia (Sternberg,1999) (psyche i

polis: zegar biologiczny i zegar społeczny)

3
Zmiany punktualne i niepunktualne

Embriologiczne prawo epigenezy (cytogeneza (budowa komórek), histogeneza (budowa tkanek) ,

organogeneza ok. prenatalnego) - genomowa, biologiczna predestynacja do osiągnięć w określonym
wieku życia. (np. szybkie etologiczne uczenie się)

Podstawy rozwoju prenatalnego zgodnie z filogenezą i zasadą epigenetyczną

Okres prenatalny dzieli się na 3 okresy:

● Okres powstawania listków zarodkowych (ok.2 tyg.)

● Okres rozwoju zarodkowego/embrionalnego (do 2 m. zapłodnienia)
● Okres rozwoju płodowego (od 2 m. okresu perinatalnego do porodu)

○ okres perinatalny - z chwilą urodzenia mózg noworodka ma 350 gram, gotowe

obwody połączeń, odruchy wrodzone, według Schaffera jest to preadaptacja
sensoryczno-motoryczna i poznawcza z okresu prenatalnego

Modele badawcze

1. Model liniowy w podejściu mechanistycznym, behawioralnym

Brak etapów, charakter ilościowy, tempo zmian w odniesieniu do ilościowych norm

rozwojowych, wzrost, przyrost, progres lub spadek, ubytek, regres, zmniejszanie się

2. Model stadialny w podejściu organizmicznym

Model stadialny ( ma stadia): teoria rozwoju psychicznego Freuda, Piageta, Kohlberga

(moralny), Supera (zawodowy) - rytm, harmonia, synchronizacja, wzrost, plateau, charakter
jakościowy

3. Model cykliczno-fazowy
progres, plateau, regres, kryzys, charakter ilościowo-jakościowy, domykanie się cyklu np.
teoria kryzysów rozwojowych Wygotskiego, Eriksona

4. Model kontekstualny

Uwzględnia szerszy kontekst środowiskowy ( sytuacyjny, tradycji kulturowej rodziny,

środowiska rówieśniczego, egzystencjalny). zmiany, choć wynikają z wewnętrznych przemian
w strukturze psychicznej jednostki, zachodzą zawsze w określonej sytuacji i kontekście.
np. model systemów ekologicznych Urie Bronfenbrennera wyjaśniający znaczenie
środowisk, zasobów społecznych, dostępu do dóbr rozwoju, np. wybór edukacji, zawodu,
kariery zawodowej,

4
Punkty zwrotne

Wywołane jednocześnie przez dojrzewanie do nowych zadań, wyzwania środowiskowe,

naturalne, nieuchronne.

Wywołane przez zdarzenia nienormatywne, krytyczne noszą znamiona sytuacji trudnych, np.
konfliktu sprzecznych dążeń towarzyszą im napięcia emocjonalne, np. niepokój, niepewność,
ogólny dyskomfort, niekiedy poczucie samotności

1. Wywołane przez czynniki zewnętrzne doświadczenia wymagające pokonania konfliktu dążeń

i odpowiedzi w wielu strefach aktywności, nazywane są w psychologii rozwoju:
○ Punktem zwrotnym

Rozwojowe punkty zwrotne w wielu strefach

● edukacyjnej: pójście do szkoły/ przedszkola/ ukończenie studiów itd.

● rozwoju tożsamości osobowej
● samorealizacji: rezygnacja z pasji
● psychoseksualnej: pierwsza miesiączka
● erotycznej : zakochanie się
● rodzinno-decyzyjnej: opuszczenie domu rodzinnego
● zawodowej : wybór zawodu
● egzystencjalne np. śmierć bliskich

Kryzysy rozwojowe

Pod wpływem wydarzeń naruszających zdolność do skutecznego radzenie sobie z określonymi

wyzwaniami.

Kryzys to stan stresu emocjonalnego prowadzący początkowo do mniejszej lub większej dezintegracji
funkcji psychicznych. W dalszym przebiegu przymuszający do stawienia czoła sytuacji przez
mobilizację mechanizmów różnych obronnych. Niewydolność dotychczasowych mechanizmów
radzenia sobie w utrzymywaniu wewnętrznej równowagi emocjonalnej. Zaburzenie homeostazy
psychofizycznej.

Kryzysy rozwojowe trafnie ilustruje model cykliczno-fazowy

Strategie badań nad rozwojem

Tradycyjne strategie badań

Strategia badań longitudinalnych Badana jedna grupa osób w Można określić wpływ
podłużnych ciągu jakiegoś czasu, wcześniejszego
określoną metodą. doświadczenia na późniejsz
rózwoj (badania
przyczynowo-skutkowe)

Strategia badań transwersalnych Porównuje się grupy osób Można uzyskać różnice
poprzecznych różniących się wiekiem i w między grupami wiekowymi

5
 różnych środowiskach życia

Badania sekwencyjne ukośne Związane jednocześnie z: PISA- badanie uczniów co 3

wiekiem osób, lata z umiejętności szkolnych
przynależnością do danej
kohorty, co najmniej dwoma
punktami w czasie

Rozwój dziecka w pierwszym roku życia

I. Era tworząca wraz z okresem prenatalnym i perinatalnym podstawy egzystencji w okresie

niemowlęcym i poniemowlęcym

Struktura I. ery rozwoju

1. okres prenatalny - oddzielony od okresy postnatalnego przejściem ze środowiska

wewnątrzmacicznego do zewnątrzmacicznego, czyli okresem porodu
2. okres okołoporodowy (perinatalny) do około 1. miesiąca życia
3. okres niemowlęcy od - 1. rok życia do około 1;6-2 roku życia

Odruchy bezwarunkowe występujące do ok 6 m.ż:

a. źrenicowy
b. mrugania
c. ssania
d. szukania
e. babińskiego
f. chwytny
g. marszu automatycznego
h. toniczno-szyjny asymetryczny
i. moro (przestraszone dziecko rozstawia kończyny a następnie je przywodzi

Rozwój społeczny i osobowości

1. W 3 m.ż pojawia się uśmiech społeczny, gdy dziecko zauważa pochyloną nad nim twarz.
2. Wyraźnie widoczna reakcja podążania wzrokiem za poruszającym się obiektem, wrodzona
tendencja do odniesienia społecznego
3. Płacz przywołujący matkę, jej obecność uspokaja dziecko
4. Osiąganie relacji zaufania

Rozwój psychiczny w okresie niemowlęcym

Faza noworodkowa:

Przystosowanie się dziecka do życia w nowym środowisku (1 miesiąc)

● nowego sposobu oddychania, przyjmowania pokarmów

● wydalania

6
Cechy ogólne I. ery rozwoju

● budowanie fundamentów rozwoju w cyklu życia

● trwa niecałe 2 lata
● w żadnym innym okresie życia nie dokonuje się tyle zmian
● potencjał rozwoju i zmiany ważą na całym życiu człowieka

Osiągnięcia w niemowlectwie:

● zdolność do umysłowego antycypowanie zdarzeń dzięki początkom myślenia

wyobrażeniowego (J.Piaget “narodziny inteligencji”)
● tworzenie się wewnętrznych modeli operacyjnych np. przywiązania, manipulacji
specyficznej (mieszanie w kubku zamiast rzucania nim)/ zabawy
● trwałość kontaktów z bliskimi, poczucie ufności
● początki uspołecznienia, stabilizacja emocji ( za Allanem Stroufe diadyczna regulacja
emocji)

Osiągnięcia w 2 roku życia to:

● powstanie ja psychicznego

I/II era. Rozwój zabawy.

Zabawa na serio występuje wcześniej niż zabawa na niby. (Wygotski)

Klasyfikacja zabaw (Bee)

● zabawy manipulacyjne - pierwsze 12 m.ż. manipulacja niespecyficzna składa się z

eksploracji i manipulacji obiektami bez strategii sensomotorycznych
● zabawy manipulacyjne od 2 r.z manipulacja specyficzna, obiekty zabawy na serio, typowe
naśladownictwo
● od 2 r.ż także zabawy konstrukcyjne, twórcze (także rysowanie)
● Od wieku przedszkolnego, substytuty zabawowe- dziecko nadaje obiektom nowe znaczenie,
korzystanie ze zdolności funkcją symboliczną. (udaje że pije z kubeczka)
● od wieku przedszkolnego także zabawy społeczno-dramatyczne (odgrywanie ról, udawanie
że jest się kimś innym, teatralne, wyimaginowani towarzysze, manipulowanie
wyobrażeniami. (umawiają się na jakieś zasady)
● początek gier sportowych z regułami, ale jeszcze bez wyraźnej struktury i celu ( od
późnej fazy przedszkolnej 5/6 lat w górę)
● wiek szkolny - zabawa zespołowa z regułami - dzieci tworzą lub honorują ustalony
wcześniej zestaw zasad, wymaga akceptacji reguł, samokontroli.
● odbiorcza/ recepcyjna - dziecko słucha opowieści, przygląda się wydarzeniom na
obrazkach, filmach kreskówkach, tablecie itd.

Uspołecznienie w zabawach wg Mary Parten

7
 ● zabawa samotna, np. manipulacyjna, recepcyjna Uwaga: zabawy recepcyjne nie
uspołeczniają, nie trenują socjalizacji emocji (Rudolf Schaffer)
● zabawa równoległa, np. konstrukcyjna, w piaskownicy ( mogą być te same zabawki,
pożyczanie, ale nie ma interakcji)
● zabawa wspólna (tematyczna, w role), np. zabawa w sklep, budowanie, w wizytę u lekarza, w
policjantów i złodziei, „gwiezdne wojny”
● zabawa zespołowa najbardziej uspołeczniona, np. gra w piłkę ze sportowymi regułami, gry
planszowe

II era. Średnie dzieciństwo. Teoria Piageta.

Rozwój procesów poznawczych (teoria rozwoju Piageta)

epistemologiczno-genetyczna teoria rozwoju Jeana Piageta

Założenia biologiczne i empiryczne (metoda kliniczna):

● inteligencja rozumiana jako proces adaptacji do otoczenia: stadialne podejście (4

poziomy/okresy rozwoju)
● adaptacja przebiega przy udziale procesów asymilacji i akomodacji
● asymilacja – swoiste „przerabianie” informacji na „własną modłę”, przy użyciu własnych
możliwości percepcyjnych, istniejących struktur poznawczych, ograniczeń pamięci (amnezja
dziecięca)
● akomodacja - modyfikacja własnych możliwości/struktur umysłowych w wyniku nowych
informacji
● podstawowe pojęcie: schemat/struktura poznawcza, w tym sensie (Piaget pionierem teorii
konstruktywistycznej)

I. Poziom sensoryczno- motoryczny, do 2l., poza wiekiem przedszkolnym

● percepcja i zrozumienie otoczenia na drodze zmysłowej i działaniamotorycznego
● myślenie w toku działania, np. chwytania, obserwowania, ssania
● koordynacja percepcji i działań motorycznych
● pierwsze struktury poznawcze dotyczące działania na przedmiotach
● stałość przedmiotu – stanów, osób, rzeczy
● pod koniec okresu - pierwsze symbole reprezentacyjne ujęte w konkretne wyobrażenia i
pierwsze słowa jako pseudopojęcia
● początki mówienia i jednocześnie myślenia symbolicznego
● 6 szczególnych stadiów

II. Poziom przedoperacyjny 2-7l, wiek przedszkolny

● umiejętność zastosowania symboli w działania i myśleniu

● pojawienie się słów – możliwość operowania pseudopojęciami myślenie symboliczne w :
○ zabawach opartych na wyobraźni, dziecko odróżnia zabawę od rzeczywistości
● naśladownictwie odroczonym
● tożsamości jakościowej – nabycie wiedzy, że natura rzeczy jest niezmienna, np. w sferze
stałości i niezmienności własnej płci

III. Poziom operacji konkretnych 7-11/12l

8
Zdolność do rozwiązywania problemów logicznych:

pierwsze operacje umysłowe:

● szeregowanie (seriacja) – umiejętność porządkowania przedmiotów pod względem danej

cechy, np. ciężaru, wysokości (np. mała piłka/duża piłka)
● **klasyfikowanie, inkluzja klas – rozumienie związków między klasą i podklasą (**np. 10
drewnianych koralików, z czego 8 jest brązowych i 2 białe: których jest więcej drewnianych
czy brązowych? – zrozumienie relacji zbioru i podzbioru od ok. 7-8 r.ż.) = zastosowanie
zasady pojemności kategorii

Osiągnięcia z okresu operacji konkretnych

● Pojęcia liczbowe – rozumienie liczb, dodawanie i odejmowanie

● Przechodność – logiczne poszukiwanie i łączenie relacji, np. A > B, B >C, A > C
● Odwracalność – zastosowanie reguł odwrotnych do pierwotnie przeprowadzonej; korygowanie
ewentualnych zakłóceń w dochodzeniu do rozwiązania
● Rozwojowe opanowanie zasad stałości wielkości fizycznych:
○ masy: 7-8 r.ż.
○ długości 7-8 r.ż.
○ wagi: 8 - 9 r.ż.
○ objętości: 11 r.ż.
● zmiany w pamięci z krótkotrwałej na długotrwałą pod wpływem procesów uczenia się (celowe
zapamiętywanie)
● pamięć autobiograficzna

IV. Poziom operacji formalnych od 11/12l

● zdolność logicznego myślenia opartego na pojęciach; myślenie słowno-pojęciowe,

hipotetyczno-dedukcyjne
● myślenie abstrakcyjne i uogólniające (pełna operacyjność myślenia)
● rozważanie różnych/wszystkich możliwości rozwiązania problemu, wnioskowanie
kombinatoryjne
● radzenie sobie z sytuacjami hipotetycznymi
● myślenie dotyczy raczej pojęć niż przedmiotów, obiektów, stanów
● pojęcie czasu historycznego
● pełna zdolność do myślenia hipotetyczno-dedukcyjnego dostępna tylko w warunkach
odpowiedniego kształcenia(np. poprzez zadania wymagające myślenia koncepcyjnego,
problemowego)

5 etapów/ faz rozwoju psychoseksualnego wg Freuda

1. Faza oralna: 0- 18 m.ż. - pierś jako obiekt kateksji (czyli wyboru ukierunkowania popędu)
2. Faza analna: 18 m.ż. – 3 r.ż. (czynności fizjologiczne)
3. Faza falliczna: 3 r.ż. – 5 r.ż. (kompleks edypa i elektry) - centrum zainteresowania są narządy
płciowe, mocno ambiwalentny stosunek do rodzica tej samej płci i zainteresowanie rodzicem
płci przeciwnej.
4. Faza latencji: 6 r.ż. – 12 r.ż. - wyciszenie pobudzeń libidalnych, brak nowych zainteresowań
seksualnych, zainteresowanie światem społecznym, nauką, zabawą

9
 5. Faza genitalna: 12 r.ż. do dorosłości - energia seksualna znajduje ujście w autoerotyce,
nietrwałych związkach heteroseksualnych i homoseksualnych (4-7%) , powrót do
zainteresowań seksualnych samym sobą zainteresowanie rówieśnikami jako obiektami
seksualnymi

Wiek szkolny/ późne dzieciństwo

Podstawowe cechy
● równowaga psychofizyczna, mało chorób, dobre zdrowie, wysoka sprawność ruchowa
● zróżnicowanie indywidualne w gotowości szkolnej (patrz tabela B/221/223)
● systematyczne zdobywanie wiedzy o świecie dzięki nauce szkolnej
● rozwój zainteresowań
● opanowanie dzięki odwracalności myślenia środków poznawczych potrzebnych do
porządkowania wiedzy, np. klasyfikacji i szeregowania, uogólniania
● wejście w trwałą grupę rówieśniczą/ klasę, krąg przyjaciół
● komponenty zdrowej osobowości: potrzeba bycia kompetentnym poczucie fachowości ,
adekwatności i produktywności, pracowitość (E. Erikson)
● sytuacyjne i zadaniowe zdobywanie wiedzy o sobie samym, kształtowanie się zdania o sobie
w różnych sferach: społecznej, fizycznej, behawioralnej, sportowej, szkolnej
● rozwój ja cielesnego, społecznego, symbolicznego (własnej terytorialności psychicznej,
odrębności
● rozwój samooceny i samoakceptacji

Dziecko jako praktyk: społeczno- poznawcza teoria rozwoju Lwa

Wygotskiego

Rola:

● kultury
● języka
● zabawy
● komunikacji

Teoria: konstruktywistyczna, kontekstualna:

● rozwój psychiczny to proces społeczny

● dzieci jako część społeczności, kontekstu, w jakim przebiega ich rozwój
● ich rozwój związany z kulturą, w której wzrastają
● ważne interakcje z ludźmi posiadającymi większe kompetencje jako kluczowy czynnik rozwoju
psychicznego

Strefa najbliższego rozwoju (SNR)

Teza Wygockiego: dziecko z pomocą osoby dorosłej może osiągnąć o wiele więcej niż dziecko
pracujące samodzielnie

SNR jako spójne narzędzie analizy postępu w rozwoju dziecka: od zależności od innych do pełnej
samodzielności

10
 ● SNR = postęp ujawniający się u dziecka; różnica między tym, co jest w stanie osiągnąć bez
pomocy a tym, co może osiągnąć przy pomocy osoby posiadającej większe kompetencje
● SNR tworzą instrukcje dydaktyczne i wspólne kontakty nieformalne:
● epizody wspólnego zaangażowania (R. Schaffer): wspólna zabawa, pogawędki, rozmowy
stymulujące mowę i sferę emocjonalno-motywacyjną
● zadania kształtujące osobowość, np. ćwiczenie autokontroli, odraczanie gratyfikacji, próby
czekania, trening radzenia sobie ze stresem, zajęcia sportowe z umiarkowaną rywalizacją,
zainteresowania i pasje

Rozwój w okresie dorastania

III era. Druga dekada życia

● adolescencja od łacińskiego czasownika adolescere: dorastać, wzrastać, rosnąć,

wzmacniać się
● od 10/12 roku życia do ok. 18/20, wiek młodzieńczy do 23/24 r.ż. (nowy termin :
wyłaniająca się dorosłość wg Jerome Arnetta)
● przemiany niezwykle dynamiczne, bardzo często nieharmonijne
● młodzież cechuje się dużym zróżnicowaniem; tempo i jakość przeobrażeń wspólnie (płeć
biologiczna) i indywidualne mocno zróżnicowane
● akceleracja rozwoju dotyczące dojrzewania seksualnego i inicjacji seksualnej

Istota dorastania
Zmiany równolegle w sferach psyche, soma, polis wzajemnie uwarunkowane

● we wczesnym okresie dominują zmiany o charakterze biologicznym, w drugim zmiany

psychiczne i społeczne
● przygotowanie do wejścia w dorosłość w odniesieniu do przeszłości z dzieciństwa (orientacja
retrospektywna)
● rozeznanie w aktualnych zasobach własnych i środowiskowych; spoglądanie w przyszłość
(orientacja prospektywna)
● znaczny rozwój ego, formowane własnej tożsamości szczególnie w drugiej fazie
dorastania (ok. 16/17- 20 lat): określenie granic autonomii, decyzja dotyczącej o dalszej
edukacji, wybór obszaru aktywności, gdzie posiadane zasoby można najlepiej wykorzystać
● młodzieńczy kryzys tożsamości, będący kulminacją procesu kształtowania tożsamości,
występuje

Koncepcja psychospołecznego rozwoju Erika Eriksona

Założenia koncepcji - stadialna, ukierunkowana (A), cykliczno- fazowa

● koncentracja na rozwoju ego i relacjach społecznych

● osiem okresów; każdy charakteryzuje się określonym typem wewnętrznego, ewolucyjnego
zorganizowania
● zasada epigenezy: rozwój przebiega według wewnętrznego planu aż do formy dojrzałej
● w poszczególnych fazach dominuje swoista zasada przekształceń decydująca o wkładzie
danej fazy w całokształt rozwoju

11
 ● ego przechodzi kryzysy, konflikty dążeń i dylematy = kryzysy rozwojowe ego dzięki
pozytywnym rytualizacjom nabiera nowych silnych cech, cnót, wartości, rozwiązuje dylematy
lub doznaje zahamowań, wadliwych, sztywnych, nawet patologicznych rytualizmów
● nieoptymalny rozwój to brak właściwej w danej fazie życia rytualizacji i „utknięcie” w
postaci nierozwiązania dylematu rozwojowego właściwego danej fazie rozwoju

Tożsamość wg Eriksona
1. Postrzeganie kontynuacji w czasie i przestrzeni siebie jako osoby
2. Poczucie bycia tą samą osobą i jednocześnie osobą odrębną od innych
3. Zrozumienie, w jaki sposób odrębność tę inni dostrzegają, rozumieją i honorują

Każda osoba rozwija swoją tożsamość wg wspólnego planu epigenetycznego: np. różnice w rozwoju
ego/tożsamości u kobiet i mężczyzn ze względu na wymagania kulturowe, np. tożsamość zawodowa
kobiet później osiągana niż u mężczyzn

Każda osoba rozwija swoją tożsamość wg indywidualnego planu epigenetycznego

Dylematy/ kryzysy odnoszące się rosnącej w ciągu życia złożoności

relacji społecznych wg Eriksona

1. Osiągnięcie poczucia ufności podstawowej vs nieufność - 1/2 rok życia

2. Konflikt autonomia vs niepewność i wstyd - 2/3 rok życia

3. Konflikt inicjatywa vs poczucie winy - 3/6 rok życia

4. Przedsiębiorczość vs poczucie niższości ( późne dzieciństwo, wiek szkolny)

5. Osiągnięcie tożsamości osobowej vs rozproszenie tożsamości (okres dorastania)

6. Dylemat intymność vs izolacja (dorosłość, wiek młodzieńczy i wczesna dorosłość)

7. Produktywność, twórczość vs stagnacja (średnia dorosłość)

8. Stadium dylematu integralności vs rozpaczy (późna dorosłość)

Moratorium
Okres w ramach danej kultury, w którym jednostki nie są jeszcze gotowe do wypełnienia
typowych ról społecznych, obowiązków, podejmowania zobowiązań:

Czas gromadzenia doświadczeń, sukcesów i porażek w zakresie :

● kontakty towarzyskich
● edukacji
● spędzania wolnego czasu, zachowań transgresyjnych
● eksperymentów z własnym ciałem
● wybujałej lub nieodkrytej jeszcze erotyki
● ekscesów, wybryków, konfliktów z prawem

12
 ● akcje społeczne i prowokacje,
● sfery intelektualnej, artystycznej (plastyczna, literacka i inna twórczość)
● poszukiwania dla uzasadnień sensu życia

Brak rozwiązania moratorium → tożsamość negatywna

Korzyści przyjęcia tożsamości negatywnej

Wg Erika Eriksona - czasowa tożsamość negatywna:

● przezwyciężenie rozproszenia
● zyskiwanie autonomii względem rodziców czy szkoły
● kształtowanie się gotowości do obdarzenia akceptacją „złych i innych
● uzyskanie dojrzałego stosunku do norm obyczajowych i prawnych dzięki możliwości do
odniesienia się do nich z dystansem

Okres młodej dorosłości

IV era. Potencjał i ryzyko rozwoju

Podział wiekowy i cechy ogólne

● po ukończeniu 18. roku życia do 23/24 r.ż - wyłaniająca się dorosłość (Arnett), opóźnienie tej
fazy → zinstytucjonalizowane moratorium
● koniec przypada na 35/40 (nawet 45 r.ż)

Trendy rozwojowe

● największa żywotność, wydajność, dobre zdrowie

● stabilizacja tożsamości, dojrzałość w różnych sferach
● nawiązanie głębszych związków interpersonalnych
● pogłębienie aktywności w różnych dziedzinach: praca, nauka, zainteresowania
● dostrzeganie problemów światopoglądowych, etycznych, moralnych
● wzrost znaczenia troski nie tylko o najbliższych, ale również o potrzebujących, klimat itd.

Według Daniela Levisona:

● okres swoistego nowicjatu: czas uczenia się podjemowania decyzji i wywiązywania z

podjętych zobowiązań
● potrzeba realizacji planu życiowego
● potrzeba mentora: brak usamodzielnienia poznawczego, marzenie życia

Rozwój moralny/rozumowania moralnego

Rozwój ocen moralnych według Jeana Piageta

Metoda badań:

13
 1. Obserwacja gier podwórkowych
2. Rozmowa na temat dylematów moralnych – historyjki opisujące pary zachowań
● koncepcja stadialna

Stadium 1. 2-4 r. ż.: anomia dziecięca

(okres wyobrażeń przedoperacyjnych, inteligencji sensoryczno-motorycznej)

● dzieci nie stosują reguł społecznych; robią to, co je pociąga

● gry z udziałem wyobraźni; nie respektują zasad
● dzieci nie rozumieją reguł, nie potrafią ich respektować

Stadium 2.: 5 – 7 r. ż. realizm moralny

● dostrzeganie i generalnie stosowanie reguł społecznych – internalizacja

● reguły heteronomiczne – pochodzące z zewnątrz, do rodziców, innych osób znaczących,
starszych kolegów, dziadków, księdza
● dzieci nie zastanawiają się nad ich słusznością
● immanentna sprawiedliwość – wiara, że gdy jest naruszona reguła musi nastąpić kara
● odpowiedzialność obiektywna/realistyczna – zachowanie oceniane są ze względu na realne,
fizyczne cechy i skutki działań: im większa szkoda, krzywda, tym większa kara; im większe
osiągnięcie tym większa nagroda niezależnie od okoliczności
● motywy, intencje działań i okoliczności obiektywne nie są uwzględnianie

Stadium 3. 8 – 11 r. ż. relatywizm moralny

● dzieci zaczynają rozumieć, że reguły są z jakiegoś powodu lub dla jakiegoś celu
● ludzie wymyślili reguły, aby się nawzajem chronić, dbać o wartości: pewien ład, porządek,
zasady społeczne, bezpieczeństwo, itp.
● moralność opiera się na porozumieniu i współdziałaniu: reguły są umowne i wszystkich
obowiązują
● reguła dwustronnego szacunku
● opanowanie pojęć związanych z przyczynowością: „przypadek” vs „intencje”
● moralny pryncypializm: ocena, czy własne postępowanie jest poprawne; ocena intencji,
przyczyn, motywów sprawcy; zdolność do uwzględnienia innego niż własny punkt widzenia
● zdolność do tworzenia reguł specjalnych/umownych, np. w grach z zasadami, w podziale
dóbr, w wykonywaniu wspólnego zadania, ocenie spełniania przyrzeczeń, przysięgi, itp.

Stadium 4. początki rozwoju autonomii moralnej w

okresie dorastania i później

● rozwój rozumowania moralnego zgodny rozwojem rozumowania formalnego, ale także poza
nim (neopiagetyzm)
● w pełni wykształcona dopiero u osób dorosłych i tylko tych z myśleniem postformalnym:
● u osób myślących w sposób hipotetyczno-dedukcyjny, postformalny , relatywny, dialektyczny
● rozwiązujących dylematy heurystyczne a nie algorytmiczne : myślenie o problemach
otwartych

Teoria rozwoju moralnego Lawrenca Kohlberga

14
I. Poziom przedkonwencjonalny (wiek 4-10 lat); moralność
heteronomiczna

Stadium 1. Zorientowanie na karę/nagrodę, za nieprzestrzeganie/przestrzeganie

nakazów, reguł, norm niekoniecznie logicznie uzasadnionych

● standardy pochodzą od innych

● moralność władzy i jakoś uzasadnionego autorytetu
● w ocenie jeden punkt widzenia - autorytet
● akcent na zewnętrzną kontrolę, dyscyplinę
● decydują głównie skutki fizyczne działań, lub cechy sytuacji („ktoś mnie przymusił”, „coś mnie
popchnęło”)
● podmiot uzasadnia określone działanie i ocenia moralnie z punktu widzenia (realnego lub
irracjonalnego) strachu/lęku przed karą (np. piekłem) lub w nadziei na możliwą nagrodę
(np. w niebie)
● moralność oznacza troszczenie się o siebie
● ważne są konkretne korzyści i realne zyski/cele

Stadium 2. Cele instrumentalne i wymiana

● rozpoznanie, że są różne punkty widzenia możliwe

● ale brak umiejętności poznawczo-interpersonalnej, by ją zastosować (centracja vs
decentracja) w działaniu
● coś w zamian: moralność wymiany i równowagi
● kultura honoru, np.
● „szturchnąłeś mnie, to i ja ci tak zrobię”, „dałaś mi prezent, to ja Ci też”
● kulturowo uzasadniona symboliczna obrzędowość (np. rytualizacja „kula”, obchodzenie
świąt, reguły odwdzięczania się, łapówki)
● teoria George’a Homansa, dotycząca wymiany społecznej, zwłaszcza z jej elementu: „reguła
wzajemności”.

II. Poziom konwencjonalny (od 10/13 lat); moralność

konformizmu w pełnieniu konwencjonalnych ról

● ludzie chcą sprawiać przyjemność innym, obserwują wzorce zachowań,

● internalizują standardy, np. pomocy innym
● liczą się z opinią innych, chcą być spostrzegani jako dobrzy, moralni

Stadium 3. Konformizm interpersonalny

● utrzymywanie wzajemnych relacji na dobrym poziomie: potrzeba przychylności innych

● złota reguła „dobry chłopiec/grzeczna dziewczynka”, robienie tego, za co się jest
lubianym, czego inni oczekują
● empatia i umiejętność odczytywania intencji innych (teoria umysłu)
● rozwój własnych wyobrażeń/przekonań na temat tego co znaczy „dobry człowiek”.

Stadium 4. Prawo i porządek: świadomość usankcjonowanego systemu społecznego

● zasada: „sprawiedliwość przed miłosierdziem” (niebezpieczeństwo rytualizmów: legalizmu,

formalizmu)

15
 ● zasady potrzebne są do współżycia społecznego, obowiązują wszystkich w takim samym
stopniu : „co by było, gdyby każdy robił, co chce” : dbałość o porządek publiczny
● skrupulatne wypełnianie obowiązków
● szacunek dla osób ważnych**, mających przewagę i władzę** (silny nacisk na hierarchię
społeczną)

III. Poziom pokonwencjonalny (powyżej 13 roku życia), moralność

autonomicznych zasad moralnych

● prawdziwa osobowa cnota moralności (nieudawanej, pozbawionej pozoru, hipokryzji)

● możliwość dostrzeżenia konfliktu wartości, np. dwóch społeczne akceptowanych norm
pozostających w konflikcie
● zdolność do dekonstrukcji zastanych schematów myślowych, np. tego, że „wszyscy lub wielu
tak sądzi”
● wiedza na temat dobra i zła jako konstruktu społecznego
● konieczność podejmowania decyzji i brania za nie własnej odpowiedzialności
● kontrola własnych zachowań i postaw ma charakter wewnętrzny

Stadium 5. Społeczny kontrakt, praw jednostki, demokratycznego ładu

● myślenie w kategoriach racjonalnych

● analiza krytyczna woli większości, jest ważna, ale prawa jednostki/człowieka są
najważniejsze:
● generalnie opiekę ze strony społeczeństwa zapewnia przestrzeganie prawa, ale czasem
zdarza się konflikt wartości
● prawo jest po to, by ochraniać, a nie ograniczać
● złe jest to, co szkodzi nawet, jeśli nie jest nielegalne, np. seks starszych nastolatków (po 15
r.ż.), rozwody,
● są rzeczy, zachowania, które nie szkodzą, choć z powodów światopoglądowych za takie się je
uważa,, np. antykoncepcja, in vitro, wzajemnie uzgodniona poliamoria

Stadium 6. Uniwersalne zasady moralne/etyczne

● ludzie działają zgodnie z tym, co uważają za prawidłowe bez szczególnego oglądania się na
prawne ograniczenia/opinie innych
● postępują zgodnie z zinternalizowanym systemem wartości
● dylemat jako takie życie czy jakość życia jest najcenniejszą wartością?
● biorą pełna odpowiedzialność za własne wybory
● są w zgodzie z sobą, kongruentni
● moralność jest sprawą własnego sumienia, a nie wymuszona zewnętrznie
● własne zasady uczciwości i sprawiedliwości nie oczekują, by spełniali je inni
● preferowane systemy wartości powinny być szanowane bez względu na poglądy i cechy,
pochodzenie, rasę, płeć, stan zdrowia, orientację seksualną, itp. jeśli nie krzywdzą innych

Średnia dorosłość - efekty rozwojowe to dynamizm i stabilizacja

Zmiany w relacjach ze współmałżonkiem

● ustalenie swojego miejsca i terytorium w relacjach z partnerem, np. rozdzielenie sypialni

● dbanie o własne poczucie bezpieczeństwa i jednocześnie o poczucie autonomii w relacjach z
partnerem
● ustalenie nowej jakości relacji

16
 ● poradzenie sobie z problemem pustego gniazda ; faza postparentalna
● odnalezienie nowych form aktywności dla siebie;
● pomoc partnerowi w odnalezieniu nowych form aktywności ważnych dla niego/niej;
● odkrycie wspólnych dla siebie i partnera form aktywności;

Kryzys środka życia ok 35/40 lat

Koniec okresu młodości, początek pełnej dojrzałości, przejście do kolejnej fazy rozwojowej z
elementami inwolucji.

Generatywność w środkowym okresie dojrzałości (wg Eriksona) jako przezwyciężenie kryzysu

17