Psychologia rozwoju człowieka w cyklu życia – zagadnienia Kosacka

Wprowadzenie do psychologii rozwoju człowieka - Przedmiot badań psychologii rozwoju

człowieka, Psychologia rozwoju człowieka w cyklu życia vs psychologia rozwojowa, Główne
działy psychologii rozwoju człowieka, Psychologia rozwoju człowieka a inne dyscypliny
psychologii, Główne problemy współczesnej psychologii rozwoju człowieka, Zadania
psychologii rozwoju człowieka

• Psychologia rozwoju człowieka

- Teoretyczna dyscyplina psychologii
- Zajmuje się badanie zmian w zachowaniu się, procesach i strukturach psychicznych człowieka
- W najszerszym rozumieniu ujmowanie zjawisk psychicznych w toku dokonujących się zmian i
rozwoju jest zadaniem wszystkich dziedzin psychologii naukowej
a. Nie oznacza to jednak, że wszystkie one zajmują się badaniem rozwoju człowieka
b. Badaniem tego rozwoju zajmuje się odrębna, wyspecjalizowana dziedzina nauk psychologicznych,
jaką jest psychologia rozwoju człowieka

• Dlaczego problematyka psychologii rozwoju człowieka jest tak ważna?

- Podejmuje problemy teoretyczne o podstawowym znaczeniu dla nauki
- Poznanie jakiekolwiek dziedziny zjawisk wymaga zrozumienia sposobu ich istnienia i rozwoju
- Wundt: „Naturą życia psychicznego (…) we wszystkich jego fazach jest (…) proces; egzystencja
aktywna, a nie pasywna; rozwój, nie stagnacja”

• Co bada psychologia rozwoju?

- Bada zachowanie się i przeżycia człowieka z punktu widzenia zmian, jakim podlegają one w czasie
(uwzględnia w swoich badaniach zmienną czasu)
a. Czas nie jest utożsamiany z wiekiem życia
b. Nie bada zmian w zachowaniu i przeżyciach zawiązanych z wiekiem
- Bada ona zmiany o szczególnym charakterze (zmiany rozwojowe, mają specyficzne właściwości i
szczególne znaczenie dla rozwoju psychicznego człowieka)
a. Nie każda zmiana zachowania lub przeżyć ma charakter rozwojowy

• Obszary zmian rozwojowych, które bada psychologia rozwoju

- Cykl życia jednostki ludzkiej
- Zmiany rozwojowe psychiki i zachowania się, jakie zachodzą w procesie historycznym
- Zmiany rozwojowe psychiki i zachowani się, jakie zachodzą w toku rozwoju gatunkowego

• Tradycyjna psychologia rozwojowa:

- Zmiany rozwojowe psychiki są powiązane z procesami dojrzewania organizmu (występują tylko w
okresie dzieciństwa i dorastania)
- Przedmiot badań: zmiany rozwojowe psychiki i zachowania się dzieci i młodzieży
- Często utożsamiana z psychologią dziecka
- Procesy rozwoju kończą się wraz z osiągnięciem dojrzałości
- Życie psychiczne człowieka dorosłego charakteryzuje stabilność i brak zmian rozwojowych

• Wczesna psychologia (pocz. XX w.)

- Rozwój psychiczny człowieka trwa przez całe życie (od poczęcia aż do śmierci)
 - Zwrócenie uwagi na zmiany rozwojowe zachodzące w okresie dorosłości a także w okresie
prenatalnym
- Zmiany rozwojowe w dorosłości są tak samo liczne i głębokie jak te w okresie dzieciństwa
- Takie podejście pozwala ująć procesy rozwojowe jako całość, eliminując zbędne różnicowanie
etapów (rozwój dziecka, rozwój młodzieży, rozwój człowieka dorosłego)
- Dostrzeganie ciągłości w toku zmian, całościowe traktowanie człowieka jako podmiotu rozwoju

• Inne dziedziny psychologii

- Również zajmują się problematyką zmian w zachowaniu, np. psychologia: kliniczna, społeczna,
wychowawcza, uczenia się

• Działy

Okres rozwojowy

Psychologia prenatalna, Psychologia rozwojowa niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa,

Psychologia rozwoju dziecka, Psychologia młodzieży, Psychologia rozwoju człowieka
dorosłego, Psychologia starzenia się i starości

Aspektów rozwoju

Psychologia rozwoju poznawczego, Psychologoia rozwoju mowy, Psychologia rozwoju

moralnego, Psychologia rozwoju osobowości, Psychologia rozwoju społecznego

Psychologia
rozwoju Wymiar czasu
człowieka
Psychologia rozwoju ontogenetyczna (zajmuje się badaniem zmian dokonujących się w
psychice i zachowaniu jednostki w toku pełnego cyklu życia indywidualnego - ontogenezy)
Psychologia rozwoju filogenetyczna (zajmuje się badaniem zmian rozwojowych psychiki
w toku ewolucji gatunków - filogenezy, różni się od psychologii zwierząt tym, że
interesuje się nie tylko psychiką i zachowaniem się poszczególnych gatunków, ile
zmianami funkcjonowania psychicznego przy przechodzeniu przez kolejne szczeble
drabiny ewolucyjnej)
Psychologia rozwojowa historyczna (zajmuje się zagadnieniami zmian rozwojowych
psychiki człowieka, jakie dokonują się w toku dziejów ludzkości od momentu
wyodrębnienia się człowieka ze świata zwierząt po czasy współczesne)

• Psychologia rozwoju człowieka a inne dyscypliny psychologii

Psychologia rozwoju człowieka

Dyscyplina Z psychologii…. (dany
podpunkt)
Psychologia ogólna Podstawowe pojęcia służące
opisywaniu i analizie zjawisk
psychicznych i zachowań
Dla psychologii… (dany podpunkt)
Pozwala głębiej zrozumieć genezę zjawisk
psychicznych i ich formy przejściowe,
prowadzące do ukształtowania się bardziej
 Wiedza dotycząca właściwości
różnych form życia psychicznego
ludzi
Psychologia społeczna Społeczny kontekst uwarunkowań
procesów rozwoju psychicznego
(Rozwój dokonuje się w kontekście
interakcji i stosunków, w które
jednostka wchodzi ze środowiskiem)
złożonych postaci czynności i procesów
psychicznych
Psychologia społeczna korzysta z ustaleń
psychologii rozwoju człowieka dotyczących
stanu i prawidłowości zmian rozwojowych
psychiki w różnych okresach życia człowieka i
w zakresie różnych funkcji jego psychiki i
zachowania się
(Ma to istotne znaczenie dla charakteru
interakcji i stosunków, jakie człowiek jest
zdolny nawiązać z innymi)

Psychologia różnic Psychologia rozwoju człowieka Dostarcza informacji na temat wykrywanych

indywidualnych musi się liczyć z występowaniem
różnic indywidualnych pod
względem rytmu i tempa rozwoju
oraz właściwości psychiki w
poszczególnych okresach życia
Psychologia kliniczna i Zaburzenia funkcjonowania psychiki
psychopatologii i zachowania się człowieka,
znamionujące często rozpad ich
uprzednio ukształtowanych struktur,
dostarczają ważnych informacji o
ich genezie i procesach
kształtowania się w toku ontogenezy
Psychologia wychowawcza Przez długi czas dyscypliny te
traktowano łącznie
Procesy nauczania i wychowania
stanowią kontekst znacznej części
procesów rozwoju psychicznego
człowieka
Psychologia stosowana Korzysta z ustaleń psychologii
stosowanej (psychologia szkolna,
psychodydaktyka, psychologia pracy
i organizacji, psychoprofilaktyka,
psychoterapia, psychologia sportu
itp.)
aspektów różnic indywidualnych między
ludźmi.
Zaburzenia te przybierają postać odmienną w
różnych okresach życia człowieka
W badaniach z zakresu psychopatologii i
psychologii klinicznej oraz w diagnostyce
konieczne jest uwzględnienie wiedzy o rozwoju
psychicznym i specyfice zachowania się
człowieka w różnych okresach życia.
Dostarcza podstaw teoretycznych badaniom
nad procesami nauczania i wychowania
Dostarcza wiedzy o psychologicznych
prawidłowościach zmian rozwojowych,
pozwalając im formułować przesłanki
oddziaływań zmierzających do wywołania
określonych zmian w psychice i zachowaniu się
człowieka

• Trzy rodzaje zmian (Helen Bee)

1. Zmiany uniwersalne
- Występują powszechnie, co oznacza, że odnoszą się do każdego człowieka i powiązane są z wiekiem
- Zmiany, które z jednej strony warunkowane są procesami biologicznego dojrzewania organizmu, z
drugiej zaś – tak zwanymi uniwersalnymi doświadczeniami społecznymi

2. Zmiany wspólne
- Osoby należące do określonej wspólnoty, grupy, uczestniczący w podobnych sytuacjach, czego
efektem jest podzielenie podobnych doświadczeń
- Każda kultura, grupa społeczna, a także rodzina czy grupa rówieśnicza ma własne standardy
określające sposób zachowania własnych członków. Ponadto standardy te różnie oddziałują na osoby
w różnym wieku – na dzieci, młodzież i dorosłych.
 3. Zmiany indywidualne
- Wywołane są czynnikami unikatowymi, oddziałującymi wyłącznie na daną jednostkę.
- Mamy tu więc do czynienia z niepowtarzalnością indywidualnych doświadczeń. Przykładem mogą
być sytuacje traumatyczne, przypadkowe sytuacje, nagłe zdarzenia.
- „Niepunktualność” jakiegoś zdarzenia, np. urodzenie dziecka, ma zupełnie inne znaczenie
psychologiczne, a więc i konsekwencje dla rozwoju, w zależności od tego, w jakim wieku się
pojawia- u dwunastoletniej dziewczynki czy u dorosłej kobiety.

• Czy rozwój psychiczny jest zależny od dziedziczności, czy od środowiska?

1. Stanowisko biologistyczne
- Uznaje dominującą rolę dziedziczności i czynników biologicznych w rozwoju psychicznym

2. Stanowisko socjologistyczne (ekologiczne)

- Zakłada istotny, kształtujący wpływ środowiska na przebieg i rezultaty procesów rozwoju

3. Stanowisko interakcjonistyczne
- Zakłada współdziałanie czynników obu grup w wyznaczaniu lub warunkowaniu procesów i
rezultatów rozwoju psychicznego jednostki

• Zadania psychologii rozwoju

1. Opis prawidłowości rozwoju

- Charakterystycznych dla okresu dzieciństwa, dorastania i dorosłości, manifestujących się w
zachowaniu człowieka

2. Poszukiwanie wzorów rozwoju

- Wzór podobieństwa i różnic między ludźmi pod względem tempa i dynamiki zmian oraz poziomu
osiągnięć rozwojowych w różnych obszarach charakterystycznych dla każdego etapu życia oraz
wzorów obejmujących całość życia człowieka

3. Opis mechanizmów rozwoju

- Ukazanie związków między przebiegiem rozwoju w cyklu życia jednostki a zmieniający się
kontekstem kulturowo-społecznym, w jakim ono żyje i działa

4. Ujmowanie różnych obszarów i wymiarów funkcjonowania człowieka

- W ich wzajemnym powiązaniu oraz wielorakim uwarunkowaniu z punktu widzenia przemian, jakim
ulegają z upływem czasu

5. Ukazanie różnych sposobów opisywania i wyjaśniania oraz badania uwarunkowań przebiegu i

efektów procesu rozwoju

Pojęcie rozwoju - Zmiana a rozwój. Zmiana rozwojowa. Pojęcie rozwoju, Rodzaje zmian
rozwojowych, kryteria ich wyróżniania i opisu, Modele przebiegu zmian rozwojowych

• Pojęcie rozwoju
– Seria etapów przez które przechodzi jednostka, nie sprowadza się jedynie do wzrostu, ale także do
pojawiania się nowych form funkcjonowania. Zmiany zachodzące podczas tego procesu z reguły
mają określony kierunek, od braku do coraz lepszej regulacji stosunków społecznych z otoczeniem.
• Zmiana rozwojowa (Krajewski)

1. Dotyczy wewnętrznej struktury obiektu

- Jakościowych zmian poszczególnych elementów
- Zmian niektórych relacji
- Zmian całego układu powiązań między elementami lub ich strukturami

2. Zmiany układu (właściwości elementów lub struktury) są względnie nieodwracalne

3. Spontaniczne
- Ich kluczowe przyczyny tkwią w samym zmieniającym się układnie (są wywoływane przez
przyczyny wewnętrzne)

4. Czynniki zewnętrzne mogą zmianę modyfikować

- Podtrzymywać, przyspieszać, opóźniać – ale nie mogą jej inicjować

• O rozwoju można mówić wtedy, gdy obserwowane są zmiany jakiegoś układu, które mają charakter
jednocześnie (Zamiara):
- stały
- stopniowy
- jednokierunkowy
- są nieodwracalne
- postępują w kierunku większej złożoności i integracji wewnętrznej
- dokonują się pod wpływem czynników powiązanych z tym układem

• Pojęcie zmiany rozwojowej

- Zmiana rozwojowa obejmuje wszelkie przemiany w zakresie psychiki i zachowania człowieka w
ciągu całego jego życia od jego początku aż po zakończenie. Kiedy obserwujemy zachowanie innych
osób spostrzegamy, że ulega ono zmianom, łatwo też można zauważyć, że i nasze własne zachowanie
zmienia się. Zmienia się nasz wygląd, sprawność fizyczna, pamięć, wiedza, relacje koleżeńskie.

• Kryteria wyróżniania i rodzaje zmian rozwojowych

1. Charakter zmiany:
- Ilościowe:
a. Odnoszą się do przyrostu bądź spadku czegoś (np. zmiany w procesie uczenia się - liczba nowych
słów, liczba błędów, liczba informacji, liczba samodzielnie wykonanych operacji)
- Jakościowe:
a. Odnoszą się do przyrostu o określonym charakterze
b. Specyficzne ukierunkowanie zmian: od stanów niższych do wyższych, np. od słabszej do lepszej
regulacji emocji, od mniejszej do większej koordynacji ruchów

1. Przechodzenie od stanu globalnej aktywności do czynności

wyspecjalizowanych

2. Przechodzenie od różnicowania, polegającego na powiększaniu się

Dyferencjacja ←→ Integracja doświadczenia indywidualnego, poprzez jego porządkowanie do
scalania w większe systemy czy struktury i ponownie różnicowania na
kolejnym etapie rozwoju

1. Przechodzenie od czynności zewnętrznych (wykonywanych na

Interioryzacja ←→ Eksterioryzacja przedmiotach) do wewnętrznych (poprzez tworzenie reprezentacji
umysłowych)
 2. Dopełnieniem procesu uwewnętrzniania jest proces uzewnętrzniania -
przechodzenie od czynności umysłowych (planowanie) do czynności
zewnętrznych (wykonanie zadania wg planu)

1. Wzrost udziału świadomości w kierowaniu różnymi działaniami (w

tym tzw. planująca funkcja mowy)

Uświadomienie ←→ Automatyzacja 2. Automatyzacja wykonywanych początkowo z dużą świadomością

czynności, co usprawnia i przyspiesza działanie

1. W miarę rozwoju człowiek uczy się spełniać wymagania otoczenia w

sposób społecznie akceptowany

Socjalizacja ←→ Indywiduacja 2. Jednak stara się to czynić w sposób jak najbardziej dostosowany do
swoich indywidualnych potrzeb

2. Powierzchowność zmiany:
- Uniwersalne
a. Ulegają im wszyscy ludzie w danej grupie wiekowej
b. Są determinowane biologicznymi procesami dojrzewania oraz jakością oddziaływania otoczenia
fizycznego i społecznego
- Wspólne
a. Ulegają im ludzie podzielający podobne doświadczenia i przeżycia - są efektem wpływu środowiska
społeczno-kulturowego
b. W interakcji ze specyficznym momentem czasu historycznego
- Indywidualne
a. Efekt specyficznych, unikatowych zdarzeń życiowych, których doświadcza jednostka
b. Niepunktualnych zmian biologicznych i społecznych, wydarzeń traumatycznych

3. Czas wystąpienia zmiany

- Punktualne
- Niepunktualne
a. Znaczne opóźnienie w stosunku do rówieśników
b. Znaczne przyspieszenie w stosunku do rówieśników

3a. Zegar biologiczny i społeczny (w tym obszarze mówimy o zmianach punktualnych i

niepunktualnych)
- Zegar biologiczny

Wydarzenia punktualne Wydarzenia niepunktualne

Wystąpienie pierwszej menstruacji i pierwszych polucji Bardzo wczesne lub bardzo późne wyrzynanie się zębów
w czasie podobnym jak u rówieśników mlecznych a nie stałych

Urodzenie pierwszego dziecka w wieku 20-30 lat Dojrzewanie płciowe wcześniejsze lub późniejsze niż u
rówieśników

Pojawienie się objawów menopauzy w czasie podobnym Pojawienie się objawów menopauzy znacznie wcześniej
jak u większości rówieśniczek lub znacznie później niż u rówieśniczek

Pojawianie się różnych oznak starzenia organizmu Wystąpienie nagle, w znacznym stopniu, różnych oznak
(siwienie, zmarszczki, pogorszenie pamięci) w czasie starzenia się organizmu
podobnym jak u większości ludzi w podobnym wieku

Pogorszenie się sprawności organizmu w starości Śmierć dzieci, wnuków, osób znacznie młodszych
 - Zegar społeczny

Wydarzenia punktualne Wydarzenia niepunktualne

Pójście do 1. klasy w wieku 6-7 lat Zawarcie małżeństwa pod koniec fazy dojrzewania? niż
dorosłości lub później

Pojawienie się pierwszego dziecka w wieku 20-30 lat Urodzenie dziecka w wieku 14-17 lat lub wcześniej
(później)

Opuszczenie domu rodzinnego w początkach wczesnej Konieczność podjęcia pracy zaraz po ukończeniu szkoły
dorosłości ponadgimnazjalnej

Podjęcie pracy i usamodzielnienie się finansowe w Podjęcie pierwszej pracy dopiero pod koniec wczesnej
początkach wczesnej dorosłości dorosłości lub jeszcze później - po długim okresie nauki
lub bezrobocia

Opuszczenie domu przez dorastające dzieci i pojawienie Rozpoczęcie studiów pod koniec fazy środkowej
się wnuków w wieku ok. 40-50 lat dorosłości

Odejście na emeryturę w wieku 55-65 lat Podjęcie pracy atrakcyjnej i satysfakcjonującej ale
wymagającej dobrej kondycji psychofizycznej u progu
kryzysu środka życia

Śmierć partnera życiowego w późnej dorosłości

4. Uwarunkowania zmiany
- Efekty procesu rozwoju - zmiana funkcjonowania jest jego naturalną konsekwencją
- Efekt oddziaływania wydarzeń życiowych - zmiana jest wymuszoną przez otoczenie reakcją na nagłe
zdarzenie

• Okres krytyczny (Wygotsky, 1971)

- Faza w procesie rozwoju, w której jednostka jest bardzo wrażliwa na określony rodzaj doświadczeń
i w efekcie szczególnie aktywnie reaguje na określony rodzaj bodźców
- Fundamentem prawidłowego przebiegu rozwoju człowieka w każdym wieku są doświadczenia
występujące w określonej kolejności i we właściwym rozwojowo czasie

• Zmiany wynikające z natury rozwoju i będące efektem nagłych wydarzeń życiowych

- Czynniki inicjujące podtrzymujące zmianę rozwojową mają swoje źródło:
- tylko w zmianach organizmu (czynniki biologiczne, społeczne, psychologiczne)
- tylko w zmianach w otoczeniu (okoliczności zewnętrzne)
- (NAJCZĘŚCIEJ) są wynikiem interakcji obu rodzajów czynników

• Zmiany wymuszone przez okoliczności zewnętrzne

1. Wydarzenia traumatyczne
- Aby sobie z nimi poradzić, niezbędne są szczególne kompetencje
- Układ ryzyka rozwojowego, który może zaburzać proces rozwoju (spowolnić, przyspieszyć,
utrudnić, uniemożliwić)
- Zagrożenie dla przebiegu rozwoju:
a. siła oddziaływania
b. brak kompetencji
c. narastające poczucie nieradzenia sobie

2. Wydarzenia krytyczne
- Sytuacje nagłe, nieprzewidywalne, niepoddające się kontroli
 - Nie można się do nich przygotować (np. katastrofy, wypadki, nagłe pogorszenie stanu zdrowia/
ujawnienie się choroby)

3. Wydarzenia niepunktualne
- Sytuacje, które w porównaniu z rówieśnikami, zdarzają się znacznie wcześniej lub znacznie później
- Jednostka nie jest dobrze przygotowana do poradzenia sobie z nimi
- Może odczuwać mniejsze wsparcie społeczne

• Punkty zwrotne
- Tego typu wydarzenia mogą w istotny sposób zmienić bieg rozwoju i wpływać na poziom osiągnięć
rozwojowych
- Taka ocena możliwa jest czasami dopiero po bardzo długim czasie

• Modele przebiegu zmian rozwojowych

1. Poziom makroskopowy i mikroskopowy

- Poziom makroskopowy
a. Dotyczy zmian długoterminowych, dokonujących się w porządku zdarzeń
b. Zmiany odbywają się w sposób pozwalający określić ich następstwo i końcowy wynik przekształceń
- Poziom mikroskopowy
a. Dotyczy zmian krótkotrwałych, obserwowanych w procesie ich stawania się i/lub wyłaniania się
nowych zjawisk (cech, funkcji, czynności) w psychice i zachowaniu
b. Koncentruje się na obserwacji zjawisk w procesie ich przechodzenia od jednego stanu do drugiego

2. Poziom makroskopowy i mikroskopowy

- Rozwój to zespół procesów, dokonujących się wzdłuż (lub zagnieżdżonych w) różnych skal upływu
czasu, od milisekund do lat
- Rozwój to złożona, wzajemna i ciągła interakcja, wszystkich poziomów rozwijającego się systemu,
od molekularnego do kulturowego

3. Podejście makrospokowe i mikroskopowe

- Podejście makroskopowe nie pozwala na wgląd w zmiany krótkoterminowe, które są istotne z punktu
widzenia bieżącej adaptacji do codziennych zdarzeń
- Z jednej strony zmiany mikroskopowe mogą wyznaczać lub modyfikować kierunek zmian
długofalowych
- Z drugiej strony procesy krótkoterminowe (np. społecznego uczenia się), które są istotne z punktu
widzenia bieżącej adaptacji, mogą być modyfikowane, odwrócone lub zmienione w dłuższym okresie
(np. poprzez wolniej działające procesy dojrzewania).

• Trajektorie rozwojowe (developmental trajector)

1. Wzorce (drogi) zmian w zachowaniu i osiągnięciach, typowe w przebiegu życia ludzi

2. W badaniach trajektorii rozwojowych ważną rolę odgrywają tzw. punkty przejściowe (transition
points)
- Odnoszą się one do sekwencji wydarzeń lub warunków rozwoju (podmiotowych i środowiskowych).
Jakich większość ludzi doświadcza w przebiegu życia w zbliżonym przedziale wieku
- Np. urodzenie się, nabycie mowy, rozpoczęcie edukacji, pierwsza menstruacja, podjęcie pracy,
małżeństwo, urodzenie dzieci
- Zdarzenia te mogą (choć nie muszą) wywołać zmianę trajektorii rozwojowej w wielu alternatywnych
kierunkach
 • Punkty zwrotne (przełomowe) (turning points)
- Wydarzenia/ wybory i ich konsekwencje, które człowiek podejmuje przy przejściach mogą
doprowadzić do zasadniczych zmian trajektorii rozwojowej i również (podobnie jak wydarzenia
traumatyczne, krytyczne i niepunktualne) stać się punktem zwrotnym w rozwoju.

• Ścieżka rozwojowa (path of development)

- Indywidualny wzór przebiegu zmian
- Często o unikalnym charakterze (nie zawsze podobnym do trajektorii rozwojowej typowej dla
większości ludzi w danym okresie życia)
- Kształtowana przez punkty przejściowe, przełomy i wydarzenia krytyczne

• Modele przebiegu zmian rozwojowych – makrogeneza

- Modele fazowe
- Modele sekwencyjne
- Modele cykliczne
- Modele liniowe
- Modele zmian wielokierunkowych

Czynniki rozwoju - Spór o czynniki rozwoju (stanowiska natywistyczne, empiryczne,

interakcyjne), rodzaje i klasyfikacja czynników rozwoju, Dojrzewanie i uczenie się jako
podstawowe procesy determinujące zmianę rozwojową, Okresy krytyczne i sensytywne

• Teorie rozwoju

1. Natywistyczna
– Zakłada, że wszelki rozwój oraz zachodzące zmiany i ich przebieg jest uwarunkowany genetycznie,
że jednostka dziedziczy określone cechy po przodkach (głównie po rodzicach)
- Skutki (pozytywne)
a. Zgromadzenie znaczącej dla psychologii rozwoju i psychologii ogólnej wiedzy na temat życie
emocjonalnego człowieka, jego instynktów, popędów i postaw
b. Zmiana w podejściu do kształcenia dzieci (zaczęto zwracać uwagę na zmieniające się z wiekiem
zainteresowania, na tworzenie warunków pozwalających na ujawnienie się “naturalnych skłonności”.
c. Odkryto wartość zabawy
d. Zaczęto lepiej rozumieć motywy dziecięcych zachowań. Zaczęto interesować się rolą doświadczeń
z wczesnych okresów rozwoju dziecka

2. Empiryczna
- Rozwój jednostki w głównej mierze jest uwarunkowany przez określone środowisko, w którym żyje
dana jednostka (może to być środowisko geograficzne, społeczne, kulturowe czy ekologiczne),
np. dziecko razem z rodzicami uczęszcza do filharmonii i w związku z tym kształtuje się jego
zamiłowanie do muzyki poważnej
- Podstawowe założenie empiryzmu (J. Lock): umysł człowieka w momencie narodzin jest jak “czysta
karta” (tabula rasa). W umysłach dzieci i tzw. ludzi/ dzieci dzikich nie odnajduje się idei wrodzonych.
Doświadczenie, które zapisuje ową czystą kartę, mieści się ściśle w granicach życia i śmierci -
wielkość, rodzaj i jakość tych doświadczeń zależą od właściwości środowiska, w jakim żyje
jednostka.
- “Osobowość człowieka to produkt społeczny a większość ludzkich przekonań i postaw nabywana
jest drogą społeczną” (Cooley, 1902 s.674).
- Z tego nurtu wyrasta podejście ekologiczne do analiz rozwoju człowieka. Do zrozumienia jednostki
konieczne jest poznanie całego układu ekologicznego, w którym się ona rozwija (nie tylko rodzina,
ale i sąsiedztwo, szkoła, zawody rodziców, relacje rodziców z ich rodzinami pochodzenia itp.).
 3. Interakcjonistyczna
- Podkreśla zależność między czynnikami biologicznymi (warunkowania wewnętrzne organizmu), a
czynnikami środowiskowymi (warunki zewnętrzne): przebieg wewnętrznych procesów rozwoju
organizmu jest determinowany przez bodźce środowiskowe, a efekt ich działania zależy z kolei od
tych wewnętrznych warunków i zmienia się w zależności od ich zmiany. Geny wyznaczają cechy i
zdolności; determinują one tylko możliwości rozwoju cech i zdolności

• Czynniki rozwoju

1. Biologiczne
- Predyspozycje „natura” jednostki, genotyp, wyposażenie genetyczne, cechy wrodzone

2. Środowisko
- Fizyczne (materialne), społeczne, obcowanie z ludźmi i przedmiotami, organizacja przestrzenna i
czasowa środowiska, stymulacja zewnętrzna

3. Wychowanie
- Wpływy intencjonalne, socjalizacja, nauczanie, kształcenie, modelowanie, ćwiczenie, instruowanie

4. Aktywność podmiotu
- Własna aktywność, spontaniczna aktywność, wewnętrznie motywowana aktywność, działalność

• Podejścia do analizy czynników rozwoju

- Podejście izolowanych czynników
- Podejście interakcjonistyczne (wielewpływów)

• Dojrzewanie
- Proces fizycznego wzrostu, który prowadzi do dojrzałości organizmu w stopniu umożliwiającym (od
strony somatycznej i neurofizjologicznej) rozwój w zakresie danej funkcji lub całokształtu
zachowania

• Uczenie się
- Proces wytwarzania się, przekształcania i utrwalania czynności regulacyjnych na bazie
indywidualnego doświadczenia. Doświadczenie to zdobyte zostało pod wpływem bodźców
środowiska zewnętrznego i aktywności podmiotu (podczas działania i ćwiczenia)
- Problem: ujmowanie relacji między tymi procesami

• Spór o charakter procesu rozwoju

1. Maturacjonizm vs behawioryzm/uczenie się

- Maturacjonizm
a. Teoria podkreślająca kluczową rolę procesu dojrzewania w determinowaniu rozwoju
b. Gotowość uwarunkowana dojrzewaniem – organizm musi osiągnąć odpowiedzi poziom dojrzałości,
aby możliwy był skuteczny wpływ oddziaływań zewnętrznych
c. Dojrzewanie jest niezależne od uczenia się
d. Zdolności poznawcze pozostają pod kontrolą dojrzewania
- Behawioryzm
a. Kluczowa rola środowiska i doświadczenia
b. Geny kontrolują dojrzewanie struktury, środowisko kontroluje doświadczenie

2. Stanowisko aktualne
- Dojrzewanie vs doświadczenie = Dojrzewanie oraz doświadczenie
- Rodzaj doświadczenia może wpływać na proces dojrzewania mózgu i innych układów w trakcie
rozwoju
- Dojrzewanie zawsze zachodzi w jakimś kontekście doświadczenia
 - Doświadczenie należy ujmować szeroko jako rozmaite stymulacje, na które wystawiony jest
organizm z życiu prenatalnym i postnatalnym
- Zdaniem psychologii rozwoju jest ukazanie, w jakie interakcje wchodzi wczesna stymulacja z
procesami dojrzewania biologicznego i jak to wpływa na późniejsze zachowania jednostki.

• Okres sensytywny
- Czasem nazywany też okresem wrażliwym czy krytycznym)
- Czas w życiu dziecka, kiedy jego mózg jest gotowy na kształtowanie się konkretnej umiejętności.
Naukowcy mówią o nadzwyczajnie szybkim tworzeniu się połączeń neuronalnych w mózgu dziecka
i o niezwykłej wrażliwości układu nerwowego na bodźce z zewnątrz. To sprawia, że podczas okresu
sensytywnego dzieci z łatwością uczą się nowej aktywności, czerpiąc z tego przyjemność i radość.

Periodyzacja rozwoju - Tempo i rytm rozwoju, podział życia człowieka na etapy, Kryzysy
rozwojowe

• Tempo i rytm rozwoju

1. Tempo
- Prędkość, z jaką zachodzą określone zmiany rozwojowe

2. Rytm
- Pewna regularność, która ma miejsce w określonych przedziałach czasowych

3. Tempo i rytm
- Dysharmonia rozwojowa, wyraźnie nierównomierny rytm rozwoju
- Retardacja, ogólnie zwolnione tempo rozwoju
a. Podłoże biologiczne
b. Podłoże środowiskowe

10

0
Typowy Nieharmonijny Nieharmonijny 1 Retardacja Przyspieszony

Fizyczny Poznawczy Mowy Społeczny Emocjonalny

• Akceleracja
- Różnice w tempie rozwoju między pokoleniami
a. Przyspieszone procesy rozrostu (wysokość i waga ciała)
b. Przyspieszone różnicowanie się i dojrzewanie organizmu (procesy kostnienia, wyrzynanie się
zębów, pierwsza menstruacja, rozwój umysłowy)
c. Podwójne uwarunkowania: genetyczne i ekologiczne

• Ekwifinalność
- Zasada, zgodnie z którą wychodząc z różnych źródeł można dojść do tych samych rezultatów
• Periodyzacja
- Podział całego życia człowieka na etapy (okresy)
- Przyjęcie takiego podejścia jest równoznaczne z przyjęciem stadialności rozwoju psychicznego
- Nie ma walorów teoretycznych a raczej znaczenie praktyczne, porządkujące pewne zjawiska w czasie
- Mimo indywidualnej zmienności i różnorodności linii oraz przebiegu rozwoju można w jego toku
wykryć ogólne tendencje i prawidłowości

• Problem ciągłości/nieciągłości rozwoju

1. Dawne koncepcje stadialne

- Przejście od jednego do drugiego okresu o charakterze gwałtownym i nagłym, skokowym
- W zachowaniu jednostki pojawia się kryzys
- Najgłębszy kryzys: przełom dzieciństwa i młodości
- W okresie przejściowych załamuje się istniejąca struktura, ustępując miejsca nowy sposobom
uczestnictwa w świecie i zmianie stosunku do samego siebie (Model okresów życia, Levinson)

2. Obserwacja potoczna
- W wielu dziedzinach życia psychicznego można zaobserwować okresy zastoju, załamania lub
powrotu do mniej dojrzałych form
- Czasami jednostka dokonuje gwałtownego skoku rozwojowego w przód (nagła, nieoczekiwane
postępy, sukcesy, osiągnięcia)

3. Podejście aktualne
- Przejęcie koncepcji stadialnych nie jest równoznaczne z odrzuceniem tezy o ciągłości rozwoju
- Każde następne stadium/faza są nadbudową lub kontynuacją poprzednich osiągnięć
- Na podłoża tego, co nowe, odnajduje się ślady wcześniejszych struktur i doświadczeń
indywidualnych
- Rozwój polega na transformacji pierwotnych, wyjściowych struktur w nową strukturę

• Periodyzacja rozwoju człowieka w cyklu życia

Era I (początek życia człowieka) Era II (dzieciństwo)

Okres prenantalny i perinatalny Wczesne, Środkowe, Późne

Od poczęcia do końca 1 r.ż. Od końca 1 r.ż do 10-12 r.ż

Periodyzacja rozwoju człowieka w

cyklu życia

Era III (dorastanie) Era IV (dorosłość)

Wczesne, Późne Wczesna, Środkowa, Późna

Od 10-12 r.ż do 20-25 r.ż Od 20-25 r.ż do końca życia

1. Era I
- Zadaniem naszego organizmu w tym okresie jest zdobycie możliwości samodzielnego życia w
dalszym etapie rozwojowym (postnatalnym)

2. Era II
- Wczesne dzieciństwo trwa do trzeciego roku życia, następuje adaptacja do samodzielnej egzystencji,
można zauważyć wrodzone odruchy, w tym chwytania jak I ssania, uczy się rozpoznawać członków
 rodziny oraz odbiera podstawowe bodźce zewnętrzne, coraz lepiej mówi, pod koniec tego okresu
potrafi składać już pełne zdania, uczy się świadomości swoich potrzeb fizjologicznych i
informowania rodziców o nich.
- Średnie dzieciństwo, trwa od trzeciego do siódmego roku życia, jest to okres wiecznych pytań oraz
ciekawości dziecka. Przechodzi ono przed intensywny proces personalizmu. W tym okresie następuje
wzmożony wzrost organizmu oraz szybko rozwija swoją sprawność ruchową, coraz więcej czasu
spędza z rówieśnikami nawiązując swoje relacje pozarodzinne.
- Późne dzieciństwo trwa od siódmego do dwunastego roku życia. W tym czasie intensywnie rozwija
się charakter oraz osobowość, zawiązują się różne kręgi kolegów oraz koleżanek - pierwsze podziały
społeczne. W tym okresie dziecko uczy się czym jest sukces i porażka. Istotnym aspektem jest
akceptacja środowiska rówieśniczego. Dzieci powoli zbliżają się do kluczowego momentu – okres
pokwitania.

3. Era III
- W tym okresie chłopcy stają się mężczyznami, a dziewczynki, kobietami. Następuje wiele zmian
związanych z somatyką jak i psychologia młodego człowieka. W okresie dojrzewania występuję
wzmożona produkcja hormonów odpowiedzialnych za wszelakie procesy z nim związane.
Dojrzewanie łączy się z intensywnym wzrostem. Człowiek staje się gotowy do podjęcia
(biologicznie) aktywności seksualnej. Niemniej jednak, dojrzałość płciowa nie jest równoważna z
dojrzałością psychiczną.

4. Era IV
- Jest jednoznaczny z osiągnięciem pełnej dojrzałości fizycznej człowieka. W tym okresie stabilizuje
się swoje plany i poglądy oraz emocje. W tym okresie człowiek podejmuje życiowe decyzje związane
ze swoją edukacją oraz karierą.
- Jest to "najpiękniejszy" okres drugiej epoki. Jest to okres ogromnych szans dla człowieka. W tym
okresie człowiek zdobywa wyższe szczeble zawodowe, wychowuje dzieci, powiększa swoje
gospodarstwo domowe.
- Okres człowieka w wieku średnim Jest to też okres średniej dorosłości. Po osiągnięciu sukcesów w
zawodzie oraz rodzinie, zaczynają pojawiać się pierwsze oznaki starzenia się. Pojawiają się
zmarszczki, włosy siwieją, a aktywność fizyczna ulega zmniejszeniu. Pojawiają się znaki menopauzy
oraz andropauzy. Czas tego okresu to od 35 do 60 roku życia.
- Starość zaczyna się średnio od 65 roku życia, a kończy wraz z momentem zgonu. Można tutaj
zauważyć przewagę zmian regresywnych, nad progresywnymi.

• B. Harwas-Napierała i J. Trempała podają następujące okresy rozwojowe

- Od poczęcia do narodzin – okres prenatalny (0 – 3 )
- Okres wczesnego dzieciństwa(0 – 1)
- Wiek niemowlęcy (2-3)
- Okres wieku po niemowlęcego (4 – 6)
- Okres średniego dzieciństwa, wiek przedszkolny(7 – 10/12)
- Okres późnego dzieciństwa, młodszy wiek szkolny(10/12 – 20/23)
- Okres adolescencji (10/12 – 15), podokres wczesnej adolescencji, wiek dorastania, - (16 – 20/23)
podokres późnej adolescencji, wiek młodzieńczy (20/23 – 35/40)
-Okres wczesnej dorosłości (35/40 – 55/60) okres średniej dorosłości, wiek średni (55/60 i więcej)
okres późnej dorosłości, wiek starzenia się

• Kryzys

1. Moment zwrotny w rozwoju jednostki, który cechuje

- poczucie bezradności
 - obawa przed utratą kontroli
- duże napięcie emocjonalne
- różne formy dezorganizacji zachowania
- uczucie przerażenia
- występowanie różnych objawów somatycznych

2. Koncepcja Alana Downsa

- kryzys nie zagraża życiu, lecz sprawia ból, a jeśli trwa dłużej, może być wyczerpujący
- tłumiąc kryzys – zaogniamy go. Kiedy kryzys ulega zaognieniu mamy dwie możliwości: albo go
stłumić, albo krok po kroku go rozwiązywać
- pewna doza braku równowagi jest koniecznym etapem do wyłonienia się harmonii na nowym
wyższym poziomie
- występowanie co pewien czas kryzysów jest nieuniknione
- w życie każdego z nas wpisane są przykre sytuacje
- to, ile psychicznego bólu spotyka nas w życiu, nie zależy jedynie od tego, co się nam przydarza, ale
głównie od tego jak radzimy sobie w sytuacjach kryzysowych
- kryzysy nie mijają same ignorowane -> problem pozostaje nierozwiązany

3. Umowy
- przed dawaniem czoła pojawiającemu się kryzysowi powstrzymują nas UMOWY (psychologiczne
kontrakty, które zawierane są ze sobą lub innymi ludźmi)
- np. nieświadomie możemy zobowiązać się, że nie rozmawiamy z rodzicami o naszym partnerze,
którego oni nie aprobują – problem tkwi nadal, ale jest omijany zmowa milczenia
- lęk odczuwany w życiu, zależy od liczby nieuświadomionych umów

4. Trans
- aby stłumić kryzys wprowadzamy się w TRANS
- o ile umowy stanowią barierę, która powstrzymuje przed stawianiem czoła kryzysowi, o tyle trans
jest narzędziem, którym się posługujesz, aby w ogóle nie odczuwać kryzysu
- trans jest to sposób ucieczki przed rzeczywistością

• Podział życia człowieka na etapy (Wygotski)

1. Podstawy wyodrębniania etapów

- Odpowiedź na pytanie, co nowego pojawia się w wyniku procesu rozwoju ← Istotą rozwoju jest
bowiem powstawanie nowych form, struktur
- Dynamika zmian, zwłaszcza analiza tego, co dzieje się w okresie przejściowym między jednym, a
drugim etapem procesu rozwojoweg.

2. Bieg rozwoju to przeplatanie się okresów stabilnych i okresów kryzysowych

- Okresy stabilne
a. Względnie spokojne
b. Zmiany na zasadzie kumulacji, powolnego postępu, mikroskopijnych zmian osobowości
c. Względnie długie - dopiero porównanie osiągnięć na początku okresu i na jego końcu ujawnia skalę
zmiany
- Okresy kryzysowe
a. Występują pomiędzy okresami spokoju
b. Burzliwe
c. Krótsze (od kilku miesięcy do ok. dwóch lat)
d. Zachodzi reorganizacja sposobu funkcjonowania jednostki, zmiany osobowości, zmiany relacji z
otoczeniem społecznym
 e. Zmiany o charakterze fundamentalnym, przełomowym; momenty zwrotne
f. Mają wyraźną dynamikę - faza przedkryzysowa, punkt kulminacyjny (apogeum) mniej więcej w
połowie czasu jego trwania, faza pokryzysowa

3. Rozpoznanie okresu przejściowego

- Nagłość zmiany funkcjonowania dziecka
- Negatywny charakter zmiany (destrukcja, dezintegracja, rozpad)
- Dzieci wypadają z systemu wpływów, który do tej pory zapewniał im normalny przebieg rozwoju
- Konflikty (interpersonalne i wewnętrzne), pogorszenie samopoczucia

• Kryzysy okresu dzieciństwa i dorastania (Wygotski)

1. Narodzin
- Związany z nagłą zmianą warunków rozwoju
- Widoczny przede wszystkim w obszarze rozwoju fizycznego (np. spadek masy ciała po urodzeniu)

2. 1. rok życia
- Opanowanie lokomocji i mowy, dające podstawy niezależności fizycznej i społecznej od otoczenia
- Widoczny głównie w relacjach z opiekunami

3. 3. rok życia
- Kształtowanie się woli
- Ujawnia się jako krnąbrność, opór, negatywizm, samowola dziecka
- Jeśli przebiega w formie łagodnej - efektem jest zahamowanie rozwoju woli i afektywnej strony
osobowości w następnym okresie rozwojowym

4. 6-7 rok życia

- Pojawienie się tzw. momentu intelektualnego
- Objawia się poprzez zmienność nastroju, zaburzenia woli
- Wzrastająca samodzielność dziecka
- Zmieniający się na korzyść stosunek do innych dzieci

5. 12-13 rok życia

- Związany z procesami dojrzewania seksualnego
- Widoczny poprzez spadek osiągnięć, pogorszenie sprawności myślenia, osłabienie zainteresowań,
mniejszą gotowość do pracy, negatywizm i silne ujawniany sprzeciw
- Dezorganizacja stosunków z otoczeniem

• Kryzysy rozwojowe

1. Kryzys normatywny
- Przełom związany z nabywaniem nowych kompetencji i powstawaniem nowych całości. Łączy w
sobie (na coraz to nowych zasadach) kompetencje stare, wcześniej opanowane i nowe, opanowane
(w trakcie)
- Jakość rozwiązywania aktualnego kryzysu wpływa na gotowość do konstruktywnego/
destruktywnego rozwiązywania kolejnych kryzysów
- Wspólnie dla ludzi w określonej grupie wiekowej

2. Kryzys nienormatywny
- Dotykają tylko niektórych ludzi w danej grupie wiekowej
 - Rezultat przeciążenia wynikającego z zachwiania równowagi między posiadanymi zasobami,
systemem wsparcia i pojawiającymi się obciążeniami (często nowymi, nieprzewidzianymi)
- Objawy przeciążenia mogą być widoczne we wszystkich obszarach funkcjonowania.
- Przeciągający się kryzys normatywny (gdy brak zasobów lub wsparcia) może przekształcić się w
kryzys nienormatywny

• Rozwiązywanie kryzysów a rozwój

- Wystąpienie rozbieżności między aktualnymi kompetencjami, a naciskami (biol., społ., psych.) →
podjęcie nowego zadania rozwojowego → przejście do nowego etapu rozwoju.
- Człowiek w każdym okresie rozwoju staje przed nowymi (przekraczającymi aktualne kompetencje)
wyzwaniami - korzystając z pomocy i wcześniej nabytych kompetencji, podejmuje te zadania, radzi
sobie z nimi i w wyniku tego nabywa kolejne kompetencje.

Psychodynamiczne teorie rozwoju psychicznego człowieka – koncepcja rozwoju osobowości i

rozwoju psychoseksualnego Freuda, koncepcja indywiduacji Junga, rozwój psychospołeczny
wg Eriksona

• Teorie psychoanalityczne. Twórcą psychoanalizy jest Zygmunt Freud

- Zachowanie ludzkie wyznaczane jest przez nieuświadamiane procesy
- Rozwój psychiczny człowieka składa się z rozwoju osobowości i rozwoju psychoseksualnego.

• Id, Ego i Superego

1. ID
- Konstrukt psychiczny będący źródłem pierwotnych pragnień (libido) i związanych z nimi napięć,
które są rozładowywane poprzez maksymalizację przyjemności – obecny w ludzkiej psychice od
momentu narodzin.
- Wg Freuda człowiek funkcjonuje wyłącznie na poziomie id przez pierwsze 8 miesięcy życia (do
chwili gdy zaczyna się stopniowy i stały rozwój ego) oraz kontroluje zachowanie dziecka
- Bodźce (głód, mokra pielucha, zimno, ból itp.) → napięcie → krzyk dziecka do momentu aż stan
obiektywny nie zostanie zmieniony (brak hamującego wpływu ego i superego)

2. EGO
- Czerpie energię z ID, będąc jednocześnie na jego usługach, zaspokaja pierwotne pragnienia ID w
sposób świadomy, zależny od zastanej rzeczywistości – pojawia się około 2 roku życia, gdy dziecko
uczy się modyfikować swoje strategie dążenia do natychmiastowej gratyfikacji
- Bardziej świadomy, wykonawczy element osobowości oraz nawiązuje kontakt ze środowiskiem
zewnętrznym
- Jego rolą jest zaspokajanie id (w ustaleniu z wymogami środowiska zewnętrznego)
- Dopóki zachowania akceptowane społecznie nie zostaną wyuczone, dzieci funkcjonują na zasadzie
„daj mi”
a. Natychmiast
b. Bezwarunkowo
- Dojrzałość ego jest (częściowo) procesem ograniczania wymagań id (dopóki nie będą one mogły być
zaspokojone zgodnie z obyczajami, wartościami, tradycjami)

3. SUPEREGO
- Zbiór przyswojonych przez człowieka reguł moralnych, rozumiane może być jako sumienie lub obraz
„ja” idealnego – pojawia się w wieku przedszkolnym (4-6 lat)
- Składa się na nie sumienie oraz ego idealne
 a. Uwewnętrznione normy moralne (pierwotnie narzucone przez otoczenie) oraz oczekiwania,
aspiracje co do własnej osoby
- Wywiera naciski na ego
- Uwewnętrznienie norm → wyrzuty sumienia → poczucie winy, żal, skrucha

• Składniki osobowości
- Zachowanie może być zdefiniowane jako rezultat interakcji trzech składników osobowości i ich
związku ze światem zewnętrznym
- Każdy z tych komponentów dąży do osiągnięcia satysfakcji poprzez bezpośrednie wywieranie
wpływu na zachowanie

• Aktywność umysłowa

1. Poziom świadomy
- To, co człowiek myśli lub czego doświadcza w tym momencie
- Świadomość bezpośrednia swojego otoczenia jest krótkotrwała
- Świadome myśli płyną jak woda w strumieniu (strumień świadomości)

2. Poziom przedświadomy
- Odnosi się do całej nagromadzonej przez jednostkę wiedzy i pamięci
- Treści z przedświadomości mogą zostać przesunięte na poziom świadomy np. data urodzenia
rodziców – aktualnie o tym nie myślimy (byłby to poziom świadomy), ale możemy przywołać z
pamięci (poziomu przedświadomego)

3. Poziom nieświadomy
- Ogromny obszar irracjonalnych życzeń, wstydliwych popędów, nieakceptowanych społecznie
pragnień, lęków, uczuć agresywnych
- Wyparte (zepchnięte w obszar nieświadomości celem zapomnienia) myśli, które są źródłem lęku
- Treści te są bardzo zagrażające, dlatego ukrywamy je na poziomie nieświadomym
- Mimo iż są nieświadome, są czynnikami motywującymi zachowanie i wywierają na jednostkę wpływ

• Mechanizmy obronne
- Zachowania stosowane przez ludzi w celu uniknięcia, "odejścia" od zagrażających im wydarzeń, sytuacji,
myśli. Wytwarzamy pewien dystans, barierę, która odgradza nas od nieprzyjemnych uczuć, np.
od poczucia winy, lęku czy wstydu.
- Możemy oczywiście korzystać świadomie, ale w przeważającej części są one nieświadome, a wszystko
po to, by zniekształcić zagrażającą rzeczywistość na naszą korzyść.
- Mają za zadanie chronić nasz umysł przez uczuciami i myślami, które są zbyt trudne, zbyt ciężkie dla
świadomego umysłu.

• Przykłady mechanizmów obronnych

1. Wyparcie/Represja (wyparte treści funkcjonują dalej na poziomie nieświadomym)

- Zadanie chronić przed tragicznym, bardzo trudnymi wspomnieniami. Założenie represji jest stosunkowo
"proste", ponieważ pojawia się, gdy usilnie próbujesz zapomnieć to co negatywnego przeżyłeś, ukrywasz
to co bolesne, w domyśle zapominając o tym na bardzo długi czas
- Wspomnień nie da się całkowicie wymazać z pamięci i czasami powracają do nas już w dorosłym życiu
np. Przykładowo osoba, która jako dziecko doświadczyła znęcania emocjonalnego lub fizycznego, a
następnie wyparła z siebie te wspomnienia, może jako dorosły człowiek mieć problemy z nawiązaniem
prawidłowych relacji z partnerem lub otoczeniem

2. Zaprzeczenie
- Polega na zaprzeczaniu, niedopuszczaniu do swojej świadomości pewnych faktów; to całkowite
odrzucanie określonych informacji
 - Nie akceptujemy rzeczywistości, więc blokujemy w umyśle określone zdarzenia, unikając tym samym
doświadczania trudnych emocji. Nie chcemy się przed samym sobą przyznać do problemów, do
wydarzeń i sytuacji niewygodnych, np. osoba nadużywająca alkoholu, która nie chce się przyznać przed
sobą samą, że ma z tym olbrzymi problem
- Czasami jednak dana osoba zaakceptuje określoną sytuację, ale nie bierze za nią odpowiedzialności, tylko
znajduje osoby lub wydarzenia, które muszą przejąć winę za ten stan. Jest to jeden z najbardziej
prymitywnych mechanizmów, ponieważ wywodzi się już z okresu dzieciństwa

3. Sublimacja
- Polega na przekierowaniu określonych silnych emocji na inny obiekt lub działanie, które są dla nas
bezpieczne i co najważniejsze budujące, np. aby uwolnić się od silnych negatywnych emocji, kierujemy
się w stronę sportu: zapisujemy na zajęcia wschodnich sztuk walki lub tańca towarzyskiego. To od nas
zależy, jak pokierujemy naszą frustrację.
-Freud uważał, że sublimacja pozwala spokojnie, równoważnie funkcjonować w społeczeństwie i że jest
oznaką naszej dojrzałości

4. Przeniesienie
- Przykład: miałeś ciężki dzień w pracy, niestety nie potrafisz wyrazić wprost swojej złości szefowi, który
ostro cię potraktował. Jesteś więc tykającą bombą negatywnych uczuć, a gdy wracasz do domu
wyładowujesz je na żonie, mężu, dzieciach, a nawet psie
- Nie jest to pozytywne dla twojego otoczenia, a przemieszczona agresja bardzo często skutkuje
pogorszeniem relacji z naszym otoczeniem
- Pod wpływem silnych emocji, kierujesz swoją frustrację w stronę osoby (zwierzęcia czy przedmiotu),
przy której czujesz mniejsze zagrożenie. Bo zdecydowanie łatwiej jest się zmierzyć z żoną (i wyładować
swoją złość o "byle co"), niż ze swoim szefem lub problemem zawodowym, który cię przerasta. Pozwala
to zaspokoić impuls reakcji, pozostać "bezpiecznym" w swoich ramach, bez poważniejszych
konsekwencji

5. Reakcja upozorowana
- Wyrażanie emocji lub zachowań wprost przeciwnych do tych faktycznie odczuwanych
- Wypieramy prawdziwe odczucia, zniekształcamy rzeczywistość; po to by ukryć prawdziwe uczucia,
jakimi są często lęk, frustracja
- Traktujemy kogoś, kogo nie lubimy przesadnie przyjacielsko, przykładowo bardzo mocno gratulujemy
koledze w pracy osiągniętego sukcesu, a nielubianemu szefowi proponujemy kolejną kawę

6. Racjonalizacja
- Polega na wyjaśnianiu niepożądanego zachowania lub uczucia w sposób logiczny i unikania przy tym
prawdziwych pobudek działania
- W obliczu niepowodzeń mają swój zestaw faktów, które pomagają im tłumaczyć sobie pewne sytuacje.
To zapewnia komfort dokonanego wyboru, dokonanej sytuacji, np. zrzucenie winy za niezdany egzamin
na prawo jazdy na instruktora, który nie nauczył nas dokładnie pewnych umiejętności
- Świetnie zabezpiecza nasze poczucie własnej wartości, pozwala zachować dobrą samoocenę, bo winą za
niepowodzenie możemy zawsze zepchnąć na kogoś innego lub na czynniki zewnętrzne danej sytuacji

• Stadia rozwojowe

Stadium Wiek Źródło Zachowania Zadanie rozwojowe

rozwojowe satysfakcjonujące
przyjemności

Oralne 0 - 1,6 Usta Ssanie, jedzenie, - Osiągnięcie ufności wobec matki

wokalizacja - Zgoda na odroczenie gratyfikacji
(odłączenie od piersi)
 Analne 1,6 - 3 Odbyt i Wypróżnianie lub - Uzyskanie kontroli nad ciałem
pośladki powstrzymywanie (trening czystości)
się od niego - Osiągnięcie wstępnej niezależności

Falliczne 3-5 Narządy Zabawa genitaliami - Elektry/Edypa

płciowe Pokonanie - Akceptacja zrębów struktury społecznej
kompleksu i podporządkowania rodzicom (ustalenie
autorytetów)
Latencji 6-11 Pragnienie Satysfakcja z relacji - Wyciszenie popędów
zdobycia społecznych i - Osiągnięcie świadomości indywidualnej
wiedzy osiągnięć tożsamości
intelektualnych - Rozwijanie zainteresowań

Genitalne 11-20 Dojrzewanie Dojrzały sposób - Uzyskanie dojrzałości

płciowe zaspokajania popędu psychoseksualnej, w tym do
płciowego – przyjmowania i obdarzania miłością
stosunek płciowy - Osiągnięcie zdolności świadomego
oddziaływania na świat zewnętrzny

• Fiksacja
- Skoncentrowanie się na zachowaniu związanym z popędami lub potrzebami, które nie zostały
wystarczająco zaspokojone
- Może zakłócać dalszy przebieg rozwoju
- Potrzeby niezaspokojone w odpowiednim stadium będą „domagać się” zaspokojenia przez
uruchamianie zachowań charakterystycznych dla wcześniejszych etapów rozwoju i właściwych do
zaspokojenia innych potrzeb – wcześniejszych rozwojowo
- Pojawianie się następnych potrzeb zostanie zablokowane

Stadium Konflikt Efekt Przejawy

Faza oralna Odstawienie od Wczesna Osobowość oralno- Beztroska, pogoda ducha,

piersi/butelki bierna nadmierna zależność,
łatwowierność („wszystko
przełknie”), oczekiwanie opieki,
palenie, obżarstwo

Późniejsza Osobowość oralno- Kłótliwość, zachłanność,

sadystyczna roszczeniowość, zawiść,
tendencja do złośliwości,
nieufność wobec otoczenia

Faza analna Trening Fiksacja na Osobowość analno- Upór, skąpstwo, sztywność,

czystości wstrzymywaniu retencyjna pedanteria, przymus
samokontroli, brak
spontaniczności, przywiązanie
do porządku

Fiksacja na Osobowość analno- Impulsywne wyrażanie gniewu

uwalnianiu ekspulsywna w nieodpowiednich momentach,
niezorganizowanie,
nieuporządkowanie, skłonność
do wybuchów złego humoru,
złośliwe upodobanie do
niszczenia, okrucieństwo,
bezsensowna destrukcja
Faza falliczna U mężczyzn Kompleks Osobowość falliczna Kompulsywne pragnienie
Edypa potwierdzania męskości:
kolekcjonowanie sukcesów,
posiadanie wielu dzieci,
powodzenie u kobiet

U kobiet Kompleks Nieświadoma koncentracja na

Elektry seksualności – skłonności
histeryczne, nadmierne
podkreślanie kobiecości,
idealizowanie, uwodzenie bez
wchodzenia w relacje seksualne

• Psychoanaliza Freuda – podsumowanie

- Rozwój i zachowanie człowieka w dużym stopniu wyznaczane są przez siły i procesy nieświadome
(np. mechanizmy obronne) oraz podświadomość
- Najistotniejszym regulatorem zachowania są doświadczenia społeczne, zwłaszcza relacje z
rodzicami

• Teorie Junga

1. Psychoanalityczna
- Zachowanie człowieka jest wyznaczane zarówno przez jego historię, jak i jego cele (prospektywno-
retrospektywny charakter)
- Nacisk na rolę celowości (teleologia) w rozwoju człowieka

2. Filogenetyczna (!)
- Osobowość jednostki jest efektem historii jej przodków

• Rozwój wg. Junga

- Ciągły
- Często twórczy
- Dążenie do całości i psychicznej pełni
- Pragnienie odrodzenia

• Struktura osobowości (Zróżnicowane, lecz współdziałające ze sobą struktury)

1. Ego
- Świadoma psychika
- Uświadomione spostrzeżenia, wspomnienia, myśli i uczucia
- Odpowiedzialne za poczucie tożsamości i ciągłości
- Jednostka traktuje ego jako centrum własnej świadomości

2. Nieświadomość osobowa – Kompleksy

- Nieświadomość osobowa
a. Blisko ego
b. Doświadczenia, które kiedyś był świadome, lecz zostały wyparte, stłumione, zapomniane,
zlekceważone
c. Doznania zbyt słabe, by wywrzeć świadome wrażenie
d. Treści te są dostępne świadomości (jak freudowska przedświadomość)
 - Kompleks
a. Ustrukturalizowana konstelacja uczuć, myśli, spostrzeżeń i wspomnień
b. Ma jądro, które działa jak magnes i przyciąga różne doświadczenia
I. Jądro: pochodzi częściowo z doświadczeń całego gatunku ludzkiego, częściowo z własnych
doświadczeń dziecka
II. Z jądrem wiążą się myśli, uczucia, wspomnienia
c. Kompleks może przejąć kontrole nad całą osobowością i wykorzystywać psychikę do własnych
celów
d. Siła kompleksu wyznacza liczbę przyciąganych doświadczeń (stopień zdominowania życia przez
daną ideę/postać/wartość)

3. Nieświadomość zbiorowa – Archetypy

- Nieświadomość zbiorowa
a. Aspekt filogenetyczny
b. Struktura ta ma największą moc i siłę oddziaływania
c. W zaburzeniach psychicznych góruje nad ego i nieświadomością osobową
d. Magazyn z ukrytymi śladami pamięci – spuścizna przeszłych doświadczeń naszych przodków
e. Psychiczny produkt ewolucyjnego rozwoju człowieka, powstały w wyniku powtarzających się przez
wiele pokoleń doświadczeń
f. Nie jest powiązana z niczym osobistym, ma charakter uniwersalny
g. Dziedziczność – dziedziczymy doświadczenia gatunku - predyspozycje, możliwość ożywienia
doświadczeń przeszłych pokoleń, które aktualizują się w indywidualnym doświadczeniu (!)
- Archetypy
a. Uniwersalna forma pojęciowa zawierająca duży ładunek emocjonalny
b. Wyznacza wewnętrzne predyspozycje do spostrzegania świata w określony sposób
c. Archetypy skłaniają każde pokolenie do powtarzania i rozwijania stale tych samych doświadczeń
d. Źródłem są utrwalone w psychice zapisy powtarzających się przez wiele pokoleń doświadczeń, np.
wielokrotne doświadczanie działania gwałtownych sił przyrody (trzęsienia ziemi, powodzie,
huragany, pożary itp. → Archetyp energii – fascynacja mocą, pragnienie wytwarzania energii i
panowania nad nią

4. Persona
- Maska, jaką przyjmuje jednostka w odpowiedzi na konieczność dostosowania się do otoczenia
- Rola przypisana jednostce przez społeczeństwo
- Osobowość publiczna

5. Anima i Animus
- Kobiecy i męski aspekt osobowości

6. Cień
- Uosobienie zwierzęcej natury ludzkiej
- Obejmuje pojęcie grzechu pierworodnego
- Rzutowany na świat zewnętrzny, przybiera postać szatana lub wroga
- Odpowiedzialny za powstawanie w naszej świadomości i zachowaniu nieprzyjemnych i
nieakceptowanych społecznie myśli, uczuć i działań
- „Ciemna” strona osobowości

• Rozwój osobowości
- Przechodzenie od mniej doskonałych stadiów rozwojowych do stadiów coraz bardziej doskonałych
(aczkolwiek zmiany mogą mieć charakter zarówno progresywny jak i regresywny)
- Ludzkość jako gatunek stale się rozwija
 - Cel rozwoju: samourzeczywistnienie (w tym procesie powstaje nowe centrum psychiki: jaźń - w
miejsce ego)
a. Najdoskonalsze, najpełniejsze zróżnicowanie, a zarazem najbardziej harmonijne
b. Połączenie wszystkich aspektów osobowości człowieka
- Zmiany osobowości zmierzają do integracji przeciwieństw
- Człowiek w pełni wykształcony potrafi otworzyć się na świat i dąży do wewnętrznej harmonii
- Proces ten zachodzi świadomie

• Indywiduacja
- Trwający przez całe życie proces rozwojowy, człowiek integruje swoją osobowość, która staje się
niepodzielna.
a. Obejmuje zarówno świadomość jak i nieświadomość.
b. Człowiek wypracowuje swoją osobowość – całościową realizację pełni naszej istoty.
c. Jaźń – centralny system osobowości
d. Główne zadanie: rozwój archetypu Jaźni (poprzez integrację przeciwieństw i tworzenie całości
(archetyp mandali))
- Proces indywiduacji
a. Celem rozwoju osobowości jest jej stabilna jedność
b. Ludzie, rodząc się, stanowią niezróżnicowaną całość, która podlega rozwojowi
c. Poszczególne struktury muszą się w pełni zróżnicować i rozwinąć a także znaleźć swój wyraz

• Etapy rozwoju typu - Proces indywiduacji

- Zmiana osobowości mająca na celu integrację przeciwieństw (np: funkcji psychologicznych)
- Człowiek w pełni otwiera się na świat i dąży do wewnętrznej harmonii
- Integracja treści objętych cieniem (nieświadome, wyparte, zaniedbane)
- Indywiduacja wymaga aktywnego wysiłku, to co jest w cieniu jest trudne do integracji, trudne “do
zniesienia”
- Proces dążenia ku pełni wiąże się z rozpadem i stanięciem w opozycji do otoczenia.
- „Indywiduacja to proces, którego celem jest rozwój osobowości polegający na stopniowym
odkrywaniu i kształtowaniu autentycznych, niepowtarzalnych właściwości psychicznych, co staje
sie możliwe dzięki integracji przeciwieństw istniejących w osobowości i co do pewnego stopnia
wymaga przeciwstawienia się niektórym normom społecznym.”

• Okresy życia
- We wczesnym okresie życia dorosłego człowiek rozwija persone (czyli maskę, która pełni funkcję
przystosowawczą w odpowiedzi na społeczne oczekiwania)
- W drugiej połowie życia zmiany zachodzące w osobowości zmierzają do zwrócenia się osoby ku
Self poprzez integrowanie właściwości myślenia, uczuć, intuicji, wrażeń
a. Mężczyzna po 40 r. ż. staje się bardziej świadom żeńskich aspektów self (nieuświadomiona anima
- zwracają większą uwagę na ognisko domowe, odzyskują kontakt z z własnymi uczuciami; jest to
trudne, bo godzi w utrwalony styl twardego mężczyzny).
b. Kobieta po 40 r. ż. odkrywa męskie aspekty self (nieuświadomiony animus – stają się bardziej
zdecydowane, przedsiębiorcze, pochłania je praca poza domem; jest to trudne, bo zdaje się godzić
w kobiecość).
c. Trzeba więc poszerzać samoświadomość, odchodzić od persony, badać cień (ciemna strona
osobowości, obejmuje właściwości niepożądane w tym popędowe), integrować w sobie animę
(archetyp kobiecy) i animusa (archetyp męski), szukać odniesień do spraw ostatecznych w tym do
śmierci, która ma się stać nie tylko kresem lecz spełnieniem życia.
- Występowanie zaburzeń neurotycznych w wieku średnim to sygnał ze osoba próbuje uniknąć
przemian i stara sie na sile utrzymać sposób funkcjonowania psychicznego charakterystyczny dla
okresu młodości
• Stadia rozwoju

1. Dzieciństwo
- Życie dziecka jest zdominowane przez aktywność instynktową, niezbędną do przetrwania
- Zachowaniem dziecka kierują również oczekiwania rodziców
- Problemy emocjonalne odzwierciedlają niekorzystny wpływ środowiska rodzinnego
- Jung nie podkreślał determinującego wpływu dzieciństwa na późniejsze zachowania

2. Wczesna dorosłość
- Dojrzewanie – okres psychicznych narodzin
- Pojawia się seksualność (Nastolatek musi poradzić sobie z problemami własnej seksualności a także
siły czy niepewności)
- Nastolatek uczy się konfrontacji ze światem
- Czas przygotowania do życia
- Dominuje postawa ekstrawersji

3. Wiek średni
- Koniec lat 30. (w rozwoju ontogenetycznym)
- Problem wyboru partnera i zdobycia pozycji zawodowej w większości jest już rozwiązany
- Nowy problem – potrzeba sensu życia (odnalezienia celu życia i uzasadnienia dla niego)
- Zmiana postawy z ekstrawertywnej na introwertywną (zmierzanie w kierunku
samourzeczywistnienia)
- Spadek impulsywności, wzrost uduchowienia, nabywanie mądrości życiowej
- Zmiana zainteresowań (kulturalne, społeczne, religijne, filozoficzne w miejsce biologicznych)
- Kryzys wieku średniego
- Ważna potrzeba sensu życia, wiara w Boga, ogólne idee i przekonania nadające sens życiu i pomocne
w chwili kryzysu

4. Wiek starczy (Jung uważał ten okres za mało istotny)

• Teoria indywiduacji Junga – podsumowanie

- Rozwój psychiki polega na stopniowym różnicowaniu się jej struktur i ich integrowaniu na wyższym
poziomie
- Psychika z postaci globalnej, niezróżnicowanej i funkcjonującej na poziomie nieświadomości,
przyjmuje postać zróżnicowaną, zintegrowaną i świadomą
- Rozwój w wieku średnim i późnym wymaga podjęcia wysiłku indywiduacji, która umożliwia
wytworzenie własnego wzorca życia i jego wypełnienie
- Indywiduacja jest wskaźnikiem autonomii podmiotu

• Teoria rozwoju psychospołecznego Eriksona

- Rozwój człowieka trwa całe życie – od narodzin do śmierci
- Pełen cykl życia obejmuje osiem etapów
- Każdy etap związany jest ze specyficznym konfliktem psychospołecznym

• Konflikt psychospołeczny
- Konflikty psychospołeczne stanowią integralną część życia człowieka (mają charakter
normatywny)
- Rozwiązanie konfliktu jest warunkiem przejścia z jednego etapu rozwojowego do drugiego (i
podjęcia kolejnego konfliktu)
- Konflikt może być rozwiązany w sposób negatywny lub pozytywny (wyłącznie pozytywne
rozwiązanie konfliktu umożliwia rozwój)
 - Pomyślne rozwiązanie konfliktu prowadzi do wzbogacenia człowieka o pewną wartość zwaną
cnotą

• Teoria rozwoju psychospołecznego Ericksona

- Rozwój psychospołeczny to konsekwencja doświadczania sekwencji kryzysów i ich rozwiązań
a. → Pojęcie: cykl rozwojowy (cykl rozwoju)
- Stadia rozwojowe mają charakter powszechny i uniwersalny – wszyscy ludzie przechodzą przez te
same fazy rozwojowe i mierzą się z tymi samymi konfliktami
- Uwarunkowania stadiów rozwojowych mają złożony charakter:
a. Endogenny: zasada epigenezy – psychika rozwija się według planu podstawowego, który określa
właściwy czas, kierunek i sposoby jej rozwoju
b. Egzogenny: ich źródła tkwią także w rozwoju społeczno-kulturowym

• Fazy cyklu życia

Fazy pełnego Wiek Konflikt Główne Wyzwania/zadania dla Cnoty
cyklu życia źródła jednostki
konfliktów

I niemowlęctwo 0-1 ufność v.s Matka Uzyskanie zaufania do Nadzieja

nieufność rodzica/opiekuna –
bezpieczne przywiązanie
II wczesne 2-3 autonomia Oboje Osiągnięcie zrębów
dzieciństwo vs. wstyd i rodziców poczucia własnej
zwątpienie odrębności i
podmiotowości oraz Wola
kontroli nad ciałem
III wiek zabaw 4-5 inicjatywa vs. Członkowie Celowa organizacja Zdecydowanie
poczucie winy rodziny aktywności oraz uznanie
autorytetu rodziców
IV wiek szkolny 6-12 aktywność, Sąsiedztwo, Osiągnięcie poczucia Kompetencja
pracowitość szkoła sprawstwa, dzięki
vs. poczucie opanowaniu
niższości podstawowych narzędzi,
norm i umiejętności
V 13-18 tożsamość vs. Rówieśnicy, grupa Osiągnięcie tożsamości i Wierność
adolescencja rozproszenie odniesienia, modele zbudowanie koncepcji
tożsamości przywództwa własnej przyszłości

VI wczesna 19-25 intymność vs. Stosunki Nawiązanie intymnych Miłość

dorosłość izolacja przyjacielskie, relacji z drugim
seksualne, czas człowiekiem - w
wolny, wymiarze
nauka i/lub praca emocjonalnym,
seksualnym i
intelektualnym – bez
poczucia zagrożenia
dla własnej tożsamości
(zdrowa miłość) oraz
założenie rodziny
VII dorosłość 26-40 generatywność Opieka nad Wykazanie się Opiekuńczość
vs. stagnacja dzieckiem, kreatywnością i
podział obowiązków opiekuńczością różnych
domowych, obszarach aktywności –
odpowiedzialność za rodzinnej, zawodowej,
rodzinę społeczno-kulturowej
 VIII 41+ integralność Osadzenie własnej Zaakceptowanie własnej Mądrość
dojrzałość ego vs. osoby w szerszym osoby i własnej drogi życiowa
rozpacz, świecie społecznym życiowej, uzyskanie
zwątpienie (własnej generacji, poczucia zadowolenia z
cywilizacji, własnego życia –
ludzkości) osiągnięcie mądrości
życiowej

• Rozwój psychospołeczny w dzieciństwie

- Dzieciństwo to okres intensywnego życia społecznego, wkracza w nowe środowiska i przyjmuje
nowe role społeczne
- Rozwój osobowości dziecka umożliwia zmianę relacji między nim a otoczeniem, z drugiej strony
zmieniające się relacje, nowe sytuacje i role społeczne (przedszkolaka, ucznia, brata/siostry) są
źródłem nowych wymagań, którym sprostanie skutkuje przemianami i rozwojem osobowości

• Trzy kryzysy normatywne w dzieciństwie

1. Wczesne dzieciństwo, (autonomia versus wstyd i wątpliwości) – równowaga

Autonomia Wstyd i wątpliwości

Poczucie odrębności, niezależności, autonomii Doświadczenie nadmiernej kontroli dorosłych lub jej
braku
Przyjemność z samodzielności i sprawowaniu kontroli Brak przyzwolenia na samodzielność
Poczucie wolnej woli możliwość jej wyrażania i Zawstydzanie przez porównania, nadmierna ekspozycja
realizowania społeczna
Poczucie wolnej woli, możliwość jej wyrażania i Poczucie niedoskonałości, zwątpienia we własne
realizowania umiejętności

2. Środkowe dzieciństwo, wiek przedszkolny (inicjatywa versus poczucie winy) – dominacja poczucia
winy

Inicjatywa Poczucie winy

Osiąganie celu, poczucie tworzenia rzeczywistości, Doświadczanie ograniczenia możliwości działania,
bycie autorem pomysłów krytykowanie pomysłów
Poczucie sensu regulacji społecznych Brak okazji do rozwijania współpracy
Życie zgodne z własnym sumieniem Konieczność ustępowania, wycofywania się ze swoich
interesów
Poczucie winy

3. Późne dzieciństwo, wiek szkolny (pracowitość versus poczucie niższości) – dominacja poczucia
niższości

Pracowitość Poczucie niższości

Przekonanie o własnej kompetencji i przydatności Poczucie odrzucenia, nieliczenia się w oczach innych,
niższej wartości
Akceptacja i uznanie przez rówieśników, Poczucie niedopasowania – za duże wymagania, za
nauczycieli, poczucie bycia lubianym trudne zadania
Poczucie wartości własnej pracy i wartości Brak szans wykazania się, świadomości mocnych stron,
osobistej brak wiary we własne możliwości
Doświadczanie przewagi porażek nad sukcesami
• Rozwój psychospołeczny w dzieciństwie

1. Autonomia, niezależność → Wola

- Odwaga bycia niezależną jednostką, która może wybierać i kształtować własną przyszłość

2. Inicjatywa → Zdecydowanie, przedsiębiorczość

- Umiejętność przejawiania inicjatywy w sposób akceptowany społecznie

3. Aktywność, pracowitość → Kompetencja

- Swobodne doświadczenie sprawności, umiejętności i inteligencji w pełnieniu zadań, niezakłócone
infantylną niższością wobec osób jakoby bardziej kompetentnych
- Poczucie kompetencji, fachowości, adekwatności, produktywności
- Szkoła to nowy obszar funkcjonowania, który może stwarzać warunki dla rozwoju poczucia
kompetencji

• Rozwój psychospołeczny w dorastaniu

- Tożsamość vs rozproszenie tożsamości (pomieszanie ról)
- Zadanie rozwojowe
a. Ukształtowanie się zintegrowanego poczucia Ja, które jest osobiście akceptowane przez jednostkę
i odmienne od innych
- Niepowodzenie:
a. Dylemat pomieszania ról → poczucie nieadekwatności, izolacji i niezdecydowania

• Wczesna dorosłość
- Intymność vs izolacja (samotność)
- Zadanie rozwojowe
a. Rozwój bliskich i głębokich relacji z innymi
b. Osiągnięcie poczucia tożsamości umożliwia dzielenie się innymi w sferze moralnej, emocjonalnej
i seksualnej
- Ci, którzy nie potrafią lub nie chcą dzielić się z innymi, cierpią wskutek poczucia samotności lub
izolacji

• Środkowa dorosłość
- Produktywność vs stagnacja
- Produktywność: dorośli mają ochotę patrzeć poza siebie i wyrażać zainteresowanie przyszłością
świata
a. Postawa troski kierowana ku udoskonaleniu społeczeństwa i przyszłych pokoleń
- Jednostka zaabsorbowana sobą jest nadmiernie skłonna zajmować się własnym samopoczuciem i
zyskiem materialnym

• Późna dorosłość
- Integracja vs rozpacz
- Integracja: wynika z pozytywnego rozwiązania poprzednich kryzysów psychospołecznych
a. Umiejętność spoglądania wstecz na swoje życie z godnością, satysfakcją i poczuciem osobistego
spełnienia
- Niepomyślne rozwiązanie: poczucie rozpaczy , postrzeganie minionych lat jako serii rozczarowań,
błędów i porażek
 • Teoria rozwoju psychospołecznego Eriksona – podsumowanie
- Uwarunkowania stadiów rozwojowych mają złożony charakter
a. Endogenny – kryzysy są manifestacjami planu epigenetycznego (z tego powodu jednostka nie ma
wpływu na przebieg rozwoju (tempo, kolejność stadiów))
b. Egzogenny – ich źródła tkwią w rozwoju społeczno-kulturowym
- Sekwencja kryzysów ma charakter powszechny, uniwersalny i ponadczasowy (choć wykazuje
zróżnicowanie związane z kontekstem rozwojowym)

Teorie uczenia się w rozwoju psychicznym człowieka – habituacja, warunkowanie

klasyczne, warunkowanie instrumentalne, teoria społecznego uczenia się Bandury

• Uczenie się
1. Względnie stałe
- Odróżnienie zmian wyuczonych od zmian chwilowych (np. wynikających z procesów
fizjologicznych – zmęczenie, choroba, senność itp.)

2. Zmiany w zachowaniu
- Uczenie się przejawia się w możliwych do zaobserwowania zmianach zachowania
- Jeśli chcemy wykazać, że dziecko nauczyło się listy słów, musimy to udowodnić na podstawie
jakichś aspektów zachowania (pisanie, powtarzanie, rozpoznawanie wyrazów itp.)

3. Wynikające z ćwiczenia lub doświadczenia

- Odróżnienie zmian wyuczonych od zmian wywołanych ogólniejszymi procesami biologicznymi
(wzrastane, śmierć)

• Analiza zachowania się

- Adaptacja modelu uczenia się do badań nad rozwojem dziecka (Bijou i Baer)
- Akcentuje rolę uczenia się w wywoływaniu obserwowalnych zmian zachowania
- Celem teorii analizy zachowania jest wyjaśnienie, jak wrodzone możliwości dziecka wchodzą w
interakcje z jego doświadczeniami i środowiskiem, wywołując zmiany w zachowaniu i rozwoju
- Unika wyjaśnień odwołujących się do nieobserwowalnych procesów poznawczych (operacje
umysłowe, komputeropodobne mechanizmy umysłowe)

• Habituacja
- Najprostsza forma uczenia się
- Dotyczy zachowań reaktywnych (reakcji opartych na odruchach)
- Zmniejszanie się lub zanikanie reakcji odruchowej wskutek wielokrotnego jej wywoływania

• Punktem wyjścia: odruchy wrodzone

- Odruch – automatyczna reakcja na dany, specyficzny bodziec
a. Odruchowa relacja bodziec-reakcja jest wrodzona, nie jest efektem uczenia się
- Odruchy bezwarunkowe (wrodzone)
a. Genetycznie zaprogramowane
b. Nie podlegają zmianom
c. Automatyczne (bez udziału woli i świadomości) i szybkie (bez udziału kory mózgowej)
- Rola
a. Utrzymanie podstawowych czynności życiowych
b. Praca narządów wewnętrznych
c. Obrona organizmu
• Zaczyna się od odruchu
- Głośne klaskanie w pobliżu niemowlaka → odruch przestrachu
- Powtarzanie klaśnięć → wielkość reakcji stopniowo się zmniejsza, aż wreszcie może ona stać się w
ogóle niedostrzegalna

• Teoria behawiorystyczna Watsona (Warunkowanie klasyczne)

- Psycholog powinien skupić się na zdarzeniach, zjawiskach i procesach dostępnych obiektywnemu
poznaniu i pomiarowi
- Nie podejmować prób poznania wewnętrznego świata człowieka
- Świadomości, myśli, uczuć, pragnień
- Podwaliny dla amerykańskiej szkoły eksperymentalnej
- Inspiracja: eksperymenty Pawłowa nad warunkowaniem u zwierząt
- Warunkowanie podstawą uczenia się nie tylko zwierząt, ale też ludzi
a. U każdego człowieka można wykształcić dowolne zachowanie (lub je wygasić) przez ćwiczenie –
wielokrotne powtarzanie sekwencji zdarzeń: bodziec-reakcja-wzmocnienie

• Warunkowanie klasyczne
- Punktem wyjścia: odruchy wrodzone/bezwarunkowe
- Bodziec bezwarunkowy (SB) – bodziec odruchowo wyzwalający określoną reakcję
- Reakcja bezwarunkowa (RB) – odruchowa reakcja na bodziec bezwarunkowy
- SB → RB

• Iwan Pawłow
- Zaobserwował, że gruczoły błony śluzowej w pysku psa zaczynają funkcjonować jeszcze przed
zetknięciem się z pokarmem. W momencie gdy pracownik wchodził i brzęczały miski

• Psy Pawłowa

1.Na początku: bodziec dźwiękowy

- Nie wywoływał reakcji (produkcji śliny)
- Bodziec akustyczny był więc bodźcem neutralnym (SNEU)

2. Następnie: bodziec dźwiękowy → pokarm (bodziec neutralny → bodziec bezwarunkowy)

- Efekt: wydzielenie się śliny (reakcja bezwarunkowa)
- SNEU --- SB --- RB

3. Po zaprezentowaniu wyłącznie bodźca neutralnego (dźwiękowego) pojawiła się reakcja

- SNEU --- SB --- RB
- SNEU --- R (sam dźwięk spowodował reakcje)

• Warunkowanie
- Bodziec neutralny przejął funkcję bodźca warunkowego
- Przekształcanie bodźca neutralnego w bodziec warunkowy
- Na skutek wielokrotnego kojarzenia bodźca neutralnego z bodźcem bezwarunkowym
- Bodziec neutralny musi poprzedzać bodziec bezwarunkowy SNEU → SW
- Reakcja pojawiająca się w odpowiedzi na bodziec warunkowy to reakcja warunkowa SW → RW

• Wygaszanie
- Zanik wyuczonych zależności
- Główną funkcją warunkowania jest adaptacja umożliwia unikanie niebezpieczeństw
- Wraz z upływem czasu warunki życia się zmieniają
- Wielokrotne powtórzenia
a. SNEU --- SB --- RB → SNEU --- SB --- RB
- Zapominanie zależności jest takim samym procesem jak jej nabywanie
• Generalizacja
- Rozszerzenie reagowania na bodźce podobne
- Organizm wykazuje reakcję warunkową nie tylko przy podawaniu bodźca bezwarunkowego, ale
także bodźców podobnych
- Generalizacja musi mieć swoje granice
- Różnicowanie
a. Ograniczenie generalizacji
b. Uczenie się odróżniania dwóch podobnych bodźców i reagowania tylko na jeden z nich

• Powstawanie i zanik reakcji lękowych

- Reakcji emocjonalnych, w tym lęku, można się nauczyć poprzez warunkowanie klasyczne
- The Little Albert Experiment

• Teoria Watsona – krytyka

- Teoria oparta na warunkowaniu odruchów
- Pomijając bardzo małe niemowlęta, odruchy stanowią niewielką część ludzkich zachowań
- Zachowania są kontrolowane przez poprzedzające je bodźce

• Edward Lee Thorndike -→ prekursor warunkowania sprawczego (instrumentalnego)

- Zainspirowany teorią ewolucji Darwina i jej tez o zachowaniu przystosowawczym istoty żywej

• Eksperymenty Thorndike’a (Klatka Throndike’a)

1. Eksperyment
- Do klatki wkładał głodnego kota
- Zwierzę musiało wywołać określoną zmianę (np. nacisnąć dźwignię lub pociągnąć za sznurek), by
drzwiczki się otworzyły → Zachowanie instrumentalne – zachowanie prowadzące do celu

2. Przebieg eksperymentu
- Gdy kot zostanie zamknięty w klatce po raz pierwszy, przejawia różne przypadkowe formy
zachowania
a. Drapanie, przeciskanie się itp. → zachowanie polegające na próbach i błędach
- W wyniku tych przypadkowych zachowań w pewnym momencie kotu uda się otworzyć drzwiczki
- Przy kolejnych eksperymentach (kolejne zamknięcie w klatce) kot potrzebuje coraz mniej czasu na
uwolnienie się
a. Częściej podejmuje zachowania prowadzące go do celu

3. Prawo efektu
- Nieskuteczne impulsy są stopniowo eliminowane a impuls prowadzący do skutecznego rezultatu
jest wzmacniany uczuciem zadowolenia
- Zachowanie prowadzące do celu → przyjemne uczucie
- Zachowanie prowadzące do błędu → nieprzyjemne uczucie

• Zachowania sprawcze
- Dowolne
- Kontrolowane przez swoje konsekwencje
- Stanowią większą część ludzkich zachowań
- Pozytywne konsekwencje zwiększają prawdopodobieństwo ponownego pojawienia się zachowania
a negatywne – zmniejszają
- Zachowanie prowadzące do celu → przyjemne uczucie → powtórzenie zachowania
- Zachowanie prowadzące do błędu → nieprzyjemne uczucie → brak powtórzeń zachowania
• Warunkowanie instrumentalne (sprawcze)

1. Forma uczenia się

- W której prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania sprawczego (instrumentalnego) zmienia się
wskutek jego wzmacniających lub karzących konsekwencji
- Wzmacnianiu ulegają zarówno zachowania pożądane jak i Niepożądane

2. Wzmocnienie
- Konsekwencja zachowania, która zwiększa prawdopodobieństwo ponownego wystąpienia reakcji –
wzmocnienie
a. Wzmocnienia polegające na uzyskaniu czegoś korzystnego – wzmocnienia pozytywne
b. Wzmocnienia, które oznaczają uwolnienie się od czegoś niekorzystnego – wzmocnienia negatywne

3. Kara
- Zachowanie przynoszące skutki nieprzyjemne – kara → zmniejszenie prawdopodobieństwa
ponownego wystąpienia zachowania
- Kara może polegać na wydarzeniu się czegoś złego, jak i na utraceniu czegoś dobrego

• Zgubne skutki karania dzieci

- Agresja i inne zachowania emocjonalne u dzieci (krzyk, napady złości, uderzanie głową)
- Karzący może tak silnie skojarzyć się dziecku z karami, że będzie ono unikało interakcji z tą osobą
- Kara może zredukować całą klasę reakcji, w tym także zachowania pożądane, np. dziecko karane za
mówienie poza kolejnością może zredukować aktywność werbalną w szkole
- Osoby stosujące kary mogą stać się modelami zachowań, których nie chcą widzieć u dzieci (np.
przemoc, którą dzieci później naśladują)
- Kara informuje dziecko o tym, że zrobiło coś źle, nie informuje natomiast o tym, co należy zrobić
zamiast tego
- Karanie może stać się swego rodzaju nałogiem i jedyną stosowaną techniką wychowawczą

• Teoria społecznego uczenia się - Albert Bandura

- Zauważył, że niektóre problemy pozostały niewyjaśnione
- Dzieci mogą czasem przyswajać pewne czynności, jedynie obserwując, ja wykonuje je ktoś inny
- Dzieci czasem stają się mniej lub bardziej skłonne do pewnych zachowań, gdy widzą jak inna osoba
ponosi konsekwencje tych zachowań – wzmacniające lub karzące

• Uczenie się obserwacyjne

- Uczenie się za pośrednictwem obserwacji
- Zachowanie obserwatora ulega zmianie w wyniku obserwowania modela
- Obserwator widzi zachowanie modela oraz (często) konsekwencje tego zachowania
a. Gdy dziecko widzi model otrzymujący wzmocnienie, dostaje wzmocnienie zastępcze i staje się
bardziej skłonne do przejawiania tego typu zachowania
b. Odwrotna sytuacja: kara zastępcza
c. Uczenie się obserwacyjne jest podobne do instrumentalnego, z ta różnicą, że dziecko doświadcza
konsekwencji zastępczo a nie bezpośrednio
- Najbardziej prawdopodobne jest to, że naśladowany będzie model, który ma atrakcyjne dla dziecka
czy też pożądane przez nie cechy np. talent, inteligencja, siła, uroda, popularność
- Ważny jest także poziom rozwoju dziecka i rodzaj modelowanego zachowania

• Rezultat modelowania
- Naśladowanie – zachowanie obserwatora, które wynika z zachowania modela i jest do niego
podobne
- Zahamowanie reakcji (przeciwnaśladowanie) – niewystępowanie określonej modelowej reakcji;
często jest efektem zastępczego karania
- Wyuczenie się modelowanego zachowania zachodzi nawet wtedy, gdy dziecko nie przejawia danego
zachowania (!)
 a. Nie mamy dostępu do pełnej wiedzy na temat skutków modelowanych zachowań
b. Przejaw wyuczonego zachowania może nastąpić z opóźnieniem, np. w sprzyjających do tego
okolicznościach, w sytuacji zagrożenia itp. → przyswojenie ≠ wykonanie

• Współdeterminizm
- Zgodnie z poglądem Bandury przebieg rozwoju człowieka jest odzwierciedleniem interakcji między
osobą (Zdolności poznawcze, Cechy fizyczne, Osobowość, Przekonania), jej zachowaniem (Reakcje
ruchowe, Interakcje społeczne, Język) i środowiskiem (Otoczenie fizyczne, Rodzina i przyjaciele,
Inne wpływy społeczne)

• Podsumowanie
- Teorie osadzone w paradygmacie behawiorystycznym przywiązują dużą wagę do roli środowiska
oraz procesów warunkowania i uczenia się w rozwoju człowieka
- Rozwój człowieka traktują jako proces ciągły
- Różne rozłożenie akcentów w przebiegu interakcji między środowiskiem a jednostką
a. Watson: decydujące znaczenie mają oddziaływania środowiskowe
b. Skinner: decydujące są konsekwencje zmian zachowania wywołanychbwpływem środowiska
c. Bandura: wzajemne powiązanie zachowania jednostki, jej struktur poznawczych i oddziaływań
środowiskowych

Poznawcze teorie rozwoju psychicznego człowieka - teoria rozwoju inteligencji Piageta

(poznawczo-rozwojowa), koncepcja postpiagetowska Labouvie-Vief oraz Rozwój poznawczy
– teoria Piageta, koncepcja Labouvie-Vief

• Piaget, twierdził że
- Dziecko rozpoczyna życie ze skromnym zestawem prymitywnych schematów sensorycznych i
motor ocznych, takich jak: patrzenie, smakowanie, dotykanie, słyszenie i sięganie
- Starsze dzieci rozwijają schematy umysłowe. Są nimi kategoryzacja lub porównanie obiektów

• Rozwój wg Piageta
- Rozwój psychiczny opiera się na procesach nieustannej wymiany między jednostką a jej
środowiskiem
- Rozwój wywodzi się z doświadczeń podmiotu dotyczących różnych przedmiotów i wrodzonego
zaprogramowania
- Przede wszystkim jednak wiąże się on z ciągłym wypracowywaniem nowych schematów i struktur
umysłowych
a. Piaget był strukturalistą: dążył zawsze do znalezienia struktur poznawczych charakteryzujących
poszczególne okresy rozwoju
- Zachodzi dzięki mechanizmom regulacji, które umożliwiają osiąganie form dynamicznej równowagi
przez równoważenie doskonalące wcześniejsze struktury
- Osiągnięcie równowagi idealnej = ustanie rozwoju → zaburzenia orientacji w świecie i samym sobie
- Rozwój przebiega stadialnie (aczkolwiek w sposób ciągły) – nowe postacie rozumowania bazują na
postaciach wcześniejszych
- Rozwój dotyczy przeprowadzania operacji umysłowych – wewnętrznych (przebiegających w
umyśle) czynności celowych i odwracalnych

• Trzy procesy odpowiedzialne za nabywanie przez dziecko umiejętności

1. Asymilacja
- Proces wchłaniania, przyjmowania pewnych zdarzeń i doświadczeń przez któryś ze schematów
- Głównym wyróżnikiem asymilacji jest to, że jest ona procesem aktywnym. Polega to na tym, że
przyswajamy nowe informacje zgodnie z już znanymi schematam
 2. Akomodacja
- Proces uzupełniający, w takcie którego pod wpływem informacji, docierających do nas w drodze
asymilacji, następuje modyfikacja schematu
- Proces akomodacji jest kluczem do zmian rozwojowych. Dzięki niemu reorganizujmy nasze
umiejętności oraz zmieniamy nasze strategie

3. Równoważenie
- Zakładał, że dziecko w procesie rozwoju dąży do zachowania równowagi koniecznej do
racjonalnego rozumienia świata
- Dziecko działa jak mały naukowiec – tworzy spójne, zgodne wewnętrznie modele i teorie. Pierwsze
teorie są prymitywne ale w miarę konstruowania nowych schematów kolejne teorie są bogatsze

• Stadia rozwoju poznawczego wg J. Piageta

Operacji Operacji
Sensomotoryczne Przedoperacyjne formalnych
konkretnych
(0-2 r.ż) (2-7 r.ż) (od 12 do
(7-11 r.ż)
dorosłości)

• Okres sensomotoryczny (0-2 r. ż.)

- Uczenie się przez bezpośrednie doświadczenie
- Ćwiczenie odruchów i manipulacji podtrzymujących lub powtarzających interesujące dziecko
doznania
- Egocentryczne zachowanie
- Główne osiągnięcia:
a. Pojęcie stałości przedmiotu
I. Odnosi się do naszej wiedzy o tym, że przedmioty istnieją stale, niezależnie od tego czy je
spostrzegamy
II. Świadomość tego, że obiekt (zabawka, mama) nie przestaje istnieć, gdy jej nie
dotykamy/słyszymy/czujemy/widzimy
III. Pojęcie stałości przedmiotu nie jest obecne u małych dzieci; rozwija się stopniowo przez cały
okres wczesnego dzieciństwa
b. Dostrzeżenie związku między działaniem i jego następstwami

• Podział okresu sensomotorycznego

Podział na stadia okresu sensomotorycznego

Stadium Opis Pojęcie stałości przedmiotu
Stadium 1. Od urodzenia do 1. miesiąca Stadium 1. i 2.
Ćwiczenie (do 3.- 4. miesiąca)
odruchów (0- Repertuar adaptacyjny noworodka jest ograniczony do kilku
1 m-c) prostych odruchów pochodzenia biologicznego: Dzieci nie wykazują żadnych
o Automatyczne reakcje na określone bodźce pochodzące ze
oznak rozumienia tego, że
środowiska, ulegające tylko niewielkim zmianom w przedmioty istnieją niezależnie
pierwszym miesiącu życia, Np. ssanie gdy sutek dotyka od działań na nich
warg dziecka, chwytanie gdy przedmiot dotyka jego dłoni, Gdy obiekt zniknie z pola
odwracanie się, gdy pojawi się bodziec wzrokowy (Por. widzenia dziecka, nie poszukuje
preadaptacja funkcjonalna) go, zachowuje się tak, jak
gdyby ona już nie istniała,
Zachowania te stanowią podstawę dalszego rozwoju
 skierowuje się szybko ku innej
Rozwój zachodzi, gdy zachowania te są stosowane wobec coraz aktywności
większej liczby obiektów i zdarzeń
Co najwyżej śledzi wzrokiem
• W miarę jak niemowlę dokonuje asymilacji coraz większej
znikający przedmiot i może
liczby danych
wpatrywać się w miejsce, w
oraz gdy zachowania te zaczynają zmieniać się w odpowiedzi którym ostatnio ten przedmiot
na te nowe doświadczenia się znajdował
o Czyli podlegają akomodacji

Modyfikacja tych pierwotnych, niezmiennych zachowań =

wejście w stadium 2.

Stadium 2. Od 1. do 4. miesiąca
Rozwijanie
schematów Odruchy → schematy sensomotoryczne
(1-4 m-c)
Schematy sensoryczno-motoryczne:
o Struktury poznawcze niemowlęctwa
o Wyćwiczone i możliwe do uogólnienia wzorce działania, za
pomocą których małe dziecko oddziałuje na świat i go
poznaje (nadaje mu znaczenie)
Schemat chwytania: wyćwiczone zachowania polegające na
chwytaniu, które może być zastosowane właściwie do każdego
napotkanego przez dziecko obiektu
Schemat manipulowania przedmiotami – dziecko bardziej jest
zainteresowane ruchami własnych palców niż samą zabawką;
dziecko w tym stadium stosuje schematy dla samej
przyjemności ich stosowania (manipuluje, bo jest
zainteresowane ruchem palców, nie po to, żeby coś
konkretnego zrobić z zabawką, żeby wywołać jakieś działanie;
ssie dla samego ssania, nie po to, żeby spróbować czy zjeść
Schemat ssania: niemowlę posiada zorganizowany wzorzec
ssania, który daje się zastosować do bardzo wielu różnych
bodźców. Może ssać sutki, ale także grzechotkę, zabawki, palce
itp..

Pojęcie schematu ukazuje centralne założenie teorii Piageta –

podkreśleniu roli działania dla inteligencji:
o Inteligencja w każdym okresie rozwojowym zakłada jakiś
rodzaj oddziaływania na świat
o W wieku niemowlęcym są to konkretne, namacalne
działania – dziecko poznaje świat przez czynności: ssanie,
chwytanie, patrzenie, manipulowanie

Rozwój schematów:
Wzrost precyzji
o Schematy, np. chwytanie, stają się coraz bardziej precyzyjne
i dostosowane do zróżnicowania istniejącego w otoczeniu
Koordynacja schematów
o Zamiast stosowania pojedynczo schematy mogą być
łączone, aby tworzyć większe jednostki
o Wiązanie ze sobą schematów angażujących różne
modalności zmysłowe (wzrok, słuch, dotyk, smak, węch)
 ▪ Np. dziecko patrzy w stronę dźwięku (słuch + wzrok);
dziecko patrzy na przedmiot i go chwyta (wzrok + dotyk);
szczególnie ważne dla dziecięcej eksploracji świata)
Uwaga! Nowsze badania dowodzą, że koordynacja zachodzi
wcześniej – już u noworodków (w ciągu kolejnych miesięcy jest
rozwijana)

Stadium 3. od 4. do 8. miesiąca Stadium 3. (4-8 miesięcy)

Odkrywanie
procedur (4-8 Dziecko zaczyna wykazywać zainteresowanie światem Dzieci zaczynają poszukiwać
m-c) zewnętrznym obiektu, który zniknął

Schematy zaczynają być skierowane na zewnątrz swojego ciała, Dzieci dokonują poszukiwań
ku eksploracji otoczenia jeśli przedmiot jest częściowo
ukryty, ale nie, gdy jest całkiem
Gdy dziecko manipuluje zabawką, robi to z powodu schowany
rzeczywistego zainteresowania badaniem tego przedmiotu
o Znaczenie ma to, jak duża
Przejawem wzrostu świadomości otoczenia jest odkrywanie część przedmiotu została
procedur pozwalających na odtwarzanie interesujących zdarzeń: ukryta
• Dziecko, przypadkowo dotyka lalki zawieszonej nad o Znaczenie ma to, kto był
łóżkiem 🡪 lalka podskakuje 🡪 powtarzanie zachowania sprawcą zniknięcia
(por. warunkowanie sprawcze) przedmiotu

Rozumienie przyczynowości post factum (po fakcie)

o Dziecko jest zdolne do powtarzania zachowania, które
wywołało określony skutek (rozumie skąd ten skutek)
o Nie jest jeszcze zdolne do wyobrażenia sobie wcześniej jak
mogłoby wywołać określony skutek

Dziecko może przypadkowo odkryć, że kiedy przechyli

zabawkę, pierścienie opadną, po czy będzie to zachowanie
powtarzało, chcąc uzyskać dany efekt
Stadium 4. od 8. do 12. miesiąca Stadium 4. (8-12 miesięcy)
Intencjonalne
zachowanie Dziecko dostrzega jakiś pożądany cel, a następnie zastanawia Dzieci prowadzą systematyczne
(8-12 m-c) się, jak mogłoby go osiągnąć i inteligentne poszukiwania
ukrytych przedmiotów
Zachowanie intencjonalne
• Zachowanie, w którym cel istnieje wcześniej niż działanie
Dzieci dokonują poszukiwań
wybrane dla jego osiągnięcia nawet jeśli przedmiot jest
całkowicie ukryty:
• Możliwe do wykonania dzięki umiejętności oddzielania
środków i celów o Nie ma znaczenia to, jak duża
część przedmiotu została
Dziecko musi być zdolne do zastosowania jednego schematu ukryta
jako środka do osiągnięcia innego schematu - celu
o Nie ma znaczenia to, kto był
sprawcą zniknięcia
przedmiotu:

Nadal rozumienie stałości jest

ograniczone: ujawnia się to, gdy
dziecko musi poradzić sobie z
więcej niż jednym potencjalnym
miejscem ukrycia
Błąd A-nie-B: tendencja
małych dzieci do poszukiwania
przedmiotów w pierwotnej
 lokalizacji, w której znajdowały
je uprzednio, a nie w
późniejszym miejscu ukrycia
Stadium 5. od 12. do 18. miesiąca Stadium 5. (12-18 miesięcy)
Nowość i
eksploracja Odkrywanie nowych środków poprzez aktywną eksplorację Dziecko pokonuje ograniczenie
(12-18 m-c) kilku miejsc ukrycia
Dziecko zaczyna świadomie zmieniać swoje zachowania,
tworząc w ten sposób zarówno nowe schematy, jak i nowe Pozostaje jedno ograniczenie:
skutki dziecko potrafi odnaleźć
przedmiot tylko wtedy, kiedy
Postęp ujawnia się poprzez radzenie sobie z problemem do ruch przedmiotu jest widoczny
rozwiązania – jeśli widzi przemieszczanie
o Dziecko nie ogranicza się do odtwarzania rozwiązań, które przedmiotu z jednego miejsca
przynosiły mu do tej pory sukces lub do wprowadzania w nich ukrycia na drugie
niewielkich zmian Jeśli ruch jest niewidoczny (np.
o Potrafi odkrywać nowe rozwiązania poprzez aktywne ukrywamy przedmiot w dłoni,
działanie metodą prób i poprawek zaciskamy dłoń i przesuwamy
dłoń z przedmiotem) dziecko
nie jest w stanie sobie poradzić
o ↑ aby wnioskować o ruchach
schowanego przedmiotu,
dziecko musi być zdolne do
posługiwania się jego
reprezentacją wtedy, gdy jest
on niewidoczny (stadium 6.)
Stadium 6. od 18. do 24. miesiąca
Reprezentacje
umysłowe Przez pierwsze 5 stadiów rozwój następuje poprzez jawne
(18-24 m-c) zachowanie (np. poprzez wypróbowywanie jednego
rozwiązania po drugim)

W stadium 6. dziecko po raz pierwszy staje się zdolne do

tworzenia reprezentacji – myślenia o czymś i działania wobec
świata w sposób wewnętrzny

• Reprezentacja – wykorzystanie symboli do obrazowania i

oddziaływania w umyśle na świat

• Umysłowe rozwiązanie problemów zaczyna zastępować

metodę prób i poprawek

• Okres przedoperacyjny

1. Przejście do okresu przedoperacyjnego

- Zdolność tworzenia reprezentacji, funkcja symboliczna
- Umiejętność zastosowania jednej rzeczy (takiej jak obraz umysłowy lub słowo) jako symbolu
reprezentującego coś innego

2. Najważniejsze formy reprezentacji

- Naśladownictwo odroczone
- Zabawa symboliczna
- Rysunek
- Obraz umysłowy
- Forma kopii rzeczywistości wywodząca się z naśladownictwa odroczonego. Ma charakter zarysowy
i symboliczny (wyrażany jest na zewnątrz poprzez formy symboliczne jak gest, rysunek, słowo).
Obra umysłowy ma zindywidualizowany charakter
- Mowa
• Cechy myślenia dziecka

Cecha Opis
Egocentryzm Dziecko nie jest w stanie przyjąć punktu widzenia innych osób

Jest przekonane, że wszyscy myślą w taki sam sposób jak ono

Dziecko dopasowuje informacje na temat tego, co poznaje, do własnego sposobu

widzenia i rozumienia rzeczywistości

Brak świadomości odmienności różnych punktów widzenia, brak prób

zrozumienia zjawisk z innej niż własna perspektywy, brak samokrytycyzmu
odnośnie swojego sposobu myślenia

Mowa egocentryczna – mówienie do siebie w obecności innych

Brak potrzeby wyjaśniania i dowodzenia czegokolwiek (jeszcze w 7. r. ż.) słabość

argumentów, niezdolność do przeprowadzenia dowodu
Niezdolność do Myślenie transdukcyjne
rozumienia przekształceń Obserwując sekwencję zmian następujących po sobie stanów, dziecko skupia się
wyłącznie na elementach tej sekwencji, nie na przekształceniu

Przechodzenie od szczegółu do szczegółu bez uwzględnienia ogólnej zasady

łączącej poszczególne zdarzenia

Brak myślenia przyczynowo-skutkowego

Centracja Koncentrowanie się tylko na jednym aspekcie problemu w danym momencie
o Konsekwencją są błędne oceny

Brak zachowania stałości

o Brak wiedzy o tym, ze ilościowe właściwości jakiegoś obiektu lub zbioru
obiektów nie ulegają zmianie z powodu zmiany wyglądu

Stałość liczby, ilości, masy, wagi, długości

Brak odwracalności Niezdolność do cofnięcia linii swojego rozumowania do punktu, w którym się
rozpoczęło

Brak zachowania stałości – dziecko nie jest w stanie odwrócić w umyśle

czynności wydłużania, przelewania itp.

• Okres operacji konkretnych

- Dziecko zaczyna być zdolne do operacji umysłowych – zaczyna rozumować w sposób
systematyczny, podejmuje próby logicznego rozwiązywania problemów
- Dostępne dziecku operacje umysłowe są pomocne w rozwiązywaniu problemów dotyczących
konkretnych (rzeczywistych, obserwowalnych) przedmiotów i zdarzeń, z którymi bezpośrednio
się stykają
a. Pojęcia abstrakcyjne i rozważania teoretyczne nie są jeszcze dostępne

• Pojawienie się schematów operacji logicznych

1. Szeregowanie (seriacja)
- „Jeżeli Kasia jest wyższa od Marysi, a Marysia wyższa od Ani, to kto jest wyższy – Kasia czy Ania?
- Zdolność umysłowego porządkowania przedmiotów pod względem określonego wymiaru
(wysokości, ciężaru itp.) na podstawie wykrywania różnic między nimi
 - 4-6 lat – szeregowanie empiryczne (metodą prób i poprawek), obejmując uwagą tylko dwa sąsiednie
elementy a utworzonego szeregu nie potrafią zmodyfikować by uwzględnić pojawiające się nowe
obiekty
- Dzieci w stadium operacji konkretnych – szeregowanie w sposób systematyczny, przyjmując
określoną strategię, np. wybór najdłuższego elementu; potrafią też wprowadzać zmiany do
szeregów
- →zdolność wyciągania wniosków

2. Klasyfikowanie
- „Marysia miała drewniane koraliki. 15 koralików było brązowych a 5 czerwonych. Czy więcej miała
koralików brązowych czy drewnianych?”
- Zdolność do grupowania przedmiotów wg określonego kryterium na podstawie podobieństwa
między nimi
- 4-5 r. ż. – zdolność uchwycenia podobieństwa między dwoma przedmiotami
- Do 7 r. ż. – klasyfikowanie przedmiotów, uwzględniające jeden wymiar (np. kolor lub kształt), brak
zrozumienia zależności między zbiorami, związków między klasą a podklasami oraz zjawiska
inkluzji, czyli zawierania klas
- 7-8 r. ż. – posługiwanie się zasadą pojemności kategorii – rozumienie, że podkategorie mieszczą się
w jednej szerszej kategorii, np. łyżki i widelce w kategorii ‚sztućce’, sztućce w kategorii‚ przybory
kuchenne’ itd..

3. Szeregowanie i klasyfikowanie
- Pomagają w rozwinięciu zdolności pojmowania liczb
- Dojrzalsze pojęcie liczenia
- Zrozumienie, ze numerowanie ma charakter arbitralny i liczby można stosować zamiennie
- Zrozumienie, że liczby można łączyć w grupy i podgrupy (2 i 3 daje 5)
- Pojęcie stałości liczby – tylko zabranie lub dodanie żetonów zmienia ich liczbę (a nie odmienne ich
ułożenie)

• Okres operacji formalnych

- Najwyższe stadium myślenia w hierarchii Piageta
- Początek: ok. 12-13 r. ż.
- Raz nabyte operacje formalne trwają przez całe życie
- Operacje formalne mogą pojawić się później lub WCALE (!) (Nie wszyscy dochodzą do stadium
operacji formalnych)

• Myślenie hipotetyczno-dedukcyjne

1. Umiejętność generowania i sprawdzania hipotez oraz wyciągania wniosków logicznych na

podstawie przeprowadzonych sprawdzianów

2. Myślenie hipotetyczne – wymyślanie możliwości

- Świat „gdyby”, „jeśli”, „może”
- Wyobrażone światy, twierdzenia sprzeczne z faktami
- Marzenia, plany życiowe

3. Myślenie dedukcyjne
- Jednostka opiera się na ścisłym, logicznym systemie oceniania hipotez i wyprowadzania
koniecznych wniosków

4.„W Corsie jest ciszej niż w Citroenie”

- Dziecko przed okresem operacji formalnych
a. „Corsa jest mniejszym samochodem niż Citroen, więc mniejsze samochody są bardziej ciche”
(centracja – skupienie się wyłącznie na jednym aspekcie zjawiska)
b. przyczyną jest wielkość samochodu
 - Okres operacji formalnych
a. Poszukiwanie hipotetycznych zmiennych mających wpływ na hałas w samochodzie, np. Wielkość
samochodu (D vs M), Moc silnika (D vs M)
b. Weryfikacja hipotez, zebranie danych (porównanie różnego rodzaju samochodów – DD, DM, MD,
MM)
c. Wyciagnięcie wniosków

• Operacje formalne vs operacje konkretne

1. Odwrócenie relacji między rzeczywistością a możliwościami

2. Okres operacji konkretnych

- Rzeczywistość → możliwości
- Punktem wyjścia rzeczywistość
- Z rzeczywistości jednostka może w ograniczonym zakresie przechodzić do tego, co hipotetyczne

3. Okres operacji formalnych

- Możliwości → rzeczywistość
- Punktem wyjścia świat możliwości
- Z tego punktu wyjścia jednostka myśląca wraca do tego, co jest prawdą (rzeczywistością) w danej
sytuacji

• Operacje formalne
- Stosunkowo duża liczba dorosłych nie jest w stanie rozwiązać zadania wymagającego operacji
formalnych (Commons, Miller i Kuhn, 1982)
- Wprowadzenie niewielkiej wskazówki lub uwagi dotyczącej właściwego sposobu postępowania
może prowadzić do znacznego podwyższenia osiągnięć w kolejnych próbach (Danner i Day, 1977;
Stone i Day, 1978)
- Intensywniejsze procedury treningowe i uproszczenia procedury pozwalają na wywołanie
niektórych elementów działania na poziomie operacji formalnych u dzieci w wieku 9-10 lat
(Fabricius i Steffe, 1989; Kuhn, Ho i Adams, 1979)

• Rozwój poznawczy w adolescencji

- Zainteresowanie problemami niezwiązanymi z realiami życia
- Myślenie formalne – dedukowanie, planowanie, tworzenie abstrakcyjnych teorii
- Myślenie refleksyjne, wyjaśnianie i wyprzedzanie doświadczenia, przewidywanie konsekwencji
działań
- Poszukiwanie rozwiązań problemu w sposób systematyczny i metodyczny
- W późniejszym okresie: decentracja – umiejętność przyjmowania perspektywy innych osób
- Pryncypializm – zewnętrzne wzory zostają zinternalizowane i uznane za własne postawy
wyznaczające zachowania
- Zaniżone lub zawyżone poczucie własnej wartości
- Idealizowanie (np. sympatii, miłości, postrzeganie jej jako ideał)
Później: weryfikacja, zauważenie, że realia nie przystają do wyobrażeń
a. Dorośli łamią zasady
b. Miłość nie jest idealna
c. Nauczyciele nie wiedzą wszystkiego
d. Autorytety nie są doskonałe moralnie
- Gwałtowne reakcje emocjonalne

• Gisela Labouvie-Vief
- Skoncentrowała się na rozpoznawaniu zmian w aktywności poznawczej zachodzących w okresach
dorosłego życia (kształtowaniem się struktury Ja)
- Koncepcja o charakterze stadialnym
 - Wychodzi poza ramy rozwojowe teorii Piageta (rozbudowuje koncepcję o stadia wyższe niż stadium
operacji formalnych (myślenie postformalne)
- Korzysta z teorii Piageta (w zakresie odwołania się do procesów adaptacyjnych – równowaga w
obrębie struktury Ja + reorganizacja tej struktury)
- Cel rozwoju: osiąganie celów życiowych

Poziomy rozwoju struktury Ja

PREsystemowy Regulacja na tym poziomie jest jedyną dostępną dziecku w wieku przedszkolnym i
wczesnoszkolnym
- Subpoziom
sensomotoryczny
- Subpoziom Bazuje na poznaniu sensomotorycznym i intuicyjnym
symboliczny
Kulminacyjny punkt rozwoju: wykształcenie operacji konkretnych
INTRAsystemowy Pojawia się w okresie dorastania

Dominuje do czasu wejścia jednostki w okres wczesnej dorosłości

Jednostka jest zdolna przekształcać własne struktury umysłowe zgodnie z zasadami logiki
formalnej

Myślenie oparte na operacjach formalnych (zgodnie z zasadami logiki formalnej)

Operacje konkretne nadal występują

Dominującą formą poznania świata jest rozumowanie logiczne:

− Człowiek usiłuje zrozumieć logikę przedmiotu i zdarzenia − Oraz ustalić relacje logiczne
między różnymi ich stanami
− Opierając się na logice zdań , ocenia świat w podstawowych kategoriach „prawda-fałsz”
− W konsekwencji preferuje sytuacje i rozwiązania jednoznaczne logiczny absolutyzm

Operacje formalne są ważne w konstruowaniu się centrum struktury Ja, które wyznaczają
wartości uniwersalne (ponadczasowe)
INTERsystemowy Na tym poziomie kształtują się operacje pozwalające na przejście od logicznego
ABSOLUTYZMU → do logicznego RELATYWIZMU

Umożliwia to jednostce zrozumieć, zaakceptować i skonsolidować dualizm, dwoistość

natury świata

Stany rzeczy, którego istotą jest niezgodność , a nawet sprzeczność otaczającej

rzeczywistości (zwłaszcza społecznej) z zasadami logiki

Pojawia się relatywistyczny stosunek do wielu praw, zasad, regulatorów życia ludzkiego,
względność tzw. Pewników

Doświadczenie zmienności norm, ocen i sądów → zwątpienie we własne kompetencje,

podważenie zaufania do zdobytej wiedzy i sposobu rozumienia świata

Usunięcie tego niekomfortowego stanu wymaga myślenia kontekstualnego i ograniczenia

egocentryzmu w ewaluacji świata społecznego

Regulacja intersystemowa stanowi zatem podstawę koegzystencji ludzi reprezentujących

różne koncepcje świata, różne modele i style życia, różne wartości

Może być traktowana jako warunek osiągania wyższego poziomu dojrzałości struktur
psychiki
AUTOnomiczny Regulacja autonomiczna - najbardziej zaawansowana postać mechanizmów
samoregulujących

Okres średniej dorosłości

 Nadrzędną rolę w regulacji zachowania uzyskuje struktura:
- JA − Ja funkcjonuje jako metasystem
- Koordynuje i integruje podporządkowane sobie systemu niższego rzędu

Aktywność podmiotu (myślenie i emocje) wynikają z samego centrum struktury Ja:

- Wyznaczane są przez system wartości
- Ukierunkowane są na realizację celów zgodnych z tymi wartościami

Podmiot zyskuje coraz większą autonomię ze względu na szczególną rolę struktury Ja i

funkcjonujących w jej ramach osiowych (centralnych) struktur osobowości (wartości i
zinternalizowane normy)

Jednostka uwalnia się od bezpośredniej presji oddziaływań zewnętrznych:

- Często zmiennych i sprzecznych ocen, oczekiwać
- Sprzyja to samorealizowaniu się (samorealizacja wymaga uwzględnienia warunków
zewnętrznych, co zapewniają procesy adaptacyjne)

Zachowanie jednostki staje się spójne, efektywne i zrozumiałe w kontekście jej przeszłości,
teraźniejszości i przyszłości

Teorie etologiczne, ekologiczne, socjologiczne – wzorce przywiązania, koncepcja

Bronfebrennera, koncepcja zadań rozwojowych Havighursta

• Teorie etologiczne

1. Etologia
- Nauka zajmująca się badaniem zachowania zwierząt w kontekście środowiska, z uwzględnieniem
perspektywy ewolucyjnej
- Szczególną uwagę skupia na badaniach nad instynktem i jego rolą w rozwoju organizmu i grup
organizmów

2. Przedstawiciele
- Konrad Lorenz, Nicolaas Tinbergen, John Bowlby, Mary Ainsworth

3. Zachowanie ma dwa rodzaje wyznaczników (przyczyn)

- Bezpośrednie
a. Środowisko, w którym ma miejsce zachowanie
b. Niedawne doświadczenia osobnika
c. Kondycja/stan osobnika (głodny, zmęczony, zły itp.)
- Ewolucyjne
a. Zachowania, które kiedyś był ważne dla przetrwania, miały większą szansę na to, by zostały
przekazane (za pośrednictwem doboru naturalnego), kolejnym pokoleniom
b. Pomagają wyjaśnić zachowania, które są wartościowe nie dla jednostki, ale dla całego gatunku

• Instynkty – ważne aspekty zachowania

- Są wzbudzane przez specyficzny dla każdego gatunku, ściśle określony bodziec zewnętrzny
a. Kura spieszy z pomocą pisklętom, gdy one wołają o ratunek
b. Po usłyszeniu rodzicielskich ostrzeżeń, młody bażant będzie szukał schronienia
c. Młoda kawka będzie leciała za swoimi rodzicami w powietrzu jedynie wówczas, gdy zachowują
oni pewien określony kąt lotu i szybkość
- U niektórych gatunków wyposażonych w instynkty istnieje okres krytyczny
 a. W okresie krytycznym rozwija się silna więź emocjonalna (reakcja przywiązania) pomiędzy
sprawującym opiekę a potomstwem

• Wdrukowanie
- U niektórych gatunków ważne jest wdrukowanie – szybkie przywiązanie do obiektu, mające miejsce
w krótkim czasie po narodzeniu (kilka pierwszych godzin, dni, miesięcy)

• Rozwój przywiązania u człowieka – model etologiczny do rozwoju dziecka

- John Bowlby
a. Stykał się z problemami emocjonalnymi dzieci wychowanych w instytucjach
b. Dzieci takie mają często trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu bliskich relacji
interpersonalnych
c. Tłumaczył ten fakt brakiem silnego przywiązania dzieci do matek w okresie niemowlęctwa →
etologiczne wyjaśnienie jak i dlaczego tworzy się więź między matką a dzieckiem

• Socjobiologia
- Gałąź biologii poszukująca ewolucyjnych źródeł zachowania społecznego
- Stanowi współczesną próbę wyjaśnienia zachowań społecznych za pomocą modelu ewolucyjnego,
w którym najważniejszym celem organizmu jest przetrwanie genów
- Z punktu widzenia socjobiologii (skupiające się tylko i wyłącznie na czynnikach etologicznych)
bardziej atrakcyjne:
a. Mężczyzna zamężny – bo utrzyma kobietę i ich dzieci
b. Kobieta wyglądająca zdrowo – bo da dzieci zdrowe
c. Dziewica – bo mężczyzna ma pewność, że nie będzie musiał wychowywać swoich dzieci, żeby nie
inwestować zasobów w cudze potomstwo − skromna, a nie otwarta seksualnie – bo nie będzie miała
wielu partnerów, ponownie pewność, że ewentualne potomstwo będzie tego mężczyzny

• Teorie etologiczne – podsumowanie

- Etologia opiera się na zasadach ewolucji
- Etologowie interesują się głównie zrachowaniami wrodzonymi i próbują wyjaśnić złożone wzorce
reagowania ich znaczeniem dla przetrwania gatunku

• Teorie ekologiczne
- Akcentuje konieczność rozpatrywania rozwoju na tle środowiska
- Podejście ekologiczne opiera się na założeniu, że aby w pełni zrozumieć rozwój, trzeba brać pod
uwagę interakcję między cechami indywidualnymi dziecka a jego otoczeniem
- Początki podejścia ekologicznego: Karol Darwin – aby zrozumieć ewolucyjną wartość jakiegoś
zachowania, trzeba wziąć pod uwagę niszę ekologiczną, w której to zachowanie się rozwinęło
- Aktualnie: Urie Bronfenbrenner (1979), The Ecology of Human Development – model
bioekologiczny

• Dziecko

1. Ma wiele różnych właściwości

- Rozwojowo generatywne: potencjalnie wpływające na innych ludzi w sposób korzystny dla dziecka
- Rozwojowo destruktywne: potencjalnie wywołujące konflikty w otoczeniu i związane z nimi efekty
niekorzystne dla dziecka
- Są to np. cechy osobowości, wygląd fizyczny, zdolności intelektualne

2. Środowisko
- Poprzez wywoływanie różnych odpowiedzi/reakcji innych, staje się „twórcą” własnego środowiska
- Środowisko: szereg niepowiązanych warstw
a. Najbliższe dziecku mają wpływ bezpośredni
b. Dalsze wpływają bardziej pośrednio
 3. Wpływ transakcyjny
- Dziecko i jego środowisko wpływają na siebie w sposób dwukierunkowy – transakcyjny, czyli
wzajemna relacja, dzięki której dwie osoby wzajemnie wpływają na swoje zachowania
- Np. Cechy dziecka: bystrość, elokwencja
a.→ cechy te mogą skłaniać rodziców do posłania dziecka do lepszej szkoły
b.→ szkołą wpływa na dziecko, doskonaląc jego zdolności
c.→ zdolności wpływają na środowisko, przyciągając przyjaciół z wysokimi aspiracjami
zawodowymi

Systemy
Mikrosystem Najbliższy dziecku system środowiskowy, taki jak rodzina czy szkoła

Ma określone właściwości fizyczne:

- Wielkość domu
- Bogactwo wyposażenia placu zabaw
- Liczba książek w bibliotece

W skład mikrosystemu wchodzą też ludzie:

- Najbliższa rodzina, dzieci z sąsiedztwa, nauczyciele itp.
- Ci ludzie również mają określone właściwości, które mogą być ważne dla rozwoju dziecka
(status społeczno-ekonomiczny grupy rówieśniczej, poziom wykształcenia rodziców,
postawy polityczne nauczyciela)

Mikrosystem nie jest stały – zmienia się w miarę wzrastania dziecka

Mezosystem Układ wzajemnych relacji między mikrosystemami

Im bardziej powiązane są te systemy, tym bardziej prawdopodobne, że rozwój dziecka będzie

wyraźnie i konsekwentnie ukierunkowany
Egzosystem Systemy społeczne, które mogą wpływać na dziecko, choć nie uczestniczy w nich ono
bezpośrednio (np. Media, przyjaciele rodziny, komitet szkolny)
Makrosystem Kultura i podkultura, w jakiej żyje dziecko

Wpływa na dziecko poprzez przekazywanie przekonań, postaw i tradycji

Jest bardziej stały niż inne systemy, ale również może się zmieniać np. wraz z
przechodzeniem społeczeństwa od polityki konserwatywnej do bardziej liberalnej (i
odwrotnie):
- od dobrobytu do kryzysu, od pokoju do wojny
Chronosystem Wpływ upływu czasu jako czynnika, który należy uwzględnić przy badaniu rozwoju
człowieka

Interakcje zachodzące między różnymi systemami dziecięcego środowiska stopniowo

zmieniają się z czasem, w miarę wzrastania dziecka

To źródło wpływu jeszcze bardziej zwiększa ilość i złożoność wyzwań stojących przez
badaczami rozwoju człowieka
• Teorie ekologiczne – podsumowanie
- Rozwój człowieka należy badać w różnych środowiskach, w których on się dokonuje
- Interakcje rozwojowe mają charakter transakcyjny

• Teorie socjologiczne

1. Badają
- Przebieg wzrostu i rozwoju na tle społeczeństwa

2. Koncentrują się na
- Szerokim zakresie zagadnień takich jak: Role, Interakcje z innymi, Dynamika rodziny

3. Zastosowanie
- Dynamika kontaktów z rówieśnikami
- Doświadczenia szkolne
- Serdeczna przyjaźń
- Interakcje z sąsiadami
- Małżeństwo
- Rodzicielstwo
- Pełnienie ról babci/dziadka
- Opieka nad starzejącymi się członkami rodziny
- Systemy wsparcia społecznego
- Wdrażanie się z sprawy zawodowe

• Teorie socjologiczne – zagłębienie tematu

1. Symboliczny interakcjonizm
- Podkreśla związek między symbolami (wspólnie uznawanymi znaczeniami) a interakcjami
(werbalnymi i niewerbalnymi działaniami i komunikowaniem się)
- Podejście to usiłuje wyjaśnić jak ludzie, we wzajemnej zgodzie, tworzą światy symboliczne i jak z
kolei te światy kształtują ludzkie zachowanie
- W jaki sposób, dzięki interakcjom społecznym, ludzie wykształcają pojęcie ja i własną tożsamość,
co umożliwia im niezależną ocenę i wprowadzenie określonych wartości do ich życia
- Podstawowe założenia
a. Ludzie działają na bazie znaczeń, jakie przypisują rzeczom
b. Znaczenia te wynikają z interakcji
 c. Znaczenia są modyfikowane przez ich interpretacje, które ludzie dokonują w ktualnych sytuacjach
- Koncentruje się na analizie procesów wzajemnych oddziaływań, rozumianych jako wymiana
symbolicznych znaczeń
a. Ciągła wymiana i ewolucja znaczeń symboli jest kluczowym mechanizmem kształtowania się
struktur społecznych
b. Wymiana ta odbywa się w trakcie wszelkich procesów oddziaływań zachodzących między ludźmi
c. Wymiana zachodzi między świadomymi, nieustannie definiującymi sytuację partnerami.
d. Konsekwencją tych procesów jest ukształtowanie osobowości partnera i funkcjonowanie grup
społecznych.
- Społeczeństwo: skonstruowane wzory uporządkowanego działania, które utrzymują się i zmieniają
dzięki interakcji symbolicznej między jednostkami i wewnątrz nich
- Teoria ta jest szczególnie użyteczna w wyjaśnianiu tego, w jaki sposób ludzie przystosowują się do
pełnienia ról
- Rola rozumiana jako proces (nie jako sekwencja określonych oczekiwań czy reguł)
- Jednostki rozwijają swe role dzięki wspólnym formom interakcji – negocjowaniu i uzgadnianiu
znaczeń
- Modyfikują swoje role na podstawie spostrzeżeń dotyczących oczekiwań drugiej osoby
- Jednostki będące w interakcji negocjują znaczenia i zmieniają swój sposób funkcjonowania
- Rozbieżne oczekiwania jednostek interakcji wyjaśniają pojawiające się trudności
a. Stres
b. Napięcie
c. Konflikty

2. Teoria wymiany społecznej

- Zakłada, że na nasze interakcje w dużej mierze wpływ wywiera korzyść, jaką spodziewamy się
odnieść
- Człowiek dąży do uzyskania maximum pozytywnych rezultatów (nagród), ponosząc przy tym jak
najmniej kosztów i strat
- W ramach wymiany ma miejsce transakcja – jednostka porównuje zyski w stosunku do poniesionych
kosztów ,ludzie będą się angażowali w związki nagradzające, a unikali tych, które są zbyt
kosztowne
- Użyteczna w analizowaniu następujących sytuacji
a. Dziecięce przyjaźnie
b. Zachowania prospołeczne
c. Zachowania okresu dorastania
d. Opieka nad starzejącym się rodzicem
e. Rodzicielstwo

• Dlaczego w rodzinach z małymi dziećmi spada satysfakcja małżeńska?

- Wzrost oczekiwań w sytuacji pojawienia się dziecka
- Stadium rodziny z małymi dziećmi pojawia się po okresie pełnym małżeńskiej satysfakcji (wczesne
lata małżeństwa) (towarzyszy mu eskalacja inwestycji i oczekiwań („żądań”))
- Aby satysfakcja mogła utrzymywać się na dotychczasowym poziomie, wzrostowi małżeńskich
oczekiwań, musi towarzyszyć wzrost rezultatów
- Ponieważ efekty nie przyrastają proporcjonalnie do wzrostu oczekiwań, a małżonkowie nie są w
stanie przedyskutować ich zmieniających się oczekiwań, ogólna satysfakcja spada

• Teorie okresu dorosłości (Wpisują się w model zmian cyklicznych)

- Rozwój jest wyznaczony przez przemiany fizjologiczne, związane z zasadniczymi etapami rozwoju
biologicznego człowieka (dojrzewanie płciowe, menopauza, andropauza)
- Rozwój jest ukierunkowany na realizację zadań, ról społecznych lub wzorców aktywności kulturowo
przypisanych do poszczególnych okresów życia
- Role i zadania, specyficzne dla kolejnych etapów cyklu życia, są w znacznym stopniu związane z
naturalnymi zmianami w anatomii i fizjologii organizmu
- Wszystkie zmiany są tak samo ważne dla ewaluacji rozwoju w poszczególnych stadiach cyklu zmian
 - Rozwój: cykl równowartościowych zmian stadialnych: pojawienie się określonej zmiany,
specyficznej dla danego odcinka cyklu, jest tak samo konieczne lub ważne jak inna zmiana,
specyficzna dla innego stadium

• Koncepcja zadań rozwojowych Havighursta

- Rozwój człowieka ukazany przez sekwencję zadań, których wypełnienia oczekuje środowisko
społeczne
- Zadanie rozwojowe: zadanie wyłaniające się przed jednostką w pewnym okresie jej życia
- Źródła zadań rozwojowych
a. Zmiany biologiczne organizmu (zwłaszcza związane z dojrzewaniem płciowym i przekwitaniem)
b. Tradycja kulturowa
c. Indywidualne dążenia
- Skuteczne rozwiązanie zadania rozwojowego
a. → poczucie zadowolenia
b. Podstawa wnioskowania o normatywności i punktualności rozwoju indywidualnego
c. Życie jednostki przebiega zgodnie ze wzorem kulturowym i rytmem zmian biologicznych
- Trudności (zwłaszcza długotrwałe) w poradzeniu sobie z zadaniem
a. → pogorszenie poczucia dobrostanu podmiotu
b. Podstawa do wnioskowania o braku normatywności i punktualności rozwoju
c. Życie jednostki odstaje od wzoru kulturowego i rytmu zmian biologicznych, co może prowadzić
do nasilania się symptomów nieprzystosowania

• Naciski
- W każdym okresie swojego życia człowiek ulega działaniu różnego rodzaju naciskom
a. Biologiczne (wynikające z zegara biologicznego)
b. Społeczne (wynikają z oczekiwań, wymagań, żądań)
c. Psychiczne (własne aspiracje i plany)
- Rozwój jest pobudzany rozbieżnościami i konfliktami, jakie powstają między różnymi rodzajami
nacisków
- Efektem rozwoju są zmieniające się na kolejnych etapach życia sposoby działania

• Zadanie rozwojowe
- Zbiór sprawności i kompetencji nabywanych przez jednostkę w trakcie życia w toku kontaktów z
otoczeniem, osiągające w miarę rozwoju coraz wyższy poziom mistrzostwa (Havighurst, 1981)
- Podejmowanie i rozwiązywanie (wypełnianie) zadań rozwojowych pociąga za sobą przemiany w
obszarze sprawności motorycznych, poznawczych, emocjonalnych i społecznych
- Powodzenie w realizacji zadań jest uzależnione od realizacji zadań z poprzednich okresów
rozwojowych

Zadania rozwojowe w dorosłości

Wczesna dorosłość Środkowa dorosłość (30 - 60 r. ż.) Późna dorosłość (60 r. ż. +)
(18-30 r. ż.)
Rozpoczęcie pracy Wspomaganie dorastających dzieci w Pogodzenie się ze spadkiem sił
zawodowej stawaniu się odpowiedzialnymi i fizycznych i pogarszaniem stanu
szczęśliwymi ludźmi dorosłymi zdrowia
Wybór towarzysza życia
Zdobycie dojrzałej odpowiedzialności Przystosowanie się do emerytury i
Nauka życia z społecznej i obywatelskiej niższych dochodów
małżonkiem
Osiągnięcie i podtrzymywanie poczucia Przystosowanie się do życia po
Założenie rodziny spełnienia we własnej pracy zawodowej śmierci współmałżonka

Wychowywanie dzieci Wypełnienie czasu wolnego od pracy Zaakceptowanie przynależności do

formami aktywności typowymi dla ludzi własnej grupy wiekowej
Prowadzenie domu dorosłych
 Podjęcie Traktowanie własnego małżonka jako osoby Przyjęcie i płynne przystosowanie
odpowiedzialności się do nowych ról społecznych
obywatelskiej Zaakceptowanie i pogodzenie się ze
zmianami fizjologicznymi pojawiającymi się Urządzenie w sposób zadowalający
Znalezienie pokrewnej w średnim wieku fizycznych warunków bytu
grupy społecznej
Przystosowanie do starzenia się rodziców

• Zadania rozwojowe a stadia rozwoju psychospołecznego Eriksona

Faza życia i Kryzys wg Obszary rozwoju wg Newmanów Zadania rozwojowe wg Havighursta

wiek Eriksona
Bazalne zaufanie Społeczne przywiązanie (jakość
vs brak bazalnego relacji przywiązania)
Niemowlęctwo zaufania
0-1 rok Inteligencja sensoryczno-motoryczna
i prymitywna przyczynowość
Stałość przedmiotu
Dojrzewanie funkcji sensorycznych i
motorycznych
Rozwój emocjonalny w powiązaniu z
komunikacją dziecko-opiekun
Dzieciństwo 2- Autonomia vs Rozwój lokomocji (doskonalenie
3 lata wstyd i podstawowych umiejętności
wątpliwości motorycznych)
Fantazja tworzenia i zabawa
Rozwój języka (pojawia się
symboliczna funkcja języka)
Samokontrola (kontrola własnych
emocji oraz kontrola otoczenia)
Wiek zabawy Inicjatywa vs Identyfikacja z płcią (kształtowanie
4-5 lat poczucie winy się pojęcia płci, uczenie się
standardów dotyczących płci,
identyfikacja z rodzicami,
preferencje dotyczące roli płciowej)
Operacje konkretne (odkrycie zasady
stałości, umiejętności klasyfikacji i
kombinatoryki)
Uczenie się chodzenia
Uczenie się przyjmowania pokarmów
stałych
Uczenie się mówienia
Uczenie się kontrolowania własnego
ciała
Uczenie się różnic związanych z płcią i
wstydu
Osiąganie stabilności fizjologicznej
Formowanie się prostych pojęć
dotyczących rzeczywistości
społecznej i fizycznej
Uczenie się emocjonalnego odnoszenia
się do rodziców, rodzeństwa i innych
ludzi
Uczenie się rozróżniania dobra i zła,
rozwijanie sumienia
Opanowywanie sprawności fizycznych
niezbędnych do gier i zabaw
Budowanie całościowej postawy wobec
samego siebie jako rozwijającego się
organizmu
Uczenie się obcowania z rówieśnikami

Wczesny rozwój moralny (sumienie,

empatia, przyjmowanie perspektywy
innej osoby, poddanie się
dyscyplinie)

Zabawa grupowa (gry grupowe

łączące fantazję z kooperacją)
Wiek szkolny Produktywność vs Kooperacja społeczna
6-12 lat poczucie (doświadczanie istnienia różnych
niższości punktów widzenia, wrażliwość na
normy społeczne i naciski grupy,
doświadczanie bliskich relacji
przyjaźni z rówieśnikami tej samej
płci)
Samoocena (samoświadomość,
poczucie samoskuteczności,
wewnętrzne kryteria oceny siebie)
Nabywanie sprawności szkolnych
(motorycznych, intelektualnych;
opanowanie mowy pisanej,
artystycznych)
Zabawa zespołowa
(podporządkowanie celów
indywidualnych celom grupy,
poznanie zasady podziału pracy oraz
współpracy vs rywalizacji)
Wczesna i Tożsamość Dojrzewanie fizyczne (wzrost i masa
późna grupowa vs ciała, dojrzewanie seksualne, skok
adolescencja alienacja Oraz pokwitaniowy)
12-18/22 lata Tożsamość
indywidualna vs Operacje formalne (złożone operacje
dyfuzja ról na pojęciach, stabilizacja
wzajemnych powiązań: myślenie
formalne – rozumowanie moralne –
kształtowanie się tożsamości
indywidualnej)
Rozwój emocjonalny (kontrola nad
emocjami)
Uczestniczenie w grupach
rówieśniczych (grupy różnopłciowe i
różnozadaniowe)
Bliskie związki (przyjaźnie, inicjacja
seksualna, związki preintymne,
związki intymne)
Autonomia w stosunku do rodziców
(niezależność emocjonalna, fizyczna,
ekonomiczna)
Tożsamość dotycząca roli seksualnej
(internalizacja standardów i
oczekiwań społecznych)
Uwewnętrzniona moralność
(postkonwencjonalna)
Wybory dotyczące zawodu i pracy
(początki tożsamości zawodowej)
Uczenie się odpowiedniej roli płciowej
Rozwijanie się podstawowych
sprawności czytania, pisania i liczenia
Rozwijanie się pojęć niezbędnych w
codziennym życiu
Rozwijanie się sumienia, moralności,
skali wartości
Osiąganie niezależności osobistej
Rozwijanie się postaw wobec grup i
instytucji
Nawiązywanie nowych i bardziej
dojrzałych związków z rówieśnikami
obojga płci
Opanowywanie społecznej roli
związanej z płcią
Akceptowanie własnej fizyczności i
efektywne korzystanie z własnego ciała
Osiąganie emocjonalnej niezależności
od rodziców i innych dorosłych
Osiąganie bezpieczeństwa i
niezależności ekonomicznej
Wybór zawodu/zajęcia i
przygotowywanie się doń
Przygotowywanie się do małżeństwa i
życia rodzinnego
Rozwijanie się sprawności
intelektualnych i pojęć niezbędnych do
kompetencji obywatelskiej
Pożądanie i osiąganie społecznie
odpowiedzialnego zachowania
Nabycie zbioru wartości oraz systemu
etycznego jako przewodnika dla
zachowania
 Wczesna Intymnosć vs Małżeństwo (gotowość do
dorosłość 23- izolacja małżeństwa, wybór partnera
34 lata życiowego)
Rodzicielstwo
Praca (opanowanie umiejętności
technicznych i społeczno-
organizacyjnych, orientacja w
wymaganiach i czynnikach ryzyka w
środowisku pracy)
Styl życia (kształtowanie się i
koordynacja stylu życia rodzinnego,
prowadzenia domu, kariery
zawodowej, równowagi praca-
wypoczynek)
Generatywność vs Prowadzenie domu (ocena własnych
stagnacja możliwości i zdolności,
Środkowa podejmowanie decyzji, organizacja
dorosłość 35- czasu, formułowanie celów, ustalanie
60 lat relacji z innymi strukturami
społecznymi)
Opieka nad dziećmi (zmiany funkcji
rodzicielskiej związane z wiekiem
dzieci)
Zarządzanie karierą zawodową
(wybór celów i form aktywności,
zmiana źródeł satysfakcji
zawodowej, rozwijanie umiejętności
interpersonalnych, budowanie
pozycji zawodowej – władzy i
autorytetu, doskonalenie i
poszerzanie umiejętności
technicznych)
Późna Integralność vs Radzenie sobie z fizycznymi
dorosłość od desperacja i zmianami organizmu (utrata
61 lat rozpacz sprawności, gorsze funkcjonowanie
receptorów)
Ukierunkowanie energii na nowe role
(role dziadka/babci, emerytura,
wdowieństwo)
Akceptacja swojego życia (refleksja
nad własnym życiem, bilans
życiowy, świadomość własnej
filozofii życia)
Wybór partnera życiowego
Uczenie się życia partnerem
Start w rolach rodzinnych
Opieka nad dziećmi
Zarządzanie domem
Start w karierze zawodowej
Wzięcie na siebie odpowiedzialności
obywatelskiej
Znalezienie odpowiedniej grupy
towarzyskiej
Osiąganie dorosłej odpowiedzialności
obywatelskiej i społecznej
Towarzyszenie dorastającym dzieciom
w stawaniu się szczęśliwymi i
odpowiedzialnymi dorosłymi
Ustalenie i utrzymywanie
odpowiedniego ekonomicznego
standardu życia
Rozwijanie różnych dorosłych form
spędzania czasu wolnego
Odnoszenie się jako osoba do swojego
partnera
Ustalenie jasnej przynależności do
swojej grupy wiekowej
Akceptowanie zmian fizjologicznych
wieku średniego i przystosowywanie się
do nich
Przystosowywanie się do starzejących
się rodziców
Przystosowanie się do słabnących sił
fizycznych i pogarszającego się zdrowia
Przystosowanie się do emerytury i
niższych dochodów
Przystosowanie się do śmierci
małżonka/partnera
Ustalenie się wyraźnej przynależności
(afiliacji) do własnej grupy wiekowej
Ustanowienie satysfakcjonującego
standardu wygód życiowych
 Kształtowanie się i krystalizacja
poglądu dotyczącego śmierci (śmierć
przestaje być traktowana jako
zagrożenie, znika lęk przed śmiercią,
akceptacja śmierci jako efekt
akceptacji swojego życia)

• Koncepcja sezonów życia Daniela Levinsona

- Ujęcie kolejnych etapów życia jako sekwencji powtarzających się okresów zmian i względnej
stabilizacji podstawowych typów aktywności i związków jednostki z otoczeniem

• Fazy

1. Faza rozwoju
- Może to być faza stabilizacji bądź faza przejścia między jedną erą a drugą, definiowana jest jako
zadania rozwojowe
- W pewnym okresie życia istnieje konieczność wykonania pewnych zadań

2. Istnieją fazy budowania oraz fazy przejścia (równie istotne)

- Budowanie - polega na wykonywaniu podjętych zadań i realizacji celów
- Okresy przejściowe - niezależne stadia rozwojowe, w których trakcie jednostka dokonuje oceny
tego, co zbudowała, planuje przyszłość i przygotowuje się do „oddania” starych i podjęcia nowych
ról w życiu rodzinnym, zawodowym i towarzyskim

3. Cykl życia człowieka składa się z 4 er (fazy z każdej er)

- Nowicjat (rozbudowywanie nowej struktury życia)
- Faza środkowa(poświęcona doskonaleniu i umacnianiu nowej struktury)
- Faza kulminacyjna (stabilizowanie nowej struktury przechodzi w stadium poszukiwania możliwości
przekształcenia już ustabilizowanej struktury życia w nową, której znalezienie zapoczątkowuje
następną erę życia, to końcowe stadium stanowi przejście jednostki z jednej ery do następnej)

4. Ery
- Era dzieciństwa i dorastania
a. Od momentu poczęcia do około 22. roku życia
b. Era przed osiągnięciem dojrzałości (dorosłości)
c. Obejmuje łącznie okres dzieciństwa i adolescencji.
- Era wczesnej dorosłości (dojrzałości)
a. Od 17. do 45. roku życia.
- Era wieku średniego, czyli środkowego okresu dorosłości
a. Lata od 40. do 65. roku życia
- Era późnej dorosłości
a. Zaczyna się w wieku lat 60. i trwa do końca życia

• Okresy przejścia
- Między poszczególnymi erami występują okresy przejścia
- Pewna faza w życiu człowieka kończy się, zaś równocześnie zaczynają się procesy wzrostu i
budowania następnej struktury
- Przejścia
a. Okres przejścia do wczesnej dorosłości (od ok. 17. roku życia do 22, era pełnej dojrzałości
adolescenta i kompletnej dziecinności młodego człowieka)
b. Okres przejścia między wczesną a środkową erą dojrzałości ( okres przejścia środkowej fazy życia,
od 40. do 45. roku życia)
c. Okres przejścia do późnej dorosłości (ma miejsce w 20 lat po okresie przejściowym w środkowej
fazie życia, zaczyna się około 60., a kończy około 65. roku życia)
Rozwój moralny – modele poznawczo-rozwojowe (teoria Piageta, koncepcja Kohlberga), teorie
uczenia się, podejście etologiczne

• Moralność
- Dotyczy kwestii dobra i zła
- Reguły społeczne wskazują ludziom co jest dozwolone a co zakazane (niezbędne do przetrwania
społeczeństw)
- Reguły społeczne
a. Zasady moralne
b. Reguły społeczne odnoszące się do kwestii sprawiedliwości i słuszności, np. nie wolno zabijać,
kraść itp..
- Zwyczaje społeczne
a. Reguły społeczne zapewniające sprawne działanie społeczeństwa, np. ustępowanie miejsca
starszym, uprzejmość, mówienie „proszę", „dziękuję:, oczekiwanie na swoją kolej itp..
- Rozwój postępuje od dostosowywania się do nakazów i zakazów, do zachowania zgodnego z
normami społecznymi
- Podstawy moralności pojawiają się w związku z rozwojem inicjatywy i zaangażowaniem dziecka w
różne działania

• Rozwój moralny

Rozwój moralny (Piaget, Kohlberg)

HETERONOMIA moralna
Normy są traktowane jako zewnętrzne względem
jednostki
Są przestrzegane ze względu na autorytet dorosłych i
sankcje grożące za ich naruszenie − Moralność oparta jest
na posłuszeństwie − Jednostka kieruje się własnymi
wartościami i zasadami moralnymi −
AUTONOMIA moralna
Jednostką kieruje wewnętrzne poczucie obowiązku
moralnego i pragnienie spełnienia własnych standardów
moralnych
Wiąże się ze zdolnością jednostki do rozpatrywania
interakcji społecznych w ogólnych kategoriach
wzajemnego szacunku między ludźmi, równości i
sprawiedliwości

• Badania nad rozwojem moralnym

Analizowanie POSTĘPOWANIA moralnego Analizowanie ROZUMOWANIA moralnego

Dotyczy zachowania dziecka w sytuacjach moralnych Aspekt rozwoju moralnego, który odnosi się do
znajomości oraz rozumienia problemów i zasad
Aspekt rozwoju moralnego, który odnosi się do moralnych
zachowania

• Teorie rozwoju moralnego

- Modele poznawczo-rozwojowe
- Teorie uczenia się
- Podejście etologiczne

• Model poznawczo-rozwojowy
- Biorą pod uwagę głównie aspekt ROZUMOWANIA moralnego
- Założenie: postępy w zdolnościach rozumowania moralnego są ściśle związane z rozwojem
zdolności poznawczych, np. możliwość rozpatrywania sytuacji z punktu widzenia innych osób
(egocentryzm), możliwość rozpatrywania sytuacji, biorąc pod uwagę kilka jej aspektów
jednocześnie (centracja)
- Zaawansowane moralne rozumowanie jest podstawą realizacji bardziej dojrzałych moralnie
zachowań
 • Metoda badań

Metoda badań naturalnych Metoda eksperymentalna

Obserwacja dzieci uczestniczących w grach Stawianie dzieciom do rozwiązania dylematów
podwórkowych moralnych

Obserwacja procesu tworzenia reguł i ich przestrzegania Krótkie historyjki opisujące pary różnych zachowań

Pytania o to, w jakich warunkach przyjęte reguły
mogłyby być modyfikowane lub ignorowane
• Stadia rozwoju moralnego wg Piageta
Dziecko oceniało, które zachowanie jest lepsze a które
gorsze − U podstaw rozwoju moralnego leżą zmiany w
regułach postępowania dzieci − Rozwój moralny składa
się z czterech stadiów

Stadia rozwoju moralnego wg Piageta

Stadium 1 Dzieci NIE mają rzeczywistego pojęcia moralności
Stadium przedmoralne
(2 - 4 rok życia) Większość zachowań dzieci to zabawy i gry z udziałem wyobraźni,
nieposiadające reguł formalnych (choć mogą być wprowadzone pewne
ograniczenia (np. wszystkie drewniane klocki muszą być włożone do jednego
wiaderka))

Wyobrażenie sobie postępowania zgodnego z czyimiś regułami nie występuje w

sposób konsekwentny
Stadium 2 Pojawia się kwestia zgodności zachowania z regułami:
Stadium realizmu − Dzieci traktują reguły w sposób bezwzględny
moralnego − Reguły są spostrzegane w taki sam sposób jak prawa fizyczne (np. prawo
(5 - 7 rok życia) grawitacji)
− Reguły społeczne są heteronomiczne, narzucone z zewnątrz, nakazy (nadane
przez ludzi z autorytetem, np. rodziców) nie mogą być zmieniane

Rozwój moralny w wieku przedszkolnym − Moralność heteronomiczna,

moralność przymusu (posłuszeństwa):
− Podporządkowanie zewnętrznym normom i zasadom jest związane z
jednostronnym szacunkiem i reguła przymusu
− Polecenie ze strony osoby darzonej szacunkiem jest traktowane jako
przymusowe i odczuwane jako obowiązek
− Dzieci nie zastanawiają się nad celem i słusznością reguł
− Standardy są przestrzegane instrumentalnie — aby uniknąć kary lub uzyskać
nagrodę

REALIZM moralny — nieumiejętność oddzielenia we własnych przeżyciach

tego, co jest obiektywne i subiektywne; brak zgody na jakiekolwiek odstępstwa
od reguł (Rozumowanie moralne bazuje na obiektywnych i fizycznych aspektach
sytuacji i jest często mało elastyczne)

− Stadium operacji konkretnych → odpowiedzialność obiektywna: dziecko

ocenia czyny według kryterium fizycznych konsekwencji (nie uwzględniając
intencji)

Immanentna sprawiedliwość: kiedy reguła zostanie naruszona, musi nastąpić kara,

oczekiwanie dziecka, że kara musi nastąpić po każdym naruszeniu reguł, nawet
wówczas, gdy nie zostało ono wykryte
Stadium 3 Dążenie do moralnego relatywizmu: reguły społeczne traktowane jako umowy
Stadium relatywizmu stworzone przez ludzi w określonym celu:
moralnego − Można je zmieniać jeśli wszyscy się na to zgodzą
(8 – 11 rok życia) − Moralność oparta na współdziałaniu (reguła wzajemnego szacunku partnerów
działania)
 Przestrzeganie reguł jest postrzegane jako autonomiczna decyzja dotycząca
współdziałania z innymi

Uwzględnianie przy ocenie moralnej intencji i motywów zachowania

Stadium 4 Dziecko staje się zdolne do tworzenia nowych reguł, jeśli wymaga tego sytuacja
Stadium autonomii
moralnej Dokonywanie samodzielnych ocen moralnych
(po 11 roku życia) − Pod uwagę brane są nie tylko obiektywne skutki czynu, ale także intencje i
motywy sprawcy

Rozszerzenie rozumowania moralnego poza poziom osobisty:

− Na sprawy poważniejsze — społeczne, polityczne itp.

• Model rozwoju moralnego Kohlberga

- Metoda: prezentowanie dylematów moralnych, bardziej skomplikowanych niż u Piageta
- Np. dylemat między podporządkowaniem się prawu a złamaniem prawa dla zachowania innej
wartości, w tym życia
- Rozwój rozumowania moralnego przebiega przez trzy poziomy
a. PRZEDkonwencjonalny
b. Konwencjonalny
c. POkonwencjonalny
- Na każdym etapie 2 stadia
a. Komponent społecznej perspektywy
b. Komponent treści moralnej

• Stadia w modelu rozumowania moralnego Kohlberga

Poziom I — Perspektywa SPOŁECZNA Treść MORALNA

przedkonwencjonalny

Rozumowanie moralne opiera się

na założeniu, że jednostki muszą
zaspokajać swoje potrzeby
Stadium 1. Moralność
heteronomiczna
„Moralność wywodzi się z wiedzy i
autorytetu”
Stadium 2. Indywidualizm i cele
instrumentalne
Centracja - brak możliwości
uwzględniania więcej niż jednego
punktu widzenia
Egocentryzm — założenie, że inni
podzielają nasze uczucia i
przekonania
Rozumienie, że ludzie mają różne
potrzeby i punkty widzenia
Oceny moralne są kategoryczne,
uwzględniają głównie fizyczne i
obiektywne cechy sytuacji
O moralności decydują tylko osoby
obdarzone autorytetem, tworząc
reguły, których należy przestrzegać
Zachowanie jest moralne, o ile służy
interesom własnym jednostki.

„Moralność to troszczenie się o
siebie samego"
Poziom II — konwencjonalny
Rozumowanie moralne opiera się
na założeniu, że system
społeczny musi opierać się na
prawach i przepisach
Brak możliwości postawienia się na
czyimś miejscu
Inni ludzie postrzegani jako
realizujący swoje potrzeby
Perspektywa SPOŁECZNA
Przestrzeganie reguł ma cel
instrumentalny i wymianę „oko za
oko, ząb za ząb"; sankcje przez
odwzajemnienie,
Społeczne interakcje = transakcje i
umowy dające konkretne korzyści
Treść MORALNA
Stadium 3. Konformizm
interpersonalny
„Moralność oznacza robienie tego,
za co jest się lubianym"
Stadium 4. Prawo i porządek
„Dozwolone jest to, co jest zgodne z
prawem"
Poziom III — Pokonwencjonalny
Rozumowanie moralne opiera się
na założeniu, że wartości, status i
prawa każdej jednostki muszą
być chronione
Stadium 5. Społeczny kontrakt
„Prawa człowieka są ważniejsze od
innych praw"
Stadium 6. Uniwersalne zasady
etyczne
„Moralność jest sprawą własnego
sumienia"
• Stadium 6.
- W obecnej chwili bardziej teorią niż rzeczywistością
- Niewiele jednostek osiąga to stadium
• Stadium 7.
- Kohlberg przypuszcza, że może istnieć, przekraczające konwencjonalne rozumowanie moralne i
wkraczające w sferę wiary religijnej
Zdolność przyjmowania
perspektywy innych
Świadomość tego, że porozumienie
między osobami może być
ważniejsze niż korzyść własna
każdej z nich
Rozpatrywanie moralności z
perspektywy systemu społecznego
Moralność uważana za niezbędną do
jego podtrzymania
Potrzeby jednostki NIE są
ważniejsze od utrzymania porządku
społecznego
Perspektywa SPOŁECZNA
Przyjmowanie punktu widzenia
wszystkich jednostek żyjących w
danym systemie społecznym;
Rozumienie, że nie wszyscy
podzielają wartości i poglądy a
mimo to każdy ma takie samo prawo
do istnienia
Spostrzeganie decyzji moralnych z
perspektywy własnych zasad
uczciwości i sprawiedliwości
Wiara w to, że każdy ma swoją
wartość i powinien być szanowany
bez względu na poglądy i cechy
(stadium 5. a stadium 6. — przejście
od sterowania społecznego do
wewnętrznego)
Podstawą jest konformizm —
zachowanie właściwe to takie, które
większość ludzi uważa za właściwe
Zdobędziesz aprobatę innych wtedy,
gdy będziesz przestrzegał reguł
Relacje interpersonalne opierają się
na Złotej Regule („Rób to, co
inni...")
Moralność opiera się na ścisłym
przestrzeganiu praw i
wywiązywaniu się z obowiązków
Zasady obowiązują wszystkich w
takim samym stopniu.
Zasady są najlepszym środkiem
rozwiązywania konfliktów
interpersonalnych
Treść MORALNA
Moralność opiera się na obronie
indywidualnych praw człowieka.
Nacisk kładzie się na utrzymywanie
systemu społecznego, który zapewni
tę obronę.
Prawa tworzy się, by ochraniać
jednostki niż ograniczać swobody;
można je zmieniać, jeśli to
konieczne
Zachowanie, które szkodzi
społeczności, jest złe, nawet jeśli nie
jest nielegalne
Przyjęcie, że istnieją uniwersalne
zasady moralne, takie jak
sprawiedliwość i poszanowanie
godności człowieka, które znajdują
się ponad prawem.
Życie ludzkie jest wartością
najwyższą
 - Aby żyć w zgodzie z Bogiem, ludzie muszą postępować moralnie, a z kolei podstawą moralnego
życia jest oparcie się na Bogu
- Religia daje szansę moralnego postępowania nawet gdy słuszne postępowanie nie prowadzi do
żadnych wymiernych korzyści, wyraźnie je ogranicza lub wymaga nawet ponoszenia kosztów
- Religia pozwala także odpowiedzieć na pytanie: „Po co być moralnym?"

• Model rozwoju moralnego Kohlberga

- Przechodzenie ze stadium do stadium odpowiada piagetowskiemu procesowi akomodacji – przejście
następuje, gdy dziecko nie może dłużej dopasowywać nowej informacji do własnej wizji świata
(kiedy nie może dłużej asymilować nowych informacji do już posiadanych schematów
poznawczych)
- Kohlberg nie próbował stworzyć modelu, który obejmowałby wszystkie aspekty rozumowania
moralnego – przedstawiane dzieciom dylematy moralne umożliwiały poznanie dokonywanej przez
dzieci oceny sprawiedliwości (rozstrzygnięcia, który z bohaterów ma bardziej uzasadnione prawa i
żądania)
- Zdaniem Kohlberga przy ocenie sprawiedliwości ujawnia się bardziej poznawcze podejście dziecka
do problemów moralnych niż emocjonalna wrażliwość na nie

• Podejście etologiczne
- Większość prac etologów i socjobiologów dotyczyła porównania zachowań obserwowanych u
innych gatunków z zachowaniami moralnymi ludzi
- Zagadnienia budzące szczególne zainteresowanie etologów: Agresja i Altruizm

• Agresja
- Jedną z funkcji agresji jest podwyższenie prawdopodobieństwa przetrwania genów jednostki
a. Pomaganie jednostce w zdobyciu pożywienia
b. Ochrona młodych
c. Zapewnienie wartościowego terenu łowieckiego
d. Zdobycie wartościowej partnerki
- Procesy ewolucji faworyzują silniejszych, szybszych i bardziej uzdolnionych przedstawicieli
gatunku

• Altruizm
- Wydaje się, że większe szanse przeżycia i przekazania swoich genów mają jednostki zachowujące
się egoistycznie, myślące przede wszystkim o sobie. W jaki sposób zachowanie to przetrwało na
drodze doboru naturalnego?
- Altruizm odwzajemniony
a. Ludzie są genetycznie zaprogramowani do niesienia pomocy, ponieważ podwyższa to
prawdopodobieństwo, że pewnego dnia oni otrzymają pomoc od osoby, której pomogli, lub
altruistycznie nastawionego członka własnej grupy. Przez udzielenie pomocy komuś ze swojej
grupy społecznej zapewniają przekazywanie następnym pokoleniom genów podobnych do
własnych

• Selekcja rodowa
- Ludzie i niektóre zwierzęta zachowują się w sposób podwyższający szansę przetrwania i reprodukcji
raczej ich genów niż ich samych
- Geny można przekazać dzięki reprodukcji samego siebie lub kogoś, kto ma te same lub podobne
geny
- Matka będzie z większym prawdopodobieństwem narażała swoje życie dla dziecka niż męża;
członkowie bliższej rodziny będą traktowani bardziej altruistycznie niż członkowie dalszej rodziny
Rozwój tożsamości
• Rozwój tożsamości
- Tożsamość człowieka kształtuje się przez całe życie
- Dorastanie okresem najważniejszym, przełomowym , zwłaszcza druga faza dorastania (16/17 — 20
r. ż.) −
- Młodzieńczy kryzys tożsamości nie zawsze występuje - przechodzenie z jednej do drugiej fazy może
przebiegać niemal niezauważenie

Etapy powstawania tożsamości (J. Marcia)

ETAP I Eksploracja
Eksploracja Doświadczanie kryzysu (bycia w kryzysie) - aktywne poszukiwanie alternatywnych działań
różnych ze względu na cel i leżące u ich podstaw wartości

Rozpoznawanie możliwości działania w coraz to nowych obszarach:

− Rozpoznanie swoich indywidualnych zasobów
− Zasobów otoczenia
− Relacji łączących jednostkę z innymi ludźmi
− Poznanie tego, jak widzą inni
Obszary eksploracji

Eksperymentowanie z własnym ciałem:

− Zabiegi zmieniające wygląd ciała
− Eksperymentowanie ze strojem
− Tatuaże
− Diety
− Ekstremalne ćwiczenia fizyczne
− Samookaleczanie

Sprawdzanie granic własnych możliwości:

− Podejmowanie się wykonania trudnych zadań w ograniczonym czasie
− Sprawdzanie swojej wydolności intelektualnej, emocjonalnej (np. konkursy, olimpiady)
− Sprawdzanie wydolności fizycznej w ekstremalnych sytuacjach (skoki na bungee, obozy
przetrwania, wspinaczki, wyścigi samochodowe)
− Ryzykowne zachowania związane ze sprawdzaniem norm społecznych (np. zachowania
seksualne, nadużywanie alkoholu, narkotyków, dopalaczy)

Eksperymentowanie w ramach relacji z innymi ludźmi i testowanie granic ich wytrzymałości:

− Nawiązywanie kontaktów przez Internet bez ujawniania tożsamości lub z podawaniem
nieprawdziwych informacji o sobie
− Zachowania prowokacyjne wobec osób znaczących, w tym głównie rodziców i nauczyciel
− Zachowania prowokacyjne wobec osób płci przeciwnej
− Używanie przemocy
− Ostentacyjne łamanie reguł społecznych
− Niewywiązywanie się z zawartych umów
ETAP II Podjęcie decyzji i dokonanie wyboru idei / lub obszaru działania ważnego dla jednostki ze
Zobowiązanie względu na jej potrzeby i plany życiowe

Wzięcie odpowiedzialności za bliskie i dalekie konsekwencje decyzji

Osobiste zaangażowanie w jakieś zajęcie i świadome zainwestowanie energii w jakiś obszar

praktyczny lub mentalny

Efekt: poczucie ciągłości w czasie i przestrzeni

2 elementy:
− osobiste zaangażowanie w działania (np. manifestacje)
− przyjęcie konsekwencji tych działań (np. aresztowanie, bycie pobitym itp.)
• Statusy tożsamości

Rodzaj tożsamości Etap I Eksploracja Etap II Zobowiązanie

Rozproszona - -
Nadana - +
Moratoryjna + -
Osiągnięta + +