ROZWÓJ

PSYCHICZNY W
OKRESIE
ADOLESCENCJI
CZYM JEST ADOLESCENCJA?
 łac. adolescere – dorastanie
 Okres rozwoju człowieka od ok. 10 do 23-24 r.ż.
 Pomost między dzieciństwem a dorosłością
 Czas biologicznego, poznawczego i emocjonalno-
społecznego dojrzewania, budowania własnej
filozofii życia, konstruowania struktur
osobowości, kształtowania autonomii i
poszukiwania tożsamości
 Czas akceptowania własnej płciowości,
wchodzenia w nowe role i relacje społeczne
 Czas przygotowania do pełnienia ról w życiu
dorosłym
ETAPY ADOLESCENCJI

 Wczesna adolescencja – od 10 do 15 r.ż.

 Właściwa adolescencja – od 16 do 18 r.ż.
 Późna adolescencja – od 18-20 r.ż. do 23-24
r.ż.

(za: Janas-Kozik M., Wolańczyk T. (red.), Psychiatria dzieci i

młodzieży, PZWL, Warszawa 2021)
ROZWÓJ POZNAWCZY I
EMOCJONALNO-SPOŁECZNY
 Ściśle związany z rozwojem fizycznym,
osiąganiem dojrzałości płciowej, zmianami w
OUN
 Zmiany biologiczne budzą pytania i
wątpliwości dotyczące m.in. własnej
atrakcyjności fizycznej, orientacji
seksualnej, zaspokajania popędu seksualnego
oraz moralności
 Dojrzewanie jako zmiana wyglądu i
zachowania budzą reakcje środowiska
społecznego, stanowią wyzwanie dla
nastolatka i jego rodziców
ROZWÓJ POZNAWCZY
 Zmiany w OUN charakteryzujące się wyraźną
reorganizacją struktury mózgu i jego funkcji
 Rozwój uwagi dowolnej, pamięci logicznej,
strategii zapamiętywania, poszerzanie zasobu
słownictwa, rozwój kultury języka
 Rozwój wyobraźni polegający na realizacji
pomysłów i planów w marzeniach i twórczości
 Stosowanie ironii i metafory, formułowanie
hipotez i stawianie różnorodnych pytań
(dotyczących wartości, zasad, sensu życia)
 Niepewność poznawcza oraz sceptycyzm
ROZWÓJ POZNAWCZY
 Przejście od stadium operacji konkretnych do
operacji formalnych (Piaget) - zdolności do
logicznego rozumowania oraz weryfikowania
hipotez o charakterze abstrakcyjnym bez
odniesienia ich do konkretnej rzeczywistości
 Rozumowanie hipotetyczno-dedukcyjne –
zdolność rozwiązywania hipotetycznych
problemów w sposób symboliczny i
dochodzenia do logicznych wniosków
ROZWÓJ POZNAWCZY
 Rozumowanie naukowo-indukcyjne –
wyprowadzanie ogólnych sądów na podstawie
szczegółowych faktów
 Abstrahowanie – tworzenie poznawczych
konstrukcji wykraczających poza to, co jest
możliwe do zaobserwowania; tworzenie
nowej wiedzy opartej na myślach i
refleksjach
 Bardziej rozwinięte procesy poznawcze stają
się źródłem krytycyzmu dotyczącego siebie,
rodziny i świata
ROZWÓJ EMOCJONALNO-
SPOŁECZNY
 Rozwój psychoseksualny (Z. Freud) –faza
genitalna; dokonanie wyboru obiektu miłości
innego niż rodzic (Blos, 1967)
 Rozwój psychospołeczny (E. Erikson) –
konflikt tożsamość vs. rozproszenie ról
 Rozwój relacji z obiektem (M. Mahler) – faza
ostatecznej separacji-indywiduacji; wtórna
stałość obiektu
ROZWÓJ EMOCJONALNO-
SPOŁECZNY
 Lęki coraz bardziej podobne do lęków osób
dorosłych
 Lęk przed negatywną oceną społeczną
(szczególnie w grupie rówieśniczej)
 Więcej relacji konfliktowych z dorosłymi,
także z rodzicami (jednocześnie silne
przywiązanie emocjonalne do rodziców)
 Bunt młodzieńczy
 Początkowe fazy rozwoju miłości
ROZWÓJ EMOCJONALNO-
SPOŁECZNY
 Podejmowanie zachowań ryzykownych
 Skłonność do depresji i prób samobójczych
 Rozwój moralności autonomicznej i zasad
etycznych (opartych na prawdzie,
sprawiedliwości i poszanowaniu praw innych
ludzi)
 Potrzeba zintegrowania dotychczasowej
wiedzy z planami na przyszłość
 Kształtowanie się światopoglądu, idealizm
młodzieńczy
ZADANIA ROZWOJOWE OKRESU
ADOLESCENCJI
 Osiągnięcie niezależności osobistej
 Rozwijanie postaw wobec grup społecznych i
instytucji
 Osiągnięcie nowych, bardziej dojrzałych
więzi z rówieśnikami obojga płci
 Ukształtowanie roli męskiej lub kobiecej
 Osiągnięcie niezależności uczuciowej od
rodziców i innych osób dorosłych

(Havighurst, 1981; za: Namysłowska I. [red.], Psychiatria dzieci i

młodzieży, PZWL, Warszawa 2007)
ZADANIA ROZWOJOWE OKRESU
ADOLESCENCJI
 Przygotowanie do małżeństwa i życia w
rodzinie
 Przygotowanie do kariery zawodowej i
niezależności
 Rozwijanie własnego systemu wartości
 Dążenie do postawy odpowiedzialnej
społecznie

(Havighurst, 1981; za: Namysłowska I. [red.], Psychiatria dzieci i

młodzieży, PZWL, Warszawa 2007)
NASTOLATEK W SYSTEMIE
RODZINNYM
 W cyku życia rodziny faza rodziny z
dorastającym dzieckiem
 Charakter relacji rodzinnych zmienia się
wraz ze zmianami zachodzącymi w rozwoju
indywidualnym jej członków – dorastanie
dziecka ma wpływ na cały system
 Okres buntu, zmienności, niestabilności
 Czas, kiedy rodzina (rodzice) musi
przystosować się do dorastania dzieci i
przygotować na ich odejście z domu
NASTOLATEK W SYSTEMIE
RODZINNYM
 Przed rodzicami stoi wyzwanie związane z
zaakceptowaniem dorastania dziecka, zmian
jego wyglądu fizycznego, zmian w zachowaniu,
a także dokonywanie swoistego bilansu życia
i rodzicielstwa
 W strukturze rodziny następuje wzmocnienie
diady rodzicielskiej kosztem podsystemów
rodzice-dziecko
 Niepokój rodziców związany z dorastaniem
dziecka i zmianami w systemie rodzinnym może
znajdować odzwierciedlenie w jego odrzuceniu
lub próbach wiązania
NASTOLATEK W SYSTEMIE
RODZINNYM
 Sposoby wiązania adolescenta przez rodzica
 Wiązanie przez „id” dziecka – infantylizowanie
dziecka przez ciągłe zaspokajanie jego potrzeb,
spełnianie zachcianek
 Wiązanie przez „ego” dziecka –
deprecjonowanie jego zdania, dyskredytowanie
umiejętności samodzielnego myślenia
 Wiązanie przez „superego” dziecka –
wywoływanie i podtrzymywanie poczucia winy
przy fantazjach i próbach oddalenia się od
rodziców
NASTOLATEK W SYSTEMIE
RODZINNYM
 Zadania rodziny:
 zaakceptowanie dojrzewania dziecka
i zmian życia rodzinnego, jakie ono ze sobą
niesie
 umożliwienie stopniowego zdobywania
niezależności dziecka przy jednoczesnym
utrzymaniu z nim więzi
 zmiany we wzajemnych relacjach między
rodzicami a dziećmi
 zmiana sposobu myślenia o dziecku oraz
o sobie jako rodzicu
ROLA ŚRODOWISKA SZKOLNEGO I
GRUPY RÓWIEŚNICZEJ
 Szkoła - miejsce zdobywania informacji pozwalających
na ocenę własnych umiejętności intelektualnych i
predyspozycji zawodowych
 Wymagania szkolne i możliwość sprostania im
 Oczekiwania rodziców co do osiągnięć, wyników w
nauce
 Presja osiągnięć, konieczność podejmowania decyzji
dotyczących przyszłości, egzaminy, matura
 Niechęć wobec obowiązków, poczucie przytłoczenia
 Kwestionowanie autorytetów, norm, zasad jako sposób
na odkrywanie kim jestem i co jest dla mnie ważne
 Reakcje nauczycieli na zachowania problemowe, bunt,
trudności w nauce
ROLA ŚRODOWISKA SZKOLNEGO I
GRUPY RÓWIEŚNICZEJ
 Wcielanie się w różne role i wypróbowywanie nowych
relacji społecznych
 Grupa rówieśnicza jako wsparcie w odnajdywaniu
własnej tożsamości
 Napięcie między potrzebą przynależności i
indywidualności
 Lustro społeczne
 Lęk przed negatywną oceną ze strony rówieśników
 Wartości i zachowania w grupie rówieśniczej vs.
wartości wyniesione z domu rodzinnego
 Pierwsze relacje uczuciowe, seksualne
 W relacjach szkolnych często rywalizacja
 Obecnie – duża część życia „on-line”
OBRAZ SIEBIE I SAMOOCENA
 Czas intensywnego myślenia o sobie, próba
określenia siebie na podstawie własnych
refleksji i opinii znaczących osób z otoczenia
 Konieczność zmierzenia się ze zmianami
wyglądu fizycznego, dojrzewaniem płciowym
 Gotowość i akceptacja tych zmian przez
adolescenta i jego otoczenie
 Kształtowanie się tożsamości
 Odkrywanie orientacji seksualnej
 Ocena własnej atrakcyjności
 Ocena przez i na tle rówieśników
OBRAZ SIEBIE I SAMOOCENA
 Zagrożenie związane z nierealnymi
wymaganiami dotyczącymi wyglądu
narzuconymi przez kulturę masową, media
społecznościowe
 Zderzenie idealizmu młodzieńczego z
realnymi ograniczeniami w realizacji marzeń,
planów
 Nierówności społeczne, materialne – poczucie
niesprawiedliwości
 Radzenie sobie z niepowodzeniami, zawody
miłosne
ADOLESCENCYJNY BUNT

 Żeby szczerze odpowiedzieć na pytanie o to,

kim jesteśmy i co jest dla nas ważne,
najpierw musimy wszystko poddać w
wątpliwość.

(Ambroziak K., Kołakowski A., Siwek K. (2019). Depresja

nastolatków. Jak ją rozpoznać, zrozumieć i pokonać. GWP, Sopot)
ADOLESCENCYJNY BUNT
 9-13 r.ż. – początki kwestionowania siebie w roli
dziecka („nie wiem, kim chcę być, ale wiem, kim
nie chcę”)
 13-15 r.ż. – potrzeba określenia własnego
integralnego ja; opozycyjność jako chęć uzyskania
wpływu i władzy
 15-18 r.ż. – kontynuacja tych procesów bądź ich
początek (zwykle przy późnym początku możliwe
bardziej intensywne formy buntu)
 Od ok.18 r.ż. - pierwsze poważne doświadczenia
prawdziwej niezależności

(za: Srebnicki T. (2019). Jak odróżnić bunt nastolatka od zaburzeń

psychicznych? [w:] Psychiatria po Dyplomie nr 5/2019)
ADOLESCENCYJNY BUNT
 Czas skrajności i niestabilności
 Domaganie się takich samych praw, jakie mają
dorośli przy jednoczesnym unikaniu obowiązków
 Bunt jest motywowany rozwojem, a jego celem
jest określenie własnego „ja” i jego granic
 Bunt sam w sobie nie jest wymierzony przeciwko
rodzicom, ale jest „na nich” realizowany
 Rodzic, który interpretuje bunt jako wymierzony
przeciwko sobie, będzie dążyć do jego
wyeliminowania, co często nasila istniejące
problemy i trudne zachowania nastolatka
ADOLESCENCYJNY BUNT
 Przebieg konstruktywny - podważanie
postaw, poglądów, ideologii i zachowań
dorosłych jako etap poszukiwania, tworzenia
własnego systemu wartości
 Przebieg destrukcyjny - może przybierać
skrajne postacie, np. angażowanie się
w grupy przestępcze, stosowanie przemocy,
odrzucanie szkoły, a także mieć formę
negowania własnych interesów - konieczne
staje się określenie przyczyn, dla których
bunt przybiera taką formę
POTENCJAŁ I ZAGROŻENIA
OKRESU ADOLESCENCJI
 Rozwój poznawczy, emocjonalny i społeczny
adolescenta jest niezwykle ważny dla
ukształtowania się prawidłowej struktury
osobowości, która stanowi jednocześnie
warunek zdrowia psychicznego i radzenia
sobie z różnego rodzaju kryzysami w życiu
dorosłym.
 Czas intensywnego postępu w rozwoju
poznawczym i społecznym, a jednocześnie
okres wzmożonej podatności na niekorzystne
wpływy środowiskowe.
POTENCJAŁ I ZAGROŻENIA
OKRESU ADOLESCENCJI
 „Burza emocji”
 Reakcje rodziców na dojrzewanie,
usamodzielnianie się
 Idealizm młodzieńczy a realne możliwości
 Presja dotycząca wyglądu, osiągnięć
 Akceptacja własnej seksualności
 Skłonność do zachowań ryzykownych,
eksperymentowania
 Używanie środków psychoaktywnych
 Zachowania autodestrukcyjne
 Zaburzenia odżywiania
POTENCJAŁ I ZAGROŻENIA
OKRESU ADOLESCENCJI
 Ogromna rola wsparcia, możliwości rozmowy,
zrozumienia, otwartości na opinie i emocje
przeżywane przez nastolatka, jego
wątpliwości
 Potrzeba mądrego towarzyszenia
w dorastaniu, usamodzielnianiu się
i kształtowaniu własnego „ja”
SPECYFIKA PRACY TERAPEUTYCZNEJ
Z ADOLESCENTAMI
 Pierwsza konsultacja
 Określenie rodzaju interwencji –
oddziaływania nakierowane na system
rodzinny/pacjenta/środowisko szkolne
 Specyfika pracy z zależności od wieku,
poziomu rozwoju poznawczego,
dojrzałości emocjonalnej
 Zaufanie do terapeuty i zasada poufności
a kontakt z rodzicami
 Warunki zwolnienia z tajemnicy
SPECYFIKA PRACY TERAPEUTYCZNEJ
Z ADOLESCENTAMI
 Kontrakt terapeutyczny – ważne aspekty
 zgoda rodziców, zgoda nastolatka
 zawarty z pacjentem i rodzicami (w
zależności od wieku pacjenta –
małoletni/pełnoletni)
oczekiwania i cele terapii – często
odmienne dla pacjentów i rodziców
zasady kontaktu z rodzicami
płatność za sesje
NASTOLATEK WE WSPÓŁCZESNYM
ŚWIECIE
 Konieczność podejmowania decyzji odnośnie
przyszłości, presja szybkiego odnalezienia
ścieżki zawodowej, wiedzy „kim chcę być”
 Presja osiągnięć, sukcesów szkolnych
 Lęki dotyczące możliwości sprostania
wymaganiom
 Zagrożenia związane z substancjami
psychoaktywnymi i zachowaniami
ryzykownymi
 Media społecznościowe tworzące często
nierealistyczną wizję życia i świata
NASTOLATEK WE
WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE
 Presja dotycząca wyglądu, sylwetki
 Życie przeniesione w wymiar „on-line”
 Potrzeba wyrażenia siebie i swojego zdania a
możliwości (i jednocześnie zagrożenia), jakie
daje Internet
 Wzrost częstości podejmowania zachowań
autodestrukcyjnych
 Teoretycznie większa świadomość problemów
okresu adolescencji i możliwości wsparcia,
praktycznie – trudności w znalezieniu
właściwej pomocy
PIŚMIENNICTWO
 Ambroziak K., Kołakowski A., Siwek K. (2019). Depresja
nastolatków. Jak ją rozpoznać, zrozumieć i pokonać. GWP, Sopot.
 Bakiera L. (2008). Rozwojowe współoddziaływanie pokoleń w
rodzinie. Rodzice w wieku średnim i dorastające dzieci. [w:]
Psychologia rozwojowa T. 13, nr 1, s. 25-37.
 Bee H. (2004). Psychologia rozwoju człowieka. Zysk i S-ka,
Poznań.
 Janas-Kozik M., Wolańczyk T. [red.] (2021). Psychiatria dzieci i
młodzieży. PZWL, Warszawa.
 Namysłowska I. [red.] (2007). Psychiatria dzieci i młodzieży,
PZWL, Warszawa.
 Schaffer D., Kipp K. (2015). Psychologia rozwoju: od dziecka do
dorosłości. Harmonia Universalis, Gdańsk.
 Srebnicki T. (2019). Jak odróżnić bunt nastolatka od zaburzeń
psychicznych? [w:] Psychiatria po Dyplomie nr 5/2019.
 Wolańczyk T., Komender J. [red.] (2014). Zaburzenia
emocjonalne i behawioralne dzieci. PZWL, Warszawa.