- =

OHo Limann • Horst Pclka

WIMACN/AC
OPERACYJM
z jezyka niemieckiego
tlumaczyl
Michal SzatYl1sk i

WH~

Wydawnictwa Komunikacji i LIcznosci

Warsza wa 199 I
Dane o oryginale:
OUo Limann I Horst Pelka:
Elektronik ohne Ballast: Einfiihrung in die Schaltungstechnik
7. Au/l - Mtinchen: Franzis, 1987.
der industriellen Elektronik Spis tresci
(Franzis - Elektronik ohne Ballast)
ISBN 3-7723-5617-6
© 1987 Franzis ~ Verlag GmbH, Mtinchen

Polskie wydanie ksiazki Elektronika bez wielkich problemów w czterech czesciach:

• Wzmacniacze operacyjne
.Technika cyfrowa
• Automatyka
• Optoelektronika

621.38.049
l. Podstawowe uklady polaczen tranzytora 9
W ksiazce w przystepny sposób paedstawiorto zagadnienia dotyczace wzmacniaczy operacyjnych:
ich uklady podstawowe oraz przyklady zastosowan. Opisano równiez podstawowe uklady polaczen 1.1. Trzy rodzaje stopni wzmacniajacych 9
tranzystorów: stopnie wejsciowe, wzmacniacze mocy, generatory, multiwibratory, przerzutniki,
uklady ksztaltowania impulsów i przeksztaltniki. Katalogowe podstawowe uklady polaczell . 9
Ksiazka jest przeznaczona dla osób interesujacych sie elektronika, uczniów szkól zawodowych Uklady podstawowe w zastosowaniu praktycznym 10

techników zatrudnionych przy pomiarach i pracach eksploatacyjno-serwisowych. Uklad o wspólnym kolektorze (wtórnik emiterowy) 14

Czestotliwosc graniczna lub maksymalna czestotliwosc przenoszenia 16

Uklad zastepczy tranzystora . 16

Przedstawienie tranzystora w postaci czwórnika . \7

Rezystancja rozproszona bazy i wielkie czestotliwosci . 17

Uklad o wspólnej bazie w zakresie wielkich czestotliwosci IX

Sprzezenie zwrotne . I~

1.2. Uklady podstawowe w praktyce . 19

Glówne wlasciwosci trzech ukladów podstawowych 1<)

Ustalanie punktu pracy za pomoca szeregowego rezystora 20

Dzielnik napiecia ustalajacy punkt pracy . 21
Dzielnik napiecia bazy z kompensacja temperaturowa 22
Tranzystor jako przelacznik . 22
Wzmacniacze z tranzystorami polowymi 23
Uklad o wspólnym zródle 23
Uklad o wspólnym drenie . 24
Redaktor merytoryczny: mgr inz. Ewa Berus Uklad o wspólnej bramce . 25
Okladke projektowala: Cecylia Staniszewska Wzmacniacz szerokopasmowy w ukladzie o wspólnym zródle 25
Redaktor techniczny: Alicja Pietrzak Tranzystor polowy jako stopien sterujacy . 25
Korekta: Alina Podmiotko Woltomierz z tranzystorem polowym . 2(,

Zalety tranzystorów polowych w ukladzie wzmacniaczy

ISBN-83-206-1004-4
1.3. Stopnie wejsciowe z tranzystorami ..... 27

II') Copyright roI' thc Polish cdition. by Wydawnictwa Komunikacji i Lacznosci Wzmacniacz pomiarowy napiecia stalcgo
WlIl's~,IIWII 1')1)\
Stopicl1 wcjkciowy 7 dwomu ll'lll1zystorami

, 11"1·II,,,,ill'
 Stopien wejsciowy w ukladzie mostkowym (wzmacniacz róznicowy) .. 28 Ksztalty napiecia wyjsciowego .. . . . . . . . . . . . . 58
Wzmacniacz róznicowy ze zródlem stalopradowym w obwodzie emitera 29 Multiwibrator astabilny sterujacy swiatlem migowym 59
Wzmacniacz róznicowy o podwójnym sterowaniu . 30 Ogólny uklad multiwibratora ..... 60
Dwustopniowy wzmacniacz róznicowy . 31 Przerzutnik (multiwibrator bistabilny) 60
Wzmacniacz róznicowy z podwójnym tranzystorem polowym . 32 Multiwibrator monostabilny 60
Wejsciowe napiecie niezrównowazenia i tlumienie sygnalu sumacyjnego 32 Przerzutnik Schmitta 62
Trójkaty jako symbole graficzne wzmacniaczy . 33
Symbole graficzne wzmacniaczy na schematach blokowych . 34
Rodzaje sprzezenia zwrotnego . . 34 1.7. Przeksztaltniki 6:l
Sprzezenie zwrotne ujemne napieciowo-szeregowe pierwszego rodzaju 36
Sprzezenie zwrotne ujemne napieciowo-szeregowe drugiego rodzaju 36 Falowniki . 63
Sprzezenie zwrotne ujemne pradowo-szeregowe pierwszego rodzaju 36 Zaplon tranzystorowy w silnikach spalinowych 63
Sprzezenie zwrotne ujemne pradowo-szeregowe drugiego rodzaju 37 Falownik przeciwsobny . (,3

Sprzezenie zwrotne ujemne napieciowo-równolegle 37 Falownik do zasilania lamp jarzeniowych . 64

Sprzezenie zwrotne ujemne pradowo-równolegle 38 Przeksztaltnik pradu stalego . 66
Stabilizujace dzialanie ujemnego sprzezenia zwrotnego 38 Zasada dzialania przeksztaltnika pradu stalego /\6
Przeksztaltnik zaporowy . 66
Przeksztaltnik przeplywowy (przepustowy) 67
1.4. Stopnie wzmocnienia mocy 39 Przeksztaltnik sumujacy . 6R
Przeciwsobny przeksztaltnik pradu stalego 59
Wybór punktu pracy . 39 Wytwarzanie wysokiego napiecia do lamp oscyloskopowych 6')

Zasada dzialania stopnia koncowego z tranzystorami komplementarnymi 40

Komplementarny stopien koncowy z kondensatorem sprzegajacym 41
Stopien koncowy ze stopniem sterujacym ..... 41 71
2. Wzmacniacze operacyjne
Wzmacniacz przelaczajacy napiecia przemiennego 42
Wzmacniacz-przerywacz . 43 2.1. 71
Podstawy
Wzmacniacz z przerywaczem mechanicznym . 44
Blyski swietlne do sterowania przerywacza . 45
Wzmacniacze operacyjne w obudowie dwurzedowej (dual in line) 71
Mikrowoltomierz z przerywaczem fotoelektrycznym 46
Wzmacniacze operacyjne w obudowie tranzystora 71
Napiecie przemienne ulatwia pomiary . 47
Schemat wzmacniacza operacyjnego . 7
Róznica miedzy wzmacniaczem-przerywaczem a wzmacniaczem modulacyjnym 47
Kompensacja charakterystyki czestotliwosciowej . 73

1.5. Generatory drgan sinusoidalnych . . 48

2.2. Uklady podstawowe 74

Wzmacnianie drgan sinusoidalnych . .. . . 49

49 Wzmacniacz odwracajacy faze 74
Zasada dzialania dodatniego sprzezenia zwrotnego
50 Wzmacniacz nieodwracajacy fazy 75
Wytwarzanie drgan za pomoca dodatniego sprzezenia zwrotnego
50 Transformator impedancji 7~
Generator tranzystorowy o indukcyjnym dodatnim sprzezeniu zwrotnym
Pomiarowy wzmacniacz mostkowy 76
Generator tranzystorowy Colpittsa (z dzielnikiem pojemnosciowym) 52
52 Wskaznik zera . 76
Generator tranzystorowy Hartleya (z dzielnikiem indukcyjnym)
52 Uklad dodawania (sumator analogowy) 77
Generator akustyczny .
Generator przeciwsobny 53 Uklad odejmowania (subtraktor analogowy) 7')

53 Uklad calkujacy (integrator) 79

Generatory z przesuwnikami fazowymi
53 Uklad rózniczkujacy KO
Generator drgan sinusoidalnych z przesuwnikiem fazowym Re
Generator z mostkiem Wiena . 54 Wzmacniacz logarytmiczny BO

Generator ze wzmacniaczem operacyjnym z mostkiem typu podwójne T 55

Kwarcowy generator czestotliwosci . 55
2.3. Przy kIady zastosowan wzmacniaczy operacyjnych lU

Ui. Multiwihrlllury. przerzutniki i uklady ksztaltowania impulsów 5c'i Miliwoltomierz elektrometryczny . HI

X
W"ITI<luniauz rózniu"k uj;luy .
I'pdStllWilWV liklIId 1lllilliwihr:liorll 57 W,.rllllulliauz odd"iciaj'luy dCl wiulouzloll(lWUgO prl.usllwnikll i'[I'F,C1W\,)I,\O ue X \

(, I
Aktywny filtr górno przepustowy
Aktywny filtr dolnoprzepustowy
..,........,.,...,."..,'
...,.,.,.,.,..."....,',.
84
1
,
85
Filtr srodkowozaporowy z aktywnego filtru dolno- i górnoprzepustowego 85

Podstawowe uklady polac en

Filtr srodkowoprzepustowy z aktywnego filtru dolno- i górnoprzepustowego 85
Filtr srodkowoprzepustowy o regulowanym nachyleniu charakterystyki przenoszenia 86
Wzmacniacz selektywny z czlonem typu podwójne T . , . . . , , . . . , , , . . . . . 87

tranzystora

1.1. Trzy rodzaje stopni wzmacniajacych

Glównym zadaniem ukladów elektronicznych jest wzmacnianie malych syg-
nalów oraz sterowanie duzych sygnalów malymi sygnalami. Jako przyr7.cld
najbardziej przydatny do tego celu szerokie zastosowanie znalazl tranzystor,
gdyz jest maly, niezawodny i nie wymaga doprowadzania specjalnego napiQda
zarzenia, tak jak jego poprzednik, tzn. lampa elektronowa. W tranzystorz"
bipolarnym sygnal sterujacy doprowadza sie do obwodu baza-emiter, a w tran-
zystorze polowym miedzy zródlo a bramke. Sterowany prad wyjsciowy plynie
w tranzystorze miedzy emiterem a kolektorem (miedzy zródlem a drenem
w tranzystorze polowym). Odpowiedni obwód tego pradu nazywa sie najczesciej
obwodem kolektora. Sa mozliwe trzy podstawowe konfiguracje polaczcl'l
tranzystora w zaleznosci od tego, która elektroda jest dolaczona do wspólnego
dla wejscia i wyjscia przewodu odniesienia. Te trzy podstawowe uklady
wzmacniajace w przypadku tranzystora bipolarnego nazywaja sie: ukladem
o wspólnym emiterze (OE), ukladem o wspólnej bazie (OB) i ukladem o wspól.
nym kolektorze (OC).

Katalogowe podstawowe uklady polaczen

Firmy produkujace przyrzady pólprzewodnikowe przedstawiaja w katalogach

podstawowe uklady polaczen elektrod tranzystora tak jak to pokazano na
rysunkach od 1.1 do 1.3. Uklady te sa dosc przejrzyste i wskazuja, która elektrod\'
przyjeto za punkt odniesienia, ale nie wynika z nich, jak 'przylacza sie obci •.,zeni
i napiecie zasilania. Sklonni jestesmy przyjac, ze w ukladzie wzmacniajacym pn,d
wyjsciowy, czyli prad obciazenia, plynie od górnego zacisku wyjsciowego prze~,
przyrzad wzmacniajacy do wspólnego przewodu (odniesienia). Jednakze w ukla-
dzie z rysunku 1.2 tak nie jest. W tranzystorze prad obciazenia plynie Z<lWSZl'
miQdzy kolektorem a emiterem. Zatem w ukladzie przedstawionym na ryslIllk \I

II
 1.2 prad wyjsciowy musi plynac przez lewy górny zacisk wejsciowy i zródlo
napiecia sterujacego z powrotem do przewodu odniesienia. To nieporozumienie
jest spowodowane równiez tym, ze w katalogach pólprzewodników wszystkie
strzalki pradowe sa rysowane jako skierowane do przyrzadu pólprzewod-
il
nikowego. Na rysunku 1.2 strzalki te kusza naj widoczniej, aby przyjac, ze prad
oraz i2 plyna przez baze·
napiecia sterujacego, a zatem jest potrzebna pcwna 1ll0l:Ntl'lOWllllill.Tli Illalll
moc wejsciowa steruje duze moce w obwodzie wyj:kiowYIll.
• Jezeli napiecie bazy zblizy sie do wartosci potencjalu cmitcra, lo pr;/d bazy
maleje. Maleje równiez prad kolektora, gdyz jest zwiazany z pradcm bazy
nastepujaca zaleznoscia:
Je = f3' J B'

• W trybie przelaczania zlacze emiter-kolektor tranzystora zostanie spolary:m-

t~
i2 i1 i2 i2
wane zaporowo, jesli zmniejszy sie napiecie sterujace baze·
• Jezeli napiecie bazy zblizy sie do potencjalu kolektora, to prady bazy
I~(RrI~2-FtyJ F E i kolektora wzrosna.
• W trybie przelaczania obszar kolektor-emiter tranzystora staje sie malo-
Rys. 1.1. Uklad Rys. 1.2. Schemat Rys. 1.3. Schemat oporowy, gdy napiecie sterujace baze, a wiec i prad bazy, wzrasta.
o wspólnym emiterze ukladu o wspólnej bazie ukladu o wspólnym
emiterze
• Wszystkie te reguly obowiazuja zarówno dla tranzystorów n-p-n. jak i p-n-pl
przedstawiany
w katalogach

Uklad o wspólnym emiterze (OE)

Z rysunku 1.3 równiez nie wynika, ze prad wejsciowy, czyli sterujacy, musi
plynac przez obwód wyjsciowy. Skierowane do góry wyprowadzenie emitera nie Rezystancja wejsciowa ukladu o wspólnym emiterze (rysunek 1.4) zalezy od
daje do tego dostatecznej podstawy. rezystancji przewodzenia zlacza baza-emiter. W zaleznosci od natezenia pr;/dll

Uklady podstawowe w zastosowaniu praktycznym

----
i,
-
sterujacego wynosi ona od 20 Q (maksymalny prad sterujacy) do 100 kU

lZ

RL
c
+Ub

U2 Rys. 1.4. Uklad o wspólnym

Praktyk przedstawia uklady podstawowe lepiej, poniewaz uwzglednia rezystan- lUT emiterze z rezystancja
:!.o
cje obciazenia oraz zródlo napiecia roboczego Ub' Napiecie zasilania oraz obciazenia
kierunki strzalek pradowych podaje sie w takich ukladach dla najczesciej
stosowanego tranzystora krzemowego n-p-n. Do celów wzmacniania badz
zastosowania jako przekaznika istotnym parametrem jest wspólczynnik wzmoc- (minimalny prad sterujacy). Do wzmacniania napieciowych sygnalów przemiclI-
nienia pradowego: nych ustala sie sredni spoczynkowy prad kolektora, doprowadzajac odpowied-
nie napiecie stale do bazy. Wówczas sygnal napiecia przemiennego na bazie
f3 = /1Je =~ powoduje zmiany pradu kolektora od wartosci mniejszych do wiekszych
/1JB il i odwrotnie. Rezystancja wyjsciowa, czyli rezystancja wewnetrzna obszarll
We wzorach dotyczacych wzmacniania sygnalów przemiennych stosuje SIe emiter-kolektor, wynosi
nastepujace oznaczenia literowe: /1u2 /1 UeE
il - wejsciowy prad przemienny, R2 = ~Lll2 lub ra = -A--
LlJe
i2 - wyjsciowy prad przemienny,
W zaleznosci od typu tranzystora i punktu pracy uzyskuje sie wartosci od 50 n dl)
Ul - wejsciowe napiecie przemienne,
50 kQ.
u2 - wyjsciowe napiecie przemienne.
We wszystkich trzech podstawowych ukladach polaczen tranzystora bipolar- Jezeli uklad o wspólnym emiterze potraktuje sie tylko jako wY.mClcniac,.
nego obowiazuja nastepujace reguly: napiecia, to otrzymamy wzmocnienie
• Obwód stcrujacy stanowi pólprzewodnikowe zlacze p-n spolaryzowanc k" = -u2
w kierlInkIl przcwodzcnia. Doplywaj</cy pn"d jcst dostarczany przcz ;J'(')dlo Ul

lO II
Napiecie Uz powstaje w wyniku przeplywu pradu iz przez rezystancje RL, nie potrzebny spadek na!piecia uzytecznego na tym odcinku, gdyz bylby on
Uz = iz . RL• Stad otrzymamy stracony dla obwodu wyjsciowego. Jeqnakze ta mala rezystancja powodujc
dalsze zmniejszenie, i tak juz malej, rezystancji wejsciowej ukladu - rezystancji
iz
ku=-·RL przewodzenia zlacza baza-emiter. Wartosc tej rezystancji mozna dokladnie
Ul
okreslic za pomoca wspólczynnika wzmocnienia pradowego p. Przez obwód
Wyrazenie iZ/ul nazywa sie admitancja przejsciowa tranzystora i podaje w mA/V wejsciowy przeplywa wyjsciowy prad przemienny iz. Jest on p wiekszy niz prad
lub w mS badz JlS. Wzmocnienie napieciowe ukladu o wspólnym emiterze wynosi
od lOz do 103. Uklad OE jest takze ukladem o duzym wzmocnieniu mocy.
Wzmacnia on wiec zarówno prad, jak i napiecie. iz = il.
sterujacy p·il (porównaj Jc =~p·JB) ~ \J)
W przypadku zastosowania tranzystora jako przelacznika elektronicznego
Na wejsciu wystepuje jednak takze napiecie wejsciowe Ul. Rezystancje wejsciowt!
spadek napiecia na przewodzacym zlaczu emiter-kolektor moze miec tylko mala
oblicza sie wówczas z napiecia Ul i pradu iz:
wartosc. To napiecie resztkowe emitera nazywa sie takze napieciem nasycenia
U CEna •. Zalezy ono w pewnym stopniu od przeplywajacego pradu i wynosi dla Ul Ul 1 Ul
tranzystorów krzemowych od okolo 0,1 do 0,3 V. Te mala strate napiecia nalezy Rlb = -.- = --o = _.-.-
Iz P·Zl P Zl
uwzglednic podczas pracy w warunkach przelaczania.
Zwiekszajac sterujace napiecie wejsciowe otrzymujemy wzrost pradu prze- (Indeks b przy Rlb oznacza konfiguracje OB); stosunek Ul/iI odpowiada
miennego kolektora. Wytwarza on duzy spadek napiecia na rezystancji ob- rózniczkowej rezystancji wejsciowej
ciazenia. W zwiazku z tym maleje napiecie Uz na zlaczu emiter-kolektor, co jest
szczególnie wyrazne w trybie przelaczania. Jezeli sterowanie odbywa sie za ~UBE

pomoca napiec sinusoidalnych, to dodatnia pólfala w obwodzie sterujacym rwe = ~IBE

wywoluje ujemna pólfale w obwodzie kolektora, tzn. nastepuje odwrócenie fazy.
Mówi sie wówczas o wzmacniaczu odwracajacym faze. gdyz napiecie przemienne U oznacza to samo co zmiana napiecia ~ U.
Dla konfiguracji OB nalezy wiec wartosc rezystancji wejsciowej wy-
znaczonej dla konfiguracji OE podzielic przez wspólczynnik wzmocnienia
Uklad o wspólnej bazie (OB) pradowego p. Daje to stosunkowo male wartosci rezystancji wynoszace tylko od
10 do 50 o.
W tego typu ukladzie (rysunek 1.5) baza sluzaca jako wspólna elektroda dla Prad sterujacy il jest, zgodnie z równaniem iz = p. il, o wiele mniejszy niz
wejscia i wyjscia laczy sie przez kondensator C z koncówka rezystancji prad obciazenia iz. Prad emitera il +iz jest równy pradowi kolektora + pqd
obciazenia. Kondensator dolaczony równolegle do napiecia roboczego najczes- bazy. Jest to wlasciwy prad wejsciowy w ukladzie o wspólnej bazie. Jest 011
ciej i tak sie juz w ukladzie znajduje. Zaleca sie przylaczenie dodatkowego wiekszy o wartosc pradu ib niz prad wyjsciowy ie= iz. Dlatego tez w tej
bezindukcyjnego kondensatora bezposrednio do tranzystora w celu odsprzeg- konfiguracji nie uzyskuje sie wzmocnienia pradowego, jest ono nawet nieco
niecia kilku stopni od siebie oraz zapewnienia dobrego przenoszenia dla wielkich mniejsze od 1 i wynosi
czestotliwosci.
(J.=--P
i2 P+l
Otrzymuje sie jednakze, podobnie jak w konfiguracji OE, duze wzmocnienie
U/I REB
RL U2 napieciowe, gdyz w zasadzie takze w ukladzie jak na rysunku 1.5 tranzystor jest
sterowany miedzy baza a emiterem i na obciazeniu w obwodzie kolektom
c Rys. 1.5. Uklad o wspólnej
tO +Ub i
bazie z obwodem bazy emitera
wystepuje wzmocnione napiecie. Podczas gdy w celu uzyskania warto~ci
rezystancji wejsciowej w konfiguracji OB wartosc rezystancji dla OE nalezalo
podzielic przez p, to wartosc rezystancji wyjsciowej otrzymuje sie mnozac jej
Obwód obciazenia z rysunku 1.5 stanowi polaczenie dodatniego bieguna wartosc dla OE przez p. Wynosi ona
napiecia zasilania przez rezystancje obciazenia i obszar kolektor-emiter z drugim
(ujemnym) bieguncm napiecia roboczego. Z tego powodu obwód obciazenia Rz b = p. wartosc rezystancji wyjsciowej w konfiguracji OE.
milsi zawierac 111 a 1:, rezyslancjy Rlin miydzy emiterem a ban!, aby nie naf;typowal Tym ~amym rezy~lancja wyjsciowa jest bardzo duza.

I Irll\~lllllll~,II l ~I
Uklad o wspólnej bazie i pojemnosci kolektor-baza
Nastepna zaleta konfiguracji OB jest to, ze wzmocnienie napieciowe utrzymuje
sie bez zmian az do bardzo wielkich czestotliwosci sygnalu. Przyczyna tego jest
brak oddzialywania pojemnosci ecb istniejacej w kazdym ukladzie tranzys-
torowym. Przypomnijmy, ze zlacze kolektor-baza jest spolaryzowane w kierun-
ku zaporowym i stanowi pewna pojemnosc, która w tym przypadku jest
dolaczona równolegle do rezystancji obciazenia RL (rysunek 1.6). Szkodliwy
wplyw tej pojemnosci jest w konfiguracji OB mniejszy niz w OE. Ponadto
w ukladzie o wspólnym emiterze pojemnosc kolektor-baza sprzega obwód
c z rózniczkowej rezystancji wejsciowej r obszaru baza-emiter i rezystancji R1,'
Rys. 1.6. Wewnetrzna
przyrzadów pomiarowych o malej rezystancji wejsciowei, W III~j I'lPONllh)tldllak
udaje sie w tranzy~torze, majacym przeciez mala wfll'losc l\.lzYNltlllCjiobszaru
baza-emiter, otrzymac duza impedancje wejsciowa? Napi\lcie robocz\.l jest jak
zwykle zmostkowane duza pojemnoscia. Kolektor znajduje sie wiec dla syg-
nalów przemiennych na potencjale masy. Tworzy on wspólna elektrode dla
obwodu wejsciowego oraz wyjsciowego i stad powstaje uklad o wspólnym
kolektorze. Rezystancja obciazenia znajduje sie w obwodzie emitera. Dlatego l\.lZ
prad sterujacy il i prad roboczy iz jednoczesnie przeplywaja przez te rezystancj"
obciazenia, przy czym czesc napiecia sterujacego zostaje stracona. Calkowilc
napiecie sterujace Ul jest doprowadzane do dzielnika napiecia, skladajacego si\l
Udzial w sterowaniu bierze jednak tylko czesc napiecia doprowadzonego do

: ?)< pojemnosc
kolektor-baza
tranzystora oznaczona jako ube. Wynosi ona

wyjsciowy z obwodem wejsciowym, a jej wplyw uwidacznia sie szczególnie przy
wielkich czestotliwosciach. Dlatego tez do wzmacniania sygnalów wielkiej
czestotliwosci lepiej nadaje sie konfiguracja OB pomimo malej rezystancji
wejsciowej. Radiotechnicy i technicy telewizyjni doskonale o tym wiedza majac
do czynienia z podzespolami strojeniowymi odbiorników UKF i telewizyjnych,
które· musza pracowac w zakresie czestotliwosci od 50 do 800 MHz.
Przy wzroscie napiecia wejsciowego Ul w ukladzie z rysunku 1.5 spadek
napiecia Uz na rezystancji obciazenia wzrasta w tym samym kierunku. Nie
nastepuje wiec odwrócenie fazy. Napiecie wyjsciowe jest w fazie z napieciem
wejsciowym.
Uklad o wspólnym kolektorze (wtórnik emiterowy)
Na rysunku 1.7 przedstawiono uklad o wspólnym kolektorze (OC), a na rysunku
1.8 podobny uklad, ale nieco zmodyfikowany. Jest on uzyteczny w elektronice
przemyslowej jako transformator impedancji sluzacy do dopasowywania wiel-
Ube = Ul -URL
Gdy napIeCIe sterujace wzrosnie, to spowoduje ono takze wzrost pradll
obciazenia iz. Wskutek tego zwiekszy sie spadek napiecia uR na rezysla IIcji
obciazenia, co z kolei ponownie zmniejszy wartosc napiecia steru1acego dzialaj:)-
cego miedzy baza a emiterem. Wzrost napiecia sterujacego nie wywiera zatem
zadnego wplywu tak, jakby w obwodzie sterujacym znajdowala sie duza
rezystancja. Dlatego impedancja wejsciowa w ukladzie o wspólnym koleklorz\.l
jest bardzo duza pomimo malej rezystancji obciazenia RL; wynosi ona
Rl~f3'RL
W przypadku kaskadowego polaczenia kilku takich stopni uzyskuje sie warlosci
dochodzace do kilku MQ. Napiecie sterujace musi byc sila rzeczy wyzsze niz
napiecie wyjsciowe uz, które wystepuje tylko na czesci RL wspomnian\.lgo
dzielnika napiecia. Dlatego nie otrzymuje sie wzmocnienia napieciowego, a tylkll
wzmocnienie pradowe po\\'iekszone f3 razy. Duzy prad wyjsciowy iz przy malYIl1
napieciu wyjsciowym Uz oznacza jednak mala rezystancje wyjsciowa
R z-
_~~ ~ RL
iz f3

kooporowych zródel napiec mierzonych, które nie moga byc dolaczane do Majac duza rezystancje wejsciowa i mala rezystancje wyjsciowa mozna wil.l1ko
oporowe zródla sygnalów dopasowywac do malooporowych odbiorników. Sl:,d
wlasnie pochodzi nazwa transformatora impedancji. Przy wzroscie napil,:cill
~lcl wejsciowego rosnie równiez spadek napiecia na rezystancji obciazenia i tytli
.!.L~+Ub
~ I
samym napiecie wyjsciowe. A zatem napiecie wejsciowe i wyjsciowe S"lw fazie,
lUt Ubel
UA'~ RL Q l
iz lUl
Poniewaz napiecie wyjsciowe jest pobierane z emitera, to uklad taki nazywa si\'
takze wtórnikiem emiterowym. Nazwy tej nie nalezy jednak mylic z ukladclll
Rys. 1.7. Uklad o wspólnym Rys. 1.8. Zasada o wspólnym emiterze (OE) przedstawionym na rysunku 1.4.
kolek t()l'ZC lub wtórnik dzialania wtórnika Zjawisko zmniejszania sie napiecia sterujacego miedzy baz'l a cmil\.lrCIII
cmilllrowy 'I, rczyslancj~, emiterowego wskutek wzrostu pradu plynacego przez obciazenie daje o sobie znac równic'l,
w OhWlld',II\ 1'lIlilom
w innych okolicznosciach, np. przy wahaniach napi\lcia zasilani:1. .Jczeli pod
wplywem wzrostu napiecia sieciowego zwiekszy sie prad emitera, to zmaleje Przedstawienie tranzystora w postaci czwórnika
róznica napiec miedzy emiterem a baza, a potencjal bazy zblizy sie do potencjalu
emitera. Przeciwdziala to wzrostowi pradu. Prad emitera zwiekszy sie w bardzo Na rysunku 1.10 uklad zastepczy tranzystora przedstawiono jako czwórnik.
niewielkim stopniu, gdyz jest on stabilizowany przez oddzialywanie rezystancji Zamiast admitancji przejsciowej S podano tutaj nachylenie wewnetrzne (/",.
obciazenia na obwód emitera. Zródlo napiecia przemiennego przedstawiono za pomoca uznanego miydzy
narodowo symbolu w postaci dwóch sprzezonych okregów. Uklad odnosi si~ do
konfiguracji OB.
Czestotliwosc graniczna lub maksymalna czestotliwosc przenoszenia
, ,o[
rbb' ,
w, postaci czwórnika Rys. 1.10. Uklad
Przy wzmacnianiu sygnalów o wielkich czestotliwosciach za pomoca tranzys- B C
fo zastepczy przedstawiony
torów nalezy uwzglednic dwie nastepujace wlasciwosci: rb't
• zmniejszanie sie wzmocnienia,
• wplyw napiecia wyjsciowego na wejsciowe.

Uklad zastepczy tranzystora Rezystancja rozproszona bazy i wielkie czestotliwosci

O wlasciwosciach tranzystorów w zakresie wielkich czestotliwosci mozna
wnioskowac na podstawie ukladu zastepczego. Zawiera on polaczenie z wewne-
trzna baza (b ') znajdujaca sie za rezystancja rozproszenia bazy rw' Rezystancja
rozproszenia bazy stanowi rezystancje bardzo cienkiej warstwy bazy. Prad bazy
musi pokonac te rezystancje, aby wypelnic cale zlacze p-n. Powstaje przy tym
spadek napiecia, który jest równowazny pewnej rezystancji przed zlaczem p-n,
tzn. przed punktem b'.
.------
./ ./ ..•..•.
Przy wielkich czestotliwosciach rezystancja rozproszona bazy rw wraz z trzelllll
pojemnosciami wewnetrznymi ukladu zastepczego z rysunku .1.11 tworzy
dzielnik napiecia, który wplywa ujemnie na wzmocnienie sygnalów o lyd\
czestotliwosciach. Z tego wzgledu napiecie wyjsciowe w zakresie wiclkit:h
czestotliwosci musi malec. Jednak w tranzystorach nie podaje sie zaleznost:i
napiecia wyjsciowego od czestotliwosci, lecz zaleznosc wzmocnienia, rysunuk
1.12. Jest ono dla duzych czestotliwosci mniejsze w porównaniu ze wspókzyn~
nikiem wzmocnienia pradowego p. Podobnie jak w przypadku filtrów dolno~
przepustowych RC, wzmocnienie przy czestotliwosci granicznej spada o 3 d B do

/ "-

0,7 wartosci dla p. Czestotliwosc graniczna nie oznacza jednak, ze tram~y~t(lf

I "-
\
c
/rb'c \ fi 100

I rbb' \ lfilIe
.~ 10
CCt' ~ I
B \ I .~ I
Vbe / I
~ 1
\ / / rbD Cb'c ~
T

I
I
./ /
"-
~
"-
..•..•.
--
E
/
Rys. 1.9. Wewnetrzny
uklad zastepczy
tranzystora ~T::
Rys. 1.11. Uproszczony
10!

l9
1011kHz!

f1 f-
Rys. 1.12. Spadek wzmocnienia.
J "' lJHHz

uklad zastepczy tranzystora przy niewielkich czestotliwosciach

Miedzy punktem h' a wyprowadzeniem emitera znajduje sie rezystancja
przewodzenia rbe oraz pojemnosc warstwy zaporowej Che' Takze miedzy
powyzej tej czestotliwosci staje sie w ogóle nieprzydatny, mniejsze jest jedyni
emiterem a kolektorem wystepuje rezystancja i pojemnosc. Równolegle do nich
jego wzmocnienie. Wzmocnienie maleje sukcesywnie ze wzrostem czestotliwosd
umieszcza sie zródlo napiecia przemiennego, które podczas wzmacniania
o 6 dB na oktawe. Czestotliwosc, przy której wzmocnienie spada do wartost:i I.
generuje prad przemienny kolektora o wartosci równej S' Ul' Wielkosc S to
tzn. gdy tranzystor rzeczywiscie przestaje juz wzmacniac, nazywa sie maksYI1l11I~
admitacja przejsciowa w ukladzie o wspólnym emiterze podawana w mA/V.
na czestotliwoscia przenoszenia fr' Obowiazuje dla niej nastepujaca zaleznos"'
1I0raz pr.,du przez napiecie daje konduktancje. Dlatego admitancje przejsciowa
l ranzy~tOl'II (l'l.II;It:zasie równiez symbolem gili - nachylenie wewnetrzne. Ir ~.f;,·11

/(.
Podobnie jak w filtrach dolnoprzepustowych RC, tak i tutaj pojawia sie przy Na rysunku 1.14 mikroamperomierz oraz slrzlllku przy l1upivciu u
wielkich czestotliwosciach przesuniecie fazowe napiecia wyjsciowego w stosunku wskazuja, jak nalezy rozumiec te admitancje. Gdybysmy do :tacisków wyj-
do napiecia wejsciowego, dochodzace do 90°. sciowych doprowadzili z zewnatrz napiecie przemienne to wówczas w ob-
1.12,

wodzie wejsciowym pojawilby sie prad i1• Poniewaz prad ten jest zalezny glówni"
Uklad o wspólnej bazie (OB) w zakresie wielkich czestotliwosci
Rys. 1.14. Oddzialywanie
W konfiguracji OB rezystancja rozproszona bazy rw nie jest wlaczona szerego- wsteczne napiecia
wo, lecz stanowi galaz poprzeczna. Razem z pojemnoscia wewnetrzna tworzy rz_uz wyjsciowego na obwód
ona filtr górnoprzepustowy. Dlatego czestotliwosc graniczna f,
ukladu o wspól- wejsciowy

nej bazie jest znacznie wieksza niz czestotliwosc granicznajp ukladu o wspólnym
emiterze i wynosi od pojemnosci sprzezenia zwrotnego, jego wartosc rosnie wraz z czestotliwosci:-!
napiecia Wartosc pojemnosci sprzezenia zwrotnego zalezy od warunków
1.12'

fa ~ f3"fp
pracy tranzystora, gdyz jest to pojemnosc warstwy zaporowej zlacza ba-
Wlasciwosc wzmacniania przez uklad OB az do bardzo wielkich czestotliwosci za-kolektor. Pojemnosc tajest tym mniejsza, im wyzsze jest napiecie polaryzacji,
sygnalowych opisano przy objasnianiu rysunku 1.6. tzn. napiecie robocze tranzystora.

Cee

E c 1.2. Uklady podstawowe w praktyce

Rys. 1.13. Wewnetrzny
be u be uklad zastepczy tranzystora Glówne wlasciwosci trzech ukladów podstawowych
B C " "c'
Ó"rbb' B w konfiguracji o wspólnej
bazie W tablicy 1.1 zestawiono opisane juz glówne wlasciwosci trzech podstawowych
ukladów polaczen tranzystorów bipolarnych. Kto zapamieta te zaleznosci,
bedzie mógl przewidywac dzialanie wielostopniowych wzmacniaczy tranzys-
Sprzezenia zwrotne
torowych. Inzynier konstruktor potrzebuje jednak dokladniejszych danych,
We wzmacniaczach tranzystorowych wystepuje niepozadany wplyw napiecia Tablil:III.1
kolektora na obwód bazy. Przyczyna tego jest czlon RC, tzn. równolegle Wlasciwosci podstawowych ukladów polaczen tranzystorów bipolarnych
p OE
polaczenie C/'c i r/,c (na rysunku 1.10). Odnosi sie to szczególnie do ukladu (1,=--
wzmocnienia pradowego y=P+1
mala
OB
duza
nieco
102-7-103
nieco
102
(l/P)
P
P~~.fP
O" OC
10-7-200
0°
10-7-200
l/P
frx~pxf ii
20
50 10-7-200
mala
1800
mniejsze
xx-7-103 Q-7-10
102
103
obciazenia
xmniejsze
xfpwartosc
wartosc -7-103
-7-104
Q-7-50
rezystacja
rezystancja
(wspólna
(wspólny dla
baza) dlakQI
kolektor)
p
nobcill:l:ollin P+1
o wspólnym emiterze, gdyz w konfiguracji OB napieciowe
Wzmocnienie
graniczna czlon(wspólny
ten jestemiter)
Rezystancja równolegly
wejsciowa de,ukladu
wyjsciowa niz 1 OE
ukladu OE wyjsciowego pradowe
wzmocnieniaUklad
Przesuniecie
Czestotliwosc
Wzmocnienie
Zwarciowy fazy napiecia
Rzeczywiscie
mocy
wspólczynnik uzyskiwane
wyjscia (porównaj rysunek 1.6) i dlatego nie moze wplywac na wejscie.
W uproszczonym ukladzie zastepczym (rysunek 1.14) rezystancja oraz pojem-
nosc sprzezenia zwrotnego sa zaznaczone jako Csz i Rsz' Rezystancje sprzezenia
zwrotnego mozna najczesciej pominac, jest ona bowiem bardzo duza - uwarun-
kowana mala wartoscia pradu resztkowego plynacego przez spolaryzowane
zaporowo zlacze baza-kolektor tranzystora krzemowego. Przy wiekszych czes-
totliwosciach zaczyna sie zaznaczac wplyw reaktancji pojemnosci sprzezenia
zwrotnego. Przez te pojemnosc napiecie wyjsciowe przedostaje sie z powrotem
do obwodu wejsciowego. Napiecie to pod wplywem dzialania filtru dolno-
przepustowego jest przesuniete w fazie - w ukladzie o wspólnym emiterze
o 180°. Miara sprzezenia zwrotnego jest prad i1, który powstalby w obwodzie
wejsciowym, gdyby do obwodu wyjsciowego doprowadzic napiecie Stosunek
1.12,

i.lu2 nazywa sie zwarciowa admitancja zwrotna i oznacza jako Yr lub Y12
'I
'vI,.
II,
dla Ul =O

19
I H
 które mozna znalezc w literaturze fachowej lub w katalogach. Zaczerpnieto tranzystora jest stosunkowó'ma.la. M IIsimy SililI' pll rni\,t 111\'Ij'/li,Cli' hfllll {,IlIIII'1
z nich takze parametr Y12 jako oznaczenie zwarciowej admitancji zwrotnej. stanowi diode spolaryzowana w kicrunku PJ'Zl'WOl\'I,l'II111 ()/lIil\ 1,11lu IIHd"
Najwazniejsze parametry podstawowe powtórzono w tablicy 1.2 w powiazaniu wartosc rezystancji - w dodatku zaleznej od napi~dtl I tClllpcJ'lIluJ'Y.L'lcznic
z odpowiednimi parametrami czwórnikowymi. z rezystorem R1 tworzy ona dzielnik napiecia. Zmiany napi~cia zasilania lub
Tablica 1.2 temperatury zlacza wplywalyby na zmiane podzialu napiecia i tym samym
Parametry tranzystorów przesuwaly punkt pracy.
i2 il
i2
Ul .
Nazwa h11
h12 == ----;-
odwrotnosc- dla
h22 Równanie dla U2L=
dla1122
Ul
11 ==O
O
\O
czwórnikowe pS
Symbol
r2
h21 =- dla U2
u2
UlU2 = O
11
11

Dzielnik napiecia ustalajacy punkt pracy

Ze wzgledu na niebezpieczenstwo zbyt duzego wzrostu pradu kolektora nil.l

mozna poprzestac na nie stalej rezystancji rbe, lecz zgodnie z rysunkiem 1.16
nalezy dolaczyc malooporowy zewnetrzny dzielnik napiecia RdR2' Wówczas
równolegla do R2 rezystancja wejsciowa tranzystora nie bedzie wywierala
wiekszego wplywu. Jednakze rezystancja R2 tez nie moze byc za mala, gdy:i,
zbytnio obciazalaby zródlo napieciowego sygnalu wejsciowego Ul' Zasada
projektowania jest nastepujaca. Prad plynacy przez dzielnik napiecia R I/I<
powinien byc 5 do 10 razy wiekszy niz prad bazy. Z odczepu dzielnika napiycia
odprowadza sie spoczynkowy prad bazy sluzacy do ustalania punktu pracy.

il = O oznacza, ze wejscie jest otwarte i nie moze plynac zaden prad.

+Ub

Ul = O oznacza, ze zaciski wejsciowe sa polaczone, tzn. zwarte. Na zaciskach tych nie panuje Il,
c,
napiecie, ale moze plynac prad, np. podczas pomiaru zwarciowej admitancji zwrotnej zgodnie
z rysunkiem 1.14. Mikroamperomierz powinien jednak odznaczac sie bardzo mala rezystan-
cja tak, aby w przyblizeniu plynal prad zwarciowy.
r Rys. 1.16. Ustalanie punktu
pracy za pomoca dzielnika
napiecia i rezystora w obwodzie
tO emitera
To samo dotyczy równiez zacisków wyjsciowych. Szczególne tablice
symboli oraz równan czwórnik owych mozna znalezc w katalogach producentów
przyrzadów pólprzewodnikowych. Kazdy zainteresowany powinien posiadac Punkt pracy okresla sie jednak nie na podstawie wartosci pradu, lecz 1111

taki katalog, którego rocznik i firma nie maja zreszta wiekszego znaczenia.
Ustalanie punktu pracy za pomoca szeregowego rezystora
Okreslona wartosc pradu kolektora tranzystora nalezy ustalic zarówno w trybie
pracy jako przelacznik, jak i wzmacniacz analogowy (wzmacniacza sygnalu
wejsciowego). Ustalenie to nastepuje przez doprowadzenie odpowiedniego
pradu spoczynkowego bazy, który decyduje o polozeniu punktu pracy w polu
charakterystyk statycznych. Ten prad bazy mozna by zgodnie z rysunkiem 1.15
doprowadzic przez rezystor szeregowy o duzej wartosci R1 ze zródla napiecia
zasilania UB' Sposób ten ma jednak wade: wejsciowa rezystancja wewnetrzna rbe
+Ub
Hl
Rys. 1.15. Ustalanie
U2
podstawie odpowiadajacego mu napiecia U BE miedzy baza a emiterem. J(x!lIllk
dzielnik napiecia nie kompensuje calkowicie wplywów temperatury. Jezeli pod
wplywem wzrostu temperatury zlacza p-n wzrosnie prad bazy, to zwi~kszy Si\l
równiez prad kolektora, gdyz jest on zwiazany z pradem bazy przez zwarci()wy
wspólczynnik wzrrioc~ienia pradowego. W celu niedopuszczenia do nadmicJ'
nego wzrostu pradu kolektora w obwód emitera, zgodnie z rysunkiem 1.1(),
wlacza sie rezystancje RE' Wówczas prad emitera, praktycznie równy pr:,dowi
kolektora, wywoluje na nim spadek napiecia U E dzialajacy jednoczl.lsnk
w obwodzie bazy. Napiecie na rezystancji R2 wynosi zatem:
U R2 = U BE + UE lub U BE = U R2 - UE
Jezeli z jakiegokolwiek powodu wzrosnie prad kolektora, to WzrOSllI1
równiez i napiecie UE' Wskutek tego zmaleje czynne napiecie U 81, mi~dzy baZI'
a emiterem. Zlacze emiter-baza nie moze przepuscic wiecej pradu, co przl.lciw
dziala zwiekszeniu sie pradu w obwodzie wyjsciowym. Wzrost pradu kolt:kl()l'1I

r rJllnktu pracy za pomoca zostaje automatycznie zahamowany. Zjawisko to zostalo juz wyjasnionc przy
n:zystora szcrcgowcgo pisywanillukladu o wspólnym kolektorze z rysunku 1.9.lJwyualnia si~ ono IYIlI

.10
bardziej, im wieksza jest rezystancja w obwodzie emitera. Jednakze wskutek tego
zawsze traci sie czesc napiecia roboczego. Z tego wzgledu maksymalna wartosc
rezystancji w obwodzie emitera dobiera sie tak, aby wystepujacy na niej spadek
napiecia nie przekraczal 10% napiecia zasilania. Mozna równiez przewidziec
wyzsze napiecie zasilajace. Dla sygnalu rezystancja w obwodzie emitera jest
zmostkowana duzym kondensatorem elektrolitycznym tak, by nie powstalo
ujemne sprzezenie zwrotne, które mogloby obnizyc wzmocnienie.
Uklad przedstawiony na rysunku 1.16 stanowi wzmacniacz napiecia
przemiennego. Kondensatory sprzegajace Cl i C3 izoluja stopien poprzedzajacy
i nastepujacy przed dostaniem sie do nich stalego napiecia roboczego. Poniewaz
kondensatory te w polaczeniu z rezystorami dzialaja jak filtry górnoprzepus-
towe, ich pojemnosci nalezy wybrac tak duze, by najmniejsze z przenoszonych
czestotliwosci sygnalowych nie zostaly stlumione.
Dzielnik napiecia bazy z kompensacja temperaturowa
W celu polepszenia stabilizacji temperaturowej w tranzystorach mocy do dolnej
czesci dzielnika napiecia wprowadza sie, zgodnie z rysunkiem 1.17, rezystor
o rezystancji zaleznej od temperatury, czyli tzw. termistor (tutaj NTC). Przy
+Ub
,f,
Rys. 1.17. Stabilizacja punktu
pracy za pomoca termistora
Hi o ujemnym wspólczynniku
HJ temperaturowym rezystancji
NTCIIKE
tO (NTC)
wzroscie temperatury otoczenia jego rezystancja maleje, wskutek czego napiecie
bazy zbliza sie bardziej do potencjalu emitera, co zapobiega wzrostowi pradu
kolektora. Rezystory Rz i R3 tak dobrano, by nastepowala prawidlowa
kompensacja. Dokladnie ustala sie ja podczas pracy za pomoca rezystora
nastawnego R3.
Tranzystor jako przelacznik
Na rysunku 1.18 przedstawiono w duzym uproszczeniu zasade dzialania
przelacznika tranzystorowego sluzacego do uruchamiania przekaznika. Przy
Rys. 1.18. Tranzystor
jako sterowany
pr?:d!c:t.n i k
zwartym laczniku sterujacym SI baza ma putencjal l:1llitl:l'a. Tranzystor jest
zablokowany i nie plynie prad kolektora. Po rozwarciu lacznika SI napiecie ba/,y
zbliza sie do potencjalu kolektora. Baza zostanie wysterowana i tranzystor
zacznie przewodzic, tzn. tak sie przelaczy, jak gdyby zostal zwarty mechaniczny
przelacznik S2. Poplynie prad przez przekaznik, który za pomoca swoid\
kontaktów silnopradowych bedzie mógl uruchomic silnIki lub inne podzespo·ly
elektryczne. Jako lacznik SI moze sluzyc takze inny przyrzad elektroniczny, np.
dioda przelaczajaca. Baze mozna równiez sterowac impulsem przelaczaj::!cYIll
o odpowiedniej polaryzacji. Równolegle do uzwojenia przekaznika na!c:i,y
dolaczyc diode gaszaca·
Wzmacniacze z tranzystorami polowymi
Tranzystory polowe jako przyrzady wzmacmajace maja takie same uklady
zastepcze i parametry czwórnikowe jak tranzystory bipolarne. Rozróznia siy
wiec uklady o wspólnym zródle OS, wspólnej bramce OG i wspólnym drenie Ol)
w zaleznosci od tego, która elektroda jest polaczona ze wspólnym przewodl:lII
odniesienia. Aby uniknac nieporozumien, nalezy odrózniac uklad o wspólnej
bramce od ukladu bramkowego, który w technice cyfrowej spelnia zupelnie inn:,
funkcje. W praktyce uklad o wspólnej bramce stosuje sie rzadko, gdyz du:i,a
rezystancja wejsciowa tranzystora polowego nie jest w nim w ogóle wykorzys-
tana. W takim przypadku stosuje sie raczej konwencjonalny tranzystor w k{ln-
figuracji OB. Uklad o wspólnym drenie jest analogiczny do wtórnika emiterowe-
go i dlatego nazywa sie go takze wtórnikiem zródlowym.
Uklad o wspólnym zródle
Na rysunku 1.19 przedstawiono tranzystor MOSFET w ukladzie o wspólnYIII
zródle. W tranzystorze polowy1p. napiecie polaryzacji bramki mozna wytwar:t',w'·
na rezystorze Rs w obwodzie zródla i odprowadzac przez wielkooporowy
rezystor uplywowy RG. Rezystor w doprowadzeniu zródla spelnia jednoczcsnie
zadanie stabilizacji kompensujacej wahania pradu (porównaj rysunek 1.15).
Wzmocnienie napieciowe wynosi
~ = Gu ~ gm'RL
Ul
B
~ Nl~
U2
Ul NG Rys. 1.19. Tranzystor
polowy w ukladzie
o wspólnym hódll:
1:\
 i jest wieksze niz 1. Wewnetrzna rezystancja wejsciowa tranzystora polowego Uklad o wspólnej bramce
jest tak duza (od 1012 do 1014 n), ze czynna rezystancja wejsciowa stopnia
wzmacniajacego zalezy wylacznie od rezystancji uplywowej w obwodzie bramki Jak juz wspomniano, uklad ten rzadko wykorzystuje si~ w c1cktml1lce przclllYs
RG• Jej wartosc wybiera sie od 1 do 30 Mn.
lowej. Na rysunku 1.21 przedstawiono bardzo uproszczony jego schelllllt
zasadniczy.
Konduktancja przejsciowa gm w tranzystorach MOFSET wynosi zaleznie
od typu od 3 mA/Y do kilku A/V. Pojemnosc sprzezenia zwrotnego w tranzys-
torach na duze czestotliwosci wynosi tylko kilka dziesiatych czesci pF, ale
w tranzystorach SIPMOS1) kilka nF. Dlatego tez tranzystory polowe wzmac-
niaja az do bardzo wielkich czestotliwosci. Stosuje sie je chetnie w stopniach
wejsciowych odbiorników UKF i odbiorników telewizyjnych. Tranzystory
t13JD
Ul

y G
RL

~--i
U2
Rys. 1.21. Tranzystor polowy
w ukladzie o wspólnej bramce

SIPMOS wykorzystuje sie glównie jako przelaczniki i trzeba je sterowac ze
zródla o malej impedancji.
Uklad o wspólnym drenie
Uklad ten ma takie same wlasciwosci transformowania impedancji jak uklad
o wspólnym kolektorze (wtórnik emiterowy), ale jego wejscie moze miec jeszcze
wieksza rezystancje. Z tego wzgledu uklad ten nadaje sie bardzo dobrze do
stosowania w tzw. wzmacniaczach ladunkowych albo elektrometrycznych,
Wzmacniacz szeroko pasmowy w ukladzie o wspólnym zródle
Na rysunku 1.22 przedstawiono trójstopniowy wzmacniacz malej czestotliwosci
z tranzystorami polowymi. Bezposrednie sprzezenie oraz male rezystancjtl
obciazenia zapewniaja równomierna charakterystyke czestotliwosciowa· Rezys-
tor o wartosci 20 Mn doprowadza czesc napiecia wyjsciowego z powrotem do
wejscia. Jego znaczenie opisano w rozdziale dotyczacym ujemnego sprzezenia
3" 2N3608
-15V

uzywanych w elektronicznej technice pomiarowej. Za ich pomoca mozna

·Ub Rys. 1.22. Przed wzmacniacz malej

6 D czestotliwosci z trzema
o-l S tranzystorami polowymi
u/ fiG
'l--o
fis-fiL u2 Rys. 1.20. Tranzystor polowy
o wspólnym drenie zwrotnego. Rezystor ten zapewnia takze, ze bramka pierwszego tranzysloJ'll
polowego otrzymuje okreslone stale napiecie polaryzacji. Uklad ten stanowi
stwierdzic obecnosc minimalnych ladunków elektrycznych, powstajacych w wy- podstawe trój stopniowego wzmacniacza scalonego, w którym trzy tranzystory
niku mechanicznych naprezen w krysztalach kwarcu. W naj prostszym przypad- i cztery rezystory umieszczono na wspólnej plytce krzemowej. Rezystancjll
ku rezystor Rs, sluzacy do wytwarzania napiecia polaryzacji bramki, wykorzys- wejsciowa wzmacniacza wynosi 20 Mn, dzieki czemu moze on wspólpracowlll'
tuje sie jako obciazenie RL' Wzmocnienie napieciowe podobnie jak we wtórniku z wielkooporowymi zródlami napiecia.
emiterowym jest nieco mniejsze niz 1, ale za to wyjscie jest bardzo malooporowe.
1
R2~-gm Tranzystor polowy jako stopien sterujacy

Równolegle do niego jest dolaczona tylko rezystancja, Rs badz RL• Przy Uklad z rysunku 1.23 przedstawia dwustopniowy wzmacniacz z tranzystorem
konduktancji przejsciowej (transkoduktancji) gm = 4 mA/Y rezystancja wyj- polowym na wejsciu i tranzystorem mocy na wyjsciu. Drugi tranzystor prat:uj"
sciowa wynosi 250 n. Wazn.e jest to, ze w ukladzie o wspólnym drenie pojemnosc
wejsciowa jest znacznie mniejsza niz w ukladzie o wspólnym zródle. Ze wzgledu
na mala rezystancje wyjsciowa oraz na mala pojemnosc wlasna wtórnik
zródlowy nadaje sie bardzo dobrze jako stopien wejsciowy do oscylografów r
i woltomierzy elektronicznych.
I) Irall/,yslPr polowy mocy firmy SiCI11ClIs.
L
We
Rys. 1.23. Stopieó kOlicowy
7. tranzystorcm
w stoplliu
polowym
stcruj:lcyrn

)"
 jako wtórnik emiterowy. Moc wyjsciowa zalezy .od typu zastosowanego
tranzystora T2. Jest ona jednak ograniczona pradem bazy dostarczanym przez
tranzystor TJ. Zastosowanie kolejno tranzystorów p-n-p i n-p-n znacznie
upraszcza uklad. Równiez tutaj za pomoca rezystora 20 MO czesc napiecia
wyjsciowego jest doprowadzana do wejscia. Nazwa stopien sterujacy oznacza
stopien wzmocnienia poprzedzajacy stopien koncowy mocy.
Woltomierz z tranzystorem polowym
Na rysunku 1.24 przedstawiono prosty uklad z tranzystorem polowym, sluzacy
do pomiaru malych napiec stalych. Prad drenu ma przebieg, zgodnie z rysunkiem
1.25, proporcjonalny do przylozonego napiecia wejsciowego. Rezystancja wejs-
ciowa ukladu jest bardzo duza. Nie jest wiec pobierany prawie zaden prad ze
zródla napiecia mierzonego. Pomimo to za pomoca przyrzadu 0,5 mA o stosun-
kowo malej dokladnosci mozna mierzyc napiecia stale w zakresie od - 4 do
+4 V. Charakterystyki w temperaturach od 20°C do 60°C przebiegaja przy tym
prawie identycznie. Niekorzystne jest jedynie polozenie zera w srodku.
Aby stlumic prad spoczynkowy przy otwartych zaciskach wejsciowych,
mozna zastosowac uklad mostkowy przedstawiony na rysunku 1.26. Jedna galaz
tego mostka jest utworzona przez obszar zródlo-dren tranzystora polowego.
Rezystory R2, R4, Rs, i R6 stanowia pozostale galezie mostka. Mostek i tym
samym przyrzad równowazy sie za pomoca rezystora Rs' Potencjometr R6 sluzy
do ustalania punktu pracy bramki. W zrównowazonym mostku odczep poten-
cjometru R6 ma nizszy potencjal od elektrody zródla. W ukladzie tym pelne
+20·C
+60·C
+ 12V
wychylenie uzyskuje sie jedynie przy napieciu wejsciowym 0,3 V. Zakres
pomiarowy mozna nastawiac rezystorem R6.
Zalety tranzystorów polowych w ukladzie wzmacniaczy
Juz wielokrotnie uprzednio zwrócono uwage na bardzo duza rezystancje
wejsciowa. Tranzystory polowe odznaczaja sie ponadto wiekszym zakresem
wysterowania i mniejszymi znieksztalceniami niz tranzystory bipolarne. Oprócz
tego szumy wlasne sa mniejsze, tzn. nawet przy bardzo duzym wzmocnieniu
wystepuje mniej wewnetrznych napiec zaklócajacych. Wszystko to sprawia, ze
tranzystory polowe nadaja sie m.in. do wzmacniania bardzo malych napiec
wejsciowych i duzych czestotliwosci.
1.3. Stopnie wejsciowe z tranzystorami
Wzmacniacz pomiarowy napiecia stalego
W celu elektronicznego rejestrowania wolnych przebiegów, np. zmian tem-
peratury, cisnienia lub naprezen zginajacych, przetwarza sie je najpierw na wolno
zmieniajace sie napiecia stale. Przy ich wzmacnianiu nie wolno na drodze
przechodzenia sygnalu uzywac zadnych elementów o wlasciwosciach filtrów
górnoprzepustowych, tzn. pojemnosci. Dlatego tez elektroniczne wzmacniacze
pomiarowe konstruuje sie tak, by wyjscie jednego stopnia mozna bylo bezpo-
srednio polaczyc z wejsciem stopnia nastepnego bez wprowadzania zmian
napiecia roboczego. Jednoczesnie sprzezone bezposrednio, tzn. galwanicznie,
wzmacniacze pradu stalego mozna równiez, w odpowiednim ukladzie, stosowaC
do wzmacniania napiec przemiennych wielkiej czestotliwosci o mozliwie szero-
kim zakresie.

Stopien wejsciowy z dwoma tranzystorami

1 2 3 il
OV
Uwe- W ukladzie prostego wzmacniacza napiecia stalego, przedstawionym na rysunku
Rys. 1.24. Prosty uklad Rys. 1.25. Charakterystyka 1.27, stopien wejsciowy sklada sie z dwóch tranzystorów TJ i T2 ze wspólna
woltomierza z tranzystorem ukladu z rys. 1.24
polowym rezystancja REE w obwodach emiterów. Mierzone napiecia odprowadza sie do

Ustawiellie zera
Rys. 1.26. Uklad z tranzystorem Rys. 1.27. Stopien wejsciowy
Re/OkG
Polaryzacja (J polowym wlaczonym w gah,z wzmacniacza pomiarowego napi\)cia
--<l mostka w celu zrównowazenia
OV stalego. Niezbyl trafnie uklad len CZ\)sIO
pr~ldu srwczynkowego nilzywa si<;w~.lI1aCllillC~.cm róir,nicowYIII

'1(,
bazy tranzystora przez rezystor szeregowy R1, który uniezaleznia obwód
wejsciowy od rezystancji przewodzenia zlacza emiter-baza. Tranzystor TI
z rezystorem REE w obwodzie emitera pracuje jako wtórnik emiterowy, tzn.
w konfiguracji OC, jego rezystancja wejsciowa jest wiec bardzo duza (porównaj
tablice 1.1). Kolektor laczy sie bezposrednio z napieciem zasilania, które dla
pradu przemiennego stanowi tym samym potencjal zerowy. Zmiany napiecia na
rezystancji w obwodzie emitera TI steruja tranzystor T2 pracujacy w kon-
figuracji OB. Rezystor R2 nie ma dla sygnalu napieciowego zadnego znaczenia.
Odpowiada on jedynie rezystorowi R1 i sluzy do symetryzacji ukladu. Uklad
o wspólnej bazie jest sprzezony bezposrednio, a dzieki swej malej rezystancji
wejsciowej jest dobrze dopasowany do rezystancji wyjsciowej tranzystora TI.
Wzmocnione napiecie uzyskuje sie na rezystorze Re w obwodzie kolektora
tranzystora T2. Tranzystor T3 sluzy jako transformator impedancji.
Napiecie zasilania jest pobierane z dwóch polaczonych szeregowo zródel po
12 V kazde. Napiecie polaryzacji baz obydwu tranzystorów T1 i T2 otrzymuje sie
z napiecia 12 V minus spadek napiecia na rezystancji REE w obwodach emiterów.
Punkt pracy bazy tranzystora T3 ustala sie za pomoca rezystancji Re w obwodzie
kolektora T2. Obydwa rezystory w obwodach emiterów stabilizuja uklad przy
zmianach napiecia zasilania i temperatury.
Stopien wejsciowy w ukladzie mostkowym (wzmacniacz róznicowy)
Jeszcze lepsza stabilizacje uzyskuje sie w ukladzie mostkowym przedstawionym
na rysunku 1.28. Jak wiadomo, mostek rezystancyjny pozostaje w równowadze
nawet wtedy, gdy zmienia sie napiecie zasilania. Pozostanie on zrównowazony
takze wtedy, gdy dwa sasiadujace rezystory ogrzeja sie w taki sposób, ze ich
rezystancje zmienia sie o ten sam wspólczynnik. Dlatego tego rodzaju wzmac-
niacze napiecia stalego maja jednakowe tranzystory i rezystory umieszczone
mozliwie blisko siebie tak, by podlegaly takim samym zmianom temperatury.
1
(/wel
o~
l/we2
2 Rys. 1.28. Stopien wejsciowy
w ukladzie mostkowym
1 Ub (wzmacniacz róznicowy)
Obydwa tranzystory, przedstawione na rysunku 1.28, wraz ze swoimi rezys-
torami w obwodzie kolektora tworza taki wlasnie uklad mostkowy. Napiecie
wyjsciowe uwy w zrównowazonym mostku wynosi O i nie zmienia sie przy
mianach napiecia zasilania. Ponadto wspólny rezystor REE w obwodach
emiterów dodatkowo stabilizuje prady zerowe kolektora, podobnie jak w przy-
padku wt{)J'lIikllemiterowego. Im wieksza zastosuje sie rezystancje w obwodach
crnilcJ'ów. tYli' h-psza bedzie stabilizacja. Powodowany nia spadek napiecia
H ,I l'Ii'kl"",II,,,
kompensuje sie przez podwyzszenie wartosci napic;;cia zasilania. Jak wynika
z rysunku 1.27, napiecie to jest symetryczne wzgledem przewodu odniesienia.
Dzieki temu uzyskuje sie zarazem prawidlowy punkt pracy tranzystorów.
Mierzone napiecie wejsciowe dzieli sie w tym ukladzie symetrycznie
wzgledem przewodu zerowego. Radiotechnik nazywa taki uklad wzmacniaczem
przeciwsobnym, a elektronik wzmacniaczem róznicowym. Jezeli do zacisków
I i 2 doprowadzimy dwa napiecia o takiej samej wartosci, lecz o przeciwnych
l', fazach, to prad kolektora jednego tranzystora wzrosnie, a drugiego zmaleje.
Uklad dziala tak, jak gdyby dwie sasiednie galezie mostka zmienily swoje
wartosci w przeciwnych kierunkach. Mostek rozstraja sie, napiecie na wyjsciu
staje sie proporcjonalne do zmian napiecia wejsciowego.
Na wyjsciu wzmacniacza sygnal pojawia sie takze wtedy, gdy do wejscia
zrównowazonego mostka doprowadzi sie dwa napiecia uwe 1 i uwe 2 o róznej
wartosci. Ten sygnal wyjsciowy jest proporcjonalny do róznicy obu napiec i stad
pochodzi nazwa wzmacniacza róznicowego. Sygnal wyjsciowy pojawi sie takze,
gdy do zacisku I lub 2 przylozy sie niesymetrycznie tylko jeden mierzony sygnal.
Natomiast nie powstanie zaden sygnal wyjsciowy, gdy do wejscia doprowadzi siC;;
napiecia równe pod wzgledem fazy i wartosci, np. + 2,5 V do zacisku I i 2. T~
wlasciwosc wzmacniacza róznicowego nazywa sie tlumieniem sygnalu sumacyj-
nego.
Wzmacniacz róznicowy ze zródlem stalopradowym w obwodzie emitera
Czesto wzmacniacz róznicowy steruje sie napieciami nieuziemionymi lub
symetrycznymi wzgledem masy. Przedstawia sie go tak jak na rysunku 1.29,
rysujac tylko oba zaciski wejsciowe I i 2 oraz podajac napiecie wejsciowe /.lI
i napiecie wyjsciowe u2·
Im wieksza wartosc rezystancji REE zaznaczonej na poprzednich rysunkach
1.27 i 1.28, tym bardziej stabilny jest prad calkowity i tym lepiej sa tlumione
zaklócenia wywolane sygnalami sumacyjnymi, i zmianami temperatury. Staly
'Ub
RCI RCZ
Ul
Zl'ódlo Rl
stalo- T 3
jJl'qdowe Rys. 1.29. Uklad z tranzystorem
w obwodzie emitera wzmacniacza
RJ RZ
rM,nicowcgo. s!lI'i.'lcym jako i.,ródlo
-Ub staloprqdow"
4)
 prad mozna uzyskac polaryzujac baze tranzystora spadkiem napiecia na diodzie.
Zlacze emiter-kolektor tranzystora staje sie wówczas zródlem stalopradowym.
Powoduje ono, ze suma obydwu pradów emitera tranzystorów Tl i T2 pozostaje
stala. Dzieki temu uzyskuje sie dobre tlumienie sygnalu nieróznicowego i stabilny
podzial napiecia. Jest to korzystne takze wtedy, gdy nastepne stopnie sa
sprzegane galwanicznie lub gdy uklad pracuje przy róznych napieciach zasilania.
Malejace ze wzrostem temperatury napiecie przewodzenia diody wplywa
równiez korzystnie na kompensacje temperaturowa, zwlaszcza ze w ukladach
scalonych dioda znajduje sie na tym samym podlozu co tranzystory i ma te sama
temperature·
Uklad stalopradowy z tranzystorem T3 moze byc wykonany w konfiguracji
o wspólnej bazie, zgodnie z rysunkiem 1.5. Uzyskuje sie wówczas duza
rózniczkowa rezystancje wewnetrzna tego zródla stalopradowego. Zródlo
napiecia sygnalowego staje sie wiec jak gdyby obciazone duza wspólna
rezystancja w obwodach emiterów, co poprawia jeszcze dzialanie stabilizujace
ukladu. Rezystancja dla pradu stalego jest przy tym niewielka, gdyz rezystor R3
oraz zlacze emiter-kolektor sa malooporowe tak, ze w tej czesci ukladu nastepuje
tylko niewielka strata napiecia roboczego.
Wzmacniacz róznicowy o podwójnym sterowaniu
tranzystora T3 mozna w przewidzianym zakresie pracy obnizac takze wzmoc-
nienie tranzystorów Tl i T2. Wykorzystuje sie to w róznych celach:
• Do regulacji wzmocnienia, Do tranzystora regulujacego prad doprowadza sie
takie napiecie sterujace, by napiecie wyjsciowe uw)' osiagnelo zadana wartosc.
• Do modulacji amplitudy. Napiecie Ust l jest napieciem' przemiennym wielkiej
czestotliwosci. Napieciem sterujacym Ust 2 jest sygnal mierzony o malej
czestotliwosci. Sygnal otrzymany na wyjsciu uw)' bedzie wówczas sygnalem
wielkiej czestotliwosci o amplitudzie modulowanej odpowiednio do sygnalu
mIerzonego.
• Jako uklad mnozacy. Tranzystor T1 odznacza sie wspólczynnikiem wzmoc-
nienia ku. Jezeli napiecie sterujace Ust l doprowadzi sie do jego bazy, to miedzy
wyprowadzeniami kolektora powstanie napiecie róznicowe
uw)' = kil . Ust l
Sygnal Ust 2 doprowadzony do bazy tranzystora T3 wplywa na wspólny prad
emiterów io wzmacniacza róznicowego, tzn. na prady kolektorów obydwu
tranzystorów Tl i T2. Typy tranzystorów oraz ich punkty pracy tak dobrano, by
w wyniku zmian pradów kolektorów zmienial sie takze wspólczynnik wzmoc-
nienia tego stopnia. Wzmocnienie kil zalezy zatem od napiecia US/2' a napiecie
róznicowe przy tym podwójnym wysterowaniu wynosi:
'UW)' = k· Ust l . Ust 2

gdzie k jest stala. Uklad tak zaprojektowano, by wspólczynnik k mial wartosc

Te sama metode uzycia tranzystora jako wspólnego rezystora w obwodach calkowita, np. k = 10. W tym przypadku
emiterów mozna wykorzystywac takze do innych zadan. Jezeli, jak pokazano na
rysunku 1.30, bazy tranzystora T3 nie spolaryzuje sie stalym napieciem, lecz UW)' = 10· USIl 'Ust2

doprowadzi do niej drugie napiecie sterujace Ust 2' to mozna bedzie zmieniac
wartosc pradu emitera tranzystora T3 i tym samym sume pradów emiterów T1
i T2. Dobierajac wartosc pradu emitera badz kolektora mozna równiez zmieniac
wspólczynnik wzmocnienia tranzystora. W wyniku zmniejszania pradu za
pomoca napiecia regulacyjnego lub sterujacego doprowadzanego do bazy
• /11;
co odpowiada mnozeniu.
Dwustopniowy wzmacniacz róznicowy
Uklad przedstawiony na rysunku 1.31 pracuje jako dwustopniowy wzmacniacz
róznicowy z tranzystorami polowymi MOS o kanale typu p na wejsciu. Po nich
nastepuja konwencjonalne tranzystory w ukladzie sprzezenia stalopradowego .
Wzmacniaja one zmiany napiecia w obszarach zródlo-dren tranzystorów
polowych tak, ze na wyjsciu mozna zastosowac niezbyt czuly miernik o pelnym

Ust I Ust l'

:rUo
usil' 13

Hys. 1.30. Wzmacniacz

l
n
" III,
I'M,nicowy () podwójnym
SICl'OWllllill Rys. 1031. IJkllld pikolllllpUI'Cllllin,,1I

I() \1
wychyleniu przy pradzie 1 mA. Uklad ten pomyslano jako piko amperomierz. Za
jego pomoca mozna wykrywac prady o wartosciach rzedu 10-14 A. Zakres
pomiarowy przyrzadu zalezy od wartosci rezystora Rg•
Wzmacniacz róznicowy z podwójnym tranzystorem polowym
Jeszcze lepsza symetrie w ukladach wzmacniaczy róznicowych mozna uzyskac
stosujac na wejsciu podwójne tranzystory, które wykonano na jednej plytce
krzemowej w postaci ukladu scalonego. Dzieki temu uzyskuje sie dobra
równowage termiczna. Podstawowy uklad przedstawiono na rysunku 1.32.'
Rys. 1.32. Wzmacniacz
róznicowy z podwójnym
tranzystorem polowym
Nastepny tranzystor polowy stabilizuje prady spoczynkowe obydwu obwodów
wejsciowych przy wahaniach napiecia zasilania. Rezystor 50 kil, znajdujacy sie
w wyprowadzeniu zródla tego tranzystora, ma taki sam stabilizujacy wplyw na
prad, jak rezystor w obwodzie emitera tranzystora bipolarnego.
Wejsciowe napiecie niezrównowazenia i tlumienie sygnalu sumacyjnego
W wielostopniowych wzmacniaczach róznicowych nawet slabe wewnetrzne
zmiany napiecia w stopniu wejsciowym oddzialuja bardzo zaklócajaco. Jezeli
oba zaciski wejsciowe maja taki sam potencjal, to napiecie na wyjsciu powinno
byc równe zeru. Stan taki rzadko jednak wystepuje nawet w przypadku
tranzystorów o dokladnie takich samych parametrach i zero zawsze nieco
dryfuje. Aby wiec na wyjsciu otrzymac dokladnie napiecie zerowe, do wejscia
nalezy doprowadzic niewielkie napiecie korekcji. Nosi ono nazwe wejsciowego
napiecia niezrównowazenia. Jego wartosc jest mi~ra dobroci wzmacniacza
i w dobrych wzmacniaczach róznicowych wynosi najwyzej od ± 1 do 10 J.l V.
Podobnie jak i inne parametry tranzystorów, równiez napiecie niezrównowaze~
nia zalezy od temperatury.
Innym waznym parametrem wzmacniaczy róznicowych jest, juz wspo-
mniane, tlumienie sygnalu sumacyjnego. Gdy do obydwu zacisków wejsciowych
doprowadzi sie dokladnie takie samo napiecie, to na wyjsciu nie powinien
powstac ZlI<I('11 sygnal. Takie napiecia synfazowe sa powodowane np. za-
p 1:\
klóceniami indukcyjnymi w przewodzie pomiarowym. W eleklronice przemys-
lowej wplywy zaklócajace mozna latwo zaobserwowac wówczas, gdy przewody
pomiarowe przebiegaja w poblizu kabli elektroenergetycznych w zakladach
produkcyjnych lub na budowie. Tlumienie sygnalu sumacyjnego jest tym lepsze,
im wieksza wartosc wspólnej rezystancji REE w obwodach emiterów wejsciowych
stopnia róznicowego i im stabilniejsza suma obydwu pradów emiterów. Para-
metry te poprawia tranzystorowe zródlo stalopradowe we wspólnym wy-
prowadzeniu emiterów, tak jak to przedstawiono na rysunkach 1.29 i 1.30.
W ukladzie na rysunku 1.32 zastosowano w tym celu tranzystor polowy.
Trójkaty jako symbole graficzne wzmacniaczy
Omówione poprzednio wzmacniacze róznicowe skladaja sie glównie z tranzys-
torów i rezystorów, sa WIeCjak gdyby stworzone do scalenia. Uklad wewnetrzny
wlasciwie nie bardzo juz nas interesuje. Wystarcza znajomosc takich jego
parametrów elektrycznych, jak wzmocnienie, wejsciowe napiecie niezrównowa-
zenia, tlumienie sygnalu sumacyjnego, rezystancja wejsciowa, rezystancja wyj-
sciowa oraz napiecie zasilania. W tej sytuacji wzmacniacz róznicowy o symet-
rycznym wejsciu i nie symetrycznym wyjsciu przedstawia sie zgodnie z rysunkiem
1.33a po prostu w postaci trójkata o trzech wyprowadzeniach. W wiekszosci
przypadków pomija sie przewód odniesienia, czyli "przewód uziemiajacy",
podobnie jak i wyprowadzenia do napiecia zasilania.
Sygnal doprowadzony do jednego zacisku wejsciowego jest wzmacniany
z równoczesnym odwróceniem fazy (rysunek 1.33b), a do drugiego bez od-
wracania fazy (rysunek 1.33c). Odpowiednio wejscie odwracajace faze oznacza siy
minusem, a wejscie nieodwracajace fazy plusem. Znakiem minus przyjeto
oznaczac zacisk górny.
a
lJwe!~(jw!J
I1we2~' -
c
JWW1.. :t>1JUlJL
+
'1701
i!lffe. odwroconej
fOl/e
, .
b ' Rys. 1.33.
a) symbol wzmacniaczu o wejsciu ró':-.nicowym.
_ ,'(lz/e
~ tJd'{Vl'ócone?j'
b) sygnal doprowadzany do zacisku ujemnego jest
wzmacniany i odwrucany w fazie. c} sygnal
.n..n..n.
+ ID
:t>*ff7al doprowadzany do '111ci,,,kll (\o<.!lllnicJ.4o je,'ll
wi'.11111cninny hei, (ulwrllcJluin fliZY
Symbole graficzne wzmacniaczy na schematach blokowych
S P r z e z e n i e z w r o t n e u j e m n e. Jf1st to takie sprzezenie zwrotne, które
Wybór trójkata jako symbolu graficznego wzmacniacza okazal sie bardzo trafny. powoduje zmniejszenie wzmocnienia wzmacniacza.
Jednakze w przypadku wiekszych schematów blokowych zaleca sie stosowac S p r z e z e n i e z w r o t n e d o d a t n i e. Jest to takie sprzezenie zwrotne, które
symbol przedstawiony na rysunku 1.34. Na krawedziach prostokata mozna wzmacnia sygnal wejsciowy. Wzmocnienie wzmacniacza rosnie, a przy wystar-
wygodnie zaznaczac zaciski przylaczeniowe i ich oznaczenia. Jest to szczególnie czajacym wzmocnieniu podstawowym moze on zaczac generowac.
korzystne w ukladach wzmacniaczy scalonych. W takich ukladach mozna Sprzezenie zwrotne jest zatem pojeciem nadrzednym, moze oznaczac
spotkac do 16 zacisków dla napiec sygnalowych i zasilajacych. Na rysunku zarówno ujemne, jak i dodatnie sprzezenie zwrotne. Na dodatnim sprzezeniu
zwrotnym opiera sie dzialanie wszystkich generatorów i ukladów drgan
przedstawiono uklad scalony TDA 4925 jako stereofoniczny wzmacniacz malej.
czestotliwosci. z elementami elektronicznymi. Dlatego jego dzialanie omówiono w rozdziale
o generatorach. Sprzezenie zwrotne ujemne stosuje sie we wzmacniaczach
+Us 16V
pomiarowych do stabilizacji wzmocnienia, linearyzacji charakterystyki czestot-
liwosciowej oraz do ustalania rezystancji wejsciowych i wyjsciowych na okres-
lonym poziomie. Jest to szczególnie wazne przy dopasowywaniu wzmacniacza
+
"'100 do wielko-lub malooporowych zródel napiecia lub w celu uniezaleznienia go od
IjJF zmian obciazenia na wyjsciu. Rozróznia sie:
Wejscie
5 • sprzezenie zwrotne ujemne napieciowe,
malej 100nF
czesfofliwosci 'o----l 9 • sprzezenie zwrotne ujemne pradowe.
8 Kazde z tych sprzezen moze byc szeregowe lub równolegle. Oprócz tego
+
w sprzezeniu zwrotnym ujemnym szeregowym wejscie wzmacniacza moze byc
IOjJFJ: jednostronnie uziemione lub róznicowe. Wynika stad w sumie szesc mozliwosci
6 l<> 11000~
1'.11
~"OfOUF 1,.11
Konal' stosowania ujemnego sprzezenia zwrotnego we wzmacniaczach.
+ ~
'l W ujemnym sprzezeniu zwrotnym napieciowym czesc napiecia wyjsciowego
<{
doprowadza sie w przeciwnej fazie z powrotem do wejscia. W ujemnym
22jJF! 2
2
sprzezeniu zwrotnym pradowym napiecie doprowadzane z powrotem do wejscia

I
jest pobierane z rezystora, przez który przeplywa calkowity prad wyjsciowy.
Wejscie
malej
10jJF~

czesfofliwosc; 2o----l~3
. WOnF l,
I
t:onF . I.n

jKanal2
!.1J

1000jJF
Rys. 1.34. Uklad scalony przedstawiony jako prostokat z zaznaczonymi wyprowadzeniami.
Firmy produkujace uklady scalone okreslaja dokladnie, jakie elementy zewnetrzne nalezy
dolaczyc
Rodzaje sprzezenia zwrotnego
Wlasciwosci wzmacniaczy mozna zmieniac i stabilizowac za pomoca sprzezen
zwrotnych. Przy uzyciu takich sprzezen wzmacniacze mozna takze przeksztalcac
w generatory. Rozróznia sie tutaj nastepujace pojecia:
S p r 'I. e Z e n i e z w r o t n e. Termin ten oznacza doprowadzenie czesci sygnalu
wyj~l.:i()weg()do wejscia wzmacniacZa. Potocznie ma sie wówczas na mysli
najl.:Z\1s(jil'jdodlltnie srm;:zcnie zwrotne.
Napiecie ujemnego sprzezenia zwrotnego doprowadzane szeregowo z na-
pieciem mierzonym zwieksza rezystancje wejsciowa, gdyz wskutek przeciwnych
faz, co jest podstawowym warunkiem ujemnego sprzezenia zwrotnego, obydwH
napiecia czesciowo sie znosza. Pozostale napiecie resztkowe wywoluje w ob-
wodzie wejsciowym bardzo nieznaczny prad. Oznacza to duza rezystancj~
przydatna do pomiarów napiec.
Napiecie ujemnego sprzezenia zwrotnego doprowadzane równolegle z na-
pieciem mierzonym przez rezystor o duzej wartosci zmniejsza rezystancjQ
wejsciowa ukladu. Jezeli bowiem doprowadzi sie równolegle dwa napieci H
o przeciwnych fazach, to poplynie w pewnym stopniu prad zwarciowy, a to
oznacza mniejsza rezystancje. Dlatego tez uklad taki nadaje sie do pomiarów
pradu.
Dla obwodu wyjsciowego mozna ustalic podobne zasady, a mianowicie:
kazde napieciowe ujemne sprzezenie zwrotne zmniejsza rezystancje wyjsciow./,
kazde zas pradowe ujemne sprzezenie zwrotne powoduje jej zwiekszenie. Ogólni"
rzecz biorac dazy sie do uzyskania we wzmacniaczu pomiarowym mozliwie
malej, a wiec niezaleznej od obciazenia rezystancji wyjsciowej. W lakilll
wzmacnial.:zlI na piecie wyjsciowe zmienia si~ bardzo niewiele podczas rr:t.cjNdll
7.e SI:\I11l ohL:iI,~.eniado stanu ja·lowcgo. Mówi sil,: WÓWl.::l.HS,
ze napi"t:il' icsl
wymuszone. Przy ujemnym sprzezeniu zwrotnym pradowym, tzn. przy duzej
rezystancji wyjsciowej, jest wymuszany prad, tzn. jego natezenie zmienia sie
nieznacznie przy duzych zmianach wartosci rezystancji obciazenia.
Glówne wlasciwosci szesciu typów ujemnego sprzezenia zwrotnego we
wzmacniaczu omówiono w dalszej czesci tekstu.
Sprzezenie zwrotne ujemne napieciowo-szeregowe pierwszego rodzaju
W ukladzie przedstawionym na rysunku 1.35a napiecie mierzone uwe jest
jednostronnie uziemione na wejsciu nieodwracajacym fazy. Dlatego napiecia
wejsciowe i wyjsciowe sa w fazie. Czesc napiecia wyjsciowego odkladajacego sie
która przeplywa calkowity prad wyjsciowy iwy. Wejscie charakteryzuje sie takimi
samymi wlasciwosciami, jak przedstawione na rysunku 1.35. Jest ono wielko-
oporowe i jednostronnie uziemione. Do wyjscia odnosi sie nastepujace stwier-
dzenie: jezeli rezystancja obciazenia RL wzrosnie, to poplynie wówczas mniejszy
prad wyjsciowy, który spowoduje obnizenie wartosci napiecia ujemnego sprzeze-
nia zwrotnego. Mniejsze napiecie ujemnego sprzezenia zwrotnego oznacza
wieksze wzmocnienie, a to z kolei powoduje wzrost pradu wyjsciowego. W ten
sposób ustala sie stan równowagi i prad wyjsciowy zmienia sie znacznie mniej niz
wynikaloby to ze zmiany obciazenia. Prad jest wymuszony, rezystancja wyj-
sciowa wzmacniacza duza.

Sprzezenie,
zwro'tne u/el1me a b
I
Rys. 1.37. Sprzezenie zwrotne

I uiLV
tiwe
+

R,
Rys. 1.35. Sprzezenie zwrotne ujemne I RszuO lisz1 I ujemne pradowo-szeregowe
z wyjsciem wielkooporowym
, napieciowo-szeregowe
tiwe RLn tJw,y USZ~
I tiszu JURt j
a) odprowadzenie napiecia ujemnego sprzezenia
zwrotnego z wyjscia, b) kierunek napiecia ujemnego
sprzezenia zwrotnego i napiecia wejsciowego

na rezystancji R2 jest jako napiecie ujemnego sprzezenia zwrotnego doprowa- Sprzezenie zwrotne ujemne pradowo-szeregowe drugiego rodzaju
dzane do wejscia odwracajacego. To napiecie ujemnego sprzezenia zwrotnego Usz
Parametry wejsciowe ukladu przedstawionego na rysunku 1.38 sa takie same jak
zgodnie z rysunkiem 1.35b laczy sie szeregowo z napieciem mierzonym uwe'
ukladu na rysunku 1.36, tzn. wejscie róznicowe jest wielkooporowe. Wyjscie
Wejscie jest wielkooporowe, napiecie wejsciowe jednostronnie uziemione, a wyj-
odpowiada ukladowi z rysunku 1.37 i równiez jest wielkooporowe. Prad
scie - malooporowe.
wyjsciowy jest wymuszony, tzn. niezalezny od obciazenia.

Sprzezenie zwrotne ujemne napieciowo-szeregowe drugiego rodzaju

Uwe
Napiecie mierzone Uwe wystepuje miedzy wejsciem odwracajacym (rysunek 1.36) l Rys. 1.38. Sprzezenie zwrotne
a odczepem dzielnika napiecia. Szeregowo z nim doprowadza sie napiecie ugkl Rsz~
RL ~
I Lwy ujemne pradowo-szeregowe
ujemnego sprzezenia zwrotnego Usz' Napiecia panujace na obydwu zaciskach z wyjsciem wielkooporowym
wejsciowych sa uziemione. Inne wlasciwosci sa analogiczne jak w ukladzie
z rysunku 1.35.
Sprzezenie zwrotne ujemne napieciowo-równolegle

Wejscie nieodwracajace jest uziemione (rysunek 1.39). Napiecie wyjsciowe

doprowadza sie do zacisku wejscia odwracajacego przez duza rezystancje. Z tym
liszul K,O
fi'20
RL
l-l
Uw,y
I Rys. 1.36. ,Sprzezenie zwrotne samym zaciskiem jest polaczony nieuziemiony biegun mierzonego napi~cia
ujemne napieciowo-szeregowe

'we
Sprzezenie zwrotne ujemne pradowo-szeregowe pierwszego rodzaju

asada dziul/lniu jest podobna jak na rysunku 1.35, jednakze napiecie ujemnego UW!! j nRL Rys. 1.39. Spr7.Q~.cniczwrotnc
o
snrZ~lZ\lllill:t.W I otJwgo jest odprowadzane z rezystancji R.,zlI (rysunek 1.37), przez 1. ujcmne l1upiCci()w().r6wllOiclJ,l"

\(1 1/
wejsciowego. Napiecie mierzone oraz napiecie ujemnego sprzezenia zwrotnego 'I'llhlkll 1,:1
sa zatem równolegle do wejscia. Wskutek tego jest ono malooporowe, a uklad Najczesciej uzywane uklady ujemnego sprzezenia zwrotnego i ich wlasciwosci
nadaje sie do pomiarów pradu: wyjscie pod wplywem ujemnego sprzezenia ~
Uklad oraz
Sprzezenie
Sprzezenie
zwrotnego napieciowego
jego nazwa
zwrotne
zwrotne
równiez staje sienapieciowo-równolegle
ujemne malooporowe.
pradowo-szeregowe
napieciowo-szeregowe
pradowo-równolegle
- prad
napiecie
wyjscie maloopol'()wo
wymuszone,
wielkooporowll
malooporowe
Wlasciwosci wejscie
pomiar
wymuszony,
wielkooporowe
wyjsdll wielkooporowe
napiecia,
malooporowe
pradu,
Wlasciwosci wejscia

Sprzezenie zwrotne ujemne pradowo-równolegle

c~
a~
d~ brr Sprzezenie zwrotne Sprzezenie zwrotne
~~
-
Napiecie ujemnego sprzezenia zwrotnego jest odprowadzane z wyjscia prado-
wego do wejscia przez rezystor o duzej wartosci (rysunek 1.40). Równiez tutaj
wejscie jest malooporowe, a wiec uklad nadaje sie do pomiarów pradu, wyjscie
zas jest wielkooporowe, tak jak na rysunku 1.37 i 1.38.

iwe

IlL

Iw,y j ~n'SZtI 2 Rys. 1.40. Sprzezenie zwrotne

ujemne pradowo-równolegle

Stabilizujace dzialanie ujemnego sprzezenia zwrotnego

Kazde ujemne sprzezenie zwrotne zmniejsza pierwotny wspólczynnik wzmoc-

nienia wzmacniacza, tzn. jego wzmocnienie przy otwartej petli. Ten spadek
wzmocnienia podaje sie w decybelach. W tym samym stosunku maleja równiez
niestabilnosci wewnetrzne wzmacniacza, tzn. wplywy zmian napiecia roboczego
lub dryft temperaturowy w pólprzewodnikach. Jezeli np. wzmocnienie napiecio-
we wskutek dzialania ujemnego sprzezenia zwrotnego zmniejszy sie w stosunku
10:1, to znaczy o 20 dB, to wplyw wahan napiecia zasilania spadnie do jednej
dziesiatej.
Bardzo silne ujemne sprzezenie zwrotne wystepuje takze w ukladzie
o wspólnym kolektorze przedstawionym na rysunku 1.9. W ukladzie tym cale
napiecie wyjsciowe na rezystancji obciazenia RL jest jednoczesnie wlaczone
szeregowo z napieciem wejsciowym Ul' W rezultacie, jak wynika z tresci opisu 1.4. Stopnie wzmocnienia mocy
rysunku 1.35, rezystancja wejsciowa staje sie bardzo' duza, a wyjsciowa mala,
gdyz wystepuje tutaj ujemne sprzezenie zwrotne napieciowo-szeregowe. Do tego Wybór punktu pracy
dochodzi jeszcze bardzo dobra stabilnosc, gdyz cale napiecie wyjsciowe jest
W technice regulacji i sterowania wzmacniacze sluza do uruchamiania serwosii·
objete petla ujemnego sprzezenia zwrotnego. Dlatego tez wspólczynnik wzmoc-
ników i zaworów. Moc jaka mozna otrzymac z ukladów scalonych nic wystarczll
nienia musi byc mniejszy niz 1.
jednak do tego celu i dlatego dolacza sie do nich wzmacniacze koncowe, c7.yli
Sprzezenia zwrotne ujemne napieciowo-równolegle przez wielkooporowy
wzmacniacze mocy. Jezeli do sterowania uzywa sie napiec sygnalowych ~ymct-
rezystor sprz~gajaey, laczacy wyjscie z wejsciem odwracajacym, poznalismy juz
rycznych wzgledem zera, to taki stopien koncowy musi pobierac dosc duzy pn,d
na ry~unkm:h 1.22, 1.23, 1.35. W tablicy 1.3 jeszcze raz przejrzyscie zestawiono
spoczynkowy tak, by mógl byc wysterowany bez znicksztalcel1 w obu kierun-
wl[ll~(,;iwos(,;i
tiklad{)w ujemnego ~prz~zenia zwrotnego.
kach. Dla tranzystora BOY /2 stosowanego w slopniach kOlkowych nalezll/ohy,
IH
II)
zgodnie z rysunkiem 1.41, wybrac punkt pracy Pl o nastepujacych parametrach:
In = 1 mA i Ic = 90 mA. Wówczas na charakterystyce roboczej mozna w obie
strony od tego punktu (U CE = 20 V) zmieniac napiecie o ± 15 V badz prad fl-P-fl
o ± 70 mA. Moc stale tracona w tranzystorze wynioslaby wówczas l
+Ub

P = U'I = 20V·90·1O-3A = 1,8W

Jezeli natomiast punkt pracy na charakterystyce roboczej przesunie sie do punktu
P2 o parametrach In::::; 0,3 mA i Jc = 20 mA, to tranzystor bedzie mozna
E
tO

-Ub
Iwtl2 O b f\ D. .
wysterowac jednostronnie od 35 V do 5 V, a wiec o wartosc maksymalna 30 V, prad P-fl-P iWI/I+1Wy2. 1_
zas do 180 mA. Moc strat wyniesie wówczas tylko P = 35V' 20.10-3 A = 0,7W. Rys. 1.42. Zasada dzialania Rys. 1.43. Dzialanie ukladu przeciwsobnego
stopnia koncowego
10= z tranzystorami
Z.OmA
l mA
200 I I komplementarnymi
1.8 mA
le 180
160

1+0 Komplementarny stopien koncowy z kondensatorem sprzegajacym

120
Jezeli we wzmacniaczach napiecia przemiennego rezystancje obciazenia przyla-
100 czy sie zgodnie z rysunkiem 1.44 przez duzy kondensator elektrolityczny C, to
BO wówczas niepotrzebny staje sie przewód srodkowy napiecia zasilania z rysunku
1.42. Energia ze zródla napiecia zasilania bedzie pobierana przez tranzystor 71,
60
kondensator i rezystancje obciazenia. Czesc napiecia odlozy sie na rezystancji
tlO

Rys. 1.41. Charakterystyki n-p-fl

20 +Ub
wyjsciowe tranzystora mocy
O
10 ZO 30 V tlO
BDY12 z naniesiona
IICE- charakterystyka robocza Wg
Rys. 1.44. Uklad przeciwsobny
z obciazeniem sprzezonym
tO pojemnosciowo
Zasada dzialania stopnia koncowego z tranzystorami komplementarnymi
obciazenia, a pozostala naladuje kondensator sprzegajacy. Ta zmagazynowana
Aby wzmacniac takze druga pólfale napiecia sygnalowego, stosuje sie szerego-
energia bedzie sterowana przez dolny tranzystor podczas ujemnej pólfali
wo-przeciwsobny stopien koncowy z tranzystorami komplementarnymi zgodnie
napiecia sygnalowego i wydzieli sie na rezystancji obciazenia. Na kondensatorze
z zasada przedstawiona na rysunku 1.42. Napiecie sterujace doprowadza sie do
C ustali sie srednio polowa wartosci napiecia zasilania. Impedancja konden-
obu wyprowadzen bazy. Prad spoczynkowy emiterów polaczonych szeregowo
satora musi byc wystarczajaco mala w stosunku do wartosci rezystancji
tranzystorów, odpowiadajacy punktowi pracy P2 na rysunku 1.41, ma mala
obciazenia nawet dla najmniej szych przenoszonych czestotliwosci. Mozna tutaj
wartosc. Podczas dodatniej pólfali sygnalu wejsciowego prad plynie przez
stosowac takie same reguly obliczen jak w przypadku filtru dolnoprzepustowego
tranzystor n-p-n i rezystancje obciazenia. Podczas ujemnej pólfali zostaje Re.
przeciwsobnie wysterowany tranzystor p-n-p. Na rezystancji obciazenia obie
pólfale dodaja sie do siebie zgodnie z rysunkiem 1.43 i tworza pelny sygnal.
Obydwa tranzystory pracuja w ukladzie o wspólnym kolektorze, co zapewnia
l
Stopien koncowy ze stopniem sterujacym
mala rezystancje wyj~ciowa i wzmocnienie napieciowe mniejsze niz 1. Z tego
wzgledu stopicJ1 stcruj:J<":Ymusi wytwarzac stosunkowo duze napiecie sterujace. Na rysunku 1.45 pokazano sposób dolaczenia stopnia sterujacego do opisanego
Pr<!d spoczynkowy ohydwu trnllzystorów koncowych ustala sie podczas pracy wyzcj stopnia kOlkowcgo. Potrzebny jcst tylko jedcn tranzystor bezposrcdni
df'.il'lllikll Illlpirdn hllzy i stabilizuje przy uzyciu termistorów NTC
Z:l pO ITI 0<":11 IlI'z\'Zony. WYSICJ'OWlljC on oba tranzyslory zgodnic z fazami lak, jak lo
(dla llprOi'lf',I"I.I'lllll
t Yl'Illllk
II 1111' IHlkllf',IIIlOlych e1cmcntów). l'0kll:t,lIll1lllll rysulIku l.4l

lO II
 +Ub
malymi pradami. Na rysunku 1.46 (na podstawie dokumentacji firmy Siell\l'II~)
przestawiono tego typu wzmacniacz przelaczajacy napiecia pr:zemiullllcIJ,o.
Wejscie i wyjscie tranzystora pracujacego jako wtórnik emiterowy w kJasi(; A jest
Wy
odciete kondensatorami, tzn. jego punkt pracy znajduje sie w srodku zak rUSII
wysterowania. Wzmocniony sygnal napiecia przemiennego dochodzi prl'.uz
kondensator wyjsciowy C2 do tranzystorów komplementarnych T2 i 7'3.

Rys. 1.45. Przeciwsobny stopien BC237 BC307 BC5t.6

75fl
-Ub koncowy ze stopniem sterujacym +/2V

CJ
Kazdy wzmacniacz napiecia stalego o duzej górnej czestotliwosci granicznej 50}'F
pracuje takze jako wzmacniacz napiecia przemiennego lub wzmacniacz szeroko-
Rys. 1.46. Wzmacniacz
pasmowy. Przy duzym wspólczynniku wzmocnienia wystepuje jednak niebez- przelaczajacy do uruchamiania
pieczenstwo, ze wskutek bezposredniego sprzezenia nawet najmniejsza asymetria przekaznika niskim napieciem
:tO
na wejsciu lub przesuniecie zera wskutek dryftu temperaturowego zmienia przemIennym
punkty pracy wszystkich stopni i spowoduja bledy na wyjsciu. Jezeli zatem nie
wystepuje koniecznosc przenoszenia bardzo wolno zmieniajacych sie sygnalów, Pracuja one w klasie B i wzmacniaja tylko ujemne pólfale. Przebieg pr<!du
to lepiej zrezygnowac ze sprzezenia galwanicznego i umiescic kondensatory emitera tranzystora T3 jest wiec przebiegiem pólokresowym. Przekaznik
sprzegajace miedzy poszczególnymi stopniami. Dotyczy to szczególnie wzmac- reprezentuje rezystancje obciazenia RL. Dolaczony równolegle kondensator C.I
niaczy do mostków pomiarowych pradu przemiennego, gdyz tutaj skladowa wygladza sygnal wyjsciowy tak, ze przekaznik przyciaga kotwice bez drgall.
napiecia stalego nie jest potrzebna. Czulosc zadzialania nastawia sie potencjometrem na wejsciu. Stopien koncowy
Wartosc kondensatora sprzegajacego nalezy tak dobrac, aby wraz z na- z tranzystorami T2 i T3 pracuje w klasie B i dlatego pobór pradu spoczynkowego
stepujaca po nim rezystancja wejsciowa stopnia wzmacniajacego tworzyl filtr jest niewielki.
górnoprzepustowy, który jeszcze dobrze przepuszcza najmniejsze przenoszone Dane techniczne
czestotliwosci. Kondensator taki mozna nawet wykorzystac do tlumienia bardzo Prad roboczy (przy napieciu Ub = 12 V) 0,14 -;-25 mA
uciazliwych sieciowych napiec tetnien o czestotliwosci 50 Hz, wystepujacych Minimalne napiecie wejsciowe (w temp. od -20 do +25°C) 8 -;-10 mY
w instalacjach przemyslowych. Dlatego czestotliwosc graniczna filtru górno- Czestotliwosc robocza 40 -;-2000 Hz
przepustowego ustala sie w geometrycznym srodku miedzy najmniejsza przeno- Temperatura otoczenia - 20 -;- + 60°C
szona czestotliwoscia uzytkowafn a czestotliwoscia zaklócajacafs. Dlafs = 50 Hz
i j~ = 800 Hz czestotliwosc graniczna wyniesie
Wzmacniacz-przerywacz
/g = Jfs In = J 50· 800 = 200 Hz
We wzmacniaczach tranzystorowych o malych rezystancjach wejsciowych Jezeli zachodzi koniecznosc ciaglego i dokladnego pomiaru w dluzszym czatlie
wartosci pojemnosci najczesciej sa tak d~ze, ze trzeba stosowac kondensatory powoli zmieniajacych sie wielkosci nieelektrycznych, to wówczas nawet bardzo
elektrolityczne. Zwraca sie przy tym uwa.ge, ze dodatni biegun kondensatora male napiecie niezrównowazenia wysokiej jakosci wzmacniaczy napiecia stalego
musi byc polaczony z wyzszym dodatnim potencjalem. Inna mozliwosc jak
sprawia, ze caly pomiar jest niepewny. f-,,:tyczy to np. nie tylko pomiarów
najlepszego odseparowania okreslonej czestotliwosci uzytkowej od sygnalu naprezen i odksztalcen mechanicznych na budowlach i mostach, ale takze
zaklócajacego zapewniaja wzmacniacze selektywne, przedstawione np. na ry- pomiarów encefalopradów (pradów mózgu) i pomiarów krzywych elektrokar-
sunku 2.24.
diograficznych w medycynie. Jak juz wspomniano, we wzmacniaczach napi~cia
przemiennego przesuniecia punktów pracy nie maja wiekszego znaczenia, nawet
gdy wzmocnienie zwiekszy sie az do granicy szumów. Dlatego w celu dokonywa-
Wzmacniacz przelaczajacy napiecia przemiennego nia bardzo czulych pomiarów napiecia stalego sygnal mierzony przetwarza siy nu
proporcjonalne napiecie prostokatne (rysunek 1.47). Nupi<;uil,)(o WZlllll\,;nillsi\l.
Poniewaz nawet w trudnych warunkach pracy latwiej jest wzmacniac napiecia
" naslypnic pOllownie prostuje i mierzy . .Iczdi prostownik Illl wyjsciu PJ'lIClIji.l
prZ(;llli(;nlH; niz stale, wykorzystuje siy je np. do uruchamiania przekaznika
II
w fazie z falownikiem na wejsciu, to znaczy w odpowiedzi na dodatni skok
napiecia wejsciowego wytwarza na wyjsciu wzmocniony sygnal dodatni, to
napiecie wyjsciowe bedzie mialo taka sama polaryzacje jak na wejsciu. W prze-
ciwnym razie nie da sie rozróznic polaryzacji napiecia wejsciowego.

Uw.~ Napiecie Rys. 1.48. Uklad wzmacniacza

. t przelaczajace z przerywaczem mechanicznym

. We Wy sie bezposrednio z przewodem zerowym. Zestyk przerywajacy jest uruchamiany '.

cewka zasilana napieciem sterujacym (przelaczajacym). W najprostszym pItzypa-
dku sluzy do tego celu czestotliwosc sieciowa 50 Hz, gdyz w przerywa~zu
Rys. 1.47. Zasada dzialania mechanicznym nie jest wymagane napiecie prostokatne. Prostokatny ..• 'ksztalt
1.1•

wzmacniacza -przerywacza
sygnalu mierzonego uzyskuje sie dlatego, ze zestyk przerywajacy moze byc tylko
albo rozwarty, albo zwarty.

.Znanych
. jest
. piec przyrzadów do przetwarzania napiecia stalego na impulsy Blyski swietlne do sterowania przerywacza
napiecia przemIennego:
• przerywacze mechaniczne (chopper)l), W tranzystorowych wzmacniaczach-przerywaczach (nie omawianych tutaj
• przerywacze tranzystorowe, szczególowo) uklad pomiarowy i generator impulsów prostokatnych sa ze soba
• przerywacze fotoelektryczne, w wielu miejscach polaczone galwanicznie. Wskutek tego do wzmacniacza moga
• pr.zerywacze z diodami pojemnosciowymi, sie. przedostawac napiecia zaklócajace.
• przerywacze z hallotronami, tzn. elementami pólrzewodnikowymi o opornosci W przerywaczach fotoelektrycznych uklady te sa od siebie calkowicie
zaleznej od pola magnetycznego. elektrycznie oddzielone. Generator impulsów prostokatnych jedynie za pomoca
Sposród tych pieciu rodzajów obecnie najczesciej stosuje sie przerywacze blysków swietlnych steruje przerywacz i prostownik. Na rysunku 1.49 przed-
fotoelektryczne. stawiono zasade dzialania mikrowoltomierza napiecia stalego. Fi i F2 to
Zasade dzialania wzmacniacza-przerywacza przedstawiono na rysunku fotorezystory, tzn. rezystory swiatloczule. Pracuja one podobnie jak fotodiody,
1.47, na przykladzie powoli narastajacego sygnalu wejsciowego U we' Sygnal ten tzn. pod wplywem swiatla ich rezystancja maleje kilkadziesiat razy. Jednak tutaj
jest przerywany i wystepuje w postaci impulsów prostokatnych UR' Impulsy te sa mozna stosowac wylacznie fotorezystory, gdyz pod wplywem swiatla luh
wzmacniane do wartosci uc2' nastepnie prostowane i ponownie pojawiaja sie na temperatury nie wytwarzaja napiecia wlasnego. Cztery fotorezystory zamon-
wyjsciu jako powoli narastajacy, ale proporcjonalnie wzmocniony sygnal towano razem z dwiema, zasilanymi napieciem przemiennym, jarzeniówkami G I
napiecia stalego U wy' Przerywacz i' prostownik fazo czuly sa sterowane syn- i G2 lub diodami elektroluminescencyjnymi. Zródla swiatla sa sterowane
chronicznie przez generator napiecia prostokatnego. Miedzy stopniami wzmac-
Wzmacniacz
niacza zastosowano sprzezenie pojemnosciowe. Kondensatory tlumia skladowa napiecia
stala napiecia w przerywanym sygnale UR' przemiennego Demodulator

N~kk Przerywacz
':~ J1.IlI1.~ ,3
Wzmacniacz z przerywaczem mechanicznym

W przerywaczu mechanicznym (rysunek 1.48) zestyk przerywajacy Z umiesz-

nap/ecrJ
stale \ J
wejscio,we
II 2',
'F..f
I
I
4 './~
" /
/'~'
. l"F.
/x.. ..... F'v'
I
I
I // .
czono za rezystorem () duzej rezystancji R. Decyduje on o rezystancji wejsciowej I Generator
wzmacniacza, gdyz w luwYIl1polozeniu zestyku przelacznego rezystor ten laczy G2
czestotliwosci
przerywa;C{ce;1

l) 1'/111/1/11'" W l\'/,ykll 1I111-\1I'1~~

1111IIIIII/Y '11~lIk J(YN I dll, /IINlldll d/illilllli:f przerywflczu rolool(,kll Y(,/,III·f.\O Ilil wojscill i dOIllOlilllUiorll
przeciwsobnie w takt czestotliwosci 165 Hz i emituja swiatlo tylko vi ciagu ok.
50% czasu trwania pólokresu. Jarzeniówka Gl oswietla przy tym jednoczesnie
fotorezystory Fl i F4, a jarzeniówka G2 w nastepnej kolejnosci fotorezystory F2
i F3. Tym samym rezystory Fl i F2 tworza dzielnik napiecia, który - podobnie
jak w przeciwsobnym przerywaczu tranzystorowym - na zmiane w takt
czestotliwosci 165 Hz calkowicie przelacza napiecie wejsciowe do wzmacniacza
(Fl malooporowy, F2 wielkooporowy) lub je blokuje (Fl wielkooporowy, F2
malooporowy). Synchronicznie do niego jest przelaczany prostownik pomiaro-
wy na wyjsciu.
Przerywacz z fotorezystorami tworzy samodzielny zespól dobrze izolowany
przed napieciami zaklócajacymi i obcym swiatlem. Generator o czestotliwosci
165 Hz jest sprzezony z ukladem pomiarowym tylko za pomoca promieni
swietlnych. Napiecia zaklócajace nie moga sie przedostawac.
Wzmacniacz napIecIa przemiennego i wzmacniacz napiecia stalego od-
znaczaja sie w sumie wzmocnieniem przy otwartej petli sprzezenia zwrotnego
wynoszacym 150 dB. Wystarcza jednakze tylko 110 dB, by w zakresie 3 ~IV
uzyskac" pelne wychylenie wskazówki przyrzadu. Dlatego zastosowano ujemnu
sprzezenie zwrotne stalopradowe o wartosci 40 dB. Stabilizuje ono uklad przeciw
wszelkim zmianom wzmocnienia w wyniku starzenia sie oraz plyniecia punktów
pracy w przetwornikach i stopniach tranzystorowych. Petla ujemnego sprzezenia
zwrotnego jest tak polaczona z dzielnikiem wejsciowym, ze przy zmianie zakresu
pomiarowego zmienia sie równiez wspólczynnik ujemnego sprzezenia zwrot-
nego.
Napiecie przemienne ulatwia pomiary

W wielu przypadkach w elektronicznej technice pomiarowej stosuje sie przetwor-

Mikrowoltomierz z przerywaczem fotoelektrycznym niki pojemnosciowe lub indukcyjne zasilane napieciem przemiennym. Równiez
rezystancyjne mostki pomiarowe moga byc zasilane napieciami przemiennymi.
Jak widac z ukladu blokowego na rysunku 1.50, za dzielnikiem napiecia Wartosci mierzone na przekatnej mostka stanowia wówczas modulowant.:
wejsciowego umieszczono filtr dolnoprzepustowy w celu tlumienia nakladaja- napiecie przemienne i nie musza byc na nie przeks,ztalcane przez przerywacz IlIb
cych sie zmiennych napiec zaklócajacych. Przefiltrowane napiecie mierzone jest modulatory, by mozna je bylo nastepnie wzmacniac. Na rysunku 1.51 przed-
przeksztalcane przez przerywacz fotoelektryczny na napiecie prostokatne o czes- stawiono uklad z mostkiem pomiarowym, w którym wartosci rezystancji
totliwosci 165 Hz, a nastepnie wzmacniane i zgodnie z faza znów przetwarzane na
napiecie stale (przy uzyciu odpowiedniego ukladu przerywacza fotoelektrycz-
nego). Napiecie to jest tak wysokie, ze zaklócenia spowodowane szumami Przyrzad
wlasnymi lub dryftem punktu pracy nie wywieraja na nie prawie zadnego wkaznikowy
wplywu. Dlatego jest ono dalej wzmacniane we wzmacniaczu napiecia stalego
Oscylograf
z czlonem calkujacym w petli ujemnego sprzezenia zwrotnego. Integrator sumuje
impulsy udarowe napiecia stalego, dziala wiec jak kondensator o duzej ~
Rys. 1.51. Schemat blok()wy
ukladu pomiarowego
pojemnosci, gdyz tlumi napiecia przemienne z prostownika. Na wyjsciu pojawia 0000
o z mostkiem pradu
sie napiecie mierzone tak wzmocnione, ze moze zasilac zarówno przyrzad o
przemiennego i z dolacZllllYll1
wskaznikowy, jak i wyjscie rejestratora. wzmaCnIaczem

zmieniaja sie podczas pomiaru. W zrównowazonym mostku wzmacniacz IIi"

Przyrzad
Czlon otrzymuje zadnego napiecia wejsciowego. W mostku rozstrojonym powstaj"
/) wskazni-
calkujacy kowy
sygnal napiecia przemiennego, który jest wzmacniany, prostowany wskazywa- i
ny przez przyrzad. Bardzo szybkie przebiegi przedstawia sie za pomoq
oscylografu.
Wyjsue do

r
-C
rejestratora
Wejscie Dzielnik Filtr
Róznica miedzy wzmacniaczem-przerywaczem a wzmacniaczem modulllcy.inym
~ l wejsciowy przepustowy
dolno-
Róznica miyd7.Ywzmacniaczem-przerywaczem LI wzmacniaczem modulacyjnym
polega na tym, ze przerywacz przetwarza wz~l«dni(J pow()lne zmiany mierzonego
H ys. 1.50. M i k rowoilolllicr'l, z przcrywaczcm fotoclck trycznym napi«cill nll illllHIiNYw lakt st"crtlj:lccgo przehio~ttl zgodnie'/, rYNtlllkiulI\ I.

1(1 1'1
 t lc::J_Sygnal mierzony t-
llDlJJllJll
Przerywany sygnal
mierzony

Obwiednia
Rys. 1.52. Powoli
narastajacy sygnal mierzony
ijego przeksztalcanie we
wzm acniaczu- przerywaczu
!r = 1

Równiez wspólczesna elektronika nie moze zrezygnowac z drgan sinusoidalnych.

chociaz przewaznie sa wykorzystywane impulsy prostokatne. Uklady sluzace do
wytwarzania drgan nazywamy generatorami lub oscylatorami l). Jak zatem

tlc::J_ Sygnal mierzony t_ Rys. 1.53. Ten sam sygnal

wytwarza sie drgania sinusoidalne? Na wstepie objasnijmy to na przykladzie
generatorów z obwodami rezonasowymi LC.

mierzony i jego
Modulowana czestotliwosc przeksztalcanie w sygnal
Wzmacnianie drgan sinusoidalnych
nosn-a o czestotliwosci nosnej
Gdy do wejscia czwórnika wzmacmajacego (rysunek 1.54) doprowadzi sil,:
napiecie przemienne o czestotliwosci f, a jako obciazenie na wyjsciu zastosuje
Natomiast we wzmacniaczach modulacyjnych, tak jak to przedstawiono na obwód rezonansowy dostrojony do tej czestotliwosci, to na wyjsciu uzyska sil,:
rysunku 1.53, sygnal mierzony moduluje w obu kierunkach amplitude przebiegu znacznie wyzsze napiecie. Wzmocnienie wyniesie
sinusoidalnego wielkiej czestotliwosci. Proces ten nazywa sie modulacja amp-
litudowa. Przy dostatecznie duzej czestotliwosci nosnej wzmacniacze modulacyj-
k =--=-
i2 RL u2
u Ul Ul
ne moga dobrze przenosic nawet bardzo powolne zmiany mierzonego sygnalu.
Przy 40-krotnym wzmocnieniu napieciowym doprowadzenie wyjsciowego nll-
piecia przemiennego 0,1 V spowoduje, ze na wyjsciu otrzymamy napiQlJj"
1.5. Generatory drgan sinusoidalnych przemienne 4 V.

!.L RL
W klasycznej elektrotechnice rozpatruje sie drgania sinusoidalne oraz zmieniaja- Rys. 1.54. Wzmacniacz
ce sie okresowo wartosci pradu i napiecia. Okresowe drganie sinusoidalne
odpowiada ustalonej czestotliwosci f, równej liczbie drgan na sekunde. Aby na
ITlB:f]} z obwodem rezonansowym
na wyjsciu

wyjsciu ukladu otrzymac tylko taka zadana· czestotliwosc, wprowadza sie

w odpowiednich miejscach filtry lub uklady rezonansowe. Do tego celu moga byc
stosowane: Zasada dzialania dodatniego sprzezenia zwrotnego
• czlony LC (obwody drgan elektrycznych, rezonansowe) o czestotliwosci
rezonansowej Gdy czesc wyjsciowego napiecia przemiennego (u2) za pomoca sprzQzenia
indukcyjnego (rysunek 1.55) ponownie doprowadzi sie do obwodu wejsciowego,
f. = __ 1 to przy wlasciwej fazie napiecie to doda sie do panujacego juz tam napiecia III
r 2njI:C
• czlony RC w postaci czwórników drabinkowych o czestotliwosciach rezonan- Napiecie z w!lj.scia doprowa-
sowych - dzape do wejs'cla

. 1 1 1 Rys. 1.55. Dodatnie

Jr = fi 2n' R .C lub !r = fi 2n' R .C

sprzezenie zwrotne
z wejsciem
Nalezy przy tym uwzglednic, ze taki trójczlonowy drabinkowy przesuwnik
fazowy przesuwa faze o 1800 i powoduje, ze napiecie wyjsciowe staje sie bardzo i w sumie napiecie wejsciowe zostanie zwiekszone. To wyzsze napiQcie spowoduj"
male wynosi zaledwie 1/29 wartosci napiecia wejsciowego ponowny wzrost wyjsciowego napiecia przemiennego. a ten z kolei dalsze
zwiekszanie sil; l1apiycia wejsciowego.
II 11',' ~ 1.911 wy

• l~zlollYlyptl podwójne 'f' lub czlol1Y Wii.:na () czyslOlliwosci rezonansowej l) oHryillwllt' d'llIU"

II< II)
 trzeba skompensowac. Osiaga sie to przez odwrócenie kierunku uzwojen cewki
Wytwarzanie drgan za pomoca dodatniego sprzezenia zwrotnego
w obwodzie bazy w stosunku do cewki w obwodzie kolektora. Dlatego na
Jezeli sprzezenie jest wystarczajaco duze, to do zainicjowania generacji nie trzeba rysunku 1.57a poczatki uzwojen cewek zaznaczono kropkami.
doprowadzac z zewnatrz zadnego napiecia. Nawet najmniej sza zmiana napiecia Poniewaz rezystancja wyjsciowa ukladu o wspólnym emiterze jest niewielka
na wejsciu czwórnika spowodowana przelaczaniem lub szumami wzmocni sie (porównaj rozdzial 1.1), a obwód rezonansowy Le stosunkowo wielkooporowy,
w obwodzie wyjsciowym (rysunek 1.56), który w ten sposób zostanie pobudzony dopasowuje sie go zgodnie z rysunkiem 1.57b za pomoca odczepu polaczonego
do drgan o czestotliwosci wlasnej f Czesc napiecia zostaje, przez dodatnie z wyjsciem tranzystora. Jezeli Zo oznacza impedancje rezonansowa obwodu
drgan elektrycznych, Rwy najkorzystniejsza rezystancje dopasowujaca badz
rezystancje w zewnetrznym obwodzie tranzystora, n zas przekladnie, czyli
Rys. 1.56. Wytwarzanie stosunek liczby zwojów W1:W2' to wówczas obowiazuje zaleznosc
drgan przy uzyciu
dodatniego sprzezenia n- -
zwrotnego -~- w1 JEo
Rwy
Wzór ten umozliwia obliczenie liczby zwojów w odczepu. Uklad przedstawiony
sprzezenie zwrotne, doprowadzona do obwodu wejsciowego i wzmocniona przez na rysunku 1.57b mozna równiez zbudowac z calkowicie oddzielonymi od siebie
czwórnik. Dostarcza on energii wymaganej do podtrzymania drgan. Czesc uzwojeniami (rysunek 1.57c).
napiecia wyjsciowego, która trzeba doprowadzic do wejscia tak, by drgania nie
P r z y kla d : wzmocnienie tranzystora wynosi ku = 20, a rezystancja wyjsciowa
zanikly, oznacza sie litera fe
Rwy = 50 kQ = 50.103 Q. Impedancja rezonansowa obwodu drgan elektrycz-
ku'k =1 nych wynosi 200 kQ = 200.103 Q. Liczba zwojów w1 cewki wynosi 360.
Odwrotnie niz w przypadku ujemnego sprzezenia zwrotnego napiecie zwrotne Sprzezenie zwrotne z wejsciem musi spelniac warunek
doprowadzane do wejscia musi byc zgodne w fazie z napieciem wejsciowym. 1 1
k,,'k = 1 to znaczy
k =k" = 20
Generator tranzystorowy o indukcyjnym dodatnim sprzezeniu zwrotnym Cewka sprzezenia zwrotnego powinna zatem zawierac przynajmmej
360:20 = 18 zwojów. W celu dopasowania kolektora
Generatory tranzystorowe stosuje sie glównie w ukladach radiofonicznych
i telewizyjnych. W tym celu zgodnie z rysunkiem 1.57a obwód rezonansowy
wlacza sie w obwód kolektora, a napiecie sprzega indukcyjnie z obwodem bazy.
n = JE =,R wyo .c;:f\. 1 f\3
/200'103 = fl = 2

Aby uzyskac zgodnosc faz, w petli sprzezenia zwrotnego nalezy odwrócic faze
o 180°, gdyz uklad o wspólnym emiterze sam ja odwraca o 180° i to przesuniecie
n=-w1 w2=-=--=
w1 360 180 .,
ZWOjOW
w2 n 2
Podane obliczenia maja charakter przyblizony. Nie uwzgledniono tutaj np.
Q h ze obwód bazy jest malo oporowy i tym samym obciaza obwód rezonansowy
obnizajac jego rezystancje. W celu zminimalizowania tego wplywu nalezy
zmniejszyc sprzezenie zwrotne zwiekszajac w zamian wzmocnienie.
To samo dotyczy obwodu drgan elektrycznych, z którego pobiera si~
energie, gdyz jest on wtedy obciazany. Podczas pracy wartosc dodatniego
~~
sprzezenia zwrotnego ustala sie na pewnym stalym poziomie. Amplituda drgall
nie moze bowiem, nawet przy bardzo silnym sprzezeniu, narastac do nieskOl1-
czonosci, poniewaz stoi temu na przeszkodzie maksymalna moc zapewniana
przez tranzystor. W kazdym razie przy zbyt silnym sprzezeniu zwrotnym

:~ ~
Rys. 1.57. Indukcyjne dodatnie
spl'ZI;:zcniczwrotne
II) ohwbd dl'glll\ ulckll'YC'1,nych w k~)lckt(ll'zc.
I)) knlokltH' pllIiJC/,OIlY

nI qildYlulYWllllhl
I
II/wnlrH\
OllwcPC1I1
(c'wnk
C<,1wki.
napiecie przestaje hyc sinusoidalne, gdyz stopie!1 wzmacniajacy zostaje prze-
sterowany i wysl\lpuja znieksztalcenia podohnie jl-lk w konwencjonalnym
W1',11
1:1l;1I illl'l',l l syglllllowym.

,()
Generator tranzystorowy Colpittsa (z dzielnikiem pojemnosciowym) BC237

Obwód rezonansowy jest utworzony przez indukcyjnosc L i szeregowo polaczo- +

7kQ
ne pojemnosci Ci i C2 (rysunek 1.58). Zacisk znajdujacy sie miedzy tymi dwoma :!:o
kondensatorami laczy sie przez kondensator C4 z emiterem tranzystora.
Napiecie panujace na pojemnosci Ci jest przez kondensator C3 doprowadzone
do bazy stanowiac tym samym napjecie sprzezenia zwrotnego. Uklad ten jest
znany pod nazwa generatora Colpittsa.
+7,5 V

Rys. 1.60. Uklad generatora Rys. 1.61. Uklad generatora

eJ czestotliwosci 1000 Hz przeciwsobnego o czestotliwosci
30 kHz

L
Generator przeciwsobny

Jednostronnych przesterowan i znieksztalcen w generatorach tranzystorowych

Rys. 1.58. Sprzezenie zwrotne Rys. 1.59. Sprzezenie zwrotne
w ukladzie z dzielnikiem w ukladzie z dzielnikiem indukcyjnym
pojemnosciowym
Generator Hartleya (z dzielnikiem indukcyjnosciowym)
Uklad przedstawiony na rysunku 1.59 jest bardzo podobny do poprzedniego z ta
róznica, ze dzielnik stanowi tutaj indukcyjnosc L, a napiecie Ul na dolnym koncu
uzwojenia jest doprowadzane miedzy emiter a baze, tworzac petle sprzezenia
zwrotnego. Uklad ten jest znany takze pod nazwa generatora Hartleya. Uklady
przedstawione na rysunkach 1.58 i 1.59 stosuje sie najczesciej w technice wielkich
czestotliwosci oraz w urzadzeniach elektronicznych powszechnego uzytku.
Generator akustyczny
mozna uniknac stosujac uklady przeciwsobne zgodnie z rysunkiem 1.61.
Tranzystory pracuja w ukladzie przeciwsobnym ze wspólnym obwodem rezo-
nansowym o pojemnosci 800 pF. Uzwojenie sprzegajace kazdego tranzystora ma
14 zwojów tak, by malooporowa rezystancje wyjsciowa dopasowac do wielko-
oporowego obwodu drgan elektrycznych. Kazda polowa uzwojenia jest przez 12
zwojów sprzezona z baza danego tranzystora. Przedstawiony uklad znajduje
zastosowanie jako generator czestotliwosci 30 kHz do magnetofonów.
Generatory z przesuwnikami fazowymi
Do wytwarzania malych czestotliwosci stosuje sie najczesciej generatory z czlo-
nami Re. Generatory LC wymagalyby cewek o zbyt duzej indukcyjnosci. Sa on"
drogie z powodu duzej ilosci zelaza, drutu miedzianego i kosztów wykonania
uzwojen. Ponadto zajmuja one znacznie wiecej miejsca niz kilka rezystorów
i kondensatorów.

W ukladach trójpunktowych (z dzielnikiem pojemnosciowym lub indukcyj nos-

Generator drgan sinusoidalnych z przesuwnikiem fazowym RC
ciowym) mozna - zaleznie od wymagan - wybierac polozenie punktu
uziemiajacego i rodzaj obwodu rezonansowego .. W omawianym przypadku W ukladzie przedstawionym na rysunku 1.62 pierwszy rezystor przesuwnib
obwód rezonansowy ma uziemiona podstawe, a tranzystor pracuje w ukladzie fazowego sluzy jednoczesnie jako rezystor w obwodzie kolektora tranzystora.
o wspólnym kolektorze (rysunek 1.60). Charakterystyczna cecha kazdego ukladu
trójpunktowego jest to, ze dla napiecia przemiennego caly obwód rezonansowy 2.7k5lnR '9V
znajduje sie miedzy baza a kolektorem. Mamy tu do czynienia z przypadkiem, ~
~D~
w którym kolektor laczy sie z przewodem zasilajacym, a obwód rezonansowy ma
uzicmiona podstawe. Odczep z dzielnika pojemnosciowego lub indukcyjnos- 2:
l:iowego bIczy sil;:zawsze z emiterem. s:
Rys. 1./12. 0(;11(;1'11101'
lJ klad ten za projd towa no gl()wllie do wytwa rza nia drga 11 O czestotliwos<:i
SillllS(lit!nIIIY '/, PI/I'HlIWlliki(;1I1
('ewk:t za wiera zelazny I d'l.l'Ó Nltl'i,IIl:Y
a klisi Vl:ZIH;j. do I',wi~'ksza n ia ind ukcyjl1osl:i. rll~(lwYIII lU'

"
Pojemnosc kondensatora Ci jest duza w stosunku do pojemnosci przesuwnika
fazowego. Kondensator C 1 sluzy tylko do odsprzezenia napiecia stalego. Przy
wartosciach R = 2,7 kQ i C = 1,5 nF uzyskuje sie nastepujaca czestotliwosc
rezonansowa:
~ 1 6 1
f,.=~' RC =2' 27.103
, Q·1 , równania k· ku = 1 i zapobiega przesterowaniu napiecia wyjsciowego. Dla
~ 106
f,. = -'--- = 96,5 '103/s ~ 100 kHz
211: 2,7'1,5 s
W wyniku przesuniecia o 1800 faza na bazie tranzystora zyskuje odpowiednia
wartosc i generator zaczyna drgac. Napiecie uzytkowe mozna pobierac z wyjscia
Wyllub Wy2. Aby nie pogorszyc parametrów przesuwnika RC i nie spowodowac
zmiany czestotliwosci, rezystancja obciazenia Wyl nie moze byc mniejsza niz
100 kQ. Miedzyszczytowe napiecie wyjsciowe wynosi wówczas 2 V. Zacisk Wy2
moze byc obciazony rezystancja najwyzej 1 MQ. Zaleta ukladu jest jego
charakterystyka dolnoprzepustowa, dzieki czemu napiecie wyjsciowe zawiera
mniej wyzszych harmonicznych. Jego amplituda wynosi 0,6 V (wartosc miedzy-
szczytowa). Rezystor dostrojczy R3 dziala jako ujemne pradowe sprzezenie
zwrotne i mozna nim ustalic najkorzystniejszy ksztalt przebiegu wyjsciowego
(obserwowanego na oscyloskopie).
Generator z mostkiem Wiena
Dodatnie sprzezenie zwrotne generatora moze obejmowac wiele stopni tranzys-
torowych (rysunek 1.63). Ukladem okreslajacym czestotliwosc sa szeregowe
polaczenie CcRcR2 i równolegle polaczenie C2 II R3-R4. Czesc napiecia
z ukladu równoleglego dochodzi do bazy pierwszego tranzystora, a po wzmoc-
nieniu do drugiego tranzystora pracujacego w ukladzie wtórnika emiterowego,
po czym jeszcze zostaje wzmocniona w tranzystorze T3. Dopiero z kolektora
tego tranzystora petla dodatniego sprzezenia zwrotnego prowadzi do obwodu
wejsciowego. Dwie petle ujemnego sprzezenia zwrotnego stabilizuja przebieg
drgan, a mianowicie: ujemne pradowe sprzezenie zwrotne z emitera trzeciego
tranzystora do emitera pierwszego oraz zalezne od. amplitudy ujemne sprzezenie
Rys. 1.63. Generator
to
sinusoidalny z mostkiem
Wi\;11I1
zwrotne przez rezystor Rs do górnego punktu czlonu Re. Rs to termistor
o ujemnym wspólczynniku temperaturowym rezystancji.JeZeli z jakiegokolwiek
powodu wzrosnie generowane napiecie przemienne, to przez termistor I~~
poplynie wiekszy prad. Wskutek wzrostu temperatury zmaleje wartosc rezystan-
cji termistora. Wówczas ujemne sprzezenie zwrotne stanie sie silniejsze i b~dzie
przeciwdzialac wzrostowi napiecia. Rs zapewnia zatem automatycznie spelnienie
podanych wartosci czlonów RC i w skrajnych polozeniach podwójnego potenc-
jometru uzyskuje sie zakres czestotliwosci od okolo 300 do 1200 Hz. Przyjmuj,!c
inne wartosci Ci i C2 mozna wytwarzac zarówno mniejsze, jak i wj~ksze
czestotliwosci.
Generator ze wzmacniaczem operacyjnym z mostkiem typu podwójne T
Zasada dzialania tego ukladu bedzie jeszcze omówiona w rozdziale o wzmac-
niaczach operacyjnych. Na rysunku 1.64 przedstawiono rozwiniety uklad
z dodatkowym stopniem odsprzegajacym obciazenie i sluzacym do ustalania
napiecia wyjsciowego. Dioda Dl stanowi ujemne sprzezenie zwrotne dla
impulsów napieciowych i tym samym zapewnia "czysty" przebieg sinusoidalny.
Uklad reguluje sie potencjometrem Pl o rezystancji 10 kQ. Ze wzgledu na dUZ'1
rezystancje wyjsciowa tego generatora zastosowano na wyjsciu transformai or
impedancji (rysunek 2.8) o wielkooporowym wejsciu i malooporowym wyjsciu,
Zmieniajac nastawe potencjometru P2 mozna zmieniac wartosc ujemnego
sprzezenia zwrotnego i tym samym takze napiecia wyjsciowego w punkcie A,
Ile
jOkfl 'T' 50kfl
Rys. 1.64. Generator
01
sinusoidalny z mostkiem typu
podwójne T
Kwarcowy generator czestotliwosci
Wibratory kwarcowe to krysztaly kwarcu oszlifowane do postaci cienkich
plytek. Na obydwu przeciwleglych powierzchniach naparowano clckl rody
metalowe. Gdy do jednej elektrody doprowadzi sil,: napiecie przemicllllu, lo
w kwarcu Z()~llll1:'pobudzone drgania mecha niczlle (l "CZl,:~t olliwOHCiwla~nui".
'~kolei drgllnia ll' wylw:lrzaja napi~cic elcklrYl'~,lll' () lnkiej sIlIllej l'Z\'slolliwOHl'l
.li
na drugiej elektrodzie. Jezeli napiecie to wzmocni sie i z powrotem doprowadzi
we wlasciwej fazie do pierwszej elektrody, to drgania te zostana podtrzymane.
W zasadzie uzyskuje sie generator ze sprzezeniem zwrotnym, w którym
elektryczny obwód rezonansowy LC zostal zastapiony mechanicznym elemen-
tem drgajacym. Drgania powstajace w kwarcu sa bardzo stabilne pod wzgledem
czestotliwosci. Dlatego generatory kwarcowe stosuje sie tam, gdzie jest wymaga-
na maksymalna dokladnosc, np. do zegarów kwarcowych, do wytwarzania
dokladnych czestotliwosci sluzacych do strojenia nowoczesnych odbiorników
radiowych i telewizyjnych (syntezator czestotliwosci) i do generatorów syn-
chronizujacych uklady mikroprocesorowe.
Na rysunku 1.65 przedstawiono zasadniczy uklad generatora kwarcowego.
Kwarc znajduje sie w petli sprzezenia zwrotnego wzmacniacza tranzystorowego.
Obydwa kondensatory Cl i C2 sluza do ustalenia dokladnej czestotliwosci
o,Q
c~rt
Rys. 1.65. Zasada dzialania
generatora kwarcowego
zadanej. Istnieje bardzo wiele odmian ukladów generatorów kwarcowych. Przy
uzyciu stopni powielajacych i dzielacych mozna uzyskac widmo czestotliwosci,
którego poszczególne prazki maja taka sama dokladnosc jak czestotliwosc
wlasna kwarcu. Duza dokladnosc i stalosc czestotliwosci drgan mechanicznych
kwarcu odpowiada stalosci tonów innych mechanicznych urzadzen drgajacych,
np. dzwonów koscielnych i kamertonów.
1.6. Multiwibratory, przerzutniki i uklady ksztaltowania impulsów
Multiwibrator jest generatorem drgan o bardzo duzej zawartosci harmonicz-
nych. Skad takie okreslenie, czyzby uklad drgal jednoczesnie na wielu czestot-
liwosciach?
Jezeli za pomoca oscylografu zbadamy napiecie wyjsciowe swobodnie
drgajacego multiwibratora, to ujrzymy drganie prostokatne, Przebieg ten
otrzymal 'l jezyka greckiego nazwe meandra ze wzgledu na podobienstwo do
ksztaltu koryta rzeki Meander w Azji Mniejszej.
Drganiu prostokatne sklada sie z wielu drgan sinusoidalnych. Stad wlasnie
wywodzi Ni~lIlIlZWllmultiwibratora. Napiecia prostok<,tne mozna otrzymac
(,
wlaczajac i wylaczajac napiecie stale w takt okreslonego przebiegu. Multiwib-
ratory to elektroniczne uklady sluzace do tego wlasnie celu. Zawieraja one
tranzystory przelaczajace, które albo przewodza prad, tzn. sa wlaczone, albo go
blokuja. W tym ostatnim przypadku na rozwartym kontakcie tego elektronicz-
nego lacznika panuje pelne napiecie zasilania.
Podstawowy uklad multiwibratora
Najczesciej uklad elektryczny multiwibratora przedstawia sie tak,jak na rysunk u
1.66a, symetrycznie z dwoma krzyzujacymi sie przewodami. Jednakze w celu
lepszego zrozumienia przebiegów w multiwibratorze jest wygodniejszy inny
uklad. W zasadzie multiwibrator jest dwustopniowym wzmacniaczem przelacza-
jacym, który pb zadzialaniu samoczynnie przelacza sie z jednego stanu w drugi.
Na wyjsciu mozna wiec otrzymywac sygnaly "wlaczony" lub "wylaczony", tzn.
ciag impulsów. Przelaczanie ukladu, zgodnie z rysunkiem 1.66b, nastepuje dzi\lk i
dodatniemu sprzezeniu zwrotnemu z wyjscia wzmacniacza (przez pojemnosc) na
wejscie. Uklad o wspólnym emiterze jak wiadomo odwraca faze o 180°. A zatem
dwa szeregowo polaczone wzmacniacze zapewniaja przesuniecie fazy o 360".
czyli 0°. Dzieki temu napiecie wejsciowe oraz napiecie ujemnego sprzezenia
zwrotnego maja te same fazy. Poniewaz oba stopnie wzmacniaja, pojawia siy
dodatnie sprzezenie zwrotne i uklad musi rozpoczac generacje.
Sprzezenie zwrotne
a dot/otnie b
+Vb
R4 +Vb
R. UR
360'=0'
T2
~o
UT
Rys. 1.66.
a) najczesciej spotykany sposób przedstawienia ukladu multiwibratora. b) uklad multiwibratora przedstawiony jako wzmacniacI,
ze sprzezeniem zwrotnym. Zalecane wartosci R1 = R4 = 3 kO, Rz = Rj = 30 k!l
Jezeli pelne napiecie wyjsciowe jest doprowadzane z powrotem na wejscie, lo
stopien jest silnie przesterowany. To przesterowanie wplywa takze na drugi
stopien. Tranzystory w multiwibratorze moga sie znajdowac tylko w dwódl
stanach pracy: wszystko albo nic - to znaczy w stanie calkowitego przewodzcn ia
lub nieprzewodzenia. W rezultacie na wyjsciu uzyskuje sie napiecie prostohltnc.
Zjawisko to zgodnie z rysunkiem 1.66b przebiega w nastepujacy sposóh:
tranzystor Tl przewodzi, rezystancja jego zlacza emiter-kolektor wynosi kilka
omów. Napiecie na kolektorze spada blyskawicznie prawie do zera, to znaczy do
wartosci napiecia nasycenia (porównaj rysunek 1.18). Ten skok napiYl.:in
oddzialuje przez kondensator CJ na baze drugiego tranzystora. Kondensator (' I
oraz malooporowe zh,cze emiter-haza tranzystora T2 lworz:l filir górnoprzl.:plls,
lrllllzystora TI, b:ldz skok Illlpi\'l.:iaw kierunkll IIjemllYll1
lowy. Przl'i11l::I,('lli(: 1111
wejsciu filtru górnoprzepustowego, odpowiada chwili A2. Na wyjsciu filtru
przedstawionych na rysunku 1.67a. W ten sposób z tego samego stopnia
górnoprzepustowego, tzn. na bazie tranzystora T2, napiecie skacze do wartosci
tranzystorowego mozna w okreslonej chwili odprowadzac albo sygnal prawic
ujemnej i tranzystor T2 zostaje zablokowany. Teraz druga okladzina konden-
równy zeru, albo sygnal o napieciu + Ub' Sygnal przeciwny nazywa sie takzl:
satora C1 laduje sie przez rezystor R2, wedlug funkcji eksponencjalnej o stalej
sygnalem odwróconym lub zanegowanym.
czasowej r = R2' C1, do potencjalu dodatniego, gdyz lewa okladzina wciaz
Do obliczania czasów przelaczania multiwibratora stosuje sie odpowiedni!.:
jeszcze przez przewodzacy tranzystor Tl laczy sie z masa. Gdy napiecie na bazie
wzory, które zawieraja wspomniane juz stale czasowe, wynikajace z pojemnosci
wzrosnie do wartosci, przy której bedzie mógl poplynac prad bazy w tranzystorze
i rezystancji uplywowej bazy, a takze prad kolektora i napiecie odciecia bazy.
T2, to tranzystor ten przelaczy sie ze stanu nieprzewodzenia w stan przewodze-
ma. Pomimo ze wzór ten stanowi skomplikowane równanie wykladnicze, wynik
otrzymany na jego podstawie jest niepewny ze wzgledu na wiele nie uwzgti?d-
Z kolei z tranzystorem T2 dzieje sie to samo, co z jego "towarzyszem".
ni onych wplywów. Do obliczen uproszczonych stosuje sie nastepujace wzory
Wzrost pradu w rezystorze R4 obniza napiecie na kolektorze prawie do zera. Ten
skok napiecia dziala przez kondensator C2 na baze tranzystora Tl. Zostaje on t=0,7'RB'C
blyskawicznie zablokowany, ale juz przez rezystor R3 zaczyna sie ladowac Czasy przelaczania mozna wybierac dowolnie: od wartosci mikrosekund do
kondensator C2 i caly przebieg powtarza. sie od nowa. kilku sekund. Dalej obowiazuje zaleznosc
RB = 0,8' {3' RL

Ksztalty napiecia wyjsciowego gdzie:

RL = Re - rezystancja obciazenia w obwodzie kolektora,
Jezeli R1 = R4, R2 = R3 i C1 = C2, to przelaczanie bedzie nastepowalo doklad- {3 - wspólczynnik wzmocnienia tranzystora.
nie w takich samych odstepach czasu. Napiecie na zlaczu emiter-kolektor Sa to jednak równania uproszczone. Do celu szybciej mozna dojsc metod;,
tranzystora Tl przebiega np. w sposób podany na rysunku 1.67a. Na rysunku eksperymentalna. Miliamperomierz umieszczony w obwodzie kolektora wska-
1.67b przedstawiono przebieg napiecia na bazie tranzystora T2. Równiez i ten zuje dosc dokladnie male czestotliwosci multiwibratora, natomiast przebil:gi
piloksztaltny przebieg napiecia jest niekiedy wykorzystywany w ukladach krzywych mozna obserwowac na oscyloskopie. Jezeli dobierze sie rózne tltal"
elektronicznych. Na progu przelaczania napiecie na kondensatorze znów czasowe czlonów RC w obwodach bazy, to uzyska sie krótkie impulsy pr",dow"
wzrasta do wartosci pelnego napiecia roboczego, gdyz prad kolektora za- i dlugie przerwy lub odwrotnie.
blokowanego tranzystora jest równy zeru. Tym samym spadek napiecia na
rezystorze w obwodzie kolektora takze wynosi zero i cale napiecie zasilania
odklada sie na zlaczu emiter-kolektor. Multiwibrator astabilny sterujacy swiatlem migowym

Takze na podstawie konwencjonalnego ukladu multiwibratora ze skrzyzowany

mi dwoma przewodami mozna przesledzic powstajace w nim przebiegi elektrycz
'~
UCf

a noT!o ~ewodz/
I
l Skok napiecia
T! . ne.
Prosty uklad multiwibratora pobudzonego do drgan swobodnych wykorzy-
stuje sie do sterowania swiatla migowego. Na rysunku 1.68 przedstawiollo
b naUf BT2O przelqczania
l~frO§
nieskomplikowany uklad do lampy ostrzegawczej lub pasa migowego, takich
jakich uzywa sluzba ruchu drogowego lub robotnicy drogowi pracujacy noC<!.
UliJ
Pas taki mozna wyposazyc w szesc zarówek na napiecie 4,5 V i prad 0,07 1\.,
Rys. 1.67, Przebieg napiec
C nar~ t-
l~ w multiwibratorze
"OQ 9/rQ 71&
500llF
+
8 zorówelr
po O,07A
+
Ostatecznie na rysunku 1.67c przedstawiono napiecie URna rezystancji
w obwodzie kolektora wspomnianego tranzystora. Jego przebieg jest odwrotny
wy,glydem pry,uhil:p.unapiycia U ('lo; l11ii?dzyemiterem a kolektorem. Napiecia na
sq pl'zesulliytl: w fa7.ic o I RO" w stosunku do napiec
drllllilll 1I'IlIlY,ystoI'Y,\l
r' o
Il
jOp.F

e337
Rys. I.(,X.
liklIId
MlilliwiiJl':Ill1l'()wy
Slll/lliql'Y

Jllil\owYJlI
~Willlll;Jll

H
,'.1
a swiatlo migowe w zarówke na prad od 0,3 do 0,4 A. Czestotliwosc blysków
wynosi 1,5 Hz przy prawie równym czasie wlaczenia i wylaczenia. Do zasilania
sluzy bateria 4,5 V do latarki kieszonkowej. Jezeli komus to sprawi przyjemnosc,
to przy uzyciu tego prostego ukladu i stopera moze doswiadczalnie i rachunkowo
sprawdzic niezawodnosc podanych wyzej wzorów.
Ogólny uklad multiwibratora
Kondensatory sprzegajace z rysunku 1.66 mozna zastapic rezystorami lub
w ukladzie przedstawionym na rysunku 1.69 zastosowac w obwodach baz
w stan przeciwny, ale tylko pólstabilny (metastabilny). Po uplywie pewnego
ustalonego czasu uklad powraca samoczynnie do stanu stabilnego. Czas
pozostawania w stanie metastabilnym jest okreslony stala czasowa, czlonu
Re. Uklad przedstawiony na rysunku 1.69 mozna uczynic multiwibratorem
monostabilnym, gdy czlon sprzegajacy kolektor tranzystora T1 z baza tranzys-
tora T2 bedzie rezystorem, a drugi czlon sprzegajacy kolektor tranzystora T
z baza tranzystora T1 - kondensatorem. Punkt P na rysunku 1.70 laczy sil(
przez rezystor R z przewodem zasilajacym. Czas przelaczania okresla stab
czasowa Re.
+/2V

napiecia U B o róznej polaryzacji. W ten sposób otrzymuje sie trzy rodzaje n}11 Re /(4

multiwibratorów wedlug nastepujacego zestawienia: Wj/! W.v2

o
T1 T2

Rys. 1.70. Uklad multiwibratora

monostabilnego (uniwibratora)
Rys. 1.69. Konwencjonalny uklad
multiwibratora
UB/ i
Impcdancje 2, Z2 moga stanowic rezystory Jezeli do bazy lewego tranzystora T1 doprowadzi sie ujemny impuls
lub kondensatory
z wejscia, to tranzystor zostanie zablokowany. Wskutek tego baza prawego
dodatnie
ujemne tranzystora T2 otrzyma przez rezystor sprzegajacy prawie pelne dodatnie
Zl Z2 dodatnie
ujemne
ujemne
UBtUB2
napiecie robocze i tranzystor ten zacznie przewodzic. Poprzednio byl on
C
R
C
astabilny C skutecznie zablokowany napieciem -12 V. Skok napiecia na kolektorz"
bistabilny R tranzystora T2 przeniesie sie przez pojemnosc C do punktu P. Potencjal tego
mono stabilny R punktu równiez zmieni sie skokowo w kierunku ujemnym i uzyska wartosc zero.
Dioda D przy tym potencjale jest spolaryzowana zaporowo i uniemozliwia
W tranzystorach p-n-p nalezy odwrócic polaryzacje wlacznie z napieciem przedostanie sie go do bazy tranzystora T1. Lewy tranzystor T1 nie moze wil,l"
zasilania. Zasade dzialania multiwibratora astabilnego juz omówiono. Przerzuca znów natychmiast przelaczyc, tak jak to sie dzieje w multiwibratorze astabilnYlll
sie on samoczynnie z jednego stanu w drugi i wytwarza drgania prostokatne. lub bistabilnym. Ten pólstabilny stan utrzymuje sie dopóty, dopóki kondensator
Zamiast okreslen multiwibrator bistabilny i multiwibrator monostabilny C nie osiagnie przez rezystor R potencjalu przewyzszajacego napiecie odci«cill
uzywa sie takze okreslen przerzutnik i uniwibrator, gdyz uklady te nie wykonuja diody. Wówczas przelacza lewy tranzystor i zostaje przywrócony stan pocz:,t-
drgan samoczynnie, lecz przechodza z jednligo stanu do drugiego za pomoca kowy, który utrzymuje sie az do pojawienia sie nastepnego impulsu sterujacego.
impulsów doprowadzanych z zewnatrz. Przerzutnik jest równiez nazywany Czas trwania stanu metastabilnego
ukladem jlip-jlop. tm ~ 0,7 RC
Wartosc pojemnosci mozna zmieniac w szerokich granicach. Natomiast rczys-
Przerzutnik (multiwibrator bistabilny) tancja R nie moze byc wieksza niz 100 kQ, gdyz w przeciwnym razie baza
I
tranzystora T1, znajdujacego sie w stanie przewodzenia, otrzyma za maly pr:/d
Przerzutniki stosuje sie dzis prawie wylacznie w postaci ukladów scalonych. spoczynkowy i tranzystor nie bedzie w pelni przewodzic.
Omówiono je szczególowo w II
czesci serii pod tytulem Technika Cyfrowa.
P r z y kla d. Multiwibrator mono stabilny powinien umozliwic przel<!czani"
zarówki powiekszalnika w czasie od 1 s do 60 s. Dla tm = 60 s, przyjmuj!/,'
Multiwibrlltor rnonostabilny maksymaln<! wartosc rezystancji 100 kQ, otrzymamy

Mul1iwi!lllllor lIl()nostahilny jest nazywany takze uniwibratorem. Pozostaje on 'm 60 _ 86. 10 5 H(O II"

Irwlllu W jl,dllYIIlHllllllO i 1',11 pomo(;</ sygn:du sterujqcego mozna go wprowadzic 0:1' N 0,7' 100.103 - l I

Iti
(lO
Tak duze wartosci pojemnosci w ukladach czasowych sa niepozadane. Dlatego
tez stosuje sie sztuczne srodki, by móc zastosowac wieksza rezystancje ladowania
i zmniejszyc pojemnosc kondensatora. Multiwibrator mono stabilny wystepuje
dzis prawie wylacznie w postaci ukladu scalonego.
Przerzutnik Schmitta
Sprzezenie zwrotne emiterowe wykorzystano w przerzutniku Schmitta (rysunek
1.71a). Ma on dwa stabilne stany, podobnie jak multiwibrator bistabilny, ale nie
jest uruchamiany przez wlaczanie i wylaczanie, lecz za pomoca napiec o okres-
lonej wartosci. Dlatego tez nazywa sie go przelacznikiem poziomu, dys-
kryminatorem napiecia (wskaznikiem poziomu napiecia) lub czujnikiem napie-
cia. W stanie spoczynku tranzystor Tl jest zablokowany, a tranzystor T2
przewodzi. Miedzy wyjsciem a masa wystepuje tylko niewielki spadek napiecia
U E wywolany pradem przeplywajacym przez rezystancje w obwodzie emitera RE'
a b
{Jweu/
Wg c tt Ul
UE
{Jwg I Wgl
We
d
f1we
Rys. 1.71. Przerzutnik Schmitta
i
a) uklad zasadniczy, b) c) próg wlaczania
i wylaczania, d) ksztaltowanie impulsów za
pomoca przerzutnika
Jezeli do zacisków wejsciowych przylo'zy sie powoli narastajace dodatnie
napiecie (krzywa b na rysunku 1.71), to wówczas przy wartosci progowej Ul
tranzystor Tl zacznie przewodzic, a tranzystor T2 zostanie zablokowany
i napiecie U wy najego kolektorze raptownie wzrosnie zgodnie z rysunkiem 1.71c.
Dalsze narastanie napiecia wejsciowego nie moze juz tutaj nic zmienic. Gdy
napiecie U E zmaleje zgodnie z krzywa b, to uklad przelaczy sie z powrotem w stan
spoczynku dopiero przy nizszym napieciu progowym U 2'
Przerzutnik Schmitta stosuje sie do przetwarzania impulsów zaklóconych
w impulsy prostokatne niezaklócone (rysunek 1.71d) lub napiec sinusoidalnych
w napiycia prostokatne. Napiecie progowe, przy którym przerzutnik sie wlacza,
m07,na wykorzystywac w ukladach regulacyjnych, które maja byc uruchamiane
po przek 1'Ol'1.1'llill
wartosci granicznej. Wiele ukladów cyfrowych zawiera wejscia
o wlaAl'iwoArilllh 1I1'1,I'r1.1I1
nika Schmitta.
(I)
1.7. Przeksztaltniki
Falowniki
Nasi dziadkowie bawili sie jeszcze "maszynami clcktroslu tyt:zIlYllli", k((IIl' 1111
WIll
dzisiaj mozna spotkac w niektórych szkolnych pracowniat:h fizycznych.
W tego typu maszynie elektrostatycznej niskie napi~cie stale jest przerywa Ile
mloteczkiem Wagnera (patrz: podrecznik fizyki). Napiecie to, mimo ~,t:Ilie jest
sinusoidalne, jest transformowane do wysokich wartosci i wywoluje przeskok
iskry miedzy dwiema elektrodami. Swego czasu uwazano te prady za lecznicz"
i przepuszczano je przez cialo ludzkie. Obecnie lekarze stosuja raczej przyrz:,dy
do diatermii UKF. Jednakze zadanie otrzymywania wysokich napiec przemien-
nych z niskich napiec stalych nadal pozostalo aktualne. Zasade przcrywania
obwodu pradu wykorzystuje sie w wiekszosci instalacji zaplonowych w samo-
chodach.
Zaplon tranzystorowy w silnikach spalinowych
W ukladzie przedstawionym na rysunku 1.72 zlacze emiter-kolektor tranzystora
przelaczajacego jest polaczone szeregowo z uzwojeniem pierwotnym cewki
zaplonowej i zastepuje dotychczasowy przerywacz. Obecny przerywacz steruje
o wiele mniejszy prad w obwodzie bazy tranzystora. Dzieki temu kontakt
przerywacza nie jest juz obciazony indukcyjnie, nie wypala sie przedwc7.esnill,
a dokladna nastawa punktu zaplonu nie zostaje naruszona. Niebezpieczne dlll
tranzystora przepiecia i sklonnosci do drgan sa ograniczane i tlumione Zll
pomoca diody Zenera i kondensatora dolaczonych równolegle do przerywa lWg.)
obwodu. Napiecie z wtórnego uzwojenia cewki zaplonowej jest w normalny
sposób doprowadzane do rozdzielacza, a nastepnie do swiec zaplonowych.
Czestotliwosc zaplonu jest zsynchronizowana z predkoscia obrotowa silnika.
WYlqczni~
Zaplonu l.El
Lz
- C3
00 rozdzielacza
zaplonu
Cewka zaplonowa
Rys. 1.72. Klasyczny zaplon
"11 tranzystorowy sterowany
kontaktem
Falownik przeciwsobny
Ponicw'I:i. IlIdzie sr~dzaja coraz wiecej czasu w samochodach i w podrózach,
narodzil si\' projekt zasilania urzadzen elektrycznyt:h, np, maszynki do golenia,
,/,aklll1lllllltol'll. ('z\'slotliwosc zasilania powinnll przy 'yrn w millry lIlo:i,liwo:ki
(d
 4 x AD 103 011
UIl
8... 16V Ol 02
01710 Rdzen EF20
3xBAW76 Rdzen EF16(N27)
(N27)
03 04 144 zw.
Tr2 Si2 Ol2
R1
220V
50Hz Ilk.l21,l R} I R]
BUZ 71A
100VA
T3
G

Rys. 1.73. Falownik

przeciwsobny z przyciskiem
startu RI1,I, R'1
56k.QU4,7kS2 l 010
·8AW76.

odpowiadac czestotliwosci sieci, tzn. 50 Hz. Przedstawiony na rysunku 1.73

Gl r'1 R,
uklad generatora przeciwsobnego dysponuje moca wyjsciowa 100 W przy
sprawnosci 80%. Taka moca mozna juz zasilac nawet odbiorniki radiowe iOOV
150nFY4,7k.l2 I
i wzmacniacze. Drgania rozpoczynaja sie w wyniku chwilowego wcisniecia R,. I I 08
Re Tr 1

przycisku recznego. Uklad ten zastepuje bezpiecznik elektroniczny, gdyz przery- 560kSll I IBAW76

wacz jest tak zaprojektowany, ze nie uruchamia sie samoczynnie, a w razie

TS
BG635
06
BZY97GIO
7 zW.'n
'1~JJ O,4CuLL 1 III· .....
n,
lO zw
O,4GuLL
przeciazenia przestaje pracowac. 09 Re
:::J--
15Ofl. •
BAW76 RIO
07 IW 180.l2
8ZY97G10 n] 7zw.
Falownik do zasilania lamp jarzeniowych IW
NTGI 0,4 GuLL
/'
KI64/1O%/680
Jako swiatla ostrzegawcze na budowach, oswietlenie kempingowe oraz oswiet-
Rys. 1.74. Elektroniczny stabilizator do zasilania lamp jarzeniowych
lenie wnetrz samochodów i lodzi stosuje sie jarzeniówki o malym poborze mocy
tak, by mozna bylo je zasilac z baterii przy uzyciu falownika. Dzieki za-
stosowaniu duzej czestotliwosci drgan uzyskuje sie lepsza wydajnosc swietlna niz Gdy przez omylke zamieni sie zaciski akumulatora, to zacznie przewodzic dioda
przy 50 Hz. Optymalna czestotliwosc drgan wynosi 75 kHz. Na rysunku 1.74 D 1 i przepali sie bezpiecznik Sil.
przedstawiono schemat elektronicznego stabilizatora do zasilania lamp jarzenio- Tranzystory SIPMOS T3 i T4 lacza na zmiane uzwojenie pierwotn"
wych o napieciu pracy 12 V i mocy 8 W. Zawiera on zabezpieczenie przed zmiana transformatora Tr2 z napieciem wejsciowym UE' Napiecie od 8 do 16 V prZlJ-
polaryzacji i uklad kontroli niedomiaru napiecia. Prad plynacy przez lampe nie ksztalcone w ten sposób na napiecie przemienne zostaje odpowiednio podwyz-
jest stabilizowany. , szone. Prostokatne napiecie miedzy szczytowe na uzwojeniu n3 transformatora
Po przylozeniu napiecia akumulatora U E i po odblokowaniu przez uklad Tr2 wynosi (przy napieciu nominalnym U E = 13 V) okolo 180 V. Zgodnie
kontroli niedomiaru napiecia zaczyna drgac generator rozruchowy (Tl i T2). Jest z parametrami lampy (L8 W/25 firmy Osram) napiecie wyladowania U L = 56 V,
to multiwibrator astabilny, którego czestotliwosc oscylacji jest okreslona Przy podanych na rysunku 1.74 wartosciach C7, Dl2 i przy odpowiednim
czlonem R1, C2• Generator rozruchowy wysyla na bramke tranzystora SIPMOS zaprojektowaniu transformatora Tri, przed zaplonem lampy (przy zalaczaniu
T3 impulsy sterujace o czasie trwania okolo 0,5 IlS. Tak sterowany tranzystor T3 napieciem nominalnym UE) wystepuje czestotliwosc jalowa okolo 110 kHz (ze
wytwarza impulsy napieciowe w transformatorze Tr2, co wywoluje tlumione wzgledu na silne nasycenie transformatora Trl), a napiecie na C7 (napiyci"
drgania w szeregowym obwodzie rezonansowym D12, C7. Jezeli drgania wlasne zaplonowe lampy) wynosi, na skutek przepiecia rezonansowego w obwodzi"
nie rozpoczna sie juz przy pierwszym impulsie startu, to kolejne impulsy beda drgan elektrycznych, okolo 600 V (wartosc miedzyszczytowa). Po zaplonie lampy
dopóty doprowadzac energie, dopóki nie poplynie wystarczajaco duzy prad napiecie na C7, badz na lampie, spada do wartosci napiecia wyladowania. Po
obwodu rczonansowego. Prad ten jest przez przekladnik pradowy TrI sprzezony kilku minutach pracy czestotliwosc ustala sie na okolo 75 kHz. Starc badz zuzyle
zwrot nie 'I. br;1I11kamitranzystorów SIPMOS T3 i T4 tak, ze drgania zostaja lampy moga wykazywac zjawiska prostownikowc i dlatego zastosowano
po<.!lrzY"llIll(:,KOIHknsator C2 rozladowuje sie przez diode D4 w takt czesto t- kondcnsator Cli' by zapobiec przeplywowi sk ladowy<.:h rm)du sl'alcgo prze~,
liwosd 1',IIIlIIIIOIIIlW(lj (7~ ki 1'1.), <.:0niczawodnie wylacza gcnerator rozruchowy, lampy b:,d;, w obwodzic wtórnym tran sfo rll1lil 01'11 '1',.2,

l"
(,

Dlawik o indukcyjnosci 1,5 mH decyduje o pradzie lampy. Przy czestotliwo-
sci 50 Hz prad plynacy przez lampe 8 W wynosi 0,145 A. Przy wielkiej
czestotliwosci maleje on do wartosci okolo 0,125 A, co odpowiada wartosci
miedzyszczytowej 0,35 A. W znamionowym stanie pracy (nominalne napiecie
wejsciowe 13 V i czestotliwosc robocza f
= 75 kHz) prad ten ustala sie przy
napieciu wyladowania U L = 56 V.
Przeksztaltnik pradu stalego
Swego czasu sformulowanie "transformator pradu stalego" uwazano za zartob-
liwe. Wydawalo sie niemozliwe podwyzszanie napiecia stalego w sposób
podobny do transformowania napiecia przemiennego. Dzisiaj przetwarzanie
niskich napiec z akumulatora na dowolnie wysokie napiecia stale przy wzglednie
malych stratach nie nastrecza zadnych trudnosci.
Zamiast terminu przeksztaltnik pradu stalego uzywa sie takze nazwy
przetwornika DC/DC lub konwertera DC/DC. "DC" to skrót direct current, co
w jezyku angielskim znaczy prad staly.
Zasada dzialania przeksztaltnika pradu stalego
Zasada dzialania jest prosta: prad staly jest przerywany, przepuszczany przez
uzwojenie pierwotne transformatora, napiecie podwyzszane, a nastepnie znów
prostowane (rysunek 1.75). Jako przerywacze moga byc stosowane opisane
w poprzednim rozdziale falowniki pojedyncze lub przeciwsobne. Najlepsza
sprawnosc uzyskuje sie, gdy tranzystory pracuja jako przelaczniki i wytwarzaja
impulsy prostokatne.
Wsród jednopolówkowych ukladów prostowniczych wystepuja rózne od-
miany w celu jak najlepszego dopasowania do obciazenia. Rozróznia sie
przeksztaltniki zaporowe, przeplywowe i sumujace.
frzer!lwacz fros/owllik
U
·QIIT:w. .'.
_l ~'!!Jsc/e
Rys. 1.75. Zasada dzialania
przeksztaltnika pradu stalego
Przeksztaltnik zaporowy
Tranzystor wraz z uzwojeniami wl i w2 w ukladzie przedstawionym na rysunku
I.76 tworzy generator. Jezeli zacznie przewodzic zlacze emiter-kolektor, to
napi~cie akumulatora odlozy sie na uzwojeniu wl. Wlaczajacy impuls pradowy
ind ukuje napiecia we wszystkich uzwojeniach.
Po osi<!gniyciu wartosci pr,!du nasycenia tranzystora prad przestaje naras-
tal', a napi~cia zaindukowane uprZ<.:dniow uzwojeniach zanikaja· Potencjal buzy
(,l,
PI'
+
N, wJ eL
0Jat
NZ
Rys. 1.76. Uklad przeksztaltnika
zaporowego
maleje, gdyz napiecie w uzwojeniu w2 spada do zera, tranzystor przechodzi
w stan zaporowy i prad zostaje nagle wylaczony.
Tak jak z~ykle po wylaczeniu pradu w obwodzie, w którym wystepuje
indukcyjnosc, mi wszystkich uzwojeniach indukuja sie napiecia o przeciwnej
polaryzacji niz w fazie przewodzenia. Napiecie w uzwojeniu wtórnym w3 jest tak
skierowane, ze teraz zaczyna przewodzic prostownik G i prad doplywa do
kondensatora C L' Jednoczesnie przez w2 i zlacze baza-emiter laduje si~
kondensator C tak, ze baza uzyskuje ujemny potencjal. Energia pola magnetycz-
nego zgromadzona w transformatorze zostaje przeksztalcona na prad, który
laduje kondensator. Liczbe zwojów uzwojenia w3 tak dobrano, by otrzymac
zadana wartosc napiecia stalego. Po zakonczeniu przebiegu ladowania konden-
satora C zaczyna sie nastepny cykl i tranzystor znów zaczyna przewodzic.
Cecha charakterystyczna przeksztaltnika zaporowego jest magazynowanie
energii w transformatorze i oddawanie jej dopiero wówczas, gdy tranzystor
znajduje sie w stanie nieprzewodzenia. Akumulator nie jest obciazony bezposred-
nio, lecz magazynuje energie w transformatorze, która jest wykorzystywana
dopiero w innej chwili. Dlatego nawet zwarcie po stronie wtórnej nie przeciaza
akumulatora i ze stosunkowo niskich napiec zasilania mozna otrzymyww"
wysokie napiecia wtórne.
Z drugiej strony wysokosc napiecia wyjsciowego zalezy silnie od obciazenia.
Gdy po stronie wtórnej jest pobierany duzy prad, zapas energii w transfor-
matorze szybko sie wyczerpuje, gdyz w tym czasie nic jej nie uzupelnia.
Natomiast w stanie jalowym utrzymuje sie stale wysokie napiecie.
Przeksztaltnik przeplywowy (przepustowy)
W przeksztaltniku przeplywowym napiecie sterujace baze jest doprowadzane
z obwodu obciazenia za pomoca sprzezenia zwrotnego. Tranzystor i prostownik
musza przewodzic w tym samym czasie, by dzialalo sprzezenie zwrotne i uklad
mógl oscylowac. Moc wyjsciowa jest wiec pobierana przez przeksztaltnik
bezposrednio z akumulatora. Natomiast w okresie zaworowym przeksztaltniki
znajduja sie w stanie jalowym i indukowane w tym czasie wysokie napiyciu
stanowia niebezpieczenstwo przebicia tranzystora. W celu tlumienia tych napiy!'
w ukladach jednotaktowych umieszcza sie po stronic wtórnej kondensator ('2'
Ta przeladowywana pojemnosc tworzy wraz z uzwojllnillll1 ohwód rezonansowy,
który str(llllY "kok napi~cia podczas wyl.!eZllnia pl'~,(1k"ztalcllna krótklf pMfal~'
\' (II
 + C, Pr1 G85l
sin'asoidalna. Energia pola magnetycznego jest przy tym przeksztalcana na
energie elektryczna, ale po przejsciu krzywej sinusoidalnej przez zero znów jest atI'P'Z50V
NI
zwracana do transformatora. Zjawisko to polepsza sprawnosc ukladu. Prz + tBOV
C2
Ubal
W ukladzie przedstawionym na rysunku 1.77 prad ladujacy obwód wtórny
plynie przez transformator Tr2. Powstajacy na nim spadek napiecia zapewnia
1l2
sprzezenie zwrotne konieczne do sterowania bazy. Chodzi mianowicie o zdlawie-
nie pradu pierwotnego w celu zaoszczedzenia energii, gdy kondensator CL jest Rys. 1.78. Przeksztaltnik
calkowicie naladowany. Im bardziej sie on naladuje, tym bardziej maleje jego sumujacy
prad ladowania, gdyz zmniejsza sie róznica miedzy napieciem ladowania at"f"Z50V'1 'f prostownIki
Rys. 1.79. Przeciwsobny przeksztaltnik po
a napieciem na kondensatorze. Ten malejacy prad ladowania (w rzeczywistosci pradu stalego
100 V. O,tA
G85l
sklada sie on z impulsów pradowych o czestotli.WQS~ falownika) coraz slabiej
wysterowuje tranzystor, co oszczedza energie.
/

PI'
Przeciwsobny przeksztaltnik pradu stalego

C2
Przerywacz przeciwsobny zasila prostownik mostkowy (rysunek 1.79). Czestot-
+
liwosc drgan wynosi 15 kHz. Zamiast uruchamianego recznie przycisku startu
+
/./pat (rysunek 1.73), w górnym obwodzie bazy zastosowano diode i rezystor 2,7 kil.
Uklad ten zapewnia, ze generator samoczynnie rozpoczyna drgania. Z mostka
Rys. 1.77. Przeksztaltnik
prostowniczego otrzymuje sie napiecie stale 180 V (np. do zasilania stopni
przeplywowy
koncowych wizji), choc urzadzenie pracuje przy uzyciu tranzystorów i przy
niskim napieciu roboczym.
W przeksztaltniku przeplywowym napiecie wyjsciowe nie jest wysokie
nawet w stanie jalowym i pozostaje stosunkowo stale w okreslonych granicach
Wytwarzanie wysokiego napiecia do lamp oscyloskopowych
obciazenia. W razie zwarcia na wyjsciu zanika napiecie sprzezenia zwrotnego,
obwód przestaje oscylowac, co uniemozliwia przeciazenie tranzystora. Z drugiej
W oscyloskopach bateryjnych napiecie anodowe do lampy oscyloskopowuj
strony projektowanie ukladu z przeladowywanym kondensatorem jest dodat-
równiez musi byc wytwarzane za pomoca przeksztaltnika pradu stalego.
kowo utrudnione, gdyz polowa sinusoidy musi przechodzic przez zero w scisle
okreslonej chwili. Dzialanie sprzezenia zwrotnego mozna latwo przesledzic
w ukladzie z transformatorem Tr2 przedstawionym na rysunku 1.77. Istnieja
"'QTr 10M lOn F 10nF If,
równiez takie uklady, w których sprzezenie zwrotne z obwodu obciazenia do Ik.12

obwodu bazy jest doprowadzane w inny sposób. WbZ]: (li :+I,.f/rV .

~ w s3 '!If:J 'J'jJif!SZ9qlf!

HI
·1
• I ~~YX10ZÓltg
• lOn F 10nF 10nF IlIoZ=
jJo~Cn§/entowe)
- 5ZH
BA Wpl Z,UJ}, BYX10 10nF (Katar/a)
Przeksztaltnik sumujacy 148
BA WSZ BYX10I ----- (Ognis/rowanie)
148
W przeksztaltniku sumujacym moc z przerywacza jest przenoszona do obwodu WpZ /lal = - 680V

obciazenia zarówno w fazie przewodzenia, jak i w okresie zaworowym. BYX10 l:.onF~,

Najczesciej pracuje sie z dwoma obwodami prostowniczymi, których napiecia IM/' Wbl
~
ladowania dodaja sie podobnie jak w ukladzie Villarda (rysunek 1.78). Prze- <v

+
s T--+;J-j ~
ksztaltnik sumujacy nie laczy jednak w sobie wszystkich zalet przeksztaltnika +
.E ~, :r: J.Jnf i
I

zaporowego i przeplywowego. Inzynier konstruktor musi zdecydowac, który

uklad jest lepszy do okreslonego zastosowania. Czesto do lamp blyskowych
/liO,?V f ~OO!JF
I-=-r--------JI-
11 Luminonqjo
l ------------()
l
(ulatl.
ri"
stel'J!jqco)
wyhiera Ni~,PI'I",('kS;r,ll1llnik
sumujacy, gdyz czas ladowania jest krótszy, a uklad Rys. !.IlO 1'II1'11WNllhllY pl'l,(;kszla!tnik pnldu stalego nil rllld o d\l'l.ym /lllpil:d\l do ~IINlllll\ill
podwlllllllill IllIpi"dll jost potrzebny lakze przy zasilaniu lampy z sieci. P oNryllll'llIlh
III 111 I/lVIIi 'I, 11I'I,yspi(;sz(;lli(;111roodcl1yi(;/liowYIII

Mi (II)
Przerywacz pracuje w ukladzie przeciwsobnym. Diody krzemowe BA 148
(rysunek 1.80) tlumia przepiecia, a rezystor KISI stabilizuje napiecia baz. Po
2
stronie wtórnej znajduja sie trzy obwody prostownicze. Powielacz kaskadowy
dostarcza napiecia stalego o wartosci + 1,5 kV, pierwszy podwajacz napiecia Wzmacniacze operacyjne
wytwarza - 525 V, a drugi - 680 V do zasilania lampy. Calkowite napiecie
przekracza zatem 2000 V- i to przy zasilaniu z baterii 10,2 V.

2.1. Podstawy
Dzieki silnemu ujemnemu sprzezeniu zwrotnemu parametry wzmacniaczy staj:,
sie tak stabilne, ze przy uzyciu tych ostatnich mozna realizowac operacji'
matematyczne. Wlasciwosci wzmacniaczy zaleza przy tym wylacznie od ujem-
nego sprzezenia zwrotnego, a sam wzmacniacz sluzy jedynie jako zródlo energii.
Tego typu podzespoly nazywa sie wzmacniaczami operacyjnymi lub funkcyj-
nymi. Elementami tworzacymi petle ujemnego sprzezenia zwrotnego sa rezystory
i kondensatory o duzej stabilnosci i niezawodnosci oraz o bardzo w'lskich
tolerancjach. Czasem w petli sprzezenia zwrotnego wystepuja takze diody
i tranzystory. Na wyjsciu wzmacniaczy operacyjnych mamy do dyspozycji
napiecia lub prady elektryczne w postaci analogowej. Takie liczace mm;zy"y
analogowe, chociaz formalnie nie nosza tej nazwy, sa uzywane w elektronicznych
urzadzeniach pomiarowych, sterujacych i regulacyjnych.

Wzmacniacze operacyjne w obudowie dwurzedowej (dual in line)

Uklad scalony przedstawiony na rysunku 2.1 zawiera wzmacniacz operacyjny.

Znajduje sie on w znormalizowanej obudowie z tworzywa sztucznego o dlugosci
okolo 18 mm z 2 x 7 = 14 wyprowadzeniami. Na rysunku obudow~ przed-
stawiono jako przezroczysta, dzieki czemu mozna dostrzec miniaturowe wym ia-
ry ukladu scalonego.

Wzmacniacze operacyjne w obudowie tranzystora

Jeszcze mniejsze wymiary mozna uzyskac, gdy uklad scalony wzmacnia<':l',a

operacyjne~o umicsci sie w obudowie tranzystora o srednicy zaledwie X,S mili
(rysunuk 2.2). Ohok ciemnej plytki z ukladem sClllonym znajduje sil,)jeszczu
w:!skll plylkll z kondulIsatorem typu MOS.

'/1
 Jest to uklad podstawowy i jeszcze dzis w pelni zachowuje swa aktualnosc.
a Jak juz kilkakrotnie podkreslalismy, schemat elektryczny takiego mikroele-
ktronicznego podzespolu nie ma dla uzytkownika zadnego znaczenia. Wystar-
czy, jezeli sie zna wartosc wzmocnienia przy otwartej petli sprzezenia zwrotnego,
wartosci rezystancji wejsciowej i wyjsciowej, mozliwe napiecie niezrównowaze-
nia oraz napiecia zasilania. Z rysunku 2.3 widac, ze wejscie stanowi wzmacniac~,
róznicowy, a tranzystor wyjsciowy T7 pracuje w ukladzie o wspólnym kolek-
torze. Jego kolektor jest przylaczony bezposrednio do bieguna + Ub' a w ob-
wodzie emitera umieszczono rezystor R12.
Oprócz zacisków doprowadzajacych sygnal i napiecie zasilania w ukladzi()
znajduja sie jeszcze zaciski 5 i 6 do kompensacji czestotliwosciowej. Spelniaja one
nastepujace zadanie. W ukladzie scalonym kazdy pojedynczy tranzystor od-
znacza sie jakas pojemnoscia rozproszona wzgledem masy (porównaj rysunek
1.10). Lacznie z rezystancja dziala ona jako filtr dolnoprzepustowy Re, tzn.
powoduje spadek wzmocnienia przy wielkich czestotliwosciach. Oprócz tego
wystepuje przesuniecie fazy. napiecia wyjsciowego kazdego tranzystora wzgly-
dem jego napiecia wejsciowego. Poniewaz nastepuje po sobie kilka stopni,
Rys. 2.1. Wzmacniacz operacyjny Rys. 2.2. Wzmacniacz operacyjny przesuniecia fazowe dodaja sie, wskutek czego przy wielkich czestotliwosciach
w obudowie dwurzedowej, umieszczony w obudowie moze wystapic sklonnosc do drgan i niestabilnosc wzmocnienia.
obudowa przedstawiona jako tranzystora
przezroczysta
Kompensacja charakterystyki czestotliwosciowej
Schemat wzmacniacza operacyjnego
Niestabilnosci wzmacniacza mozna uniknac, jezeli caly wzmacniacz operacyjny
Na rysunku 2.3 przedstawiono uklad wewnetrzny wzmacniacza operacyjnego zgodnie z rysunkiem 2.4 tak sie sztucznie dostroi, by jego charakteryslyka
z dziewiecioma tranzystorami. Wzmacniacz ten zostal wyprodukowany przez czestotliwosciowa odpowiadala charakterystyce prostego filtru dolnoprzepIIII
firme SOS Fairchild pod nazwa !lA702 A i przez firme RCA pod nazwa CA 3031 towego Re o tlumiennosci 6 dBjoktawe. Wówczas faza przesunie sie najwyz()j
i byl on jednym z pierwszych monolitycznych scalonych wzmacniaczy operacyj- o 90° i wzmacniacz nie bedzie mógl sie wzbudzic.
nych. Wewnetrzne przesuniecia fazowe musza byc kompensowane przez pojem-
nosci zewnetrzne. Do tego wlasnie celu sluza wyprowadzenia do kompensacji
B +Ub
HJ R4 czestotliwosciowej (rysunek 2.5). Zgodnie z zaleceniami producenta do zacisków
8kf? 8/&
tych przylacza sie czlony Re. Najczesciej jest to szeregowy uklad rezystoru
Il,
2kf? WI/IJf'ZedzBnie
5 fliz!!

/(ompen.s.ocja . Wzmocnienie przy otwartej

6 cZestotliwosc/owa Pet/i sprzeienia zwrotnego
Masa 1 700 ~ ~
f!pdinienie
taz!! dB ••••.--- .••••,.
77 80 ",NIe
WejoScie odwra-
ca/tlee faze 2 odO na \ 8kompensowana
60.
7 .'. Oktawe \
wej.scie
Cd/qCC! nleodwro-
fozg 3
o W!IJ8c/e lO \
H'2
20
\
Ukf? .\
o
7

Ha
Z"kf? ,. Rys. 2.4. ('hIlJ'llkll:rystyki
-Ub C~,\'sll)lllw' INl'inw(' W~,ll1i1l'l1illl'~y
ill1l'1I1l YIIIYI h
HYN, l, l, Sd 11'11 III 1 IIClllwll'f\\I W~IlIIlCl1illCJ\1I(IPl:I'll(;yjnl:l:.((\ typu pA 702 A firmy SGS Fairchild

'1'1
n
 i kondensatora polaczony z masa. Zacisk 5 sluzy do opózniania fazy, a zacisk Kondensator C/l (10-;-.100 pF) sluzy do kompensacji czestotliwosciowej.
6 - do jej wyprzedzania. Zapobiega on sklonnosciom do drgan oraz zmniejsza szumy.
W niektórych wzmacniaczach operacyjnych kondensator kompensujacy
jest juz wbudowany we wzmacniacz tak, jak to przedstawiono na rysunku 2.2. r---U-C;--'1
I r---U----,
tlwe I er I
Z wykresu pokazanego na rysunku 2.4 mozna ponadto odczytac na- H,
stepujaca zaleznosc: jezeli za pomoca ujemnego sprzezenia zwrotnego zmniejszy R,
sie wzmocnienie, to odpowiadajaca mu prosta przetnie sie z opadajacym tlw§ tlw§
zboczem charakterystyki wyznaczajac szerokosc pasma takiego wzmacniacza. tlwe
Im sprzezenie silniejsze, tym szersze bedzie równomiernie przenoszone pasmo o ~ o
czestotliwosci. Rys. 2.5. Wzmacniacz Rys. 2.6. Wzmacniacz
Wzmacniacze operacyjne odznaczaja sie duzymi wzmocnieniami przy operacyjny odwracajacy operacyjny nieodwracajacy
otwartej petli sprzezenia zwrotnego, w granicach od 60 do 100 dB (wzmocnienie faze fazy
napieciowe od 1000 do 100000), oraz duzymi rezystancjami wejsciowymi, np.
dzieki zastosowaniu tranzystorów polowych typu MOS w stopniach wejs-
ciowych. Za pomoca ujemnego sprzezenia zwrotnego wzmocnienie mozna
obnizyc do 20-40 dB (1:10 lub 1:100). Im silniejsze ujemne sprzezenie zwrotne, Wzmacniacz nieodwracajacy fazy
tym dokladniejsze i stabilniejsze sa parametry calego ukladu. Wartosci paramet-
rów zmierzone przy otwartej petli sprzezenia zwrotnego maleja wówczas Napiecie sygnalu jest doprowadzane do zacisku plusowego. Rezystancja wejs-
wielokrotnie. Mozna uzyskac taki stan, w którym wspólczynnik wzmocnienia ciowa wzmacniacza operacyjnego przy otwartej petli sprzezenia zwrotnego ma
zmieni sie jedynie o 0,1%, gdy zastosuje sie inny podzespól tego samego typu, ale duza wartosc. Prad wejsciowy praktycznie równa sie zeru. Napiecie wyjsciow(;
o wzmocnieniu przy otwartej petli wiekszym lub mniejszym o 30%. Wlasciwosc wynoSI:
ta jest bardzo cenna, gdyz nawet szerokie tolerancje parametrów ukladów Ro+R1
scalonych, nieuniknione mimo doskonalej technologii produkcji, w niewielkim UWY = Uwe' R 1
stopniu wplywaja na uklad z ujemnym sprzezeniem zwrotnym.
W ukladach wzmacniaczy operacyjnych petla ujemnego sprzezenia zwrot- Rezystancja wyjsciowa ma natomiast mala wartosc ze wzgledu na silne
nego musi prowadzic do wejscia odwracajacego. Doprowadzenie sprzezenia napieciowe ujemne sprzezenie zwrotne. Moznaja zmniejszyc az do wartosci mU
zwrotnego do wejscia dodatniego uczyniloby ze wzmacniacza generator. Przed- i otrzymac w ten sposób wzmacniajacy przetwornik impedancji o wejsciu
stawione dalej przyklady stanowia tylko skromny wybór sposród wielu mozliwo- wielkooporowym i wyjsciu malooporowym (rysunek 2.6).
sci ukladowych wzmacniaczy operacyjnych.

Transformator impedancji

2.2. Uklady podstawowe Calkowite napiecie wyjsciowe o nie odwróconej fazie doprowadza sie z po-
wrotem do zacisku minusowego (rysunek 2.7). Ujemne sprzezenie zwrotn(;
wyniesie wówczas 100%. Wzmocnienie napieciowe bedzie wtedy równe 1, tzn.
Wzmacniacz odwracajacy faze Uwy = Uwe

We wzmacniaczu (rysunek 2.5) zastosowano ujemne sprzezenie zwrotne napie-

ciowo-równolegle. Napiecie wyjsciowe zalezy od stosunku rezystancji zgodnie ze
wzorem:
Ro
Uwe---t>L/JW§ Rys. 2.7. Wzmacniacz
operacyjny jako
o , o
UW,'I
-U,w'RI transformator impedancji

ll(;zystOl'Y POWillllY miec wartosc rzedu 10-;-.100 kil. Przy Ro = 100 kil i
l) IlItitlkN I W wYl'llzelliu eJ' jest skrótem allgieiskicI'0 OkI'C!i1Cllill SPI'~.ez()lIll1~,WI'III1CI-I"
J< I lOkU IIl"y~i1\lIjo si~' wa rlosc wzmocnienia wynosz.!c.l dokladnie 10. ,ki'/IIIIII",
Zródlo sygnalu jest polaczone z wielkooporowym wejsciem wzmacniacza. Ze R
IJwe! Rys. 2.10. Wskaznik zera
wzgledu na napieciowe ujemne sprzezenie zwrotne wyjscie jest malooporowe, sluzacy do równowazenia
a wzmocnienie pradowe - duze. Uklad ten odpowiada konfiguracji OB -(Jwe2
li mostków silnie rozstrojonych
tranzystora. Równiez tam calkowite napiecie wyjsciowe na rezystancji ob- a) uklad podstawowy, b) przebieg napiecia
a wyjsciowego
ciazenia RL jest z powrotem doprowadzane do wejscia. b

{lwg sprzezenia zwrotnego jest utworzona z dwóch diod polaczonych przeciwrów-

nolegle, które przy malych napieciach wyjsciowych przedstawiaja duza rezystan-
{Iw§'
cje· Wskutek tego wspólczynnik sprzezenia zwrotnego jest maly, wzmocnicnie
Rys. 2.9. Wzmacniacz mostka
maksymalne, a wskaznik bardzo czuly. Jezeli wzrosnie napiecie wejsciowe,
Rys. 2.8. Wzmacniacz operacyjny
sluzacy do wzmacniania napiecia na pomiarowego z wejsciem a razem z nim i wyjsciowe, to takze do diod zostanie doprowadzone wyzsz"
przekatnej mostka pomiarowego, róznicowym napiecie. Ich rezystancja zmniejszy sie, ujemne sprzezenie zwrotne wzrosni"
wejscie uziemione jednobiegunowo i ograniczy wspólczynnik wzmocnienia oraz napiecie wyjsciowe zgodnie z rysull-
kiem 2.10b. Mostki wyposazone w taki uklad mozna dostroic najpierw zgrubni<.:
bez przeciazania wskaznika zera. W miare zblizania sie do stanu równowagi
Pomiarowy wzmacniacz mostkowy samoczynnie rosnie nachylenie charakterystyki, tzn. Czulosc przyrzadu wskaz.
nikowego.
Wzmacniacze operacyjne znacznie zwiekszaja czulosc wskazan ukladów most-
kowych. W tym celu róznicowe wejscie wzmacniacza dolacza sie do przekatnej
mostka. Ze wzgledu na bardzo duza rezystancje wejsciowa wzmacniacz nie Uklad dodawania (sumator analogowy)
obciaza mostka, ale rejestruje niewielkie zachwianie jego równowagi. W skazanie
jest proporcjonalne do mierzonego napiecia lub do rozstrojenia mostka. W wyniku jednoczesnego doprowadzenia kilku napiec sterujacych do wcjscia
Na rysunku 2.8 jeden z biegunów mierzonego napiecia jest uziemiony. odwracajacego, zgodnie z rysunkiem 2.11a, otrzymamy na wyjsciu odwrócone
Rozstrojenie galezi mostka o wartosc (1 + a) daje na wyjsciu napiecie w fazie napiecie wyjsciowe. Jezeli R1 = R2 = R3, to napiecie wyjsciowe jesl
Eo
proporcjonalne do sumy napiec wejsciowych. Jezeli rezystancje te beda mialy
UWY = na4 rózne wartosci, to wówczas napiecia wejsciowe beda sie dodawac z róznYllli
wspólczynnikami zgodnie z równaniem
Na rysunku 2.9 napiecie zasilajace jest uziemione. Rozstrojenie mostka powodu-
je pojawienie sie na wyjsciu napiecia U =_R U we1 + U we2 + U we3
~ o R1 R2 R3
n Eo
To, ze w tym ukladzie trzy napiecia doprowadzane do jednego punktu dodaj;'l si'tJ,
= - '2a
UWy
1+-
2n
na pierwszy rzut oka jest niezrozumiale, gdyz na ogól napiecia sumacyjne
wyobrazamy sobie jako skladajace sie z napiec czastkowych doprowadzanych
Obydwa uklady sluza zasadniczo do wykazywania bardzo malych roz- szeregowo. Poniewaz jednak ten efekt dodawania czesto wykorzystuje sil,l
strojen mostka, takich jakie np. wystepuja przy pomiarach tensometrycznych. w ukladach liczacych, przeanalizujmy go dokladniej jako charakterystyczny din
Czulosc wskazan mozna zmieniac dobierajac wspólczynnik n, tzn. stopien wzmacniaczy tego typu.
ujemnego sprzezenia zwrotnego. Zasade dzialania zrozumiemy lepiej, jezeli zamiast napiec bedzicmy doda.
wali prady. Najpierw jednak rozwazmy podstawowe wlasciwosci wzmacniacza
operacYJnego:
Wskaznik zera • Bardzo duza rezystancja wejsciowa Rwe -+ 00
• Bardzo mala rezystancja wyjsciowa Rwy -+ O.
Uklad pr/'.edstawiony na rysunku 2.10ajest stosowany najczesciej do zerowania • Bardzo dnzc wzmocnienie podstawowe kil -+ r{)
Hilniu rozsl rojonych pomiarowych mostków rezystancyjnych. Petla ujemnego • Sygnlll w(ljsciowy przylozony do zacisku nlinllsowugo i sygnal wyjsuiowy Nil

'/(1
 odwrócone w fazie, tzn. przesuniete wzgledem siebie o 180°. Odnoszac to do Znak minus oznacza, ze napiecie wyjsciowe ma przeciwna faze. Tym samym pr.,d
wzmocnienia otrzymamy ku ---t - 00. Jezeli ujemne sprzezenie zwrotne bedzie il o potencjale wejsciowym + 3 V plynie przez rezystancje RI do punktu 11,
takie jak w ukladzie z rysunku 2.11, to:
a stamtad przez Ro do zacisku wyjsciowego o potencjale V. Uklad len -6
zgodnie z rysunkiem 2.11 stanowi jakby rodzaj hustawki. Nieruchomy punki
• Prad wejsciowy wzmacniacza operacyjnego mozna calkowicie pominac
wskutek bardzo duzej rezystancji wejsciowej. podparcia odpowiada punktowi masy pozornej. Wartosc napiecia wejsciowego
podzielona przez stosunek podzialu napiecia daje w wyniku wartosc napi\;cia
• Uklad pracuje jako wzmacniacz róznicowy tak, ze punkt A ma wymuszony
wyjsciowego.
potencjal zerowy. Dlatego napiecie U wel mierzy sie wzgledem masy (pozornej
w punkcie A). Wywoluje ono prad Zgodnie z rysunkiem 2.11d dzialanie ukladu sumujacego jest nastepuj<tcC;
Uwel i U we2 stanowia dwa dodatnie napiecia stale. Wówczas
. Uwel
II =-- . Uwel Uwe2
RI ll=-- RI i2 = -R-2
Prad ten nie moze jednak plynac w kierunku do wzmacniacza operacyjnego
(Rwe ~ 00), lecz wywoluje takie napiecie wyjsciowe U wy' ze ig = il + i2
--UWy = •
l2 ---t
•
II
UWy = -ig'Ro = -(iI +i2)Ro
Ro
Oznacza to, ze w rezystancji wejsciowej Ri l automatycznie przyjmuje taka sama U wy = _R O
(U Rwe
ll + URwe2
2 )
wartosc jak prad h w petli sprzezenia zwrotnego. Tak wiec Prady plynace przez rezystancje wejsciowe sumuja sie wiec w rezyslant:ji
il = - i2 ujemnego sprzezenia zwrotnego. W przypadku wiekszej liczby wejsc poszczcg\ll-
ne skladniki sumy dodaja sie zgodnie ze wzorem ustalonym dla dwóch
Uwel = UWy
skladników.
RI - Ro

Ro
UWy = -T'l Uwel Uklad odejmowania (subtraktor analogowy)

Przyklad: RI = 100 kO, Ro = 200 kO, Uwe1 = 3 V. Wówczas Uklad liczacy przedstawiony na rysunku 2.12 pracuje jako wzmacniat:z ro:t.-
R 200'103 nico wy i w maszynach analogowych sluzy do odejmowania wartosci napiyl';
U wy = - _o
RI
. U we = - .~.3 = - 6 V
Ro
Uw.\' = - l
T(U wel - Uwe2)

a r---ll-::--,
N1 I er I b Uklad calkujacy (integrator)
IJwe!
Uwe.? (J, K, A Kondensator C przedstawiony na rysunku 2.13a stanowi petle ujc1111H.:go
we~/17-
tJweJ
0wy
Punkt
zerowy
l UA
sprzezenia zwrotnego glównie dla wielkich czestotliwosci. Dla tych czaslotliwo
sci wzmocnienie maleje, podczas gdy sygnaly o malej czestotliwosci dochall:t,:,
N)
+Owe c //we! ,..-c=
'7-- Owe!
N,

L K,
tJwel
i2-
-= ~
/. N2 0wy
Punkt Owe 2
zerowy
~NO
l d u~~ ~
K1 a b
-Uwy
Rys. 2.12. Wzmacniacz Rys. 2.13.
Rys. 2.11. SUll1ator J'll7.lli(;(.wy do ndcjlllowania aluklad c:tlkujllCY, h) jC~1l d'lill/unlt,
uluklIlii. hll1l1ldy Wl' W/lIlllCllincl'.lI () ujemnym sprzezeniu zwrotnym, c) rezystancje i pn,dy wzmacniacza liczacego
Illlpi\'('
IIl1lc'"IIlY"1 NPI'\'"UIIl IWllllnYI1l (Ptll'/)WllllIlC dn hIlSlllWki), d) pr:,dy w SlIllmlor/C :Innln!t0wym o dwóch wejsciach

/1)
/'1<
 bez przeszkód do wyjscia. Uklad zachowuje sie zatem jak filtr dolnoprzepustowy.
Jezeli do wejscia doprowadzi sie sygnaly prostokatne zgodnie z rysunkiem 2.13b
to .mozna je dowolnie ksztaltowac w zaleznosci od wartosci stalej czasowej Re.
e
Jezeli wartosci R i beda bardzo duze, to napiecie wyjsciowe bedzie narastalo
stosunkowo powoli, zwlaszcza w kierunku wartosci ujemnych, gdyz sterowane
jest wejscie odwracajace. Zanim napiecie wyjsciowe zdazy osiagnac okreslona
wartosc, nastepuje skok napiecia wejsciowego w druga strone i napiecie
wyjsciowe powoli zaczyna dazyc do zera. W ten sposób uzyskuje sie napiecie
trójkatne. Jest to przypadek specjalny przy odpowiednim doborze czasu trwania
impulsu i stalej czasowej. Mozna takze osiagnac prawdziwe dzialanie calkujace,
skad tez wywodzi sie nazwa integratora (ukladu calkujacego). Ze wzgledu na
wejscie odwracajace obowiazuje nastepujace równanie calkowe:
l l
ten tranzystor beda plynac bardzo male prady (10 12+ 10 1.1 A), to zwi:lzek
miedzy napieciem wejsciowym a wyjsciowym bedzie zgodny z rysunkiem 2.15h.
Przebieg taki uzyskuje sie dlatego, ze zlacze tranzystora spolaryzowane w kiert.tl
ku przepustowym pracuje tylko w obszarze wykladniczym swojej charakterys
tyki. Wskutek tego równiez rezystancja ujemnego sprzezenia zwrotnego zmilltlia
sie logarytmicznie i sygnal wyjsciowy przebiega liniowo w bardzo szerok illl
zakresie napiec wejsciowych (od 5 do 9 dekad). Takie wzmacniacze logarytmicz
ne stosuje sie np. do pomiaru i rejestrowania wielkosci fizycznych o duzt:j
dynamice zmian.
Omówione uklady podstawowe stanowia tylko czesc duzej liczby 1110~,
liwych ukladów. Ponizej w celu urozmaicenia suchej teorii podano kilkii
przykladów zastosowan praktycznych.

- UWY = R. e of Uwedt' Llwe liT Llwy

li2

Uklad rózniczkujacy

a
Uklad przedstawiony na rysunku 2.14a stanowi odwrócenie ukladu z rysunku
2.13. Przez dzielnik napiecia Re, stanowiacy petle ujemnego sprzezenia zwrot-
nego, do wejscia przedostaja sie z wyjscia glównie male czestotliwosci. Uklad
t'G
dziala zatem jako filtr górnoprzepustowy. Poniewaz tutaj istotne znaczenie Llwe'
odgrywaja wielkie czestotliwosci, wzmacniacz nalezy skompensowac czestot- 10-1

liwosciowo za pomoca kondensatora e

f o niewielkiej pojemnosci. Jest ona tak 10-1
mala, ze nie wywiera wplywu calkujacego.
Rys. 2.15. Wzmacniacz logarytmiczny
b LIWii - aj uklad podstawowy. bJ zaleznosc napiecia wyjsciowego
~ tJ,
;lIe IIwe c we (lif7eame) od napiecia wejsciowego
er
- ,
+ tJw~ tJw~ Rys. 2.14.
~ R l~ • .)"",' ,,,";,~"j,,,."',,"o "",,.;, 2.3. Przyklady zastosowan wzmacniaczy operacyjnych

Na wyjsciu wiec tylko skladowe wielkiej czestotliwosci, tzn. strome zbocza Miliwoltomierz elektrometryczny
impulsów prostokatnych, zgodnie z rysunkiem 2.14b, wytwarzaja krótkie,
Ten uklad podany przez Philbricka (rys. 2.16) zapewnia przy napieciu wt:js
strome impulsy szpilkowe. Matematycznie, pomijajac male wartosci Rwe i f' e ciowym 10 mY pelne wychylenie wskazówki woltomierza, którego pobór pqdll
napiecie wyjsciowe spelnia równanie rózniczkowe
wynosi 2 mA. Calkowite wychylenie nastepuje przy 10 Y. Rezystancja wejsciowa
dUwe na najczulszym zakresie wynosi 30000 Mn, a na zakresie 10 Y - nawet milioll
U wy = - R. e.----cit megaomów. Miliwoltomierzem mozna wykryc prady wynoszace zakdwh'
10 - 15 A. Uklad nadaje sie zatem do pomiaru ladunków elektrostatyczn ydl 11:\
krysztalach kwarcu. Jako wzmacniacz operacyjny zastosowano wzmacllial'~,
W l.macniac7. logarytmiczny o nastepujacych parametrach:
wzmocnienie przy otwartej petli sprzezenia zwrolnego: 150000,
;dy ~.godtli~· ~. rysunkiem 2.15a w petle ujemnego sprzezenia zwrotnego impedancja wejsciowa: 1010 n 11500 pF mi~'dzy zaciskami wejs(.;iowY"ll
W~.I1l:lCtl
1:II'zaopI'racyj Illll1,O
wl·~!czysit;zh!cze emiter-kolektor tranzystora, a przez i 1012 n II 5 pF miliidzyjednym zacisk ienl wt'jsriowYlll Il mas:"

HO
 nych. Zasade dzialania przedstawiono na rysunku 2.14. Na rysunku 2.1/11
pokazano uklad ze wzmacniaczem operacyjnym o nastepujacych parametrach:
- wzmocnienie przy otwartej petli
sprzezenia zwrotnego: 60 dB (1:1000)
- rezystancja wejsciowa: 14 kO
Rys. 2.16. Miliwoltomierz - rezystancja wyjsciowa: 200 O
We z zastosowaniem wzmacniacza
- napiecie wyjsciowe (miedzyszczytowe): 6,75 V
operacyjnego
Rezystor Ro w polaczeniu z kondensatorem C stanowi czlon rózniczkuj~,cy.
Jednoczesnie Ro + R1 realizuje petle ujemnego sprzezenia zwrotnego do stahili-
wYJscle: ± 11 V badz ± 2,2 mA przy RL = 5 kO. zacji parametrów wzmacniacza.
Przelaczanie zakresów pomiarowych odbywa sie w petli ujemnego sprzeze-
nia zwrotnego wzmacniacza operacyjnego. Dany odczep na dzielniku napiecia a b
daje rezystancje czastkowe R1 i Ro wzmacniacza nieodwracajacego przed-
stawionego na rysunku 2.6. W zaznaczonym polozeniu przelacznika 200 mV = ~
= 0,2 V sumuja sie nastepujace wartosci: We KI 30nfl 3

R1 = 400 O Rys. 2.17. Uklad

20 O 600 O Jak>? rózniczkujacy
20 O 1000 O a) uklad podstawowy. h) ""1';\,\,1"

60 O 2000 O i
wejsciowe wyjsciowe

1000 6000 O
200 O 10000 O Na rysunku 2.l7b przedstawiono dzialanie wzmacniacza rózniczkuj,,!ccgo
przy napieciu prostokatnym o czestotliwosci powtarzania impulsów 1 kHz. Dla
R1 = 400 O R 1 + Ro = 20000 O przebiegu wejsciowego o amplitudzie 5 mV uzyskuje sie impulsy szpilkow"
stad o wartosci miedzyszczytowej 1,8 V. Daje to wzmocnienie
Ro+Rl 20000
k - 1,8 - 360
Uw)' = Uwe D = 0,2400 = 10 V 1/ - 5 '10-3 -

Otrzymamy wiec napiecie wyjsciowe 10 V przy napieciu wejsciowym 200 mY.
Uklad mozna takze stosowac jako typowy wzmacniacz pomiarowy o scisle
ustalonych i przelaczanych wartosciach wspólczynnika wzmocnienia, np. na
wejsciu oscyloskopu. Polozenia przelacznika zakresów przedstawione na rysun-
ku 2.16 odpowiadaja wartosciom wspólczynnika wzmocnienia w ponizszej
tablicy. Przy pomiarach napiecia stalego filtr dolno przepustowy RC na wejsciu
pomiarowym odfiltrowuje indukujace sie zaklócajace napiecia przemienne.
Kondensator Cf kompensuje, zgodnie z rysunkiem 2.4, wewnetrzna charakterys-
tyke czestotliwosciowa wzmacniacza przy wielkich czestotliwosciach i tlumi
szumy.
Wartosci wspólczynnika wzmocnienia dla ukladu z rysunku 2.16:
zakres lOmY 20mY SOmY 0,1 Y 0,2Y O,SY I,OY
wzmocnienie 1000 500 200 100 50 20 lO
Ujemne sprzezenie zwrotne uzyskane za pomoca czlonu RC (51 i 30 III")
wzrasta poczynajac od pewnej czestotliwosci granicznej, gdyz czlon ten dziab jll k
filtr górnoprzepustowy. W rezultacie sygnaly o wiekszych czestotliwosciach
podlegaja silniejszemu ujemnemu sprzezeniu zwrotnemu. Czestotliwosc granic:I,
na wynosi w tym przypadku:
1 1
/y = 2nRC = 2n'· 51.30 .10-9 = 104000 Hz (100 kHz)
Wyzsze harmoniczne wystepujace w sygnale prostokatnym o czestotliwosci
1 kHz nie maja wiekszego znaczenia i dlatego obnizenie charakterystyk i pr:l.y
wiekszych czestotliwosciach polepsza stabilnosc ukladu.
2,OY S,OY lOY
5 2 l
Wzmacniacz oddzielajacy do wieloczlonowego przesuwnika fazowego R/"

Wzm:lcnillcz rózniczkujacy
W przypadku kilku nastepujacych po sobie czlon(')w rózniczkuj::!cych powstlljl)
wprawdzie fillry O hardziej stromych zboczach c1wrakturystyki, li Icjcdllol::I,eNIII\'
lJklady n')'/,lIiczkuj:Il:C maja wazne znaczenie w technice impulsowej, gdyz
wzrasl;l l il k~(~Ilum ien ilOSCprzepustowa. Wa<l\' I" IIWY,1l1l
UHli nl't': odspr:l,\'f.',II,i'lV
wylwar:l,llill illlpulsy szpilkowe, sluzqcc np. do wyzwalania ukladów re!aksacyj-
l,' H:\
1(1
 6dB 12 dB Jezeli pojemnosc C jest przelaczana, a rezystory R1 i R2 nastawllll
W,q! Wg! i wzajemnie sprzezone, to w szerokich granicach mozna regulowac czestotliwosc
graniczna, czyli czestotliwosc odciecia filtru.
c c 18 dB

WUJ'
we~' R R R Aktywny filtr dolnoprzepustowy

W celu uzyskania aktywnego filtru dolnoprzepustowego w petle uJcmnego

Rys. 2.18. Przesuwnik fazowy Re ze wzmacniaczami oddzielajacymi sprzezenia zwrotnego nalezy, zgodnie z rysunkiem 2.20, wlaczyc filtr górnoo•
pr.zepustowy.
poszczególne czlony RC przy uzyciu wzmacniaczy oddzielajacych. Na rysunku
2.18 przedstawiono trzy filtry górnoprzepustowe polaczone kaskadowo. Same
Filtr srodkowozaporowy z aktywnego filtru dolno- i górnoprzepustowego
wzmacniacze oddzielajace maja silne ujemne sprzezenie zwrotne. Ich wzmoc-
nienie mozna tak ustalic, by na wszystkich trzech wyjsciach tlumiennosc
Jezeli dwa takie filtry polaczy sie równolegle, to przy czestotliwosci gral1icznl~j
podstawowa byla równa. Mozna takze w razie potrzeby uzyskac trzy charak-
terystyki o róznych nachyleniach zboczy, a mianowicie: 6 dB, 12 dB lub 18 dB na
1 kHz aktywnego filtru dolnoprzepustowego i
10 kHz aktywnego filtr"
górnoprzepustowego uzyska sie filtr srodkowozaporowy przedstawiony SChl:lI111
oktawe· tycznie na rysunku 2.21.

Aktywny filtr górno przepustowy Filtr srodkowoprzepustowy z aktywnego filtru dolno- i górnoprzepustowc~o
Kombinacje polaczen czlonów RC ze wzmacniaczami operacyjnymi nazywa sie Jezeli aktywny filtr górnoprzepustowy nastawi sie na mala czestotliwoM'
filtrami aktywnymi. Czesto czlony filtracyjne Re wlacza sie bezposrednio w petle graniczna, na rysunku 2.22 na 1 kHz, a aktywny filtr dolnoprzepustowy filI
ujemnego sprzezenia zwrotnego wzmacniacza operacyjnego. Jezeli w tym celu wieksza czestotliwosc, na rysunku 10 kHz, i polaczy je kaskadowo, to uzyska si\'
zgodnie z rysunkiem 2.19 zastosuje sie filtr dolnoprzepustowy, to dzialaniu filtr srodkowoprzepustowy. Takie nastawne filtry aktywne sa stosowanc w cli.:k I-
ujemnego sprzezenia zwrotnego zostana poddane male czestotliwosci, wskutek ronicznej technice pomiarowej do róznych celów, np. do badania drgali i do
czego zmniejszy sie ich wzmocnienie. Natomiast wieksze czestotliwosci robocze pomiarów napiec szumów.
nie przedostana sie przez filtr dolnoprzepustowy do wejscia nieodwracajacego
fazy, a wiec pojawia sie niestlumione na wyjsciu, gdyz filtr dolnoprzepustowy
znajdujacy sie w petli ujemnego sprzezenia zwrotnego sprawia, ze caly uklad t!wy f
pracuje jak filtr górnoprzepustowy. OdB

Cz
-JdB

'hltr
(/0100-
l
fd!,
Rz !lórno- Rys. 2.21. Filtr srodkowozaporowy
przepu- przepu-
stowy z dwóch równolegle polaczonych fillrllW
'-----
o
stowy
f_ aktywnych

t!w,V t
Wy Wy OdB

We We
0_-----------<0 0>-------------<0
mIr
Rys. 2.19. Filtr dolnoprzepustowy Rys. 2.20. Filtr dolnoprzepustowy (/0/00-
zrealizowany przez zastosowanie przepu- Rys. 2.22. l'ilt r srodkow(lprZl:pIlSlowy
w j'lytli ujemnego sprzezenia zwrotnego stowy w Klo/Wllku tllI t'Y/'l, 2,21 '/,lllillllillll\1 l'ylk~, 1.'/\'/lI\llllwlIHd
d~.illll\.lilko 11111' ""órnoprzepllstowy filtru górnoprzepllstowego w petli 1- /-I1'ulIit'/IIlI tllIll'tw. II 1IIll'Y 1'"llWI,llllll W/tll'IIJ-',IIWII
ujemnego Sj'lrz{:zcnia zwrotnego

x
Kil
Filtr srodkowoprzepustowy o regulowanym nachyleniu charakterystyki
przenoszenia Wzmacniacz selektywny z czlonem typu podwll.inc T

Przemysl produkuje filtry aktywne o nastawnych czestotliwosciach, regulowa- Aby uniknac stosowania indukcyjnosci w obwodach "q{ld, rll'~'11 \l1l'11.l'dl.
nym nachyleniu charakterystyki przenoszenia i regulowanym wzmocnieniu, mozna zastosowac filtr srodkowoprzepustowy w pONllllI Illil,V"IIIl'11 lilii!!
. w postaci wygodnych przyrzadów laboratoryjnych. Na rysunku 2.23 przed- z przesuwnikiem fazowym Re. Na rysunku 2.24a slll~.y dl! ll!HII II III l :1"11 1\'1111
stawiono kilka charakterystyk przenoszenia o róznym nachyleniu, uzyskanych podwójne Twlaczony w petle ujemnego sprzezenia zwrollil'ltl l III·LldII ~i [!11"1\1~!1
przy uzyciu takiego przyrzadu (filtr wielofunkcyjny). Dla podanych wartosci uzyskuje sie czestotliwosc /'(.:~.OlllllllH"\lIII'.dlj l ~111
Charakterystyke takiego filtru przedstawiono na rysllll~11 ~o~jlll (liii !".,dlilil
dokumentacji firmy RCA).
t dBo

.~ -)
'"
~ -10

~ -20
~
-)0

-4

-5

-6 Rys. 2.23.
Nastawialne
-7
nachylenie
, charakterystyki
-Bu10Cl 6 8 1 6 B 10 l '6 Hl 101 przenoszenia filtru
(}zestot!iwosc '- uniwersalnego

a 150pf 150pf

IkS?
510S? U
.L l IkS?
'T" 270pf

We

b
35
~;:,
t d8
30
o a~
.l::! ~~
t..l 5 ~~
·1:1>-25 'i::::~
~ .'lJ E::
~ 10 ;::~
'" 20 .~~
:~
i::: 15
15 ~~
E::~

~ 20
I I I Rys. 2.24.
~ 100.6 o." J.IJ 7.2 1.I,.I1HI1.6 a) wzmacniacz selektywny z przesuwnikiem fazowym Re.
f h) 1\I"7,cbicg nnpiccin wyjsCiOWCJ:ti'l

H(;