1. Gaslighting là gì?

Gaslighting là cách dùng những thông tin sai trái, thiếu chính xác để thao túng
người khác nhằm có được sức mạnh và sự kiểm soát. Người thao túng dùng lời nói
để khiến nạn nhân cảm thấy không còn tin tưởng vào chính mình. Sự tự hoài nghi
liên tục sẽ từ từ khiến nạn nhân không còn tự tin và dễ bị ảnh hưởng bởi những
người xung quanh hơn. Đây là một quá trình xảy ra chậm và rất khó nhận biết. Lúc
đầu, bạn thậm chí có thể cảm thấy tội lỗi khi nghi ngờ người thao túng mình.

Bạn có thể quan sát hiện tượng gaslighting trong gia đình mà người chồng liên tục
uống rượu say xỉn mỗi ngày. Ban đầu, người vợ biết rằng chuyện nhậu nhẹt của
chồng là sai và nhắc nhở người chồng nên hạn chế bia rượu. Thế nhưng, người
chồng liên tục nói với vợ mình rằng anh cần uống bia với đối tác để có thể phát
triển công việc và cô không hề hiểu gì về sự khó khăn anh gặp khi đi làm. Thế là
người vợ bắt đầu tin việc uống bia rượu của chồng là đúng và bắt đầu thấy tội lỗi
khi đã cằn nhằn anh.
Trong công ty, bạn có thể không nhận ra gaslighting là gì trong giao tiếp với cấp
trên vì họ dùng “sợi dây trói buộc vô hình” này để khiến bạn phải nghe lời. Họ có
thể dùng những lý do tốt đẹp như “chúng ta cần cống hiến cho công ty” hay “bạn
cần thể hiện bản lĩnh vượt trội của mình”. Nhiều người quản lý còn tự cho mình là
một tấm gương mẫu mực khi làm việc 24/7 để đòi hỏi bạn phải trả lời email vào
lúc 1:00 sáng!

Những cách thao túng vô hình này thoạt đầu sẽ khiến bạn tưởng như mình là người
cần phải nỗ lực thay đổi để thích nghi và phục tùng đối phương. Phải đến khi bạn
bị dồn ép đến chân tường hoặc sức khỏe suy sụp mới nhận ra mình đang giống như
con thiêu thân.
Gaslighting là một hình thức lạm dụng tinh thần và cảm xúc. Hình thức thao
túng này có thể thúc đẩy sự lo lắng, trầm cảm ở nạn nhân và dẫn đến suy sụp
tinh thần.
Ngoài ra, gaslighting còn có thể dẫn đến hội chứng Stockholm. Đây là hội chứng
khiến nạn nhân phát triển tình cảm với chính người đã thao túng mình. Điều đáng
lo sợ là bất kể ai cũng có nguy cơ bị gaslighting. Thủ thuật thao túng này có thể
xuất hiện ở rất nhiều nơi như trong một mối quan hệ tình cảm, trong gia đình hay
trong công ty.
2. Cách nhận ra gaslighting

Nạn nhân bị gaslighting có thể cảm thấy mất niềm tin vào chính mình và dẫn đến
hoang mang, lo sợ. Vậy làm sao để bạn biết mình có đang bị gaslighting để phòng
tránh? Bạn có thể tham khảo một số ví dụ sau để nhận biết một người nào đó đang
muốn thao túng mình.
Họ nói dối trắng trợn
Những người muốn thao túng bạn nói dối về những việc rất rõ ràng và bạn biết rõ
rằng họ đang nói dối. Những chuyện này quá hiển nhiên tới nỗi bạn sẽ không tin
được rằng ai đó có thể nói dối về một vấn đề như vậy. Vậy nên, bạn bắt đầu đặt
câu hỏi về mọi thứ và trở nên không chắc chắn về những vấn đề đơn giản nhất.
Họ dựng ra những chuyện không có thật
Người muốn gaslighting có thể nói một câu tổn thương bạn rồi một thời gian sau
thì hoàn toàn chối bỏ việc này. Thậm chí, họ còn có thể yêu cầu bạn đưa ra bằng
chứng họ đã làm tổn thương bạn. Bạn sẽ dần có những nghi ngờ về trí nhớ và nhận
thức của mình. Bạn bắt đầu tự hỏi liệu người kia có thể nói đúng không và dần
chấp nhận những gì họ nói.
Họ dùng những gì bạn trân trọng chống lại bạn
Người muốn gaslighting sẽ dùng những thứ bạn yêu quý nhất để chống lại bạn.
Nếu bạn thích công việc của mình, họ sẽ nói công việc của bạn có nhiều vấn đề.
Đối với những ai có con cái, những kẻ thích thao túng sẽ đưa ra những lý do tại sao
bạn không nên có con. Điều này sẽ khiến bạn không tin tưởng vào cả những thứ
mình rất trân trọng và yêu quý nhất.
Họ khiến bạn không còn chính kiến
Một trong những phần đáng sợ của việc thao túng là nạn nhân không thay đổi ngay
mà sẽ biến thành con người khác một cách từ từ. Nạn nhân sẽ không còn những
suy nghĩ, hành động, chính kiến của mình mà dần trở thành một người giống kẻ đi
thao túng kia.
Họ liên tục dùng lời nói thao túng bạn
Những người muốn gaslighting bạn sẽ luôn dùng những câu nói sáo rỗng để bạn
tin họ. Đôi khi, họ cũng sẽ có những hành động mang tính bạo hành bên cạnh
những lời nói thao túng.
Họ có những lúc ngọt ngào với bạn
Bên cạnh những lời nói gây tổn thương, những người muốn gaslighting bạn cũng
có thể có những lúc ngọt ngào. Họ nhẹ nhàng, khen ngợi, cổ vũ bạn để khiến bạn
nghĩ rằng họ không phải người xấu. Tuy nhiên, sau những lời ngọt ngào, mục đích
sau cùng của họ là chiếm được sự tin tưởng và phục tùng của bạn.
Họ khiến bạn cảm thấy mập mờ
Mọi người khao khát sự ổn định và rõ ràng. Những người thích thao túng lợi dụng
tâm lý này và tạo ra sự mập mờ, hỗn loạn xung quanh nạn nhân. Khi này, nạn nhân
sẽ không còn cách nào khác ngoài việc dựa vào người thao túng mình để có sự ổn
định nhất thời.
Họ đổ tội cho bạn
Những người muốn thao túng sẽ khiến bạn cảm thấy mình là người gian dối và lừa
lọc dù chính họ mới là người có lỗi. Bạn sẽ cảm thấy mình luôn là người có lỗi và
liên tục phải nhận phần sai về mình.
Họ khiến bạn nghĩ mình không tỉnh táo
Người muốn gaslighting biết bạn đang cảm thấy hoang mang và nghi ngờ bản thân
nên sẽ lợi dụng điều này để khiến bạn nghĩ mình không tỉnh táo. Điều này sẽ khiến
những người xung quanh và cả chính bạn cho rằng những vấn đề bạn đang gặp là
không có thật. Lúc này, bạn sẽ khó tìm kiếm sự giúp đỡ hơn.
Họ cho rằng mọi người khác đều nói dối
Kẻ lạm dụng cũng có thể nói với bạn rằng mọi người đều đang dối trá và muốn
hãm hại bạn. Từ đó, bạn sẽ không còn lòng tin vào bất kỳ ai mà chỉ còn biết trông
cậy vào người thao túng bạn. Tâm lý này khiến họ càng dễ dàng gaslighting bạn
hơn.
3. Cách đối phó với gaslighting

Gaslighting gây đau đớn về mặt tâm lý cho nạn nhân. Nếu từng trải qua quãng thời
gian bị gaslighting, bạn có thể cần thực hiện những điều sau đây.

• Xác nhận tình trạng gaslighting: Bạn hãy cố gắng làm rõ ai đang muốn thao
túng bạn và cách họ thực hiện hành vi này. Bạn cũng hãy ghi chú lại những lần
mình tự nghi ngờ bản thân để nhận ra hiện tượng gaslighting.
• Dành thời gian để thiền: Thiền sẽ giúp bạn giữ được chính kiến và quan điểm
của mình mỗi khi bạn nghi ngờ bản thân.
• Tìm kiếm sự giúp đỡ: Bạn có thể nói chuyện với bạn bè hoặc thành viên gia
đình mà mình tin tưởng. Ngoài ra, bạn có thể tìm kiếm sự giúp đỡ từ nhà trị liệu
hoặc chuyên gia sức khỏe tâm thần.
Khi đã nhận ra mình bị gaslighting, bạn cũng có thể tự giúp bản thân bằng
cách mở rộng kiến thức và khả năng nhận thức của bản thân.
Khi đã biết gaslighting là gì, bạn sẽ có thể tìm kiếm sự giúp đỡ từ những người
mình tin tưởng để bước qua sự hoang mang và lo lắng. Bên cạnh đó, bạn cũng có
thể tự nâng cao nhận thức của bản thân để xây dựng sự tự tin cho mình và vượt qua
hiệu ứng thao túng tâm lý gaslighting.

Gaslight là gì?

Gaslight, về mặt định nghĩa, là một thủ thuật để điều khiển, bạo hành và thao túng
nạn nhân khiến cho nạn nhân sợ hãi và nghi ngờ bản thân mình. Nói tóm lại, mục
đích tối thượng của Gaslight là để ghi đè và sửa chữa sự thật mà nạn nhân muốn
phơi bày.

Thuật ngữ gaslight (nghĩa đen: “Thắp sáng đèn ga”) đến từ vở kịch Gas Light
(1983) nói về hành vi bạo hành tâm lý có hệ thống của nhân vật Jack Manningham
lên vợ ông là Bella Manningham. Jack dùng đèn ga để tìm báu vật ở gác xép,
nhưng khi người vợ nhận ra đèn đang mờ đi và bàn với chồng về chuyện đó thì ông
phủ nhận và bảo rằng đấy chỉ là do bà tưởng tượng ra. Đây là một dạng bạo hành
tâm lý rất hiệu quả vì nó khiến nạn nhân tự nghi ngờ cảm xúc, bản năng và sự tỉnh
táo của mình. Khi đó, kẻ bạo hành sẽ có rất nhiều quyền lực lên nạn nhân và có thể
dễ dàng kiểm soát nạn nhân. Một khi nạn nhân đã mất khả năng tin tưởng vào
chính bản thân mình thì họ sẽ khó mà rời bỏ người bạo hành hơn.

Ảnh từ bộ phim gaslight

Người bạo hành có thể dùng những chiêu trò sau để gaslight nạn nhân:
1. Từ chối: Người bạo hành có thể giả vờ không hiểu hoặc từ chối lắng nghe hay
chia sẻ cảm xúc. Họ sẽ nói những câu như “Tôi không muốn nghe về vấn đề này
nữa” hoặc là “Anh/em/bạn đang cố làm tôi hoang mang phải không”.

2. Phản kháng: Người bạo hành sẽ chất vấn trí nhớ của nạn nhân mặc dù nạn nhân
đã nhớ đúng. Một ví dụ là trong phim Gas Light, Jack thay đổi vị trí của các đồ vật
trong nhà và khi Bella chỉ ra sự khác biệt đó thì Jack khăng khăng bảo rằng vợ
mình bị điên và trí nhớ cô có vấn đề. “Anh/em sai rồi, anh/em chẳng bao giờ nhớ
gì cả!” hay “Nhớ lần trước anh/em cũng nghĩ vậy mà rốt cuộc anh/em đã sai đấy!”
là những câu nói điển hình của kẻ sử dụng chiêu trò này.

3. Ngăn chặn/Đánh lạc hướng: Người bạo hành tìm cách đánh lạc hướng bằng
cách thay đổi chủ đề sang chất vấn suy nghĩ của nạn nhân. Chiêu trò này được thể
hiện qua những câu như “Rõ ràng là mày đang tưởng tượng ra thôi chứ làm gì có
chuyện như thế!”, “Con không đủ trình độ để hiểu, để nhận thức sự việc nên mới
có phản ứng bốc đồng như vậy”, hoặc “Cái này chắc lại là suy nghĩ điên rồ từ đứa
bạn của anh/em chứ gì! Sao cứ nghe lời nó mãi thế!”

4. Tầm thường hóa: Người bạo hành sẽ không coi trọng cảm xúc hay suy nghĩ
của bạn. Họ sẽ nói những câu như là “Anh/em nhạy cảm quá đấy!” hoặc “Chuyện
chẳng có gì mà sao mày cứ làm quá lên vậy!” hoặc “Cô/cậu định cãi nhau chỉ vì
chuyện cỏn con như thế này thôi à?”

5. Giả quên/Chối bỏ: Người bạo hành giả vờ như họ đã quên mọi chuyện hoặc
chối bỏ sự thật rằng họ đã làm việc gì đó, ví dụ như việc họ chối bỏ rằng họ đã hứa
với nạn nhân để không phải thực hiện lời hứa. Họ sẽ coi lời cáo buộc đúng đắn của
nạn nhân là vớ vẩn vì họ “chưa bao giờ làm như vậy”. Hoặc khi người bạo hành có
câu nói mang tính xúc phạm nạn nhân và biết đó là sai, nhưng khi nạn nhân phản
kháng hoặc tìm kiếm sự giúp đỡ, người đó sẽ lái câu chuyện sang một hướng khác
và chối biệt việc mình đã làm.

Gaslighting thường diễn ra rất chậm. Ban đầu, hành vi của người bạo hành có vẻ
như rất bình thường và vô hại. Tuy nhiên, qua thời gian, những hành vi này sẽ
được lặp lại và tiếp diễn đến khi nạn nhân cảm thấy hoang mang, lo lắng, sợ sệt, cô
độc, trầm cảm, và cuối cùng họ có thể bị mất khả năng nhận thức chuyện gì đang
diễn ra và đâu là sự thật. Khi đó, họ sẽ phải nhờ vả và phụ thuộc vào người bạo
hành để xác định đâu mới là thực tế, từ đó tạo nên một tình huống khiến việc dứt
bỏ là vô cùng khó khăn.

Hậu quả của Gaslight (thao túng nạn nhân) có thể rất nặng nề, nhẹ nhất là khiến
cho nạn nhân tự nghi ngờ bản thân cho đến nặng hơn cả là đẩy nạn nhân vào rối
loạn trầm cảm, rối loạn lo âu và không còn tỉnh táo. Chúng ta cần phải để ý từng
lời nói, hành động của mình và cố gắng đừng dồn ép người khác vào đường cùng
chỉ để chứng minh quan điểm của mình là đúng.

Bạn có đang bị gaslight?

Chồng bạn đã đi quá giới hạn với việc tán tỉnh một người phụ nữ khác tại bữa tiệc
tối. Khi bạn đối chất anh ta thì anh ta lại yêu cầu bạn dừng việc cảm thấy bất an và
kiểm soát lại. Sau cuộc tranh luận dài, bạn xin lỗi vì đã gây khó dễ cho anh ta.

Sếp của bạn ủng hộ dự án của bạn khi bạn gặp riêng ông ta trong phòng làm việc,
và bạn cứ thế làm. Nhưng trong cuộc họp nhân viên lớn – bao gồm cả nhân viên
của bạn – ông ta đột nhiên thay đổi thái độ và công khai chỉ trích quyết định của
bạn. Khi bạn nói cho ông ta suy nghĩ của mình về việc này sẽ ảnh hưởng uy tín của
bạn thế nào, ông ta nói với bạn rằng dự án đã bị nhận định sai và bạn sẽ phải cẩn
thận hơn trong tương lai. Bạn bắt đầu nghi ngờ năng lực của mình.
Mẹ bạn xem thường công việc của bạn, bạn bè của bạn, và bạn trai của bạn. Nhưng
thay vì phản đối lại như lời bạn bè khuyên, bạn lại nói với họ rằng mẹ bạn thường
đúng và một người trưởng thành nên có khả năng tiếp thu sự chỉ trích.

Nếu bạn nghĩ những điều này không thể xảy ra với mình, thì hãy nghĩ lại đi.
Gaslight xảy ra khi một người nào đó muốn bạn làm việc mà bạn biết bạn không
nên làm và tin vào những điều không thể tin nổi. Điều này có thể xảy ra với bạn và
nó chắc chắn là đã xảy ra rồi. Làm thế nào để chúng ta biết được?

Nếu bạn đang cân nhắc câu trả lời “có” với thậm chí là chỉ một trong số các câu
hỏi sau thì bạn chắc chắn là đã từng bị gaslight:
Quan điểm của bạn về bản thân có thay đổi theo sự tán thành và phản đối của
người khác, những người có vai trò quan trọng trong cuộc đời bạn, ví dụ như là
người bạn đời, bố mẹ, thành viên gia đình, bạn thân?
Bạn có hoảng sợ khi những sai lầm nhỏ nhặt xảy ra trong gia đình – mua nhầm
loại kem đánh răng, chưa chuẩn bị bữa tối kịp, một buổi hẹn bị ghi sai trên lịch?
Gaslight là một hình thức xấu xa của lạm dụng và điều khiển cảm xúc, cái rất khó
để nhận ra và để thoát khỏi nó còn khó hơn. Đó là vì nó tham gia vào một trong
những nỗi sợ hãi tồi tệ nhất của chúng ta – sợ bị bỏ rơi – và rất nhiều khao khát
thầm kín của chúng ta: được thấu hiểu, tôn trọng và yêu thương. Trong hướng dẫn
đổi mới này, nhà trị liệu nổi tiếng bác si Robin Stern chỉ ra cách hiệu ứng Gaslight
hoạt động và nói cho bạn cách để:

Bật rada Gaslight của bạn lên, để bạn biết khi nào mối quan hệ đang tiến đến rắc
rối.

Nhận ra 3 giai đoạn của gaslight: hoài nghi, phòng thủ & trầm cảm
Quá trình gaslight xảy ra theo các giai đoạn – mặc dù các giai đoạn không phải lúc
nào cũng theo đường thẳng và thỉnh thoảng gối lên nhau, chúng phản ánh những
trạng thái tâm lý và cảm xúc khác nhau của tâm trí.

Giai đoạn đầu tiên là sự hoài nghi: khi dấu hiệu đầu tiên của gaslight xuất hiện.
Trong suốt giai đoạn đầu tiên này, những chuyện xảy ra giữa bạn và người bạn đời
của bạn – hoặc sếp, bạn bè, thành viên gia đình bạn – dường như kỳ quặc đối với
bạn. Một phụ nữ trẻ tôi quen biết – Rhonda, kể với tôi về cuộc hẹn hò lần thứ hai
với Dean. Cô bị sốc khi, sau một bữa ăn tối kinh khủng, anh ta đã bỏ mặc cô ở bến
xe bus – anh bảo cô là đồ dở hơi khi chờ xe bus, và nếu cô muốn đi lại theo cách
đó thì anh sẽ không chờ xe bus cùng với cô và sẽ gặp cô lúc khác. Nhưng, món ấn
tượng là anh ta gọi lại cho cô đêm đó – lưu ý là cô cũng nghe điện thoại – và anh ta
khẳng định rằng mình không sai khi đi tàu điện ngầm, trong khi cô đi xe bus –
thêm nữa, anh ta nói với cô là chắc chắn có điều gì đó sai trái về lựa chọn đi lại của
cô. Cô tranh cãi, nhưng cuối cùng lại không xem hành vi của anh ta là “thực sự kì
quặc”. Khi kể lại câu chuyện, cô nói nó thật là “kì quặc” và anh ấy nhất định phải
có một “điều gì đó” về những chiếc xe bus — nhưng cô thực sự muốn gặp lại
anh— họ có quá nhiều điểm chung và anh ấy rất lãng mạn.

Giai đoạn tiếp theo là phòng thủ: ở đó bạn đang tự bảo vệ bản thân chống lại sự
thao túng của kẻ gaslight. Hãy nghĩ về nó – ví dụ, bạn nói với sếp rằng bạn không
vui với những nhiệm vụ mà bạn được phân công làm; bạn cảm thấy bạn bị bỏ qua
ở những nhiệm vụ tốt nhất — bạn hỏi ông ấy tại sao như vậy. Thay vì giải quyết
vấn đề, ông ấy nói là bạn quá nhạy cảm và quá căng thẳng…vâng, có thể bạn đang
quá nhạy cảm và căng thẳng, nhưng nó vẫn chưa trả lời câu hỏi tại sao bạn lại bị bỏ
qua trong những nhiệm vụ tốt hơn kia. Nhưng thay vì dừng lại ở đó hoặc chuyển
đề tài nói chuyện, bạn lại bắt đầu bảo vệ bản thân – nói với sếp là bạn không nhạy
cảm hay bị stress, hoặc stress không ảnh hưởng đến khả năng làm việc của bạn.
Trong suốt giai đoạn này, bạn phát điên bởi cuộc nói chuyện…nghiễn ngẫm liên
tục như một cuộn băng vô tận trong tâm trí bạn Những kiểu nói chuyện đó là đặc
trưng của các mối quan hệ của bạn. Bạn không thể chịu được việc sếp nhận định
tình hình như vậy và bạn càng làm việc nhiều hơn ở những nhiệm vụ mà bạn thấy
tẻ nhạt, thậm chí làm bạn mất giá trị, chỉ để chứng minh rằng bạn không quá nhạy
cảm và bị stress.

Giai đoạn tiếp theo là trầm cảm: khi bạn đến giai đoạn này thì bạn cảm thấy thiếu
niềm vui một cách rõ ràng, bạn hầu như không nhận ra được chính mình nữa. Một
số hành vi của bạn có cảm giác thực sự xa lạ. Trên thực tế, bạn không kể với mọi
người về mối quan hệ của bạn – chẳng có người bạn nào thích anh chàng của bạn.
Mọi người có thể bày tỏ nỗi lo lắng về bạn — họ đối xử với bạn như thể bạn thực
sự đang gặp vấn đề. Một trong những ví dụ mà tôi viết về Melanie, một phụ nữ
đáng yêu trong cuốn sách The Gaslight Effect: How to Spot and Survive the
Hidden Manipulations Other People Use to Control Your Life. Trong câu chuyện,
Melanie phát rồ vì cô không thể tìm được “đúng” loại cá hồi mà chồng cô thích
(chồng cô thích cá hồi hoang dại) để nấu bữa tiệc tối cho công ty của chồng. Cô
biết rằng chồng sẽ buộc tội cô không biết quan tâm đến anh ta để mà lo đi chợ sớm
hơn. Những vụ việc như thế này đã từng xảy ra rất nhiều ở nhà, Melanie bắt đầu tin
là anh ấy đúng – sau tất cả thì có điều gì quan trọng hơn chồng của cô. Tại sao cô
không trở thành một người vợ biết quan tâm, chu đáo hơn? Cô cảm thấy không vui
gần như là thường xuyên – và cô thực sự tin rằng mình có thể là một người vợ tốt
hơn, chu đáo hơn. Cô bắt đầu tìm kiếm bằng chứng ủng hộ cho hành vi tồi tệ của
cô. Melanie theo thời gian đã đánh mất khả năng nhận thấy có điều gì đó bất ổn
trong mối quan hệ vợ chồng.
Cần một khoảng thời gian rất lâu và nhiều suy ngẫm và phân tích, kiểm tra thực tế
và quản lý bản thân để quan điểm của Melanie thay đổi và để cô ấy đòi lại cuộc
sống của cô và thực tế của cô.