ఆంధుల చ త

( .శ.1070 నుం .శ.1650 వరక )

ఎ .ఏ - చ త – దట సంవత రం - స -II, ప -III
అను ాదక ల
II. . మ ఖర బ ల ండ గం ాధ
అ ి స లక ర ఇ స
ా ం ఆ స మ య ఆ యల ౖ.ఎ .ఆ . గవర ం ాల
ఆ ర ార న య వ ట ంప , ౖ.ఎ .ఆ . కడప ( ల )
ఒం ాంప , ఒం

II. ఐ.ఎ .ఎ . చంద ఖర ావ

లక ర ఇ స
గవర ం ాల , ాజం ట,
ౖ.ఎ .ఆ . కడప ( ల ) సం ాదక ల
II. . మ ఖర
అ ి స
ా ం ఆ స మ య ఆ యల
ఆ ర ార న య వ ట
ఒం ాంప , ఒం

&Ó’¬sø£ºsY
&܈ˆ Hê>∑sêE ã≥Tº
MBA, MHRM, LLM, M.Sc., (Psy), M.A. (Soc), M.Ed., M.Pil., Ph.D.
Head, Department of HRM
<ä÷s¡ $<ë´ πø+Á<äeTT
Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®q $X¯«$<ë´\j·T+, Hê>±s¡T®q q>∑sY ` 522 510
Ph : 0863 - 2293299, 2293356 (08645) 211023, 211024 (Study Material)
e-mail : anucdedirector@gmail.com
Website: www.anucde.info
M.A.History: History of Andhras

Edition: 2021

No.of Copies:

© Acharya Nagarjuna University

This book is exclusively prepared for the use of students of Distance

Education, Acharya Nagarjuna University and this book is means of
limited circulation only.

Published by:
Dr. NAGARAJU BATTU
Director,
Centre for Distance Education,
Acharya Nagarjuna University.

Printed at:
 మ ందుమ ట
ఆ ర ార న శ లయం 1976ల ా ిం న దల ట వరక పగ పథంల పయ సూ
ధ ర ల,ప ధనల అం సూ 2016 ట NAAC ే ‘A’ ను సం ా ంచు శ
ే ంల ఒక పమ ఖ
శ లయం ా గ ంప ా ంచు న ద ె యజయ సం స
ి ు ను. పసుతం గ ంట ర , ప ాశం
ల లల 447 అనుబంధ క ాలల ర లక ప , , ీ ా బ ధనను ఆ ర ార న
శ లయం అం ం .
ఆ ర ార న శ లయం ఉన త ద ను అంద అం ం లన ల ం 2003-04ల
దూర ం ా ిం ం . ప ా ల క ాలక ద నభ ించల ా , వ యభ త న ీ ల
ె ంచల ా , ఉన త ద చద ాలన క ఉన గృ ణ లక ఈ దూర ందం ఎం
ఉప గపడ త ం . ఇప ట ా ల . ఏ, . ాం ., . ఎ . ,ి ీ ా ల ఎం. ఏ, ఎం. ాం., ఎం.
ఎ . ,ి ఎం. .ి ఏ, ఎ . ఎ . ఎం, ఎం. . ఏ, ర లను ారం ం న శ లయం గత సంవత రం త ా
‘ వన ౖప ణ ల ’ అ స ి ర ను క ారం ం ం .
ఈ దూర నం ా ద నభ ిం ే రల రక ర ం ం ే ా ా ం ాల సులభం ాను,
సరళం ాను తనంతట ను ా అరం స
ే ుక ల ఉం ల ఉ శ
ే ం ష బ ధ నుభవం క రచ
ా సంగంల అనుభవం గల అ పక ల ా ా ం ాలను ా ంచడం జ ం . ర ఎం ర , ౖప ణ ం
త సమయంల ా ా ం ాలను తయ ర ే ార .ఈ ా ా ం ాల ౖ , రల, ఉ ా యల
ాత లౖన ార ఇ ే సల ల , సూచనల , స హృదయం ీ క ంచబడ . ా ణత క న సూచనల
గ ం మ ను ందు మ ంత షం ా అరమ ల పచురణ ేయగలం. ఈ ా ా ం ాల అవ ాహన సం,
అ వృ సం, సంశయ ల వృ సం ా ాంతప తరగత ల , ాంట క ాసుల ఏ ా ట య
ే డం జ ం .
దూర ందం ా జ న సమ ారన స
ే ున ర ల , ఉన త రతల సం ా ం
వనయ త సుగమం ేసు వడ ాక చక ట ఉ ో ావ ా ాల ం , ఉ ో ాలల ఉన త ా ే ాల ,
త ా శ
ే ప గ ో హదప ల ర క ంట ను. ాబ సంవత ాలల దూర ందం మ త
ర ల న వృ ంె పజలంద అందుబ ట ల ఉం ల ఆ ాం సు ను. ఈ ఆశయ ాధనక
సహక సున , సహక ం న దూర ందం ై కరక , సం ాదక లక , రచ తలక , అకడ ఆ టరక ,
అకడ లరక మ య అ ప తర ిబ ం అ నందనల .

స . ాజ ఖ ,M.A,M.Phil, Ph.D.
ఉపక లప
ఆ ర ార న శ లయం.
 SEMESTER-II
ACHARYA NAGARJUNA UNIVERSITY
DEPARTMENT OF HISTORY &ARCHAEOLOGY
M.A. -Paper -IIlA/H 2.3 (COMMON FOR HISTORY AND ARCHAEOLQGY)
History of Andhras(from 1070 to 1650)

Unit -I:Political conditions of Andhradesaatthe Rise oftheKakatiyas - Origin of theKakatiyas

- Ganapatideva- Rudramadevi - Prataparudra - Muslim Invasions on Andhradesa and fall
of theKakatiyas.

Unit - II - Resistance to the Muslim Expansionism - The Musunuri Chiefs - Prolayanayaka and
Kapayanayaka - The Reddi Kingdoms of Kondavidu and Rajahmundry- Cultural
Developmentsduring the Period.

Unit - III-The vijayanagara Kingdom - Theories about the foundation - The sangama dynasty –
Hariharaand.Bukka - Harihara II - Devaraya I - DevarayaII-' Fall' of the Sangama
Dynasty -Mallikarjuna and virupaksha II - Relations with the Reddi Kingdoms'.

Unit -lV: TheVijayanagaraKingdomunderthesaluvaandTuluvakings_SaluvaNarasimhaand

his career - Regency of Narasanayaka and Usurpation of Power - Vira Narasimha –
Krishnadevaraya- Ahyutaraya and Sadasivaraya - Aliya Ramaraya and the Battle of
Rakshasi -Tangadi.

Unit – V: TheVijayanagaraKingdomundertheAravitiChiefs_TirumalaNayakaSriRangaraya-
Venkatapati II - Fall of the Araviti kingdom - Administration of the vijayanagara
kingdom – TheNayankaraSystern - Literature of Vijayanagara Times'.

Suggested Readings:
l. Parabrahma Sastry, P.V', Kakatiyas of Warangal'
2.SomasekharaSarma,M.,A ForgottenChapter.inAndhraHistory.
3. -do-- History of the Reddi Kingdoms'
4. Sewell, R., A Forgotten Empire'
5. NilakantaSastri, K.A., A History of South India
6.-do-andVenkatarmanayya,N' FurtherSourcesofVijayanagaraEmpire.3 Vols.
7. Venkataramanayya, , N., Earty Muslim Expansion in Southlndia'
8. -do-- The Vijayanagara : Origin of the City'andttie Empire'
9. --do- Studies in ThirdDynasty of Vijayanagara'
11. Mahalingam, T.V., Administration and Social Life Under Vijayanagara,2
12. Sherwani, H.K., and Joshi P.M', Historyof Medieval Deccan' 2 vols'
 షయసూ క

య -I
ాఠం 1 ాక య ల ాజ య చ త 1.1 - 1.11

ాఠం 2 ాక య ల ప ాలన, ామ క, ఆ క ప ిత ల 2.1 -2.13

ాఠం 3 ాక య ల ాలంల జ న ాంస ృ క వ 3.1 -3.15

య - II
ాఠం 4 ద ణ రత ేశంల మ ిం ాజ ాపన – మ ఉద మ ల
-ఫ ల 4.1–4.8
ాఠం 5 మ ిం ామ జ వ క ర గ బ ట - మ సునూర యక ల 5.1–5.9
ాఠం 6 మ ిం ామ జ వ క ర గబట – ా లచ త 6.1 –6.9
ాఠం 7 మ ిం ామ జ వ క ర గబట - ా ల ాలం ట
ప ాలన ాల 7.1–7.9

య –III
ాఠం 8 జయనగర చ తక ఆ ాల - జయనగర ామ జ ాపన
– ధ ి ం ల 8.1 -8.11
ాఠం 9 సంగమ వంశం – ాలక ల 9.1- 9.13
ాఠం 10 జయనగర ామ జ సరణ - ండవ ేవ ాయల 10.1 -10.9
ాఠం 11 సంగమవంశ పతనం – ా ల సంబం ల 11.1- 11.9

య –IV
ాఠం 12 ాళ వ వంశం 12.1 – 12.11
ాఠం 13 త ళ వ వంశం – కృష ేవ ాయల 13.1 – 13.11
ాఠం 14 కృష ేవ ాయల అనంతరం త ళ వ వంశ ాలన 14.1 – 14.12
ాఠం 15 అ య ామ ాయల – ా ి తంగ య దం 15.1– 15.11
య –V
ాఠం 16 అర ట వంశం . శ 1570 - . శ 1680 16.1– 16.12
ాఠం 17 జయనగర ాలం ట ాల నమ 17.1– 17.18
ాఠం 18 జయనగర ాలమ ట ఆ క, ాం క, మత ప ిత ల 18.1– 18.11
ాఠం 19 జయనగర ాలం ట ా త మ , ాసు, ల కళల 19.1– 19.13
ఆంధుల చ త 1.1 ాక య ల ాజ య ...

ాక య ల ాజ య చ త
ాఠం -1
షయ కమం
1.1 ా ా ంశ ల ల
1.2 ప చయం
1.3 ాక య ల చ త, ఆ ాల
1.4 ాక య ల వంశ చ త, ప ట క
1.5 ాక య ాలక ల
1.5.1 ర ద ేవ డ
1.5.2 గణప ేవ డ
1.5.3 ర దమ ే
1.5.4 ప పర దుడ
1.6 ాక య ల పతనమ
1.7 సంగహం ా
1.8 ప నమ పశ ల
1.9 ఉపయ క గం ల

1.1 ా ా ంశ ల ల:
ఈ ా ా ంశం అభ స నంతరం రల ం షయ లను ెల సు ా .
 ాక య ామ జ ాపన, ప ట క
 దట స తంత ాలక ా ‘ర ద ేవ ’ జయమ ల
 ఏ ధం ా “గణప ేవ ” ాలన ాక య ాలనల స రయ గం
 ద ణ రత ేశంల న ‘ మ ాలక ా ’ ా ‘ర దమ ే ’ ానం
 ప పర దు ాలమ ల ాక య ామ జ ఉఛ ి
ఆ ర ార న శ లయం 1.2 దూర ందం

 ాక య ామ జ ం ాలంల మ ింల దండయ తల

 ాక య ామ జ పత ధ ారణ ల

1.2 ప చయం:
ద ణ రత ేశంల ందూ ాజ ల న పలవ ల , ాషక ట ల , ళ క ాజ ల
అంత ం న త ా త మ ా మధ య గ ఆరంభంల అ క ందూ ాజ ల అవత ం . ా ల
మ ఖు ల ఓర గల ను ందం ా ా ం న ాక య ల . ేవ ా ం న య దవ ల , హ య
ాల ల , మధుర ందం ా ా ం న ాండ ల త తర ల . ెల గ మ ట ే ాం లను ప ా ం న
ాజవం ాలల ాక య ల ల మ ఖు ల . ాత ాహనుల త ా త స క ఆంధ ాం ా ం న
ఘనత ాక య ాలక లక దక త ం . ాత ాహనుల ాలంల క స కం ా ాం లను
ెల గ ాంతంల ే మధ య గ రత ేశ చ తను ప ప రం ే ిన ార క ాక య ల . ర
ాటం న ప ాల పద , ల వల , ా వృ , క త క రం ాలల ా ం న పగ ట
ఆదర ం. “ఆంధ ేశ చ తల ాక య ల ాలనక ఒక ష ానం ఉంద ” ప ిద చ త ార ల M.
ామ ావ , K.A. లకంఠ ా ి దలగ ార పశం ిం ర అంట ా ామ ఖ త ఏ ట మనం
అరం ేసు నవచు ను.

1.3 ాక య ల చ త, ఆ ాల :
.శ. 11వ శ బం నుం 14వ శ బం అర గం వరక ఆంధ ాం ా ం న ాక య ల
ా ల చ తను ా ాలనను త తర షయ లను ెల సు నుటక మనక ల ఆ ాల
లభ మవ త . ఆ ాలల మ ఖ న ాస ల . ర ద ేవ అనుమ ండ సం లగ
ాసనం, లమ ం న బయ రం ెర వ ాసనం, ాలం ట ాసనం, వరంగ ట ాసనం,
ామం ాసనం, రవ మ ంగల ాసనం, గణప ేవ గ ం వ ం ే క ంనగ ాసనం,
చందుపట ాసనం త తర ాస ల ా చ తను ెల సు వ ఎం ఉప గపడ త .
టల ా ాస ల ా ా న ా ాస ల . ాక య ల ాల సంబం ం ప
ాస ల ల ం నట ెల సున .
ాక య ల చ త ెల సు వ ాసన ఆ ాల ాట ా త ఆ ాల అ కం మనక
అందుబ ట ల ఉ . ప పర దు ఆ ానక ధుడ ర ం న ప పర ద య భ షణం,
ను ండ వల ర ామం, ాల మ ధుడ ర ం న 'పం ాధ చ తం',
ఆంధుల చ త 1.3 ాక య ల ాజ య ...

బసవప ాణం, లను గణప ేవ ా ిన ' వ గ ారం' దలగ ట సమ ా న చ తక అదం

పడ త న . ర దమ ే ాలంల ెల గ ల త న ారం, సంస ృతంల ' క ారం',
బ ెన ర ం న ' ాస మ ావ ', గణప ేవ మం జయప సంస ృతంల ా ిన
నృత ర వ , ి ేశ ర చ తంల ంట రచనల క డ ాక య ల ాలం ట ాజ య, ాం క, ా త
షయ ల ౖ ల వ న సమ రమ ను అందజసు .
ే యల న మ ల ( ట ) ా, బ ౌ , ఇ ా రచనల క ాక య ల
చ తను ంచ లక సమ ా అం సు .

1.4 ాక య ల వంశ చ త - ప ట క:
ాక య ల ప ట క, మ య వంశ ాలక లక సంబం ం చ త ార లల
ాయ ల . . శ. 956 సంవత రంల ల ం న మ ంగల ాసనం ాక య ల దట
ా ాక య గ ండ న య వ ంచ ా, ప పర దమం గంధం కల ైవం ‘ ాక ’ (జౖన ేవత),
అందువల ా ాక య ల ర వ ంద ె యజసుం . ాక ప రం ా జన సలం ావ న
ా ఆ ర వ ంద ాదన క ఉం . ాక య ల చత ర క లసుల ( దుల ) య ప ిద
రచ త ి. . పరబహ ా ి ార ' ాక మ ' అ గంధంల బ డ.

1.5 ాక య ాలక ల :
ామంత ాక య ల
ాక య ాలక లల దట ాడ ాక గ ండ న ా ా బత ా ల ా , ం ో బత ా
త తర ల ాక య ాక య ాలక ల ా ెప వచు ను. దట బత ా .శ. 1000 ల
ాక య ాజ ా ిం ర క ంతమం ాదన. బత ా కంట మ ందు ార ాషక ట లక
ౖ ార ల ా ప ే ార . ాషక ట ల పతనం తర ాత ప మ ళ క ల, క ణ ళ క లక
మధ జ న య లల ర ప మ ళ క లక డ ా ర. బత ా డక దట
ల ా ంకణ ాం ఆక ంచుటల ఆరవ కమ త నక స యం ే ార . ల ా తన
వక ాను హనుమ ండను ానుక ా ం డ. దట ల ా తర ాత ా ం న ండవ బత ా ,
ండవ ల ా ల రగ ాజ లను ఆక ం ట ెలం ాణ ాంతం ౖ పట ా ం ర. తర ాత
ఆ ర ార న శ లయం 1.4 దూర ందం

ండవ ల ా డ క ర ద ేవ డ ా తంత మ పకటంచు వడం ామంత ాక య ల ాలన

అంత ార మ ల ాక య ాలన ారంభమ న .

1.5.1 ార మ ాక య ల :ర ద వ
ే డ (1158 - 1195):
ాక య ాలక లల దట ార మ ాలక డ ర ద ేవ డ . ఈయన ండవ ల ా ,
మ ప మ ంబల క మ ర డ . ఇత ాక ర దుడ , దట ప పర దుడ ర క ఉ .
.శ. 1158 ల ాలక ా బ ధ తల ేపటనప ట 1163ల వరంగ ందం ా స తంత ాలనక ారం
చుటను. ర ద ేవ డ తన స ప ాజ ల న క ంనగ ొమ ా , ల ాస ాలక డ ండవ
డ ా , ెల గ ళ ల ాలక డ కందూర ళ మడ, కరలను ఓ ం ఆ ాం ల ౖ
ఆ ప ా ం డ . ఇంకనూ ర ద ేవ డ ల ట ాజ మ ను, య దవ ాజ లను ఆక ం ెను.
వరమ నప రం ాలక డ న డ ఉదయ ఓ ంచడ ాక ం అత క మ , 'ప వ '
ాహం ేసుక డ. వర ా య దవ ాజ న జౖత ాల ౖ జ ిన ాటంల ర ద ేవ డ
మరణం డ మ తన గంధమ న 'చత ర ర ారం' ల ె ాడ .
ర ద ేవ డ మరణ ంతరం దర డ మహ ేవ డ ల గ సంవత ాల అన ా 1195 నుం
1199 వరక ా ం ెను. మహ ేవ డ తన స ల ాల వ వ ల ణ ాజ ా ం డ . ర ద ేవ
జయ లక బ ా ో హదప న వ లం గం ాధరక . స డ గవర ర ా ప ే ిన ఈయన ఎం
చత రత చర స యం ందడంల ను, వరంగ స పంల నూతన ాజ ా ణంల లక ాత
ిం డ . ఇత ' ాయగజ స ' అ ర దు కలదు. హనుమ ండల ' సం లగ '
ం ం ఈయ .

1.5.2 గణప వ
ే డ (1199 - 1263):
సు ర ాలం ాట అన ా 63 సంవత ాల ా ంచడం ాట అ క ఘన జయ ల ా ం
ద ణ రత ేశ ాలక లల ప చకవ ా ం న కృష ేవ ాయల సమ నుడ ా
నబ డ . 'గణప ేవ డ '. ఇత ాలంల ౖ క జయ ల , పజల గర ప ేల ేయ ా
ప ాలన, దు ాల ర హణ, ా త రంగంల ే ిన కృ ి ాక య ల ాలన షతను ట ె ి ం .

దండయ తల :
గణప ేవ డ ిం సన మ ిం ే ట య దవ ా ల డల ాక య ామ జ ం
బల నప ం . య దవ ా జౖత ాల డ , ింగమ, మహ ేవ డ , గణప ేవ సమ ా క ల .
ఆంధుల చ త 1.5 ాక య ల ాజ య ...

హ య ాల ాలక ల దట రభల ల డ , ండవ నర ింహ డ క ఇత సమ ా క ల.

శత వ లను అణచుటల ర ద ేవ డ , చర ర ద ేవ డ , మల ల పత ల సహ ారం ఉం .
1. దండయ తలల దట బజ ాడను ఆక ం , త ా త అయ వంశమ ా ం ే ' ీమ'
ాలక లను ఓ ం ా ాహ సంబం లను ల ల డ . అందుల గం ా జయపను
ా య ం ా ర ం డ. స యం పల డ యక ల ాబల
త ం డ.
2. క ంగ ేశం (1212) ౖ ౖ పం ి ా దర మణ ెను.
3. ల ర ళ ల ాజ ంల ల యన ారసత య దంల మనుమ ి మద అత
ామంత ా ే ి ను.
4. తదనంతరం ళ ల ాజ కం వరక దండయ తల జ ి అ క ాం లను ఆక ం డ.
 వర ా ాండ ాజ ం ౖ 1263ల దండయ త జ ి మ త క ర య దంల ఓ ను.
త ా త య ల ాజ య ల నుం ర ంచు , తన ఏ క క త ర న ర దమ ే
ారసు ా ా పకటం ెను. ఇతను . శ. 1268ల మరణం ెను.
గణప ేవ డ ర ద ేవ ే ారం ంచబ న ఓర గల నుప ే ి, ాజ ఓర గల క
మ ా డ . ఇత ాలంల క న ఆ ా సంద ం డ . గణప ేవ ాలంల ఎం
ా వృ జ ం . యక డ మ య బ వమ అ న జయప
'నృత ర వ , ర వ , ర వ ' గం లను ర ం డ . అ ే నృత ర వ
మత అందుబ ట ల ఉండడం గమ రం. చర ర దుడ క ఈయన లవల
ఆద ంపబ న ా ే. ఈ ాలంల మల ప రం ాసనం ర ంపబ ం .

1.5.3 ర దమ ే :
గణప ేవ నక ప ర ష సం నం లక వ ట ే క త ర 'ర దమ ే ' ారసు ా ా
పకటం డ . సమ జంల డ ీలక ఉన ామ ఖ తను ఇ గర ేసుం . ఆంధ ేశంల ాక ద ణ
రత ేశంల దట మ ాలక ాల ర దమ ే . ఈ భర ళ క రభదుడ , డద ల
ాలక డ ఇందు ఖర క మ ర డ . ద మ గ ర సం నం క ం . ార మ గ ర మ ళల.
మ మ డమ , ర దమ, ర య న. దట సం నం మ మ డమ ను ాక య ాక మ ర డ
క మ ర ేవక , ండవ క మ ర దమను య దవ ా ఎలనక , వ క త ర ర య నను ఇందుల
ఆ ర ార న శ లయం 1.6 దూర ందం

యక ల అన మ త క ఇ ాహ సంబం ల ా ాజ య సంబం లను బల తం

ేసు ను. ఆ ాజ య చత రతక మ ఉ హరణ యక ల , లమ యక లను లక
ా ల య ంచడం. తం ాలంల ల ా చర ాలక ల ఈ ాలనక సంప ర మద ర.
చర ప ా త డ ఎం ా సం ా ప ే ను. ‘ ాక య ాజ ాప ర ’, ‘ ాయ ి మ లంక’అ
ర దుల ందడం ా ాక య ామ జ ఇతను ే ిన వను గమ ంచవచు ను.ఇంకను
ాయస యక డ జ గ ేవ డ , అత తమ డ ప ా ప ాంతక డ ర దమ ే ఎం
అండ ా , ఆంతరం క ర గ బ టను అణచడంల లక ాత ిం ర . దర డ అంబ ేవ డ
నందల ర ( ట కడప ల ) క గవర ర ా ప ే ాడ . ఇత జయ ల మనం ప ాంతకం ాసనం
ా ె ి నవచు ను. ఈ జయ లల ప నమం ఇందుల అన య పమ ఖ ాత
వ ం డ .మ ళయ వ ం న ా అణ చుటల ర దమ ే ఎల ంట అలసత ం పద ంచలదు.
ప ర ష దుసులను ధ ం శత వ ా అ క జయ లను ా ం , ాజ య సు ిరత ేక ం .
ప 25 సంవత ాల స తంత ాజ ామ జ ాలక ా ా ( ాణ) న ా ందంట ఆ శ
ామ ా లను అంచ యవచు . య దవ ా ల దండయ తలను త టన నం ఎం
ాహ త న .అ ే తన గవర ాయస అంబ ేవ డ తనక వ కం ా తయ ర ే ిన క టను
ప ికటలక ం . ఈ ర గ బ ట ను అణచ న ర దమ ే య దభ ల రమరణం
ందడం గమ రం. ర దమ ే తం ం న ' ాయగజ స ' ర దును ధ ంచడం సమంజసమ
చ త ార ల య ర.ఆ ాలంల అ క ెర వ ల , ాల వల ంచబ న .

1.5.4 ండవ ప పర దుడ (1289 – 1323):

ండవ ప పర దుడ ర దమ ే జష కమ మ మ డమ , క మ ర ేవల క మ ర డ .
ర దమ ే మగసం నం లనందువల ఇత ారసు ా పకటం ం . ఇత ాలంల ాక య ల
ాబల ం ఉఛ ి ే ం .మ ిం ాలక ల దట ా ా ఆంధ ేశం ౖ డల ారం ంచడం క
జ ం . తన అమ మ ాలంల ప ాలనల , ాజ ిత లల ప అవ ాహన సం ా ం న
ప పర దుడ దట ా ాజ య ల ౖ దృ ి మ ం ెను.
దట ార దమ ే ౖ రగబట ే ి హతమ న అంబ ేవ ాబల త ంచుటక
చర లను ేపటను. అందుల గం ా ల అన య ేవ డ , ఇందుల అన య త తర ల
ఆధ ర ంల ౖ సమ యతం ే ి అంబ ేవ ఓ ం ెను. అత త ల క
ఆంధుల చ త 1.7 ాక య ల ాజ య ...

ాక య లక ామంత ల ా మ ార . తదుప ప పర దుడ ఆ దమమ ల యకత ంల ల ర

( కమ ింహప ) ౖ దం ె ాలక డ ండవ మనుమ ండ ాల ఓ ం ల ర ను
ఆక ం ెను. అ ే తర ల అంబ ేవ మద న య దవ ాజ మ ను క ఈయన ారధ ంల
ఆక ం ర . ఈ షయమ లను మనం నరస ావ ాట ాసనం ా ెల సు నవచు ను.

మ ంి దండయ తల :
ద ణ రత ేశంల దట ా మ ింల దండయ త ే ిన ప పర దు ాలంల . ద ణ
రత ేశప ాలక ల మధ ఉన అ ాయం బ ల ాట , ద ణ ాజ ల ఆ క గం క
మ ిం ాలక లను ఆక ం . డ అల వ ామ జ ాం క మ క
ారణం.ఉతర రతమ ను తన ఆ నంల సుక న అల వ ద ణ ేశ ాజ ల
ి సంపదలను ో చు ాలను వడం, అదనం ా మ ిం మత సరణ అం ాల క డవ డం
మ ిం దండయ తల ద ణ ే ాల బలౖ .
గ ా మ (అల వ ) ౖ ప ా జల ల ి ద ణ ేశ దండయ తలక
తన ౖ పం ను. గ ా మ దట ా (మ ిం ాలనక ) గ నద ణ ందూ ాజ ం
ేవ . ేవ ాలక డ య దవ ామచందుడ 1295ల లం వడం ేవ ా
ా ాంతమ ను. సంతృ ి ెంద జల ల ,అల వ యకత ంల ౖ
స క ం మ క ందూ ాజ మ న ాక య ాజ ం ౖ పం ను. ఈ ధం ా ప పర దు ,గ ా
మ (అల వ ) క మధ 1303 ల ఉప రప వద జ న య దంల ప పర దుడ జయం
ా ం డ . ాక య ామంత ల , చర న , త గంట మ ల ఈ ఘన జయంల ప న ాతను
ిం ర . నల ర గ మ ఖం పట .
జల ల మరణ నంతరం ాలక ైన అల వ 1303 ల తనక జ న
అవమ ప ారం ర దల తన ప న మ కప ను ద ణ ేశ దండయ తలక
యక ా య ం ెను.మ కప క ాక య లక మధ జ న ఈ య దంల ఈ ా మ ిం
ౖన ం ే ౖ ే అ , ప పర దుడ ఓట ెం ా ామంత ా కప ం ె ంచ
అం క ం డ . . ప . 1316 వరక కప ం ె ం న ప పర దుడ అల వ న రణ నంతరం
స తంతతను పకటంచు ను. ా త గ ల ాలంల ప పర దుడ మ ా ా ా ే ల
ర ణం ా ఓ బం అ ను. బం అ న ఈయన సు ళ ండ ా నర న రంల మ
ఆ ర ార న శ లయం 1.8 దూర ందం

ఆత హత ేసు ా, వరంగ ాజ ం సుల ల ా నమ ను. వరంగ ను ‘సుల ప ’ ా

మ ార ా ం ర. ాక య వంశం అంత ం ం .

1.6 ాక య ల పతనమ :
ాక య ల వంశంల వ ాలక డ ండవ ప పర దుడ . మ ింల రంతరమ ే ిన
దండయ తలను ండవ ప పర దుడ తం ా ా ారంభమ ల ా త ాఓ ం ,భ ష
ల ా ల లనంత ా ెబ ాడ . అ ే అన ాలంల ార ప ం ప వంత డ న
ప పర దుడ , అత యకత ంల ౖ ఓ ం ర . అం ే ాక ం అత బం ం
ఆత హత క ాల ేంత ాబ ధ ట ర . ఆయన ఆత హత అనంతరం ాక య ాలక ల ఎందుక
ప ఘటంచలదు?. ప పర దు ాలంల ఎం ప షం ాఉన ాక య ౖన ం ఎందుక ర
ం ?. అధ యనం ేయడ , ాక య ల పతనం గ ం అధ యనం ేయడం. గల
ారణమ ల అ కం ాటల .

1. ద ణ ందూ ాజ ల అ ౖక త:
ప ష న ాక య ల ౖన ం మహమ య ల ౖన ం ే ల ఒ వ ప న ారణం ద ణ
ందూ ేశ ాలక ల న ేవ , హ య ాల, ాండ ా ల మధ అ ౖక త. మహమ యల
ే ల ఓ న ర ాక య ల ౖ ఉన ే షం ా వ కం ా మదత ా ర.
మహమ యల పం వ అవ ాశం క ను. ఉప రప య దం (1303) ల ర ణం ా
ఓ న మ కప పం వ ందూ ాలక ల మధ ల న అ ౖక ే
ారణమ . ఆర సంవత రమ ల ప ల మ కప పం 1309 ల ప పర దు
ఓ ంచ ారణమ ం . ాక య ల ాలక డ , ౖ క ల మధ ఉన ల ాలను ె ిన
ేవ , హ య ాల ాలక ల పత మ కప క ె య ే ి అత సం వం ా ట
ందూ ా ఓ వ స యం ా ేత ల క ార . అల ాక ం ందూ ాలక ల మ
కప క స యం ేయక ండ ల తటసం ా ఉం నట ే ప పర దు ప ి , ాక య ల
ప ి మ క రకం ా ఉం ే .

2. ాక య ాజ ం ఏక యకత ం ౖ ఆ రప ం :
ాక య ల ాలనల ాజ కం న ా ం . ా రంక డ, స ా ా గత ా
ఎల ంట ా తంత మ ఇవ క వడం ా ల ఎవ ర చ ా వ వహ ంచలదు. టల బలం ా
ఆంధుల చ త 1.9 ాక య ల ాజ య ...

‘బహట ా ా ప ’ ఆధ ర ంల ఉన యంకర నం అమల ప ా ప

చ లద ం . ిర ౖన ం, యంకర ౖన ం ఆధ ర ంల సంయ కం ా ా ం న జయ ల
అంత త తం ా ర ం ావ గల ారణమ ల మనక ఇత దం ా ె ె య ఉం .

3. ఆంధ ాంతమ ఆ కం ా పటషం ా ఉండడం క మహమ యల ేయ పమ ఖ

ారణమ ం . ఆ క ి సంపదల త లత గడం, అంతరం క య లల మ ేలడం
ండ నూ క పత ర లక ఉప గప ే . య దవ, ాక య ాజ ల ౖ మహమ యల
పత దండయ తక ారణమ మ ిం మత ా ి కంట క ి సంపదలను ో చు వడ
మ ఖ ఆశయం అ షయం మనక ె ిం ే. ౖ ల య దవ ాజ ఇ ే ఆ ాం
ఆక ం నత ా తక ఈ షయ ార గ ంచక వడం దురదృషకరం.

4. ాక య ల ౖ క వ వసల ఉన ల ాల క ార ఆక ి కం ా కనుమర గవ
ారణమ చ త ార ల అంచ . గణప ేవ డ , ప పర దుడ ాలంల ా క శత వ ల
ాక ం ే య ల ౖ ఘన జయ ల ా ం న ాక య ౖన ం త ా త ాలంల ఎందుక
ఫలమ ం . అల వ (గ ా మ ) ౖ ఉప రప య దంల ఓ ం న
ప పర దు ౖన ం మ ింల ౖ జయ ప కం ఎగ ర ిం . ల అన య ేవ డ ,
ఇందుల అన య పత ల పర ణల ాక య ౖన ం ఎదు ా ం .
అంబ ేవ ఇతర ాలక లను ఓ ం ం . అ ే 6 సంవత ాల అన ా 1309 ల మ
కప యకత ంల మ ిం ౖన ం మ ందు క ం . ారణమ గ
ందూ ా ల మ ిం ాలక లక మద వ డం ంతవరక ారణమ ఉండవచు ను. అ ే
గ ౖ క లల మ ఖ ం ా ిర ౖ , యంకర ౖ మధ ఐక త రవ ం .

1.7 సంగహం ా:
 ాక య లను గ ం ె ి నుటక అనుమ ండ, బయ రం, ాలం ట, వరంగ ట
ాస ల , త తర ాస ల మ ఖ న సమ రం అం సు .
 ాస లను ా ాసనమ ల , ా ాసనమ ల అను ండ ర ాల ా భ ంపవచు ను.
 ప పర ద య భ షణం, పం ాధ చ తం, బసవప ాణం, వ గ ారం, ారం,
నృతర వ ల ంట గం ల మ ఖ న .
ఆ ర ార న శ లయం 1.10 దూర ందం

 మ ల ‘ ట ’, ా, బ ౌ , ఇ ా త తర ే య ల రచనల క ాక య
ామ జ మఖ ఆ ాల .
 ాక య గ ండ న, ాక య ామ జ మ లప ర ష డ ‘ ాక ’ ేవతను ప ంచడంవలన
ాక య ల ర వ ంద ెల సుం .
 బత ా , ల ా , ం ో బత ా త తర ల ాక య ాలక ల .
 ర ద ేవ డ ార మ ాక య లల దట ాడ , 1158 ల ిం సన మ ిం ెను.
 ర ద ేవ మరణ నంతరం మహ ేవ డ 1195 నుం 1199 వరక ా ం ెను. ఇత ాలంల
నూతన ాజ ా ణ శంఖు ాపన జ ం . సం ల గ క ఈయన ాలంల
ారం ంచబ ం .
 సు ర ాలం, సు ిర పభ ఏ ా ట ే ిన ాడ గణప ేవ డ . ఇత ంతమం
జయనగర చకవ కృష ేవ ాయల .
 1263 ల జ న మ త క ర య దంల గణప ేవ డ మరణం ెను.
 ాజ హనుమ ండ నుం ఓర గల క మ ం ఈయన ాలంల .
 నృతర వ ర ం న జయప ఇత యక డ .
 గణప ేవ ారసు ా ా ర దమ ే ిం సన మ ిం ం .
 చర ప ా త డ క ‘ ాయ ి మహలంక’ అ ర దు ఉం .
 మ మ డమ , ర దమ, ర య నల ర దమ ే కమ ల.
 ర దమ ే జయ లల పమ ఖ ాత ింపబ న ాడ ‘ప నమం ఇందుల అన య ’.
 ర దమ ే మగసం నం లక వడంవలన మ మ డమ క మ ర డ ండవ ప పర దుడ
ఆ మరణ నంతరం ిం సన మ ిం ెను.
 దట ా ప పర దుడ అంబ ేవ ఓ ం ెను.
 మ ిం దండయ తల ాక య ల ౖ దట ా జ న ఈయన ాలంల .
 .శ. 1303 ల ఉప రప య దంల మ ింలను ప పర దుడ సులభం ా ఓ ం ెను.
 ా మ కప ే ల ఓ 1316 వరక కప ం ె ం ామంత ాలక ా వ వహ ం ెను.
 త గ ల స తంతతను పకటంచు న ార మ క ా ప పర దు ఓ ం బం ే ి
పం ిం ర .
ఆంధుల చ త 1.11 ాక య ల ాజ య ...

 అ ే మధ ల నర న రంల దూ ఆత హత ేసు వడం ాక య ల ాలన

అంతమ ను.

1.8 ప నమ పశ ల :
1. ాక య ల చ తక గల ఆ ాల మ య వంశచ త ప ట కను వ ంచుమ ?
2. ాక య ల ాలక ల ాజ య చ తను వ ంప మ ?
3. ాక య ల పతనం నక గల ారణమ లను వ ంప మ ?

1.9 ఉపయ క గం ల :
1. Eswari Prasad - History of Medieval India from 647 AD to 1526 AD.
2. Majundar, R.C.,Raychowdari, H.C, and Datta.K - An advanced History of India
3. Neelakantasastry, K.A - A History of South India
4. Tarachand, A.S - Influence of Islam on Indian Culture
5. Yazdani. G (ed) - The early
6. Parabrahma Sastry P.V. - The kakateeyas of Warangal.

Sri B.Gangadhar.
ఆంధుల చ త 2.1 ాక య ల ప ాలన ...

ాక య ల ప ాలన, ామ క, ఆ క ప ిత ల
ాఠం - 2
షయ కమం:
2.0 ా ా ంశల ల

2.1 ప చయం

2.2 ప ాల వ వస

 ందపభ త ం

 మం మండ

 ప ాలన ాల

 డ సల ల , ామ ాలన

2.3 ౖ క వ వస - యంకర నమ

2.4 య నమ

2.5 ామ క వ వస - క ల వ వస, ీల ానం

2.6 ఆ క వ వస

 వ వ ాయం

 ప శమల

 పను ల నం

2.7 సంగహం ా

2.8 ప నమ పశ ల

2.9 ఉపయ క గం ల

2.0 ా ా ంశ ల ల:
ఈ ా ా ంశం అధ యనం ే ిన త ా త రల ం అం ాలను ెల సు ా .

 ాక య ల ాజ వ వస స వమ , స ర ాల

 ప ాల ాల - డ ల , సల, ామ ల భజన - ాట ర హణ

 యంకర నం క స వం - ాట ప
ఆ ర ార న శ లయం 2.2 దూర ందం

 య వ వస మ య ామ క వ వస

 ాక య ల ాలం ట వ వ ాయం, ప శమల , పను ల నం

 సంగహం ా ఆంధుల చ తల ాక య ల ానం

2.1 ప చయం:
ఆంధ ేశ చ తల ాక య ల ాలం స రయ గం. ాత ాహనుల అనంతరం ఆంధ ే ా ,

ఆంధజ స కం ే ి, ఏక ట ౖ ె న ఘనత ాక య ల ే. సు ాల ఆంధ ాం ఏ ా ట

ేయడ ాదు, ఆ ామ జ ంల సు ిర న ాలనను అం ం ప మ డ శ బ ల ాట ఆంధులక

స ంత ాలనను ప ా ం న ార ాక య ాలక ల . ా ాలం ట ాజ వ వస ాల ాల ,

యంకర నమ , క లవ వస, సమ జంల ీ ానం, పజల వన నం దలగ షయ లను

ఇందుల మనం అధ యనం ే ాం.

2.2 ప ాల వ వస:
ాక య ల ాలన ం కృత న . ామ జ మంతయ స క ా ఆ నంల ఉం ెను. ంద

పభ అ ప ా . ా వంశ ారంపర ం ా ఎ క ాడ . ా స ా ా ాల క ఉండడం ే

అత రంక శ ాలక డ ెప వచు ను. ా ాక య ల ౖ సమగ ప ధన ే ిన ి. . పరబహ

ా ి ం కరణ అ ా య అ ాయ ప ెను. అ క చ త ార డ ‘బర ’ ాక య ల

ాలనను " ంట " య వ ా ణంచ ా, ల ప " ట ా ట " య ప ా ం ెను.

చకవ ప ాలనల మం వర సభ లను య ంచడం, ప ాలన ం కరణను ాటంచడం దలగ

షయ లను ప గణం ాక య ల ' ం కృత ాచ కం' య జ ట చ త ార ల ధృ క ం .

ాక య ాలక ల స ా ా ాల క యన ప ట స ా ార ల న 'మ ాజ ా ',

'పర శ ర' ల ంట ర దుల ధ ంచలదు. ామంత ాలక ల ా ే 'మ మండలశ ర' ‘సమ గత

మ శబ' ల ర దులను ఉప ం ర . ామంత ాలక ల అంతరత వ వ ాలల ాక య ాలక ల

తలదూర లర . ా ామంత ల అ ారం రగక ం క జ గతప ర . ాక య ల జతను

పద ం మ జ ం న ాం లల ా క సంప య లను ర ం , న ా ం ర. ావ న

ాక య ల తరక న ాజ ా అమల ప ా ర .
ఆంధుల చ త 2.3 ాక య ల ప ాలన ...

 ందపభ త ం:
ాజ ఓర గల (లక) వరంగ . ఒంట ండ(ల )ఒర ంగల (ల )ఏక ల నగరం య

క ి ర. ందం ా ాక య ల ాలన జ ం .ఈ ఓర గల నగర ీరం ప 10 లక

12 ళ ఉంద , ఆ నగరంల 300 ా ార సంసల ఉ య ెల ం . అం ే ాక ం మట ట,

ల పల ా ట, ఈ టల చుట కంద ాల , ఎ ెన డల , ఆ డల ౖ ాపల ాయ ౖన ం లగ

క ల ప శ ాల , ాక య రణ ల దలగ న మనం గమ ంచవచు . ా లక

అంగర క ల ాట అంతఃప ర ర ణక 'నగర ావ ' అ ర ణ నక డ ఉం ే .

 మం మండ :
ాక య ా ల ప ాలన ర హణక మం మండ స యప ే . మం మండ ల

ప నుల ,అమ త ల , గడల, ామంత ల , దండ యక ల , పత ల సభ ల ా ఉం ే ార .

రందర ా ే య ంచబ ఆయన పర ణల ఉం ే ార . ఈ మం మండ ప

యక డ . మం మండ ల అ వ ాల ార ం ే ార ె య చున . గణప ేవ మ ప

మల ల మ , ప పర దు ాలంల మ ప యక లను య ం ప భక ామ ఖ త

ర. ా క ప ాలనల సల ఇవ మం మండ ాట 'భట రక ల 'అ

ఉ ో గల ర . రం 'భట ర ా ప 'అ ఉన ో పర ణల ప ే ార .

 ప ాల ాల :
ాక య ాలక ల ప ాలన లభ ం రక తన ామ జ ధ ాల ా భ ం ప ాలన

ం కరణను ాటం ర . డ ల , సల ల , భ మ ల , ామ ల ట ాల ాలల మ ఖ న .

డ ( వ , కృ ా ల ల ), డ (కడప, కర ల ), మ డ (అనంతప రం, త ర ),

ఏర వ డ ( ల ర , కడప, కర ల ల ాల ), ప డ, ప ం డ , మ ం ై డ , ప ై డ ,

ర డ దలగ న . ర ిన డ ాల . ప డ ను సల ల ా భ ం ర.

గ ం ల సల, ింగ సల, తం డ సల, మగల ల సల, ల స ట సల, ెండ సల, గం ాప ర సల

దలగ న మ ఖ న . 'సలమంట' 20 ామ ల క ట య పరబహ ా ి ా ర చనం.

‘ డ’ అ ార ల ా అమ త లక గడలను య ంచ ా సల అ ార ల ా ‘సల కరణ ల ’, సల

తత ర ల , సల ంకర ల వ వహ ం ర .
ఆ ర ార న శ లయం 2.4 దూర ందం

ప ాలన యం ంగంల వ గం ' ామం'. ఆయ ార ా ిల వబ ే 12 మం ఉ ో గల

ామప ాలన చూ ార . ల తల , ప త డ ,కరణం, బ య, సుం ా ా , బంట , ర కట

త తర ల మ ఖు ల . తల ామర ణ బ ధ తల , ారణం ామ లఖక డ ా, బ య ప న వక డ ా,

సుం ా ా పను ల వసూల , బంట ౖ క ా, ర కట ామంల ల లక ర కటడం ధులను

ర ం ర. లక బదుల ా భ మ లను వృత ల ా ఇ ర. ర ామసులనుం ' ర' అ

సం ా ం ే ార .

డ ామసభల క ఉ య ాస ల ెల ప త . నగర, మ జన అ ామసభల ।

ామంల అ వ ాల ా నుం భ సును వసూల ేయడంల పభ త ఉ ో గ లక ర

స యపడ ర . అగ ర భ మ లల బ హ ణ ల క న 'మ జన సభ',అగ ర ాల బ ధ తల

ర ం ం . ామంల మఖ న షయ ల అ క ' ామసభ' ల రయం సుక .

2.3 ౖ క వ వస - యంకర నమ :
ామ జ ాం ాట , శత వ ల నుం తమ ాజ ా ాడ వ ాక య ాలక ల ఇతర

ాలక వం ాల వల పటష న ౖ క నం ౖ ఆ రపడక తప లదు. సర ౖ ధ ైన ా ౖ క

ర హణల కడ శద వ ం మ డ రకమ లౖన ౖ ిం ెను. అ :

1). మ లబలం ల ిర ౖన ం

2). ామంత ౖన ం

3). యంకర ౖన ం

(1). మ లబలంల ర
ి ౖన ం:
ిర ౖన ం ా క ా నంల ఉంట ం . ఎ క, ణ స యం ా ా పర ణల

జర గ త ం . య లల ా స యం ా ౖ యకత ం వ ం ే ాడ . ా త ా త 'సకల

ప ' ద ౖ ా ా వ వహ ాడ . ాజ ర ణల డ దు ాలక ఎం ా న త ఉం . పల

దు ాల న వనదు ాల , దు ాల , సల దు ాల , జల దు ాల ౖ “దు ాధ ల” అ ార ల ా

న ా ార . లక సమయంల దు ాలనుం ాట ర ణ బ ధ తను ేయ ల న ౖ ా ార ల క

ర ం వ ే . ాక య ాలక ల రధ, గజ, త రగ, ప ద లను ిం ర . ర ల క

ాడ కల ఉన ట ంత సమ రం ఉం . ‘గజ ా ణ’, ‘అశ ా ణ’ ఈ ౖ లక యకత ం వ ం ర .

ప పర దు ౖన ంల 100 ఏనుగ ల , 20,000 ల గ ాల , 9 ల ల ాల లం ఉన ట మనక

ెల సుం .
ఆంధుల చ త 2.5 ాక య ల ప ాలన ...

ా క ా కప ం ె సూ, అవసర నప డ ౖ లక స యప ే ' ామంత ౖన ం' క

డ మఖ న ర ణబలం. చకవ ే ల ఓ న ార , ామంత ాలక ల ా అం క ం న ార ప ే క

ౖ ాక య ాలక పంపవల ిఉం . ామంత ల , మ ామంత ల , మ ామం పత ల

య ర మ డ ర ాల . ౖన ం ద ాలక డ ప ా ఆ రపడ ల లదు. ఎందుకంట

అవస ాలను బట ర వ వహ ం చకవ వ ం ే అవ ాశమ ం .

యంకర నమ :
ాక య ల ౖ క ాలనల అ మఖ న , ాక య ాజ ప ర ణల లక ాత ిం న ే

యంకర నమ . యంకర నం అన ా ‘ ాలక డ ను శ ిం న యక ంత భ

ల ాం బదుల ా ఇవ డం’. ాజ ో గ లక ( యంక ర ) ఇ ే జ లను

‘ యంకరమ ల ’ అ ార . యంకర ల ౖ ిం య ద సమయమ లల ా క

స యప . యంకర ల ిం న ౖ క ల సంఖ ా యబ న ాంతం ౖ ఆ రప ఉం ే .

అం ే ాక ం తమ ాం లల ాం భదతలను ా ా ప సంవత రమ తమ ేయతను

పకటంచుక ంట ా నక కప ం ె ం .

యంకర ల ే ిన వక ఇ న . య దంల ఓ , గల కన , ఉన ార

పదవ లక ఎ సం ా ం న అ మ డ ర ాల ా ఉం ే . తమ ాం ల ద గ పత ం

ఉండదు. అ ే తమ ఆ నంల ౖన ం ఉండడం ేత బ యం ా పజలల చల మణ మం పల క బ

క ఉ ర. యంకర ల బలం ా ప ం ఆయ ాం ల ప ాలక లౖన సంద ా ల క

ఉ . యంకర ల బల తం ావడం వలన ాలక , పజలక మధ పత ా త ం తగ త

వ ం . ా అ ాం లల ఒ తర ాలన జరగ క అడంక ల ఏర .

ాలక ల బల నుల నప డ యంకర ల స తంతం ా వ వహ ం ే అవ ాశమ ం . అందువలన

ాక య ామ జ పత ౖ క వ వసల ల ాల క మ ఖ ారణం ా మనం గ ం .

ఈ యంకర నంల గల ల ‘మ నస నం’, ట ా ‘ ౖన సహ ార పదత ల’

ల ల ణమ ల , ల ాల , ామ ఖ తల ఉ య ంతమం చ త ార ల అ ాయం. అ ే ట ౖ

ా ీయ రచ పద ల చర ల జర ా ఉం .
ఆ ర ార న శ లయం 2.6 దూర ందం

2.4 య నమ :
ాక య ల ప ాలన, ౖ ా ాల ాట ాస ా ాలల క స న తవ ా . ా

మ ట ాసనం త ర క . ాలక లక సల వ ‘ ా ే కల’అ ఉ ో గ ల స యప ే ార .

ఆ ట ాలంల ధ సమస లను ప ష ం ేందుక ల గ ర ాల య ా ల న ట ‘ ాజ

ర కరం’ ం .అ

1. ప షత : నగరం ల ాజ ల సత ర సమస ప ా రం రక ఏ ా ట ే ిన య ానం.

2. అప షత : ామ ల సమస ల ప ా రం సం ఏ ా ట ే ిన య ానం.

3. సమ త : ా ే క ల లక మంత ల య పత ల ా య ంచబడ య ానం.

4. ా త : ాలక ే స యం ా యధ ా ాల య ానం.

ప ిత, అప ిత ర లను మనం ట‘ బౖల రల’ల ‘ ా ట ర ల ’ ా అ వ ంచవచు .

ఆయ ాం లల ఉత న మ న సమస లను సత ర ప ష ంచుటక ాక య ాలక ల ఆ

ర లను య ం ర. య సంబం త త ా లల పజల , మ జనుల అ ాయ లను ర ం ,

యమ ర ల ర ె ార . ప ే క ాలను ంచ పణల క న ధ ా సనమ లను

ఏ ా ట ే ార . ఆ డ ల ల క నం ా ఉం ే . ఈ లను ామ ల ‘ రభట ల ’ అమల ప ా ర .

2.5 ామ క వ వస - క ల వ వస, సల ానం:

మధ య ా ెం న ాక య ల ాలం ట సమ జంల మ డ మ ఖ న షయ ల

గ ంచవచు . అందుల ఒకట ట సమ జంల మత ప వం ఎక ౖ మత రంగంల ను మ ర ల

సంభ ం . ధ వ ాల మధ ఇంతవరక ఉన సంబంధ బ ంధ ా ల , ాం క ఐక త ప ా

ెబ ం . ాంప య చత ర ర క ల లక డ ా అ క క ల ల , ఉపక ల ల ప ట . ండవ

మ ఖ ల ణం ామ క అవస ాలను ందుక అనుస ం న వృత ల క ల ల ా అవత ం ా కంట

ప ే క కట బ ట , ాంప య ల , భందనల ఏర . ట జౖన, వ, ౖషవ మ ల మధ తల న

ఘరణలక డ ఈ క ల ల మధ ౖషమ ల సమ జ మ క ప న సమస ా మ రడం మ డవ

షయం. అదనం ా మహమ య మతం ఆరం టం ర య సమ జం ౖ వ ప వం ఏర ం .

ాక య ల క లం గ ం ఎ ాయల ఉన ప ట , ార చత ర క ల ల అ

షయంల అ ాయబ ల లవ . ార పద ం న ాహసం, ైర ం గ ణ లను బట పరబహ ా ి ార

ార యల ర ంచ ా, ర కమ క ల ెం న ారన అ ాయం బ ా ప రంల ఉం .

ఆంధుల చ త 2.7 ాక య ల ప ాలన ...

ాసవం ా ాక య ల ాలం ఒక సం య గంల ఉంద ె ా . ధ మ ల మధ

సంఘరణల , క ల ల మధ ౖషమ ల , ామ క సు ిరతక అడంక ల సృ ిం . ప పర దుడ

ందర బ హ ణ లక బం ార , వ ల , ద ా నం ేయ ా గ బహ ణల గ కలల ా

చ ట రంట (ప ప చ త ఆ రం ా)ఒ క లంల అంతరత ల వతను గమ ంచవచు ను.

చత ర క ల ెం న ల ‘ ామ యణ ’ ర ం ా నక అం త వ బహ ణల

అడ ప ర . చక ాణ రంగ ధుడ ( ౖషవ మత ప రక డ ) ప ాంతక ప రం చూడ ఇషపడక

తనను గ ాడ ా ెప క డ. వ మత ప రక డ ాల మ ధుడ ౖ క బ హ ణ లను,

జౖనులను ఉ ే ం ే ిన బ రంగ మర ల సభ సమ జం తల ంచుక ధం ా ఉం . అ ే ాక య

ాలక ల మ తం అ కలల ా ఉ ో గల ా య ం సమ జ ఐక తక పయ ంచడం షం.

ిర ౖన ంల నూ యంకర ౖన ంల నూ అంద ా ధం ఇ ర. ాక య ల ాలంల లమ

క లసులక ా నం ంద ామ క వరం అసంతృ ి ెం న షయం త . ప న

ఉ హరణ జ , య దం మధ ల ప పర దుణ వ లయడం.

ాక య ల ాలం ట ాం క వ వసల జ నమ కమర క ల సంఘ ల ఏర డటం. ట

'సమయమ ' ల అంట ర . ఉ హరణక బ హ ణ సమయమ (మ జనుల ), ౖశ సమయమ (నకర),

ా మ నూ ర , ె స వ ర , పం ణమ దలగ న . ఆయ సంఘ ల క లం ా (ల )

వృ ా సంర ంచడం, ా హక లక భంగం క ం న ా ఎ ంచడం త తర ార కమ లను

ేపట .ఈ ధం ా సమ జం మతపరం ా, ాఖలపరం ా, క లపరం ా సమ జ ఐక తక భంగం

ాట ం . ధ వ ాల మధ పజలల అనుమ నం, అసూయ ా ల అ ౖక త ట ేసుక ం . ఈ

అ ౖక తను బహమ ాజ ాలక ల అవ ాశం ా ంచు స తంత మహమ య ాజ ా ిం ర .

ీల ానం:
ట సమ జంల ల లనుం న ాగ త న బల ా ల , వరకట ం, బ , ర ంధ

ౖధవ ం, స సహగమనం ల ంట స తన దు ా ాల అమల ల ఉ . అం ే ాక ం ాక య ల

ాలంల ేవ ీలక , శ లక సంఘంల రవపద న ాన వ డం గమ ం . ా ల,

ేవ ార కమ లల ేవ ీ, శల ట ల సర ా రణం.

ీ సమ త ా న ం లదు అ సందర ంల 'ర దమ ే ' ామ జ యక ా ా

పకటంచడం ఆ ంచదగ ప ణ మం. ప ర ా క ామ క వ వసల గణప ేవ డ తన క మ ను

ాణ ా పకటంచడం జం ా స త ాంప యం. డ ర దమ ే పజల ఆ ాం రక ా ం

ఆ ర ార న శ లయం 2.8 దూర ందం

ప ర ష దుసుల య దభ ల ాడడం ఎం మం మ య ట మ పపం రణ

అనడంల సం ేహం లదు.

2.6 ఆ క వ వస:
య జ ాన ర ం న ' వండ ఆ ఈ ' గంధంల ాక య ల ా ం న ెల గ ేశం

ఆ క ి సంపదల ౖభవం ా ఉన ట ె యజ ాడ .

ాక య ల ా ం న ాంతమ వ వ ాయ అను ౖన ా వరణం లక , ట వసత ల

తక వ , ీఠభ ాంతమ ఆ కం ా పటషమవ ప న ారణం ార మ ందుచూప

ఒక ౖప వ వ ాయం, మ ౖప ప శమలను త ంచడం. ాక య ాలక ల , ామంత పభ వ

ర వ ర సమన యమ హ నమ ను ేపట ర . కృ ి ామ జ ం ఆ క ా వలంబన

ా ం ం . ఈ ఆ క సంపద మ ిం ాలక లను ఆక ం ా దు ాకమణక గ అ ందుక

ారణమ ం .

 వ వ ాయం:
ాక య ల ాలంల ప నవృ పభ త ఆ యంక ప న వనర వ వ ాయం. వ వ ాయ వృ

అ క తట కమ ల , ాల వలను ాక య ాలక ల ం ర. ాటల గణప ేవ ెల ల ం న

క ంద సమ దం, ెర వ , దట ల , స తట కం, జగ ల మ మ (మం బయ న యక

కమరడ) ా ాల తట కం, చర ర దు ామప ెర వ దలగ న మఖ న . ా ాల ెర వ

డ 9037 ఎక ాలక ట సరఫ ా ేయ ా ామప తట కం ా 4350 ఎక ాల భ ాగ ల

వ ం .

ట ాట నుగ ాల వ, మ ాల వ, ఆలట ాల వ, క ాల వ, ా ాట ాల వ,

బ మ కంట ాల వ, ఉతమ గండ ాల వ, ల ల ాల వ త తర ాల వల ా ణం ా ల

ఎక ాలను ాగ ల ె ల మం త లక వనభృ క ంచడం ాట ాజ ఆ యంను

ం . ద ల వ ల నుం ఏతం ( ాల )లక ట ా ర ను ల లను ాగ ే ార . క ంటల

క డ బ ా త ం ర . 'తట ాల ( ెర వ ల) ా ణం సప సం లల ఒకట అ ల కన

న య ’ ట ాణక ట ాల ా ప రం ే ి తట ాల ా ణం ా

జరగ ారణమ ం .
ఆంధుల చ త 2.9 ాక య ల ప ాలన ...

ట ాట ాక య ల ాలక ల నూతన ామ ల ా ణం క ప త నద ట అ క

ామ లను ం ర . అడవ లను న వ వ ాయ అనువ ా ే ి నూతన ామ ల ా ణం

ేపట ర . డ మం పటణ ల ా ం న మం ెన, ా శ రం, ెనూ ర , నరసం ట, అచ ం ట, ఖమ ం,

తగ ెంల ాక య ల ం న . ఘ ప , ర దవరం, మ ేవప రం, బయ రం, మ ా ంబ

దలగ ామ లను గణప ేవ డ , ర ద ేవ డ త తర ల ం ర . బయ ల ే (గణప ేవ త )

ర బయ రం అ ామ ల ం ర . ాజగ ర వ శ ర ా ర డ శ ధప రంను

ం డ . ామ ల ా ణమ నక పభ త ం అ క ా లను అన ా అ , ర పను లల ఇ ం .

వ వ ాయ వృ పనుల చూసు వ పభ త ం ఉ ో గ లను య ం ం . ా 'దశబంధ'అ

ఆ యం ల ం ే . అన ా ప పట ( ప 8 బ ాల నుం 10 బ ాల న ం) పంటక ఒక

క ంచమ ను త నుం పను ా వసూల ే ార .

ట వ వ ాయ భ మ లను మ ాణ, ట భ మల ా భ ం . మ ాణ భ మ లన ా ల,

త ల భ మ ల . అన ా న ం పం ే భ మ ల , టల య అరమ . ట భ మ ల నువ ల ,

ఆ ాల , ఆమ దం, మందు, ాగ లను పం ం ే ార . వ వ ాయమ ను గళ ే దు ార . ట

“అచు కట భ మల” య క అంట ర . డ త ా కం పంట ాడ కల వ ం . బలం,

పంచ ర, నూ ప శమల ప ామంల తప స ా పం ం ే ార . బ , జ మ, మ , అరట,

ఆక క రల టల సర ా రణం. ే ాలయ లక అ క ప వ లను నం ే ార . ాబట డ

ప సంపద ా ఉం ే . 'ప టక ళ ' డ బ ా ఆ రంల ఉం ే .

 ప శమల :
ాక య ా ల వ వ ాయం ాట ప శమల ా ిం ఆ ా వృ ఎం శమ ప ర . ా

ాలంల వృ ణ ల , వరక ణల ఆ క ార కల ాలల , వరక ా ా ాలల లక ాత ిం ర .

య (మ పట ం) మ ా ల ౖతం చు వ ాలక , వరంగల కంబ లక , ఖమ

వ ాలక , గ ండ, పల ట ీమల ఇనుప ప శమక మ ఖ ం ల ా ర ా . ర ల

తయ ర న కత ల ల ండ వజ ల ాయల ీమల వజ లగనుల , రంగ ల ాట ల , దంతప టల ,

ల బ మ ల ట వసువ లక రంగ ల యడం డ ప ి ెం న ప శమల . ా ారం ేసు

ధ ణ ల ( ా ారసంఘ ల ) ఉన ట మనక ాసన ఆ ాల గలవ . ాటల స ే , పర ే ,

ాడల ార , ాసరబ ర ,తంగరబ ర , ఉభయ ే ణల మఖ న . ా ారం, వరకం డ

ఆ ర ార న శ లయం 2.10 దూర ందం

మట అ ామ క వరం ేపటం . సమ జంల డ ఎక వ ామ ఖ ం ఉం . మట నగ ా

ఊ ి ల ంట ాడ .

ాక య ల ాలంల పమ ఖ వరక ం ల ఓర గల , నుగల , అలంప , జడ ర, మక ,మం ెన,

ర ర, ల ర , ప ాంతకమ , ను ండ, ల ర , ఘంట ాల, గ ాడ, ప ర, ో ా ల త తర

పటణ ల . ాల మన ‘పం ాధ చ త’ ల 20 ం న వ ాల ర ాలను ర . ఈ వరక

ం లల వరకం ేయ ా ారసుల పభ త ం నుం అనుమ ం ‘ ంట, అడ, సంత’ అ ట

ా ారం ేసు ార . ట మ య ల ా ప ే ాలల ా ారం ే ార . పభ త

ంటల ాకలను ం ాకక ఒక గ నం ప న అ ె వసూల ే . ఈ ధం ా పభ త

యంతణల , పభ త హం ే య ా ారం న ా ం . వ వ ాయ వృ ే య ా ా ా

వృ ాక య ాలక ల ఎంత ా ో హదప ర ంచవచు .

ే ా ారమ :
ాక య ల ద ా ల ే ా ారం ే ార . సమ ద మ రంల ాక య ల ాణజ మ నక

మనక ప న ఆ రం ' ట ప ' ాసనం. టప డ ‘ ే య ండ పటణం’ ా డ ప ి ెం ం .

' టప ' ే ాణజ ప న ందం ా ా, హంసల , కృషపట ం, నగంజ ం, ల ర,

ీమల ంట ఓడ వ ల ా ే ా ారం జ ం . ై , ప య , అ య, ింహళం, త ర

ఇం య వల డ ే ాణజ ం న ా ం . ఏనుగ ల , గ ాల ,బం ారమ , ర ల , చందనమ ,

జ ా , కర రం, కర ర ైలం, ప ర , దంతం, ీసం, ాదరసం, పట , పగ ల , సుగంధద ా ల

త తర ఎగ మ వసువ ల ా ారం జ . ే వరకం ే ' క ండ ' ణ గ ం అ క ాస లల

ప ావన ఉం .అ ే ధం ా ిల వ ాల , ై కర రం, అర గ ాల దలగ ాట గమ

ేసుక ార .

ా ారం ప నం ా 'వసుమ ' ా జ . ా ణ ాం లల ఈ పద ే బ ా ాడ కల

ఉం . పటణ లల గ న, మ డ వంట బం ార ణమ ల ,ర క, టంక వంట ం ణల , అరమ డ,

ావ మ డ, పరకమ డ ల ంట లర ణల క సృత ప రంల ఉ . అంట “ఆ క వ వస,

ాకృ క ి నుం అమ కప సర క ల ఉత దశక కమం ా మ ర త ంద ” ంచవచు ను.

ఆంధుల చ త 2.11 ాక య ల ప ాలన ...

 పను ల నం:
ాక య ల ాలనల పభ త ం అ క ర ాల న పను లను వసూల ే ిం . ఆ యం ప నం ా

పను లర పం, సుం ాలర పంల వసూల ే ిం . ి. . పరబహ ా ి ట పను ల వసూల గ ం

వ సూ ాక య ల 5 ర ాల పను లను వసూల ే ార అ డ. అ భ సంబంధ న పను ల ,

ప శమల ఆ ి పను , వృ పను ల , వరకసంబంధ న పను ల , ఇతరపను ల .

ాక య ల ాజ ప న ఆ య మ రం భ సు, ే ాలయ ల , బ హ ణ ల , పభ వ ల

ామంత లక ెం న భ మ ల ౖ సు పభ ప న ఆ యం. అచ కట భ మ ల (నూతనం ా

ాగ ల వ న భ మ ల ) నుం క భ సు వసూల ే ార . త ల నుం క ా

వసూల ే ార మనక ెల ం . ఇ సంద ా లల 2/3 వంత ఉం ేద ాస ల

ె యజసు . భ సును ధన, న ర పంల వసూల ే . భ సును పను , పంగం,

ా క, దర నం, అ య ధ ర ి ర . పను వసూల 'ఆయ ాండ ' లక ' య ాండ ' ల ా

పభ త ం వసూల ే ిం . .శ. 1317 ట సలకల డ ాసనం ాక య ల 12 ర ాల పను లను

వసూల ే ార ం .అ పంగతప , పను , ా క, ప ల , ాదం, సుంకం, తల ా క, అష గ ే

ా మ ం, దర ా క, ర , ఒంటల యం.

ాక య ల ే య ప శమల న నూ తయ ర ేయడం, తప , ానుగ నూ

తయ ర ేయడం ల ౖ సును ం ర. ాట అ క వృత ల ా నుం 'వృ పను లను'

ం ర . కమ , క మ , కం ా , క , మంగ , ఛం ల, అర ి దలగ న ప న వృత ల

లల ప లదండల తయ ర ే ార . ే ాలయ అర క ల క పను ె ం ే ార మనక

ె య చున . అ ే ఈ వృత ల ార ఎంత పను ె ం ే ా ఇ దం ా ె యడం లదు. ర క,

గజ, న ల డ చల మణల ఉన దవ పమ ణ ల .

2.7 సంగహం ా:
 ాక య ల సుప ాలనను అం ం ర . ా ే ల అ ారం ం కృతం అ నప ట

మం మండ ప ాలన ాల అ పత ల ే ల అ ారం పం ప ాలన ం కరణను

న ా ం ర.

 ప నుల , అమ త ల , గడల , ామంత ల , దండ యక ల , పత ల త తర ల

మం మండ ల సభ ల .
ఆ ర ార న శ లయం 2.12 దూర ందం

 ాల ాలల డ ల , సల ల , భ మ ల , ామ ల మ ఖ న .

 డ ల ౖ అమ త ల / గడల , సల ల ౖ సలకరణ ల , తత ర ల , సల సుంకర ల , ామ ల ౖ

'ఆయ ార ' ాలక ల ా వ వహ ం ర .

 ౖ క వ వసల ిర ౖన ం, ామంత ౖన ం, యంకర ౖ లను ిం ర .

 యంకర వ వస ాక య ౖ క వ వసల లక ాత ిం ం .

 ాక య ల రధ, గజ, త రగ, ప ద లను ిం ర .

 వన దు ాల , దు ాల , సల దు ాల , జల దు ాల దు ాధ ల ఆధ ర ంల ాక య ాల

ర ణ రంగంల పమ ఖ ాత ిం .

 ా స న త య ా . ఆయన పర ణల ప ిత, అప ిత, సమ త, ా త అ

య ా ల ా పజల త న య ం ర.

 ాక య ల ాలంల ామ కరణల నుమ ర ల సంభ ం సం య గం ా ప ి ెం ం .

అన ా జౖన, వ, ౖషవ మ లక డ మహమ య మతం రంగప శం ే ి ాం క అ ిరతక

ిం . క ల వ వసల ఉపక ల ల ప ం మ ంత షతరమ ను. క లసంఘ ల

(సమయమ ) ఏ ా ట ాలంల ట ేసుక ం .

 ాం క అ ిర న ం ాఆ కప ి ఘన యం ా అ వృ ెం ం .

 వ వ ాయ వృ అ క తట కమ ల , ాల వల ంచడం ా ాక య ల

వ వ ాయ వృ షకృ ి సల ర .

 ట భ మ లను మ ాణ, ( ర ల, త ల) టభ మ ల ా భ ంపవచు ను.

 వ వ ాయ అ వృ ాట స ే ప శమలను బ ా త ం ర.

 ఓర గల ప న ందం ా అ క వరక ం ల అ వృ ెం .

 ాక య ల ే ాణజ ం గ ం టప ాసనం మనక వరం ా ెల ప త ం .

 చందనం, దంతం, ప ర, ీసం, ాదరసం, సుగంధద ా ల దలగ న ార ఎగ మ ే ిన

వసువ ల .

 ి వ ాల , ై కర రం, అర గ ాల డ గమ ేసు ర.

 భ సంబంధ న పను , ప శమ ఆ ిపను , వృ పను , వరకసంబంధ న పను లను వసూల

ే ార పరబహ ా ి ార ర. భ సు ట పభ ప న ఆ యవనర .

పదమ డ ర ాల వృ పను లను వసూల ే ార .

ఆంధుల చ త 2.13 ాక య ల ప ాలన ...

2.8 ప నమ పశ ల :
1. ాక య ల ాలం టప ాల వ వసను ంచం ?

2. ాక య ల ాలం ట ామ క వ వసను ె యజయం ?

3. ాక య ల ాలం ట ఆ క వ వసను గ ం ాయం ?

2.9 ఉపయ క గం ల :
1. పరబహ ా ి - The Kakatiyas

2. Ramachandra Rao - The kakatiyas Polity, Economy, and Society - A few considerations.

3. Yasdami - The Early history of the Deccan, Vol-II

4.ప ప - ఆంధుల ాం కచ త

5. మలయ - ాక య ల ట ామ క తం

6. ామ ావ M - ాక య సం క

7. ౖ ే A - ఆంధుల ాం క, ఆ క చ త (మధ య గం)

8. హనుమంత ావ B.S.C - ఆంధులచ త

9. అంబద శ లయం - ఆంధుల ామ క, ఆ క, మత చ త.

–––––––000–––––––
ఆంధుల చ త 3.1 ాక య ల ాలంల జ న ...

ాక య ల ాలంల జ న ాంస ృ క వ
ాఠం - 3
షయ కమం:
3.0 ా ా ంశ ల ల
3.1 ప చయం
3.2 ాక య ల ాలం ట మత ప ిత ల
3.3 ా వృ
 సంస ృత ా త ం
 ెల గ ా తం
 ల క ా తం
3.4 ాసు, ల క వృ
 సం ల గ
 ామప ే ాలయం
 ల క ా ణల
 2.3.5 ాక య ల ారసత ం
3.6 సంగహం ా
3.7ప నమ పశ ల
3.8 ఉపయ క గం ల

3.0 ా ా ంశ ల ల:
ఈ ా ా ంశ అధ య నంతరమ రల ం షయ లను ెల సు ా .
 ాక య ాలక ల ాలం ట మత ప ిత ల
 ాక య ల ాలంల జ న సంస ృ వృ
 ా ాలంల అ వృ ెం న ెల గ ారస తం
 ాక య ాలక ల ాసు, ల క వృ ే ిన కృ ి
 ాక య ల ం నల క ా ణల
ఆ ర ార న శ లయం 3.2 దూర ందం

 ాక య ల మత ామరస ంనక ే ిన కృ ి
 ా త, ాసు, ల క వృ ల ాక య ల ట ెల గ జ న ారసత ం.

3.1 ప చయం:
. శ. 11, 12 శ బ లల న , న మ ండ క ాజ ల ప త న ఆంధ ేశంను
స కం ే ి “ఆంధ ” సమగ ర ా జ య ా ా ం న ార ాక య ల .
“ఆంధ ే శ ర ల ” ా ం పం త లను, కవ లను, క ార లను ిం ఆంధ సంస ృ
ప షతక షమ న కృ ి ే ిన ా ాక య ాలక ల . ాట త రష ల
దండయ తల నుం ండ ద ాబ ల ాట ఆంధ ాం , ఆంధసంస ృ ా ా న ార ఈ
ాక య ాలక ల . ర య సంస ృ ప ర ణల ా లక , జయనగర ాలక లక
ఆదర ం ా న ార క ావడం గమ రం.

3.2 ాక య ల ాలం ట మత ప ిత ల :
ందూమత సంర ణక , ధర ర ణక నడ మ ం న ాక య ాలక ల
ందూమ దరణక అ క చర ల ేపట ర . ాక య ాలక ల వ మ క ల .12వ శ బం
వరక వమతంల ాల మ ఖ ా ఎక వ ా ఆద ం ర . ' ల ామ ణకతను అం క సూ,
త ర ర లబ వ మ ఆ ం ే ే “ ౖ క వం”. వ తప మ క
ేవ స శ రడ ా ం ే ఇతరమ ల ట ఖడ ాదం ఎదు వడం ర వం క
ప ే కత. వల స ా ఒప ర. కల ఖం ార . ీ, ప ర ష సమ న
బలపర ార . అ ే ఆ ాధ వ ాఖ ర వ మతపవక ‘బసవ ’ ఆ ా సూ క ల బ లక ఆ పణ
ేయర . ఇందుల ాల మ ఖ, ా ా క, ా పత, ఆ ాధ వమ , ర వం ల ంట ాఖల .
దట ాక య ాలక ల , ామంత ల ాల మ ఖ వం ఎక వ ా ఆ ా ం ర.
లం,త ంగభద రంల అలంప రం ట ాలమ ం ల. ల మ ా ప
ాల మ ఖ ా శ ర పం త డ , లక శ ర ఆగమ మ ి ంతంల ఉదండ పం త డ . ఈయన
ష డ ాల సనుడ ా ిం డ . అలంప రంల ఉన బ శ ాలయం ా పత ల
ౖదు ా , తృ టం ర.

ా పత వమ :
గణప ేవ ాలంల నుమ ర జ ాల మ ఖ వ ాభల ఘ తం క
ానంల ‘ ా పత ాఖ’ ఆ ా క ల ఎక వ ర. ి ంతపరం ా టమధ అంతరం లక ,
ఆ ర వవ ాలల ౖ ల . ా పత లక మంతం పణవం. ఓం ారం క న
ఆంధుల చ త 3.3 ాక య ల ాలంల జ న ...

పం . అన ా వల ప వల , ాశం పకృ బంధమ , ప న వ ఓం ారం ేయడం

ా అ ర లనమ అవ త ంద ా పత ి ంతమ . ఈ ాఖక ెం న వభక ల అ క
మ ాలను ా ిం ర . అందుల గణప ేవ ాలంల ల ిన ‘ ల మఠం’ ల ాశస ం
ం ం . ాపక డ స వన శంభ . ఇతను భ ర , నర నదుల మధ నున ‘ హల’
ే ా ెం న ాడ . ఈయన ‘ ాలచూ య వ ా ేవ డ ’. మ డ ల ల ామ ల గల ా ా
ాం ‘ ల మఠ’ షణక ఇ సరణక ఎం కృ ి ే ి డ . తం ఆజను ాటం
ర దమ ే ధర వ కమరడ ‘ శ ర శంభ ’ క గ ంట ర లల మందడ, కృషలంకలను
నం ే ి ‘మల ప రం’ ాసనం ం ం . శ ర శంభ ‘ ద వ మఠం’ ను ా ిం ా పత
మత ా ి షం ా కృ ి ే ాడ . ఈ మఠంనక ెం న ా ర ల క ర ిన
పం త ల . ా శ రం, భట ల , ప ాంతకం, లం, ప ష , మ ల ాడ, ఏలశ రం, త తర
ాం లల ల మఠ ాఖల స ం .
వమతంల మ క ాఖ ‘ఆ ాధ వం’ క ాక య ల ాలంల ప రంల ఉన .ఈ
మ ా ిం ం ద ా ర ల . ఈ మతం ా ి ాలక ల కృ ి ఉన ట క ించడంలదు.
ా ‘పం త తయం’ ా ర ిన ప , మంచన, మ ార న పం త ల ప రం ా పజలల
మం ఆదరణ ఉం . ఉద ట ాధ , మ ాధ , ా ాధ ల ‘ఆ రతయం’ ా ప ి ా ర. వ
మ ాల మతబ ధన ాట ల, ా ాల , ఆగమ ల , దర ల ననుస ం బ ధన,
ౖ కతను పజలల ం ం ం ర . పం త ల , మతబ ధక ల ాడంబర తం, ౖ క పదత ల
పజలక ఎం ఆదర ం ా ఉం పజల ఆచ ం ర .
కన డ ేశంల బ ా ప రం ం న ర వ మతంను బసవన ా ిం డ . ాక య ల
ాలంల ఇ ంతవరక ాచుర ం ం ం . ాల మ ధక , అత ష డ ఇందుల
అన య మం (ప పర దు ల వ ల మం ) ారణం. ాక య ల ాలంల వ, ౖషవ
మ లమధ సంఘరణను త ం న ాడ క న మయ . ఇతను ‘ ా ర నమ ’ నుప రం
ే ను. ాలంల అ క ామ ేవతలను ప ం ర. ామ ేవతలను డ వ రల ా
గ ం ర . నూ ాం క, భట ం క, గ ల ం క, మందత , ాకతమ , ఏక ర, లర ే ,
మ ానమ , ా శ , గంగమ , లరమ త తర ామ ేవతల డ ప ంపబ . ట
ాట ‘ ర లప జ’ క డ ఆ రంల ఉన . రల ప జ ాట క ల ేవతలను ప ం ే
ఆ రం క డ ాచుర ంల ఉం . వ తమను మ బ చు ను క ల రమ ను
ఆ ర ార న శ లయం 3.4 దూర ందం

క మనం చూడవచు ను. ల ర భట ల , రమ ి ార బల ల సమ ం ౖరవప జను

ే ార .
ాక య ల ాలం ట మత షయ లల నద న మ షయం ఆంధ ేశంల
ై తమతం ప శం. మ ర డ ాపక డ . ఉత ా మఠంను ా ించడం, ాలక ల ర
ే ాలయ లను ం ే నూతన సంప యం ాక య ల ాలంల మనం చూడవచు ను. బ ేశ ర,
లశ ర, ర ేశ ర, గణ శ ర,మ శ ర ఆలయ ల ాక య ల ర ం న . ఎరటశ ర,
ేశ ర, శ ర, ా శ ర ే ాలయ లను ాక య ామంత ాలక ల ం ర. ట ాట
ల ాయణ వతం, జల శయన వతం, కృష ద , క ద వ ల ఆచరణల ావడం
గమ రం.
ాక య ల ం న ే ాలయ లల ాలను ప ే కం ా గమ ంచవచు ను.
ా ాలంల పఖ ాం న లంల భమ ాంబ ే ాలయంల ఆ ంగర పంల ఉన
మ ఖర ద ఉండడం గమ ంచవచు . ానగల ల ‘ య శ ర’ ఆలయం గర గ ల
ర ఉంట ం . వ ంగం పక న పగలం డన ఉంట ం . ఉదయ ల ౖరవ ా
ే ాలయంల వ ండ మ లన . డల ా ంగం ల డ చున . క ంనగ ల
ా శ రంల ఒ ానపటం ద ండ వ ం ాల , అందుల ఒక ండ రం ల .
ా ల ఎంత ర ి అ ండవ . మ నం ల ే ాలయం ఎదుట ప ష ణల ళ
ఎలప డూ చ ా ఉంట .

3.3 ాక య ల ాలంల ా వృ :
ాక య ల ాలంల ా త రంగంల నూతన ఉ ేజం క ం ం . పభ వ ల , ామంత ల ,
ఉ ో గల అ క ారస త ార కల ాలను త ం ర. ా ాలంల ాజ ష ‘సంస ృత ’
అ నప ట ెల గ ష క సమ నం ా అ వృ ెం ం . ెల గ ష జన ా తం బ ా
అ వృ ెం ం .

 సంస ృత ా త ం:
ాక య ల ాలంల సంస ృత ష అగ ంబ లం. బ ప , ం ప , ిలలమ , గణపవరం,
ార, క ల క,వరంగ ాం లల లభ మ న ాసనమ ల సంస ృతమ ల ర ం ర .పం త ల
సంస ృతం ౖప గ చూ ార . ల, ా ాల , ఉప షత ల , ఇ ాల , ప ాణ ల య
సంస ృతంల ప ం ర . ట సంస ృత పం త లల అగగణ డ అ ేందుడ . హనుమ ండల
' సం లగ ాసనం' అదు తం ా ర ం డ . ‘గణపవరం ాసనం’ ర ం న 'నం ',‘బ ప
ఆంధుల చ త 3.5 ాక య ల ాలంల జ న ...

ాసనం’ ర ం న 'మ ల ',’బక ళ ాసన’ రచ త ‘ గ ే క ’, బయ రప ాస

ర ం న ామ ేవ డ త తర ల ర ిన సంస ృత ాసన రచ తల . అం ే ాక ం
అ కమం సంస ృత కవ ల క ప ా ాల ర ం ర. ాక ర ద ేవ డ స యం ా క
మ య ' భ షణ' ర ం త డ అ ఈయన ' ారం’ అ ాజ య గం
ర ం డ . ఇత ఆ ానక ధుడ ‘ప పర ద య భ షణం'అ గంథ రచ త. ఇ డ
క 'అలం ార ాసంనక ామ ణక గంధం ా ప గణంచబడ త ం . ‘బ ల రతం’, ‘నలక ’, ‘ మ ’,
‘కృషచ తం’ వంట 74 ా ా లను ా ిన అగసు డ , అత ష ాల గం ా ే 'మధు ా
జయం', ాకల మలభట ా ిన ‘ఉ త ాఘవ ావ ం’, ‘ ష ామ యణ ా ాల’ ట
సంస ృత రచనలల మ ఖ న . ‘ప య చ ా మృతం’ ా ిన ద ర డ ,'ఖండన ఖండ
ఖ ర ' ర ం న గండయభట , ప పర దు ఆ ానంల ా . ప పర ద ల ర ద ేవ డ
ా ిన ' క ా ా ా క గణప ేవ జ యప ర ం న 'నృత ర వ ', ర వ '
' ార ర వ ' డ ర ిన సంస ృత రచనల . ా ాట ప ాంతక డ ా ిన
' ప ాంతక ో హరణ' ావ ం, (తదనంతరం ఇ ‘ ామం’ ర ‘ ను ండ వలభ ాయ డ ’
ెల గ ల అను ాదం ే ాడ ), నర ింహక ి హం ర ా ిన ‘మధుర శృం ార ఖండ ావ ం’
త తర గం ల డ సంస ృతంల ర ంపబ న .

 ెల గ ా త ం:
ెల గ జ పజలల జ య ైతన ం క ం ెల గ ాం లను ఏకం ే ిన ాక య
ాలక ల ెల గ ా త అ వృ ాట పడక వడం గ ం న షయం. అ ే ా
ామంత ల ంతమం ెల గ కవ ల మ య ' వకవ ల ా' ర ిన పం ాధ
మ ఖ ర నుడ , ాల మ ధు కృ ివల జ ను ెల గ ా తం ాక య ల ాలంల
‘జన ా త ం’ ా మ రడం ఊ ంచ ప ణ మం.
నన యభట మరణ ంతరం 'నలర ౖ నడక' ా ా న ెల గ ష పగ , ెల గ ా త ం,
పం ాధ మ ఖ ర నుడ ప శం త ప ంతల ం . అ ే ఈ మధ ాలంల ల ం న
క దుర , మ టడ , గ నూర , ఉప రప , ళ దుట ర , ణ ెస, ేబ ల ాస ల ెల గ ల
ాయబ ప ం ా ెల గ ష అ మ నులను ఆక ం . ఇల ంట సందర మ ల ' వకవ ల '
జన ా త ంను పచు ం ెల గ ా త ం ౖ పజల మమ ా ా ం ర. ఇ ‘జ ను ెనుగ '
ా ప ి ెం ం . ాసవం ా వకవ ల నూతనం ా ారం ం న ెల గ ా త ప యను ' ే
క త ఉద మం’ ా ెప వచు ను.అన ా ౖషవకవ ల క పజ ా సులభం ా అరమ
ఆ ర ార న శ లయం 3.6 దూర ందం

ధం ా తమరచనల ారం ం 'జ ను ెల గ ' ల ాయడం. మత, ాం క ప ణ మ లక ,

ఉద మ లక కవ ల యకత ం వ ం ఆంధ ారస త చ తల ఒక నూతన అ య
ారం ం ర . కనుక ఈ య గం వయ గమ , ెల గ ల వ ా మ ఖర
' వతత ారమ ' ా ారం జ ంద పం త ల ర. ాట మ థు 'పం ాధ
చ తం', 'బసవప ాణం', 'వృ ా ప శతకమ ', య ాక ల అన మయ 'స శ ా శతకమ '
మ య వ ేవ రచనల ';జ ను ెల గ ' ను ప షం ే ా .
ాక య ల ాలప ెల గ గం లల ' క న మ రతం' ల మఖ న . క న
ల ర ను ా ం న ెల గ ళ ా ఆ ాన క , అ నప ట గణప ేవ ేత
ఆద ంపబ డ . నన య ఆ న మ రతంల న 15 ప ా లను ర ం
మ రతం ను ప ే ాడ . రణ ం న ౖషవ మ మ నుల ామ యణంను
ెల గ ల ాయ ప నుక ర. స రమం ామ యణంను ెల గ ల అనువ ం డ .
కనుక ' స ర ామ యణం' ా ర వ ం . ' ౖ కమత ప ా మ రతం, ౖషవమత
ప ా ామ యణం' ఉప ంచబ న . పల ట ీమను ా ం న 'మ చయ ా ణ'
ం న ాసనంల ‘ స ర ామ యణం’ ాక య ప పర దు ాలంల జ ంద
ె యచున . క న ామ యణం ల ' ఉతర ాండ' ను ‘ ర చ తర ామ యణం’ ర ర ం
మనుమ ి అం త డ. క న తన గంధంల ెల గ ా తల , ా ల ప ం
ెల గ షక ప ంప ల ె డ. ా ల రక ాక పజల ఆనందం ర మ రతం,
ామ యణం లను ా ాన ె ి న దట ెల గ క క న. ెల గ , మ ంత పజల
దగరక ే న మ క క నబ . ఇతను ర ద ేవ లవల ింపబ డ . ’రంగ థ
ామ యణ’ గంధకర క డ. సంస ృత గం లను అను ాదం ే టప డ మ లగం అ క ం
త అం లను సు ే నూతన వరవ ారం చుటన ాడ నబ . ాలంల ప ి
ెం న మ క క మ రన. ఇతను ‘మ ర ం ేయ ప ాణం’ ా ాడ . ఇ ెల గ ల పధమ ప ాణం.
అల ా దనక ‘మ రనమ రదర క డ ’ప ి , వ ేవయ మం ' వ ేవ మణ శతకమ ను'
ర ంచ ా, య ాక ల అన మయ 'స స ర శత ా 'ర ం డ . శతక ా వృ ా ప
శతకం, మణప స ా ంపబ ెను.

 ల క ా త ం:
ాక య ల ాలంల మత ా త ం ాట ల క ా తం క ా అందుబ ట ల
వ ం . ల క గం లల అ మఖ న గంధమ ‘ ామం’. ర ం న ాడ ‘ ను ండ
ఆంధుల చ త 3.7 ాక య ల ాలంల జ న ...

వల ర డ ’. ఇ ఒక టకం. ట ాం కప ి అదం వంట . ఓర గల పటణం గ ం

టటభ ట, మంచనభట ల వ ం న నం ఇందుల చూడవచు ను. డ ల క ా త ంల ర
ిన మ క క బ ెన. ారమ ావ ఇత రచన. ఇత 'కమల సన' అ ర దున .
శ ాలక మణ ికల ంట సుమ శతకం ర ం న ాడ బ ెన. ల క గంధ కవ లల అ
మ ఖు డ , ' సకల సమ తం' సంకలన కర మ ింగన.
ాక య ల ాలంల ా కరణ గం ల లవ . అ తన ర ం న ' ఆంధ ా
భ షణం',మలయ ర ం న ' క జ శమం. అప న మం ర చర ౖద గంధమ , క న '
‘ జయ న ావ ం', మంచన క ' య ర బ హ చ త 'ల క డ ట ాలంల ర ంపబ న ప
ా ా ల . తన ‘దశక మ ర చ తం’, ెల గ లవ న దట క ావ ం. మ ర ం ేయ ప ాణం
ెల గ ల దట ప ాణం ా ా, దట వచన ావ ం ి ంహ నరహ . అల దట శతక
ావ ం, దట చం ో ా ా ల క ాక య ల ాలంల లవ .
ాక య ల ాలంల కవ ల దృ ి శృం ార ా ాల ౖప మరలడం షం. ారణం
ాజ య ఐక త, ఆ క ప ప ి ారణమ ఉండవచు ను. ట శృం ార ా ా లల తన ర ం న
‘ ాదంబ ’, ా ాట ప ాంతక డ ర ం న ‘మదన జయం,’ ‘ మ ామం అ ట ాల
మఖ న . ప ాంతక డ ా ిన ‘అం ా శతకం’ ప శృం ార ర ాత కం ా ఉంట ంద
షక ల అంచ . ాట ప ా అనువ ం న అధర ణ డ , జౖ ంద క ణ భ దయంను
ా ా ర ం న అప య ర డ (ప పర దు ఆ ానం) ప ి ెం న జౖనకవ ల .
ాక య ల ాలంల ల తకళల క అ వృ ెందడం గమ ంచవచు ను. ే ాలయ ల ,
ాలక ల సంయ కం ా సం త ంసులను, నటనట లను, ట క ెలను ిం ర . ా
‘ ేవ ీ’ల టం ే ార . డ ట ం, సం తం బ ా ాచుర ంల ఉం .

3.4 ాసు, ల క వృ :
ాక య ల ాలంల ల కళ ఒక ప ే క ర ప దుక ం . ప మ ళక ల
ాంప య న ా సూ తమ ైన ాం య క పద ంచడం మనం చూడవచు ను.
ా కం ా ల ం ే నల ా , ఇసుక ాళ ా ా ణంల ా ర. ండప ాసనం ా మనం
ాక య ఆలయ సపత ల ౖప ణ ెల సు నవచు ను.
ఎ ెన అ ా ల, ల ల అలంక ంప బడ సం ల , జ ల ల అలంక ంపబడ ిట
డల మండ ాల , రణ సంబ ల దల గ న ాక య ల ఆలయ ల క ిం ే ల ణ ల .
ఆ ర ార న శ లయం 3.8 దూర ందం

ఉప ీఠం, అ ానం, వరం క క తం, క క సన, ఆసన పటకల క ల మర ల

గమ ంచవచు ను. ఈ ప ే కతల ారణం ా ే ాలయ లక ' ాక య 'అ ర వ ం .
ాక య ల ాలం ట ఆలయ లను ండ ర ాల ా భ ంపవచు ను. అ ఒకట ‘ఏక
మ న ఆలయ ల ’ ా ా ండ ‘ క ట ఆలయ ల ’. ాలం ట, ఘ ప , ిలలమ ,
శ రంల ే ాలయ ల ఏక మ న ఆలయ ల . ఇల ంట ాక య ల ప 50
ఆలయ ల ం ర. ాటల ల ఆలయ ల లమ . ఏక మ ల ఆలయ లల
మ ందు ౖప అంత ాళం, స పంల మండపం, గ మ డ ౖప ల మండప
ాల ంట . మధ ల గ సం ల న నవరం మండపం ఉంట ం . సం ల బ ా ర సూ
సం ల మధ గం బహ భ జం ా ఉంట ం . ంద, ౖ ల ల ంట . సం ల ౖన ఫల ాల ా
ఉన కల ాల ంట . క ంభ మధ గం ప ంల ా ఉంట ం . ఫలకం ద ా పల చ ా ఉంట ం .
హనుమ ండల ర ేశ ర, ాసు ేవ సూ ా లయం, ానుగల ఆలయం, ాలం టల
పడమర ఆలయం, ిలలమ ఆలయం, క ట ఆలయ లక నమ ల ా ెప వచు ను ఈ
నంల మ మండ ా మ డ ౖప ల మ డ గర గృ ల , ాట ౖ ఖ ాల ం ర. ఈ
ఆలయ ల ఎ ెన ఉ ా ల క ఉ . ఆలయం చుట ఈ ఉ ానమ ాల న క వల
భక ల ాం సు అనుక లం ా ఉంట ం . మండ ాల మ ందు అర మండ ాల
తప క ండ ఉం ే . డల ౖ సం ల ౖ టం ేసున ప మలను ె ా ర . ఇంకను ర ాఖల
ా ంద ర ాలక ల , అప రసల గ ౖన భం మ లల లబ ఉన ట మ ర.
ే ాలయ ల ద ధ భం మల మ ఖ ం ా బ త బమ ల ంచడం పథ ంల
ాయ ల వ కమవ త .ఐ క సుఖ ల ణక య చ ంచ య
ంతమం ెప ా,' ి' తగలక ం ఉం ేందుక మ ంతమం అ ర . భక లక ఎదుర
పల లక చూ ందుక , ీ, ప ర ష సంగమ పకృ య ె య ెప క ఇం ంతమం
చ త ార ల వ ా ణం . ే ాలయ ల ద బ త బమ ల షయంల ా ీయ న ప ధన
జర ా ఉం .

 సం ల గ :
ాక య ల ల క ంద ా ా ణం సం లగ . ఇ డ 'పపంచ ారసత
కటడం ా గ ంచబ ం . స క ఆంధ ేశంల గ ంచబ న ఏ క కటడం ావడం గమ రం.
ర ద ేవ డ .శ. 1162 సంవత రంల ం డ. ఇ క ట లయం. ర ద ేవ డ
నల ా సంభం ౖ ం న ాసనమ ా మనక సంబం ం న సమ రం ఉం .
ఆంధుల చ త 3.9 ాక య ల ాలంల జ న ...

త ర మ ఖం ా ర ేశ ాలయం, ప మ మ ఖం ా సూర ేవ ఆలయం ద ణ

మ ఖం ా ాసు ేవ ఆలయం ఉన . ఈ మ డ ఆలయ లక ఒ మ ఖమండపం ఉం .
వరంగ టల ామ ేవతలను న 12 ఆలయ ల ఉ .అ రభద, మందలమ ,
ామ, ష , ంకటశ ర, స యంభ , లశంభ , జంగ శ ర దలగ న . ట ాట
ఓర గల ల గణప ేవ డ ం న ‘సహస ంగ ే ాలయం’ క ా ల క తృ
దర నమ . ందర చ త ార ల 'ఐహ ల 'ఆలయ ల ల ర. డ ఇ ల వసల
ఉం . ాలం టక 6 ళ దూరంల ఘ ప ల ం న 22 ే ాలయ ల సమ యం
క ల మఖ న కటడం. ఇ చక ాక య ల ంచబ న . అలంప
(మహబ నగ ), అహ లం (కర ల ), ా శ రం, మంథ (క ంనగ ) ల ే ాలయ ల
క ాక య ల ం న .

ాక య ల ామంత ాలక ల ం న ఆలయ ల :

ాక య ల ాలం ి సంపదల త లత గడం వలన ామంత ాలక ల అ క
ే ాలయ లను ం ర. ాటల గణప ేవ ప ిద ' చర ర దుడ '. .శ. 1213ల
ం న ' ామప గ ే ాలయం'. ఇ వరంగ ల ాలం ట స పంల ఉం . చర ర ద
ాసనం ప ారం 'ర ేశ ాలయం' య క అంట ర . 8 ళ ీరంల ఉన ' ామప
ెర వ ' పక ఈ ఆలయం ం ర.ఇ క ట ా ణం ాదు. ఈ ఆలయం 6. 4" అంగ ల
ఎత ల హనుమ ండల ఆలయం ల ా ' ాడ ట జక 'క ఉం . ఆలయం ౖకప ల
ామ యణ, గవత కథ ల ల ె ా ర. టల ట క ెల గ ల , నరక భం మల
మలచబడ ఊత కమ ల ా క సున సుందర ి ా గ ల ే ాలయంల నదగ ాల .
ాక య ాలక ల ామంత ా అ న చర వంశసుల క అ క ే ాలయ లను
ం ర. ా ాజ ట సూ ా ావ టక 3 ళ దూరంల ఉన
‘ ిలలమ ’ల మ క ంట ఆలయం ా ిలవబ ే మ ం శ ర, ా ేశ ర, ా శ ర అను క ట లయం
చర ా ం ెను. అ ే ధం ా చర బ ర ఎరక ా 1208
సంవత రంల ’ఎర శ ర ఆలయం’ ం అచట ాసనం ం ం . ిలలమ ఆలయ లల
వర లను క మనం గ ంచవచు ను. ఈ ాంతం ాక య లక ామంత ల ా వ న ప ట
త ా త పత ం ా ా ఆ నంల వ ం . ఈ ాంతంల ార ' ాలశ ర ఆలయం', ాక
గణప ర 'గణప ేశ ర ఆలయం' భక లంద ర 'సకలశ ర ఆలయం' లను ం ర.
గణప ేవ డ ామంత డ న ా శవ ేవ, మ ేవ అ ఆలయ ల , మం ెనల లశ ర,
ఆ ర ార న శ లయం 3.10 దూర ందం

ి ేశ ర అను ండ ే ాలయ లను ం డ. ఈ ండ ే ాలయ ల ాక య నుల న

ీలప , ిదప ల ర ారం ం ర . క ంనగ లల కటక ర మలయ ళ వం ా ెం న
' లమ', ాలయంను ం డ. ఆ యల ా ఆడపడ చు. మళయ ా డల . ఈ
ండ వం ాల ార గణప ేవ ామంత ల . ఇంకనూ ాలక ెం న ాజయ
యక డ , లర , ండ ాలక ల ఎ ే ాలయ లను ం ర.
ెలం ాణ ాంతంల ప ి ెం న వ తం ా శ రంల ా శ ాలయం. ఇ వ ,
ాణ త నదుల క ాంతంల ంచబ ం . ండవ ల ా గర ౖన ా శ ర
ఇక డ ిరప డ . గణప ేవ గరవ శ ర వ ఇక డ వమ ా ా ిం డ .
జయనగర ా ండవ హ ాయల క మ ర డ ేవ ాయల జయయ త ే ి ఇక డ జయ
సూ కం ా ఉత వం జ ాడ 1397 ట ాసనం ె యపరచు చున . మ శ ర ఆలయం
య క రం .

 ల క ా ణల:
ాక య ల ాలం ట ల క ా ణంల దు ాల ల ామ ఖ త ం .
ఓర గల , ాయచూ , ల ండ, ాచ ండ , ేవర ండ దలగ దు ాల అ య ాలంల
ంచబ . ఇందుల ఓర గల ట ల దు ధ న ా ప ి ం .ఈ ట ా ణమ ను
ారం ం న ాడ ర దమ ేవ డ . ఇ మ డ ర ణ ణల ంచబ చుట కందకమ . లగ
ౖప ల లగ ద ా జల ఉ . ఎత 20 అడ గ ల . ఫ ాంగ దూరమ ల మ
అగడ, ా ట,నల ౖప ల రణ ల ాజ ప ా ల ఎం దు ధ ం ా చూపరక ఆస ా
ంచబ ం .

3.5 ాక య ల ారసత ం:
.శ 950నుం .శ 1323 వరక అన ా ాకర గ ండన నుం ండవ ప పర దు వరక
ప 300 సంవత ాల ౖబ ద ణ రత ేశంల పమ ఖ ాజ ం ా,స క ఆంధ ే ా
తం తమ ఆ నంల సు ా ం న ాక య వంశ ాలక ల ట ఆంధ ేశ చ తక ,
ాజ య ారస , ఆంధ సంస ృ ,ఆంధ ా ఎనల వ ే ార అనడంల సం ేహం
లదు . ాషక ట లక పత ల ఆరం టం ే ి ాకర గ ండనప భ ాక య
ాజవంశమ నక ప ార . తదనంతరం ర ద ేవ ాలంల స తంత ల ా ర ప దు
గణప ేవ ాలంల ద ణ ల బలవంత న ామ జ ం ా అవత ం . గణప ేవ
మగసం నం లక వ ట ే ర దమ ే ర పంల ద ణ రత ేశ చ తల ధట మ
ఆంధుల చ త 3.11 ాక య ల ాలంల జ న ...

ాలక ా అం ం ం . ర దమ ే మరణ నంతరమ ిం సనం అ ిం న ఆ మనవడ

ప పర దుడ 1295ల ిం సనం అ ిం న త ా త ాక య ామ జ ం అత న త ా
ే ం . అంతరం క శత వ ల న అంబ ేవ డ త తర లను ఓ ంచడ ాక ం ప న
శత వ ల న మహమ య లను అ క ార త ా ఓ ం ెను. అ ే 1323 సంవత రంల
ఉల ఖ ే ల ఓ బం పయనమ ను. అ ే అవమ న రం
మ రమధ మంల నర న ల దూ ఆత హత ేసు వడం ాక య వంశమ అంతమ ం .
ఆంధ ేశ చ తల మ ిం య గం ారంభమ ం . ఈ ధం ా ఆంధ ేశంను ాత ాహన ాలక ల
త ా తమ క ా ాజ యం ా ఐక ం ే ి ట ెల గ పజల ాజ య ఐక తక ే అంక ార ణ
ే ార . ెల గ త సమగమ న ర ా ఆంధులల జ య వమ ను
ా ం న ార ాక య ల .
ాక య ల వంశంల దట ా ా ం న ాలక ల జౖనమతం ౖప గ చూ ార .
అల ంట ప ిత లల వమ , వ మత ాఖలను ప రం ే ి ఆంధ ాంతంల ందవ మత
ప నర దరణక కృ ి ే ార . డ ఆంధ ేశంల ందూమతం పజల మతం ా న ాగ త ండ
డ ాక య ల ందూమత అ వృ ేపటన చర ల అ ా ంశమ . అం ే ాక ం
ప మ డ, లగ ద ాబ ల ాట మహమ యల నుం ందూమ ,
సంస ృ ర ంచుటక కృ ి ే ిన వంశమ ాక య ల -మహమ య ల దండయ తల పథ ంల
మత సంఘరణలక ి మత ామరస ం, సర సమ ా ం ే పయ ల ా ా .
ా త రంగంల ాక య ల ాలం మం ఉన త ా ే ం . సంస ృత ష అ ార
ష ా న ా సంస ృతం, ా త ంల అ క గం ల , ాస ల లవ ట చ త,
సంస ృ , ా వృ ెల సు నుటక , చ తను ంచ ఎం ఉపక సు .
ాసవం ా ాలక లందర సంస ృ వృ ఎం కృ ి ే ార .
ాక య ాలక ల ాలంల ెల గ ా అ వృ ారం ప ందనడంల సం ేహం
లదు. నన య ాలం త ా త అ వృ చు ెల గ ా త ం అ వృ బ ట పటం
ాలంల . పం ాధ మ ఖ ర నుడ , మ ధుడ , య ాక ల అన మయ , వ ేవయ
ల ంట ' వకవ ల ' ఈ ధ తను ేపట ాక య ల ామంత ాలక ల కృ ి య
ెప వచు ను. ెల గ ా త ంల 'జ ను ెనుగ ' ారం ం ' ే క ఉద మం'ను ారం ం
కవ ల షను పజలక స తం ావ కృ ి ే ార . డ దట ా కవ ల మత,
ాం క ప ణ మ లక ఉద మం ారం ం ర . అందుక ఈ య గమ ను వ య గమ అంట ర .
ఆ ర ార న శ లయం 3.12 దూర ందం

మ ఖ ర ను ' వతత ారమ ', మ థు రచనల , అన మయ స శ ర శతకమ , క న

'మ రతమ ' స ర ామ యణం త తర గం ల ందవ సంస ృ , గ కతల పట పజలల
ా సమ రగ ారణమ ను. సంస ృత గం లను అను ాదం ే టప డ మ లగం
అ క ం త అం లను సు ే నూతన ఒరవ ారం చుటన ాడ నబ .
ాక య ల ాలంల ెల గ ా తంస త కడల ౖప పర గ ల ిం . ా కరణ
గంథమ లవ ం . క ావ ం ర ంపబ ం . ెల గ ల దట ప ాణం ిం .
దట ా 'శతక ావ ం' చం ో ా ాల ారంభమ ం ాలంల . కవ ల దృ ి శృం ారం ౖప
మ ం క ాక య ల ాలం ావడం గమ రం. ాక య ల ాలంల ల ిన సం లగ
డ పపంచ ప ి ెం న కట లల ఒకట ా ఐక ాజ స ేత గ ంచబడడం ఆంధ జ
గర ారణం. ఇంకనూ ామంత ల ాలక ల ా త కృ ిల ామప ే ాలయం ిలలమ ల
మ క ంట ఆలయ ల , ా శ ాలయం, ఓర గల ా ధ ంల ల ల బ న దు ాల ాక య ల
ారస త, క త క రం ాలక ే ిన వను రస రణయ లను ేసు .
ా త ం, ల క రం ాలల ర ిన జల జయనగర చకవర ల ాలనక ఆదర ం ా
ందవ సంస ృ , మ వృ ఇ క స యం జ ా ాక య ల ాలన
ఆదర ం ా ంద చ త ార ల ాదన.

3.6 సంగహం ా:
 ాక య ల ాలం ందూధర ప ర ణ మ ఖ ల ం ా జ ం .
 ార ారంభంల జౖనమ ిం , త ా త ాలంల వమ మ నులౖ ాల మ ఖ
ా ఆద ం ర .
 త ా త ాలంల వమతంల మ ాఖ ా పత వమ నక ఎక వ ామ ఖ త
ర.
 ా పత వమ ా ి ావ మ ాల మ ఖ ాత ిం . ాటల స వన శంభ
ా ిం న ల మఠం ల మఖ న .
 వమతంల మ ాఖ 'ఆ ాధ వం' క ' ద ా ర ల' ే ా ించబ
'పం తతయం' ా ర ాం న ప ,మంచన,మ ార న'ల బ ధనల ే ప రం ెయ బ ం .
 కన డ ేశంల పజలను బ ా ప తం ే ిన బసవన ర వమతం క అన య
మం హం ంతవరక ఆంధ ేశంల క పజలను ఆక ం ం .
 మ ర ై తమతం ాపన ాలంల జ ం .
ఆంధుల చ త 3.13 ాక య ల ాలంల జ న ...

 ాలక ల ర ే ాలయ ల ా ణం క ాలంల ారం ంచబ ం .

 ాక య ల ాలంల సంస ృత షఅ ార ష. ాలక ల స యం ా కవ ల ాక ప ి
ెం న సంస ృత కవ లను ిం ర .
 మ లసూ (బ ప ), గ ే క (బక ళ ),గణపవరం(నం ) డ ర ిన
ాసనకవ ల .
 ధుడ , అగసు డ , గం ా ే , ాకల మల భట , ద ర డ , గండయ భట ,
ల ర ద ేవ డ , జ యప , ా ాట ప ాంతక డ త తర ల డ ర ిన
సంస ృత ష కవ ల .
 ాక య ల ాలం ెల గ ా త మ నక , ెల గ పజలక పర నం ా ెప వచు ను.
 ాక య ామంత ల వకవ లను ిం జ ను ెల గ ను అ వృ ే ి .
 ా ాలంల కవ ల ే క ఉద మ ారం ం మత ాం క ప ణమల ౖ క డ
ఉద మ న ా ం ర.
 ామ యణ మ రతంల ెల గ ల అనువ ంప ే ి ాటపట పజలల అ మ ,
ా ా ం ర.
 దట ా ా శత ాల రచన, ా కరణ గం ల రచన, చం ో ా ా ల రచన జ ెల గ
ా త ం నూతన కడలను ర క ం .
 ాక య కవ ల దట ా ా ెల గ ల శృం ార ా త ం ౖ దృ ి ా ం ర .
 ాక య ల ంతవరక ప మ ళ క లను అనుక ం నప ట ప ేక ాటం
' ాక య ' అ వృ ప ర.
 ాక య ల ాలం ట ఆలయ లను ఏక మ న ఆలయ ల , క ట ఆలయ ల ా
భ ంపవచు ను.
 ాలం ట, ఘ ప , ిలలమ , శ రంల ే ాలయ ల ఏక మ న ఆలయ లక
ఉ హరణల .
 సం లగ , హనుమ ండల ర ేశ ర, ాసు ేవ, సూ ా లయం, ానుగల ఆలయం,
ాలం ట, ిలలమ త తర ఆలయ లను క ట ఆలయ ల ా ెప వచు ను.
 ాక య ామంత ాలక ల చర ర దుడ ామప గ ే ాలయం, చర ా
ఎర శ ర ఆలయం, కటక ర లమ ాలయం, ండ ాలక ల ా శ ర
ే ాలయ లను ం ర.
ఆ ర ార న శ లయం 3.14 దూర ందం

 ాక య ాలక ల అ క ల క ా ణల న ఓర గల , ాయచూ , ల ండ, ాచ ండ,

ేవర ండ, ాం లల దు ాలను ం ర . ాష ర ణల దు ాల లక ాత ిం .
 ా త అ వృ ల , వమత సంర ణల , ెల గ జ స క తల , ెల గ ా ల జ య
ా క ంచుటల ార ట ెల గ జ ఘన న ారస అం ం ర .

3.7 ప నమ పశ ల :
1. ాక య ల ాలం ట మత ప ిత లను వ ంప మ ?
2. ాక య ల ా వృ ే ిన కృ ి వ ంచం ?
3. ట ెల గ పజలక ాక య ల అం ం న ారస ించం ?

3.8 ఉపయ క గం ల :
1. సమగ ఆంధ ేశ చ త -మ ా ళ హనుమంత ావ
2.The Kakatiyas -పరబహ ా ి
3. Yasdami - The Early history of the Deccan, Vol-II
4. ామ ావ M - ాక య సం క
5. Subramanyam, R - Telugu Samskruthi
6. History of Andhras - Dr. BRAOU.
ఆంధుల చ త 4.1 ద ణ రత శ
ే ంల మ ిం …

ద ణ రత ేశంల మ ిం ాజ ాపన – మ ఉద మ ల - ఫ ల

ాఠం - 4
షయ సూ క
4.0 ప చయం

4.1 ా ా ంశ ఉ ే ా ల

4.2 ద ణ రత ేశం ౖ మ ిం ల దండయ తల

4.2.1 ల దండయ తల

4.2.2 త గ ల దండయ తల

4.3 మ ిం ాలనక వ కం ా ఉద మ ల

4.4 ద ణ రత ేశంల మ ిం దండయ త ఫ ల

4.5 సంగహం ా

4.6 నమ పశ ల

4.7 ఉపయ క గం ల

4.0 ప చయం:
రత ేశంల మ ిం ాజ ాపన ల మఖ న సంఘటన. ఇ మన ేశ ఆ ర, వ వ ర,

మత, ాజ య వ వసల ౖ గణ య న మ ర లను సు ం . అర ల దండయ తల ఫలమ

త ా త త రష మ ిం ల 1206 ల దట ా రత ేశంల మ ిం ాజ ాపన ే ార . మ ిం

ాజ ాపక వంశమ బ స వంశమ , త ా త అ ా ా ే ంచుక న వంశసుల ఉతర

రత ేశం ౖ ప నం ా దృ ి ా ం ర. అ ే వంశంల ాక సుల ల వంశంల ప

ాలక ా ప ి న అల వ ాలంల ద ణ రత ేశం ౖప తమ దృ ి ం క ంచడం

జ ం . తదనంతరం త గ వంశ ాలక ల క ద ణ ేశం ౖ దండయ తల జ ి అ క ాం లల ా

ాబల ంచడం ాట ా క ల నుం వ కతను క ర చూ ార .

ఆ ర ార న శ లయం 4.2 దూర ందం

4.1 ా ా ంశ ఉ ే ా ల :
ఈ ా ా ంశం చ నత ా త రల ం షయ లను ెల సు ా .

 సుల నుల ద ణ ర ేశం ౖదం ెత ినప ిత ల

 ల దండయ తల

 త గ వంశ ాలక ల దండయ తల

 సుల ాలక లక వ కం ా జ న రగబట

 మ ిం ాలక ల దండయ త ఫ ల

4.2 ద ణ రత ేశం ౖ మ ింల దండయ తల :

1206 ల క త బ ఐబ స తంత మ ిం ాజ ా ిం నప ట నుం దట 90

సంవత ాల ార ఉతర రత ేశంల , ాలన సు ిరతక కృ ి సల ర . త ా త రత ేశ ా పం ా

ామ జ ం ా ిం ల సంకల ం గ ాం ల ౖ దృ ి ా ం ర . అందుల గం ా ద ణ రత

ేశం ౖ క ా దండయ తలను ా ం ర .

4.2.1 ల దండయ త:
ద ణ రత ేశం ాజ య లల దట ా జ క ం ేసుక న సుల ాలక ల

వంశసుల . వంశంల దట ాలక డ న జల ల , ా ా, అల బ గవర అ న

అల వ ద ణ రత ేశ ౖ ప ా య ం దండయ తల ేపట డ . అల వ

అసల ర గర మ . భ షత ల రత ేశ ిం సనం ౖ దృ ి టన అల వ ఆ కం ా

ల ొక వ , త న వనర ల సం ాదన ఇ స న సమయమ ం ెను. ద ణంల పమ ఖ

ాజ ం ేవ ౖ దండయ తను ారం ం దట ామచంద ేవ ణ తదుప ా తం శంకర ేవ

ఓ ం అవమ నకర సంధులక ఒ ి ం డ . ద తంల నషప రం ె ంచడ ాక, జల ల క

ామంత డ ా ఉంట ాష ఆ యం పంప అం క ం ర .

తన ఆశయ ా ంచుటక అల వ ,మ మ ా నజల ల వ ం సుల ా

బ ధ తల ేపట డ . ద ణ రతంల సంపద ౖ గ చూ ిన అల వ దట ా మ ఫక

యకత ంల ాక య ల ౖ తన ౖ పం ను. ా అల వ ఆల చనలక న ం ా ాక య

ాలక డ ప పర దుడ మ ిం ల ౖ ర ణం ా ఓ ం డ . ఇ తన రవ ప షలక భంగం ా

ం న అల వ మ క ా 1307 ల మ కప యకత ంల ద ణ ాజ ల ఆకమణక

యక ా పం ాడ .
ఆంధుల చ త 4.3 ద ణ రత శ
ే ంల మ ిం …

మ కప దట ా ేవ ౖ దం ె శంకర ేవ ఓ ం , ామచంద ేవ బం ం

ె డ . తదనంతరం 1309 ల ాక య ల ాజ ఓర గల ౖ దం ె , య దవ ామచంద ేవ

స యం ఓర గల ను ండ లల ాట గ ంధనం ే ాడ . ాక య ాలక డ ప పర దుడ

తం ా ా నప ట వరక మ కప సం ేసు ను. ఈ సం ప ారం ఖజ ల తం

ధనం ాట ప సంవత రం సుల క కప ం కట అం క ం డ .మ కప 1311ల మ క

ద ణ ామ జ మ న ా సమ ద ాలక ల హ య ాల ర మ య మధుర ాలక ల న ాండ ల

ౖ దం ె ా ం హ య ాల మ య ాండ ాజ లను తమ ామంత ల ా ే ి ను.

హ య ాల ా మ డవ రభల ల డ మ కప ాండ దండయ తల ాండ దర లను

ఓ ంచ స యపడడం గమ రం. .శ. 1312ల మ క ా మ కప స తంతత పకటం న

ేవ ౖ దం ె అక డ మ ిం ాలనను ఏ ా ట ే ాడ . అ ే ింగమ యక ఆధ ర ంల కం ి

ాజ ం స తంతం ా ఉం . ఈ కం ి ాజ ంల టబ , ాయచూ , ా ాం ల ాట కం ి ,

క మ ట, హ దు ాల క ఉం ే .

అల వ మరణ నంతరం ఏర న ారసత య ల సుల ల ాజ య ాబల ం

ంత త ం . ఆస ా ా సు ేవ ాలక డ హ ాల ేవ డ ( ామచంద ేవ అల డ )

మ ిం ాలనను అంతమ ే ి స తంతత పకటంచుక డ. ా మబర ా ఆధ ర ంల మ ిం

ౖన ం 1316ల హ ాల ేవ ఓ ం ేవ సుల ల ామ జ ంల క ి ‘మ య ల ’

గవర ర ా య ం ెను. ఖుసుఖ యకత ంల ౖన ం ప పర దు మ ా ఓ ం కప ం

వసూల ే ాడ . ావ న ' ల ాలంల ేవ ాజ ం ప ా పతనం ా ా ఓర గల , రసమ దం,

మధుర ాజ ల సుల క ామంత ల ా వ వహ ం ర '.

4.2.2 త గ ాలక ల ాలంల ద ణ రత ేశం ౖ దండయ తల :

రత ే ా ా ం న సుల ల మ డవ ాజవంశమ త గ ల ాల 1320 ల

ారంభమ న . ల అ త ాజ య లను గమ ం న ాక య ాలక డ ప పర దుడ

ాలక లను ఎ ం స తంతతను పకటంచుక డ. గమ ం న మ ాష ల క

ాలనను వ ం ర.

ఇల ంట ప ిత లల ాలక డ య త గ నూతన పద ారం చుటను.అన ా

'తన ప కల ాటం న దక సం ాదన ానంల , దక ల ందూ ాజ లను సంప రం ా

వశపరచు నుట'. ఈత ఆ ాం ను అమల పరచుటల గం ా తన క మ ర డ న' ఖ ' ను 1321

ఆ ర ార న శ లయం 4.4 దూర ందం

ల ఓర గల దండయ త యక ా య ం ెను. ఖ దండయ త బ ధ తల ేపట ేవ

ాలక ల స యం ఓర గల ను మ ట ం ెను. అ ే ప పర దుడ చూ ిన అ ా రణ ాహసం

ఖ అవమ న రం ర గ మ ఖం పటను. అ ే పట వదల య మ క ా ౖన ం

ఖ ఆధ ర ంల ఓర గల ౖ దండయ తక సమ యతం ే ను. ఈ దండయ తల ఖ ంత

ె పద ం పజలను ం ించడం ప పర దుడ ఖ క లం తదనంతరమ నర

న రంల ఆత హత క ాల ెన లమ యక లస న ాసనం ం . ఖ ఓర గల ను

ఆక ం 'సుల ప ' ా మకరణం ే ాడ . ఖ 1325ల సుల న మహ

త గ ర దు ప ా ం న సమయంల మధుర (1327) ను ఆక ం హస ా గవర ఆ నంల

ఉం ెను.

కం ి ాజ ం ప ఘటన:
ద ణ రత ేశంల పమ ఖ ాజ ల ాక య ల , ేవ , మ ాష ల , మధుర ాం ల

మ ింల హసగతం అ నప ట , కం మ తం స తంతం ా ఉం ే . అ ే మహ త గ ను

ఎ ం న ాగ ాష ాలక డ బహ గ ా క కం ాలక డ కం ఆశయం ఇవ డం త గ

ా గర ను. గ ా ను ఓ ం న త ా త త గ కం ేవ ౖ య పకటం ెను.

మ జన యకత ంల మ ిం ౖన ం ఎం తం ా ా న కం ి ేవ డ .శ. 1327ల

మరణం ెను. ీలందర జ సమ ం ర . కం ేవ మంత ల హ హర, బ క ాయ దర ల

బం ల ా పంపబ ర . కం గవర ర ా మ మహ య ంచబ ెను. హ హర బ క ాయల

తదనంతరం జయనగర ామ జ ాపన ేయడం గమ రం.

రసమ ద ాజ ం:
కం ాజ ఆక ం న త ా త మహ త గ హ య ాల ాజ ం రసమ దం ౖ

దృ ి ా ం ెను. హ య ాల ాలక డ రభల ల డ తనను వ ం నబహ గ ా క ఆశయం

ఇవ డంక త గ క వ ా ె ి ం ెను. మ జ యకత ంల ౖ

రసమ దం ౖ పం ి గ ా ను హత ే ి రసమ దంను తన ామంత ాజ ం ా ే ి ను.

మ ిం దండయ తల ఫ తం ా ద ణ రతంల మఖ న ాజ ల ేవ , ాక య ల ( ట

ెలం ాణ ెల గ ాషం) కం ి , రసమ దం, మధుర, జ నగ ల 1327 ట మ ింల ఆ నంల

. ఈ ా ాల ౖ ' య ' లను య ం సుల నుల ా ం ర.

ఆంధుల చ త 4.5 ద ణ రత శ
ే ంల మ ిం …

4.3 ద ణ రతంల మ ిం ాలన వ క ఉద మ ల :

సుల ాలక ల ( మ య త గ వం య ల ాలంల ) మ ఖ ం ా మహ త గ

ాలనల ద ణ రత ేశం అంతయ ా ఆ నంల ెచు క న ప ట , అ ఎక వ ాలం ా ఆ నం

న ాగక వడం గమ రం. . ప . 1327 ట ద ణంల స ం న మ ిం ాలన . శ.1336 ట

నుం ా క ల నుం వవ కతను, ప ఘటనను ఎదు వల ి వ ం . మహ త గ 1329

ల ద ణ రత ేశంను వదలడం ఉపశమనం ం న ాలక ల , పజల ా నుం మ ందుటక

అ క ఉద మ లక ారం చుట ర .

మ ిం ాలనక వ కం ా ఉద మ ల ేపట ారణ ల :

అన ాలంల ద ణ ేశ ాలక ల మ ింల ాలనక చరమ తం ా ల ఉదు క లవ గల

ారణమ లను మనం ిం నట ే ం షయ ల మనక చ ా .

మహ త గ ల ణ ల ప శ టన సంస రణల యవ ర య లల వ

ఆం ో ళనల క ం న షయం త . నూతన ణమ ల మ దణ, ాజ మ , గం ా-యమ న

అంత ల పను ల ంప త తర ారణ ల పత ం ా ద ణ రత ేశ పజల ౖ రం పనప ట ,

ఉత ా ల జ న రగ బట మ న ికం ా మహ త గ ౖవ కతను ం ర గ బ టక

ఉదు క లను ే ా అనడంల అ శ లదు. మ ిం దండయ తల ాలంల ా వం ా

ప ఘటం న అ కమం ాలక లక త గ ాలనక వ కం ా ేశ ా పం ా జ న ఆం ో ళనల మం

ఊప నం ం . ళ క ల, ాక య ల ాలంల ఆంధ ాంతంల అ క ఉద మ ల జ న

షయ లను మనం స ంచక డదు. అ ే ా మధ డ సమన యం లదు. ఈ సమన య ల ప

మ ింలక ఉప గప ార మన ాం లను ఆక ం ర . ఇప డ అ మనక ఉప గప ం .

ద ణ రతంల అ కమం ాలక ల ా రం క మ ిం ాలనక , ా లపక ాధ ం . ేవ

ాలక లక , ాక య ాలక లక మధ ఉన మనస రలను ఏ ధం ా ఖ తనక అనుక లం ా

ఉప ంచుక ో చూ ాం.

మ ిం ాలనల ఆర ద ణ ాజ ాలక ల , పజల ా ాలన పట సంతృ ి ెందక వడం

మ క ారణం. అ ా న ాగ త న ాంప య ాలన ానంల నూతన ాలన పదత ల ావడం

సహజం ా ా క లక ర ంచలదు. మ ిం ాలక ల జ క ం, ా కల ానభంశమ పజలను మ ంత

గందర ళం ల టం .
ఆ ర ార న శ లయం 4.6 దూర ందం

అ ంట ం మ ిం ాలక ల ట ందూ ఆ ాలను, ాంప య లను ర ంచ

ేపటన చర ల , ేవలయ ల ౖ ధ ంస ార కమ ల ందూ పజలల భ సృ ిం .అ క
ే ాలయ ల ౖ మతపర ే షం మ ిం ౖ కల న ా ం న రంతర డల ందూ పజలను
భయ ం ో ళనక గ ే ా . అ ా దపం త ల , బ హ ణ ల అనుభ సున అగ ర భ మ ల
ఆకమణ ా వ ా దూరం ే ిం . త ల పంటలను ో చు వడం, అ క పను ల ా వన
ద ఆటంకం ా మ ం . అ వ ాల , మ ిం ాలన పట అన ాలంల అసంతృ ి
పబ ం . డ పబలం ా ఉన వమత ఆ ాలక , ాంప య లక మ ప ాటల వమత
ఆ ాధక ల , మత దల అం క ంచక మ ిం ాలన పట, ాలక ల పట వ ఆగ వ కం ే ి ఇ
ందూమత వ వసక , ఆ ాలక , ాంప య లక నుమ ప అ పకటం పజలను అపమతం
ేయడం జ ం .
మ ిం ాలక లక వ కం ా ాడ ర ాం లల ా తంత ాజ లను ా ిం ర
ా స క ం ా ఏక ట ౖ ాలక య . అ ౖక త ద ణ రత ేశంల ‘బహమ ాజ ాపన’
జరగ ారణమ ం . .శ.1347 వ సంవత రంల “అల వ హస గంగ ” ే మ ిం ాజ
ర , ద ణ రత ేశంల ందూ ాజవం ాల ర లనక నడ మ ం ం . ఈ ధం ా మ ిం
ాజ ాపన ప ం ా ందూ ాలక ల , పజలల ే ాలను చ ట ‘ ందూమత ఉదరణ’ ప న
ల ం ా ం అ క ఉద మ ల ారంభమ . అందుల ఆంధ ేశంల మ ిం ాలన
అంత ం ంచుటక దట ా యకత ం వ ం న యక ల ‘మ సునూర యక ల ’. అదం
ా ి న లయ యక డ గ 74 మం ాలక ల స యం ట ెలం ాణ ాం మ ిం
ాలన నుం మ ే ను. ఇత మరణ నంతరమ ‘ ాపయ యక డ ’ ౖతం ఇ ే సూ ా
మ ిం ాలన మ రక ా ెను.
మ ిం ాలన మ రక ా న మ క యక డ ‘ లయ మ ’. అదం
ందం ా ా ం న మ ద ణ ాంధ ేశంను మ ింల మతరక ి రలనుం ా ా ెను. అ ే ధం ా
ద ణ ెలం ాణ ాంతమ ను మ ిం ాలన నుం ా ా న ార ‘ చర పద యక ల ’. లమ
కల ల ా ప ి న ర ాచ ండ ందం ా స తం ం ద ణ ెలం ాణ స తంతత రక ా ర.
ాయల ీమ ాం మహమ య ల బ నుం ా ాడ టక పయ ం న ార ‘అర ట వంశసుల ’.
నం ల ందం ా అర ట మ ేవ ా ప కల మ య త ా త ార మహమ య ల ాలన నుం
ాయల ీమ ాంత పజలను ర ంచ ఎం కృ ి ే ార . ెల గ ాం లల ాక య వ ద ణ
రత ేశంల మ ిం ాలక ల దు ాగ ల నుం ా ాడ ఏర న ాజవంశమ ‘ జయనగర
ామ జ ం’ .శ.1336 సంవత రంల సంగమ వంశసుల , కం ాంత ాసుల న హ హర,
బక ాయల ే ఈ వంశమ ా ించబ ‘ ందూ ాజ వంశ ాపన క ప 200 సంవత ాల ాట
ఆంధుల చ త 4.7 ద ణ రత శ
ే ంల మ ిం …

ామ కృ ి ే ిం . ఈ ాజ వంశం త ళ వ వంశం ాలక డ న “ కృష ేవ ాయల ” (1509-1529)

ాలంల య వ ద ణ రత ేశమం స ంపబ మ ిం ాలనను ప అంతం ే ను. అందుక
కృష ేవ ాయలక “ద ణ సమ శ రడ” అ ర దు కలదు. అ ే ాయల మరణ నంతరం
జయనగర ామ జ ాలక ల బ ల నులవ డం ా ల మనస రల బహమ ామ జ
ాలక ల జృం ంచ అవ ాశ ర ెను. ఈ ధం ా బహమ ాలక ల ఏక 1565 ల
జ న ా స - తం య దంల అర ట వంశ ాలక లను హతమ ర డం జయనగర ామ జ ౖభవం
సర శనమ ను. తదనంతరం జయనగర ాలక ల బల నులౖ ‘ ందూ ప ాదు ా సంకల న’
కల ా లను.

4.4 ద ణ రత ేశంల మ ిం దండయ తల ఫ ల :

ఉతర రత ేశ ాలక ల మ య ందూమ ేతర (మహమ య) ాలక ల దట ా ద ణ

ర ను ఆక ంచడం, ాల ల మ ర డం, పజల ఆ ర వ వ ాలల తలదూర డం, ందూ
ే ాలయ లను ర ంచడం త తర ారణ ల ందూ పజల వన నంల ఎ మర ల
సంభ ం . ాటల పమ ఖ న .
మ ింల ద ణ రత ేశ దండయ తల ఫ తం ా దట ా మనక క ిం ే ాజ య అ ౖక త.
అ ా రత ేశ ాలక లల న ాగ త న ాజ య అ ౖక త మ క ా పసు టమ ం . అ ే
ఇందుల ానుక ల ఫ తమ క మనం ఆల ం . ాజ యం ా మ ింల మన ౖ ేయడం
కలవరప న ందూ ాలక ల ా మధ ఉన బ లను స ం మహమ య ాలన మ రక
స క ం ా ఉద మ ల ేపట అవ ాశం క ం . ఫ త మ సునూర ాలక ల , ా ల,
చర పద యక ల , అర ట వంశసుల త తర ల తమ మధ ఉన మనస రల సహ ారం
మ ఉద మ ల ేపట ర . దట ా మ ిం ాలక ల సంపద ౖ పడటం ాజ ల , పజల ప త
ఆ క దు ి గర ర . ఆ క వనర ల ా ఉన ే ాలయ ల ఎం ో ి గర . త ల ౖ
అ క పను ల రం మ ంత ఆ క దు ి గ ే ిం .
మ ిం ాలక ల న ా ం న మత ల ందూ పజలల ా ాలన పట మ ంత
వ కతను ం . బలవంతప మతమ పదత ల , ందూ ే ాలయ ల ధ ంసమ , ందూ ీల ౖ
ా అ ాచ ాల , ందూ ఆ ర, ాంప య ల ౖ క న భందనను దలగ ఆం ల ందూమత
పజలను ే ా గ ే ి ా ౖ రగబట క ారణమ ను. ఈ క న బంధనల ద ణ ర య
పజలల ఐకమత ం ావ ారణమ ను. ల, త గ ల ాలనక వ కం ా ద ణ రతంల
మ ాట ల అ త ర ా జరగ ఇ ావడం గమ రం.
ఆ ర ార న శ లయం 4.8 దూర ందం

4.5 సంగహం ా:
 1206 ల ఉతర రత ేశంల మ ిం ాజ ాపన ( సుల ) జ నప ట ార ద ణ
రత ేశం ౖ దృ ి మ ంచ 90 సంవత ాల పటం .
 ద ణ రత ేశం ౖదృ ిమర నమ ిం ాలక డ జల ల .
 అల వ ాలనల ద ణ రత ేశ దండయ తలక యక డ మ కప .
 ల ాలంల ేవ ాజ ం ప ా, ఓర గల , రసమ దం, మధుర ాం ల
సుల నులక ామంత ల ా మ రర .
 త గ ాలక డ ియ త గ ఆ క సంపద ాక ం ందూ ాజ ల ఆకమణక ారం
చుట డ .
 మహ త గ ాలంల కం ాంత ాలక ల కం ేవ ారధ ంల వం ా
ప ఘటం ర .
 రసమ దం ాలక డ రభల ళ డ క త గ ాలంల వం ా ా ఓ డ.
 మ ిం ాలన ద ణ ందూ ేశ ాలక లక , పజలక ఏ మ తం నచ క అ కమం ా
మ రక ఉద మ ల ే ార .
మ సునూర యక ల , లయ మ , చర పద యక ల , అర ట మ ేవ ా ,
జయనగర ామ జ ం త తర ల మ ిం ాలన నుం మ రక ఉద మ ల ే ార .

4.6 నమ పశ ల :

1. ద ణ రత ేశంల మ ిం ామ జ ాపన గ ం ాయం ?

2. మ ిం ాలనక వ కం ా ద ణ రత ేశ ాలక డ మ ఉద మ లను క పం ా వ ంచం ?
3. ద ణ రత ేశంల మ ిం దండయ త ఫ ల చ ంచం ?

4.7 ఉపయ క గం ల :
1. History of Modern Andhra - P.R.Rao
2. A History of South India - K.A.N. Sastri
3. A forgotten chapter of Andhra History - M.Soma Sekhar Sarma
4. ఆంధుల ాం కచ త - సురవరం ప ప
5. ఆంధుల ాజ య, ామ క, ఆ క చ త -Dr. B.R.A.O.U

. గం ాధ
ఆంధుల చ త 5.1 మ ిం ామ జ వ క ...

మ ిం ామ జ వ క ర గ బ ట - మ సునూర యక ల

ాఠం - 5
షయసూ క
5.0 ా ా ంశ ఉ ే ా ల
5.1 ప చయం-ఆ ాల
5.2 మ సునూర ామ జ ాపన- లయ యక
5.3 ాపయ యక డ
5.3.1 ఓర గల ఆకమణ
5.3.2 చర ాలక ల సంఘరణ
5.3.3 జయనగర ా ల సంఘరణ
5.3.4బహమ సుల నుల య ల
5.3.4 ాపమమ యక ారసత ం-మ ంప
5.4 సంగహం ా
5.5 ప నమ పశ ల

5.0 ా ా ంశ ఉ ే ా ల :
ా ా ంశమ చ న తర ాత రల ం షయ లను ెల సు ా .
 మ ిం ాలనల ప ిత ల
 లయ యక ఆధ ర ంల జ న రగబట ారంభమ
 మ సునూర ామ జ సు ిరతక ాపయ యక ాత
 ాపయ యక ధ దండయ తల
 ద ణ రత ే ా మ సునూ ాలక ల వ

5.1 ప చయం:
ఉతర రత ేశంల తమ ా సు ిరం ేసుక న సుల ాలక ల ద ణ
రత ేశం ౖ దృ ి మ ం ర . ల , త గ వంశ ాలక ల యకత ం ద ణ రత ేశంల అ క
ాం లను తమ ఆ నంల సుక ర .ఓర గల ను ా ం న ాక య ల , హ య ాల ల
రసమ దం, మధుర ాజ లను ార ామంత ల ా ేసుక ర. అ ే ా ాలన నచ
ఆ ర ార న శ లయం 5.2 దూర ందం

ద ణ రత ేశం ాలక ల , పజల ా వ కం ా ా ాలన నుం మ ంద అ క

ఉద మ లను ేపట ర . అల ంట ా ల మ ఖు ల మహమ య మత మ రక ఉద మ
ేపటన దట ాలక ల మ సునూర ాలక ల . ాజ ఖప మ య ండప .

ఆ ాల :
మ సునూర ాలక ల గ ం ెల సు నుటక ం ఆ ాల మనక బ ా
ో హదపడ ను.
 మ ిం చ త ార లౖన ా, బ ౌ రచనల , ియ ణల
 గం ట ీయ ల
 లయ యక లస మ ాసనం, ాపయ యక లవరం ాసనం.
 డభ ా ంట ాడ ాసనం, కలవ డ ాసనం దలగ న .

5.2 మ సునూర ామ జ ాపన:

ద ణ రత ేశంల అ ారం ే ంచుక న మ ిం ాలనను వ ం న ార
ఆంధ ాంత ాసుల ావడం మనంద గర ారణం. కృ ా ల వయ ర స పంల ట డల
ల ల ఆ రం ా జన సలం కృ ా ల ల 'మ సునూ ' అ చ త ార ల అ మతం.
పజ మ ర దం ా ా సున మ ిం ాలక ల ాలనక సర వ కత ారంభమ ం .
ద ణ ేశ ా పం ా లయ యక డ , ం పభ వ ంగ భ ాల డ , అదం ాలక డ లయ
మ , దండప అన యమం త తర ల 75 మం మ ిం ాలనక వ కం ా
రగబట ేయ సం ిదం ా ఉ ర . అల ంట సందర మ ల ారంద సమన యప
మ ిం యక లక ఎదు న ాడ లయ యక డ .

మ సునూర లయ యక డ (1325 – 1335):

ండవ ప పర దు ఓట తర ాత అత నులల గజ ా ణ అన య, చర
క ట ంబ ెం న ింగమ యక డ , ల వ
ే డ , య దవ క ట ంబ ెం న ాంగప
ేవ డ , స ా ల కల ి 72 మం ామంత ాజక ట ంబ లను స క ం ర.
యక ా లయను ఎను న ట లవరం, కల వ ేర ాస ల ెల ప త . లయ
యక డ ద క లం ాడ ాస ల ెల ప త .
ల ర ద ేవ మరణ నంతరం లయ యక డ ా అ , భ చలం ల ా
‘ ఖప ాజ ’ ా ప ాలన ా ం డ ‘ లస ాసనం’ ెల ప త ం . భ చలం అడవ ల ,
త ర కనుమల ల య లక అనువ ా ఉంట . మ సునూ లయ యక న
ఆంధుల చ త 5.3 మ ిం ామ జ వ క ...

ామంత ా లం ఏక పజల స య, ానుభ త ల ఆం , ా మండల మ ిం ాలన

నుం మ కం ే ార . స ఎండల బ ధక చల ెర వ రల లయ యక ర ణ
ొ ంద , ఆయన ఆశయం పజల తమను ం ిం న త ర ష సం భ ాలంల ధ ంసం
అ న ధ ా లయ యక డ ప నర ద ం డ లస ాసనం వ సుం .
మ సునూర యక ాజ ాపక ా ప ి ాం న లయ యక డ ెల ెదు న
ౖ స క ం ాం భదతలను ప నర ద ం డ . లయ యక అత ినతం
కమరడ ాపయ యక డ అండ ా డ. మ ింల ధ ంసం ే ిన ప ాల వ వసను
ప నర ం డ. ఈ జయ ల రణ ం న కం పజల క డ తమ ాలక డ మ
ద రగబట ారం ం ర . అర ట క ట ంబ ెం న మ ేవ ా ఇక
ప ఘట ద మ యకత ం వ ం డ . కం ి గవర ా యడ. స మడ గ ,
ా ట, కందన ల , కలవ లను, ాయచూర దలౖన టల క డ ఈయన ాలన నుం
బయట ప న . ఈ ధం ా ప మ ంధ క మ ింల ాలన నుం మ అ ం .
మ ింల ఆక ం న ే ాలయ భ మ లను అగ ాలను ప నర ద ం బ హ ణ లక
అ క ల ే ాడ . అమల ప రం వద నున లస ామ భర జ క ైన అన య
క మ ర డ ఐన య క నం ే ాడ . ఇ ే లస మ ాసనం ఇత ాజ ంల ెలం ాణల
ఖమ ం ల , వరంగ లల ాం ల ాల కృ ాన నుం ాక ళం వరక తం
ఉత ాంధ ే ఉం . .శ. 1335ల ఒ ా గంగ ా మ డవ నర ింహ ేవ డ ఉత ాంధ ద
ేయ ా ా ాడ త .శ. 1335ల లయ యక డ చ యడ.

5.3 ాపయ యక డ (1335-1368) -ఓర గల ఆకమణ:

లయ యక డ ారం ం న ా తంత ాట ాపయ యక డ న ా ం డ.
"ఆంధ ే ా శ ర" "ఆంధ సుర ణ" ర దుల తం ఆంధ ే ా ప ాలక డయ డ . .శ.
1335ల ఓర గల ౖ దం ె మ ిం గవర మ మగ ను త ి ఓర గల ను
ఆక ం డ .ఓర గల తన ఆ నంల వ న త ా త ాపయ యక డ దు ద న
నగరం ా మ ా డ . దట ా వర సక దర ైన అన త యక య ర ాంత
ాలక ా య ం ెను. ఇత అన త య డ , అన త డ ా క ి ర. ాజ
య ర నుం ాజమ ందవరం క మ , చుట బల న దు ాలను ఏ ా ట
ే ాడ .క ంనగ స పంల ' ామ ' ందం ా ే ి ప ా గ రజ ల ెల గ నృప డ
మప భ ాల య ం ెను.ఇత ఆ ానంల మ గ ింగన ( ట అన త య మం
ఆ ర ార న శ లయం 5.4 దూర ందం

అయ ల మ త కమరడ) ప ే ాడ . ాజమ ంద వ ా 12 ళ దూరంల ' ర ండ'

దు ా ం 'మంచు ండ క నయ యక ' ఆ నంల ఉం ెను. ఇతడ ల
సమరవంత న యక డ . ాపయ యక డ ప ి ల ావ ఇత కృ ి ల ఉం
అందుక తన న డ క నయ యక డక మ ి యక ాహం ేసు
సంబం లను బల తం ేసు ను. ాపయ యక డ అదం ాలక డ లయ మ
ల హం ా ఉం ే ాడ . ఈయన ఆప త లల లయ మ ఒకడ అనడంల
సం ేహంలదు. ఈ ధం ా ాపయ యక ాజ ంల ెలం ాణ, ా ాం ల క ే ా .
ర ణ దు ాలను తన ాజ మం ం , తన ఆ నంల ాంతమ నక శత వ ల నుం
ా ాడ వ కృ ి ే ాడ ాపయ యక డ . లౖనంత వరక తన స ప ాలక ల
స తం ా ఉం ా అ మ నంను ౖతం ం డ . అం ే ాక సమరవంతమ న ప ాలన
యం ంగం ా భ ష ల వ ే పమ లను ఎదు వ పజలను సమ యతం ే ిన
సు రదూ ి ాపయ యక డ . అ ే అన ాలంల ఆయనక వ కం ా అ కమం
రగబట ే ి ఆయ ఓ ం ర .నల ండ, మహబ నగ ల లను ాపయ యక
నుం మ ే ి ింగమ యక డ స తంతం పకటంచుక డ . అంతట ాపయ యక డ
అత ౖ దం ె ఓ ం , అత ానంల ఎర త ంకను తన ప ా య ం డ.
ాపయ యక ఆ ప అదం లయ మ క అం క ం డ . తన
ాజ బల తం ేసు వ బహమ ా ేత ల క ాడ . ఇ ఎం ాలం ల వలదు.
1356-57 ల ాపయ యక డ బహమ ా ే ల ఓ య డ . 1366 ల మ క ా ఒకటవ
మహ ా ాపయ యక ౖ దం ె ఓ ంచడం ాపయ యక డ ల ండ టను, 300
ఏనుగ లను, 2 ల గ ాలను, 3 ల ల ర ాయల ాట రత ఖ త న ిం స
ఇవ వల ి వ ం .

5.3.1 చర ాలక ల సంఘరణ:

ాపయ యక డ ఆంధ ాంతంల అ క జయ లను అందు వడం ‘ఆంధ ే ా శ ర’
ర దును ధ ంచడం మనక ె ిం ే. అ ే .శ. 1336 -1337 సంవత రంల మ ిం ాలన క
వ కం ా జ న ాటంల తన ాట సహక ం న ా త ా త ంచడం ారం ం ర .
అల ంట ా ల చర ాలక డ ఎర చ యక క మ ర డ ింగం యక మ ఖు డ .
ాపయ యక ఎదుగ దలను ఓర ల ింగమ యక డ ాజ ాజ ండక మ ,
బల న దు ా ం డ. త ా త ామ జ సరణల గం ా ాపయ యక డ
ఆంధుల చ త 5.5 మ ిం ామ జ వ క ...

తలపడట ిదప డ . ఈ సంఘరణల ింగమ యక డ జయం ా ంచడం గమ రం.

అ ే ాపయ యక డ ఏ ాం ల లదు. అం ే ాక ిలలమ ా ద ణం ా
స ంపజ ి అనుమగంట ‘ప రవ ా శ ర’ అ ర దును భ ం డ . చర ింగమ యక ౖ
మ ా దం ె అత ఓ ం ఈ ర దును ం డ ిలలమ ాసనం ా ె య చున .
ఉతర ెలం ాణ, కృ ా న ాంతమ ఉతర ాంధల ాపయ యక ాలన స ం ం .

5.3.2 ాపయ యక డ - జయనగర ా ల (సంబం ల )సంఘరణ:

ాపయ యక ాలన, జయనగర ామ జ ాపన రమ ర ఒ ాలంల జ ా .
ద ే యం మ ిం ాజ మ ావడం ేత ద మధ ారణమ ం .
ాపయ యక డ తన సమ ా న జయనగర ామ జ ాలక డ హ హర ాయల ేత ల
క ి బహమ ాజ సమ ి రక కృ ి ేయడం జ ం . జయనగర ామ జ ాపక ల
హ హర, బ క ాయ ద ాపన షయంల ఈయన సహ ారం ఉం . ద ఆశయ ల
ఒకట ావ న బహమ ాజ ాపన ద క ంగ ిం . బహమ ాజ ా ా
క ల ోయ ర సంయ కం ా సమ యతమయ ర . దట హ హర ాయల ,
ాపయ యక డ క ి ఆ కం ా ా ెబ య ా బం ార ణమ లను సంగ ం
క ంచడం, బహమ సుల ల అర వరక ల నుం ందు గ ాలను ో చు ాల పజలక
సూ ం ర . త ా త ా అ ారనషం క ం ర అంచ . త ా త తన తం ాలంల ఆక ం న
ాం లను అప ంచవల ిన ా మహమ ా క వరమ నం పం ార . ప ఫలం ా
బహమ సుల లక కప ం బ ా ఉండర , త ర ా ె ం ల పత తరం పం ాడ .
ాపయ యక డ తన క మ ర డ ‘ యక ేవ ’ యకత ంల ౖ పం ి
య పకటం ెను. జయనగర ా ల క 20,000 ౖ మదత ా పం ార . ఈ
ధం ా మహమ ా ా రవర ౖన ం ౖ ాడవల ి వ ె ను. మహమ ా తన
బహదూ ఖ ను యక ౖన ం ౖ య ం ను జయనగర ౖ ఎదు ను.
అ ే బహమ ౖన ం ండ ద ల ఘన జయం ా ం . యక ేవ డ ఓ
ాజ ల ంప ట టల తల చు ా, బహదూ ఖ ాజ ఓర గల ను ఆక ం
ాపయ యక అవమ నకర సం ఒ ి ం ెను. అ ే ల ంప ట ల యక ేవ డ
మ క ా బహమ ల ఎదు మహమ ా ే ల అ ర ణం ా హత డ ను.
తదనంతరమ ఓర గల ాజ ం ో ి గ అ ం . పజల ఆగహం మహమ ాక
ఆ ర ార న శ లయం 5.6 దూర ందం

వ కం ా వ ఉద మ ారం ం ర . మహమ ా పజల ఆగ గర ే ాయం

బయటప డ .
యక మరణం ాపయ యక ఆగహం ెం మహమ ా ౖ ప ారం రక
సకల పయ ల ే ాడ . ఇందుల గం ా సుల ి ా త గ ను క ఆశ ం డ.
ి ా త గ ాఫ క స యం ేయడం చట ర దమ ం రస ం డ.
గ ం న మహమ ా మ ా ాపయ యక ౖ య పకటం ెను. తన ౖ
ప నం ా ండ ాల ా ే ి ఒక ా అజ ం హ మ య ను ండవ ా సఫద ఖ
ను ఓర గల ౖ ద తలను అప ె ి మహమ ా ా అనుస ం డ . ఇ ే సందర మ ల
ాపయ యక నక జయనగర చకవర ల స యం అందక వడం గమ ం . ప ండ
సంవత రమ ల ాట బహమ ౖన ం ెలం ాణ ాంతంల ధ ంసం సృ ిం ర . ఖంగ న
ాపయ ాలక డ మహమ ా సం గ చూ ాడ . అ ే ారంభమ ల మ ఖత
చూ ిన బహమ సుల , బహదూ ఖ మధ వ త ం .శ.1364-65 ల సం అం క ం డ .
ఈ సం ప ారమ ల ండ దురం ప సర ాం ల ాట 300 ఏనుగ ల , 250 ఆ ా ల , 33
ల ల ర ాయల నషప రం ఇవ ాపయ యక డ అం క ం డ . ద ల ండ
స హదు ాంతం ా అం క ం ర . టనుం ద మధ సంబం ల సజ వ ా జ ా .

5.3.3 బహమ సుల నుల య ల:

ాపయ యక డ స తంత ందూ ాజ ం రక ాడడం, మహమ త గ ద ణ
దండయ తల ఏక ాలం ల జ ా . త గ ప శ టన చర లను ంతమం ౖ పత ల
రగబట ేయడం జ ం . ా ల ఇ ా ల ,అల వ హస ల ే ిన రగబట
మఖ న . తనక అనుక లం ా మ ర ాల ాపయ యక డ ం హస క
స యం ా పం ాడ . ఇమర మ ఆధ ర ంల ౖ హస సులభం ా ఓ ం డ .
తదనంతరం .శ. 1347 ల అల వ హస ా గంగ బహమ ' ర దు స తంత మ ిం
ాజ ాపన ేయడం షం. ాజ గల ా. నూతనం ా మ ిం ాజ ాపన తనక , ందూ
ాలక లక నషమ ం త గ ను వ ం హస క మదత ఇ మ ిం ాలన నుం
మ ం ల ాపయ యక అ మతం. అ ే ఆయన అ మ న ం ా ద ణ
రత ేశంల స తంత మ ిం ాజ ాపన జరగడం దురదృషం. అ ే మ ిం ాజ ం ' ందూ ప
ాదు ా ' సంకల ణక నడ మ ం న ' జయనగర ామ జ ' ఆజ ంతం వ ంచడమ
మనం గమ ం మ .అం ే ాక ం 1565 సంవత రంల జ న ా ి - తంగ య దంల అర ట
ఆంధుల చ త 5.7 మ ిం ామ జ వ క ...

వంశసులను ఓ ం జయనగర ామ జ పతనమ ను ా ించడం జ ం . అందువలన ాపయ

యక డ ఆశయం, ఆల చన బ గ న ప ట దూరదృ ి ల ిం హస క మద , హస
యకత ంల స తంత మ ిం ాజ ాపనక పత ం ా ారణమ డ. త ా తన ఓర గల
ాజ ం, జయనగర ామ జ ం శనమవ ారణమ డ చ త ార ల ాదన.
స తంత ందూ ాజ ా ిం న హస గంగ , త గ ఆ నంల ాజ ల ంట తన
ఆ నం ల ెచు వ ప నుక డ . అందుల గం ా తనక స యం ే ిన ాపయ
యక ౖక కృతజత లక ఓర గల ను ఆక ంచ ి ంద ఖ యకత ంల ౖ
పం ాడ .ఈ ాటంల ాపయ యక డ ఓ ల దురం ాట అ ార ధన ా లను,
ఏనుగ లను ి ంద ఖ ఇ సం ేసుక డ. అ ే ాపయ యక డ స తంతం ా
వ వహ ం డ . మహ త గ మరణ నంతరం బల న న చకవర ల సుల నులౖ
ద ణ ౖ ార దృ ి మ ంచలదు. హస గంగ ంతవరక ఉపశమనం ం తన శ
యకల ంట ద ణ రత ేశంల ామ జ సరణ సు ిరతక చర ల ేపటందుక
ఉప ం డ. మ ా తన రగ ాజౖన ాపయ యక ౖ య ారం ం ెను.
దట ా .శ. 1356 ల ెలం ాణ ౖ దం ె ఆ ాం ఆక ం ా ామంత ాజ ం ా
ఒ ి ం ెను. త ా త ా ఆంధ ాంతమ ౖ దండయ తలను న ా ం భ వన ,
ిలలమ , న కటకం వరక గల అ క ే ాలయ లను లమటం ే ి . కృ ా న రంల గల
న కటకం వరక న ా న దండయ తలల ాపయ యక డ ఓ 'భ వన దు ా '
బహమ ాలక లక ఇ సం అం క ం ెను. ాపయ యక క ప షల
గజ అత ప ధుల ర గ బ టను ారం ం ర .

5.3.4 ాపయ యక ారసత ం-మ ంప :

మహమ ా ే ల ఓ న ాపయ యక రవ, ప షల ప ా ెబ .
దట ా ాంధల అత అ ా ా ద ెబ త ం . ి ాప రంల ప ల యక ల ,
ర ండ ాలక ల , మ మ యక డ స తం ం ర . మం ండ వంశసుల (మ మ
యక డ ) ండ ట డ ే ల ఓ ామంత డవ డం ఉతర ాంధల ాజ ం అవత ం ం .
మ ౖప చర పద యక ల , ింగమ యక క త ందభద అంత ల ాపయ యక
ఆధ ర ంల టలను ఆక ం ర. అ ే బ వమ ంతప ింగమ యక ళ క ల
బం నుం ించుటల గం ా మరణం డ . చర ింగమ యక మరణ నంతరం తనయ డ
అన త డ ాజ ను. తన ర ణక ాజ ఆమనగల నుం ‘ ా ండ’ దు ా మ ా డ.
ఆ ర ార న శ లయం 5.8 దూర ందం

తన తం హత ల ాపయ యక ాత ఉంద అనుమ ం న అన త డ అత ౖ దం ె

1368 సంవత రం వరంగ దగర మవరంల జ న య దంల ాపయ యక ఓ ం
వ ం డ. భ వన , ఓర గల , ింగవరం త తర టలను వశపరచు అన త డ
‘ఆంధ ే ా శ ర’, ‘ప గండ ౖరవ, పభ వన ామ ర దుల ా ం డ . మ సునూ వంశం
అంత ం ా ండ పద యక ల ఆ ాం ఆక ం ర.

ారసత ం – ఘనత:
మ ిం దు ాగతమ ల నుం ప అర శ బప ాట ద ణ ందూ ేశమ ను
మఖం ా ఆంధ ాం ా ాడ టక పయ ం న ార మ సునూర ాలక ల .
ాపయ యక డ ప యద ర డ , సమరవంత న , ందూ ాజ ప ర ణక కృ ి
ే ిన ాడ . ద ణ ేశంల చర ాలక ల , మ ా యక ల , య దవ క ట ంబ ల , జయనగర
ాలక ల మధ స ధ క పయ ం న ాడ ాపయ యక డ . ఆయన పయత మ ల ఫ ం
వన ట ే బహమ ామ జ ాపన జరగక రత ేశ చ త గ మ ఉం ె .

5.4 సంగహం ా:
 ఉతర రతంల ిరప న త ా త సుల ాలక ల ద ణ రత ేశం ౖ దృ ి
మ ం ర.
 మ ిం ాలనక వ కం ా ఏర న 75 ాజ లల మ సునూర వంశం ఒకట.
 మ సునూర వంశ ాపక డ లయ యక డ .
 లయ యక డ తర ాత ఆయన ినతం కమరడ ాపయ యక డ మ సునూర
వంశ ాలక ా బ ధ తల ేపటను.
 1335 నుం 1368 వరక ా ం న ఈయన ఓర గల ందం ా ా ం డ . ఓర గల ను
ా ం నమ మగ ను ల ం ఓర గల ను ఆక ం డ.
 చర ాలక ల ింగమ య జ న సంఘరణల దట ా ఓ త ా త ల ం డ.
 ‘అనుమగంట ప ావ ా శ ర’ అ ర దును ధ ం డ .
 మహ త గ ను వ ం న అల వ హస , ఇ ా క మద వ డం ా
మ ింల డ ల నుం ద ణ రత ే ా ా ా ల ా మద డ.
 తన మదత త గ ౖ లను ఓ ం న ‘అల వ హస గంగ ’ బహమ ామ జ
ాపనల మ ిం స తంత ాజ ా ించడం అ క మర లక ిం .
 బహమ సుల మహమ ా ే ల ఓ రవప షలను టక డ.
ఆంధుల చ త 5.9 మ ిం ామ జ వ క ...

 జయనగర ామ జ ాపనక ాపయ యక డ తన వంత ాతను అం ం డ .

 బహమ ాలక ల స తంత మహమ య ాజ ా ిం న త ా త జయనగర
ాలక ల స యం ా ఓ ంచ వ కృ ి ే ాడ .
 మహ ా ే ల కమరడ యక ణ ల వడ ాక ను క ఓట
చ చూ ాడ .
 1368 సంవత రంల చర ాలక డ అన త డ ే ల మవరం (వరంగ దగర)
య దంల హత డవ డం మ సునూర వంశమ అంత ం ం .

5.5 ప నమ పశ ల :
1. మ సునూర ామ జ ాపన మ య లయ యక గ ం ాయం ?
2. మ ిం ాలనను ఎ ంచడంల ాపయ యక డ ర ం న ాతను ెలపం ?

5.6 ఉపయ క గం ల :
1. Eswari Prasad - History of Medieval India from 647 to 1526 A.D.
2. Neelakanta Sastry K.A. - A History of South India
3. Stanley Lanpoole - Medieval India
4. Tarachand - Influence of Islam on India Culture
5. Tripathi, A.S. - Some aspects of Muslim Rule in India
6. Bharathi, Vol.No:21, No:6, p.553.

. గం ాధ
ఆంధుల చ త 6.1 మ ిం ామ జ వ క ...

మ ిం ామ జ వ క రగబట – ా లచ త
ాఠం - 6
షయ సూ క
6.0 ప చయం
6.1 ా ా ంశ ల ల
6.2 ా లచ త-ఆ ాల
6.3 ా ల వంశ చ త
 లయ మ (1325 -1353)
 అన (1353-1364)
 అన మ (1364-1386)
 కమర (1386-1402)
 ద మట మ (1402-1420)
 ాచ మ
6.4 ాజమ ందవరం - ాజ ం (1355-1448)
 కమర (1355-1414)
 ండవ క మ ర (1414-1416)
6.5 సంగహం ా
6.6 ప నమ పశ ల

6.0 ప చయం:
ాక య ల ామ జ ం బ ల నప న త ా త మహమ యల నుం ఆంధ ాం
ా ాడ టక ల ి న ాజ లల ఒకట ఈ ాజ ం. ప వంద సంవత ాల ాట
ఆంధ ాం ా ం న ా ల ాజ య ఐక త, మం ప ాల ద త ాట ా త , ాంస ృ క
రం ాలల ఎనల కృ ి ే ార .

6.1 ా ా ంశ ల ల:
ఈ ా ా ంశం అధ యనం ే ిన త ా త ం షయ లను రల ెల సు గల గ ర.
 ా ల ాలన ాపనక ో హదప న అం ాల
 ా ల ా ం న ాజ య, ఇతర జయ ల
ఆ ర ార న శ లయం 6.2 దూర ందం

 ాజమ ందవరం ా ల ాలన ాలంల మ ఖ ం ాల

 ఆంధ ేశ ా త , ాంస ృ క రం ాలక ా ల కృ ి
 ఆంధ ేశ ాజ య లల ా ారసత ం

6.2 ా లచ తఆ ాల (1324-1424):
ాక య ల పత నంతరం ఏర న ామ క సం ా ల అంతం ే ి ప ఒక
శ బం ాట ఆంధ ేశ మనుగడను ా ా ర . ర ిం చలం – ల ర మధ ాంధ ాం ా ం
సంస ృత, ెల గ ా సంస ృత లను ిం ర . మ ింల ాలక లక వ కం ా , మ సునూర ,
చర వం ాల ార తమ ా ా ర . ఇ ే ాలంల త ంగభ న రంల జయనగర ామ జ ం
ల ిం . అదం , ండ డ , ండప , ాజమ ందవరం, కందుక ర ాం లను .శ. 1324-1424వరక
ప ాలన ే ార .
మధ య ా ెం న ఈ ాజవం ాల చ తక ప నం ా ా , ల ాస ల . సంస ృత, ెల గ
ా త ం, కం క ం న ియ ల ( ా క చ తల ), ట కృత ల ( గడల ), వం ానుగత
ర వళ ల , వం ావళ ల వంట మ ఖ నఆ ాల .

ాస ల :
.శ. 13వ శ బం ట మట , ాణ అ త కల వ ెర వ , ట ప అభయ ాసనం, లస
మ ాసనం, ఆ ా వట, ామ ాస ల మ ఖ న . లయ యక డ ం న లస మ
ాసనం, మ ింల ఆంధుల ౖ జ ిన డ లను వ ం ం . ంకట ధ ర ం న ‘ శ గ ణ దర ణం’ అ
గంధం ెల గ డ ౖ మహమ యల డ లను వ ం . ల ట ా ‘వం ావ ’, చర –
పద యక ల వంశ చ తను ల ం . ‘ ండ ట ీయ ’ ా ల ా క చ తను ెల ప త ం .

సంస ృత ా త ం:
ా సు ర ం న ట ాలను ‘క మ ర ా యం’ అ ర ాటయ మ సంస ృత
షల ా ఖ నం ా ాడ . అమర శత ా ‘శృం ార ిక’ ర ద మట మ ా ఖ నం
ా ాడ . ామన భట ర డ ర ం న ‘ మభ ాల చ తం’, చర ింగభ ాల ‘ర ారవ సు కరం’,
శ రక ర త ‘చమ ర చం క’, అచు నంద ర ం న ‘అలం ార సంగహం’ వంట సంస ృత
ా తం ా – లమ ా ల చ త, ట ామ క అం ాల ెల సు .
ఆంధుల చ త 6.3 మ ిం ామ జ వ క ...

ెల గ ా త ం: ద మట మ ఆ ానంల ా ాప ే ిన మ క ధుడ

ర ం న‘ శ ర ప ాణం’, ‘ ా ఖండం’, ‘ ామం’, మ నక ా ిన ‘ వ ల ల సం’, ర

ప ా ర ం న ‘ ిం సన ం క’, మం ెన య ర ‘బ హ చ త’, ఎ ా గడ ‘నృ ింహ ప ాణం’,
‘ఉతర హ వంశం’, ‘ రన-నవ థ చ త’ దలగ న .

మహమ య చ త కథ ల :
అ ఖు ర ం న “ - ఇ -అల ”, యవ బ ర ం న “ -ఇ - ి ”
రచనల ాఆ టప ిత లను ెల సు వచు .

6.3 ా ల వంశ చ త:
ండ ట వం ా మ లప ర ష డ ామ . ‘పంట డ ’ అ క ిల ార . పంట
ాష ాసులౖనందున పంట డ ా గ ంప ం ర . పంట ాషం ాక డ ల అంత ా గ న
మ టంబ కం ామం ( ట గ డూర ాంతం) ాసం అ ాస ాల .
ాణ అ త ం న కల వ ేర ాసనం లయ మ ‘పంట వం ద వ డ ’
వ ం ం . ేసట క లం, ల ే తం క ల ేవత మ ల గ రమ .
పంట ేసట ాజ వం ా మట ల మ లప ర ష డ . వంశంల మట, మ అ
ర తరచు ా క ి ా . పర స ాళ ధ క ైన మడ మట హత ే ి అత ధ
సంగ ం , ఆ ాప ప ార మట, మ అ రను ధ ం ర ా క చ తల వ సు .
అ ప రట ,ర , రదు అ ర ాల . ాలకమంల ర మ ందు మట మఅ
ా లను ే ఉచ ంచడం ఆ రం ా మ ం . ా ల ప కల దట ాక య ప పర దు
ాలంల ాక డ , ప డ, ల డ ాం లల యంకర ా వ వహ ం ర ంద చ త ార ల
వన. .శ. 13 వ శ బంల ల ర ను ా ం న ెల గ డ లక ామంత ల ా ఉం
హ య ాల లను, ాండ లను ఓ ం ‘జగ బ గండడ ’, ‘ ాండ ాజగజ స ’, ెంచుమల చూర ార అ
ర దులను ధ ం ర .

లయ మ (1325 -1353):
ండ ట ాజ ాపక డ లయ మ . ఆయన తం లయ . ాక య
ప పర దు ామంత ా ఉం ే ాడ . లయ మ మ సునూ లయ యక అండ ా
మ ింలను ార ో లడంల లక ాత వ ం డ . అందువల ఇతడ ' క ం ద వ' అ ర దు
ధ ం నట ‘మలవరం ాసనం’ ెల ప త ం . ఈయన న తమ డ మల బహమ ౖ లను
ఆ ర ార న శ లయం 6.4 దూర ందం

ఓ ం డ. అ క న న ాజ యక ల ంగ ాడ . టప ఆక ం డ. త ర న
సమ దం, ప మ స హదుల ా గల ల ర - కృ ాన మధ ా మ ా ం డ. లయ
మ 84 టల కటం డ . ా ల ధరణ ట, చంద ల , ను ండ, ండ డ , ండప , బలం ండ
ల మఖ న .
మ వమ , ౖషవ మ లను క ఆద ం డ . మ ింలను ార ో అగ ాలను
బ హ ణ లక ఇ డ. లం ండక , గ వ కృ ాన ల ట కటం డ . అందువలన “ధర
ప ాగ ర ”, “ ీ మ భ న పర ామ” అను ర దుల ధ ం డ . మ రతంల “ ష అరణ
ప ా ” ర ం న ఎఱ పగడ అత ఆ ానక . ఎఱ పగడ “హ వంశం” అ గం ర ం లయ
మ అం తం ే ాడ . లయ మ తర ాత అన ాజ వ డ.

అన (1353-1364):
లయ మ మ గ ర క మ ర ల . అన , అనమ , అన మ . అన తం
ాలంల అ క య లల ాల ‘ రన త ’ అ ర దును ధ ం డ . ఈయన ాలంల క ంగ ా
ల గవ నర ింహ ా ద ణం ా ే ి కృ ాన వరక ాజ ఆక ం డ.

త ర జయ య త (1356):
అన ాజ సరణల గం ా త ర జయ య త జ ాడ . జలదురం అ న తలగడ
జ ం ‘ ప జత’ అను ర దు ధ ం డ . ఆ తర ాత క ంగ ాజ ం వద ఉన కల పర తం
వరక జయ య త ే ినట అన మ ‘పచ ల పర ’ ాసనం ెల ప త న . ఈ దండయ తల
డద ల ం ళ క లను, ఉం ను ా ం సూర వంశ య లను, ర ండ ాలక ల అ న
మం ండ యక లను, ప ల పభ వ ల న హయలను ఓ ం డ . ఈ దండయ తల డ ైన
భ ా , అన స యం ే ాడ . తర ాత భ ా ఎదుర సురవరం వద అన
ఓ ం డ.

బహమ ల య దం:
అన హయ ంల బహమ ౖ ల ాజ ం ద దం ె వ అమ ావ పటణ
ఆక ం ర. ా అన మం అ న మలయ మ డ ా త ాడ . తర ాత చర
య దవ యక జ న య దంల ఓ పట బ డ . తర ాత డ దల అయ డ .
అన , బహమ సుల ల , పద యక ల ాటం ేసుండ ా, జయనగర దర ల
హ హర, బ క ాయల ాజ ం ద ే ి 1364 ల కృ ాన ద ణ న ఉన దూ ాడ ాం
ఆక ంచుక ర. చర యక ల ాలనల ఉన ల ాం క ార ఆక ం ర.
ఆంధుల చ త 6.5 మ ిం ామ జ వ క ...

జయనగర ాలక ల రంతర దండయ తల తన ాజ అదం నుం ండ డ క మ ా డ .

రంతర య ల వల ాజ ంల అసవ స ప ిత ల ఏర . టప ల ‘అభయ ాసనం’
ం డ . అచట ా ార ల ర ణక ఈ ాసన అభయం ఇ ం .
అన అ క పణ లల య క లక స ల ం బ హ ణ లక అగ ాలను
ఇ డ .కవ లను, పం త లను ిం డ . న లకంట కవ లను ఆద ం ా నుం కృత ల
ం నట లకంట సూరన ా ాడ . అ ే అ ల ంచలదు.
అన కమర అను క మ ర డ , ొ ం క అను క మ ఉ ర. ొ ం కను నల డ
ాటయ మ ాహం ే ాడ . అన మరణ నంతరం(1364) ఆయన తమ డ
అన మ ాజ డ

అన మ (1364-1386):
అన కమరడ కమర బలడ అ నందువల అన మ అ ారంల
వ డ. ా లల అన మ అగగణ డ . ఇతడ 22 సంవత ాల ా ం డ . ఇతడ ా ల
ప షను ప నర ద ంచ త ర ,ప మ జయ య తల జ ాడ .
త ర దండయ తలల గం ా అన మ దట దు ా జ ం “ దుర ఖ ళ’
అను ర దు ం డ. ామవరప టను ా ంచు డ ా లను, డద ల ళ క లను
అన ేవ డ డ ఓ ం డ . ఏర వ డ ాలక డ భ ా కమరల డ మ డ , అన ేవ డ ాజ ం
సం ఘరణల ప ర . అంతట అన మ డ మ స యం ే ి, ం డ, డద ల ,
ాజమం , ర ండ, ిం చలం వరక ే ా ా నపరచుక డ . క ంగ ేశం ౖ దం ె
యలమం ళ క లను, మత ా లను ఓ ం డ . ిం చల ద ంచు , ఆ తర ాత ంధ
పర త ా లవద సం ప ిం ' ిం చల ంధ ాద ప షత సంభ' అను ర దు
ధ ం డ.
ప మ జయ య తలల ాచ ండ, ేవర ండలల చర యక లను ఓ ం డ .
జయనగర ా ల తలప లం వరక మరల తన ఆ నంల ెచు క డ. ఈ జయ ల
ాజ ం త ర న బం ా ఖ తం, ప మన లం వరక , ఉత ాన ిం చలం నుం , ద ణ న ల ర
వరక ాజ ం స ం ం . అన మ తర ాత అత అన అన కమరడ కమర
ాజ వ డ.
ఆ ర ార న శ లయం 6.6 దూర ందం

కమర (1386-1402):
కమర ాలంల అ క రగబట జ ా . అ ే ట ాటయ మ స యం
అణ య గల డ . ాటయ మడ స య కమర బ వమ . ాటయ మ ప నమం
ాను, సర ప ాను య ం డ. జయనగర ా ల సం ేసుక , చర బహమ
ాలక లను ఎ ంచ ిదప డ . క ంగ ా లను, ఆయన ామంత ఓ ం ిం చలం నుం
కటకం వరక ఆక ం డ. ాటయ మ జయ లక అత ాజమం ాలక ా
య ం డ. ఇ ఆయన క ట ంబంల అసంతృ ి క ం , ారసత త ా లక ిం .
ామంత లల ఈ అసంతృ ి బయల ే ం . ా ల మ ఖు డ కందుక ర పభ వ ద మట మ డ .
కమర యద రడ ాదు. ప ాలన ద క దృ ి లదు. గల లసుడ . అత ఆ ాన
నర లక మ ే లస తం అనుభ సూ ఉం ే ాడ . ప సంవత రం వసం త ాల జ ి 'కర ర
వసంత ాయల ' అను ర దు ం డ . ప నమం ాటయ మ డ ాజ వ వ ాల చూ ాడ .
య ల అత ర ం డ. .శ. 1395 ల క మ ర ఏ క క మ ర డ అన అ ాల
మరణం ం డ. కమర మరణ త ా త క మ ర ాజమ ందవరం ాజ ాటయ మ
ఇ డ. కమర సం నం లక ే తర ాత ద మట మ ారసుడవ డ . కనుక
ాజమ ందవరం ాజ ాటయ మ ఇవ ద మట మ వ ంచడం అంతర దం
ారంభ ం .ఈ అంతర దంల నుల ఎక వమం ద మట మ ప ం వ ం నట
ెల సున . ద మట మ జయం ా ం డ. కమర వ ల ేశంల ద కర వ
వ ం .

ద మట మ (1402-1420):
ం ప ర ాలక లౖన అ ేవ డ డ ద మట మ ేత ల క ి ాజమ ందవరం
ాలక డ ాటయ మ ౖ దండయ త ే ార . ాటయ మ జయనగర ా ల స యం ే ార .
.శ. 1412 ల జ న య దంల (అ ాకరప ) ాటయ మ మరణం డ . ా ాజమం ాజ ం
ా వశం ాలదు. ాటయ మ య ంక డ అల ాజ ా ా డ. ాటయ మ
కమరడ ండవ క మ ర ా అయ డ . .శ. 1417ల జ న మ క య దంల క అల
జయం ా ం డ. ద మట మ బహమ ి ా ేత ల క ి, లమ ాజ ం ౖ
దం ె డ . అంతట ేవర ండ ిన ద అమ ావ ౖ దం ె ద మట మ తమ డ మ
సంహ ం డ . తమ మరణ ప ారం ర వ ద మట మ ేవర ండ ౖ
ఆంధుల చ త 6.7 మ ిం ామ జ వ క ...

దం ె ిన ద చం ాడ . ా ేవర ండ, ంగమ డ ొ రల ండ ట ౖ దం ె .శ. 1420ల

ద మట మ చం ి ా ాజ హ మ న ఎనుబ త కట సుక యర.
ద మట మ స యం ా క . అ క గం ల ా ాడ . ‘సర జ చకవ ’ అను ర దు ం డ.
అ కమం కవ లను ిం డ . థుడ అత ఆ ాన క . ా . సంస ృత క ామన భట ,
ణడ క ఇత ఆ ాన కవ ల . ఇత ాలంల ెల గ ష స రయ ా ం ం . ద మట
మ ర సూ ాం క ‘సం న ాగరం’ అను ెర వ ను త ం ం .

ాచ మ :
ద మట మ మరణం త ా త అత కమరడ ాచ మ ాజ వ డ . ఇతడ
అసమర డ ,క ర డ .అన ాలంల పజల ే ా గ రయ డ . పల ట రగబట జ ా .అ
చూ ి ఉతర శ నుం గజపత ల , ద ణం నుం జయ నగర ా ల ే ి ాజ
ఆక ం . ఈ ధం ా నూ ళ న ా న ాజ ంఅంత ం ం .

6.4 ాజమ ందవరం ాజ ం (1355-1448):

కమర (1355-1414): ాజమ ందవరం ాజ ా ిం న ండ ట ా

కమర . త ర దండయ తల ాటయ మ సం ా ం న ాం ల ంట క ి ఈ ాజ

ఏ ా ట ే ాడ . తన క మ ర డ అన ా ప ా య ం డ. ా అన 1395 ల
అ ాల మరణం ం డ . అందువలన ఈ ాజ ాటయ మ ఇ డ . అంతట ద మట మ ,
కమర .శ.1402ల త ి ండ ట ఆక ం డ.కమర ాజమ ందవరం
యడ.కమర .శ.1404ల మరణం డ . తర ాత ాటయ మ స తంతం ా
ాజమ ందవరంను ా ంచ ా ాడ . ద మట మ , ాజమ ందవరంను కల ప వ
ాటయ మ ౖఅ కయ ల ే ాడ . వరక ాటయ మ య దరంగంల ాణ ల ల యడ.
ా ాజమ ందవరం, ద మట మ వశం ాలదు. ాటయ మ య ంక డ అల డ ,
ండ ట ౖ లను త ి ాజ ర ం డ.
ాటయ మ ప ర ే ాక ప క , పం త డ . ా సు టక తయ ‘క మ ర
ా యం’ అ ా ఖ నం ా ాడ .

ండవ క మ ర (1414-1416):
ాటయ మ ండవ క మ ర అ కమరడ అ త అ కమ ఉ ర.అ త
అల కమరడ రభదు ాహం ే ాడ . ండవ క మ ర అల స యం
ఆ ర ార న శ లయం 6.8 దూర ందం

ాజ ప ా ం డ. సుశకం 1416 ల ండవ క మ ర మరణం డ . అంతట అ త -

రభదుడ ాజమ ందవరం ాజ ప ా ం ర . సుశకం 1420 ల అల చ య డ . ాజ ం
సం ారసుల తగ వ ల ప ర . వరక అల క మ ర ల అలయ మ , రభదుడ అ ారం
సుక ర. జయనగర ా ల ఈ దర ఓ ం ిం చలం వరక ే ా ఆక ం ర.
ండవ ేవ ాయల ండ డ ను ఆక ం డ . అలయ మ దర ల జయనగర ామంత ల ా
ప ా ం ర.
ండవ ేవ ాయల మరణం త ా త గజపత ల ాజమ ందవరం ాజ ఓ ం , ఆ త ా త
ండ ట క ఆక ం ర. ండ ాజ ాం ల గజప ామ జ ంల గం అ య .
ఆంధ ేశ చ తల గజప య గం ారంభ ం .

6.5 సంగహం ా:
 ాక య ల అనంతరం ఆంధ ాంత పజలక స తంత ాజ ఏ ా ట ే ిన వంశమ
ా ల.
 ా ల గ ం ెల సు నుటక ాస ల , సంస ృత గం ల , ెల గ రచనల ,
మహమ య చ త రచనల అందుబ ట ల ఉ .
 ా లల మ ల ప ర ష డ ామ , ాపక డ లయ మ .
 అన ాజ బల తం ేయ బహ ళ కృ ి జ ి ' రన త ' అ ర దును
ం ెను.
 ా లల అగగణ డ అన మ . అ క ాం ల ాట ం పర త ాం
ఆక ం ' ిం చల ం ాద ప షత సంభ' అ ర దు ా ం డ.
 కమర ల స ప ర ష డ అవ డం , అ క ర గ బ టక ను. ఇత 'కర ర
వసంత ాయల 'అ ర దు కలదు.
 ద మట మ స యం ా క సర జ చకవ అ ర దు ం డ. క ార మడ,
ామన భట త తర ల ఇత ఆ ానంల ఉ ర . గజపత ల , జయ నగర ా ల
ాచ మ బల నతను ఆస ా ా సుక ేయడం ండ ట ాజ ం అంత ం ం .
 ాజమ ందవరం ాజ కమర 1395 ల ా ిం డ .
 కమర త ా త ాటయ మ స తంతం ా ా ం డ .
 ండవ క మ ర ఈ వంశంల వ ాలక డ . గజపత ల ాజమ ందవరంను ఆక ంచడం
ల ఆంధ ేశ చ తల ా ల ాలన అంత గజపత ల ాజ ం ారంభ న
ఆంధుల చ త 6.9 మ ిం ామ జ వ క ...

6.6 ప నమ పశ ల :
1. ా ల చ తక గల ధఆ ాలను వ ంప మ ?
2. ా ల ాజ య చ తను క పం ా వ ంప మ ?
3. ాజమ ందవరం ాజ ం గ ం ె య ెల ం ?

. గం ాధ
ఆంధుల చ త 7.1 మ ిం ామ జ వ క ...

మ ిం ామ జ వ క రగబట - ా ల ాలం ట ప ాలన ాల

ాఠం – 7

షయ సూ క

7.1 ప చయం

7.2 ా ా ంశ ఉ ే ా ల

7.3 ప ాల నం

 ాజ కం - ా అ ా ాల

 మం మండ

 ప ాల ాల

 ౖ క వ వస

7.4 ఆ క ప ిత ల

 వ వ ాయం - ప శమల

 వరక ా ారం

7.5 మత ప ిత ల

7.6 ా త ం - కళల అ వృ - సం త ట ల - ాసు త లఖనం

7.7 ా ల ారసత ం

7.8 సంగహం ా

7.9 ప నమ పశ ల

7.1 ప చయం:
ాక య ల పత నంతరం వంద సంవత ాల ట ా ాం ందం ా ా ం న ా ల అ క
దండయ తల ాట మం ప ాల నమ ను, ఆ క వ వసను, ా అ వృ ే ార .
మ ఖ ం ా ెల గ ా త రంగంల ా ాలం ఎం ప ి ం .

7.2 ా ా ంశ ఉ ే ా ల :
ఈ ా ా ంశం అధ య నంతరం రల ం షయ లను ెల సు ా .

 ా ల ం కృత నం మ య ా స ా ా ాల
ఆ ర ార న శ లయం 7.2 దూర ందం

 ప ాలనల ార ప శ టన ధ ాల ాల

 ా ల ాలంల ఆ క, ామ క అ వృ

 ా ాలంల ా త రంగం మ ఖ ం ా ెల గ , సంస ృత రం ాల అ వృ .

 ా ల ాలంల అ వృ ెం న ాసు, తలఖనం మ య సం తం అ వృ

 ట సమ జ ా ల ారసత ం.

7.3 ా ల ాలం ట ప ాల ాల :

ాజ కం - ా అ ా ాల :

ఈ ాలంల ాజ ాలన ఏ ధం ా ఉం ే ో , ల ాస ల ా , మ ాస ల ా ెప వ . ఆ ట

ా త ం నుం గ ంచవచు . మలనక ా ిన ‘ర ా ంగద చ త’ ల ాజ ం ాల ఏడ ా ెప బ .

అ ా , మం , ౖన ం, ట, త డ, భ , పను ల . ప ాలనల ా క స యపడ ఒక

మం మండ కలదు. సంఖ 12-20 మధ ఉం ే . క మ ర తన బ వమ ాటయ మ

మం ా ే ాడ తప , క ట ంబ ా లం సంప యం ా బ హ ణ ల మంత ల ా య ం ర.

ా దుడ అ బ హ ణ డ మం ా, ా వద ప ే ాడ . అ షయ లల ాజ స ా ా .

ఇ రంక శ ాజ క ాలనక ిం .

మం మండ :
ా క ప ాలనల సల ఇవ అ కమం మంత ల ఉం ే ార . రందర ా ే

య ంచబ , అత ఆ సు ల ఉన ంత ాలం పద ల న ా ార . మం మండ ల ప నమం ,

ప త, ప ,యవ ా , ా ాల మం మ ఖు ల . పభ త యం ంగంల య వ ా క ప ే క

ానం ఉం ే . ా క యవ ా , ా ాలమం ండ ేత లవంట ార . ాట క

సంపత ల , ాయస ాండ (లఖక ల ) ప న ఉ ో గ ల ా ఉం ే ార . ర ాల ాఖ, ౖ క ాఖ,

భ సు ాఖ దలౖన ట పభ త రంగంల సంఖ ాఖల .

ప ాల ాల :
ప ాలన లభ ం రక ాజ ‘ ీ మల ’ ా భ ం ర . ాస లల బలం ండ, ,గ రజ ల,

ార న ండ, అదం ీమల ప ావన కలదు. ీమ ాక డ , సలం అ ాల క నబ .

ఆంధుల చ త 7.3 మ ిం ామ జ వ క ...

ప ీమక ఒక దురం ఉం ే . ప ీమల ఒక యంక ాల ం ే . ప ాలనల వ గం ామం.

ామ ల లగ ర ాల . ాచ ఊళ ( ా ా ామ ల ) యంకర పట ( ౖన యక ల

ఊళ )అగ ాల (బ హ ణ ల ఊళ ) ేవ ల ( ే ాలయప ఊళ ). ామ దల స ప ా

పను వసూల ే . ామంల కరణం వ వ ాయభ ప , భ తరగత , ాగ ల ఉన

పంట , ప క ట ంబం పం ం న పంటను అగ రప భ మ ల ీ ా , స సు ఈ మ వ ాలను

లక ల ా ి ఉం ే ాడ . ామంల పభ వ ప ా పను వసూల ే ి పం . ామసుల మధ

వ ే న న త ా లను క ప ష ం ే ాడ .

ౖ క వ వస:
ా ల ాలంల ౖన ం, గజ, త రగ, ప ద ల ా వ ం ే . గ రప ౖ క ‘ ాహ త ల ’

అ ార . ఏనుగ ింహళం నుం ెచు క ార . ఆ ట య ద ాధనమ ల ా ధుడ 18

ఆయ లను డ . చురక , గధ, లం, సు , చకం, ఈట, ఖడం, మ సలం (దుడ కర), గండ

డ , బలం, బ క , కటర , డ ౖన ల , అంబ ల , ఖం ాలం ( ి ఆయ ధం) ాసం ( ి ఈట),

ల , ధనువ త తర ఆయ ల ఉప ం ర.ఇ ాక ాళ ి ‘ ా ాణ యం ల ’ వ ం ే .

ఆ ల 'రణమ క డ ప ' అ భయంకర న ఆ రం ఉం ేద ' ల ట ా వంశచ తం' నుం

ెల సుం . య దంల పట బ న ా ా ానుగల ిక ి ా రకం పడ ర.ఆర ా ా

క ాలల ఎసుర ా ట, చుట న అ గ ండంల క డ (ఆ రం) వం ే ార . అ ే రణం క డ .

చర వంశంల ప ఒక ర ఈ కర ర ం ర మలంప మ ఖర శర ె ార .

7.4 ఆ క ప ిత ల :
ా ల ాలం ట ఆ క ప ి బ ా ర గ ా ఉన ద ెప వచు . ాంప య అ

వనర ల న భ సు, ప శమల , ాణజ ం, వృ పను ల , వ పను , అడవ ల దలగ ాట

నుం వ ే ఆ యం బ ా ఎక వ ా ఉం ే . ారణం పజల నుం సు ఎక వ ా వసూల ేయడం.

లయ యక ' లస ాసనం' పంటల 1/6 వంత పను వసూల ే ార ె యపర సున . ాచ

ప ళను వ క లక ల ే ార . ధనర పంల వసూల ే ార . అ ే ఇ ె ంచ ా

క న లక గ ే ార . ేవబ హ ణ భ మ ల అన ా మ ం భ మ ల ౖ పను న ంప
ఆ ర ార న శ లయం 7.4 దూర ందం

ఉం . వ ే ఆ యం నుం ఉ ో గ ల ాట య దప ఖర ల , ే ాలయ ల ా ణం, ధ ర ాల

ాంస ృ క, ా త ఉత ాల ఖర ే ార .

వ వ ాయం – ప శమల :
ఈ ాలంల వ వ ాయం స సూ వ ం . ా ల ాస ల ండ పంట

ంట . ా ా ‘ ర ’ లక ‘ ర ాల ’ అంట ర . త ా ‘ ాల ’ అంట ర . ప

ామంల ా ాల ల వ ెయ ‘ ాచ ా ెల ’ ఉం ే . ాగ అ భ మ లల ండ ,

మ డ పంటల క పం ే . ాల వల , ాయల , ళ , బవల దలౖన ా నుం ే ర నల

లల ాగ ే ార ప ా " ిం సన ం క" ెప త ం . ా ల ాలం డ త ం న ద

ద ెర వ ‘త ర వ ల ’ వ ం ం . ా ల ‘సం న ాగరం’ అ

ెర వ ను,‘జగ బ రండ’ అ ాల వను త ం ర. ద మట మ ర సూ ాం క 'సం న

ప ' ెర వ ను ం ం . సమ దం క ప దంట అ శ కల ధుడ ఒక ెర వ ను

వ ం న ాసనం ‘ ిరం ప రం’ల ల ం ం .

ా ల ా ామంత ల ట ార దలక కృ ి ే ినప ట ట భ మల వ ా వం ,

కర వ ల దయ య ి ల ఉం ే . " న న ాళ లర ేవ ళ , గ లట ళ . ప ాళ , అ

'జ న ల తప సన న మ సున ' అ ధుడ పల ట ాం గ ా ిన వరన ఆ ాం ల

ఆ క ి ెల ప త ం . ఒక రప ాయల తప ఈ డ పం ం ే ట పంటల ంట ఆ ట

ా త ం ఉదహ సుం .

ా ల ట అప ర ప నగల కం ాల ల ౖప ణ , ప త ర వ ేసు .

ర ల న నగల చూ ి ే య కల ఆశ ర ప ర . ఆ ట ప శమలల అగ ానం త

ప శమ. పల డ , ను ండ, ీమల త ప శమ క ప న ం ల ా ఉం ే . ‘ ిం సన ం క’

అ గంథం ధ ర ాల పట బటలను ెల ప త న .

వరక ా ారం:
ా ల ాలంల వరక ాణజ ం బ ా అ వృ ల ఉం . వరక ణ లక , ేవయ ట,

ప య టల ంట వరక పమ ఖులక ాజ శయం ఉం ే . ెల మ ల సంస, ేశ క ండ ,

రబలజం దలౖన వరక ణల ర న ాస ల వల ెల సు . ేవతల ఉత ాల వరకం

ఆంధుల చ త 7.5 మ ిం ామ జ వ క ...

ం ంద బ ా ఉప గప . ారప సంతల ొ రక వసువ ల ద లల ఇక

అమ వ ా . సమ ద ా ారం క సృతం ా ా ం . లయ మ దర డ

అన ‘ ట ప ’ ల అభయ ాసనం ాడ . అవ ప య ట ేశ ే ాల నుం అమ ల న

వసువ ల ె ి ం కమర బహ క ం డ థుడ డ.

7.5 మత ప ిత ల :
ా ల ాలంల త ర ర వ వస అమల ల ఉం . ా ల దుల . ద కల

ెం న మ సునూర , చర, ప ల ార మం పత ల ా పభ త ఉ ో గ ల ా ప ి ం ర.

మహమ య ల దండయ తల ఫ తం ా పజలల మతం ద గల ప ా సం సడ ం . దండయ త ల

వ నమ ిం ౖ కల ందర ామ లల ిరప ర . అల ాట , ా ాల , ాంప య ల ఒక క

సంక ంచడం ారంభమ ం . పరమత సహ అవ ాశం ఏర ం .

ా ల వభక ల . ప ాంతక ేవ ప ధుల ా ాజ ా ం మ అ

ెప క ర. ే ఆ ాధన ాచుర ంల ఉం . లం, ప ాంతకం, ామం, ాల ల , ామర ట,

మవరం, గ ప , అమ ావ ప న వ ల . క ర ం, ిం చలం, సర వరం, ాక ళం, బ పట,

అహ లం ప న ష ల. లం ల తలల నర క ార . ా రక అన మ

మండ ా ం డ . వ, ష వ ల ాట అ కమం ామ ేవతలను ే ార .

7.6 ా త ం - కళల అ వృ - సం త ట ల - ాసు త లఖనం:

ా ల ాజ అధ యనం ే ార . ప ాణ ల , ఇ ాల చ ార . ఖ ళ ాసం, గణతం,

ౖద ం ర క ర . సం తం, నృత ం, ట ం వంట ల త కళలను అభ ిం ర . ఎ ాజ గం ల

ెల గ ల లవ . ' ామందక ాసం', ' ర చర ', ' ావ ', ' భ షణం', ' ారమ '

' బ ెన 'మ ింగన, రచనల వ .

ా లల ందర ప ధుల ాక పం త ల క .కమర 'వసంత ా యం' అ

ట గం సంస ృతంల ా ాడ . ఆయన మం ాటయ మ 'క మ ర ా యం' ర ా సు

ట ాలక ాఖ ా ాడ . ద మట మ ప పం త డ . ఆయన సంస ృతంల ' ా త

ం మణ' అ అలం ార గం ,' సం త ం మణ', ' సపశ ారటక' ను ా ాడ . థక ఆయన

ానంల ా ా ఉం ే ాడ . ' శృం ార భ షణ ణం' ల ంట సంస ృత ట ాల '

ఆ ర ార న శ లయం 7.6 దూర ందం

నల భ దయం','రఘ భ దయం' అ ా ాల ాలంల లవ . 'శబర కరం' 'శబ చం క'

అను ఘంట వ ల ా ిన ‘ ామన భటబ ణ డ ’ ఆయన ఆ ానంల ింపబ డ.

ా ల ాలంల ెల గ ష ఆ ాన ా ా ే ం . ా ల ఆద ం న కవ లల

ఎఱ పగడ, ధుడ అ మ ఖు ల .' ర ' అరణ పర అర గం ప ే ిన ఎఱ పగడ, ా ల

ఆ ా అలంక ం న ప క . లయ మ ఆ ాన క . ' హ వంశమ ', నృ ింహ ప ాణమ

ఆయన ఇతర కృత ల . ఇత 'శంభ సు' అ , క శ దృ ా 'పభంద పర శ రడ' అ ర దుల

ఉ . ధుడ ద మట మ ఆ ాన క . ా ా ాజ ాలనుభ ం డ . ాచ మ

మరణం త ా త ధుడ కడ ద ా అనుభ ం డ . ాజ ం అంత నత ా త ిం ే ార లక

వ వ ాయం ే ి కషప పను ల కటలక దండనక గ అయ డ .

ా ల ా త ియ ల ాదు, కళలను ిం ర . ద మట మ ా ిన 'సం త

ం మణ' ల ణక సంబం ం న వరన కలదు. ాజమ ందవరం ా రభద సం త ాసం

ెల సు. ే ాలయ లల నూ, ాజ మం ాలల నూ ాద సం తం ఉం ే . లక మ అ శ త ా

సహస మ ాలల వ కం ే ర ను క మ ర వద అభ ిం ంద ప . ‘ ా ా క నరనం’ అ ే

నృత ం గ ం ద మట మ ‘సం త ం మణ’ ల డ . ఆ ట గం లల తలఖ ల

ఉ హరణల క ిసు . మలన ా ిన ‘ర ా ంగద చ త’ ల డల ద కృష లల ంచబ న

ట వ ాడ . అన మ ల ే ాలయ ా ా ాల ద వ భక ల త లలను ె ం డ.

ా ల ాలంల సం త ట లక మం ఆదరణ ం . ద మట మ సం త

అ మ ాక 'సం త ం మణ' అ గం ర ం డ. కమర , ాటయ మ ల క

ట లల ప ణల. ారంగ ేవ 'సం త ర కరం' ౖ 'సం త సు కరం' అ ాఖ

ా ిన ార చర ండవ ింగన. ' కమ ర జయం' , ' రంగ మహత ం' అ సం త గం ల రభ

( ాజమ ందవర ాలక డ ) ాలంల తయ ర ేయబ .

సం తం ాట టం క మం ఆదరణ ందడం గమ రం.' డష క మ ర చ త' అ

ట ా ా సూ ామ త ర ం డ. ఇతను ‘ఆధు క రత ఆ ర ల’ ా చ త ార ల ే

అ వ ంచప డ. కమర , ాటయ మ డ , ద మట మ , ళక వం య డ ,

ఎలమం శ రడ, చర ింగ భ ాల డ దలగ ాలక ల ట ాసంల ం న ా .

కమర స యం ా ట ాసం ౖ 'వసంత ా యం' అ గం ర ంచ ా అత బ వమ

ఆంధుల చ త 7.7 మ ిం ామ జ వ క ...

ాటయ మ 'క మ ర ా యం' అ ాఖ ర ం డ . పమ ఖ నర 'లక మ ే ' తన నట

త రం పజలను మంత మ గ లను ే ిం . రణ, ం , దండల సక, కందుక, ందు దలగ

ే య ట ల దువ ానం ల ంట య ానం డ బ ా ప రంల ఉ .

7.7 ా ల ారసత ం:
వంద సంవత ాల ట ా ాం ా ం న ా ల ట త ా ఎం ారస
అం ం ర ె ా . ఎందుకంట మహమ య లను ఎ ం స తంత ాజ ఏ ా ట ేయడ ాక
మహ య ల మత రక ి నుం పజలను మ ే ిన చ తల ా ానమ ం . ారంభంల
వ వ ాయ ప నవృ ా ం న ర స తంత ాజ ాలక ల ా ఎదగడం ా క
ామర మ నక దర నం. ా ాట వ వ ాయ వృ ేసున గ ా ఇ ఎం రణ
అనడంల సం ేహం లదు. తదనంతరం ర ా ం న ాంతంల ాక గ ాం లల క ామ క
స కరణల గణ య న మ ర లక ిం . ట నుం ట వరక క ార ాజ యం ా
ల ొక వడం గమ రం.
ా ల ాలంల ఆ రంల ఉన అగ ాల , ేవ ల, యంకరపట ల ంట వ వసల ,
ాట ప వం ట న ాగ త ండడం గమ రం. మతపరం ా క డ ే ాల లవ ె ా .అ
క డ ఆచ ం న ారసత ం, వమతం ాట వ ాద వమ న ' ా పత వం'
ాలంల బహ ళ ఆదరణ ల ం ం . వ ఉగమ స ర ప లౖన ౖరవ, ల దులను ర ప ం
ౖరవ ఆ ాధనల గమ న 'రణమ క డ ప ' ను ఆచ ం ర . ఇ ల అ గ క న చర . ర
శత వ లను ర ంచ ఇల ంట అ గ క, భయంకర, అమ న య న పదత లను ేపట ర . డ
అ క ాం లల ' ా జం' ర పంల ఇల ంట చర లను మనం చూసు మ. ాట , ట క ర
పదత లక ఏ సంబంధమ గల అ ా ీయ అధ యనం ల వసుం . ాల , ేత ల , తలల
నర వడం, ల కల దలగ అం ాల క ంచడం, కండల ి అ ంచడం, ఒళ ం బల న
రం ాల గ చ డం ల ంట క ర కృ ల డ ఆచ ంచడమ జర గ త ఉం . డ ే ాలయ లల
ామ ాలన జ .అ ట ాం లల ాచుర ంల ఉండడం గమ రం. ే ాలయ లల ాల
ేపటడం ా పజలల ౖ కతను ంచడం, ైవభ , ైవభయం స ల ెప ర ంచడం క
త రమ య ెప వచు ను. డ ే ాలయ లల మ ాల , బ ధనల పమ ఖ ాత
వ ం . ట చదువ లల , ర లల ౖ కత, సత వరన, జ తగ అలంట వ వసల
ల ించడం అ చర య ంశమ . సంసల డ ే ాలయ ల ా ప ి ా .
ా ల ా త ం, సం తం కళలను త ంచడం ా అ క మం ాలక లక ఆదర ం ా
ర . గం లను ర ంచడం(కృ ీ కరణ) అ 'సప సం నులల ఒకట' అ ఆ రం బ ా ప రంల
ఆ ర ార న శ లయం 7.8 దూర ందం

ఉం . ఆదర ం ా సుక అ కమం ాలక ల ీ య కృత ల ాట అ కమం కవ లను

ిం .మ రత క తయంల ఒక ైన ఎ ాపగడ, ‘క ార మ’ ర ం త డ న థుడ ల ంట
ఉదండ పం త లను ిం ెల గ ా త అ వృ ఎం ారస క ం ర. ా ల ాలన
ాలం ఆంధ ా చ తల 'సం య గం' ా ప ి ం . నన య సంస ృత , ేశ 'సంగమం' .
మ క ౖప ప ాణ పబంధ లక క డ . ఫ తం ా 'అలం ా క మ న ' ఏర ం .
ం ప న ాడ ఎఱ పగడ అ ే ిం ద ే ిన ాడ థుడ . అం ే ాక ం ెల గ
ా త ంల పర వం సంత ంచుక న ా ల ాలంల .
ా ల ాలం ా త రంగంల అ నం ంచదగ అంశం ెల గ ా తం ట ందూ త
ప ిత లక అదంపట ధం ా ర ంపబడడం. కవ ల తమ స ంత అ ాయ లను ాక ం పజల ాల ,
త ఆశయ ాధనక ఉప గప ే రచనల అందుబ ట ల వ . ాట ాట సం త ట లను
క ా ల ా ిం ర . ే నృత మ ల , ట ాల క డ ా ల ే
ించబ .

7.8 సంగహం ా:
 ా ల ాలంల ాజ కం న ా ా స ా ా ాల అనుభ ం డ .
 ప ాలన లభ ం రక మం మండ య ంచు ను.
 ప ాలన ం కరణక ాజ లను ీమ/ డ ల ా, ామ ల ా భ ం ర .
 ామ ల , ాచఊళ , యంకర పట , అగ ాల , ేవ ల ా భ ం ర.
 ౖ క రంగంల దు ాల బ ా ప ి ెం . గజ, త రగ, ప ద లను ిం ర .
 ఆ క వ వస పటషం ా ఉం . పను ల క అ కం ా 1/6 వ వంత వసూల ే ార .
 వ వ ాయ అ వృ రక ెర వ ల , బ వ ల , ాయల ను ఏ ా ట ే ార . వరక ాణజ ల
క సృతం ా జ ం .
 మత ప ిత లల ద ా మర లనప ట రణమ క డ ప అ క ర న ఆ రం ఆచరణల
ఉం .
 ా ల ా త ియ ల . కృ ీ కరణ ను ఆచ ం ర . ఎ ాపగడ, ధ క ార మడ
ల ంట ఉదండ ల ా ల వ ల ఆద ంపబ ర .
 ెల గ ా త ం ఉన త ి ే ‘ఆ ాన ష’ ా ే ం .
 ా ల మం సం త ియ ల క .సం త ం మణ, సం త సు కరం, రంగ మహత ం
ల ంట గం ల ాలంల ర ంపబ న .
 ట రంగం, టక రంగమ ల క ాలంల బ ా అ వృ ెం .
ఆంధుల చ త 7.9 మ ిం ామ జ వ క ...

 పమ ఖనర ‘లక మ ే ’ ట నర మణ ల ల మ ఖు ల .
 ే య ట లౖన రణ, ం , దండల సన, కందుక త తర ట ల బ ా అదరణల ఉ .
 మహమ య ల బ నుం వంద సంవత ాల స తంత ఆంధ ాం ఏ ా ట ే ిన ఘనత
ా ల .
 వ వ ాయ వృ నుం ( ా ా ఆ యం సమక టన రంగం) ాష ాలక ల ా ఎ
ఎం మం రణ ా ర.
 ార న ా ం న అగ ాల , ేవ ల, యంకర పట వ వసల ట ఎం ప తం
ేసు .
 ‘రణమ క డ ప ’ ఆచరణ, క ర న కృ ల క డ ఆచరణల ఉ .
 'కృ ీ కరణ అ సప సం నులల ఒకట' అ ఆ రంను ప ి ల ె ా త రం ా ఎం
అ వృ ే ార .

7.9 ప నమ పశ ల :

1. ా లప ాలన ాలం ట ాలను వ ంచం ?

2. ా ల ాలం ట ాం క, ఆ క మ య ాంస ృ క ప ిత లను వ ంప మ ?
3. ా ల ారసత ంను గ ం క పం ా ాయం ?

. గం ాధ
ఆంధుల చ త 8.1 జయనగర చ తక ఆ ాల ...

జయనగర ామ జ ం
ాఠం 8:
జయనగర చ తక ఆ ాల - జయనగర ామ జ ాపన – ధ ి ం ల
. ఐ.ఎ .ఎ . చంద ఖర ావ

ల ల:
ఈ ాఠ గం అధ యనం ేయడం వల మధ య గ ద ణ రత ేశ చ తల జయనగర
ామ జ ాపన ఏ ధం ా జ ం , జయనగర ాజ చ తక గల ఆ ాల , జయనగర ాపన ఏ
ధం ా జ ం అ అంశం గ ం ధ చ త ార ల మధ ఉన ా ోప ా ల ెల సు గల గ ర.

షయకమమ :
8.1 ప చయం
8.2 ఆ ాల
8.2.1 ాస ల
8.2.2 ా త ఆ ాల
8.2.2.1 ెల గ రచనల
8.2.2.2 కన డ రచనల
8.2.2.3 సమ ా న మ ిం రచనల
8.2.2.4 ాయబ ర ల , వరక ల
8.2.2.5 కం ీయత ల
8.3 జయనగర ామ జ ాపన టప ిత ల
8.4 జయనగర ాజ ాప ే యం
8.5 జయనగర ామ జ ాపన – ధ ి ం ల
8.6 స
8.7 ా సర ప పశ ల
8.8 ఉపయ క గం ల
ఆ ర ార న శ లయం 8.2 దూర ందం

8.1 ప చయం:
మధ య గ ద ణ రత ేశ చ తల .శ. 1336 సంవత రంల జయనగర ాజ ాపన ఒక తక
ఘటం. ాపక ల హ హర, బ క ాయల అ ఇదర దర ల . ర ా ిం న ాజ తం
ల గ వం ాల ార అంట సంగమ, ాళ వ, త ళ వ, ఆర ట వం ాల ార ప ా ం ర. జయ నగర
ా ల ట ెల గ కన డ త ళ మలయ ళ ఒ య ష మట ే ాం లను ప ా ం ర. ర
మ సునూ , , గజప , బహ మ ాలక లక సమ ా క ల . జయనగర ాజ రగన .శ.
1347 ల ా ింపబ న బహమ ామ జ ం అ కమ ర య లను ా ం ర. జయనగర ాజ ం
మ ిం డ ల నుం ందూ పజలను, సంస ృ ర ం ల ఏ కల ం ల ల బ ం అ ందర
చ త ార ల ర. జయనగర ాలక ల ర , అరబ ల హప ర క సంబం లను క
ఉ ర. ర ా త, ాసు ల క ా ా ష కృ ి ే ి మధ య గ ద ణ రత ేశ చ తల
ష ా ం ర.

8.2 ఆ ాల :
జయనగర ామ జ అధ అ కఆ ాల ఉప గ పడ త వ . టల ాస ల ాట
ెల గ , కన డ ా త ఆ ాల , ే య ల రచనల ఎం ఉప గపడ త వ .

8.2.1 ాస ల :

వర స ాసనం ాలం ం న ార క ా నత
సంఖ
1 లస మ ాసనం 1323-24 మ సునూ జయనగర ాజ ాపనక మ ందు
బ ే ల , కడప ల లయ యక డ ద ణ పథంల మ ిం ాలక ల
క ర ాలన ాట ా క
ర గ బ టను ెల ప త ం .
2 రమ ళ 1369 స ర మం .శ. 1369ల అనంత ాగరం అ
ాసనం ెర వ ను గ ం న వ ాల

3 టప న 1390 దట ే య, ే య ా ారం–
ఆంధుల చ త 8.3 జయనగర చ తక ఆ ాల ...

ాసనం ేవ ాయల వరక ల - ఎగ మత ల ,

గ మత ల వంట వ ాల

4 హం ీ ాసనం ఆగసు 8, కృష ేవ ాయల కృష ేవ ాయల ిం సనం

1509 అ ిం న వ ాల
5 ండ డ ,మంగళ -- కృష ేవ ాయల క ంగ గజపత ల ౖ దండయ త
ాస ల వ ాల
6 ఉదయ , ట -- కృష ేవ ాయల గజపత ల ౖ జయనగరం ా ం న
ాస ల జయ ల వ ాల
7 ర మల -- సంగమ, జయనగర ా ల ంకటశ ర
రమ ేవ ానం ాళ వ,త ళ వ, ా ఆలయ ర హణక ే ిన
మ త ాసనం ఆర డ ా ల ల , ానుకల

8.2.2 ా త ఆ ాల :
8.2.2.1 ెల గ రచనల :
1. ామం - చన మడ
2. ను ండ వలభ ాయ డ – ామం
3. ిలలమ ిన రభదుడ - జౖ రతం
4.నంబ శ ా ర ల -ఆ ర సూ మ ావ
5. నం మలయ - వ ాహప ాణం
6. కృష ేవ ాయల - ఆమ క మ ల ద
7. ామ ాజ భ షణ డ - వసు చ త
8. అల ా దన - మనుచ తమ
9. మ దయ ా మలన - ాజ ఖర చ తం
10.క మ ర ధూరట - కృష ాయ జయం
11. ానప - ాయ ాచకం
ఆ ర ార న శ లయం 8.4 దూర ందం

8.2.2.2 కన డ రచనల :
1. క మ ర ామ థ - క మ ర రమణ చ త

8.2.2.3 సమ ా న మ ిం రచనల :
1. మహ ఖ ీం - -ఇ- ా
2. ఇ ా - ఫత -ఉ -సల
3. య -ఉ -బర - -ఇ- ి ా

8.2.2.4 ాయబ ర ల , వరక ల :

జయనగర ామ జ ాలంల ధ ే ాలనుం ాయబ ర ల , ప ా టక ల , ా ార ల
జయనగర ామ జ ద ం ర. ార ాజ గ ం , అక ప ిత లనుగ ం న
షయ ల చ త రచనక ఎం ఉప గప . ా ల మ ఖు ల .
1. అబ రజ (ప య )
2. ల - - ాంట (ఇట )
3. అత ియ ట (ర ా )
4. దూ బ ా( ర )
5. ం ( ర గ )
6. ను (ఇట )

8.2.2.5 కం ీ యత ల :
ట ఉ ో న కల కం ఈ ామ ీయత ల ర పకర. ీయత ల అంట ామ ార ల అ
సూలం ా అరం. కం తన స ంత ఖర ల అ కమం ఉ ో గ లను య ం , ా ఊర ర పం ి
ామకరణ ల వద కల ార ల నుం సమ ా క ంపజ ాడ . ఈ ార ల ీయత ల . ఇ ఎం
ల ౖన సమ ా అం సు . ఇ క జయనగర ామ జ చ తక ఆ రల ా ఎం
ఉప గప .

8.3 జయనగర ామ జ ాపన టప ిత ల :

రణ ా ా ఆ సు ల హ హర ాయల , బ క ాయల అ దర ల జయనగర ామ జ
ాపన ే ార . జయనగర ామ జ ం ఏర డ మ ందు ద ణ ేశ ప ిత ల ఏ రకం ా జయనగర
ఆంధుల చ త 8.5 జయనగర చ తక ఆ ాల ...

ామ జ ాపనక ో హదం ే ా అ షయ ప -1206వ సంవత రంల ల స తంత

సుల మ ిం ాజ ం ఏర ద ణ రత ేశం ా ాలనక దూరం ా ల ాలం
ఉం . ట దట ా ా ద ణ ేశం ౖ అల వ ాజప ా వన సమయంల ే ాడ .
అప ట ద ణ ేశంల ఓర గల ాక య ాజ ం, ేవ య దవ ాజ ం, ా సమ దం హ య ాల
ాజ ం, మధుర ాండ ాజ ం అ లగ ాజ ల ప న న ాజ ల ా ఉం ే . ేవ ౖ అల వ
దండయ తక వ నప డ అ ార ధన ా లను ో చుక డ .త ా త అల వ సుల అ న
త ా త ద ణ ేశంల అంతట జ ం ల ఉ ేశ ం బం ా ఒ ా ాం లను జ ం ఆంధ
ాంతంల ప ం న అల వ ౖన ం ప పర ద ే ల ఓ ను ం . అల సు ా
సు కప ం కటడం మ ిన ేవ ాజ ం ౖ అల వ మ కఫ యకత ంల
దండయ తక ౖ పం ాడ . మ 1307 ల ేవ ౖ జయం ా ం డ . 1308 ల మ
కఫ ఆక ి కం ా ఓర గల ౖ దండయ త ేయడం ాక య ౖన ం ెబ ప పర దుడ కప ం
కట అం క ం డ .మ కఫ 1310ల ా సమ దం 1311 ల మధుర ౖ ేయ ా
ఓ నఆ ాజ ల ామంత ాజ ల అయ . ఈ ాజ ల నుం అల వ క ా వసూల
ే ాడ ా తన ాజ ంల నం ేసు లదు.
ాజ ం త ా త 1320 ల య సు త గ సుల అ 1325 వరక ప ా ం డ.
అత త ా త ఉల ఖ మహమ త గ ర సుల 1325 నుం 1351 వరక
ప ా ం డ .1322ల ాక య ాజయం ద దం ె వ న ఉల ఖ ను ప పర దుడ ఓ ం
త ాడ . అ ే 1323ల ఉల ఘ దండయ త ే ి ఓర గల ను మ ట ం , ాక య
ౖ ఓ ం ప పర దు బం ా పట క పం ాడ . అ ే ప పర దుడ
మ రమధ ంల నర న రంల ఆత హత ేసుక డ . 1323ల ఓర గల పతనం మ ిం
ౖ ల న ద ణ రత ే ా జ ంచడం ారం ం .1325 ట ద ణ ేశంల అ క గం
మహమ త గ ా న న .ద ణ రత ేశంల మహమ యల ాలన ారంభం అ ం .
మహమ యల ాలనల ద ణ ేశ పజల వ న ఇబ ందులక గ నట ా సమ ా న లస మ
ాసనం, కంప ాయల ర అ న గం ా ే ర ం న మధు ా జయం అ ావ ం వ ం .
లస మ ాసనం -“ద ణ ేశం మ ింల వశం అ న త ా త ధనవంత ల ధన తం ీ ంపప ర ,
తమ యజ య ా కత వ లను వదుల వల ి వ ం , బ హ ణ అగ ాల అపహ ం ప ,
ఆలయ ల ధ ంసం ే యబ ,త ర ష ల పంటభ మ లను, వ వ ాయ ఉత త లను బలవంతం ా
ఆ ర ార న శ లయం 8.6 దూర ందం

ల వడం వల ద దుడ ధనవంత డ అ దం లక త క ట ంబ ల శనం అ య ” అ

ం .అల -“అక డ ప జ ప న ా ాల ే ాలయ ల ాడ ప య అగ ాల
శనం ా ంపబ . మనుష ల క ాల ల ఎక డ చూ ి దండలల లడత . వ ల రకం
వల మప న ఎర ా మ ార ం ”అ మధు ా జయం ావ ంల గం ా ే టద ణ రత ేశ
ప ి వ ం ం . అం ే ాక ం – “ దం స ంపబ ం . ధర ం ం . యఔ ాల భ ల
ఎక క ించవ క ల డ ల మ ఖ లల ాశ ల ం ” అ మధు ా జయం ావ ంల
గం ా ే ట ప ి కళక కటనట వ ం ం . ప ిత ల ఈ రకం ా ఉండడం ఫ తం ా మ ిం
సుల ను ాలక ల అకృ ల నుం ా ాడ నుటక , ా ాలననుం మ కం ావ ద ణ రత
ేశంల చన ఉద మ ల ారంభమయ .ఈ రకం ా ారంభ న చనఉద మ లక అ కమం
యకత ం వ ం ర . ఆంధ ేశంల లయ యక డ , అదం మ ామ ింగమ డ , డ
భ ా ల , క ాటకల హ య ాల బల ల డ వంట ార చన ఉద మ లను న ార . ఈ పయ ల
ఫ తం ా 1325 - 26 మధ ాలం ల ాంధ ేశం మ ిం ాలన నుం మ ం నద ెప వచు .
1326 త ా త మ ంపబ న సుల నుల ణమ ల ఈ ాంతంల ల ంచక వడ అందుక ప న
ారణం ా ెప వచు . ఈ మ ఉద మం ప ాకమ ం ే 1330ల లయ యక డ మరణంచడం
1330 నుం లయ యక ినతం కమరడ ాపయ యక డ ఈ ఉద మ యకత ం
వ ం డ. చన ఉద మం జయవంతం ావడం ద ణ ేశంల ాగ ాలక డ బ ఉ
గ ా కప ం కటడం మ ాడ . మహమ త గ ఖజ జ యకత ం ౖ
ద ణ ేశం పం ాడ . ేవ వద జ న య దంల ఓ న బ ఉ కం ిల ా ల శరణ
డ.
కం ిల ాజ ం బ , ాయచూ , ా డ ాం ల క న న ాజ ం. ాపక డ
మమ ింగ ేవ డ . ఇ దటల ేవ య దవ ాజ ామంత ాజ ం ా ఉం ే . ేవ
ాజ అల వ ఆక ం న సమయంల కం ిల ాలక డ కం ిల ాజ అ ం ాజ ా
స తంత ాజ ం ా ఏ ా ట ే ాడ .1313, 1315లల మ కఫ ే ిన దండయ తలను కం ిల ాజ ం
సమరవంతం ా ఎదు ం . 1326 ట కం ిల ాలక డ కం ిల ేవ డ , అత కమరడ
ామ ధుడ ల ాజ సరణక ప నుక తమ ాజ అనంతప రం, తదుర, ి ా ాం లక
స ం ర. అ ం ాట క మ ట కం ిల ాజ ంల బల న ాంతం. కం ిల ాజ ం
ఏర నప టనుం హ య ాల ాజ ం నూ, సుల నుల ను కం ిల ాజ ం శత
ఆంధుల చ త 8.7 జయనగర చ తక ఆ ాల ...

న ా ం ం . ా ా, ేవ వద జ న య దంల ఓ న బ ఉ కం ిల ా ల శరణ డ ా
కం ిల ేవ డ బ ఉ క ఆశయ డ. మహమ త గ కం ిల ాజ ం ౖ
దండయ తక ిద 1327 ల దండయ త ే ం డ.
మ రక యకత ంల దండయ తక వ న త గ ౖన ం కం ిల ాజ ంల ప న
దుర న క మ టను మ ట ంచ ా, కం ిల ేవ డ దండయ తను ఎదు త గ ౖ ఓ ం
త ాడ . సుల కత -ఉ -మ యకత ంల ండవ ా ౖ
పం ాడ .కం ిల ేవ కమర ైన ామ థుడ సుల ౖ ఓ ం త ాడ . ఈ జయ ల
సుల ప షను ాజ ర ా, మ ౖప , మ ిం ాలక లను ార ో ల ల ా ద ణ ే ా ాలక ల
అ కం ే ిం . క ైన మహమ త గ మ ఖ జ జ యకత ంల క ిల ౖ
ౖ పం ాడ . త గ ౖన ం కం ిలను మ ట ం ం . కం ిల ేవ డ , అత కమరడ
ామ ధుడ కం ిలను అ ం దురం ే త గ ౖ ప ఘటం ర . అ ే ఆ ర
ప ాల అం ే మ రం లక దు ా ఒక లక ం ర ంచడం అ ాధ ం . వరక కం ిల ేవ డ ,
ామ థుడ య దంల ఓ మరణం ర . సుమ ర పద ండ మం ాక మ ర ల , ప న
ఉ ో గ ల బం ల ా పట బ ర . ా సుక ారంద సుల మహమ యల ా
మ నట ఇబ బత డ. ల జయనగర ామ జ ాపక ల అ న హ హర,
బక ాయల క ఉ ర .కం ిల ాజ మహమ య ాలక ల ఆక ంచుక ర .మహమ
త గ మ అ వ కం ిల ాలక ా య ం డ.
త గ ౖన ం న అనంతరం ాపయ యక యకత ంల మ పయత ల
ారంభం అయ . 1336 - 37 లల ఓర గల ను ాపయ యక డ ఆక ంచుక డ. ఇ ే
సమయంల లయ మ గ ండకమ ,కృ ాన మధ ాం ఆక ంచు స తంత ాలన
ారం ం డ , ఆర ట మ ా కృ ా త ంగభదల నడ మ ాం ా నం ేసుక డ . హ య ాల
బల ల డ క రగబట ేయడం ారం ం డ .
ఇల ంట ి ల కం ల ాలక ైన మ ఈ ర గ బ టను అణచడం కషతరం అ
ం డ . అ ే షయం త గ క వ ం ,ఈ ర గ బ టను అణ ందుక ఈ ాంత ాళను
ఇక పం ి ర గ బ టను అణ ి అ ారం లప వచు న సల ఇ డ . ఆ సల
ప ార తన వద బం ల ా ఉన హ హర బ క ాయ దర లక ఇ ాం మతం ఇ త గ ద ణ
ే ా పం ినట ెప బడ ం . ఈ షయం నూ , బర ల రచనల , ాజ ాల రయం రణ
ఆ ర ార న శ లయం 8.8 దూర ందం

వృ ంతం, రణ ాలజ నం దలౖన ాట వల ెల ం . ఈ ధం ా ద ణ రత ేశంల ఆ డ

ల న ప ిత ల జయనగర ామ జ ర ో హదం ే ా .

8.4 జయనగర ామ జ ాపన ే యం:

జయనగర ామ జ ాపన ే యం గ ం చ త ార ల న అ ాయ ల ఉ . 1336
ల హ హర బ క ాయ దర ల జయనగర ామ జ ాపన ే ట ప ిత లను బట, ఆ ామ జ ం
మ డ వందల సంవత ాల ాట ద ణ రత ేశంల ందూ ధర సంర ణక , సంస ృ అ వృ ే ిన
వలను బట ాజ ాప ే యం ద ణ రత ేశంల ఇ ాం మత ా ి అ కట ందూ ధ ా
ప ర ంచడ తప ాజ య ాం , ాజ య ఉ ే ాల ర ం ంచబ న ాజ ం ాద ందర
చ త ార ల ర . అల ఉ ాలంనుం మహమ త గ ాలం ా జ న
మహమ య డ ల ఫ తం ా, ౖ క ాలన ఫ తం ా, ద ణ రత ేశంల లస మ ాసనం,
మధు ా జయం వ ం న ా ందూ సమ జంల ఏర న ప ి , ందూధర సంస ృత లక క న
వ ఇబ ందుల జయనగర ాజ ాపనక రణను క ం య లట ంకటరమణయ ,
కృష ా అయ ం ా , కంఠయ , లకంఠ ా ి, మ ఖరశర , ి ే ా ,కృష ా ి, ఆ .సుబహ ణ ం
దలౖన చ త ార ల , పం త ల అ ాయప ర . ందూధర ప ర ణ ేయ ల రణ ా
క నమ సంకల హ హర బ క ాయ దర లక సూ జయనగర ామ జ ాపనక
సుంద చ త ార ల అ ాయప ర .
దక ల మహమ య ాలక లక దక ల ందువ లక మధ జ న వ ాట
జయనగర చ త అ ంకటరమణయ అ ాయం. లకంఠ ా ి క అ ే అ ాయ
బలప ర . జయనగర ామ జ ాలక ల ఆశయం ందూ ధర ర ణ అ ెప జయనగర
ా లందర ార ా అనుస ం , ౖష ా అనుస ం ాజ ాస ల తమ ర ాట
ర ా , ామచంద, ంకటశ ర అ ైవ మ ం తం ా ేయడం దర మ చ త ార ల ర.
అ ే బర , .ఎ .ఎ .హనుమంత ావ వంట చ త ార ల జయనగర ాపనల
ప న ఆశయం, రణ ాజ ాప ాం ా ందూ మత ర ణ మహమ య ప ఘటన
ప న ే యం ాద ా ం ర. జయనగర ాలక ల సమ ా న ందూ ాజ ల ౖ దం ెతడం, ాట
పత ారణం ావడం ర తమ అ ాయ ప న ారణ ల ా చూ ిం ర . అం ే ాక ం
జయనగరంల మ ిం టల , మ ీదుల ఉండడం, జయనగర ాసు ౖ మ ిం ాసు ప వం ఉండటం
ఆంధుల చ త 8.9 జయనగర చ తక ఆ ాల ...

వంట ారణ ల క ర ర. ఏ నప ట జయనగర ామ జ ాలక ల ందూధర ,

సంస ృత ల ర ణక నడ ం కట ర అ కమం చ త ార ల అం క సున అంశం.

8.5 జయనగర ామ జ ాపన – ధ ి ం ల :

జయనగర ామ జ ాపన ౖ చ త ార లల న అ ాయ ల ఉ . జయనగర

ాజ ాపక లౖన హ హర బ క ాయల క పటప త ాల గ ం చ త ార లల ంత
ాయమ ల . ా జన వృ ం ె ఆ ాల పరస ర ర దం ా ఉండట
ారణం. ా పట ప త ాల గ ం న కథ ల అ క ందూ, మహ య గం లల
వ . రణ ాలజ నమ , రణ వృ ంతమ ' ' ాజ ాల రయమ ', బ ా ా ిన -ఇ-
ి ా ఇ ా ర ం న 'వ త ఉ సల , ా ా ిన గ ల ఇబ '' వంట ాట ాట
ే య క లౖన నూ , ఇబ బట ట రచనలల నూ ప ా ంప బ . ట ంట ఫలతం ా
జయనగర ామ జ ప ట ప త ాలను గ ం ధ ి ం ల ప రంల ఉ .
ప నం ా ాబ ీ ను ర ం న ఫ ాట ఎం ౖ అ గంథంల జయనగర ాపన గ ం
ఏడ సంప య ల ప రంల ఉ య , ఇవ నమ శక ం ా ా ఉ య ట
మర త కం ా తక దృక థం ిం నప డ ాసవం అరమవ త ంద
డ .అం ే ాక ం , జయనగర ామ జ ా ిం న హ హర బ క ాయల అ దర ల
కదంబ ెగక ెం న ార , ందూమత అ మ నులౖన ందువ ల ,ఓర గల ాక య ాజ ంల
ా ార ల ా బ ధ తల ర ం ఓర గల పత నంతరం అ ం ల వ ల మంత ల ా ప ే ి
త ా త త గ దండయ త ే ిన సమయంల ార బం ల ా పట బ సుక బ ర ,త ా త
త గ ా కం ిలక పంప ా ార త గ ను క ం జయనగర ామ జ ా ిం ర
ర.
ాద ా , కృష ా అయ ం ా , ి. . ే ా వంట చ త ార ల జయనగర ామ జ
ా తలౖన హ హర బ క ాయల హ య ాల బల ల ామంత ల ర.అ ేఈ ాదనను
ందర వ ం ర.
ప ాశం ల జల డ ల ల ం న బ క ాయల ాసనం ఆ రం ా లట ర రమణయ , ఈ
ాసనంల బక ాయ సంగమ ాయల తం అంట హ హర, బ క ల ి మహడ , ల ర ాం
ాక య ల ామంత డ ా ా సుం డ , అందు ేత హ హ బక ాయల దటల ల ర
ఆ ర ార న శ లయం 8.10 దూర ందం

ాం ెం న ార , ాక య ప పర దు లవల ఉ ార ా ం ర. ఈ జల డ
ాసనం .శ. 1314 టద ంకటరమణయ ం ర. ఈ ాసనం హ హర ాయల తమ ైన
బక ాయలద , .శ. 1314 ట ాద , 1374 టద ఆ ాసనంల బ క ాయల పరం ా ె ి న
భ వ శయ, అ ాయ డ, ష తప న ాయరగండ దల న సంస ృత, కన డ ర ల
జయనగర ా లవ , అందు ేత ఈ ాసనం దట బ క ాయలద ( .శ. 1356- 77) ి. . ే ా
ర ం ర.
నూ వృ ంతం, బ ర ం న - ఇ - ి ా , ఇ ా ర ం న 'వ త ఉ
సల , ాజ ాల రయం, రణ వృ ంతం, క మ ర ామకథ, రప య ాలజ నం దల న
ే య, ే య గం లల ా క చ తలల షయ ల , ాస లల షయ ల సమన ం ,
లట ర ంకటరమణయ , లకంఠ ా ి, ఆ . సుబహ ణ ం దల న చ త ార ల , జయనగర ాజ
ాపక ల న హ హర, బ క ాయల , ా దర ల , ెల గ ాం ెం న ార ర ం ర.
రణ వృ ంతం దల న ా క చ తల ప ారం హ హర ాయ, బ క ాయ దర ల ాక య
ప పర దు ఆ ాన ఉ ో గ ల . మంగళ లయ ా ి అ న సంగమ క మ ర ల . 1323 ల ఓర గల
పతనమ న త ా త, ార అక డనుం ా , కం ి ాజ ం ే కం ి ేవ ఆశ ం ర.
1328ల త గ కం ి జ ం న సమయంల ార ఖ ల ా ే ార . అక డ మ ిమ ల ా
మ ర బ ర . త ా త త రల బంధ మ క లౖ, అ ం ాలక లౖ, రణ లక స త లౖ,
రణ ల రణ , అనుగహం , మరల ందువ ల ా మ , 1336 ల జయనగ ా ా ిం ర ,
కనుక ర ెల గ ా ర.
జయనగర ాజ ాపక ల హ హర బ క ాయల జన వృ ం ల ం ే రణ
ాలజ నం, రణ వృ ంతం వంట ాట , ే రచనల ప జయనగర ాలక ల కన గ లను
ందర ెల గ ార అ ందర ర .అ ే, జయనగర ాజ ాపక ల హ హర బ క ాయల
అ ఏక వం ా అందర అం క ంచడం షం. అం ే ాక ం , జయనగర ామ జ ాపనక
రణ ా సహక ం నట ాక ెప బడ ం . త గ ేత పంపబ కం ిల ాజ ం ేర క న
హ హర బ క ాయ దర లక పజల వద ఆదరణ ల ంచక వడం ార అడ ా ా అక డ
రణ ా ా ఆ ర ం జయనగర ామ జ ాపనక సూ ఇ ర ందర
చ త ార ల ర . అందువల ాజ ప ా పం ా ర ా ా పకటం హ హర
బక ాయల పట కం ేసుక న ట ెప బడ ం .హ హర, బ క ాయ దర ల 1346,1356 లల
ఆంధుల చ త 8.11 జయనగర చ తక ఆ ాల ...

శృం ర ర ా ారలను ంచడం, ండవ హ హర ాయల 1380, 1384, 1386లల

రణ ా సూ ాస లను యడం అందుక దర నం ా ెప వచు .

8.6 స :
మధ య గ ద ణ రత ేశ చ తల జయనగర ామ జ ాపన ప తక ఘటం.
జయనగర ాజ 1336 వ సంవత రంల హ హర ాయల బ క ాయల అ దర ల రణ
ా ా ఆ సు ల ా ిం ర . అందుక ఆ ట ద ణ ేశప ిత ల ో హదం ే ా .

8.7 ా సర ప పశ ల :
1. జయనగర ామ జ చ తక ఆ ాల వ ంచం .
2. జయనగర ామ జ ాపన ట ద ణ ేశ ప ిత లను వ ం , జయనగర ాజ ాపన ౖ
వన ి ం లను వ ంచం .

8.8 ఉపయ క గం ల
1. AyyangarS.K.,RangaswamySaraswati - Sources of Vijayanagara History, Madras,1919
2. Rama Sarma M.H. - The Histroy of Vijayanagara Empire, Bombay, 1978
3. RobertSewell -A Forgotten Empire Delhi, 1982
4. లట ర ంకట రమణయ - జయనగర చ త పధమ సంప ట
5. .య . ా శ ర ావ - జయనగర ామ జ ం, ెల గ అ ాడ , ద ాబ

. ఐ.ఎ .ఎ . చంద ఖర ావ
ఆంధుల చ త 9.1 సంగమ వంశం ...

జయనగర ామ జ ం
ాఠం : 9

సంగమ వంశం – ాలక ల

ల ల
ఈ ాఠ గం అధ యనం ేయడం వల మధ య గ ద ణ రత ేశ చ తల జయనగర
ామ జ ాపనజ ాక, జయనగర ామ జ చ తల సంగమవంశల ాలక ల ామ జ అ వృ ల ,
ాజ ా ణంల ర ం న ాతను గ ం ెల సు గల గ ర.
షయకమమ
9.1 ప చయం
9.2 సంగమ వంశం
9.2.1 హ హర ాయల
9.2.2 బ క ాయల
9.2.3 ం ో హ హర ాయల
9.2.4 దట ేవ ాయల
9.3 స
9.4 ా సర ప పశ ల
9.5 ఉపయ క గం ల

9.1 ప చయం
మధ య గ ద ణ రత ేశ చ తల .శ. 1336 సంవత రంల జయనగర ాజ ాపన ఒక తక
ఘటం. ాపక ల హ హర, బ క ాయల అ ఇదర దర ల . ర ా ిం న ాజ తం
ల గ వం ాల ార అంట సంగమ, ాళ వ, త ళ వ, ఆర ట వం ాల ార ప ా ం ర. జయ నగర
ా ల ట ెల గ కన డ త ళ మలయ ళ ఒ య ష మట ే ాం లను ప ా ం ర. ర
ఆ ర ార న శ లయం 9.2 దూర ందం

మ సునూ , , గజప , బహ మ ాలక లక సమ ా క ల . జయనగర ాజ రగన .శ.

1347 ల ా ింపబ న బహమ ామ జ ం అ కమ ర య లను ా ం ర .

9.2 సంగమ వంశం

జయనగర ామ జ ప ా ం న ల గ వం ాలల దట వంశం -సంగమ వంశం. ర 1336
నుం 1485 వ సంవత రం వరక జయనగర ాజ ప ా ం ర. జయనగర ామ జ ాపక ల
అ న హ హర, బ క ాయల సంగమ కమరల ావడంవల ఈ వం ా సంగమ వంశమ అ ర
వ ం .

9.2.1 హ హర ాయల ( .శ.1336 - 1357)

జయనగర ామ జ ాపక డ అ న హ హర ాయల సంగమ ఐదు మం కమరల
ద ాడ . 1336 సంవత రం ఏ ి 18వ ే న పం ా ర ా ా ా స ల రణ ా
ఆ సు ల పట కం ేసు ాజ ాలనక ారం చుట డ . హ హర ాయల యదువంశ
య డ . హ హర ాయల క కంప ాయల , బ క ాయల , మ రప మ దప అ నల గ ర దర ల
వ ర. దర ల స యం జయనగర ాజ స ం సు ిర న ాల వ వసను ఏ ా ట
ే ాడ .
హ హర ాయల ా ిం న ాజ ం న ే అ 14వ శ బం వ ట ాజ సరణ
జ ం . ాజ ారం ేపట ట ాజ ౖ ాల ం ల తక వ ా వ ం ే . టక ాటక ల బ ,
తదుర, వ గ. కడూర , ా డ, ాయచూర , ల లల ాంతం, ఆంధల కడప, కర ల,
అనంతప రం, ల ర, త ర ల లల ాం ల హ హర ాయల ాలన ంద ఉం ే . ాజ ాపన
ట ఇ హ హర ా నంల ఉ య? ల త ా త ఆక ంచుక ? ఆక ంచుక ంట
ఎప డ ఆక ంచుక డ అ షయ ల ౖ స న ఆ ాల లవ .
జయనగర ాజ ం ా ించబ ే ట ద ణ రత ేశంల సుల ామ జ ం, ా అ ారం
న ం ా ా, అ క త స తంత ాజ ల ఆ ర ం . ాటల ాపయ యక యకత ంల
ఏర న ఓర గల ాజ ం ప న ం . ెల గ ాం లల అ క గం ఈ ాజ ఆ పత ంల ఉం ే .
ెలం ాణల ాచ ండ ాజ ా లమ ొ ర ావ ింగమ య డ లమ ాజ ా ిం డ .
దట అదం , త ా త ండ డ ాజ ా ేసు ప ా ం న ా లద ణన ట ప ాశం ల
కందుక ర నుం ఉత ాన కృ ా న వరక , పడమట లం అహ లం నుం త ర న సమ దం వరక
ఆంధుల చ త 9.3 సంగమ వంశం ...

గల ాం ప ా సూ ఉ ర. ఈ ాజ ద ణంల పడమరల ఉన స హదు ాజ ం

జయనగర ాజ ం.
ఇక ద ణ రత ేశంల ండ త ళ ాజ ల ఉం ే . ాటల ఒకట సంబ వ ాయ ాజ ం ా ా
మ కట మ బ అ ిలవబ న మధుర మహమ య ాజ ం. కం సంబ వ ాయ ాజ ాజ .ద ణ
ఆ ా టల ంత గం తంజ వ ర , ర చు ప , మధుర, ామ థప రం, యంబత ర ల ంత గం
మధుర సుల ాలన ంద ఉం ే . ద ణ క ాటక ాం డ ేశంల ంత ా హ య ాల
మ డవ బల ల డ ప ా సూ ఉం ే ాడ .మధురసుల తం డ ేశం ౖ తన ఆ ప
సం ా ం ల పయ ల ారం ం డ ా అత పయ లక హ య ాల మ డవ బల ల డ
అడ పడ త వ ే ాడ .ఇల ంట ి ల 1347 ల జ ఫ ా త గ అ ా ా ఎ ం సుల
అల ఉ హస గంగ బహమ అ ర జయనగర ాజ ఉతరం ా స తంత బహమ
ామ జ ా ిం డ . అంతవరక సుల గం ా వ న ఉన మ ాష, ఉతరక ాటకల
బహమ లక అ ారంల వ . బహ మ సుల నులక జయనగర ాలక లక ాజ య ారణ ల
వల రంతర య ల జ ా . కృష త ంగభద నడ మ ేశ న ాయచూర అంత ా మధ
ఎడ ెగ ాట ారణ ం .
హ హర ాయల ాజ సరణ సంహ య ాల ల నూ,బహ మ సుల నుల నూ య లను
ే ాడ . .శ. 1339 ట అంట స తంత ాజ ా ిం న 3,4 సంవత ాలల హ హర ాయల
ాజ ం ఉతర శ ా త ంగభ న టబ వరక ా ిం ంద ెప వచు , అందుక అక డ ఉన
హ హర ాయల ాసన దర నం. ఈ ాసనంల హ హర ాయలక మ మండలశ ర, తప వ
ాయరగండడ ,ప ర ప మసమ డ అ ర దుల ఉండడం వల ఈ ాసన ాలం ట హ
హర ాయల ాజ ం త ర న బం ా ఖ తం దల పడమట అ య సమ దం వరక
ా ిం నట ెల ం . ఇబ బట ట1342 ల ప మ సమ ద రంల ఉన హ ా క నప డ
అక డ హ హర ాయల అ ా ా లబ ఒక సుల ప ాలన ేసున ట ా ా ాడ . హ హర
ాయల పడమట ర ాం లను .శ. 1342 క ప ర జ ం ఉం . 1336ల హ హర ాయల
బ రక ర ల ఒక ట ం డ ప రంల ఉం . ా హ యసల మ డవ బల ల ాస ల ఈ
ాంతంల 1340 - 41 వరక ఉ . కనుక ఇ నమ శక ం ా లదు. బట 1340 ఒక
ఆ ర ార న శ లయం 9.4 దూర ందం

సంవత ా ం ెం అట ఇట ా జయనగర అ పత ల ఈ ాం ా నం ేసు ఉండవచ

ంచవచు .
హ హర ాయల దర ైన మ ప ప మ సమ ద ర ాం జ ంచడం ాట సమ ద
రంల ఉన కర అక డ ఉన మ బలశ ర ా ప ం నట ెల ం .
అం ే ాక ం ద ంగ దల ె ి సకల ారంగత ల అ న ఆంధ ాంతం దపం త ల
ందర 1347 ల కర త ాం ళ ా అక డ ాంతప అ ామ అగ రం ా ే ి రమ ర ప
అ ర ట ా ఇ నట ా ెల ం .
1343 వ సంవత రం ట హ హర ాయల ాజ ం త ర సమ దం వరక ా ిం ం . ఈ
ప ర ే ా హ హర ాయల దర ైన కంప ాయల జ ం డ . 1343 ట త ర
సమ ద రంల ఉన టలల బ ష న ఉదయ దు ా ాయల ా ం డ .బ క ాయల
కమర ైన ర ా ాయల దట ఈ దు ా అ ప ా ఉం ే ాడ . 1343 ట ర పణ ఒడయ
ాసనం ఉదయ ల నూ అ ే సంవత రం ట ఆయన ాసన ప ర ల నూ ఉ . ఆ త ా త ఈ
దు ా ప ా ం న ాడ కంప ాయల .కంప ాయల 1346 - 47 ట డవల ర ాసనం ఉదయ
దు ా ఉదయ ాజ ాప ా ం నట ెల ప ం .
ా సమ ద ాలక డ మ డవ బల ల డ ండ మండలం నూ, ద ణ న మధుర
సుల నుల నూ ాడ త న సమయంల హ హర ాయల దర ైన బ క ాయల హ య ాల
ాజ జ ం ేందుక ిదమయ డ . .శ. 1340 ట బక ాయల హ య ాల ల ా నంల ఉన
ను ండను ా నం ే సు డ . మ డవ బల ల డ ండమండలం నుం మహమ య లను
త ి అక డ సంబ వ ాయలనుప ిం డ .త ా త అతను మధుర సుల య దంల వరక
సుల క బం ా పట బ , 1343ల మధుర ెర ాలల మృ ెం డ . మ డవ బల ల
త ా త,అసమర ైన అత కమరడ లవ బల ల డ ాజ వ డ .మ డవ బల ల డ
మరణం న ాల బక ాయల రసమ దం ౖ దం ె ా నం ేసుక డ. ల గవ
బల ల డ ా బన ా ి ా సున కదంబ లవద తల చు డ . 1346 ట బక ాయల
హ య ాల ాజ ,జ ం జయనగర ామ జ ంల నం ే ాడ .
హ హర హ య ాల ాజ జయంవల అత రగ ాజ ల ౖరం క ం . బన ా ి
ా సున కదంబ ల వ లవ బల ల ఆశయం ఇ హ హర ా గ రయ ర . హ హర
ఆంధుల చ త 9.5 సంగమ వంశం ...

తమ డ మ రప , కర ల లల కలస నుం 1347ల ౖన ం బయల ే , బన ా ి ాలక

ఓ ం , బన ా ి కదంబ ాజ ల బరచు డ.
బన ా ి జయంక మఖమ న మధుర సుల ౖ ే ిన దండయ త. ఏ ప ిత లల , ఏ
ారణ లవల, హ హర డ మధుర దండయ త ేయవల ి వ న ో ె యదు. మధుర సుల
ే ల ఓ ెర ాలల బం ా ఉన ండమండల ాలక డ సంబ వ ాయల ను ర ంచట ఈ
దండయ త జ నట ంచవచు . 1352 - 53ల త ర న ఉదయ నుం కంప ాయల క మ ర డ
ావణ ఒక ౖన ం , ల ర మండలంల మళ గ నుం బక ాయల క మ ర డ క మ ర కంపన
మ క ౖన ం ను, ఒ ాలంల బయల ే మధుర స హదుల నడ ర . మధుర సుల ా
ఎ ం ఓ , బం అ డ . ఈ య దంల ాళ వమంగ ష ర ప ాకమ ల చూ ి పశంసలను
అందు డ ., ాళ వ మంగ ండ మండలంల సంబ వ ాయల ప ిం , 'శంబ వ ాయ
ాప ర' ర వ ం ర. ా ఈ మధు ా జయ వ వరక ా ం , మధు ా ాజ ంను
ా నం ేసు వడం హ హర ల ాలదు. లట ర ంకటరమణయ అ ాయంల , "మధుర
సుల ఓ బం న తర ాత మధుర అ ర ల అల వ హస గంగ స యం నట ,
అందుక హస గంగ అం క ం , తన అల ైన క ర ే హస గంగ ను మధురక సుల య ం ,
మధుర ౖ వసున ాయల ౖ ఎదు న ా, ాయల ౖన ం మధుర దండయ తను ి ి, బహమ
సుల ల ాడట య వచ ం ం ". ఈ య ద వృ ంతం స షం ా ె యదు. మ ిం
చ తల సుల జ ం డ , జయనగర ాస ల హ హర డ సుల ను ఓ ం డ , పరస ర రద
సమ రం అం ా . “ఈ య ద ట మ ిం అ ా ంచుటక ల లదు. ా , కృ ా త ంగభదల
అంత అంట ాక నను, ల గమ ౖనను హ హర ాయల ల నట న " అ
ంకటరమణయ ా అ ాయమ .

బహమ సంబం ల :
బహమ ాజయం ఏర నప ట నుం జయనగర ాయల, బహమ సుల ల మధ దట
సంఘరణ జ నట న . జయనగర ాజ ం ఉతర స హదులల ఉన నగదు ాంతంల 1347ల 'ఒక
రగబట జ ం .అ పం ా సు అల ఉ బహ తన పత లల ఒక ైన మ బ ర ఖ
యకత ంల ంత ౖ హ హర ాయల ాజ ం పం ాడ . సుల ౖన ం ాయచూర వరక
గల ే ా జ ం ం . అక డ ఉభయ ప ల మధ వ య దం జ ం . జయనగర ౖన ం సుల
ఆ ర ార న శ లయం 9.6 దూర ందం

నలను ఓ ం త ట ా అ ాయచూర నుం నుకక మర య .. ా , హ హర ాయల

ాయచూర దు ా ప మంల ను, ఉతరంల బ వరక గల ాం లను ల యడ. జయనగర
ాలక లక , బహమ సుల క మధ జ న దట సం ామం ఇ ేన ెప వచు . ఇ దల
ాయచూర అంత , ండ ాజ ల మధ ఎడ ెగ ాద ారణ , మ భయంకర సం ామ రంగం
అ న .
హ హర ాయల .శ. 1355ల చ యడ ందర చ త ార ల అ ాయమ . ా ఉ ిల
ాస బట అతను 1357 వరక స వ ై ఉన ట ెల సుం . అందువల, అతను 1356 వరక
ా ం డ ంకట రమణయ ార ర.
హ హర ాయల .శ. 1336 నుం ండ ద ాబ ల జయనగ ా ా ం డ . అతను
సమర ైన ాలక డ . తన ామ ా తన దర ల, దర క మ ర ల స యం ల ంచ ా , న
ాజ ం ా ఉన జయనగ ా , ప ర , ప మ సమ ద ాల వరక స ంప ే ి, ాల ామ జ ం
ఏ ా ట ే ాడ .. దర లల బ క ాయల , మ రప య వ ా ల ా వ వహ ం ర . బ క ాయల
ాయప ం హ హర కల ి ాజ ం ా ం డ ంకటరమణయ అ ాయమ . హ హర డ
తన మంత ల ట చక ప ాల వ వసను ర ం ం డ . అత మంత లల అనంతరసు
పమ ఖుడ . అనంతర ా ా ాల కర ం సం ీమల , డ ల , సల ల ా భ ం కరణకప
ాసులను ఏర ర , ావ కట బ టను ే ి, జయనగర ామ జ మ క న చక ప ాల
వ వసను ఏర ర , హ హర క భ జం ా డ. ెర వ ల త ం వ వ ాయ వృ కృ ి
ే ాడ .ఇత వలక హ హర ాయల ఇత సర ర: ప పద , ' క ఉడయ డ ' అ
ర దును ఇ డ.
హ హర ాయల సమర ైన ాలక డ ా ర ం డ. దర ల స యం ాజ సరణ ే ిన
హ హర ాయల ా ప ాలనల త న ా నత క ం ాజ డ ా ర ం డ . హ హర
ాయల ాలంల కంప ాయల ఉదయ ాజ , బక ాయల హ యసల ాజ ,మ రప
అరగమ డ ాజ , మ దప ఉల ా ాజ ా క ాలక ల ా ప ే ార . చంద భ షణ
యశ హ హర ాయల ాజగ ర వ . ా ా, మ రదర క ల ా మ ధవ, రణ ల ఉం ే ార .ఈ
అన దమ ల అంద కృ ివలన ఈ ాజ ం ఏర , హ హర, బ క ల ప నం ా జయనగర ామ జ
ాపక ల అనడంల సం ేహం లదు.
ఆంధుల చ త 9.7 సంగమ వంశం ...

9.2.2 బ క ాయల (1357-1377)

హ హర ాయలక క మ ర ల లక వడంవల అత మరణ నంతరం అత దర డ , జయనగర
ామ జ ాపనల హ హర ాయల క క భ జం ా న బక ాయల జయనగర ిం స
అ ిం డ . తమ డ కంప ాయల అత కమరల ఉండ ా బ క ాయల ఎట ిం సనం
అ ిం డ ందర అనుమ నం వ కం ే ార . హ హర ాయల ాజ ాలంల కంప ాయ మరణం డ
అత క మ ర ల కంట వయసుల ద ాడ , జయనగర ాజ ాపన ల ట దట నుం
హ హర ాయలక క భ జం మ ాప ే ిన బ క ాయల ిం సనం అ ిం డ అ ెల ం .
జయనగర ాజ దర లంద ల ఎక వ ా హ హర బ క ాయలల క ి ే ిన కృ ి ఫ త ాజ ం.
కనుక బ క ాయల ిం సం అ ించ ఇంతకంట ారణం క ించదు అ ందర చ రల
ర .అం ే ాక ం హ హర ాయల బ క ాయలను య వ ా ా య ంచడం క అందుక
ో హదం ే ిం . ట ట డ గర ౖన రణ ా ార ఆ ేశమ క బక ాయల
ాలక డ ా ాల అ ఉండవచ ందర చ త ార ల ర .బ క ాయలక ఏడ గ ర
క మ ర ల . రందర ధ ా ాలక ాలక లౖ ప ాలనల తం స యం ే ినట ెల ం .
బక ాయల ప ాల ాలంల జ న ప సంఘటన క మ ర కంపన ా ం న ద ణ జయం.
త ం ర మండల ాజ ప అ న ాజ ాయణ సంబ వ ాయల జయనగర ాజ
ామంత ైననూ మధుర సుల న క ి జయనగ ా త ద టం ల క టల ేయడం
ారం ం డ . డ మ డవ బల ల ాయల య దంల ఓ ం నప టనుం మధుర సుల
దుశ ర ల అ కమయ . ార ందువ లను ంస టడం ారం ం ర .ఇల ంట ి ల త ం ర
మండల, మధుర ాజ లను జ ంచ తం బక ాయల ఆ ేశం కంప ాయల ద ణ ేశం ౖ
బయల ే ాడ . ఈ ా క ఈ దండయ తల పన మం , ాళ వ మంగ దండ యక ల ా
వం ౖ న ిం కంప ాయలక స యం ా ర .త ం ర మండల అ ప ాజ ాయణ
సభ వ ాయల జ న ర య దంల కంప ాయల జయం ా ం డ . అనంతరంకంప ాయల
మధుర సుల ాజ ం ౖ దం ె డ .ఈ సందర ం ా జ న య దంల ాళ వ మంగ ా అ త ాహసం
ా డ . య దంల మధుర సుల సంహ ంప బ డ . ాళ వ మంగ ‘పరప ాళ వ’ అ ర దును
ం డ . కంప ాయల ఈ జయం అనంతరం త ం ర మండలం దల ా శ రం వరక గల ద ణ
ాజ ా నం ేసుక జయనగర ాజ ంల నం ే ాడ .మధు ా జయం జయనగరం ప
ఆ ర ార న శ లయం 9.8 దూర ందం

ామ జ ఉతర శల త ంగభ న దల ద ణన ా శ రం వరక ా ిం ం . ఈ మధు ా

దండయ తక సంబం ం న షయ లను గ ం కంప ాయల ర అ న గం ా ే మధు ా జయం
అ ా ా ర ం ం .మధుర జయం 1371 వ సంవత రంల జ నట ా ంచవచు . ా ా,మధుర
దండయ త అనంతరం బ క ాయల రంగం ేర డ. మ కఫ దండయ తల సందర ంల
రంగం నుం ర ణ తం రప ర మలక సు ర ంపబ న రంగ థ ా ా
గ మధుర జయ నంతరం రం ా ే య ానంల బ క ాయల ప ింప ే ాడ .
బక ాయల ాల ాలంల జ న మ క మ ఖ సంఘటన బహ మ ాజ ల య దం.
బక ాయల క సమ ా క ైన బహమ సుల అల ఉ హస ాహ కమర ైన దట
మహమ ా 1358 ల ిం స వ 20 సంవత ాల ప ా ం డ .మ సునూ ాపయ
యక డ ాజ ం ౖన బక ాయల జయనగర ాజ ం ౖ ఇతను దండయ తల ే ాడ .
జయనగర బహ మ య ద ఫ తం ా ఉభయ ాజ లక స హదు కృ ా న అ , కృ ా న ఇవతల
ఉన మ ళ బహమ జయనగర అ పత ల స ిప ాలన ంద వ ం ల రయ ం .
మహమ ా ఈ ఒప ం అం క ం బక ాయల సం ేసు వడం వల సంప ర జయం
ఎవ ల ంచలద షయం ెల ం .
బక ాయల కృషక ద ణ న ఉన ాం లను ఆక ంచుక ందుక ా ల య
ిదమయ డ . 1363 - 64 ాంతంల అన ాజ ాలన ేసున సమయంల ఇప ట కర ల
ల ల నూ, ప ాశం ల ద ాం లనూ ండ ట ా ల ాజ ం ల ంత ా జ ం
తన ా నంల ెచు క న ట జయనగర ాస ల వల ెల ం .
బక ాయల తన దర ైన హ హర ాయల అడ గ జ డల న జయనగ ా ల ప
ాజ ం ా డ. స ల ాలంల జయనగరం అంత ప ఖ ా ంచ , అంత ప
ామ జ ం ా స ం ేందుక మ ఖ ారక డ బక ాయల అ ెప వచు . బ క ాయల ప
అంత ాయల . ఇతను ను ండ దు ా ం డ . ఇత ర ద స ర ాయల పసుత కడప
మండలం ల రమ ళ ల ఒక ద ెర వ ల ం అనంత ాగరం అ ర టడ.
బక ాయల మంత ల మ ధవ డ ప ిదుడ . ఇతడ పం త డ . రడ. ఇత ర వసంత
మ ధవ డ అ ర ఉం . ఇతను సూత సం త క ాఖ , ా య ారమ అ గం
ర ం డ. బక ాయల ాలంల చన మ థుడ ఉతర హ వంశమ అ ా ా ర ం డ.
చన మ థు బక ాయల ంచుకల అ ామ అగ రం ా ఇ నట ెల ం .
ఆంధుల చ త 9.9 సంగమ వంశం ...

బక ాయల సర మత సమ నత ం క న ాలక డ . 1368 ల జయనగరంల జౖనులక ,

ౖషవ లక ాదం వ న సందర ంల ఇర మ ర లను ి ిం ఎవ వలన ఏ మ నషమ
క నను తనక క నట అ అందర సహన ల ఉం ల ఉప ే ం ఇర వ మధ ా
క ా డ.
బక ాయల తన ాజ ఉదయ , ను ండ మ ల ా , అరగ, త ళ దలౖన
ాజ ల ా ాట ప ా ంచడం సం ాక మ ర లను, సమర లౖన అ ార లను య ం డ .ఈ ధం ా
జయనగర ాజ ం ఏర న దశల జయనగర ాజ సరణల ప న ాత ిం న బ క ాయల
1377 వ సంవత రంల మరణం డ .

9.2.3 ండవ హ హర ాయల (1377 -1404)

బక ాయల మరణ నంతరమ ఆయన క మ ర ైన ండవ హ హర ాయల 1377 ల
జయనగర ిం స అ ిం డ . ండవ హ హర ాయల బ క ాయల ాలంల వశపరచు న
ాజ న ం కట టం ే ి, జయనగర ాజ పత ం ం , ాలనల సు వ డ . తన
దట క మ ర డ న దట ేవ ాయలను ఉదయ ాజ ప ా య ం డ. మ క
కమరడ న ర ా ాయల త ం ర, ళ, ాండ ాలక లను జ ం డ ే ా
ా సుం డ. ర ా ాయల ింహళం ౖ దం ె ఆ ాలక ఓ ం కప ం వసూల ే ినట
ెల సున . ండవ హ హర ాయల ాలంల దట ా ా ింహ , జయనగ ా మధ
ాటం జ ం .
.శ. 1369ల మవరం య దంల మ నుసూ ాపయ యక వ ం చర లమల
ెలం ాణ క అ పత ల అయ ర .. ాచ ండ, ేవర ండ లమ ప ాలక ల బహమ సుల ను ేయ
ామంత ల . మధ జయనగర ాజ , ండ ట ాజ ఇబ ం కరం ా మ ం .
అందువల హ హర ాయల తన క మ ర డ ండవ బ క ాయల యకత ంల లమ ాజ ం ౖ ండ
దండయ తలను పం ి డ . ఈ దండయ తలల ాళ వ ామ ేవ డ , యంక ా ర డ న కంపన
ండవ బ క ాయలక స యప ర .. ండవ బ క ాయల కృ ాన ట ఉతరం ా త ండ క
ేర ా అక డ జ నయ దమ ల జయనగర ౖ ల ఓ య . ాళ వ ామ ేవ డ య దంల
మరణం డ . ా ఈ య దంల లమ ౖ ల , బహమ ౖ ల ఓట ెం నట ౖద ాజవలభ మ
గంథం ెల ప త ం . త ండల ప ాజయ ప ారం ా 1390ల మరల జయనగరం చర లమ
ఆ ర ార న శ లయం 9.10 దూర ందం

ాజ ం ద దండయ త ే ిం . జయనగర ౖ లమ ాక మ ర డ ద ద ఓ ం నట
ల ట ా వం ావ ెప త ం . ఈ ల గం ా ండవ హ హర కమరడ ేవ ాయల , ద
ౖన ం , ఆలంప రం ౖ ే ి, బహమ సుల ా డ. ఈ య లల , 1397 ాంతంల ,
ండవ హ హర ాయల , ఇర గప దండ ధు స యం లమల నుం ానుగల ా ంచగ డ.
అన మ వ ాలంల ండ ట ాజ ంల ఏర న అంతఃకల ల ను అవ ాశం ా ేసుక 1382 -
83ల జయనగర హ హర ాయలక మ ర డ ేవ ాయల ఉదయ నుం బయల ే , అదం , ల
ాం లను ఆక ం డ.
.శ. 1375 నుం 1378 వరక బహమ సుల ా వన మజ ా కృ ా-త ంగభ
అంత ల మహళ బహ , జయనగర ాజ ల ఉమ ాలనల ఉండటంవల క ల
కల గ త య , అందువల ఈ మహళ ను మ త ాక, అంత తనక ఇ యల మజ
హ హర ాడ . ండ ాజ ల మధ య దం జ ం . త దక ఈ య దంల మ జ
ఓ య డ . 1378ల మ జ మరణం అవ ాశం ా, హ హర ాయల మం మ ధవ డ ా ాజ
జ ం ,మ ిమ లను ానుం త ి, 'భ వ ౖక ర డ ర దును ం డ. ా ాట ౌ ,
దలౖన ప మ ర వ పటణ లను క ఆక ంచు డ. ంత ాలం ాట జయనగర
ామ జ కృ ాన స హదు ా ం . ండవ మహమ ా (1378 1397) ాలంల , ి ా
(1397 - 1422) ాలంల ండ ాజ లక మధ య ల న ా ా .
జయనగ ా ా ం న సంగమవంశ ాలక లల ండవ హ హర ాయల ానం
అత న త న . అతను, జయనగర ాలక లల ాజ ాజ. ాజపర శ ర ర లను వ ం న
దట ాలక డ . అత ాలంల ప మ రమం ా నమ , అంద వ పటణ ల
జయనగరం ఏల బ ంద వ . ఫ తం ా జయనగరం ామ జ ాంత ాల ాక కల
, ే ా ారం స , ాజ సంపద ం ం న .
ండవ హ హర ాయల పం త డ క పం త షక డ . ఇర గప దండ యక డ దలౖన
మ దండ యక ల స యం , మ పం త ైన ాయణ ర ల మం ా ాజ ఉ తం ా
ా ం డ . ండవ హ హర ాయల .శ. 1404ల మరణం డ.
ఈ ధం ా ండవ హ హర ాయల జయనగరం ామ జ ౖభ ా గట ప దుల
ాడ . ా ా,1404 వ సంవత రంల ండవ హ హర ాయల చ వడం ిం సనం సం ఆయన
కమరల దట ర ా డ, దట ేవ ాయల , ండవ బ క ాయల ట ప ర. ఈ
ఆంధుల చ త 9.11 సంగమ వంశం ...

సందర ం ా జ న అంతర దంల జయం ా ం దట ర ా డ ఒక సంవత రం, త ా త ండవ

బక ాయల ంత ాలం ప ా ం ర. వరక 1406 వ సంవత రంల దట ేవ ాయల
ిం స ఆక ంచు ప ాలన ారం ంచడం ంత సు ిరత ఏర ం .

9.2.4 దట వ
ే ాయల (1406 - 1422)
ండవ హ హర ాయల క మ ర ైన దట ేవ ాయల ారసత య లల దర లను
ఓ ం 1406ల ిం స అ ిం 16 సంవత ాల ాట ప ా ం డ . ఇత ప ాల
ాలమం రంతరం బహమ సుల ల నూ, ండ ట ా ల ను ాడవల ి
వ ం . జయనగర ామ జ ంల ఏర న అ ిర ప ిత లను ఆస ా ా ేసుక దట ేవ ాయల
ిం స అ ిం న ంట బహమ సుల ి ా జయనగరం ౖ దండయ త ే ాడ . . అ క
ా ోప ా ల వ తం ద ేవ ాయల ఓట ం నట క ిసుం . ఈ దండయ తల
ాయచూర లల ాయవ శల ఉన నూర , మ స కల దు ాల ి వశమయ .
ేవ ాయల బహమ ల ాడ త న ాలంల , పభ వ ల ాయల ాజ ం ౖ దం ె , ఉదయ
ాజ ం త ి డ ను, ప ల గ డ ను ఆక ం ర . 1413 - 14ల ేవ ాయల ా ఓ ం
త వరక ఆ ాంతం ా ల ఆ నంల ఉం ం .క మ ర ( .శ. 1386 - 1402) మరణం
త ా త ాజ ంల ఏర న అంతఃకల లల దట ేవ ాయల జక ం ేసు డ.
ేవ ాయల ాజమ ందవ ా ెం న ాటయ మ ఒప ం వ ద మట మ, అన
ేవ డ, ి జల క ట వ ం డ . 1411 ట జయనగర ౖ ల ాజ ంల బ పట
ల ాల ఇం ల వరక చు వ టప వ ను పట వట పయ ం
ఫలమయ . ాటయ మ మరణం త ా త ద మట మ , అల మధ ాజమ ందవర
ాజ ఆ ప 1477 ాంతంల య దం జ ం . ఈ య దంల ద మట మ ి ా
స యం అ ం డ . అల డ స యపడట , ేవ ాయల ానుగల టను ందం ేసు , ఆ
చుట పక ల ెలం ాణంల బహమ వశంల ఉన దు ాలను పట వట ాజ ం పం ి డ .
ఈ ాజమ ందవర య దంల ద మట మ , ి ఓ యర. ి ా ెలం ాణ ల తన
దు ాలను ర ంచు వట ానుగల దు ా మట ం డ. ం ేండ ాట ఈ మ ట న ా ం .
ేవ ాయల కృ ా-త ంగభదల మధ ప ే ా ఆక ంచు నట ాక, బహమ ాజ ంల ప ే ాల
ఆ ర ార న శ లయం 9.12 దూర ందం

ధ ంసం ే ాడ ంకటరమణయ అ ాయమ . టప ౖ పం ిన ేవ ాయల ౖ ల వ

పటణ 1417 ాంతంల ా నం ేసు .
ాజ వ వ ాలల జ క ంవల, దట ేవ ాయలక క ంగ గజపత ల ౖరం క ం . క ంగ
గజప లవ ను ేవ డ ాజమ ందవరం ౖ దం ె ా ా, ేవ ాయల ౖన ం అల డ స యం
వ ం . ా అల డ ర గజప , ాయలక సం ే ి ఎవ ాజ ా పం ి ాడ .
దట ేవ ాయల వ ాల సంవత ాలల ప ష ాంతంల అప మవల వం ా ెం న
అహ బల డ ెల గ ళ ాలక డ రగ బట ేయ ా ేవ ాయల , అత కమరడ జయ ాయల
ఈ ర గ బ ట ను అణ ి, అహ బల ాజ ధ ంసం ే ాడ .
దట ేవ ాయల ప ాల ద డ, ాజ డ. ౖ కం ా జయనగ ా పటష
ప ేందుక జయనగరం చుట ా ా ాలను ంపజ ాడ . అర , ార క ే ాలనుం గ ాలను
ె ి ం ౖన ంల అశ బల సంఖ ను ం డ. మ ిం ల ాండను ౖన ంల ేర బల న
ౖ ం ేందుక కృ ి ే ార . జయనగరం ప ౖ క ాజ ం ా ర ం ేందుక దట
ేవ ాయల ం ప ాడ ెప వచు .
దట ేవ ాయల ాజ ంల వ వ ాయ వృ కృ ి ే ాడ . ాజ ంల ెర వ ల , ఆనకటల ,
ాల వలను ంపజ ి వ వ ాయ అ వృ కృ ి ేయడం ాట ేశ ఆ క సు ిరతక కృ ి
ే ాడ . ా ా, దట ేవ ాయల ప ాలన వ దశల ఆయన క మ ర ల ాజ ారం సం
పయ ల ే ార . ఈయన క మ ర లౖన ామచంద ాయల , జయ ాయల ిం సనం
సంపయత ం ే ినట ెల ం .

9.3 స
హ హర బ క ాయ దర ల ా ిం న ాజ ం దట న ాజ అ న హ హర ాయల
దర ల స యం ాజ సరణ ా ం డ . హ హర ాయల ాలంల బహమ ామ జ ం 1347 ల
ఏర ం . జయనగర బహమ ాజ ల మధ రంతరం అ క య ల జ . హ హర ాయల
అనంతరం ఆయన దర డ బ క ాయల , త ా త బ క ాయల క మ ర డ దట హ హర ాయల ,
అత అనంతరం అత కమరడ దట ేవ ాయల జయనగర ాజ ప ా ం ాజ ీరం
ాట సు ిర ాల వ వసను ఏ ా ట ే ార .
ఆంధుల చ త 9.13 సంగమ వంశం ...

9.4 ా సర ప పశ ల
1. హ హర ాయల ఘనతను వ ంచం .
2. జయనగ ాజ ాపన, సరణ ల హ హర బ క ాయల కృ ి ాయం .

9.5 ఉపయ క గం ల
1. AyyangarS.K.,RangaswamySaraswati - Sources of Vijayanagara History, Madras,1919
2. Rama Sarma M.H. - The Histroy of Vijayanagara Empire, Bombay, 1978
3. RobertSewell -A Forgotten Empire Delhi, 1982
4. లట ర ంకట రమణయ - జయనగర చ త పధమ సంప ట
5. .య . ా శ ర ావ - జయనగర ామ జ ం, ెల గ అ ాడ , ద ాబ

. ఐ.ఎ .ఎ . చంద ఖర ావ
ఆంధుల చ త 10.1 జయనగర ామ జ ...

జయనగర ామ జ ం
ాఠం : 10 జయనగర ామ జ సరణ - ండవ వ
ే ాయల
ల ల:
ఈ ాఠ గం అధ యనం ేయడం వల మధ య గ ద ణ రత ేశ చ తల జయనగర ామ జ
ాపనజ ాక, జయనగర ామ జ చ తల సంగమవంశ ాలక లల అగగణ డ ా ర ం న ండవ
ేవ ాయల ామ జ అ వృ ల , ాజ ా ణంల ర ం న ాతను గ ం ెల సు గల గ ర.
షయకమమ
10.1 ప చయం
10.2 ండవ ేవ ాయల (1422-1446)
10.2.1 య ల – ాజ సరణ
10.2.2 ాజ ఆకమణ
10.2.3 గజపత ల య దం
10.2.4 ద ణ ేశ ఆకమణ
10.2.5 ింహళ దండయ త
10.2.6 బహమ ల య దం
10.2.7 ే య ల సందర న
10.2.7.1 అబ రజ
10.2.7.2 కల ాంట
10.3 స
10.4 ా సర ప పశ ల
10.5 ఉపయ క గం ల

10.1 ప చయం
.శ. 1336 సంవత రంల జయనగర ాజ ాపక ల హ హర, బ క ాయల అ ఇదర
దర ల . ర ా ిం న ాజ తం ల గ వం ాల ార అంట సంగమ, ాళ వ, త ళ వ, ఆర ట
ఆ ర ార న శ లయం 10.2 దూర ందం

వం ాల ార ప ా ం ర . సంగమ వంశ ా లల ండవ ేవ ాయల ప ాలక డ ా ప ి

ెం డ . ఈయన ఢ ేవ ాయల అ క ర. ండవ ేవ ాయల అ క య ల ే ి ాజ
ీరం ే ాడ . ింహళం ౖ దండయ తల ర ం జయం ా ం డ. ౖ కం ా ాజ పటష
ప డ . పటష న ప ాల యం ం ా ర ం ం పజ రంజ న ాలన ర ం డ.
వ వ ాయ వృ కృ ి ే ాడ . ా త క షణ ే ి ం డ.

10.2 ండవ ేవ ాయల (1422-1446)

జయనగర ామ జ ప ా ం న సంగమవంశ ాలక లల సుప ిదుడ ండవ ేవ ాయల .
దట ేవ ాయలక ల మం కమరల వ ర. ా ా ల ామచంద ాయల ,
జయ ాయల మ త పమ ఖుల . దట ేవ ాయల మరణ నంతరం ామచంద ాయల జయనగర
ిం స అ ం లల మ తం ప ా ం డ. ామచంద ాయలను ల ం
జయ ామ ాయల బలవంతం ా ిం సనం అ ిం డ . జయ ామ ాయలక జయ భ ప ,
జయ బ క , రబక అ ర వన ట ాస ల వల ెల ం . జయ ాయల ఎ సంవత ాల
ప ా ం డ అ షయం ౖ స షత లదు. నూ ఆర సంవత ాల ప ా ం డ అ డ.
అ ే ీ ధ ావ , ం బ ావ వంట ార ఆర లల మత ప ా ం నట ర.
హయ ాదన ావ ండ సంవత ాల ప ా ం డ అ ాయ పడ ా, లట ంకటరమణయ
ఎన సంవత ాల ప ా ం నట డ . ఇతడ సమర డ ాదు అ అందువల లగ
సంవత ాల మ త ప ా ం డ అ మ ందర చ త ార ల ా ార . ా ,
జయ ాయల ాజ ం ేసున ాలంల ఇత కమరడ న ండవ ేవ ాయల ాస ల
క ిసు . ాస లను బట ండవ ేవ ాయల తన తం కల ి 1422 నుం ాజ లత న ట
ంచవల ి ఉం . అ ే చ త ార ల ండవ ేవ ాయల .శ. 1426ల ిం సనం అ ిం 1446
వరక అంట ండ ద ాబ ల ప ా ం నట వ ం ర.
ండవ ేవ ాయలక అ క ర దుల వ న ట ాస ల , సమ ా న ా త ఆ ాల వల
ెల ం . ఇత వన ర దులల ప ప, డప ప, గజ ట ార అ ర దుల ప న న .
గజ ట ార అ ఏనుగ ట ాడ అ అరం. ఈ ర దు ండవ ేవ ాయ శ సంపన తలక దర న ా
ెప వచు . అం ే ాక ం ఇత డ ేవ ాయల అ క రవం . ండవ ేవ ాయల డ
ేవ ాయల అ ర ండ ఆయనక వ న డ ప ప అ ర దు ారణం అ వ ంట ం అ
ందర చ త ార ల ర.
ఆంధుల చ త 10.3 జయనగర ామ జ ...

10.2.1 య ల – ాజ సరణ:
ిం సనం అ ిసూ ండవ ేవ ాయల అ క య ల ేయ వ ం . దట
ేవ ాయల త ా త ాజ ంల ఏర న అంతర ద ప ి ఆస ా ా ేసుక శత వ ల డ లక
ిదమవ డం ాట ండవ ేవ ాయల ాజ సరణక ప ను నడం క య లక ారణ ల ా
ెప వచు .

10.2.2 ాజ ఆకమణ:
ండ ట ా లల వ ాలక ైన ాచ మ 1424 ల మరణంచడం ండవ ేవ ాయల
ఆ ాజ ఆక ంచుక జయనగర ాజ ంల నం ే ాడ . .శ. 1429 ట ేవ ాయల
ండ డ ాజ ప ా ఆక ంచట ాక, ిం చలం వరక దం ె ాజమ ందవ ా ా సున
రభ ఓ ం తనక ామంత డ ా ే ి డ.

10.2.3 గజపత ల య దం:

క ంగ ాలక డ న క ిల శ ర గజప .శ. 1444ల ాజమ ందవర ాజ ం ౖ దం ెత ా, అక డ
తన ామంత ల న మ, రభ డక స యపడట ండవ ేవ ాయల ంట తన ప
అ న మల ఒ య యకత ంల ౖ పం ాడ . మల ఒ య యకత ంల
ౖన ం గజప ౖ లను ఓ ం కం ా గజపత ల జృంభణను అడ క డ. ామంల ఉన
1444 ట మల ఒడయ ాస బట, జయనగర ౖ ల గజప ౖ లను ఓ ం
త ినట ెల ం .

10.2.4 ద ణ ేశ ఆకమణ:
ండవ ేవ ాయల ాలంల ద ణన రళ ాంతంల క ట న గ ాం ల
జయనగర ా మజ అ ా ా గ ం . ండవ ేవ ాయల ాలం నుం జయనగర ాలక ల
ద ణ సమ శ రఅ ర ీ క ంచడం ారం ం ర .

10.2.5 ింహళ దండయ త:

ండవ హ హర ాలంల నుం ే ింహళ ాజ ం ' జయనగర ామ జ అ ా ా గ ం ం .
ండవ ేవ ాయల బహమ సుల న ా ే సమయంల ింహళం ౖ ండ ా దండయ తలను
ఆ ర ార న శ లయం 10.4 దూర ందం

పం ాడ . ారణం స షం ా ె యదు. బహ ా జయనగర ింహళ ాజ ల మధ ద ణ

సమ ప ఏర న సంఘరణ ారణ వ ండవచు . అబ రజ రచనలను బట
ండవ ేవ ాయల 1442 ల ింహళం ౖ దండయ తక అత ప లక ణ దండ యక పం ాడ . ఈ
దండయ తల లక న దండ యక డ జయం ా ం డ. ఓ న ింహళ ాలక డ కప ం
ె ం ేందుక ఒప క డ. ింహళ ౖ జయం ా ం న లక న దండ యక డ ద ణ
సమ శ రఅన ర దు ీ క ంచ ా, ండవ ేవ ాయల ఇలం ండ అ ర ధ ం డ.
"ఇలం ండ” అంట ింహళం నుం కప ం వసూల ే ిన ాడ అ అరం. ఈ దండయ తల వల ింహళ
ాజ ం జయనగర ఆ నంల వ నట అ ం .ఈ జయ ల జయనగర ామ జ ీరం ం .
" ేవ ాయల ాజ ం సువర పం ( ింహళ) నుం గల ా వరక , మలబ నుం ఒ ా వరక
స ం ం "అ ార క ాయబ అబ రజ డ.

10.2.6 బహమ ల య దం:

బహమ సుల నులౖన అహ ా ( .శ. 1422 - 1436), అత కమరడ ండవ అల ఉ
( .శ. 1436-1458)ల ండవ ేవ ాయల సమ ా నుల . అహ ా జయనగరం ద దండయ
స ల ేసున సమయంల ండవ ేవ ాయల ాజ వ డ . గతంల ానుగల య దంల
సుల ి ా క జ న ప ాజయ ప ారం ర క ందుక అహ ా దండయ తక
ిద నట ెల ం . అ ే ఈ దండయ త వల య దం ఎక డ జ ం , జయం ఎవ ల ం ం
అ షయం ౖ స షత లదు. “ఈ దండయ తల ఏ సంభ ం న ో , వ క ఎట మ ిం ో ర ం
ెప టక ాధ మ ాదు" అ లట ంకటరమణయ ర. ా ేవ ాయల ప ాజయ
ం నషప రం ె ం సం ేసు న ట డ. ా అ ాయం, య దవృ ంతం
అ శ కల ం వ ంద ందర చ త ార ల ర. జయనగర ాజ ం య దంల
అపజయం ం ఉండవచు ా , జయనగ ా మ ట ంచ ా ండవ ేవ ాయల సం ేసు డ
ెప టం నమ ద న షయం ాద లట ంకటరమణయ అ ాయమ . దట ండ ప లక
ల ప , ఓటమ ల సమ నం ా ఉ వరక జయనగర జయం ా ం నట సమ ా క ాస ల
వల ెల సున . అం ే ాక ఈ య ల ెలం ాణ ల జ ా . ఈ య ల వల ండవ
ేవ ాయలక , జయనగర ాజ ఎట వంట భంగం జ నట లదు.
ఆంధుల చ త 10.5 జయనగర ామ జ ...

ండవ ేవ ాయల ాలంల బహమ ల ండవ ా య ల .శ. 1435-36 లల జ ా .

ఈ ా కృ ా-త ంగభద అంత ల మ ద , ాయచూ దు ాల బహమ , జయనగర ాజ ల మధ
య ల జ ా . బహమ సుల ండవ అల ఉ 1435-36ల అంత ౖ దం ె మద టను
పట న ట మ ిం చ త ార ల ర. ా మద ట జయనగరం వశంల ఉన ట అక
1435 - 36 ట ాసనం వల ెల ం .
బహమ సుల అల ఉ మ ా 1443 - 44ల జయనగరం ద దం ె డ . 1446ల
ండవ ేవ ాయల దర ొ కడ సం ే ి ండవ ేవ ాయలను హత ే పయత ం ేయ ా, ండవ
ేవ ాయల ఎట ఈ సంనుం ాణ ల బ బయటప డ . ఈ షయం బహమ సుల
అల ఉ ను ె ి, ండవ ేవ ాయలను, జయనగర ాజ జ ం ేందుక ఇ ే స న సమయం అ
అ ే అదన ం జయనగర ాజ ం ౖ దం ె నట అబ రజ రచనల వల ెల ం . బహమ
సుల అల ఉ ఏడ ల ల వర ల తనక పంపవలన , ల డల దం ె వసు న బ ం డ.
ఈయ ేవ ాయల ారం ం డ ెప వచు . ా ఈ దండయ త వలన బహ సుల ను
ఎట ల భం ేక రలదు. ేవ ాయల ాయచూర , బం ాప లను మ ట ం డ . ేవ ాయల ౖ ల
జప , ాగ వరక ప గ ం . అల ఉ ెలం ాణ , ౌల బ నుం ౖ ర ి ం
ాయలను ఎదు డ . ఈ య దం ండ లల జ ం . ఈ య దంల జయం ఎవ వ ం ం
అ షయం ౖ ా, అబ రజ ల న అ ాయ ల బ ర. ండవ ేవ ాయల
ఓ , బహమ సుల నుక కప ం ె ం ేందుక అం క ం డ అ ా న ా అబ రజ
ండవ ేవ ాయల జయం ా ం డ అ డ. లట ంకటరమణయ అబ రజ
మ టల నమ ద న అ అ ాయ ప డ .ఈ ధం ా అ క య ల ే ి ండవ ేవ ాయల జయం
ా ం జయనగర ామ జ ప త పపంచ ా పం ే ాడ .
ండవ ేవ ాయల సంగమ వంశ ా లల సుప ిదుడ . గజ ట ార అ ర దు ాయలక
ఏనుగ ల టల ఉన ామ ా , ఆస సూ సుం . ఇత ాలంల జయనగర ాజ ం గతంల
ఎప డూ స ం ం . జయనగర రవ ౖభ ాల ే య లను ౖతం ఆక ం .
ండవ ేవ ాయల జయనగర బల ర ాలను ం ం ంచ కృ ి ే ాడ . బహమ ాజ ం
కంట ఐశ ర వంత న ాజ ం ా, బల న ాజ ం ా జయనగర ాజ ర ం ం ేందుక కృ ి
ే ాడ .
ఆ ర ార న శ లయం 10.6 దూర ందం

ండవ ేవ ాయల ౖన పటషతక షం ా కృ ి ే ాడ . త ర ష ల ాండను య ం

ా ేత ందూ ౖ క లక ణ ి ం ే ాడ . ండవ ేవ ాయల ౖన ంల ండ ల మం మ ింల ,
60 ల మం ందూ నుష క ల , 80 ల అ క దళం, ండ ల ల ాల లం ఉన ట ా
డ.
ండవ ేవ ాయల ర వ మ మ . ా , మత సహనం క న ఉ ర ాలక డ . మ ిం
మ ఆద ం డ . ాజ నగరంల మ ింల సం మ ీదును ంపజ ాడ . ందువ లల
క ల ర హప క న ాంప య త ం డ . ండవ ేవ ాయల స యం ా
పం త డ , ంసుడ , సంస ృత క . ఆయన మ టక సు (చంప ావ ంల ామ యణం),
వృ (బహ సూత ష ం) అ సంస ృత ా ా లను ర ం డ . స యం ా పం త ై ండవ ేవ ాయల
క , పం త లను ిం డ . ర వ ైన కన డక మరసు ండవ ేవ ాయల ఆ ానంల
ఉం ే ాడ . మ ాసు పభ ంగ ల అ ా ా ర ం డ . సంస ృత క అర ణ ధ ం మభట
ండవ ేవ ాయల ఆ ాన క . ధుడ అర ణ ధ ం మభట ను ఓ ం ండవ ేవ ాయల ేత
ఆ ానంల కన ా ా ే ంచు క డ.
ండవ ేవ ాయల జయనగ ా పన ం అంద న నగరం ా డ. ండవ
ేవ ాయల ాసు ల క షణ ే ాడ . ఇత ఆ ానంల మం ల గంట ప నర ఠల ా
ఆలయ గమంటపం ంపజ ాడ .హజ ా ామ లయ ా ణం క ఈ ాలంల జ ంద
ంద అ ాయమ . జౖనుల ాయల అనుమ ా సు ా బజ ర ల జౖ లయం ంచుక ర.
ాజ ల త రష ాడ అ వృ ేయడం ాట ా మ ీదును ండవ ేవ ాయల ంప ే ాడ .

10.2.7 ే య ల సందర న:
ండవ ేవ ాయల ాలం ట జయనగర ప షల నల శల ా ించ ా అ క మం
ే యల జయనగ ా ద ం ర. ే య క ల , ప ా టక ల , వరక ల , అ క ల , ాజ య
ా ాల ద, వరకం రక ద ణ రత ే ా వ జయనగర ామ జ ంల సంచ ం ,
ాజ నగర న జయనగ ా ద ం , తమ అనుభ ాలను వ సూ గం లను ర ం ర . ా ల
ార క ాయబ అబ రజ , ఇట ేశసు ైన కల ాంట మ ఖు ల . దర జయనగర ౖభ ా
వ ం ర.
ఆంధుల చ త 10.7 జయనగర ామ జ ...

10.2.7.1 అబ రజ :
అబ రజ ప య సుల ార తర ప న జయనగర చకవ అ న ండవ ేవ ాయల
ఆ ా .శ. 1443ల ాయ రం వ , లల ాలం ాట జయనగరంల వ ిం డ . ఇతడ
జయనగర ాజ , అంద పజల వ , ేవ ాయల ఆ ాన మ ా దలను, పండ గల ,
ఉత ాలను, డ కలను, ంతలను ప లం ా వ సూ “మత ఉ ీస అ ే ”అ గం ా ాడ .
జయనగర ౖభ ాణ చు ిన అబ రజ - “ జయనగరం వంట ౖభ త న ఇం క
నగ ా ను చూడలదు. సమ న న ఇం క నగరం పపంచంల ఉన ట ను నలదు. నగరం
ల పల ాజ ా ాదం అత ంత రమణయం ా ఉం . నగరం చుట సప ా ా ాల ఒక ల పల మ కట
ంపబ వ . నగర ధుల ఎం ాలం ా వ . అంగళ బరల వ .
ప ల అంగళ అంత లక ం వ . ఎక డ చూ ి ఘ మఘ మల దజల గ ల దలగ
ప ా ల అమ త ర . పజల అన ం లక బత క ర - ా ఈ ప ల లక ే ణం
ంచలర . వజ ౖఢూ ా ల , మ ల , ంప ల అ ర లవరక ల షం ా వ ర.ఒ క రకం
వసువ ల దు ాణమ ల సమ య ల ానున . పజల ధనవంత ల , ద ార అ ే లక ం
ర భరణ ల ధ ార . నగరంల అంద న కృ మజల ప ా ల , ఉ నవ ల అ కం వ .
జయనగరం ా ం ే ా ల వంట ా లను మ క చూడలదు" అ వ ం డ.
ాయల ాజ ం 'సర ' ( ింహళం) నుం గల ా వరక బం ాల నుం మలబ వరక
స ం ౖ ాల ం ఉన ద ె ి డ . సప ా ా ాల మధ ఉన సస ా మలమ న భ మ లను,
టలను, ఇండను మహ న త ాజ ా ా ాలమ , రమ అ న బజ రను వ ం డ . నగర
ధులల బం ారమ , ర ల , వజ ౖఢూ ా ల ా ల ి బ హటం ా క ార . పజల లస
ియ ల . ఉల సం ా గడ ప ర" అ డ. జయనగర ఖజ 'బం ారం
మ ల గ చున ద , జయనగర పభ వ ల వ వ ాయం, ట ార దల అ వృ ఇ కం ా కృ ి ే ార
రజ ా ాడ . రజ ాతల ప ారం ేవ ాయల ర సు ఇంజ ర ాయమ రగల వద ఆనకట
ం డ.
వస, ల హ, వజ ప శమల బ గ ా అ వృ ెందుట ాక ౖప ణ మ క ే య లక
ఎగ మ ేయబ ె . ే ాణజ మ జర ా ా న . జయనగర ామ జ మ న 300 వ
ఆ ర ార న శ లయం 10.8 దూర ందం

పటణమ ల న . ేశమ లనుం గ రమ ల , పట వసమ ల , మ త మ ల గమ ే ి , నూల

బటల , సుగంధ దవ మ ల , రత కంబళ , దంతప వసువ ల ఎగ మ ే ార అ ా ాడ .
సు వ వస గ ం వ సూ ాజ నగరంల తల ర , స హదులందు ాల ార సు
ధులను ర ం ె ార , ాజ ల ఎట అ ాంతర సంఘటన జర గక ం కట ట న ఏ ా ట
కలవ . జయనగరంల 12,000 మం ర క భట ల ం ే ార , ా నస తం 12,000 పణ ల రజ
పశం ిం డ .
ండవ ేవ ాయల వద వ న ెలట పటప ఏనుగ ను గ ం అబ రజ వ ం డ.
ఏనుగ లను పట పద గ ం వ ం డ . ాయల టంక ాలను గ ం అక డ మ ంచబ ే ణలను
గ ం వ ం డ . రజ ండవ ేవ ాయలను ద ం , తనక జ న మ ా దను, ాయల ర ా
వ ం డ. ంబ లం క గ ణ లనుఅ శ ా వ ం డ . ాయల దజ నహ పయ
గ ం ె ాడ . మ నవ మహ త ా వ ం డ . ాయల ఆ ాన ౖభ ా వ ం డ.
ఈ ధం ా అబ రజ తన గంథంల జయనగర ాలనక సంబం ం న షయ ల ాట
ౖభ ా సంబం ం , సంస ృ సంబం ం అ క ఆస కర న షయ ల వ ం డ.

10.2.7.2 ల ాంట:
ల ాంట ే ా ెం న ా ా . య ల జ ం న ల రత ే ా ,
ఆ య ఆ ియ , ద ణ ై లక 15వ శ బం ారంభంల య తల ే ాడ .1442ల జయనగ ా
సంద ం న ల ాంట –" జయనగరం చుట లత 60 ళ . నగరం చుట ండలను కల ప త
త ంగభద న రం వరక ఏడ ా ా ాల ఉ . ా ా ా ా ా ా మధ పంట ల ల , అంగళ ,
ాస గృ ల ఉ .ఏ ో ా ారం ల పల ాజప ాదం, ఉన ో గల ా ాల ఉ . నగరంల
90 ల మం ఆయ ోప వల ఉ ర . పజలల బహ ర త ం, స సహగమనం వంట ఆ ాల
ఉ . ావ , ర ో త వం, వ ా పండ గల తనను ఎక వ ా ఆక ం . వ ా డ , ర ోత వ
సందర ంల నూ పక త ంచు ఉయ లల క ఆ రం అమల ఉం ే . వసం త వం
సంవత రంల మ డ ార జర గ త ం . జయనగర ప ాలక డ రత ేశంల ా లంద ల
బలవంత డ ” అ డ.
జయనగర ాజ ంల వన సమయంల ెల గ షను గ ం కల ాంట
ెల సుక డ. ెల గ షక ఇట య ష మ అజం ల (అచు అం ల ) వ య
ెల సు న కల ాంట ెల గ ష ను ఇట య ఓ యంట (ఇట య ఆ ద ఈ )అ
ఆంధుల చ త 10.9 జయనగర ామ జ ...

డ . ండవ ేవ ాయల 1446 వ సంవత రంల మరణం డ .ఇల అ క జయ ల ా ంచడం

ాట బల న ాజ ం ఉన తం ా ి ండవ ేవ ాయల సంగమ వంశ ా లంద ల
ప ా ా ర ం డ.

10.3 స
జయనగర ామ జ ప ా ం న దట వంశ న సంగమ వంశ ాలక ల ప ాడ ండవ
ేవ ాయల . ఇత ఢ ేవ ాయల అ ర. ాజ ా ా ే పడ త ా ల , గజపత ల ,
ద ణ ాజ ల , ింహళం, బహమ ాజ ల ౖ దండయ తల ే ి ాజ సరణ ే ాడ . పటష న
ౖ ంచడం ాట మం ప ాల లను అనుస ం డ . ా త, ాసు కళలను
త హ ం డ . ఇత ప ాల ాలంల జయనగ ా ద ం నప య ాయ అబ రజ ,
వరక డ కల ాంట ల జయనగర ౖభ ా ర.

10.4 ా సర ప పశ ల
1. ండవ ేవ ాయల ఘనతను వ ంచం .
2. ండవ ేవ ాయల ాలంల జయనగ ా ద ం న ే య లను గ ం వ ం జయనగర
ాజ గ ం ార న షయ లను వ ంచం .

10.5 ఉపయ క గం ల
1. Ayyangar S.K.,Rangaswamy Saraswati - Sources of Vijayanagara History, Madras,1919
2. Rama Sarma M.H. - The Histroy of Vijayanagara Empire, Bombay, 1978
3. RobertSewell - A Forgotten Empire Delhi, 1982
4. లట ర ంకట రమణయ - జయనగర చ త పధమ సంప ట
5. .య . ా శ ర ావ - జయనగర ామ జ ం, ెల గ అ ాడ , ద ాబ

. ఐ.ఎ .ఎ . చంద ఖర ావ
ఆంధుల చ త 11.1 సంగమవంశ పతనం ...

జయనగర ామ జ ం
ాఠం : 11

సంగమవంశ పతనం – ా ల సంబం ల

ల ల:
ఈ ాఠ ా అధయనం ేయడం ా ండవ ేవ ాయ అనంతరం జయనగ ా ప ా ం న
ా ల అసమరతను గ ం , ా అసమరత వల సంగమ వంశ పతనం జ న ెల సు వడం
ాట జయనగర చకవర ల ా ల మధ వ న సంబం లను గ ం ెల సు గల గ ర.
షయకమమ :
11.1 ప చయం
11.2 వ సంగమ ాలక ల
11.2.1 మ ార న ాయల
11.2.2 ర ా ాయల
11.3 సంగమవంశ పతనం
11.4 ా ల సంబం ల
11.5 స
11.6 ా సర ప పశ ల
11.7 ఉపయ క గం ల

11.1 ప చయం:
.శ.1336 వ సంవత రంల హ హర ాయల , బ క ాయల దర ల ే ా ింప బ న
జయనగర ాజ ప ా ం న వం ాలల దట వంశం సంగమ వంశం. ఈ వంశ ాలక ల ఢ
ేవ ాయల ా ప ిదు ైన ండవ ేవ ాయల మరణం త ా త జయనగర ాజ ంల అ త ప ి
ఏర ం . ండవ ేవ ాయల త ా త ిం స అ ిం న మ ార న ాయల , ర ా ాయల
సమర ల ాక వడం వల శత ాజ ల జయనగర ాజ ం ౖ దండయ తల ే ి ధ ాం లను
ఆక ంచు ా ార . ఇల ంట ి ల సంగమ వంశ ామంత డ అ న ాళ వ నర ింహ ాయల సంగమ
ఆ ర ార న శ లయం 11.2 దూర ందం

వంశ వ ాలక ైన ఢ ేవ ాయలను త ి ిం స ఆక ంచుక ాళ వ వంశ ాలనను

ారం ంచడం సంగమవంశం పతన ం . జయన ా ా కంట ద ాబ ాలం మ ందు ఏర న ాజ ం
జయనగర రగ ాజ ం. ఈ ండ ాజ ల మధ ాంధ సం య ల జ ా . వరక ాజ ం
అంత ం జయనగర ాజ ంల గ ం .

11.2 వ సంగమ ాలక ల :

ండవ ేవ ాయల మరణం న అనంతరం జయనగర ామ జ ంల ెడ ల ారంభం
అయ . ండవ ేవ ాయల అనంతర ాలక ల అసమర ల ావడంవల సంగమ వం ా ాక ం
జయనగర ామ జ పమ దం ఏర ం . ండవ ేవ ాయల మరణ నంతరం జయనగరం ామ జ
ాలనల లల ాట అసవ స ప ి ఏర నట ా ఆ ట ాస ల . ా త ఆ ాల వల
ెల ం . ండవ ేవ ాయల తమ డ ప ప ేవ ాయల జయ ాయల అ ర ను ీ క ం
తన అన మరణ నంతరం ాజ ాలన ే ాడ ాస ల వల ెల ం . ఇత ండవ జయ ాయల ా
చ త ార ల ందర ర.
అ ే ఆ సమయంల ేవ ాయల క మ ర ైన మ ార న ాయల జయనగర ామ జ
ా ా ప ాలన ే ినట ఆ ాల వ . ఈ ధం ా ండ ాచ ాల ఒ ాజ ంల ల న
ప ి త రల మ ిం .మ ార న ాయల ా ా గ ంపబ జయ ాయల ా రణ మ ండ క
ాలక ా ఉం ేందుక అం క ం నట ెల ం .అ ే ఇల ంట ప ా రం ాట ఫ తం ా జ ం
ల ామరస ం ా జ ం ె యడం లదు.ఏ నప ట ను ప ా ం న స ల ాలంల
మ ండ క ల , ఉ ో గ ల తమ అ ార ర హణల ే దుశ ర ల , అ య ల అంత ం ంచ ,
పజల నుం అ యం ా పను లను వసూల ేయ ంచ ప ప ేవ ాయల ఒక
ాస ే ినట ెల ం . ఆ ాసనం అమల ల ాకప ర ప ప ాయల అ ా ా
వదుల వల ి వ నట ఉంద చ త ార ల ర.

11.2.1 మ ార న ాయల ( .శ. 1446 – 1465):

మ ార న ాయల ండవ ేవ ాయల , న ల ే ల కమరడ. పర త ాసు ైన
మ ార న ా ా కృ ా కట ల జ ంచడం వల ఇత మ ార న ాయల అ ర టనట
ెల ం . మ ార న ాయల ప ాలన ాలంల ాజ ంల ధ ాం లక ాజప ధుల
య ంపబ ార ఆయ ాం లల ప ాలన ర సూ ఉం ే ార .
ఆంధుల చ త 11.3 సంగమవంశ పతనం ...

ండవ ేవ ాయల మరణ నంతరం జయనగర ాజ ంల ఏర న అ ిర ప ిత లను ఆస ా ా

ేసుక శత ా ల జయనగరం ాజ ం ౖ దం ె ధ ాం లను ఆక ంచుక ందుక
ిదమయ ర . అందుల గజపత ల ప న న ార .
క ంగ ే ా ా సున క ిల శ ర గజప జృం ం త ర ాన ఉన ాజమ ందవరం,
ఉదయ ాజ లను వశపర చుక ండ ట మ ట ం డ . త ా త ాం నగరం ౖ దం ె ఆ పటణ
ా నం ేసుక డ . అనంతరం గజప జయనగరం ౖ దం ె ా ా మ ార న ాయల ఆ
దండయ తను ఎదు జయనగ ా సంర ం నట ెల ం .

11.2.2 ర ా ాయల ( .శ. 1465 – 1485):

మ ార న ాయల మరణ ంతరమ అత ినతం కమర ైన ర ా ాయల .శ. 1465 వ
సంవత రంల జయనగర ిం స అ ిం 20 సంవత ాల ాట ప ా ం డ .ఇతను ప ప
ేవ ాయల ింహల ే కమరడ. జయనగర ాజ ప ా ం న సంగమ వంశంల వ ాలక డ .
మ ార న ాయల క మ ర ైన ాజ ఖర ాయలక జయనగర ాజ ం ెందక ం ఆక ం
ప ాలన ేయడం ారం ం డ . అ ే ఇతను ీల ల డ . మద ాన ియ డ .ఇతను
దండ యక లను ా . పజలను ా , ఉ ో గ లను ా కలవక ం ప ాలనల , ాజ ార కమ లల
అ సకత క ఉం ే ాడ . ాజ ం ణదశక ేర క ం . ఒక ౖప గజపత ల మ ౖప బహమ
సుల నుల జయనగర ామ జ ాం లను ఆక ంచడం ారం ం ర .
జయనగర ాజ ాల ాలంల ప మ రంల ా ప వరక ందం ా ప ి ెం ం .ఈ
నగరంల మ రల అ వరక ల గ ాల గమ ేసుక , ాట జయనగర ా లక ,బహ మ
సుల నులక క ం ే ార . ర ా ాయల ా అ న త ా త ఆ వరక ల గ ాలను జయనగర
ా క క ంచక ం బహ మ సుల నుల అమ డం ారం ం ర . ర ా ాయల
క ై ానగరంల ఉన మ ర ల అ వరక లను అంత ం ంచమ తన ౖ ఆజ ిం డ .
ౖన ం వరక లను అంత ం ం ం . ఈ సంఘటన జ న త ా త బహమ సుల మం అ న
హమ గ ా ా నగ ా మట ం ా ను ా నం ేసుక డ .అనంతరం ర ా ాయల
ఆ నగ ా ా నం ేసు వ పయ ం డ. ా సఫలం ాలదు. ఈ ధం ా ప మ
రంల ా వ పటణం ాట ప మ మండలంల ాం ల శత వ ల ా నం అయ .
ఆ ర ార న శ లయం 11.4 దూర ందం

మ ార న ాయల ాలన ాలంల చంద ాజ ాళ వ నర ింహ ాయల ామంత ా

ప ా సూ ఉం ే ాడ . ర ా ాయల ప ాలన ాలంల ాళ వ నర ింహ ాయల గజపత ల నూ,
బహ మ సుల నుల య ల ే ాడ . ప రడ ా ర ం డ.

11.3 సంగమవంశ పతనం:

షయల ల ైన ర ా ాయల ాలన పజలక , ఉ ో గ లక ా పట వ కతను క ం ం .
ఇల ంట ి ల ప ి గమ ం న ర ా ాయల ద క మ ర డ తన తం వ ంప ే ి తన
తమ ైన ఢ ేవ ాయలను జయనగర ాజ ిం సనం ౖ అ ింప ే ాడ . ిం సనం అ ిం న
ఢ ేవ ాయల తనక అన వలన మ ప కల గ త ంద భయప అత చం ిం డ .
ఇల ంట ి ల సంగమ వంశం ాట జయనగర ాజ ం పత వసక ేర వడం గజపత ల ,
బహమ ల జయనగర ాజ కబ ంచట ిదమయ ర . ఇల ంట ి ల ాళ వ నర ింహ ాయల
జయనగరంల మఖ ామంత లను కల ప దుష ైన ఢ ేవ ాయ త ి 1485ల
జయనగర ిం సనం ఆక ం డ. జయనగర ాజ ా ిం న సంగమ వంశం అంత
ాళ వ వంశ ాలన ారంభ ం .

11.4 ా ల సంబం ల
జయనగర, ండ ట ాజ ల ండ ఇర గ రగ ాజ ల . ఈ ండ ాజ ల సంపదక
లక న త ర ాంధ సం ట ప . .శ. 1324-1335 సంవత ాల మధ ద ణ రత ేశం
మ ిం దు ాకమణక ల న , త గ సుల ప ాలనక ల ౖ, ామ జ గం ా ఉం ంద ,
ేవ , ం ( ంగ, ెలం ాణ ) కం ి , ర సమ దం, మబ (మధుర) అ అ దు
ా ాల ా భ ం సుల ప ా ం డ మ ిం చ త ార ల ర .మహమ యల
ాలనల ద ణ ేశ పజల వ న ఇబ ందులక గ నట ా సమ ా న లస మ ాసనం,
కంప ాయల ర అ న గం ా ే ర ం న మధు ా జయం అ ావ ం వ ం .
లస మ ాసనం - ద ణ ేశం మ ింల వశం అ న త ా త ధనవంత ల ధన తం
ీ ంపప ర , తమ యజ య ా కత వ లను వదుల వల ి వ ం , బ హ ణ అగ ాల
అపహ ం ప , ఆలయ ల ధ ంసం ేయబ ,త ర ష ల పంటభ మ లను, వ వ ాయ
ఉత త లను బలవంతం ా ల వడం వల ద దుడ ధనవంత డ అ దం లక త క ట ంబ ల
శనం అ య ” అ ం .అల -“అక డ ప జ ప న ా ాల ే ాలయ ల
ాడ ప య అగ ాల శనం ా ంపబ . మనుష ల క ాల ల ఎక డ చూ ి దండలల
ఆంధుల చ త 11.5 సంగమవంశ పతనం ...

లడత . వ ల రకం వల మప న ఎర ా మ ార ం ”అ మధు ా జయం ావ ంల

గం ా ే ట ద ణ రత ేశ ప ి వ ం ం . అం ే ాక ం – “ దం స ంపబ ం . ధర ం
ం . యఔ ాల భ ల ఎక క ించవ క ల డ ల మ ఖ లల ాశ ల ం ”
అ మధు ా జయం ావ ంల గం ా ే ట ప ి కళక కటనట వ ం ం . ప ిత ల ఈ రకం ా
ఉండడం ఫ తం ా మ ిం సుల ను ాలక ల అకృ ల నుం ా ాడ నుటక , ా ాలననుం మ కం
ావ ద ణ రత ేశంల చన ఉద మ ల ారంభమయ .
చ ద మ ల ఫ తం ా, ఆ చ ద మ ల తదనంతరం, ద ణ రత ేశంల ర ప న
స తంత ాజ ల , 1325ల ా ిం న ాజ ం, అట తర ాత ద ాబ ాల 1336 ల ా ిం న
జయనగర ామ జ ం.ఉతరంల వ దల ద ణంల గ ండకమ వరక ఉన ాంధ ే ా ,
1325 నుం లయ మ చ దమ యక ై, 'ఆంధ ే ా శ ర' అ ర దు
ఆంధ ే ాన ం ా సుం న ావయ యక ేయ ామంత డ ా ప ాలన ేయ ా ాడ .
ాపయ యక మరణం త ా త , లక అతను ం ఉన ప ే , మ ా తం
పకటంచుక స తంత ాజ ాపన ే ాడ . ా ల పయత ం ఫ తం ా, ాలంల ాజ ం
ప మంల అహ లం నుం త ర న బం ా ఖ తం వరక , ఉతరంల కృ ాన నుం ద ణంల
గ ండకమ వరక ా ిం న . ాజ ాయవ ం ా పవ ం ే కృ ాన ాజ , ెలం ాణ ల
ఏర న స తంత ాజ న ాచ ండ లమ ాజ స హదు ా ఉం ే . అట ద ణంల గ ండకమ న
ాజ , జయనగర ామ జ స హదు ా ఉం ే . ా ల గ ండకమ , వ మధ స న
ాంధ ే ా వందసంవత ాల ాట ( .శ. 1325-1424) ా ం ర .క మ ర ( . శ. 1386
1402) మరణం త ా త ాజ ం, ండ ట ా, ాజమ ందవర ాజ ం అ ండ ాజ ల ా
ం . మ ిం సుల ను ాలక ల అకృ ల నుం ా ాడ నుటక , ా ాలననుం మ కం
ావ ద ణ రత ేశంల చన ఉద మ ల ారంభ న సమయంల జ న ర గ బ టను
అణ ందుక మహమ త గ అ ం దండయ తల బం ల ా ొ సుక బ న
హ హర ాయల , బ క ాయల అ దర లను మ ిం మతంల మ ద ణ రత ే ా పం ాడ .
ద ణ ే ా ే న ార రణ ా సూ జయనగర ామ జ త ంగభ న రంల
ా ిం ర .
ఆ ర ార న శ లయం 11.6 దూర ందం

జయనగర ామ జ ం ారంభ న లనుం ా ల ఘరణ ారంభం అ ం .ద ణం

నుం జయనగర ాలక ల , ాంధ ేశంల స ంచట ే ిన పయ ల, ండ ాజ ,
జయనగర ామ జ మధ ాట లక ా . జయనగర చకవర ల ాజమ ందవర
ా ల సఖ త ాటం , ండ ట ా ల తమ ాటం న ా ం ర. .శ. 1343
ట జయనగర ాజ ాపక డ , జయనగర ాలక లల దట ాడ అ న హ హర ాయల ాజ ం
ప ర సమ దం వరక ా ిం ం . ఈ ప ర ే ా హ హర ాయల దట తమ డ కంప ాయల
జ ం డ.
.శ. 1343 ట త ర ర ాంతంల దు ాలల బ ష న ఉదయ దు ా
బక ాయల ా ం డ . ఈ దు ా బక ాయల ా లనుం ా ం ఉండవచు . ఉదయ ,
ల ర మండలంల ప తర గంల ఉం . జయనగర ా ల ఈ త ర ాం కం
ఉదయ ందం ే ి ఆ దు ా బ షం ే ార . జయనగర ాస ల ' ాయ ిం స దట
దుర న ఉదయ ' ామ ఖ . దట ఈ దు ా బక ాయల క మ ర డ న
ర పణ దు ా ప ా య ంపబ డ . .శ. 1343 ట ర పణ ఒడయ ర ాసనం ఉదయ ల నూ,
అ ే సంవత రం ట కంప ాయల ాసనంకడప ల ప ర ల నూ ఉ . ర పణ అనంతరం ఈ
దు ా ా ం న ాడ కంప ాయల . 1346-47 ట ల ర ల డవల ర ాసనం, ఉదయ
దు ా ఉదయ ాజ ా కంప ాయల ప ా సున ట ెల ప త ం . “ఉదయ జయం అదం
ాజ ఆకమణక అంక ార ణ. భ ష ల ాంధ ేశ చ తగ అ మర వక ి న " అ
లట ర ంకటరమణయ ర.
దట బ క ాయల (1356-1377), 1360-64 ల మధ బహమ ల ాట ల అనంతరం
ాల బక ాయలక ండ ట ా ల య దం సంభ ం ం . ఈయ ద ారణ ల ా ,
వ ాల ా ె యవ . బ క ాయల , లయ మ త ా త ాజ వ న అన
బక ాయల ఓ ం ాజ ంల ఉం న అహ లం, ను ండ ాం లను జయనగర ామ జ ంల
నం ే ాడ . బ క ాయల ఈ త ర ర దండయ త 1363-64 ాంతంల జ నట అక డ ల ం న
జయనగర ాస ల వల ెల . కర ల లల మ నం వద జయనగర యక ైన ల ట
ా య ాసనం .శ. 1410 ట ఉం . ఈ ాసనంల ె ర ట వద ఒక య దం జ నట
వం . ంగల డ ల .శ. 1372 ట జయనగర ాసనం, ఒక జయనగర యక డ నరస ావ టల
ఆంధుల చ త 11.7 సంగమవంశ పతనం ...

ే ిన ామ వ ం ం . ఈ ాస లను బట దట బ క ాయల ౖ ల , అన మ
ా సున ాజ ం ద దం ె , ఆ ాజ ంల బ ా చు నట ం .
ండవ హ హర ాయల .శ. 1377 నుం 1404 వరక ప ా ం డ. ాజౖన అన మ
1364 నుం 1386 వరక ప ా ం డ . అన మ వ ాలంల ఏర న అంతఃకల ల ,
జయనగర ండవ హ హర ాయలక ాజ ం ౖ దండయ త ేయ మం అవ ాశం ఇ .
ఉదయ ా సున ండవ హ హర ాయల క మ ర డ ేవ ాయల ఉదయ నుం బయల ే ,
జయనగర ామ జ స హదులల ఉన అదం , లం ాం లను ఆక ం డ . అప టనుం ల
ాంతం ాశ తం ా జయనగర ామ జ ంల గ ం . దట ేవ ాయల ( .శ. 1406-1422)
ాజ వ న దల బహమ ల ాటం ేయవల ి వ ం . ేవ ాయల బహమ ల
ాడ త న సమయంల , కందుక ర పభ వ ల ాయల ాజ ం ౖ దం ె , కడప లల
త ి ట , ఆ యం ా ఉన ప ల సల ట ఆక ం నట ెల ం . 1413-14 ల దట
ేవ ాయల ా ఓ ం త వరక ఆ ాంతం ా ల ఆ నంల ఉం ం .
ండ ట ాజ ంల క మ ర (1386-1402) మరణం త ా త ాజ ంల ఏర న
అంతఃకల లల ేవ ాయల జక ం ేసు డ. కమర త ా త ాటయ మ ద మట
మ , ద మట మ ప న ఉన అన ేవ డ ఏర న య లల ేవ ాయల
ాటయ మ ప ం వ ం డ. ఈ య లల ి జ ా, అత ామంత ల న ాచ ండ
లమ యక ల అన ేవ డ, ద మట మ డ స య వ డ. .శ. 1411 ట
జయనగర ౖ ల ాజ ంల ప ాశం ల ఇం ల చు వ టప వ ను
పట వ పయ ం . ా ఆ పయత ం ఫ ంచలదు.
ాటయ మ మరణం త ా త ద మట మ , అల డ మధ ాజమ ందవర ాజ
ఆ ప .శ. 1477 ాంతంల య దంజ ం . అల డ స యం ేయ దట ేవ ాయల
ానుగల టను ందం ేసు , ఆ చుట పక ల ెలం ాణ ల బహమ ల వశంల ఉన దు ాలను
మట ం పట వ ంత ౖ ెలం ాణ క , టప పట వట మ ంత ౖ
ాజ ం పం ాడ . ఈ ాజమ ందవర య దంల ద మట మ , ి జ ా ఓ యర.
ి ా ెలం ాణ ల తన దు ాలను ర ంచు వట ానుగల దు ా మ ట ం డ . ం ేళ ాట
జ న మట ాలంల లమ ా ల బహమ ల త ె ంప , ేవ ాయల ప ంల ే ార .
ఆ ర ార న శ లయం 11.8 దూర ందం

అక డ జ న ర సం ామంల ి జ ాఓ యడ. టప పం ిన ేవ ాయల ౖ ల ఈ వ

పటణ 1417 ాంతంల ా నం ేసు .
ాజ వ వ ాలల జ క ం ేసు వడం వల దట ేవ ాయలక క ంగ గజపత ల ౖరం
క ం . అంతఃకల లవల ాజ ంల ఏర న బల నత గమ ం , క ంగ గజప ల గవ
ను ేవ డ ాజమ ందవర ాజ ం ౖ దం ె డ . ేవ ాయల తన త ైన అల డ స యం
ేయట మరల వ ా ౖ పం ాడ . ాయల, గజప ౖ ల య
సం ిదమయ . ా ఈ య దంవల తన ేశం ాడ త ంద తల , అల డ ర గజప ,
ాయలక సం ే ి, ఎవ ాజ ా పం ి ాడ .
ండవ ేవ ాయల జయనగర ామ జ 1422 నుం 1446 వరక ా ం డ . 1424ల
ాచ మ ండ ట ాజ ం అంతం ా ా, ండవ ేవ ాయల ంట ండ ట ాజ ఆక ం
జయనగర ామ జ ంల నం ే ాడ . 1419, 1420 లల గజప ల గవ ను ేవ డ
ాం న ం జ ం ప ండ సంవత ాల ప ా ం నట ాంధ ామ ియత ల ెప .
ా ల గవ ను ేవ డ ప ండ సంవత ాల ాం ా ంచటం జం ాదు. 1422ల ండవ
ేవ ాయల ాంధం ద దం ె ిం చలం వరక గల ే ా జ ం డ. అప టల
ాజమ ందవ ా ా సుం న రభ తనక ామంత డ ా ేసు డ . 1435-53ల కడపట
త ర ండ ాజ న ను ేవ లగ ి సూర వం య డ న క ిల శ ర గజప కటక ిం సనం
ఆక ం డ.
ను ల న ద ణ క ం ా వశం ేసు వట , ాజమ ందవర ాజ
ఆక ంచట , క ిల శ ర గజప 1414ల దం ె ాఖపట ం లల ర ండవరక వ డ . తన
ామంత ల న మ, రభ డక క ిల శ ర గజప ఎ ంచటంల స యపడట ,
ాజమ ందవర ాజ ర ంచట , ండవ ేవ ాయల ంట తన ప అ న మల ఒ య
యకత ంల ౖ పం ాడ . మల ఒ య యకత ంల ౖన ం గజప
ౖ లను ఓ ం కం ా గజపత ల జృంభణను అడ క డ. ామంల ఉన 1444 ట
మల ఒడయ ాస బట, జయనగర ౖ ల గజప ౖ లను ఓ ం త ినట ెల ం .
ా త ా త ల గ సంవత ాల 1448ల ాజమ ందవర ాజ ం క ిల శ ర గజప అ ారంల
వ ం . ఇంతట ండ ట ాజ ం అంతమ న త ా త, మ ా ండ న ా న ాజమ ందవర
ఆంధుల చ త 11.9 సంగమవంశ పతనం ...

ాజ ం, జయనగర ాలక ల స యం సంప ఉం క , వరక 1448 ట గజపత ల వశ

అంత ం .

11.5 స :
సంగమ వంశం ాలక ల ండవ ేవ ాయల మరణం త ా త జయనగర ాజ ంల అ తప ి
ఏర ం . ండవ ేవ ాయల త ా త ిం స అ ిం న మ ార న ాయల , ర ా ాయల
సమర ల ాక వడం వల శత ాజ ల జయనగర ాజ ం ౖ దండయ తల ే ి ధ ాం లను
ఆక ంచు ా ార . ఇల ంట ి ల సంగమ వంశ ామంత డ అ న ాళ వ నర ింహ ాయల సంగమ
వంశ వ ాలక ైన ఢ ేవ ాయలను త ి ిం స ఆక ంచుక ాళ వ వంశ ాలనను
ారం ంచడం సంగమవంశం పతన ం . జయన ా ా కంట ద ాబ ాలం మ ందు ఏర న ాజ ం
జయనగర ాజ ల మధ ాంధ సం య ల జ ా . వరక ాజ ం అంత ం జయనగర
ాజ ంల గ ం .

11.6 ా సర ప పశ ల :
1. సంగమ వంశ పత గ ం వ ంచం .
2. జయనగర ామ జ ం, ాజ ం మధ వ న సంబం లను గ ం ా సం ాయం .

11.7 ఉపయ క గం ల
1. Ayyangar S.K, Rangaswamy Saraswati - Sources of Vijayanagara History, Madras, 1919
2. Rama Sarma M.H. - The Histroy of Vijayanagara Empire, Bombay, 1978
3. RobertSewell - A Forgotten Empire Delhi, 1982
4. లట ర ంకట రమణయ - జయనగర చ త పధమ సంప ట
5. .య . ా శ ర ావ - జయనగర ామ జ ం, ెల గ అ ాడ , ద ాబ

. ఐ.ఎ .ఎ . చంద ఖర ావ
ఆంధుల చ త 12.1 ాళ వ వంశం

ాళ వ,త ళ వ వంశ ాలనల జయనగర ామ జ ం

ాఠం:12 ాళ వ వంశం

ల ల:

ఈ ాఠ ా అధ యనం ేయడం ా సంగమ వంశం నుం జయనగర ిం స

ఆక ంచు వడం దు ాకమణ చ ా ా అ అంశం ాట జయనగర ామ జ ప ా ం న
ాళ వవంశ ాలక ల గ ం ెల సు గల గ ర.
షయకమమ
12.1 ప చయం
12.2 ాళ వ వంశం
12.3 ాళ వ వంశ చ తక ఆ ాల
12.4 ాళ వ వంశ ప ట ప త ాల
12.5 ాళ వ-దు ాకమణ
12.6 ాళ వ నర ింహ ాయల
12.7 ండవ నర ింహ ాయల
12.8 ాళ వ వంశ పతనం
12.9 స
12.10 ా సర ప పశ ల
12.11 ఉపయ క గం ల

12.1 ప చయం
జయనగర ామ జ చ త ల జయనగర ాజ ప ా ం న ండవ వంశం ాళ వ
వంశం. ా ప ాలన ాలంల జయనగరం ాజ ం అంత ం కం ాలక ల ా ాడగ ార .

12.2 ాళ వ వంశం
ాళ వ వంశ మ ల ప ర ష డ ాళ వ మంగ .ఈయన కంప ాయ ద ణ జయ య తల
ాల సంబ వ ాయ ాప ర , పరర ాళ వ అ ర దులను ం డ . కంప ాయల ఇత
ఆ ర ార న శ లయం 12.2 దూర ందం

ాయణవనం ాం అమర యకం ా ఇ డ. జయనగర ాజ ంల ాళ వవంశమ ార

చంద మండల ాలక ల ా ప ి ెం ర . ాళ వ మంగ వంశమ ల జ ం న ా ే ాళ వ వంశ
ాలనను ారం ం న ాళ వ నర ింహ ాయల .

12.3 ాళ వ వంశ చ తక ఆ ాల :
సంగమ వంశంల వ ాలక ైన ఢ ేవ ాయలను త ి ాళ వ వం ా ెం న
నర ింహ ాయల ిం స ఆక ంచడం 1485 వ సంవత రంల ాళ వ వంశ ప ాలన
ారంభ ం . ాళ వ వంశం ార . శ. 1485 నుం 1505వ సంవత రం వరక సుమ ర ండ
ద ాబ లక ౖ ా జయనగర ామ జ ప ా ం ర. ాళ వ వంశ ా చ తను ెల సు వ
ఎ ఆ ాల లభ మవ త . అందుల ప న న ాఙ య ఆ ాల . ాఙ య
ఆ ాలల ాజ థ ం మడ ర ం న ాళ ాభ దయం, యడ ర ం న
ామ భ దయమ , త ాయల క ం న పసంగ ర వ , ిలలమ ిన రభదుడ ా ిన జౖ
రతమ , నం మ న ా జ పహరణమ , నం మలయ, ఘంట ింగయ ల ర ం న వ ాహ
ప ాణమ , ాజ థ ం మడ ా ిన అచు త ామ భ దయం ర మల ంబ ా ిన వర ం ా
ప ణయమ వంట ా త ఆ ాల ప న న .
ట డ మహమ య చ త ార ల రచనల ర సు ా న నూ ,బ ా ం
రచనల ఇట య య క ైన వ మ రచనల ాళ వ వంశ చ తను గ ం ెల సు వ
ఉప గపడ త . ాస లల రంట, కం , జంబ శ రం, లం, రంగం, మ , ంతక ంట,
రప , ల ర , ఇదయ ర , రం ప రం, ే ాప రం అ ాల, దంబరం, ర ల ర , నగ
లల ొ న ా ాస ల , చ న హళ , ఒ కట, ేవ ల ప ట వంట ా ాస ల ాళ వ వంశ
చ తను ెల సు వ ఆ ాల ా ఉప గపడ త . ట ంట డ రకల , ప త ర
ాలం, ర ాడ , ిదవటం, బ మ , ఆదవ , దువ ర, ల ంత, ండ డ , అనంతప రం,
గంగ ా ప రం, అల ర , ి ళ, కడప లల ా శ రం ాం లక ెం న ియత ల క
ాళ వ వంశ చ తక అదం పడ త .

12.4 ాళ వ వంశ ప ట ప త ాల :
జయనగర ామ జ ప ా ం న లగ ాజవం ాలల ండవ ైన ాళ వ వంశం ా
దట ాస ానం ళ క చకవర లక ాజ అ న క ణ కటకం. అందువల ావచు ఈ
ఆంధుల చ త 12.3 ాళ వ వంశం

వంశంల ార మ క ణప రవ ా శ ర లమ ెప క ర. అ ే ార కల ణ కటకం ల
ఎప డ ఉ ె ఆ ాల లభ ం ాలదు.
ేవ య దవ ల లవల క మ దలౖన ాళ వ వంశం ార దండ యక ల ా ప ే ార .
ఆంధ ేశంల ప ి ెం న ాళ వ వంశం క ట ంబ లక ఏ ధ న సంబంధం ఉం ో ె యదు.
జయనగర ామ జ ాపనక మ ందు ాళ వ వంశమ ార ఆంధ ేశంల ఉన ట క ించదు.
ాబట ార జయనగర ామ జ ఏ ా ట ే ి ఆంధ క ాటక ాం లక జయనగర
ామ జ స ం నత ా తక ణ ాంతం నుం జయనగర ామ జ ాం వ ఉంట ర
ందర చ త ార ల ర.
జయనగర ామ జ ాపన తర ాత ాళ వ వంశం ార ఆంధ ేశంల ధ ాం లల
క ాఖల ా ఏర ధ ాం లల న న సం ా లను ా ిం జయనగర
ామ జ ాలక లక ామంత లౖ ప ాలన ేసూ ఉం ే ార . ా ల ందర ాయల క ట ంబం
సంబంధ బ ంధ ా లను ఏ ా ట ేసుక మ ండ క ాలక లయ ర . అట వంట ాళ వ వంశంల
ప ి ెం న ే చంద ాళ వ వంశమ ార . ట దట ఈ ాఖ ార మ డ ల అమర
యక ల ా ప ేసూ ఉదయ దుర ాలక ాలన ంద ఉం ే ార .
.శ. 1352 వ సంవత ర ాంతంల దట బ క ాయల క మ ర ైన కంప ాయల డ ేశం ౖ
జయ య త ే ిన సమయంల చంద ాళ వ వంశ మ లప ర ష ైన ాళ వ మంగ అత
స యం ా ౖ యకత ం వ ం ాల డ . ఈ య దంల ప భ కనబ ాళ వ మంగ
ఖ సం ా ం డ . ఈ సమయంల సంబ వ ాయ అత ాజ ంల ి సంబ వ ాయ
ాప ర అ ర ాళ వ మంగ ం డ.
మధు ా జయం అనంతరం రంగ థ ా ా ర మల నుం ె ి ం రంగ
ఆలయంల ప ష ే ిన త ా త ాళ వ మంగ అర ౖ ల మ డల ా ానుక ా సమ ం నట
ెల ం . మధుర సుల ను ఓ ంచడం ల లక ాత ిం న మంగ పరప ాళ వ అ
ర వ ం డ . మంగ ైర ాహ ాలక కంప ాయల చంద ాజ ంల ఉన
ాయణవనం ాం అమర యకం ా ాళ వ మంగ క ఇ డ. అప ట నుం మంగ
సంత ార అ వృ ెం కమకమం ా తమ ాలన ం అ క ాం లను ె వరక
చంద టను వసం ే సు చంద ాజ ా ేసుక జయనగర ామంత ల ా ప ాలన
ేయడం ారం ం ర .
ఆ ర ార న శ లయం 12.4 దూర ందం

ాళ వ మంగ ప త లల ఇమ తమ ా ఒకడ . ఇత గ ండ ా అ కమరడ

క ాడ . అత నర ింహ ాయల , మ ాయల అ ర గల ఇదర క మ ర ల ఉ ర. ఈ
ఇద ల ద ా ైన నర ింహ ా ైర ాహసల , శ ామ ా ల గల వ . అతను కమకమం ా
సంగమ వం ా , జయనగర ాజ పమ దం ఏర న సమయంల సంగమ వంశ వ ాలక ైన
ఢ ేవ ాయలను త ి జయనగర ిం స అ ిం ాళ వ వంశం ాలన ారం ం డ .

12.5 ాళ వ-దు ాకమణ

జయనగర ామ జ చ తల , తక గమనంల , ాళ వ వంశం జయనగర
ిం స ఆక ంచటం ఒక లక ఘటం. ాళ వ నర ింహ ాయల జయనగర ాజ ా ా
ేపటట ప న ారణం అత ా రప త ాజ ార ాం ాద స ంశయం ా ెప వచు .
నర ింహ ాయలక జయనగర ిం సన ఆకమణప ిత ల ప వంవల తప స అ ం .
నర ింహ ాయల ిం స ఆక ంచక నట ే జయనగర ామ జ ం పద రవ శ బ
ారం పతనమ ఉం ేద చ త ార ల అ ాయమ . "నర ింహ దు ాకమణ ఫ తం ా
ా ి తంగ (త ట య దం)ఎన ౖ సంవత రమ ల త ా త జ ం "అన లట
ంకటరమణయ ా అ ాయంల ఎం సత ం ఉం . ందర చ త ార ల అ ాయప నట ాళ వ
నర ింహ ాజ కమణ - "దు ాకమణ ావచు ా , ప ిత లవల తప స న . జయనగర
తర ా చ తవల ఇ సమర య ం ".
మ ఖ ర నల (1446-1465) ప ాల ాలంల ాళ వ నర ింహడ చంద దు ా ప ా
ఉం ే ాడ . . శ. 1460 ాంతంల క ిల శ రగజప జయనగరం ద దండయ త ే ి జయనగర
ాజ ంల చు వ డ. శత వ ను ప ఘటంచట , మ ఖ ర న ాయల ట
ౖ పత లల , యక ష లల ఒక ైన ాళ వ నర ింహ ాయలను చంద నుం ను ండక
మ ా డ . చంద ాళ వ ామచంద ాయల ఆ నంల ఉం డ .అ ే, ాళ వనర ింహ
స యం గజప దండయ తను అడ క ందుక మ ార న ాయల ే ిన పయ ల
ఫ ంచలదు. గజపత ల కృ ాన దల , ా వరక గల జయనగర ామ జ ం ర ాం న ం
ఆక ం ర. మ ార న ాయల త ా త, ాళ వనర ింహ డ మ ార న ాయల కమర ైన
ాజ ఖర ాయలక అండ ా ల డ. మ ార న ాయల త ా త ాజ వ న అత ినతం
పత డ ండవ ర ా ాయలను (1465 1485) ాజ ఖర ాయల ప ఘటం డ . ాళ వ
ఆంధుల చ త 12.5 ాళ వ వంశం

నర ింహ సహ ారం ాజ ఖర ాయల అత సంత మధుర, తంజ వ ర , ర ప ,

యంబత ర , లం ల లల ల ా స తంతం ా ా ంప ా ార . ర ా దుశ ర ల వల
న త న జయనగర ామ జ ా ాడట ాళ వనర ింహ డ అ క ల
పయ ం డ . 1470 ల క ిల శ ర గజప మరణ నంతరం గజప ాజ ంల ెల న అంతఃకల లను
ఆస ా ా ేసుక , ాం కృ ాన వరక జ ం జయనగర ామ జ ంల నం ే ాడ .
1485క మ ందు ర ం న వ ాహ ప ాణ ీ కలల ాళ వ నర ింహ యక డ న
ఈశ ర యక డ ఉదయ , ల ర , ఆమ ర , ల, క ం ణ, రంగపటణం, గమండలం,
ను ండ, గం టలను జ ం నట ెప బ ం . ాళ వ నర ింహ ా స యం ా న , ెం ,
ంగ , ాప ాలను జ ం నట జౖ రతం ెప త ం . ర ఈ సల లను ఎప డ
ఏ నంద ా లల జ ం ె యదు. ఉదయ 1469-70ల నర ింహ ాయల క ిల శ ర ౖ
ే ినప డ ఉండవచు .
ండవ ర ా ాయల దుశ ర లను స ంచ లకఅత అత దక మ ర డ వ ం , తన
తమ ైన ఢ ేవ ాయలను ిం సన ం డ. ఢ ేవ ాయల అన వల తనక నషం
ాటల త ంద భయప కృతఘ ై అన ను వ ం డ . ఇల ంట చర లను, అట వంట చర లక
ాల న దర లను పజల అస ంచు ా ార . ఈ ప ి ామంత ల జృంభణక
ారణమ ం . ఈ సమయంల పర తమగజప బహమ సుల నుల ాటంల
మ వ డ . ండవ మహమ త ా త బహమ ాజ ంల అ ాచక ప ిత ల ఏర .ఇల ంట
అనుక ల ప ిత లను గమ ం సమర డ అ న చంద ాజ ప ాళ వనర ింహ ాయల
జయనగర ామ జ ంల మఖ ామంత లనంద క డగట , ర డ , దుష డ అ న
ఢ ేవ ాయలను జయనగరం నుం త ి, 1485ల జయనగర వజ ిం స
ఆక ం డ. ాళ వ నర ింహడ జయనగర ిం స ఆక ంచ ిన ప ిత లను
నూ వరం ా, ప లం ా వ ం డ .

12.6 ాళ వ నర ంి హ ాయల ( .శ.1485–1490)

సంగమ వంశం నుం ిం స ఆక ంచుక న ాళ వ నర ింహ ాయల 1485వ
సంవత రంల ిం సనం అ ిం ఆర సంవత ాల ప ా ం డ .ఇతను ప ాలన ీ క ం ే
ట ామ జ ంల అలజ ఏర ం . ప నం ా ండ ారణ ల క ి ా . ామంత ల
ఆ ర ార న శ లయం 12.6 దూర ందం

అ కమం ాళ వ నర ింహ ాయల ఆ ప అం క ంచక ఎదుర ార . వ సంగమ ాలక ల

ాలనల ఈ ామంత ల రక మత జయనగరం ా లక ామంత ల ా ఉన ట పవ సూ
ఎవ ాం లను ార స తంతం ా ప ా ంచు ా ార . ాళ వ నర ింహ ాయల బల న ాడ
కనుక అత ాలనల తమ స తంత అ ారం ాగద ార అను వడం అందుక ారణ ల .
ఈ ారణ ల వల ాళ వ నర ింహ ాయల ాజ ారం ేపటన ంట ర ాడ (కడప
ల ),సంబట ా , ఉమ త ర ,సం తప రం ాంత ాలక ల , బ మ వరం ాలక డ ాళ వ
మ ేవ డ వంట ార రగబట ే ార . ఈ ర గ బ టను అణ అంద అదుప ల
సుక ావడంల నర ింహ ాయల సఫ కృత డయ డ .
జయనగర ామ జ ంల ఏర డ ఈ అ త ప ి ఆస ా ా ేసుక గజప ా ల
దం ె ర . ాజ పత ం సం దర ల మధ జ న ాటంల తమ డ హం ర డ ఓ ా అత
దర ైన ప ర తమ గజప క ంగ ఉత ళ ాజ ల ౖ ఆ ప సం ా ం డ . ాంధ ేశంల
తమ ా నంల వ ం న ాం లను ఆకమణక పయ ల ారం ం డ .ఇల ంట ి ల
1482ల బహమ సుల మహమ ా మరణం డ . అత మరణ నంతరం బ ల ైన అత
కమరడ ద ిం స అ ిం డ . బ ల ైన సుల ర ద ాజ ాలన ేసున
మంత ల , స ార ల , అ ార ల ా రపర లౖకల ంచు నడం ారం ం ర . ప ాలన
తత ంపట త ం ల వడం ాట ౖన బలం త ణదశక ేర క ం . తమ డ హం ర డ గతంల
మహమ ాహ ా నం ే ిన ాం లను సం ా ంచడం సం ప ర తమ గజప
దండయ తక వ 1482 –83 లల కృష వరక గల ాంధ ప ే ా ా నం ేసుక డ.
ఆ మర సట సంవత రం ప ర తమ గజప ండ ట ాజ ా నం ేసుక డ.
అప ట నుం పర తమ గజప ఉదయ దు ా ఎట ఆక ంచు ాల పయ ల
ేయ ా ాడ . 1485 - 90 మధ ాలంల ప ర తమ గజప ౖన ం ఉదయ దు ా
మ ట ం డ . అప డ ాళ వ నర ింహ ాయల ఉదయ ల ఉ డ , అక నుం
త ి ంచు వడం ాధ ం ాక వడం పర తమ గజప ఉదయ దు ా , ంద ఉన
ాం లను ా నం ే ి నర ింహ ాయల బయటప డ గజపత ల ాస ల ా ెల ం .
అ ే ఇ ాసవం అ ెప ల లదు అ ే ాళ వ నర ింహ ాయల ఉదయ దు ా
ల వడం మ తం ాసవం. త ా త .శ. 1513ల కృష ేవ ాయల ఉదయ దు ా
ఆక ంచు ంత వరక ఉదయ దురం గజపత ల ా నంల ఉండడం ాసవం.తర ాత ాళ వ
ఆంధుల చ త 12.7 ాళ వ వంశం

నర ింహ డ ప మ ాం లను ే ం నట .శ. 1490 - 1506 ట ాస ల వల ెల ం .

నర ింహ ాయల త ళ వ డ ౖ జయం ా ం హ న ా , భటక బ క నూర ,మంగ ప రం
వ లను ం అరబ వరక ల సంబం ల ఏర రచుక అర వరక ల జయనగర
ామ జ గ ాలను సరఫ ా ే ట ేసుక డ . ఫ తం ా ా ల వడం వల క న నషం
ంతవరక భ అ నట ం .ఉదయ దు ా ల న త ా త ాళ వ నర ింహ ాయల
ఎక వ ాలం ంచలదు. 1490 ల ా గసు ై మరణం డ . ామ న మండల ప ాలక డ ా
ారం ం న నర ింహ ాయల తన శ ామ ా లను ంచు ద ణ ే ాన ం జ ం
వరక జయనగర ిం స అ ిం డ . అ ే వ ాలంల మన ా ం ల ంత
మరణం డ .
వలం ామ జ ాం నర ింహ ాయల ిం స అ ించలదు. జయనగర ామ జ
ప నర దరణ, ందూ ధర సంర ణ తన త పరమ వ ా ం అందు సం జయనగర
ిం స అ ిం మహమ యల య లక ిదమయ డ . ఇందుల ంతవరక జయం
ా ం , క ాటక ాంతం నుం శత వ లను ప ా త ఆ ాం లను ా నం ేసు లక
యడ. ండ డ , ఉదయ ాం ల గజపత ల ఆ పత ం ం ే వం య . ాయచూ ,
త ంగభద, కృష అంత ాంతమ ను బహ మ సుల నుల ా నంల ఉం ం .ఈమ డ
ాం ల ట దట నుం జయనగర ామ జ ం ల ఉం ే . అ ా ంచలక య న బధ
క నర ింహ ేవ ాయలక ఉన ట చ త ార ల ర.
ట ట డ తన క మ ర ల న ిలల ావడం తన ఆశయ ర శ ామ ా ల ,
ర ా లక వడం క నర ింహ ాయలను బ ం ం . వరక మరణ సమయం
ఆసన నప డ అప ట ాజ ప ిత ల ం తన అనంతరమ జరగవల ిన లను మరణ
ాసనంల వ ం అందుక త న ఏ ా ట ే ాడ . తన మరణ నంతరమ తన ప త లల అర లౖన
ా పట కం ే ి అత య క వయసు వ ే ా ాజ షక డ ామ జ ాల
బ ధ తను ీ క ంచమ తన సర ప అ నత ళ వ నరస యక రడం ాట
శత వ ల ా నంల ఉ ాయచూర , ండ డ , ఉదయ దు ాలను ఆక ంచు నమ
సూ ం డ .
ాళ వ నర ింహ ాయల జయనగర ాలక లల ప ా ా ర ం డ . పతన
త జయనగర ామ జ ప నర ద ంచడ ాక ం ందూ ధర ర ణ క
ఆ ర ార న శ లయం 12.8 దూర ందం

నడ ం ం డ .నర ింహ ాయల ాలంల ద ణ ేశంల పర టం న ే య కల –

“నర ింహ ాయల ేశమం ా య మ ాలలను ా ిం పజలక ామ , మలయ దం, కర ామ
వంట ద లను ం ఆయ ధ ప గంల ౖప ణ ం కల ా ా ర , జయనగర ాజ ంల
పజలల ల ల మం ఈ ద లల ౖప ణ ం సం ా ం మహమ యల ాట
ిదమయ ర . ాణ ల ౖ ి లక ం మహ హం ార ాట ిదమవ ర”అ ా ార .
ాళ వ నర ింహ ాయలక ా త సం ల పట అ మ నం వ ం ే . ప ాల
యం ం ా జయనగర ామ జ ప నర ద ం న ప ాలక ా ాళ వ
నర ింహ ాయల ర ం డ.

12.7 ండవ నర ంి హ ాయల (1491-1505)

ాళ వ నర ింహ ాయలక ఇదర కమరల. ద కమర ర మ ా , ండవ
కమర ర నర ింహ డ . ఇత మ లక మ ాయ డ అ ర క ఉన ట ెల ం .
నర ింహ ాయల అనంతరం ిం స అ ిం న నర ింహ ాయల ద కమరడ అ న
మ ా ాల అ ాల మృత వ క గ రయ డ . మ ా మరణం గ ం చ త ార లల
న న ా ోప ా ల ఉ . సర ప అ న నరస యక అపఖ ాల ే
ఉ ేశం మం మ ర సు క టప మ ా ను హత ే ం డ నూ ా ాడ . కథనం
ప ారం బ మ ల య దంల త ాత ై మరణం డ ా డ. ఈ ండ ాదనల
ప ం న లట ంకటరమణయ ఈ కధ లల జం ఉం ో ల ో ె యదు ా
య నూ జ ా కంట ప క డ . నరస యక క మ ర ల ాలంల ఇతడ జయనగ ా వ
తన చ త రచనక అవసర న షయ లల క ంచు డ. ావ న ా అ ాయ కంట
నూ అ ాయ ంత నమ ద న ా ఉం అ అ ాయప డ .
నరస యక డ మ ా అనంతరం అత దర ైన నర ింహ ాలక ా ే ాడ .
ఇత ండవ నర ింహ ాయల ా, ఇమ నర ింహ ాయల ా ప ి ెం డ . ఇతను పద ర
సంవత ాల ాట అంట .శ. 1490 నుం 1506 వ సంవత రం వరక ప ాలన ే ాడ . అ ే ఇతను
వలం మమ త ాలక ే జ న ాలన సర ప అ న త ళ వ నరస యక డ
ర ం డ. ను ద ాడయ క ండవ నర ింహ ాయల ప ాలన స యం ా ర ం ల
పయ ం డ. అ ే త ళ వ నరస యక డ నర ింహ ాయల ౖ ర గబ , ఓ ం ను ండ
ఆంధుల చ త 12.9 ాళ వ వంశం

దురంల బం ే ి ండవ ేవ ాయల ర ద ప ాలన ే ాడ . నరస యక డ ర ణ కర,

ప , మ ప వంట ర దుల ాట ాజ ాజ, ాజపర శ ర అ ర దులను
ధ ంచ బట నర ింహ ాయలను బం ే ి నరస యక ే జ నప ాలన ర ం డ
అరమవ ం . ా ా, నరస యక ౌర స ంచల ాజ ంల ందర ామంత ల ,
అమర యక ల రగబట ే ార . ాజ ంల ఏర న అ త ప ి ఆస ా ా ేసుక
శత ాజ ల ాలక ల క దండయ తలక ిదమయ ర . ఇల ంట ి ల నరస యక డ ఏక
ాలంల అంతరత శత వ ల ాట బ హ శత వ లను ఎదు వల ి వ ం .
నరస యక డ . శ. 1496 ాంతంల ౖన ం జయనగరం నుం బయల ే త ర
సమ ద రం ేర అక డ నుం ద ణం ా పయ ణం ళ మండలంల ప ం డ . ర చు ప
ాలక ైన ట ా నరస యక అడ ం య ిదమయ డ . ఈ సందర ం ా జ న
య దంల ట ా సులభం ా ఓ ా నరస యక జయం ల ం ం . అనంతరం
నరస యక డ ా న ట ళ మండలం ౖ ే ాడ . ళ మండల ాలక డ ద ౖ
సమక ర క నరస యక ఎదుర డ. ా ఫ తం లక ం ళ మండల ాలక డ
య దంల ఓ మరణం డ . ఆ ాం ా నం ేసుక న నరస యక డ అనంతరం
మధుర ౖ దం ె డ . మధుర ల ాలక డ మ నభ ఓ ం నరస యక డ మధురను
ా నం ేసు డ. త ా త ేర, ాండ ా లను ఓ ం ామంత ల ా ేసుక డ. ఈ
జయలవల ద ణ ేశం తం నరస యక ా న ం .
అనంతరం నరస యక డ ద ణ క ాటక ౖ దృ ి ాడ . ఉమ త ర ాలక డ ా న
ర ాం లను ా నం ేసుక క ాటక ాం అ పత లమ పకటంచుక ాలన
ేయ ా ార . ా ా నంల రంగపటణం, వసమ దం అ ండ బల న టల వ . ఈ
ండ బల న జలదు ాల . నరస యక డ ౖన ం రంగపటణం పయన ా న వదక
ేర క డ . అప డ ా న ఉధృతం ా పవ సూ ఉండడం న టడం కషం అ
ం డ.అ ఏ మ తం నుకంజ యలదు. ా న ౖ త వ ను ం రంగ పటణ
మ ట ం డ . ఈ సందర ం ా ద య దం జ ం . వరక య దంల రంగ పటణ ర క డ అ న
హయ ందుడ ఓ బం ా ొ ాడ . రంగపటణం ట నరస యక వశం అ ం .
రంగపట ం ఓట ఉమ త ర ాలక ల ాట క ాటక ాంత ామంత ల , అమర యక ల
నరస యక అ ా ా అం క ం లం యర.
ఆ ర ార న శ లయం 12.10 దూర ందం

ఈ ధం ా అంతరత శత వ లను అంత ం ం తన అదుప ఆజలల ఉంచుక న

నరస యక డ బయట శత వ ల ౖ దృ ి ాడ .
బహమ సుల మహమ ాహ క వ కం ా అత స ార లల ఒక ైన జప
ాలక డ య స ఆ ఖ సుల ను క ం రగబట ే ి ా తంతం పకటంచు క ందుక
పయ ల ేయడం ారం ం డ . అట వంట ఆ ఖ జయనగర ాజ ం ౖ దం ె కృ ా
త ంగభ అంత ాంతంల య దం ే ినట ందర ర ా అందుక సంబం న
ఆ ాల లవ . అ ే ఒకప డ అతను దండయ త ే ి త ంగభ పర ంతం ా ిం నట ందర
న షయం మ తం ాసవమ ిసుం . ఎందుకంట అతను ఆ ో ఎగ వన త ంగభ రంల
మ నవ దు ా ా నం ేసుక డ . నరస యక డ దండయ త ే ి మ నవ దు ా ా నం
ేసుక బం ా ొ నఆ ఖ ను వ ినట సమ ా న రచనల వల ెల ం .
.శ. 1496 ల తం పర తమ గజప మరణ నంతరం అత కమరడ ప ప
ర దగజప గజప ాలక డ అయ డ . అతను 1500 వ సంవత రంల జయనగరం ౖ దం ె ా ా
కృ ా రంల నరస యక డ ఎదు ఓ ం త ాడ .
ఈ ధం ా పదమ డ సంవత ాల ాట ండవ నర ింహ ాయల ర ద
నరస యక డ జయనగర ాజ ప ా ం డ ా ండవ నర ింహ ాయలను అంత ం ం
ిం సనం ఆక ంచలదు. తం ద సంగమ వంశం వ ాలంల ల న ాం లల అ క
ాలను సం ా ంచడంల నరస యక డ జయం ా ం డ . నరస యక డ వరక 1503
వ సంవత రంల మరణం డ .

12.8 ాళ వ వంశ పతనం:

త ళ వ నరస యక డ 1503 ల మరణం డ . అనంతరం త ళ వ నరస యక
కమర ైన ఇమ నరస యక డ ాజ . ాయలక సంర క డ అయ డ . ఇతను తం వంట
ాడ ాదు. అ ార ాం పద ాం అ కం ా ఉన ాడ . ండ మ డ సంవత ాల ాట పద
ర ం డ అనంతరం ఆ పద ేపట డ . ంత ాలం రనర ింహ డ ండవ నర ింహ ాయలక
ర క ా వ వహ ం వ 1505 వ సంవత రంల ను ండ దురంల బం ా వన ండవ
నర ింహ ాయలను చం ిం ర నర ింహ ాయల అ ర జయనగర ిం స అ ిం
త ళ వ వంశ ాలనను ారం ంచడం ాళ వ వంశ ాలన అంత ం .
ఆంధుల చ త 12.11 ాళ వ వంశం

12.9 స
జయనగర ామ జ చ త ల జయనగర ాజ ప ా ం న ండవ వంశం ాళ వ
వంశం. 1485 వ సంవత రంల సంగమ ాలక ైన డ ేవ ాయల ను త ి ాళ వ
నర ింహ ాయల ాళ వ వంశ ాలన ారం ం డ . ాళ వ వంశ ాలక ల ఇదర అందుల ఒకర
ాళ వ వంశ ాలన ారం ం న ాళ వ నర ింహ ాయల ా ా ం ో ాలక డ అత క మర ై
ఇమ నర ింహ ాయల . ఇతను న ిల ాడ ావడం సర ౖ ప అ న త ళ వ
నరస యక డ ం అత అనంతరం అత కమరడ ండవ నరస యక డ జ న ాలన
ర ం ర. ాళ వ వంశ ప ాలన ాలంల జయనగరం ాజ ం అంత ం కం
ాలక ల ా ాడగ ార . వరక ండవ నరస యక డ 1505 వ సంవత రంల ండవ
నర ింహ ాయలను సంహ ం ర నర ింహ ాయల ర ిం సనం అ ించడం జయనగర
ాజ ంల ాళ వ వంశ ాలన మ ి త ళ వ వంశ ాలన ారంభ ం .

12.10 ా సర పపశ ల
1. ాళ వ వంశ ప ర చ తను వ ం ాళ వ నర ింహ ాయల ే ిన దు ాకమణ అ అంశం ౖ
` అ ాయం ఏ ట.
2. ాళ వ వంశ ాలనను వ ంచం .

12.11 ఉపయ క గం ల
1. Ayyangar S.K.,Rangaswamy Saraswati - Sources of Vijayanagara History, Madras,1919
2. Rama Sarma M.H. - The Histroy of Vijayanagara Empire, Bombay, 1978
3. RobertSewell - A Forgotten Empire Delhi, 1982
4. లట ర ంకట రమణయ - జయనగర చ త పధమ సంప ట
5. .య . ా శ ర ావ - జయనగర ామ జ ం, ెల గ అ ాడ , ద ాబ

. ఐ.ఎ .ఎ . చంద ఖర ావ
ఆంధుల చ త 13.1 త ళ వ వంశం ...

ాళ వ,త ళ వ వంశ ాలనల జయనగర ామ జ ం

ాఠం:13 త ళ వ వంశం – కృష ేవ ాయల
ల ల
ఈ ాఠ ా అధ యనం ేయడం ాత ళ వ వంశం జయనగర ిం స
ఆక ంచు వడం, త ళ వ వంశ ాలనను ారం ం న రనర ింహ ాయల ాలనల జ న
షయ ల ాట జయనగర ామ జ ంల ప ాలక డ ా ర ం న కృష ేవ ాయల
ా సమ ాంగణ ార మ డ ా ఏ ధం ా ర ం ో ెల సు గల గ ర.
షయకమమ
13.1 ప చయం
13.2 త ళ వ వంశం
13.3 రనర ింహ ాయల
13.4 కృష ేవ ాయల
13.4.1 ర సు ా సం
13.4.2 జయ య తల
13.4.3 బహ మ ల య దం
13.4.4 ద ణ జయ య త
13.4.5 ప ర జయ య త
13.4.6 ఉతర జయయ త
13.4.7 గ ల ా దండయ త
13.4.8 ప ాలన
13.4.9 ా త , క వ
13.4.10 ాసు ల కళల
13.4.11 కృష ేవ ాయల మరణం
13.5 స
13.6 ా సర ప పశ ల
ఆ ర ార న శ లయం 13.2 దూర ందం

13.7 ఉపయ క గం ల

13.1 ప చయం
జయనగర ాజ ంల ాళ వ వంశం అనంతరమ త ళ వ వంశ ాలన ారంభ ం .త ళ వ
వంశ ాలక లల కృష ేవ ాయల అగగణ డ . కృష ేవ ాయల అ క దండయ తల ే ి
ల న ాం లను ా ంచడం ాట అ క ాం లను జయనగర ాజ ంల నం ే ి
జయనగర ామ జ ప ాజ ం ా దటం ాట పటష న ప ాల యం ం ా
ర ం ం డ. ా త క రం ాలను త ం ా సమ ాంగణ ార మడ ా ర ం డ.
త ళ వ వంశ ాలన ాలం జయనగర చ తల ఒక స ర య గం ల ంట .

13.2 త ళ వ వంశం
జయనగర ామ జ సంగమ వం ా ెం న ార ా ించ ా జయనగర ామ జ
నల క లక ా ల ే ి ప ాజ ం ా న ార త ళ వ వంశసుల . క ాటకల
త ళ వ డ జన సల నందువల త ళ వ వంశమ అ ర వ ం . త ళ వ వంశ ాలన
ారం ం న రనర ింహ ాయల త ఈశ ర యడ ాళ వ నర ింహ ాయల దండ యక డ ా
ప ి ం డ .ఈశ ర యక కమరడ నరస యక డ . నరస యక కమరడ
రనర ింహ ాయలత ళ వ వంశ ాలన ారం ం డ .

13.3 రనర ంి హ ాయల ( .శ. 1506-1509)

ాళ వ నర ింహ ాయల ాలంల సర ప ా వల అం ం న త ళ వ నరస యక డ
నర ింహ ాయల తన వ దశల తన మరణ నంతరమ తన ప త లల అర లౖన ా పట కం
ే ి అత య క వయసు వ ే ా ా క సంర క డ ా వ ం ామ జ ాల బ ధ తను
ీ క ంచమ తన సర ప అ నత ళ వ నరస యక ాడ . నరస యక డ అందుక
అం క ం ండవ నర ింహ ాయలను ప ాలక ే ి సంర ణ బ ధ తను ీ క ం డ. ండవ
నర ింహ ాయల స తంత ాలన ేయ ిదమవడం నరస యక డ ండవ
నర ింహ ాయలను ను ండ దురంల బం ే ి, ఆయన ర ద స తంతం ా ప ాలన ే ాడ .
జయనగర ాజ సంర క డ ా ఉన నరస యక నరస, కృష, రంగ, అచు త అ నల గ ర
కమరల ాస ల వల ెల ం . ాళ వ ండవ నర ింహ ాలంల నరస యక డ .శ 1503ల
మరణంచడం అత ద కమర ైన ండవ నరస యక డ ాజ సంర క డ ా, మ ప ా,
ౖ ధ ా వ వహ ం , ంత ాలం అ ేయ ా ాళ వ ండవ నర ింహ పట
ఆంధుల చ త 13.3 త ళ వ వంశం ...

వ వహ ం డ . తర ాత క టప , ండవ నర ింహ ాయలను చం ి ాజ ా ా ేపటనట

రప య ాలజ నం ెల ప ం .
ఈ ధం ా ండవ సర ా యక డ రనర ింహ ాయల అ ర 1506 ల జయనగర
ిం స అ ిం , జయనగర ామ జ ా ం న మ డవ వంశ న త ళ వ వం ా
ారం ం డ . ఇత ాస ల .శ. 1505 1వ ే నుం .శ. 1509 4 వ ే వరక
లభ మవ త . ఇతను ాజ హంతక డ నప ట , ద ణ రత ేశంల ధ ప
ే ాలయ లక భ ా ల న మత ధ ా స గ న ప ాలక డ ా పసు ంపబ డ .
ర నర ింహ ాయల ిం సనం అ ిం డ ా రంత ాయం ా ప ా ంచ లక యడ.
ాజ ంల ామంత ల రగబట ేయడం ఆ ర గ బ టను అణ యడంల ఇత ప ాల
ాలమం గ ం . ఇత అ ా ా అం క ంచక, ఆ ో దు ా ప అ న ాచప
ఒడయర , జయనగర ామ జ బద అ న జప ాలక డ య సు ఆ లఖ ,
ఉమ త ర , ాలక ల ేత ల క ి రనర ింహ ాయల ౖ దం ె డ . ఉమ త ర ాలక ల
ా తంతం పకటంచుక జయనగర ాజ అ పత లం అ పకటంచుక ర . య సు ఆ
ఖ ౖన ం త ంగభ న టవ కందన ల దు ా మట ం డ.ఈ ధం ా ం న
శత వ లను ఎదు ందుక ర నర ింహ ాయల ఆర ట ామ ా ను అత కమర ైన
మ ా ను ౖన ం పం ాడ . ామ ా కందన ల ౖ దండయ త ే ి య దంల య సు ఆ
ఖ ఓ ం త ి కందన ల దు ా ా నం ేసుక డ. ఓ న య సు ఆ
ఖ తన ాజ ళ కం ను స యం ేసున ఆ ో దు ా ప ాచప ఒడయ ర వదక
వడం ామ ా కమర ైన మ ా అత తరమ క ంట ఆ ో స పంల య దం ే ి
అత ఓ ం త ాడ . అనంతరం ఆ ో దు ా మట ం ాచప ను ఓ ం సంహ ం
ఆ ో జయనగర ామ జ ంల నం ే ాడ . రనర ింహ ాయల ఆర ట ార ే ిన వను
చు క ా త న న ర ం డ . రనర ింహ ాయల మ ా క “ ా ో హరగండ" అ
ర ఇ అత ఆ ో , కంద ల లక అ ప ే ాడ .
ఈ ధం ా రనర ింహ ాయల ామంత ల ర గ బ టను అణచడంల ఉండ అవ ాశం ా
సు ప పర ద గజప జయనగరం ద దం ె డ . గజప దండయ తను ఎదు ా
రనర ింహ డ తన తమ ైన కృష ాయలక అప ం డ . కృష ాయల గజప ౖ జయం
ఆ ర ార న శ లయం 13.4 దూర ందం

ా ం అత త ాడ . ఈ య గ న ాల ఏ ె యవ ా తర ాత
కృష ాయల తన ాజ క ాలంల ం న హం ీ ల ాసనంల “గజప గజక ట ాకలన"
అంట గజప క టమ లక జ ర న ాడ అ ష ాక ంవల య దంల ాయలక జయం
ల ం నట ెల ం .
ప మ సమ ద రంల త ళ వ సం ా ల అ పత ల జయనగర పభ వ క కప ం
ె ంచక ం గర ం స తంతం ా వ వహ ంచ ా ార . అణ ందుక ర నర ింహ ాయల
ౖన ం దండయ తక బయల ే మంగలప రం ే ంత ాలం వ డ . ఈ సమయంల ాయల
ట ళలక త ళ వ సం ా ల అ పత లల అ కమం త ళ వ పభ వ లక ేయత పకటం
కప ం ె ం ర . ఈ ధం ా త ళ వ ేశంల జయనగర ర నర ింహ ాయలక జయం ల ం ం
ా క ాటక ల అత పయ ల సఫలం ాలదు. ఉమ త ర , రంగపటణం ండూ ల ంగలదు.
రనర ింహ ాయల ౖన ం ట దట ఉమ ట ర ను మ ట ం డ . మ ట మ డ మ ాల
న ా ఉప గం లక ం ం . నర ింహ ాయల మట ఆ ి, ౖన ం
రంగపట ేర రంగపట ం టను మ ట ం డ . రంగ పట ం అ ప ఉమ త ర ,
తల ాడ ల నుం ౖ ర ి ంచుక రనర ింహ ాయల య దం ే ి ాయలను ఓ ం డ .
ఈ అపజయం ర నర ింహ ాయలక మ వ దను క ం ం . ఎల అ స ఉమ త ర ,
రం ాపట ం లను ా నం ేసు ాల శ ం అందుక అవసర న పయ ల ేయ ా ాడ .
అ ే ఈల ా ర నర ింహ ాల 1509 ల మరణం డ .
అత మరణం త ా త అత తమ డ కృష ేవ ాయల ిం స అ ిం డ .
కృష ాయలక కండ ీ ం , తన త ా త తన అ ేండ క మ ర పట కం ేయవల ిం ా
నర ింహ ాయల ను చ వ మ ందు మ ర సును నట , ా మ రను కకండను
రనర ింహ చూ ిం , అత త ా త కృష ాయలను పట ిక ే ినట ఒకకథను నూ
ెప డ. ా రనర ింహ త ా త సకమం ా కృష ాయల ిం స వ నట ాయ ాచకం
ెల ప ం .
రనర ింహ ాయల ర సు ా ఒక ఒప ందం క దుర , ఉతమ ా లను
అశ ద పటషం ే ి, పజలల ేహ ర ంచట కృ ి ే ి, య లక పజలను
ఆయతపర , జయనగర ామ జ అమ ల న వ ే ి కృ ర డయ డ లట
ంకటరమణయ పశం ిం ర . రనర ింహ ాయల కరక ల అభ దయ ాం ం , ా క ాలను
శద ం , ా ి గత లను చక ట డ . పజ మ ాం ం ం సుం ాల రదు ే ాడ .
ఆంధుల చ త 13.5 త ళ వ వంశం ...

13.4 కృష వ
ే ాయల (1509-1529)
జయనగర ామ జ ప ా ం నప ాలక లల ాక ద ణ రత ే ా ప ా ం న
ాలక లల కృష ేవ ాయల అగగణ డ . ధు ా, య ద జత ా, ప ాల ద డ ా, క
పం త షక డ ా, సంస ృ ర క ా, పజ సం మ దృ ిల ట ప ా ం న ప
ప ాలక ా కృష ేవ ాయల చ తల సు ిర ా ం డ.
కృష ేవ ాయల తన అన రనర ింహ ాయల అనంతరం 1509ల ిం సనం అ ిం 1529వరక
జయనగర ామ జ ప ా ం డ.
1520వ సంవత రం ాంతంల కృష ేవ ాయల ఆ ా సంద ం న ర సు వరక డ
అ న ం - " కృష ేవ ాయల డగ ాదు.. ట ాడ ాదు ...మధ రకమ , చక ట
మ , బ దు ా ఉంట డ , మ ఖం ద టకప మచ ల ఉ . ఉల సవంత డ . ే య ల పట
దయ , మ ా దల వ వహ ాడ . ందు ా ల అతడంట హడల " అ కృష ేవ ాయలను
గ ం డ.
కృష ేవ ాయల మం ాళ వ మ ర సు. ద గ ం ప రంల ఉన కథల ా పట
ట పజలక న ఆద ా మ లక చక ట దర నం. కృష ేవ ాయల ిం స అ ిం ే
ట జయనగర ాజ ం ష ప ిత ల ఉం . ామంత ాలక ల , ాష ాలక ల కృష ేవ ాయల
అ ా ా క ం రగబట ేయడం ారం ం ర . గజప ా ల , బహ మ సుల నుల
జయనగర ాజ ాలన ాలను ా నం ేసుక ర . బహమ ామ జ ం ణం నప ట
జప సుల య స ఆ ఖ , ల ండ క కత ాల ాయల ాజ ఆక ం ేందుక
పయ ల ేసూ వ ర. జయనగర ౖ క బలం ణం ం . ఉమ త ర , రంగంపట ం, కృష
ేవ ాయలనువ ంచడం ారం ం ర . ట ంట డూ రనర ింహ ాయల ిం సనం
అ ించ కంట మ ం ే ా ారం సం వ న ర సు ార కమకమం ా ప మ రంల
అ ా ా ం ం ంచుక పయ ల ేయ ా ార . ార జయనగర ాలక ల
సఖ ం ా ఉన ప ట ార అప డప డ ధం పద ం ే ార . ఈ ప ిత ల ంట కృష
ేవ ాయల ాళ వ మ ర సు స యం ఎ ం జయ య తల ే ి సు ిర ాజ ఏ ా ట
ే ి ప ాలక ా గ ం డ.
ఆ ర ార న శ లయం 13.6 దూర ందం

13.4.1 ర సు ా సం :
ౖ క బల ం అ ా ా పటషం ేసుక ాజ స ం ల ం న కృష
ేవ ాయల అందుక కృ ి ే ాడ . అందు సం 1510ల ర సు ా సం ేసుక డ .అప ట
ర సు ార ప మ రంల వరక ావ ాలను ఏ ా ట ేసుక ాణజ ేయడం ాట
ాజ య లల జక ం ేసు వడం ారం ం ర . గ జ ా , జప సుల నుల ాడ త న
ర సు ా జయనగరం హం ా ఉండడం అవసర ం . ర సు గవర అల
ఆల క కృష ేవ ాయల వదక ఫయ ల ాయ రం పం ాడ . 1510ల
ర సు ార కృష ేవ ాయల మధ సం జ ం . ఈ సం ప ారం జప ా ఆకమణ
సం ర సు ార ే య దంల కృష ేవ ాయల జ క ం ే సు న ఇవ డం ాట
భట ల ార టను ంచు వ అనుమ డ . అందుక ప ఫలం ా కృష ేవ ాయల
ౖ అవసర న గ ాలను సరఫ ా ేయ ర సు ార అం క ం ర .ఈ సం ఫ తం ా
కృష ేవ ాయల ౖన ం బల తం ావడం ాట ర సు ఇంజ ర స య సహ ా ాల
కృష ేవ ాయలక ల ం .

13.4.2 జయ య తల :
కృష ేవ ాయల తన ౖ పటషం ేసు జయ య తల ారం ం డ .
కృష ేవ ాయల ప ాల ాలమం ప య ల గ ం .

13.4.3 బహ మ ల య దం:
1509 ల జప సుల య స ఆ ఖ ేత చ టబ న బహమ సుల ండవ
మహమ ా జయనగరం ద య దం పకటం ద ౖన ం జప , ల ండ. అహమ నగ
ాలక ల క ి జయనగరం ౖ దం ె డ .. కృష ేవ ాయల ఈ దండయ తను జయనగర
స హదులల ో వద ఎదు డ . ఈ సందర ం ా జ న య దంల సుల రం ా ప ాజయం
ం డ . ఈ షయ 1510 ట హం ీ ాసనం ాయల ే సుల ప ాభవం ెం నట ం .
1510 - 11 సంవత ాలల కృష ేవ ాయల బహ మ ాజ ద దం ె డ .అప ట బ హ మ
ామ జ ం ణం ఐదు స తంత ాజ ల ఏర . బహమ సుల అహ అ ేత ల
బం అయ డ . ఇల ంట ి ల కృష ేవ ాయల దం ె గల ా వరక న బహ మ సుల ను
ఖదునుం ిం ిం సనం ద ప ిం యవన ాజ ాప ర అ ర దును ీ క ం డ.
ఈ ధం ా బహ మ సుల ను ిం సనం ద ప ించడం వల బహ మ స ార లల
ఆంధుల చ త 13.7 త ళ వ వంశం ...

అంతఃకల ల ారంభ ార జయనగరం ౖప దృ ి ా ంచ లర కృష ేవ ాయల అ ాయం.

ఈ దండయ త సందర ంల కృష ేవ ాయల కృష త ంగభద అంత ాంతం ఆక ంచుక డ.

13.4.4 ద ణ జయ య త:
బహ మ దండయ త అనంతరం కృష ేవ ాయల ద ణ జయ య తక బయల ే ాడ .
గంగ ా ా నంల వ న ను ండను ా నం ేసు ఉమ త ర , వసమ దంల ౖ దండయ త
ే ి గం ా ా ను ఓ ం ండ దు ాలను లమటం ే ాడ . ర గ బట యక డ అ నగంగ ా
వసమ దం ను ా త ా న ల దూ ఆత హత ేసుక డ .ఈ ాం ల ంట
ా నం ేసుక న కృష ేవ ాయల అనంతరం రంగపటణం ద ే ి రంగపటణం ను ా నం
ేసుక డ . ఈ దండయ తల ా నం ేసుక న ాం ల ంట క ి రంగపటణం ాషం ా
ఏ ా ట ే ి ా స ాత లౖన ఉ ో గ లను ాలనక య ం డ.

13.4.5 ప ర జయ య త:
ద ణ జయ య త త ా త కృష ేవ ాయల ప ప ర గజప ా నంల వ న
ాంధ, ెలం ాణ ాం లను ఆక ం ేందుక ిదమయ డ . అందు సం ప ర జయ య తను,
అందుల గం ా క ంగ జౖతయ తను ే ాడ . ఈ దండయ త 1513ల ఉదయ టను
ఆక ంచు వడం ారంభ ం . ఉదయ దు ా ా నం ేసుక న త ా త ాయల మ ందుక
ా ాంధ ల కందుక ర , అదం , ను ండ, బలం ండ, ార న ండ, తం డ, తవరం దలౖన
దు ాలను ా నం ేసుక ండ డ ను మ ట ం డ . ఈ మ ట ల ాయల ప పర ద గజప
కమర ైన రభద గజప ఓ ం ండ ట ఆక ం డ . త ా త ాయల ౖన ం కృ ా న ట
జయ ాడను వశం ేసుక ం . త ా త ండప మట ం డ. ఈ మట ించ
పయ ం న ప పర ద గజప ాయల ే ల ఓ ా ా ాయల ండప ా నం
ేసుక డ .అనంతరం కృష ేవ ాయల ెలం ాణల గజపత ల ప ర ామంత ైన ీ ప
ఓ ం ెలం ాణ ాంతంల ఖమ ం ట, ఓర గల , అనంత ఉండ ండ, ఉర
ండ,అర వప ,జ ప , కం ండ, నల ండ, ాచ ండ, ేవర ండ,కనక , శంకర మద అన
దు ాలను ా నం ేసుక డ . అనంతరం ాజమ ందవర టను ా నం ేసుక న కృష
ేవ ాయల గజపత ల ాజ అ న కటకం ను మ ట ం డ . ప పర ద గజప తన క మ ను
కృష ేవ ాయల ాహం జ ిం డ .అనంతరం ిం చలం, ట ర లల జయ సం లను
ఆ ర ార న శ లయం 13.8 దూర ందం

టం న కృష ేవ ాయల కృ ా న ఉతరం ా ఉన ాం లను గజప ాజ

ేర క డ.

13.4.6 ఉతర జయయ త:

కృష ేవ ాయల త ర జయ య తల వన సమయంల జప సుల
ఇ ా అ ఖ ాయచూర ౖ దండయ త ే ి ఆక ం డ. కృష ేవ ాయల ఉతర
జయ య తక బయల ే ాడ . ఈ దండయ తల ర సు ష డ గ ో
కృష ేవ ాయలక స యం ే ాడ . ాయచూ దగర జ న య దంల ఇ ా అ ఖ
ఓ ా య డ .అంత ాంతం కృష ేవ ాయల ా న ం .

13.4.7 గ ల ా దండయ త:
ాయచూర దండయ త త ా త ఇ ా ఆ ఖ ాయల సం పయ ం డ.
అ ే శం షరత లక కట బడక వడం కృష ేవ ాయల క ై జప ల ప ం డ.
అ ే ఇ ా ఖ అక డ ర ొ రక క ం ేయడం ాయల జప ర ల ల ాలం
ఉండ ాధ ం ాక అక డనుం మద దురం ే ాడ . ాయల సం సం ఇ ా ఆ
ఖ అస ఖ ల పం ాడ . అస ఖ క ట వల సం క దరలదు. కృష ేవ ాయల
1523ల దండయ త ే ి జప , గల ా లను ఆక ం ఆ ాం లను ల టడ. ట ాట
ాగ , ి జ బ నగ ాలను క ాయల ధ ంసం ే ాడ . ాయల జౖతయ లల ఇ వ ద
చ త ార ల ర.

13.4.8 ప ాలన:
కృష ేవ ాయల జయనగర ామ జ చకవర లల అగగణ డ . ప ప ాల ద డ.
ఆదర వంత న కమ ణ క న పభ త యం ం ా ఏ ా ట ే ి పజ సం మం సం కృ ి ే ిన
ఉ ర ాలక ా ర ం డ.
కృష ేవ ాయల మ మం మ ర సు స యం పటష న ప ాల యం ం ా
ర ం ం డ . ధర బద న ాలన ే ి య ల డ ా, ఉ రస వడ ా ర ం డ . తన
ప ాల సంస రణలల ంద పభ పటష ప డ. ాజ అ క ా ాల ా ే ి ాట
ౖ ా ార ల ా నంల ఉం డ . ాయల అనుస ం న ప ాల నం ఆమ కమ ల ద ల
క ిసుం . ాజ ా పం ా ెర వ లను, ాల వలను త ం వ వ ాయ ట ార దల క ా లను
క ం వ వ ాయ వృ ఎంత ా కృ ి ే ాడ . ెర వ ల , ాల వల ా ణంల కృష ేవ ాయలక
ర సు ఇంజ ర స యం ల ంచడం షం. వ వ ాయం ాట
ఆంధుల చ త 13.9 త ళ వ వంశం ...

ేశ ే ా ా ా అ వృ ేయడం జయనగర ామ జ ం ఆ కం ా ఎంత ా అ వృ

ెం ం .

13.4.9 ా త , క వ:
కృష ేవ ాయల ా త క రం ాలక అ ార న వ ే ి ా సమ ాంగణ
ార మ ా ర ం డ . ేశ షలందు ెల గ లస అ న కృష ేవ ాయల స యం ా
మ క . సంస ృ ంధ షలల సమ న ప భ క త ం ెప గల ా ణ డ . ాయల య గం ెల గ
ా చ తల స రయ గం. కృష ేవ ాయల ాలంల ెల గ ా త ంల పభంధ య గం
ారంభ ం . కృష ేవ ాయల ద ా ర క భ వన జయమ అ ర. ాయల ఆ ానంల
అష గజ ల అ కవ ల ఉం ే ార . ల అల ా దన ,నం మ న, దూరట, ింగ సూరన,
అయ ల ా ామభదుడ , మ దయ ా మలన , ామ ాజ భ షణ డ , ె ామ ంగడ వంట ార
ప ిదుల . అల ా దన ా ష మనుసంభవమ అ మనుచ తమ ర ం ాయలక అం తం
ఇవ ా నం మ న ా జ పహరణమ అ పబం ర ం కృష ేవ ాయలక
అం త డ . ఆంధక ి మహ డ ా ప ి ెం న అల ా దన ా కృష ేవ ాయల
స యం ా గండ ం ేరం సత ంచడం ాట కడప లల దన ాడ ామ అగ రం ా
ఇ డ. ాయల ఆ ానంల దూరట ా ర యం, ింగ సూర క ప దయం, ె
ామ ంగడ ాండ రంగ మ త ం లను ర ం ర . కృష ేవ ాయల ర ం న ఆమ కమ ల ద ెల గ
పంచ మ ా ా లల ఒకట ా ప ి ెం ం . కృష ేవ ాయల ాలం ెల గ పబంధ రచ ప యక
స రయ గం ా ర ం ం . ఈ ధం ా ెల గ క పం త లను ిం న కృష ేవ ాయల
ఆంధ డ ా ిల వబ డ . కృష ేవ ాయల ాల ెల గ ా ా త చ తల ఆగస
య గం చ త ార ల ల ర. ెల గ కవ ల ాట కన డ, సంస ృత,త ళ ా కవ లను క
కృష ేవ ాయల ిం డ . ల ాయణ క సంస ృతంల సం త సూ దయం ర ం డ .
కృష ేవ ాయల స యం ా సంస ృతంల జ ంబవ ప ణయం, మ లస చ త, సత వదూ ీణనమ
వంట ా ా లను ర ం డ .

13.4.10 ాసు ల కళల :

కృష ేవ ాయల ౖషవ మత అ మ . ై త మ ర లౖన ా స ాయల కృష
ేవ ాయల గ ర వ . కృష ేవ ాయల ాజ హం ి జయనగరం ల నూ ాజ ం ల ధ
ఆ ర ార న శ లయం 13.10 దూర ందం

ాం లల అ క ఆలయ ల , ప ాలను ంపజ ాడ . జయనగరంల కృ ాలయం, హజ ర

ామ లయ లను ంపజ ాడ . ర ప , ాం ప రం, ాళహ ి, ిం చలం, అహ లం ే ాలయ ల
ప ాలను, మండ ాలను ంపజ ాడ . ౖషవ భక ైన కృష ేవ ాయల ర మల ఏడ
ార ద ం ా ా అ క ానుకల , ఆభరణ ల సమ ం డ. కృష ేవ ాయల తన త
ాంబ ర ద గల ప రం అ ామ ంప ే ాడ . కృష ేవ ాయల ాలం ట నర ింహ
గహం, యక గహం వంట ట ల క ౖప ణ దర ం ా ట హం ీల
దర న ా . భవన ా ణం పట ప ే కశద కనబ న కృష ేవ ాయల జయనగరంల అ క
భవ లను ంప ే ార . కృష ేవ ాయల ాలంల ాజ నగరం ౖతం అంద నఉ నవ ల
స వ ాల రమణయం ా దబ ం . నగరం ాజ నగరం త లత గ త ఉన ట
ం నడం అందుక దర నం ా ెప వచు .
ఈ ధం ా సకల సదుణ సంపను డ ా ర ం న కృష ేవ ాయల సమ దగ ప మ
ఓట ఎర గ రడ. కమ త డ , మ ా సష.

13.4.11 కృష ేవ ాయల మరణం

కృష ేవ ాయల వ ల సుఖం ా గడవలదు. 1524 ల ాయల తన క మ ర డ అ న
ర మల ాయలక న వయసుల య వ ాజపట కం జ ిం డ . అ ే అతను ంత ాల
ఆక ి కం ా మరణం డ . తన క మ ర మరణ మ రసు ారణమ ం న ాయల
మ ర సును బం ంచడం ాట కనుగ డను ం ాడ .క మ ర డ మరణం డ బధ తన
తమ ైన అచు త ేవ ాయలను ారసు ా పకటం కృష ేవ ాయల 1529 ల మరణం డ .
ఈ ధం ా ప యద జత ా, ాల ామ జ ా త ా, పటష న ప ాల యం ం ా
ం నప ాల ద డ ా, ా త ాంస ృ క రం ాల షక ా, ఆలయ ా త ా ర ం న
కృష ేవ ాయల ా సమ ాంగణ చకవ ా చ తల సు ిర ా ం డ.
ఆ ర కృష ా ి న ట –“ ారస త మతమ ల ౖ అత మ మ నమ . పజ మమ ను
ం ం ల అత ే యం ట ంటకంట ే ాలయమ లక , బ హ ణ లక అత న భ
ాళమ ల అత ద ణ రత చకవర లల ప ాడ ా ే ా ”.

13.5 స
త ళ వ వంశ ాలక లల కృష ేవ ాయల అగగణ డ . కృష ేవ ాయల అ క
దండయ తల ే ి ల న ాం లను ా ంచడం ాట అ క ాం లను జయనగర ాజ ంల
నం ే ి జయనగర ామ జ ప ాజ ం ా దటం ాట పటష న ప ాల
ఆంధుల చ త 13.11 త ళ వ వంశం ...

యం ం ా ర ం ం డ . ా త క రం ాలను త ం ా సమ ాంగణ ార మడ ా
ర ం డ . త ళ వ వంశ ాలన ాలం జయనగర చ తల ఒక స ర య గం ల ంట .

13.6 ా సర ప పశ ల
1. రనర ింహ ాయల త ళ వ వంశ ాలనను ఏ ధం ా ారం ం ో వ ం ఆయన ా ం న `
` జయ లను వ ంచం .
2. కృష ేవ ాయల ఘనతను వ ంచం .

13.7 ఉపయ క గం ల
1. AyyangarS.K.,RangaswamySaraswati - Sources of Vijayanagara History, Madras,1919
2. Rama Sarma M.H. - The Histroy of Vijayanagara Empire, Bombay, 1978
3. RobertSewell - A Forgotten Empire Delhi, 1982
4. లట ర ంకట రమణయ - జయనగర చ త పధమ సంప ట
5. లట ర ంకట రమణయ - కృష ేవ ాయల
6. .య . ా శ ర ావ - జయనగర ామ జ ం, ెల గ అ ాడ , ద ాబ

. ఐ.ఎ .ఎ . చంద ఖర ావ
ఆంధుల చ త 14.1 కృష వ
ే ాయల అనంతరం ...

ాళ వ,త ళ వ వంశ ాలనల జయనగర ామ జ ం

ాఠం :14

కృష ేవ ాయల అనంతరం త ళ వ వంశ ాలన

ల ల:
ఈ ాఠ ా అధ యనం ేయడం ా కృష ేవ ాయల అనంతరం జయనగర
ామ జ ంల న అంతఃకల ల , అందువల ఏ ధం ా జయనగర ాజ ం ాభ ా ల వడం
ారంభ ం ో ెల సు గల గ ర.
షయకమమ
14.1 ప చయం
14.2 అచు త ేవ ాయల
14.3 ంకటప ేవ ాయల
14.4 స వ ాయల
14.5 స
14.6 ా సర ప పశ ల
14.7 ఉపయ క గం ల

14.1 ప చయం
1529 ల కృష ేవ ాయల మరణం జయనగర ాజ ెడ ల ారంభం అయ .
కృష ేవ ాయల తన త ా త ారసుడ ా తన దర ైన అచు త ాయలను పకటం డ . అ ే
ిం సనం సం కృష ేవ ాయల అల ైన అ య ామ ాయల ట ప డ. జయనగర
ామ జ ంల ిం సనం సం అంతః కల ల ారంభ అ ా ి తంగ య దం వరక న ా ా .

14.2 అచు త ేవ ాయల (1530 – 1542)

కృష ేవ ాయల త ా త కృష ేవ ాయల ఆజననుస ం అత సవ తమ డ
అచు త ాయల జయనగర ామ జ ిం స అ ిం 12 సంవత ాల ాట ప ాలన ే ాడ .
ఆ ర ార న శ లయం 14.2 దూర ందం

ఇత ప ాలన ాలంల జయనగర ామ జ ప ష గజ ం . అందుక క ట ంబ కల ల ప న

ారణం ా ెప వచు . కృష ేవ ాయల మరణం ే ట ాయలక ర మల ంబ అ క త ర,
ప ె లల వయసు వ న న కమరడ వ ర .1515,1516 సంవత ాల ాంతంల
కృష ేవ ాయల ర మల ంబ ఆర ట బ క ా మ మనుమ ైన ామ ా క ఇ ాహం ే ాడ .
ా నంతరం సం ానంల ామ ా క ఉన త ఉ ో గం ఇవ డం ాట ామ జ ం ాలనల అ ారం
ఇ డ .కమకమం ా ామ ా పమ ఖడయ డ . ఈ ామ ా అ య ామ ా అ ర
ఏర ం . కృష ేవ ాయల అల డ ావడం వల, అల డ అ ప ప ా య పద న అ య
అ పదం క ి అ య ామ ా అ నట పం త ల అ ాయం. కృష ేవ ాయల మరణ నంతరమ
ామ జ ాలన రక ాయల ే ిన ఏ ా ట ామ ా క నచ లదు.
కృష ేవ ాయల న ిల ా ైన తన క మ ర ామ జ ప ే ి అత తనను
సంర క ా య ాడ ామ ా ం డ.అ ే కృష ేవ ాయల రయం అందుక ర దం
అ ం . కృష ేవ ాయల రయం అమల ా యక ం ేయ ల ామ ా పయత ం
ే ాడ . అ ే ామ ా పయత ం ాగలదు, ామ ా ను ప ా అరం ేసుక న కృష ేవ ాయల
తన ఆశయం ర ందుక మ ఖ ప అ ాళ వ నర ింగ ాయ యక ా ిల వబ న
ెలప ను తన మరణశయ దగ ర ి ం తన త ా త తన దర ైన అచు త ేవ ాయలను
ారసు ా పకటం , అచు త ేవ ాయల చంద నుం జయనగరం వ ిం సనం అ ిం ే
వరక ాజ ఇతర ల ా నం ాక ం సంర ం అచు త ేవ ాయల జయనగరంక వ న
త ా త అత అప ెప మ ఆజ ిం డ .
కృష ేవ ాయల ఆజ ప ారం మ ఖ ప ెలప కట ట న ఏ ా ట ేయడం అ య
ామ ా తన ఆశల ర ర లక య డ .అచు త ేవ ాయల తన పట కం ాజ ల
ఘ ం ా జరగ ే న భయప చంద నుం ర మల ేర క ర మలల తన ఇష ైవ న
ంకటశ ర ా ా స ల పట క మహ త ా మ ంచు ౖన ం జయనగ ా
బయల ే ాడ .అ ే, ఈ ల ా గజప ాజ ాలక డ ప పర ద గజప , ల ండ సుల క
కత ాల జయనగర ామ జ ం ౖ దం ె వసు ర ార అం ం . అచు త ేవ ాయల
జయనగర పయ ణమ మ ను శత వ లను ఎదు న ిదమయ డ . ౖన ం ండ డ
ాం ేర గజపత ల య దం ే ాడ . ప పర ద గజప ఓ కృ ా న ట
ా యడ. అల ల ండ సుల క కత ా క ఓట ెం ల ండక
ఆంధుల చ త 14.3 కృష వ
ే ాయల అనంతరం ...

ా య డ .శత వ లను ఓ ం జయ ైన అచు త ేవ ాయల అనంతరం జయనగ ా

ేర క డ. ాజ ేర క న అచు త ేవ ాయల జయనగర ామ జ ంల క ట ంబ ౖరం వల
సం భం కలగడం ాజ మం ాద ం ామ ా సం
ేసుక డ .అచు త ేవ ాయల ాట కృష ేవ ాయల ప త డ ామ జ ఆ పత ంల గ ా
ా ాల , అత సంర క ా అత బవ అ నఅ య ామ ా ాజ య ార కమ లను
ర ం ల ఒప ందం క ం . ఈ ఒప ందం అనంతరం అచు త ేవ ాయల జయనగరంల
పట కం ేసుక న ట ందర చ త ార ల ర. అ ే అ య ామ ా సం
అచు త ేవ ాయల క ంత ఇబ ం కరం ా తయ ం .
కృష ేవ ాయల వ ాలంల ామ జ స ా ా ా వం కృష ేవ ాయల ఆ ేశం
ప ారం అచు త ేవ ాయల క ిం స అప జ ి న ాళ వ నర ింగ ాయ యక డ అ
రక న ెలప అచు త ేవ ాయల ామ ా సం ేసు వ అం క ంచలదు.ఈ సం
అం క ంచక క ైన ెలప డ ే ా కం ాలక డ , డ రళ ాంతప
ాలక లస యం రగబట క ిదమయ డ . ఇ ే సమయంల ఉమ త ర ాలక డ
ా తం పకటంచుక ర. జప సుల ఇ ా ఆ ఖ కృ ా త ంగభద అంత ౖ
దం ె ా చూ దు ా ా నం ేసుక డ. అచు త ేవ ాయల ట దట ాళ వ
నర ింగ ాయ యక ర గ బ ట ను అణ ి డ ేశంల తన అ ా ా సు ిరం
ేసుక ందుక ౖన ం బయల ే డ .అచు త ేవ ాయల బ వమ అ న సలక ా న
ర మల ా యకత ం ంద ౖన ం బయల ే ాళ వ నర ింగ ాయ యక ఓ ం
అణ ిం .
నర ింగ ాయ యక డ రళక ా త ైన రవ క కట క ట
ా ాం ా సున ాండ ా ను ాజ భష ే ాడ . అచు త ేవ ాయల
సక ట ంబం ా బయల ే కంచ, రవ మలౖ దు ా పయ ణం రంగం ేర అక డ
ే ి ాళ వ నర ింగ ాయ యక , అత త లను ం ేందుక ర మల ా ను ౖన ం
రళ ాంతం ౖ పం ాడ . మప తట కమ వరక ౖ ై న ం న ం అ ే ఎవర అత
అడ లదు. ర మల ా మప రంల జయ సం ప ిం మ ందుక ా ాడ .
రవ ౖ ల ర మల ా ను ఎదు య దం ే ి ప ాజయం ం .
ఆ ర ార న శ లయం 14.4 దూర ందం

రవ ా ాంత ై ఏనుగ లను ానుక ా సమ ం , ాళ వ నర ింగ ాయ యక బం ా

పటం డ .సలక ా న ర మల ా జయ ై ను రం ా వ రంగ థ ా
ా ం జ న వృ ం అచు త ేవ ాయలక ం డ. ాండ ా తన క మ ను
అచు త ేవ ాయల ాహం ే ి తన ాజ ంల ప నఃప ిత డయ డ . అచు త ేవ ాయల
డ ేశంల అలరను అణ ి తన అ ా ా సు ిరం ేసుక రంగం నుం బయల ే
ా ా ేర క ఉమ త ర ౖ ే ి తన ౖన రగబట ే ిన ాలక లను అణ ాడ .
ార అచు త ేవ ాయల అ ా ా అం క ం కప ం ె ం ర . అనంతరం అచు త ేవ ాయల
జయనగరం ే ాడ .
జయనగరం ే న ంత ాల కృష ేవ ాయల కమరడ మరణం డ .
కృష ేవ ాయల క మ ర ర ె ి ప ాలనల గ ా మ ం సం ా ం అచు త ేవ ాయల
సమ న ై ాలన ేసున ా ా క బలం కృష ేవ ాయల క మ ర మరణం సన ం .
అచు త ేవ ాయల ామ ా ను గతంల మ ఆద ంచక తన బ వమర డ లౖన సలక ా
ాజప త ల ద ర మల ా , న ర మల ా లక ామ ఖ ం ఇవ డం ారం ం డ .
తన అ ారం ప ా కం ఉం ేందుక ామ ా పయ ల ేయడం ారం ం డ .1534 ల
జప ాలక ైన ఇ ా ఆ ా మరణంచ ా అత ద కమర ైన మల అ ా
ిం స అ ిం డ అ ే ఆ ా తమ ైన ఇబ ం ా ౖరం వల అత అ ారం
ఊ సల ట ా ం . ఇ చక ట అవ ాశం ా ం న అచు త ేవ ాయల ఆ ా గతంల
ఆక ంచు న ాయచూ దు ా మరల ా ం ేందుక దండయ తక బయల ే ాడ . ఈ ార
మల అ ా అచు త ేవ ాయలను ఎదు ందుక ౖన ం తర వ కృష రంల
ఎదుర ప డ . ఇక డ జ న య దంల జప సుల ప ాజయం ం డ . తమ క టల వల
తనక మ ప ాటల త ంద భయప న మల అ ా ఎక వ ాలం య న ా ంచక ం
అచు త ేవ ాయలక ాయచూ దు ా ా నం ే ి సం ేసుక డ.
1536 ల గ దు ా ప అచు త ేవ ాయల ౖ రగబట ే ాడ . అత
ర గ బ ట ను అణ ందుక అచు త ేవ ాయల ౖన ం గ దురంను మ ట ం డ . య దంల
ప ా త ైన గ దు ా ప అచు త ేవ ాయల అ ా ా అం క ం డ . అనంతరం
అచు త ేవ ాయల తన ఇష ైవ న ంకటశ ర ా ద ం ేందుక 1537ల ర మల
ేర క డ . అచు త ేవ ాయల ఈ ధం ా దండయ తలల . ప ణ త సందర నంల మగ ఉన
ఆంధుల చ త 14.5 కృష వ
ే ాయల అనంతరం ...

సమయంల ామ ా జయనగరంల అచు త ేవ ాయలను పద చు త ేయ టక పయ ల

ేయడం ారం ం డ .1535ల ఇబ ం ఆ ా తన అన మల ఆ ా ను ల ం జప
ిం స ఆక ంచుక డ. ాజ పత ం వ ం న ిమ ట వంశ ారంపర ం ా తన ప ర ల
అవలం ం న ియ ధ ా స ి ె ి సు ధ ా ఆచ ంచడం ియ మతసులౖన
మహమ య ౖన ం ల మం జప వ ధ ాం లక ేర క ర. ా ల మ డ ల
మం ామ ా తన ౖన ంల ేర ా ఆద ం డ . డ జయనగర సం ానంల
ప న పదవ లల ఉన ఉ ో గ లను ల ం ా బదుల ా తన ా య ం డ . అచు త ేవ
ాయల జయనగ ా వ న త ా త అత పట ా ా ారంల బం ం , ను పట కం
ేసు ాల ామ ాయల పయ ం డ. అ ే ామ జ ంల అ క మం పమ ఖుల
వ ంచడం అ ాధ ం ాలదు. ామ ా తన అ ా ా లపక ందుక త మ రం
సం అ ిం డ .అచు త ేవ ాయల దర ైన రంగప క మ ర ైన స వ ాయలను ేర ి
అత పట కం ే ి ిం సనం ద అ ంప ే ి ను అ ా ా ెల ంచడం
ారం ం డ . అ ే ామ ా అ ారం ామ జ ంల ెల బ ాలదు. డ ాజ ంల అమర
యక ల అ క మం ామ ా ను అం క ంచక ర గ బ ట ే ి కప ం ె ంచ ాక ం ర .
ా ం ల ంగ సుక ందుక ౖ సమక ర క ామ ా ఆ ాంతం ౖ
దండయ తక డ . తన ప ంల ాజ ల ఎట వంట ౖప ల జరగక ం ఉం ేందుక
ా స ాత ైన ఒక ఉ ో పటణ ాలక ా య ం దండయ తక డ. ర గ బట ే ిన
ామంత ల , అమర యక ల ల ంగక పట దల య న ా ంచడం ంట ామ ా
ాజ వ ే ల లక ం ం . డ తన ంట సుక న ధనం అం ఖర
అ ౖ క లక లక , వసు ామ క ంచ క ధనం లక ం .
జయనగరంల ను య ం న ఉ ో ఖజ నుం ధనమ ను పంపమ మ ఖం పం ాడ .
ామ ా ఆజను అనుస ం ఆఉ ో ఖజ ె అందుల ఉన రత ాసులను, ధ అమ ల
వసువ లను చూ ి దు ాశ పర ై ా ో ాల ామ ా క ధనమ ను పంపక వడం
ాట అచు త ేవ ాయలను ా ా ార మక ే ి అత మం అ పభ ేయ ాలన
ేయ ా ాడ .అ ే అత అ ారమ ర ాలం న ాగలదు. అచు త ాయల బ వమ అ న
ఆ ర ార న శ లయం 14.6 దూర ందం

సలక ా ర మల ా అత చం ి అ ా ా వసం ేసు బవ ా ర అ ా ా

ెల ంచడం ారం ం డ .
ఈ వృ ంతమం ామ ా క ె ి రగబట ే ిన అమర యక ల , ామంత ల
సం ేసుక జయనగ ా బయల ే ాడ . మ రమధ ంల ామ ాయల ంట న ౖ కల
ామ ా క ఒ క దూరం ా ా ార . డ ఇబ ం ఆ ా జయనగర ాజ ం ౖన
దండయ తక ఇ ే స న సమయం అ ం ౖన ం వ జయనగ ా మట ం డ. ఆ
దండయ త ఎదు ందుక అవసర న ౖన ం తన వద ఉన అచు త ేవ ాయల అందుక ిదం
ాలదు. ఇబ ం ా య ే ామ ా వ ిం స ఆక ంచుక ంట డ ం
అచు త ేవ ాయల దండయ త ఎదు నక ం చూడ ా ాడ . ామ ా క క అట వంట
అనుమ న క ం . ఇల ంట ి ల ఆ ా ప నమం అ న అస ఖ ల క తంతం వల
మట న ాగలక ం . అత హం ద అహ నగ ాలక ైన బ ా జం ా
జప ౖ దం ె డ . డ ల అచు త ేవ ాయల య దమ ే యమ
ఉ హప డ . ఈ క టల ఆ ా క ె ి ను జయనగర మ ట ల ఉంట తన పద
మప ాటల త ంద గ ం అచు త ాయలక ామ ా క మధ సం క మట
ర ం తన ాజ య డ . ఈ సం ప ారం ామ ాజ ాలన ంద వ న ాం
తప త న ామ జ కంతట అచు త ేవ ాయల అ ప . ామ ా తన ా ా స తంత ై
ప ా ంచ వచు . అచు త ేవ ాయల ఆ ాష షయంల జ క ం కల గజసు డ . ఈ సం త ా త
జయనగరంల ంత ాం ఏర ం .త ా త ంత ాల అచు త ేవ ాయల ా గసు ై 1542 ల
మరణం డ .
అచు త ేవ ాయల ప ాల ాలమం ర గ బ టను అణచడం నూ దండయ తల నూ
గ ం . కృష ేవ ాయల వల అచు త ేవ ాయల సమర డ ాదు అ ాజ వ న
దట దండయ తల ే ి జయం ా ం న ప ాడ ా ర ం డ. అ ే అత ల ఉన
పతవల ాజ ార ర హణల శద కనప న వడం వల, క ట ంబ కల ల ారంభమయ .
శత వ ల పట ర ం చూ ి స వ ిదం ా ఇత దుష డ అ ెప లమ . అచు త ేవ ాయల
ైవభ అ ార ం . తన ప కలమ ామ జ ంల పణ లక నధ ా ల ే ాడ . ౖషవ
మ మ అ అ మ లను ర ం ఆద ం డ . అచు త ేవ ాయల ా త ాసు ల
కళలను త ం డ . ాజ థ ం మడ అచు త ేవ ాయల ఆ ాన క . ఈయన
ఆంధుల చ త 14.7 కృష వ
ే ాయల అనంతరం ...

అచు త ాయ భ దయం, గవత చంప అ ా ా లను ర ం డ . ఈయన ప ాల ాలంల

ర మల ంబ వర ం ా ప ణయం, ర ంగల ధ క పరమ ల సమ అ ా ా లను
ర ం ర.

14.3 ంకటప వ
ే ాయల (1542)
అచు త ేవ ాయల మరణ నంతరం అత కమర ైన ంకట ంకటప ేవ ాయల అ
ర జయనగర ిం స అ ిం డ . ఇతడ బ ల డ ావడంవల అత నమ మలల
ఒక న సలక ా న ర మల ా ప ాలన ర ంచ ా ాడ . అ ే ాల ర మల ా
ా రపర ై స యం ా ిం సనం అ ిం ల ం డ . అందుక ా ో హం ేయ
ిదమయ డ . సలక ా న ర మల ా చర లను గమ ం న ంకటప ాయల త వర ే
అత ౖ అనుమ నం క ం .ఏ ధం ా అ ర మల ా ను అ ారం నుం ల ంచక ే తన
కమర ఇబ ందుల తప వ ం న ఆ జప సుల ఇబ ం ఆ ా స య
ం .ఆ క రక ఆ ా ౖన ం జయనగరం ౖ దం ె వ డ. ాజ ల
కలకలం ారంభ ం . పజల భయప న ర మల ా ను ా ా గ ం ిం సనం ౖ క ర న
టర. ర మల ా ఆ ా ౖ ఎదు య దంల ఓ ం త ి
జయనగ ా ేర క డ . జయనగ ా ేర క న న ర మల ా అ ారం ౌరన ం ా
తయ ం . ాజ ాం ేత అతడ ా సత ం పద ంచడం ారం ం డ . ట దట ంకటప
ేవ ాయల ంత ను చం ిం డ . త ా త ాజ ల ఉన మఖ న మంత లను,
ఉ ో గ లను, యక లను ఏ ో ఒక పం వ ంచడం ారం ం డ . ర మల ా చర లను
స ంచల అ క మం పమ ఖుల జయనగర ాజ వ ా య ర .పజల క కమం ా
ర మల ా ను వ ంచడం ారం ం ర .
ఈ ధ న న ర మల ా చర ల ామ ా క ె యడం జయనగర ిం స
అ ించ అత కంట తన హక ఉంద ం డ. అ ారం ంద స న సమయం
వ ంద ం అందుక పయ ల ేయ ా ాడ . న ర మల ా ను పద నుం
ల ంచ వలం దండయ త ౖ ఆ రప ే ఉప గం లద ం న ామ ా ామ జ
ీ ా హక వ న స వ ాయలను గ దురం నుం ిం అత జయనగర ామ జ
ా ా పకటం ౖన ం జయనగ ా బయల ే ాడ .
ఆ ర ార న శ లయం 14.8 దూర ందం

సలక ా న ర మల ా క ఈ షయం ె ి ఒంట ా ామ ా ను ఎదు నడం

కషమ ం డ. ఇబ ం ఆ ా ను తనక స యం ేయవల ిం ా ాడ . జ ప
ఇబ ం ఆ ా ర మల ా క స యం ే ందుక ిద ౖన ం జయనగరం ౖప
బయల ే ాడ . అ ే జయనగర ాజ పజల తనను అస ంచు వడం, ే ించడం వంట
షయ లను గ ర న డ. ర మల ా క ఎల ంట స యం ల ంచలదు.
ఈల ా ామ ా ను ండ, గ , గం ట దలౖన దు ాలను ఆక ం ఆ ాంతంల
భ మ లను ా నం ేసుక డ . ామ ా జయ లను అడ క ఉ ేశం సలక ా న
ర మల ా ద ౖన ం బయల ామ ా ను ఎదు మ , బతంచర, ట ర, ఆ ో వంట
ాం లల య ల ే ాడ . ఈ య ల ంటల నూ న ర మల ా ప ాజయం ం డ.
ర మల ా ౖ క బలం ణం ం . అ ర మల ా ఏమ తం అ ైర పడక మ ౖ
సమక ర క త ంగభద న ా ేర అక డ ే ాడ . ఈ సమయంల ామ ా న
రమ ా ౖ దండయ త ే ి న ర మల ా ను ఓ ం అంత ం ం డ. జయ ైన
ామ ా జయనగ ా ేర స వ ాయలక పట కం ే ి ిం సనం ద ఆ ీను
ే ాడ . స వ ాయల ాలన ారంభ ం .

14.4 స వ ాయల (1543-1576)

సలకం ర మల ా ను అంత ం ం న అ య ామ ాయల అచు త ేవ ాయల తమ
కమర ైన స వ ాయలను జయనగర ాలక ే ాడ . స వ ాయల 1543 వ సంవత రం
నుం 1570వ సంవత రం వరక ర ప ప కట ాళ వ రస వ ాయల మ ాయ ర దు
ప ాలన ే ాడ . స వ ాయల వ త ం ల ాడ . స వ ాయల ప ాల ాలంల
ామ ాయల అ ా ా హసగతం ేసు అ ా ా ెల ం డ. అ ే అ య
ామ ాయలక అంతట తృ ి కలగలదు. ంత ాలం త ా త ామ ాయల ాయ ర లను క
ీ క ం స వ ాయల సమ నసభ ై ామ జ ాలన ేయ ా ాడ . స వ ాయల ాలంల
ామ జ ప ాలనల అ క మర ల ట ేసుక . జయనగర ామ జ ం
ారంభ నప టనుం ప ాలనల య ద ా ా లల బ హ ణ అ ార ల పమ ఖుల ా న ార .
కృష ేవ ాయల మరణ నంతరం ామ ాయల ామ జ ప ా ాల పయ ల ారం ంచ ా
బహ ణ అ ాల , దండ యక లను దు ా పత ల ప ఘటం అత య లను భగ ం ే ార .
బహ ణల అ ారంల ఉన ంత వరక తన క రద గ ం న ామ ాయల అచు త ేవ ాయల
ఆంధుల చ త 14.9 కృష వ
ే ాయల అనంతరం ...

క ి ామ జ ప ా సున ాలంల ా ల ం ా ానంల తన ప ం ా న

య ల ,కమ , లమ యక లను ఉ ో ాలల ాడ . కమకమం ా బ హ ణ అ ార ల సంఖ
సన ం . వరక స వ ాయల ాల సంప రం ా సమ ి ం . ఆర ట వంశసుల , ా
బంధువ ల అ న ెల గ డ క ట ంబ ల ార ాల వ వసల అ కం అయ ర . ా ాట
ఆయ ో ప వ లౖన ల ట, మ ా , ా ల, కటకం ార అ క సంఖ ల ఉ ో ాలల ప ం
ామ జ ం అం ా ిం ర .
అం ే ాక ం ామ ాయల తన ప బలపర చుక ందుక మహమ య లను
అ కసంఖ ల ౖన ంల ేర క డ . మహమ య లను ౖన ంల ేర వడం దట ేవ ాయల
ాలం నుం ారంభ ం . అ ే ఆ సమయంల ా సంఖ తక వ. ామ ాయల ఏమ తం
ఆల ంచక మహమ య లను లక ల ా ౖన ంల ేర వడ ాక ా ల పమ ఖులక
మఖ న ాల ఉ ో ాలను ఇ డ. ా జయనగర ాల రహ ా లను ెల సుక ల
క ం . ాను ాను జయనగర ాల వవ ాల మహమ యల పల క బ ం .
డ ాను ాను ామ ాయలక మహమ య ాజ ల శత త ం అ క ం . మహమ య
ా ి ప ఘటం ందూ ా తంత ధర ప నర దరణక ాజ ం ఏర నప ట నుం జయనగర
ాలక ల కృ ి ే ార . దట నుం జయనగర ాలక లక మ ింలక సంబం ల లవ .
జయనగర ాలక లవ ర మహమ య ాలక ల హం ే ి ా ాజ య వ వ ాల జ క ం
క ంచు లదు. కృష ేవ ాయల క త ాహమ జయనగరంల ప ం ేందుక ప ర ం
ామ ాయల ల ండ క త ా ఉన ారణం ా అత దక ను మహమ య ాజ
వవ ాలల అ ర క ం . కృష ేవ ాయల మరణ నంతరమ ఆ ా బలవంత ై జయనగర
ాం లను ంత రక ఆక ంచడ ాక అప డప డ జయనగరం ౖ దండయ తల ేయడం
ారం ం డ . అత అడ ం , ఆక ం న జయనగర ాం లను వసం
ేసుక ందుక ామ ాయల అహ నగ ౖజ ం ా త త ం ఏ ా ట ేసుక డ. అ
దల ామ ాయల రంతరం దక ను సుల నులల ఒక సం ేసు మ ంద య ల
ేసూ ారంద ల ాళ ంద కంట ప ాడ అయ డ .
స వ ాయల పట క మహ త వం జ న ల ామ ాయల డ ాజ ం ౖ
దండయ త ేయవల ి వ ం . దట నుం ామ ాయలక ప క లం ా వ న ణత
ఆ ర ార న శ లయం 14.10 దూర ందం

ామంత ల , యక ల , అమర యక ల ామ ాయల అ ా ా అం క ంచక అత ద

రగబట ే ార . అం ే ాక ర ానూ ాలక డ బలవంత ై ర నల మండలంల గ న
జయనగర ామ జ ీమలను ంట ఆక ంచడం ాట మధుర ాజ మ ల ర
భ మ లను ా నం ేసుక డ, ట డ ర సు ా గవర మ ఆల డ సుజ
వలను సమక ర త ర సమ ద రమ ల ందూ ే ాలయ లను ో చు నుట పయ ల
ారం ం డ .
ట ంట ామ ాయల తన య దులౖన న మ ా , టల ా లను ద ౖన ం
దండయ తక పం ాడ . న మ ా , టల ా ల దండయ త ారం ం ట దట చంద
దు ా మట ే ి ా నం ేసుక ర. త ా త ండమండలం ల ప ం అక
దు ాలను ా నం ేసు , ళ మండలంల ప ం ర . అక డ రంగ థు ో హం తల టన
ా ంట ట ఆ ేవ ఆసులను ర ం ర . త ర సమ ద రమ ల గ ౖ
దండయ త ే ి ఆ పటణ ల టర. ండమండలం, ళమండలంల జయం ల ం ం .
త ా త ార ా న ట తన ాసు డ ౖ ే ి ాలక లను ఓ ం ా నుం కప ం
వసూల ే ార . ాండ వంశ ా ల ట ా ాజ ా ర నల మండల ా ం ే ార . ఆ
సమయ ల ర ానూ ర ాంతంల ఐదు న స తంత ాజ ల ఉం ే . ఈ ాజ ాలక ల
రవ అ ర దు ప ా ం ే ార . ఈ ఐదు ాజ ల ాలక లను క ి పంచ ర వడ ల అ
ి ే ార .ఈ ఐదుగ ల ఒక ై ర ానూ ర ా బలవంత ై త న ా తన అ ారం ం
ెచు నుటక పయత ం ేయడ ాక త త క ాం ా సున బట రమళ అ
ా సం ేసు ట ా ౖ దండయ త ే ి ాండ ా ను ఓ ం ార ో ట ా
ఆక ంచుక డ. ాండ ా న మ ా , టల ా లను ఆశ ంచ ా ార ర ానూ ర
ాజ ం ౖ దండయ త ే ార . మ రమధ ంల బట రమళ దండయ తను అడ క డ. ఈ
సందర ం ా జ న య దంల రమళ ఓ ాయల అ ా ా అం క ం కప ం ె ం డ.
త ా త ార పంచ ర వడ లను ఓ ం ర ానూ రవ ౖ ే ార . ర ానూ రవ
ఓ శరణ డ ా అత య ప ారం ాజ మ ల ప ిం ర ానూ ర ాజ ం ల
ప ం ర.
తర ాత ార అనంతశయనం ేర అనంత పద భ ా ద ం ం ర . అక డ
నుం క కమ అక డ జయసంబం టం ర . ఈ ధం ా ామ ా పం ిన దండయ త
ఆంధుల చ త 14.11 కృష ేవ ాయల అనంతరం ...

యత జయవంతం ా ా ం , ామ ాయల అ ారం య ప ారం ద ణ ేశంల ెల బ ా ా ం .

ామ ాయల ఈ దండయ తల ప ాకమ చూ ి శత వ లను మట టన టల ా ను చు క
డ. ర ాజ లక ాజ ప ా య ం డ. టల ా అ ా ా 1557వ సంవత రం
దల ాయల ర దప ాలన ేయడం ారం ం డ . అత ప ాలన ాలంల డ రళ
ేశంల ాం భదతల ల . ర సు గవర మ ఆల డ సుజ దుండ ాలను
న మ ా టల ా జౖతయ తల వల ంత రక త అవ ాశం ొ నప డం
ం ే ాడ .మ ఆల డ సుజ త ా త గవర ా య త లౖన జ డ ా ాంత
స వం గల ాడ .అతను జయనగర ామ జ ౖరం యస రం ాద శ ంచు సం
ేసుక ా ా ా వృ ఏ ా ట ేసుక డ.
వరక ామ ాయల మహమ య ాజ లనుతన ఇషం వ నట ా
ఉప ంచు వడం ంత ాల సుల నుల ామ ాయల ెల సుక ర . అంతః
కల ల మ ఉంట తమ ాజ లను అ ర ాలంల జయనగర ాజ ం కబ ంచడం ాధ మ
షయ గ ం ర. ారందర తమ మధ ఉన లను పక న ట క ట ా ఏర
1565 వ సంవత రంల జయనగర ాజ ం ద దండయ త ే ార . ఈ సందర ం ా ా ి తంగ
య దం జ ం . ఈ య ద సమయంల అ య ామ ాయల మరణంచ ా, స వ ాయల
ను ండక ా యడ.

14.5 స
. శ. 1529 ల కృష ేవ ాయల మరణం క ఆయన దర ైన అచు త ేవ ాయల
ిం స అ ిం డ . అ ే ాయల అల ైన అ య ామ ాయల అ ారం సం ట
ప డ . ఇద మధ సం క ం ా అ ల ాలం న ాగలదు. అచు త ాయల త ా త
ిం సనం సం ట ఏర ం , ంకటప ేవ ాయల ఒకసంవత రం ాలక డ ా వ ండ ా అత
నమ మ అ ా ా ెల ం డ . ఈ సమయంల ామ ాయల స వ ాయలను ిం సనం ౖ
అ ీను ే ి న ాలన ేయడం ారం ం డ .

14.6 ా సర ప పశ ల
1. అచు త ేవ ాయల ాలంల జయనగరంల జ న ప ణ మ లను చ ంచం .
2. స వ ాయల ాల ాలంల ామ ాయల అ ారం ఏ ధం ా చల ం ో వ ంచం .
ఆ ర ార న శ లయం 14.12 దూర ందం

14.7 ఉపయ క గం ల
1. AyyangarS.K.,RangaswamySaraswati - Sources of Vijayanagara History, Madras,1919
2. Rama Sarma M.H. - The Histroy of Vijayanagara Empire, Bombay, 1978
3. RobertSewell -A Forgotten Empire Delhi, 1982
4. లట ర ంకట రమణయ - జయనగర చ త పధమ సంప ట
5. లట ర ంకట రమణయ - కృష ేవ ాయల
6. ి రభద ావ - అ య ామ ాయల
7. .య . ా శ ర ావ - జయనగర ామ జ ం, ెల గ అ ాడ , ద ాబ

. ఐ.ఎ .ఎ . చంద ఖర ావ
ఆంధుల చ త 15.1 అ య ామ ాయల ...

ాళ వ,త ళ వ వంశ ాలనల జయనగర ామ జ ం

ాఠం : 15

అ య ామ ాయల – ా ి తంగ య దం
ల ల:
ఈ ాఠ ా అధ యనం ేయడం ాఅ య ామ ాయల వ త ం, ామ ాయల మ ిం
సుల నుల మధ వ న సంబం లను ెల సు వడం ాట జయనగర పత ో హదం ే ిన
ా ి తంగ య గ ం ెల సు గల గ ర
షయకమమ
15.1 ప చయం
15.2 అ య ామ ాయల వ త ం
15.3 ామ ాయల మ ిం సుల నుల మధ వ న సంబం ల
15.4 ా ి తంగ య దం
15.4.1 జయనగర ౖన ం ఓట ారణ ల
15.5 స
15.6 ా సర ప పశ ల
15.7 ఉపయ క గం ల

15.1 ప చయం
అ య ామ ాయల అ ా ా ేపటడం జయనగర ాలనల మ ర ల ట ేసుక .
ాలనల నూ, ౖన ంల నూ మ ింల సంఖ అ క ం . ామ ాయల బల న ాడ ావడం ఐదు
ాజ ల ా న మ ిం ాజ ల తమల మ కల ంచు క ంట అవసర న సమయంల
ామ ాయల స యం ీ క సూ వ ం ే ార . వల ామ ాయల బలం అ క ం . వరక
సుల నుల తమ మధ వ న బ ల జయనగ ా ల ేసు య షయ గ ంచడం
ాట ామ ాయల వల తమ ఉ ల అ భయం బయల ే ం . ారందర
ఆ ర ార న శ లయం 15.2 దూర ందం

ఏక జయనగర ాజ ం ౖ దండయ త ే ా . ఈ సందర ం ా జ న యద ా ి తంగ

య దం.

15.2 అ య ామ ాయల వ త ం:
అ య ామ ాయల కృష ేవ ాయల అల డ . కన డ షల 'ఆ య' అన ా అల డ అ
అరం. కృష ేవ ాయల అల డ ావడం వల 'అ య ామ ాయల ిల వబ డ . ామ ాయల
కృష ేవ ాయల మరణం త ా త అంట .శ. 1529 త ా త జయనగర ామ జ ాజ య లల
లక ాత వ ం డ . ామ ాయల లక ామ ా ళ క వంశ ైన యడ. రంగ ా
ప త డ , ఆర ట బ క ా మనుమడ . ఆ య ామ ాయలక ర మల లక ర మల ా ,
ంకట అ ఇదర తమ ల . దర ామ ాయలక క , ఎడమ భ జ లవల వ ం ామ ాయల
జయనగర ామ జ స ా ా అ న త ా త అ షయ లల సహక ం ర . ామ ాయల
ప క లందర జయనగర ామ జ వల పత ల ా, మండలశ ర ల ా ర పఖ త ల
గ ం న ా . జన ానం కందన ల . ామ ాయల గ ం న ప ావన కృష ేవ ాయల
ాస లల ఎక కనపడదు. కృష ేవ ాయల ఆ ా ాకమ ందు అత ప ర చ త
మహమ క కత ా అ గంథంవల ెల సుం .
కత ా ాజ ాపక ైన సుల ను కత ా ామ ా ను తన లవల ేర
జయనగర స హదు ాంతంల ఒక దు ా అ ప ా య ం డ . అక డ ామ ా
ద ా పత ం ేసున ప డ , కృష ేవ ాయల దం ె వ ఆ దు ా మట ం డ. మట
ప ఘటంచ లక ామ ాయల కృష ేవ ాయలక ఆదు ా వశపర ల ండక సుల క
ఆ షయం ెల డ . సుల క ామ ా ను ం ం తన ాజ ం నుం ళ టడ. ామ ా
ల ండ నుం జయనగ ా కృష ేవ ాయల లవల ఉ ో గంల ే ాడ .
కృష ేవ ాయల ామ ా శ ామ ా ల గ ం తన క మ ాహం ే ి, ాజ ప ాలనల
అ ా ా య ం డ. అ ే కృష ేవ ాయల ాలంల ఎట వంట అ ా ా ప ే ాడ అ
షయ ల ె యడంలదు. అ ే ర సు చ త ార ైన ాద ా తన ింహళ పచ తల
ామ ా కృష ేవ ాయలక మం ా ఉన ట ా ాడ . కృష ేవ ాయల ాస లల ామ ాయల
ర ప ా ంచక , అప ట ాజ యరంగంల ామ ాయల ంత ా న ం వ ం నట
అ ా న ఆంధ ాఙ యంవల, మహమ య చ తల వల, ర సు రచనలవల ెల ం .
ఆంధుల చ త 15.3 అ య ామ ాయల ...

ద ణ రత చ తల ఒక అఖండ న లగ న ామ ాయల ను ందర మహమ య

చ త ార ల ా ిన ాతల ఆ రం ా మ ంచటం సబబ ాదు. ామ ా దక సుల నులక ఒక
ఒక తగవ ల ట ను ల భపడట పయ ంచడం స ాదు. దక సుల నుల స వ
కలహ ియ ల . ఈర , అసూయ, దు ాశల ా సహజగ ణ ల . నూ తన ాతలల దక సుల
ల ఒక ఒకర క క ల వల కల ంచుక ర , పరస ర శనం రక ర డ.
ార ఇతర ల ాడ త ామ ాయల స యం న సమయంల ామ ాయల సహక ం ే
ా . ా ను ా తగవ ల ట ఏ డూ ల భపడలదు. వరక ా ఒకట ా ే ిం క
ామ ాయల ే ాంగ ాక అత ప వ ప ాకమ లల ా గల ే షం ాట ామ ాయల
తమ ాజ లను ఆక ంచుక ంట డ భయం.
ామ ాయల ఆ సమయంల రత ే ా ప ా ం న ందూ ా లల ల కడ ొడ
పభ వ , సమ ా న ఆంధ పపంచమత బ ే ామ ాజ య , బ ే ామప య అ య
పశం ిం ంద ందర చ త ార ల ర. జయనగరం ామ జ దు ాకమణ రడ ,
స వ ాయల ను బం ం ా ం డ ,బ హట య అత ే దు డ జయనగర పత
ారక ై డ అ కమం మ ం ర. ా అ ప ా నమ న ావ ందర చ త ార ల
అ ాయం. సమ ా న ా త ం అత ప ా ా ా వ ం ం . జయనగర ిం సన
మ ించ స వ ాయలను బం ం డ అప ాదుం . ా అ క అ ాసవ .
స వ ాయల స యం ా జయనగర ిం సన మ ిం డ ె అ క ాస ల .
ామ ాయల అ ైర వంత డ . ఎన ౖ సంవత ాల వయసు ౖబ ైర ం ా మహమ య
ల ా రమరణం ం డ . మహమ య క టక బలయ డ ా , ైర ాహ ాల లక
ాదు.
ామ ాయల ప రడ. జత, ప ాల ద డ, ాజ డ . బందు ియ డ . అత
సం ఎంద ాణ ల ంచ ిదప ర . ామ ాయల ా మ . ంసులను ేర ి
ా త న వసత ల , క ా లను క ం ా గంథ రచనక ప ల డ ఆంధ పభంద
రచ తలల పఖ ం న భట మ ామ ా హం ద గంథరచన ేపట డ . ' ామ ాజ
భ షణ డ ' అ ర ే అందుక ా ణం. అందువల ామ ాయల వ త ం ల ప ద ందర
చ త ార ల అ ాయ ప ర .
ఆ ర ార న శ లయం 15.4 దూర ందం

15.3 మహమ య సుల నుల అ య ామ ాయల సంబం ల :

అ య ామ ాయల జయనగర ామ జ ారం వ ంచటం ఆ ామ జ ేశ నంల ,
మహమ య ాజ ల గల సంబం లల ప మర క ం . ామ ాయల దక మహమ య
ాజ ల బల న సంబం ల క ంచు , ా ాజ య లల జ క ం ేసు వటంవల 1542 నుం
1564 వరక ా సంబం ం న అ క య లల ాల వ ం .ఈయ లల జయనగరం,
జప ఆ ా, అహమ నగ జ ం ా ాజ ల పమ ఖ ాత వ ం . ఏ ో ఒక ప న ే
దర ద ా, ల ండ క త ా ాజ ల ఈ య లల ాల . ఈర స ర, దు ాశల ాట ,
తమ తమ ాజ లను స ం , బల న ాయచూర , మ దుగల , క ణ, లప దు ాలను వశం
ేసు ాల ఆశలక దక సుల నుల గ ావటం, దక సుల న ల ఒక మ క య ల
జరగ ారణమ ం .
ఈయ లను ండ దశల ా భ ంచవచు ను. 1543 నుం 1557 వరక ఉన దటదశల
అహమ నగ , జప ల మధ జ నయ లల ామ ాయల జం ా ే , ఆ ా,బ
ాలను ఓ ం డ . 1557 నుం 1563 వరక గల ండవ దశల ామ ాయల ఇబ ం ఆ ా ే
జ ం ా, క త ా లను ఓ ం డ . ఈ య లను గ ం మ ిం చ త ార ల ర . అట
ళ నృప జయమ , ల ట ా వం ావ క ంత సమ ా అం ా . ఇబ ం ఆ ా
జయనగరం ద ే ిన దండయ తను గ ా ా ాడ .
స వ ాయల ిం సనం అ ిం న ల నుం ే జయనగ ా సుల నులక మధ
య ల ారంభమయ . జయనగరంల అంతఃకల ల అవ ాశం ా ఇబ ం ఆ ా ఆ ో
దు ా పట వల ిం ా అస ఖ యకత ంల దండయ త ే ాడ . ామ ాయల తమ డ
ంకట దట ఈ దండయ తను సమరవంతం ా ఎదు డ. ా అస ఖ ంకట
ద ఆక ి క న ే ి అతను సం వ ే టట ే ాడ . 1542-1543ల ఇబ ం ఆ ా
జయనగరం ద దం ె డ . ఇబ ం దండయ తల ామ ాయల జయనగర ాజ ర ణ తన
మర టట ే ా . తన ాజ ఉప ం ామ ాయల సుల నుల మధ
ల సృ ిం డ.బ ా జ ం ాను తన ౖప క ప , ఇబ ం ఆ ా ౖమ డ ార
దం ె అత ఓ ం డ . ఈ దండయ తల ామ ాయలక అత తమ డ ంకట
ఆంధుల చ త 15.5 అ య ామ ాయల ...

స య ప డ .. 1552 ట ఇబ ం ఆ ల అణ యబ డ . ాయచూర , మ దల జయనగర

ా నమయ .
బ ా జ ం ా, ద క ెం న క ణ దురం ౖ 1548ల దం ె డ . ద ాలక ైన
అ బ ఇబ ం ఆ ా స యం ాడ . బ ా జం ా ల ండ ఇబ ం క త ా
ఒప ందం క దుర జప య ాడ . ఇబ ం ఆ ా ామ ాయల స యం
అ ం డ. ామ ాయల తన ౌత పజ సుల నుల మధ ా క ా డ. ఈ ా ప ారం
ారందర ఒకట ా ఉండవల. ా ల ఎవ ఒకర మ క ౖ దు ాకమణ ే , న ారందర
కల ి దు ాకమణ ర ంచవల.
1553ల బ ా జ ం ా మరణం అత కమరడ హ జ ం ా సుల అయ డ .
ఇతను ల ండ సుల ఇబ ం క త ా క ి జప ాజ ం ౖ దం ె గల ాను
మట ం డ.ఆ ా ామ ాయల స యం ామ ాయలక దగరయ డ .
ామ ా ౖన ం ఆ ా క స యం ా జం ా , కత ా ాలక ల ా ాజ లక
ను టట ే ాడ . 1557 ల ఇబ ం ఆ ా మరణంచడం అత కమరడ ఆ ఆ
ా సుల అయ డ .1558ల హ జం ా ఆ ఆ ా ౖ దం ె డ . గత ంతరం లక ఆ
జయనగ ా ామ ాయలను ఆశ ం డ. ామ ాయల అత ంత క మ ర వల
ఆద ం , అత స యప డ . ఆ ఆ ా క స యం ా ామ ాయల ౌల బ వరక
దండయ త ే ి జ ం ాను ఓ ం అత నుం క ణ, లప దు ాలను ఆ ాక ఇ ి ం డ .
ల ండ సుల ఇబ ం క త ా క, ామ ాయల క దట సత ంబం ల ఉం ే .
ఇబ ం దర డ జం ీ , ఇబ ంను చంప తల టనప డ , ామ ాయల ఇబ ంక జయనగరంల
ఏ ేండ ఆశయ అత తన క మ ర వల ఆద ం డ . జం ీ త ా త ఇబ ం ల ండల
ిం సన మ ించట ామ ాయల స యం ే ాడ . అ ే త ా త ాలంల , ఇబ ం క త
ా ను ఎ ం న జగ ేవ ావ క ామ ాయల ఆశయ వ డం ఇబ ంక త ా ామ ాయల
పట ౖరం ంచుక డ . 1558ల జప వల తనక క న ఓట ప ారం ే పయత ంల
హ జ ం ా ఇబ ం క త ా స య ాడ . జగ ేవ ావ ారణం ా ామ ాయల ద
ౖరం వ ం న ఇబ ం స యం ేయ అం క ం డ . ఈ దృఢతరం ేసుక ందుక
హ జ ం ా తన క మ ను ఇబ ం క త ా ాహం జ ిం డ . జ ం ా, క త
ాల క ి జప ౖ దం ె క ణ దు ా మట ం ర. ామ ాయల , ద సుల అ న
ఆ ర ార న శ లయం 15.6 దూర ందం

అ బ ా తనక స యం ా ా, ఆ అ ా క ణ దక , జ ం ా, క త ా లను
త ాడ . ామ ాయల యకత ం ల జయనగర ౖన ం జ ం ాను ంబ ం , అహ నగ
ను మ ట ం ధ ంసం ే ిం . కత ా ామ ాయలక ానుగల , గణప రదు ాల
ఇవ వల ి వ ం . ామ ాయల ద ే ిన య లను వతత ర కరం, ళ నృప జయం
.ఈయ లల ఒక ల బ ా బం ా నట ెల ం .
ామ ాయల సుల నుల అంతఃకల లల జక ం ేసు బలపడటం తమ ఉ
అ ాయమన షయం గ ం న జప , ల ండ, అహ నగ , ద సుల నుల ఒకట
అ ందుక ిదమయ ర .య లల ఎక వ ా నష న జ ం ా, క త ా ల ఈ క ట
ఏర రచట ఇతర సుల నుల సంప ంప ల ారం ం ర . ఈ క ట ఏర రచట దట ా
పయత ం ే ిన ెవర ? అ షయ గ ం చ త ార లల ఏ ా ాయం లదు. దట ా ఈ
ా ా " ారం ం డ హ జం ాఅ క ట ,తబతబ ర.
సుల నుల ఒక క ట ా ఏర డట బల న అ క ారణ లను మ ిం చ త ార ల
ర . ామ ాయల ఇ ాం మ అ రవపర , మ ింల మత ాలను ాయపర డ
ఒక ారణం ా ర . అట, ామ ాయల అహ నగ ద దం ె నప డ , అత ౖ కల
ఖు ా ను , మ ిం ీలను అవమ నపరచటం, మ ీదులను ధ ంసం ేయటం మ క ారణం ా
ర .. ామ ాయల సుల నుల డ, ా తరప న వ న దూతల, ాయబ ర ల పట
అనుస ం న అహం వప త పవరన, అమ ా ద, ా ాజ ాల అక ంచటం వంట మ
ారణ లను మ ిం చ త ార ల ర. ా , జ ామ ాయల ాబల ం వరక తమ
ఉ మప ేగలద భయ రందర ఒక క ట ా ఏర ేటట ే ింద ెప వచు . ఈ
క ట ఏర రచటంల ామ ాయల పట అ మ నం ఉన ఆ ా ను నయభయ ల కత ా
జ ం ా తమ ౖప ప ర. జ ం ా, అ ా పరస ర ాహ సంబం ల స తం
అయ ర . ద ాలక డ బ ాఈక ట ల ే ాడ . ా ాలక డ ఇమ ా ఈక ట
దూరం ా ఉం యడ. ఈ క ట ల నల గ ర సుల నుల తమ గత ౖ ాలను మర , ఒకటౖ,
జయనగరం దం ెతట శ ంచు ర. ాయచూర , మ దల దు ాలను తన
కప ంచమ ఆ ా ామ ాయలను ాడ . ామ ాయల ఆ ను రస ంచట ాక,
ాయబ అవమ ం పం ాడ . ఇ పం ా సుల నుల క ట జయనగరం ౖ దండయ త
ారం ం ం .
ఆంధుల చ త 15.7 అ య ామ ాయల ...

15.4 ా ి – తంగ య దం (1565)

రత చ త గ మ న ప ిద య ల ా ి తంగ య దం ఒకట. ఈ య దం ద ణ రత ే ాన
ందూ ామ జ న జయనగర ామ జ ప పత ిం . ఈ య దం జయనగర
ామ జ , బహమ ాజ ం నుం స తంత ాజ క ా ఏర న ఐదు ాజ ల సుల నుల
క ట మధ జ ం .ఈ య దం ఏ జ ం అ అంశం ౖ చ త ార ల ఏ ా ాయం లదు.
ందర ఈ య దం 1565 జనవ 26 న జ ంద న ా మ ందర జనవ 23 న జ గ ంద
అ ాయ ప ర .
ా ి తంగ య దం ా ప ి ెం న ఈ య త ట య దం , బ హటయ దం అ
క ర . ఈ య దం ఎక డ జ ం అ అంశం ౖ స ష న ఆ ాల ల ంచక వడం వల
చ త ార ల ధ అ ాయ లను బ ర . ఈ య దం జ న ప ేశం ౖ అ క ాదనల
ఉ . ఈ య దం ా ి, తంగ అ ండ ామ ల మధ జ ంద ందర , ాదు త ట వద
జ ంద మ ందర ా ార . అ ే ఈ ండ ప ే ాల ాద మ ండ ాదనల ఉ .
ామ ాజ బఖ , ియ ల వంట ాంప యక ందూ రచనల వంట య దం ా ి తంగ వద
జ ంద , ా దలగ మ ిం చ ార ల త ట వద జ ంద అ ాయప ర . ా ా, దు ా
ప ా అ చ త ార డ - జయనగర ౖన ం ా ి, తంగ అ ండ ామ ల మధ నంల
ే ిం . సుల నుల స క ౖన ం త ట అ ామం వద ే ిం . య దం మ తం
కృ ాన ద ణనమ ి ,హ నదుల సంగమ ప ేశమ ల బ హట అ ప ేశంల జ ం అ
అ ాయ ప డ .
“త ట కృషక 25 ళ ఉత ాన ఉం . ా య దం, కృషక ద ణ న ామ ాయల
ే ిన మ ద నుం ప ళ దూరంల జ ం . సుల నుల క ట కృ ాన వంప ల ఇంగ ామం
వద ట ఉండవచు . ాబట య దం ఇంగ ామం నుం మద ల ాప అ ామం
వద జ ఉండవచు ” అ ాబ ి అ ాయప డ .
ఈ య ిన ప ిత ల ఒక ా ా ఉత న న ావ . ద ాబ ల ా
జయనగ ా , సుల నులక మధ గల ౖరం తరచూ య లక ారణమవ త ఉం ే . ప
మ ఖ ం ా సంపదల త లత కృ ా, త ంగభద నదుల మధ న ఉన ాయచూర అంత ాంతం
ౖ ా ందం ా ఉం ే . 1509 నుం 1565 వరక జయనగరం ౖ జయం సుల నులక అంద
ఆ ర ార న శ లయం 15.8 దూర ందం

పం ే అ ం . అం ేత, సహజం ా జయనగ ా ఓ ం ల ాం ా ల బలప ం .

డూ బహమ ాజ ం జప , ద , ా , అహమ నగ , ల ండ అ ఐదు ాజ ల ా
, ఆ ాజ ల అంతఃకల లల మ వ ండడం ాట అ ామ ాయల స య
రడం ామ ాయల అంతఃకల లల జక ం ేసుక జయనగ ా ాటల ప షను
సం ా ం డ . ఆ ాజ లల ఒ క ా ఒ క ప ం వ ం తం ద సుల నులంద
ఓ ం డ. ఈ ధం ా ామ ాయల మహమ య ాజ లను తన ఇషం వ నట ా
ఉప ంచు వడం ంత ాల సుల నుల ామ ాయల ెల సుక ర . అంతః
కల ల మ ఉంట తమ ాజ లను అ ర ాలంల జయనగర ాజ ం కబ ంచడం ాధ మ
షయ గ ం ర. ారందర తమ మధ ఉన లను పక న ట క ట ా ఏర
1565 వ సంవత రంల జయనగర ాజ ం ద దండయ త ే ార .
సుల నుల అ క సంఖ ల ౖ స క ం యద స ల ప ే ి జప నుం
1564 ంబ 25 వ ే న జయనగరం ౖ దం ె బయల ే ార . ార కృ ా న సుమ ర 42
ల టర దూరంల ే ార . సుల నుల ౖన ం సుమ ర మ డ ల ల ఉంట ంద అంచ .
సుల నుల కృ ాన ట వ శత వ ల య దం ేయ ల ం ర. అ ే ామ ాయల
ా ఆ అవ ాశం ఇవ లదు. సుమ ర ఆర ల ల ౖ స క ం తన దర లౖన ర మల
ాయల , ంకట ాయల స యం ా ా ా కృ ా న ట కృష మలపభ నదుల సంగమ ప ేశం
వద ఉన ా ి తంగ అ ండ ామ ల మధ వ న ప ేశంల సుల క ట ౖ ల
య దం ే ాడ .ఈ య దంల ామ ాయలక జయం ల ం ం సుల నుల ౖ ల 33
ల టర నుకక మ ోహ ంతన సం సంప ంప ల ారం ం ర . ఒక ౖప సం
సంప ంప ల జర ప త సుల నుల ామ ాయల లవల మ ిం పత ల కట ే ి
మ మ నం ా చ ట ా ో ా ఉ ి ల ర . సుల నుల సం సంప ంప లను
న ఏమర ాట ా జయనగర ౖన ం వ న సమయంల ఆక ి కం ా సుల నుల ే ార .
ఎన ౖ సంవత ాల వయసు ౖబ న వృదు ై ామ ాయల ఏమ తం జంకక ౖ
ఉ హపర సూ య దం ే ాడ . అ ే సమయంల ామ ాయల ౖన ంల వ న ఇదర దండ యక ల
ో హం ే ి ఎన ౖ లమం ౖ కల సుల నుల ౖప ే ార . అ ామ ాయల అ ైర పడక
తం ా ా డ. వరక ామ ాయల మరణం డ .
ఆంధుల చ త 15.9 అ య ామ ాయల ...

ామ ాయల ఎల చ యడ అ ా స ద . ామ ాయల మరణం ెం న గ ం

చ త ార ల ధ ర ాలౖన అ ాయ లను ల ం ర .
ామ ాయల లవల వన ఒక మ ిం స ా నుక ౖప నుం ామ ాయలను బలం
చం ినట ందర ర.
ామ ాయల ఎనుగ నుం గ రం ఎక త ండ ా జం ా ౖ క లక క ా హ
జం ా అత తలను న బలం ౖ ఎట చూపడం జయనగర ౖన ం ెల ెదుర అ ంద
మ ందర ర.
ఈ య దంల లప ామ ాయల ౖప గత న సమయంల హ జం ా
ౖ కల ా న ిరం గ ండ ఒకట ామ ాయల తలక త మక ల ే ి ంద , జయనగర
ౖన ం ెల ెదు ా వటం దల ట ర , సుల నుల ౖన ం ా చుట మ ట సంహ ం ంద
సమ ా న చ త ార ైన జమ అహమ డ.
ామ ాయల మరణ ార ె య ా ౖన ం నుకంజ ిం . జయనగరం ఖ అ ం . స వ
ాయల ను ండక ా యడ. ర ణ ల జయనగ ా సుల నుల ౖన ం ఆర లల ాట
ో చు ధ ంసం ే ార . జయనగ ా స ానం ా మ ా ర .“ఇట వంట ాద రణ న సంఘటన
పపంచ చ తల ఇంతక మ ందు జరగలదు” అ ాబ ీ డ.

15.4.1 జయనగర న
ౖ ం ఓట ారణ ల
ందూ ౖన మ ల గం ా క ల అ ా ల తక వ. ల ా క ల ఏనుగ ల ౖ మ ఖ
పత ల ండ ా సుల నుల ౖన మ ల ార క అశ మ ల ౖ సు త లౖన ధుల ర. ఇ
సహజం ా సుల నులక ల ం ం .సుల నుల పత ల య వక ల ా ా జయనగర
ౖ పత ల ామ ాయల స వయసు న ార . ందూ ౖ క ల వద దుర బదల ే ిన
ధనుసు ల ండ ా మ ింలవద ల హమ ే ిన ధనసు ల . టవల బ ణమ ల గం ా, గ
తప క ం ే ా .
జయనగర ౖ క ల వద ఏడ అడ గ ల బలల , ఈటల ఉ . సుల నుల అశ ౖ కల
వద ప ను అడ గ ల డవ న బలల .సుల నుల ౖన మ ల త ా నుం వ న
సు త లౖన త ా ర ల ండ ా జయనగర ౖన మ ల స న ణల య ియను క
ి ా ల ఉ ర.
ఆ ర ార న శ లయం 15.10 దూర ందం

ట డ ల ందూ ౖ క లక యకత ం వ ం న ల దర ల ను ట.
గతంల అ ా వదనుం ా వ ామ ాయల ఆశయమ ం న ఈ దర ల లక
సమయమ ల య దరం ా వద వటం క జయనగరం ఓ వ ప న ారణం ా
ెప వచు .
ఈ య దం జయనగర ామ జ ం అంత ం లదు. అ ే జయనగ ా ర ం ే ా
కర వయ ర . స వ ాయల ను ండక ా ా ామ ాయల తమ ైన ర మల ాయల
స వ ాయల ర ణ ా ీ క ం డ. స వ ాయల , ర మల ాయల వ
జయనగ ా ప నర ద ం ేందుక పయ ం ర ా సఫలం ాలదు. డూ ామ ాయల
కమర ైన ద ర మల బహ న సుల నుల స యం అ ారం సం పయ ం డ.
జయనగరంల ఉండడం మం ాద ం న ర మల ాయల జయనగర ిం స ఆక ం
ను ండ ాజ ాప ాలన ారం ం డ . త ళ వ వంశ ాలన అంత ఆర ట వంశ ాలన
ారంభ ం . ఆర ట వంశసుల ను ండ ాజ ా జయనగర ాజ 1570 నుం 1678 వరక
ప ా ం ర.

15.5 స :
జయనగర ామ జ ాలక డ ా స వ ాయలను ప ింప ే ి అత సంర క డ ా వ న
ామ ాయల మం వ త ం కల ాడ . హ . అ ే సమయ ఐదు ాజ ల ా న
బహమ సుల ాజ ంల ాలక ల తమల మ కల ంచుక ంట అవసర న సమయంల
ామ ాయల స యం ీ క సూ వ ం ే ార . ామ ాయల, జయనగర ప ష ం .అ ే
తమ మధ కల ల జయనగ ా ల ేసు య గ ం న ార బ లను మ
ఏక జయనగరం ద దండయ త ే ార , ఈ సందర ం ా జ న య దంల ామ ాయల
మరణం డ . ఓట ెం న జయనగరంల మ ిం ౖ ల ప ం జయనగ ా స ానం ా
మ ా . ను ండక ా స వ ాయల అక నుం ప ా ంచడం ారం ం డ .

15.6 ా సర ప పశ ల
1. అ య ామ ాయల వ ె ి ామ ాయల మ ిం ాజ లమధ సంబం లను
వ ంచం .
2. ా ి తంగ య గ ం ాయం .
ఆంధుల చ త 15.11 అ య ామ ాయల ...

15.7 ఉపయ క గం ల
1. AyyangarS.K.,RangaswamySaraswati - Sources of Vijayanagara History, Madras,1919
2. Rama Sarma M.H. - The Histroy of Vijayanagara Empire, Bombay, 1978
3. RobertSewell - A Forgotten Empire Delhi, 1982
4. లట ర ంకట రమణయ - జయనగర చ త పధమ సంప ట
5. లట ర ంకట రమణయ - కృష ేవ ాయల
6. ి రభద ావ - అ య ామ ాయల
7. .య . ా శ ర ావ - జయనగర ామ జ ం, ెల గ అ ాడ , ద ాబ

. ఐ.ఎ .ఎ . చంద ఖర ావ
ఆంధుల చ త 16.1 అర ట వంశం ...

అర ట వంశం . శ 1570 - . శ 1680

ాఠం - 16
ల ం: జయనగర ామ జ ా ం న వ వంశ న అర ట వంశం ాజ య చ తను గ ం

ెల సు వడ ఈ ాఠం క మ ఖ ల ం.

షయకమం
16.1 ప చయం

16.2 ర మల ాయల

16.3 దక ను సుల నుల

16.4 దట రంగ ాయల ( .శ. 1572-1585)

16.4.1దక ను సుల నుల

16.4.2 ాల ార మధ సంఘరణ

16.5 ండవ ంకటప ాయల

16.5.1 ల ండ దండయ త

16.5.2 ామంత ల ర గ బ ట అణచుట

16.6 అంతర దమ

16.7 మ డవ ంకటప ాయల

16.8 మ డవ రంగ ాయల

16.9 స

16.10 నమ పశ ల

16.11 ఉపయ క గం ల

16.1 ప చయం:
కర ల ల అర డ ందం ా ప ిదు ల నందున అర ట వంశం అ ర వ ం . ర

ాక య ల ాలంల మ ాషనుం వ ఆంధ ేశంల ిరప ర .అర ట మ ా అ ం ల

మ ింల ౖ ా తంత ాటం ా ం డ . అనంతరం అర ట వం య ల జయనగర ా ల లవల

ే ార . ాళ వ నర ింహ ాయల ప ా ప ిదు ైన అర ట మ ా డకల ామ ాయల ,

ఆ ర ార న శ లయం 16.2 దూర ందం

ంకట , ర మల ాయల . ల ామ ాయల , ంకట త ట య దంల మరణం ర . య దంల

ఓట శ య న తర ాత ర మల ాయల అ షధన ా ల , స వ ాయలను ంటబట

ను ండక ా యడ.

జయనగ ా మ ింల ధ ంసం ేయటం ప అ న తర ాత ర మల ాయల

స వ ాయలను ంటబట జయనగ ా వ పన ంచ పయ ం

ఫల డయ డ . ాశ ర మల ాయల ను ండక డ. ా స వ ాయల .శ.

1576 వరక జయనగరంల ఉం ా ం నట ాస ల ెప త . స వ ాయల మరణం

త ళ వ వంశం అంత ం ం .

16.2 ర మల ాయల ( .శ. 1570-1572):

అర ట వంశ ాపక డ ర మల ాయల . జయనగరంనుం ను ండక వ న

ర మల ాయల .శ. 1570 ల ను ండల పట ిక ై ను ండను ాజ ా ేసు

ా ంచ ా ాడ . పట కం ట ర మల ాయల 90 ఏళ వృదుడ . ఇతడ జయనగర ామంత ల

ేయతను ం నప ట వ వృదుడ ావడంవల మ ింల ఆక ం న ాజ ాలను

సం ా ంచ లక య డ . వలం ఒక సంవత ర ా ం నప ట ర మల ాయల జయనగర గత

ౖభ ా ప నర ద ంచ పయ ం డ.

ం ారం బల నం ా ా , ాష ాలక ల ర మల ాయలక ఎదుర ా తంత మ

పకటంచు వడం ఆరం ం ర . పధమం ా అ ో ా సున ట ం ా తం పకటం డ .
ఆ తర ాత బం ాప ాలక ైన ల ల ాయ డ , ద ణంల ఉన అమర యక ల ఎదుర ార .
రప ా సున కృషప యక డ ా ద ణం ా ఉన మధుర ాం ఆక ం ర.
తంజ వ ాంతంల లర న రంల ీమలక అమర య డ ా ఉన అచు తప యక డ
ళ ే ా ఆక ం డ. ంజ దుర ాలక ా ఉన త ా కృషప యక డ ండ మండలంల
అ క ా ఆక ం స తంతం ా ా ంచ ా ాడ .
ఈ ధం ా ామ జ ంల ధ ా ాలల , ీమలల ా తంత ం పకటం న అమర యక ల ౖ,
ామంత ల ౖ దం ె ా జ ం అదుప ల ేవడం ట ప ిత లల తనక ాధ ం ాద
ర మల ాయల గ ం డ . అందువల ర మల ాయల ా పట ఉ వం వ ం , వరక ా
ా ప , ార స తంత ల ా తన ఆ ప గ ం ేటట ే ాడ . మధుర, తంజ వ ర , ం
యక ల సఖ ం క ాడ . ర మల ాయల తన ౖ క శ సర ంఅ ారం ా ించగల
ామ జ ం ాక మమ తం ా చకవ అ ా ా గ ం న అ క ాజ ల సమ హం ా తయ ర ం .
ఆంధుల చ త 16.3 అర ట వంశం ...

16.3 దక ను సుల నుల :

ామ ాయలక ర మల ంబక జ ం న ద ర మల డ ర మల ాయలను అ ారం నుం

ల ంచ జప సుల అ ఆ ా స యం ాడ . జప సుల దం ె వ దట

అ ం దు ా ా నం ేసుక , ఖ యకత ంల ౖ ాజ ను ండ

పం ాడ . ను ండ దు ా ప ా ఉన సవరం ెన ప యక డ జప సుల ౖ లను ఓ ం

త మడ. ం ర మల ాయల అహ నగర సుల దట మ రజ స యం అ ం డ .మ రజ

తన క మ ర ైన హ ను జప పంప ా జప సుల తన నను అ ం నుం

నుకక ర ి ంచుక డ. ా అంతల జప సుల అహ నగ ాజ ం ౖ లను

పం ాడ . జప సుల ఓ ంచ అహ నగ , ల ండ సుల నుల ర మల ాయల స యం

అ ం ర. ర మల ాయల అహ నగ , ల ండ స య రం నను పం ాడ . అహ నగ , ల ండ

సుల నులల ే క ినందుక జప సుల జయనగర ాజ ం ౖ దం ె వ డ . ఈ దండయ త

ప న ఉ ేశ ం ఆ ో దు ా ఆక ంచు వడం. ఆ ో దుర ాలక డ ట ం . ర మల ాయల

ఆ ో ఎట స యం పంపక ం ఉండ జప సుల ఆ ా ఆ ో ఆక ం డ.

ను ండ దక పం ిన ౖ ర మల ాయల ఓ ం ి టడ.

ర మల ాయల తన ాజ మ డ ా ాల ( ాజ ల ) ా భ ం తన డ క లను ాజ

ప ధుల ా య ం డ. ఈ భజన షను బట జ నట క సుం . ెల గ ాం లను

ను ండ ందం ా రంగ ాయల , కన డ ాం రంగ పటణం నుం ామ ాయల , త ళ ాం

చంద నుం ంకటప ా ం ర. ర మల ాయల ే ిన ఈ భజన ాజ క న చర ా

ంచ ల లదు.

ా స-తంగ య దం తర ాత ర మల ాయల జయనగర ామ జ ౖభ ా

ప నర ద ంచ పయ ం డ ామ జ న కర శక లను ంతవరక అదుప ల ె డ.

స వ ాయలను హత ే ి ర మల ాయల ను ండల జయనగర చకవ ా ిం సనం

అ ిం నట ా రచనల నమ ద న ా లవ . ర మల ాయల 11 లల మ త ాజ ా ం

ా ం తర ాత తన దకమర ైన రంగ ాయలక అప ం డ.

ర మల ాయల ప ా త. వసుచ తను ర ం న ామ ా భ షణ డ ఈత ఆ ానక

య ందర చ త ార ల అ ాయం. ర మల ాయల ప పం త డ . ఇతడ జయ ేవ

ఆ ర ార న శ లయం 16.4 దూర ందం

త ందమ నక చక ా ఖ ను ర ం డ . ద ణ ేశంల ందూ ాజ ా ా వం ి

మ ాష లక అం ం న ఘనత ర మల ాయలక ద ం .

16.4 దట రంగ ాయల ( .శ. 1572-1585):

దట రంగ ాయల ాజ ా ా అ క సమస లను ఎదు వల ివ ం . ామంత ల

తమల మ ాడ క ంట ాయ క ంచడ ాక ాజ ో హ లౖన మ ిం దండయ క ల

ేర ా ార .

16.4.1 దక ను సుల నుల :

జప సుల ఆ ఆ ా 1576ల హం ే మ యక స యమ ా ను ండ ౖ

దం ె వ డ. రంగ ాయల ను ండ దుర ర ణ సవరం ెన ప యక అప ం చంద

దు ా అక డ నుం ల ండక ాయబ ర లను పం ాడ . ల ండ సుల జప ౖ

ౖ పం ి ాయల ఒప ం ఒక దూతను చంద పం ాడ . అం ే ాక ం రంగ ాయల

ాజ ప ం హం ే మ యక డ ధన పల భమ ా తన ౖప క ప క డ. ఇ ే

అవ ాశం ా సవరం ెన ప యక డ ఆ ాను య దంల ఓ ం డ .

రంగ ాయల ామంత లౖన మట క ట ంబం, స క ట ంబం క యక ల మధ స ర

ఏర ం . ఇ ే సమయమ ల రంగ ాయల త డ ా ఉన ల ండ సుల ఇబ ం క త బ

ఒప ం స ం 1579 ల క ాటక ౖ దం ె డ . ల ండ సుల , హం ే యక ల స యం

జయనగర ాజ ం ౖ దం ె వ డ . హం ే యక లౖన మలకప , కదంబ ాయ డ సహక ంచ ా

నరహ ావ ఆ పత ంల ఒక ౖన ం కర ల ాం ఆక ం అహ లనర ింహ ా ఆలయ

ో చు కర ల ాం ల ండ ాజ ంల ే ా ర . ప ఫలం ా హం ే యక ల కర ల

ాం ాలక ల ర. అ ే ం ా ంకట ంద న న రంగ ాయల ౖన ం హం ే

యక లను ఓ ం ా కర ల ాంతం నుం త ం .

ల ండ సుల ఇబ ం ఆగ ం ద ఉ మ యకత ంల తన ౖ ండ డ ౖ

పం ాడ . ద ఉ మ కృ ాన ట బలం ండ, ార న ండ, మ చర ట దు ాలను ా నం

ేసుక ండ డ ను మ ట ం డ .అ ే ండ డ ను ా సున బ మ ా శత ౖ లక

ల ంగలదు. వరక నరహ ావ సల రక బ మ ా స యం ా ఉన ల ట

మ యక ఇబ ం లంచ అత స యం 1580ల ండ డ ను ా నం ేసు డ.

ం ాశ తం ా జయనగ ా ండ డ లక ం ం .
ఆంధుల చ త 16.5 అర ట వంశం ...

16.4.2 ాలయ ార మధ సంఘరణ:

ల ండ డ ల జర గ త ఉన ాలంల ాలయ ార మధ భయంకర న అంతర దం

జ ం . ం ంకట ా జృం ం హం ే, ా క ట ంబ ల ాజ లను ఆక ం డ. ా ఓబన

ఏర వ ాజ ం ఏల త న ల ట రంగప ాయం అ ం డ . రంగప తన బ వమ ర

ంకటప బయల ే మట ామంత ల ాజ ం గ ం నడ డూర ే డ. ఇ మట మ

యక ఆగహం క ం ం . మ యక డ ం ప ం వ ం డ . ఉభయ ౖ లక డూర

దగర య దం జ ం . మట మ యక డ దలౖన ాలయ ార అ క ల మరణం ర . ఓ న

రంగప లక జయం ల ం ం . ా ఈ య దంల రంగ ాయల బల నత స షమ ను ండ ాజ ం

ప దుల క .

16.5 ండవ ంకటప ాయల :

రంగ ాయల సం న ను ైనందున దతమ డ ామ ాయ ాద ెన పటణం

జగ ేవ ావ దలౖన ామంత ల క ష దర డ చంద ాలక ైన ంకటప ిం సనం

ఎ ం ర . ండవ ంకటప ాయల సమర డ . ామంత ల ర గ బ ట అణచడ ాక క త ా

ఆక ం న ాజ ాలను ల వరక ప న ాక ంచక డ. ా స-తంగ య దం ద ణ ేశంల

ందవ ాజ య ాబల ం న ంచలదన ంకటప ాల దర నం.

16.5.1 ల ండ దండయ త:
ిం సనం ఎ న ంట ంకటప మ ింల ఆక ం న ాం లను ా నం ేసు

పయత ం ే ి డ. హమ క కత ా ౖ రగబట ే ిన అ ఖ ల ంకటప

ాయం ండ డ ాజ ంల అలర సృ ిం నందున అమ ఉ మ యకత ంల జయనగరం

పం ాడ . అమ ఉ మ గం టను ా నం ేసుక మ రంమధ ల ఉన ాజబంధువ ల ,

నం ల ాలక ల న బస ంత ాయల ను, నర ింహ ా ను ఓ ం ా తనక ామంత ల ా కప ం

కటటట ే ాడ . తర ాత కర ల దురం, గ దురం ల ండ ౖ లక ల ం య .

ఇ ే ాలంల ల ండ సుల మహ క కత ా తన ౖన ం ను ండ దు ా

మట ం డ. ంకటప సం సంప ంప ల ా సూ య దపయత ం ే ి డ. ఈ వవ ల

ంకటప తన అమర యక ల ామంత ల అ జగ ేవ ావ , మట అనంత ా , ల ట కసూ

రంగప యక డ , ల ట ెన ప యక డ , ెన ప యక కమరడ ంకటప ,

ఆ ర ార న శ లయం 16.6 దూర ందం

రఘ ధ యక డ దలగ ా సమ శప ను ండను శత వ ల మ ట నుం ర ంచ

ఏ ా ట ే ి ల ండ సుల ను తలప డ . మట అనంత ా ిదవటం ాసనం, రఘ భ దయ

ావ ం ాయల ే ల సుల ఓట స షం ా ంట . గం ట, గ రం ండ, గ దలౖన

దు ాల ంకటప వశమ . ండ డ ాజ ం న కత ా ఆకమణల ెల గ ాం ల

ను ండ ాజ ంల ే .

16.5.2 ామంత ల ర గ బ ట అణచుట:

ల ండ దండయ తను అవ ాశం ా సుక ాజ ం నల మ లల ామంత ల ంకటప ౖ

రగబట ే ి ర. ల ాంతంల తమ య డ కప ం ె ంచక ాయ ల క ం డ. ల ండ

య దం ప సమ పమ నంత మట అనంత ా , ల ట రంగప ల ాయల అత ఓ ం కప ం

వసూల ే ి డ . ఇంతల ి ల ం రప ా , కందన ల ాల ల క ి నం ల

కృషమ ా ాయల ం డ.ఈ ర గ బ ట నణ ాయల కృషమ ా , ాల లను బం ల ా

పట క ా ాజ ం ా ార ందం ా మ ా ా ాజ అ ం . ం ఓ ా ా

పలగల డ, ిదవటం ీమల ౖ మట ఎలమ ా ను ాలక ా ాయల య ం డ.

ెల గ ాం ల రగ బట అణ నంత త ళ డల ల ర ంగమ రగబట

జ ం . ం వనం, ర ా , వంద ా ి, ఆ ా ట దలౖన ాం ల ామంత లత ే ర.

ల ట య చమ యకత ంల ను ండ ౖన ం ఉతర మల ర య దంల రగబట ర ం

మర డ. ంగమ డ ాయ ల క ంచ ా మట అనంత, ర ెన యక లత

మ మ ర , గ డల ట య ల ఓ ం ర . ంగమ బం ా పటప పద చు త డయ డ .

ంకటప ాయల ాజ ను ండనుం ల రక మ డ. దూరం ాను ద ణ

స తం ాను ాజ ఉండడం అవసరమ అత అ ాయమ ఉంట ం . ండవ ంకటప

ఆ ా గ ాదు ా అక తన ార మత ం అం క ంచవల ిం ా ాయబ రం పం ినట

ెల సుం . అక కను రస సూ అత య ిద న కబ ర పం ి ఉ త జయనగర

సంప య ంకటప ి డ.

ం ో ంకటప ర సు ా ాజౖన ం ో ి సత ంబం ల క ఉ డ.

జసూ ష క ర ణ క ం నందుక ాను ం ో ి ంకటప కృతఙతల ె ాడ . ం

యక డ అనుమ డ ార ేవపట ం దగర ాక ంచు ా ం ో ి తనక గల

హంవల ంకటప ేవపటణం వద డ ా ాక అనుమ ాక ం డ . ా ప ిత ల మ

ఆంధుల చ త 16.7 అర ట వంశం ...

ర సుల జయనగరం ధం వ ంచ ా ంకటప ర సు ా పత ర ల న డ ా

ప ా వద ాక ంచు ా ారం ేసు వ అనుమ డ. డ ా అక డ ఒక ట

ం ర.

ం ో ంకటప ేవ ాయల మ ౖ ఏండ ప ా ం డ . అతడ ల ండ సుల దండయ తను

ి టడ ాక రగబట ే ిన అమర యక లను ౖతం అణ ాడ . ప మ , ఎ

ే ాలయ ల , నధ ా ల ే ాడ . స యం ా పం త డ .

16.6 అంతర దమ :
ం ో ంకటప సం నంలదు. అత పటమ ి బ యమ అ య ామ ాయల ౌ . బ

ఓబ ా క త ర బ యమ రహస ం ా ఒక బ హ ణ బ ల ేర ి తన డ క ా పకటం ం . అత

ిం సనం ఎ ం ల ఆ ఆశయం. ఈ రహ ా ెల సు న ండవ ంకటప ాయల తన

మరణ ప ర ం తన దర డ న రంగ ాయ తన ారసు ా య ం డ.

ండవ రంగ ాయల ిం సనం ఎ డ ా బ యమ దర డ బ జగ ా

పత లౖన మ ల ా , మ యక లను క డగట క రంగ ాయ ల ం తన నల

ిం సనం ఎ ంచ పయ ం ర. ల ట కసూ రంగప డ క య చమ యక డ మ తం

రంగ ాయల ప ం వ ం డ . జగ ా కట ఫ ం రంగ ాయల క ట ంబం బం అ ం .

రంగ ాయ డక ాసు ేవ ాయ మ తం య చమ బం నుం త ి ంచగ డ. జగ ా

రంగ ాయల క ట ంబ ఖదుల హత ే ం డ.

జగ ా ే ిన ఈ అమ నుష చర వల ాజ ం అటడ నట అ ం . మట ర ంగళ

త ల ౖతం జగ ా పట మ ఖత పద ం ర . ాజ ం య చమ, జగ ా ల ప ల ా ం .

జగ ా ప ం బల నం ావడం గమ ం న య చమ తబృం కల ప ల ర ౖ దం ె డ .

జగ ా ఓ వడం ల ర య చమ వశమవ ా ామ ాయల పట కం జ ం .

ఓ న జగ ా మధుర, ం యక ల స యం ల ంచడం తన పయ ల

ారం ం డ . ా స – తంగ య దం నుం ఈ యక ల ాయల అ ా ా క సున ా . ఇ

గమ ం య చమ తంజ వ ర రఘ ధ ాయల స యం ం డ . ఉభయ ౖ ల ప ర దగర

ర ి . దట ిరంగ ల కర య దం జ ం . ద ణ ేశంల ద ఎత న ిరంగ ల

ా ం ప ర య దంల అ ెప వచు . . శ. 1616 ల జ న ఈ ప ర య దంల జగ ా

మరణంచడం తక ట న మ ం . ం కృషప , మధుర రప ల ా ాణ ల

ఆ ర ార న శ లయం 16.8 దూర ందం

ద ంచు ర. ా ౖ ల ెల ెదుర . బ ార అ ార న ా గ అ ర. ా

దు ాల కం య చమ ా నం ేసుక డ. ల ట ా వం ావ ప ర య ప లం ా

వ సున .

ప ర య దం అంతర దం సమ పం ాలదు. జగ ా దర డ య ా బల

క డ సుక య చమ క ం డ. . శ. 1619 ల బ యమ డ క మరణంచడం య ా ల

బలం ణం ం . అం ే ాక ామ ేవ ాయల అత సమ నప అత క త ం డ.

అంతర దం అంతట మ ిం . ఈ అంతర గ ం న వ ాల ర సు బ ట ా మ ను

బ ా లఖలనుం ల సు .

అంతర దం మ ి ామ ేవ అ ారం ిరపడలదు. మధుర, ం యక ల య ప ారం

ాయ క ం ర. ాళహ ి ామంత ైన ర ంకటప బలవంత ై రగబట

ారం ం డ. ామ ేవ, య ా ల మధ సమ నం య చమ ప ం ార స ంచలదు. య చమ

డక ల ట కసూ రంగప పవ ధ జం డ . ఇట ష ప ిత లల య ా స యం

ామ ేవ డ రగబట ర ౖ పల మ ర య ల ే ి ా ఓ ం ర. ర ంకటప

లం వడం . శ. 1629 ట ాం ఏర ామ ేవ అ ారం సు ిరమ ం .

అంతర దమ , ామంత ల రగబట అవ ాశం ా సుక కందన ల ాజ ం ఆక ం ే

ఆశయం జప సుల ఇబ ం ఆ ా ండ దండయ తల పం ి డ . దట దండయ త

అబ ఖ న ి డ . కర ల ాలక ైన ాల ా అత ఓ ం త డ. ా ండవ ా

ాహ ఖ ేత ల బ జప ామంత డ డ . కందన ల ాజ ం జప ల క ి ం .

16.7 మ డవ ంకటప ాయల :

ామ ేవ ాయల మరణం మ క అంతర దం ారంభమ ం . తనక సం నం లనందున
ామ ేవ డ అ య ామ ాయల మనవడ ద ంకటప తనక ారసు ా ర ం డ. ఈ
రయ ామ ేవ ినతం మ ా క ం య డ. మ ా చర ను మధుర,
ం , తంజ వ ర యక ల గ ం ర. ామంత ల స యం ంకటప మ ా ను ఓ ం
ిం సనం ఎ డ . .శ.1635 ల మ ా మరణం అంతర దం మ ిం .
మ డవ ంకటప ప ాల ాలమం య ల గడ ం . ఇతడ జప సుల
సు రం ాయ దం ే ాడ . ఈ య ా రపర లౖన జయనగర ామంత ల ారణం. మ ఖ ం ా
రంగ ాయల జప ే డ . మ డవ ంకటప క ష దర ైన న ంకటప పత డ
రంగ ాయల . కందన ల ాల ా దతప త డ . అందు ే ఇతడ జప ామంత డ .
ఆంధుల చ త 16.9 అర ట వంశం ...

రంగ ాయల ల ర ిం సనం ఆక ం నట ెల సుం . అ ే మ ా ట య దంల ఇతడ

ంకటప అండ ా ఉ డ. అనంతరం ఉభయ ల మధ అ ాయబ ల వ . బహ ా
రంగ ాయల హం రణ ౌలఖ అ జప క ాటక ౖ అ కమర దం ె డ. ఇ ,
బష ా పటణం, బంగ ళ ర ల సహ ాలక ా య ం రంగపటణం ౖ దం ె డ. ా
కం రవ నరస ా ఇత ఓ ం మరణం నట క సుం , .శ.1641ల రణ ౌలఖ , రంగ ాయల
కల ి ల ర ౖ దం ె ర. ంకటప ాయల మధుర, తంజ వ ర యక ల స యం అ ం డ.
సమయ ా ౖ ల ావడం రణ ౌలఖ గ ం డ. కం ా ంకటప పమ దం
త ి ం .
క ాటకల అ క గం జప ఆక ంచ ల ండ సుల ను స ంచలక య డ . ఇతడ
ఆంధ ాం ల తన ౖ పం ాడ . ల ట మ యడ, ర ంకటప దలౖన
ామంత ల స యం ంకటప ల ండ ౖ లను ఎ ం డ ా ప ా ప ాజయం ం డ.
ంకటప ాయల త ర ల అడవ ల ా ల మరణం డ . ప ా , హ ట,
ఆర గం దలౖన దు ాల ల ండ ౖ ల ఆక ం న . మ డవ ంకటప ాలన వరక
ఆంధ,క ాటక ాం లల అ క గం ల ండ జప ాజ ల ా నమ ం .
.శ.1639ల ంకటప ాయల మ సుపట ం సల ఆం య లక క ం డ. ార అక డ ాక ,
ట ం ర.

16.8 మ డవ రంగ ాయల ( .శ.1642 – 1646):

మ డవ ంకటప ా వడం రంగ ాయల రణ ౌలఖ ను ల ర ే

ిం సనం అక ం డ . ఇత ే జయనగర ా లల వ ాడ . రంగ ాయల ిం సనం

ఆక ం ే ట ాజ ం అం మదశల ఉం . అత ల వల పభ వ ాల ఇంటల ో హబ , ా ర ంతన

బ ి . ాజ ం ౖ జప , ల ండ ౖ ల దం ె ఉ . సుల నుల ఒక వ కం ా

మ క ాయం ంద ామంత ల నణ ామ జ ా ా ప నర ద ం తన పద

ప లపరచు వ రంగ ాయల ే ిన పయ ల ఫ ంచలదు. ాయల మ ాయ ల గ ం న

సుల నుల ఏకం ావడంల ామంత ల ాయ ల త దమ టం ే పయత ంల సుల నుల ాయం రడం

క ాటక ాజ ం సంక త కమం ా అస ం ం .

ిం సనం ఆక ం న ంట మ డవ రంగ ాయల ఉదయ మ ట సున ల ండ

సుల ను ౖ లను త య ే ిన పయత ం ాళహ ి ాలక డ ర ంకటప రగబట

వల ఫలమ ం . ఇ (మల డ ) ర గ బ ట నణ ే పయత ంల జప ౖ ల మగ

ఆ ర ార న శ లయం 16.10 దూర ందం

య న ందున రంగ ాయలక స యం అందలదు.అ ే క ాటక , ల ండను జ ం ఆక ంచడం

మహ ఆ ా స ంచలక య డ . మల డ ర గ బ ట అణ నంత ాయల స య రం ఒక

ౖ పం ి డ . ఆ ౖన ం ాయల ఉదయ ఆక ంచడ ాక ంగల య దంల ల ండ

ౖ లను ఓ ం కందుక ర వరక త డ.

రంగ ాయలక ఈ జయ ల తన శ ామ ా ల నమ క క ం ,తంజ వ ర , మధుర

యక లను అదుప ల ట పయత ం ే ి డ . ఇత పయ లను ామంత ల స ంచలదు.

జప , ల ండ ఏక ాయల బ లవంత డవ డ ఉ ేశ ం ల ర దం ె నడ . మ

యకత ంల ల ండ ౖ ల ఎర ండ ాలం, దదణ ల దలౖన దు ాల ఆక ంచ ా జప

ౖ ల నం ల, ి ళ, క దలౖన ఆక ం . బహ ా రంగ ాయల సుల నులల

సమ నప నందున ఈ దండయ తల మర నట క సుం . ా ఇంతల ం , మధుర, తంజ వ ర

యక లక ర గబ సుల నుల స యం అ ంచడం ప ి మరల ష ం ం .

జప ౖ ల మస ా ఖ యకత ంల గ రం ండ,బ క పటణ లను మ ట ంచ ా

మ ౖ ల ను ండ న . మస ా ఖ లర ాం ల ౖ డ ల జరప ా

మ ఉదయ , ట ల, బ ే టల వశపరచు డ. ాయల స యడ డ . ఖజ

వట ం . ామంత ల , పత ల ో హ లౖ మ ిం దండయ క ల ే కల ప త ర.

ల ండ, జప ౖ ల కమం ా ాజ పంచు ంట . ఈ సమయంల తంజ వ , ం ,

సూ యక ల ాయలక ౖ క ాయం పం ి ర . ా ల ర దగర జ న య దంల ( .శ.1642)

ాయల ప ా ప ాజయం ం డ. మస ా ఖ ల ర మట ం డ ా ఆ ాంతంల వ

దు ప ిత ల ఏర నందున మ ట ర ం సూ ల క దు ాలను ఆక ం జప

మర డ.

కం ా రంగ ాయలక మస ా ఖ బడద మ పమ దం ం .

ఉదయ ా నం ేసుక న మ ండమ, ర ప , చంద ఆక ం ప ా ే డ.

ప ా ల డ ా అత సమ నం క దరలదు. అనంతరం మ ,ప నమల ,

ాం ప రం, ెంగల ట లను ఆక ం డ. రంగ ాయల హం మధుర, సూ యక ల

ఏక మ ను ఎ ం ర ా నంద ా ి య దంల ప ాజయం ం ర. రంగ ాయల

సూర క ా యడ. ం జయనగర ామ జ ం ప సమ పమ ం .

ఆంధుల చ త 16.11 అర ట వంశం ...

వంద ా ి య దంల జయం ా ం న మ ం మట ం డ . మధుర, సూ

లను మ జ ంచడం, తర ాత ం మ ట ంచడం జప క అసూయ క ం . మ

ం పట కం అడ న మ స ా ఖ , ఖ -ఇ-ఖ తమ ౖ ల ం ేర క ర.

మ జప ౖ పత ల ఒప ందం క దుర ల ండ ాజ మర యర.

జప నల ం మట ం ా నం ేసు . సుగ మంచుప ియ ప ారం 1652

ట జయనగర ాజ ం ప ా ా నమ ం .

ల ర ల న రంగ ాయల ఆశయం లక ర గ ా ాడ వతత ర కరం ెబ త ం .

జయనగర ా క ాజ ం లక ం ంద ె ా అ ం య కడ డ . ఇం ా ంత

ా తంత ం లబ ఉన సూర క రంగ ాయల ఆశయం సం ా యడ.

సూర ,ఇ యక ల స యం తన ాజ సం ా ంచు పయత ం ేయ ా ఆ

పయ మధుర యక ా ర మల యక డ వమ ే ాడ . ామంత ల ే ండవ ా

స ంచబ న జయనగర ా 1659 ట తన ాజ స హదులల అడవ లల తల చుక న ట

సవ మ ర డ డ. జయనగర చకవ పటన న ి ల ఇ ,

వప యక డ రంగ ాయలను ఆదు బల ర ను అత అప ం డ . తన ాజ ప ా

నష న తర ాత రంగ ాయల ఎంత ాలం బ ా ో ెప డం కషం. 1969 ట ాసన కట

జయనగర చకవ ా ంట న .

ౖ ధం ా అర ట వంశం, జయనగర ామ జ ం అంతమ . జయనగర

ామ జ గ ర ా ఒక సూ ాజ ం ం . ఇ ాం మత ా ి అ కట ందూధర

సంస ృత లను ప ర ంచడం ప న ే యం ా 1336ల ా ింపబ న జయనగర ామ జ ం మ డ

ద ాబ ల ఆ ేయ సమరవంతం ా ర ం అంతమ ం . జయనగర ామ జ ం

అంత ం సంప యం న ా ం .

16.9 స :

ర మల ాయల ా స - తంగ య నంతరం ను ండక జయనగర ామ జ

ను ండ ాజ ా ప నఃప ిం డ . ండవ ంకటప ాయల అర ట వంశసులల సుప ిదుడ .

మ డవ రంగ ాయల మరణం అర ట వంశం, జయనగర ామ జ ం అంత ం . జయనగర

ాజ ంల ంత గం ల ండ బహమ సుల నుల ఆక ంచ ా మ ంత గం మధుర, తంజ వ ర ,

సూర యక ా ల పర ం .
ఆ ర ార న శ లయం 16.12 దూర ందం

16.10 నమ పశ ల :
1. అర ట వంశసుల చ తను గ ం వ ంప మ ?

2. అర ట ాజ పత గల ారణ లను ప ంప మ ?

16.11 ఉపయ క గం ల :
1. Ayyangar S.K. Rangaswamy Saraswati: Sources of Vijayanagara History–Madras, 1919.

2. Robert Seowell : A forgotten Empire, Delhi, 1982.

3. లట ంకటరమణయ : జయనగరచ త పధమ సంప ట.

4. .య . ా శ ర ావ : జయనగర ామ జ ం ెల గ అ ాడ , ద ాబ .

II. . మ ఖ
ఆంధుల చ త 17.1 జయనగర ాలం ట ...

జయనగర ాలం ట ాల నమ
ాఠం - 17
ల ం:ద ణ రత ేశ చ తల జయనగర య గంమహ జ లఘటం. ఈ ాఠమ ల జయనగర

పభ త ప ాల స వం గ ం ె యజయడం జర గ త ం .
షయ కమం:
17.1 ప చయం
17.2 ఆ ాల
17.3 ంద పభ త మ
17.3.1 ాజ యమ
17.3.2 భ ఆ యమ
17.4 య ా ల, ల
17.5 ర కభట నమ
17.6 ౖ క వ వస - య ద తంతమ
17.6.1 తం ౖన మ
17.7 అమర యంకర ౖన మ
17.8 యంకరపద
17.9 ా క ాలన
17.9.1 ీమ
17.10 ామ ాల వ వస
17.11 ామ ల భజన
A) అమర ామ ల
B) ఉంబ ామ ల
C) బహ య ామ ల
D) ే ా య ామ ల
E) భం ర ాడ ామ ల
17.12 స
17.13 నమ పశ ల
17.14 ఉపయ క గం ల
ఆ ర ార న శ లయం 17.2 దూర ందం

17.1 ప చయం:
ద ణ రత ేశ చ తల జయనగర య గంమహ జ లఘటం. జయనగర ామ జ ం సుమ ర
మ డ వందల సంవత ాల ాలం కృ ాన ద ణ న ఉన ద ణ రత ే ా మ ిం దండయ తల
నుం ర ం , ందూ సంస ృ సంర ణక , సమ దరణక కృ ి ే ిం . జయనగర ామ జ ం వలం
ఆంధ ామ జ ం ాదు. ఈ ామ జ ంల ఆంధుల , కన గల,త ళల ఉ ర . జయనగర ామ జ ం
ద ణ రత ేశంల న ా పజల మధ ామరస మ ను ా ం ం .

17.2 ఆ ాల :
జయనగరపభ త ాలన గ ం ెల సు న అ కఆ ాల కలవ . ప ాశర మ ధ యం,
ఆమ క మ ల ద, సకల సమ తం గం లను బట, క ాటక ాజక స సర చ అ కన డ ా క
చ తను బట, బ ర -ఇ-మ ి అ మ ిం చ త ా జప చ త ార ైన ర ీయ , ఇబ
ిల రచనల ా, ా, తబతబ, అబ రజ , ంట, ొ ం ,ఇ బట ట, బ ా
దలగ ా రచనల ా సమ ా క ప ావసు అవ ాల ద ర జయనగర ాల నం గ ం
ెల సు వచు .

17.3 ంద పభ త మ :
జయనగర ామ జ ంల సంప యబద న ాజ క ప ాల న ా ం .అ ేఇ ం కృత,
రంక శ, ాజ కమ ాదు. ఆమ కమ ల ద న ట ప ాల యం ంగంల లకమ ానూ, స ాంగ
సమ త న ాజ వ వసల అత ంత ప న గమ న ా ఉం ే ాడ . జయనగ ా ప ా ం న
ల మం ా ల ర వంత ల ాక, మం గ ణల పజల పభ త అ ార ల
రవమన నలను ర ర. ాజ ర ణ సం అసమర ల , వ సనపర లౖన ా లను ల ంచడం
ాళ వ నర ింహ వంట యక లక పజల బహ రధం పట ర .
జయనగర ా ల ధర బదులమ అ పకటంచు ర . దుష లను ం , మం ా
ర ంచడం సం ా దండ ప గం ేయవచు . ా వ ాశమ ధ ా లను అనుస సూ పజల క
ాట ాటం ేల చూడడం ా బ ధ త. ాజ ాజ, ాజపర శ ర వంట ర దుల వల ాయల ా లక
ా అ ాక ై ాంశసంభ త డ వం ఉన ట స షమవ త ం . ాయల ాజ వ వ ాలల శద
వ ం ే ార . నూ రచనను బట ాయ ాచకం నుం ాయల నచర కమబదం ాఉం ేద ెల సుం .
పజల ఆ క అ వృ దతక ా ే ాబట, అడవ లను న ం , ట ార దల క ా లను క ం ,
వ వ ాయ అ వృ ేయడం జ ం . ే ాణజ త ం త న భదత, వసత ల
క ంచబ .
ఆంధుల చ త 17.3 జయనగర ాలం ట ...

యవ ా ాయలక అ ల స యం ా ఉం ే ాడ . ప గ ఢ ర లను,
దండ యక లను సంపత లను క ి చ ం ే ాడ . తరచు ా సమ ాల ర ం ే ార . ేవ ాయల
స భవనంమ ల ాలఅ ధుడ వ ం డ . కృష ాయల సభక భ వన జయం అ ,
అచు త ాయల సభక ంకట ల స మండపం అ ర. ా ల ష ల క ల జ .
వంశ ారంపర ాచ క వ వస న ాగ త ండడంవల య వ ా ాల ర హణల ాల పంచు ాడ .
య క వయసు డ ా , ామర ంల ాడ ా ా ఉన ప డ ాజప ప ాల బధత
ర ం ే ాడ . ఇట వంట సమయంల రనర ింహ ాయల , ామ ాయల వంట ప ధుల , తమ
అ ార ప ాలను ంచు ిం స క ఆక ంచుక ర.
ా స ా ా . అత సల లను ఇవ మం ప షత ఉం ే .మం ప షత అధ డ
సర రః ప . ఉప ప , ాయబ , ద ా , మహ ామం ప , మం వరంల ఇతర సభ ల .
కృష ేవ ాయల ాలంల సర రః ప మ ర సు, అచు త ాయల ాలంల ాళ వ నర ింహ డ
సర రః ప ా ఉ డ . సర రః ప స యక, తంత యక, ార కర అ ి ే ార . మం
ప షత సమ ాల తరచూ జర గ త ఉం ే . ఈ సమ ాల రహస ం ా జ . మఖ న
సమ ాలక చకవ అధ త వ ం ే ాడ .
పభ త ంల అ క ాఖల ం ే . పభ త వ వ ాల ఈ ాఖ ా ర ంపబ ే .సమ ా న
ా త ంవల, ాస లవల అటవ ( నూ ), కం ర ( ట ), ం ర (టజ ), ద ా సన ( య)
సుంకవ వ ర (కష -ఎ ) ాఖల ం ేవ ెల సుం . ాయ ాచక మం సంపత ల ఉన ట
ెల ప త ం . ప ాఖల లక లను ాయ కరణ ల ఉం ే ార . ీమల రలను గ ం ,
ఆ య వ య లను గ ం , భ ామందులను గ ం ార ె ంచవల ిన సులను గ ం లక లను
తయ ర ే ద త సంపత ల ీ క ం ే ార . ం రంల స ర ం రం, రత ం రం అ
ాల ం ే . ాయ ాచకంల న ం రం, ద ం రం గ ం ెప డం జ ం .

ాజ యమ :
జయనగర ా ల ఆ యం ప నం ా ండ తరగత ల ంద ల ం ే .
1. భ ఆ యమ
2. ల యమ

17.3.1: భ ఆ యమ :
భ ఆ యమ ండ ర ాల అ న ఆ యం, సువ ా యం. ాజ మ ల భ నం
ండ తరగత ల ా భ ం ర . అ వ వ ాయ గ న భ , వ వ ాయ గం ా అడవ ల ,
ండల దలగ న . ండవ తరగ భ అం ాజ ెం న . అట వంట భ నుం ప ల
ఆ ర ార న శ లయం 17.4 దూర ందం

వంట స ల యం వ ే . త ళ ేశ ాస ల న ఆ య ల ద అ ,
సువ ా య ణమ ద అ .
ండవ ేవ ాయ రంగం మపటకల నుం ాజ ఆ య , న , ధన ర పంల వసూల
ే ినట ెల సుం . త ల వ వ ాయ త ం ా ామ రల భ మ ల ట ం
ాటనుం ఫల ాయం ద పను ల వసూల ే ార . నూ రచనల పంటల ప ంట వంత ల
వరక పను ఉం ే అ ా ినప ట , పంటల మ డవ గం లక సగం మ త పను ా వసూల ే ినట
ెల సుం . పంటల ా క ె ంచవల ిన ాలను గ ం ప ేక రయం లనందువల
అమర యక ల , దండ యక ల , గ ర, త లను బ ంచడం జ ం . ఇల ంట సంద ా ల
వ నప డ ా ల పటంచు ప ిత లను చక ే ార . జయనగర ాలంల మ నవ ఉత వ
సందర మ ా ప ట ామంత ల , దండ యక ల , అమర యక ల క ా ల , కట ల , ానుకల
సమ ంచడం ా ా ఆ యం ం .

ల యమ :
ాజ ం ా ెం ే ం ో రకం ఆ యం ల య . వరక సుం ాల ాక పల ర ాలౖన ఇతర
పను లను క సుం ాల ా వ వహ ం ే ార . ానుక, కట ం, ి యం, ామకట ం, ట మ,
ఇల ,ప ల , ెర వ ర బ ా,దుర వరనం, దణ యం, అడ ల , సురసుంకం అ పల ర ాల
పను ల ం ేవ జయనగర ాస లవల ెల సున .
ల య మ డ తరగత ల ా భ ం డ. అ సూల ఆ యం, మ ర ఆ యం,
మ మ ల ఆ యం. ఒ సలమ ల అమ ట సరక ల ద పను ల సూల ఆ యం. ఒక ట
మం మ క ట సుక సర క ద పను మ ర ఆ యం. ఇతర ాజ లక గమ
ే సర క ల ౖ పను మ మ ల ఆ యం.
ఆ ట ప శమల అ క టర ప శమల. త మ ాల ౖన, మగ అ పను ను ఏ అర
వ ాహమ వంత న నకమ ం ే ార . ా ార మ ిన వ ాల అ టప డ అమ కసుంకం,
సంతల అ ే సంతసుంకం అ కమ ా ె ం ే ార . కం ాల ల , క ార , మంగ ార , మ గ ార ,
మ ల ార , ొమ ార , ప దుల దలౖన అ వృత ల ార ఆ య అనుస ం వృ పను
ె ం ే ార . జయనగర ా ల ాలమ ల ం సుంకం ఉం ే . దట ేవ ాయల వలల ను
మ ర సు సల ౖ కృష ేవ ాయల ాజ మంతట ం సుం ా రదు ే ార . ద ాల ర ణల ఉం ే
ామ లల ఆయ ద ాల అ పత ల షణ ె ంచవల ిన పను ను ద ా వరనం లక దురదణ యం
అ ార . ా రణం ా ఈ పను ామ 10 వర ల , ామ ేవతల త ప జలక , ఉత ాల రక
పను ం ే ార . ఆవ ల , ల, కల , దలగ ాట ౖ ఆ ిపను ార . జయనగర ా ల
ఆంధుల చ త 17.5 జయనగర ాలం ట ...

ాలంల సమయ సుంకం అ త సుంకం ప శ ట బ ం . ఇ క ల కట బ టను ాటంచ ా ౖ

లవల వ ే ఆ యం.
జయనగర ామ జ ఆ య ధ చ త ార ల పల ల ా అంచ ార . ల
అ పం త డ ా క చ తల ఆ రం ా పభ త ఆ యం 80 ట అంచ ార . వ మ అ
ఇట య య కడ ాయల రత ేశంల ా లంద క ఐశ ర వంత డ అత ఆ యం క
12 లర ాయల అ ె ా డ. జయనగ ా ద ం న ప ారం కృష ాయల సంవత ర ఆ యం
ఖర ల అ నూ ‘1’ ట అ ా ాడ . బ ా -ఇ-మ ి అ మ ిం తక గంధం స వ ాయల
ఆ యం 12 ట పను ల ె ి ం .
ాజ యంల సగ గం ౖన షణక , న ల ఒక ాల అంతఃప ర వ య ,
నధ ా లక , ం ో ాల మ లధ జమ ేయ ల కృష ేవ ాయల ె ా డ.అ ే ఎక వ గం
య ల ఖర ే ార . ే రచనల ా జయనగర ామ జ ం సమస గ ాల
త లత గ చున ట ఆ గ ా ల సంపన వ ాలక మ త న ామ న పజల ఆ క ి గత ల ద
మర క ించదు.

17.4. య ా ల, ల :

జయనగర ాజ ంల య ర హణక కమబద న య ా ల లవ . య రణల

ాజ ాన ఉన త య ానమ . జయనగర ాలంల ప ాశర స ృ మధ ా ర ల ర ం న ాఖ
అ ‘ప ాశర మ ధ యం’ య రణక , య రయ , లక ప న ఆ రం ా
గ ంపబ ం . 16 వ శ బంల ప పర ద గజప ర ం న సరస ల సం ద ణ రత ేశంల
ధ ా స ల య రణల ాచుర ం ం ధ ా స లల ాస తలౖన బ హ ణ ల సభ ల ా
ఉం ే ార . ార ా ాక ల ాయం ాలను ం ే ార . ండ , మ డ ామ లక ఒక ధ ా సనం
ఉం ే . ాల ి , న అ ండ ర ాల . ధ ా స ల ర రప న మర క అవ ాశం
ఉం ే . ధ ా స ల ా రణం ా ఆలయ మండపంల సమ శమ . ం త లను ం ిం త ా
రం ఒ ి ం ే ఆ రం ఉం . ా ాక ల స యం చకవర ల , దండ యక ల , ాలను
ం ే ార . జయనగరంల ాయలక బదుల ప య ారణ జ ార అ ‘రజ ’ ె ా డ.
ాయల పర టనల ఉన ప డ క ా కల అత క ి, తమ వ వ ాల న ంచుక
అవ ాశం ఉం ే . వ ప ల ఉన ట ంట డ.
జయనగర ాలంల ల క నమ ా ఉం ే . య రయ స న ా ం ల ంచనప డ
వ ప ల ా య రయం జ . ల క నం ా, క రం ా ఉం ే . మ క న తడం, గడ
దండల యడం, ాళ , ేత ల నరకడం, ఏనుగ ల ేత ంచడం దలౖన లం ే . ేశ ో హ,
ఆ ర ార న శ లయం 17.6 దూర ందం

ాజ ోహ ాలక మరణ . కృష ాయల ాలంల బహ ా గల ప రం తట క ా ణ

నరబ అవసర నందున మరణ ంచబ న బం లను బ ఇ నట నూ ా ి డ.

17.5 ర కభట నమ :

జయనగర ాజ మ ల ప ే కం ా ర కభట ాఖ ఉన ట క ించదు. ా ర ధమ నక ,

ాం భదతల ా ాడట జయనగర ా ల ప ే క శద వ ం ర . ామమ ల ఉన ఇద
ఆయ ాండల తల ఒకడ . ొ ంగలను బట ార తస ం న మ ాబటడం, అలర జరగక ం
చూడటం అత ధుల . అందుక ప ా ఇత పంట లల ఈ మ ఇ ే ార . త ల , వరక ల ,
సం ర ామ లక అన ా సల ావ ార ఉం ే ార . ఇత ౖ అ ా ేశ ావ ార , ా రణం ా
ెంచు, య, బ య దలగ జ త లల ా ావల ర ా య ం ే ార .. క మ ల
ఇ ే ార . పర త అరణ ాం ల స హదుల ర ణక ాల ార ఉం ే ార . ప ాల ా ండ
ామ ల జ ర ఇ టల కట క హక ఇవ డం జ ం . ాలకమమ ల ర బలవంత లౖ
జయనగర ామ జ ం వ ల అ ాం ారణం అయ ర . ాజ నగరంల నూ, ఇతర ప న
నగ ాల నూ ప ేక న ఏ ా ట ఉం ే . జయనగరంల ప ండ ల మం ర క
భట ల ం ే ార ఒ క మప అణ ల తమ ా అ ా ా ా లయమ టంక ాలక ఎదుర ా
ఉం ేద అబ రజ ా ి డ . తలర ల ాత లయందు టల ధ ం ాపల ాసూ ఉం ే ార . ఇ
జ గతల సుక న ప ట ాజ ంల ొ ంగత ల , ో ి ల, ర టడం ల తరచు ా
జర గ త ం ేద ియత ల వల, ట రసత ం గ ం ెల సుం .

17.6 ౖ క వ వస - య ద తంతమ :
బహమ ల రంతర ాట ల జర గ త న ందువల జయనగర ా ల ౖ క వ వస ౖ ప ే క
శద వ ం ర. ాజ ఆ యంల అ క గం ౖ ఖర ట ార . ా క ాల నం క
ౖ క అవస ాల కనుగ ణం ార ం ం ర. ండవ ేవ ాయల , రనర ింహ ాయల ,
కృష ేవ ాయల ౖ క వ వసల అ క మ ర ల సుక వ ర. ంట లక ను బట ాయల ౖన ం
90 లమం , రజ లక ప ారం ల మం ౖ క ల ం ే ార . కృష ేవ ాయల 70,000 ా బంట ,
32,000 అశ దళం, 550 ఏనుగ ల ఉన ౖన ం ాయచూ ౖ దం ె నట నూ ా ి డ.
ాయ ాచకం ప ారం ాయల ౖన ంల 12 వందల ఏనుగ ల 60 ల గ ాల 5 ల ల ా బంట ఉన ట
ెల సుం .
జయనగర ౖన ంల ప నం ా ండ ాల ఉం ే . ఒకట ిద ౖన ం ( తం ౖన మ ), ండ
అమర యంకర ౖన మ .
ఆంధుల చ త 17.7 జయనగర ాలం ట ...

17.6.1 తం ౖన మ :

ాయల స యం ా తం ఇ ిం ే ౖన ం త ౖన ం. ిద ౖన పమ ణం స షం ా ె యదు.
నూ ా ిన బట కృష ాయల త ౖ క ల 50 లమం అ అందుల ండ ల అ కల
అంతఃప ర ర ణక , ండ వందలమం అ కల ా అంగర క ల ా ఉన ట ెల సుం . ఈ తం ా
వవ ాలను చూడ కం ర ాఖ ఉం ే . ఈ ాఖ అ ప ప . ఇతడ మం ప ష ల
సభ డ . అంతఃప ర ర కదళం ద , గజబలం ద ప ేక పత ల ఉం ే ార . మ ిం ౖ క లక
ాయల ఈ మ ఇ డ అ ా ా ాడ . ఈ ఈ మ ల ాక లగ లల క ా ౖ క లక
ాయల నట రజ ె ి డ . కం ర ాఖ ంద ౖ క ల అవస ాల ర నల గ ర
ార సత ార , ఆర గ ర కరణ ల , ఆర గ ర మడప లల సుమ ర మ డ లమం వరక
ప ేసుం ే ార . ల మ డ వందలమం మ సు ే ార . కమ , ా , వడం పణ ల ార
ండ లమం న ార క ల , మంగ ల దలగ ార . మ నవ డ ాయల తం
ౖ స ం ే ాడ .

17.7 అమర యంకర ౖన మ :

అమర యక పద ాక య ల ట యంకర నం ప . ఇ భ ా మ నమ
ెప వచు . ాజ అమరమ ల ా భ ం నప డ ౖన మ సరఫ ా ే భందన ద
ా స ాత లౖన యక లక పం ఇవ డం జ . ౖ క స య ఇ ే భ ా ఆ భ ౖ
ఆ యం ా అమరమ అ ఒక అరమ . ౖ క సహ ారం ద అమర యక ల తమ భ మ లను
ంద యక లక పం ఇ ే ార . అచు త ాయల ాలంల ఆం ల అమర యక ౖన ం ఉం ే అ
నూ అంచ . ాయ ాచకం ప ారం 2 ల ల ాల లం, 24 లఅశ దళం, 12 వందల ఏనుగ లను
అమర యక ల ిం ే ార . అమర యక ల ాక, ామంత ా ల, ాష పభ వ ల అవసరం
అ నప డ ాయలక ౖ క స యం ే ార .
ౖ క ల ఎం ికల ాయల స యం ా శద వ ం ే ార . ైర ాహ ాలక ర ం న త ళ ,
కబ , రస జ త ల ార ౖన ంల ఎక వ ా ఉం ే ార . ఆట క జ త లౖన ెంచు, య, బ యలను
క ౖన ంల ఎక వ ా ేర ార . పజల ైర ాహ ాల , య ో హం, ేహ ర ఢ ం
ం ం ంచ అవ ా ాల క ం ర . ద ంద య హం ఉం ే . జయనగరం
న ా ాం ల ాజ ం ాబట ా ౖన ంల న త ం క సుం . ేవ ాయల ాలం నుం అశ
ణల ఆ ే న త రష ల జయనగర ౖన ంల ఎక వ ా ేర బ ర. ా ి-తం య దంల
ామ ాయల ఒ వ మ ిం పత ల ో హం ఒక ారణం.
ఆ ర ార న శ లయం 17.8 దూర ందం

జయ నగర ౖన ంల ప , అశ , గజ ద ాల మ ఖ న . 1520 ల కృ ా ాయల ,

ాయచూర య ాల లమ , అ కదళమ , గజదళం డ అ ఆ ౖన మ ంట కర ల ,
ా ార ల ర అ య ా ాడ . ఈ య దంల ాయల తన ౖ 7 ాల ే ి ాటం
జ ినట నూ ె ాడ . ా ి-తం య దంల జయనగర ౖన మ 3 ాల ా ఉం
శత నలను ఎదు . కర ల దురం బక ా , ామ ా న ిన ౖన మ ల ఒక
ఏనుగ , 20 గ ాల , 60 మం ల ాండ , 60 మం ఖడ ర , 60 మం బలల ార ఒ ౖ క
దళంల ఉన ట ామ ా యమ ంట ం . ట య దం మ తం ఏ ధమ ా జ ో ాజ ాహన
జయం అను గంధం ప లమ ా వ సుం .
జయ నగర ా ల ాలంల య దమ ల ఉప ం న ఆయ ల పస ట ా త ంల
క ిసుం . గం ా ే ా ిన మధు ా జయం, కవచ ర లను భట ల కృ ా ా కరణ, ాస,క ంత, దండ
ాణ లౖ పచ క ,అ ెబ త ం . క మ ర దూరట ర ం న కృష ేవ ాయ జయం త ా గ ండ ను
ాచూ బ ణమ లను, ఆంపగమ ల , బలంప టటగమ లను ం . ంకట ధు పంచతంతంల
ాచూర కత ల పస ఉం . ాచూర ఆయ ధ ప శమ ాండమ ా ఉం ేద ెల సుం . ౖ కల
చర మ ే ిన కవచ ర ాణ ల , ోళ ధ ం ే ార . కృష ేవ ాయల ాల మ ందు జయనగర
ౖన మ ల త ాక లను, ిరంగ లను ాడలదు. తర ాత ాలమ ల ట జయనగర ౖన మ ల ప శ
టర.
జయనగర ా ల ాలంల దు ాల పమ ఖ ాత ర ం . , ి ,జల, వన అ చత ద
దు ాలను సమ ా న ాజ య ాస ల ంట . స హదుల దు ాల ఎక వ ా ం ల
ఆమ కమ ల దల కృష ేవ ాయల డ. జయనగరం స హదుల ల దు ాల ఉ అ
ా ాడ . ఉదయ , చంద , ను ండ, ండ డ , గ , కందన ల దలగ దు ాల
ప న న . దు ా ర ణక ా ాణ యం ల , డం ఉం ే . శత వ ల ౖ ాళ ర ిరం డం .
దుర ఆకమణలక ప ాల పద ఉం .
జయనగర చకవర లక ప మ రంల ాదళం ఉం ే . కృష ేవ ాయల ాలంల హ వ
ా ా ప అ న ‘ ’ ాద ప ా ఉన ట ెల సుం . ాను ఆక ంచటంల
ర సు ా జయనగర ాదళం స యం ే ిం .
ట య ల క రం ా జ . య నంతరం ధ ంసక చర ల జ . అహమ
నగ ా దు ం ఆమ ల నట ఆమ కమ ల దల కృష ేవ ాయల డ. ా ి-తం
య దం తర ాత జయనగరం సర శనం అ ం . ౖ కల సర, ో స, ెరక , సజ పంటలను
పంట ల లను డల ామ ార .
ఆంధుల చ త 17.9 జయనగర ాలం ట ...

17.8 యంకరపద :
జయనగర ామ జ మ ల ా ాలను ాజ ల ి ే ార . అ ే ఇందుల ండ ర ాల
ాజ ల ఉం ే . జయనగర ా పత మ ా తన ప ధుల ా ా ం ే ాజ ం దట ా ా,
అమర యంకరల ామంత ల ప ా ం ే ాజ ం ండవ . ందం జ క ం లక ం ఈ ాజ ాలక ల
తమ ప ధులల స తంతం ా ప ా ం ే ార . యంకరల చకవ ా స ాత ల . ఈ యంకర
నమ జయనగర ా ే క వ వసల ఒక మ ఖ న గమ .
ాక య ల ాలం ట యంకర న జయనగర య గప అమర యంకర
ప . ౖ ావస ాలను దృ ిల ట ాక య ల ా ాజ ాల వ వసను ర.
మ లబలం, ామంతబలం అ ండ ర ాల ౖ క బల ాల ా ౖన ంల ఉం ే . మ లబలం ా న.
ండవరకం ామంత లక యంకర ౖన ం. ా తమ న ామ ల నుం వ ే ఆ యంల ంత గం
కప మ ా యక లక ె ం న ా నక త ౖ లను ిసూ య ద సన దం
ేయ . ఓర గల ర ణక ప ప ర దుడ 77 మం యక లను య ం డ . ాక య ల ాలమ
ట ఈ యంకర న తర ాత జయనగర చకవర ల ంద ాల వ వస మ ఖ ల ణమ
అ ం .
ౖ క అవస ాల సం ఇ ే భ ా , ఆ భ ౖ వ ే ఆ య ా అమరం అంట ర .
చకవ తన ాజ అమ ాల ా భ ం భ నుం వ ే ా ా యమ ల సగమ క ా మ ా
ె సూ అవసరం అ నప డ ౖన ం ఏ ా ట ే షరత ల ద ా స ాత లౖన ౖ క యక లక
పం ఇ ే ాడ . అమర యక ల ఆధ ర ంల గల ౖ ిం ే దత ా ే.
జయనగర – బహమ ాజ ల మధ రంతర య ల జర గ త వ ండడం వల జయనగర
పభ త యం ం ా ౖ క అవస ాల సం ర ం ంచడం జ ం . జయనగర ా ల అ క ౖ క
సంస రణల ే ి య ద తంతమ ల , కమ ణల జయనగర ౖ పటషమ ా ర ం ం ర.
జయ నగర ా ల ౖ క అవస ాలను దృ ిల ఉంచు తమ ాజ ంల యంకర పద ప శ టర.
ౖ క ర హణ సం జయనగర ా ల అమర యక లక ామ లను ట ం ర.
అమరమంట మం ాల లమ ద యకత మ . ఇ అమరమ అ ప జ న అరం.
య ద సమయ లల స య ప ే తం ంత త ౖ ర ం ేతనదుక ాను యక లక
జయనగర ా ల ఇ న భ మ లక అమరమ , అమర యంకరమ , అమర మ ాణ అ ిలవడం
జ ం . అమర ామ లల ౖన ర హణ సం దురదు యమ పను ను అమర యక ల వసూల
ే ార . యంకర నం ాక య ల ాలంల ాధ క దశల ఉన ప ట ఈ ాలంల క
యక ల ౖన ం రక పను వసూల ే ార . యక లక ఆ డ ామసభలక వ కమ ా
ఆ ర ార న శ లయం 17.10 దూర ందం

అదనప పను ల వసూల ే అ ారం మ తం ఉం ే ాదు. జయనగర చకవర ల మ తం పను

ంప ను, వసూల ను ౖ క ర హణ ప న అంశమ ా ం ప అ ా ాల అమర యక ల
వ డం జ ం . ఫ తం ా ర ామ పజల ౖ తమ ఇషం వ నట పను ల వసూల ే ి పజలను
ంచ ా ార . పజల పను ల రం భ ంచలక ామ ల యర.
ా క య ద సమయంల స య పడ అమర యక డ త ౖ ిసూ ప
ట పభ వ క త న పను ె ం . ప ాల షయ లల రయ ల సు వ
ప త న ా తంత ం యంకర లక ఉం ే . నూ అచు త ాయల ాలమ ట అమర యక ల
ధులను గ డ. యంకర ల ఆర ల ల ాల లమ , ఇర ౖ ల గ ల గ ాలను ిం
చకవ “ ిట ా ’ క అం ం . ఈ యంకర ల ా నుం భ ం అర ౖ ల ల పను ా
ె ం . భ నుం వచు ఆ యం నూట ఇర ౖ ల ల , చకవ అర ౖ ల ల ె ంచ ా న
అర ౖ ల ల ౖ ిం .
క అమర యక ల ధుల గ ం వ సూ షయ లల అమర యక నం
ఐ ా ల భ ా మ వం . ఐ ే యంకర నంల భ ా మ ా బంధన
సూ ల ఐ ాల ఏర నంత షమ ా ఏర డలదు. ఇక డ అంశం ఏంటంట ాజ వ వ ాపరం ా ాష
ాలక ైన దుర ద యక డ అమర యక వంట ాడ ాదు. ధులల ంత ామ ం ఉన ప ట
ాజ ాలక డ ాజప ా ా ా ా ంచడ ాక ా ఆజక బదు ై ప ాల వవ ాల
ర ాడ . ప ాల అవస ాల దృ ా ా ఈ దండ యక లను ఒక ాజ ం నుం మ క ాజ
మ ర డం జర గ త ం . ా రణం ా బ హ ణ ల ాష ాలక ల ా ఉం ే ార . యంకర లక
అప ం న ధుల సకమమ ా ర ం నంత ాలం ా ల ంచడం ఉండదు. ం ారం
బల నం ా ఉన సమయంల పథమంల వ గతం ా ఇ న అమ ాల క వంశ ారంపర ం ా
మ ా . ౖ క ధుల ాట అమర యక ల భ మ లను ాగ ల ేవడం, త ామ లను
అ వృ ేయడం ల ంట బ ధ తల క ర ం ర.
అమర యక ల తరప న ఇదర అ ార ల ాజ జయనగరంల ఉం ే ార . ాజ ల
ిన అమర యక ౖ పర ం ద అ ారం క వ ం ే ౖ ా ా ఒకర . చకవ ,
అమర యక మధ ాల వ వ ాలను పర ం ాజ ల జ షయ ల ంట
ఎప టకప డ అమర యక ేర అ ా మ కర . ఇత ా ప అ ి ే ార . నూ
ా ప ధుల గ ం ప లం ా డ . మధుర యక ాజౖన శ ధ యక ా ప
జయనగరం నుం శ ధ యక పం ిన కకృష ేవ ాయల చ తను ాల ాలను
గ ం ె ాయ ాచకం అ గంధమ . అమర యక ల మ మండ క అ ర దు ధ ం ర .
ఆంధుల చ త 17.11 జయనగర ాలం ట ...

కృష ేవ ాయల ాలంల అమర యక ౖన ంల 24 ల గ ాల , 1200 ఏనుగ ల , 5 ల ల ాల లమ

ఉన ట ెల సుం . జయనగర ామ జ ంల ండ వందల మం యంకర ల న ట నూ రచనల
ా ెల సుం . ాయ ాచకం జయనగర మండ అటవనంల అమర యక ల ౖ లక సంబం ం న
లక ల చూ కరణ ల ప ే కమ ా ఉన ట ెప త ం . అమర యక ల పవరన గ ం
ెల సు వ చకవ గ ఢ ర లను య ం నట క ాయ ాచకం ె యజసుం .
జయనగర ామ జ ంల ారంభం నుం యంకర పద ఆచరణల ఉన ట ట ాస ల
ా స షమవ త ం . ఐ ాల మధ య గమ ల ా క, ామంత , రత ేశ మధ య గ
చ తల ా క, ామంత మధ గల సంబం ల చూ , రత ేశంల భ ా మల ణల
కలవ చ త ార ల అ ాయప ర . ద ణ రత మధ య గ ాస లల , ారస తమ ల ా , ా
అ ప ల ామంత డ , భృత డ అ ప ల సమ న అ ాల ా కనబడ . భ ా మ వ వసను
ా రణం ా ామంత వ వస అ అనువ ంచవచు . జయనగర ామ జ ంల ామంత వ వస యంకర
ల అమర యంకర పద అ ర ిరప ం . వ ౖన ం గల సంబం యక అ పదం
ెల ప త ం . అమరమ వ , ఆవ క ౖ క వలక ాను ా ఆ దమ ంత భ గమ
ద ఏర న హక లను ెల ప త ం .
భ ా మం అ ప ఐ ాల భ ా మ నం , మధ య గ రత ేశంల
వన భ ా మ , ామంత వ వసక ాడటం స ాద ంద అ ాయం. మధ య గ ద ణ
రత ేశంల ౖ కపర నవ గత పభ త అ ా ాల క న ాజ గమ ా ామంత ాజ ం
కనబడద అం ే ాక ఐ ాల , జ ా ల ా , ామంత మధ వన ా భందనల
రత ేశంల యంకర పద ల లద బ ాదమ .
ా తన అవస ాలను బట తనక ౖ క వల అం ం ే ామర ం గల యక ంత భ ,
ఆ భ ాట ంత స తంత ప ప క న అ ా ాలను దతం ే ాడ . ా ఈ అమర
యంక ా ాష ీమ సల ా ల ప ా ంచవచు . అమర యక డ తన యంకరంల
భ ా ందర వ క లక పం ఇవ వచు . ం ప అమర యక స ంత అ ారం వ గత
ాలన క న ాజ గం ఏర డ త ం . అమర యక ల తమ బల బట, ా అనుమ
మ మండలశ ర, యంక ా ర దలగ ర దుల ధ ం ే ార . అ ా ల ా యంక ాల
ప ా ం నట ాస ల వల ెల సుం . ా ా క యక ల రగబట ో రనులక అ ార ాం క
ప ా రమ రమ ా అమర యక లక యంక ాల ప ా ంచడం జ ం . సంద ా లల ా క
వకల యకత ం వ ం , శత వ ను ప ఘటం తమంతట అ ారం ర ంచడం జ ం .
ా ా అ ా ా గ ం అమ ా ఇవ డం జ ం . ాస ల ామ ియత ల వల
ఆ ర ార న శ లయం 17.12 దూర ందం

సంద ా లల బం ట యక లను క అమర యక ల ా గ ం నట ెల సుం . య దంల

ైర ాహ ాల పద ం న వ క లక ల యక లక క ఒక ాం బహ మ ా ఇ నట
ెల సుం .
యంకర నం వల స యంప ప క న అ క ా క పభ ల ఏర . అమర
యక ల సంద ా లల ా ను ఆ ాస లల న ా, మ ట ా ర ప ా ంచక ం
మ మండలశ ర ర దమ ాస ల పకటం న సంద ా ల కలవ . అ కమం ాజ ాం
అ ా ా హసగతమ ే సు స తంత ాజ ల ా ిం న సంద ా ల .
ా అమర యంక ా ప ా ం న హక లను అ ా ాలను ారసత ప హక ాగ ం డ.
శత వ ల నుం ఆపద సమయమ ల ఈ ారసుల ా ఆదు ార . అల ా క ఆ ారసులను
శత వ లనుం ా ా ే ాడ . ా పట తన ా ా ,భ అమర యక డ ఏ ధమ ా పకటం ే ా ో
ఆ ే ధమ ా అమర యక నుం యంకరమ ం న ాడ క తన ా ా , భ
అమర యక పకటం ే ాడ .
యక లంద ౖన ా బంధన, వన నం ఒకట అ ారందర సమ న ా
ెం న ార ాదు. సంపదను బట ా మధ ే ల , ే లను బట ఈ నమ ల అ క అంతసుల ం ే .
ా అనుగహమ ౖ క వల ా అమర యక డ ౖ ా ందవచు . ఇతర ాజ లల
ా లను ఎ ం ా వ న యక లక , ాక మ ర లక ౖతమ ా ల యం ా ాల
ఇ ర. రవంత న ాజ ాలను ా ల యక లక అప ం యంక ాల సృ ిం నట
ాస లల ెప బ ం .
ఐ ాల గల ఫ డ ల ణల జయనగర ామ జ మ ల యంకర నంల క ా .
ా జయనగర య గప యంకర నంల భ ా మ ా బంధన సూ ల ఐ ాల ఏర నంత
షమ ా ఏర డలదు.

17.9 ా క ాలన:
ాల లభ మ రక జయనగర ామ జ ా ాల ా భ ం ర. ా ాల , ీమల ా,
సల ల ా, ామ ల ా భ ంపబ . జయనగర ామ జ ంల ా క ాల నం ఆ ట ౖ క
అవస ాలక అనుగ ణం ా ర ం ం ర . ాషమ : బ ష న దు ాల ందం ా ా ాల ఏర . ఆంధ,
త ళ, కన డ ాం లల ా క ాలన నంల వ ాల . త ళ ేశంల ళ య గం
ట ార , డ , టం దలౖన ాల మర లదు. ఆంధ ాంతంల ా ాలను ాజ ల అ
వ హ ం ే ార . ను ండ, గ , కందన ల , లమ , ఉదయ , చంద , ండ డ ాజ లక
ం ల. టల గం టను క ేర వచు . పర త యక డ గం ట ాజ ా ి ళ, ి వట,
ఆంధుల చ త 17.13 జయనగర ాలం ట ...

స , ి డ ాజ లను ా ం డ ా కచ తల ెప త . అచు త ాయ ల ాలంల

ామ జ ంల తం 17 ాజ ల న ట ాస లవల ెల సుం .
దురమ ందమ ా డ ా ాల ఏర . ఈ దు ా పత లను ా య ం ే ాడ .
ఉదయ ాజ ంవంట లక న దు ాలక ాలక ల ా ాజక మ ర లను య ం ే ార .
ా రణం ా దు ా ప ా ాక మ ర లను, ాజబంధువ లను, ా స ాత లౖన మంత లను య ం
అ కృష ాయల అంట ర . దు ా పత లను దణ యక డ అ ి ే ార . ారణం తడ ంత
ౖ అ ప ావడ . స హదు ాజ ల దణ యక ల న ఇతర ల ాజ ల ఉంట తమ
ాషవ వ ాలను ార కరల ా ర ం ర. ా ాల ప , ార కర, దళ ా , ామం ా
దలౖన ా సల సంఘమ ం ే . ర ాక మ ఖ లను, ఆజలను ాయ ాయ ాల
ఉం ే ార . దు ా పత ల దర రం వ ే ా సమయ బట ం ల పల ప శ ట
'అవసరం' అ ఉ ో గ ల ఉం ే ార . ాజ సంబం ం న లక ల ాయ సంపత ల ఉం ే ార .
ామ జ అవస ాలను గమ ం దణ యక లను ఒక ాజ ం నుం మ క ాజ మ ర డం
జ . ండ డ ను ఆక ం న తర ాత కృష ేవ ాయల ాలక ా మ ర సును
య ం డ. కృష ేవ ాయల ాలంల ండమర సయ ఉదయ ాజ ా ం ే ాడ .
అచు త ాయల ాలంల ామభటయ ఉదయ ాలక డ . అచు త ాయల ాలంల ందర
ాజ ాలక లను గ ం ా ఆ ాజ ం నుం వ ే ఆ యం గ ం ఆ య బట ార
ించవల ిన ౖన మ , చకవ ెందవల ిన ఆ యమ గ ం నూ తన రచనల డ.
దణ యక లక ణల మ ంచడం, పను ల న ంచడం, త పను ల ంచడం వంట
అ ా ాల ం ే . దుర దణ యక వరన అ పను ను ర వసూల ే ినట ెల సుం .దణ యక డ తన
ాబ ల ంత ాయలక ె సూ తనక త న ౖ ిం . ఉదయ ద యక
ఆ యం 8 ల ల .అందుల 3 ల ల ాయలక ె ం ే ార . 25 ల ాల ల , 1500 అశ ద
40 ఏనుగ లను ిం ే ాడ నూ ా ి డ.
ాస ల వ , కరణ ల అ మ టల తరచూ క ా . వ ద యక ార ానమ ,
కరణ ల అంద గ మ ాల ంచవచు . బట ాష వ వ ాల ర ంచ ఒక ఉ ో గబృందం
ఉం ేద ెల సుం .
అమర యక వ వస ా క ాలన నంల అంత ా గం ా ఉం ే . ఈ వ వస ననుస ం
ాజ ంల భ సమ ా ాయల యజమ . ఈ భ అమ ాల ా భ ం ౖన స యమ
ే షరత ల ద యక లక చకవ పం ే ాడ . ఇ ం న ా అమర యక ల . ర సు ా
రచనలను బట ఆ డ ండ వందలమం అమర యక ల ఉన ట ెల సుం . అమర యక ల తమ
ఆ ర ార న శ లయం 17.14 దూర ందం

భ మ లను తమ ం యక లక పం ే ార . వ ాల న ప ట భ ా మ , అమర యక
లక కల .భ ౖ హక , ౖ క స యం అ ంట సమ నల ణ ల .
అమర ామ ల ద, ద యక లక అ ారం లదు. ద యక డ చకవ , అమర యక డ
చకవ ప అమర యక డ చకవ క ౖ క ామంత డ . అమరం పమ ణ బట
అమర యక హ ఉం ే . అమర యక డ చకవ ప సంవత రం కప ం ె ం . అం ే ాక
పండ గ సమయ ల ానుకల సమ ం . తనక త న ౖ ిం ాయలక స యం
ేయ . తన అమరంల ాం భదతల ర ణక అత ే బ ధు డ . అడవ ల ల ం వ వ ాయ అ వృ
ాట పడవలను. ద యక ల వల రక ాజ ల ఉం ే ార . ద యక ల కంట ా తంత మ
ఎక వ. ఒక అమరం నుం మ క మర ర. అ ే ర హణల ఫలం అ ే చకవ
ంచవచు ల ల ంచవచు . ా ి-తం య దం వరక అమర యక ల ారసత
హక లర డలదు.

ీమ: ాజ మ లక ాషమ ల మ ఖ గం ీమ. ీమ ౖ అ ా ార పత ార . ాయసం ార ,

అవస కల , ాచకరణ ల అ మ టల ాస ల క ిసు . ా ర ీమల ఉ ో గ ల స షం ా

ెప లమ . ార పత ార ీమ ఆ య వ య ల ౖ శద వ ం ే ార . త లక పట వ డం, పను ల
న ంచడం, త పను ల ంచడం, సంతల ఏ ా ట ేయడం ఇత అ ా ాల .
ీమను సల ల ా భ ం ే ార . ప సలంల వ ఉం ే . లక డ, సలకరణ ల ఇంద
ామ ాలన స త సంబంధం ఉం ే . ండ , మ డ ామ ల ఉ ో గ ల క ి , కరణం
రసులను ం ం ే ార .

17.10 ామ ాల వ వస:
ా రణ ామ వ వ ాలను 12 మం ఆయ ాండ చూ ార . ాస ా ర ామ వక ల
ర కరణమ , , తల , ప త డ , కం ా , క మ , వడం , ా ి, కమ , క , మంగ , మ గ.
ామ లల రంట క 12 మం ల ఉం ే ాడ . ాక య ల ాలంల క ార ఆంధ ేశంల
ఉ ర. ా ా ఆ డ ామ వ వసల ా న ం తక వ. జయనగర ాలంల ా ి
భ మ ల అనబ ప ే క వృత ల ఇవ బ ం . ట భటవృ మ ల అ ార . ఇ ాక ప త
పంట ాలంల ' ర' ల భ మల ఇ ే ఆ రం ఉం ే . , కరణం, పభ ారం క
ఉం ే ార . , కరణ ల ా ాజ ో గ ల ామ వ వ ాలను ర ం ే ార .
ఆంధుల చ త 17.15 జయనగర ాలం ట ...

17.11 ామ ల భజన:
జయనగర ాలం ట ాస లను ప పభ త ం ామ లను ఐదుర ాల ా భ ం నట
ెల సుం . అ : 1. అమర ామ ల , 2. ఉంబ ామ ల , 3. బహ య ామ ల , 4. ే ా య ామ ల ,
5. భం ర ాడ ామ ల .

1. అమర ామ ల :
ౖ క వ యం సం అమర యక లక ఇవ బ న ామ ల . అమర యక ల అమర ామ లల
ౖ క ర హణ సం పను వసూల ే ార . జయనగర ాలంల ందపభ త ం పను ం వసూల
ే అ ారం అమర యక లక ప ా ఇవ డంవలన ార ామ పజల ౖ తమ ఇషం వ నట పను
వసూల ే ి పజలను ంచ ా ార .

2. ఉంబ ామ ల :
ా ల తమవద ఉన మంత లక , య ార లక , ఇతర ఉ ో గ లక ా వల
ఆ ాన పం త లక , కవ లక , బ హ ణ లక ా క లక ా వలక గ ంప ా భ ల
ే ి స ం ే ార . బ హ ణ లక ఇ న ఇట వంట ఉంబ ామ లక అగ ాల అ ి ర.

3. బహ య ామ ల :
ధ ా ాలల పం త లౖన బహ ణల తమ అధ యన, అ పనలను సకమం ా
ర ంచ ావల ిన వస సుఖ వ క ంచ ఇ న ామ ల బహ య ామ ల
అ అంట ర . ఈ ామ లక పను న ంచబ న . ఈ రకప ామ ల పభ త ఉ ో గ ల ఆ
ామబ హ ణ ల అనుమ మత ప ం .

4. ే ా య ామ ల :
ే ాలయ ల ప జ ప జపన ా ాల , త ంక ా ల , ఉత ాల ర హణ పను
న ంప ఇవ బ న ామ ల ే ా య ామ ల .

5. భం ర ాడ ామ ల :
ా పత ాలన ంద ఉం ే ామ లను భం ర ాడ ామ ల అ ార . ట ా వ ే
ఆ యం ాజ ం ా ా ెందుత ం . ట ర హణను ాజ ో గ ల ర ా ర ం ే ార .
భం ర ాడ ామ లల ంట పను వసూల సం ందర వ క లక గ తక ఇ ే ార . ఇల
గ తక ఇ ే ామ లను గ త భ మ ల అ ి ే ార .
ఆ ర ార న శ లయం 17.16 దూర ందం

17.12 స :

జయనగర ా ల అ ార ం కరణక ట క ం ర. ౖ క అవస ాల దృ ా పభ త

యం ం ా ర ం ం ర. పజల ౖ పను ల రం అ కం ా ఉం ే . వ వ ాయ వృ
జయనగర ా ల ఎం కృ ి ే ార . ాజ ాన య ానమ ా ఉం ే . ల క నం ా ఉం ే .

17.13నమ పశ ల :

1. జయనగర ామ జ ప ాల నమ ను గ వ ంప మ ?
2. జయనగర ామ జ మ నంద యంకర న మ ఖ ల ణ లను చ ంప మ ?

17.14 ఉపయ క గం ల :
1). Rama Sarma M.H :The History of Vijayangara Empire, Bombay, 1978.
2).Robert Sewell : A Forgotten Empire, Delhi, 1982.
3). లట ర ంకటరమణయ : కృష ేవ ాయల
4). .య . ా శ ర ావ : జయనగర ామ జ మ , ెల గ అ ాడ , ద ాబ

II. . మ ఖ
ఆంధుల చ త 18.1 జయనగర ాలం ట ...

జయనగర ాలమ ట ఆ క, ాం క, మత ప ిత ల
ాఠం-18
ల ం: జయనగర ాలమ ట ఆ క, ాం క, మత ప ిత లను గ ం వ ంచడ ఈ ాఠం

క ల ం.

షయకమం
18.1 ప చయం

18.2 వ వ ాయం

18.3 ప శమల

18.4 వరక ాణజ మ

18.4.1 ే ా ారమ

18.4.2 ణల

18.5 ాం కప ిత ల

18.5.1 వర వ వస

18.5.2 పజ వనమ

18.6 మత ప ిత ల

18.6.1 ా ర మతమ

18.6.2 వ మతమ

18.6.3 ౖషవ మతమ

18.6.4 ఆలయం, మఠం

18.7 స

18.8 నమ పశ ల

18.9 ఉపయ క గం ల

18.1 ప చయం:
అబ రజ , ల ంట, ొ ం , నూ వంట ే య ల రచనలను బట జయనగర

ామ జ ం సు ి సంపదల త లత గ త ం ే . జయనగర ామ జ ం తరచూ బహమ

ఆ ర ార న శ లయం 18.2దూర ందం

సుల నుల డ లక గ అ . ాజ ఆ క వనర ల ం ం ంచడంల జయనగర ా ల శద

వ ం ే ార . వ వ ాయమ ప శమల , వరక ాణజ ల అ వృ జయనగర ా ల ాలంల ష కృ ి

జ ం . ాక య ామ జ పత నంతరం ఆంధ ేశ, ాజ య, ఆ క, ాం క వనంల మర ల

వ . ాజ యం ా ఆంధ ేశంల ంత గం మ ిం అ ారంల ం . ంత గం గజపత ల

అ నంల ం . అందువల ఈ ాలంల ాజ పజల ౖ మ ిమ ల ప వం పస ం ం .

18.2 వ వ ాయమ :
పజలల అ క సంఖ క లక వ వ ాయ ప న వృ . భ ారవంత నద వ వ ాయం

సమృ ా ాగ త న ద ొ ం , నూ వంట ే యల ా ార , ా ల ా ఉ ో గల,

ామంత ల ెర వ లను, ాల వలను త ం ట ార దల కర ం క ం ర . తట క ా ణం సప

సం లల ఒకట ా ప ణ పదం ా ట పజల ం ర . ఒక ెర వ ం న తర ాత ఆ ెర వ

ంద ాగ భ ల ప ో వంత భ , ఆ ెర వ ా ణ , మరమ త లక అ ఖర ల సం ఆ

ెర వ ను ం న ా ఇ ే ార .

జయనగర ా ల త ం న ెర వ ల అనంతప రం, కడప, ఉదయ , ండ డ

ాం లల ట ఉ . ను ండ దగర ర ర తట కం బ క ాయల ాలంల ంచబ ం .

అనంతప రం దగర నర ాంబ అ తట కం ాళ ద నర ింహ ాయల ాలంల ంచబ న . ఉదయ

ాలక ా ఉన జయనగర ాక మ ర డ స ర భవదూర డ ం న రమ ళ తట క ాసనం,

తట క ా ణం గ వరం ా ెల ప చున . కృష ేవ ాయల ర సు ఇంజ ర స యమ

గల ప ర తట కం ంచడ ాక, పంట ాల వల త ం డ. ండ మరసు ండ డ ాజ మ ల

మ సమ దం, ండసమ లను ం డ.

ెర వ ల మరమ త ల , ాల వల ా ణం దలగ పనులక ప ే కమ ా పను ల వసూల

ే ార . ఆలయ ల , ామసభల వ వ ాయ వృ కృ ి ే . వ వ ాయంల అ క గం వ ా రం ౖ

ఆ రప ఉం ే . వ వ ాయ నంల ా , త ల ఉప ం ే ప మ టల నూ, పంటల

స ర పంల నూ అంతక మ ందు ాలంక ఈ ాలంల ఎట వంట మ ర లదు. ాజ మంతట జ మ,

మ , అరట, మ , బ ఆక టల ారమ పండ ౌక ా ల ాయ వ ం డ. వ ,

జన ల , ా , నుమ ల , సల , శనగల , ెరక , నువ ల , ఆమ ల దలగ పంటల వ ం ేవ

ట ా త ం, వల ెల సుం .
ఆంధుల చ త 18.3 జయనగర ాలం ట ...

18.3 ప శమల :
జయనగర ాలంల ప ామమ ల నూ వ వ ాయ సంబంధ న బలం, నూ తయ వంట

ప శమల ం ే . ల ట మందు తయ ర అ . ా న ాలం నుం ఆంధ ేశం వస ప శమక

ర ం ం . క సమయ ల త క ట ంబ ల ీల ాట ల ౖ నూల వ ార . ప భం ేయడం

ంద వృ నట ింజ ి యం అ పను ను బట ెల సుం . ా రణం ా ా , పద ా , జ ండ,

క ర బ, మ ల క ల ల త వృ అవలం ం ే . క ర బల , లల , బహ ా కంబళ సుం ే ార .

ఆ డ ప , ఆ ో , గ , ను ండ వస ప శమలక ం ల ా ఉం ే . వస ప శమక

సంబం ం న ే అదకం ప శమ. అదకం ప ార వ ాలక మం ష , ఇంగ క , కర ా యల ే ిన

రంగ లను ార . రంగ లను, బ మ లను ిన వ ాలను కలం ా వ ాల అంట ర . ట ే ాలల

మం ా ఉం ే .

ఆ ాలంల ఆంధ ేశం వజ ల ప శమక ర ాం ం . కర ల, గ , అనంతప రం ాం లల

వజ ల ఎక వ ా ొర క త న ట అందుల వజకర ర గనుల ప ిద నట ే బ ట ార ల

ర. న వజ ల క ేశంల తయ రవ త న ట బ ా ా ి డ . బం ారం, ం నగల

ేయడమ , కర, ఇనుమ , ా , కంచు దలౖన ల ల వ వ ాయ ప మ ట , గృహ పకరణ ల , ేవ

ాహ ల ేయడంల పం నం ార ిదహసుల .

జయనగర ౖ ా ాల ి ఆయ ల , కవ ల , ర ాణ ల దలౖన ా కం ా

తయ ర . ాయచూర కత ల ప శమక ర ం న . ఆ డ సుగంధ ద ా లను తయ ర

ేయడంల ఆంధుల ప ి ా ర . నగ ాలల ప టక ళ ఇండ క ాళ , రగ, , సరఫ ా

ేయడం ామ లల ంద వృ అ ం .

18.4 వరక ాణజ ల :

జయనగర ా ల ాక కల క ా లను క ం ే య, ే య ాణజ ం ం ం ర.

ఆ ట రహ ర లల మ ఖ న రప బ ట, ా ా శ రం బ ట, జయనగరం కం మధ బ ట,

అహ లం, రమ ళ, ఐన ల , కంభంలను క బ ట, మ పట ం, ల ండ, కం ి క బ ట.

ఎదుల , గ ాల , ా దల , ఎడబండ , పల ల ట పయ ణ ాధ ల . రహ ర ల ంట చ ం ల,

ప టక ళ ఇండ , స ల ఉం ే . ా ా క ా సంతల ప ామంల ను జ . రహ ర ల ంట

ో ి ొ ంగల బడద ఎక వ ా ఉన ట ా క చ త నుం ెల సుం . ొ ంగల భయ వరక ల ,

ఆ ర ార న శ లయం 18.4దూర ందం

య కల గ ంప ల గ ంప ల ా పయ ణసుం ే ార . ొ ంగల పదత ల , ా క ర చర ల

ఆమ కమ ల దల వ ంచబ ఉం .

వరక ల , పం ంగం, ాల, దర దలౖన ే పనుల ార సంఘ ల ా ఏర తమ వృత ల

ా ం ర. వరక, హసక సంఘ ల మధ పరస ర సహ ారమ ం ే . ట ాస ల

'అయ వ ల మ ల' అ వరక సంఘం పస క ంచును.ప మఖ ాణజ ందంల నూ ఈ సంఘం

క ాఖ ఉం ే . ఈ సంఘ ఒక అధ డ ఉం ే ాడ . సంఘ సమ ాల ా రణం ా ఆలయ

మండపంల జ . ప సంఘ ఒక ల ంఛనం ఉం ే . వరక సంఘ ల ా క ాలనల ధుల

ర ం . సభ ల పభ ె ంచవల ిన సుం ాల వసూల ే ి ె ం . ా క ాలక ల

కల ి య ర హణల స యప ే .

18.4.1 ే ా ారమ :

జయనగర ా ల ాలంల ే ా ారం అ వృ ెం ం . ే ాణజ వ పటణ ల

ం ల. జయనగరంల 300 ఓడ వ ల య అబ రజ ా ి డ. ాటల ఎక వ గం

ప మ రంల . త ర రంల లప , ప ా , టప మఖ న ఓడ వ ల . టప

సం జయనగర ండ డ ల మధ ల ాలం సంఘరణ జ ం . టప దట ేవ ాయల

ఆక ం అచట ధర ాసనం ం డ . ాక య ల ాలంల ప ి ాం న ఈ టప వ పటణం

జయనగర ాలంల తన ామ ఖ త ల ా ఆ ానంల ప ా అ వృ ెం ం . ప ా వల

ందూ, మ ిం వరక ల ఎక వ ా ాణజ ం ా సు ర ాజ ంల అ ాం లనుం

రహ ర ల దు ా అ కర ాల వసువ ల ఇచ ట ేర య గ , మ ల ా, సుమ వళ ను,

మలబ ,గ జ ా ల ను ఎక వ ా ాణజ ం ా సున ద త ర వ ల ఎక వ ా కలం ా బటల

ఎగ మ ే ి ధనం గ సున ద ా , వజ ౖఢ ా ల , ాదరసం, ప ర, న ం ఇచట ాణజ

వసువ ల బ ా తన రచనల డ.

ఈ ాలంల ాణజ ం అ వృ ెం ం . ఈ ాలంల ే ాణజ ం అరబ ల , ర సు ార

ర ం ే ార . అరబ ల ా ారం ఎక వ ా బహమ ాజ ం ను, ర సు ా ాణజ ం ఎక వ ా

జయనగర ామ జ ం ను జ . ట ఎగ మత ల ప నం ా య ల , అలం, ం , ఏలక ల ,

వంట సుగంధ ద ా ల రకర ాలౖన నూల బటల , రత కంబళ , దంతప ామ నుల మఖ న .

ఆంధుల చ త 18.5 జయనగర ాలం ట ...

ఆ ట గ మత లల అ య, ప య జ ల రకం గ ాల , ం , బం ారం, ాదరసం, తగరం,

ీసం, ా , ఇనుమ , ిం ాణ ,ర ల ,పచ కర రం, పట వ ాల ప నం ా ఉం ే .

18.4.2 ణల:

జయనగర య గంల బం ార , ం , ా ణ ల అమల ల ఉం ే . గ ణం బం ార ణం

వ ాహం అ ి ే ార . ళక ల ాలంనుం ఈ వ ాహ ణం వసున . కృష ేవ ాయల

వ ాహం 119.7 వడ ంజల బర వ ఉం ే . గ ణంల సగం ప ప అ , తర ాత పణం, న ం అ

ి ే ార . ఎక వ ాడకంల ఉన ణం పణం అ ం ణం. ఇ పణంల ఆ వంత . టల ,

ాసు అ ా ణల. ఇ ాక ాజ మ ల ే ణల క ాడ కల ఉన ట ెల సుం .

ందపభ త ాక, ాష ాలక ల , వరక సంఘం అ పత ల క ణల మ ం ే ార . ా క చ తల

సమ రం ఆ రం ా జయనగర ాజ ం తం 81 టర ాయల అ పం త డ అంచ ాడ .

జయనగర ాలంల ఆ క కృ ి జ పజ తం సుఖమ ా ప ాంతం ా ఉన ట క ంచదు.

అందుక ప న ారణం ప త న పను ల రం. ా క , అమర యక లక , అయ ారక , ఆలయ లక

ె ంచవ ిన రకర ాల పనుల , మ మ ళ త పంట హ ం . తరచు ా జ న బహమ

దండయ తల , య లల లల పంటక నషం ాటల . ామ ల ో ి లక గ అ . డ

అజ నం , మ ఢ ా ాల జ ల ప ల , య తల , సంతర ణల , ా ాం క ార కమ ల

ఆడంబ ాల ామ ను లను ఆ కం ా క ంగ సుం ే . త ల అంబ బ ార . ద ణ రత ేశంల

పను ల రం సుం ా ార ల ౌర ల పజల కృం త ర , నూ ర.

పటణ లల పభ వ ల ఐశ ర ం , ల ాల త గ త ండ ా ామ న పజల దుర ర దమ

మ ేల త ర అ ర ా య కడ ట ా ాడ .

18.5 ాం కప ిత ల :
జయనగర ాలం ట ాం కప ిత లను , నూ వంట ే య కల తమ రచనల

వ ం ర . పజల వన ి ల ఉన తమ ా వ ం నప ట ామ న పజల అ క బ ధల

అనుభ ం నట ెల సుం . ద ణ రత ేశంల ఇ ాం మతం జృం ంచడం యనగర ామ జ ం

అడ కట ా ందూసమ జమ సంఘటత నూతన ఉ ేజ సంత ంచు వ ో హదం ే ిం .

ాలం ె న అనుభవం ంతవరక సంస ంచబ న స తన ధర ం ప నర ద ంచబ ం .

ఆ ర ార న శ లయం 18.6దూర ందం

18.5.1 వర వ వస:
వ ాశమ ధ ా ాలక ల , ా త ల క ా నత ర. అ ే వరవ ాల ,

ౖషమ ల ా . బ హ ణ ల ే సమ జమ ల రవ ానం. బ హ ణ ల ామ న న వన

రజ , వంట ే య కల అ ె ర ం ర . బ హ ణ ల పట ా ల ల భ కనబర ే ార ,

బ హ ణ లక ల ల స ల ం ా ఉం ేవ ే య కల వ ం ర. జయనగర ాలం ట

బ హ ణ లల గ, ౖ కబధం బలప ం . ౖ క వృ , ౖ క బ ధన వనం గ ా

ౖ కల అ ార . పభ త ఉ ో ాలల త లౖన బ హ ణ లను గల అ ార . ర

మంత ల ా, దండ యక ల ా, ార కరల ా, కరణ ల ా య ంపబ ే ార . ఆ ాలంల

బహ ణల క త ంల క షకృ ి ే ి ర . సుప ిద ా ా లను సృ ిం ర . ధర ాసంల

ప ణ లౖన బహ ణల అగ ాలల మ జనుల ా, య ా లల ా ాక ల ా

య ంపబ ే ార . జయనగర చ తల యల క ించక వడం ల ఆశ ర కర న షయం.

ెల గ ేశంల ౖ లను మట , ట అ ి ే ార . ే య ాణజ ం ల వరక ౖ ల

ర ం ర.

జయనగరంల లవ వరం ార దుల , డ , లమల ఇతర క ల ల ారందర ఈ వ ా

ెం న ా . సంగమ వంశసుల ాలంల ాజ యం ా ాబల ం వన డ, లమల ఆ తర ాత తమ

ామ ఖ ల య ర . కృష ేవ ాయల తర ాత ా ళ, మ ా వంట వం య ల నుల ా,

ామంత ల ా ాజ య ామ ఖ ం వ ంచ ా ార . సమ జంల న వ ాలల వ న ైతన మ

ారణం ా ప వరం ఉన తవ ాల ా ల ప ే క హక లను, ర ా ం ల పయ ం .

క మ ర ల , వడంగ ల , ల ల హక ల సం తమల మ కల ంచు ా ార . తప ార

ే ాలయ ాలనల ా క పను ల ంప ల ంత ామ ఖ ం వ ం ర . ల ా కంబళ ర ల

న ా య ాండ ా ిరప ర .

ఈ ాలమ ల రక ల ా నత ం . ొ మ ర ల , జ లర , బ యల , ఎర కల వంట ా

ర సు ార ధన పల భం చూ ి సవమ ల మ ార . ఈ య గమ ల బ సత ం క ఉం ే .

వర ౖషమ ల , అంట ా తనం దలౖన ాం క దు ా ాలను వ కమ ా మన, కనక స

వంట ార ాటమ ే ార .
ఆంధుల చ త 18.7 జయనగర ాలం ట ...

18.5.2 పజ వనమ :

జయనగరంల ా ల, ధనవంత ల ల సవంత న తం గ ార . గ ీల ,

సుగంధద ా ల , పట వ ాల , కర ర యల, ట ల , మధు ాస వ ల ట ర ిక

వ దర ల. అ తరగత ల పజలక ంబ లంఅల ాట ా ఉం ే . ట సంఘ వనంల

ంబ ల ఒక ప ే కత ఉం ే .ఒడంబ కలల , ం ఒప ం లల ంబ లంప నం జ . ా ల

తమ పత లక ంబ ల ల ఇ య పం ార .ఈ ాలంల ా ఎక వ ామ ఖ త

ర. క ల ం, వరకట ం, బ ల ా ల అమల ల ఉన ట ఆ ట ా త ం వల ెల సుం .

తంత వ లక అదరణ ల ంచలదు. స సహగమనం ఒక ఆ రమ ా ఉన ట ాస ల ా,

ే య ల రచనల ా ెల సున .

జయనగర ాలంల ా వృ రవపద న ానం ఉం ే . ార సం త ట ంల ా ణం

సం ా ం ే ార . ాజ ా లల , ేవ ా లల ట ాలల ఉం ే . ాజ శ లక ప ే క రవం ఉం ే . ఈ

య గంల శ వృ చటబదం అ న . ర పభ పను ె ం ే ార . వ ర వృ ల ఉన

ానులక రవం తగ మర ా ంద ప ప ాజ ో గ ల ా ఉంప డ గ ెల ా

బ టం ా ఉంచు ార అ చ త ార డ ా ాడ .

ామ ను డ ప ండ , ంక టల , మట ెలల వ ిం ే ార . ధనవంత ల ండంతసుల

డల ంచు ార . ాజభవ ల , ఉ నవ ల , చంద ాలల , సరసు ల

అల ార చుం ే . ఇంటల ప డలను ాణక ాధల ల అలంక ం ే ార . ామ ను ల ోవ ,

ఉత యం మ త ధ ం ే ార . మంత ల పట ీ ంబ ాలను, బం ార జ వ ాలను ధ ం ే ార .

ామ న ీల ఒక రను నడ మ క చుట ఉత యమ ా కప ార . ం , బం ార

ఆభరణ ల ధ ం ే ార . మ క మ ర, ెవ ల కమ ల , నడ మ క వ ణం, దండక య ల , ాళక

అం ెల , క య ల మ ఖ న ఆభరణ ల .

జయనగర ాలప పజల మ ఖ న ఆ రం వ అన ం, జ న ల , సజల ఆ రమ ా

సు ార . పజలల ాఖ రల, మం ా రల ఉ ర . పజల మధ ా యల ం ే ార .

మలయ ల,క ీపం ల , గ రప ా , చదరంగం పజల మ ఖ ల . ఏనుగ ల టక ా ల

ఎక వ ఆస చూ ార .
ఆ ర ార న శ లయం 18.8దూర ందం

18.6 మత ప ిత ల :

ందూమత ప ర ణ ౖ క ధర సం ాపన ప శయ ల ా రణ య ందుల ఆ సు ల

.శ 1336 సంవత రంల జయనగర ామ జ ం ఏర ం . టనుం ప మ డ ద ాబ ల ాలం

ద ణ ేశంల ందూమ ర ణ ఏర ం . జయనగర ాలక ల ౖ క మ లౖన ా ర, వ, ౖషవ

మ ల ాట జౖన, ర వ మ లను క త ం ర . ఈ ాల బ దమతం అంత ాన ం .

జయనగర ా ల ందూమ వలం క ల అ నప ట ఇతర మ లౖన ఇ ాం, సవ మ లను క

ఆద ం ర . ౖన ంల మ ింల క ానం సం ా ంచుక ర. జయనగరంల ా మత చ క

అవసర నఅ క ాల క ంచబ న .

ందూమతసమ దరణ ా ింపబ న జయనగర ామ జ ంల ా ల ఏమ

అవలం ం పరమత సహనం కనబ ర . రంగంల ౖషవ ల , జౖనులను ం ిసుంట బ క ాయల

క ంచు ా మధ సమ నం క డ. ాజ ల ర ా లయం పక జౖనుల

ఆలయ ల . ేవ ాయల జౖనులక , మ ిమ లక క ార క ాల క ం డ.

కృష ేవ ాయల వ, ౖషవ ల ండూ ద ం అచట ప ర మండ ాల ం ల ే ాడ .

ర వ ైన ాంత ంగప ల ాంతమ ల జౖనులను ం ించ ా కృష ాయల మ య అచట

పం ి దం ం డ. ామ ాయల ాజ ల మ ిమ ల ాడల వధను సమ ం మతపర న

కలతల లక ం చూ ి పజలంద అదర మ ల ందడం ాజ దర నం.

18.6.1 ా ర మతమ :
జయనగర ఆరంభంల ాజ ానమ ల ా ర మ షణ ల ం ం . సంగమ వంశసుల

ాలమ ఖ వ ల . ా క ల ైవం ర ా డ . క లగ ర వ యశ ఆ ర ల.ఆ డ అ ాద వం

మర గ నప ా ర గర ీఠ న శృం ాబల ంల వ ం . అందువల హ హర ాయల తన

దర ల స శృం ద ం ీ ా ప అ ద ర లక నధ ా ల ే ి ఆ సు ల ం డ.

ాజ ల ర ా లయమ ందమ ా ా రవఠ ాఖ ఏర ం . ౖ క దల ాం త మ వ న

మ ధవ డ బక ాయల మం . మ ధ ా ర ల , అత తమ డ ాయణ ర ల లక ,

స ృత లక బ ా ల ా ి ర. బక ాయల వ ాలంల ా ర ీ ా ప న రణ ా

ాబల ం వ ం డ . ఈ య గ పమ ఖ అ ై త గ ర వ లల అప య త డ వ ాడ . ఇతడ ండవ

ంకటప ాయల ఆ ానంల ాడ .

ఆంధుల చ త 18.9 జయనగర ాలం ట ...

18.6.2 వ మతమ :

ా ర మతం ాజ ా బహ ణ ల ఒక న వ ా మత ప తం. ామ న పజలల భ

ప న న వ ౖష ాల ఆ రమ వ ం . వమత ాఖలల ాలమ ఖ ర ాలక ప తమ ా

ఆదరణ ఉం . సంగమ వంశసులల ేవ ాయలవరక ాల మ ఖ ఆ ర ైన యశ క లగ ర వ

ర ా అ పదమ ా ాస ల మ గ సున . హ హర దర డ మ రప క మం ా బన ా ి

ాజ ం ా ం న మ ధవ మం గరవ క య శ పం త ే. కమమ ా వ ాద వమత ాఖల

ప ాంతకం లం వంట ాం ల ప త న .

18.6.3 ౖషవ మతమ :

జయనగర య గంల ౖషవ మతం ఎక వ ా ప రమ ం . ై త, ా ై త పరం ా ౖషవంల

ండ ప న ాఖల . ై తమత ాపక డ మ ర డ. ా ై త మత ాపక డ

ామ ను డ . ఆంధ ేశ పర టనల మ ర ల ష ల ా ీ క ం న ా ల ఒక ైన పద భ రల

మ ర ల తర ాత ై త గ ర ీఠం అలంక ం డ . నరహ రల క ర ం ందం ా ఆంధ క ంగ

ాం ల మద మతం ప రం ే ి డ. జయనగరంల ప ిద ై ర ల ా స ర ల . ఇతడ

ాళ వ నర ింహ గ ర వ . నర ింహ క ౖ ాస రల ర ప ల అర కత ం ర ం అతడ

జయనగర ిం సనమ ఆక ం న తర ాత చంద నుం జయనగరం ే డ. ాస రల ప

ంసుల . కృష ాయల ాత పట అ ార న అ మ నం. ై తమతమ క పజ దరణ ందలదు.

ా ై త పర న ౖషవంల వడగల ాఖ ఆంధ ేశంల ప ర నట ఇంతక మ ందు చ ాం.

ాళ వ నర ింహ ాలం నుం ౖష ా ాజ ానంల బలం ేక ం . ట ౖషవ క ట ంబ లల

ళ ాక, ర క ట ంబ ల ప ి ల . ళ ాక ార ర ప ల ఉం ే ార . కవ ల , ా య ార ల

ర క ట ంబం ార త ళ వ, అర ట వం ాల క లగ ర వ ల ర . కృష ాయల ర లను

గరవ ా ే ాడ . అ య ామ ాయలక క గరవ ర ల. ఆర ట వంశంల ారందర .

ౖషవ ల. రంగ ాయల గ ర వ ర మల ర ల. ం ో ంకటప ాలం నుం ాస ల

ర ా బదుల ంకటశ ర ర క ంచును. అత ణమ ల ద క

ంకటశ ాయనమః అ ిక ిసుం .

18.6.4 ఆలయం, మఠం:ఆలయమ , మఠమ మత ద లక , ాంప య లక పట మ ల ా

. ఆలయ ా ణం ా ా ం . ాత ఆలయ లక త ా ప ర మండ ాలను సమక ా ర.

ఆ ర ార న శ లయం 18.10దూర ందం

రప , లం, అహ లం, ాళహ ి ట ప ిద ల. మఖం ా ౖషవ లౖన రప ,

అహ ల లను త ళ వ, ఆర ట ా లక వ ఆద ం ిం ర . ఉత ాల , ర ళ ర ం
ఆలయ ల పజలను ఆక ం . పజల ఆ క ాంస ృ క తంల ఆలయం లక ాత ర ం ం .
ా రణం ా మ ాల అలయ లక అనుబంధమ ా ఉం ే . కడప లల పష ల శృం ా ర
మఠ ాఖ ా ించబ న . లంల ర వ మ ాల ం ే . ర ప , అహ లంల ౖషవ మ ాల ఉం ే .
ౖషవ గ ర వ ల ేశ సం రం ేసూ తమ మ ప రం ే ార .
జయనగర ాలంల పజలల మతసంబంధ న మ ఢ ా ాల , ఆ ాల ఎక వ ా ఉం ే .

బహ ేవ ాధన ఎక వ ం . ా ర మతసుల పం యతన ఆ ాధన ే ార . ఈ అ దుగ ర

ేవతలక కమర ా ేర డం జ ం . ై తమ వల హనుమంత ప జక ఆదరణ ం .

మ ాష నుం బ ఆ ాధన ప ం ం . కృష ాయల బ భక డ . ామ ేవతల ఆ ాధన క

ఎక వ ా ఉం ే . సహగమనం ే ిన ార ేవతలౖ ప జలందు ార . శక లల దయ ల , భ లల

నమ కం ప తం ా ఉం ే . ామ ేవతల ల ప ల నూ, నవ ాత లల నూ జంత బల ల జ .

జయనగరంల నవ ాత లల ప 24 దున ల , 150 కల , వ న 250 దున ల , 400

కల బ ఇ ార ా ి డ.

పజల రకర ాల క ల ాట జ తరల ర ార . ా ల ిడ ఆడడం,

ప కండ వ టం, ప ల ౖన నడవడం, ప గ ండంల ప ంచడం దలగ క ర ఆ ాల ం ే

ాజ ల వ ా డ ిడ ార , ర ో త వమ ల ర ఉన ఇనుప ాల లక ప చర ం

గ లడ ర ల ంట వ ం డ . అ ార న కష,న ాలను, ో ి ొ ంగల ఉపద ాలను ల ం

ేయక ా , పయ గ, దంబరం, రంగ, ా శ ాల , లం, రప , ాళహ ి,అహ లంల

రయ తలక ార .

18.7 స :

జయనగర ామ జ ం ఆ కం ా సుసంపన మ న ా నబ న . అ ే పజల ౖ

పను ల రం అ కం ా ఉం ే . వ వ ాయ రంగంల అగ ా ా ఉం ే . అ క తట ాల ంచబ .

జయనగర ాలంల ప శమల ప ామంల ను ఉం ే . అ క వసువ ల ఎగ మ , గ మ అ .

బం ార , ం , ా ణ ల చల మణల ఉం ే . ఈ ాలంల వరవ వస ఉన ప ట యల

క ించక వడం షం. జయనగర ా ల పరమత సహనం క ఉం ే ార . ందూమతం ాట

ఆంధుల చ త 18.11 జయనగర ాలం ట ...

ఇ ాం, సవ, జౖనమ లక క ఆదరణ ఉం ే . మతపరం ా ా ర, ౖషవ మ ల ప రంల ఉం ే .

మ ఢ ా ాల పజలల ఎక వ ా ఉం ే .

18.8 నమ పశ ల :

1. జయనగర ా ల మత ప ంప మ ?

2. జయనగర ామ జ ాలం ట ాం క వ వసను గ ాయ మ ?

18.9 ఉపయ క గం ల :
1. Rama Sarma M.H. :The History of Vijayanagara Empire, Bombay-1978.

2. Robert Sewell : A Forgotten Empire, Delhi-1982.

3. లట ర ంకట రమణయ : కృష ేవ ాయల

4. . య . ా శ ర ావ : జయనగర ామ జ ం, అ ాడ , ద ాబ

II. . మ ఖ
ఆంధుల చ త 19.1 జయనగర ాలం ట ...

జయనగర ాలం ట ా త మ , ాసు, ల కళల

ాఠం –19
ల ం: జయనగర ాలం ట ా త అ వృ , ాసు, ల కళల గ ం ె య ేయడ ఈ ాఠం

క మ ఖ ల ం.

షయకమం
19.1 ప చయం
19.2 ా త మ
19.3 సంస ృతమ
19.4 ావ ట ాల
19.5. ెల గ ా తమ
19.5.1 కృష ాయల ప ర య గమ
19.5.2 కృష ాయల య గమ
19.5.3 యక ాజయ గమ
19.6 కన డ ా త మ
19.7 త ళ ా తమ
19.8 సం త, ట కళల
19.9 జయనగర ా ల ాలం ట ాసు ల కళల
19.9.1 ాసుకళ
19.9.2 హం ి ే ాలయ ల
19.9.3 ఇతర ాంత ే ాలయ ల
19.9.4 భవ ల
19.10 ల మ
19.11 తలఖనమ
19.12 స
19.13 నమ పశ ల
19.14 ఉపయ క గం ల
ఆ ర ార న శ లయం 19.2దూర ందం

19.1ప చయం:
ద ణ రత ే ా సంబం ం మ య గమ ల ను జరగనంత ా త సృ ి జయనగర ాలంల
జ ం . సంస ృతంల నూ, అ డ షలల ను జ న ఈ సృ ి ఒక ా ప తమ ాక,
సం తం ట ం అ క ఇతర ా ాలక సంబం ం క జ ం . జయనగర ా ల ప న ాల పం
పం త ి. జయనగర ా లల ా ామంత లల అ కమం సంస ృత ఆంధ షలల పం త ల ,
కవ ల , ా ఆదరణ ధ షలల అ క గం ల ర ప దుక . జయనగర ా ల ల త
కళల ంట సమ నమ ా ఆద ం ర . ఆధ ర ంల ందూ ే ాలయ ాసుకళ ప ా ాషను
అందు న . ాజ న జయనగరం పసుత హం ి. ఇ ట క ాటక ాషంల క స పంల
వ ం . జయనగర ే ాలయ ల ప నం ా హం ిల క ా . ా ల పరమత సహ దర నమ
ట హం ిల జౖన, ,మహమ య, సవ కట ల .

ద:
జయనగర పభ త ం పజల వృ పత ం ా శద వ ంచలదు. అ క సంఖ క జనుల
ర ాసు ల. దల ఆస ఉన ప ట స న ాఠ ాలల లవ . గం ల క సులభమ ా
లభ మ ావ . అ ా ం న బహ ణ లల ౖతం ద పట ర ం ఏర ం . అగ ాల ,
మ ాల , ే ాలయ ల లయ ల ా ప గణంచబ న .
ట ద లల అ క గం క ల లక , క ల వృ సంబం ం ఉం ే . క లవృత ల
వంశ ారంపర ం ా తండ లనుం ిలలక సంక ం ే . సం తం, ట ం, తలఖనం, ాసు ల ం వంట
ల తకళల క ఆకళలక అం త న క ట ంబ ల గ ర ష పరంపర ా ఆస గల ా బ ం ే .
క ల ద ల నూ, ల తకళలల నూ ప వంత లౖన ార తమ దల ా లను ి ం ా ఆదరణక
ాత ల ార . ా ఆ ద లను న ా ంచ , ఇతర లక బ ంచ త న ఏ ా ట ే ార .
ద అధ యనం తప న దల, ా ాల ప వంత లౖన అంద అందుబ ట ల ఉం ేవ
సమ ా న ా త ం ె యజసుం .
జయనగర ాలంల ౖ క ల బహ ణ ల ప త న . ట ధర ా ాల ప ారం
ధ యనం దులక ిదమ . య లక , ౖ లక ధ యనం ిదం ాదు. ా రంతరమ
ాజ ాల వవ ాలల మ యల ధయ వ ార . వరక ా ా ాలల మగ లౖన
ౖ ల ధయ స ం ర. ద ంగ ారంగత ల , ాస ాత లౖన బ హ ణ లక ా ల
అగ ాల నం ే ార . అగ ాలల సుప ిదులౖన ఆ ర ల ద ం ాలను, ధర ా ాలను,
యం, మ ంస, తర ం,జ ష ం, గణతం, ా త ం, అలం ార ా ాలను ష లక ఉ త జన
వసత ల క ం బ ం ే ార .
ఆంధుల చ త 19.3 జయనగర ాలం ట ...

ాజ సభల ా ా ల, ప ల జ . ా ల గ ప లను మ ప ల ద
ా ం ఇ ే ార . మ ాల నూ , పం త ల ఇండల నూ ప సక ం ా ాల ం ే . శృం ీఠ ప సక
ం ార ఉ ో , ాణక క అ న కృషభట ను ండవ బ క ాయల ఈ మ ర ం డ.
ట ల వరక ళపత గం ల. ా కల ౖ క ాయడం వ ం . ళ ాక అన మ ర ల తన
రనలను ా కల ౖ ా ం రప ల ‘సరస ం రం’ ల భదం ే ి ర .

19.2 ా త మ :
ద ణ రత ేశ చ తల మ ఏ య గంల క జయనగర షణల జ నంతట ా త
ప శమ జరగలదు. ా లల ా ామంత లల క మం సంస ృత, ఆంధ షలల పం త ల , కవ ల
ా ప న ాల పం పం త ి. ద ణ షలల సంస ృతమ ల ధ ారస త ాఖలల అ క
గం ల ా . నూతన క త ల ా .

19.3 సంస ృతమ :

జయనగర చ త ప ా రంల సంస ృత ా ాబల ం ఎక వ ా క సుం . అ ై త, ై త,
ా ై త పర న గం ల అ కం ర ం ర. రణ ల , ఐత య ిక, ై య ిక, పంచద ,
వను ా గం ల ర ం ౖ కమత ఉదరణక ాట ప డ . మ ధ ా ర ల ప ాశరస ృ
ాఖ బ ట జౖమణయ యమ ల సరమ , సర దర న సంగహం దలగ గం ల ా ాడ .
ాయణ డ ప ా క అను ర చత లక బ ష ం ర ం డ . తంజ వ ర రఘ ాయల
మం అ ై త ర ర ం త ైన ంద త ల కమరడ అ ంకటమ యన
త సూ లక ష ం, ల మ ంస అ గంధం ర ం డ. ం ాధ రతత రయం అను
గంధం ా ాడ . ంత ే క డ తత క, త ర చం క, య ి ంజనమ వంట గం ల ర ం
ా ై త ి ం బలం ేక ా డ.
ాస రల త ర చం క, తర ండవమ , య మృతమ లను ర ం ాజ ానమ న రవ
ఆ ాల ం డ. ా ా రల మద తంతమ ఖ భ షణమ ను ర ం డ. కంఠ పం త డ
ర వ పరమ ా బహ సూతం షం ాయ ా ౖ అప య త ల ార మణ ిక అ ర
ా ఖ నమ ా ాడ . దట బ క ాయల ాలం ా ైన మ ధవమం సూతసం త ౖ త ర ికను
ామ య ారమ వంట గం ల ర ం డ .

19.4 ావ ట ాల :
ఈ య గం ా ా లల ంత ేశక డ ర ం న య ద ాభ దయమ , ామ భ దయమ
ట దట . ంత ేశక క ా క ింహ అ సమ ా క ల ి ర. గ ధుడ , పర
జయ ా లస ా ాల ా ాడ . ండవ ేవ ాయల సంస ృత కవ లను ఆద ం ించడ ాక
ఆ ర ార న శ లయం 19.4దూర ందం

మ టక సు అను గం ర ం డ . ఈత ాల ెం న ఉదండక మ ామ ర త అను

ట ా ర ం డ. ట ారస త చ తల కవ త ల రచనల , తక రచనల ష ల ణల.
ల బక ాయల క మ ర ైన కంప ాయల ర గం ా ే ప కవ . ఈ ర ం న
మధు ా జయం ావ ం సుప ిదం.
ండవ ేవ ాయల ాలంల ం మ క క ట ంబం జయనగర ఆ ానంల ప ం న . ఈ
క ట ంబంల అర ణ ధ ం మడ మప ానంద ప ాసనమ ర ం డ . ఇత ధుడ
ఓ ం ఢ ేవ ాయల మ ల ాలల కన ా క రవం ం డ. ం మ క ట ంబంల ండవ
ాజ ధుడ ాళ ాభ దయ , మ డవ ాజ ధుడ అచు త ామ భ దయ ర ం ర.
కృష ాయల జ ంబవ క ణం ర ం డ . ఇ సంస ృత టకం. ర ా ా ఉత వ సందర ంల ఈ
ట ా పద ం ే ార . అచు త ాయల ాలంల ర మల ంబ వర ం క ప ణయం ర ం ం .
మ మం మ ర సు అగసు బ ల రతమ నక ాఖ ా ాడ . మ ర సు నల ళ పరసు,
అప రసు కృష ప ద చం ో దయ టకమ ౖ ాఖ ల ర ం ర. తంజ వ ర
రఘ ధ ాయల సంస ృతమ ల మ క . అత మం ంద త ల ంత గం ల బట
ా త సుధను ర ం డ .
ఈ య గంల అలం ార ట సం త ా ాల ౖ క అ క గం ల లవ . ాయణ
త వృ , గ ధు ఉ హరణమ ల, ప ప ా ా లం ార సూ ల ౖ ాఖ మఖ న . ట
సం త ా ాల ౖ గం లల మ టక సు ేవనభట సం త మ ావ , ప ప తల ిక,
ల దర సం త సూ దయమ రఘ ధ ాయల సం తసుథ ఎన ద న . రఘ ధ ాయల
జయంత న, ామ నందమ ల త ాగమ లను సృ ించడ ాక, రఘ ధ ల సమ త ట పద
ర ం ం డ.

19.5. ెల గ ా తమ:
జయనగరయ గం ఆంధ ాచ తల స రయ గమ సర ా రణ అ ాయమ . ద డ, క ాటక,
ఆంధ ే ాలను క ి ా సున జయనగ ా ల " ేశ షలందు ెల గ లస " అ గ ంచనట
క సుం . ఆంధ ా చ తల జయనగ ా ప ేక ానం ఉం . అచట ధ క ార మడ
ఆంధ ా జయధ జం ప ిం , ఆంధ ాణ కన ా కం ే ం డ. ాయల ఆద ా మ ల
ఆంధం ద ణ షలక మ రదర క ం .

19.5.1 కృష ాయల ప ర య గమ :

దట బ క ాయల ాలంనుం జయనగర ఆంధ ా చ త ారంభం అ ం . ఉతరహ
వంశమ ను ర ం న చన మ ధు దట బ క ాయల ంచకల అగ ా ఇ
ఆంధుల చ త 19.5 జయనగర ాలం ట ...

ఆద ం డ . ఉదయ ా ం ే ప స ాట బసవ ా క దూబగ ంట ాయణ క పంచతంతం అం తం

ే ాడ .జంటకవ లౖన నం మలయ, ఘంట ిం య తమ వ ాహ ప ాణమ ను త ళ వ నరస య
యక ,తమ పబ ధ చం ో దయమ ను ఉదయ ాజ ా ం ే బసవ ా వద మం ా ఉన
గంగన క అం తం ే ార .
ిలలమ ిన రభదక తన శక ంతల ప ణయమ ను లర న య మ త క , జౖ
రతమ ను ాళ వ నర ింహ ాయణక అం తం ే ాడ . ాళ వ నర ింహ ే అగ ాల ం న
ాల గంట న మం అష ాక . తడ పద నర ింహ ప ాణం వచన బ ల రతం భ చ త,
య ానం అను గం ల ా ాడ . ాళ వనర ింహ ాల ళ ాక అన మయ రప ే
పదరచన ారం ం డ . ఇ ే ాలంల ెలం ాణ ాంతంల ఇదర ప ిద కవ ల క ార . డ
ఓర గల ను ా ం ే ఖ మం న ఎల దను ఆశ ం ండ ధర న త రతం
ర ం డ. తడ శతలఖ సుర ణ ర దు ధ ం డ . ఇత సమ ా క డ ప ా
ిం సన ంశ లభం క అను ర ం హ హర అం తం ే ి డ.

19.5.2 కృష ాయల య గమ :

కృష ేవ ాయల ాలంల ఆంధ ా ా త చ తల నూతనశకం ారంభ న . ఇత ాల
ఆంధ ా ా త చ తల అగ ీ య గమ ల ార . ా సమ ాంగణ ార మ ైన
కృష ేవ ాయల ెల గ ల ఆమ కమ ల ద అ పబం ర ం డ. ఇ ెల గ పంచ ా ా లల
ఒకట ా ం ం . ఇత ాలంల ెల గ ా త ంల నూతన పబంధ పద ారంభం అ ం .
మ రదర క డ ఆంధక ి మహ డ ర దు ం న అల ా దన. కృష ేవ ాయల దనక
గండ ం ేరం పల ి కట ామం దలౖన అగ ాలను ఇ సత ం డ.
కృష ేవ ాయలక ఆంధ డ ర దు ఉం . ఇత ఆ ా భ వన జయం అ ర. ఈ
భ వన జయ సభను అలంక సూ అష గజ లను పమ ఖ కవ ల న ట ప ి . ా ా ాల:
1. అల ా దన - ా షమనుసంభవం (మను చ త)
2. నం మ న - ా జ పహరణం
3. ధూరట - ాళహ ీశ ర మహత మ , ాళహ ీశ ర శతకమ
4. య దయ ా మలన - ాజ ఖర చ తమ
5. అయ ల ా ామభదక - ామ భ దయమ
6. ామ ా భ షణ డ (భట మ ) - వసుచ త, నరసభ ాలయమ , హ శ ంద నల ాఖ నమ .
7. ింగ సూరన -ప వ పదు మ మ , క ప దయమ , ాఘవ ాండ యమ
8. ె ామకృష డ - ాండ రంగ మ త మ , ఘట ాతల మ త మ , ఉద ట ాధ చ త.
ఆ ర ార న శ లయం 19.6దూర ందం

ల అల ా దన, నం మ న, ధూరట, య దయ ా మలనఅ నల గ ర కవ ల మ త

కృష ేవ ాయల ఆ ానంల ఉం ే ార న ార ఆతర ాత ాలం ార చ త ార ల అ ాయం.
కృష ాయల ష యమ అ ర గల ఆమ కమ ల దను రప ంకటశ ర అం తం ే ినట
ె ాడ .
అష గజ లల అల ా దన, నం మ నల మ త తమ రచనలను ాయలక అం తం
ే ార . దన ఆ ానక . ఆంధ క ి మహ డ పబంధ పర ి. అతడంట కృష ాయలక ప
అ మ నం. దన ే ల పబంధ ప య సుందరమ ా ర ం న . అందువల ా షమను సంభవం
ెల గ ల పబంధం ా ప ి ెం ం . నం మ న పబందం ా జ పహరణం ఈ ండ పబం ల
క ంగ జౖతయ త తర ాత ాయల అం తం ఇ ఉంట ర .
య దయ ా మలన తన ాజ ఖర చ తను మ ర సు మం నల ైన ెండ
అప య మ త నక అం తం ఇ డ.అ ే ాయ ాచకం ప ారం మలన అష గజ లల ా ే. ధూరట
ాయల ఆ ానమ ల ఉన ట టవల . అయ ల ా ామభదుడ తన
ామభ దయమ ను అ య ామ ాయల నల ైన బ నరస ా క అం తం ే ాడ . ామభదుడ
అష గజ లల ఉండ అవ ాశం తక వ.
ెల గ ా త చ తల ఒక ప ే క ానమ న ాడ ింగ సూరన. ఇత దట ావ న
ాఘవ ాండ యం ెల గ షల ద ావ ం. ఆక ట ద ంకట అం తం ే ాడ .
క ప దయ అర ట వంశసుడ నం ల పభ ౖన కృష భ ప అం తం ే ాడ . కృష ాయల
ఆ ానమ ల ె ామకృష డ వ న ట ట వ లల ఉ . ఇత అసల ర ార ాట
ామ ంగయ . ఇత స సలం ె . ఇతడ వ క ట ంబమ ల జ ం డ. ెండ పరసుక
మం న ేబయ క ఉద ట ాధ చ తను అం తం ే ాడ . ాజ జయనగరంల ౖషవం బలమ ా
ఉన ందున కృష ాయల అ మ నం ంద ౖషవం ీ క ం ామకృష ై వ ంట ంద వం.
ామ ంగయ ౖషవ ై ా ిన దట గంధం ఘట ాచల మహత మ . తర ాత ాండ రంగ మహ
ా ి అం తం ఇ డ.
ామ ా భ షణ గంధం ా ా లం ార సంగహమ లక నరసభ ాల యమ .
ామ ాయల నల ైన నరస ా క అం త డ . ఆ తర ాత ామ ాయల ఆశయం ం డ . 1565
య దమ తర ాత ఇతడ ర మల ాయల ను ండ ే ాడ . ఇచ ట వసుచ త ా ి ాయలక
అం తం ఇ డ.
కృష ేవ ాయల ాలంల ఉన సంక ాల నర ింహ క క కర ర ాయనం గం ా ాడ .
అచు త ేవ ాయల ఆ ానంల ఉన ంతలప ఎల ర డ ా మ ధవ ావ మ ను ర ం
ఆంధుల చ త 19.7 జయనగర ాలం ట ...

అచు త ాయలక అం తం ఇ డ . ఇత ా మ ధవక అ ర దు ఉన . అర ట ా ల ాలంల

కందుక ర దక రంక ాఖ నమ అ ా ా సు వ జయం అ య ా ర ం డ.
సుప ిద ా యకర లౖన ళ ాక అన మ ర ల, ద ర మల ర ల, న ర మల ర ల,
న క , మ క జయనగర ామ జ ంల ాళ వనర ింహ ాయల ాలంనుం పరంప ాగతం ా ఉంట
ఉం ే ార .
ఈ య గం ా ే మన. ఇతడ ామ న పజలక అరమ ల సమ జంల
దు ా ాలను, మత ే ాలను మ , ౖ క పవరన ౖప దృ ి మ ంచ న న ప ల అ కం
ా ిప ి ా డ.ఈప ల మనశతకం ర ఆంధ ేశమం ప రంల వ ం .

19.5.3 యక ాజయ గమ :
కృష ాయల మరణం ెల న ారసత య లవల జయనగరంల ారస త ప శమ
ణం ం . ా స –తంగ య నంతరం అర ట వంశచ త ౖతం అంతర ల , సుల నుల డల
ం ారస త షణక ప ిత ల అనుక ంచలదు. అ ే అర ట వంశ ాలంల ద ణన
యక ాజ ల బలప ఒక శ బం ాట ఆంధ షక ప వ ే ార . ాక తంజ వ ర ను ా ం న
మ ాష ల క ెల గ ను ఆద ం ర .
యక ా య ా ఆంధ ా త ంల ప ేక ల ణల క ా . అన షల పజల
మధ వ లడం వల ెల గ ల త ళ, కన డ, మ ాష ప ల ాక ా ా త ా ప ల క
ప ం . ఈ ాలంల సం త ా ల ళ ం న యల,య ా ల ఎక వ ా తయ .
వచన ాజ యం ఈ య గంల కమప ణ మం ం ం . ట ాజ యం ం తక సంఘటనల ,
ఆ క, ాం క ప ిత లను గ ం వ ాల క ా . అ ే ద ణ కవ లల శృం ార, స రస
పయత ం ఎక వ.
తంజ వ ర రఘ ధ ాయల కృష ేవ ాయల వల ా త సమ ాంగణ ార మడ
సంస ృ ంధలల ప క . ఇతడ ెల గ ల ా చ త, ా జ పహరణమ టకమ అ గం లను
ర ం డ. జయ ల సమ , ారంగధర చ త అ గం లను ర ం న ేమక ర ంకటక ,
రఘ ధ ాయల ఆ ానక . మ ర స ల సమ , ఉ ా ప ణయమ అ గం లను ర ం న
పసుప లట రం ాజమ తంజ వ ర ాజౖన జయ ాఘవ యక ఆ ానకవ .
జయ ాఘవ యక డ రఘ ధ య ాభ దయమ అ పద ావ మ ను ర ం డ .
ఈయన ాలంల ెంగల ాళక ాజ ాల ల సమ , మ దపళ ా ా ా ంతనం అ గం లను
ర ం ర.
తంజ వ ర జయ ాఘవ యక ాలంల వృ ం న ా త ప య, య ా ల.
జయ ాఘవ డ స యం ా ప ాయణ చ త, కృష ల సమ , రఘ భ దయమ అ
ఆ ర ార న శ లయం 19.8దూర ందం

య ా లను ర ం డ . ాఘవ కమర ైన మ ర ేవ డ మబ య ా స యంవరం అ

య ా ా ాడ .
యక ా ల తర ాత తంజ వ ర ను ా ం న మ ాష ల క ెల గ య ా లను
త ం ర. ా ల త లజ మ ా ాజరంజన ల సమ అ య ానమ ను ర ం డ .
తంజ వ ర యక ా ల ాలంల ారం ం న య ానమ ల క ప గవత ల ే పద ంపబ
పజ దరణ ాత న .
మధుర యక ాజౖన శ ధ యక ా ప ాయ ాచకమ అ గద ా ా
ర ం డ. ర ధ యక ాలం ట ంగనమ ా శ రక సత మ ా ంతనమ , ేను
మ తమ అ గం లను ర ం డ . మధుర యక ాజౖన జయరంగ క ధుడ ెల గ ల
ప క . తడ రంగ మ త మ , మ ఘ మ త మ అ వచన గం లను ర ం డ . ఈ ాలంల
ర ాం న సమ ఖమ ంకటకృషప యక డ అహల సకందనమ, ా ా ా ంతమ పద ా ా ల
జౖమ రతమ ారంగధర చ త అ గద ా ా ల ర ం డ . ఈ ాలప మ ప ి క షం
ంకటప శ ాంక జయమ అను ెల గ పభం ర ం డ.
జయనగర ామంత లౖన ప దుక ట ా ల క ెల గ ా ిం ర . ల
రఘ ధ ండమ సుప ిదుడ . ఇతడ ార ప ణయమ , క జ అను గం ల ా ాడ .
ండమ ఆ ానక న ంక ర డ ఆంధ ారవమ అను ెల గ ఘంట వ ను ర ం డ . ఇ ే
ఘంట వ . ంక ర డ మల ప ాణం, ార క ణం, ండమ వం ావ , బృహ యక
దండకం అను గం ల ా ాడ .

19.6 కన డ ా త మ :
ఈ ాలంల క ాటకల జౖనుల ప ా ా వ ే ార . మధుర, స ర, వందర దలగ
ా ల జౖనకవ ల . ర జౖన ధ ా వ సూ త యమల ప త ె యజసూ అ క
గం ల ా ార . ండవ ేవ ాయల ాలం నుం జౖనుల ాట వల క రసత కృ ి ే ార .
ల మక మరస జక ర ఆయతవర గ ర బసవ మ య మగ ేవ సుప ిదుల . మ నక
కృష ేవ ాయలక కన డ ర అం తమ ే ార . ెల గ మనవల సర జమ అ అతడ
సమ ా న ాం క మత దూ ా ాలను ఖం సూ సర జ పదగళమ అ ప ల ప లను ా ాడ .
బట లంక ేవ డ క ాటక శబ ను ార అను కన డ ా కరణ గంధం ా ాడ . కన డ షల హ సు
రనల ా భ , మ ప న ాద ా , ా స ా , ప రంధర సు, కనక సు జయనగర
ాలం ా .
ఆంధుల చ త 19.9 జయనగర ాలం ట ...

19.7 త ళ ా తమ:
బక ాయల కమర ైన కమర కంపన త ళ ే ా జ ం , జయనగర
ామ జ ంల క ాడ . ఫ తం ా త ళ ాంతంల మ ిమ ల బడద త ి ాం భదతల ఏర ,
త ళ ా వృ అవ ాశం క ం . ఈ య గంల లవ నత ళ ా త ం ఎక వ ా మత సంబంధం
అ న . ఆ ట పమ ఖ త ళ కవ లల నద న ార ర మం ర ప ాణం అను జౖన గం
ా ిన ామ ర, త ళ ర 4350 ప ల ా ిన పత ా , ంత ే కల,
ాల ఘప ల ార, ర మల ధ, పరంజ య దలగ ార .

19.8 సం త, ట కళల :
ా డ సం త, ట, టక కళలను జయనగర ా ల త ం రన ఆ డ
ల వ న సం త ాస గం ల దర నం. రణ ా తన సం త ారం క ా ాలను వ ం డ .
కృష ాయల కృష అ ంసు దగర ణను అభ ిం నట ెల సుం . ామ ాయల తన క మ లక
ామయ మం ే సం తం ం డ. ామయ మం ా ిన పర శ ర క క ాటక సం
దం వంట . సం త ట కళలక ాల ధులౖ ేవ ఉత ాల ాం క న ా భ ా ా లల
ాల ార . క ాటక సం మ లప ర ష ల అనబడ అన మయ , తయ ఈ య గమ ా .
తలఖ గ ం ప ావన గ ాజ యంల ఎక వ ా క సుం . సం తం బట
తలఖ ీల అభ ిం ే ార . అంతఃప రంల నరస యక, కృష ాయల ల త వర లన ట
ా ి డ. ట మం ాల డల ౖ తర వ ల ా ార ెల సుం . లల ఇ స
ప ాణ ాధల , కృష లల ర మన ధ లల బట ామ క త దృ ా ల క వ ం ే . హం ీ
ర ా ా ఆలయమండపంల నూ, ల ా ఆలయ లల నూ ఈ య గ లను చూడవచు .

19.9 జయనగర ా ల ాలం ట ాసు ల కళల :

జయనగర ా ల ల త కళల ంట సమ నమ ా ఆద ం ర . ా ఆధ ర ంల ందూ
ే ాలయ ాసుకళ ప ా ాషను అందు న . ాజ న జయనగరం పసుత హం ి. ఇ ట
క ాటక ాషంల హ క స పంల వ ం . పపంచ పఖ త తక నగ ాలల ఇ ఒకట. జయనగర
ే ాలయ ల ప నం ా హం ీల క ా .
హం ి జయనగరంల ఠల ఆలయం, హజ ర ామ లయం, దస ా బ ,పద మహ , ఏనుగ ల
ాల, ఏక ల రధం, యక ల నర ింహ గ ల , ఇతర ాజ ా ాద దుర ా ణల, ను ండ,
చంద , ల ర ాజ ా ా ల , క ంభ ణం, కం , ప , రంగం, క , రంట, ాలప రం,
ాయణవనం, మ ాలం, మ ా ప రం, ంకట ప , పష , రంజప రంల ఆలయ ల , ట
ఆ ర ార న శ లయం 19.10దూర ందం

ప ాల , క ణమండ ాల , క డ ల ల , తలఖనం జయనగర ామ జ ాలం ట క ౖభ ా

ట టత .క ప గవతం, య ానం జయనగర ాలం ట సృ ి .

19.9.1 ాసుకళ:
జయనగర ా ల ం న ఆలయ లక సు ాల న ాంగణం, ఎ ెన ా ప ాల , ల ా
ా ాల ,గం ర న మ నం, ే ఆలయం, రంగమండపం, క ణ మండపం మ ఖ ల ణ ల . మండ ాల
ాలమ ా ఉం ధర ాల సం ల సహస సంభ మండ ాల ా ప ి ెం . ఈ సం లను ఒ
ా ా ళ అ ా ర ఢ లౖన ధుల సంభం నుం బౖటక దూక త న ట మల బ ం . సంభం అ ాన
గల ‘ ార ’ సంప ల ప బ కృ క ఉంట ం . నలట క న ల, ఇసుక ా ర ే ాలయ ల
ా ణ ఉప ం ర . పలవ, ళ, ళ క ఆలయ ల ల ా ఆలయ లల క గర గృహం,
పద ణ పదం, అంత ాళమ , మ ఖమండపం అ అం ాల . జయనగర ఆలయ ల అ ా ల
సుమ ర ఆర దల ప ండ అడ గ ల ఎత క ఉ . జయనగర ఆలయ లల ేవ
ాల కలవ . ఆ తర ాత ఆలయ ాసుల ేవ ాల ా ప ేక ేవ గృ ల ప ార ేవతలక
ం ే ఆ రం ారం ం ర . ర ం న ఆలయ లల ళక స షం ా క ంచ ా
ాలకమమ ల ా ల ళ ాంప య ల ట ేసుక .

19.9.2 హం ి ే ాలయ ల :
జయనగర ే ాలయ లక ా రణం ా గర గృహం, అంత ాళం, మ ఖమండపం, రంగమండపం
ఉంట . ఢ ేవ ాయల ం న హజ ా ామ లయం, ఠల ా ఆలయం, కృష ేవ ాయల
ం న కృష ా ఆలయం ా ల క ౖప ణ మచు త నకల . ఠల ఆలయ ా ణమ
ండవ ేవ ాయల ాలంల ారంభం అ న . ఈ ే ాలయ గర గృహం, అంత ాళం, పద ణ పథం,
మ ఖమండపం, సం త మండపం అ ాల కలవ . ఈ ఆలయం రచత ర ా ారప ా ారం మధ ల
ంచబ న . ఈ ఆలయ మ డ ౖప ల ప ాల ఉ . ఈ ఆలయంల సపస ాల
ిం ే సం ల న మండపం కలదు. ఈ ఆలయ ఎదుర ా ఉన ఏక ల రధంల యక,
ల నర ింహ గ ల గం ర ంద ా దర ల.
హజ ా ామలయ కృష ేవ ాయల వ గతమ ా ప జల ేయ ం డ. ఈ
ఆలయ గర గృహం, అంత ాళం, మ ఖమండపం, సం ల మండపం కలవ . మ ఖమండ ా మ డ
ౖప ల వరం ల కలవ . ఆలయం చుట ా ారమ కలదు. మ ఖమండపంల సం ల ద
అంత ాళం,గర గృహం, ల పల డల ద ాణక దృ ా ల రమ మ ా ెక బ .
అచు త ాయల ం న ఠల ా ే ాలయం, ామ ా ఆలయం, పట ామ ా
ే ాలయ ల సుందర ల క ల . ఈ ఆలయ ాంగణమ ల ే గృహమ కలదు.
ఆంధుల చ త 19.11 జయనగర ాలం ట ...

19.9.3 ఇతర ాంత ే ాలయ ల :

జయనగర ాలం ట ఆలయ ల సు ాల ాంగణ లల ఎ ెన ప ాల గం ర మ ల
సుందర క ణ మండ ాల స ా ంగ సుందరం ా ర ం ంచబ న .
జయనగర ా ల రప , ాళహ ి, లం, మంగళ దలౖన ప ణ లల
ఆలయ లక సుందర ప ాలను కటం ర . ఇ ామ ప ాల ా ప ి ం న .అహ లం,
మ ా ప రం, ిం చలం దలగ ఆలయ లల మండ ాల ం ర.
అచు త ాయల ఉ ో గ లల ఒక ైన ను ండ ర పన అనంతప రం ల, ందూప రం
స పంల ల ా ల అంత ంత సుందర న రభ ేశ ాలయం ం డ.ల ా బసవన ద
ల మ . ఈ ఆలయం వర త సంపదక లయం. ఈ ఆలయం ప న అం ాల గర గృహం, మ ఖమండపం,
ట మండపం, క ణమండపమ . జయనగర ాసుకళక ప ా ాష అనంతప రం ల ప ల గల
ంతల ంకటరమణ, బ గ ామ ం శ ర ఆలయ ల . ంకటరమణ ఆలయ ండవ ేవ ాయల ాలంల
ప ా సున ామ ంగ య డ , మ యడ ం ర . ఈ ఆలయ గర గృహం,
అంత ాళం, క ణమండపం, మ మండపం ఉ . ఆలయ మ ఖ రం ప రం ఎత 20 అడ గ ల .
గ ా లయం ౖన ండంతసుల మ నం వ ం . ామ ం శ ర ఆలయ మ డ ప ాల ఉ . ఈ
ప ాల హం ి ల ఠల లయ ప ాల కంట సుందర న .

19.9.4 భవ ల :
జయనగర ా ల అదు త న టల ాజ ా ా ల ం ర. ార క ాయబ అబ
రజ ,ఇట య క డ ల ంట ండవ ేవ ాయల ాలంల జయనగ ా సంద ం ఆ ామ జ
ౖభ ా వ ం ర. ా రచనల జయనగరం చుట లత 60 ళ , నగరం చుట ఏడ ా ా ాల
కలవ . ఒక ా ా ా మ ా ా ా మధ పంట ల ల కలవ . ఏడవ ా ారం ల పల అంత ంత
మ హర న ాజ ా ాదం, ఉన ో గ ల భవ ల . ాల న డ , ఇర ౖప ల ఆలయ లల
నగరం దబ ం . ఇట వంట నగ ా క ఎర గమ .
హం ి ట డల , బ ర ల , ాజ ా ా ల , ట ార దల కర ం, ా న ాటకల , దస ా బ ,
ద ా ర ల , అశ గజ ాలల , పద మహ , త ల బ రమ , చంద టల స , మధురల
ర మల యక ా ాదం, ం పష టల అంద భవ ల జయనగర క ార ల ప త
దర ల . హం ి జయనగరం ందూ ాసంల ఎ ర ాల నగ ాలల ఒకటౖన పద క వరమ
చక పద ల ంచబ న . హం ీల ంచబ న పద మహ , గజ ాలల , చంద ల స
జయనగర ా ల ల క ా ణమ నక ా ణ ల . ఇం ో – ఇ ా ాసు ప కల . పద మహ
ండంతసుల మం రం. పద మహ కమ నుల , మ ల ల దలగ ాటల మ ిం ప వం క ంచును.
ఆ ర ార న శ లయం 19.12దూర ందం

19.10 ల మ :
జయనగర ా ల ాలంల ాసుక , ల త ల త లదు ాసు అవస ాలను ామత
ల కళ ఉన . సం ల , క ల, మ నం, ప ాల అ ా ల ౖ జయనగర ల ల ల ల
ె ా ర. జయనగర ల ౖప ణ ా ళల టల కదల ా బంత ల మ ఖ ఉ హరణ ా
ెప వచు . హం ిల ఒ ా ల యక, ఉగనర ిం ల గ ల ెక బ న . ఇ గం ర
ంద ా దర ల . టల ఉగనర ింహ గహం ఎత 22 అడ గ ల .
ల ా రభ ేశ ాలయ ట మండపంల 70 సం ల ద ల త ట క ెల , గంధర
కన ల , ాలభం కల ధ ట ాల మ హరమ ా ెక బ . టల మఖమ ా
నద న రంభ- వ ల ట సం. ల ా క ణమండప సం ల ౖ న ేవ మ ర ల
అదు తమ ా మలచబ ర .
ప ంకటరమణ ఆలయ ప న రం ద, వరం ల , మండ ాల అదు త ల ల కలవ .
ఇచట మ మండపమ ల ి ంద, తక ట, ీ ామ ల అరణ ాస ఘట ల రమ మ ా ెక బ .
ప ామ ం శ ర ఆలయ స పంల ఉన మం రమ ల రభదు ల ం ఆదర యమ ా
వ ం . సుందర న ల సంపదక బల ర , హల డ ల ఆలయ ల ట ా జయనగ ాలయ ల
ల వద న ప ఆలయ న పఖ త చ త ార ైన ర స అ ాయం.
ఏల ర ల ే ాలయమంద కల ణమండపం ల సంపద క డకన . అ ా ల, ిం ల
గంత ల య చున ట వం ఉటపడ త న ట ల సం ల , మండపం ౖ ాన గల ావ ాల ,
మర ట ల , ా ల సుల జయనగర ల కళక ప ా ాష. రప ర మలల కృష ేవ ాయల
అత ాణ ల ంకటప ాయల కంచు గ ల ఆన ల ల ల క ౖప ణ దర ల.

19.11 తలఖనమ :
జయనగర య గంల తలఖనమ క చక ా వృ ం న . రత ామ యణ , ాణక
ాథలను ే ాలయ లల ను, గృహక ల ద ంప జయటం అంత ంత ా న న ఆ రమ .
జయనగరయ గంల క ఈ ఆ రం అనుస ంచబ ం . జయనగర య గం ట తలఖన
ంద ా హం ి, మ ాలం, ల ా , ప , కం , ాళహ ి, రప దలగ ే ాలయ లల
ట మనం చూడవచు . హం ి ర ా లయం మండపమ ల ల కప ద రణ ా ా
పల ల ఉ ం ే దృశ ం అందమ ా క ం ర.
ల ా రభద ఆలయమ ల ట మండపమ , అరమండపమ ౖకప ల రకర ాలౖన ల
ం ఉ . ఇక డ లల షత ఏమన ా మ ఖ ల ఒక ౖప ి నట ఆవ కను
ణ ారమ డ చు వ నట ంచడం, బల న ఖల , కంట ం ౖన రంగ ల ల ా ల
ఆంధుల చ త 19.13 జయనగర ాలం ట ...

ప ే కత. ట మండపమ ౖకప ద అర నుడ మత యం ే ంచడం, ామ పట కం,

వ ార త ల చత రంగ ఖళనం దలగ ప ాణ ాధలల దృ ా ల ధ రంగ లల అదు తమ ా
క ంచబ న . గర గృహంల నమ దప ండ న ర అడ గ ల డవ గల రభదు తం ఉం .
ఈకడ తం పపంచ క డ లల ద ా ెప వచు . ఈ తంల కంటల మ ఖం ద ఉన
ఖల కర ర ా సు ంపజ ా . కర ర ా అమలౖన నల ప , బ ద రంగ ల ఈ
ర ం ం ర.
ఇచ ట గల లల ీల ధ ం న రకర ాలౖన రల ర చూడవచు . ీల జ లంకరణ,
పరష ల ధ ం న ా ల, ఈ లల కలవ . ల ా ల మండప నమ ల ఒక ట ం న
బ లకృష తం మనం ఎట ౖప నుం చూ ి మన ౖ చూసున ట క ంచును. త ర ల
మ ాలంల గల ెన శ ాలయ కల ణమండపంల ామ యణ దృ ా ల ం ర.

19.12 స :
ఆంధ ా త చ తల జయనగర య గం స రయ గం. ెల గ , త ళ, కన డ ా ల
జయనగర య గంల అ వృ ెం . వలం ా త ాక సం త ట కళల క ఈ ాలంల
ఆద ంచబ . ాలంల ంచబ న అ క ే ాలయ ల క ర ెల ప .
ద ణ రత ాసు ల కళలను బహ ళ ా పం ా ప రం ే ిన జయనగర ా ల ే ంచబ న
ఆలయ ల హం ి,ల ా వంట ప ే ాలల ంపబ న ఆలయ ల , ెక బ న ల ల ట ల ల
ల క త ా ా ణల.

19.13 నమ పశ ల :
1. ెల గ ా వృ ాయల ే ిన వలను అంచ యమ?
2. జయనగర ాసు ల కళల మ ఖ ల ణ ల ౖ ఒక ా సమ ను ాయ మ ?

19.14 ఉపయ క గం ల :
1. Ayyangar S.K. Rangaswamysaraswati:Sources of Vijayanagara History–Madras, 1919.

2. Robert Sewell : A forgotten Empire, Delhi, 1982.

3. లట ంకటరమణయ : జయనగరచ త పధమ సంప ట.
4. . య . ా శ ర ావ : జయనగర ామ జ ం ెల గ అ ాడ , ద ాబ .

II. . మ ఖ
 M.A DEGREE EXAMINATION, OCTOBER 2021
Second Semester
History
Paper III- HISTORY OF ANDHRAS
(FROM 1070 TO 1650)
Tiem: Three hours Maximum : 70 marks
Answer ALL questions
All questions carry equal marks

1. (a) Estimate the carrer and achievements of Rudramadevi.


Or
(b) Write a note on the causes and results of Muslim invasions on Anhradesa.
  

2. (a) Assess the contribution of the Musunuri Chiefs in the liberation of Andhra from Muslim rule


Or
(b) Describe the cultural conditions on Andhra under the rule of the Reddy Kings.

3. (a) Analyse the causes for the fall of Sangama dynasty.

Or
(b) Trace out the relations between the Reddy Kings and Rayas of Vijayanagar.

4. (a) Explain the military achievements of Sri Krishnadevaraya.

Or
(b) Critically analyse the career and achievements of Aliya Ramaraya.


5. (a) Mention the main features o administration of the Vijayanagara Kindom.

Or
(b) Assess the contribution of Rayas of Vijayanagar to the development of Telugu and San
skrit literatures.
