1.1. ნიცშე - დიონისური და აპოლონური ტრაგედიაში.

ფრიდრიჰ ნიცშემ (1844 – 1900) ტრაგედიის თეორიას მიუძღვნა ნაშრომები -

„ტრაგედიის დაბადება მუსიკის სულიდან“ (1872), „ტრაგედიის დაბადება, ანუ,
ელინიზმი და პესიმიზმი“ (1886), პირველი ნაშრომის გადამუშავებული ვერსია,
ახალი წინასიტყვაობით.
ნიცშეს თეორიის მთავარი გზავნილი იყო ტრაგედიის ჟანრის როგორც
ანტიკური მწერლობის ცენტრალური ლიტერატურული მოდელის გააზრება:
ტრაგედია მისთვის ის ეპიცენტრია, რომლის გარშემოც ბრუნავს ანტიკური ეპოქა და
მსოფლიო ისტორია, აგრეთვე, ის საყრდენი წერტილია, საიდანაც თანამედროვე
მსოფლიომ უნდა ამოიცნოს საკუთარი თავი. ამასთან, ჯეიმს პორტერის მართებული
შენიშვნით, „მიუხედავად იმისა, რომ ტრაგედია გაიაზრებოდა როგორც ისტორიული
ცნობიერების მნიშვნელოვანი ელემენტი, ნიცშესთვის ტრაგედიას ჰქონდა როგორც
ისტორიის, ისევე - ხელოვნების გენეტიკური ფორმის საზღვრების გადალახვის
პოტენციალი (როგორც ამას ვარაუდობდა ვაგნერი)“ (პორტერი: 69).
ნიცშე დაუპირისპირდა ბერძნული ტრაგედიის ჰეგელისეულ გააზრებას,
ვინაიდან ტრაგედია მისთვის არასოდეს წარმოადგენდა მარადიული
სამართლიანობისაკენ მიმართულ რაციონალურ მოდელს, არამედ - სურვილით,
ძალადობითა და შიშით განსაზღვრულ სამყაროს, „შეპყრობილს დიონისეს ქაოტური
თაყვანისცემის ჟინით“ (უოლესი: 124). ისევე როგორც არისტოტელესა და ჰეგელის
შემთხვევაში, ნიცშეს ტრაგედიის თეორიის განხილვისას გასათვალისწინებელია მისი
ფილოსოფიის საფუძვლები, ამ შემთხვევაში, მისი კავშირი ართურ შოპენჰაუერის
ფილოსოფიასთან. საეტაპო ნაშრომში - „სამყარო, როგორც ნება და წარმოდგენა“ (1819
წ.), ართურ შოპენჰაუერმა შემდეგნაირად ჩამოაყალიბა თავისი პოზიცია: „სამყარო
არის ჩემი წარმოდგენა“. სამყარო სუბიექტის არა მხოლოდ შემეცნების ობიექტია,
არამედ მისი წარმოდგენაც, ყველა თავისი ფორმით - დროით, სივრცითა და
საგნებით; მეცნიერებას არ შეიძლება ჰქონდეს პრეტენზია შესამეცნებელი ობიექტის,
როგორც „თავისთავად ნივთის“ შემეცნებაზე, ვინაიდან ნებისმიერი ტიპის
მეცნიერება „საკმაო საფუძვლის კანონს“ ემორჩილება და წარმოდგენათა სამყაროშია
მოქცეული და არ ძალუძს გასვლა წარმოდგენის სამყაროდან; საჭიროა წარმოდგენის
სამეფოდან ნების სამეფოში გადანაცვლება, ანუ მზერის გადატანა გარესამყაროდან
„მე“- ზე, საკუთარ თავზე, სუბიექტზე, რომელსაც გააჩნია თვითცნობიერება. სხვა
სიტყვებით რომ ვთქვათ, ადამიანი კი არ გაიგება სამყაროს საფუძველზე, არამედ -
სამყარო ადამიანის საშუალებით; სუბიექტს გააჩნია ნება, რომელიც არ ემორჩილება
„საკმაო საფუძვლის კანონს“, ანუ არ ემორჩილება ლოგიკურს, გონისეულს, იგი ბრმად
და არაცნობიერად მიისწრაფვის არსებობისაკენ, სიცოცხლისაკენ (შოპენჰაუერი 1971:
684). მაგრამ ნების ბრმა ინერცია პესიმისტურ შინაარსს სძენს შოპენჰაუერის
ფილოსოფიურ ანთროპოლოგიას: „ადამიანი გაიაზრება, როგორც არსება, რომლის
მისწრაფებას, ლტოლვას არა აქვს ბოლო, არ ძალუძს შეჩერდეს, დაკმაყოფილდეს
მიღწეულით, მოისვენოს“ (ბუაჩიძე 1986: 43); ადამიანის ცხოვრება მუდმივად
მერყეობს სურვილსა და კმაყოფილებას შორის. სურვილი თავისი არსით ტანჯვაა,
რადგან ნაკლოვანების განცდას უკავშირდება, კმაყოფილება კი მოწყენილობაა,
ვინაიდან აღსავსეა სიცარიელით. და ყველაფერი მეორდება: კმაყოფილებას კვლავ
მოსდევს ტანჯვა, ტანჯვას - კმაყოფილება. ამრიგად, ადამიანის ცხოვრება არის
მუდმივი მერყეობა ტანჯვასა და მოწყენილობას შორის1.
შოპენჰაუერისეული პესიმიზმი ამოსავალი ცნებაა ნიცშესთვის, როდესაც ის
ტრაგედიაზე საუბრობს. ნიცშე თვლის, რომ სწორედ პესიმიზმს ებრძოდნენ ძველი
ბერძნები, ვინაიდან ადამიანის გონი ვერ წვდებოდა სამყაროს მაორგანიზებელ
ძალებს და ყოველი მცდელობა მხოლოდ ილუზია იყო. თუმცაღა, ნიცშეს აზრით,
ძველი ბერძნები მაინც ინარჩუნებდნენ წონასწორობის მიღწევის შესაძლებლობას
დიონისური და აპოლონური საწყისების არქეტიპული კავშირის გამო: დიონისესა და
აპოლონის დოგმატები ხომ ჯერ კიდევ ტრაგედიის ჟანრის აღმოცენებამდე
დაუკავშირდა ერთმანეთს და თუკი ბერძნები თანაბრად გაიზიარებდნენ მითის

1
უფრო დეტალურად იხ. ი. რატიანი, ტექსტი და ქრონოტოპი////
დიონისურ და აპოლონურ საწყისებს, მათ უდაოდ წარმატება ელოდათ (ეს ბალანსი,
ნიცშეს აზრით, დაარღვია ევრიპიდემ და ჟანრის სრული დეკონსტრუქცია მოახდინა).
ასეთ შემთხვევაში, შეიძლება ითქვას, რომ ნებისა და წარმოდგენის
შოპენჰაუერისეული დიქოტომია ნიცშემ აპოლონისა და დიონისოს დიქოტომიაზე
გადაიტანა. აპოლონის ფუნქცია კლასიკურ ელინისტურ ტრაგედიაში წესრიგისა და
გონივრულის დამკვიდრება, ადამიანის ტანჯვისაგან დაცვა და მოსვენებაა, მისი
გადანაცვლება ნათელი წარმოსახვების სამყაროში; თუმცაღა, თავისი ქაოტური და
ირაციონალური ენერგიით შემოიჭრება დიონისე, რომელსაც ნიცშე ტანჯვისაგან
ადამიანის ჭეშმარიტი განმათავისუფლებელის ფუნქციას ანიჭებს: დიონიური
ენერგია საშუალებას აძლევს ადამიანს თავი დააღწიოს აპოლონურის საბურველს -
ღმერთებს, სამართალს, გონივრულს, ახადოს ფარდა, დაინახოს რეალობა, და
ეზიაროს ხელოვნებას, რათა საბოლოოდ განერიდოს ადამიანურ ტანჯვას,
სიკვდილის გზით (რაც, ნიცშეს აზრით, ადამიანის ხსნის რელიგიური მოდელის
ოპტომისტურ ალტერნატივას წარმოადგენს). ამრიგად, დიონისურის შეცნობა
მხოლოდ აპოლონურის მიღმაა შესაძლებელი: აპოლონური სიმშვიდე იცავს გმირებს
დიონისური ქაოსისა და ექსტაზისაგან, რომელიც, თავის მხრივ, აძლევს მათ ძალას
იზეიმონ ადამიანურ ტანჯვაზე, რაშიც თანაბრად არიან ჩართულნი ქოროცა და
მაყურებელიც. დიონისურისა და აპოლონურის კავშირი ურღვევი, ესაა მარადიული
ოპოზიცია, სადაც სიტყვაზე მეტად მნიშვნელობს მუსიკა, როგორც ტრაგედიის
ნამდვილი სასიცოცხლო ენერგია (სწორედ აქ იკვეთება ნიცშეს ფილოსოფია ვაგნერის
მუსიკასთან): სიტყვისგან განსხავებით, მუსიკა ეხმარება ადამიანს, გადალახოს
ცნობიერების საზღვრები და შეიმეცნოს სიღრმისეული კავშირი „მსოფლიო
ნებასთან“. ასეთია ნიცშეს წინაარღმდეგობრივი ხედვა ტრაგედიისა.
ნიცშეს ტრაგედიის თეორიის სუსტ მხარეებად შეფასდა: ა) ათენური ტრაგედიის
პოლიტიკური და სოციალური საფუძვლების უგულვებელყოფა, რაც ტრაგედიას
მხოლოდ ესთეტიკურის კონტექსტში განათავსებს; ბ) საზღვრის წაშლა მაყურებელსა
და ქოროს/მსახიობს შორის, რასაც ის „აუცილებელი კავშირითა და მთლიანობით“
ხსნის, და რაც, სამწუხაროდ, იმის მაუწყებელია, რომ „ტრაგედიის არსი მასში
მონაწილეობაა და არა მისი ყურება“ (უოლესი: 127).