NGHIÊN CỨU- TRAO ĐÔI

NGUYÊN TẮC, HÌNH THỨC KẾ THỪA GIÁ TRỊ ĐẠO ĐỨC TRUYỀN THỐNG DÂN TỘC
TRONG HOẠT ĐỘNG XÂY DựNG PHAP LUẬT ồ VIỆT NAM HIỆN NAY

NGUYỄN VĂN NĂM *

Tóm tắt: Kế thừa giá trị đạo đức truyền thống dân tộc trong xây dựng pháp luật vừa là yêu cầu
tự thăn của việc hoàn thiện hệ thống pháp luật, vừa nhằm xây dựng nền văn hoá Việt Nam đậm đà
bản sắc dân tộc. Ớ Việt Nam, vấn đề kế thừa giá trị đạo đức truyền thống dân tộc đã được đề ra
trong các văn kiện của Đảng từ khá sớm. Theo đó, về cơ bản, các giả trị truyền thống dân tộc nói
chung, giá trị đạo đức truyền thống nói riêng đã được gìn giữ và phát huy. Tuy nhiên, bên cạnh
những kết quả đã đạt được, thời gian gần đây, đạo đức truyền thống dân tộc có biểu hiện thoải hoá,
xuống cấp. Vì vậy, cần có những nghiên cứu toàn diện, xác định rõ những nguyên tắc, cách thức
nhằm giữ gìn và phát huy triệt đế các giá trị đạo đức truyền thong dân tộc, xây dựng nền vãn hoả
mới dân tộc, hiện đại, nhân văn. Bài viết phân tích những nguyên tắc và hình thức nhằm kế thừa các
giá trị đạo đức truyền thống dân tộc trong hoạt động xây dựng pháp luật ở Việt Nam hiện nay.
Từ khoá: Giá trị đạo đức; truyền thống dân tộc; xây dựng pháp luật
Nhận bài: 21/02/2022 Hoàn thành biên tập: 29/7/2022 Duyệt đăng: 29/7/2022

PRINCIPLES AND FORMS OF THE INHERITANCE OF CULTURAL SENSE OF MORALITY

IN VIETNAMESE LEGISLATION PROCESS
Abstract: The inheritance of cultural sense of morality has becoming not only necessary
requirements for the law itself but also an important step to build up, preserve and develop a modern
but unique culture. In Vietnam, this activity has been mentioned in some Communist Party ‘s
documents for a long time, which underpinne that traditional values, ethical values in particular, must
be preserved and promoted. Besides numerous positive outcomes, it is undeniable that our national
cuture has experienced a serious deterioration. Therefore, comprehensive research is required for the
purpose offinding solutions to preserve and promote a new, modern and humanitarian culture. This
article aims at discussing the principles and forms of the inheritance of cutural sense of morality in
legislation in Vietnam nowadays.
Keywords: Ethical values; national tradition; legislation
Received: Feb 21th, 2022; Editmg completed: July 29fh, 2022; Acceptedfor publication: July 29fh, 2022

ế thừa giá trị đạo đức truyền thống dânthống pháp luật cũng như yêu cầu xây dựng

K tộc trong xây dựng và hoàn thiện pháp nền văn hoá tiên tiến, hiện đại, đậm đà bản
luật Việt Nam là đòi hỏi mang tính tất yếu.
sắc dân tộc.
Điều đó xuất phát từ yêu cầu tự thân của hệ Việc kế thừa các giá trị truyền thống dân
tộc trong xây dựng pháp luật cần quán triệt các
nguyên tắc và có thể được tiến hành theo những
* Tiến sĩ, Trường Đại học Luật Hà Nội
E-maỉl: nguyenvannam@hlu.edu.vn hình thức sau đây:

14

1. Nguyên tắc kế thừa giá trị đạo đức
truyền thống dân tộc trong hoạt động xây
dựng pháp luật ở Việt Nam hiện nay
Việc kế thừa các giá trị đạo đức truyền
thống dân tộc cần đảm bảo các nguyên tắc sau:
1.1. Quán triệt sâu sắc tư tưởng Hồ Chí
Minh về truyền thống và kế thừa truyền thống
Với cách nhìn khoa học, biện chứng và
tư duy sáng suốt, Hồ Chí Minh thể hiện rất
rõ quan điểm của mình về truyền thống và
việc kế thừa truyền thống. Người khẳng
định: “Đời sống mới không phải cái gì cũ
cũng bò hết, không phải cải gì cũng làm mới.
Cải gì cũ mà xấu, thì phải bỏ...
Cải gì cũ mà không xấu, nhưng phiền
phức thì phải sửa đối lại cho hợp lí.
Cái gỉ cũ mà tốt thì phải phát triển thêm...
Cái gì mới mà hay thì ta phải làm
Có thể nói, chỉ bằng vài dòng ngắn gọn
trên đây, Hồ Chí Minh đã gói gọn toàn bộ nội
hàm của việc kế thừa giá trị đạo đức truyền
thông dân tộc: “Trên con đường giải phóng
dân tộc, Hổ Chỉ Minh vừa là hiện thân của ỷ
chí quyết tâm gìn giữ bản sắc dân tộc, phát
huy cao độ những giá trị tinh thần truyền
thống, vừa cỏ kịch bản nâng những giả trị
tinh thần truyền thống lên một tầm cao
mới”12. Quán triệt sâu sắc tư tưởng Hồ Chí
Minh, việc kế thừa các giá trị đạo đức truyền
thống dân tộc trong xây dựng và hoàn thiện
pháp luật Việt Nam cần lưu ý mấy điểm sau:
Thứ nhất, kế thừa đạo đức truyền thống
phải đi kèm với lọc bỏ những gì không còn
giá trị, không kế thừa nguyên xi truyền thống
1 Hồ Chí Minh, Toàn tập, tập 5, Nxb. Chính trị Quốc
gia, Hà Nội, 1995, tr. 94 - 95.
2 Đỗ Huy, Đạo đức học - Mĩ học và đời sổng văn
hoả nghệ thuật, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội,
2002, tr 82
NGHIÊN cứu - TRA o ĐÓI
Trước hết, cần phải có sự thẩm định kĩ
càng đạo đức truyền thống, nhận thức rõ
những tích cực cũng như những hạn chế của
nó. Thực tiễn đời sổng xã hội chính là tiêu
chuẩn để thẩm định truyền thống. Theo đó,
trong điều kiện hiện nay, truyền thống phải
tạo động lực cho đổi mới, truyền thống phải
phục vụ công cuộc đổi mới, công nghiệp
hoá, hiện đại hoá và hội nhập quốc tế.
Những gì cản trở đổi mới, cản trở họp tác,
hội nhập, phát triển; không thúc đẩy dân
giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn
minh cần phải kiên quyết loại trừ.
Thực tế cho thấy, nhiều quan niệm, tư
tưởng đạo đức cũ, không phù họp vần còn
tồn tại, chẳng hạn, tư tưởng gia trưởng, trọng
nam, khinh nữ, tính cục bộ, thói cá nhân chủ
nghĩa, tư tưởng địa vị, đẳng cấp, tư tưởng coi
thường lớp trẻ... vẫn còn ảnh hưởng không
nhỏ trong một bộ phận dân cư, kể cả trong
những người có hiểu biết, có tri thức, thậm
chí cả cán bộ, đảng viên, công chức, viên
chức nhà nước. Ngay cả những truyền thống
vẫn còn được coi là giá trị nhưng nếu tuyệt
đối hoá, coi trọng một chiều một cách thái
quá lại có thể trở thành tiêu cực. Chẳng hạn,
quá đề cao tinh thần cộng đồng sẽ làm mai
một cái tôi cá nhân, thậm chí xâm phạm lợi
ích cá nhân; quá coi trọng tinh thần tưong
thân, tưong ái có thể dẫn đến thói trông chờ,
ỷ lại... Do vậy, trong việc kế thừa giá trị đạo
đức truyền thống, cần nhận diện rõ những
quan niệm đạo đức truyền thống đã trở nên
lồi thời cũng như những khía cạnh không
còn phù họp điều kiện ngày nay của các giá
trị truyền thống để lọc bỏ nó, đảm bảo vừa
giữ gìn truyền thống, vừa loại trừ những gì
không còn phù hợp của truyền thống, không
kế thừa nguyên xi truyền thống.
15
NGHIÊN CỬU - TRAO ĐÔI
Trong hoạt động xây dựng pháp luật,
bằng các phương thức khác nhau, nhà nước
cần quán triệt rõ quan điểm loại trừ những
quan niệm đạo đức cũ, lỗi thời, lạc hậu cũng
như những khía cạnh không còn phù họp
trong điều kiện mới. Chẳng hạn, bằng pháp
luật, nhà nước chính thức tuyên bố mọi
người đều bình đẳng trước pháp luật; công
dân nam, nữ bình đẳng về mọi mặt; nghiêm
cấm phân biệt đối xử về giới; cấm cường ép
kết hôn, cản trở hôn nhân tự nguyện, tiến bộ;
cấm vợ chồng có hành vi ngược đãi, hành
hạ, xúc phạm đến danh dự, nhân phẩm, uy
tín của nhau...
Thứ hai, kế thừa giá trị đạo đức truyền
thống bao gồm cả đổi mới các giá trị đó cho
phù họp với điều kiện mới
Ở khía cạnh này, Hồ Chí Minh là một
bậc thầy, Người luôn biết cách vận dụng và
cải biến truyền thống, làm cho nó tiếp tục
sống động trong hoàn cảnh mới. Có thể nói,
đối với dân tộc Việt Nam, các phạm trù
trung, hiếu, cần, kiệm, liêm, chính... của
Nho giáo luôn có giá trị trong mọi thời đại.
Tuy nhiên, nội hàm của những phạm trù này
không cổ định, tuỳ điều kiện, hoàn cảnh, nó
có sự biến đổi cho phù hợp. Chẳng hạn,
phạm trù “trung” dưới chế độ phong kiến
luôn được hiểu là “trung quân”, theo đó
“trung quân” được đồng nhất với “ái quốc”;
hoặc phạm trù “hiểu” trong điều kiện trước
đây, theo quan niệm của Nho giáo chỉ được
hiểu là chăm sóc, phụng dưỡng ông bà cha
mẹ, nghe lời ông bà, cha mẹ dạy bảo... Hồ
Chí Minh là người đi tiên phong trong việc
cải biến truyền thống, làm cho những giá trị
truyền thống đó tiếp tục tồn tại với những
nội dung mới phù hợp điều kiện, hoàn cảnh
mới. Theo đó, từ phạm trù “trung” truyền
16
thống, Chủ tịch Hồ Chí Minh nâng lên thành
trung với nước, trung với Đảng. Theo đó,
truyền thống yêu nước trong điều kiện ngày
nay được hiểu là trung thành với Tổ quốc,
trung thành với chế độ, trung thành với Đảng
Cộng sản Việt Nam... Từ phạm trù “hiếu”
truyền thống, được Hồ Chí Minh bổ sung
thêm “hiếu với dân”..., do vậy “đạo hiếu”
ngày nay còn phải được hiểu là phụng sự
nhân dân, phục vụ nhân dân, chăm lo về mọi
mặt cho cuộc sống của nhân dân...
Trên nguyên tắc đó, những giá trị đạo
đức truyền thống khác đều cần được đổi
mới, loại trừ nội hàm cũ, bổ sung nội dung
mới cho phù họp điều kiện mới. Chẳng hạn,
tinh thần tập thể, ý thức cộng đồng phải
được đổi mới để đảm bảo hài hoà giữa lợi
ích cộng đồng và lợi ích cá nhân; tinh thần
cần cù, tiết kiệm phải được đổi mới theo
hướng cần cù phải gắn liền với sáng tạo và
tận dụng những thành tựu khoa học, công
nghệ tiên tiến, hiện đại để áp dụng vào sản
xuất, nghiên cứu khoa học; cần cù kết họp
chặt chẽ với sáng tạo, với kĩ thuật, công
nghệ, với ki luật để tăng năng suất lao động;
cần cù phải gắn với pháp luật, cần cù gắn
liền với trách nhiệm, nghĩa vụ, lưong tâm
trong sản xuất kinh doanh, chịu khó làm ăn
nhưng phải đúng phương châm “làm giàu
chính đáng”... Với sự đổi mới, bổ sung đó,
các giá trị đạo đức truyền thống tiếp tục thể
hiện sức sống, tiếp tục phát huy, lan toả tính
tích cực của mình trong xã hội hiện đại.
Quán triệt tư tưởng Hồ Chí Minh, bằng
hoạt động xây dựng pháp luật, nhà nước và
xã hội ghi nhận một cách chính thức, bổ
sung những nội dung mới vào các giá trị đạo
đức truyền thống. Chẳng hạn, thông qua hoạt
động xây dựng pháp luật, nhà nước quy

định: công dân có nghĩa vụ trung thành với
Tổ quốc; phản bội Tổ quốc là tội nặng nhất;
các cơ quan nhà nước, cán bộ, công chức,
viên chức phải tôn trọng Nhân dân, tận tụy
phục vụ Nhân dân... Thông qua hoạt động
xây dựng pháp luật, nhà nước thừa nhận, bảo
đảm, bảo vệ quyền con người, tự do cá nhân,
đồng thời quy định rõ trách nhiệm của cá
nhân trước cộng đồng, đảm bảo hài hoà mối
quan hệ giữa cộng đồng và cá nhân...
Thứ ba, kế thừa các giá trị đạo đức
truyền thống phải đồng thời với việc tiếp thu
tinh hoa văn hoá thế giới
Có thể khẳng định, dân tộc Việt Nam có
truyền thống tiếp biến văn hoá, sẵn sàng
dung hợp những cái hay, cái tốt của các dân
tộc trên thế giới. Hiện tượng Tam giáo đồng
nguyên (Nho, Phật, Lão); truyền thống đoàn
kết lương-giáo; sự nhanh chóng tiếp thu và
sức sống mạnh mẽ của chủ nghĩa Mác - Lênin
trên mảnh đất vốn là “lãnh địa” của Nho giáo...
là những minh chứng thuyết phục.
Ngày nay, dân chủ, quyền con người, tự
do cá nhân... vốn được coi là các giá trị của
nền văn minh phương Tây đã trở thành
những giá trị phổ quát của nhân loại. Vì vậy,
để xây dựng nền văn hoá mới, cùng với việc
bảo tồn và phát huy các giá trị truyền thống
dân tộc, không thể không tiếp thu những tinh
hoa văn hoá nhân loại. Tuy nhiên, cần lưu ý
rằng, giá trị là một phạm trù có tính tương
đối, một hiện tượng có thể có giá trị ở nơi
này nhưng có thể không có giá trị, thậm chí
trở thành phản giá trị ở nơi khác. Vì vậy,
trong việc tiếp thu giá trị văn hoá, đạo đức
của nhân loại, cần có sự sàng lọc và cải biến
cho phù họp tình hình đất nước. Tiếp thu
tinh hoa văn hoá thế giới hoàn toàn không
đồng nhất với "sùng ngoại, sùng bái phương
NGHIÊN cứt - TRA o ĐÔI
Tây, coi thường các giá trị nhân văn, nhân
ái, trọng tình, trọng nghĩa trong truyền
thống văn hoả, đạo đức của dân tộc’’3. Có
thể nói, đối với Việt Nam hiện nay, nếu quá
đề cao dân chủ mà buông lỏng ki cương, quá
coi trọng tự do cá nhân mà hạ thấp yếu tố
cộng đồng... đều trở thành phản tác dụng.
Trong những thập niên vừa qua, Việt Nam
cũng có những bài học không thành công
trong việc tiếp thu kinh nghiệm nước ngoài4.
Thực tiễn việc phòng chống dịch Covid-19
hiện nay là minh chứng rất rõ nét.
Chính vì vậy, việc tiếp thu các giá trị đạo
đức, tinh hoa văn hoá thế giới phải được kết
hợp chặt chẽ với các giá trị truyền thống dân
tộc. Theo đó, cần phải có những rào cản hữu
hiệu để sàng lọc, tiếp thu, học hỏi những tinh
hoa văn hoá của các dân tộc, ngăn chặn sự
ảnh hưởng của những quan điểm, tư tưởng,
lối sống độc hại... Trong điều kiện đó, các
giá trị đạo đức truyền thống của dân tộc
"đóng vai trò màng lọc và điều tiết việc sản
sinh, tiếp thu cái mới, nhất là cái mới từ bên
ngoài ”, bởi lẽ chúng đã được "sàng lọc, tích
lũy và kế thừa qua nhiều thế hệ ”, chúng đã
trở thành "thuần phong, mĩ tục và mang "khỉ
thiêng sông núi”5. Theo đó, đề cao dân chủ
phải gắn liền coi trọng kỉ cương; tôn trọng tự
do cá nhân phải đi kèm với bảo dam lợi ích
cộng đồng...
3 Vũ Khiêu (chủ biên), Văn hoá Việt Nam xã hội và
con người, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 2000,
tr. 541.
4 Phạm Minh Hạc, Nguyễn Khoa Điềm (chủ biên),
về phát triển văn hoá và xây dựng con người thời
kì công nghiệp hoá, hiện đại hoá, Nxb. Chính trị
quốc gia, Hà Nội, 2003, tr. 264.
5 Huỳnh Khái Vinh (chủ biên), Một số vấn đề về lối
song, đạo đức và chuẩn giá trị xã hội, Nxb. Chính
trị Quốc gia, Hà Nội, 2001, tr. 170,171.
17
NGHIÊN CỬU- TRAOĐỎI
Quán triệt tư tưởng chỉ đạo trên đây,
trong hoạt động xây dựng pháp luật nhà làm
luật phải ghi nhận các giá trị văn hoá, đạo
đức của nhân loại, tiếp nhận các giá trị văn
hoá, đạo đức của các dân tộc trên thế giới.
Theo đó, pháp luật ghi nhận, bảo đảm, bảo
vệ quyền con người, tự do cá nhân; quyền
bình đẳng, dân chủ của mỗi người... trong
quan hệ chặt chẽ với nghĩa vụ tôn trọng kỉ
cương, tôn trọng, bảo đảm lợi ích cộng đồng.
Chẳng hạn, pháp luật có thể quy định, việc
thực hiện quyền con người, quyền công dân
không được xâm phạm lợi ích quốc gia, dân
tộc, quyền và lợi ích hợp pháp của người khác.
1.2. Kế thừa giá trị đạo đức truyền thống
dân tộc phải được quán triệt trong tất cả các
mắt khâu của quá trình xây dựng pháp luật
Đê đáp ứng yêu cầu hoàn thiện hệ thống
pháp luật đồng thời giữ gìn và phát huy các
giá trị đạo đức truyền thống dân tộc, đòi hỏi
trong hoạt động xây dựng pháp luật, bên
cạnh việc đảm bảo các nguyên tắc đảm bảo
sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam;
nguyên tắc tuân theo Hiến pháp và pháp luật;
nguyên tắc tôn trọng quy luật khách quan;
nguyên tắc dân chủ, nguyên tắc khoa học...,
còn cần phải đảm bảo nguyên tắc giữ gìn và
phát huy các giá trị đạo đức truyền thống dân
tộc. Nguyên tắc này cần được quán xuyến,
chi phối trong tất cả các giai đoạn của quá
trình xây dựng pháp luật. Theo đó, ngay từ
khâu hoạch định và phân tích chính sách;
soạn thảo văn bản, thẩm tra, thẩm định văn
bản dự thảo đến việc thảo luận, thông qua
văn bản, các chủ thể có thẩm quyền đều phải
xuất phát từ các giá trị đạo đức truyền thống,
đảm bảo không trái với các giá trị đạo đức
truyền thống, nhằm giữ gìn và phát huy các
giá trị đạo đức truyền thống.
18
Thực tiễn đã khẳng định, đạo đức liên
quan đến mọi lĩnh vực hoạt động của con
người, không ở đâu, không khi nào, không
vấn đề gì là không liên quan đến đạo đức, cứ
ở đâu có con người, ở đó có đạo đức. Đạo
đức là yếu tố tinh thần không thể tách rời
hành vi của con người, không thể thiếu được
trong đời sống của mỗi người. Có thể nói,
mọi quan hệ giữa con người với nhau đều
phải được diền ra trên nền tảng đạo đức, phù
hợp với những chuấn mực đạo đức xã hội.
Nhà làm luật dù muốn hay không cũng
không thể thoát li được thực tế đó.
Qua hàng nghìn năm dựng nước và giữ
nước, dân tộc Việt Nam đã hun đúc nên một
bề dày giá trị đạo đức truyền thống phong
phú và đặc sắc, các giá trị đạo đức truyền
thống chiếm vị trí quan trọng, nó là các giá
trị cơ bản, phổ biến tạo nên hệ giá trị truyền
thống của dân tộc Việt Nam. Đạo đức là nền
tảng tinh thần của xã hội, các lĩnh vực văn
hoá tinh thần đều trên cơ sở các phạm trù
của đạo đức là chân, thiện, mì, nhân đạo,
nhân văn... Bởi vậy, giá trị đạo đức là hạt
nhân của các giá trị tinh thần, hệ giá trị đạo
đức là bộ phận cốt lõi tạo nên bản sắc văn
hoá của một dân tộc. Lí luận và thực tiễn đã
chứng tỏ rằng, giá trị đạo đức là gốc của
pháp luật và mọi loại hình quy tắc ứng xử,
nói cách khác, pháp luật cũng như các quy
tắc ứng xử khác trong đời sống đều được
hình thành, tồn tại và phát triển trên cơ sở
giá trị đạo đức. Do vậy, kế thừa các giá trị
đạo đức truyền thống dân tộc không chỉ
nhằm mục đích xây dựng nền văn hoá tiên
tiến, hiện đại, đậm đà bản sắc dân tộc mà
còn là nhu cầu tự thân của chính hệ thống
pháp luật, đảm bảo sự hoàn thiện của hệ
thống pháp luật. Bởi vậy, khi xây dựng

pháp luật, nhà làm luật luôn bị chi phối bởi
các giá trị đạo đức truyền thống, ban hành
các quy định pháp luật trên cơ sở các giá trị
đạo đức truyền thống, đảm bảo sự tương
thích giữa pháp luật với các giá trị truyền
thống của dân tộc.
Kế thừa giá trị đạo đức truyền thống dân
tộc là trách nhiệm của toàn xã hội, trong đó
nhà nước giữ vai trò là người tổ chức, quản
lí. Nhà nước cần sử dụng đồng bộ các biện
pháp hành chính, kinh tế, văn hoá, pháp lí..
trong đó biện pháp pháp lí là quan trọng
nhất. Trong các hoạt động pháp lí nhà nước,
hoạt động xây dựng pháp luật có ý nghĩa
quan trọng trước tiên, bởi nó là tiền đề cho
các hoạt động của nhà nước và toàn xã hội.
Các biện pháp tồ chức thực hiện pháp luật và
bảo vệ pháp luật chỉ mang tính phái sinh và
chỉ là sự tiếp tục của hoạt động lập pháp.
Xây dựng pháp luật là hoạt động phức
tạp, với sự tham gia của nhiều chủ thể, được
tiến hành qua nhiều giai đoạn khác nhau, đòi
hỏi nhà làm luật cần quán triệt sâu sắc yêu
cầu đảm bảo sự phù hợp của hệ thống pháp
luật với truyền thống tốt đẹp, với thuần
phong, mĩ tục của dân tộc, cũng như nhằm
xây dựng nền văn hoá Việt Nam tiên tiến,
đậm đà bản sắc dân tộc trong toàn bộ quá
trình xây dựng pháp luật.
2. Hình thức kế thừa giá trị đạo đức
truyền thống trong hoạt động xây dựng
pháp luật
Tuỳ thuộc vào nội dung giá trị đạo đức
truyền thống cần kế thừa, cũng như yêu cầu
đối với cách ứng xử của cá nhân, tổ chức
trong xã hội, trên cơ sở cân nhắc tính chất và
hiệu quả của biện pháp tác động pháp luật...
nhà làm luật có thể sử dụng các hình thức kế
thừa sau đây:
NGHIÊN CỨU- TRAO ĐÓI
Thứ nhất, lập bảng danh mục các giá trị
đạo đức truyền thống dân tộc
Đây là biện pháp dễ làm nhưng có thể có
hiệu quả cao. Theo đó, Quốc hội ban hành
nghị quyết xác định các giá trị đạo đức
truyền thống, Chủ tịch nước ban hành lệnh
công bố một cách trang trọng trước toàn xã
hội. Bằng cách này, nhà nước thê hiện chính
thức thái độ trân trọng truyền thống, đồng
thời cũng là cách để giữ gìn và phát huy các
giá trị truyền thống. Trên cơ sở đó, các chủ
thể có trách nhiệm truyền bá rộng rãi nội
dung văn bản dưới những hình thức nhất
định, đảm bảo phù hợp với thời gian, không
gian, đối tượng...
Thứ hai, xác lập nguyên tắc đảm bảo
phù hợp đạo đức xã hội trong các giao dịch
pháp lí
Như trên vừa đề cập, đạo đức xã hội là
gốc của pháp luật và các công cụ điều chỉnh
khác, vì vậy, có thể nói, mọi quan hệ xã hội
khi xác lập và thực hiện đều phải được tiến
hành trên nền tảng đạo đức xã hội. Tất nhiên,
đạo đức xã hội ở đây cần được hiểu là những
giá trị đạo đức truyền thống, những thuần
phong, mĩ tục của dân tộc, những quan niệm,
quan điểm đạo đức mới, tiến bộ đang thịnh
hành trong đời sống.
Theo cách này, khi xây dựng pháp luật,
nhà làm luật cần quy định thành nguyên tắc
mọi quan hệ pháp luật, mọi hành vi pháp lí
của các cá nhân, tổ chức trong xã hội đều phải
đảm bảo phù hợp với đạo đức xã hội, không
trái đạo đức xã hội. Khi xác lập và duy trì các
mối quan hệ pháp luật đều phải bảo đảm phù
hợp với đạo đức xã hội, không trái đạo đức xã
hội. Bằng biện pháp này, pháp luật đã góp
phần quan trọng vào việc duy trì, củng cố,
19
NGHIÊN củv - THA o ĐÓI
bảo vệ các giá trị đạo đức truyền thống, các
thuần phong, mĩ tục của dân tộc.
Thứ ba, pháp luật hoá các nghĩa vụ, bổn
phận đạo đức
Một trong những điểm khác biệt của đạo
đức so với pháp luật là đạo đức thường tồn
tại dưới dạng các tư tưởng, quan điểm, quan
niệm mà ít thể hiện dưới dạng những quy tấc
xử sự cụ thể, xác định. Để có được hành vi
đạo đức đòi hỏi mồi người phải thấm nhuần
các quan niệm, quan điểm, tư tưởng đạo đức.
Nắm được các quan niệm, tư tưởng đạo đức
là xác định được mình phải làm gì, làm như
thế nào trong điều kiện, hoàn cảnh nào. Do
vậy, điều chinh hành vi con người bằng đạo
đức, vấn đề cơ bản và quan trọng là hình
thành và truyền bá các quan niệm, quan
điểm, tư tưởng đạo đức, sao cho chúng ngắn
gọn, dề truyền đạt, dễ thuộc, dễ nhớ. Chính
vì vậy, các quan niệm, tư tưởng đạo đức
truyền thống thường thể hiện dưới dạng
những câu tục ngữ, thành ngừ, ca dao, dân
ca..., nó chưa phải là những quy tắc xử sự
cụ thể. Chẳng hạn, tư tưởng nhân ái, đùm
bọc sẻ chia được thể hiện thông qua những
câu tục ngữ, ca dao: “Một con ngựa đau cả
tàu bỏ cỏ”, “Tối lửa tắt đèn có nhau”; “Bầu
ơi thương lấy bí cùng”, “Bán anh em xa,
mua láng giềng gần”... Những chuẩn mực
đạo đức đó ăn sâu, bám rễ trong ý thức xã
hội, thậm chí đã trở thành thói quen, phong
tục, tập quán trong xử sự của mồi cộng đồng
người. Các chủ thể tuỳ địa vị, tuỳ hiếu biết,
tuỳ điều kiện hoàn cảnh, tự xây dựng và cá
biệt hoá thành quy tắc ứng xử cụ thể cho
mình. Trên cơ sở tri thức đạo đức, vốn sống,
nhân cách, từ sự hiểu người, hiểu mình, từ sự
ý thức về vị trí của mình trong xã hội, về
20
những yêu cầu đòi hỏi của xã hội..., chủ thể
tự xác định cho mình nên làm gì, cần làm gì,
phải làm gì hay không được làm gì khi ở vào
điều kiện, hoàn cảnh cụ thể. Đây là một khó
khăn cho những chủ thể chưa có nhiều kinh
nghiệm sống, sự từng trải còn hạn chế hoặc
ít được tuyên truyền, giáo dục các chuẩn
mực đạo đức...
Chính vì vậy, để có thể kế thừa tốt nhất
các giá trị đạo đức truyền thống, nhà làm
luật cần phải quy phạm hoá các tư tưởng đạo
đức đó thành những quy tắc xử sự cụ thể,
xác định rõ cách ứng xử cho chủ thể, tức là
biến từ các quan niệm, tư tưởng đạo đức
thành quy phạm pháp luật, quy định nghĩa
vụ pháp lí trong ứng xử cho các chủ thể.
Trước hết, pháp luật quy những việc chủ
thể phải làm, chẳng hạn, từ quan niệm đạo
đức về hiếu đễ trong gia đình được thể hiện
dưới dạng những câu ca dao, hò, vè... Luật
Hôn nhân và Gia đình quy định nghĩa vụ của
các thành viên trong gia đình phải chăm sóc,
giúp đỡ nhau... Từ tư tưởng nhân ái trong
quan niệm đạo đức truyền thống, pháp luật
quy định thành nghĩa vụ pháp lí cụ thể như
nghĩa vụ cứu giúp người bị nạn, nghĩa vụ
giúp đ& người khuyết tật, người cao tuổi...
Như vậy, theo cách này, các giá trị đạo đức
truyền thống được xem là nguồn nội dung để
xây dựng thành các quy phạm pháp luật,
trong đó xác định rõ nghĩa vụ pháp lí đối với
các cá nhân, tổ chức trong xã hội.
Tiếp đó, pháp luật cấm thực hiện những
hành vi trái giá trị đạo đức truyền thống.
Chẳng hạn, pháp luật cấm mua bán người;
cấm lợi dụng quyền tự do để phá hoại khối
đại đoàn kết dân tộc; cấm truyền bá tư tưởng,
văn hoá phản động; cấm kết hôn giữa những
đối tượng nhất định; cấm mua bán dâm...

Có thể nói, bản chất của biện pháp này là
biến nghĩa vụ đạo đức thành nghĩa vụ pháp lí
(chủ động hoặc thụ động), nói cách khác, đó
chính là việc pháp luật hoá nghĩa vụ, bổn
phận đạo đức.
Thứ tư, quy định các biện pháp chế tài
pháp luật đối với những hành vi trái bổn phận
đạo đức trong những trường hợp cần thiết.
Khi pháp luật hoá nghĩa vụ đạo đức, nhà
nước có thê quy định hoặc không quy định
biện pháp chế tài. Việc không quy định bộ
phận chế tài kèm theo để bảo đảm thực hiện
nghĩa vụ pháp lí đó có thể được giải thích
bởi: 1) mục đích chính của hình thức này là
minh thị hoá nghĩa vụ đạo đức, làm cho các
chủ thể biết rõ và thực hiện dễ dàng nghĩa vụ
của mình; 2) không phải nghĩa vụ pháp lí
nào cũng luôn được đảm bảo bằng chế tài,
nhiều trường hợp pháp luật vẫn sử dụng biện
pháp tuyên truyền để đảm bảo thực hiện
nghĩa vụ; 3) trong trường hợp này nghĩa vụ
ứng xử vừa mang tính pháp luật, vừa mang
tính đạo đức, vì vậy nó luôn được đảm bảo
bằng dư luận xã hội, thực tế cho thấy biện
pháp tác động của dư luận xã hội nhiều khi
cũng có hiệu quả khá cao.
Tuy nhiên, đế bảo vệ và phát huy các giá
trị đạo đức truyền thống, việc pháp luật quy
định chế tài đối với các hành vi trái giá trị
đạo đức truyền thống có ý nghĩa rất lớn.
Biện pháp quy định chế tài pháp luật được
thực hiện trong những trường hợp sau:
Một là khi nhà nước pháp luật hoá các
nghĩa vụ, bổn phận đạo đức như vừa phân
tích ở trên. Khi đó, quy định chế tài pháp
luật là một biện pháp quan trọng để chủ thể
thực hiện nghĩa vụ pháp lí (phải làm hoặc
không được làm một việc) đồng thời cũng là
NGHIÊN cứu- TRAO ĐÔI
nghĩa vụ đạo đức của họ. Chẳng hạn, nhà
làm luật đặt ra chế tài đối với chủ thể không
thực hiện việc phải làm như cứu giúp người
bị nạn, cấp dưỡng...; hoặc thực hiện những
hành vi bị cấm như mua bán người, phá hoại
khối đại đoàn kết dân tộc...
Hai là một số trường hợp, tuy không
pháp luật hoá các nghĩa vụ, bổn phận đạo
đức nhưng nhà nước vẫn quy định các biện
pháp chế tài đối với những hành vi trái với
các giá trị đạo đức truyền thống. Chẳng hạn,
pháp luật có thể không quy định nghĩa vụ
yêu nước, nhưng pháp luật có thể trừng phạt
hành vi tuyên truyền xuyên tạc về truyền
thống yêu nước của dân tộc...; pháp luật có
thể không quy định nghĩa vụ đặt lợi ích cá
nhân dưới lợi ích cộng đồng nhưng pháp luật
có thể trừng phạt những người khai báo
không trung thực về hành trình di chuyển
của mình, không hợp tác trong công tác
phòng, chống dịch bệnh truyền nhiễm...
Lí luận và thực tế cho thấy, không phải
giá trị đạo đức truyền thống nào cũng có thể
pháp luật hoá thành những nghĩa vụ pháp lí.
Khoa học và thực tiễn đã chứng tỏ rằng,
pháp luật chỉ có thề điều chỉnh những hành
vi được chi phối trước hết bởi yếu tố lí trí, ý
chí. Vì vậy, rất khó để quy định thành pháp
luật nghĩa vụ yêu nước, nghĩa vụ nhân ái,
nghĩa vụ bao dung..., đó là những phạm trù
tình cảm, thuộc lĩnh vực đạo đức và chỉ đạo
đức mới có thể điều chỉnh được. Những
hành vi thể hiện sự yêu thương, nhân ái, bao
dung... thật sự chỉ có thể được chi phối bởi
tầng sâu tình cảm của con người, pháp luật
không thể can thiệp. Trong lĩnh vực tình
cảm, có trường hợp hành vi chưa chắc đã
phản ánh đúng mục đích, ý nghĩa đích thực
21
NGHIÊN cứu- TRÁO ĐÓI
của nó, chẳng hạn, người Việt Nam có triết
lí: “bằng mặt không bằng lòng”, hay triết lí
dạy con: “yêu cho roi cho vọt”... Thật khó
mà xác định được các cặp vợ chồng có thật
sự yêu thương, tôn trọng nhau hay không;
con cái có thật sự kính trọng, yêu thưong
ông bà cha mẹ hay không..., điều đó chỉ
người trong cuộc mới có thể cảm nhận được.
Chính vì vậy, để giữ gìn và phát huy các
giá trị đạo đức trong những trường hợp này,
nhà nước có thể không pháp luật hoá các
nghĩa vụ bổn phận đạo đức mà chỉ quy định
các biện pháp chế tài đối với hành vi làm trái
các giá trị đạo đức truyền thống.
Thứ năm, pháp luật quy định các biện
pháp khuyến khích các chủ thể thực hiện hành
vi thể hiện các giá trị đạo đức truyền thống
Có thể nói, có rất nhiều biện pháp để
khuyến khích các hành vi thể hiện các giá trị
đạo đức truyền thống, tuỳ từng giá trị mà có
hình thức khuyến khích khác nhau. Trong
đó, hình thức khá phổ biến là việc tuyên
dương, khen thưởng, tôn vinh người tốt, việc
tốt; học tập và làm theo tấm gưong người tốt
việc tốt trên các lĩnh vực của đời sống, như
tấm gương yêu nước, tấm gương đoàn kết,
tấm gương hiếu thảo, tấm gương hiếu học,
tấm gương tiết kiệm... Chẳng hạn, việc pháp
luật quy định các hình thức tuyên dương,
khen thưởng người có công với nước, đạt
các thành tích xuất sắc trong chiến đấu, lao
động sản xuất; quy định các giải thưởng nhà
nước; các danh hiệu vinh dự nhà nước đối
với nhà giáo, thầy thuốc, nghệ sĩ...; chính
quyền địa phương ở một số nơi tặng bằng và
bức trướng khuyến học cho các dòng họ
trong địa phương có thành tích xuất sắc
trong học tập; trong thời kì phong kiến, nhất
22
là dưới triều Nguyễn, nhà nước đặt thành chế
độ khen thưởng cho những tấm gương tiết
hạnh, nghĩa liệt, hiếu thuận, chẳng hạn, nhà
nước khen thưởng tiền bạc, ban cấp ruộng
đất, ban tặng mỹ tự “Tiết hạnh khả phong”,
“Hiếu thuận khả phong”, “Hiếu hạnh khả
phong”6... Tất nhiên, bản thân những cá
nhân, cộng đồng làm việc tốt, chân chính đều
không nhằm mục đích được tuyên dương,
khen thường hay tung hô... nhưng việc nhà
nước và xã hội tuyên dương, khen thưởng
chính là sự ghi nhận chính thức về việc làm
có ích, có giá trị được nhà nước và cộng đồng
khuyến khích. Quan trọng hơn, bằng việc ghi
nhận các tấm gương, nhà nước sẽ làm phát
huy giá trị đã được tạo dựng, để các giá trị
đó được nhân lên và lan toả một cách rộng rãi.
Pháp luật cũng có thể khuyến khích thực
hiện hành vi thể hiện giá trị đạo đức bằng
việc tạo điều kiện cho các thành viên trong
xã hội có cơ hội thực hiện những hành vi đó.
Chẳng hạn, pháp luật quy định ngày nhà
giáo, ngày thầy thuốc, ngày gia đình, ngày
người cao tuổi, ngày đại đoàn kết, ngày hoà
hợp hoà giải dân tộc... Đặc biệt, pháp luật
quy định ngày giỗ tổ Hùng Vương, người lao
động, học sinh, sinh viên... được nghỉ, một
mặt nhắc nhở hậu thế ghi nhớ công ơn tổ
tiên, mặt khác, để tạo điều kiện cho mọi
người thực hành nghi lễ thờ cúng Vua Hùng
hoặc có điều kiện hành hương về đất tổ
chiêm bái các vị vua Hùng, bày tỏ tấm lòng
biết ơn đối với các vị vua Hùng, thể hiện đạo
lí uống nước nhớ nguồn.
6 Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn quốc gia,
Viện Sử học, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ,
tập 4A, Nxb. Thuận Hoá, Huế, tr. 465 - 474.

Thứ sáu, pháp luật quy định các biện
pháp kinh tế-xã hội bảo đảm cho các giá trị
đạo đức truyền thống được tôn trọng, giữ gìn
và phát huy
Pháp luật và đạo đức là hai phạm trù khác
nhau, do vậy, không phải khi nào cũng có thê
biến từ một quy tắc đạo đức thành một quy
định pháp luật. Trong trường hợp đó, thông
qua pháp luật, nhà nước sử dụng pháp luật
kinh tế, hành chính, văn hoá... đảm bảo cho
giá trị đạo đức được giữ gìn và phát huy.
Theo đó, pháp luật có các quy định về
xếp loại di sản văn hoá, quy định các biện
pháp giữ gìn, tôn tạo, phát huy các di sản
văn hoá vật thế, phi vật thế; chi ngân sách
cho việc trùng tu tôn tạo các di sản văn hoá;
tổ chức các lễ hội truyền thống...; thăm hỏi,
động viên người có công; hỗ trợ, giúp dở
người có hoàn cảnh đặc biệt... Pháp luật quy
định trách nhiệm của các cơ quan, nhân viên
nhà nước, của gia đình, nhà trường, người cao
tuổi, già làng, trưởng bản, chức sắc tôn giáo,
người có uy tín... trong việc giữ gìn giá trị
đạo đức truyền thống, chẳng hạn, quy định
trách nhiệm của cơ quan văn hoá và chính
quyền địa phương trong việc chủ trì, hoặc
phối hợp tổ chức các lễ hội vãn hoá truyền
thống... Pháp luật quy định nội dung, hình
thức, nguyên tắc, biện pháp... tuyên truyền
giá trị đạo đức truyền thống; quy định nội
dung chương trình giáo dục về các giá trị
đạo đức truyền thống dân tộc trong nhà
trường... Thiết nghĩ, pháp luật cần có các
quy định về chương trình giáo dục đạo đức
bắt buộc, trong đó nhấn mạnh giáo dục lòng
yêu nước, tinh thần đoàn kết, nhân ái,
hướng thiện, làm lành, lánh ác, chống biểu
hiện vô cảm...
NGHIÊN cứu- TRAO ĐÔI
Thứ bảy, pháp luật quy định việc lồng
ghép việc bảo vệ, giữ gìn, phát huy giá trị
đạo đức truyền thống dân tộc trong quá trình
xây dựng hương ước, quy ước, điều lệ
Như đã đề cập, việc giữ gìn và phát huy
các giá trị đạo đức truyền thống của dân tộc
là công việc của toàn xã hội. Mỗi gia đình,
nhà trường, tổ chức xã hội, cộng đồng dân
cư... đều phải cùng chung tay, góp sức với
nhà nước trong phạm vi và khả năng của
mình. Chính vì vậy, nhiều cơ quan, tổ chức,
đơn vị, ngành, nghề đã xây dựng được các
bảng chuẩn mực đạo đức cho cơ quan, đơn
vị, ngành, nghề mình. Đe khuyến khích các
cơ quan, tổ chức, ngành, nghề xây dựng các
bảng chuẩn mực đạo đức, pháp luật cần có
những chính sách cụ thể, định hướng những
nội dung cốt lõi cần quy định; quy định cách
thức thể hiện...
Pháp luật cũng cần có các quy định về
việc lồng ghép việc bảo vệ, giữ gìn, phát huy
giá trị đạo đức truyền thống dân tộc trong
quá trình xây dựng hương ước, quy ước thôn
làng, bản ấp, tổ dân phố, tổ chức xã hội.
Trên cơ sở quy định của pháp luật, tổ chức
xã hội hay các cộng đồng dân cư khi xây
dựng điều lệ, nội quy, quy ước của mình có
thể quy định trách nhiệm, cách thức giữ gìn
và phát huy các giá trị đạo đức truyền thống
dân tộc trong phạm vi cộng đồng, cơ quan,
tổ chức mình... Chẳng hạn, pháp luật có thể
quy định, nội dung hương ước phải quy định
rõ các biện pháp giữ gìn, tôn vinh các giá trị
truyền thống quê hương; các hình thức cưới
hỏi, tang ma, lễ hội không được trái thuần
phong, mĩ tục của quê hương...; pháp luật
cũng có thể quy định về tên gọi của tố chức
phải đảm bảo thuần phong mĩ tục và truyền
23
NGHIÊN củv - TRA o ĐỠI
thống văn hoá dân tộc, tránh đặt tên theo
kiểu quán bar Buddha78...
Th ứ tám, pháp luật thừa nhận các giá trị
đạo đức truyền thống dân tộc là một loại
nguồn pháp luật
Thực tế cho thấy, hoạt động xây dựng
pháp luật mặc dù được tiến hành thường
xuyên, liên tục, với sự nỗ lực cao cũng khó
có thể bao quát được hết mọi diễn biến của
đời sống, khó có thể dự liệu được mọi tình
huống sẽ xảy ra trong tương lai. Gặp phải
trường hợp thực tế xảy ra nhưng không có
điều khoản để áp dụng, nhà chức trách
không tránh khỏi những lúng túng nhất định.
Trong trường hợp này, pháp luật cần có
những quy định cụ thể hướng dẫn các chủ
thể tìm kiếm các giá trị đạo đức, các thuần
phong mĩ tục của dân tộc... để thay thế, coi
đó là một nguồn luật bồ sung trong trường
hợp không có điều khoản để áp dụng trong
việc giải quyết các vụ việc cụ thể xẩy ra
trong xã hội, xừ lí các tình huống phát sinh
trong đời sốngs.
Trong đời sống cộng đồng, giải quyết
các vụ việc tranh chấp, xích mích nhỏ bằng
biện pháp hoà giải có ý nghĩa khá lớn. Bên
cạnh pháp luật, các giá trị đạo đức truyền
thống dân tộc có ý nghĩa rất quan trọng
trong việc hoà giải. Theo đó, khi dựa trên
các giá trị đạo đức truyền thống dân tộc,
hoà giải ở cơ sở thành công góp phần giữ
7 Bùi Thị Hằng Nga, Từ “lùm xùm ” quản bar Buddha,
đặt tên sao cho đủng? https://plo.vn/tu-lum-xum-
quan-bar-buddha-dat-ten-sao-cho-dung-post5753
19.html, truy cập 18/7/2022.
8 Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình Lí luận
chung về nhà nước và pháp luật, Nxb. Tư pháp, Hà
Nội, 2017, tr. 292.
24
gìn tình làng nghĩa xóm, thương yêu đùm
bọc, tối lửa tắt đèn có nhau; phát huy truyền
thống đoàn kết, tương thân, tương ái, góp
phần phòng ngừa và hạn chế các vi phạm
pháp luật; giữ gìn trật tự, an toàn xã hội;
giảm bớt các vụ việc phải giải quyết tại các
cơ quan nhà nước; giảm bớt sự tốn kém của
người dân về thời gian, tiền bạc, công sức...
Theo đó, pháp luật cần có các quy định cụ
thể trong việc sử dụng giá trị đạo đức dân
tộc vào việc hoà giải các tranh chấp trong
đời sống cộng đồng./.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Phạm Minh Hạc, Nguyễn Khoa Điềm
(chủ biên), về phát triển văn hoá và xây
dựng con người thời kì công nghiệp hoá,
hiện đại hoá, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà
Nội, 2003.
2. Đỗ Huy, Đạo đức học - Mĩ học và đời
sống văn hoả nghệ thuật, Nxb. Khoa học
xã hội, Hà Nội, 2002.
3. Vũ Khiêu (chủ biên), Văn hoá Việt Nam
xã hội và con người, Nxb. Khoa học xã hội,
Hà Nội, 2000.
4. Hồ Chí Minh, Toàn tập, tập 5, Nxb. Chính
trị Quốc gia, Hà Nội, 1995.
5. Huỳnh Khái Vinh (chủ biên), Một số vấn
đề về lối sống, đạo đức và chuẩn giá trị
xã hội, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội,
2001.
6. Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn
quốc gia, Viện Sử học, Khâm định Đại
Nam hội điên sự lệ, tập 4A, Nxb. Thuận
Hoá, Huế.
7. Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình
Lí luận chung về nhà nước và pháp luật,
Nxb. Tư pháp, Hà Nội, 2017.