You are on page 1of 51

Jnnnnnn

ƗVƗGWASU AÑEKOSA YEMBO'ESA


RESENDAR
MOJEÑO T.
BESƗRO
YEMBOE'SA SEKWA VA'E UPENDAR ITE
QUECHUA
MAROPA
VORIVIA YEMONUASA REKOKWER ETA
MOVIMA
MOSETTEN
RENOSESAR GWARANI IYAVEI TEKWA
MORE MOJEÑO
I. PUKINA
ƗVƗ KOTƗMI VA'E “APIAGUAIKI TÜPA”
TACANA
TAPIETE
TOROMONA
PACAWARA
WEENHAYEK YEMBO'ESA KA'A GWASU AÑEKOSA
YAMINAWA
YUKI
RESENDAR
YURACARE
ZAMUCO
GWARAYU
GUARANI SEPIAPRƚ OYESU VA'E PARAISO (Melia
SIRIONO
AYMARA azedarach), ÑOTƚPRƚ VA'E SÄKA SUINDAR
ARAONA
BAURE IYAVEI OPO VA'E SÄƚÏ SOƚSÄ IYAVEI
CHACOBO
CHIMAN ESE KA'APORAÑETE PƚPE ÑOTƚSA VA'E
EJJA ITONAMA
LECO UNIVOR GWARANI KA'A ÑOTƚSA RËTA
GUARASUWE
MACHINERI VE.
CAYUBABA
CAVINEÑO
CANICHANA
URU-CHIPAYA Seroyembo'eprɨ serekosa va'erä kwachiar gwasu yembo'esa ɨvate va'e
MACHAJUYAL ING. FORESTAL. resendar

Autor: Yuri Katherine Wakuhory Quinta

Mboarakwasar ikwapar: Ing. Ruvi Karo Torrico Ria


Mboarakwasar ñe’ësa resendar: Ing. Ratenia Aripona Moirenda
CARRERA DE INGENIERÍA
FORESTAL

YASƗPA 2023
Ivo-ɨvɨgwasu Gwarani - Vorivia
KWACHIARO RASAUKASA RESENDAR
Sepiaprɨ oyesu va'e paraiso (Melia azedarach), ñotɨprɨ va'e säka suindar iyavei opo va'e soɨsä
iyavei ka'aporañete pɨpe ñotƚsa va'e univor gwarani ka'a ñotɨsa rëta ve.

Yaposar: Yuri Katerine Wakuhory Kinta

Ing. René Amaro Kondori


Yembo’esa rerekwar ka’a gwasu añekosa resendar

Ing. Ruvi Karo Toriko Ria Ing. Ratenia Aripona Moirenda


Mboarakwasar Ikwapar Mboarakwasar ñe’ësa resendar

Ing. Mbariver Surema Arse Sinero Ing. Fräki Rorando Reinaga Orega
Moingatusar ikwapar Moingatusar ikwapar

Ing. Oriver kwäki Rosado Urapotina


Moingatusar ikwapar ñe'ësa resendar
POROMBOETEISA

Kerëɨsa iayvei poromboeteisa ko mboravɨkɨ rese amondo yɨpɨndar va'e yanderu Tüpa upe sekoi
va'e cherese opakatu rupi, ndachereyai va'e ndeu cheru Tüpa

Inugar avei amondo kuña aipota katu va'e upe ko ɨvɨ pɨpendar upe, nde'u chesɨmi Raker kinta
Uraba

Cheyesupa upa Wolfgan Wakuhory Tagua, pɨtɨvɨisa ombo'u va'e rese cheu

Che kɨbrɨ upe, Rani kuriä, Yamire iyavei Prä Reonardo, penvo'u va'e rese yeroyasa che rese
agwata va'erä tenonde kotɨ

Opakatu chemu iyavei chemborɨpar, oyeroya va'e cherese, aseyase che rëta ayembo'e va'erä
yembo'esa rëta ɨvatekatu vaxe UNIVOR gwarani ve.
POROMBO'AVƗYESA.

Porombo'avɨyesa Tüpa upe, ombo'u va'e rese mbakwasa, tekove tuprɨsa arɨ rupi cheu.

Inungar avei porombo'eteisa cheyesupa upe Raker kinta Uraba iyavei Wolfgan Wakuhory
Tagua, opakatu che kɨbrɨ upe, oyeroya va'e chere yuvɨreko iyavei poro'aɨsusa ombo'u va'e rese.
opakatu ava upe chepɨtɨvɨi va'e rese, tekwa mborerekwar CECY upe chepɨtɨvɨi va'e rese,
yembo'esa rëta ɨvatekatu va'e UNIVOR Gwarani opokatu yembo'esa aipɨsɨ va'e rese.

Che mboarakwasa ikwapar upe, Ing. Ruvi karo Toriko Ria iyavei mboarakwasar ñe'esa resendar
Ing. Ratenia Aripona Moirendam pɨtɨvɨisa penvo'u va'e rese ayapo va'e che morandusa,
moingatusar ikwapar upe avei; Ing Mbariver Surema Arese Sinero, Ing Fräki Rorando Reinaga
iyavei moingatusar ikwapar ñe'esa resendar Ing Oriver kwäki Rosaro Urapotina, sekretaria
Tec.Sup. Sirvia Prore oyapo va'e rese opakatu kwachiar cheu, opakatu che porombo'esa eta upe
chembo'e va'e rese.
REKASAGWASU RESENDAR

MBOAGWA. .............................................................................................................................. 1

I. MOMBE'UPƗSA .................................................................................................................... 2

1.1 Araka'endar. ...................................................................................................... 2

1.2 Mba'etëi moingatuprɨ resendar .......................................................................... 3

1.3 Seroyaukasa ....................................................................................................... 3

II. SUPITƗPƗRÄ ....................................................................................................................... 4

2.1 Supitɨpɨrä yeyomagwäsu ..................................................................................................... 4

Sepiaprɨ va'e paraíso räka asɨaprɨ opo va'e iyavei saɨi sorɨ va'e retakwer ñotɨsa va'e
soɨsase iyavei ka'aporañetese mitɨ rëta Univor gwarani ve ........................................... 4

2.2 Supitɨpɨrä sepiaprɨ va'e ...................................................................................... 4

III. KWACHIAPRƗ IPORAVOPRƗ VA'E ............................................................................. 5

3.2 Terer ke pendar .................................................................................................. 5

3.3 So. ....................................................................................................................... 5

3.5 I'a ....................................................................................................................... 6

3.6 Yeseasa ratɨ vɨreko va'e. ..................................................................................... 6

3.7 ɨvɨra renoiprɨ ...................................................................................................... 6

3.8 Oime va'e iyavei iyesusa ..................................................................................... 6

3.9 Oyesu'atɨ va'e. .................................................................................................... 7

3.11 Mboravɨkɨ apo .................................................................................................... 7

3.12 mboravɨkɨ yaposatuprɨ va'erä ............................................................................ 7

3.13 Räka yasɨaprɨ va'e rekokwer .............................................................................. 8

3.14 Avɨye va'e ........................................................................................................... 8

i
3.15 Ndaporäi va'e ..................................................................................................... 8

3.16 Papasa renosesa oyeavɨ va'e ............................................................................... 8

3.17 Paraiso räka asɨaprɨ saröprɨ va'e opo va'erä resendar. ................................... 8

IV. MBORAVɨKɨAPOSA MORANDUSA RESENDAR ..................................................... 9

4.1 REKOSA ............................................................................................................ 9

4.2 Rekosa. .............................................................................................................. 11

4.2.1 Arɨ rekokwer .............................................................................................. 11

4.2.2 Amar. .......................................................................................................... 11

4.2.3 ɨvɨtrɨ ............................................................................................................ 11

4.2.4 Sovu va'e..................................................................................................... 11

4.2.5 sakukwer ɨvate katu iyave ɨvɨkotɨ va'e. ....................................................... 11

4.2.6 ɨvɨtu ............................................................................................................. 12

4.2.7 ɨvɨ rekokwer. ............................................................................................... 12

4.2.8 ka'a. ............................................................................................................ 12

4.2.9 Mba'emɨmba .............................................................................................. 12

4.2.10 ɨ ....................................................................................................................... 12

4.3 supitɨpɨrä. .......................................................................................................... 12

4.4 Sepiaprɨ va'e morandusa resendar. ................................................................... 13

4.5 Imonuasa va'e terer iyavei mba'eapoprɨ ........................................................... 13

4.5.1 Mboyekwaprɨ .............................................................................................. 13

4.5.2 Mboyekwaprɨ ruvichagwer ......................................................................... 13

4.5.3 Imonuasa va'e terer .................................................................................... 14

4.5.4 Mba'eapoprɨ terer resendar ....................................................................... 15

ii
4.6 Poruprɨ .............................................................................................................. 16

V. YAPOPRƗ .......................................................................................................................... 17

5.1. Yapoprɨ paraíso sorɨ va'e soɨsäse resendar. ........................................................... 17

5.2. yapoprɨ paraíso sorɨ va'e retakwer ka'aporañete pɨpe. ......................................... 18

5.3. Yapoprɨ serekosa va'e paraíso räka söɨsa va'e resendar. ...................................... 18

5.3.1 Tuvichagwer iyavei opo va'e retakwer yɨpɨndar va'e inungar avei ipandar
soɨsäse ñoprɨ va'e. ..................................................................................................... 19

5.5. Yapoprɨ serekosa va'e paraiso räka ñotɨprɨ va'e ka'aporañete pɨpe. ................... 20

5.5.1 ka'aporañete pɨpe opo va'e ruvichagwer iyavei setakwer. ............................... 21

5.6 Yapoprɨ opakatu resendar imboyoyaprɨ va'e paraíso räka ñotɨsa va'e iyavei sorɨ
va'e ñuvɨrio arɨ rekokwer pɨpendar. ............................................................................ 22

5.7 papasa ra'anga yuvɨropo va'e kwakwasa resendar. ............................................... 23

VI. IMOMBASA ..................................................................................................................... 25

VII. KWACHIARƗRUATƗ ...................................................................................................... 27

VIII. YAPƗRER ....................................................................................................................... 29

iii
REKASA YƗKEYOYA RESENDAR

Yɨkeyoya 1 Paraisa rer ke pendar ................................................................................................ 5


Yɨkeyoya 2 kwachiar yapoprɨ va'e terer imonuasa va'erä mba'e räka yasɨaprɨ resendar ........ 15
Yɨkeyoya 3 kwachiar yapoprɨ va'e terer imonuasa va'erä mba'e räɨi ñotɨsa va'e resendar ...... 15
Yɨkeyoya 4 poruprɨ ka'a pɨpendar ............................................................................................ 16
Yɨkeyoya 5 poruprɨ mba'ekwachiar resendar .......................................................................... 16
Yɨkeyoya 7 ɨvɨ sü va'e ruvichagwer iporusa va'e .................................................................... 17
Yɨkeyoya 8 sorɨ va'e retakwer soɨsäse ...................................................................................... 17
Yɨkeyoya 9 Terer yɨpɨndar sorɨ va'e ka'aporañete resendar. .................................................... 18
Yɨkeyoya 11 terer yɨpɨndar va'e räka ñotɨsa va'e söɨsase resendar. ........................................ 18
Yɨkeyoya 13 Terer opo va'e ka'aporañete resendar. ................................................................ 20
Yɨkeyoya 15 Imboyoyasa va'e opo va'e mba'e räka iyavei sorɨ va'e mba'e raɨï. .................... 23

iv
REKASA KƗCHÏMBRƗ RESENDAR

Kɨchïmbrɨ 3 sorɨ va'e retakwer soɨsäse...................................................................................... 19


Kɨchïmbrɨ 4 opo va'e ruvichagwer yɨpɨndar va'e soɨsäse ñotɨsa va'e. ...................................... 19
Kɨchïmbrɨ 6 opo va'e retakwer ka'aporañete pɨpe .................................................................... 21
Kɨchïmbrɨ 7 ka'aporañete pɨpe yuvɨropo va'e yɨpɨndar............................................................. 21

v
REKASA RA'ANGA RESENDAR

Ra'anga 1 poligonal del vivero agroforestal - UNIBOL GUARANI 10

vi
MBOAGWA.

Tekwami Ivo, ɨvɨya'omi Machareti, ɨvɨya'ogwasumi Ruvi karvo ve; opɨta yembo'esa rëta ɨvate
katu va'e Unibol Guarani Apiaguaiki Tüpa. Ko vɨreko irungatu yembo'esa, a'e ñepei ka'a gwasu
añekosar, ko yembo'esa mbegwe rupi omopü'a mboyesusa rëta, mitɨ rëta ko yaposa mboravɨkɨ
yeavɨratɨ, ko ave sui öse mitɨ raɨrɨ, avɨye imboyesuatɨ ite mitɨ raɨrɨ, säka rupi sui imboyesusa
va'erä ipare mitɨ rëta pɨpe.

Supitɨpɨrä vɨreko va'e ko morandusa a'e sepiaprɨ va'erä papasa renosesa ra'anga rupi paraíso
(Melia azederach) räka yasɨaprɨ va'e kwakwasa iyavei saɨi sorɨ va'e Univor gwarani ve. Ko rupi
imboyosara saröprɨ va'e opo va'e paraíso räka yasɨaprɨ va'e ñotɨpɨrä soɨsase iyave
ka'aporañetese, evokoiyase yaposa ñuvɨrio mboyekwaprɨ inungar yaposa mombe'uprɨ ñuvɨrio
kwachiar terer ikwachiasa va'erä 7 arɨ yakatu rupi. Poravɨkɨsa yeavɨsa ɨvɨ sü va'e rese, papasa,
oikove va'e, opo va'e iyavei senosesa va'e okwakwa va'e retakwer, ko sui ñepei indiporavosai
va'e vɨreko yapoprɨ ra'äprɨ oyeupe va'e ambuae evokoiyase oiporu va' e papasa yeavɨratɨ
renosesa.

Yapoprɨ serekosa va'e ko morandusa pɨpe soɨsa va'e resendar, räka asɨaprɨ ñotɨsa va'e 30 arɨ
rupi opo yɨpɨndar va'e 13 tuprɨ 32 ñotɨsa va'e opakatu sui, ka'aporañetesa pɨpe ñotɨsa va'e
yɨpɨndar opo va'e öse ñepei arɨ puku pɨpe serekwer 18 tuprɨ 32 ñotɨsa va'e opakatu sui,
evokoiyase soɨsäse imbegwe katu opo va'erä ndae'i inungar ka'aporañetase ñotɨsa va'e oime
yeavɨsa 23 arɨ, iparekatu opaño omano, paraíso räɨi evokoiyase sorɨ 32 arɨ rupi.

Imombasa evokoiyase morandusa yaposa va'e rese, ndipoi yeavɨsa oime va'e opo va'e retakwer
rese, tuvichagwer rese rumo oime, papasa renosasesa pɨpe sepiasa sorɨ va'e avɨye katu opo va'e
sui.

1
I. MOMBE'UPƗSA

1.1 Araka'endar.

Paraiso (Melia azedarach) a'e asia kotɨ sui o'u va'e, ikwasa aravɨter XIX rupi Sudafrika iyavei
Amerika ve. Ko ave kuritëi oyesu, paragwasu ɨvɨi oyesu avei opɨta va'e 300 iyavei 1100 msnm
sui, sakukwer aravɨter rupi sösa va'e upe 23 a 27 ºC, sösa avei soɨsa va'e upe, akɨ va'e aravɨter
rupi 350-200mm oyepokwa avei ɨvɨpiru upe, kuritëi oyepokwa ɨvɨku'i ve. (Speranza, 2020).

Aravɨter 70 rupi oyembouvicha poyavase tekwa ava pösanosar Noel Kempff Mercado omo'ä
tekwa vɨreko va'e ka'a, mba'epotrɨ iyavei ambuae mba'e avɨye va'e. ko oyesu poyavaseite,
mba'e potrɨ, öseramo va'e mba'e, ko ka'a yuvɨroikepa mbegwer yuvɨreko ornamento pɨpe,
inungar va'e gomero (ficus elástica), palma botella (Roystonea regia), siete copas (Terminalia
catappa) iyavei paraíso (Melia azedarach). Ko ipa ñuvɨrio senoisa va'e ñotɨsa okwakwa
poyavase iyavei kuritëi oyembo'eta va'e rese. (Montero, 2013).

Yapoprɨ serekosa va'e porañarekosa sui FRA 2010, omboyekwa kwachiar ka'a opakatu ɨvɨ
pendar 2011”, opakatu ka'a ruvichagwer oime va'e ɨvɨ pɨpe osupitɨ 4.000 millones hectarea, ko
supitɨ 31% ɨvɨ ruvichagwer rese. ka'a seitɨsa va'e kove apoagwä gweroyɨ ka'a retakwer,
oimerumo tekwa oitɨkatu va'e ite ka'a yuvɨreko. 13 millones hectárea seitɨsa ka'a iporusa va'e
ambuae mba'e rese.

Vorivia ve saröprɨ va'e ka'a, iañeko yuvɨrekosese Servicio Nacional de Áreas Protegidas
(SERNAP), oime avei ambuae Área Natural de Manejo Integrado (ANMI), ko ka'a avɨter ve
oime ava yuvɨrekoi va'e mboraikwa mborakwaita öse resendo ite, ko sui ndae'i ka'a rese
oporavɨkɨ va'e ite yuvɨreko, kuritëi rumo setakatu ava oyemboekwa va'e yuvɨreko ipɨpe,
evokoiyase oitɨiteanga ka'a yuvɨreko, evokoiyase oyekuñaro ka'a rekokwer. (ROJAS, 2014)

2
1.2 Mba'etëi moingatuprɨ resendar

Univor gwarani ve oime ka'a mitɨ rëta, ko ave rumo ndipoi mombe'usa yapoprɨ va'e imboyesusa
atɨ va'e ka'a räka iyavei säɨi resendar, evokoiyase yaposa ko morandusa ka'a paraíso (Melia
azederach) rese.

Ambuae rupi, tekwami Ivo ve opɨta Univor gwarani ko ave yaposa morandusa, ɨvɨ iyavei arɨ
rekokwer sovurami iyavei saku ite, ambuae ñe'esa rupi ɨvɨ ipiru ite, ndokɨñoi, ndipotuprɨ ɨvɨra
avɨye va'e evokoise avɨye ñotɨsa atɨ mitɨ sekuñarosa va'erä arɨ rekower.

Ikwasa pare arɨ rekokwer, ɨvɨ rekokwer ndipoi mombe'usa oñe'e va'e ko ka'a rese sekosa va'e
ko morandusa ve iyavei ikwasa omba'e oikatu oyapo anise omondo paraíso, ko rupoi sui ipotasa
imboyesuatɨ ite paraíso raɨrɨ; iyavei serekosa va'erä yapoprɨ oyesuatɨ va'e räka rupi ñotɨsa va'e
sui.

1.3 Seroyaukasa

Poravɨkɨsa imboyesusa atɨ va'e paraíso(Melia azaerach) raɨrɨ säka yasɨaprɨ va'e rupi, iporavosa
paraíso esepia sösakatu ɨvɨ piru upe iyavei oikatu oikove 8 yasɨ ɨ porëɨ, oikatu avei okwakwa
600-1500mm okɨ va'e aravɨter rupi. (El inversor Energetico Y Minero, 2013)

Säɨï rupi imboyesuse mitɨ rëta pɨpe ndasorɨkatui, sösa va'erä rumo avɨye'eteprɨ. Evokoiyase ko
sui yaposa morandusa.

Ko sui imoimeukasa mombeuprɨ yaposa va'e paraíso räka rese ndoyoyai rumo ñotɨsa va'e säɨi
rese. ko rupi ikwaukasa ndikwasai va'e yɨpɨpendar mboravɨkɨapo mitɨ rëta pendar.

Ñotɨse paraíso ɨvɨ ipiru iyavei saku va'e rupi oyapora mba'e avɨye, nonduruichira ɨvɨ, ɨvɨ
rekokatura pirätasa. (Bank, 2013)

Oyesu poyavase ko ɨvɨ sovu-raku va'e rupi poromboarakwasa ñotɨsa va'erä paraíso ɨvɨ
oyekuñaro va'erä (Schneider, 1989).

3
II. SUPITƗPƗRÄ

2.1 Supitɨpɨrä yeyomagwäsu

Sepiaprɨ va'e paraíso räka asɨaprɨ opo va'e iyavei saɨi sorɨ va'e retakwer ñotɨsa va'e soɨsase
iyavei ka'aporañetese mitɨ rëta Univor gwarani ve

2.2 Supitɨpɨrä sepiaprɨ va'e

 Sepiaprɨ va'e paraíso räɨi sorɨ va'e retakwer soɨsase iyavei ka'aporañetese
 Sepiaprɨ va'e paraíso(Melia azederach) räka opo va'e soɨsase
 Sepiaprɨ va'e paraíso(Melia azederach) räka opo va'e ka'aporañetese
 Ipapasara räka yasɨaprɨ opo va' e retakwer imboyoyasa va'erä räɨi sorɨ va'e rese ñotɨsa
va'e ñuvɨrio arɨ rekokwer pɨpe.

4
III. KWACHIAPRƗ IPORAVOPRƗ VA'E

3.1 Senoiprɨ

ka'a 2-15 m vɨreko va'e iɨvategwer, iyeteigwer sovɨü va'e, vɨreko 3-5 sakä iyeteigwe va'e,
(Garcia, 2005).

3.2 Terer ke pendar


Yɨkeyoya 1 Paraisa rer ke pendar
Taxonomía vegetal

REINO: Plantae

DIVISIÓN: Magnoliophyta

CLASE: Magnoliopsida

ORDEN: Sapindales

FAMILIA: Meliaceae

GÉNERO: Melia

ESPECIE: M. azedarach

Ichuindar: (Nog14)

Melia azedarach Filipinas,1880-1883

3.3 So.

Paraíso ro tuvichagwe ite osupitɨ 50cm ipukukwer iyavei 25cm ipɨgwer. Ñepei pei so oyekwa
inungar va'e sakä, so taɨmi katu va'e yapayeprɨ, vɨreko 8 cm ipukukwer, sakwävipuku yaprɨ,
paraíso amove ndasoi opɨta aravɨter pɨpe. (Killen, 1993) .
5
3.4 ipotrɨ

Ipotrɨ raɨmi vɨreko va'e 5 so ipukumi va'e iparasa sovɨ va'e mbɨter rupi vɨreko suendc va'e.
ipotrɨ yasɨ abril iyavei mayo rupi, sɨakwä, vɨreko penikura asirare 15-25cm ipukukwer va'e

3.5 I'a

i'araɨ raɨmi, iparasa iyurasɨmi va'e (Paraiso, 2014).

3.6 Yeseasa ratɨ vɨreko va'e.

So iyavei i'a vɨreko arkaroire evokoiyase so avɨye parasina vɨreko va'e rese i'a evokoiyase
azadirina. Vɨreko avei griseriro asiro parmtiko, oleico linoleico iyavei esteárico; ácidos
orgánicos, resinas ñepei tetranortriterpenoide avɨye va'e ite. (Garcia, 2005).

3.7 ɨvɨra renoiprɨ

ɨvɨ retakwer oime 500-650 kg/m3, albura parasa iyurasɨ va'e duramen evokoiyase pɨtäuprɨ va'e,
vɨreko yapayere va'e oyese oyeavɨratɨ va'e.

3.8 Oime va'e iyavei iyesusa

O'u va'e asia kotɨ sui, inungar va'e China tropical, Filipinas, India, Indonesia, Laos, Nepal, Sri
Lanka, Papúa Nueva Guinea, Tailandia iyavei Vietnam. Iyavei oime Australia tropical, Japón y
las islas Salomón, imoingesa va'e, el Caribe iyavei Norteamérica ve.

Voria ve ñotɨsa arɨ rekokwer saku va'e rupi 800msnm: oyesu ɨvɨ ndoyeporui va'e ve, perɨ popɨ
rupi, sösä söɨsa va'e upe ouraimise avɨyekatu rumo saku va'e rupi.

6
3.9 Oyesu'atɨ va'e.

Sösa söɨsa va'e upe, oyepokwa ɨvɨ piru upe, ɨvɨ iyukrɨ re'ë va'e upe, sösa avei ɨvɨtu'ai upe, kuritëi
okwakwa iyavei taɨ, gwäɨi anise gwäka rupi (Árboles ornamentales, 2014).

3.10 ¿mba'e vo räka asɨaprɨ ñotɨsa va'e?

Räka yasɨaprɨ va'e a'e yasɨasa va'e ɨvɨkwasu sui vɨreko va'e gwäka, ikatusa avei senosesa sapo,
anise so sui esepia kuritëi oyekuñaro inungar ɨvɨra tuvicha va'e (Osuna Fernandez, 2016)

3.11 Mboravɨkɨ apo

ɨvɨra ndasapokatui va'e, seroporavɨkɨsa tuprɨ itera, imoätɨrosatuprɨ kapi'a iyavei ambuae ka'ami
sui, ko avɨye yaposa imondo renonde mba'e tɨkwe va'e pɨpe.

ko ave sepiasatuprɨ mboravɨkɨ yaposa va'e esepia oyesuatɨ katu va'erä yaposa ka'aporañete
anise sakuse. Sakuse arɨ kuritëi katu sapo, soɨsa va'e rupi evokoiyase mbegwemi ete sapo.
(Rosique, 2020)

3.12 mboravɨkɨ yaposatuprɨ va'erä

 Yoseisara po ioyavei poruprɨ ndasekomegwäsai va'e ɨvɨra räka yasɨaprɨ va'e.


 Yasɨasara räka 15-20cm ɨvɨra iporavosa va'e sui, avɨye yapɨchïsa so pɨpe
 Iporusara rapo mbokwakwasa (tɨkwe va'e ani iku'imi va'e)
 Yasɨasa pare räka avɨye ñotɨsa voi'ete ndipirui va'erä, ñotɨse avɨye ikämbi piräta ndopɨtai
va'erä ɨvɨtu ipɨpe.
 Imondosara ka'a mboyesusa rëta pɨpe vɨreko va'e sakukwer 20-24C, ndosesapei va'e arɨ
ñepei reseve iyavei ɨvɨ ndoipeyui va'e.

7
3.13 Räka yasɨaprɨ va'e rekokwer

 Yasɨaprɨ va'e ka'a rapo.


 Yasɨaprɨ va'e ɨvɨ ipɨvɨi va'e
 Yasɨaprɨ va'e ɨvɨra satärami va'e.
 Esquejes foliares.
 Yasɨaprɨ va'e sapo.
 Yasɨaprɨ va'e so

3.14 Avɨye va'e

ɨvɨra räka rese kuritëi katu okwakwara nde mba'e mitɨ, esepia taɨmi katu yuvɨreko. ndoyoyai
säɨi rese, ereiporavo ipare kuritëi katu okwakwa.

3.15 Ndaporäi va'e

Oime sɨkɨyesa ɨvɨra räka yasɨprɨ va'e ñotɨsa va'erä ombova mba'erasɨ iyavei mbaepepo'ätami.

3.16 Papasa renosesa oyeavɨ va'e

Yembo'esa ciencia iyavei ingeniería, inungar avei, ekonimi, pösanosar, morandusa aposar,
yaposa papasa ra'a renosesar ikwasa va'e mba'etëi yesusa oime va'e. ko papas arenosa oyeavɨ
va'e ndikwasatuprɨi. (Martinez, 2002).

3.17 Paraiso räka asɨaprɨ saröprɨ va'e opo va'erä resendar.

Paraíso (Melia azederach), räka asɨaprɨ ñotɨsa va'e opose taɨmi oyekwa senosesa va'erä
evokoiyase tëɨ tuprɨ opɨta, opose paraíso räɨi oyekwa 2-4 arɨ puku rupi. (Hansen, 2021)

8
IV. MBORAVƗKƗAPOSA MORANDUSA RESENDAR

4.1 REKOSA

Morandusa yaposa univor gwarani ve, opɨta va'e chako vorivia, ɨya'ogwasu chukisaka,
ɨvɨya'ogwasumi Ruvi Karvo, ɨvɨya'omi Machareti, tekwami Ivo ve.

Ivo opɨta 950 m.s.n.m. i'ɨvatekwer vɨreko -20, 26, 50. 4º sur kotɨ iyavei ipukukwer -63, 25, 42. 6º
oeste kotɨ (PTDI municipio machareti, 2016).

Ivo ɨvɨpe kɨchimbrɨ:

 sur kotɨ tekwamiRepesa.


 norte kotɨ tekwami Kuruyuki.
 oeste kotɨ tekwami Ivoca iyavei Cuevo.
 este kotɨ tekwami Huari.

9
Ra'anga 1 poligonal del vivero agroforestal - UNIBOL GUARANI

Ichuindar: Yuri Katherine Wakuhory Quinta.

10
4.2 Rekosa.

4.2.1 Arɨ rekokwer

Machareti ɨvɨya'ogwasumi Ruvi Karvo, opɨta ɨvɨ saku va'e pɨpe. Aipo e'i Thorthwaite rekosa
rekokwer oime va'e: ipiru va'e, sovu – ipiru va'e, sovurä va'e- saku va'e ite. (PTDI municipio
machareti, 2016).

4.2.2 Amar.

Okɨ va'e oyepota yasɨ noviembre iyavei marzo rupi (75% okɨ aravɨter rupi), ndokɨtuprɨi va'e
yasɨ abril iyavei octubre (25%). Okɨ katuse oyepota 300-600mm ɨvɨtrɨ chakeña rupi.

4.2.3 ɨvɨtrɨ

ɨvɨya'omi vɨreko'atɨ ɨvɨtrɨ yeavɨratɨ. Subandina rupi ɨvɨtrɨ ɨvategwe, ambuae rupi ikɨtäratɨ ɨvɨkotɨ
katu; este kotɨ evokoiyase ɨvɨ ipetuprɨmi, ambuae rupi rumo setaite oime ɨvɨtrɨ, paragwasu opɨta
700-350 m) (PTDI municipio machareti, 2016)

4.2.4 Sovu va'e

Sovu va'e aravɨter rupi 55%, sovu katu va'e sepiasa este kotɨ ɨvɨkotɨ katu va'e evokoiyase
ɨvɨya'omi orientar kotɨ.

Arɨ rekokwer ndaporäi va'e oime ɨvɨya'omi Machareti ve: iroɨ, tɨavor, amanda. Iroɨ oyepota yasɨ
julio iyavei agosto rupi, soɨsa katu va'e rumo oyepota mayo rupi, amove evokoiyase oyepota
ipa va'eite agosto rupi

4.2.5 sakukwer ɨvate katu iyave ɨvɨkotɨ va'e.

Sakukwer vɨrekokatu va'e ɨvɨya'omi oyepota 25.5ºc, ɨvate katu va'e 41ºC oyepota yasɨ enero
iyavei diciembre rupi. ɨvɨkotɨ va'e oyepota 1ºC, ko oyepota yasɨ junio rupi (PTDI municipio
machareti, 2016).

11
4.2.6 ɨvɨtu

ɨvɨtu oipeyu katu va'e a'e noreste iyavei sureste kotɨ sui, ipiräkagwe 20km/h: soɨsase evokoiyase
oipeyu sur kotɨ sui.

4.2.7 ɨvɨ rekokwer.

ɨvɨ parasa ko rupi pɨtaräsɨ, ita päve, ndae'i satä va'e ite iarɨ rupi.

4.2.8 ka'a.

ka'a chakeño, vɨreko atɨ ka'a yeavɨratɨ. Inungar va'e ka'a xerofili anise ka'a piru, savana,
ka'agwasu, piraɨpa gwasu iyavei ambuae mba'e (Bordino, 2021).

4.2.9 Mba'emɨmba

Ko ɨvɨ rupi opatuprɨite oyuka mba'emɨmba sekwa va'e yuvɨreko iyavei ava yugweru va'e
ambuae tekwa rupindar

4.2.10 ɨ

ɨ avɨye va'e ite, ndipoi mba'e osekomegwä va'erä, avɨye ava yuvɨroi'u imbopupusa va'e yukasa
va'erä ɨsoi oime va'e ɨ pɨpe.

4.3 supitɨpɨrä.

Supitɨpɨrä ipotasa va'e ko morandusa rese a'e okwakwase opo va'e mba'eräka ñotɨprɨ va'e
iyavei soɨrɨ mba'e räɨi ñotɨsa va'e.

Morandusa rekokwer a'e sekaprɨ ikwachiasa va'e reseve esepia ndiyosusai mombeuprɨ oñotɨ
va'e paraíso räka resendar iyavei kwachiaprɨ, esepia senoisara iyavei ikwachiasara opakatu
yaposa va'e morandusa pɨpe.

12
4.4 Sepiaprɨ va'e morandusa resendar.

Ko yembo'esa oporavɨkɨra papasa rese, esepia poravɨkɨsara papasa iyavei papasa renosesa
gwasu rese sepiaprɨ va'erä yapoprɨ.

Imonuasa va'erä terer iporavosa paraíso räka yasɨaprɨ vaxe iyavei saɨi ko ave sa'äsara opo va'e
ruvichagwer imondosa va'erä ipare Excel pɨpe.

4.5 Imonuasa va'e terer iyavei mba'eapoprɨ

4.5.1 Mboyekwaprɨ

Mboyekwaprɨ ruvichagwer a'e 64 paraiso räka yasɨaprɨ va'e 100 tuprɨ evokoiyase säɨi sorɨ
va'erä.

4.5.2 Mboyekwaprɨ ruvichagwer

Yaposa va'erä morandusa iporusa ko ɨvɨ sü va'e ruvichagwer; 50% ɨvɨ sü va'e, 25% gwaka
repochi, 20% takura repochi iyavei 5% ɨvɨku'i, ko tuprɨ ite iporusa opakatu mboyekwaprɨ rese.
mboyekwaprɨ paraíso räka iporusa va'e opakatu oyeapo 64, ko sui imbokwaprɨra 32 paraiso
räka arɨ rekokwer rupi soɨsa va'e iyavei ka'aporañetesa.

Yɨpɨndar mboyekwaprɨ 32 poraiso räka yasɨaprɨ va'e ñotɨsa va'e soɨsäse, ko ave iporusa rapo
ombokwakwasa tɨkwer va'e TP-36.

Inungar tuprɨ avei yaposa imoñuvɨriosa ka'aporañetesenara 32 paraiso räka yasɨaprɨ va'e iporusa
avei rapo mbokwakwasa.

Ambuae rupi, sorɨ va'erä iporusa 100 paraiso raɨi avɨye va'e, ko imboya'osa 50 rupi ñepei pei
imboyekwaprɨ rupi, soɨsa va'e iyavei ka'aporañete upenara, iporusa ɨvɨ sü ruvichagwer inungar
ambuaesa ve iporusa.

Yɨpɨndar mboyekwaprɨ soɨsase ñotɨsa va'erä iporusa 50 mba'e raɨi.

Inungaru tuprɨ avei yaposa sakɨkweindar ka'aporañete upenara 50 mba'e raɨi.


13
4.5.3 Imonuasa va'e terer

Ko morandusa yaposa ko rupi.

Räka yasɨaprɨ va'e ñotɨpɨrä

 imoingatusa ɨvɨ iporusa va'e, ko papasa ya'okwer vɨreko va'e: 50% ɨvɨ sü va'e, 25%
gwaka repochi, 20% takura repochi iyavei 5% ɨvɨku'i. ko ave iporavosa paraíso tuvicha
va'e yasɨaprɨ va'erä säka.
 Iporavosa pare ka'a tuvicha va'e, yasɨasa säka 32 tuprɨ, yɨpɨndar mboyekwaprɨ a'e soɨsa
va'e upendara yasɨasa va'e yetapa pɨpe. räka yasɨaprɨ va'e imondosa chiringa pɨpe vɨreko
va'e ɨvɨ sü va'e, imondosa va'e chiringa pɨpe yaposa 21 de junio 2023.
 Inungar tuprɨ yaposa imboñuvɨriosa, 32 mboyekwaprɨ räka yasɨaprɨ va'e 25 cm vɨreko
va'e tuvichagwer arɨ rekokwe ka'aporañete pɨpe 13 septimbre aravɨter 2023.
 Ñuvɨrio omboyekwaprɨ upenara iporusa rapombokwakwasar tɨkwe va'e TP-36.

a) Sorɨ va'e paraíso raɨï

 Sorɨ va'erä mba'eräɨi, iporusa avɨye va'e BASFOR-SAM, ɨvɨ sü va'e iporusa va'e
oyoyatuprɨ mba'e räka yasɨaprɨ ve iporusa va'e.
 Serekose mba'eräɨ avɨye va'e imboɨpɨsa soɨsa va'e mboyekwaprɨ rese, iporusa 50
paraiso räɨï.
 Inungartuprɨ avei yaposa imboñuvɨriosa ka'aporañete save, 50 paraiso räɨï, imboidratasa
72hra rupi.

Opapare yaposa mboravɨkɨ, imboɨpɨsa sepia ñuvɨrio voiete. Terer serekosa va'e morandusa pɨpe,
; mu, nº ka'a retakwer, yasɨ papasa, arɨ rekokower, ɨvɨ sü va'e rekokwer, añekoprɨ, räka
ruvichagwer, opo va'e, sepiasaprɨ va'e 7 arɨ rupi.
14
Terer imonuasa ko rupi:

Yɨkeyoya 2 kwachiar yapoprɨ va'e terer imonuasa va'erä mba'e räka yasɨaprɨ resendar
Fecha de registro:…………… Hora:…........... Lugar:……………….

Nª Especie Nº de fecha Época Tipo de tratamientos Longitud de brote observación


individuo sustrato la ramita
1 Paraíso

Serekosa va'erä terer räɨi sorɨ va'e resendar iporusa ko kwachiar yapoprɨ va'e

Yɨkeyoya 3 kwachiar yapoprɨ va'e terer imonuasa va'erä mba'e räɨi ñotɨsa va'e resendar
Nª Espec Nº de fecha Época Tipo de tratamientos Fecha de Nº de observación
ie individuo sustrato germinación semillas
Germinadas
1 Paraís
o
2

4.5.4 Mba'eapoprɨ terer resendar

Serekosapare terer, imoingesa Excel pɨpe, räka iyavei räɨi resendar, serekosa va'erä sorɨ va'e
retakwer iyavei räka ruvichagwer ñotɨprɨ va'e.

Serekosa va'erä opo va'e ruvichagwer iporusa ko papasagwasu renosesa.

𝑑𝑝
= 𝑘𝑝
𝑑𝑡

Ko ave:

Dp= datos de población.

Dt= datos de tiempo.

15
Kp= constante de población.

Kuritëitëindar serekosa ava yesusa ɨvɨkotɨ oimese ndipoirise ava yesusa

4.6 Poruprɨ
Yɨkeyoya 4
poruprɨ ka'a pɨpendar
Nº Nombre Cantidad Característica P/u Costo(bs)
1 Regadera 1 Herramienta de riego 50 50
2 Vernier 1 Herramienta de medición precisa
3 Regla metálica 1 Herramienta de medición
4 Enraizador 1 Fertilizante foliar liquido 70 70
6 Tijera para podar 1 Herramienta para cortar ramas sin esfuerzo 35 35
7 Alcohol 1 Herramienta para desinfectar los materiales 12 12
8 Bolsitas de 1 kg Material para plantines 35 35
polietileno
9 Tabla de nota 1 Material para levantar datos 20 20
10 Semilla certificada 1 Material para la Germinación
11 Ramitas de paraíso 64 Material para realizar los esquejes.

Yɨkeyoya 5
poruprɨ mba'ekwachiar resendar
Nº Nombre Cantidad Característica P/u Costo(bs)
1 Hojas bond 1 Material de gabinete 50 50
2 Lápiz 2 Material de apoyo 6 6
3 Bolígrafo 1 Material de gabinete 5 5
4 Regla 1 Material de apoyo 6 6
5 Laptop 1 Material de gabinete 2500 2500
6 Tabla de nota 1 Material de toma de datos 20 20
7 Borrador 1 Instrumento de corrección 1 1

16
V. YAPOPRƗ

Yapoprɨ serekosa va'e senoisara kuritëi, terer senosesa supitɨpɨrä serekosa va'e rupi, okwakwa
va'e iyavei opo va'e paraisa ñuvɨrio arɨ rekokwer rupi, söɨsa iyavei ka'aporañete pɨpe;
pɨayemoñeta serekosa va'e a'e sepiaprɨ va'e ɨvɨra räka ñotɨprɨ va'e, ko oyesu ñotɨse ɨvɨ sü va'e
save, inungar avei sepiasa arɨ retakwer rupi opo va'e iyavei sokɨ va'e.

Senoisara sa'äprɨ ipotaprɨ iporusa va'e, saröprɨ avei oyoyatuprɨ yaposa va'e.

Ko yɨkeyoya omboyekwa ɨvɨ sü va'e ruvichagwer iporusa va'e soɨsase iyavei ka'aporañete pɨpe.

Yɨkeyoya 6
ɨvɨ sü va'e ruvichagwer iporusa va'e
Descripción Gallinaza % E. De vaca% Arena% Tierra vegetal%
Esqueje-invierno 20 25 5 50
Esqueje-primavera 20 25 5 50
Semilla- invierno 20 25 5 50
Semilla -primavera 20 25 5 50

5.1. Yapoprɨ paraíso sorɨ va'e soɨsäse resendar.

 Ko yɨkeyoya pɨpe serekosa terer yɨpɨndar va'e ñotɨsa va'e soɨsase ko ave añekosa ve iporusa
sorɨramo va'e.

Yɨkeyoya 7
sorɨ va'e retakwer soɨsäse
Fecha Semillas Fecha de Semillas % de % de
Especie
inicial colocadas germinación germinadas Germinación mortandad
Paraíso 21/06/23 50 22/07/23 50 100 0

Yɨkeyoya pɨpe imboyekwasa va'e retakwer, sepiasa sorɨ va'e gwemimbotar ite 100%, sorɨ ñepei
yasɨ rupi ñotɨsa pare.
17
5.2. yapoprɨ paraíso sorɨ va'e retakwer ka'aporañete pɨpe.

 Ko yɨkeyoya pɨpe sepiasa terer yɨpɨndar ñotɨsa va'e ka'a raɨi ka'aporañete pɨpe.

Yɨkeyoya 8 Terer yɨpɨndar sorɨ va'e ka'aporañete resendar.

Fecha Semillas Fecha de Semillas % de % de


Especie
inicial colocadas germinación germinadas Germinación mortandad
Paraíso 13/09/23 50 15/10/23 50 100 0

Sorɨ va'e ka'aporañete pɨpe oyoyatuprɨ söɨsa va'e rese, esepia serekosa yapoprɨ avɨye va'e.
yɨkeyoya retakwer resendar pɨpe sorɨ 100%, ñotɨsa pare 30 arɨ rupi sorɨ,

5.3. Yapoprɨ serekosa va'e paraíso räka söɨsa va'e resendar.

Kuritëi imboyekwasara paraíso räka yesu söɨsase, opaka mba'e räka yasɨasa 25cm ipukukwer.

 Ko yɨkeyoya pɨpe sepiasa terer paraíso räka resendar, ñotɨsa va'e söɨsase ndasetatuprɨi
imboyoyase ka'aporañete rese, esepia arɨ rakukwer ndoyoyai yuvɨreko. soɨsase ndaporäi
ñotɨsa mba'e (Salcedo, 2023)

Yɨkeyoya 9
terer yɨpɨndar va'e räka ñotɨsa va'e söɨsase resendar.

BROTES DE ESQUEJES
Fecha de Fecha inicial de Esquejes con Porcentaje de Porcentaje de
colocación Nº esquejes brotes brotes brotes mortandad
21 de junio 32 19/07/23 13 41% 59%

 Ko kɨchïmbrɨ ve sepiasa sorɨ va'e retakwer söɨsase ñotɨsa va'e, vɨreko 41% sorɨ va'e iyavei
59% omano va'e.

18
Kɨchïmbrɨ 1 sorɨ va'e retakwer soɨsäse

Brote de los esquejes en


invierno

% brote
41%
% de
mortandad
59%

% brote % de mortandad

5.3.1 Tuvichagwer iyavei opo va'e retakwer yɨpɨndar va'e inungar avei ipandar
soɨsäse ñoprɨ va'e.

 Ko kɨchïmbrɨ pɨpe sepiasa arɨ papasa imboɨpɨsa va'e opose, setakwer iyavei tuvichagwer
osupitɨ va'e soɨsäse.

Kɨchïmbrɨ 2 opo va'e ruvichagwer yɨpɨndar va'e soɨsäse ñotɨsa va'e.

Tamaño (mm) inicial y final de los brotes en invierno

0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03
0,03 0,03
0,02 0,02
0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02

0,01 0,01

tamaño…
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
tamaño inicial tamaño final
19/07/23 23/08/23

 Ñotɨsa va'e paraíso räka yaposa yasɨ 12 ɨvɨtupiru 2023 aravɨter pɨpe, ko yasɨ rupi yuvɨropo
ramomi mba'e räɨi soɨsa pɨpe 19 julio aravɨter 2023, sarösa 28 arɨ rupi ñotɨsa pare.

19
 Opakatu ñotɨsa va'e sui, yɨpɨndar yuvɨropo va'e a'e 13 tuprɨ 32 ñotɨsa va'e sui.
 Opo va'e ruvichagwer osupitɨ 0,02mm, taɨmi katu va'e 0,001mm iyavei tuvicha katu va'e osupitɨ
0,03mm.
 Morandusa yaposa mbosapɨ yasɨ rupi ipa terer serekosa va'e yaposa 23 agosto aravɨter 2023.
Yuvɨrekove ñoite 13 räka yuvɨropo va'e, 32 pa'ü pendar ndipoiri ite yuvɨropo va'e.
 Tuvichagwer ipa va'e osupitɨ 0,03mm ɨvɨkotɨ katu va'e 0,02mm tuvichakatu va'e
evokoiyase osupitɨ 0,03mm.
 mba'e räka ndoyuvɨropoi va'e a'e revo soɨsä va'e sui ndipoise ɨ iyavei rakukwer oime ko
nungar ɨvɨ ndovɨrekoi rete pirätasa oyese iyavei ɨ iyukrɨ re'ë va'e a'eve yaposa morandusa.

5.5. Yapoprɨ serekosa va'e paraiso räka ñotɨprɨ va'e ka'aporañete pɨpe.

Serekosa va'erä terer yaposa inungar tuprɨ soɨsäse, paraíso räka ruvichagwer 25cm.

 Ko yɨkeyoya pɨpe sepiasa terer ñotɨsa va'e ka'aporañete pɨpe.

Yɨkeyoya 10
Terer opo va'e ka'aporañete resendar.

BROTES DE ESQUEJES
Fecha de Fecha inicial de Esquejes con Porcentaje de Porcentaje de
colocación Nº esquejes brotes brotes brotes mortandad
13 de sept. 32 20/09/23 18 44% 56%

 Ko kɨchïmbrɨ omboyekwa opo va'e iyavei omano va'e retakwer ka'aporañetesa pɨpendar

20
Kɨchïmbrɨ 3 opo va'e retakwer ka'aporañete pɨpe

BROTE DE LOS ESQUEJES EN


PRIMAVERA

%
mortandad
44%
% brote
56%

5.5.1 ka'aporañete pɨpe opo va'e ruvichagwer iyavei setakwer.

 Ko kɨchïmbrɨ pɨpe omboyekwa arɨ papasa yuviropo va'e, setakwer iyavei tuvichagwer,
yɨpɨndar iyavei ipa va'e.

Kɨchïmbrɨ 4 ka'aporañete pɨpe yuvɨropo va'e yɨpɨndar

Tamaño(mm) incial y tamaño final de los brotes en


primavera

0,04 0,04 0,04 0,04 0,04 0,04 0,04 0,04 0,04 0,04 0,04 0,04 0,04
0,03 0,03 0,03 0,03 0,03
0,03 0,03
0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02
0,01 0,01 0,01 0,01 0,01

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

tamaño inicial tamaño final


20/09/23 15/11/23

21
 Paraíso räka ñotɨsa 13 de septiembre aravɨter 2023, yuvɨropo va'e yɨpɨndar omboɨpɨ 20 de
septiembre aravɨter 2023, 7 arɨ rupi tuprɨ yuvɨropo ñotɨsa pare.
 Yuvɨropo va'e retakwer oyeapo 18 tuprɨ 32 ñotɨsa va'e opakatu sui
 Tuvichagwer oyoyaprɨ va'e a'e 0.02mm, taɨmi katu va'e 0.01 mm tuvicha katu va'e
0.03mm
 Morandusa imombasa 15 noviembre 2023 aravɨter, ko yasɨ rupi serekosa terer ipa va'e
yuvɨropo va'e resendar.
 Senoisa va'e yasɨ papasa rupi, yuvɨroikove ñoite 18 paraiso räka yuvɨropo va'e 32 ñotɨsa
va'e opakatu sui.
 Opo va'e ruvichagwer ipa osupitɨ va'e a'e 0.04mm, ɨvɨkotɨ katu va'e 0.03mm tuvichakatu
va'e evokoiyase 0.04mm.
 mba'e räka ndoyuvɨropoi va'e a'e soɨsa va'e oime va'e ka'aporañete pɨpe, iyavei ndipoise
arɨ, ɨ, rete momirätasa vɨreko va'e ɨsoi yeavɨratɨ vɨreko va'e ɨvɨ avɨye mba'e mitɨ upe iyavei
ɨ iyukrɨ re'ë va'e a'eve yaposa morandusa.

5.6 Yapoprɨ opakatu resendar imboyoyaprɨ va'e paraíso räka ñotɨsa va'e iyavei sorɨ va'e
ñuvɨrio arɨ rekokwer pɨpendar.

Terer serekosa va'e morandusa pɨpe, inugar opo va'e mba'e raɨi iyavei sorɨ va'e mba'e räka
ñotɨsa va'e ñuvɨrio arɨ rekokwer pɨpe soɨsä iyavei ka'aporañete, ñotɨsa paraíso serekokwer rupi.

22
Yɨkeyoya 11
Imboyoyasa va'e opo va'e mba'e räka iyavei sorɨ va'e mba'e raɨï.

GERMINACION DE SEMILLAS

Tiempo de Porcentaje de Cantidad


germinación: germinación: germinación
de semillas:
Invierno 30 días 100% 50
Primavera 30 días 100% 50
BROTES EN ESQUEJES
Tiempo de Porcentaje de Esquejes con
brote brote brote
Invierno 28 días 41% 13
Primavera 7 días 56% 18

30 arɨ pare sorɨ mba'e raɨi ñotɨsa pare, imboyoyase yɨpɨndar yuvɨropo va'e mba'e räka ñotɨsa
va'e sepiasa 28 arɨ rupi.
Sorɨ mba'e raɨi retakwer oyepota 100%, yuvɨropo va'e evokoiyase osupitɨ 41%
Sorɨ va'e ñotɨsa 50 mba'e raɨi, ko sui opakatui sorɨ yuvɨrkeo, ambuae ve ñotɨsa 32 mba'e
räka ko ave sui evokoiyase yuvɨropo 13 tuprɨ.
Sorɨ va'erä mba'e raɨi ñotɨsa pare sarösa 30 arɨ, imboyoyase ambuae rese yɨpɨndar yuvɨropo
va'e yuvɨnose 7 arɨ rupi ñotɨsa pare.
Sorɨ va'e mba'eraɨi retakwer 100%, yuvɨropo va'e evokoiyase mba'e räka ñotɨprɨ va'e 56%
Sorɨ va'erä ñotɨsa 50 mba'e raɨi ko sui opakatu ite sorɨ yuvɨreko, ambuae ve 32 ñotɨsa
yuvɨropo evokoiyase 18 tuprɨ.

5.7 papasa ra'anga yuvɨropo va'e kwakwasa resendar.

Yɨkeyoya pɨpe sonoisa; yaposa ya'okwer ko ave yapoprɨ serekosa ko papasa renosegwasu pɨpe.

𝑑𝑝
= 𝑘𝑝
𝑑𝑡
k=0.07mm sorɨ va'e mba'eraɨi k=0.04mm yuvɨropo va'e mba'e räka
23
okwakwa poyava sepiasa va'e a'e sorɨ va'e mba'e räɨi ñotɨsa va'e soɨsase inungar avei
ka'aporañetese, ko ave okwakwapoyava ite arɨ rupi 0.07mm, mba'eräka ñotɨsa va'e evokoiyase
mbosapɨ yasɨ rupi osupi 0.04mm

24
VI. IMOMBASA

Al concentrar los esquejes y semillas y seleccionarlos para dar inicio a la investigación,


logramos obtener lo siguiente:

1) Sorɨ va'e paraiso raɨi retakwer.


 Imombasa serekosa va'e paraíso raɨi sorɨ va'e rese soɨsase öse 100% ñepei yasɨ rupi
 Iyavei ka'aporañete pɨpe sorɨ tuprɨi ite paraíso raɨi, esepia opakatu ite sorɨ.
2) Resultados de los esquejes de la especie del paraíso en la época de invierno.
 Imombasa paraíso räka opo va'e oyekwa mbosapɨ arɨ puku rupi, yuvɨropo 13 tuprɨ 32 ñotɨsa
va'e opakatu sui ko oyeapo 41% yuvɨropo va'e 59% evokoiyase yuromano va'e, soɨsase
ndokwakwa katui.
 Opo va'e sepiaprɨ va'e, okwakwa 0.03mm ipare omano yuvɨreko.
3) Resultados de los esquejes de la especie del paraíso en la época de primavera.
 Imombasa, yuvɨropo ñepei arɨ pɨpe, yuvɨropo 18 tuprɨ ñotɨsa va'e sui ko oyeapo 56% iyavei
44% ndoyuvɨropoi va'e, ko arɨ rekokwer rupi avɨye ñotɨsa mba'eräka asɨaprɨ.
 Ko arɨ rekokwer rupi yuvɨropo va'e ruvichagwer osupitɨ 0.04mm, ipare yuromanoño
4) Resultado de comparación de los brotes en ambas épocas.
Imboyoyaprɨ va'e yuvɨropo va'e resendar imombasa ko rupi:
 Soɨsase yuvɨropo va'e opakatu mbaeräka ñotɨsa va'e osupitɨ 0.03mm, ka'aporañete pɨpendar
evokoiyase osupitɨ 0.04mm, oyeavɨ rumo 20 arɨ rese yuvɨropo va'e ñuviɨrio arɨ rekokwer
pɨpe.

Imombasa morandusa yaposa va'e, ndipoi oyeavɨ va'e setakwer iyavei tuvichagwer yuvɨropo
va'e iyavei sorɨ va'e rese, sarösa va'e rumo oyeavɨ.

Iyavei imombasa paraíso raɨi sorɨ va'e avɨye katu ñotɨsa va'erä, esepia opakatuite sorɨ iyavei
sösa katu yuvɨreko omano va'erä.

25
Evokoiyase yosusa va'e papasa retakwer sorɨ va'e ɨvate katu mba'eräka ñotɨsa va'e sui.
Evokoiyase imombasagwasu, avɨye yaposa mba'eräka ñotɨsa va'e, avɨye rumo yaposa vɨte
morandusa sese sekasa va'erä mba'e ndaporäi vɨreko va'e, pɨayemoñetasa evokoiyase ipuku
katu va'erä arɨ sepiasa va'erä mba'eräka ñotɨsa va'e.

26
VII. KWACHIARƗRUATƗ

Árboles ornamentales. (23 de Agosto de 2014). Obtenido de Árboles ornamentales:


http://www.arbolesornamentales.es.com
Bank, F. (agosto de 2013). Melia Azederach. Obtenido de http://www.species.org.au

Bordino, J. (17 de febrero de 2021). ecologia verde. Obtenido de bosque chaqueño: caracteriztica, flora
y fauna: http://www.ecologiaverde.com

El inversor Energetico Y Minero. (13 de abril de 2013). Obtenido de http://.iversorgenetico.com.ar


Garcia, D. (2005). plantas txicas. hispalence.

Hansen, J. (5 de sepiempre de 2021). Carden Techen. Obtenido de www.gardentech.com: https://www.

Hunter, W. (2008). Estadistica para investigadores . Buenos Aíres: Reverte.


Killen. (1993). Guía de arboles en bolivia. La Paz-Bolivia.

Lizana, D. (2008). ACTIVIDADES INSECTICIDAS DEN EXTRACTOS DEL FRUTO DE MELIA AZADERACH EN
DISTINTOS ESTADOS DE MADUREZ. BOIVIA: PLAGAS.

Martinez, J. J. (2002). APUNTES DE ECUACIONES DIFERENCIALES.


Montero, J. C. (2013). ARBOLES ORNAMENTALES NATIVOS DE BOLIVIA. Santa Cruz de la Sierra: FAN.

Osuna Fernandez, H. R. (2016). Manual de Propagacion de Plantas Superiores. Mexico : Xochimilco.

Paraiso. (7 de Octubre de 2014). Obtenido de GUIA DE JARDINERIA wed site:


http://www.guiadejardineria.com

PTDI municipio machareti. (2016). Planificacion.gob.bo. Obtenido de


http://vpc.planificacion.gob.bo/uploads/PDM_S/01_CHUQUISACA/011003%20Macherti.pdf
ROJAS, N. (2014). Regeneración natural en áreas de Influencia antrópica en el PN ANMI Serrania del
Aguarague. La Paz: Sernap.
Rosique, M. (9 de Abril de 2020). Acerca de plantas, tu vida verde. Obtenido de
http://www.plantaenverde.es

Runger, M. (2010). Probabilidad y estadistica Aplicada a la ingenieria. Arizona: Limusa wiley.

Salcedo, A. (19 de Agosto de 2023). ESQUEJES DE INVIERNO. Obtenido de ESQUEJES DE INVIERNO:


http://www.sembrar100.com

Schneider. (1989). The greenhouse. Science an Policy.


Speranza, F. C. (18 de febrero de 2020). GUIA DE APITUDES DE ESPECIES FORESTALES EN YUNGAS.
Obtenido de Inta.go.ar web site: http://www.inta.com

27
Wisniewski, V. (2001). Probabilidad y estadistica para Ingenieria y ciencias. mexico: Thomson.

28
VIII. YAPƗRER

YAPƗRER Nº 1 Ɨvɨ moingatuprɨ

YAPƗRER Nº 2 ɨvɨra räka asɨa

29
YAPƗRER Nº 3 ñotɨsa va'e ɨvɨra räka

30
YAPƗRER Nº4 terer serekosa va'e

31
YAPƗRER Nº5 rapo mboyesusar tɨkwer va'e

32
YAPƗRER Nº6 añekosa yaposa va'e mit' rupi.

Mba'e räɨi avɨye va'e

33
YAPƗRER Nº7 ñotɨsa va'e mba'e räɨi

34
YAPƗRER Nº8 oyesu va'e ka'a räɨi

35
YAPƗRER Nº9 opo va'e ɨvɨra räka ro

36
YAPƗRER Nº10 yasɨasairi va'e ɨvɨra räka

37
YAPƗRER Nº11 Terer serekosa va'e ɨvɨra räka rupi soɨsase.
longitud
nº de Tipo de
Nª Especie fecha Época tratamientos de la brote observación
individuo sustrato
ramita
enraizante
1 Paraíso 1 21/06/2023 invierno abono 25 cm 0
liquido
enraizante
2 Paraíso 2 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
3 Paraíso 3 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
4 Paraíso 4 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
5 Paraíso 5 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
6 Paraíso 6 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
7 Paraíso 7 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
8 Paraíso 8 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
9 Paraíso 9 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
10 Paraíso 10 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
11 Paraíso 11 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
12 Paraíso 12 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
13 Paraíso 13 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
14 Paraíso 14 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
15 Paraíso 15 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
16 Paraíso 16 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
17 Paraíso 17 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
18 Paraíso 18 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
19 Paraíso 19 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
20 Paraíso 20 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido
enraizante
21 Paraíso 21 21/06/2023 invierno abono 25cm 0
liquido

38
YAPƗRER Nº12 terer serekosa va'e ɨvɨra räka ka'apotrɨse.
nº de Tipo de longitud de
Nª Especie fecha epoca tratamientos brote observación
individuo sustrato la ramita
enraizante
Paraíso 1 abono 25 cm
1 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 2 abono 25cm
2 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 3 abono 25cm
3 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 4 abono 25cm
4 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 5 abono 25cm
5 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 6 abono 25cm
6 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 7 abono 25cm
7 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 8 abono 25cm
8 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 9 abono 25cm
9 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 10 abono 25cm
10 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 11 abono 25cm
11 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 12 abono 25cm
12 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 13 abono 25cm
13 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 14 abono 25cm
14 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 15 abono 25cm
15 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 16 abono 25cm
16 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 17 abono 25cm
17 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 18 abono 25cm
18 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 19 abono 25cm
19 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 20 abono 25cm
20 13/09/2023 primavera liquido 0
enraizante
Paraíso 21 abono 25cm
21 13/09/2023 primavera liquido 0
39
YAPƗRER Nº13 terer ɨvɨra räka ro opo va'e resendar
fecha de Tipo de fecha de
Nª Especie época tratamientos germinación observación
siembra sustrato germinación
Paraíso
1 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,8
Paraíso
2 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,5
Paraíso
3 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,6
Paraíso
4 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,7
Paraíso
5 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,5
Paraíso
6 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,5
Paraíso
7 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,4
Paraíso
8 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,5
Paraíso
9 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,5
Paraíso
10 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,5
Paraíso
11 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,5
Paraíso
12 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 10
Paraíso
13 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,5
Paraíso
14 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 10
Paraíso
15 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 10
Paraíso
16 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,8
Paraíso
17 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,8
Paraíso
18 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,6
Paraíso
19 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,9
Paraíso
20 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,9
Paraíso
21 13/09/2023 primavera abono hidratacion 72hr 13/10/2023 0,9
40
41

You might also like