ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ

Διδακτορική Διατριβή
Παναγιώτα Τσολακάκη
Μηχανικός Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, MSc

Ο τουρισμός στη σύγχρονη συγκυρία και τα νέα τουριστικά προϊόντα ως εργαλεία

βιώσιμης περιφερειακής και τοπικής ανάπτυξης.
Διαδικασίες ανάπτυξης νέων τουριστικών προϊόντων μέσα από την αξιοποίηση της
βιομηχανικής κληρονομιάς και το παράδειγμα της Ελευσίνας

Η Συμβουλευτική Επιτροπή

Σοφία Αυγερινού Κολώνια Ειρήνη Κλαμπατσεα Αλέξιος Δέφνερ

Επιβλέπουσα Αν Καθηγητρια ΕΜΠ Συντ/χος Καθηγητής

Ομ.Καθηγήτρια ΕΜΠ Παν/μίου Θεσσαλίας

Εξεταστική Επιτροπή
Σοφία Αυγερινού - Κολώνια, Καθηγήτρια Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου
Ειρήνη Κλαμπατσέα, Επίκουρος Καθηγήτρια Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου
Αλέξιος Δέφνερ, Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Μαρία Μάρκου, Αν. Καθηγήτρια ΕΜΠ
Ελένη Χανιώτου, Καθηγητρια ΕΜΠ
Εφη Σαραντάκου, Επ.Καθηγήτρια ΠΑΔΑ
Λεωνίδας Κουτσουμπός, Επίκουρος Καθηγητής, Αρχιτεκτονική Σχολή ΕΜΠ

ΑΘΗΝΑ , ΙΟΥΛΙΟΣ 2023

2
Περιεχόμενα
Περιεχόμενα Πινάκων 6
Περιεχόμενα Γραφημάτων 6
Περιεχόμενα Διαγραμμάτων 7
Περιεχόμενα Εικόνων 7
Αρκτικόλεξα 10
Ευχαριστίες 12
ΠΕΡΙΛΗΨΗ 14
ABSTRACT 15
Εισαγωγή 16
0. Μεθοδολογια Ερευνας 20
0.1 Ερωτήματα προς Διερεύνηση 21
0.2 Δομή & Περιεχόμενο Διδακτορικής Έρευνας 23
0.3 Μέθοδοι Έρευνας 30
0.3.1 Ερευνα Βιβλιογραφιας 30
0.3.2 Έρευνα Πεδίου 35
0.4 Προβλήματα - Παραδοχές 38
1. Ο τουρισμός στις μέρες μας κι αλλαγή στην θεώρηση του φαινομένου 40
1.1. Το σύγχρονο τουριστικό φαινόμενο και η τουριστική δραστηριότητα 40
1.1.1. Το τουριστικό οικοσύστημα σήμερα 42
1.1.2. Ο τουρισμός στα χρόνια της πανδημίας του COVID-19 54
1.1.3. Προς ένα πλήρως Προσαρμοσμένο κι εξατομικευμένο τουριστικό προϊόν 65
1.1.3.1. Νέες Τεχνολογίες και το διαδίκτυο 67
1.1.3.2. Κοινωνική συμπεριφορά και νέα τουριστικά κίνητρα 80
1.2. Παραδείγματα εξειδίκευσης του τουριστικού προϊόντος μέσω πολιτικών
τουριστικής ανάπτυξης. Διαχείριση Προορισμών. 86
1.3. Τουριστικές τάσεις σήμερα. Σύγχρονες έννοιες, ορισμοί και μορφές τουριστικής
δραστηριότητας 90
1.3.1. Σύγχρονες έννοιες 92
1.3.2. Ορισμοί και μορφές τουριστικής δραστηριότητας 96
1.3.3. Οι επιπτώσεις του τουρισμού. Ο μαζικός τουρισμός, η αειφορική του διάσταση
και αλλαγές στην θεωρηση του. 114
1.3.4. Σύγχρονες τάσεις στη Ευρωπαϊκή τουριστική πραγματικότητα 120
1.3.4.1. Η εξέλιξη του τουρισμού στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τη Μεσόγειο 120
1.3.4.2. Τουριστική πολιτική της ΕΕ 121
1.4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 1 131
1.4.1. Καθοριστικοί παράγοντες για την αλλαγή στην θεώρηση του τουριστικού
φαινομένου 131
1.4.2. Προς μία νέα μαζικότητα του τουρισμού και η μετάβαση από τον
εναλλακτικό τουρισμό. 141

3
 1.4.3. Αλλαγές στο τουριστικό προφίλ κι η επικράτηση του αλλοκεντρικού
τουρίστα 144
2. Ο Τουρισμός και η ανάπτυξη. Αδυναμίες και προοπτικές 148
2.1. Ένταξη του Ελληνικού Τουρισμού στη σύγχρονη Ευρωπαϊκή και Διεθνή
Τουριστική αγορά. 153
2.1.1. Ιστορική εξέλιξη του τουριστικού φαινομένου στην Ελλάδα 166
2.1.2. Προσδιορίζοντας το τουριστικό προϊόν 171
2.2. Η διαμόρφωση της τουριστικής πολιτικής στην Ελλάδα 174
2.2.1. Όργανα και φορείς για τον Τουρισμό στην Ελλάδα 178
2.2.2. Ευρωπαϊκοί και διεθνείς οργανισμοί τουριστικής
και πολιτιστικής ανάπτυξης 181
2.2.2.1. Όργανα της Ε.Ε. για τον πολιτισμό και τον τουρισμό 181
2.3. Η κυρίαρχη τουριστική ανάπτυξη στην Ευρώπη. Πόλεις και Τουρισμός 186
2.4. Τουρισμός και Υποδομές 190
2.5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 2 207
2.5.1. Προοπτικές για τον ελληνικό τουρισμό και την περιφερειακή ανάπτυξη 207
2.5.2. Η επιρροή του Τουρισμού στην ανάπτυξη της ελληνικής περιφέρειας 210
2.5.3. Προοπτικές για τον Ελληνικό Τουρισμό και την Περιφερειακή Ανάπτυξη 218
3. Νέες έννοιες γύρω από τον τουριστικό σχεδιασμό 226
3.1. Σύγχρονες Διαδικασίες και πολιτικές παραγωγής τουριστικού προϊόντος 226
3.2. Κατηγορίες εν δυνάμει πόρων τουριστικής ανάπτυξης 232
3.2.1. Ο Πολιτισμός κι ο τουρισμός 241
3.2.2. Φύση και τοπία 249
3.3. Η κατά τόπους ανάγνωση των εν δυνάμει πόρων τουριστικής ανάπτυξης εργαλεία
και δεδομένα 258
3.3.1. Ο πολιτισμός ως εν δυνάμει πόρος τουριστικής ανάπτυξης. 261
3.3.2. Φύση και τοπία 266
3.3.3. Δραστηριότητες 274
3.3.4. Βιωματικές εμπειρίες και το ανεξερευνητο 275
3.4. Παραδείγματα ανάπτυξης τουριστικών προϊόντων 278
3.5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 3 287
3.5.1. Τα εργαλεία κι οι πολιτικές σχεδιασμού ως εφαλτήριο δημιουργίας νέου
τουριστικού προϊόντος 287
Β ΜΕΡΟΣ - Πολιτισμός : Η οργάνωση νέων τουριστικών προϊόντων σε τοπικό
επίπεδο μέσα από το παράδειγμα της Ελευσίνας 294
1. Η περίπτωση της Ελευσίνας 294
1.1. Κυρίαρχα στοιχεία πολιτισμού, ιστορική ανασκόπηση 295
1.2.1. Κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά 306
1.2.2. Η σύνδεση κι η προσπελασιμότητα της περιοχής. 313
1.2.3. Πιέσεις στο φυσικό και στο ανθρωπογενές περιβάλλον 313

4
2. Η τουριστική προσφορά της Ελευσίνας και οι εν δυνάμει τουριστικοί πόροι 315
2.1. Φυσικοί Πόροι 317
2.2. Ανθρωπογενείς πόροι 320
2.2.1. Η Ελευσίνα ως ιερή πόλη της αρχαιότητας, 328
2.2.2. Ο λαϊκός πολιτισμός και οι συγκέντρωση διαφορετικών εθνικοτήτων και
πολιτισμών, το φεστιβάλ κι οι τοπικές συνήθειες. 329
2.2.3. Η Ελευσίνα ως Πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης. 332
2.2.4. Η βιομηχανική κληρονομιά ως βασικό στοιχείο
του τοπικού πολιτισμού 337
2.3. Εξειδικευμένοι Εξοπλισμοί 340
2.4. Τουριστική Διαμονή 344
2.4.1. Τουριστική Μετακίνηση και πληροφόρηση 345
2.4.2. Συμπερασματα - Η γενική εικόνα της περιοχής και τα ειδικά
χαρακτηριστικά της 348
3. Η αναγνώριση της βιομηχανικής κληρονομιάς ως πόρο τουριστικής ανάπτυξης και
αξιόλογο στοιχείο ιστορίας. 352
3.1. Ορισμοί και έννοιες γύρω από την αξιοποίηση
της βιομηχανικής κληρονομιάς. 355
3.2. Μέθοδοι αναγνώρισης, καταγραφής και πρακτικές ανάδειξης της βιομηχανικης
κληρονομιάς. 361
4. Η διατήρησης και ανάδειξη της Βιομηχανικής Κληρονομιάς μέσα από το θεσμικό
πλαίσιο και τις εθνικές τομεακές πολιτικές τα τελευταία χρόνια. 390
4.1. Προγράμματα και πολιτικές που ενισχύουν την ανάδειξη της Βιομηχανικής
Κληρονομιάς. 397
5. Αναλυτική Περιγραφή της βιομηχανικής κληρονομιάς της Ελευσίνας 404
6. Η αναγνώριση του αποθέματος της Βιομηχανικής Κληρονομιάς της Ελευσίνας 430
6.1. Η γνώμη των πολιτών σχετικά με την αναγνώριση της ΒΚ
ως τουριστικό πόρο. 432
6.2. Τοπικές πολιτικές και δράσεις που συμβάλλουν στην διατήρηση της
κληρονομιάς. 437
7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Β ΜΕΡΟΥΣ 441
7.1. Εφαρμογή των κριτηρίων και Συγκριτική αξιολόγηση ελληνικών
περιπτώσεων με ανεπτυγμένα αντίστοιχα τουριστικά προϊόντα. 442
7.2. Τα εν δυνάμει νέα συνθετα τουριστικά προϊόντα στην περίπτωση της
Ελευσίνας 451
ΕΠΙΛΟΓΟΣ 455
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ 470
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 486

5
***Το εξώφυλλο αποτελεί έργο της συγγραφέως που δημιουργήθηκε τον Ιούλιο του
2023 με μαυρόασπρες εικόνες από την Ελευσίνα, επεξεργασμένες και εμπλουτισμένες
σε αντίστοιχο λογισμικό, με στοιχεία από λέξεις κλειδιά της διατριβής σε συνεργασία
με μηχανή τεχνητής νοημοσύνης

Περιεχόμενα Πινάκων

Πίνακας 1.1.1-1 Διεθνείς τουριστικές εισπράξεις 2005 - 2012

Πίνακας 1.1.3.1-1 Οι νέες τεχνολογίες που επηρεάζουν σημαντικά την τουριστική
δραστηριότητα στις μέρες μας.
Πίνακας 3.2.1-1 Κατηγοριοποίηση των Ανθρωπογενών Πολιτιστικών Πόρων σε σχέση
με την τουριστική τους διάσταση.
Πίνακας 3.2.2-1 Πόροι Φυσικής Κληρονομιάς για τουριστική αξιοποίηση,
Πίνακας 3.3.1-1 Πηγές εντοπισμού της Υλικής κληρονομιάς ενός τόπου, ανά κατηγορία.
Πίνακας 3.3.1-2 Πηγές εντοπισμού της άυλης κληρονομιάς ενός τόπου, ανά κατηγορία.
Πίνακας 3.5-1 Συνθήκες ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος
Πίνακας Β.1.2-1 Υφιστάμενες Χρήσεις Γης 2001
Πίνακας Β.1.2.1-2 Είδος Επιχειρήσεων ανά Δήμο στην Δυτική Αττική. (2006)
Πίνακας Β.2.1.1 Πόροι Φυσικής Κληρονομιάς για Τουριστική Αξιοποίηση, η περίπτωση
της Ελευσίνας
Πίνακας Β.2.1.2 Πόροι Πολιτιστικής Κληρονομιάς για Τουριστική Αξιοποίηση, η
περίπτωση της Ελευσίνας, ενδεικτικά παραδείγματα
Πίνακας Β.3.2-1 Τα ιστορικά και κατά τόπους, και περιφερειακά αρχεία των ΓΑΚ.
Πίνακας Β.3.2-2 Τα διαθέσιμα αρχεία ιδιωτικών επιχειρήσεων του ΓΑΚ.
Πίνακας Β.7-1 Κατηγοριοποίηση της Βιομηχανικής κληρονομιάς της ΕΛευσίνας βάσει
του βαθμού αξιοποίησης της
Πίνακας Β. 9.1-1 Συνθήκες ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος με βάση την ύπαρξη
Βιομηχανικής Κληρονομιάς
Πίνακας Β.9.1-2 Μέθοδος διατήρησης και ανάδειξης της Βιομηχανικής κληρονομιάς,

Περιεχόμενα Γραφημάτων

Γράφημα 1.1.1-1 Η συμβολή των επιμέρους τομέων στο Τουριστικό οικοσύστημα

Γράφημα 1.1.1-2 : Το τουριστικό οικοσύστημα σε σχέση με τις υπόλοιπες
δραστηριότητες και την αλληλεπίδραση μεταξύ τους όπως προσδιορίστηκε από την
Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τον Τουρισμό» (2021)
Γράφημα 2.5.2-1 ΑΕΠ ανά περιφέρεια 2009-2013. Πηγή: www.statistics.gr

6
Γράφημα 2.5.2-3: Αριθμός απασχολούμενων στον τουριστικό κλάδο ανά περιφέρεια
2009-2013. Πηγή: www.statistics.gr
Γράφημα 3.2-2 Τα τουριστικά κίνητρα και τα επιμέρους στοιχεία της τουριστικής
προσφοράς
Γράφημα 9.2-1, Ιδία Επεξεργασία

Περιεχόμενα Διαγραμμάτων

Διαγραμμα 1.1.3.1-1 Ενδεικτικές πλατφόρμες που επιδρούν, διαφοροποιούν και

διευκολύνουν την τουριστική κατανάλωση.
Διάγραμμα 1.4.1-1 Παράγοντες που συμβάλλουν στην εξατομίκευση Και
προσωποποίηση των τουριστικών προϊόντων σημερα.
Διαγραμμα 1.4.1-2 Τεχνολογικής φύσεως Παράγοντες και εργαλεία που επηρεάζουν την
Τουριστική Κατανάλωση
Διάγραμμα 2.5.3-1 Η διαδικασία δημιουργίας νέων τουριστικών προϊόντων.
Διάγραμμα 3.2.1-1 Η χωρική εξάρτηση των πολιτισμικών πόρων
Διάγραμμα 3.3.2-1 Κατηγορίες πόρων φυσικής κληρονομιάς για τουριστική ανάπτυξη
και οι πηγές εντοπισμού τους
Διάγραμμα 1.2-1: Υφιστάμενες Χρήσεις Γης της ΔΕ Ελευσίνας 2001
Διάγραμμα 1.2.1-1 Η πληθυσμιακή αύξηση της Ελευσίνας από το 1951 έως το 2001.
Διάγραμμα 1.2.1-2: Ηλικιακή κατανομή κατά φύλο και ομάδες ηλικιών πραγματικού
πληθυσμού Δήμου Ελευσίνας, 2001
Διάγραμμα 1.2.1-3 Κατανομή του πληθυσμού Δήμου Ελευσίνας το 2001 ανά κατηγορία
εκπαίδευσης
Διάγραμμα 1.2.1-4 Η Επιχειρηματική φυσιογνωμία του Δυτικού Τμήματος της
Αττικής, 2006
Διάγραμμα Β.6-1 Το Παλαιό Ελαιουργείο στην Ελευσίνα

Περιεχόμενα Εικόνων

Εικόνα 1.1.1-1: Ο ορισμός του τουριστικού οικοσυστήματος, όπως ορίστηκε στην

ετήσια έκθεση για την εσωτερική αγορά της ΕΕ
Εικόνα 1.1.1-2: Οι τομείς που συμπεριλαμβάνονται στο Τουριστικό οικοσύστημα, η
συμβολή τους στο ΑΕΠ και η απασχόληση (στοιχεία από το 2019)
Εικόνα 1.1.2-1: Το επίπεδο των περιορισμών λόγω COVID-19 ανά ήπειρο, τον
Οκτώβριο του 2022
Εικόνα 1.1.2-2: Η τουριστική δραστηριότητα κι η τουριστική βιομηχανία όπως
προσεγγίστηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού το 2020, σε σχέση με την
πανδημία και τις επιπτώσεις αυτής

7
Εικόνα 1.1.2-3 Η διαταραχή στο οικοσύστημα τουρισμού και ταξιδιών, από τον
Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού το 2020
Εικόνα 1.1.2-4: Δείκτης επιχειρηματικής εμπιστοσύνης βιομηχανικών οικοσυστημάτων
Εικόνα 1.1.2-5 : Η καμπάνια της ΕΕ για τον τουρισμό μετά το πρώτο έτος της πανδημίας
του COVID-19
Εικόνα 1.1.3.1-1,2 Οι κινήσεις ανά λεπτό στο διαδίκτυο το 2021 και το 2022
Εικόνα 1.1.3.1-4 : οι φωτογραφημένες περιοχές του πλανήτη από την εφαρμογή Street
View google τον Ιούνιο του 2022
Εικόνα 1.3.1-1: Οι προορισμοί ανά τον κόσμο που έχουν μπει στο δίκτυο αργού
τουρισμού
Εικόνα 1.3.2-1: Ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού σύμφωνα με το ΕΠΧΣΑΑ
για τον Τουρισμό του 2009 (ΦΕΚ 1138/Β/2009) και το νέο ΕΠΧΣΑΑ για τον Τουρισμό
του 2013(ΦΕΚ 3155 Β/2013)
Εικόνα 2.1-1: Αφίξεις διεθνώς(εκατ.)
Εικόνα 2.1-2: Αφίξεις στην Ελλάδα.
Εικόνα 2.1.-3 Εξέλιξη των βασικών συνιστωσών του ελληνικού ΑΕΠ
Εικόνα 2.4.1-1 Τα 14 περιφερειακά αεροδρόμια διαχείρισης της Fraport από το
2015-2055
Εικόνα 2.4.1-2 Αριθμός Ελληνικών αεροδρομίων σε λειτουργία 1978-2008
Εικόνα 3.1-1 Πόλοι Τουριστικού ενδιαφέροντος ανά νομό στην Δυτική Μακεδονία, το
Παράδειγμα του Ν.Γρεβενών
Εικόνα: 3.3.2-1 Ενδεικτικό απόσπασμα χάρτη των χωρών της μεσογείου με τον χωρικό
εντοπισμό κρυπτών/πόλων επισκεψιμότητας στο παγκόσμιο γεωχωρικό παιχνίδι
GEOCACHING
Εικόνα 3.3.2-2 Το δίκτυο NATURA στην Ελλάδα
Εικόνα Β.1.1 Πολεοδομικό διάγραμμα με το συγκρότημα του ΙΡΙΣ πριν την κατεδάφιση
Εικόνα Β. 1.2-1 Οριοθέτηση και χωροταξική ένταξη Δήμου Ελευσίνας
Εικόνα Β.1.3.2.2-2 Ο φωτισμένος χώρος του Παλαιού Ελαιουργείου κατά της διάρκεια
των Αισχυλείων.
Εικόνα Β.1.3.2.2-1 Οι εθνικοτοπικοί σύλλογοι στην συμμετοχή τους στην έναρξη της
χρονιάς της ΠΠΕ Ελευσίνα 2023
Εικόνα Β.1.3.2.2-3 Ο εξωτερικός χώρος του πρώην εργοστασίου της Ελαιουργικής και
ο περιβάλλοντας χώρος του στα πλαίσια φιλοξενίας του συνεδρίου της EASA το 2007
Εικόνα B.2.2.4-1 τμήμα του συγκροτήματος του Παλαιού Ελαιουργείου
Εικόνα Β.2.2.3-2 Ενδεικτικές θέσεις εντοπισμού της βιομηχανικής κληρονομιάς στην
πόλη της Ελευσίνας
Εικόνα Β.2.27-1: Οι λεωφορειακές γραμμές του ΟΑΣΑ από και προς την Ελευσίνα
Εικόνα Β.3.2-3 : Ο ιστότοπος www.vidaomada.gr
Εικόνα Β.5.1-1,2 Η χωρική συγκέντρωση βιομηχανιών συγκεκριμένων κλάδων το 1974
και ορυχείων το 1981 στην Ελλάδα
Εικόνα Β.5.1-3 Η χωρική συγκέντρωση βιομηχανιών συγκεκριμένων κλάδων το 2023,
Εικόνα Β.6-1 Η νησίδα Γυαλί στην Νίσυρο
Εικόνα Β.6-2 Το δίκτυο Μουσείων του ΠΙΟΠ έως σήμερα

8
Εικόνα Β.7-1: Τα απογεγραμμένα Βιομηχανικά μνημεία στην ευρύτερη περιοχή
ενδιαφέροντος, στην βάση δεδομένων της ΒΙ.ΔΑ. Έως τον Ιούλιο του 2023
Εικόνα Β.7-2: Απόσπασμα της αποτυπωσης των κτισμάτων και του ορίου της
ιδιοκτησίας εκτάσεων ΠΥΡΚΑΛ
Εικόνα Β.7-3 Εικόνες από τον εξοπλισμό και της εγκαταστάσεις της ΠΥΡΚΑΛ το 2020
Εικόνα Β.7-4 Εικόνες από τους εξωτερικούς χώρους του ακινήτου
Εικόνα Β.7-5 Εναέρια λήψη του ακινήτου
Εικόνα Β.7-6 Το βιομηχανικό συγκρότημα ΙΡΙΣ πριν την κατεδάφιση
Εικόνα Β.7-7,8 Όψεις του κτιρίου 1,2 που σώζονται από το συγκρότημα ΙΡΙΣ
Εικόνα Β.7-9 Όψη του κτιρίου 1 στο συγκρότημα ΙΡΙΣ μετά την ανακαίνιση του τον
Ιούλιο του 2023
Εικόνα Β.7-10 Αρχιτεκτονική Αποτύπωση στο σύνολο της ιδιοκτησίας του ΚΡΟΝΟΥ το
2011
Εικόνα Β.7-11 Εικόνες του εξωτερικού χώρου του συγκροτήματος ΚΡΟΝΟΣ
Εικόνα Β.7-12 Δορυφορική λήψη της εγκατάστασης της ΧΑΛΥΒΟΥΡΓΙΚΗ ΑΕ, 2023
Εικόνα Β.7-13 Εναέρια λήψη της εγκατάστασης του ΤΙΤΑΝ ΑΕ
Εικόνα Β.7-14 H εγκατάσταση του ΤΙΤΑΝ ΑΕ
Εικόνα Β.7-15 H ευρύτερη έκταση των εξορύξεων κι εγκαταστάσεων του ΤΙΤΑΝ ΑΕ
Εικόνα Β.7-16 Το εσωτερικό του βασικού, προς αξιοποίηση κτιρίου της Ελαιουργικής
Εικόνα Β.7-17 Τοπογραφικό διάγραμμα του ευρύτερου ακινήτου της Ελαιουργικής
Εικόνα Β.7-18 Οι 3 ανακαινισμένες αίθουσες του Π.Ελαιουργείου
Εικόνα Β.7-19 Οι εγκαταστάσεις της ΕΛαιουργικής ΣΥΝ.ΠΕ. Στην περιοχή
Σαρανταπόταμου στην Ελευσίνα, ιδιοκτησίας Τράπεζας Πειραιώς
Εικόνα Β.7-20 Οι εγκαταστάσεις της Ελαιουργικής ΣΥΝ.ΠΕ. Στην περιοχή παραλίας
Ελευσίνας, που σήμερα έχει κατεδαφιστεί,
Εικόνα Β.7-21,22,23 Οι εγκαταστάσεις της Ελαιουργικής ΣΥΝ.ΠΕ. Στην περιοχή
Σαρανταπόταμου στην Ελευσίνα, ιδιοκτησίας Τράπεζας Πειραιώς
Εικόνα Β.7-24 Οι εγκαταστάσεις του Σκαληστήρι στην περιοχή των Ναυπηγείων στην
Ελευσίνα
Εικόνα Β.7-25 Οι εγκαταστάσεις του Παγοποιείου, με βάση το φωτορεαλιστικό της
αρχιτεκτονικής μελέτης ανακαίνισης
Εικόνα Β.8.2-1 Απόσπασμα από τον σχεδιασμού της Πολιτιστιστικής Πρωτεύουσα
Ελευσίνα 2023, για την χωροθέτηση εκδηλώσεων εντός παλαιών βιομηχανικών
κελυφών
Εικόνα Β. 9.2-1 Τα αξιόλογα κτιριακά κελύφη της βιομηχανικής κληρονομιάς της
Ελευσίνας

9
Αρκτικόλεξα

ΒΚ Βιομηχανική Κληρονομιά
ΑΕΠ Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν
ΑΠΕ Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας
ΒΙΔΑ ΒΙ(ομηχανικά) Δ(ελτία) Α(πογραφής)
ΒΙΟΠΑ Βιοτεχνικό Πάρκο
ΒΙΠΕ Βιομηχανικές Περιοχές
ΓΠΣ Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο
ΕΕ Ευρωπαϊκή Ένωση
ΕΠΧΣΑΑ Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης
ΕΣΠΑ Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς
ΖΟΕ Ζώνες Οικιστικού Ελέγχου
ΛΑΧ Λιγότερο Ανεπτυγμένες Χώρες
Ι.Μ.Τ.Ι.Ι.Ε. Ινστιτούτο μελέτης Τοπικής Ιστορίας & Ιστορίας των Επιχειρήσεων
Ε.Λ.Ι.Α. Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο,
ΙΑΛ Ιστορικού Αρχείου Λαυρίου
Ι.Π.Ε.Τ. Ινστιτούτο Πολιτιστικής και Εκπαιδευτικής Τεχνολογίας
ΣΔΕΑ Σύνθετου Δείκτη Ευημερίας και Ανάπτυξης
ΕΟΤ Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού
Ξ.Ε.Ε Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο Ελλάδος
ΠΟΤ Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού
ΕΟΤ Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού
ΤΠΕ Τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνίας
ΕΥΠΑΤΕ Ειδική Υπηρεσία Προγραμματισμού και Ανάπτυξης Τεχνολογικών
Εφαρμογών
ΕΟΥ Εσωτερικός Οργανισμός Υπηρεσιών
Ν.Π.Δ.Δ Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου
ΟΟΣΑ Οργανισμός για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη (Organisation for
Economic Co-operation and Development - OECD)
ΜΔΠ Μέση Διάρκεια Παραμονής
ΜΚΔ Μέση κατά Κεφαλή Δαπάνη
ΜΜΕ Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης
ΠΙΟΠ Πολιτιστικό Ίδρυμα του Ομίλου Πειραιώς
ΟΤΑ Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης
ΡΣΑ Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας
ΣΑΤΑΜΕ Σχέδιο Αντιμετώπισης Τεχνολογικών Ατυχημάτων Μεγάλης Έκτασης
ΣΔ Συντελεστής Δόμησης
ΣΔΙΤ Συμπράξεις Δημοσίου –Ιδιωτικού Τομέα
ΣΧΟΟΑΠ Σχέδιο Χωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοικτής Πόλης

10
GIS Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών
NACE Nomenclature des Activités Économiques dans la Communauté Européenne.
σύστημα ταξινόμησης των οικονομικών δραστηριοτήτων στην ΕΕ.
COVID-19 Coronavirus Disease 2019. Είναι η νόσος που προκαλείται από τον νέο
κορονοϊό SARS-CoV-2.
UNWTO United Nations World Tourism Organization
WTTC World Travel & Tourism Council
UNEP United Nations Environment Programme
WEF The World Economic Forum
TICCIH The International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage
AIA Archaeological Institute of America
E FAITH European Federation of Associations of Industrial and Technical Heritage
ERIH European Route of Industrial Heritage
UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization
ICOMOS International Council on Monuments and Sites
WHC World Heritage Committee

Η έγκριση της παρούσας διδακτορικής διατριβής από την επταμελή εξεταστική

επιτροπή και τη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου

Πολυτεχνείου δεν προϋποθέτει και την αποδοχή των απόψεων του συγγραφέα

σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 202, παράγραφος 2 του Ν.5343/1932

11
Ευχαριστίες

Το μοναχικό ταξίδι της διδακτορικής μου έρευνας ολοκληρώθηκε μέσα από ένα πολύ
μακρύ και δύσκολο δρόμο, που έγινε πραγματικότητα με την υποστήριξη και την
καθοδήγηση μίας σειράς ανθρώπων που συνέβαλαν με τον τρόπο τους.

Η ίδια η έρευνα γύρω από τον χώρο και τα δυναμικά φαινόμενα, όπως ο τουρισμός, των
οποίων είμαστε ταυτόχρονα σιωπηλοί παρατηρητές αλλά και εξίσου τα μεταβάλλουμε
με τις συμπεριφορές μας, μπορεί πολύ εύκολα να σε αποπροσανατολίζει από τον
ερευνητικό σου δρόμο.

Η γοητεία που προκύπτει από την παρατήρηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, από το
αποτύπωμα αυτής στον χώρο και στην ανάπτυξη, δημιουργεί την αίσθηση μιας
διασταύρωσης που ποτέ δεν ξέρεις αληθινά ποιο δρόμο πρέπει να ακολουθήσεις.

Σίγουρα όλο αυτό το εγχείρημα δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς την συνεχή
στήριξη των γονιών μου, στους οποίους και αφιερώνω αυτή την εργασία, που ήταν
πάντα παρόντες και θερμοί υποστηρικτές των επιλογών και απόψεων μου, καθόλη την
διάρκεια των σπουδών μου αλλά και κατά τα επόμενα χρόνια της επαγγελματική μου
πορείας μέχρι σήμερα. Ιδιαίτερα τους ευχαριστώ για όλα τα ερεθίσματα που μου έδωσαν
από παιδί για να γνωρίσω τον κόσμο, και την γνώση που με γέμισαν τα αμέτρητα
ταξίδια μαζί τους και οι εμπειρίες από τον τρόπο που μου έμαθαν την ζωή.

Ευχαριστώ θερμά την επιβλέπουσα της διατριβής, κα Σοφία Αυγερινού- Κολώνια για
την ευρύτερη συμβολή της σε αυτή τη δουλειά αλλά και την ευκαιρία που μου έδωσε
εξαρχής να γνωρίσω όλη αυτη την ερευνητική διαδικασία, η οποία παράλληλα με
εμψύχωσε να επανεκκινήσω την έρευνα μετά από μία εκτενή περίοδο παύσης, λόγω
επαγγελματικών υποχρεώσεων και εν τέλει να την ολοκληρώσω. Επίσης την ευχαριστώ
ιδιαιτέρως, όπως και την κα Ειρήνη Κλαμπατσέα αλλά και τους υπόλοιπους καθηγητές
που συνεργάστηκα, στο επικουρικό μου έργο διδασκαλίας, στην Αρχιτεκτονική σχολή
του ΕΜΠ, για έξι συνεχόμενη έτη, για την ευκαιρία που μου έδωσαν να δοκιμάσω την
διδασκαλία και να προσφέρω με τον τρόπο μου στους αυριανούς επιστήμονες.

Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να στείλω στον κο Αλέξιο Δέφνερ, τόσο για τις πολύ
χρήσιμες συμβουλές και απόψεις του γύρω από τα ακαδημαϊκά θέματα της έρευνας μου,
όσο και για τις επαγγελματικές ανησυχίες που αντιμετωπίσαμε παρέα, όπως και με την
κα Σοφία Αυγερινού-Κολώνια κατά την εμπλοκή όλων μας με τη Ελευσίνα, από
διαφορετικές θέσεις, και οι οποίες τροφοδότησαν αρκετά το δεύτερο μέρος της
διατριβής. Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον κο Άρη Σαπουνάκη για τις συμβουλές του και τις
κατευθύνσεις του τόσο στην μεθοδολογική προσέγγιση όσο και για την ευρύτερη
στήριξη του. Επίσης ευχαριστώ ιδιαιτέρως την κα Κατερίνα Λαμπρινού, γραμματέα του
τομέα Πολεοδομίας - Χωροταξίας της Αρχιτεκτονικής σχολής του ΕΜΠ για την
υποστηριξη της σε όλη μου αυτή την πορεία.

12
Επίσης ευχαριστώ το Ιδρυμα Κατικών Υποτροφιών για την οικονομική του στήριξη
κατά τα δύο πρώτα χρόνια της διατριβής και των μεταπτυχιακών σπουδών μου στο
ΕΜΠ.

Δεν θα μπορούσα να μην αναφερθώ σε όσους συνέβαλαν στην έρευνα μου,

συμπληρώνοντας κάποιο ερωτηματολόγιο, ή ως συνομιλητές γύρω από θέματα που με
αφορούσαν σε αυτή την αναζήτηση, τόσο μέσω συνεντεύξεων όσο και μέσω απλών
συζητήσεων, αλλά και στον Παναγιώτη Γκιόκα και Γιάννη Παππά τόσο για την
φιλοξενία όσο και για τον προβληματισμό γύρω από θέματα που αφορούσαν στην
Ελευσίνα.

Μέσα από το ταξίδι αυτό, που δεν είχε καθόλου τουριστικό χαρακτήρα, οφείλω να
ευχαριστήσω τον Παντελή που ήταν διαρκώς θερμός υποστηρικτής μου, όπως και τις
αδερφές μου Νάντια και Μαρία, τον Χρήστο, τον Δημήτρη, την Αναστασία, την
Σταυρούλα, την Αγγελική και την Ευγενία, τα ανίψια μου και τον ξαδελφό μου Χάρη
που αποτελούν πάντα κίνητρο για να εξελίσσομαι και τους φίλους μου των οποίων η
στήριξη και η αγάπη με κρατάει στον δρόμο μου κάθε φορά και με γεμίζει ενέργεια.

Τέλος, ευχαριστώ ιδιαιτέρως την Δώρα και τον Ηρακλή για την συστηματική τους
εμψύχωση στα τελευταία στάδια της έρευνας μου, των οποίων η στήριξη ήταν
καταλύτης για την ολοκλήρωση της δουλειάς μου.

Αληθινό ή μη, όλα είναι ταξίδι

Στον Γιώργο και την Λία

Ιούλιος, 2023

13
ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Ο σχεδιασμός και η ανάπτυξη νέων τουριστικών προϊόντων είναι ένα πολυδιάστατο

εγχείρημα που συνδέεται με την ύπαρξη τουριστικών πόρων και μία σειρά άλλων πολύ
συγκεκριμένων κριτηρίων που πρέπει να πληρούνται. Ο τουρισμός εν γένει κι η
ανάπτυξη τουριστικών προϊόντων, επιλέγεται συχνά ως πολιτική, ως μέσο
περιφερειακή και τοπικής ανάπτυξης, ανά τον κόσμο κι ιδιαιτέρως στις αναπτυγμένες
χώρες.

Η ανάπτυξη τουριστικών προϊόντων είναι στην ουσία η εισαγωγή νέων και καινοτόμων
προϊόντων και εμπειριών στην αγορά για κατανάλωση, που όμως κατ επέκταση, ως
βιωματικές εμπειρίες, έχουν ευρύτερες επιπτώσεις από τον οικονομικό τομέα. Στη
σημερινή εποχή, ο τουριστικός τομέας είναι πολύπλοκος και έχει επηρεαστεί σημαντικά
από τις συγχρονες συνθήκες ζωής, τις νέες τεχνολογίες, την οικονομική κρίση αλλά και
άλλους αστάθμητους παράγοντες όπως ο πιο προσφατος της πανδημίας του
COVID-19. Η ευθραυστότητας (vulnerability) του και η αμφίδρομη σχέση του με μία
σειρά επιμέρους δραστηριοτήτων και άλλων τομέων της οικονομίας, έχει φανερώσει τα
τελευταία χρόνια έναν πιο οικοσυστημικό χαρακτήρα του φαινομένου που έως σήμερα
μπορεί να χαρακτηρίζεται ενίοτε χωρικό ή κοινωνικό φαινόμενο.

Η παρούσα έρευνα διερευνα ταυτόχρονα και τον νέο χαρακτήρα του φαινομένου με τα
συγχρονα δεδομένα των τελευταίων ετών και εξετάσει τον βαθμό επιρροής αυτών στον
σχεδιασμό τουριστικών προϊόντων. Ετσι στοχεύει κατά ένα μέρος στη συλλογή των
κριτηρίων που σχετίζονται με την ανάπτυξη νέων τουριστικών προϊόντων, και
ειδικότερα χρησιμοποιεί ως μελέτη περίπτωσης στον Β’ Μέρος της έρευνας την
Βιομηχανική Κληρονομιά και την Πόλης της Ελευσίνας. Λαμβάνοντας υπόψη τις
προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο τομέας, η έρευνα επικεντρώνεται στην κατανόηση των
τρεχουσών τάσεων της αγοράς, των κινήτρων των ταξιδιωτών και άλλων σχετικών
παραγόντων.

Το κύριο ερώτημα που απαντά η έρευνα είναι το πώς και γιατί να αναπτύξουμε ένα
τουριστικό προϊόν, τα στάδια της ανάπτυξης, και την αναγνώριση των τουριστικών
πόρων. Η σύγκριση των περιπτώσεων και τα εκάστοτε εργαλεία που χρησιμοποιούνται
αποτελούν μέσα επαλήθευσης της μεθοδολογίας και μπορούν να συμβάλλουν στον
στρατηγικό σχεδιασμό για την ορθή εκμετάλλευση της κληρονομιάς στη σημερινή
εποχή, με αναπτυξιακούς όρους.

Λέξεις κλειδιά: Τουρισμός, Τουριστική Ανάπτυξη, Τουριστικό προϊόν, κληρονομιά,

βιομηχανική κληρονομιά, περιφερειακή ανάπτυξη, τοπική ανάπτυξη, Ελευσίνα,
αξιοποίηση, πολιτιστικός τουρισμός, ΠΠΕ

14
ABSTRACT

The planning and development of new tourism products is a multidimensional process

that not only presupposes the existence of resources, but at the same time needs to meet
multiple criteria. Tourism is very often chosen as a policy for growth and development.
The development of tourism products essentially involves the introduction of new and
innovative products and experiences into the market, which, in turn, as experiential
journeys, have wider implications beyond the economic sector. In ourdays, the tourism
sector is complex and has been significantly influenced by modern living conditions,
new technologies, economic crises, as well as other unpredictable factors, such as the
recent COVID-19 pandemic. Its vulnerability and the reciprocal relationship with
various activities and sectors of the economy have revealed, in recent years, a more
ecosystemic character of the phenomenon than, a simple spatial or social one.

This research also simultaneously explores the new nature of this phenomenon using
contemporary data from recent years and assesses the extent of their impact on the
design of tourism products. It aims, in part, to gather criteria related to the development
of new tourism products and, specifically, uses the case study of industrial heritage and
the city of Eleusis, Greece. Taking into account the challenges faced by the sector, the
research focuses on understanding current market trends, traveler motivations, and other
relevant factors.

The main questions answered by this process of defining the criteria, concern the reason
for developing a tourism product, the stages of its development, the role of specific
strategies and policies, the ability to seize opportunities that arise, the recognition of
tourism resources, tourist behavior, according to the tourism ecosystem as it has been
reconciled lately. The comparison of cases and the tool itself are not the main issue but
they constitute a process of verification of the methodology as presented and in a next
level could contribute to strategic planning for development and exploitation of
industrial heritage in our days.

Keywords:

Tourism, Tourism Development, Heritage, Industrial Heritage, Regional Development,

Local Development, Eleusis, exploitation, Cultural Tourism, ECOC city

15
Εισαγωγή

Ο τουρισμός αποτελούσε πάντα μια πρωταρχική επιλογή ως αναπτυξιακή πολιτική. Η

ανάπτυξη δραστηριοτήτων εναλλακτικού τουρισμού στις μέρες μας αλλά και τα
τελευταία χρόνια, αποτέλεσε και αποτελεί και διαδεδομένη αναπτυξιακή πολιτική.
Παρόλα αυτά, οι διαρκείς αλλαγές στο τουριστικό φαινόμενο, και το τουριστικό
οικοσύστημα εν γένει, μας προκαλούν να επανεξετάσουμε τους παράγοντες που
επιδρούν στην τουριστική ανάπτυξη, στις διαδικασίες σχεδιασμού και παραγωγής νέου
και καινοτόμου τουριστικού προϊόντος σε μία περιοχή, αλλά και τις χωρικές επιπτώσεις
όλων των παραπάνω.

Άλλωστε στις μέρες μας το τουριστικό οικοσύστημα είναι εξαιρετικά πολύπλοκο,

καλύπτοντας παγκοσμιοποιημένες και διασυνδεδεμένες αξίες. Υπήρξε επίσης ένα από τα
πιο σοβαρά πληττόμενα οικοσυστήματα από την κρίση του COVID-19, τα κύματα της
πανδημίας και τα σχετικά μέτρα1.

Ποιοι είναι πλέον οι παράγοντες αυτοί που επιδρούν σε μία τέτοια προσπάθεια
ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος και πως έχουν επηρεαστεί από τις σύγχρονες
συνθήκες; Η ανάπτυξη νέων τουριστικών προϊόντων είναι μια πολυδιάστατη διαδικασία
που προϋποθέτει μεν την ύπαρξη τουριστικών πόρων, αλλά ταυτόχρονα χρειάζεται να
πληροί μια σειρα κριτηρίων που αφορούν τον λόγο ανάπτυξης ενός τουριστικού
προϊόντος, τα στάδια ανάπτυξής του, τον ρόλο συγκεκριμένων στρατηγικών και
πολιτικών, την ικανότητα εκμετάλλευσης ευκαιριών που προκύπτουν, την αναγνώριση
των τουριστικών πόρων, την τουριστική συμπεριφορά κ.α.

Προσπαθώντας να ορίσουμε αυτά τα επιμέρους κριτήρια, η διαδικασία μπορεί να γίνει

πιο συγκεκριμένη εφόσον αναφερόμαστε σε μία ειδική μορφή τουρισμού. Στην
συγκεκριμένη εργασία λαμβάνεται ως παράδειγμα η υποθετική ανάπτυξη νέου
καινοτόμου τουριστικού προϊόντος που να στηρίζεται στην βιομηχανική κληρονομιά, το
οποίο και αναλύεται στο Β μέρος.

Ο βιομηχανικός τουρισμός ως ειδική τουριστική δραστηριότητα σχετίζεται αφενός με

την ύπαρξη βιομηχανικής κληρονομιάς και αφετέρου με την επαναχρησιμοποίησή της.
Αυτή η κληρονομιά μπορεί να αποτελεί το κύριο τουριστικό θέμα μιας περιοχής είτε να
συμβάλει συμπληρωματικά στην ανάπτυξη ή φιλοξενία πολλών επιμέρους τουριστικών
δραστηριοτήτων.

Παράλληλα ενσωματώνει, εξ ορισμού στοιχεία καινοτομίας καθώς μέσω της

διαδικασίας τουριστικής ανάπτυξης, συμβάλει στην αναστροφή κάθε πιθανής τάσης
εγκατάλειψης και απαξίωσης του εν λόγω πολιτιστικού πλούτου, επιβάλλοντας την
υιοθέτηση δημιουργικής προσέγγισης, αντίθετων στρατηγικών διατήρησης και

1
https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/ip_22_850

16
αποκατάστασης τόσο των πολιτιστικών τοπίων όσο και της κληρονομιάς. Άλλωστε η
επικαιροποιημένη έκδοση της «Χάρτας των Αθηνών», αναφέρει τη σημασία της
πολιτιστικής κληρονομιάς και την αξία της, καθώς και την αναγκαιότητα διατήρησής
της, για να φτάσουμε στη σύγχρονη μορφή των ευρωπαϊκών πόλεων.

Σε όλα τα παραπάνω οφείλουμε να προσθέσουμε την ήδη διατυπωμένη έννοια της

ανάπτυξης, από την προηγούμενη δεκαετία που ενσωματώνει πέρα από οικονομικά
κριτήρια, κριτήρια βιωσιμότητας και διατήρησης των φυσικών πόρων, καθώς και τη
σημασία της διατήρησης και διαχείρισης πολιτιστικών στοιχείων. Πρέπει να σημειωθεί
ότι ένας από τους τρεις στόχους της Ευρωπαϊκού Σχεδίου Χωρικής Ανάπτυξης (ESDP)
2
αφορά την προστασία της φύσης και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Τα βιομηχανικά
απομεινάρια από το παρελθόν αποτελούν πολιτιστικά στοιχεία μεγάλης σημασίας,
εντάσσονται στην πολιτιστική κληρονομιά και η διατήρηση κι ανάδειξη τους
δημιουργώντας μια βιομηχανική ταυτότητα, θα μπορούσε εύκολα να υποστηρίξει την
ανάπτυξη τουρισμού.

Μέσα από τη βιβλιογραφική έρευνα και αξιολόγηση, λαμβάνοντας υπόψη πολύτιμα

στοιχεία ώστε να προσδιοριστούν τα παραπάνω ποιοτικά κριτήρια για την ανάπτυξη
νέων τουριστικών προϊόντων στην εποχή μας, λαμβάνοντας υπόψη και τα μέχρι τώρα
διαθέσιμα δεδομένα της πανδημίας. Το εργαλείο αποσκοπεί στο να συγκεντρώνει όλα
τα απαραίτητα κριτήρια που θα μπορούσαν να συμβάλουν στην ανάπτυξη νέου
τουριστικού προϊόντος.

Β’ μέρος

Η επιλογή των ειδικών περιπτώσεων ύπαρξης βιομηχανικής κληρονομιάς για την

ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος, δημιουργεί μία ακόμα συνθήκη και εισάγει στον
εργαλείο ένα πλήθος κριτηρίων που αφορούν την κληρονομιά αυτή καθεαυτή, την
αναγνώριση και αξιολόγηση της.

Όπως προαναφερθηκε, για την ανάπτυξη τουριστικού προϊόντος είναι αναγκαία

συνθήκη η ύπαρξη του πόρου, ενω στην προκειμένη περίπτωση ως πόρος θα νοείται
οποιοδήποτε στοιχείο σχετίζεται με την βιομηχανική ιστορία ενός τόπου, κληρονομιά εν
γένει, εγκαταστάσεις, εξοπλισμούς, αλλά και παραδόσεις κι αυλες πρακτικές. Αυτή η
διαπίστωση για την ύπαρξη των πόρων λοιπόν μπορεί να προκύπτει από υπάρχουσα
βιβλιογραφία, άλλες πηγές όπως εθνικά και κρατικά αρχεία, υλοποιημένες μελέτες και
έργα, βάσεις δεδομένων και άλλα έγγραφα που να καταγράφουν ενα βιομηχανικό

2
Η Ευρωπαϊκή Προοπτική Χωρικής Ανάπτυξης (ESDP) δεν είναι ένα κανονιστικό έγγραφο, έχει
περάσει από το άτυπο συμβούλιο των Ευρωπαίων Υπουργών Χωροταξίας, στο Πότσνταμ το
1999 και τώρα αποτελείται από μια οδηγία για τα κράτη μέλη

17
παρελθόν, προκειμένου σε επόμενο στάδιο να διαπιστώνεται και στον χώρο,
εντοπίζοντας χωρικές ζώνες και περιοχές ενδιαφέροντος (βιομηχανική κληρονομιά).

Σε κάθε περίπτωση η δημιουργία νέου τουριστικού προιόντος μέσω της βιώσιμης

αποκατάσταση ή και χρήσης της βιομηχανικής κληρονομιάς θα συμβάλλει τόσο στην
τουριστική ανάπτυξη μιας περιοχής, αλλά και στην διάσωση κι ανάδειξη της
κληρονομιάς αυτής καθεαυτής. Η παραπάνω διπλή σημασία δίνει μία μεγαλύτερη
βαρύτητα σε πρακτικές που εφαρμόζονται τελευταία σχετικά με τον σχεδιασμό για την
δημιουργία νέων τουριστικών προϊόντων, ως αναπτυξιακή πολιτική και για το λόγο αυτό
σε επόμενο στάδιο επιχειρείται μία σύγκριση μεταξύ ελληνικών παραδειγμάτων που έχει
επιχειρηθεί κάτι αντίστοιχο άμεσα ή έμμεσα.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Τα συμπεράσματα της έρευνας επιβεβαιώνουν τον οικοσυστημικό χαρακτήρα του

σύγχρονου τουρισμού και τα στοιχεία ευθραυστότητας (vulnerability) λόγω της άμεσης
και αμφίδρομης διασύνδεσης του με άλλους τομείς της οικονομίας. Η σημασία του
τουριστικού οικοσυστήματος επιβεβαιώνεται και μέσω των αναλύσεων των θέσεων των
αρμόδιων φορέων για τον τουρισμό κατά τα τελευταία χρόνια.

Παράλληλα αναδεικνύονται χαρακτηριστικά του φαινομένου που έχουν προκύψει από

την περίοδο της πανδημίας, που αφορούν τα χαρακτηριστικά του φαινόμενο να
προσαρμόζεται διαρκώς στις εκάστοτε συνθήκες, αλλά και στην διαρκή ανάδειξη
σύγχρονων τουριστικών προϊόντων λόγω του τελευταίου αλλά και λόγω της ακραίας
εισβολής των ΤΠΕ στις ζωές όλων μας.

Ο εκάστοτε ταξιδιώτης έχει σήμερα όλα τα εργαλεία δωρεάν στα χέρια του να σκεφτεί,
να σχεδιάσει και να καταναλώσει οποιοδήποτε τουριστικό προϊόν επιθυμεί. Μπορεί να
το εξατομικεύσει και ενώ το καταναλώνει να το πουλήσει με την σειρά του σε
επόμενους καταναλωτές.

Η δημιουργία νέων τουριστικών προϊόντων λειτουργεί στις μέρες μας ως εργαλείο που
χρησιμοποιείται στρατηγικά από τον κεντρικό σχεδιασμό των ανεπτυγμένων χωρών, για
τοπική ανάπτυξη και προσέλκυση εισοδημάτων, ενώ πλέον παρατηρείται να γίνεται κι
από τα κάτω σχεδιασμός τέτοιων προϊόντων και αξιοποίηση τοπικών πόρων. Αυτός ο
από τα κάτω σχεδιασμός τέτοιων τουριστικών προϊόντων, συνήθως γίνεται από τον
ιδιωτικό τομέα και ενώ μπορεί να συμβάλει στην τοπική ανάπτυξη και την ανάπτυξη
τουριστικού χαρακτήρα σε μία περιοχή, δεν μπορεί να ενσωματωθεί πλήρως στο
μοντέλο λειτουργίας μιας περιοχής αν δεν πλαισιώνεται από έναν ευρύτερο σχεδιασμό.

Σε πολλές περιπτώσεις ο πολιτισμός και συγκεκριμένα η βιομηχανική κληρονομιά

αποτέλεσαν πόρο για ανάπτυξη σχετικών δραστηριοτήτων τουρισμού και για τον λόγο

18
αυτό όλα τα παραπάνω κριτήρια και οι συνθήκες φαίνεται ότι μπορούν να εφαρμοστούν
στο παράδειγμα τής Ελευσίνας.

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ

Κύριο στόχο της έρευνας αποτελεί η προώθηση του σχεδιασμού νέου τουριστικού
προϊόντος, μέσω του τουριστικού σχεδιασμού κεντρικά ή τοπικά, συμβάλλοντας με
αυτόν τον τρόπο στην αναπτυξιακή διαδικασία των λιγότερο μέχρι σήμερα
ανεπτυγμένων περιοχών. Επιπρόσθετα, τα τελευταία χρόνια που διαρκεί η παρούσα
έρευνα διανύουμε μια περίοδο εντεινόμενης οικονομικής ύφεσης και κρίσης σε
οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, οι επιπτώσεις της οποίας αποτυπώνονται στον
ελληνικό χώρο. Οι επιπτώσεις από αυτή την συγκυρία συμπληρώθηκαν βίαια με νέα
χαρακτηριστικά ύφεσης κατά την περίοδο της πανδημίας ενώ την ίδια περίοδο η
χωροταξική πολιτική της χώρας, έτσι όπως διατυπώνεται μέσα από τα πλαίσια και το
ευρύτερο θεσμικό πλαίσιο, προωθεί έναν αναπτυξιακό σχεδιασμό μέσω της προώθησης
νέων προτύπων τουριστικής ανάπτυξης, οργανωμένων παρεμβάσεων και χωροθέτησης
τουριστικής κατοικίας

Σήμερα παρατηρείται σαφής αλλαγή στην θεώρηση και τα χαρακτηριστικά του

τουριστικού φαινομένου αλλά κυρίως στις σύγχρονες τάσεις του κοινού, που
συμβάλλουν με έναν νέο τρόπο τόσο στην κατεύθυνση της τουριστικής ανάπτυξης όσο
και στον τουριστικό σχεδιασμό. Η διαφοροποίηση της τουριστικής ζήτησης δύναται, υπό
προϋποθέσεις, να αποτελέσει βιώσιμη αναπτυξιακή προοπτική για πολλές περιοχές του
ελληνικού χώρου, διαμέσου της ανάδειξης και αξιοποίησης υφιστάμενων πόρων, που
συγκροτούν συγκριτικό πλεονέκτημα της χώρας, στο μέτρο και στις κατευθύνσεις της
παγκόσμιας τάσης και της αλλοκεντρικής συμπεριφοράς των ταξιδιωτών ως τουριστικής
τάσης.

Η διατριβή καταδεικνύει με το παράδειγμα της Ελευσίνας ότι ο σχεδιασμός και η

ανάπτυξη νέων τουριστικών προϊόντων έχουν χωρική διάσταση σε συνδυασμό με τους
κατάλληλους πόρους, όπως στην περίπτωση της βιομηχανικής κληρονομιάς, που
αποτελεί έναν υφιστάμενο αναξιοποίητο πόρο στη χώρα μας.

Η μεθοδολογία της διατριβής συμβάλλει τέλος στον εμπλουτισμό των μεθόδων

διατήρησης, προστασίας και ανάδειξης της κληρονομιάς με την παρουσίαση σύγχρονων
εργαλείων αναγνώρισης και καταγραφής της.

19
0. Μεθοδολογια Ερευνας

Η δομή της ερευνητικής εργασίας έχει στόχο να συμβάλει σε:

- Η διαμόρφωση ενός γενικού εννοιολογικού πλαισίου για το τουριστικό φαινόμενο

σήμερα, όπως έχει επαναπροσδιοριστεί και παρατηρείται. Επαναπροσδιορισμό ή
καλύτερα εμπλουτισμός και διευκρίνηση με το τι εννοούμε σήμερα για διάφορες έννοιες
που χρησιμοποιούμε σχετικά με την τουριστική ανάπτυξη. Μελετώντας τις
αλληλεπιδράσεις του με τον χώρο, την αναπτυξιακή διαδικασία, την επιρροή του
φαινομένου στην κοινωνία και στο περιβάλλον κ.α.

- Ο καθορισμός ενός μεθοδολογικού τρόπου προσέγγισης του θέματος παραγωγή

νέου τουριστικού προϊόντος, τον προσδιορισμό του εργαλείου που θα αναλύει τα ειδικά
χαρακτηριστικά χαρτογραφώντας την τοπική δυναμική, έτσι ώστε η συνδυαστική
επεξεργασία των στοιχείων όλων των χρησιμοποιούμενων πηγών, να οδηγήσει σε μια
όσο το δυνατόν περισσότερο εμπεριστατωμένη έρευνα, με ολοκληρωμένα
συμπεράσματα. Με βάση λοιπόν το εννοιολογικό πλαίσιο ανάπτυξης του θέματος, θα
καθοριστεί το πεδίο της έρευνας, με την χρησιμοποίηση των απαραίτητων
μεθοδολογικών εργαλείων.

- Παρουσίαση της αναπτυξιακής διαδικασίας και του πλαισίου όρων και εννοιών
που σχετίζονται με την ανάπτυξη.

- Χαρτογράφηση της κρατικής πολιτικής απέναντι στην συγκεκριμένη συσχέτιση

τουρισμού και χώρου, ανάπτυξης.

Σε μία δεύτερη φάση εξετάζονται :

- Τα γενικά χαρακτηριστικά της δυναμικής μιας περιοχής αναφοράς (της

Ελευσίνας), για να εντοπιστεί η τοπική δυναμική και τυχόν ανεπτυγμένα νέα τουριστικά
προϊόντα. Η χωροταξική και πολεοδομικής διάρθρωσης, της αναπτυξιακής
φυσιογνωμίας της περιοχής μελέτης και οι εν δυνάμει πόροι και πηγές για την
διαμόρφωση καινοτόμου τουριστικού προϊόντος.

- Τα γενικά χαρακτηριστικά της δυναμικής μιας άλλης περιοχής αναφοράς όπου έχει
προκύψει από τα κάτω ανάπτυξη που επέφερε μία ευρύτερη αναπτυξιακή διαδικασία.

Η έρευνα χωρίζεται σε 2 μέρη εκ των οποίων

το Α ΜΕΡΟΣ σε τέσσερις ενότητες

και Β ΜΕΡΟΣ σε έξι ενότητες.

20
Παρακάτω αναλύονται οι ενότητες και το περιεχόμενο του καθώς και η μεθοδολογική
προσέγγιση αυτών.

Μέσω της βιβλιογραφικής έρευνας επιχειρείται να επικαιροποιηθεί το περιεχόμενο των

εννοιών που πραγματεύεται η έρευνα, καθώς πρόσφατα φαινόμενα επηρεάζουν το
χαρακτήρα του σύγχρονου τουριστικού φαινομένου. Διερευνάται η περίοδος της
πανδημίας και ό ρόλος των αρμοδίων παγκόσμιων φορέων και οργανισμών σε αυτή και
την επίδραση της στην παγκόσμια οικονομία και πως αυτό σχετίζεται με τον τουρισμό.

Πραγματοποιείται ανασκόπηση και αξιολόγηση της σχετικής βιβλιογραφίας για τον

τουρισμό. Η διερεύνηση αυτή επικεντρώνεται στο οικοσύστημα, την εξέλιξη του
φαινομένου τα τελευταία χρόνια, το ρόλο του τουρισμού ως μοχλού ανάπτυξης, καθώς
και τις διαδικασίες και τα κριτήρια σχεδιασμού νέου τουριστικού προϊόντος.

Στη συνέχεια εξετάζεται εν γένει ο πολιτισμός ως πόρος για ανάπτυξη τουρισμού και
τουριστικών προϊόντων με έμφαση στην βιομηχανική κληρονομιά. Πραγματοποιείται
ανασκόπηση και αξιολόγηση της σχετικής βιβλιογραφίας για την βιομηχανική
κληρονομιά, για το πλαίσιο προστασίας και ανάδειξης της σε μία παγκόσμια αλλά και
τοπική κλίμακα.

Τέλος πραγματοποιείται έρευνα πεδίου που αφορά αφενός γενικότερα τη βιομηχανική

κληρονομιά στην Ελλάδα και αφετέρου την περίπτωση της Ελευσίνας.

Ως προς τον ερευνητικό σχεδιασμό, επιλέχθηκε η χρήση τόσο ποιοτικών όσο και
ποσοτικών μεθόδων. Η συγκέντρωση των δεδομένων πραγματοποιείται με τη χρήση
τεχνικών που αφορούν: α) στην παρατηρούμενη χωρική συμπεριφορά, β) στη
διατύπωση ερωτήσεων (ερωτηματολόγιο/ συνέντευξη) και γ) στην χρήση δευτερογενών
στοιχείων και αρχειακού υλικού.

0.1 Ερωτήματα προς Διερεύνηση

Η έρευνα πραγματεύεται βασικές παραμέτρους για το πώς επιδρά στην οικονομία ο
τουρισμός σήμερα, ποια είναι η σύγχρονη θεώρησή του ως οικοσύστημα.

Ο τουρισμός θεωρείται ως ένα πλήρες βιομηχανικό οικοσύστημα, που αναπτύσσει όλο

και περισσότερο νέα προϊόντα ακολουθώντας την κατεύθυνση της βελτίωσης της
προσφοράς υπό το καθεστώς ενός παγκόσμιου ανταγωνισμού. Η υπόθεση αυτή
εξετάζεται διαμέσου δύο παραμέτρων :

➔ Η διασύνδεση με την τοπική οικονομία και τις παρατηρούμενες δραστηριότητες των

άλλων τομέων

➔ Η δημιουργία τουριστικού προϊόντος και η ανάδειξη τουριστικών πόρων και τοπικής

ταυτότητας

21
Θεωρείται ότι το σύγχρονο τουριστικό φαινόμενο επηρεάζεται από τη σύγχρονη
συγκυρία και συγκεκριμένα την πανδημία, τη χρήση των νέων τεχνολογιών, τις νέες
κοινωνικές συμπεριφορές.

Εξετάζεται επιπλέον εάν υφίσταται η νέα μαζικότητα των εναλλακτικών μορφών

τουρισμού και η υπόθεση αν η τουριστική δραστηριότητα εξακολουθεί να αποτελεί
μηχανισμό περιφερειακής ανάπτυξης και οικονομικής μεγέθυνσης. Συγκεκριμένα
θεωρείται ότι η διαδικασία τουριστικού σχεδιασμού νέων προϊόντων πρέπει να
βασίζεται στην ύπαρξη των κατάλληλων πόρων. Υποστηρίζεται μάλιστα ότι αυτό
μπορεί να συμβεί στην περίπτωση της Βιομηχανικής κληρονομιάς που μπορεί να
αποτελέσει ένα σαφή πόρο για ανάπτυξη τουριστικής δραστηριότητας σε μία περιοχή
όπως η Ελευσίνα.

Στην παγκόσμια τουριστική οικονομία και ιδιαίτερα στην ευρωπαϊκή, προωθούνται

ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, οι ήπιες και εναλλακτικές μορφές τουριστικής ανάπτυξη
και μάλιστα εκείνες που είναι συμβατές με τις κατευθύνσεις προστασίας του φυσικού
περιβάλλοντος και των αξιόλογων μνημείων και συνόλων, που τίθενται είτε από
διεθνείς και παγκόσμιους είτε από εθνικούς οργανισμούς. Η εξασφάλιση της
βιωσιμότητας τόσο των φυσικών όσο και των ανθρωπογενών πόρων κερδίζει έδαφος όχι
μόνο στο πλαίσιο μιας ιδεολογικής βάσης, αλλά κυρίως υπό το πρίσμα των θετικών
αναπτυξιακών αποτελεσμάτων που μπορεί να εξασφαλίσει: επιτυγχάνει από τη μια τη
χωρική διασπορά του τουρισμού, διευκολύνοντας την περιφερειακή ανάπτυξη αλλά και
τη χρονική του διεύρυνση.

Από την άλλη, εξασφαλίζει την δυνατότητα προστασίας των τουριστικών πόρων, οι
οποίοι έχουν σε πολλές περιπτώσεις αποκαλύψει, τα πεπερασμένα όρια αξιοποίησής
τους. Μακροπρόθεσμα, οι ήπιες μορφές τουρισμού αναγνωρίζονται και ως
αποδοτικότερες από τις μαζικές, υπό την έννοια ότι η δραστηριότητα προστατεύει και
συχνά αναβαθμίζει τον πόρο, ενώ η αντίστοιχη μαζική τον απαξιώνει ραγδαία. Το πλέον
σημαντικό όμως φαίνεται να είναι πως θεωρείται δεδομένη η επίδραση του τουρισμού
στην χωρική ανάπτυξη ακόμα και διαμέσου πολιτικών δημιουργίας νέου τουριστικού
προϊόντος το οποίο και συχνά χρησιμοποιεί της δραστηριότητες άλλων τομέων της
οικονομίας. Στην χώρα μας με την ανάλυση των δεδομένων, χωρικών, κοινωνικών και
οικονομικών, μπορούμε να οδηγηθούμε στην συγκέντρωση όλων αυτών των
παραγόντων που μπορούν να αναδείξουν νέα τουριστικά προϊόντα.

Παράλληλα με το ευρύτερο πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης της χώρας, η επιθυμητή

ανάλυση θα γίνει στον άξονα του προτεινόμενου προγραμματικού πλαισίου και τυχόν
δρομολογημένων άμεσων και έμμεσων πολιτικών.

Ο τρόπος με τον οποίο ο τουρισμός μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αναπτυξιακό εργαλείο

πρόκειται να δώσει μία ενδιαφέρουσα διάσταση στην ανάλυση του χώρου αλλά και του
κλάδου.

22
Επιμέρους ερευνητικά ερωτήματα πάνω στα οποία θα μελετηθεί η παραπάνω πρόταση,
θεωρείται σκόπιμο να αποτελέσουν :
● Ο Τουρισμός ως εργαλείο ανάπτυξης, σήμερα και οι τάσεις που επικρατούν για
την αξιοποίηση του
● Η θεώρησή του τουρισμού ως βιομηχανικό οικοσύστημα.
● Ποιοι παράγοντες έχουν επικρατήσει τελευταία ώστε να αλλάξει η θεώρηση του
φαινομένου;
○ Η μεγάλη επίδραση της ευρείας χρήσης του διαδικτύου και των
σύγχρονων τεχνολογιών.
○ Η αλλαγή στην ζήτηση και στις ανάγκες των σύγχρονων ανθρώπων
● Αστάθμητοι παράγοντες που επηρεάζουν τον τουρισμό. Η πανδημία του
COVID-19 και οι νέες συνθήκες. Συλλογικές θεωρήσεις και κατευθύνσεις των
φορέων/οργάνων (ΕΕ, UNWTO κ.α)
● Οι παράγοντες που επηρεάζουν τον τουριστικό σχεδιασμό και την διαμόρφωση
τουριστικών προϊόντων.
● Πως μπορούν να δημιουργηθούν τουριστικά προϊόντα από την υφιστάμενη
κληρονομιά και τον πολιτισμό

0.2 Δομή & Περιεχόμενο Διδακτορικής Έρευνας

Η έρευνα χωρίζεται σε δύο μέρη εκ των οποίων το πρώτο σε τέσσερις ενότητες και και
το δεύτερο σε έξι. Παρακάτω αναλύονται τα επιμέρους κεφάλαια/ενότητες και
παράλληλα αναφέρονται τα περιεχόμενα της διατριβής όπως έχουν διαμορφωθεί

Αναλυτική Περιγραφή ανά κεφάλαιο

Α ΜΕΡΟΣ

Το Α’ μέρος πραγματεύεται το τουριστικό φαινόμενο εν γένει, την σύγχρονη εκφραση

του και πως έχει διαμορφωθεί στο νέο κοινωνικό πλαίσιο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Ο τουρισμός στις μέρες μας κι αλλαγή στην θεώρηση του φαινομένου

Διερευνάται η θεωρία γύρω από το σύγχρονο τουριστικό προϊόν όπως προκύπτει μέσα
από έννοιες, και τους ορισμούς σε σχέση με τις μορφές τουριστικής δραστηριότητας
αλλά και την μέχρι σήμερα διατυπωμένη εμπειρία γύρω από τον τουρισμό όπως
διαμορφώνεται, με βάση τις τρέχουσες συνθήκες κι εξελίξεις.

Πως διαμορφώνεται το τουριστικό προϊόν και η τουριστική δραστηριότητα σήμερα σε

παγκόσμια κλίμακα, ποιοι παράγοντες προσδιορίζουν αυτό τον «νέο» τουρισμό, που
επηρεάζεται ιδιαίτερα από τις τεχνολογικές εξελίξεις των τελευταίων χρόνων. Πως τα

23
κίνητρα πλέον έχουν μετατραπεί σε ερεθίσματα που προσλαμβάνει καθημερινά ο
άνθρωπος μέσω των πολύ εξελιγμένων εργαλείων του διαδικτύου, χωρίς απαραίτητα να
αναζητά τον επόμενο τουριστικό προορισμό του. Διανύουμε την περίοδο όπου όλα τα
μέσα διευκολύνουν τον καθένα να ορίσει πολύ εύκολα ένα πλήρως Προσαρμοσμένο κι
εξατομικευμένο τουριστικό προϊόν, το οποίο δίνεται η δυνατότητα να «δοκιμάζεις»
μέσω των νέων τεχνολογιών πριν την αγορά του. Πως έχει συμβάλει η δυνατότητα
πλήρους θέασης του 80% του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος της γης από τις οθόνες μας
με αληθινές φωτογραφίες στην εξέλιξη του τουριστικού φαινομένου; Ποια επίδραση σε
όλα τα παραπάνω είχε η πανδημία που αξιοποίησε τις τεχνολογίες για να ξεγελάει το
κοινό ότι μπορούσε από τα σπίτια του να βιώνει ψηφιακές ταξιδιωτικές εμπειρίες,
ταξιδιωτικές εκθέσεις, συναυλίες κ.α. Πώς η νέες συνθήκες της πανδημίας ανέδειξαν ένα
νέο φαινόμενο που θεωρείται κομμάτι του τουρισμού, μέσω της υπερανάπτυξης της
απομακρυσμένης εργασίας και της γιγάντωσης του φαινομένου των digital nomads, που
θεωρείται επίσης τουριστικό προϊόν που ήρθε για να παραμείνει, όσο παραμένουν και οι
νέες συνθήκες.

Υπάρχουν πολιτικές και οργανωμένες δράσεις από την πολιτεία που να ενισχύουν αυτή
την τάση για περεταίρω εξατομίκευση και σχεδιασμό του τουριστικού προϊόντος, από το
παράδειγμα των γαλλικών γραφείων τουρισμού που παρέχουν υπηρεσίες αντίστοιχες με
τους tour operators του παρελθόντος στις σύγχρονες εφαρμογές του ίντερνετ σήμερα.

Η μετάβαση από τον μαζικό προς τον εναλλακτικό τουρισμό κι η πορεία από τον
εναλλακτικό τουρισμό στον αλλο κεντρικό τουρίστα που τείνει να πολλαπλασιάζεται,
κάνοντας το εναλλακτικό, το κρυφό και τις εμπειρίες να καταλαμβάνουν μεγάλο μερίδιο
του τουριστικού χάρτη έναντι των κλασσικών τουριστικών προϊόντων. Πως θα
διατηρηθεί σε λογικά πλαίσια η ανάπτυξη του εναλλακτικού τουρισμού χωρίς να
παρουσιάσει τις αρνητικές επιπτώσεις της μαζικότητας του τουριστικού φαινομένου.
Πώς θα διατηρηθεί η αειφορική διαχείριση των πόρων όταν κανένα σημείο/ πόρος/
θέλγητρο του πλανήτη δεν είναι πια κρυμμένο. Μήπως οδεύουμε σε μία νέα μαζικότητα
του ηλιοκεντρικού μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης. Τι από όλα αυτά έχει συμβεί στην
Ελλάδα, ποια φαινόμενα ακολουθούν το παγκόσμιο πρότυπο και κατά πόσο το
παραδοσιακό μοντέλο ήλιος-θάλασσα επικράτησε και τις χρονιές μετά την πανδημία ως
κυρίαρχο;

Ο Τουρισμός ως διαδικασία και εργαλείο χωροταξικού σχεδιασμού και περιφερειακής

ανάπτυξης όπως έχει έως σήμερα λειτουργήσει μέσα από την υιοθέτηση πολιτικών για
την τόνωση της τοπικής οικονομίας και την ευρύτερη ανάπτυξη χωρικών ενοτήτων
παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο έχει διαμορφωθεί μέχρι σήμερα η τουριστική
ανάπτυξη. Παράλληλα για να ολοκληρωθεί η ανάγνωση του σύγχρονου τουριστικού
προϊόντος αναφέρονται οι τάσεις που επικρατούν σε παγκόσμιο επίπεδο σε σχέση με τις
επιλογές των τουριστών, τις επικρατούσες μορφές τουριστικής δραστηριότητας αλλά και
τις αναδυόμενες. Η ενότητα διακρίνεται σε τρεις υπόενότητες.

24
Επιδιωκόμενοι στόχοι και αποτελέσματα:

− Αξιολόγηση του σύγχρονου τουριστικού προϊόντος διεθνώς και της ανάπτυξης

σύγχρονων εναλλακτικών μορφών τουρισμού. Το φάσμα του τουρισμού σήμερα.
Παράγοντες που επηρεάζουν το φαινόμενο. Οι τάσεις στον ελλαδικό χώρο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Τουρισμός και Ανάπτυξη: Αδυναμίες και προοπτικές

Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως η υπόθεση εργασίας σε σχέση με τον ρόλο του
τουρισμού ως εργαλείο και μέσο περιφερειακής ανάπτυξης, διαπιστώνεται μέσα από τα
ιστορικά δεδομένα που παρουσιάζουν την ελληνική πολιτεία να επιλέγει πολιτικές
κινήτρων για την ανάπτυξη τουριστικής δραστηριότητας σε συγκεκριμένες περιοχές της
χώρας με απώτερο σκοπό την περιφερειακή ανάπτυξη.

Μία σύντομη αναφορά στα ιστορικά στοιχεία επιβεβαιώνει τον ισχυρισμό χωρίς να
συνεπάγεται πάντα όλα τα θετικά αποτελέσματα της ανάπτυξης. Κι αυτό λόγω της
βεβιασμένης και αποσπασματικής υιοθέτησης σημειακών πολιτικών τουριστικής
ανάπτυξης που σε πολλές εκ των περιπτώσεων επιφέρει αρνητικές συνέπειες και
συνέβαλε στον κορεσμό των περιοχών και στην εξάντληση των πόρων επιτυγχάνοντας
όμως σχεδόν πάντα περιφερειακή σύγκλιση και αύξηση των εισοδημάτων. Τα στοιχεία
από την ιστορία παρατίθενται και αξιολογούνται ως θετικά ή αρνητικά με γνώμονα την
υφιστάμενη κατάσταση και την έως σήμερα αναπτυξιακή πορεία μέσα από τον
τουρισμό. Η παρουσίαση της απουσίας πολιτικών για την τουριστική ανάπτυξη τα
τελευταία χρόνια, αλλά κι η αξιολόγηση χωροταξικών εργαλείων που εφαρμόστηκαν και
πάλι αποσπασματικά όπως οι ΠΟΤΑ ή απόπειρες μέσω ΕΣΑΔΑ, ΕΣΧΑΣΕ κ.α.

Η διατύπωση των αδυναμιών και προοπτικών του ελληνικού τουριστικού προϊόντος με

βάση την μέχρι σήμερα τουριστική ιστορία της θα αναδείξει παραμέτρους για την
μελλοντική αντιμετώπιση του τουριστικού φαινομένου στην χώρα. Παράλληλα η
ενταξη του Ελληνικού Τουρισμού στη σύγχρονη Ευρωπαϊκή και Διεθνή Τουριστική
αγορά που έχει προηγηθεί εν μέρει κι από την πρώτη ενότητα , ενισχύει περισσότερο το
κεφάλαιο των προοπτικών του ελληνικού τουριστικού προϊόντος, από εδώ και στο εξής.

Αναφορά στα εθνικά πλαίσια αναφοράς για τον τουρισμό και την διαρκή και
αλλεπάλληλη τροποποίηση αυτών ανάλογα με τις αλλαγές των κυβερνώντων και των
συνθηκών (κρίση, πανδημία κα.).

Επιδιωκόμενοι στόχοι και αποτελέσματα

− Εντοπισμός των παραγόντων που διαμόρφωσαν την υφιστάμενη κατάσταση του

τουρισμού στην Ελλάδα- διαφαινόμενες προοπτικές και προϋποθέσεις για την ανάπτυξη
τους.

25
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 : Νέες έννοιες γύρω από τον τουριστικό σχεδιασμό

Η ανάπτυξη νέου τουριστικού προϊόντος δεν αφορά μόνο στην ύπαρξη τουριστικών
πόρων. Είναι μία πολυδιάστατη διαδικασία η οποία οφείλεται σε πολλούς παράγοντες
και είναι συνήθως πολιτική πρωτοβουλία, συνυφασμένη με την επιθυμητή αστική και
οικονομική ανάπτυξη μιας περιοχής. Έτσι για την δρομολόγηση μιας τέτοιας πολιτικής
πρωτοβουλίας, οφείλουν να ικανοποιούνται επιμέρους συνθήκες όπως ενδεικτικά: α) να
διαγνωστεί η αναγκαιότητα και δυνατότητα τουριστικής ανάπτυξης μιας περιοχής και
παράλληλα β) να είναι εφικτή η εφαρμογή της διαδικασίας ανάπτυξης νέου τουριστικού
προϊόντος, γ) να πληρούνται ορισμένα κριτήρια όσον αφορά το τουριστικό
«αντικείμενο». Συνεπώς για να οριστεί η παραπάνω διαδικασία που προκύπτει από
αντίστοιχη τόσο από θεωρητική προσέγγιση, θα πρέπει να διερευνηθούν ενδεικτικά
κάποιοι επιμέρους παράγοντες που μπορούν να πυροδοτήσουν την ανάπτυξη νέων
τουριστικών προϊόντων που συχνά ταυτίζονται με νέες τουριστικές περιοχές.Η πολιτική
βούληση, η τοπική οικονομία, η ύπαρξη τοπικού πληθυσμού και οι διαθέσιμοι
χρηματοδοτικοί πόροι είναι παράγοντες που παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη
όλων των παραπάνω .Όσον αφορά στον σχεδιασμό αυτής διαδικασίας, θα έπρεπε να
είναι προγραμματισμένος και ευρύτερα παραδείγματα από το εξωτερικό σίγουρο το
μαρτυρούν.

Σε γενικές γραμμές ο σχεδιασμός μπορεί να συμβάλει στην κατεύθυνση καθορισμού

ενός πλαισίου διαχείρισης του δυναμικού που έχει ένας τόπος. Στα πλαίσια αυτού του
πακέτου αναλύονται οι παρακάτω επιμέρους ενότητες:

Εν δυνάμει νέες κατηγορίες πόρων τουριστικής ανάπτυξης, πέραν των γενικευμένων

κατηγοριών : Πολιτισμός, Φύση και τοπία και δραστηριότητες με βάση την ανάλυση
και τα συμπεράσματα της πρώτης ενότητας. Επιδιώκεται η διατύπωση μεθοδολογίας
που να αφορά στην κατά τόπους ανάγνωση των εν δυνάμει πόρων τουριστικής
ανάπτυξης με βάσει τις σύγχρονες τάσεις. Τέλος διερευνώνται και παρουσιάζονται
παραδείγματα από την ελληνική και ευρωπαϊκή εμπειρία. Δίνεται έμφαση σε κατηγορίες
όπως στην νεότερη κληρονομιά και πιο συγκεκριμένα στην βιομηχανική κληρονομιά
αλλά και στις ιδιαίτερες τοπικές κλιματολογικές συνθήκες ως υπόβαθρο για την
ανάπτυξη νέου τουριστικού προϊόντος κάποιων περιοχών, και γίνεται μία αρχική
αναφορά στις μελέτες περίπτωσης του Β’ μέρους.

Εννοιολογική προσέγγιση και των θεωριών ανάπτυξη νέου τουριστικού προϊόντος και
τουριστικής δραστηριότητας εν γένει. Συνθετική προσέγγιση και κατ΄ επέκταση
αξιολόγησή τους ώστε να προκύψει μία ολοκληρωμένη εικόνα της συμβολής των πόρων
στην ανάπτυξη νέου τουριστικού προϊόντος.

Επιδιωκόμενοι στόχοι και αποτελέσματα

26
− Αξιολόγηση του ρόλου της ύπαρξης εν δυνάμει πόρων τουριστικής ανάπτυξης σε
μία περιοχή και διατύπωση μεθοδολογίας ανάγνωσης των πόρων αυτών σε μία χωρική
ενότητα
− Προσδιορισμών νέων κατηγοριών πόρων τουριστικής ανάπτυξης, Διατύπωση
νέων εννοιών
− Εξαγωγή συμπερασμάτων για την επιλογή των επιμέρους μελετών περίπτωσης
− Δημιουργία των προϋποθέσεων για την εκπόνηση των μελετών περίπτωσης.

Β ΜΕΡΟΣ - Πολιτισμός: Η οργάνωση νέων τουριστικών προϊόντων σε τοπικό επίπεδο

μέσα από το παράδειγμα της Ελευσίνας.

Στο Β’ μέρος αναλύονται έννοιες ορισμοί που αφορούν στην πολιτιστική κληρονομιά
την βιομηχανική κληρονομιά τον βιομηχανικό τουρισμό και τις επιμέρους οικονομίες
κλίμακας που αναπτύσσονται γύρω από την εν λόγω δραστηριότητα. Τέλος το ερώτημα
που προσεγγίζεται εδώ είναι πως και υπό ποια κριτήρια η Βιομηχανική Κληρονομιά
λειτουργεί ως εν δυνάμει πόρος τουριστικής ανάπτυξης.

Β ΜΕΡΟΣ-ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 : Η περίπτωση της Ελευσίνας

Στη βάση των διαπιστώσεων των 4 παραπάνω ενοτήτων καθώς και μετά την
ολοκλήρωση της 5ης που επιβεβαιώνει κι επαληθεύει την επιλογή της μελέτης
περίπτωσης, θα αναπτυχθεί η 6η ενότητα με τις μελέτες περίπτωσης, που αποτελεί εν
μέρει εφαρμογή της μεθοδολογίας που προκύπτει από την ερευνητική διαδικασία που
προηγήθηκε στη βάση της πρωτογενούς και δευτερογενούς έρευνας.

Στο πακέτο εργασίας αυτό αναλύεται η Βιομηχανική κληρονομιά ως εν δυνάμει πόρος

τουριστικής ανάπτυξης καθώς και η Διαδικασία αναγνώρισης της στις περιοχές όπου
βιβλιογραφικά αναφέρεται η ύπαρξη κελυφών από προυφιστάμενες βιομηχανίες. Η
ανάπτυξη της Βιομηχανική Αρχαιολογία ως η επίσημη επιστήμη που αναφέρεται στην
μνημειακή διάσταση των πρώην βιομηχανικών χώρων. Στο πακέτο εργασίας αυτό
αναλύεται και η σχέση της Βιομηχανική κληρονομιάς και τουριστικής δραστηριότητας
από διαφορετικά παραδείγματα καθώς και από εμπειρικές προσεγγίσεις, ενώ η
μνημειακή διάσταση επιβεβαιώνεται διαμέσου έρευνας με ερωτηματολόγια σε πολίτες
και τυχαίο δείγμα, όπως αντιλαμβάνονται στον χώρο την ύπαρξη πρώην βιομηχανικών
χώρων. Συμπερασματικά εφαρμόζεται η μεθοδολογία που προκύπτει ως τα κριτήρια
ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος με βάση την ύπαρξη Βιομηχανικής
Κληρονομιάς με μία περιοχή αναφοράς.

Συνθετική προσέγγιση και ένταξη της Βιομηχανικής κληρονομιάς στους εν δυνάμει

πόρους τουριστικής ανάπτυξης

27
Διατύπωση μεθοδολογίας αναγνώρισης της ΒΚ και συσχέτιση της με τους πόρους
τουριστικής ανάπτυξης

Συνθετική προσέγγιση για την διατύπωση μεθοδολογίας σε σχέση με τα κριτήρια

ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος με βάση την ύπαρξη Βιομηχανικής
Κληρονομιάς και εφαρμογή σε επιλεγμένη περιοχή.

Επιδιωκόμενοι στόχοι και αποτελέσματα:

− Η ενσωμάτωση και απόδοση της θεωρητικής προσέγγισης του πρώτου μέρους

στην μελέτη περίπτωσης.
− Η συμβολή σε μια τουριστική ανάπτυξη τέτοιας κλίμακας και τύπου που να
συμφωνεί με τα κριτήρια ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος.
− Η τροφοδότηση του χωρικού σχεδιασμού με εργαλεία προς την κατεύθυνση της
ολοκληρωμένης ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος και εφαρμογή στο χωρικό
παράδειγμα των συμπληρωματικών μέσων τουριστικής ανάπτυξης.
− Απόδοση της βούλησης των πολιτών σε σχέση με την επιλεγμένη κατηγορία
πόρου τουριστικής ανάπτυξης
− Ανάδειξη μιας περιοχής εφαρμογής της αναπτυξιακής μεθοδολογίας.

Β ΜΕΡΟΣ - ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 - Η τουριστική προσφορά της Ελευσίνας και οι εν δυνάμει

τουριστικοί πόροι

Αναλύονται τα κυρίαρχα στοιχεία πολιτισμού και γίνεται μία ανασκόπηση της περιοχής,
σε σχέση με όλους τους πόρους που μπορούν να συνθέσουν την τουριστική προσφορά
της περιοχής βασιζόμενοι στην θεωρία των σταδίων ανάπτυξης που αναλύεται στο
σχετικό κεφαλαίο. Παράλληλα εντοπίζονται οι παράμετροι σκιαγραφούν το συγχρονο
προφίλ της περιοχής που έχει επιλεγεί ως μελέτη περίπτωσης.
Δίνεται ιδιαίτερη βάση στους εν δυνάμει τουριστικούς πόρους, γενικευμένα για τους
φυσικούς και αναλυτικότερα για τους ανθρωπογενείς με την εξής κατηγοριοποίηση:

ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ - ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ

● Η Ελευσίνα ως ιερή πόλη της αρχαιότητας
● Ο λαϊκός πολιτισμός και οι συγκέντρωση διαφορετικών εθνικοτήτων και
πολιτισμών
● Η Ελευσίνα ως Πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης.
● Η βιομηχανική κληρονομιά ως βασικό στοιχείο του τοπικού πολιτισμού
Στην συνέχεια αναλύονται τυχόν εξειδικευμένοι εξοπλισμοί, η τουριστική διαμονή, η
τουριστική μετακίνηση και πληροφόρηση προκειμένου να διαπιστωθεί πως
πλαισιώνεται η τουριστική προσφορά.

28
Επιδιωκόμενοι στόχοι και αποτελέσματα: Το κεφάλαιο έρχεται να απαντήσει στο
ερώτημα ποια είναι η γενική Εικόνα της περιοχής σήμερα και τα ειδικά χαρακτηριστικά
της στον άξονα ανάπτυξης τουριστικών προϊόντων μέσα από το σύγχρονο προφίλ της .

Β ΜΕΡΟΣ - ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 - Η αναγνώριση της βιομηχανικής κληρονομιάς ως πόρο

τουριστικής ανάπτυξης και αξιόλογο στοιχείο ιστορίας.

Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται πιο αναλυτικά μία προσέγγιση γύρω από έννοιες και
Ορισμούς και που αφορούν άμεσα ή έμμεσα την αξιοποίηση της βιομηχανικής
κληρονομιάς. Παρουσιάζονται επιμέρους εργαλεία και Μέθοδοι αναγνώρισης,
καταγραφής και πρακτικές ανάδειξης της βιομηχανικης κληρονομιάς και γίνεται
μία μεθοδολογική προσέγγιση του ελληνικού χάρτη εντοπισμού βιομηχανικής ιστορίας
και κληρονομιάς. Παράλληλα αναλύεται ο βιομηχανικός τουρισμός στην Ελλάδα και
στον κόσμο κυρίως μέσα από τα επιμέρους παραδείγματα αξιοποίησης της
Βιομηχανικής κληρονομιάς.

Επιδιωκόμενοι στόχοι και αποτελέσματα: Η ανάλυση της μεθοδολογίας για τον

εντοπισμό και την χαρτογράφηση του επιλεγμένου θεματικού αντικειμένου της
Βιομηχανικής κληρονομιάς, στο επιλεγμένο υπόβαθρο της μελέτης περίπτωσης .

Β ΜΕΡΟΣ - ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 - Η διατήρησης και ανάδειξη της Βιομηχανικής

Κληρονομιάς μέσα από το θεσμικό πλαίσιο και τις εθνικές τομεακές πολιτικές τα
τελευταία χρόνια.

Β ΜΕΡΟΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 - Αναλυτική Περιγραφή της βιομηχανικής κληρονομιάς της Ελευσίνας
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 - Η αναγνώριση του αποθέματος της Βιομηχανικής Κληρονομιάς της
Ελευσίνας

Στα δυο αυτά επιμέρους κεφάλαια, γίνεται πιο αναλυτικά Ιστορική Ανασκόπηση και
εντοπισμός ανά σημείο ενδιαφέροντος ενω΄στόχος είναι η αναφορά σε όλα τα στοιχεία
της ΒΚ που μπορεί να συνθέτουν την τουριστική προσφορά σήμερα, ίσως και μέσω μίας
μεθοδολογίας αξιολόγησης του αποθέματος.

Η γνώμη των πολιτών σχετικά με την αναγνώριση της ΒΚ ως τουριστικό πόρο

ολοκληρώνει την εικόνα γύρω από την αξιολόγηση του αποθέματος και δίνει κάποια νέα
κριτήρια που προκύπτουν από την κοινωνική συμπεριφορά. Παράλληλα αναλύονται
τοπικές πολιτικές και δράσεις που συμβάλλουν στην διατήρηση της κληρονομιάς άμεσα
ή έμμεσα, δράσεις και μελέτες που μπορεί να προέρχονται ως συμβατική υποχρέωση
των φορέων τοπικής αυτοδιοίκησης μέσα από το θεσμικό πλαίσιο ή παράλληλες τυχαίες
δράσεις και δραστηριότητες.

29
Β ΜΕΡΟΣ-ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Β ΜΕΡΟΥΣ

Τα συμπεράσματα επικεντρώνονται στην εφαρμογή των παραπάνω εργαλείων στο

παράδειγμα της Ελευσίνας, όπου είναι εφικτό, και Συγκριτική αξιολόγηση ελληνικών
περιπτώσεων με ανεπτυγμένα αντίστοιχα τουριστικά προϊόντα.

Στα συμπεράσματα του Β’ Μέρους στόχος είναι να προσδιοριστούν τα κριτήρια

ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος στο άξονα αξιοποίησης της Βιομηχανικής
Κληρονομιάς, ανάλογα με τα συμπεράσματα τόσο του Α’ όσο και του Β’ μέρους.
Βασικό αποτέλεσμα που επιδιώκεται εδώ είναι οι πρακτικές ανάδειξης της βιομηχανικής
κληρονομιάς ως άμεσο ή έμμεσο τουριστικό προϊόν, ενώ στόχος είναι η εφαρμογή των
κριτηρίων και Συγκριτική αξιολόγηση ελληνικών περιπτώσεων με ανεπτυγμένα
αντίστοιχα τουριστικά προϊόντα.
Σε σχέση και με την μελέτη περίπτωσης αναλύονται βάσει και της τουριστικής
προσφοράς τα εν δυνάμει νέα συνθετα τουριστικά προϊόντα στην περίπτωση της
Ελευσίνας και τέλος προσεγγίζεται ο τουριστικός σχεδιασμός και η ανάπτυξη νέου
τουριστικού προϊόντος βασει της ύπαρξης βιομηχανικής κληρονομιάς.

0.3 Μέθοδοι Έρευνας

Η μεθοδολογική προσέγγιση περιλαμβάνει δευτερογενή έρευνα με συγκέντρωση της
διαθέσιμης τεκμηρίωσης από ελληνική και ξενόγλωσση βιβλιογραφία και πρωτογενή
έρευνα, η οποία αφορά την έρευνα πεδίου σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, ανάλογα με το
αντικείμενο και την θεματολογία.
Υπενθυμίζεται ότι η ερευνητική διαδικασία ως δυναμική διαδικασία
πραγματοποιήθηκε παράλληλα με την βιβλιογραφική ανασκόπηση. Συνεπώς, οι
αναθεωρήσεις και οι συμπληρώσεις θεωρούνται αναπόσπαστο μέρος της ερευνητικής
διαδικασίας και συμβαίνουν διαδοχικά μεταξύ τους. Παρόλα αυτά η θεωρία προηγήθηκε
της έρευνας πεδίου και διαμορφώθηκε βάσει των συμπερασμάτων και των ιδιαίτερων
ερωτημάτων που αναδύθηκαν από την επεξεργασία της θεωρίας.

0.3.1 Ερευνα Βιβλιογραφιας

Πραγματοποιήθηκε εκτεταμένη έρευνα βιβλιογραφίας και γενικότερα συγκέντρωση

δεδομένων από δευτερογενείς πηγές. Βασικός στόχος ήταν η νέα γνώση ως προς το
διερευνώμενο αντικείμενο . Οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν:

● Επιμέρους Κεφάλαια βιβλίων

● Άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά
● Μελέτες από οργανισμούς και φορείς του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα
● Εκθέσεις και υπομνήματα από ευρωπαϊκούς ή διεθνείς φορείς
● Έρευνες

30
 ● Ανακοινώσεις σε επιστημονικά συνέδρια και πρακτικά αυτών
● Απογραφές της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής και άλλες Βάσεις δεδομένων
● Ερευνα στο διαδίκτυο σε σχέση με πλατφόρμες και άλλες βάσεις δεδομένων
● Διδακτορικές διατριβές κι άλλες επιστημονικές και ακαδημαϊκές εργασίες

Οι παραπάνω πηγές εντοπίστηκαν σε έντυπη και άλλες σε ηλεκτρονική μορφή και

παρουσιάζονται αναλυτικά τόσο μέσα στο κείμενο της εργασίας και στον κατάλογο της
βιβλιογραφίας στο τέλος του κειμένου, με βάση το βιβλιογραφικό σύστημα της
Αμερικανικής Ψυχολογικής Εταιρείας (American Psychological Association – APA), το
οποίο έχει καθιερωθεί με τη συντομογραφία του, δηλαδή ως σύστημα ΑΡΑ, το οποίο
προσδιορίζεται και ως σύστημα "παρενθετικής" μορφής καθώς και μέθοδος
Αλφαβητικού βιβλιογραφικού καταλόγου) (Τουφεγγοπούλου 20019, Πετρογιάννης,
2012).

Πιο αναλυτικά, ανά κεφάλαιο της διατριβής, η δευτερογενής έρευνα περιλαμβάνει:

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Στο πρώτο κεφάλαιο της έρευνας δευτερογενής έρευνα, συλλογή και επεξεργασία
στοιχείων, για την διατύπωση εννοιών και ορισμών που αναδύονται από την διεθνή
κατάσταση του τουρισμού, την χρήση του τουρισμού ως αναπτυξιακό εργαλείο μέσα
από πολιτικές που έχουν εφαρμοστεί στο παρελθόν (πολλαπλή βιβλιογραφία: ελληνική,
αγγλόφωνη και γαλλόφωνη). Διατύπωση και επιλογή των ορισμών και εννοιών που θα
χρησιμοποιούνται στο κείμενο κι επιλογή μεταξύ των διαφόρων διαχωρισμών των
ειδικών μορφών τουρισμού ανάλογα με τα κριτήρια(κίνητρα, προορισμοί κλπ).
Διαδικτυακή έρευνα και έρευνα στοιχείων σε σχέση με επικρατούσες μορφές τουρισμού
σήμερα σε διεθνές επίπεδο. (διεθνή τουριστικά πακέτα, μηχανές αναζήτησης, WTO, κα)

Αναζήτηση στοιχείων από:

● WTO, ΕΛΣΤΑΤ, EUROSTAT, πολλαπλές βιβλιογραφικές αναφορές, διαδίκτυο,
ερευνητικά προγράμματα κ.α.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο

Στο πλαίσιο της θεωρητικής τεκμηρίωσης του τουρισμού διερευνήθηκε η ελληνική και
ξενόγλωσση βιβλιογραφία, με έμφαση στη Δευτερογενής έρευνα, συλλογή και
επεξεργασία στοιχείων, για την αξιολόγηση της εξέλιξης της τουριστικής
δραστηριότητας σε εθνικό επίπεδο βάσει της χωρικής διάρθρωσης που αυτή διαχρονικά
παρουσιάζει.
Αναζήτηση στοιχείων από:
● Μελέτες, ΥΠΕΧΩΔΕ, ΕΟΤ, ΕΛΣΤΑΤ, βιβλιογραφικές αναφορές, διαδίκτυο κ.α.

31
 ● Εφαρμογή ανάλυσης SWOT για το ελληνικό τουριστικό προϊόν με βάση το
εθνικό πλαίσιο αναφοράς στον Τουρισμό.
Παράλληλα διενεργήθηκε έρευνα γύρω από τους υφιστάμενους φορείς και άλλα όργανα
διοίκησης που σχετίζονται με τον τουρισμό σε τοπικό και ευρύτερο επίπεδο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

Αποδελτίωση βιβλιογραφικών αναφορών σε σχέση με διατυπώσεις θεωριών ανάπτυξη

νέου τουριστικού προϊόντος αλλά και τους πόρους τουριστικής ανάπτυξης.
Αναλυτική Διατύπωση εν δυνάμει πόρων τουριστικής ανάπτυξης από ιδία εμπειρία και
βιβλιογραφικές αναφορές, αποδελτίωση του ΕΠΣΧΧΑ για τον Τουρισμό και το
αντίστοιχο εθνικό πλαίσιο, καθώς και διερεύνηση παραδειγμάτων από τον ελλαδικό και
ευρωπαϊκό χώρο. Συνθετική προσέγγιση και κατ΄ επέκταση αξιολόγησή τους ώστε να
προκύψει μία ολοκληρωμένη και συνθετική Εικόνα της συμβολής των πόρων στην
ανάπτυξη νέου τουριστικού προϊόντος σε μία περιοχή.

Αναζήτηση στοιχείων από:

● ΓΠΧΣΑΑ, ΕΠΧΣΑΑ για τον Τουρισμό, λοιπό στρατηγικό πλαίσιο,
Προγράμματα, Μελέτες Τουριστικής Ανάπτυξης Περιφερειών και ανάπτυξης
ειδικών μορφών, διεθνής και ελληνική βιβλιογραφία.
● βάση δεδομένων και πλατφόρμα των διαφόρων ερευνητικών προγραμμάτων που
συνδέονται με την χωρική προσέγγιση του τουρισμού και έχουν υλοποιηθεί .
● ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ ΠΑΛΑΙΩΝ ΛΑΤΟΜΕΙΩΝ
ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΣΤΗ ΘΕΣΗ «ΒΛΥΧΑ» ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ
ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ, ΔΗΜΟΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ, ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ,Α’
ΦΑΣΗ - Τεχνική Περιγραφή, ΕΜΠ ΑΘΗΝΑ 2013
● Άξονες Ανάπτυξης της πόλης της ΕΛευσίνας
● Κυκλοφοριακή μελέτη του Δήμου Ελευσίνας, ή και μεταγενέστερα
● Μελέτη ενοποίησης και ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων και µνηµείων,
µε στοιχεία αστικής ανάπλασης, Α΄Φάση, ΑΘΗΝΑ 2017
● ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ: Διερεύνηση της Μεθοδολογίας
εφαρμογής Συνδυασμένων Πολεοδομικών και κυκλοφοριακών πολιτικών
«Η περίπτωση της Ελευσίνας. (Επιστημονικός Υπεύθυνος Θάνος
Βλαστός ) Απρίλιος 2004, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Σ.Α.Τ.Μ.
Τομέας Γεωγραφίας και Περιφερειακού Σχεδιασμού)
● ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ :Προτάσεις διαχείρισης παράκτιας
περιοχής δυτικού Σαρωνικού – Βόλος 2003, Εργαστήριο Περιβάλλοντος
και Χωρικού Σχεδιασμού-Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

32
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο

Δευτερογενής έρευνα, συλλογή και επεξεργασία στοιχείων, άντληση των απαιτούμενων

πληροφοριών από τα προηγούμενα Πακέτα Εργασίας για τον προσδιορισμό των
επιμέρους κατηγοριών συμπληρωματικών μέσων τουριστικής ανάπτυξης που θα
αναλυθούν και σύγκριση με τις εξαρχής επιλεγμένες κατηγορίες .
Ανάλυση των επιλεγμένων κατηγοριών σε σχέση με την υπάρχουσα εμπειρία από την
εφαρμογή τους στο εξωτερικό. Συνθετική ανάλυση της μεταξύ τους αλληλεπίδρασης και
την σχέσης τους με την ανάπτυξη νέου τουριστικού προϊόντος και διεξαγωγή
συμπερασμάτων.

Βήματα υλοποίησης:

Το συγκεκριμένο πακέτο εργασίας αποτελεί ανεξάρτητο κεφάλαιο στην ροή της

διατριβής και μπορεί να υλοποιηθεί χωρίς να σχετίζεται με τα υπόλοιπα πακέτα
εργασίας. Συνεπώς η υλοποίηση του χωρίζεται σε τρία στάδια ξεκινώντας με την
συλλογή των δεδομένων, την αξιολόγηση και επιλογή ενδεχομένων επιπλέον
κατηγοριών προς ανάλυση και στην συνέχεια απόδοση των συμπερασμάτων και
συσχετίσεων μεταξύ τους.

Επιδιωκόμενοι στόχοι είναι η δημιουργία μιας βάσης αναφοράς μέσων ενδυνάμωσης

της τουριστικής ανάπτυξης σε σχέση με την εκ νέου ανάπτυξη και αξιοποίηση του
τουριστικού προϊόντος στις εν δυνάμει τουριστικές περιοχές της Ελλάδας. Συμπλήρωση
του θεωρητικού υποβάθρου, με αναφορές σε παραδείγματα , σε σχέση με την
τουριστική ανάπτυξη. Ανάδειξη μιας οπτικής για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη νέου
τουριστικού προϊόντος και την συμβολή των συμπληρωματικών αυτών μέσων στην
ουσιαστική ανάδειξη ενός προορισμού.

Β ΜΕΡΟΣ

Το συγκεκριμένο τμήμα της διατριβής αποτελεί και το πλέον μακροχρόνιο και ευρύ από
πλευρά ενεργειών. Λαμβάνουν χώρα ταυτόχρονα βήματα σε σχέση με την
βιβλιογραφική ανάλυση των θεμάτων που την προαπαιτούν αλλά και έρευνας πεδίου για
την επιβεβαίωση κάποιων επιμέρους υποθέσεων εργασίας. Η προστιθέμενη γνώση από
όλα τα παραπάνω θα συντεθούν εδώ και θα ενσωματωθούν με την μορφή
συμπερασμάτων.

Η δευτερογενής έρευνα είναι επικεντρωμένη χωρικά στην περιοχή του δήμου

Ελευσίνας περιλαμβάνει:

Καταγραφή και αξιολόγηση των πόρων της περιοχής μελέτης, πληροφορίες από
προηγούμενες μελέτες, έρευνες, σχέδια/ προγράμματα για τον τουρισμό, Όσον αφορά το

33
χωρικό και περιβαλλοντικό σχεδιασμό της περιοχής αντλήθηκαν στοιχεία, επίσης, από
το δήμο Ελευσίνας και τον ΥΠΕΝ, e-poleodomia κ.α

Τα παραπάνω στοιχεία συλλέχθηκαν είτε με επιτόπιες επισκέψεις στις αρμόδιες

υπηρεσίες, φορείς, οργανισμούς, βιβλιοθήκες κ.λπ. είτε δια μέσου διαδικτύου.

Συνθετική προσέγγιση της δευτερογενούς έρευνας για την ένταξη της Βιομηχανικής
κληρονομιάς στους εν δυνάμει πόρους τουριστικής ανάπτυξης. Διατύπωση
μεθοδολογίας αναγνώρισης της ΒΚ, Ανάλυση βιβλιογραφικής επισκόπησης σε σχέση με
την Βιομηχανική Αρχαιολογία και την μνημειακή διάσταση της ΒΚ.

Παράλληλα πραγματοποιήθηκε:

έρευνα με ερωτηματολόγια που αναλύεται παρακάτω

και διεξαγωγή ημιδομημένων συνεντεύξεων σε ανθρώπους κλειδια σχετικά με

την ύπαρξη ΒΚ σε σχέση με την αξιοποίηση τους που αναλύεται παρακάτω.

Επίσης περιγράφονται οι βασικότερες κατηγορίες κληρονομιάς όπως παρουσιάστηκαν

στα κεφάλαια 3.3.2 και 3.3.3 και γίνεται μία συνοπτική αναφορά στους υλικούς κι
άυλους πόρους της περιοχής μελέτης ανά κατηγορία, όπως προκύπτουν από
βιβλιογραφικές αναφορές, από τους αρμόδιους φορείς καθώς και από επιτόπια
παρατήρηση και έρευνα μέσα από τα αρχεία του Δήμου και τις σχετικές αποφάσεις
χρηματοδοτήσεων των ενεργών συλλόγων, ΦΕΚ και βάσεις δεδομένων
προστατευόμνεης νεότερης κληρονομιάς. ΦΥλλάδια και προγράμματα των ΝΠΔΔ,
ΝΠΙΔ και της Ελευσίνας 2023 που διαχειρίζονται πολιτιστικές εκδηλώσεις. ΠΑράλληλα
μελετήθηκε το bid book της Υποψηφιότητας της Ελευσίνας για Πολιτιστική
Πρωτεύουσα της Ευρώπης τόσο στο Α όσο και στο Β μέρος της διαδικασίας, εσωτερικά
έγγραφα προγραμματισμού και απογραφές χώρων της Ελευσίνας 2023, καθώς και
προγραμματισμός δράσεων της εταιρείας για τα έτη 2017-2023. ΔΙαδικτυακοί τόποι του
ΥΠΠΟ και των επιμέρους εφορειών, έρευνα στο διαδίκτυο, έρευνα σε οδηγούς και
επιτόπια έρευνα.

Για όλους τους παραπάνω λόγους αλλά για τους σκοπούς της παρούσας διατριβής
κρίνεται αναγκαία η συγκέντρωση όλων των απαιτούμενων πληροφοριών για να
προσδιοριστεί η τουριστική προσφορά που αφορά στην βιομηχανική κληρονομιά. Για να
προσεγγιστεί η διαθέσιμη κληρονομία χρησιμοποιήθηκαν τα παρακάτω εργαλεία:

● Βιβλιογραφική ανασκόπηση ιστορικά στοιχεία

● Δορυφορική επισκόπηση της ευρύτερης περιοχής
● Επιτόπια παρατήρηση
● Ερευνα σε ιστορικά αρχεία και βάσεις δεδομένων
● Ερευνα με απογραφικά δελτία

34
 ● Έρευνα σε ψηφιακή βάση δεδομένων βιομηχανικής κληρονομιάς.

Με την χρήση των παραπάνω εργαλείων έγινε η καταγραφή της ΒΚ όπως υφίσταται
σήμερα στην περιοχή της Ελευσίνας και επικαιροποιήθηκαν απογραφές και στοιχεία του
που είχαν καταγραφεί στο παρελθόν σε έρευνες και σχετικές μελέτες.
Παράλληλα παρουσιάζονται κάποιες συστηματικές έρευνες και συγκροτημένες εργασίες
που έχουν πραγματοποιηθεί σχετικά με την ΒΚ της περιοχής.

0.3.2 Έρευνα Πεδίου

Δεδομένου ότι απουσιάζουν έρευνες ή/και μελέτες με αντικείμενο την Βιομηχανική

κληρονομιά, την αντιμετώπισή της και την πολιτισμική της αξία στην Ελλάδα, αλλά κι
ενός ξεκάθαρου θεσμικού πλαισίου για αυτή, μετά τη διερεύνηση του θεωρητικού
πλαισίου μέσω της βιβλιογραφικής ανασκόπησης απαραίτητη κρίθηκε η έρευνα πεδίου
επί του αντικειμένου. Πιο συγκεκριμένα, ο σχεδιασμός της έρευνας πεδίου επιχειρεί να
αναδείξει :
Ποια είναι η συμβολή των φορέων στην ελλιπή προστασια και αξιοποίηση της ΒΚ;
Λαμβανουν υποψη τους την αξία της ΒΚ ως μνημειο κλπ.
Αν έχει ενταθεί ή αποδυναμωθεί η αξιοποίηση της ΒΚ στην ΕΛλάδα και ποιές είναι οι
νέες τάσεις. Η γεωγραφία της ΒΚ
Η αληθινή Εικόνα και χωρικη διασπορα της ΒΚ όπως την αναγνωρίζουν οι αρμόδιοι
κεντρικοι φορείς.
Αν ειναι πληρης η εικονα της ΒΚ στην χώρα κι αν υπάρχουν περαιτέρω προοπτικές
αξιοποίησής με βάσει τις τρέχουσες συνθήκες και την συνεργασία με το δημόσιο.
Πως μπορουμε να εξαντλήσουμε τις πηγές σχετικά με την ΒΚ και να δημιουργηθεί μία
συνολική έγκυρη βάση δεδομένων γύρω από αυτή.
Ετσι πραγματοποιήθηκε:

Έρευνα με ερωτηματολόγια με επιλογή τυχαίου δείγματος και τρόπου υλοποίησης του

ερωτηματολογίου, που υλοποιήθηκε από το 2008-2010 σε δύο επιμέρους φάσεις και
αφορούσε περίπου 1000 ερωτηθέντες που προσεγγίστηκαν τυχαία μέσα από τυχαίες
λίστες επικοινωνίας, με ψηφιακό τρόπο και από τους οποίους αντλήθηκαν 210 έγκυρες
απαντήσεις των οποίων και έγινε επεξεργασία. καθώς η έρευνα κρίνεται αρκετά
ετεροχρονισμένη σε σχέση με την ολοκλήρωση της διατριβής, δεν αποτελεί πρωτεύουσα
πηγή πληροφορίας παρά συμπληρωματικά έρχεται να επιβεβαιώσει κάποια ερευνητικά
υποερωτήματα.

Είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως δεν αρκεί η καταγραφή των πόρων αλλά κατόπιν
αναγνώρισης της αξίας τους εξίσου σημαντική είναι και η θεσμική τους προστασία,
εφόσον είναι ζωντανοί χώροι αναφοράς στη συλλογική μνήμη των κατοίκων και στην

35
καθημερινή τους ζωή που διατηρεί, ερμηνεύει και αναδεικνύει τις αξίες ενός ενεργού
παρελθόντος .

Ωστόσο, ο πυρήνας της έρευνας πεδίου στο στάδιο αυτό είναι η έρευνα με
ερωτηματολόγια, με αποδέκτες πολίτες της Ελλάδας. Ο σκοπός της έρευνας με
ερωτηματολόγια είναι η διερεύνηση της κατανόησης της αξίας της ΒΚ ως πολιτιστική
κληρονομιά. Σχετική έρευνα με ερωτηματολόγια με τίτλο Βιομηχανικά μνημεία.
Πολιτιστική κληρονομιά ή απομεινάρια της αποβιομηχάνισης.

Ο τύπος του ερωτηματολογίου που υιοθετήθηκε από την παρούσα έρευνα είναι αυτός
του "ερωτηματολογίου", το οποίο αφορά στη συμπλήρωση του χωρίς την παρουσία του
ερευνητή. Σε ό,τι αφορά τα αποτελέσματα, το ερωτηματολόγιο περιλαμβάνει ερωτήσεις
για τη μέτρηση στάσεων, αντιλήψεων ως προς το ενδιαφέρον των πολιτών για την
βιομηχανικη και εν γενει πολιτιστικη κληρονομιά και την αναγνώριση της.

Όσον αφορά τον τύπο των ερωτήσεων ανάλογα με τη δυνατότητα "ελευθερίας" στην
απάντηση, το ερωτηματολόγιο περιλαμβάνει κυρίως ερωτήσεις "κλειστού" τύπου, ενώ
συνήθως για λόγους επιχειρηματολογίας/ τεκμηρίωσης από πλευράς του ερωτώμενου
δίνεται η δυνατότητα και για ερωτήσεις "ανοικτού" τύπου. Όμως, ακόμα και στις
κλειστού τύπου ερωτήσεις δίνεται η δυνατότητα στον ερωτώμενο να δώσει και κάποια
άλλη απάντηση εκτός των προκαθορισμένων με την επιλογή "Άλλο". Επίσης, σε
ορισμένες ερωτήσεις ο ερωτώμενος μπορεί να δώσει περισσότερες από μία απαντήσεις,
κατατάσσοντας όμως με ιεραρχική σειρά τις απαντήσεις του. Ο αριθμός των
απαντήσεων στην περίπτωση αυτή είναι καθορισμένος.

Διεξαγωγή ημιδομημένων συνεντεύξεων σε ανθρώπους κλειδια σχετικά με την ύπαρξη

ΒΚ σε σχέση με την αξιοποίηση τους. Συνθετική προσέγγιση για την διατύπωση
μεθοδολογίας σε σχέση με τα κριτήρια ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος με βάση
την ύπαρξη Βιομηχανικής Κληρονομιάς και εφαρμογή στην επιλεγμένη περιοχή.

Ημιδομημένη συνέντευξη: Η χρήση της ημιδομημένης συνέντευξης παρέχει τη

δυνατότητα μεγαλύτερης ευελιξίας, η οποία συνίσταται στην ύπαρξη των ανοικτών
κυρίως ερωτήσεων που η συνέντευξη περιλαμβάνει. Αυτές οι ανοικτές ερωτήσεις
σχηματίζουν τον πυρήνα κάθε θέματος και δίνουν τη δυνατότητα καταγραφής σχετικών
αλλά μη προβλεπόμενων απαντήσεων οι οποίες βοηθούν την εις βάθος προσέγγιση των
διερευνώμενων ζητημάτων (Τσάρτας, Μανώλογλου & Μάρκου, 2001).

Υλοποιήθηκαν 5 δομημένες συνεντεύξεις σε διαφορετικές επαγγελματικές

προσωπικότητες με τους παρακάτω ρόλους και τις επιμέρους θεματικές

ΡΟΛΟΣ: στελεχος που ασχολειται με την αναδειξη και προστασια απο την πλευρα του
ιδιωτικού τομέα

36
ΘΕΜΑΤΙΚΗ: δυνατότητες αξιοποίησης και ανάδειξης της ΒΚ σημερα, προβλήματα
στην κατευθυνση αυτη

ΕΡΩΤΗΜΑ ΠΡΟΣ ΔΙΕΡΕΎΝΗΣΗ: αν ειναι πληρης η εικονα της ΒΚ στην χώρα κι αν

υπάρχουν περαιτέρω προοπτικές αξιοποίησής με βάσει τις τρέχουσες συνθήκες και την
συνεργασία με το δημόσιο.

ΡΟΛΟΣ: ανεξαρτητος επιστημονας με ενδιαφερον στην κληρονομια

ΘΕΜΑΤΙΚΗ: ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΟΥ ΟΓΚΟΥ ΤΗΣ ΒΚ ΟΠΩΣ ΠΡΟΚΥΠΤΕΙ ΑΠΟ ΤΑ

ΔΙΑΘΕΣΙΜΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ. ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΕΣ ΒΑΣΕΙΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΙ ΕΜΠΕΙΡΙΑ
ΑΠΟ ΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ. ΒΕΛΤΙΩΣΕΙΣ.

ΕΡΩΤΗΜΑ ΠΡΟΣ ΔΙΕΡΕΎΝΗΣΗ: Πως μπορουμε να εξαντλήσουμε τις πηγές σχετικά

με την ΒΚ και να δημιουργηθεί μία συνολική έγκυρη βάση δεδομένων γύρω από αυτή.

ΡΟΛΟΣ: θεσμικος ρόλος απο πλευρας δημοσίου τομέα με ενδιαφερον ομως στην
προστασια της ΒΚ και το θεσμικο πλαίσιο

ΘΕΜΑΤΙΚΗ: ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΒΚ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΛΕΥΡΑ ΤΩΝ

ΑΡΜΟΔΙΩΝ ΦΟΡΕΩΝ, ΕΠΙΠΕΔΟ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ

ΕΡΩΤΗΜΑ ΠΡΟΣ ΔΙΕΡΕΎΝΗΣΗ: Ποια είναι η συμβολή των φορέων στην ελλιπη
προστασια και αξιοποίηση της ΒΚ; Η αληθινη εικόνα και χωρικη διασπορα της ΒΚ
όπως την αναγνωρίζουν οι αρμόδιοι κεντρικοι φορείς.

ΡΟΛΟΣ: Ακαδημαϊκός με εμπειρία σε θέματα ανάδειξης/ αποκαταστασης ΒΚ στην

Ελλάδα

ΘΕΜΑΤΙΚΗ: ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΒΚ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΚΑΙ

ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΣΕ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

ΕΡΩΤΗΜΑ ΠΡΟΣ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ: ΕΧΕΙ ΕΝΤΑΘΕΙ Η ΑΠΟΔΥΝΑΜΩΘΕΊ Η

ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΒΚ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΠΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΝΕΕΣ ΤΑΣΕΙΣ.
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΒΚ

ΡΟΛΟΣ: θεσμικος/διαχειριση απο πλευρας δημοσίου με ενδιαφερον ομως στην

κληρονομια

37
ΘΕΜΑΤΙΚΗ: ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΒΚ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΛΕΥΡΑ ΤΩΝ
ΑΡΜΟΔΙΩΝ ΦΟΡΕΩΝ, ΕΠΙΠΕΔΟ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

ΕΡΩΤΗΜΑ ΠΡΟΣ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ: Ποια είναι η συμβολή των φορέων στην ελλιπη
προστασια και αξιοποίηση της ΒΚ; Λαμβανουν υποψη τους την αξία της ΒΚ ως
μνημειο.

Παράλληλα πραγματοποιήθηκε πρωτογενής έρευνα πεδίου στους αρμόδιους φορείς

τοπικής αυτοδιοίκησης και συνέντευξη με αρμόδιους υπαλλήλους των υπηρεσιών
σχετικά με την σκιαγράφηση του προφίλ για τις τοπικές πολιτικές και δράσεις που
συμβάλλουν στην προστασία, διατήρηση και ανάδειξη της βιομηχανικής κληρονομιάς,
κατόπιν έρευνας στα προγραμματικά έγγραφα και τις αποφάσεις της δημοτικής αρχής
και της περιφερειας, σε τρια διαφορετικά επίπεδα:

Α. Μέσω του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού του Δήμου και κυρίως μέσω
μελετών εντάξεων στο σχέδιο πόλης με βάση το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της πόλης
βάσει του Ν 1337 κ Ν.2508, περιοχών που αποτελούσαν κατά τα σχετικά έτη 2000-2006
αστικά κενά από την παύση λειτουργίας επιμέρους Βιομηχανικών χώρων όπως
αναλύθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο.

Β. Μέσω άλλων χωρικών στρατηγικών του Δήμου που δεν προέκυπταν ως υποχρέωση
από το θεσμικό πλαίσιο.
Πιο συγκεκριμένα μέσα από εκπονήσεις επιμέρους μελετών και ερευνητικών
προγραμμάτων.

Γ. Από την πολιτιστική Στρατηγική του Δήμου

1 . Μέσω της εκπόνησης και χωροθέτησης του καθιερωμένου πολιτιστικού φεστιβάλ της
πόλης για περισσότερα από 40 χρόνια, ως επί των πλείστων μέσα σε ανενεργούς
βιομηχανικούς χώρους.

2 Μέσω της υποψηφιότητας της Πόλης για Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης3 και
του σχετικού προγράμματος αξιοποίησης της ΒΚ, και χωροθέτησης εκεί του
καλλιτεχνικού προγράμματος.
Και μέσα από επιμέρους άλλα μικρότερα έγγραφα και βάσεις με χρήσιμες πληροφορίες.

3
Μετάβαση στην EU-PHORIA, φάκελος υποψηφιότητας για τον τίτλος της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας
της Ευρώπης, Ελευσίνα 2016 (ελ+en)

38
0.4 Προβλήματα - Παραδοχές

Βασικά προβλήματα που αντιμετωπίστηκαν κατα την διαρκεια της διατριβής ήταν η
αλλαγή στις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες λόγω της οικονομικής κρίσης που
γνώρισε η χώρα από το 2009 και για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αλλά κι η αλλαγή στην
κοινωνική συμπεριφορά και τα πρότυπα λόγω της πανδημίας του covid-19.

Η μεγάλη διάρκεια της διατριβής λόγω παύσης της έρευνας λόγω ανειλημμένων
επαγγελματικών υποχρεώσεων, δημιούργησαν μεν ένα ενδιαφέρον στην σε βάθος
χρόνου μελέτη του τουριστικού φαινομένου, από την άλλη όμως η έρευνα
εμπλουτίστηκε πολλαπλές φορές από την διαρκώς νέα βιβλιογραφική δραστηριότητα
και σε πολλά τμήματα της έρευνας έγιναν αναλύσεις με δεδομένα και στατιστικά
διαφορετικών εποχών..

Η πανδημία με την σειρά της δημιούργησε ένα τελείως καινούργιο πλαίσιο αναφοράς
και αντιμετώπισης τόσο την καθημερινής ζωής όσο και της τουριστικής δραστηριότητας,
συνέβαλε στην ραγδαία εξάπλωση του φαινομένου των digital nomads, που ανέτρεψε
την αντιμετώπιση του τουριστικού φαινομένου παγκοσμίως αλλά και ταυτόχρονα
προκάλεσε σύγχυση στα διεθνή στατιστικά και δεδομένα.

Μεγάλο πρόβλημα που αφορά στην μελέτη περίπτωσης και προσεγγίστηκε με ιδιαίτερη
ερευνητική φροντίδα ήταν η έλλειψη ξεκάθαρου πλαισίου προστασίας και ορισμού της
Βιομηχανικής Κληρονομιάς και κυρίως ενός ενιαίου επίσημου αρχείου με
εγγεγραμμένες τις ανενεργές βιομηχανικές εγκαταστάσεις ανά την Ελλάδα.

39
 1. Ο τουρισμός στις μέρες μας κι αλλαγή στην θεώρηση του φαινομένου

1.1.Το σύγχρονο τουριστικό φαινόμενο και η τουριστική δραστηριότητα

Αναζητώντας τα νέα δεδομένα που θα συνθέσουν το σύγχρονο τουριστικό φαινόμενο,

με τον τρόπο και τις εκφάνσεις του στις μέρες μας, συχνά γεννιούνται ερωτήματα
σχετικά με τις αλλαγές που έχει παρουσιάσει το φαινόμενο σε βάθος χρόνου. Μία τέτοια
αναδρομή θα μπορούσε να είναι πολύ χρήσιμη ως προς την σύγκριση μεταξύ των
εποχών ή ως προς τον εντοπισμό επαναλαμβανόμενων χαρακτηριστικών του φαινομένου
σε σχέση με ιδιαίτερες κοινωνικές ή άλλες συνθήκες. Παρόλα αυτά η ιστορία του
τουρισμού ως φαινόμενο είναι μακρά και η αναλυτική ιστορική προσέγγιση αποτελεί
από μόνη της ένα ερευνητικό αντικείμενο.4

Σε κάθε επιμέρους ιστορική περίοδο με τις επικρατούσες κοινωνικές, οικονομικές

συνθήκες διαμορφώνεται αντίστοιχα το τουριστικό φαινόμενο. Παραδείγματος χάρη
στην αρχαιότητα, όπως αναφέρει κι η Ζουμπουλίδου, συναντούμε περιπτώσεις
περιηγητών όπως ο Ηρόδοτος5 , ο καλά περιηγημένος συγγραφέας με ενδιαφέρον τόσο
στην ιστορία όσο και στην εθνολογία, που επισκέφθηκε την Αίγυπτο, τη Βόρεια
Αφρική, τη Μαύρη Θάλασσα, τη Μεσοποταμία και την Ιταλία, και σύστησε για την
εποχή του ένα νέο είδος ερευνητικού ταξιδιού (Αργυρά-Σεφέρη 2018), επιδρώντας έτσι
στην διαμόρφωση του τουριστικού φαινομένου της εποχής εκείνης.

Μόλις τον 1ο αιώνα μ.Χ ιστορικά στοιχεία φανερώνουν μία πραγματική τουριστική
οικονομία που διοργάνωνε ταξίδια για άτομα και ομάδες, παρείχε πληροφορίες και
φρόντιζε για στέγαση και γεύματα των επισκεπτών.

Θεωρώντας πως η τουριστική δραστηριότητα είναι κάθε δραστηριότητα συνυφασμένη

άμεσα ή έμμεσα με τις εκδηλώσεις του τουριστικού φαινομένου και την μετακίνηση του
πληθυσμού από την κύρια του κατοικία προς άλλους προορισμούς (Τσολακάκη 2007).
Αιώνες αργότερα το 1936, η Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων της Κοινωνίας των Εθνών
προσδιόρισε τον ορισμό “τουρίστας” ως “κάποιον που ταξιδεύει εκτός του μόνιμου
τόπου κατοικίας του για τουλάχιστον 24 ώρες”.

Το 1945, ο διάδοχος του, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών(ΟΗΕ), τροποποίησε αυτόν

τον ορισμό συμπεριλαμβάνοντας σε αυτόν τη μέγιστη διάρκεια διαμονής του τουρίστα
στους 6 μήνες. Όπως αναφέρει κι η Αργυρά-Σεφέρη, μόλις λίγα χρόνια νωρίτερα ο
τουρισμός είχε οριστεί βιβλιογραφικά ως το άθροισμα των φαινομένων και των σχέσεων
που προκύπτουν από το ταξίδι και τη διαμονή των ταξιδιωτών, δεδομένου ότι η όποια

4
Μία σύντομη αναφορά στην Διαχρονική εξέλιξη του τουριστικού τομέα στην Ελλάδα
παρουσιάζεται αναλυτικά στο επόμενο κεφάλαιο 2.4.1
5
(485–424π.Χ.)

40
μετάβασή τους δεν αποσκοπεί σε υιοθέτηση νέου μόνιμου τόπου κατοικίας και δεν
συνδέεται με τη δημιουργία κέρδους.6 Κι ενώ από τόσο παλιά έχει τεθεί η βάση
αναγνώρισης του φαινομένου ως οικοσύστημα, μόλις 50 χρόνια αργότερα, το 1994 ο
Theobald θα μιλήσει για τον τουρισμό ως ένα πολυσύνθετο φαινόμενο το οποίο έχει
κοινωνικές πτυχές και εκφράζεται τόσο με τη μορφή προϊόντος όσο και με τη μορφή
υπηρεσίας, παρέχοντας στους εκάστοτε ταξιδιώτες ποικιλία εμπειριών.

Με την πάροδο των χρόνων όμως κι υπό το πρίσμα του τουρισμού έως ενός
πολυδιάστατου φαινομένου που απασχόλησε σε παγκόσμια κλίμακα κράτη και φορείς
όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού7, που ανάμεσα στα έτη 2005-07 διατύπωσε
ένα σύνολο ορισμών γύρω από τον τουρισμό. Βάσει των παραπάνω ο Τουρισμός
ορίζεται τότε ως ένα κοινωνικό, πολιτισμικό και οικονομικό φαινόμενο το οποίο
περιλαμβάνει τη μετακίνηση ανθρώπων σε χώρες ή μέρη διαφορετικά από το σύνηθες
περιβάλλον διαβίωσης τους είτε για προσωπικούς είτε για επαγγελματικούς λόγους. Οι
άνθρωποι αυτοί νοούνται ως επισκέπτες (οι οποίοι μπορεί να είναι είτε τουρίστες, είτε
εκδρομείς, ντόπιοι ή όχι) και ο τουρισμός αφορά στις δραστηριότητες τους. Οι δύο
βασικότεροι λόγοι που οδηγούν ένα άτομο να ταξιδέψει είναι ψυχαγωγικοί και
επαγγελματικοί. Παράλληλα διατυπώνεται από τον ίδιο φορέα και ο ορισμός για τον
τουρίστα που θεωρείται το άτομο που ταξιδεύει τουλάχιστον 80 χιλιόμετρα από το σπίτι
του για τουλάχιστον 24 ώρες, για δουλειά ή ψυχαγωγία ή άλλους λόγους. Σήμερα ο ίδιος
φορέας αναφέρει έναν παρόμοιο ορισμό, ως κοινώς αποδεκτό, αναλύοντας τον τουρισμό
ως την δραστηριότητα των ταξιδιωτών, να μεταβαίνουν σε έναν άλλο προορισμό
διαφορετικό από το συνηθες περιβάλλον τους, για οποιονδήποτε λόγο όπως δουλειά,
αναψυχή, προσωπικούς λόγους αλλά όχι να έχουν προσληφθεί ως εργαζόμενοι από μία
ντόπια επιχείρηση στον τόπο προορισμού), για λιγότερο από έναν χρόνο8.

Εχει όμως πολύ ενδιαφέρον να συσχετιστούν κι άλλοι όροι με τον τουρισμό πλην των
παραπάνω και να αναφερθεί και η σχέση των οργανωμένων ταξιδίων με το τουριστικό
φαινόμενο. Μία σχέση που κρατά από το 1841 με τις πρώτες μαζικές διακοπές all
inclusive του περιλάμβαναν 571 άτομα από το Leicester στο Loughborough και
παρείχαν τόσο γεύματα όσο και ψυχαγωγία κι είναι συνδεδεμένες με τον Cook. Ο Cook,
6
Αναφέρεται από τους Hunzikel, Kraft το 1941
7
United Nations World Tourism Organization, UNWTO
8
UNWTO 2022, Ως τουρισμός νοείται η δραστηριότητα των επισκεπτών που ταξιδεύουν σε έναν κύριο
προορισμό εκτός του συνηθισμένου τους περιβάλλοντος, για λιγότερο από ένα χρόνο, για οποιονδήποτε
κύριο σκοπό, συμπεριλαμβανομένου επαγγελματικού, αναψυχής ή άλλου προσωπικού σκοπού/Tourism
means the activity of visitors taking a trip to a main destination outside their usual environment, for less
than a year, for any main purpose, including business, leisure or other personal purpose, other than to be
employed by a resident entity in the place visited.

41
εμπνευσμένος από σαφή κοινωνικοπολιτικά κίνητρα, ήθελε να χρησιμοποιήσει τις
“εκδρομές της Κυριακής” προκειμένου να δελεάσει τους εργαζόμενους από τη δυστυχία
και τον αλκοολισμό των πόλεων στο πράσινο της υπαίθρου.

Ετσι από την δεκαετία του 1990 και έπειτα φαίνεται πως ο τουρισμός αποτελεί μία
δραστηριότητα που είναι προσβάσιμη σε όλες τις τάξεις και μπορεί να εκδηλώνεται με
διαφορετικούς όρους και προϋποθέσεις. Σημειώνεται εκτοτε σημαντική αύξηση της
τουριστικής κίνησης η οποία σχετίζεται με την μαζικότητα του φαινομένου που
παρουσιάστηκε τα επόμενα χρόνια. Οι διακοπές και τα ταξίδια γίνονται όλο και πιο
δημοφιλή και προσιτα σχεδόν στο σύνολο του πληθυσμού. Παράλληλα αναπτύσσονται
και άλλες παρεμφερείς δραστηριότητες που κερδίζουν όλο και περισσότερο έδαφος
όπως ο παραθερισμός.

Ο παραθερισμός είναι μία έννοια που αφορά και το σύγχρονο τουριστικό φαινόμενο.
Κεντρικό χαρακτηριστικό του σύγχρονου τουρισμού, είναι η διαφοροποίηση και η
εξειδίκευση σε πολλά επιμέρους τουριστικά προϊόντα που είναι προσαρμοσμένα στις
διάφορες ανάγκες του ετερόκλητου πληθυσμού και της σχετικής ζήτησης, αλλά και
λόγω της παγκοσμιοποίησης.

Στα επόμενα κεφάλαια προσεγγίζονται οι σύγχρονες έννοιες που χαρακτηρίζουν στις

μέρες μας το τουριστικό φαινόμενο, αλλά και οι παράγοντες που το μεταβαλουν.
Εννοιες και φαινόμενα που προαναφέρθηκαν, παραμένουν στο παγκόσμιο τουριστικό
σκηνικό, ενώ η καινοτομία και οι τρέχουσες συνθήκες έρχονται με την σειρά τους να
προσδώσουν νέα χαρακτηριστικά στο φαινόμενο. Μία βασική διαφορά που εντοπίζεται
στην αλλαγή στην θεώρηση του φαινομένου είναι η αποδοχή ότι ο τουρισμός θεωρείται
πλέον ένα πλήρες βιομηχανικό οικοσύστημα.

Σήμερα, όπως αναφέρει πολύ στοχευμένα η Αργυρά-Σεφέρη (2018), μια σημαντική

μετατόπιση που είναι αξιοσημείωτη λόγω της δυναμικής φύσης του φαινομένου είναι η
τάση για αντικατάσταση της παραδοσιακής τουριστικής κατανάλωσης συμβόλων
(αξιοθέατα, άλλοι κόσμοι) με την επιθυμία παραγωγή βιωματικών εμπειριών και
ψυχαγωγικής κουλτούρας που αποτελεί πλέον μέρος ενός νέου τρόπου αντίληψης του
κόσμου. Αυτό έχει με την σειρά του παράξει τουριστικά μοτίβα με παγκόσμια
χαρακτηριστικά, και τελικά κινείται προς ένα παγκοσμιοποιημένο σύστημα με ποικίλες,
ολοένα και πιο εναλλακτικές μορφές και τρόπους εμπειρίας.

1.1.1. Το τουριστικό οικοσύστημα σήμερα

Ο τουρισμός ως φαινόμενο έχει διαφοροποιηθεί σημαντικά από το μοντέλο που

γνωρίζαμε μέχρι τώρα. Συνεχίζει να εξελίσσεται τόσο ως οικονομική δραστηριότητα,
όσο και ως προς την εκσυγχρονισμένη του μορφή σε ένα πλήρες βιομηχανικό

42
οικοσύστημα, αναπτύσσοντας συνεχώς νέα προϊόντα με σκοπό τη βελτίωση των
προσφερομένων υπηρεσιών σε ένα περιβάλλον παγκόσμιου ανταγωνισμού.

Παραμένοντας ευρέως καθορισμένος, ο τουρισμός έχει την τάση να επηρεάζεται ή να

προσαρμόζεται εύκολα στις αλλαγές των οικονομικών συνθηκών και πιθανώς σε
ξεχωριστές συνθήκες που μπορεί να προκύψουν. Ακόμα και στον παγκόσμιο
συνακόλουθο, όπου παρατηρείται οικονομική αστάθεια σε πολλές χώρες τα τελευταία
δέκα χρόνια και το σταθερό εισόδημα για τους πολίτες συχνά δεν μπορεί να
εξασφαλίζεται, η βιομηχανία του τουρισμού φαίνεται ότι έχει προσαρμοστεί ανάλογα. Ο
τουριστικός τομέας έχει διαφοροποιήσει τα προϊόντα του σε πρωτοφανή βαθμό,
παρουσιάζοντας μια ποικιλία διαθέσιμων υποπροϊόντων που εξυπηρετούν όλα τα
επίπεδα της κοινωνίας.

Ο τουρισμός αποτελεί οικονομικό και γεωγραφικό φαινόμενο με πολυάριθμες

επιπτώσεις σε διάφορα επίπεδα, κυρίως στο περιβάλλον, τον χώρο, την κοινωνία και τον
πολιτισμό. Παράλληλα, αντιστοιχεί περίπου στο 5% του παγκόσμιου ΑΕΠ και στο 7%
της παγκόσμιας απασχόλησης (UNWTO, 2009). Επιπλέον, όπως σημειώνει ο Βογιατζής
(2013), η ανάλυση της τουριστικής δραστηριότητας αποκαλύπτει ότι η
παγκοσμιοποίηση έχει επηρεάσει εξίσου τους τρόπους οργάνωσης και λειτουργίας στον
τομέα αυτό. Διάφορα χαρακτηριστικά του τουρισμού, όπως η εξάπλωση των
πολυεθνικών τουριστικών γιγάντων, η παρουσία πολλών προορισμών σε λιγότερο
ανεπτυγμένες χώρες όπου ο τουρισμός επιδιώκεται για την οικονομική ανάπτυξη, η
εξελισσόμενη περιβαλλοντική δραστηριοποίηση των τουριστικών επιχειρήσεων ως
αποτέλεσμα των τεχνολογικών εξελίξεων, φαίνεται ότι παρουσιάζουν ομοιότητες με
αυτά που παρατηρούνται στην περίπτωση των βιομηχανικών κλάδων.

Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον Τσάρτα, η οικονομική σημασία του τουρισμού

περιλαμβάνει (μεταξύ άλλων):

● Δημιουργία νέων ευκαιριών εργασίας

● Παραγωγή εσόδων και εξόδων
● Επένδυση στην ανάπτυξη υποδομών (σχετιζόμενων με τον τουρισμό και όχι
μόνο)
● Συμβολή της τουριστικής παραγωγής στο ΑΕΠ
● Συμβολή της τουριστικής δραστηριότητας στους εθνικούς φόρους.

Ένας ενδεικτικός πίνακας για την παγκόσμια οικονομική συνεισφορά του τουρισμού
παρουσιάζεται παρακάτω για την περίοδο 2005-2012.

43
 Πίνακας 1.1.1-1 Διεθνείς τουριστικές εισπράξεις 2005 - 2012

Έτος Τουριστικές Εισπράξεις (δισ. US$) Μεταβολή

2005 680
2006 746 9,7%
2007 860 15,3%
2008 944 9,8%
2009 856 -9,3%
2010 930 8,6%
2011 1042 12,0%
2012 1075 3,2%
Πηγή: ΣΕΤΕ

Η προσομοίωση αυτή που μας περιγράφει ο Βογιατζής το 2013, έρχεται Στην πρόσφατη
περίοδο, το ποσοστό συμβολής του τουρισμού στο παγκόσμιο Ακαθάριστο Εγχώριο
Προϊόν (ΑΕΠ) και στην απασχόληση να κυμαίνεται συνήθως γύρω στο 10% για το ΑΕΠ
και περίπου 10% για την απασχόληση, να επισφραγιστεί από επίσημους φορείς και ο
τουρισμός να θεωρείται ένα ακόμα βιομηχανικό οικοσύστημα.

Το προτεινόμενο μοντέλο ανάπτυξης του τουρισμού έχει καταστεί μια βασική

στρατηγική για πολλές χώρες, δίνοντάς τους πρόσβαση στον "νέο τουρισμό". Η κύρια
διαφορά από το προηγούμενο μοντέλο βρίσκεται στην ευρύτερη αντίληψη που
διαμορφώνεται για τον τουρισμό σε μια χώρα υποδοχής. Ο τουρισμός αντιμετωπίζεται
ως βιομηχανία, και συχνά ως βαριά βιομηχανία, απαιτώντας υψηλό βαθμό σχεδιασμού.
Έτσι, η διαδικασία μετάβασης από το ένα μοντέλο στο άλλο είναι αναγκαία και
αναδεικνύει μια νέα εμφανιζόμενη τουριστική πραγματικότητα. Σε αυτό το πλαίσιο, το
προτεινόμενο πρότυπο χρειάζεται περαιτέρω εξειδίκευση βασισμένο στις τέσσερις αυτές
μεταβλητές - χαρακτηριστικά της τουριστικής προσφοράς, προκειμένου να δομηθεί μια
νέα τουριστική ανάπτυξη με βιομηχανικό προσανατολισμό και βιώσιμη διάσταση.9

Για να αντιληφθούμε ακόμα καλύτερα τον τουρισμό ως ένα οικοσύστημα, πρέπει να

αναφέρουμε τον ορισμό της τουριστικής βιομηχανίας, όπως τον παρουσιάζει ο
Βογιατζής το 2013, ως «το σύνολο των οργανισμών, τόσο δημόσιων όσο και ιδιωτικών,
που συμμετέχουν στην ανάπτυξη, παραγωγή και προώθηση των προϊόντων και
υπηρεσιών που καλύπτουν τις ανάγκες των ταξιδιωτών» (Gee, Makens και Chou, 2004,
29).

9
Τσάρτας, Π., Παπαθεοδώρου, Α., Λαγός, Δ., Σιγάλα, Μ., Χρήστου, Ε., Σπιλάνης, Γ., ...
Παναγόπουλος, Π. (2010). Η Σημασια Του Τουρισμου Για Την Ελληνικη Οικονομια/Κοινωνια &
Προτασεισ Πολιτικης Για Την Τουριστικη Αναπτυξη. Μελέτη εκπονηθείσα για λογαριασμό του
Συνδέσμου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΣΕΤΕ).

44
Η περεταίρω θεωρητική διερεύνηση του φαινομένου από την ακαδημαϊκή κοινότητα και
ο εκσυγχρονισμός των επιμέρους ορισμών, λαμβάνει χώρα καθώς πέραν της
παγκοσμιοποίησης, ο τουρισμός κι οι μετακινήσεις για αναψυχή έχουν γίνει βασική
ανάγκη των σύγχρονων κοινωνιών διατηρώντας την ζήτηση σε πολύ υψηλά επίπεδα, με
άμεση συνέπεια την ανταπόκριση της ελεύθερης αγοράς και τον εμπλουτισμό των
παρεχόμενων προϊόντων και υπηρεσιών.

Στην πρόσφατη προσπάθεια της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να επικαιροποιήσει την

βιομηχανική της στρατηγική10, με άμεσο στόχο τα βιομηχανικά οικοσυστήματα να
επιταχύνουν τον πράσινο και τον ψηφιακό μετασχηματισμό και να αυξήσουν την
ανθεκτικότητα της ευρωπαϊκής οικονομίας, ο τουρισμός, αντιμετωπίζεται ξεκάθαρα ως
οικοσύστημα και συγκεκριμένα ένα από τα 14 επιμέρους κατά την ΕΕ11. Πιο
συγκεκριμένα στην έκθεση της ΕΕ “Πρώτη οδός μετάβασης για τον τουρισμό”,
αναφέρεται πως στις μέρες μας το τουριστικό οικοσύστημα είναι εξαιρετικά πολύπλοκο,
βάση της θεώρησης των Παγκόσμιων Αλυσίδων Αξίας12.

Υπήρξε επίσης ένα από τα πιο σοβαρά πληττόμενα οικοσυστήματα από την κρίση του
COVID-19, τα κύματα της πανδημίας και τα σχετικά μέτρα13, ενώ σε επόμενο κεφάλαιο
αναλύονται οι ειδικές συνθήκες και οι επιμέρους επιπτώσεις από αυτή την επιρροή. Ο
αποκλίνων αντίκτυπος της κρίσης του COVID-19 σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή
οικονομία και οι διαταραχές που σημειώθηκαν από την άνοιξη του 2020, επιβεβαίωσαν
την ανάγκη για μια οικοσυστημική προσέγγιση στο συνολο των τομέων των
ευρωπαϊκών χωρών.

10
Transition Pathway for Tourism, European Commission, Brussels 2022
11
Μέχρι στιγμής, έχουν εντοπιστεί 14 βιομηχανικά οικοσυστήματα που εκτείνονται σε ολόκληρη
την ΕΕ με βάση την οικονομική και τεχνολογική τους συνάφεια και την αναμενόμενη συμβολή
τους στην απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές, την ψηφιοποίηση και την ανθεκτικότητα
της οικονομίας της ΕΕ. Αντιπροσωπεύουν περίπου το 70% της οικονομίας της ΕΕ και το 80%
της οικονομίας των επιχειρήσεων (ως μερίδιο της προστιθέμενης αξίας/So far, 14 industrial
ecosystems spanning across the EU have been identified based on their economic and
technological relevance, and for their expected contribution to the decarbonisation, digitalisation
and resilience of the EU economy. They represent approximately 70% of the EU economy and
80% of the business economy (as a share of value added).
12
Global Value Chains: Θεωρία για την ερμηνεία των νέων αυτών συνθηκών παραγωγής
και κατανάλωσης. Ανάμεσα σε αυτές, η θεώρηση των Παγκόσμιων Αλυσίδων Αξίας
(Global Value Chains) και των Παγκόσμιων Δικτύων Παραγωγής (Global Production
Networks) κατέχουν μία εξέχουσα θέση, με την έννοια ότι αποτελούν τόσο ένα
ικανοποιητικό θεωρητικό πλαίσιο ανάλυσης, όσο και ένα μεθοδολογικό εργαλείο για την
πληρέστερη κατανόηση των όρων οργάνωσης και των επιπτώσεων της λειτουργίας της
οικονομίας υπό το πρίσμα της παγκοσμιοποίησης. Βογιατζής, 2013
13
Transition Pathway for Tourism, European Commission, Brussels 2022

45
Ο Τουρισμός, συνεπώς ως οικοσύστημα περιλαμβάνει μία σειρά από άλλες οικονομικές
δραστηριότητες και οι οποίες εκδηλώνονται στο πλαίσιο της τουριστικής
δραστηριότητας αποκλειστικά ή συμπληρωματικά και συμβάλλουν στο ΑΕΠ που
παράγεται από την συνολική τουριστική δραστηριότητα. Σαν οικοσύστημα φαίνεται να
περιλαμβάνει πλήθος δραστηριοτήτων από άλλους τομείς, και συνεπώς να είναι
ευάλωτο και στους παράγοντες που μπορεί να επηρεάζουν τα επιμέρους στοιχεία που το
απαρτίζουν. Στην προσπάθεια να προσδιοριστεί το τουριστικό οικοσύστημα σήμερα και
κυρίως οι καθοριστικοί παράγοντες που το επηρεάζουν είναι σκόπιμο να εντοπιστούν οι
παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν επίσης τα επιμέρους στοιχεία του
οικοσυστήματος. Στον παρακάτω πίνακα , που δημοσιεύτηκε από την ΕΕ για την ετήσια
έκθεση της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Αγοράς για το 2021, φαίνεται πως μία σειρά από
τομείς συμβάλουν και διαμορφώνουν αποκλειστικά ή τμηματικά το τουριστικό
οικοσύστημα σήμερα.

Μέχρι στιγμής, έχουν εντοπιστεί 14 βιομηχανικά οικοσυστήματα που εκτείνονται σε

ολόκληρη την ΕΕ με βάση την οικονομική και τεχνολογική συνάφειά τους και την
αναμενόμενη συμβολή τους στην απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές, την
ψηφιοποίηση και την ανθεκτικότητα της οικονομίας της ΕΕ. Αντιπροσωπεύουν περίπου
το 70% της οικονομίας της ΕΕ και το 80% της οικονομίας των επιχειρήσεων (ως μερίδιο
της προστιθέμενης αξίας).

Αυτά τα 14 βιομηχανικά οικοσυστήματα είναι:

1. Αεροδιαστημική και Άμυνα

2. Αγροδιατροφή
3. Κατασκευή
4. Πολιτιστικές και Δημιουργικές Βιομηχανίες
5. Ψηφιακό
6. Ηλεκτρονικά
7. Βιομηχανίες Εντάσεως Ενέργειας
8. Ενέργεια-Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας
9. Υγεία
10. Κινητικότητα-Μεταφορές-Αυτοκίνητο
11. Εγγύτητα, Κοινωνική Οικονομία και Πολιτική Ασφάλεια
12. Λιανικό εμπόριο
13. Κλωστοϋφαντουργία
14. Τουρισμός

Τα όρια και το εύρος των οικοσυστημάτων είναι δυναμικά. Για κάθε οικοσύστημα, η
Επιτροπή έχει προσδιορίσει βασικές δραστηριότητες, δηλαδή εκείνες που
χαρακτηρίζουν κάθε οικοσύστημα περισσότερο από τις άλλες. Αυτές οι δραστηριότητες
έχουν χαρτογραφηθεί σε μια ευρέως χρησιμοποιούμενη στατιστική ταξινόμηση
(NACE). Ενώ η αντιστοίχιση μεταξύ των τομέων σύμφωνα με την ταξινόμηση NACE

46
και της έννοιας του οικοσυστήματος δεν είναι τέλεια και απαιτεί κάποια προσέγγιση, η
χαρτογράφηση επιτρέπει την καλή αναπαράσταση των οικοσυστημάτων.

Εικόνα 1.1.1-1: Ο ορισμός του τουριστικού

οικοσυστήματος, όπως ορίστηκε στην ετήσια
έκθεση για την εσωτερική αγορά της ΕΕ,

Τα οικοσυστήματα συνδέονται επίσης μεταξύ

τους. Για παράδειγμα, το οικοσύστημα λιανικής
παρέχει υπηρεσίες σε όλα σχεδόν τα άλλα
οικοσυστήματα. Ομοίως, το οικοσύστημα
Εντατικής Βιομηχανίας Ενέργειας παρέχει
εισροές σε πολλά άλλα οικοσυστήματα.
Επιπλέον, τα οικοσυστήματα επικαλύπτονται
μεταξύ τους, καθώς ορισμένες δραστηριότητες
σχετίζονται με περισσότερες από μία.
Παραδείγματος χάριν δραστηριότητες που
σχετίζονται με τη διαχείριση των
απορριμμάτων, οι οποίες είναι τόσο σημαντικές
για την κυκλική οικονομία, είναι καθοριστικές
για την πράσινη μετάβαση όλων των
οικοσυστημάτων. Ένα μερίδιο αυτών των
«οριζόντιων» δραστηριοτήτων αποδίδεται σε όλα τα οικοσυστήματα με βάση τη
συγκεκριμένη συμβολή τους στις βασικές δραστηριότητες των οικοσυστημάτων.

Στο παρακάτω διάγραμμα φαίνονται οι συγκεκριμένες δραστηριότητες με την

μεγαλύτερη σχέση επιρροής με το τουριστικό οικοσύστημα, κατά την ΕΕ και
συγκεκριμένα διακρίνεται πως οι δραστηριότητες με την μεγαλύτερη συσχέτιση είναι
εκείνες των υπηρεσιών του τριτογενούς τομέα αλλά και οι δραστηριότητες ελεύθερου
χρόνου.

Με βάσει την παραπάνω προσέγγιση αναλύεται και σε επόμενο κεφάλαιο η δυναμική

σχέση του τουρισμού με τους υπόλοιπους παραγωγικούς τομείς της οικονομίας και σε
εγχώριο επίπεδο με στόχο την ανάδειξη του βαθμού συμβολής του στην οικονομική
μεγέθυνση μιας περιοχής εν γένει.

47
Εικόνα 1.1.1- 2: Οι τομείς που συμπεριλαμβάνονται στο Τουριστικό οικοσύστημα, η συμβολή
τους στο ΑΕΠ και η απασχόληση (στοιχεία από το 2019).14 πηγή:ec.europa.eu/commission

Βάσει της προσέγγισης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σε σχέση με το τουριστικό

οικοσύστημα, κι όπως φαίνεται στα γραφήματα 1,2 ο τουρισμός κινητοποιεί αλλά και
στηρίζεται στην υπαρξη επιμέρους δραστηριοτήτων με κυρίαρχο κλάδο τον επισιτιστικό
και τον τομέα των καταλυμάτων και της φιλοξενίας, τις δημιουργικές τέχνες και την
αναψυχη ενεργοποιώντας μία σημαντική παραγωγή εισοδήματος αλλά και θέσεων
εργασίας σε αυτούς συνδυαστικά, με την συμβολή του παγκοσμίως σε περίπου 2,57
τρισεκατομμύρια δολάρια. Στο παραπάνω ποσό αντικατοπτρίζεται όπως αναφέρθηκε το
σύνολο των δραστηριοτήτων και υπηρεσιών του οικοσυστήματος όπως αναλύθηκε στο
σχετικό κεφάλαιο, ενώ τέτοιες υπηρεσίες και δραστηριότητες είναι η μεταφορά
εμπορευμάτων και προσώπων, τα αξιοθέατα, οι υπηρεσίες εξυπηρέτησης, σίτισης και
ψυχαγωγίας καθώς και έμμεσες και εισερχόμενες εισφορές κ.α. Εκτιμάται πως για κάθε
εργασία στον βασικό τουριστικό τομέα δημιουργούνται περίπου 1,5 έμμεσες θέσεις
εργασίας. Αδιαμφισβήτητα, οι άμεσες και έμμεσες θέσεις εργασίας προκαλούν αύξηση
και του ΑΕΠ της εκάστοτε χώρας αφού συνδράμουν σε πρόσθετη κατανάλωση αγαθών
και υπηρεσιών που αν δεν υπήρχε ο τουρισμός δεν θα είχαν δημιουργηθεί.

Η Ελλάδα αποτελούσε ανέκαθεν έναν επιθυμητό τουριστικό προορισμό, γεγονός το

οποίο επιβεβαιώνεται από τα αριθμητικά μεγέθη που αφορούν στη συνεισφορά της
τουριστικής βιομηχανίας τόσο στο ΑΕΠ της χώρας, όσο και στην απασχόληση. H
συνολική συνεισφορά του τουρισμού (άμεσα και έμμεσα) στο ΑΕΠ της Ελλάδας όπως

14
COMMISSION STAFF WORKING DOCUMENT Annual Single Market Report 2021
Accompanying the Communication from the Commission to the European Parliament, the
Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions
Updating the 2020 New Industrial Strategy: Building a stronger Single Market for Europe's
recovery, Brussels 2021

48
καταγράφηκε από το WTTC για το 2017 ανήλθε στα 35 δισεκατομμύρια ευρώ, ήτοι το
19,7% του ΑΕΠ, ενώ με την ολοκλήρωση του 2018 αναμένεται να αυξηθεί κατά 5,3%,
ήτοι το 20,2% του ΑΕΠ.

Η προσωρινή παύση της τουριστικής δραστηριότητας κατά τα έτη 2021-2022 της

πανδημίας του covid -19, φανέρωσε τις άμεσες επιπτώσεις σε όλους τους επιμέρους
κλάδους όπου βίαια μειώθηκε τόσο η απασχόληση όσο και η συμβολή στο ΑΕΠ. Ενώ
ταυτόχρονα έγινε πιο ορατή η αμφίδρομη σχέση του τουρισμού με τους επιμέρους
κλάδους κι η λειτουργία του ως βιομηχανικό οικοσύστημα.

Ο τουρισμός στην Ευρωπαϊκή Ένωση πριν από την πανδημία του COVID-19 ήταν
μεταξύ των κορυφαίων οικοσυστημάτων υψηλής ανάπτυξης για τις οικονομίες των
κρατών μελών, προσλαμβάνοντας κι απασχολώντας πολλούς νέους εργαζόμενους,
γυναίκες κι ανειδίκευτους. Θεωρείται πως θα μπορούσε να συμβάλει μαζικά στην
ανάκαμψη της ΕΕ, από τις επιπτώσεις της πανδημίας, αν ανέπτυσσε νέες υπηρεσίες και
προσαρμοσμένα προϊόντα. Βάση της Έκθεσης για την Ανάκαμψη της Εσωτερικής
Αγοράς των Κρατών -μελών της ΕΕ για το 2021, ο τουρισμός, αντιπροσωπεύοντας το
30% των εξαγωγών της ΕΕ στον τομέα των υπηρεσιών, έχει την δυναμη να
δημιουργήσει και πάλι πλεονάσματα, συμβάλλοντας στην εξισορροπηση των
οικονομικών επιπτώσεων στην ΕΕ.

Το εκτιμώμενο επενδυτικό κενό για το 2020-21 φαίνεται πως κυμανθηκε στα 161 δισ.
ευρώ (το υψηλότερο από όλα τα οικοσυστήματα). Ενώ είναι σημαντικό πως αυτό το
υψηλό επίπεδο χρέους μείωσε την ικανότητα του τουριστικού κλάδου να επενδύσει στην
ανάπτυξη πιο ανθεκτικής προσφοράς, ενδεχομένως και σε νέες υπηρεσίες και προϊόντα
που έχουν μελετηθεί και προταθεί τα προηγούμενα δύο χρόνια από τα όργανα της ΕΕ ως
εργαλεία για την μετάβαση σε νέα τουριστικά πρότυπα (π.χ. οικολογικά πρότυπα, αργός
τουρισμός κ.α).15Αυτή η αργή αποκατάσταση από τις επιπτώσεις της πανδημίας ενισχύει
την άποψη περί μεγάλης ευαλωτότητας του τουριστικού οικοσυστήματος και ιδιαίτερα
σε έκτακτες συνθήκες.(ΕΕ 2022).

Γράφημα 1.1.1-1 Η συμβολή των επιμέρους τομέων στο Τουριστικό οικοσύστημα(βάσει της
συμβολής στο ΑΕΠ, στοιχεία 2019)

Πηγή: Ιδία Επεξεργασία

Η αντιμετώπιση του τουρισμού ως οικοσυστήματος αλλά και οι διαρκείς αλλαγές που

καταγράφονται στο τουριστικό φαινόμενο, και την κοινωνική συμπεριφορά,
φανερώνουν μία ενδεχόμενη ανάγκη σε βάθος επανεξετασης των επιμέρους παραγόντων
που επιδρούν στην τουριστική ανάπτυξη, αλλά κυρίως σε σχέση με τις διαδικασίες

15
Transition Pathway for Tourism, European Commission, Brussels 2022

49
σχεδιασμού και παραγωγής νέων και καινοτόμων τουριστικων προϊόντων σε μία
περιοχή ως αναπτυξιακή πολιτική.

Τόσο η συμπληρωματική λειτουργία άλλων τομέων της οικονομίας και δραστηριοτήτων,

αναπόσπαστα με την τουριστική δραστηριότητα όσο και ο βαθμός εξάρτησης μεταξύ
τους φανερώνει το επίπεδο σύνδεσης όχι μόνο των επιπτώσεων της τουριστικής
δραστηριότητας αλλά και του σχεδιασμού νέων προϊόντων με συμπληρωματικές
δραστηριότητες.

Όπως παρουσιάζεται και στο τομεακό πρόγραμμα για τον Τουρισμό 2021-2025, για την
Ε.Ε, ο τουρισμός αποτελεί την τρίτη σημαντικότερη κοινωνικοοικονομική
δραστηριότητα– μετά τους τομείς του εμπορίου και των κατασκευών- συμβάλλοντας σε
σημαντικό βαθμό στην οικονομική ανάπτυξη και στην αύξηση της απασχόλησης. Για
την Ελλάδα, όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, ο τουρισμός αποτελεί τον βασικότερο
τομέα οικονομικών δραστηριοτήτων σε ό,τι αφορά τη συνεισφορά στο ΑΕΠ και την
ενίσχυση της απασχόλησης. Το ευρύτερο σχετιζόμενο με τον τουρισμό φάσμα
δραστηριοτήτων, η πολυμορφία των σχετικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, το
πλήθος των εμπλεκόμενων δημόσιων και ιδιωτικών φορέων, η πολύπλευρη
αλληλεπίδραση του τομέα με άλλες οικονομικές δραστηριότητες, η ευρύτερη κοινωνική
του διάσταση και τέλος το γεωγραφικό εύρος των τουριστικών δραστηριοτήτων,
προσδίδουν στον τομέα έναν οριζόντιο και πολλές φορές ρυθμιστικό χαρακτήρα.

50
Ο τουρισμός αλληλεπιδρά με την πλειονότητα των διαφορετικών τομέων και εκφράσεων
της κοινωνικής και οικονομικής ζωής. Τα κύρια πεδία αλληλεπίδρασης του με άλλες
οικονομικές δραστηριότητες και πολιτικές, παρουσιάζονται συνοπτικά παρακάτω16:

● Πολιτικές για την επιχειρηματικότητα

○ ενίσχυση τουριστικών επιχειρήσεων
○ θεσμικό πλαίσιο και διαδικασίες αδειοδοτήσεων
○ Χωρικά Σχέδια και Επενδύσεις
● Πολιτική για τις μεταφορές,
○ υποδομές χερσαίων, θαλάσσιων και αεροπορικών μεταφορών
○ ρυθμιστικό πλαίσιο (π.χ. αδειοδοτήσεις για υδατοδρόμια)
○ ειδικές υποδομές, όπως μαρίνες, ελικοδρόμια κτλ.
● Περιφερειακή αναπτυξιακή πολιτική, Προστασία του περιβάλλοντος,
○ Διαχείριση φυσικών πόρων
○ Διαχείριση προστατευόμενων περιοχών
○ Πολιτικές μείωσης της ρύπανσης λόγω μεταφορών
○ Προστασία βιοποικιλότητας
● Σχέσεις με άλλα κράτη, διακρατικές συμφωνίες συνεργασίας,
● Διαχείριση πολιτιστικής κληρονομιάς,
● Γενική εκπαίδευση, επαγγελματική κατάρτιση, εξειδικευμένη εκπαίδευση
τουριστικών επαγγελμάτων,
● Λιανικό και χονδρικό εμπόριο,
● Τηλεπικοινωνίες και ηλεκτρονικό εμπόριο. Θεσμικό πλαίσιο και Ψηφιοποίηση,
● Νησιωτική ανάπτυξη και πολιτική,
● Τρόφιμα, γαστρονομία, τοπικά και παραδοσιακά προϊόντα,
● Διεθνείς αθλητικές διοργανώσεις,
● Υγεία και ευεξία, Εργατική πολιτική, διαχείριση ανθρώπινου δυναμικού.

Η τουριστική δραστηριότητα φαίνεται με την σειρά της να εκδηλώνεται κατ’ αντιστοιχία

με το νέο οικοσύστημα και το τουριστικό προϊόν, παρουσιάζοντας μία μεγάλη γκάμα
τουριστικών εκφράσεων, με την ύπαρξη πρωτόγνωρα μεγάλου αριθμού διαθέσιμων
υποπροϊόντων για όλα τα επίπεδα των κοινωνιών. Αυτός ο εμπλουτισμός του
τουριστικού προϊόντος, ο εκσυγχρονισμός των διαδικασιών προώθησης και
παρουσίασης αυτών ενισχύονται και ενδεχομένως επιτυγχάνονται κυρίως με την
διάδοση της χρήσης των εργαλείων του διαδικτύου και την εξέλιξη των κινητών
τηλεφώνων σε έξυπνες συσκευές (smartphones). Η υπερχρήση του ιντερνετ και των
εργαλείων του και της σχετικής τεχνολογίας, σημειώνεται ταυτόχρονα σε παγκόσμιο
επίπεδο, τόσο για τους stakeholders του τουρισμού, όσο και για τους ίδιους τους
πιθανούς τουρίστες/επισκέπτες, διαμορφώνοντας συνεχώς ένα δυναμικό προφίλ του
16
Υπουργείο Τουρισμού (2021) Σχέδιο Τομεακού Προγράμματος Ανάπτυξης Τουρισμού
2021-2025 (ΕΠΑ ΤΠΑ 2021-2025). Επιτελική Δομή ΕΣΠΑ Τομέα Τουρισμού.

51
τουρίστα που μπορεί να δημιουργεί και να διαμορφώνει ακριβώς το προϊόν που
πρόκειται να καταναλώσει, ενώ πολλές φορές μπορεί να σχεδιάζει ένα νέο προϊόν και
εφόσον το καταναλώνει να το “πουλάει” και σε επόμενα υποψήφια αγοραστικά κοινά.

Η μεγάλη συμβολή των νέων τεχνολογιών και της διάδοσης των ΤΠΕ στην καθημερινή
ζωή των ανθρώπων, παίζει έναν πολύ ιδιαίτερο ρόλο τόσο στην οικοσυστημική
διάσταση του τουρισμού, και στις επιπτώσεις στους υπόλοιπους τομείς όσο και στην ίδια
την διαρκώς μεταβαλλόμενη έκφραση της τουριστικής δραστηριότητας και για τον λόγο
αυτό, η σχέση αυτή παρουσιάζεται κι αναλύεται εκτενώς σε επόμενο κεφάλαιο.

Η τουριστική δραστηριότητα και η διαμάχη σχετικά με τη αποδοχή ή όχι του

τουρισμού ως ενός κλάδου στο πλαίσιο των οικονομικών προσεγγίσεων
δικαιολογεί την ύπαρξη ενός πλήθους ορισμών στη σχετική βιβλιογραφία. Ο
τουρισμός άλλωστε μελετάται από επιστήμονες και ερευνητές άλλων ειδικοτήτων και
συνεπώς αντίστοιχα δίνεται βαρύτητα στον ορισμό του φαινομένου ανάλογα με το
επιστημονικό υπόβαθρο των ερευνητών. Ωστόσο, όπως αναφέρει και ο Βογιατζης
(2013) είναι πιθανά σαφές πως ανεξάρτητα από το εάν ο τουρισμός εξεταστεί ως
ένας ενιαίος κλάδος ή ως μία δραστηριότητα που συντίθεται από τη λειτουργία
πολλών κλάδων, είναι αναγκαίο να συμπεριληφθεί στη σχετική ανάλυση τόσο η
πλευρά της ζήτησης, όσο και αυτή της προσφοράς, προκειμένου να αποκτήσει
κανείς μία συνολική Εικόνα της λειτουργίας της τουριστικής οικονομίας.
Αναμφισβήτητα, σε αυτή εντάσσεται ένα πλήθος ετερογενών δρώντων, των οποίων
τα χαρακτηριστικά, οι στρατηγικές και τα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα διαφέρουν
σε μεγάλο ή μικρό βαθμό.

Η αντιμετώπιση του φαινομένου ως οικοσύστημα φανερώνει πληθώρα από αναγκαίες

συνθήκες για την ανάπτυξη νέων τουριστικών προϊόντων. Και μία τέτοια αντιμετωπίσει
είναι αναγκαία για να εξεταστεί το φαινόμενο με σύγχρονους όρους βάσει της εξέλιξης
της αγοράς. Κυριότερα αν εξετάσουμε την συμβολή των επιμέρους τομέων
δραστηριοτήτων στο τουριστικό οικοσύστημα, παρατηρούμε πως κάποιοι εξ αυτών
έχουν απόλυτη συσχέτιση με την τουριστική δραστηριότητα αυτή καθαυτή και συνεπώς
η εξυγίανση και οργάνωση των τομέων αυτών θα μπορούσε να θεωρηθεί συνθήκη κατά
την οποία διευκολύνονται τόσο ο σχεδιασμός αλλά κι αποδοτικότητα νέων τουριστικών
προϊόντων.

Τέλος σε αυτή την προσπάθεια επαναπροσδιορισμού του τουρισμού ως οικοσύστημα θα

έλεγε κανείς πως ο τουρισμός έχει αποδείξει πλέον την συμβολή του στην οικονομία των
συμπληρωματικών κλάδων, αλλά και στην απασχόληση, όπως επίσης και τις άμεσες
επιπτώσεις σε αυτόν από αλλαγές στις συνθήκες και τα περιβάλλοντα των
αλληλεπιδρώντων δραστηριοτήτων και συνεπώς είναι ενδεχομένως αναγκαίο να
εξετάζεται και ως οικοσύστημα. Αυτή η προσέγγισή μπορεί αδιαμφισβήτητα να
συντελέσει και στον ορθό και συνολικό σχεδιασμό τουριστικών στρατηγικών και
προϊόντων με σεβασμό στην ομαλή ένταξη τους στις τοπικές οικονομίες, ενώ μέσα από

52
έναν σαφή προσδιορισμό ανάλυσης των κινδύνων, θα μπορεί να ελαχιστοποιείται η
αρνητική επίδραση στις επιμέρους συμπληρωματικές δραστηριότητες, όπως η βίαιη
ανάπτυξη ή παρακμή τους.

Γράφημα 1.1.1-2 : Το τουριστικό οικοσύστημα σε σχέση με τις υπόλοιπες δραστηριότητες και

την αλληλεπίδραση μεταξύ τους όπως προσδιορίστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή,
Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τον Τουρισμό» (2021)

Πηγή: Ιδία Επεξεργασία

53
1.1.2. Ο τουρισμός στα χρόνια της πανδημίας του COVID-19

Προσπαθώντας να προσεγγίσουμε παράγοντες που επηρεάζουν ή επιδρούν στην νέα

εκδοχή του τουριστικού φαινομένου, αλλά και την δημιουργία νέων καινοτόμων
προϊόντων είναι σκόπιμο να αναλύσουμε την πρόσφατη εμπειρία από την πανδημία του
COVID-19, τις επιπτώσεις από αυτήν στο τουριστικό φαινόμενο, αλλά κυρίως
επιμέρους ζητήματα που προέκυψαν από την πανδημία όπως:

τις αλλαγές στην αντίληψη του κοινού,

τις διαφοροποιήσεις στην κοινωνική συμπεριφορά και
τις νέες τάσεις όπως επηρεάζουν την τουριστική δραστηριότητα.

Η περίοδος της πανδημίας του COVID-19 που μετρά ήδη 2 χρόνια αλλά και 6 μήνες
μετάβασης σε μία κανονικότητα, καθώς και η εμπειρία από την παρατήρηση της
συμπεριφοράς των πολιτών τόσο κατά την διάρκεια αλλά κι έπειτα από τις εποχές
εκτεταμένων περιορισμών στην κυκλοφορία, αλλά και υπό τον φόβο μόλυνσης, φαίνεται
πως αποτέλεσαν συνθήκες που έχουν επηρεάσει ριζικά και την τουριστική συμπεριφορά.

Η ευαλωτότητα του οικοσυστήματος και η μεγάλη επίπτωση στην οικονομία, που είναι
το ένα σκέλος αβεβαιότητας, οδήγησαν τις ευρωπαϊκές χώρες τον Μάιο του 2020, να
διοργανώσουν ένα Συνέδριο για τον Ευρωπαϊκό Τουρισμό (European Tourism
Convention), προκειμένου να εκκινηθεί ο διάλογος σχετικά με τη βιώσιμη ανάκαμψη
του οικοσυστήματος, τον στρατηγικό προσανατολισμό του τουρισμού και την
καθοδήγηση των κρατών-μελών σχετικά με τις πολιτικές τουριστικής ανάπτυξης.

54
Εικόνα 1.1.2-1: Το επίπεδο των περιορισμών λόγω COVID-19 ανά ήπειρο, τον Οκτώβριο του
2022, Πηγή: UNWTO, World Tourism Organization 2022

Στο συνέδριο διατυπώθηκαν μια σειρά προκλήσεων όπως η ανάγκη εκσυγχρονισμού

των ταξιδιωτικών και τουριστικών υποδομών ώστε να καταστεί πιο ανθεκτική σε
μελλοντικές αντιστοιχές συνθήκες, την ανάγκη καλύτερου συντονισμού της
αξιολόγησης και της διαχείρισης κινδύνου, την ανάγκη υποστήριξης της ανάπτυξης
νέων τουριστικών υπηρεσιών σύμφωνα με τα εξελισσόμενα καταναλωτικά πρότυπα και
τη ζήτηση μετά την COVID-19, την ανάγκη προώθησης και ανάπτυξης του αειφόρου
τουρισμού συμβάλλοντας περαιτέρω στην περιφερειακή ανάπτυξη, την ανάγκη
βελτίωσης του θεσμικού πλαισίου για την ελαχιστοποίηση των κινδύνων που μπορούν
να προκύψουν από μετεγκατάσταση επιχειρήσεων εκτός ΕΕ (τουριστικοί πράκτορες /
κεντρικά γραφεία ταξιδιών κ.α) κ.α.

Είναι σκόπιμο να παρουσιάσουμε εδώ και την άποψη του Thierry Breton, Επιτρόπου
της ΕΕ για την εσωτερική αγορά το 2020: «[…] υπάρχει μια ευκαιρία να
εκμεταλλευτούμε την τρέχουσα κρίση για να ορίσουμε εκ νέου τον τουρισμό του αύριο -
προς έναν πιο βιώσιμο, ανθεκτικό και καινοτόμο τομέα»17 (Nicolas, 2020). Η παραπάνω
άποψη προϊδεάζει για τις κατευθύνσεις που προτάθηκαν μετά από το Συνέδριο για τον
Ευρωπαϊκό Τουρισμό, σχετικά με τον τουριστικό σχεδιασμό των κρατών μελών και την
17
Thierry Breton, EU Commissioner της εσωτερικής αγοράς: “[…] there is an opportunity to
take advantage of the current crisis to reinvent the tourism of tomorrow - towards a more
sustainable, resilient and innovative sector” (Nicolas, 2020).

55
τουριστική ανάπτυξη που θεωρείται βιώσιμη με τους νέους όρους μετά την εμπειρία της
πανδημίας. Ο επιτροπος μιλάει για “αργό τουρισμό”18 (slow tourism) και ενδεχομένως
φανερώνει πτυχές από τις ανησυχίες του κρατων μελών που επικράτησαν τα
προηγούμενα χρόνια της πανδημίας, όπου το φαινόμενο είχε γίνει ανεξέλεγκτο και σε
πολλά μέρη κι ο κορεσμός κι η απαξίωση των πόρων είχε καταστεί αναπόφευκτη.

Κάποιες βασικές διαπιστώσεις που προέκυψαν από το σχετικό συνέδριο και δίνουν μία
ιδέα σε σχέση με την ευαλωτότητα τόσο του τουριστικού οικοσυστήματος όσο και της
οικονομίας προκύπτουν για οικονομικούς κυρίως λόγους, καθώς το τουριστικό
οικοσύστημα παρουσίασε μεγάλο έλλειμμα από τουριστικά προϊόντα που δεν
καταναλωθηκαν για σχεδόν δύο έτη. Υπήρξε επίσης ένα από τα πιο σοβαρά πληττόμενα
οικοσυστήματα από την κρίση του COVID-19, τα κύματα της πανδημίας αλλά κυρίως
από τα σχετικά μέτρα. Στο μέτρο αυτό η ΕΕ προτείνει μέτρα ανακατεύθυνσης του
τουριστικού σχεδιασμού μετά την πανδημία τα οποία και παρουσιάζονται παρακάτω σε
συνδυασμό με προτάσεις και του παγκόσμιου οργανισμού τουρισμού και άλλων
φορέων.

Αναζητώντας αλλαγές στην συμπεριφορά του κοινού λόγω της πανδημίας, οι οποίες
επηρέασαν αισθητά και την τουριστική συμπεριφορά, σημειώνεται πως οι περιορισμοί
στις μετακινήσεις αύξησαν αισθητα την επαφή του μέσου ανθρώπου με τα πάρκα και τα
δάση, το αστικό ή περιαστικό πράσινο και την φύση. (Newton, 2020). Η εκτόνωση των
δραστηριοτήτων στο πλησιέστερο ευχάριστο υπαίθριο περιβάλλον δημιούργησε μία νέα
πραγματικότητα που ακόμα και σήμερα σημειώνεται πως έχει παραμείνει ως κοινωνική
συμπεριφορά.

Αντίθετα με την αυξημένη σχέση και επαφή με την φύση, τα μεγαλα αστικα κεντρα δεν
αποτέλεσαν πεδίο εκτόνωσης τόσο λόγω της μεγαλης πληθυσμιακης τους πυκνότητας
αλλά και λόγω του ότι το φυσικό περιβάλλον είναι πιο δελεαστικό για να περάσει κανείς
τον χρόνο του, όταν στον αστικό χώρο δεν διαδραματίζονται έντονα αστικές χρήσεις.
Αυτή η συμπεριφορά που περιγράφεται παραπάνω και σημειώθηκε κατά την διάρκεια
της πανδημίας, σημειώνει ο Ioannides, Gyimóthy το 2020, αμέσως μετά την παύση της
πρώτης περιόδου περιορισμών, φαίνεται πως κι ο αστικος τουρισμος διερχεται μιας
παρόμοιας κρίσης, μετά την πανδημία για τους ίδιους λόγους. Οι πόλεις μετά το πρώτο
έτος της πανδημίας αλλά και μέχρι σήμερα δεν θεωρούνται αρκετά ασφαλείς περιοχές
για αναψυχή και διασκέδαση. Αυτό ενδεχομένως θα μπορούσε να δώσει χώρο στην
ανάπτυξη πιο αραιοκατοικημένων περιφερειών να ενισχύσουν τον ρόλο τους ως
τουριστικοί προορισμοί.

Θα μπορούσε όμως κανείς εύκολα να επιχειρηματολογήσει πως η κρίση στον τουρισμό

στα μεσοδιαστηματα των περιορισμών των μετακινήσεων και αμέσως μετά την

18
Ο ορισμός του αργού τουρισμού αναλύεται στο σχετικό κεφάλαιο.

56
πανδημία, οφείλεται κατά ένα πολύ μεγάλο ποσοστό στην αβεβαιότητα που προκύπτει
από τις επιπτώσεις που έχουν σημειωθεί στις οικονομίες εκατομμυρίων νοικοκυριών σε
όλο τον κόσμο, με την μείωση των εισοδημάτων τους.

Με αλλαγές στην συμπεριφορά του κοινού και μειωμένα εισοδήματα, θα μπορούσε να

συμπεράνει κανείς πως θα περάσει αρκετός χρόνος μέχρι τα ταξίδια αναψυχής και ειδικά
οι πτήσεις μεγάλων αποστάσεων να φτάσουν τα προ-COVID-19 επίπεδα και να
απορροφηθεί όλο αυτό το έλλειμμα που έχει προκύψει στο τουριστικό οικοσύστημα.
(Ioannides, Gyimóthy, 2020)

Επιπλέον, εταιρείες σε όλους τους τομείς, που αντιμετώπισαν τεράστιες απώλειες λόγω
της ασταθούς ζήτησης και της μειωμένης παραγωγής, έχουν υιοθετήσει σχεδόν μόνιμα
την αντικατάσταση των περισσότερων επαγγελματικών ταξιδιών με συναντήσεις σε
εικονικές πλατφόρμες. Στην μετά COVID-19 εποχή η χρήση αυτού του τρόπου
συνεργασίας είναι μειωμένη σε παγκοσμιο επίπεδο σε σύγκριση με την εποχή της
πλήρους απαγόρευσης μετακινήσεων, παρόλα αυτά όμως έχει κερδίσει τους
εργαζόμενους και συνεχίζει να αποτελεί μέχρι και σήμερα κατά τους Ioannides,
Gyimóthy, 2020 μια θεμελιώδη αλλαγή παραδείγματος στον τρόπο διεξαγωγής των
εργασιών.

Αυτό με την σειρά του ενίσχυσε το φαινόμενου του working nomads19 ή αλλιώς
απομακρυσμένης εργασίας, φαινόμενο που συνάμα έχει χαρακτηριστικά τουριστικής
δραστηριότητας. Λόγω της έντασης του εν λόγω φαινομένου, έχει επιλεγεί η επιμέρους
ανάλυση του σε επόμενο κεφάλαιο, ως βασική σύγχρονη εκδοχή τουριστικής
δραστηριότητας που μεταβάλει αρκετά τα δεδομένα του τουριστικού φαινομένου σε
παγκόσμια κλίμακα. Το εν λόγω φαινόμενο και η ανάπτυξη του καθώς σχετίζεται
ιδιαιτέρως με την άνοδο των ΤΠΕ και την διάδοση της χρήσης του διαδικτύου,
αναλύεται εκτενώς στο κεφάλαιο 1.1.3.1. Παρόλα αυτά και καθώς η απομακρυσμένη
εργασία εδραιώθηκε ως μοντέλο εργασίας, λόγω της πανδημίας του COVID-19 το
συμπεριλαμβάνουμε για τις ανάγκες αυτής της έρευνας και στις αλλαγές στην κοινωνική
συμπεριφορά που επανα καθόρισαν τα τουριστικά προϊόντα με τα νέα δεδομένα.

Το 2020 ο Ioannides, Gyimóthy διατυπώνουν τον προβληματισμό αν με την έλευση του

COVID-19 και την πρόσφατη επιβολή δρακοντειων μετρων για τον περιορισμό της
εξάπλωσης του ιού, πρέπει να αναρωτηθεί κανείς εάν εισερχόμαστε σε μια νέα εποχή
όπου ο μετριασμός του κινδύνου μπορεί να υπερισχύει της λογικής της απεριόριστης
ανάπτυξης. Οι αυξανόμενες ανησυχίες για τις απειλές που σχετίζονται με την
απεριόριστη κυκλοφορία αγαθών και ανθρώπων σε όλο τον κόσμο μπορεί να σημαίνει
ότι αυτοί οι επιβεβλημένοι έλεγχοι μπορεί να αργήσουν να εξαφανιστούν, ενώ οι

19
το φαινόμενο των working nomads αναλύεται στο κεφάλαιο 1.1.3.2

57
νευρικοί καταναλωτές μπορεί να μην επιθυμούν να απομακρυνθούν από τη ζώνη άνεσής
τους έως ότου βεβαιωθούν ότι ο κίνδυνος έχει παρέλθει.

Η παραπάνω άποψη αποτελεί μία πραγματικότητα που κράτησε 2 έτη ενώ 2 ½ έτη μετά
φαίνεται πως ο τουρισμός το καλοκαίρι του 2022, έπιασε σχεδόν τα επίπεδα της προ
COVID-19 εποχής. Την περίοδο αιχμής του 2022 φαίνεται πως η πληρότητα στις
τουριστικές περιοχές κυμάνθηκε στο 85% σε σχέση με πριν, ενώ ο αριθμός των
ταξιδιωτών που μετακινήθηκαν έφτασε τα 10 εκατομμύρια με βάση τα στοιχεία του
Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού για το 2022. (UNWTO, 2022)

Οπότε αυτή η εποχη που μπορεί να φαινόταν πως θα επικρατήσει, όπου η κινητικότητα
των τουριστών θα μπορούσε να μειωθεί σημαντικά όχι μόνο προσωρινά αλλά
μακροπρόθεσμα. Η αστείρευτη δίψα μας για περιπέτεια σε μακρινά μέρη δεν φαίνεται
να έχει αντικατασταθεί μόνιμα από ταξίδια και δραστηριότητες αναψυχής πιο κοντά στο
σπίτι. Αντίθετα σε πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού έχει δημιουργήσει αντιδραστικές
συμπεριφορές με αύξηση των μετακινήσεων κοντινών και μακρινών.

Κατ' αυτόν τον τρόπο ενισχύεται περισσότερο για παράδειγμα, το μοντέλο που είχε
παρατηρηθεί μετά την επιδημία SARS στις αρχές της δεκαετίας του 2000 οδήγησε
αρχικά σε δραματική πτώση των ταξιδιών στην Κίνα, ο προορισμός ομως ανέκαμψε εν
τέλει γρήγορα (Zeng et al., 2005).

Κατά την πανδημία του COVID-19 αναδείχθηκαν νέοι τρόποι ψηφιακής

επισκεψιμότητας αξιοθέατων κλπ που συχνά φαίνεται να δρα κι ανταγωνιστικά στην
παραδοσιακή τουριστική δραστηριότητα. Η ψηφιοποίηση μουσείων, εκθεσιακών
χώρων, gallery και η μόδα της διοργάνωσης ψηφιακών εκθέσεων, δίνει την δυνατότητα
σε έναν μελλοντικό επισκέπτη τέτοιων χώρων να πάρει μία σαφή ιδέα, δοκιμάζοντας
από το σπίτι του και πριν καν μεταβεί στον προορισμό, μέσω ψηφιακής περιπλάνησης
του πως μοιάζουν ή πόσο ενδιαφέροντες είναι. Μπορεί ενδεχομένως να δημιουργήσει
στο υποψήφιο τουρίστα την εντύπωση ότι δεν υπάρχει λόγος για επίσκεψη με φυσική
παρουσία. ΕΠίσης εν μέσω πανδημίας για κοινωνικούς λόγους κυρίως με στόχο να
νιώθουν οι άνθρωποι ότι κινούνται σε κάποια πλαίσια κανονικότητας, παρατηρήθηκαν
επιπλέον ψηφιοποιήσεις 30 μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO καθώς και
αμέτρητες πολιτιστικές και τουριστικές διαδρομές να διατίθενται στο διαδίκτυο,
συνήθως δωρεάν και αποκαλύπτουν στο κοινό τουριστικά μυστικά.

Παράλληλα η δικαιολογημένη, λόγω των περιορισμών κυκλοφορίας, έξαρση της δωρεάν

τουριστικής προεπισκόπηση του πλανήτη μέσω του διαδικτύου, εντείνεται κι
απενοχοποιείται κι άλλο από το 2020 με την έξαρση της πανδημίας του covid-19 και την
κοινωνική απομάκρυνση κι εγκαθιδρύεται πλέον ως κοινωνική συμπεριφορά.

Τέτοιες πρακτικές συνδέονται συχνά με νευρικούς καταναλωτές σε μεγάλο ποσοστό,

μέχρι και σήμερα που η πανδημία έχει περιοριστεί, που δεν επιθυμούν να

58
απομακρυνθούν από τη ζώνη άνεσής τους μέχρι να βεβαιωθούν ότι ο κίνδυνος έχει
παρέλθει οριστικά.

Επανεξέταση του τουριστικού μοντέλου ανάπτυξης μετά την πανδημία

Στο πλαίσιο διερεύνησης των νέων προοπτικών για την αποκατάσταση της τουριστικής
δραστηριότητας, μετά την πανδημία, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού, θέτει τρεις
παραμέτρους που την αφορούν: την ασφάλεια και την υγιεινή, την βιωσιμότητα, και την
καινοτομία. Οι τρεις παράμετροι αφορούν την αλυσίδα αξιών του τουρισμού και
επηρεάζουν με την σειρά τους μία σειρά από άλλες δραστηριότητες.

Η μεθοδολογία του ΠΟΤ περιλαμβάνει ένα ολοκληρωμένο σύνολο τεχνικών που

προτείνονται δρασεις στους εκάστοτε ενδιαφερόμενους, με στόχο την παροχή ενός
οδικού χάρτη για την ανάκαμψη, συμπεριλαμβανομένου του συνόλου του τουρισμού
από μακροχρόνια μέτρα και δράσεις μεγαλύτερης εμβέλειας, και βραχυχρόνια με
συγκεκριμένη εστίαση. Ο οδικός αυτός χάρτης θα μπορεί να κατευθύνει στον κρατικό
σχεδιασμό την διαχείριση της κρίσης για τον μετριασμό των επιπτώσεων και την
επιτάχυνση της ανάκαμψης.Η προσέγγιση δομήθηκε γύρω από τρεις βασικούς πυλώνες:

1. Οικονομική Ανάκαμψη (θέσεις εργασίας, SMEs, Οικονομική Υποστήριξη)

2. Μάρκετινγκ και Προώθηση (Νέα προϊόντα, Ψηφιοποίηση, Καινοτομία)

3. Θεσμική ενίσχυση και ανθεκτικότητα (Ασφάλεια, χωρίς αποκλεισμούς και πράσινη

ανάπτυξη)

Στην παρακάτω Εικόνα 1.1.2-3, στην ίδια έκθεση αναλύονται οι επιπτώσεις από την
πανδημία του COVID-19 στο τουριστικό οικοσύστημα, από τον Παγκόσμιο Οργανισμό
Τουρισμού το 2020. Ενώ μέσα στο πρώτο χρόνο της πανδημίας κάποιες από τις
επιπτώσεις αφορούν την παγκόσμια οικονομία ήδη κι ο Παγκόσμιος Οργανισμός
Τουρισμού, επικεντρώνει τον προβληματισμό στην αποδιοργάνωση που σημειωνεται
στο τουριστικό οικοσύστημα, με σκοπό να προτείνει μέτρα εφήμερα και μακροχρόνια
που θα επιδράσουν στην εξισορρόπηση και πάλι του οικοσυστήματος.

Οι προτεραιότητες που τέθηκαν για την εξισορρόπηση αυτή επικεντρώνονται στην:

• Παροχή ρευστότητας και προστασία των θέσεων εργασίας – νέες πράσινες θέσεις
εργασίας
• Ανάκτηση της εμπιστοσύνης μέσω της ασφάλειας
• Συνεργασία δημόσιου και ιδιωτικού τομέα
• Υπευθυνότητα στην ελεύθερη κυκλοφορία μεταξύ των χωρών
• Εναρμόνιση και συντονισμός πρωτοκόλλων και διαδικασιών.
• Θέσεις εργασίας προστιθέμενης αξίας μέσω νέων τεχνολογιών.
• Η καινοτομία και η βιωσιμότητα ως νέα κανονικότητα.

59
Εικόνα 1.1.2-2: Η τουριστική δραστηριότητα κι η τουριστική βιομηχανία όπως προσεγγίστηκε
από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού το 2020, σε σχέση με την πανδημία και τις
επιπτώσεις αυτής.

Εικόνα 1.1.2-3 Η διαταραχή στο οικοσύστημα τουρισμού και ταξιδιών, από τον Παγκόσμιο
Οργανισμό Τουρισμού το 2020.

Οι σημαντικές αλλαγές ή προκλήσεις που επηρεάζουν την κανονική λειτουργία του

τομέα του τουρισμού και των ταξιδιών, όπως αναλύεται στο σχετικό γράφημα της
Εικόνας 1.1.2-3 περιλαμβάνει τεχνολογικές, κοινωνικές, οικονομικές ή άλλες μορφές
διαταραχών.

Αντίστοιχα, η ΕΕ στο έγγραφο της που εξέδωσε τον Μαρτίο του 2020, με στόχο να
βοηθήσει τη βιομηχανία της ΕΕ να ηγηθεί του πράσινου και του ψηφιακού
μετασχηματισμού και να τονώσει την παγκόσμια ανταγωνιστικότητα και την ανοικτή
στρατηγική αυτονομία της ΕΕ.

Μετά την εμπειρία της πανδημίας COVID-19, τονίζεται η ανάγκη περαιτέρω

επιτάχυνσης της πράσινης και της ψηφιακής μετάβασης και ενίσχυσης της
ανθεκτικότητας των βιομηχανικών οικοσυστημάτων της ΕΕ και συνεπώς και του
τουρισμού. Το σχετικό έγγραφο που ονομάζεται “Οδός Μετάβασης για τον Τουρισμό”20,
θα παίξει τον ρόλο βασικής συνεργατικής διαδικασία που θα συμβάλει στον
μετασχηματισμό των βιομηχανικών οικοσυστημάτων.(ΕΕ,2022)

20
Transition Pathway for Tourism, European Commission, Brussels 2022

60
Με μείωση των εσόδων κατά περίπου 70 % το 2020 και έως 11 εκατομμύρια θέσεις
εργασίας σε κίνδυνο στην ΕΕ, ο δείκτης επιχειρηματικής εμπιστοσύνης για τις
τουριστικές υπηρεσίες βρισκόταν στο χαμηλότερο επίπεδο στην αρχή του 2021.
Παράλληλα η ανάκαμψη του τουρισμού κατά τη διάρκεια της θερινής ταξιδιωτικής
περιόδου, η οποία αντιπροσωπεύει συνήθως το ένα τρίτο του κύκλου εργασιών των
τουριστικών επιχειρήσεων, το ψηφιακό πιστοποιητικό COVID που συνέβαλε σε μεγάλο
βαθμό στην επανεκκίνηση του τουρισμού κατά το καλοκαίρι του 2021.

Όπως φαίνεται και στο παρακάτω γράφημα της Εικόνας 1.1.2-4, ο δείκτης
επιχειρηματικής εμπιστοσύνης για τον τουρισμό ανέκαμψε προσωρινά, από τη
χαμηλότερη θέση μεταξύ όλων των βιομηχανικών οικοσυστημάτων, στη δεύτερη θέση
έως τον Νοέμβριο του 2021, και σημείωσε και πάλι πτώση. Βασικός λόγος για την εν
λόγω πτώση ήταν η επιδείνωση των προσδοκιών ζήτησης τουριστικών υπηρεσιών. Οι
ταχείες αυτές διακυμάνσεις του δείκτη επιχειρηματικής εμπιστοσύνης επιβεβαιώνουν ότι
ο τουρισμός είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος στα κύματα της πανδημίας και τα σχετικά μέτρα.

Εικόνα 1.1.2-4: Δείκτης επιχειρηματικής εμπιστοσύνης βιομηχανικών οικοσυστημάτων – ο

τουρισμός επισημαίνεται με κόκκινη γραμμή), Πηγή: Transition Pathway for Tourism, European
Commission, Brussels 2022

Στο ίδιο έγγραφο, διατυπώνονται Στρατηγικές για έξυπνο και βιώσιμο τουρισμό, με την
πράσινη και η ψηφιακή μετάβαση να παίζει μεγάλο ρόλο στην επίτευξη μεγαλύτερης
ανθεκτικότητας στον τουρισμό, σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο.
Οι εν λόγω στρατηγικές τίθενται και παλί με τις αρχές βιώσιμης ανάπτυξης, με
συνεκτίμηση παραγόντων οικονομικής, περιβαλλοντικής και κοινωνικής βιωσιμότητας.
Η αποτελεσματική και συνεργατική διακυβέρνηση, προτείνεται ως απαραίτητη

61
διαδικασία, η οποία θα λαμβάνει υπόψη τις συνεισφορές και τις απόψεις όλων των
ομάδων ενδιαφερόμενων μερών. Πιο συγκεκριμένα προτάθηκε οι στρατηγικές στον
τομέα του τουρισμού που θα υιοθετούνται ανά χώρα να δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα :
● στην εφαρμογή των κανονισμών (όσον αφορά τους περιβαλλοντικούς στόχους
τους, την ψηφιοποίηση, τη συλλογή δεδομένων και την διαρκή
παρακολούθηση)·
● στην αντιμετώπιση των ειδικών προκλήσεων των τουριστικών προορισμών
(ανάγκες μετριασμού της κλιματικής αλλαγής και προσαρμογής σε αυτήν,
αναγκαίες υποδομές για τη βελτίωση της βιωσιμότητας)
● στα ισχυρά σημεία των τουριστικών προορισμών από την άποψη των φυσικών
πόρων, της πολιτιστικής κληρονομιάς και της δυνατότητας παροχής μοναδικών
και αυθεντικών εμπειριών στους πελάτες
● συμπεριληπτικότητα και προσβασιμότητα, μεταξύ άλλων για άτομα με αναπηρία
στήριξη του καθοριστικού ρόλου που διαδραματίζουν ΜΜΕ και ο πολιτιστικος
και δημιουργικός κλάδος στο τουριστικό οικοσύστημα.
Οι συζητήσεις στην άτυπη σύνοδο υπουργών που διεξήχθη στις 16 Νοεμβρίου 202121
κατέδειξαν ότι ήδη εν μέσω πανδημίας πολλά κράτη μέλη είχαν ήδη καταρτίσει νέες
στρατηγικές για τον τουρισμό. Στο πλαίσιο των κατευθύνσεων για τις νέες στρατηγικές
γίνεται για πρώτη φορά λόγος για συνέργειες με άλλα οικοσυστήματα που θα
μπορούσαν να συμβάλλουν στην μετάβαση και στην ανθεκτικότητα του τουριστικού
οικοσυστήματος.
Αναφέρονται συνέργειες με οικοσυστήματα που έχουν άμεσο αντίκτυπο στην ικανότητα
του τουριστικού οικοσυστήματος να γίνει πιο πράσινο, πιο ψηφιακό και πιο ανθεκτικό.
Τα οικοσυστήματα αυτά είναι :
1. «Αεροδιαστημική βιομηχανία» με την χρηση δορυφορικών δεδομένων, με
προσανατολισμό στην ψηφιοποίηση του τομέα του τουρισμού (π.χ. εργαλεία για
την παρακολούθηση των τουριστικών ροών και της βιώσιμης κινητικότητας για
την πρόβλεψη και τη διαχείριση ακραίων καιρικών φαινομένων).
2. «Αγροδιατροφικός τομέας» για βελτίωση των συστημάτων και των υπηρεσιών
τροφίμων, αξιόπιστες τοπικές αλυσίδες εφοδιασμού και μείωση της σπατάλης
τροφίμων στον κλάδο της φιλοξενίας.
3. «Κατασκευαστικός τομέας» για κατασκευή και ανακαίνιση πιο βιώσιμων και
ανθεκτικών τουριστικών υποδομών.

21
Το Συμβούλιο της ΕΕ διοργανώνει τις επίσημες συνόδους του Συμβουλίου, την προεδρία των
οποίων ασκεί η Προεδρία του Συμβουλίου. Ωστόσο, κάθε Προεδρία του Συμβουλίου
διοργανώνει επίσης άτυπες συνεδριάσεις των υπουργών, όπου συζητούνται πρωτοβουλίες
σχετικά με συγκεκριμένο ζήτημα ή σύνθεση του Συμβουλίου.

62
 4. «Πολιτιστικός και δημιουργικός τομέας» για ανάπτυξη καινοτόμου τουρισμού
βασισμένου στην πολιτιστική κληρονομιά, τις παραδόσεις, τις τέχνες και τις
αυθεντικές πολιτιστικές εμπειρίες.
5. «Ψηφιακοί κλάδοι» για ανάπτυξη ψηφιοποιημένων διαδικασιών, χρήση τεχνητής
νοημοσύνης και νέων τεχνολογιών, καινοτόμες τουριστικές υπηρεσίες
βασισμένες σε δεδομένα.
6. “Υγεία” για διασφάλιση πρόσβασης των ταξιδιωτών σε υγειονομική περίθαλψη
κατά τις μετακινήσεις εκτός του τόπου μόνιμης διαμονής τους.
7. «Κινητικότητα, μεταφορές και αυτοκινητοβιομηχανία» για ανάπτυξη βιώσιμης
κινητικότητας για ταξιδιώτες και επισκέπτες (μείωση εκπομπών αεροσκαφών
κρουαζιερόπλοιων, πορθμείων, υπεραστικών λεωφορείων, ενοικιαζόμενων
αυτοκινήτων κ.λπ.).
8. «Εγγύτητα, κοινωνική οικονομία και πολιτική ασφάλεια» για υπηρεσίες
βασισμένες σε πλατφόρμα, π.χ. για την παροχή τοπικών μεταφορών και
εμπειριών γαστρονομίας, πολιτιστικών εμπειριών και εμπειριών αθλητικών
δραστηριοτήτων σε επισκέπτες (και κατοίκους).
9. «Λιανικό εμπόριο» για παροχή πιο βιώσιμων και ποιοτικών ευκαιριών αγοράς σε
επισκέπτες (και κατοίκους) και συμβολή στα μέσα διαβίωσης και την
ελκυστικότητα τουριστικών περιοχών.
Αντίστοιχα οι Ανά-κατευθύνσεις της ΕΕ σχετικά με τον τουριστικό σχεδιασμό, αφορούν
κυρίως «πράσινες» τουριστικές υπηρεσίες μπορεί να ενεργοποιηθούν με επενδύσεις σε
ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, βιώσιμη διαχείριση των υδάτων και λύσεις που
βασίζονται στη φύση.

Η ΕΕ μιλάει για το τουριστικό οικοσύστημα, στο συνέδριο για τον Τουρισμό του 2020,
με προτάσεις που αφορούν εργαλεία ειδικά διαμορφωμένα για το τουριστικό
οικοσύστημα που παρέχουν διαφάνεια μεταξύ επιχειρήσεων και καταναλωτών, όπως
πλαίσια μέτρησης βιωσιμότητας (π.χ. παρακολούθηση περιβαλλοντικού αποτυπώματος,
οικολογική διαχείριση και διαβατήριο βιώσιμου προορισμού), συστήματα ελέγχου
(EMAS) ή ετικέτες (οικολογικό σήμα). αλλά και με τη δημιουργία ενός ειδικού φόρουμ
για τη συνεργασία των ενδιαφερομένων (European Tourism Sustainability Platform).

Ιδιαίτερη βαρύτητα δόθηκε επίσης στην «Στρατηγική για τις πράσινες υποδομές» που
συνδέεται με την Natura 2000 είναι ένα βασικό εργαλείο για την υποστήριξη του
οικοτουρισμού και συνδέεται με τις καινοτόμες στρατηγικές για την τουριστική
ανάπτυξη στην μετά COVID-19 εποχή. Είναι προφανές πως τα πρώτα χρόνια της
πανδημίας η ΕΕ βλέπει τις συνθήκες ως ένα ιδανικό περιβάλλον για την διατήρηση ενός

63
μοντέλου “slow tourism” που θα εξισορροπήσει το φαινόμενου του υπερ τουρισμού
(overtourism) 22των προηγούμενων ετών.

Εικόνα 1.1.2-5 : Η καμπάνια της ΕΕ για τον τουρισμό μετά το πρώτο έτος της πανδημίας του
COVID-19
Στην παραπάνω φωτογραφία μπορούμε να δούμε τα σλόγκαν για την τουριστική
ανάπτυξη, που προωθούν την ψηφιοποίηση των επισκέψεων και την καινοτομία στο
τουριστικό προϊόν, την βιωσιμότητα και μοντέλα “αργού τουρισμού”23.

Είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως στο σύνολο των συμπερασμάτων για την επίδραση της
πανδημίας στο τουριστικό οικοσυστημα γίνεται ιδιαίτερος λόγος για την έλλειψη πόρων
και χρηματοδοτησεων γύρων από τις επιχειρήσεις του τουριστικού κλάδου. Στο πλαίσιο
αυτό το 2021 η ΕΕ ενεργοποιεί την πλατφόρμα24 : Οδηγός για την χρηματοδότηση του
τουρισμού στην Ευρώπη, όπου και θα αποτελέσει ένα εργαλείο ανάπτυξης και κυρίως
ανάδειξης των χρηματοδοτικών εργαλείων για την ανάκαμψη και τον εκσυγχρονισμό
των επιχειρησεων, αλλά και των φορέων του κλάδου.(ΒΛ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1)

Τέλος, δυομιση χρόνια μετά την έναρξη της πανδημίας το 2022 φαίνεται πως η
τουριστική δραστηριότητα στην Ευρώπη ανέκαμψε γρηγορότερα από τις προβλέψεις. Η
δίψα του κοινού για μετακίνηση επανήλθε και το καλοκαίρι του 2022 σε πολλές
δημοφιλείς περιοχές της Ευρώπης παρατηρήθηκαν πληρότητες ίδιες με εκείνες του
2019.

22
Ο ορισμός του overtourism αναλύεται στο επόμενο κεφάλαιο 1.1.3 ως βασικό στοιχείο του
σύγχρονου τουριστικού προϊόντος όπως το παρατηρούμε σήμερα.
23
Μια νέα μορφή τουρισμού κερδίζει συνεχώς έδαφος στην παγκόσμια ταξιδιωτική σκηνή και
πρόκειται για τον «αργό τουρισμό» (Slow Tourism), ο οποίος ως νέα ταξιδιωτική τάση
αναδύθηκε από το επονομαζόμενο «αργό κίνημα/slow movement».
24
Guide on EU funding for tourism:
(https://single-market-economy.ec.europa.eu/sectors/tourism/funding-guide_en)

64
Παρόλα αυτά οι κατευθύνσεις των φορέων και των εκάστοτε οργανισμών που
ασχολούνται με τον τουρισμό, παραμένουν ακόμα και σήμερα στις ίδιες κατευθύνσεις,
ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση παραμένει επιφυλακτική σε σχέση με την λήξη της πανδημίας.

Η εμπειρία από την πανδημία του COVID -19 έφερε σίγουρα κάποια νέα δεδομένα στο
τραπέζι που θα επηρεάσουν τον τουριστικό σχεδιασμό τα επόμενα χρόνια. ΚΑθιερώθηκε
ο χαρακτήρας του τουρισμού ως οικοσυστημα, καθώς φανερώθηκε η άμεση επίδραση
στην παγκόσμια οικονομία , από την μείωση της τουριστικής κατανάλωσης, ενώ
αναδείχθηκαν και συνδέσεις με άλλους κλάδους της οικονομίας που επηρεάζουν την
ευαλωτότητα του τουριστικού οικοσυστήματος. Παράλληλα η περίοδος της πανδημίας,
ανέδειξε ακόμα περισσότερο της χρησιμότητα του διαδικτύου στην τουριστική
κατανάλωση αλλά και νέα ψηφιακά τουριστικά προϊόντα. Η απομακρυσμένη εργασία κι
η νέα τάξη των working nomads (ψηφιακοί νομάδες)25, θα συμβάλλουν σημαντικά στην
αλλαγή στην θεώρηση του τουριστικού φαινομένου και στην μετά COVID εποχή.

1.1.3. Προς ένα πλήρως Προσαρμοσμένο κι εξατομικευμένο τουριστικό προϊόν

Ο τουρισμός έχει διαφοροποιηθεί αρκετά από το μοντέλο που γνωρίζαμε μέχρι σήμερα
και εκσυγχρονίζεται διαρκώς κι ως οικονομική δραστηριότητα, αναπτύσσοντας νέα
προϊόντα που ακολουθούν την κατεύθυνση της βελτίωσης της προσφοράς υπό το
καθεστώς ενός παγκόσμιου ανταγωνισμού. Αυτός ο εκσυγχρονισμός του τουριστικού
προϊόντος κυρίως με την διάδοση της χρήσης των εργαλείων του διαδικτύου
σημειώνεται ταυτόχρονα σε παγκόσμιο επίπεδο, διαμορφώνοντας συνεχώς ένα δυναμικό
προφίλ του τουρίστα που μπορεί να διαλέγει, ή να δημιουργεί και να διαμορφώνει
ακριβώς το προϊόν που πρόκειται να καταναλώσει. Εν τέλει όμως η ασταμάτητη αυτή
ροή επισκεπτών από το ένα μέρος στο άλλο αφήνει πίσω της ένα ξεκάθαρο αποτύπωμα
παγκοσμιοποίησης κι εξίσωσης των συμπεριφορών, των συνθηκών σε ένα παγκόσμιο
επίπεδο, υποβιβάζοντας ενδεχομένως τις κατά τόπους βιωματικές εμπειρίες και τις
τοπικές συνθήκες.

Παραμένοντας όμως ένα φαινόμενο ευρύτερα προσδιορισμένο, ο τουρισμός έχει την

τάση να προσαρμόζεται πολύ εύκολα στις εκάστοτε νέες οικονομικές συνθήκες κάθε
τόπου. Ακόμα και σήμερα που σε παγκόσμιο επίπεδο και για τα τελευταία δέκα χρόνια
παρατηρείται αστάθεια στις οικονομίες των περισσοτέρων χωρών, που συχνά δεν
μπορούν να εγγυηθούν στους πολίτες ένα σταθερό εισόδημα,παρόλα αυτά η τουριστική

25
Εκτενής αναφορά στο φαινόμενο των “working nomads” και απόδοση του όρου στα ελληνικά
ως ψηφιακοί νομάδες, γίνεται στο επόμενο κεφάλαιο 1.1.3 όπου συσχετίζονται οι νέες
τεχνολογίες και η επίδραση τους σε νέες τουριστικες δραστηριότητες. Το εν λόγω φαινόμενο
έχει αναπτυχθεί λόγω της ύπαρξης και της ανάπτυξης των ΤΠΕ και των σχετικών επαγγελμάτων
και για αυτό αναλύεται στο σχετικό κεφάλαιο. Η πανδημία του COVID_19 έπαιξε σημαντικό
ρόλο στην περαιτέρω διάδοση του φαινομένου και στην διατήρησή του έως και σήμερα αλλά όχι
στην δημιουργία του.

65
δραστηριότητα φαίνεται πως έχει διαμορφωθεί αντίστοιχα και το τουριστικό προϊόν
ποικίλει σε πρωτόγνωρο βαθμό, έχοντας διαμορφώσει μία κλίμακα διαθέσιμων
υποπροϊόντων για όλα τα επίπεδα των κοινωνιών.

Η παραπάνω άποψη ενισχύει την άποψη της εξατομίκευσης της αναψυχής και κατά
συνέπεια και του τουρισμού (Yeoman I, 2008). Η ακραία εξατομίκευση των διαθέσιμων
τουριστικών προϊόντων προφανέστατα ενισχύεται τόσο από την διάδοση των εργαλείων
του διαδικτύου και από την παγκόσμια δυνατότητα πρόσβασης σε αυτό, αλλά κυρίως
από την καινοτομία που έχει αναπτυχθεί γύρω από αυτό. Ενδεικτικά τέτοια καινοτομία
εντοπίζεται σε ιδιαίτερες εφαρμογές και εργαλεία σχεδιασμού του τουριστικού
προϊόντος, που διατίθενται στο διαδίκτυο, σε πλατφόρμες απευθείας πώλησης
τουριστικών προϊόντων χωρίς μεσάζοντες και στην διάδοσή της ευρείας χρήσης των
στατιστικών (cookies ect) για την βελτίωση των παραπάνω εργαλείων και υπηρεσιών.

Παραδείγματος χάριν είναι πλέον πολύ απλό να αγοράσει κανείς βιωματικές εμπειρίες
σε προορισμούς που δεν είναι καθόλου διαδεδομένοι μέσα από γνώριμες στο κοινό
πλατφόρμες όπως αυτή της βραχυχρόνιας μίσθωσης τουριστικής κατοικίας (π.χ.
Booking, AirBnB κ.α). Αυτές οι εμπειρίες πολλές φορές έχουν το συστατικό της
τοπικότητας και της κατανάλωσης άυλων τοπικών πρακτικών, εθίμων και παραδόσεων,
ενώ άλλες φορές μπορεί να αφορούν κοινές δραστηριότητες εφαρμοσμένες σε
συγκεκριμένη χωρική ενότητα26.

Η διάδοση αυτού του τρόπου απευθείας κατανάλωσης εμπειριών από τον προμηθευτή
είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη, βάσει των σχετικών στοιχείων τον Σεπτέμβριο του 2022,
υπάρχουν περίπου 800 διαφορετικές εμπειρίες από περίπου 700 προμηθευτές που μπορεί
να αγοράσει κάποιος απευθείας από την πλατφόρμα AirBnB experiences27.

Αντίστοιχα στο παρελθόν για να έχει ένας ταξιδιώτης τετοιες βιωματικές εμπειρίες,
έπρεπε να καταναλώσει πολύ περισσότερο χρόνο προκειμένου να διερευνήσει σχετικά
προϊόντα, ή να καταναλώσει τουριστικά πακέτα που περιελάμβαναν αντίστοιχα
δρώμενα. Παράλληλα μπορεί να σκεφτεί κανείς ότι βιωματικές εμπειρίες μπορούσε στο
παρελθόν να βιώσει κι ένας αλλοκεντρικός28 επισκέπτης που ξόδευε περισσότερο χρόνο
στον εκάστοτε προορισμό με βασικό στόχο να ανακαλύψει κατά την παραμονή του εκεί,

26
Τέτοια παραδείγματα μπορεί να είναι η περιήγηση σε ένα τοπικό πανηγύρι και η γευσιγνωσία
τοπικών φαγητών που αφορά το τοπικό στοιχείο της βιωματικής εμπειρίας κι έχει και
εκπαιδευτικό χαρακτήρα , η ένα μάθημα κεραμικής σε μία οποιαδήποτε περιοχή που αποτελεί
μία συνήθη δραστηριότητα εφαρμοσμένη σε μία συγκεκριμένη περιοχή που μπορεί να βρίσκεται
ο ταξιδιώτης και λειτουργεί περισσότερο ως ψυχαγωγία και απασχόληση ελεύθερου χρόνου
χωρίς να συνδέεται με άμεσα με τον τόπο.
27
Στοιχεία που προέκυψαν από αναζήτηση στην σχετική πλατφόρμα τον Σεπτέμβριο του 2022
28
Η αλλοκεντρική συμπεριφορά των τουριστών προκύπτει από την θεωρία του Plog και
αναλύεται στο κεφάλαιο 1.2

66
αυτές τις μυστικές τοπικές συμπεριφορές, έθιμα, πρακτικές και παραδόσεις που θα του
φανέρωναν τον αληθινό χαρακτήρα του τόπου.

Αντίστοιχα με τις εμπειρίες έχουν πολλαπλασιαστεί τα εργαλεία που μπορεί κανείς να

βρεί και να σχεδιάσει και τα υπόλοιπα μέρη του ταξιδιού του όπως η διαμονή, η
διατροφή, οι μετακινήσεις προς τον προορισμό και στον προορισμό. Βασικό στοιχείο
που κάνει όλα αυτά τα εργαλεία πολύτιμα και χρήσιμα είναι η χρήση των αξιολογήσεων
από τους ίδιους τους καταναλωτές, που προσδίδει στοιχεία αξιοπιστίας στο τελικό
προϊόν.

Παράλληλα η απόλυτη εξατομίκευση του τουριστικού προϊόντος μπορεί να προκύπτει κι

ως κοινωνική ανάγκη κι ως νέο πρότυπο κοινωνικής συμπεριφοράς. Η αλλαγή της
θεώρησης, από απλή επίσκεψη σε ένα τουριστικό προορισμό σε μία επιδιωκόμενη ολο
και πιο σύνθετη βιωματική εμπειρία, όπου αυτό που μετράει είναι το κρυμμένο, το μη
διαδεδομένο, το τοπικό με τα ειδικά του χαρακτηριστικά και το οποίο έχει αποκτήσει
πολύ μεγαλύτερη αξία από το εκάστοτε προφανές αξιοθέατο και το παραδοσιακό
τουριστικό προϊόν. Ο ρόλος της σχέσης ποιότητας-τιμής όπως έχει αναπτυχθεί και στο
τελικό τουριστικό προϊόν, αλλά και η απορριψη του ρόλου των μεσαζόντων αποτελούν
λόγους για την τάση εξατομίκευσης των τουριστικών προϊόντων που καταναλώνουμε
σήμερα.

Στα παρακάτω υποκεφάλαια αναλύονται τόσο οι επίδραση των νέων τεχνολογιών και
του διαδικτύου στον σύγχρονο τρόπο ζωής και στην καθημερινότητα των ανθρώπων
σχεδόν όλου του πλανήτη. Η διάδοση της χρήσης των έξυπνων τηλεφώνων επίσης στην
καθημερινή ζωή, επιδρούν με την σειρα τους και στα σύγχρονα τουριστικά προϊόντα,
στον τουριστικό σχεδιασμό και στην τουριστική κατανάλωση. Παράλληλα και τα νέα
κοινωνικά πρότυπα και οι συγχρονες συμπεριφορές που μπορεί να σχετίζονται με ειδικές
συνθήκες της τρεχουσας εποχής, επιδρούν ξεχωριστά στην τάση για να καταναλώνουμε
ακριβώς αυτό που επιθυμούμε και στον τουρισμό.

1.1.3.1. Νέες Τεχνολογίες και το διαδίκτυο

Η ανάπτυξη της τεχνολογίας τις τελευταίες δεκαετίες δεν θα μπορούσε να αφήσει

ανεπηρέαστη την τουριστική βιομηχανία τόσο σε διεθνές όσο και σε τοπικό επίπεδο. Η
ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών στην τουριστική βιομηχανία είναι σήμερα,
τουλάχιστον δεδομένη.

Οι κινητές συσκευές πλέον όπως τα τηλέφωνα, τα tablets και τα laptops μπορούν , λόγω
της διάδοσης των ασύρματων δικτύων να έχουν πλέον συνεχή σύνδεση στο διαδίκτυο. Η
ψηφιακή επανάσταση με την χρήση των κινητών και την πρόσβαση στο διαδίκτυο
αναπτύσσεται μαζικά στοιχεία μας δείχνουν ότι μέχρι το 2010 οι περισσότεροι άνθρωποι
στο Δυτικό κόσμο έχουν πλέον πρόσβαση στο διαδίκτυο και η πλειοψηφία των
ανθρώπων παγκοσμίως είχε κινητό τηλέφωνο. (Αργυρά-Σεφερη,2018)

67
Δέκα χρόνια μετα, το ποσοστό των ανθρώπων παγκοσμίως που δεν έχει πρόσβαση στο
διαδίκτυο είναι αξιοσημείωτο. Σύμφωνα με δεδομένα της Παγκόσμιας Τράπεζας που
είχαν συλλεχθεί μέχρι το 2021, περίπου το 63% του παγκόσμιου πληθυσμού έχει
πρόσβαση στο διαδίκτυο. Ωστόσο, αυτό το ποσοστό διαφέρει σημαντικά ανάλογα με τη
γεωγραφική περιοχή και άλλους παράγοντες όπως το εισόδημα, το εκπαιδευτικό επίπεδο
και την ηλικία. Παραδείγματος χάριν, τα ποσοστά πρόσβασης στο διαδίκτυο είναι
σημαντικά υψηλότερα σε ανεπτυγμένες χώρες συγκριτικά με τις αναπτυσσόμενες29. Το
βασικό χαρακτηριστικό των χρηστών είναι πως έχουν την δυνατότητα να λαμβάνουν
όσες πληροφορίες και γνώσεις θέλουν για οποιοδήποτε θέμα οποιαδήποτε στιγμή.

Αν παρατηρήσει κανείς τα παρακάτω δύο διαγράμματα θα δει τις κινήσεις που γίνονται
ανα δευτερολεπτο σχετικά με το ιντερνετ και τα καναλια επικοινωνίας, τόσο για το 2021
όσο και για το 2022.

Η τεχνολογία του 21ου αιώνα φαίνεται να έχει “αγκαλιάσει” και τον τουριστικό κλάδο.
Οι αναβάθμιση των μέσων κράτησης με τους ταξιδιωτικούς φορείς έχει απλοποιηθεί σε
εξαιρετικά σημαντικό βαθμό αφού πλέον το online booking διατίθεται για το
μεγαλύτερο ποσοστό τουριστικών προορισμών σε πληθώρα εκφάνσεων όπως
αεροπορικά εισιτήρια, καταλύματα, εστιατόρια, αξιοθέατα και πολλά
άλλα.(Αργυρά-Σεφερη, 2018)

Όπως προαναφέρθηκε, η διάδοση αυτή της χρήσης των νέων τεχνολογιών στον
τουρισμό εξετάζεται εδώ στο μέτρο που επηρεάζει την τουριστική συμπεριφορά και
αποτελεί εργαλείο για περεταίρω εξατομίκευση και προσαρμογή του τουριστικού
προϊόντος, από τον ίδιο τον καταναλωτή.

29
https://data.worldbank.org/indicator/IT.NET.USER.ZS και παράρτημα 1.1.3

68
Εικόνα 1.1.3.1-1,2 Οι κινήσεις ανά λεπτό στο διαδίκτυο το 2021 και το 2022

Πηγή: Statista 2022

Βασικό στοιχείων της εξατομίκευσης ή προσωποποίησης αυτής είναι η δυνατότητα των

ανθρώπων μέσω του διαδικτύου να μπορούν να περιηγηθούν ψηφιακά στο μεγαλύτερο
μέρος της γης να έχουν ακριβείς εικόνες από κάθε αστική κυρίως γειτονιά του πλανήτη
που θα ήθελαν να επισκεφτούν, ενώ μπορούν πριν πληρώσουν ή καταναλώσουν το
τουριστικό τους προϊόν να έχουν ήδη σχηματίσει το ακριβές πλαίσιο που θα
δραστηριοποιηθούν κατά την άφιξη στον προορισμό. Η απευθείας και συνήθως αληθής
αξιολόγηση τόπων, υπηρεσιών, επιχειρήσεων παροχών ενός προορισμού, από τους
ίδιους τους καταναλωτές αποτελεί ακόμα ένα κίνητρο να επιλέξει κανείς να σχεδιασει
μόνος του τα ταξίδια του.

Η γνωστή σε όλους διαδικασία απευθείας αξιολόγησης ή αλλιώς review παίζει πολύ

σημαντικό ρόλο στην επιλογή να σχεδιάσει κανείς μόνος του το τελικό τουριστικό
προϊόν. Μηχανές αναζήτησης προορισμών όπως το tripadvisor, booking, forthsquare,
instagram αλλά κι η διάδοση της χρήσης των hashtags (#)30 στα μέσα κοινωνικής

30
To hashtag # έχει επιφέρει ριζοσπαστικές αλλαγες στα Μέσα Κοινωνικής ΔΙκτύωσης. Οι
αλλαγές αφορούν τόσο τον απλό χρήστη όσο και τις ίδιες τις πλατφόρμες που μπορούν να
προβάλλουν σχετικό και στοχοθετημένο περιεχόμενο στο εκάστοτε άτομο που αναζητά
πληροφορίες με μία λέξη-κλειδί. Ο hashtag πρωτοεμφανίστηκαν στην πλατφόρμα του
μικρο-blogging (Twitter) και από εκεί έχουν εξαπλωθεί σε άλλες πλατφόρμες όπως το Instagram,
το Facebook, το Google+ , και είναι ένας τύπος ετικέτας μεταδεδομένων που πληροφορεί το
σύστημα και χρησιμοποιείται σε αναρτήσεις προκειμένου να κατηγοριοποιηθεί το υλικό.

69
δικτύωσης, πείθουν τον καθέναν ότι μπορεί καλύτερα να αξιολογήσει την πληροφορία
και να επιλέξει ο ίδιος τον τόπο, το κόστος και την θεματική των διακοπών του.

Η Booking.com η οποία μέχρι και τις τελευταίες μετρήσεις του Σεπτεμβρίου 201831,
αποτελεί τον πλέον δημοφιλή διαδικτυακό προορισμό για την έρευνα αγοράς του
ταξιδιωτικού κοινού και για τη διενέργεια κρατήσεων.

Η πλατφόρμα της Trivago δίνει την δυνατότητα για άμεση σύγκριση κόστους σε
περισσότερα από 700 χιλιάδες καταλύματα τα οποία προέρχονται από περίπου 250
ιστοσελίδες κρατήσεων όπως για παράδειγμα η Booking.com. Ο στόχος της εταιρείας
είναι να συγκρίνει σε πραγματικό χρόνο τις τιμές των καταλυμάτων , ενώ το
αξιοσημείωτο είναι ότι αποτελεί πλατφόρμα για σύγκριση των επιμέρους ιστοσελίδων
που παίζουν τον ρόλο των ταξιδιωτικών πρακτορείων. (Αργυρά- Σεφέρη 2018)

Παράλληλα μέσα στα καινοτόμα εργαλεία που αναπτυχθηκαν τα τελευταία χρόνια και
έχουν κατά πολύ επηρεάσει την τουριστική συμπεριφορά είναι η Airbnb. Η καινοτομία
της εν λόγω πλατφόρμας έγκειται στο γεγονός ότι ο εκάστοτε ιδιώτης μπορεί να
διαθέσει το κατάλυμα του σε οποιονδήποτε και η συναλλαγή να μην περιέχει καθόλου
μεσάζοντες. Για το 2017, η Airbnb εξασφάλισε κατάλυμα σε 49 εκατομμύρια
μοναδικούς ταξιδιώτες που επέλεξαν να διερευνήσουν μόνοι τους το τόπο διαμονής σε
κάποιο ταξίδι (wikipedia, 2023). Η ύπαρξη τέτοιων εργαλείων μίσθωσης κανονικών
κατοικιών, αποτέλεσε και αποτελεί λόγο για να περαιτέρω ανάδειξη του ατομικού
σχεδιασμού των ταξιδιών και των διακοπών.

Η πλατφόρμα του TripAdvisor32, διαθέτει δωρεάν χώρο στις επιχειρήσεις για διαφήμιση
ενώ έτσι συγκεντρώνει το σύνολο των τουριστικών επιχειρήσεων, ωστε οι δυνητικοί
ταξιδιώτες έχουν τη δυνατότητα να “εξερευνήσουν” τις επιχειρήσεις στην περιοχή που
ενδιαφέροντος και κατ επέκταση η εταιρεία πλαισιώνει την ταυτότητα της εκάστοτε
περιοχής με περαιτέρω στοιχεία. Το μέγεθος της δημοσιοποίησης στοιχείων προορισμού
μπορεί να το αντιληφθεί κανείς αν λάβουμε υπόψη ότι σε σχέση με την δωρεάν αυτή
πληροφορία που καταχωρείται στο διαδίκτυο, οι ταξιδιώτες έχουν “ανεβάσει” στο
TripAdvisor περί τις 115 εκατομμύρια φωτογραφίες.

Παράλληλα με τις ταξιδιωτικές πλατφόρμες, εφαρμογές που έχουν κάνει την εμφάνιση
τους τα τελευταία χρόνια κι έχουν επηρεάσει την τουριστική συμπεριφορά είναι το
Trippy, που δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να δημοσιεύσει μία ερώτηση σχετικά με
έναν προορισμό στην οποία απαντάνε μέλη της σελίδας που έχουν βρεθεί εκεί. Το

31
Google
32
Η εταιρεία αυτή ιδρύθηκε το 2000 και από τότε έχει παρουσιάσει ραγδαία ανάπτυξη καθώς
αποτελεί ταξιδιωτικό αρωγό για την πλειοψηφία των ταξιδιωτών. Η οικονομική ανάπτυξη της
συγκεκριμένης εταιρείας αγγίζει το 2017 τα 1,56 δισεκατομμύρια δολάρια.

70
WAYN (Where Are You Now) δίνει τη δυνατότητα στους χρήστες του να δημοσιεύσουν
φωτογραφικό υλικό και περιγραφή απόψεων και εμπειριών από τα ταξίδια τους κ.α.

Στο παρακάτω διάγραμμα φαίνονται κάποιες διαθέσιμες πλατφόρμες και εφαρμογές που
διευκολύνουν τον ατομικό σχεδιασμό των ταξιδιών, ανά κατηγορία.

Οι νέες τεχνολογίες δίνουν εκτός των άλλων την δυνατότητα στους καταναλωτές για
απομακρυσμένα check in, ηλεκτρονικά εισιτήρια, ενημέρωση για οτιδήποτε λαμβάνει
χώρα στον κόσμο σε πραγματικό χρόνο, συστήματα πλοήγησης, απευθείας γραπτά
μηνύματα, ηλεκτρονικές αγορές και υψηλής ποιότητας κάμερες κ.α. Όπως αναφέρει η
Αργυρά - Σεφέρη μέσω των smartphones, ο εκάστοτε τουρίστας μπορεί να προσαρμόσει
την ταξιδιωτική του εμπειρία με μερικά κλικ.

Μεγάλη επανάσταση στην τουριστική συμπεριφορά έχει επιφέρει κι η χρήση ατομικών

μεταφορικων μεσων χωρις μεσαζοντα, ηλεκτρικά μέσα μεταφοράς και άμεσες
κρατήσεις. Η επέκταση του συστήματος GPS, που δεν είναι πλέον ενσωματωμένο μόνο
σε πλοηγούς αλλά και σε smartphone, tablet και smartwatches, έχει δημιουργήσει μια
ανανεωμένη αγάπη για τα ταξίδια με αυτοκίνητο. Αυτό αποδεικνύεται επίσης από την
αυξανόμενη δημοτικότητα των ενοικιάσεων αυτοκινήτων.

Η επίγνωση ότι ουσιαστικά δεν μπορεί κάποιος εύκολα να χαθεί, ότι μπορεί να στείλει
την ακριβή του θέση σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, έχουν οδηγήσει τους ανθρώπους
να εγκαταλείψουν τις παραδοσιακές συνήθειες και να επιλέγουν ατομικά μέσα
μεταφοράς στον προορισμό. Πλέον υπάρχουν εφαρμογές απευθείας μίσθωσης
μεταφορικών μέσων χωρίς μεσάζοντα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η διάδοση της
χρήσης ηλεκτρικών πατινιών και ποδηλάτων και η συμβολή τους στον αστικό τουρισμό.
Πιο γνωστή εφαρμογή είναι η πλατφόρμα και εφαρμογές ενοικίασης ατομικών
μεταφορικών μέσων όπως η Lime, Bird, και άλλες, επιτρέπουν στους ανθρώπους να
νοικιάσουν ηλεκτρικά πατίνια ή ποδήλατα με λίγα μόνο κλικ από το κινητό τους. Αυτό
δημιουργεί μια ευελιξία που δεν υπήρχε παλαιότερα. Οι ταξιδιώτες πλέον δεν χρειάζεται
να εξαρτώνται από τα τοπικά μέσα μαζικής μεταφοράς ή ταξί. Αυτό δεν μειώνει μόνο το
κόστος του ταξιδιού αλλά επίσης προωθεί μια πιο βιώσιμη μορφή μεταφοράς. Πέρα από
την ευελιξία και την ευκολία, αυτός ο τύπος τεχνολογίας επιτρέπει και τη δημιουργία
"ξεναγημένων" διαδρομών και προτάσεων για τοπικές εμπειρίες που μπορεί να
απολαύσει κανείς. Αυτό μπορεί να αυξήσει την αίσθηση της ασφάλειας και της
εμπιστοσύνης όταν κάποιος εξερευνά έναν νέο προορισμό. Συνολικά, ο συνδυασμός της
τεχνολογίας κινητών συσκευών, GPS, και εφαρμογών φαίνεται να έχει δημιουργήσει
μια επανάσταση στον τρόπο που οι άνθρωποι ταξιδεύουν και ενσωματώνονται σε νέους
πολιτισμούς και περιβάλλοντα.

71
 Πλατφόρμε
Σύστημα Κοινωνικά Προσωποποί Εικονική και ς για
Online Πλοήγησης Δίκτυα ηση Επαυξημένη Τοπικές
Κρατήσεις /Πληροφόρησης /Αξιολογήσεις Υπηρεσιών Πραγματικότητα Επικοινωνία Εμπειρίες

Oculus Rift (για Airbnb

Booking.com Google Maps TripAdvisor Google Trips virtual tours) WhatsApp Experiences

GetYour
Expedia Waze Yelp Hopper Google Earth VR Skype Guide

Instagram (για
TripAdvisor (για travel Personalized Google
Airbnb local tips) inspiration) newsletters Pokémon Go Translate Viator

Facebook Duolingo για

Groups για Salesforce μάθηση
Kayak AroundMe ταξιδιώτες (CRM) Wikitude γλωσσών Klook

HubSpot
Skyscanner HERE WeGo Foursquare (CRM) Peek

Adobe
Experience
Apple Maps Manager Withlocals

Lonely Planet Tinggly

Hopper Wikiloc

Διαγραμμα 1.1.3.1-1 Ενδεικτικές πλατφόρμες που επιδρούν, διαφοροποιούν και διευκολύνουν

την τουριστική κατανάλωση. Πηγή: Ιδία Επεξεργασία

Αλλες πλατφόρμες και εταιρείες που προσφέρουν παρόμοιες υπηρεσίες για τη μίσθωση
ηλεκτρικών πατινιών, ποδηλάτων, και άλλων μικρών μεταφορικών μέσων:

● Spin: Ανήκει στη Ford και είναι πολύ δημοφιλής στις ΗΠΑ.
● Voi: Σκανδιναβική εταιρεία που έχει επεκταθεί σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις.
● Tier: Γερμανική εταιρεία που είναι ενεργή σε πολλές χώρες.
● Lyft Scooters: Η Lyft, γνωστή κυρίως για τις υπηρεσίες ridesharing, έχει
επεκτείνει και στον τομέα των ηλεκτρικών πατινιών.

72
 ● Skip: Λειτουργεί κυρίως στις ΗΠΑ και είναι γνωστή για την υψηλή ποιότητα
των πατινιών της.
● Dott: Ευρωπαϊκή εταιρεία με επικέντρωση στην ποιότητα και τη βιωσιμότητα.
● Bolt (Taxify): Εκτός από ταξί, η εταιρεία προσφέρει πλέον και υπηρεσίες
ηλεκτρικών πατινιών.
● Scoot: Δραστηριοποιείται κυρίως στην Ισπανία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Καθώς ο τουρισμός συνεχώς ψηφιοποιείται, οι οργανισμοί διαχείρισης προορισμού

(DMO) αντιμετωπίζουν την πρόκληση της επαναπροσδιορισμένης λειτουργίας τους με
τη χρήση νέων τεχνολογικών εργαλείων. Σε αυτό το στάδιο, τα συστήματα διαχείρισης
προορισμού (DMS) αναδεικνύονται ως κεντρικά εργαλεία για την προώθηση και τη
διαχείριση τουριστικών προϊόντων, οπως αναφέρθηκε από Collins & Buhalis το 2003.
Τα DMS υποστηρίζουν την προσέγγιση των τουριστικών δραστηριοτήτων με έναν πιο
ολοκληρωμένο τρόπο, επιτρέποντας τη διαχείριση και την προώθηση μέσω πολλαπλών
ψηφιακών καναλιών. Σε αυτό το πλαίσιο, τα DMS όχι μόνο συγκεντρώνουν και
διαθέτουν την απαραίτητη πληροφόρηση για το ταξίδι, αλλά στοχεύουν και στην
ενίσχυση των μικρών και ανεξάρτητων παρόχων υπηρεσιών τουρισμού.

Η αποτελεσματική εφαρμογή ενός DMS μπορεί να αυξήσει τις τουριστικές επισκέψεις

σε έναν προορισμό και να εξασφαλίσει την επιθυμητή τύπο των τουριστών, με βάση
τους στόχους του DMO. Αυτό δίνει σημασία στην πρόσβαση σε ολοκληρωμένη και
ενημερωμένη πληροφορία, ενώ επίσης ενθαρρύνει την εσωτερική και εξωτερική
δικτύωση, με θετικές επιπτώσεις στην τοπική οικονομία και κοινωνία.

Είναι σκόπιμο να αναφερθούν επιγραμματικά οι επιμέρους Τεχνολογίες που έχουν

αναπτυχθεί και συμβάλλουν σε αυτή την κατεύθυνση, καθώς ενώ αποτελούν πλέον
πολυ εξειδικευμένη τεχνική ορολογία, χρησιμοποιούνται ευρέως ως οροι από το κοινό
και συχνά είναι κατανοητό και το τι προσφέρουν παραπάνω σε κάθε σχετική υπηρεσία.
Οι τεχνολογίες φαίνονται στον παρακάτω πίνακα.

Περιγραφή Σημασία για την

Τεχνολογία τουριστική βιομηχανια

Η βασική εφαρμογή που έχει αντικαταστήσει τους Δυναμικό πολυεργαλείο που

GPS συμβατικούς χάρτες είναι η Google Maps. Η τεχνολογία συγκεντρώνει χωρική και ποιοτική
που χρησιμοποιεί το σύστημα GPS (Global Positioning πληροφορία, πρωτευουσας
System), Παγκόσμιο Σύστημα Στιγματοθέτησης, ένα σημασίας για τον τουρισμό.
(Google Maps) παγκόσμιο σύστημα εντοπισμού γεωγραφικής θέσης,
ακινήτου ή κινούμενου χρήστη, το οποίο βασίζεται σε ένα
"πλέγμα" δορυφόρων της Γης, εφοδιασμένων με ειδικές
συσκευές εντοπισμού, οι οποίες ονομάζονται
"πομποδέκτες GPS".

73
 Τα “έξυπνα” τηλέφωνα πλέον αποτελούν αναπόσπαστο Δυναμικό εργαλείο που
Smartphones - κομμάτι στον εργασιακό και στον κοινωνικό τομέα, τότε ενδυναμώνει τον χρήστη ως
σίγουρα συνδέονται άμεσα με την τουριστική βιομηχανία, καταναλωτή και ενισχύει την
Έξυπνα τηλέφωνα τόσο από τη μεριά του χρήστη, των επιχειρήσεων και της επικοινωνία μεταξύ των διαφόρων
διοίκησης. Τα έξυπνα τηλέφωνα, έχουν την δυνατότητα stakeholders του τουρισμού σε όλα
όλο και περισσότερο να βελτιώνονται στον άξονα των τα στάδια του τουριστικού
εφαρμογών που εκσυγχρονίζονται και διευκολύνουν τους σχεδιασμού.
χρήστες να καταναλώσουν πιο άμεσα τουριστικά
προϊόντα.

NFC "Near Field Communication" και, όπως υποδηλώνει Αποτελεί τεχνολογία που
Τεχνολογία NFC το όνομα, επιτρέπεται η επικοινωνία μικρής εμβέλειας εφαρμόζεται κυρίως στα
(επίσημα έως και 4 εκατοστά, αλλά στην πράξη μπορεί να smartphones, και οφελη το
φτάσει έως και 10 εκατοστά) μεταξύ συμβατών συσκευών. τουριστικό μάρκετινγκ. Η
Αυτό απαιτεί τουλάχιστον μία συσκευή μετάδοσης και τεχνολογία αυτή έχει αξιοποιηθεί
άλλη μία για να λαμβάνει το σήμα. Οι παθητικές συσκευές ιδιαιτέρως από την Apple
NFC περιλαμβάνουν ετικέτες και άλλους μικρούς
πομπούς, οι
οποίοι μπορούν να στέλνουν πληροφορίες σε άλλες
συσκευές NFC χωρίς την ανάγκη για δική τους πηγή
τροφοδοσίας. Ωστόσο, δεν επεξεργάζονται πραγματικά
πληροφορίες που αποστέλλονται από άλλες πηγές και δεν
μπορούν να συνδεθούν με άλλα παθητικά στοιχεία.
Πρόκειται για μια μορφή διαλογικών πινακίδων σε τοίχους
ή
διαφημίσεις. Οι ενεργές συσκευές μπορούν να
αποστέλλουν και να λαμβάνουν δεδομένα και μπορούν να
επικοινωνούν μεταξύ τους καθώς και με παθητικές
συσκευές. Τα smartphones είναι μακράν η πιο κοινή
μορφή ενεργής συσκευής NFC.

Οι QR κωδικοί είναι αυτοί οι γραμμωτοί κώδικες. Οι Οι γραμμωτοί κώδικες έχουν

Γραμμωτοί χρήστες smartphone με συσκευή ανάγνωσης κωδικών QR ωφελήσει την τουριστική
μπορούν να εντοπίσουν μέσω της κάμερας της συσκευής βιομηχανία στο μέτρο που μέσω
Κώδικες QR τους τον QR κωδικό. Μετά τη σάρωση, ο κωδικός τους του τηλεφώνου μπορούν να
συνδέει με διασυνδέουν σημεία, προϊόντα κ.α
περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το προϊόν, την με την αναλυτική πληροφορία που
ιστορία, το πρόσωπο κ.λπ. Η χρησιμοποίηση των τα αφορά. Εχουν χρησιμοποιηθεί
γραμμωτών αυτών κωδικών είναι ιδιαιτέρως διαδεδομένη για την δημιουργία εκτενών
τα τουριστικών οδηγών, τουριστικών
τελευταία χρόνια στη τουριστική βιομηχανία και κυρίως διαδρομών, για την καθοδήγηση
στις αεροπορικές εταιρείες. του κοινού κ.α

Τα Bluetooth Beacons αποτελούν μια από τις κορυφαίες Τεχνολογία που αξιοποιείται
Bluetooth τεχνολογίες μάρκετινγκ κοντινής απόστασης. Τα beacons προκειμένου να δίνει άμεση
είναι πομποί ενέργειας, εξοπλισμένοι με χαμηλή ενέργεια πληροφορία σε μικρή εμβέλεια.
Beacons Bluetooth, που χρησιμοποιούνται για την παροχή Μπορεί να κατευθύνει και να
ειδοποιήσεων στα κοντινά smartphones. Πρώτη η Apple επηρεάσει την καταναλωτική
εφάρμοσε την τεχνολογία των beacons. Ο τρόπος συμπεριφορά.
λειτουργίας των beacons ως φάρος μετάδοσης σήματος και
ως εκ τούτου δεδομένων χρησιμοποιείται από τα
αεροδρόμια προκειμένου να διευκολύνουν τους

74
 επισκέπτες.

Η τεχνολογία που φοριέται ή wearable technology Τα καινοτόμα στοιχεία της

Wearables αναφέρεται στα τεχνολογικά gadgets τα οποία μπορεί ο τεχνολογίας που φοριούνται
χρήστης να φορέσει πάνω του33. Από το πιο απλό αποτελούν εφαρμογές
βηματόμετρο μέχρι ένα αυτοθερμαινόμενο σακάκι ή ένα διευκόλυνσης και επηρεάζουν την
φορητό σημείο πρόσβασης Wifi (Wifi Hotspot) συναντάει τουριστική συμπεριφορά.
κανείς τις εφαρμογές της τεχνολογίας wearable. Η
τουριστική βιομηχανία εκμεταλλευόμενη την καινοτόμα
τεχνολογία wearable, έχει ξεκινήσει σταδιακά να την
υιοθετεί.

Ένα συνηθισμένο παράδειγμα εφαρμογής της ρομποτικής Η ρομποτική τεχνολογία κερδίζει

Ρομποτική στον τουρισμό και όχι μόνο αποτελούν τα chatbots. Τα γρήγορα δημοτικότητα στον τομέα
chatbots είναι εφαρμογές οι οποίες έχουν τη δυνατότητα της τουριστικής βιομηχανίας και
Τεχνολογία – συνομιλίας online με χρήστες, μέσω της αποστολής αυτό οφείλεται εν μέρει στις
Τεχνητή αυτοματοποιημένων μηνυμάτων γραπτών ή μεταβαλλόμενες συνήθειες των
Νοημοσύνη και προφορικών. Εταιρείες όπως η Facebook, Google και καταναλωτών σε ότι αφορά τον
Amazon χρησιμοποιούν τέτοιες εφαρμογές με τη μορφή τουρισμό γενικότερα. Όλο και
οδηγών, αναζητήσεων και φωνητικών εντολών. Η περισσότερο, οι ταξιδιωτικοί
δυνατότητα αδιάκοπης χρήσης τους και η ταχύτητα πελάτες αναζητούν μεθόδους
παροχής υπηρεσιών που διαθέτουν, τα καθιστά ικανά αυτοεξυπηρέτησης και αυτό κάνει
αντικατάστασης του ανθρώπινου δυναμικού και πολλές την αυτοματοποίηση που μπορεί
φορές και περισσότερο αποτελεσματικά. να παρέχεται με τη χρησιμοποίηση
ρομπότ ελκυστική σε ξενοδοχεία,
ταξιδιωτικούς πράκτορες και άλλες
επιχειρήσεις.

Η εικονική πραγματικότητα (Virtual Reality, VR) συνήθως Εικονικές ξεναγήσεις ξενοδοχείων

Επαυξημένη και απαιτεί την Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά
χρήση ενός σετ ακουστικών και προβολής Εικόνας παραδείγματα εφαρμογής
εικονική κεφαλής (VR headset) τα οποία βυθίζουν τον χρήστη σε εικονικής
πραγματικότητα ένα ψηφιακό περιβάλλον. Μέσω της χρήσης Εικόνας, ήχου πραγματικότητας στην βιομηχανία
και άλλων φυσικών ερεθισμάτων, ο χρήστης γίνεται μέρος του τουρισμού είναι η χρήση της
ενός ψηφιακού κόσμου, όπου μπορεί να κινηθεί, να τεχνολογίας για εικονική
αντιδράσει και γενικά να αλληλοεπιδράσει με αυτόν. περιήγηση σε ξενοδοχεία και
Οι επιχειρήσεις του τουρισμού δεν άργησαν να δωμάτια.
υιοθετήσουν την εικονική πραγματικότητα, καθώς οι Εικονική εφαρμογή κράτησης
πελάτες τους συνήθως επιθυμούν την αγορά μιας Εικονική εμπειρία ταξιδιού
εμπειρίας και όχι ενός απλού προϊόντος. • Διαδραστικά δωμάτια

33
Η Easyjet και η British Airways με τη σειρά τους, δημιούργησαν εφαρμογές συμβατές με το
smartwatch της Apple κάτι που επιτρέπει στους χρήστες του να αποθηκεύουν εκεί τις
ηλεκτρονικές κάρτες επιβίβασης τους και να λαμβάνουν απευθείας πληροφορίες σχετικά με την
τοποθεσία που βρίσκονται τους επιθυμητούς προορισμούς τους και άλλες. Το ρολόι Summit της
εταιρείας Mont Blanc, δίνει τη δυνατότητα στους χρήστες που θα το επιλέξουν της χρήσης ενός
φωνητικά ενεργοποιούμενου μεταφραστή, ο οποίος τους παρέχει λέξεις ή φράσεις που
χρειάζονται προκειμένου να διευκολύνουν την ταξιδιωτική τους εμπειρία σε ότι αφορά την
τοπική γλώσσα. Η Carnival Corporation, εταιρεία που δραστηριοποιείται στον χώρο του
τουρισμού και συγκεκριμένα στις κρουαζιέρες, δημιούργησε ένα έξυπνο δισκάκι που μπορεί να
φορεθεί είτε ως μενταγιόν είτε ως βραχιόλι το οποίο λειτουργεί μέσω Bluetooth και μετατρέπει
την ταξιδιωτική εμπειρία κάθε επιβαίνοντα από γενική σε περισσότερο εξατομικευμένη

75
 Η επαυξημένη πραγματικότητα (Augmented Reality, AR) ξενοδοχείου
ειναι μια ψηφιακή τεχνολογία, η οποία μεταβάλλει το πώς Επαυξημένοι τουριστικοί
ένας άνθρωπος αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα και προορισμοί
τον περιβάλλοντα χώρο, με την βοήθεια μιας
συγκεκριμένης συσκευής. Η τεχνολογία έχει ομοιότητες με
την εικονική πραγματικότητα (Virtual Reality, VR) αλλά η
AR δεν μεταβάλλει το πραγματικό περιβάλλον, παρά μόνο
το αυξάνει με την προσθήκη ψηφιακών στοιχείων.

Tα ασύρματα συστήματα 5ης γενιάς, με συντομογραφία Η τεχνολογία 5G θεωρείται

5G 5G, είναι βελτιωμένες τεχνολογίες ασύρματων δικτύων. Οι καινοτόμα καθώς Η ανάπτυξη της
πρωτογενείς τεχνολογίες περιλαμβάνουν: Οι ζώνες θα επιτρέψει σε ανθρώπους,
χιλιοστομετρικών κυμάτων (26, 28, 38 και 60 GHz) οχήματα και κάθε είδους
προσφέρουν απόδοση έως και 20 gigabits ανά αυτοματοποιημένη συσκευή να
δευτερόλεπτο.Αυτή η νέα τεχνολογική γενιά θα σημάνει συνδέονται στο διαδίκτυο με
σημαντική αύξηση της ικανότητας μετάδοσης δεδομένων, ταχύτητα έως και 20 φορές
πολλαπλασιασμό της ταχύτητας των κινητών επικοινωνιών μεγαλύτερη από αυτή που έχουμε
και δραστική μείωση της καθυστέρησης, που είναι ο σήμερα. Αυτή η νέα τεχνολογική
χρόνος απόκρισης ενός διακομιστή σε μια συσκευή.34 υποδομή θα επηρεάσει σε μεγάλο
Παραδείγματα χρήσης 5G που αφορούν τον τουρισμό: βαθμό και τον τουρισμού γιατί θα
εικονική και επαυξημένη πραγματικότητα, συνδεδεμένα επιτρέπει την πρόσβαση σε
αυτοκίνητα, επαυξημενοι χάρτες, clouds, ψηφιακά γραφεία υπηρεσίες επικοινωνιών και
δεδομένων σε πραγματικό χρόνο,
ώστε να είναι δυνατή η δημιουργία
νέων τουριστικών εμπειριών.
.

Πίνακας 1.1.3.1-1 Οι νέες τεχνολογίες που επηρεάζουν σημαντικά την τουριστική

δραστηριότητα στις μέρες μας. Πηγή : Ιδία επεξεργασία, Αργυρά 2018, Google 2022

Η τεχνολογική διάσταση στην σύγχρονη τουριστική δραστηριότητα, εντοπίζεται και σε

μεγάλο βαθμό ως προς την αποκάλυψη των μυστικών του πλανήτη στο διαδίκτυο. Είναι
αξιοσημείωτο πως τον Μάιο του 2021 η Google μέσω της εφαρμογής της google maps,
έχει φωτογραφίσει το μεγάλο ποσοστό του αστικού κυρίως περιβάλλοντος της γης που
περιβάλλεται από οδούς.

Η Google ανακοίνωσε τον Μάιο του 2017 ότι είχε καταγράψει περισσότερα από 10
εκατομμύρια μίλια (16 εκατομμύρια χιλιόμετρα) εικόνων Street View σε 83 χώρες. Οι
χάρτες περιλαμβάνουν επίσης πανοραμικές όψεις που λαμβάνονται είτε υποβρύχια,
(West Nusa Tenggara), λήψεις στο Grand Canyon, μέσα σε μουσεία και στην έρημο
Liwa στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, κ.α. Σε ορισμένες περιπτώσεις έχει προβεί σε
ακραίες φωτογραφίσεις απόκρημνων περιοχών του πλανήτη, όπως με το γνωστό
ορειβάτη Apa Sherpa, η Google κατέγραψε το Khumbu, το Νεπάλ με το Έβερεστ, τις
κοινότητες Sherpa κ.α.(wikipedia 2022). Στον φωτογραφικό πλούτο που εκθέτει δωρεάν
η Google έχουν κατά τα τελευταία χρόνια προστεθεί ορόσημα συμπεριλαμβανομένων

34
https://www.max-tourism.com

76
των Πυραμίδων της Γκίζας στην Αίγυπτο, της Ακρόπολης του Καΐρου, από το 2014
όπως και άλλα αντίστοιχης σημασίας παγκόσμια μνημεία και τοπόσημα.

Εικόνα 1.1.3.1-4 : οι φωτογραφημένες περιοχές του πλανήτη από την εφαρμογή StreetView
google τον Ιούνιο του 2022, Πηγή: Google Maps35,

Στην σχετική Εικόνα, της λειτουργίας του street view εργαλείου της εφαρμογής φαίνεται
πως διατίθεται στο διαδίκτυο η τρέχουσα Εικόνα/ κατάσταση πάρα πολλών αστικών
περιοχών της γης. Με μπλέ χρώμα διακρίνονται οι φωτογραφημένες περιοχές του
πλανήτη. To συγκεκριμένο εργαλείο φαίνεται πως το χρησιμοποιούν οι χρήστες του
διαδικτύου όπως αναφέρεται και στο site της ομώνυμης εταιρείας, από το 2008 που
τέθηκε σε λειτουργία και ενσωματώθηκε στην εφαρμογή Google earth. Αντίστοιχα η
Apple έχει σχεδιάσει την εφαρμογή που είναι μια τεχνολογία που παρουσιάζεται στους
Χάρτες της Apple που παρέχει διαδραστικά πανοραματα από θέσεις κατά μήκος
ορισμένων δρόμων σε διάφορες χώρες. Το Look Around36 επιτρέπει στο χρήστη να
προβάλλει εικόνες 360° σε επίπεδο δρόμου, με ομαλές μεταβάσεις κατά την πλοήγηση
στη σκηνή.

Παράλληλα την τελευταία δεκαετία φαίνεται πως στην σχετική εφαρμογή έχουν ανέβει
από χρήστες του διαδικτύου εκατομμύρια φωτογραφίες παγκοσμίως που διευκολύνουν

35
https://en.wikipedia.org/wiki/Coverage_of_Google_Street_View#2007
36
Το Look Around κυκλοφόρησε δημόσια ως μέρος του iOS 13 στις 19 Σεπτεμβρίου 2019,
(wikipedia)

77
ακόμα περισσότερο να έχει κανείς Εικόνα κάποιων περιοχών κυρίως τουριστικού
ενδιαφέροντος. Συγκεκριμένα τις περισσότερες φωτογραφικές απεικονίσεις περιοχών
του πλανήτη φαίνεται να συγκεντρώνει η εφαρμογή Google Earth, η οποία το 2019
αποκάλυψε ότι το Google Earth καλύπτει πλέον περισσότερο από το 97 τοις εκατό του
πλανήτη και έχει καταγράψει 10 εκατομμύρια μίλια εικόνων Street View. Στην
εφαρμογή Panoramio, που χρησιμοποιεί το Google Earth, τον Μάιο του 2015, ο αριθμός
των ανεβασμένων φωτογραφιών έχει υπερβεί τα 120 εκατομμύρια φωτογραφίες37. Η
διαφορά των παραπάνω απεικονίσεων σε σχέση με τις φωτογραφίες που κυκλοφορούν
για τους εκάστοτε προορισμούς στο διαδικτυο είναι η έλλειψη εμπορικού ενδιαφέροντος
από πλευράς των χρηστών που τις ανεβάζουν, γεγονός που βοηθάει άλλους υποψηφιους
τουρίστες να εμπιστευτούν τέτοιου τύπου πληροφορία πιο εύκολα, αποδέχοντας την ως
μη ωραιοποιημένη και παραπλανητική.

Πέραν των παραπάνω προσβάσιμων εικόνων για αμετρητες γωνιές του πλανήτη, το
διαδίκτυο προσφέρει και πιο εξειδικευμένη πληροφορία για χώρους πολιτισμού και
τουριστικού ενδιαφέροντος τα τελευταία χρόνια. Η ψηφιοποίηση μουσείων38,
εκθεσιακών χώρων, gallery και η μόδα της διοργάνωσης ψηφιακών εκθέσεων σε αυτούς,
δίνει την δυνατότητα σε έναν μελλοντικό επισκέπτη τέτοιων χώρων να πάρει μία σαφή
ιδέα, δοκιμάζοντας από το σπίτι του και πριν καν μεταβεί στον προορισμό, μέσω
ψηφιακής περιπλάνησης του πως μοιάζουν ή ποσο ενδιαφέροντες είναι.

Είναι ενδιαφέρον να δει κανείς τα νούμερα της ψηφιακής επισκεψιμότητας τέτοιων

χώρων όπως π.χ του μουσείου του Λούβρου που ενόψει της πανδημίας ενίσχυσε την
δυνατότητα ψηφιακής επισκεψιμότητας και ήδη από τον πρώτο μήνα λειτουργίας της
σελίδας των ιδιαίτερων συλλογών του : collections.louvre.fr, μετρησε 1,2 εκατομμύρια
επισκέψεις σε σύγκριση με τα 2,8 εκατομμύρια φυσικών επισκέψεων που
πραγματοποιήθηκαν όλο το 202139. Το Λούβρο δεν είναι το μόνο πολιτιστικό ίδρυμα
37
To google earth έχει οργανωμένη την πληροφορία σε επίπεδα(layers) Που περιλαμβάνουν
διαφορετικές μορφές μέσων, συμπεριλαμβανομένων φωτογραφιών και βίντεο. Ορισμένα
επίπεδα περιλαμβάνουν περιηγήσεις, οι οποίες καθοδηγούν τον χρήστη ανάμεσα σε
συγκεκριμένα μέρη με καθορισμένη σειρά. Τα επίπεδα δημιουργούνται χρησιμοποιώντας τη
γλώσσα σήμανσης KML, την οποία οι χρήστες μπορούν επίσης να χρησιμοποιήσουν για να
δημιουργήσουν προσαρμοσμένα επίπεδα. Για παράδειγμα, ένας χρήστης μπορεί να
χρησιμοποιήσει σημάνσεις μέρους για να παραθέσει ενδιαφέροντα ορόσημα σε όλο τον κόσμο
και, στη συνέχεια, να παρέχει μια περιγραφή με φωτογραφίες και βίντεο, τα οποία μπορούν να
προβληθούν κάνοντας κλικ στις σημάνσεις μέρους κατά την προβολή του νέου επιπέδου στην
εφαρμογή. Τον Δεκέμβριο του 2006, το Google Earth πρόσθεσε μια νέα ενοποίηση με τη
Wikipedia και το Panoramio. Το επίπεδο Panoramio περιλαμβάνει φωτογραφίες που ανεβαίνουν
από χρήστες του Panoramio, τοποθετημένες στο Google Earth με βάση τα δεδομένα τοποθεσίας
που παρέχονται από τον χρήστη. Εκτός από επίπεδες εικόνες, το Google Earth περιλαμβάνει
επίσης ένα επίπεδο για πανοραμικές φωτογραφίες που υποβάλλονται από τον χρήστη, με
δυνατότητα πλοήγησης με παρόμοιο τρόπο με το Street View. (wikipedia)
38
http://quanjing.artron.net/scene/gPTvX3m1LENXdkTv5UzNsDxkLU1rUNKV/
zijinchengjianzhuzhan/tour.html
39
https://presse.louvre.fr/

78
που προσφέρει διαδικτυακή πρόσβαση στις συλλογές του40. Οι ζωολογικοί κήποι
μεταδίδουν ζωντανά τις κατοικίες των ζώων τους, οι γκαλερί τέχνης έχουν ανοίξει τις
εικονικές τους πόρτες και οι ορχήστρες, τα θέατρα και οι χορευτικές εταιρείες
μοιράζονται τις παραστάσεις τους στο διαδίκτυο με τον κόσμο.

Παράλληλα είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί πως από τις αρχές του 2009 έχουν αρχίσει να
εμφανίζονται σε εφαρμογές όπως το Google Earth, Apple maps κ.α τρισδιαστατες
απεικονίσεις κτισμάτων, συνόλων ή και περιοχών ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Πρόκειται
για εντυπωσιακές φωτορεαλιστικές απεικονίσεις των κτιρίων που δελεάζουν τον χρήστη
και του δίνουν μία ιδέα για την ενδεχόμενη μετέπειτα φυσική επίσκεψη. Είναι
σημαντικό να σημειωθεί ότι από τις αρχές του 2016 έχουμε τρισδιάστατες απεικονίσεις
κτιρίων σε περισσότερες από 40 χώρες, συμπεριλαμβανομένων όλων των ΗΠΑ και σε
χιλιάδες πόλεις παγκοσμίως.

Και βέβαια στην δωρεάν τουριστική αυτή προεπισκόπηση του πλανήτη μέσω του
διαδικτύου, έρχονται να προστεθούν το 2020 με την έξαρση της πανδημίας του covid-19
και την κοινωνική απομάκρυνση, οι ψηφιοποιήσεις 30 μνημείων παγκόσμιας
κληρονομιάς της UNESCO41 καθώς και αμέτρητες πολιτιστικές και τουριστικές
διαδρομές, καθώς για αρκετό καιρό πολλές χώρες του πλανήτη βρέθηκαν σε καθεστώς
απαγόρευσης κυκλοφορίας. Η παραπάνω ιδιαίτερη συνθήκη, προκάλεσε και παύση της
τουριστικής κίνησης για μεγάλα χρονικά διαστήματα, τόσο το 2020 όσο και το 2021,
αλλά πέραν αυτου συνέβαλε δραματικά στην ψηφιοποίηση ακόμα περισσότερων
στοιχείων του πλανήτη αλλά και στην επινόηση δραστηριοτητων που να προσομοιάζουν
με εκείνες που γινονται με φυσικό τρόπο.

Το 2009, σε μια συνεργασία μεταξύ της Google και του Museo del Prado στη Μαδρίτη,
το μουσείο επέλεξε 14 από τους πίνακές του για να φωτογραφηθούν και να εμφανιστούν
σε ανάλυση 14.000 megapixel μέσα στην τρισδιάστατη έκδοση του Prado στο Google
Earth και στους Χάρτες Google (google maps).

Η αποκάλυψη όλων αυτών των κρυμμένων θησαυρών του πλανήτη, του φυσικού αλλά
και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος του, αποκορυφωνεται ίσως με την υποθαλάσσια
βόλτα, με την Google να δίνει την δυνατότητα στον χρήστη να περιηγείται σε
διαφορετικά σημεία των ωκεανών της γης και να δει τα χαρακτηριστικά του, την
40
Κάποια παραδείγματα ψηφιακών μουσείων, αξιοθέατων κλπ
British Museum: https://britishmuseum.withgoogle.com/
SistineChapel:
www.museivaticani.va/content/museivaticani/en/collezioni/musei/cappella-sistina/tour-virtuale.html
Great Wall of China: https://www.thechinaguide.com/destination/great-wall-of-china
Yellowstone Park: https://www.nps.gov/yell/learn/photosmultimedia/virtualtours.htm
Broadway HD: https://www.broadwayhd.com/
Theatre: https://www.digitaltheatre.com/consumer
41
Google earth

79
χλωριδα και την πανιδα με αληθινες εικονες σε συγκεκριμένα σημεία και περιοχές
προστασίας που ταυτόχρονα είναι και τουριστικού ενδιαφέροντος.

Όταν λοιπόν ο εκάστοτε εν δυνάμει επισκέπτης/τουρίστας έχει από το σπίτι του τόσα
εργαλεία ψηφιακής επιτόπιας παρατήρησης εν δυνάμει προορισμών και κατέχει την
πληροφορία σε τόσο μεγάλο βαθμό, μπορεί να σχεδιάσει το ταξίδι του αλλά και να το
δοκιμάσει κατά μία έννοια πολύ πριν μεταφέρει το σώμα του στον προορισμό.

Αυτή η εξατομίκευση που περιγράφεται παραπάνω συνέβαινε και κατά το παρελθόν,

μέσω των μεσαζόντων διαχείρισης τουριστικών προορισμών, των ταξιδιωτικών
γραφείων και πρακτορείων που σχεδίαζαν βάσει των αναγκών και των ειδικών
απαιτήσεων. Πλέον προκύπτει ως μετεξέλιξη αυτών των υπηρεσιών η εξατομικευμένη
έρευνα γύρω από το επικείμενο προϊόν από την πλειονότητα των ενδιαφερόμενων. Η
έρευνα αυτή είναι σαφώς και σε πολλαπλά επίπεδα απλοποιημένη λόγω της ύπαρξης
εργαλείων στο διαδίκτυο, αλλά κυρίως λόγω της ραγδαίας μετάδοσης της πληροφορίας
γύρω από τους προορισμούς, μέσα από αυτό.

1.1.3.2. Κοινωνική συμπεριφορά και νέα τουριστικά κίνητρα

Ο σύγχρονος άνθρωπος θέλει σήμερα να συμμετέχει βιωματικά σε όλα τα στάδια των

δραστηριοτήτων του και κυρίως όταν σκοπεύει να μεταβεί σε έναν άλλο τόπο,
αρέσκεται όπως φαίνεται να μπαίνει στην θέση του πρακτορα ή του ειδικού επί των
προορισμών και να σχεδιάζει αποκλειστικά το δικό του ταξίδι. Θα τολμήσουμε να πούμε
πως ο ίδιος ο σχεδιασμός του εξατομικευμένου πλέον ταξιδιού του καθενός, λόγω
κυρίως αποκλειστικά της εισχώρησης του διαδικτύου στις ζωές μας, τείνει να γίνει
αναπόσπαστο κομμάτι της διαδικασίας όσο και της τουριστικής δραστηριότητας (WTTC
Review, 2011).

Όπως παρατηρούν και οι Τσάρτας, Λαγός, Σταυριανούδης, Πρωίου στο “Μια εισαγωγή
στον τουρισμό. Βασικές έννοιες και σύγχρονες εξελίξεις”, ο ρόλος των τουριστικών
γραφείων στο πλαίσιο του διεθνούς τουριστικού κυκλώματος έχει αλλάξει, έχει
περιοριστεί, γεγονός που απαιτεί από τα τουριστικά γραφεία να εκτιμήσουν τη νέα
κατάσταση που διαμορφώνεται, να αντιμετωπίσουν τις απειλές και να εκμεταλλευτούν
τις ευκαιρίες που παρουσιάζονται με απώτερο στόχο να επαναπροσδιορίσουν το ρόλο
τους ως συστατικά στοιχεία της διεθνούς τουριστικής προσφοράς και της αλυσίδας
διανομής του τουριστικού προϊόντος. Για τους τελευταίους το διαδίκτυο έχει
αναμφίβολα προκαλέσει απειλή του κλάδου, πολλές φορές καθιστώντας τα τουριστικά
γραφεία και τις υπηρεσίες τους περιττές.

Η διαδικασία αγοράς ενός τουριστικού προϊόντος παραμένει και σήμερα όπως

περιγράφεται από Λαγός, Σταυριανούδης, Πρωίου, ως μια υπηρεσία που διακρίνεται
από τέσσερα στάδια, δηλαδή:

80
 ● το ερέθισμα, την αναγνώριση της ανάγκης και την εμπλοκή

● την εύρεση και αξιολόγηση των εναλλακτικών προσφορών

● την λήψη της απόφασης και την αγορά του προϊόντος ή της υπηρεσίας και

● την συμπεριφορά μετά την αγορά.

Από το πρώτο κιόλας στάδιο ο καταναλωτής θα χρησιμοποιήσει σε μεγάλο βαθμό τα

εργαλεία που περιγράφονται παραπάνω και συμβάλλουν στον καλύτερο σχεδιασμό του
ταξιδιού του καθενός. Η εξατομίκευση διαδραματίζεται στα 2 πρώτα στάδια όπου το
ατομικό πλέον τουριστικό προϊόν μπορεί να σχεδιαστεί κι ενδεχομένως να αναθεωρηθεί
είτε με νέα εισροή πληροφορίας κατά την έρευνα, είτε λόγω ειδικών προσφορών που
μπορεί να ανακαλύψει επίσης κατά την έρευνα ο καταναλωτής και να αλλάξει τα
κριτήρια του.

Η αγορά του εκάστοτε τμήματος ή στο σύνολο του ενός τουριστικού

πακέτου/προϊόντος, όπως εν τέλει σχεδιάστηκε από τον εκάστοτε ενδιαφερόμενο,
γίνεται σχεδόν αποκλειστικά με ψηφιακό τρόπο επίσης κι αποτελεί το 3ο στάδιο της
διαδικασίας.

Μέσα στους παράγοντες και τα κριτήρια εξατομίκευσης του εκάστοτε ταξιδιού, είναι
και μία νέα τάση που γίνεται όλο και μεγαλύτερη και αφορά την αλλαγή της θεώρησης,
από απλή επίσκεψη σε ένα τουριστικό προορισμό σε μία επιδιωκόμενη ολο και πιο
σύνθετη βιωματική εμπειρία, όπου αυτό που μετράει είναι το κρυμμένο, το μη
διαδεδομένο, το τοπικό με τα ειδικά του χαρακτηριστικά και το οποίο έχει αποκτήσει
πολύ μεγαλύτερη αξία από το εκάστοτε προφανές αξιοθέατο και το παραδοσιακό
τουριστικό προϊόν.

Φαίνεται πως η παραπάνω τάση έχει σχέση τόσο με τους παράγοντες ώθησης (push
factors) που οδηγούν κάποιον π.χ. στο να θέλει να αποδράσει από την καθημερινότητα
του πηγαίνοντας διακοπές αντί να δαπανήσει ένα αντίστοιχο χρηματικό ποσό για την
αγορά ενός ψυγείου, όσο και στους παράγοντες έλξης (pull factors) που οδηγούν
κάποιον π.χ. στο να θέλγεται και να θέλει να επισκεφθεί έναν συγκεκριμένο προορισμό
αντί για κάποιον άλλο.

Μέσα από αυτούς τους παράγοντες αλλά και σε συνδυασμό με παράγοντες κινήτρων
(energisers - forces of motivation) και στους καταλύτες (effectors - developed ideas)
τουριστικής ζήτησης, η παραπάνω “τάση” στην τουριστική κατανάλωση, εξατομίκευσης
της τουριστικής δραστηριότητας με ένταση στις βιωματικές εμπειρίες πραγματώνεται
μέσα από ένα κομμάτι τουριστών με αλλοκεντρικά χαρακτηριστικά.

Σχηματικά, με βάση την θεωρία του Plog, οι αλλοκεντρικοί (allocentrics) τουρίστες

ταξιδεύουν μεμονωμένα και διακρίνονται από μια τάση καινοτομίας, περιπέτειας και

81
εξερεύνησης νέων, «παρθένων» τουριστικών προορισμών – οι μεσοκεντρικοί
(mesocentrics) τουρίστες έχουν μια πιο ισορροπημένη προσέγγιση ανάμεσα στην
καινοτομία και στην ανάγκη τους να επιδίδονται σε τουριστικές δραστηριότητες εντός
οικείου περιβάλλοντος – τέλος, οι ψυχοκεντρικοί (psychocentric) τουρίστες δίνουν
μεγάλη έμφαση στην οικειότητα και αποτελούν τη βάση του οργανωμένου μαζικού
τουρισμού42. Τι σχέση έχει λοιπόν ο αλλοκεντρικός τουρίστας με την απόλυτη
εξειδίκευση στον σχεδιασμό και την οργάνωση του ταξιδιού του και κατα πόσο το
φαινόμενο αυτό οδεύει στο να γίνει πιο μαζικό από την φύση του;

Άλλα πρότυπα κοινωνικής συμπεριφοράς που μπορεί να επηρεάζουν την διαμόρφωση

τουριστικών προϊόντων αφορούν τις συνθήκες ζωής και τις παγκόσμιες τάσεις. Τα
τελευταία χρόνια νέα δεδομένα έχουν αλλάξει τις συνθήκες ζωής καθώς έχουν εισέλθει
στην καθημερινότητα μας περισσότερες συνήθειες για τήρηση της υγιεινής και των
αποστάσεων με αγνώστους αλλά και άλλα μέτρα ασφαλείας που προκύπτουν από την
πρόσφατη εμπειρία του covid-19.

Οι παγκόσμιες τάσεις για υγιεινή ζωή και η στροφή στον αθλητισμό και την σχέση με
την φύση, ενισχύθηκαν αρκετά ως κοινωνική συμπεριφορά και λόγω της περιόδου της
πανδημίας. Οι απαγορεύσεις κυκλοφορίας σε παγκόσμιο επίπεδο, με μόνη εξαίρεση την
άσκηση κάποιας σωματικής δραστηριότητας, δημιούργησαν μία όλο και αυξανόμενη
τάση για άσκηση και ευεξία η οποία φαίνεται πως σε μεγάλο βαθμό διατηρήθηκε έως
σήμερα.

Αυτή η τάση για υγιεινή ζωή και άσκηση επέδρασε με την σειρά της και στον τουρισμό
καθώς ιδιωτικές εταιρείες και μεγάλοι τουριστικοί όμιλοι, δημιουργησαν τουριστικά
πακέτα με επίκεντρο της άθληση. Τέτοια προϊόντα εμφανίστηκαν συστηματικά στην
αγορά ώς οργανωμένα πακέτα διακοπών μετά την πανδημία του covid-1943.

Οι παραπάνω λόγοι επιδρούν με την σειρά τους και στην θεώρηση του ανθρώπου για
την ποιότητα ζωής του, τον τρόπο ζωής του και προβληματίζουν τα ανθρώπινα όντα
σήμερα, σε βαθμό τέτοιο που συχνά παρατηρείται να αναζητούν η καθημερινότητα να
προσομοιάζει με την περίοδο διακοπών, το περιβάλλον εργασίας να ταυτίζεται με
κάποιο τουριστικό προορισμό και τα συναισθήματα να επιδιώκεται να μοιάζουν με
εκείνα της χαλαρότητας και της ξεγνοιασιάς.

42
Η θεωρία του Plog αναλύεται στο κεφάλαιο 1.2
43
Παράδειγμα αποτελεί η εταιρεία The healthy Holiday, η οποία παρόλο που δραστηριοποιείται
στον χώρο από το 2003, τα τελευταία 2 χρόνια έχει αποκτήσει δικά της ξενοδοχεία που
παρέχουν all inclusive διακοπές παρέχοντας πολλές αθλητικές δραστηριότητες και υγιεινά
γεύματα. Τέτοια ξενοδοχεία ιδρύθηκαν και στην Ελλάδα στα Σύβοτα, στην Ρόδο και στην
Λήμνο (playitas/powered by playitas)

82
Θα έλεγε κανείς πως παρατηρώντας και τις τελευταίες τάσεις, ο σύγχρονος άνθρωπος,
θέλει να μετατρέψει την καθημερινότητα του έτσι ώστε η τελευταία να αποκτήσει όσο
το δυνατό περισσότερα χαρακτηριστικά διακοπών κι ας διατηρείται κάποιο ωράριο
εργασίας μέσα σε αυτή. Αυτές οι προσδοκίες ενώ λειτουργούν ως τουριστικά κίνητρα,
την ίδια στιγμή δημιουργησαν και συνεχίζουν να δημιουργούν όλο και περισσότερη
ζήτηση για μετακινήσεις και “τουριστικά προϊόντα” ανάλογα με τις ατομικές απαιτήσεις.

Μέσα στις πιο χαρακτηριστικές τάσεις του ενεργού πληθυσμού του δυτικού κόσμου
είναι η εργασία από απόσταση. Η τάση αυτή ξεκίνησε κυρίως λόγω της ραγδαίας
εξέλιξης των ΤΠΕ και της χρήσης του διαδικτύου στην καθημερινότητα μας και
αφορούσε κυρίως επαγγελματα που σχετίζονται με τις τεχνολογίες αιχμής. Σήμερα και
μετά την πανδημία του covid-19 το φαινόμενο της απομακρυσμένης εργασίας
ενισχύθηκε σημαντικά καθώς εξυπηρέτησε κατά τις περιόδους απαγόρευσης της
κυκλοφορίας, την συνέχιση της λειτουργίας των περισσότερων επιχειρήσεων.

Οι συστηματικά εργαζόμενοι από απόσταση γνωστοί και ως ψηφιακοί νομάδες (working

nomads) έχουν αυξηθεί ιδιαιτέρως τα τελευταία χρόνια και βασικό τους χαρακτηριστικό
είναι η διαρκής μετακίνηση σε ζεστές χώρες που αποτελούν και προσφιλείς
τουριστικούς προορισμούς.

Αυτές οι ρευστές και ευέλικτες μετακινήσεις44 του πληθυσμού αυτού βρίσκονται

«ενδιάμεσα» στον τουρισμό και τη μετανάστευση και έχουν συλλογικά οριστεί ως
τρόπος ζωής.(Hannohen 2020)

Με βάσει το Urry 2007, οι συγχρονες διαδικασίες διαμόρφωσης της παγκόσμιας αγοράς

αλλά κυρίως η ανάπτυξη των μεταφορών και των νέων τεχνολογιών, οδηγούν σε νέους
κοινωνικούς σχηματισμούς, πρότυπα και ευκαιρίες που λειτουργούν ως παγκόσμια τάση.
Η ψηφιοποίηση των πάντων και η ενσωμάτωση της κινητικότητας (φυσικής και
ψηφιακής) στην καθημερινή ζωή έχουν συμβάλει στην επέκταση του νομαδικού αυτού
τρόπου ζωής τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο.

Η Ελλάδα καταλαμβάνει μόλις την 50η θέση ανάμεσα σε 85 αγορές του κόσμου στον
δείκτη “Digital Nomad Index”45, όπως τον αποτυπώνει πρόσφατη έρευνα της βρετανικής
εταιρείας Circleloop. Η έρευνα αξιολογεί 85 χώρες και της κατατάσσει με βάση την
ελκυστικότητά τους ως προς τη φιλοξενία των λεγόμενων ψηφιακών μεταναστών.

Για την κατάταξη της κάθε χώρας, λαμβάνονται υπόψη οκτώ επιμέρους δείκτες:

44
Βάσει της Hannonen 2020, αυτές οι ευέλικτες μετακινήσεις του πληθυσμού έχουν κατά
καιρούς οριστεί και περιγραφεί μέσα από εμπειρικές παρατηρήσεις στα φαινόμενα του:
second-home tourism, residential tourism, seasonal and lifestyle migration,
global/neo-nomadism, flashpacking, bohemian lifestyle migration and digital nomadism.
45
https://www.circleloop.com/nomadindex

83
· ταχύτητα σύνδεσης στο Ίντερνετ,
· ταχύτητα του mobile internet,
· κόστος σύνδεσης στο Διαδίκτυο,
· μηνιαίο ενοίκιο,
· δείκτης Ευτυχίας,
· ποσοστό μεταναστών στη χώρα και
· αριθμός αναζητήσεων θέσεων εργασίας εξ’ αποστάσεως.

Βάσει ενός από τα σημαντικότερα παγκόσμια φόρουμ για τους ψηφιακούς Νομάδες
(Nomadlist) 46 τον Σεπτέμβριο του 2022 ο πιο δημοφιλής προορισμός για εγκατασταση
ήταν η πόλη της Λισαβόνας στην Πορτογαλία με δευτερη την πόλη Changu στο Μπαλί
της Ινδονησίας.

Σήμερα εκτιμάται ότι ζουν κατά αυτόν τον τρόπο περίπου 35 εκατομμύρια άνθρωποι,
ενώ εκτιμάται πως θα φτάσουν το 1 δισεκατομμύριο έως το 2035 (Ηanonen, 2020). Ενώ
είναι ιδιαίτερα δύσκολο να εκτιμηθεί ακριβώς ο πληθυσμός που επιλέγει αυτό τον τρόπο
ζωής και εργασίας, είναι σημαντικό να προσδιορίζεται το μέγεθος του φαινομένου γιατί
λόγω του μεγέθους του μπορεί να αποτελεί βασικό παράγοντα που μπορεί να επιδρά
στον τουριστικό χάρτη.

Σε παγκόσμιο επίπεδο έχουν δημιουργηθεί καταλύματα με εξειδικευμένες υπηρεσίες

γύρω από τις κάλυψη των αναγκών των ψηφιακών νομάδων, ενώ πολλές χώρες έχουν
υιοθετήσει πολιτικές κινήτρων για την προσέλκυση τέτοιων πληθυσμών47. Τέτοιες
πολιτικές αφορούν κυρίως την θέσπιση ειδικού φορολογικού καθεστώτος για την
μετεγκατάσταση ατομικών επιχειρήσεων και κάτι σχετικό έχει ενεργοποιηθεί κατά το
2020 ακόμα και στην Ελλάδα48 (Βλ. παραρτημα 1.1.3). Οι προτιμήσεις των ψηφιακών
νομάδων πολλές φορές ταυτίζονται με τις προτιμήσεις στον τουρισμό εν γένει κι αυτό με
την σειρά του επηρεάζει κατά πολύ την αύξηση της επισκεψιμότητας και της ζήτησης
κάποιων προορισμών. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι πολλοί υφιστάμενοι
τουριστικοί προορισμοί σε όλο τον κόσμο ανταποκρίθηκαν γρήγορα στο νέο φαινόμενο
και άρχισαν να διαφημίζονται ως digital nomad friendly (φιλικές περιοχές ως προς τους
ψηφιακούς νομάδες) και συνεπώς ως ιδανικές τοποθεσίες για να ζήσει και να εργαστεί
καποιος κατ’αυτόν τον τρόπο ζωής.

Αναδυόμενα δημοφιλή μέρη ψηφιακών νομάδων σε όλο τον κόσμο, όπως το Τσιάνγκ
Μάι στην Ταϊλάνδη και το Μπαλί της Ινδονησίας, που ικανοποιούν με επιτυχία τις

46
https://nomadlist.com/
47
Μια σειρά από χώρες έχουν καθιερώσει ελκυστική φορολογία, διαμονές χωρίς βίζα,
ηλεκτρονική διαμονή και ψηφιακή Προγράμματα βίζας για νομάδες για να καλωσορίσουν
περισσότερους προσωρινούς κατοίκους και ψηφιακούς νομάδες.(όπως η έξυπνη βίζα στην
Ταϊλάνδη και η ψηφιακή νομαδική βίζα στην Εσθονία (Hanonen 2018). Βλ. παραρτημα 1.1.3
48
Με την διάταξη του άρθρου 40 του ν. 4758/2020 συμπληρώνεται το πλαίσιο προσέλκυσης
αλλοδαπών φυσικών προσώπων Κ.Φ.Ε. Ν.4172/2013 προκειμένου για τη μεταφορά της
φορολογικής τους κατοικίας στην Ελλάδα (άρθρα 5Α και 5Β του ΚΦΕ).

84
ανάγκες αυτού του τρόπου ζωής, ερχονται να προσθέσουν στους επισκέπτες του και του
ψηφιακούς νομάδες και να πολλαπλασιαστεί η ζήτηση. Οι Putra και Agirachman
(2016)49 ορίζουν τον ψηφιακό νομαδισμό ως τουριστική δραστηριότητα βασίζεται στην
καινοτομία ως κύριο κίνητρο. Πράγματι, οι ψηφιακοί νομάδες ως συνεχείς ταξιδιώτες
επισκέπτονται συνεχώς νέους προορισμούς και σκοπός τους είναι να δημιουργήσουν και
νέες εμπειρίες. Ενώ η αναψυχή είναι ένα σημαντικό μέρος των ταξιδιών τους, είναι
αμφίβολο αν είναι ο βασικός σκοπός τέτοιων ταξιδιών.

Ο Hanonen, 2020 περιγράφει ότι οι ψηφιακοί νομάδες, έχουν γίνει ένα συγκεκριμένο
τμήμα πελατών που διευκολύνει την ανάπτυξη νέων υπηρεσιών και προϊόντων. Οι
αναδυόμενες επιχειρήσεις που εξυπηρετούν τις ανάγκες αυτού του νέου τρόπου ζωής
περιλαμβάνουν την συνύπαρξη σε συνεργατικούς χώρους γνωστα κι ως hub ή
coworking spaces, ενοικιάσεις σπιτιών (digitalnomadhouse), προγράμματα αναψυχής,
συνέδρια, τραπεζικές εργασίες, ασφάλιση υγείας, περιοδικά Αυτές οι προοπτικές
μπορούν να αναπτυχθούν περαιτέρω από την οικονομική και κ.α.

Κατά τους Putra και Airachman οι νομάδες εργαζόμενοι αξιοποιούν νέο είδος
τουρισμού, που αποτελεί υβρίδιο εργασίας και ταξιδιού καθώς τολμούν στο νέο χώρο.
Όπως αυτοί οι νομάδες εργαζόμενοι προέρχονται κυρίως από την δημιουργική τάξη, ο
δημιουργικός τουρισμός είναι το κατάλληλο μοντέλο για την κάλυψη των αναγκών τους,
καθώς παρέχει δίκτυα για διμερείς ανταλλαγές μεταξύ ομάδων και ατόμων,
συμπεριλαμβανομένου του οικονομικού, πολιτιστικού, κοινωνικού και σχεσιακού
κεφαλαίου.

Ενώ ο τουρισμός συχνά ταυτίζεται με ένα σύντομο ταξίδι, ο δημιουργικός τουρισμός σε

σχέση με τον χώρο εργασίας απαιτεί από τους ψηφιακούς νομάδες να αφιερώνουν
σημαντικό χρόνο για να κατανοήσουν και να συμμετέχουν στην εκάστοτε τοπική ζωή. Ο
αργός τουρισμός μπορεί να αποτελεί πιο κοντινή έκφραση στο φαινόμενο αυτό.

Η ανακάλυψη, η μάθηση και η ανταλλαγή είναι το κύριο ζήτημα αντί της

αντικειμενοποιημένης εμπειρίας, ενώ η επιβράδυνση του ρυθμού του ταξιδιού παρέχει
επίσης ευκαιρίες για αλληλεπίδραση και σύνδεση με τον τοπικό πληθυσμό και με τα
μέρη σε βαθύτερο επίπεδο (Heitmann et al, 2011). Τέλος η μεγάλη έκταση του υβριδικού
αυτού τουριστικού φαινομένου των ψηφιακών νομάδων, με την σειρά του μπορεί να
δημιουργεί οικονομίες κλίμακας, ανάπτυξη του ενδιαφέροντος των ιδιωτικών εταιρειών
για νέες υπηρεσίες, βελτίωση της συνδεσιμότητας με νέες πτήσεις μία περιοχής κλπ,
ανάπτυξη άλλου τύπου σχεδιασμού για τουριστικά κορεσμένες περιοχές, να επηρεάσει
ενδεχομένως τον τουριστικό σχεδιασμό κ.α Η μεγαλύτερη επίδραση αυτού του νέου

49
www.researchgate.net/publication/316472768_Urban_Coworking_Space_Creative_Tourism_in
_Digital_Nomads_Perspective

85
τρόπου ζωής και συμπεριφοράς των ψηφιακών νομάδων, παραμένει η επίδρασή τους
στην αλλαγή του τουριστικού χάρτη.

1.2.Παραδείγματα εξειδίκευσης του τουριστικού προϊόντος μέσω πολιτικών

τουριστικής ανάπτυξης. Διαχείριση Προορισμών.

Παράλληλα οι σύγχρονες τουριστικές πολιτικές δίνουν ιδιαίτερη σημασία εκτός από την
δυνατότητα εύκολης πρόσβασης στον τόπο διαμονής, στην δυνατότητα εξατομίκευσης
του προϊόντος βάσει των προσωπικών επιλογών των επισκεπτών. Αυτό επιτυγχάνεται
και μέσω την διάδοσης, του σχεδιασμού και ανάπτυξης πολλών και διαφορετικών
μορφών τουρισμού σ΄ ένα χωρικά διευρυμένο προορισμό. Την δημιουργία δηλαδή
τοπικών πολυθεματικών δικτύων και τη διευκόλυνση της κίνησης των επισκεπτών και
την αύξηση των δέλεαρ επίσκεψης (Τσολακάκη Π., 2007).

Τις τελευταίες δεκαετίες, ο τουρισμός σε αρκετές περιοχές έχει αποτελέσει κυρίαρχο

αναπτυξιακό παράγοντα, πρωταρχικά στο νησιωτικό χώρο και στις παράκτιες περιοχές.
Σύμφωνα με μια έρευνα από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και το Πάντειο Πανεπιστήμιο, ο
τουρισμός έχει σημαντικό ρόλο στην τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη
(Παπαθεοδώρου & Χριστοφάκης,2014). Παράλληλα ο τουρισμός έχει γίνει το κυρίαρχο
κίνητρο της οικονομίας σε νησιωτικές και παράκτιες περιοχές, τόσο στην Ελλάδα όσο
και στην ευρύτερη Μεσόγειο. Αυτό το φαινόμενο είναι παρόμοιο με τον αντίκτυπο που
είχε ο πρωτογενής τομέας, το εμπόριο και η ναυτιλία για αρκετές δεκαετίες. Παρ' όλα
αυτά, οι επιπτώσεις της τουριστικής δραστηριότητας διαφέρουν σημαντικά ανάλογα με
τα χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής, όπως η φύση της, ο όγκος των επισκεπτών και η
εποχικότητα του τουρισμού.

Όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο το πλαίσιο της Διαχείρισης

Προορισμού(Destination Management), αφορά την οργανωμένη και συντονισμένη
διαχείριση όλων των στοιχείων που αποτελούν έναν τουριστικό προορισμό. Αυτό
περιλαμβάνει τις υπηρεσίες και τα προϊόντα που προσφέρονται από διάφορους
παρόχους, αλλά στο τέλος παρουσιάζονται στους τουρίστες ως μια ενιαία μονάδα ή
προϊόν. Από οικονομικής πλευράς, ένας προορισμός μπορεί να θεωρηθεί ως μια
"μακρο-επιχείρηση," "προϊόν συλλογικής παραγωγής," "τουριστικό δίκτυο," ή
"ανταγωνιστική μονάδα" (UNWTO, 2007).

Η διαδικασία περαιτέρω υιοθετεί μια στρατηγική προσέγγιση για τη σύνδεση αυτών των
συνήθως αυτόνομων στοιχείων,όπως αναφέρει και ο Καραχάλης προκειμένου να
επιτύχει την καλύτερη, συνθετική και ενιαία διαχείριση του προορισμού. Ο τουρισμός
είναι μια πολύ ανταγωνιστική αγορά, και κάθε προορισμός προσπαθεί να κερδίσει την
προτίμηση των επισκεπτών μέσω των συγκριτικών πλεονεκτημάτων και της ποιότητας
των υπηρεσιών και προϊόντων που προσφέρει. Η επιτυχία σε αυτό το πεδίο δεν
εξαρτάται μόνο από την ποιότητα του κάθε στοιχείου ξεχωριστά, αλλά και από τον

86
τρόπο με τον οποίο αυτά τα στοιχεία συνδυάζονται και συνεργάζονται. Αυτό
περιλαμβάνει όλες τις φάσεις της τουριστικής εμπειρίας, από την άφιξη μέχρι την
αναχώρηση του επισκέπτη.

Ο τουρισμός είναι ένας δυναμικός τομέας που επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες,
από την ποιότητα των υπηρεσιών μέχρι τη βιωσιμότητα των προορισμών. Η επιτυχής
διαχείριση ενός τουριστικού προορισμού δεν βασίζεται αποκλειστικά στην
εξαιρετικότητα των μεμονωμένων στοιχείων, αλλά και στην ικανότητα να λειτουργούν
συνεργατικά. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό σε έναν ανταγωνιστικό τομέα όπως ο
τουρισμός, όπου η διαφοροποίηση και η ποιότητα μπορούν να αποτελέσουν κρίσιμους
παράγοντες επιτυχίας.

Η διαχείριση του προορισμού πρέπει να είναι ολοκληρωμένη, καθώς μια μη

συντονισμένη προσέγγιση, όπως έχει παρατηρηθεί σε πολλά ελληνικά παραδείγματα,
μπορεί να οδηγήσει σε ανισορροπίες και πόλωση. Το φαινόμενο της πόλωσης αντιβαίνει
στους στόχους για ολοκληρωμένη τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη, και συνεπώς,
οφείλει να αντιμετωπιστεί με στρατηγική σκέψη.

Είναι επίσης αναγκαία η δημιουργία πολυθεματικών τουριστικών προϊόντων που

ενισχύουν τη διαφοροποίηση του προορισμού. Αυτό δεν βοηθά μόνο στην
καταπολέμηση της εποχικότητας αλλά επίσης στην αξιοποίηση ανεκμεταλλευμένων
πόρων, κάτι που είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την Ελλάδα και το Ειδικό Χωροταξικό
Πλαίσιο για τον Τουρισμό.

Σε γενικές γραμμές, μια ολοκληρωμένη και καλά σχεδιασμένη προσέγγιση στη

διαχείριση του τουρισμού μπορεί να προσφέρει μακροπρόθεσμα και βιώσιμα
αποτελέσματα, κάτι που είναι ζωτικής σημασίας για την ανταγωνιστικότητα και τη
βιωσιμότητα των τουριστικών προορισμών.

Από τις πρώτες ανεπτυγμένες τουριστικά χώρες, όπως η Γαλλία καταβάλει κατά την
τελευταία δεκαετία προσπάθειες άμβλυνσης της εξάρτησης του τουρισμού από τους
tour-operators και αντικατάστασης του ρόλου τους από κάποιο δημόσιο φορέα, που
κατευθύνει την τουριστική κίνηση προς τις περιοχές όπου επιλέγει η πολιτεία
στρατηγικά για τουριστική ανάπτυξη, ενώ παράλληλα ασκεί τον έλεγχο κορεσμού των
περιοχών καθορίζοντας τον βαθμό προστασίας των πόρων και εξασφαλίζει την
εφαρμογή της τουριστικής πολιτικής της χώρας. Για την εφαρμογή του παραπάνω
πλαισίου απαιτείται ένας λεπτομερής περιφερειακός τουριστικός σχεδιασμός που
ελέγχεται από τα κατά τόπους γραφεία και εγκρίνεται κεντρικά. Σαν αποτέλεσμα αυτής
της πολιτική εντοπίζουμε την διεύρυνση του τουριστικού προϊόντος σε μεγάλο βαθμό
με ανάδειξη πολλών επιμέρους δραστηριοτήτων ώς αναπόσπαστο κομμάτι μιας
τουριστικής εμπειρίας. Αυτή η ποικιλία επιλογών δίνει την δυνατότητα εξατομίκευσης
του τουριστικού προϊόντος σε προσωπικό σχεδόν επίπεδο.

87
Καθώς η τουριστική καταναλωτική συμπεριφορά σχετίζεται άμεσα όχι μόνον με την
επιθυμία απόδρασης, αλλά και με την επιθυμία επίτευξης πραγμάτων και ανάληψης
δραστηριοτήτων σε ένα συγκεκριμένο τουριστικό προορισμό. Ως αποτέλεσμα των
παραπάνω, η Εικόνα και η φήμη που διαθέτει ένας προορισμός είναι εξαιρετικά
σημαντική. Αυτή τείνει να διαμορφώνεται εξελικτικά τόσο μέσα από συγκεκριμένες
κατευθυντήριες γραμμές στο πλαίσιο ενός επίσημου σχεδίου προώθησης και διαφήμισης
όσο και μέσα από την ανταλλαγή απόψεων και εντυπώσεων που σχηματίζουν και
προάγουν οι ίδιοι οι τουρίστες ύστερα από την επίσκεψη τους σε κάποιο τουριστικό
προορισμό (word of mouth). (Τσάρτας κ.α , 2014)

Έτσι είναι πολύ ενδιαφέρον να εξεταστεί ο τρόπος κι οι πολιτικές που εφαρμόζουν οι

εκάστοτε χώρες για να δημιουργήσουν και να προωθήσουν νέα τουριστικά προϊόντα,
εξειδικευμένα σε νέες ενδεχομένως τουριστικές περιοχές. Αυτά μπορεί να αφορούν ένα
αφήγημα ή μια άυλη κληρονομιά αλλά και ένα συγκεκριμένο πόρο φυσικό πολιτισμικό.
Ακόμα και ένα έθιμο ή μια κοινωνική συμπεριφορά ή οι κλιματολογικές συνθήκες
μπορεί να είναι η βάση για την προώθηση τέτοιων προϊόντων και πολιτικών.

Εξετάζοντας παραδείγματα από διάφορες χώρες, γίνεται εμφανές ότι ακόμα και οι πιο
απομακρυσμένες περιοχές δεν αποτελούν αναπόφευκτο εμπόδιο για τη δημιουργία και
προβολή νέων τουριστικών προσφορών. Σύμφωνα με τις αναλύσεις των Παπαθεοδώρου
και Χριστοφή, κάθε περιοχή, ανεξάρτητα από τη γεωγραφική της θέση, μπορεί να είναι
υποψήφια για τουριστική ανάπτυξη. Ένα κλασικό παράδειγμα είναι το Rovaniemi στη
Φινλανδία, το οποίο φιλοξενεί το διάσημο χωριό του Άη Βασίλη. Σε αυτή την
περίπτωση, ένα στοιχείο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως η ιστορία του Άη
Βασίλη, έχει δώσει τη δυνατότητα για σημαντική τουριστική ανάπτυξη στην περιοχή.

Οι τοπικές ιδιαιτερότητες, που αποτελούν και τις προκλήσεις για μια στρατηγική
ολοκληρωμένης τοπικής-ενδογενούς ανάπτυξης στην οποία η τουριστική δραστηριότητα
κατέχει εξέχουσα θέση, κατά τον Παπαθεοδώρου μπορούν να διαχωριστούν σε τρεις
αλληλένδετες κατηγορίες. Η προώθηση εξειδικευμένων τουριστικών προϊόντων που
βασίζονται στους φυσικούς πόρους, την πολιτιστική κληρονομιά και τις περιβαλλοντικές
συνθήκες αποτελεί έναν καλό τρόπο για την αειφόρο τουριστική ανάπτυξη. Τετοια
παραδείγματα ανά κατηγορία που θα μπορούσαν να στοχεύουν στην ενδογενή τοπική κι
αειφόρο ανάπτυξη θα μπορούσαν ενδεικτικά να είναι:

● Φυσικοί Πόροι: Εκμετάλλευση Οικοτουρισμού, με την δημιουργία οικολογικών

διαδρομών, οικολογικών καταλυμάτων και προγραμμάτων ενημέρωσης για την
προστασία της τοπικής φύσης. Εκπαίδευση και ενημέρωση των τουριστών για τη
βιώσιμη χρήση των φυσικών πόρων.
● Πολιτιστικός Τουρισμός και Εθνικες Συνήθειες: Προώθηση τουριστικών
πακέτων που περιλαμβάνουν επισκέψεις σε μουσεία, ιστορικούς χώρους και

88
 πολιτιστικές εκδηλώσεις. Συνεργασία με τοπικούς οργανισμούς και κοινότητες
για τη διατήρηση και την προώθηση της τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς.
● Περιβαλλοντικές Συνθήκες και Ποιότητα Ζωής. Βιώσιμος Αστικός Τουρισμός:
Δημιουργία "πράσινων" ζωνών, προώθηση της χρήσης ποδηλάτων και άλλων
μορφών βιώσιμης μεταφοράς, και εφαρμογή πολιτικών για την μείωση της
ρύπανσης.

Η εφαρμογή τέτοιων πολιτικών απαιτεί στρατηγικό σχεδιασμό, στρατηγικές επενδύσεις

και ενεργό συμμετοχή από όλους τους εμπλεκόμενους φορείς, περιλαμβανομένων των
τοπικών κοινοτήτων, των κρατικών οργανισμών και των επιχειρηματικών οργανώσεων.
Επιπλέον, είναι σημαντικό να υπάρχει συνεχής αξιολόγηση και προσαρμογή των
πολιτικών για να διασφαλίζεται ότι προωθείται η βιώσιμη ανάπτυξη.

Όπως αναφέρεται και στο Ευρωπαϊκό Σχέδιο χωρικής Ανάπτυξης, στο πλαίσιο της
ανάπτυξης του τουριστικού τομέα, οι τοπικές κοινότητες επενδύουν στην εκμετάλλευση
φυσικών και πολιτιστικών πόρων, ώστε να παράγουν ένα μοναδικό τουριστικό προϊόν. Η
περίπτωση της κοιλάδας Dorna στη Ρουμανία, για παράδειγμα, αποτελεί αρχέτυπο της
ενσωμάτωσης τριών βασικών στοιχείων: του μεταλλικού νερού, των γαλακτοκομικών
προϊόντων και του ιαματικού τουρισμού, προσφέροντας στην περιοχή σημαντική
αναγνωρισιμότητα.

Εξίσου σημαντική είναι η εκμετάλλευση της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως

στην περίπτωση του Rovaniemi στη Φινλανδία, το οποίο έχει καταστεί ένας
εμβληματικός χριστουγεννιάτικος προορισμός.

Στην Κύπρο, η πολιτιστική και φυσική κληρονομιά των ορεινών περιοχών, όπως το ορος
Τρόοδος, αξιοποιείται για τη δημιουργία ενός τουριστικού προϊόντος που
επικεντρώνεται στην διαφοροποίηση και την ποιότητα (Παπαθεοδώρου, Χριστοφής
2014).

Επιπλέον, η ενίσχυση της πολιτιστικής κληρονομιάς στην Κύπρο προωθείται μέσω

πρωτοβουλιών όπως η αναβίωση παραδοσιακών επαγγελμάτων, με την τέχνη των
σακάδων ως πρωτεύον παράδειγμα. Ως παράδειγμα, από τον ελληνικό χώρο μπορεί να
αναφερθεί η ορεινή περιοχή της «λίμνης Πλαστήρα»50 ή της ορεινής Αρκαδίας όπως η
περίπτωση της Δημητσάνας κ.α.

50
Η κατασκευή της ομώνυμης τεχνητής λίμνης, σε συνδυασμό με το πλούσιο φυσικό
περιβάλλον και την τοπική παράδοση, έχουν οδηγήσει σταδιακά στη δημιουργία ενός τοπικού
παραγωγικού συστήματος που έχει στηριχθεί στη διαφοροποίηση της αγροτικής παραγωγής,
στην προβολή της τοπικής παράδοσης, των τοπικών προϊόντων και της τοπικής χειροτεχνικής
δραστηριότητας, καθώς και σε ήπιες παρεμβάσεις που αφορούν τον αγροτουρισμό και τον
τουρισμό της φύσης, σε μία προσπάθεια ανακοπής της δημογραφικής παρακμής και προώθησης
της αναπτυξιακής ανάκαμψης της ευρύτερης περιοχής (Arabatzis et al., 2007).

89
 1.3. Τουριστικές τάσεις σήμερα. Σύγχρονες έννοιες, ορισμοί και μορφές
τουριστικής δραστηριότητας

Ο τουρισμός ως οικονομική δραστηριότητα, υπό το καθεστώς του παγκόσμιου

ανταγωνισμού, ο οποίος εντείνεται διαρκώς, εκσυγχρονίζεται και εμπλουτίζεται όπως
αναλύεται και στα παραπάνω κεφάλαια, αναπτύσσοντας νέα προϊόντα στην κατεύθυνση
της βελτίωσης της προσφοράς. Στο κεφάλαιο αυτό στόχος είναι να αναφερθούν έννοιες
που σχετίζονται με τις σύγχρονες παγκόσμιες τάσεις και την νέα ορολογία που
σχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με τον τουρισμό.
Σε όλο τον κόσμο, η τουριστική βιομηχανία γνωρίζει χρόνο με τον χρόνο μία
μεγαλύτερη ανάπτυξη. Οι καθολικές επισκέψεις επισκεπτών αυξήθηκαν από 528
εκατομμύρια το 2005 σε 1,19 δισεκατομμύρια το 2015. Τα αριθμητικά στοιχεία
προβλέπεται να ξεπεράσουν τα 1,8 δισεκατομμύρια μέχρι το 2030. Κάθε χρόνο, η
Ευρώπη έχει τις περισσότερες παγκόσμιες επισκέψεις ταξιδιωτών. Επιπλέον, παράγει
τους περισσότερους ταξιδιώτες με περίπου 607 εκατομμύρια εξερχόμενους περιηγητές
το 2015 (Αργυρά- Σεφέρη 2018).

Οι σύγχρονες τάσεις έχουν σαν προϋπόθεση αφ΄ ενός τη δυνατότητα πρόσβασης στον
προορισμό και αφ’ ετέρου τη δυνατότητα εξατομίκευσης του τουριστικού προϊόντος,
βάσει των προσωπικών επιλογών των ταξιδιωτών. Η καινοτομία έχει διευκολύνει
σημαντικά τις πολιτικές αυτές περιορίζοντας παράλληλα το ρόλο των ενδιαμέσων
διαχειριστών (tour-operators) αλλά και αντικαθιστώντας του περισσότερο με άλλους
μηχανισμούς από τους οποίους παράγεται εξίσου σημαντικό εισόδημα.

Σε τοπικό επίπεδο, οι τουριστικοί προορισμοί, επιδιώκουν την διάχυση της τουριστικής

κίνησης μέσα από τη δημιουργία τοπικών πολυθεματικών δικτύων ώστε να μοιράζεται
κατ’ αυτόν τον τρόπο η ζήτηση σε διαφορετικά προϊόντα. Σημειώνεται ωστόσο ότι ο
βαθμός εντοπισμού των παραπάνω τάσεων εξαρτάται και από τις ασκούμενες κατά
τόπους τουριστικές πολιτικές.

Παρά την ηγετική της θέση στον τουριστικό τομέα, η Ελλάδα αντιμετωπίζει αρκετές
προκλήσεις, ιδίως σε ζητήματα καινοτομίας, προσαρμοστικότητας των προσφερόμενων
προϊόντων και μείωσης της εξάρτησης από διαμεσολαβητές. Υπάρχει επείγουσα ανάγκη
για επαναπροσδιορισμό και ανανέωση της τουριστικής στρατηγικής, ώστε να
περιλαμβάνει πιο προηγμένες και εξατομικευμένες προσεγγίσεις. Η εισαγωγή
καινοτόμων λύσεων και η επικέντρωση στη δημιουργία πιο προσαρμοσμένων
τουριστικών προϊόντων θα μπορούσε να συμβάλλει στη μείωση της εξάρτησης από τους
ενδιάμεσους διαχειριστές και να αυξήσει την ανταγωνιστικότητα της χώρας στην
παγκόσμια σκηνή.

90
Όπως φαίνεται στο σχετικό διάγραμμα, ο τουρισμός παίζει καταλυτικό ρόλο στην
παγκόσμια οικονομία από το 2006 έως και το 2017 όπου και ύστερα από μια σταθερά
ανοδική πορεία κορυφώνει τη συμβολή του παγκοσμίως σε περίπου 2,57
τρισεκατομμύρια δολάρια(UNWTO, 2018). Στο παραπάνω ποσό αντικατοπτρίζεται
όπως αναφέρθηκε το σύνολο των δραστηριοτήτων και υπηρεσιών του οικοσυστήματος
όπως αναλύθηκε στο σχετικό κεφάλαιο, ενώ τέτοιες υπηρεσίες και δραστηριότητες είναι
η μεταφορά εμπορευμάτων και προσώπων, τα αξιοθέατα, οι υπηρεσίες εξυπηρέτησης,
σίτισης και ψυχαγωγίας καθώς και έμμεσες και εισερχόμενες εισφορές κ.α. Η βασική
τουριστική τάση σήμερα λοιπόν διαφαίνεται να είναι αυτή καθαυτή η διαρκής και
επαναλαμβανόμενη κατανάλωση τουριστικών προϊόντων.

Η Ελλάδα αποτελούσε ανέκαθεν έναν επιθυμητό τουριστικό προορισμό, γεγονός το

οποίο επιβεβαιώνεται από τα αριθμητικά μεγέθη που αφορούν στη συνεισφορά της
τουριστικής βιομηχανίας τόσο στο ΑΕΠ της χώρας, όσο και στην απασχόληση. Όπως
φαίνεται στα παρακάτω διαγράμματα, η συνολική συνεισφορά του τουρισμού (άμεσα
και έμμεσα) στο ΑΕΠ της Ελλάδας όπως καταγράφηκε από το WTTC για το 2017
ανήλθε στα 35 δισεκατομμύρια ευρώ, ήτοι το 19,7% του ΑΕΠ, ενώ με την ολοκλήρωση
του 2022 αναμένεται να αυξηθεί. Η αύξηση αυτή και στον ελληνικό τουρισμό δείχνει
την αύξηση της ζήτησης και στην χώρα μας για τουριστικά προϊόντα κάθε είδους, χωρίς
αποκλειστική προτίμηση στην χωρική τους ταυτότητα αλλά και μεγάλη ζήτηση για
εξειδικευμένα αποκεντρωμένα και ιδιαίτερα σε θεματικά τουριστικά προϊόντα που
αφορούν εναλλακτικές δραστηριότητες. (Τσιφτελιδου, 2022)

Στον διεθνή και κυρίως ευρωπαϊκό τουριστικό τομέα, η προώθηση πιο ήπιων και
εναλλακτικών τύπων τουριστικής ανάπτυξης που είναι συμβατοί με την περιβαλλοντική
διατήρηση και την προστασία του πολιτιστικού κληρονομιάς έχει λάβει εντατικό ρυθμό
τα τελευταία χρόνια. Η επιδίωξη βιωσιμότητας στον τουρισμό αποτελεί πλέον μια
παγκόσμια τάση, η οποία δεν στηρίζεται μόνο σε ιδεολογικά κίνητρα αλλά και στα
θετικά αναπτυξιακά αποτελέσματα που προσφέρει. Αυτός ο τύπος τουρισμού προωθεί
την εύρυθμη χωρική διασπορά της τουριστικής δραστηριότητας, ευνοώντας την
περιφερειακή ανάπτυξη, ενώ ταυτόχρονα επιτρέπει τη διεύρυνση της τουριστικής σεζόν.

Η τάση αυτή απορρέει κυρίως από την αναγνώριση ότι πολλοί τουριστικοί πόροι έχουν
φθάσει σε επίπεδα κορεσμού ή ακόμα και υπερεκμετάλλευσης. Είναι, λοιπόν, επείγον το
ενδιαφέρον για προστασία και, όπου είναι δυνατόν, αποκατάσταση των φυσικών και
ανθρωπογενών πόρων που υποστηρίζουν την τουριστική δραστηριότητα. Η εφαρμογή
πιο βιώσιμων μεθόδων διαχείρισης τουρισμού είναι συνυφασμένη όχι μόνο με
οικολογικές αξίες αλλά και με την οικονομική αντοχή και κοινωνική αποδοχή.

91
Προσπαθώντας να αναλύσουμε τις τάσεις και τα επιμερους φαινόμενα στον τουρισμό
σήμερα, θα αναφέρουμε κάποιες τάσεις που παρατηρούνται σε παγκόσμιο επίπεδο και
έχουν παράλληλα καταγραφεί κι ως επικρατούσες ή συγχρονες μορφές τουρισμού.

1.3.1. Σύγχρονες έννοιες

Θεωρώντας λοιπόν δεδομένη την συνεχώς αυξανόμενη λοιπόν αυτή τουριστική

κατανάλωση στον πλανήτη, αποκαλύπτεται μία τάση για υπερτουρισμό51 (overtourism)
η οποία όπως αναλύεται και σε προηγούμενο κεφάλαιο εκδηλώνεται κυρίως πριν την
πανδημία του covid-19, ενώ εμφανίζεται και πάλι μετά τα δύο έτη των περιορισμών
κυκλοφορίας της πανδημίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Ο MIlano, Cheer και Novelli δίνουν
ένα ορισμό για τον υπερτουρισμό ως την υπερβολική αύξηση των επισκεπτών που
οδηγεί σε συνωστισμό σε περιοχές όπου οι κάτοικοι υφίστανται τις συνέπειες των
πρόσκαιρων και εποχικών τουριστικών αιχμών, που έχουν επιβάλει μόνιμες αλλαγές
στον τρόπο ζωής τους, στην πρόσβαση σε ανέσεις και την γενική ευημερία». Οι ίδιο
αναφέρονται στην Βαρκελώνη, ειδικότερα, που φαίνεται το 2017 να βρίσκεται στο
επίκεντρο αυτών των αυξανόμενων ανησυχιών για την ταχεία ανάπτυξη του τουρισμού
στις πόλεις, ειδικά κατά τις περιόδους αιχμής των διακοπών. Στην Βαρκελώνη
υπολογίζεται ότι διανυκτέρευσαν 30 εκατομμύρια επισκέπτες το 2017, σε σύγκριση με
έναν μόνιμο πληθυσμό 1.625.137 ανθρώπων.

Κι ενώ παγκοσμίως εντοπίζεται μία τουριστική τάση για βιωματικές εμπειρίες όπου οι
ταξιδιώτες επιδιώκουν να έχουν μια αυθεντική και καθηλωτική εμπειρία κατά την
επίσκεψή τους, οι κάτοικοι πολλών προορισμών που είναι κυρίως εξαρτώμενοι από τον
τουρισμό, διαπιστώνουν την τοπική ταυτότητα του τόπου τους να παρακμάζει δίπλα στις
αυξανόμενες δραστηριότητες που χωροθετούνται εκεί κι εκπροσωπούν περισσότερο τα
παγκοσμιοποιημένα πρότυπα του τουρισμού.

Ο Milano παρουσιάζει στοχευμένα τον υπερτουρισμός ως ένα σύμπτωμα της σημερινής

εποχής της άνευ προηγουμένου ευημερίας και υπερκινητικότητας των πληθυσμών,ως
συνέπεια του όψιμου καπιταλισμού.

51
Στο σύνολο της νότιας Ευρώπης οι διαμαρτυρίες και τα κοινωνικά κινήματα αυξάνονται σε
αριθμό σε σχέση με τον υπερτουρισμό που εκδηλώνεται στις πόλεις. Αυτό οδήγησε στη
δημιουργία οργανισμών όπως η Συνέλευση των Γειτονιών για τον Αειφόρο Τουρισμό
(ABTS)Assembly of Neighborhoods for Sustainable Tourism (ABTS) και το Δίκτυο Πόλεων της
Νότιας Ευρώπης κατά του τουρισμού/Network of Southern European Cities against tourism
(SET).

92
Η Τουφεγγοπούλου αναφέρει πλήθος παραδειγμάτων στα οποία η Εικόνα που έχουν οι
τουρίστες για έναν προορισμό (τουριστική Εικόνα) είναι εκ διαμέτρου αντίθετη από την
Εικόνα που έχουν οι καθημερινοί χρήστες του χώρου, και κυρίως οι κάτοικοι για τον
τόπο τους. Τέτοια χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι κάτοικοι της Βενετίας που
διαδηλώνουν φωνάζοντας ότι: "Η Βενετία δεν είναι ξενοδοχείο", της Χαβάης: "Δεν
θέλουμε τον τουρισμό. Δεν σας θέλουμε. Δεν θέλουμε να μας υποβαθμίζεται σε
σερβιτόρους και χορευτές. Πρόκειται για πολιτισμική πορνεία κ.α.

Η δυσκολία επιτείνεται όταν πρόκειται για τουρισμό που κατευθύνεται σε ευαίσθητες

περιβαλλοντικά περιοχές και η Εικόνα πρέπει να διαμορφωθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να
αντανακλά ταυτόχρονα την ανάγκη για προστασία και έλξη
επισκεπτών.(Τουφεγγοπούλου 2014)

Εικόνα 1.3.1-1: Οι
προορισμοί ανά τον
κόσμο που έχουν μπει
στο δίκτυο αργού
τουρισμο

Πηγή: cittaslow.org

Όμως είναι ενδιαφέρον

να τεθεί η αντίθετη
πλευρά που βρήκε
έδαφος κι αναπτύχθηκε
στο μεσοδιάστημα της
πανδημία και όπως
αναλύεται παραπάνω. Μέρη, που μόλις πριν από λίγους μήνες αντιμετώπιζαν ακραία
προβλήματα υπερβολικής επισκεψιμότητας (Milano et al., 2019) μεταμορφώθηκαν σε
ερημικές τοποθεσίες κατά την πανδημία (Kimmelman, 2020). Μουσεία, ξενοδοχεία και
εστιατόρια εκτός λειτουργίας και άδειες παραλίες και πίστες του σκι. Αυτό είχε
αναμφίβολα, οικονομικές επιπτώσεις ειδικότερα κυρίως σε περιοχές ή ακόμη και χώρες
που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις τουριστικές αφίξεις και για τον λόγο αυτό
φάνηκε να ανατρέπεται την πρώτη κιόλας χρονιά κανονικής λειτουργίας της αγοράς.

Παρόλα αυτά κι όπως αναλύει ο Harvey, κι ενω δεν είναι εύκολο να αλλάξουν
νοοτροπίες καθοδηγούμενες από χρόνια από τη λογική του καπιταλισμού, η παυση που
έζησαν οι κοινωνίες κι οι οικονομίες κατά την πανδημία προσέφεραν την δυνατότητα
τους φορείς να σκιαγραφήσουν έναν άλλο τρόπο και ενδεχομένως να
επαναπροσδιορίσουν πως θέλουν την τουριστική ανάπτυξη τα επόμενα χρόνια.

93
Ο Thierry Breton52, αναφέρει το 2020 ότι οι Ευρωπαϊκές χώρες είχαν μία ευκαιρία να
εκμεταλλευτούν την κρίση για να ορίσουν εκ νέου τον τουρισμό του αύριο - προς έναν
πιο βιώσιμο, ανθεκτικό και καινοτόμο τομέα» (Nicolas, 2020). Η παραπάνω άποψη
προϊδεάζει για τις κατευθύνσεις που προτάθηκαν μετά από το Συνέδριο για τον
Ευρωπαϊκό Τουρισμό, σχετικά με τον τουριστικό σχεδιασμό των κρατών μελών και την
τουριστική ανάπτυξη που θεωρείται βιώσιμη με τους νέους όρους μετά την εμπειρία της
πανδημίας. Ο επιτροπος μιλάει για “αργό τουρισμό” (slow tourism) και ενδεχομένως
φανερώνει πτυχές από τις ανησυχίες του κρατων μελών που επικράτησαν τα
προηγούμενα χρόνια της πανδημίας, όπου το φαινόμενο είχε γίνει ανεξέλεγκτο και σε
πολλά μέρη κι ο κορεσμός κι η απαξίωση των πόρων είχε καταστεί αναπόφευκτη.

Έτσι παρατηρείται ότι Μεταξύ των ετών 2020-2022 βρίσκει έδαφος να αναπτυχθεί
περαιτέρω το φαινόμενο του αργού τουρισμού που είναι ήδη γνωστό από το κίνημα του
“ Αργού φαγητού” και αποτελεί μία ήπια μορφή εναλλακτικού τουρισμού που
στηρίζεται στις αρχές του “αργού κινήματος”53. Η Ψαρρά (2018), αναφέρεται στην
σύγχρονη έκφραση του Αργού τουρισμού, και κυρίως στα χαρακτηριστικά του
φαινομένου όπως η μεγάλη χρονική διάρκεια των διακοπών, βαρύτητα στις σχέσεις με
τον τοπικό πληθυσμό και τις παραδόσεις, αλλά και ποιοτικό χρόνο σε ήπιες
δραστηριότητες με απώτερο στόχο την χαλάρωση και την επαφή με την φύση.

Άρα μέσα από τον Αργό τουρισμό μπορούμε να δούμε ενδεχομένως μία τάση για
στροφή σε μία ποιότητα ζωής απομακρυσμένη από τους γρήγορους ρυθμούς των
μεγάλων πόλεων, με σεβασμό στον άνθρωπο, το περιβάλλον και τον πολιτισμό. Σε
σχετική μελέτη του Εργαστηρίου Τουριστικών Ερευνών και Μελετών του
Πανεπιστημίου Αιγαίου54 γίνεται επίσης εκτενής αναφορά για τον «αργό τουρισμό»
(slow tourism). Σύμφωνα με τη μελέτη, ο νέος τύπος τουρισμού βασίζεται στην
ανεξάρτητη εξερεύνηση από την πλευρά του τουρίστα με όρους αειφορίας.

Αναφέρεται στην μετάβαση αυτή σε περισσότερο αυθεντικά ταξίδια ή βιωματικές

εμπειρίες που διασυνδέουν με τις τοπικές συνήθειες και την τοπική κοινωνία. Ο αργός
τουρισμός καλύπτει σε μεγαλύτερο βαθμό από τα μαζικά μοντέλα τις απαιτήσεις της
αειφορίας, της πραγματοποίησης ταξιδιών με αργό ρυθμό τα οποία προσδίδουν
περισσότερο νόημα στον άνθρωπο που ταξιδεύει, αλληλεπίδραση με τους ντόπιους και
γνωριμία με την τοπική κουλτούρα.·

Ήπιος τουρισμός: Τουρισμός που αποτελεί τον αντίποδα του "σκληρού" τουρισμού και
έχει τα αντίθετα χαρακτηριστικά του μαζικού τουρισμού, όπως η αυξημένη φυσική
52
Επίτροπος της ΕΕ για την εσωτερική αγορά το 2020
53
slowtourism.com
54
Η μελέτη του Πανεπιστημίου Αιγαίου μετά την ανάλυση καταλήγει στο συμπέρασμα ότι,
λόγω της γεωγραφικής και γεωμορφολογικής ιδιαιτερότητας, τα νησιά των Κυκλάδων
θεωρούνται ιδανική περίπτωση για ένταξή τους στο δίκτυο πόλεων αργού τουρισμού.

94
ομορφιά του προορισμού, ο αριθμός των επισκεπτών που περιορίζεται στο ελάχιστο, το
μέγεθος και η εγγύτητα των καταλυμάτων, το δρομολόγιο των δραστηριοτήτων που
προσφέρονται κατά την επίσκεψη (μη τυποποιημένα, παθητικά προϊόντα), κ.λπ.

Πρόκειται για μια νέα τάση, που έρχεται σε αντίθεση με τη μέχρι σήμερα επικρατούσα
τάση του μαζικού ή γρήγορου τουρισμού/fast tourism ακόμα και του υπερτουρισμού
όπως αναλύθηκε εκτενώς παραπάνω.

Πολύ ενδιαφέρον στις σύγχρονες τάσεις δημιουργεί και ο Newton (2020) συζητά πώς οι
περιορισμοί της πανδημίας δημιούργησαν ένα κύμα επισκέψεων σε πάρκα και δάση που
έχει διατηρηθεί εκτοτε. Ακόμα και πριν από την έξαρση της πανδημίας, οι τουρίστες
έδειχναν αυξημένη ευαισθησία και κριτική σκέψη σχετικά με τη βιωσιμότητα των
τουριστικών προϊόντων που επέλεγαν. Επιπλέον, φαίνεται να είναι περισσότερο
πρόθυμοι να καταβάλουν μεγαλύτερο κόστος για να διασφαλίσουν ότι οι επιλογές τους
είναι βιώσιμες.

Τις τελευταίες δεκαετίες, έρευνες συνεχώς υποστηρίζουν ότι ο μαζικός τουρισμός

ευθύνεται για τις περισσότερες αρνητικές συνέπειες σε προορισμούς κι έτσι όπως
παρατηρούν οι Σιγάλα, Χρήστου η τουριστική βιωσιμότητα έχει παραδοσιακά συνδεθεί
μόνο με τις μικρές σε μέγεθος δραστηριότητες και επιχειρήσεις που σχετίζονται με τις
εναλλακτικές μορφές τουρισμού, ενώ ο μαζικός τουρισμός έχει συνδεθεί με ένα
αρνητικό πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης και έχει αποσυνδεθεί από την έννοια της
βιώσιμης ανάπτυξης.

Κατά την Σιγάλα, ο σύγχρονος τουρίστας προσδοκά να ζήσει στον τουριστικό

προορισμό διάφορες εμπειρίες, συχνά συμμετέχοντας ενεργά στα καθημερινά του
δρώμενα, λαμβάνοντας μέρος σε τοπικές δραστηριότητες, αλλά και βιώνοντας
συναισθήματα και ιστορίες για την πολιτιστική και φυσική κληρονομιά του προορισμού.

Και κατ ’αυτόν τον τρόπο είναι σκόπιμο να τεθεί σήμερα ως τάση η κατανάλωση
τουριστικών προϊόντων που στηρίζονται σε άυλες αξίες, ιστορίες, μύθους και τα
συναισθήματα και εκφράζουν την ανάγκη του τουρίστα να βιώσει μια μοναδική
εμπειρία.

Η τάση ενδεχομένως να είναι η διαμόρφωση της προσφοράς μιας επιθυμητής από τον
καταναλωτή εμπειρίας με χαρακτηριστικά υψηλής ποιότητας και καλής εξυπηρέτησης.
Η τάση μπορεί να εμφανίζεται τόσο από την πλευρά της τουριστικής παραγωγής, είτε σε
μακροοικονομικό επίπεδο (φορείς και διοίκηση ενός τουριστικού προορισμού) είτε σε
μικροοικονομικό επίπεδο (τουριστικές επιχειρήσεις).

Κατά συνέπεια, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι άνθρωποι δεν αγοράζουν απλώς

τουριστικά προϊόντα αλλά αγοράζουν την προσδοκία μιας εμπειρίας.(Σιγάλα, Χρήστου,

95
2014) Η εμπειρία αυτή τείνει να γίνεται από τους παρόχους τόσο όσο κι από τους
καταναλωτές εξατομικευμένη σε μεγάλο βαθμό ανάλογα με τις απαιτήσεις.

1.3.2. Ορισμοί και μορφές τουριστικής δραστηριότητας

Για τις ανάγκες της παρούσας διατριβής διατυπώνονται παρακάτω κάποιες έννοιες και
ορισμοί που χρησιμοποιούνται ευρέως τόσο στα θεωρητικά κεφάλαια όσο και στις
μελέτες περίπτωσης. Οι σύγχρονες τάσεις στο τουρισμό διαμορφώνουν ένα πλαίσιο με
το οποίο μπορεί κανείς να διακρίνει ενδεχομένως πιθανά κριτήρια για την διαμόρφωση
και των σχεδιασμό νέων τουριστικών προϊόντων και προοπτικών γύρω από αυτό. Για να
κατανοήσουμε τις τάσεις και το εύρος των τουριστικών προϊόντων παγκοσμίως, εάν
θεωρήσουμε ότι αυτό μπορεί να προσεγγιστεί λόγω του μεγάλου μεγέθους του, θα
πρέπει να προσεγγίσουμε και την έννοια του τουριστικού προϊόντος.

Μία αναφορά στον όρο τουριστικό προϊόν είναι αναγκαία καθώς υπάρχει μία
γενικευμένη άποψη ότι αυτό με οικονομικούς όρους αποτελεί υπηρεσία. Στην
πραγματικότητα και καθώς όπως το προσεγγίζει η Σιγάλα κι ο Χρήστου, και καθώς ο
τουρισμός αποτελεί οικοσύστημα, έτσι και το τουριστικό προϊόν περιλαμβάνει μια
ποικιλία αλληλο επηρεαζόμενων συστατικών στοιχείων όπως υλικά προϊόντα,
υπηρεσίες, φυσικό Οι σύγχρονες τάσεις στο τουρισμό διαμορφώνουν ένα πλαίσιο με το
οποίο μπορεί κανείς να διακρίνει ενδεχομένως πιθανά κριτήρια για την διαμόρφωση και
των σχεδιασμό νέων τουριστικών προϊόντων και προοπτικών γύρω από αυτό. Για να
κατανοήσουμε τις τάσεις και το εύρος των τουριστικών προϊόντων παγκοσμίως, εάν
θεωρήσουμε ότι αυτό μπορεί να προσεγγιστεί λόγω του μεγάλου μεγέθους του, θα
πρέπει να προσεγγίσουμε και την έννοια του τουριστικού προϊόντος.

Μία αναφορά στον όρο τουριστικό προϊόν είναι αναγκαία καθώς υπάρχει μία
γενικευμένη άποψη ότι αυτό με οικονομικούς όρους αποτελεί υπηρεσία. Στην
πραγματικότητα και καθώς όπως το προσεγγίζει η Σιγάλα κι ο Χρήστου, και καθώς ο
τουρισμός αποτελεί οικοσύστημα, έτσι και το τουριστικό προϊόν περιλαμβάνει μια
ποικιλία αλληλο επηρεαζόμενων συστατικών στοιχείων όπως υλικά προϊόντα,
υπηρεσίες, φυσικό περιβάλλον, ιδέες, πληροφορίες, δραστηριότητες, αλλά και
ανθρώπους οι οποίοι περιλαμβάνουν: τους φυσικούς παρόχους του τουριστικού
προϊόντος, την τοπική κοινωνία και φορείς της, καθώς και τους άλλους επισκέπτες που
παρευρίσκονται στον προορισμό. Παρόλα αυτά στο τουριστικό προϊόν μπορεί κανείς να
διακρίνει και τις ιδιαιτερότητες των υπηρεσιών, όπως: η σύντομη απαξίωση που αφορά
μη δυνατότητα αποθήκευσης για μελλοντική χρήση, η άυλη φύση του (ο καταναλωτής
δεν γνωρίζει και δεν μπορεί να κρίνει/αξιολογήσει τι ακριβώς αγοράζει πριν
καταναλώσει και βιώσει το προϊόν), η εξάρτηση (ποιότητας, εξυπηρέτησης κ.λπ.) από
τον ανθρώπινο παράγοντα, και τέλος η συχνά ταυτόχρονη παραγωγή και κατανάλωσή

96
του, η οποία απαιτεί την ετοιμότητα και ικανότητα του παροχέα να προσφέρει ποιότητα
που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του ταξιδιώτη σε πραγματικό χρόνο, καθώς δεν
είναι εφικτό ο παροχέας πρώτα να παράγει και μετά να διαθέτει υπηρεσίες που έχουν
ελεγχθεί/αξιολογηθεί ως ποιοτικές.

περιβάλλον, ιδέες, πληροφορίες, δραστηριότητες, αλλά και ανθρώπους οι οποίοι

περιλαμβάνουν: τους φυσικούς παρόχους του τουριστικού προϊόντος, την τοπική
κοινωνία και φορείς της, καθώς και τους άλλους επισκέπτες που παρευρίσκονται στον
προορισμό. Παρόλα αυτά στο τουριστικό προϊόν μπορεί κανείς να διακρίνει και τις
ιδιαιτερότητες των υπηρεσιών, όπως: η σύντομη απαξίωση που αφορά μη δυνατότητα
αποθήκευσης για μελλοντική χρήση, η άυλη φύση του (ο καταναλωτής δεν γνωρίζει και
δεν μπορεί να κρίνει/αξιολογήσει τι ακριβώς αγοράζει πριν καταναλώσει και βιώσει το
προϊόν), η εξάρτηση (ποιότητας, εξυπηρέτησης κ.λπ.) από τον ανθρώπινο παράγοντα,
και τέλος η συχνά ταυτόχρονη παραγωγή και κατανάλωσή του, η οποία απαιτεί την
ετοιμότητα και ικανότητα του παροχέα να προσφέρει ποιότητα που να ανταποκρίνεται
στις ανάγκες του ταξιδιώτη σε πραγματικό χρόνο, καθώς δεν είναι εφικτό ο παροχέας
πρώτα να παράγει και μετά να διαθέτει υπηρεσίες που έχουν ελεγχθεί/αξιολογηθεί ως
ποιοτικές.

Τα οικονομικά αυτά χαρακτηριστικά του τουριστικού προϊόντος βοηθούν στην

κατανόηση αυτής της πλευράς του φαινομένου ώστε σε συνδυασμό με άλλες
προσεγγίσεις να σκιαγραφηθεί το συνολικό πλαίσιο στο οποίο κινείται σήμερα. Τα
διάφορα λοιπόν τουριστικά προϊόντα που υπάρχουν σήμερα, αν εξυπηρετεί να
ομαδοποιούνται με κάποιο τρόπο προκειμένου να διακρινουμε και άλλα επιμέρους
χαρακτηριστικά τους που μπορεί να αφορούν τουριστικά κίνητρα και συμπεριφορες που
επηρεάζουν την σύγχρονη έκφραση του φαινομένου.

Η έννοια του «προορισμού» προσδιορίζεται κατά περίπτωση με βάση χωρικά (φυσικά),

θεματικά ή διοικητικά όρια, με τους περισσότερους των ορισμών να συνάδουν στον
καθορισμό μιας γεωγραφικής έκτασης τουριστικού ενδιαφέροντος. Προσδιορίζοντας τον
«προορισμό» ως μοναδιαίο ταυτόσημο του συνόλου των συστατικών της τουριστικής
προσφοράς και της παρεχόμενης τουριστικής εμπειρίας ένας προορισμός υιοθετεί τις
ιδιότητες μιας «μακρο-επιχείρησης», ενός «προϊόντος συλλογικής παραγωγής», ενός
«τουριστικού δικτύου» ή μιας «ανταγωνιστικής μονάδας» (Γλύπτου, Κ., & Καραχάλης,
Ν. Γ. (2011)).

Η ταξινόμηση του τουριστικού φαινομένου σε επιμέρους κατηγορίες, επιτυγχάνεται με

διαφορετικούς τρόπους μέχρι σήμερα, διαδικασία που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την
εξέλιξή της μελέτης του φαινομένου μέχρι σήμερα. Οι βασικές μορφές τουρισμού ανά
τον κόσμο διαφοροποιούνται κυρίως βάσει γεωγραφικών κριτηρίων, θεματικών αλλά
και βάσει των επιπτώσεων του στο περιβάλλον και την οικονομία. Ενώ βιβλιογραφικά
συναντάμε πάρα πολλές προσεγγίσεις σχετικά με την κατηγοριοποίηση των μορφών

97
τουρισμού στην παρούσα μελέτη αναφέρονται απλά διάφορες προσεγγίσεις στο πλαίσιο
που αυτό θα συνδράμει στην κατανόηση των μελετών περίπτωσης. Μπορεί κανείς να
αναφερθεί σε πολύ βασικές κατηγοριοποιήσεις όπως να διακρίνει τον τουρισμό σε
εσωτερικό και εξωτερικό δηλαδή αν ο πληθυσμός που συμμετέχει στην τουριστική
δραστηριότητα είναι εγχώριος ή όχι.

Σε μία πρώτη φάση θα μπορούσαμε να μιλάμε για νησιωτικό τουρισμό, θαλάσσιο και
ορεινό, αστικό αλλά και θεματικό. Παρόλα αυτά Βέβαια είναι προφανές ότι η διάκριση
μορφών τουριστικών δραστηριοτήτων έχει άμεση σχέση με τον βασικό στόχο που έχει
η εκάστοτε αναλυτική διαδικασία, δηλαδή παράλληλα θα μπορούσαμε να διακρίνουμε
θεματικές μορφές του τουρισμού ενσωματώνοντας ή όχι το γεωγραφικό κριτήριο ή τον
χαρακτήρα του. Έτσι βάσει γεωγραφικού κριτηρίου έχουμε:

Νησιωτικό τουρισμό, με τον οποίο όρο εννοούμε την τουριστική δραστηριότητα που
εκδηλώνεται στον νησιωτικό χώρο κατά την θερινή περίοδο του χρόνου και έχει κυρίως
μαζικό χαρακτήρα και σχετίζεται με την μοντέλο «ήλιος-θάλασσα». Ο νησιωτικός
τουρισμός έχει αποτελέσει βασική μορφή τουρισμού για την Ελλάδα λόγω της
γεωμορφολογίας της χώρας.

Θαλάσσιο τουρισμό, που περιλαμβάνει μεν διάφορες υποκατηγορίες οι οποίες μεταξύ

τους έχουν το κοινό χαρακτηριστικό να υπακούουν επίσης στο μοντέλο
«ήλιος-θάλασσα». Ο θαλάσσιος τουρισμός εκδηλώνεται στις περιοχές όπου υπάρχει το
υγρό στοιχείο, δηλαδή εφάπτονται με θάλασσα και πιο συγκεκριμένα εκδηλώνεται σε
παράκτιες περιοχές.

Ως ειδικός τύπος τουρισμού, ο "θαλάσσιος τουρισμός", είναι αυτός που κυριαρχείται

από τη θάλασσα και τις ακτές της, είτε ως συστατικό στοιχείο προγραμματισμένων
διακοπών είτε ως αυτόνομη δραστηριότητα με αθλητικό και πολιτιστικό στοιχείο. Η
κολύμβηση, το ψάρεμα, η εξερεύνηση θαλάσσιων σπηλαίων και θαλάσσιων πάρκων, οι
θαλάσσιες περιηγήσεις με διάφορα είδη σκαφών (κρουαζιερόπλοια, ιστιοφόρα,
μηχανοκίνητα σκάφη κ.λπ.) και η συμμετοχή σε ναυτικά αθλήματα όπως το θαλάσσιο
σκι, η ιστιοσανίδα, η κωπηλασία, οι καταδύσεις κ.λπ. είναι μερικές μόνο από τις
δραστηριότητες αναψυχής που λαμβάνουν χώρα στο θαλάσσιο περιβάλλον. Αυτό
δημιουργεί μια σειρά από εξειδικευμένες τουριστικές υποκατηγορίες, όπως ο τουρισμός
κρουαζιέρας, ο τουρισμός ιστιοπλοΐας και yachting, ο τουρισμός για θαλάσσια σπορ
κ.λπ. (Defner, Kyriakaki & Psatha, 2016).

Ενδεικτικά τέτοιες υποκατηγορίες μπορούν να είναι τα θαλάσσια σπορ, στα οποία και
περιλαμβάνεται η ιστιοσανίδα, το θαλάσσιο σκι, οι καταδύσεις, το ψάρεμα, το speed και
motorboat αλλά και άλλα. Κάποια από αυτά απαιτούν ιδιαίτερες κλιματολογικές
συνθήκες όπως η ιστιοσανίδα με αυξημένες απαιτήσεις σε ανέμους με συγκεκριμένη

98
κατεύθυνση και ένταση. Οι καταδύσεις έχουν αυξημένες απαιτήσεις σε θεματικό
περιεχόμενο των βυθών, μεγάλα βάθη αλλά και ιδιαίτερο υποβρύχιο φυσικό περιβάλλον.

Οι κρουαζιέρες αποτελούν μία δεύτερη υποκατηγορία του θαλάσσιου τουρισμού οι

οποίες και δεν είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένες στην υπόλοιπη Μεσόγειο αλλά όχι ιδιαίτερα
στον ελλαδικό θαλάσσιο χώρο. Θαλάσσιος θεωρείται και ο τουρισμός με σκάφη
αναψυχής, ιδιόκτητα και μισθωμένα, ταχύπλοα και ιστιοπλοϊκά. Τα τελευταία
εντάσσονται και στην κατηγορία των θαλασσίων σπόρ. Τα σκάφη αναψυχής
χρησιμοποιούν το υπάρχον δίκτυο μαρίνων και αγκυροβολίων ανά την Ελλάδα και αυτές
οι μορφές έδειξαν μεγάλοι άνοδο τα τελευταία χρόνια λόγω και της πανδημίας του
covid-19, καθώς δίνουν την δυνατότητα υψηλού επιπέδου διακοπών, συνδυάζοντας την
μετακίνηση σε διαφορετικούς προορισμούς χωρίς την συναναστροφή με μεγάλη μάζα
κοινού.

Ο ορεινός τουρισμός αφορά σε δραστηριότητες που εκτυλίσσονται στον ορεινό χώρο

και ενσωματώνουν συνήθως και την φυσιολατρική διάσταση του τουρισμού. Εκτός από
την χιονοδρομία η οποία αποτελεί μαζική μορφή ορεινού τουρισμού και μπορεί να
προκαλέσει αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος εφόσον δεν λαμβάνονται τα
κατάλληλα μέτρα, ο περιηγητικός τουρισμός είναι μία κατεξοχήν φυσιολατρική μορφή
τουρισμού. Σε αυτήν την τελευταία περιλαμβάνεται η πεζοπορία55, η ορειβασία και η
αναρρίχηση. Ο Αιωροπτερισμός και το Αλεξίπτωτο πλαγιάς56 αποτελούν επιμέρους
αθλητικές δραστηριότητες που εκδηλώνονται στον ορεινό χώρο και εντάσσονται σε ένα
σύνολο δραστηριοτήτων ορεινού τουρισμού. Ποιο συγχρονες μορφές αθλητικών
δραστηριοτήτων είναι το snowkite ή το ποδήλατο βουνού, το motocross και οι
δραστηριότητες με μηχανοκίνητα μέσα όπως τα enduro, snowmobile κλπ. Στον ορεινο
τουρισμό μπορούν να εντάσσονται και οι δραστηριότητες συλλογής τροφών, ακόμα και
το birdwatching εφόσον εκδηλώνεται σε ορεινό χώρο.

Ο αστικός τουρισμός ονομάζεται η μορφή τουρισμού με προορισμό την πόλη, κι έχει

κυρίως πολιτιστικό περιεχόμενο. η τουριστική δραστηριότητα, είναι γνωστό εμπειρικά
ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν εργαλείο προστασίας και διατήρησης της
πολιτιστικής κληρονομιάς. Σε αυτή την μορφή τουρισμού μπορούν να ενσωματωθούν
ως υποκατηγορίες ο συνεδριακός και ο επιχειρηματικός τουρισμός, ο εκθεσιακός
τουρισμός, ο βιομηχανικός τουρισμός κ.α. Οι ειδικοί του τοπικού και αστικού
σχεδιασμού μεταχειρίζονται τον αστικό τουρισμό ως καταλύτη και παράγοντα αστικής

55
Όπως και στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές και λοιπές χώρες έτσι και στην χώρα μας υπάρχει
μονοπάτι τύπου Ε4, Ε6 που καλύπτει τις διεθνείς προδιαγραφές και χρησιμοποιείται από τους
ορειβάτες.
56
parapente δεν είναι ευρέως διαδεδομένα στην χώρα μας παρόλο που υπάρχουν όμιλοι και
σύλλογοι που διοργανώνουν τέτοιες δραστηριότητες στον ελληνικό ορεινό χώρο. Παρόλα αυτά
το κλίμα παίζει ιδιαίτερο ρόλο ιδίως για το δεύτερο και κάποιες από τις πλαγιές ενδείκνυται για
τέτοιες δραστηριότητες

99
αναζωογόνησης για την ενίσχυση των πόλεων, που βρίσκονται σε κρίση παρακμής.
Παράλληλα όπως αναφέρει κι η Αυγερινού57 ο αστικός τουρισμός μπορεί να θεωρηθεί
ως πρόταση αστικής ανάπτυξης με τη συνδυασμένη εφαρμογή δύο συντελεστών: της
κληρονομιάς ως αστικού πόρου και του τουρισμού ως μέσου διατήρησης και
διαφύλαξης του ιστορικού παρελθόντος, ενώ στο επίπεδο των τάσεων πρέπει να
σημειωθεί ότι οι πόλεις αποτελούν προτιμώμενους σήμερα προορισμούς58 για τα
τουριστικά ταξίδια μικρής διάρκειας. Τα μικρά ταξίδια αστικής φύσεως είναι ευρέως
γνωστά κι ως city break.

Σε πολλές περιπτώσεις το τουριστικό ενδιαφέρον για τις πόλεις συνδέεται με

πολιτιστικού περιεχομένου κίνητρα, που αφορούν σε ιστορικές συνοικίες και κέντρα
πόλεων, όπου εκτός των άλλων εντοπίζονται, μνημεία, σημαντικά κτίρια και μουσεία.
Ενισχύεται επίσης από σημαντικές διοργανώσεις, όπως είναι οι μεγάλες εκθέσεις, τα
σημαντικά καλλιτεχνικά γεγονότα, οι αθλητικές συναντήσεις – αγώνες κ.α. που
αναλαμβάνουν τοπικοί φορείς. (Αυγερινού-Κολώνια, 2000) Το φαινόμενο του αστικού
τουρισμού στην παρούσα έρευνα αναλύεται σε βάθος στο Β’ μέρος καθώς έχει άμεση
σχέση με την αξιοποίηση της βιομηχανική κληρονομιάς για την δημιουργία νέων
τουριστικών προϊόντων.

Ο αστικός τουρισμός αναφέρεται σε ταξίδια που πραγματοποιούνται σε αστικό

περιβάλλον (πόλεις, μητροπόλεις) και περιλαμβάνει μια ποικιλία υπηρεσιών και
δραστηριοτήτων που απευθύνονται τόσο σε τουρίστες όσο και σε ντόπιους,
συμπεριλαμβανομένων των αξιοθέατων στο δομημένο περιβάλλον της πόλης, των
μουσείων, των θεάτρων, των κινηματογράφων, των συναυλιών, της όπερας, των γκαλερί
τέχνης, των επαγγελματικών συναντήσεων και της ψυχαγωγίας (ψώνια, εμπορικά
κέντρα, καφετέριες, εστιατόρια, κλαμπ κλπ.). Ο τουρισμός ειδικών εκδηλώσεων είναι
ένα άλλο είδος τουρισμού που περιλαμβάνεται στον αστικό τουρισμό. Περιλαμβάνει τη
συμμετοχή σε μεγάλες εκδηλώσεις ενεργά ή απλώς την παρακολούθησή τους, όπως
αθλητικοί αγώνες, ολυμπιακές διοργανώσεις, φεστιβάλ, εκδηλώσεις με υπογραφή
(τεράστιες συγκεντρώσεις που πραγματοποιούνται επανειλημμένα σε μια συγκεκριμένη
τοποθεσία, όπως το καρναβάλι του Ρίο), κ.λπ. (Δέφνερ, Κυριακάκη & Ψαθά, 2016).

Πέραν όμως του γεωγραφικού κριτηρίου, μπορούμε να διακρίνουμε και ανάλογα με τα

κίνητρα των τουριστών μια συνοπτική ταξινόμηση του τουριστικού φαινομένου στους
εξής βασικούς τύπους (Rinschede, 1992; Σφακιανάκης, 2000):

57
Ο ρόλος του τουρισμού στη διατήρηση και την ανάπτυξη των ιστορικών πόλεων. Σ
Αυγερινού–Κολώνια. στο Τσάρτας Π.(επιµ.), 2000.
58
Έτσι στο παράδειγμα της Γαλλίας οι πόλεις υποδέχονται περισσότερο από το 40% των
ταξιδιωτών μικρής διάρκειας, ενώ στο σύνολο των χωρών της δυτικής Ευρώπης το ποσοστό
αυτό υπερβαίνει το 50%.

100
Πολιτιστικός τουρισμός, ο οποίος περιλαμβάνει τον εκπαιδευτικό και τον επιστημονικό
τουρισμό. Πολιτιστικός τουρισμός , Ο πολιτιστικός τουρισμός ή αλλιώς Τέχνες και
πολιτισμός, όπως και προωθείται από το Υπουργείο Τουριστικής Ανάπτυξης αφορά την
τουριστική δραστηριότητα που περιεχόμενο έχει κάποιο πολιτιστικό προορισμό,
μνημεία, μουσεία, αρχαιολογικούς χώρους, κάστρα, ακόμα και βυζαντινά και
μεταβυζαντινά μνημεία αλλά και σύγχρονα μνημεία, βιομηχανικά, λοιπά κτιριακά
κελύφη κλπ. Σε αυτή την μορφή τουρισμού εντάσσονται και τα παραδοσιακά οικιστικά
σύνολα που αποτελούν θεματικό πολιτιστικό προορισμό. Ο πολιτιστικός τουρισμός στην
Ελλάδα είναι σχετικά αναπτυγμένος παρόλο που το απόθεμα του εν λόγω τομέα έχει
σημαντικά περιθώρια ανάπτυξης σε όλο σχεδόν τον ελλαδικό χώρο. (βλ. Κ.2)

Θρησκευτικός τουρισμός, στον οποίο το βασικό κίνητρο είναι το θρησκευτικό

συναίσθημα και περιλαμβάνει επίσκεψη σε θρησκευτικά κέντρα και θρησκευτικές
εκδηλώσεις.Θρησκευτικός τουρισμός, Ως «θρησκευτικός τουρισμός» (religious tourism)
- ή «προσκυνηματικός τουρισμός» (pilgrimage tourism) - μπορεί να θεωρηθεί το σύνολο
εκείνο των τουριστικών δραστηριοτήτων το οποίο σχετίζεται με τις επισκέψεις
τουριστών σε μνημεία, χώρους θρησκευτικής σημασίας και ανάλογες εκδηλώσεις
θρησκευτικού περιεχομένου. Ο όρος αυτός μπορεί να χαρακτηριστεί ως αδόκιμος, όταν
κρίνεται με αυστηρά θεολογικά κριτήρια, εν τούτοις μπορεί να αποδώσει κατά ένα καλό
τρόπο το βασικό κίνητρο που ωθεί τον τουρίστα να επισκεφθεί τους παραπάνω χώρους.
Ο θρησκευτικός τουρισμός είναι δυνατόν να περιλάβει: (α) προσκυνητές τουρίστες,
στους οποίους επικρατεί το θρησκευτικό κίνητρο και επισκέπτονται μία περιοχή
αποκλειστικά για την επίσκεψη στο θρησκευτικό χώρο και, (β) τουρίστες που
ταξιδεύουν ομαδικά και συνδυάζουν το ταξίδι τους και με άλλες τουριστικές
δραστηριότητες (Σφακιανάκης, 2000).

Οι ιεροί τόποι και οι επίσημες θρησκευτικές εορτές ή άλλες εκδηλώσεις για πολλούς
αιώνες αποτελούσαν τουριστικούς προορισμούς. και δημιουργούσαν μια ιδιαίτερη
«ελκυστικότητα» για ορισμένες περιοχές ( Rinschede, 1992). Η πορεία της ιστορίας έχει
αποδείξει ότι το «προσκύνημα» αποτελούσε πάντοτε κίνητρο μετακίνησης των
ανθρώπων και κατ’ επέκταση επηρεάζει τη δημιουργία «τουριστικού» ρεύματος, ενώ
κατά πολλούς, η γέννηση του σύγχρονου τουρισμού οφείλει πολλά στην παράδοση του
λατρευτικού ταξιδιού. Η παραπάνω ελκυστικότητα συνδέονταν με την θρησκευτική ή
ιστορική αξία των ναών ή εκκλησιών, θρησκευτικές γιορτές, ιστορικά γεγονότα και
σημαντικές θρησκευτικές ή άλλες εξελίξεις, τα χαρακτηριστικά του τοπίου, το μέγεθος
και η αρχιτεκτονική του υπάρχοντος οικιστικού πλούτου κ.λπ.

Συνοπτικά, ο οικιστικός πλούτος ο οποίος επηρεάζει σημαντικά τις θρησκευτικές

τουριστικές ροές είναι: (α) κτίσματα που διατηρούν ή έχουν χάσει τη θρησκευτική τους
λειτουργία, (β) κτίσματα με ιστορικό, θρησκευτικό ή αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον τα οποία
τις περισσότερες φορές είναι χωροθετημένα σε ειδυλλιακά τοπία, (γ) κτίρια με
θρησκευτικό χαρακτήρα όπως μοναστήρια, ασκητήρια, θρησκευτικές σχολές,

101
βιβλιοθήκες κ.λπ. όπου πολλές φορές πραγματοποιούνται συνέδρια με θρησκευτικό
περιεχόμενο και (δ) κτίρια που χρησιμοποιούνται ως μουσεία ή εκθεσιακοί χώροι όπου
εκτίθενται θρησκευτικά αντικείμενα. Στις περισσότερες φορές, τα θρησκευτικά μνημεία
φιλοξενούν θρησκευτικές ή άλλες συναφείς πολιτιστικές και εορταστικές εκδηλώσεις με
θρησκευτικές αναφορές που προσελκύουν το θρησκευτικό ή το γενικότερο ενδιαφέρον.

Σε πολλές περιπτώσεις περιοχές που κατέχουν ιερούς ναούς, θρησκευτικούς χώρους ή

πραγματοποιούν θρησκευτικές εορτές και εκδηλώσεις έχουν αποβάλλει το πνευματικό
στοιχείο του «προσκυνήματος» που κατέχουν και η τουριστική τους ελκυστικότητα
συνδέεται με την πολιτιστική τους αξία. Αυτό, καθιστά τις περιοχές αυτές ελκυστικές
για κάθε επισκέπτη ανεξαρτήτως θρησκείας και μεταβάλει το θρησκευτικό σε
πολιτισμικό αξιοθέατο. Με αυτό τον τρόπο δημιουργείται τουριστικό ρεύμα που
αντιμετωπίζει τη θρησκεία ως στοιχείο πολιτισμού και εντάσσεται στον πολιτιστικό
τουρισμό.

Σήμερα, ο θρησκευτικός τουρισμός, περισσότερο στις αναπτυγμένες και λιγότερο στις

αναπτυσσόμενες χώρες, συνδέεται ισχυρά με τις απλές διακοπές και τον πολιτιστικό
τουρισμό. Ιστορικά, ο θρησκευτικός τουρισμός είχε πολυλειτουργική μορφή, ακόμα και
στις περιπτώσεις που τα θρησκευτικά κίνητρα εμφανίζονταν ως κυρίαρχα (Rinschede
1992).(Τσάρτας κ.ά., 2010)

Κοινωνικός τουρισμός, ο οποίος έχει τη μορφή οικογενειακού ή ομαδικού τουρισμού

και αποβλέπει στην κοινωνική ολοκλήρωση του τουρίστα μέσα στην ομάδα ταξιδιού.

Αθλητικός τουρισμός, ο όποιος αποβλέπει στην παρακολούθηση ή στη συμμετοχή σε

αθλητικά γεγονότα. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004 αποτέλεσαν ορόσημο για τη χώρα
μας. Ο εκσυγχρονισμός της υφιστάμενης αθλητικής υποδομής σε συνδυασμό με την
κατασκευή αθλητικών και βοηθητικών εγκαταστάσεων κατέστησαν την Ελλάδα
υπολογίσιμη δύναμη στο παγκόσμιο αθλητικό στερέωμα δίνοντάς της τη δυνατότητα να
αναλαμβάνει τη διοργάνωση μεγάλων αθλητικών γεγονότων όπως για παράδειγμα τους
17ους Μεσογειακούς Αγώνες που θα τελεστούν το 2013 στο Βόλο και τη Λάρισα.

Η Πολιτεία μέσα από τον Αναπτυξιακό Νόμο, τις ΣΔΙΤ αλλά και τις λοιπές
χρηματοδοτικές πολιτικές επιδοτήσεων, στηρίζει τις επενδύσεις σε υποδομές αθλητικού
τουρισμού όπως αθλητικούς χώρους και εγκαταστάσεις γκολφ, ιππασίας, θαλασσίων
σπορ, χειμερινών αθλημάτων, αθλημάτων βουνού κ.ά. Πρόσφατα η Εταιρεία
Τουριστικής Ανάπτυξης (ΕΤΑ) ολοκλήρωσε την κτιριακή ανακαίνιση και αναβάθμιση
του Χιονοδρομικού Κέντρου Παρνασσού ενώ σε εξέλιξη βρίσκεται ο διαγωνισμός για
τη μακροχρόνια μίσθωση (60 έτη) του γκολφ της Αφάντου στη Ρόδο που σήμερα
βρίσκεται υπό την εποπτεία της Ε.Τ.Α. (Τσάρτας κ.ά., 2010)

Ο αθλητικός τουρισμός είναι ένα είδος εξειδικευμένου ταξιδιού κατά το οποίο οι

τουρίστες παρακολουθούν ή συμμετέχουν σε αθλητικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες.

102
Υπάρχουν τρία είδη τουριστών αθλητικού τουρισμού: Οι επισκέπτες διάσημων
αθλητικών χώρων με ιδιαίτερη ιστορική αξία, όπως αθλητικά μουσεία, εικονικά γήπεδα,
αίθουσες δόξας κ.ά., περιλαμβάνουν: α) τους ενεργούς αθλητικούς επισκέπτες που
αναζητούν αθλητικές εμπειρίες συμμετέχοντας ενεργά σε αθλήματα, όπως η κωπηλασία,
ο στίβος, το ποδόσφαιρο, η καλαθοσφαίριση κ.ά., β) τους θεατές μεγάλων αθλητικών
γεγονότων, όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες, τα παγκόσμια πρωταθλήματα ποδοσφαίρου ή
μπάσκετ, η Formula 1 κ.ά., και γ) τους επισκέπτες διάσημων αθλητικών χώρων (Δέφνερ,
Κυριακάκη & Ψαθά, 2016). Οι αθλητικές δραστηριότητες αναψυχής που λαμβάνουν
χώρα στο πλαίσιο προγραμματισμένων διακοπών περιλαμβάνονται επίσης στην
κατηγορία του αθλητικού τουρισμού. Παραδείγματα περιλαμβάνουν τον ορεινό
τουρισμό (όπως ορειβασία και αναρρίχηση), τον χιονοδρομικό τουρισμό (σκι), τον
τουρισμό πεζοπορίας και τον τουρισμό για την πραγματοποίηση τουρνουά γκολφ
(Αυγουστίδης, 2005).

Οικονομικός τουρισμός κι ο Συνεδριακός τουρισμός, ο οποίος περιλαμβάνει τον

επιχειρησιακό, συνεδριακό και εκθεσιακό τουρισμό. Ο συνεδριακός τουρισμός αποτελεί
επίσης ένα τομέα για τον οποίο η πολιτεία έχει δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον Τα τελευταία
χρόνια καθώς οι αναπτυξιακοί νόμοι που θεσμοθετήθηκαν τελευταία δίνουν κίνητρα για
την επένδυση σε συνεδριακές υποδομές και έτσι η πολιτεία, μέσω του Ε.Σ.Π.Α. κι
άλλων χρηματοδοτικών εργαλείων προωθεί τη δημιουργία συνεδριακών κέντρων μέσω
ΣΔΙΤ, αυτόνομα, ή και με τη χρηματοδότηση / επιδότηση αποκλειστικά ιδιωτικών
πρωτοβουλιών.

Τα επαγγελματικά ταξίδια μπορούν να οδηγήσουν στην ανάπτυξη του επαγγελματικού

τουρισμού. Διακρίνεται ανάλογα με τον λόγο διαχωρισμού σε διάφορες κατηγορίες. Ο
επαγγελματικός τουρισμός είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τα
ταξίδια που πραγματοποιούνται σε σχέση με επιχειρηματικές αλληλεπιδράσεις (όπως
ταξίδια που πραγματοποιούνται από στελέχη, αντιπροσώπους κ.λπ.). Ο συνεδριακός
τουρισμός αναφέρεται σε ταξίδια που πραγματοποιούνται με σκοπό τη συμμετοχή σε
συνέδρια ή συναντήσεις σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό ή διεθνές επίπεδο. Ο
εκθεσιακός τουρισμός αναφέρεται σε ταξίδια που έχουν ως κύριο στόχο την
παρακολούθηση μιας έκθεσης. Το ταξίδι αναφέρεται ως τουρισμός κινήτρων εάν
περιλαμβάνεται σε ένα ταξιδιωτικό πακέτο που προσφέρεται στους εργαζόμενους ως
μέσο ενθάρρυνσης για την αύξηση της παραγωγικότητάς τους (Αυγουστίδης, 2005).

Πολιτικός τουρισμός, στον οποίο περιλαμβάνεται ο διπλωματικός τουρισμός, ο

τουρισμός πολιτικών γεγονότων και ο τουρισμός στα εθνικά μνημεία. (Μπαξεβάνη &
Κουθούρης, 2011)

Οικοτουρισμός- Οικολογικός τουρισμός – Περιβαλλοντικός τουρισμός, Φυσικός

Τουρισμός. Αφορά στις τουριστικές δραστηριότητες που εκτυλίσσονται, έχοντας
φυσιολατρική πάντα διάσταση και όπου η επισκεψιμότητα συνήθως οφείλεται σε ένα

103
συγκεκριμένο αξιόλογο και πολλές φορές προστατευόμενο φυσικό πόρο. Βασικό
χαρακτηριστικό τέτοιων μορφών τουρισμού είναι η διατήρηση και προστασία αλλά και
ανάδειξη του πόρου μέσα από τον επισκέπτη- τουρίστα κλπ. Οικολογικό τουρισμό
μπορούμε να έχουμε σε οποιαδήποτε γεωγραφική ενότητα εντοπίζονται ενδιαφέροντα
στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος όπως ακτές, νησιά, βουνά, δασικές εκτάσεις,
εθνικοί δρυμοί και πάρκα, αλλά και άλλες προστατευόμενες περιοχές, διατηρητέα
μνημεία της φύσης, λίμνες και λιμνοθάλασσες, ποτάμια, φαράγγια, σπήλαια κλπ.

Επιπλέον, ενώ οι πρώτες εννοιολογικές προσεγγίσεις επικεντρώνονταν στην εμπειρία

που αναζητά ο τουρίστας, η οποία βασίζεται στη φύση, οι πιο πρόσφατοι ορισμοί δίνουν
έμφαση στις ποικίλες αρχές που σχετίζονται με την έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης
(Τουφεγγοπουλου 2014).

Συχνά αναφερόμενος κι ως φυσικός τουρισμός, έχει τελευταία αναγνωριστεί όλα και

περισσότερο ότι μπορεί να αποτελεί μία μορφή τουριστικής δραστηριότητας που μπορεί
να είναι βιώσιμη μακροπρόθεσμα, εφόσον μια ηθική και προληπτική διαχείριση από την
άποψη της οικοτουριστικής προσφοράς εφαρμόζεται (Blamey, 2001). Αν θέλουμε να
διαχωρίσουμε κι άλλες μορφές περιβαλλοντικού τουρισμού που συχνά συγχέονται με
τον οικοτουρισμό κατά την Τουφεγγοπούλου αξίζει να αναφερθούμε στις έννοιες: ο
τουρισμός φύσης που κατά τον Honey ορίζεται ως "το ταξίδι με στόχο την απόλαυση
των μη ανεπτυγμένων φυσικών περιοχών και της φύσης" . Αντίστοιχα στην κατηγορία
αυτή μπορεί κανείς να συναντήσει έννοιες όπως ο τουρισμός περιπέτειας που μπορεί να
εφαρμόζεται βάσει της φύση και της υπαίθρου αλλά δεν αποτελεί απαραίτητα και
οικοτουριστική δραστηριότητα.

Η πρακτική του οικοτουρισμού, όπως προτείνεται στο Σχέδιο Νόμου για τον τουρισμό
(Υπουργείο Τουρισμού, 2018) περιλαμβάνει την επίσκεψη σε τόπους οικολογικής
σημασίας, συνήθως σε τόπους με αναγνωρισμένη οικολογική σημασία, όπως οι περιοχές
Natura και άλλες προστατευόμενες περιοχές, αλλά δεν περιορίζεται σε αυτές.
Συνεπάγεται δραστηριότητες χαμηλού αντίκτυπου, κυρίως επιστημονικού και
εκπαιδευτικού χαρακτήρα, όπως, για παράδειγμα, η παρατήρηση της χλωρίδας και της
πανίδας, που δεν διαταράσσουν το οικοσύστημα κι ενθαρρύνουν την περιβαλλοντική
ευαισθητοποίηση και την περιβαλλοντικά υπεύθυνη διαχείριση του περιβάλλοντος.

Ο οικοτουρισμός ωφελεί την κοινότητα υποδοχής, καθώς ένα μέρος των μετρητών που
παράγονται από τις εταιρείες χρησιμοποιείται για τη χρηματοδότηση της διαχείρισης
των φυσικών πόρων και της οικονομικής ανάπτυξης της περιοχής, ενώ παράλληλα
επιτρέπει στους επισκέπτες να γνωρίσουν τη φυσική ομορφιά μιας περιοχής (Δέφνερ,
Κυριακάκη & Ψαθά, 2016).

Γαστριμαργικός τουρισμός, γευσιγνωσία ,Ο γαστριμαργικός τουρισμός αποτελεί μία

νέα μορφή τουρισμού για τον ελληνικό χώρο. Ενώ τα τοπικά παραδοσιακά προϊόντα και

104
η παραδοσιακή τοπική κουζίνα είναι άφθονα στον ελληνικό χώρο, δεν έχουν αποτελέσει
ως σήμερα τουριστικό προορισμό παρά μόνο σε ελάχιστα παραδείγματα που συνδέονται
με αγροτουριστικές δραστηριότητες. Γαστριμαργικός τουρισμός μπορεί να θεωρηθεί
και ο εισερχόμενος τουρισμός που επιλέγει έναν προορισμό, με βασική παράμετρο την
γαστρονομική παράδοση της περιοχής και τα τοπικά προϊόντα. Αυτή η μορφή
τουρισμού έχει άμεση σχέση με τον πράσινο τουρισμό που περιλαμβάνει όλες τις
μορφές που έχουν φυσιολατρική διάσταση και είναι ήπιες σχετικά με τις συνέπειες τους
στο περιβάλλον. Στην κατηγορία αυτή εντάσσεται και η παραγωγή οίνου με τις 4
κατηγορίες της (Οίνος με ονομασία προελεύσεως ελεγχόμενη, Οίνος με ονομασία
προελεύσεως ανωτέρας ποιότητας , Οίνος τοπικός, Οίνος επιτραπέζιος) αλλά και το
πρόγραμμα «Δρόμοι του κρασιού» που έχει υλοποιηθεί στο παρελθόν σε κάποιες
περιοχές της Ελλάδας. Παρόμοιες δράσεις υλοποιήθηκαν στην Πελοπόννησο με τους
«Δρόμους της ελιάς» κλπ. (Τσολακάκη 2007)

Ο γαστρονομικός τουρισμός είναι ένα είδος ταξιδιού που επικεντρώνεται ή συνδυάζει

την αναζήτηση μοναδικών και αξέχαστων γαστρονομικών και αλκοολούχων εμπειριών.
Ωστόσο, τα ενδιαφέροντα των γαστρονομικών τουριστών κατά τη διάρκεια του ταξιδιού
τους επικεντρώνονται περισσότερο στη συλλογή γευστικών εμπειριών παρά στο φαγητό
ως μέρος μιας συνολικής πολιτιστικής εμπειρίας. Αυτό συμβαίνει παρά το γεγονός ότι ο
γαστρονομικός τουρισμός αντιμετωπίζει την τοπική κουζίνα ως έκφραση του πολιτισμού
ενός έθνους, μιας περιοχής ή μιας ομάδας. Ο οινοτουρισμός, ο οποίος περιλαμβάνει
επισκέψεις σε οινοποιεία, αμπελώνες και κελάρια, καθώς και συμμετοχή σε φεστιβάλ
και διαγωνισμούς κρασιού, είναι ένα άλλο ειδικό είδος γαστρονομικού ταξιδιού. Οι
επισκέπτες αναζητούν τις γεύσεις και τα αρώματα των κρασιών, ενώ παράλληλα
παρατηρούν τις διαδικασίες οινοποίησης, τον εξοπλισμό των οινοποιείων και τον τρόπο
ζωής των οινοπαραγωγών (Δέφνερ, Κυριακάκη & Ψαθά, 2016).

Θεραπευτικός - Ιαματικός τουρισμός, O Θεραπευτικός και ιαματικός τουρισμός

αφορά στην εισροή πληθυσμού προκειμένου να χρησιμοποιήσει το σύνολο εκείνων των
οργανωμένων και αλληλοσυμπληρούμενων δράσεων με κυρίαρχο στοιχείο την χρήση
των ιαματικών φυσικών πόρων με στόχο την πρόληψη ή / και διατήρηση ή / και
αποκατάσταση της σωματικής ή και ψυχικής υγείας (θερμαλισμός).

Ο τουρισμός αυτού του τύπου πραγματοποιείται με την χρήση των ιαματικών φυσικών
πόρων, δηλαδή όλα εκείνα τα γήινα φυσικά υλικά που στην αυθεντική τους κατάσταση
εμφανίζουν ή και αποδεικνύουν μέσα από την πρακτική εμπειρία του παρελθόντος ή την
σύγχρονη επιστημονική εμπειρία την ικανότητα να ασκούν ιδιαίτερες βιολογικές
δράσεις οι οποίες αξιοποιούνται στη θεραπεία[5] Στην Ελλάδα υπάρχει ένα πολύ μεγάλο
δίκτυο τέτοιων πόρων το οποίο όμως δεν είναι αξιοποιημένο στο σύνολο του. Ο ΕΟΤ
διαχειρίζεται 2 υδροθεραπευτήρια στην Κρήτη καθώς και 14 πηγές στο σύνολο της
χώρας.

105
Ο ιατρικός τουρισμός είναι η μετακίνηση ασθενών με ιατρικά προβλήματα εντός ή
εκτός της χώρας, προκειμένου να λάβουν ιατρική περίθαλψη και φροντίδα και να
διατηρήσουν την υγεία τους. Εκτός από την παροχή ιατρικής περίθαλψης, παρέχει
επίσης μεταφορά, πληροφόρηση, περιηγήσεις, τροφοδοσία και διαμονή σε ξενοδοχεία
("Τουρισμός υγείας", 2018). Ο ιαματικός (ή θερμαλιστικός) τουρισμός είναι ένα είδος
ταξιδιού ειδικά σχεδιασμένο για άτομα που θέλουν να χρησιμοποιήσουν ιαματικές πηγές
ή άλλες θεραπείες για να ενισχύσουν, να σταθεροποιήσουν ή να αποκαταστήσουν τη
σωματική και ψυχική τους υγεία. Βασίζεται στην παροχή υπηρεσιών σε περιοχές των
οποίων κύριο χαρακτηριστικό είναι η αξιοποίηση αναγνωρισμένων ιαματικών φυσικών
πόρων σε εξειδικευμένες εγκαταστάσεις (" Ιαματικός τουρισμός", 2013).
Συμπερασματικά, ο τουρισμός ευεξίας ορίζεται ως "ο τουρισμός στον οποίο το ταξίδι
πραγματοποιείται με πρωταρχικό στόχο τη διατήρηση ή τη βελτίωση της υγείας των
ατόμων που συμμετέχουν, μέσω αθλητικών ή υγειονομικών δραστηριοτήτων -
θεραπειών, ιαματικών λουτρών κ.λπ.". Στο πλαίσιο του τουρισμού ευεξίας, οι
επισκέπτες μπορούν επίσης να υιοθετήσουν πρακτικές υγιεινού τρόπου ζωής, όπως η
ισορροπημένη διατροφή, η τακτική άσκηση και η υγιεινή διατροφή (Δέφνερ, Κυριακάκη
& Ψαθά, 2016).

Ένας συγκεκριμένος τύπος τουριστικών υπηρεσιών, γνωστός ως "τουρισμός υγείας",

συνδυάζει τις διακοπές με τη διάγνωση, την πρόληψη και τη θεραπεία σωματικών,
ψυχικών και πνευματικών παθήσεων. Σκοπός του είναι να βελτιώσει και να
αποκαταστήσει τη σωματική, ψυχική και πνευματική υγεία των ανθρώπων
προσφέροντας υπηρεσίες κάπου αλλού εκτός του τόπου διαμονής τους. Υπάρχουν τρεις
τύποι του: ο τουρισμός ευεξίας, ο ιαματικός τουρισμός και ο ιατρικός τουρισμός.

Αγροτουρισμός, Γενικά, ο αγροτικός τουρισμός περιλαμβάνει μια ευρεία ποικιλία

τουριστικών καταλυμάτων, δραστηριοτήτων, εκδηλώσεων, αθλημάτων και αναψυχής,
τα οποία αναπτύσσονται σε μια χωρική ενότητα που χαρακτηρίζεται ως αγροτική. Κατά
μια άποψη, ο “αγροτικός τουρισμός είναι μια έννοια η οποία περιλαμβάνει όλες τις
τουριστικές δραστηριότητες σε αγροτικές ζώνες” (R. Davidson, 1992). Ο αγροτουρισμός
είναι ένα είδος αγροτουρισμού που περιλαμβάνει την παροχή υπηρεσιών μαγειρικής και
υποδοχής σε καταλύματα που έχουν κατασκευαστεί σε γεωργική ιδιοκτησία, όπου οι
επισκέπτες ασχολούνται με γεωργικές ή συναφείς δραστηριότητες. Οι ιδιοκτήτες των
καταλυμάτων απασχολούνται στους κύριους ή δευτερεύοντες τομείς παραγωγής
(Δέφνερ, Κυριακάκη & Ψαθά, 2016). Ο αγροτουρισμός βοηθά τους τουρίστες να
διατηρήσουν το περιβάλλον και τις παραδόσεις, ενώ παράλληλα έρχονται σε επαφή με
τη φύση και βιώνουν την καθημερινή ζωή των κατοίκων της υπαίθρου. Από την άλλη
πλευρά, αυξάνει το εισόδημα των κατοίκων της υπαίθρου, συμβάλλει στην παραγωγή
τοπικών προϊόντων, υποστηρίζει τη διατήρηση της φυσικής και πολιτιστικής
κληρονομιάς της περιοχής και συμβάλλει στη διαφύλαξη του περιβάλλοντος .

106
Η αγροτική ζώνη/ύπαιθρος καθίσταται ένας προορισμός που προσελκύει αυξανόμενη
πελατεία που είναι σε αναζήτηση ενός καθαρού περιβάλλοντος και αυθεντικότητας (Ο.
Ιακωβίδου, 2000). Η πρόκληση για τον τοπικό πληθυσμό είναι η παραγωγή του
κατάλληλου προϊόντος σε ένα επίπεδο υψηλής ποιότητας, όπως γίνεται αντιληπτή από
την πελατεία, και στην επαγγελματική του προώθηση και εμπορία (W. Slee, et al., 1997).
Γενικά, υφίσταται ένα έντονο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη και προώθηση του
αγροτικού τουρισμού σε ευρωπαϊκό επίπεδο. (Βαρβαρέσος, Σωτηριάδης 2002).
Παράλληλα ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του αγροτικού τουρισμού είναι ο ήπιος
χαρακτήρας των δραστηριοτήτων καθώς και της ανθρώπινης επέμβασης στο φυσικό
περιβάλλον από πλευράς έντασης επίσκεψης, συχνότητας και ποσότητας επισκεπτών.
Στις αγροτουριστικές δραστηριότητες κυρίαρχο στοιχείο δεν είναι ο άνθρωπος αλλά το
φυσικό περιβάλλον59.

Είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως η επίσημη μορφή του αγροτουρισμού καλεί τον
αγροτικό πληθυσμό να ασχοληθεί παράλληλα και να αναπτύξει τέτοιες δραστηριότητες
ενώ εξασκεί την βασική αγροτική του δραστηριότητα έτσι ώστε να ενταθεί η
απασχόληση στον αγροτικό χώρο αλλά και να αποπροσανατολιστεί από την κλασική
γεωργία και κτηνοτροφία. (Béteille R.,1996)

Η πρακτική του ταξιδιού σε έναν τουριστικό προορισμό για τη συμμετοχή σε

εκπαιδευτικά και επιμορφωτικά προγράμματα είναι γνωστή ως εκπαιδευτικός
τουρισμός. Περνούν τις διακοπές τους και συμμετέχουν σε δραστηριότητες αναψυχής
που ενσωματώνονται στο όλο εκπαιδευτικό πρόγραμμα εκτός από τις εκπαιδευτικές
τους επιδιώξεις. Η συμμετοχή μαθητών σε εκπαιδευτικές αποστολές, έρευνες,
ανασκαφές, σεμινάρια επαγγελματικής κατάρτισης κ.ά., όταν η μετακίνηση στον τόπο
διεξαγωγής της εκδήλωσης αποτελεί προϋπόθεση για τη συμμετοχή, καθώς και τα
εκπαιδευτικά ταξίδια που διοργανώνονται από εκπαιδευτικά ιδρύματα και φορείς
περιλαμβάνονται στην κατηγορία του "εκπαιδευτικού τουρισμού" (Σταυρινούδης, 2015).
Στόχος του επιστημονικού τουρισμού είναι να εκπαιδεύσει και να ενημερώσει τους
ταξιδιώτες για θέματα επιστημονικού ενδιαφέροντος, ενώ παράλληλα προάγει το
μορφωτικό τους επίπεδο (Κουσκούκης, 2020).

Ο τουρισμός περιπέτειας είναι το ταξίδι αναψυχής σε μια παράξενη, εξωτική,

απομακρυσμένη ή δυσπρόσιτη τοποθεσία που βρίσκεται εκτός της ζώνης άνεσης του
επισκέπτη. Ο τουρισμός περιπέτειας ορίζεται ως "μια τουριστική δραστηριότητα που
συνδυάζει σωματική δραστηριότητα, πολιτιστικές αλληλεπιδράσεις ή δραστηριότητες
στη φύση", από την Επαγγελματική Ένωση Τουρισμού Περιπέτειας (ATTA).
Διακρίνεται από τον υψηλότερο βαθμό κινδύνου, τον κίνδυνο για τη σωματική
ακεραιότητα του ατόμου και τις αισθήσεις που προσφέρει. Επιπλέον, παρέχει την
ευκαιρία να ταξιδέψει κανείς σε μακρινές, εξωτικές τοποθεσίες και να γνωρίσει τους
59
https://www.votanistas.com/travel/agrotourismos-tieinai-kai-giati-mas-endiaferei/

107
πολιτισμούς τους. Στον τουρισμό περιπέτειας περιλαμβάνεται ένα ευρύ φάσμα
περισσότερο ή λιγότερο επικίνδυνων αθλημάτων, όπως πεζοπορία, ελεύθερη πτώση με
αλεξίπτωτο, εξερεύνηση σπηλαίων, ορειβασία, αναρρίχηση, κανό, σαφάρι, καγιάκ,
καταδύσεις, snowboarding και σέρφινγκ ("Adventure Tourism", n.d.).

Παράλληλα κι επειδή τόσο ο τουρισμός όσο και ο πολιτισμός είναι πολύπλευρες ιδέες, η
διεθνής βιβλιογραφία έχει δυσκολευτεί να ορίσει τον πολιτιστικό τουρισμό με ακριβείς
όρους. Σε αυτό το σημείο της διατριβής δίνεται ιδιαίτερη σημασία στον ορισμό του
πολιτιστικού τουρισμού καθώς το Β μέρος της διατριβής αφορά αυτή την θεματική του
τουρισμού. Ακολουθούν ορισμένοι ορισμοί που έχουν κατά καιρούς δοθεί:

· Ο πολιτιστικός τουρισμός είναι μια υποκατηγορία του τουρισμού, σύμφωνα με τους

Poria και συν. (2001), "όταν ο πρωταρχικός λόγος επίσκεψης ενός τόπου βασίζεται στα
πολιτιστικά χαρακτηριστικά του τόπου, αλλά σύμφωνα με την οπτική γωνία του
τουρίστα για το πολιτιστικό σκηνικό".

· Ο πολιτιστικός τουρισμός ορίζεται ως το ταξίδι που "παράγεται, προσφέρεται και

καταναλώνεται ακριβώς ως πολιτιστική αναγνώριση και εκτίμηση με τη μορφή
εμπειρίας ή απόκτησης γνώσεων", σύμφωνα με τον Prentice (2001).

· Ο πολιτιστικός τουρισμός είναι ένας ιδιαίτερος τύπος τουρισμού που επικεντρώνεται

στη νοσταλγία για το παρελθόν και στην επιθυμία να βιώσουν διάφορα πολιτιστικά
τοπία, σύμφωνα με τους Zeppel και συν. (1992).

· Ο πολιτιστικός τουρισμός είναι μια έννοια που προκύπτει από τη σύνθεση πολλών
ξεχωριστών συναισθημάτων, όπως η νοσταλγία, ο ρομαντισμός, η αισθητική απόλαυση
και η αίσθηση του ανήκειν στο χρόνο και στον τόπο", γράφουν οι Ashworth και συν. το
1990.

· Ο πολιτιστικός τουρισμός μπορεί να θεωρηθεί ως υποσύνολο του οικοτουρισμού και

περιλαμβάνει τουρίστες που επιδιώκουν να βιώσουν και να διατηρήσουν το φυσικό
περιβάλλον ενός τόπου, να μάθουν για τον πολιτισμό που συνδέεται με αυτόν τον τόπο
και να μάθουν για την ανάγκη διατήρησης των τοπικών κοινοτήτων", υποστηρίζει ο
Ryan (2002).

· Ο πολιτιστικός τουρισμός "υποδηλώνει την ανάγκη αναζήτησης του τρόπου ζωής των
ανθρώπων τόσο στο παρόν όσο και στο παρελθόν", σύμφωνα με τον Kennedy (2002).

· Ο πολιτιστικός τουρισμός συνεπάγεται την επίσκεψη ιστορικών και αρχαιολογικών

χώρων καθώς και τη συμμετοχή σε τοπικές γιορτές, χορούς και τελετές, σύμφωνα με
τους Besculides και συν. (2002). (Βερνίκος, Παυλογεωργάτος & Κωνσταντόγλου, 2004).

108
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού έχει αναπτύξει έναν πιο λεπτομερή ορισμό που
ενσωματώνει στοιχεία από αυτά που έχουν ήδη αναφερθεί: "Ο κύριος σκοπός ενός
τουρίστα που συμμετέχει στον πολιτιστικό τουρισμό είναι να μάθει, να εξερευνήσει, να
βιώσει και να καταναλώσει τόσο τα υλικά όσο και τα άυλα αξιοθέατα/προϊόντα ενός
συγκεκριμένου τουριστικού τόπου. Αυτά τα προϊόντα συνδέονται με μια ποικιλία
διακριτών υλικών, πνευματικών, πνευματικών και συναισθηματικών χαρακτηριστικών
μιας κοινωνίας, όπως οι τέχνες και η αρχιτεκτονική, η ιστορική και πολιτιστική
κληρονομιά, η γαστρονομική κληρονομιά, η λογοτεχνία, η μουσική, οι δημιουργικές
βιομηχανίες και οι ζωντανοί πολιτισμοί με τον τρόπο ζωής τους, τα συστήματα αξιών
και τις παραδόσεις τους." ("Τουρισμός και πολιτισμός", n.d.).

Ο σύγχρονος πολιτισμός αποτελεί ουσιαστικό στοιχείο της παγκόσμιας τουριστικής

πολιτικής, η οποία στοχεύει στην αλλαγή του τρόπου ανάπτυξης του τουρισμού (από
μαζικό και βιομηχανοποιημένο σε βιώσιμο και αειφόρο). Ως εκ τούτου, μεγάλοι διεθνείς
οργανισμοί, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα, το Συμβούλιο της Ευρώπης, ο Παγκόσμιος
Οργανισμός Τουρισμού, καθώς και τα Ηνωμένα Έθνη (ΟΗΕ) μέσω του εξειδικευμένου
οργανισμού UNESCO, ο οποίος προωθεί τη διεθνή συνεργασία στην εκπαίδευση, την
επιστήμη, τον πολιτισμό και την επικοινωνία, εργάζονται για την προώθηση της
ανάπτυξης του πολιτιστικού τουρισμού60. Επιπλέον, η UNESCO έχει θεσπίσει τους
κανόνες για τη διαφύλαξη των παγκόσμιων πολιτιστικών και φυσικών αγαθών μέσω της
Σύμβασης για την Παγκόσμια Κληρονομιά, η οποία επικυρώθηκε από τη Γενική
Συνέλευση των κρατών μελών της το 1972 (https://whc.unesco.org/en/convention/).

Για να διευκολυνθεί η εφαρμογή της Σύμβασης, έχουν συσταθεί τρεις συμβουλευτικοί

οργανισμοί. Αναγνωρίζοντας τη δυναμική του πολιτιστικού τουρισμού, το ICOMOS
(Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τόπων) εισήγαγε στις ειδικές επιτροπές του τη
Διεθνή Επιτροπή Πολιτιστικού Τουρισμού ("Cultural Tourism", 2013). Προκειμένου να
παράσχει ένα πλαίσιο βιώσιμων κανόνων για τον πολιτιστικό τουρισμό, το ICOMOS
δημιούργησε στις Βρυξέλλες το 1976 τη Χάρτα του Πολιτιστικού Τουρισμού. Κατά τη
διάρκεια της Γενικής Συνέλευσης του ICOMOS στο Μεξικό το 1999, ο Χάρτης αυτός
αναθεωρήθηκε και επικαιροποιήθηκε (Κωστάκης, 2003). Ενώ ο τρίτος συμβουλευτικός
οργανισμός, η IUCN, ασχολείται με τη διατήρηση της φυσικής κληρονομιάς, το
ICCROM (Διεθνές Κέντρο για τη Μελέτη της Διατήρησης και Αποκατάστασης των
Πολιτιστικών Αγαθών), ένας οργανισμός που προωθεί τη διατήρηση όλων των μορφών
πολιτιστικής κληρονομιάς, έχει αναπτύξει σημαντικές δραστηριότητες
(https://www.iccrom.org/section/world-heritage).

Αξιοσημείωτο είναι επίσης το Cultural Tourism Research Project: ένα παγκόσμιο δίκτυο
για την έρευνα στον πολιτιστικό τουρισμό, το οποίο ιδρύθηκε το 1991 με την
υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Έρευνας από την Ένωση για την Εκπαίδευση
60
https://en.unesco.org/about-us/introducing-unesco

109
και την Έρευνα στον Τουρισμό και τον Ελεύθερο Χρόνο (ATLAS). Οι στόχοι του έργου
ήταν να εξετάσει την έννοια, τη φύση και την έκταση του πολιτιστικού τουρισμού, να
συλλέξει δεδομένα σχετικά με τα πολιτιστικά ταξίδια και να σκιαγραφήσει και να
προσδιορίσει τα κίνητρα των πολιτιστικών τουριστών ("Cultural tourism", 2013). Η
Europa Nostra, μια πανευρωπαϊκή ομοσπονδία μη κυβερνητικών οργανώσεων που έχει
ως αποστολή τη διατήρηση της πολιτιστικής και περιβαλλοντικής κληρονομιάς της
Ευρώπης, έχει επίσης δημιουργήσει σημαντική δυναμική. Συγκεκριμένα, αγωνίζεται για
τη διατήρηση μνημείων, χώρων και τοπίων που απειλούνται με εξαφάνιση και
συμβάλλει ενεργά στη δημιουργία πρωτοβουλιών για την πολιτιστική και φυσική
κληρονομιά σε ευρωπαϊκό επίπεδο, σε συνεργασία με τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα 61.

Οι θεματικές του τουρισμού στην Ελλάδα μέσα από την προσέγγιση των φορέων.

Τα τελευταία χρόνια παραδείγματος χάριν στην Ελλάδα ο αρμόδιος φορέας προώθησης

του τουρισμού (ΕΟΤ) προωθεί την κατά γεωγραφικό και θεματικό άξονα,
κατηγοριοποίηση του τουρισμού όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα.
Σύμφωνα με το έργο του Ε.Ο.Τ. που αφορά την «Ανάπτυξη της Στρατηγικής
Μάρκετινγκ και του Συστήματος Ταυτότητας του Ελληνικού Τουρισμού», καθορίστηκαν
εννέα Στρατηγικοί
Τουριστικοί Κλάδοι, ήτοι:
• Παραθεριστικός
• Θαλάσσιος
• Πολιτιστικός Τουρισμός
• Τουρισμός Υπαίθρου
• Περιηγητικός Τουρισμός
• Τουρισμός Υγείας και Ευεξίας
• Συνεδριακός Τουρισμός
• Τουρισμός Πολυτέλειας
• Τουρισμός στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη

Με την εξαίρεση του Παραθεριστικού Τουρισμού (ο οποίος εντάσσεται στον μαζικό

τουρισμό), οι υπόλοιποι οκτώ Στρατηγικοί Τουριστικοί Κλάδοι αποτελούν εναλλακτικές
μορφές τουρισμού. Μεταξύ άλλων το παραπάνω έργο του ΕΟΤ καθόρισε: και τη νέα
διευρυμένη στρατηγική τοποθέτηση της χώρας (positioning) από αρχέτυπο «προορισμού
θερινών διακοπών και αρχαιοτήτων» σε «έναν προορισμό με απαράμιλλες εναλλαγές
και ανεξερεύνητες αντιθέσεις, έναν αεινεκή τόπο εμπειριών, όπου απροσδόκητες
ιστορίες ξετυλίγονται αβίαστα». Πρέπει να επισημανθεί ότι, όλοι οι παραπάνω εννέα
Στρατηγικοί Τουριστικοί Κλάδοι αναπτύχθηκαν κατόπιν εκτεταμένης και
αιτιολογημένης έρευνας εκ μέρους των τότε μελετητών (PRC Group-THR-MRB). Στην
παρούσα μελέτη υιοθετούνται απόλυτα όλοι οι παραπάνω εννέα Στρατηγικο Τουριστικοί

61
(https://www.europanostra.org/our-work/)

110
Κλάδοι καθώς κρίνεται ότι αποτελούν ιδανική αποτύπωση των βασικών τουριστικών
προϊόντων της Ελλάδας.

111
112
 Εικόνα 1.3.2-1: Ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού σύμφωνα με το ΕΠΧΣΑΑ
για τον Τουρισμό του 2009 (ΦΕΚ 1138/Β/2009) και το νέο ΕΠΧΣΑΑ για τον Τουρισμό
του 2013

Πηγή: Τουφεγγοπούλου 2014

113
1.3.3. Οι επιπτώσεις του τουρισμού. Ο μαζικός τουρισμός, η αειφορική του διάσταση
και αλλαγές στην θεωρηση του.

Η πλειοψηφία των αρνητικών συνεπειών της τουριστικής ανάπτυξης προκύπτει από το

μαζικό τουρισμό, για το λόγο ότι συγκεντρώνει μεγάλο αριθμό τουριστών, απαιτεί
επενδύσεις μεγάλης κλίμακας και λιγότερη συμμετοχή της ντόπιας κοινωνίας στην
αναπτυξιακή διαδικασία. (Andriotis 2002). Όπως αναφέρει και ο Ανδριώτης, οι
αρνητικές επιπτώσεις του μαζικού τουρισμού είναι πιο έκδηλες για τους τουριστικούς
προορισμούς, γιατί ο μαζικός τουρισμός χαρακτηρίζεται από συγκέντρωση υποδομής
και τουριστών στο χρόνο και στον τόπο, εμφανιζόμενοι με λιγότερη ευαισθησία στους
εγχώριους πλουτοπαραγωγικούς πόρους εξαιτίας του εντατικού τύπου τουριστικής
ανάπτυξης και της συμπεριφοράς των τουριστών που προσελκύονται από φθηνές
αγοραστικές επιλογές.

Στον 21ο αιώνα, ο σχεδιασμός για τον τουρισμό εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της
βιώσιμης ανάπτυξης. Όπως αναφέρουν κι οι Γλύπτου, Κ., & Καραχάλης, (2011) το
πλαίσιο αυτό έχει κατασταλάξει σε ένα οργανωμένο σχέδιο δράσης, γνωστό ως "Agenda
21 για την ταξιδιωτική και τουριστική βιομηχανία – Προς μια περιβαλλοντικά βιώσιμη
ανάπτυξη". Αυτό το σχέδιο δημιουργήθηκε και υπογράφηκε το 1996 από τρεις κύριους
οργανισμούς: το Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (WTO), το Παγκόσμιο Συμβούλιο
Ταξιδίων και Τουρισμού (WTTC) και το Συμβούλιο της Γης (EC). Οι αρχές του
βιώσιμου τουρισμού επιβεβαιώθηκαν επίσης το 2002 κατά τη διάρκεια της "Παγκόσμιας
Διάσκεψης Κορυφής για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη" στο Γιοχάνεσμπουργκ.

Αυτό το κρίσιμης σημασίας σχέδιο δράσης απευθύνεται σε διάφορους φορείς:

τουριστικές και ταξιδιωτικές επιχειρήσεις, κυβερνήσεις, εθνικούς οργανισμούς
τουρισμού, αλλά και στο κοινό. Στοχεύει στη διασφάλιση ότι η ταξιδιωτική και
τουριστική βιομηχανία αντιλαμβάνεται την ανάγκη προστασίας των φυσικών και
πολιτισμικών πόρων, οι οποίοι είναι κρίσιμοι για την αειφόρο λειτουργία, την
κερδοφορία και την επιβίωση του τομέα. Το έγγραφο προτείνει επίσης συγκεκριμένα
μέτρα που πρέπει να λαμβάνονται, δημιουργώντας έτσι τις κατευθυντήριες γραμμές για
την προώθηση του βιώσιμου τουρισμού, το οποίο είναι στενά συνδεδεμένο με την
βιώσιμη ανάπτυξη των τουριστικών προορισμών.

Ο Μαζικός Τουρισμός, ο όποιος σχετίζεται με τις διακοπές και το μοντέλο

Ήλιος-Θάλασσα ή και με την θεωρία των 4S62, έχει ως κίνητρο την ευχαρίστηση και την
ξεκούραση και είναι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό του τουρισμού στην Ελλάδα κατά τις
τελευταίες δεκαετίες. Η Τουφεγγοπούλου (2014) πολύ εύστοχα συσχετίζει και το
χαρακτηριστικό “οργανωμένος” όπως παρατηρεί να αναφέρεται στις περισσότερες
εννοιολογικές οριοθετήσεις του όρου μαζικός. Ουσιαστικά, δηλαδή, ταυτίζεται ο τρόπος

62
Sun, Sand, Sea, and Sex

114
οργάνωσης του ταξιδιού με το χαρακτήρα του. Το παραπάνω πλαίσιο συμπληρώνεται με
το κίνητρο του τουρίστα ως παράγοντας που συντελεί καθοριστικά στην ανάπτυξη
μορφών τουρισμού όπως του μαζικού, δηλαδή στην επιθυμία για αξιοποίηση όπως στην
περίπτωση του μαζικού τουρισμού ενδεχομένως αποκλειστικά το μοντέλο Ηλιου-
Θάλασσας.

Όταν όμως το κίνητρο διαφοροποιείται και η επιθυμία αφορά άλλου είδους πόρους και
εφόσον οι επιπτώσεις από τέτοιες δραστηριότητες δεν εντοπίζονται σε υπερθετικό
βαθμό, αυτό το χαρακτηριστικό της μαζικότητας γίνεται πιο αμυδρό.

Σχετικά με άλλες μορφές τουριστικής ανάπτυξης που δεν φαίνεται να παρουσιάζουν

μαζικό χαρακτήρα, Ενδεικτικά ο Fennel (2001) σημειώνει για τις εναλλακτικές μορφές
τουρισμού, πως δίνουν την ευκαιρία στις χώρες να εκμηδενιζουν τις εξωγενείς
επιδράσεις, να αναπτύξουν τη δική τους υποδομή και ανωδομή, ώστε να συμμετέχουν οι
ίδιες στην ορθολογική ανάπτυξή τους – ουσιαστικά να κερδίσουν τη μάχη σε σημαντικά
θέματα, αντί να τα παραχωρούν όλα σε ξένους επιχειρηματίες και ξένους θεσμικούς
παράγοντες του τουριστικού χώρου κ.α.

Η μακρόχρονη κρίση στον τομέα του τουρισμού στην Ελλάδα κατά τα προηγούμενα
χρόνια, έχει αυξήσει την επίγνωση για την ανάγκη αναμόρφωσης του υφιστάμενου
τουριστικού μοντέλου, με βάση τα 4S, προς ένα πιο ολοκληρωμένο και ενδογενές
μοντέλο ανάπτυξης, το οποίο θα ορίζεται από τα νέα χαρακτηριστικά των 4Ε. Όπως
αναλύει κι ο Τσάρτας κ.α (2010) αυτό το πλαίσιο καθιστά αναγκαία την αναθεώρηση
των στρατηγικών στόχων της ελληνικής τουριστικής πολιτικής, ώστε να μπορέσει η
χώρα να ανταπεξέλθει στις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης, να εκμεταλλευτεί τα
συγκριτικά πλεονεκτήματά της έναντι άλλων μεσογειακών χωρών και να ενισχύσει τις
τουριστικές της υποδομές και υπηρεσίες, με στόχο την προσέλκυση τουριστών με υψηλό
εισοδηματικό επίπεδο.

Ο Ανδριώτης (2008) θέλοντας να αντιπαραβάλει την πιο ήπια έκφανση του μαζικού
τουρισμού μας δίνει κάποια χαρακτηριστικά του εναλλακτικού τουρισμού,
σημειώνοντας ότι είναι μικρής κλίμακας, μη συμβατικής φύσης, μη μαζικής
εξειδίκευσης καθώς και κοινωνικά και περιβαλλοντολογικά ευαίσθητος και γεμάτος
σεβασμό, σε αντίθεση με το συμβατικό τύπο μαζικού τουρισμού σε μεγάλα θέρετρα.
Συνεπώς ο εναλλακτικός τουρισμός είναι μια διαδικασία που προωθεί μια μορφή
ταξιδιού, φιλική προς το περιβάλλον, επιτρέποντας θετικές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις
και από κοινού βιώματα μεταξύ των μελών διαφορετικών κοινωνιών. Παράλληλα
προσπαθώντας να αντιπαραβάλει τα χαρακτηριστικά του φαινομένου αναφέρει ότι :
Στον εναλλακτικό τουρισμό οι αλλαγές στο υπάρχον κοινωνικοοικονομικό σύστημα και
στο περιβάλλον προσανατολίζονται στη βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης του ντόπιου
πληθυσμού, στην προστασία της χλωρίδας και της πανίδας, στην προβολή και
αναζωογόνηση της ντόπιας κουλτούρας κ.λπ., ενώ στο μαζικό η προστασία του

115
περιβάλλοντος και του πολιτισμού και η προαγωγή της ποιότητας ζωής του ντόπιου
πληθυσμού δεν αποτελούν πρωταρχικό στόχο. Αντ' αυτού υπερισχύει το οικονομικό
όφελος. Για την ανάπτυξη του εναλλακτικού τουρισμού απαραίτητο είναι να γίνουν μικρής
κλίμακας επενδύσεις. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι ο εναλλακτικός τουρισμός δε
χρησιμοποιεί τις υποδομές που δημιουργήθηκαν για την ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού.
Ωστόσο, η ανορθολογική διαχείριση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων που διαθέτει
ένας τουριστικός προορισμός μπορεί να οδηγήσει σε μετατροπή του προτύπου τουριστικής
ανάπτυξης από αυτό του εναλλακτικού τουρισμού σε αυτό του μαζικού τουρισμού
διακοπών.

Διαφοροποιητικά χαρακτηριστικά είναι εύκολο να τεθούν και για τον εναλλακτικό

τουρίστα σε σύγκριση με τον μαζικό. Κατά τον Ανδριώτη ενώ ο μαζικός τουρίστας
θεωρείται παθητικός και τα κίνητρά του επικεντρώνονται στα λεγόμενα "3S", με τις
ενεργητικές δραστηριότητες να έχουν δευτερεύουσα σημασία, ο εναλλακτικός τουρίστας
θεωρείται ενεργητικός με αυτοσκοπό την περιήγηση, τη γνωριμία με το περιβάλλον και
τον πολιτισμό της περιοχής που επισκέπτεται και τη συναναστροφή με τον ντόπιο
πληθυσμό.

Τι εννοούμε όμως όταν αναφερόμαστε στον εναλλακτικό τουρισμό και ποιες μορφές
τουρισμού θεωρούνται ως τέτοιες; Και ενώ παράλληλα κάποιες εναλλακτικές μορφές
τουρισμού μπορεί να παρουσιάσουν στις μέρες μας έναν μαζικό χαρακτήρα, είναι τελικά
αντίθετες οι δύο έννοιες, η οδεύουμε σε μία μαζικοποίηση του εναλλακτικού τουρισμού;
Ο εναλλακτικός τουρίστας δεν μπορεί να θεωρηθεί ως «πελάτης» ή «καταναλωτής»
αφού διαφέρει από τα καθιερωμένα πρότυπα του φθηνού μαζικού τουρισμού, ενώ είναι
γεγονός ότι ο εναλλακτικός τουρισμός προσφέρει μια εναλλαγή από τον καθιερωμένο
τρόπο ζωής.Οι διαφορές των εναλλακτικών τουριστών από όλα σχεδόν τα άλλα είδη
τουρισμού τείνει να τους απομονώνει σε ευδιάκριτες κατηγορίες που η κάθε μια απ’
αυτές παρουσιάζει τις δικές της ιδιαιτερότητες. (Ανδριώτης 2010)

Ο Cohen (1973, 1979) αναφέρει σχετικά με τους νεαρούς ταξιδιώτες του παρελθόντος
που δεν αποδέχονταν για τον εαυτό τους τον όρο του τουρίστα, αλλά αυτοαποκαλούνταν
«ταξιδευτές» και «κοσμογυρισμένοι», που ταξιδεύουν με σκοπό την αναζήτηση του
αυθεντικού, ενώ όλοι οι άλλοι τους αποκαλούσαν άσκοπα περιφερόμενους, χίπις,
τουρίστες του σακιδίου, γυφτοτουρίστες, κλπ.

Όμως η μεγάλη ανάγκη για την επινόηση μιας νέας τουριστικής μόδας που θα
καταστρέψει την τάση για μαζικό τουρισμό και για την περαιτέρω απαξίωση των πόρων,
κινήθηκε γύρω από τον βιώσιμο τουρισμό. Όπως αναφέρει η Τουφεγγοπούλου η έννοια
αυτή επισημάνθηκε τη δεκαετία του 1990 ως αποτέλεσμα της συζήτησης που προέκυψε
από την έκθεση Brundtland. Ο Butler (1999) θεωρεί ότι:Εάν υπάρχει ένας μοναδικός
παράγοντας που έχει τη δυνατότητα να αλλάξει τη φύση του τουρισμού περισσότερο
από οποιοδήποτε άλλο, αυτός είναι η εισαγωγή της έννοιας "βιώσιμη ανάπτυξη".

116
Λόγοι που φαίνεται να οδήγησαν στην εισαγωγή του όρου της βιωσιμότητας στην
τουριστική ανάπτυξη, αφορούν το όλο κι ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για το περιβάλλον
και τους πόρους, την δυσαρέσκεια από τα μαζικά τουριστικά προϊόντα, την πολιτιστική
ευαισθησία, την κατηγοριοποίηση αυτή την αναφέρει ο Prosser (1994) , ο οποίος κι
αναφέρεται για πρώτη φορά με ενδιαφέρον στις μεταβαλλόμενες στάσεις των
"developers" και των τουριστικών πρακτόρων και αφετέρου η ανάγκη αλλαγής των
συνηθειών των τουριστών, της περιοχής του προορισμού και της τουριστικής
βιομηχανίας.

Συμπερασματικά, η τουριστική βιωσιμότητα δεν αποτελεί ένα πρόσθετο στοιχείο στην

αναπτυξιακή πορεία ενός προορισμού, ούτε μια σαφώς καθορισμένη κατάσταση με
συγκεκριμένα όρια ή τιμές-στόχους γενικής εφαρμογής. Είναι ένα ήθος που υποστηρίζει
όλες τις τουριστικές δραστηριότητες και αναπόσπαστο κομμάτι σε όλες τις πτυχές της
τουριστικής ανάπτυξης και διαχείρισης. Άλλωστε, κάθε προορισμός αποτελεί μια
διαφορετική κοινωνικο-οικονομική και περιβαλλοντική πραγματικότητα, με διαφορετικό
επίπεδο τουριστικής ανάπτυξης και εξελικτικής πορείας, με διαφορετικές πιέσεις και
διαφορετικό τουριστικό προϊόν. Στόχος είναι κάθε φορά, η επίτευξη βελτιωμένων
επιπέδων βιωσιμότητας, λαμβάνοντας υπόψη τις αλλαγές που συντελούνται στο
ευρύτερο περιβάλλον από την πλευρά της ζήτησης, της προσφοράς (από τους
ανταγωνιστικούς προορισμούς) και της οργάνωσης, αλλά και τα ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής (Bramwell, 2004) και όχι η εξομοίωση όλων των
προορισμών, γεγονός που είναι αδύνατο, αλλά και ανεπιθύμητο.

Συνεπώς, η επίτευξη βιώσιμου τουρισμού σε έναν προορισμό δεν είναι μία

συγκεκριμένη κατάσταση του παρόντος ή του μέλλοντος, αλλά μία συνεχώς
βελτιούμενη διαδικασία που απαιτεί συνεχή παρακολούθηση αποδόσεων και
επιπτώσεων, εισάγοντας τα αναγκαία προληπτικά ή / και διορθωτικά μέτρα όποτε αυτό
κρίνεται αναγκαίο. Έτσι απαιτείται η συμμετοχή και ενημέρωση όλων των
ενδιαφερόμενων μερών, καθώς και ισχυρή πολιτική παρέμβαση για να διασφαλιστεί η
ευρεία συμμετοχή, η οικοδόμηση συναίνεσης και ο επιτυχής και αποτελεσματικός
μακροπρόθεσμος σχεδιασμός.

Προσπαθώντας να προσεγγίσουμε τι μορφές τουρισμού, περιλαμβάνει εν τέλει ο

εναλλακτικός τουρισμός, η Τουφεγγοπούλου αναφέρει πως αυτές θα πρέπει να είναι
σύμφωνες με τις φυσικές, κοινωνικές και κοινοτικές αξίες και επιτρέπουν στους
οικοδεσπότες και στους τουρίστες να απολαύσουν μια θετική και αξιόλογη
αλληλεπίδραση καθώς και κοινές εμπειρίες”.

Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού θεωρούνται κατά τον Ανδριώτη εξ’ ορισμού

θεωρούνται βιώσιμες, στην εφαρμογή τους όμως άλλοτε αποκτούν περισσότερα και
άλλοτε λιγότερα χαρακτηριστικά βιωσιμότητας. Άλλωστε, μια εκ των βασικών
επιδιώξεων της βιώσιμης ανάπτυξης είναι αυτή να μπορεί να επιτευχθεί τόσο στους

117
τουριστικούς χώρους που έχει υιοθετήσει το πρότυπο του μαζικού τουρισμού, όσο και σε
αυτούς τους χώρους όπου ο τουρισμός αρχίζει να αποκτά σταδιακά αυξανόμενο ρόλο
στην αναπτυξιακή δυναμική του τόπου.

Οι πολιτικές για τη βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη συνέβαλαν στην τροποποίηση της

πορείας της τουριστικής ανάπτυξης κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Η διαφοροποίηση του
προσφερόμενου προϊόντος και η δημιουργία νέων, "εξειδικευμένων" και ήπιων μορφών
τουριστικών δραστηριοτήτων αποτέλεσαν το επίκεντρο όλων των αναπτυξιακών
προσπαθειών και προσπαθειών των τουριστικών επιχειρήσεων. Η ανάγκη μείωσης των
αρνητικών συνεπειών του μαζικού τουρισμού και η επίτευξη αρμονίας σε κοινωνικο
οικονομικό και περιβαλλοντικό επίπεδο, καθώς και η αυξανόμενη ζήτηση για νέες
ταξιδιωτικές εμπειρίες και ξεχωριστές υπηρεσίες από τις τουριστικές επιχειρήσεις,
έδωσαν το έναυσμα για τη δημιουργία αυτών των εξειδικευμένων και εναλλακτικών
μορφών τουρισμού. Η διατήρηση του περιβάλλοντος και ο σεβασμός της μοναδικής
κοινωνικής και πολιτιστικής ταυτότητας της περιοχής όπου φιλοξενούνται οι τουρίστες
αποτελούν τις βασικές αρχές της φιλοσοφίας αυτής (Βαρβαρέσος, 2007).

Διάφοροι τίτλοι έχουν δοθεί στους νέους τύπους τουριστικών δραστηριοτήτων που
έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια, όπως:

● Ενσωματωμένος τουρισμός: Για ένα προκαθορισμένο χρονικό διάστημα, μικρές

ομάδες τουριστών συμμετέχουν ενεργά στις καθημερινές και κοινοτικές
δραστηριότητες των ντόπιων.
● Τουρισμός με σύνεση: Είναι μια μορφή ταξιδιού που προστατεύει τόσο το
φυσικό περιβάλλον όσο και το ευρύτερο κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο.
● Εναλλακτικός τουρισμός: Αποτελεί ένα είδος τουρισμού που διαφέρει από τον
δημοφιλή μαζικό τουρισμό. Ο όρος "εναλλακτικός τουρισμός" εμφανίστηκε για
πρώτη φορά στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1980 και έκτοτε χρησιμοποιείται για
την προώθηση νέων ταξιδιωτικών εμπειριών και προϊόντων σε φυλλάδια
ταξιδιωτικών γραφείων, βιβλία, συνέδρια και διεθνείς εκθέσεις. Αντίθετα, ο όρος
"ήπιος τουρισμός" έχει κερδίσει δημοτικότητα στο εξωτερικό (Βελισσαρίου,
2000).

Γενικά, οι ειδικές μορφές τουρισμού είναι αυτές που απευθύνονται σε μια συγκεκριμένη
ομάδα ταξιδιωτών και δεν αποτελούν τον κύριο τουρισμό (Βελισσαρίου, 2000). Αυτού
του είδους η τουριστική δραστηριότητα είναι γνωστή και ως τουρισμός ειδικών
ενδιαφερόντων, ο οποίος αναφέρεται στην απαίτηση ικανοποίησης ενός συγκεκριμένου
και κυρίαρχου κινήτρου από την πλευρά της τουριστικής ζήτησης (για παράδειγμα,
αναζήτηση περιπέτειας ή αθλητισμού), γεγονός που καθιστά αναγκαία την ύπαρξη
εξειδικευμένων υποδομών και υπηρεσιών από την τουριστική προσφορά (Κοκκώσης &
Τσάρτας, 2001). Επιπλέον, ο τρόπος οργάνωσης και λειτουργίας των ειδικών μορφών

118
τουρισμού πρέπει να τροποποιείται ώστε να ανταποκρίνεται στις ιδιαίτερες ανάγκες των
τουριστών και των επισκεπτών (Βελισσαρίου, 2000).

Αντίθετα, ο σεβασμός του περιβάλλοντος και της τοπικής κοινωνίας και κουλτούρας
αποτελεί προϋπόθεση για την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων εναλλακτικού τουρισμού.
Ως αποτέλεσμα, οι εναλλακτικοί τουρίστες τείνουν να έχουν πιο εστιασμένα κίνητρα
που προσανατολίζονται προς τον φυσιολατρία, τα ταξίδια, το περιβάλλον και τις τοπικές
παραδόσεις. Χρειάζονται επίσης πρόσβαση σε εξειδικευμένες υποδομές και
εγκαταστάσεις. Ο τρόπος με τον οποίο σχεδιάζεται και πραγματοποιείται το ταξίδι, ο
οποίος χαρακτηρίζεται από την απαίτηση των τουριστών για αυτονομία και τη φειδωλή
χρήση οργανωμένων τουριστικών υπηρεσιών, είναι ένα άλλο στοιχείο που διακρίνει τις
συγκεκριμένες μορφές τουρισμού (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001).

Επίσης, θα πρέπει να προβληματιστούμε γύρω από το ζήτημα ότι κάθε μικρή κλίμακας
επένδυση δεν είναι και βιώσιμη ή και εναλλακτική. Κοινώς αποδεκτή έννοια πάντως
είναι εκείνη που θεωρεί δεδομένο που οποιαδήποτε ανθρώπινη δραστηριότητα έχει
αδιαμφισβήτητα επιπτώσεις και επιδράσεις στον χώρο που εκδηλώνεται.

Η Τουφεγγοπούλου αναφέρει ότι θα ήταν αφελής η υπόθεση ότι ο τουρισμός που

στρέφεται στη φύση αυτόματα είναι βιώσιμος όχι μόνο είναι λανθασμένη αλλά μπορεί
να αποδειχθεί και επιβλαβής. Μάλιστα, συνεχίζει αναφερόμενος στο παράδειγμα του
οικοτουρισμού ότι καθώς αυτός αναπτύσσεται μέσα σε ιδιαίτερα ευαίσθητα και τρωτά
περιβάλλοντα, μερικά από τα οποία δεν μπορούν να αντέξουν ούτε μέτρια επίπεδα
χρήσης, οι επιπτώσεις σε αυτά, αν και είναι μικρές μεμονωμένα, μπορούν να γίνουν
σοβαρές λόγω του χώρου στον οποίο εμφανίζονται ή λόγω των αθροιστικών
αποτελεσμάτων τους.

Όλες οι παραπάνω μορφές όπως αναφέρονται ως πιο συγχρονες ή ως επικρατούσες σε

σχέσει με τις διεθνείς τάσεις, έχουν λίγο πολύ αναπτυχθεί και στην Ελλάδα, αλλά με
διαφορετική ένταση και διάρκεια. Ενώ παράλληλα κάποιες έχουν παρουσιάσει μαζικό
χαρακτήρα για μεγάλες χρονικές περιόδους, κάποιες άλλες δεν έχουν καταφέρει να
αναδυθούν και να ξεχωρίσουν ως εναλλακτικές μορφές θεματικού τουρισμού.

Άλλωστε τα τελευταία χρόνια στην χώρα μας διακρίνονται δύο ως οι επικρατέστερες

μορφές τουρισμού οι οποίες είναι, ο νησιώτικος και θαλάσσιος τουρισμός ενώ
παρουσιάστηκε μία ένταση για αθλητικό τουρισμό το έτος 2004 λόγω της διοργάνωσης
των ολυμπιακών αγώνων.

Παρόλα αυτά ισχυρή μορφή αποτελεί και ο πολιτιστικός τουρισμός αλλά όχι στο
σύνολο της χώρας παρά σε συγκεκριμένα μνημεία διεθνούς εμβέλειας ανά την Ελλάδα,
όπως η Ακρόπολη, οι Δελφοί, η Δωδώνη, η Κνωσός αλλά και η Δήλος.

119
Όσον αφορά στις σύγχρονες και εναλλακτικές μορφές τουρισμού, κάποιες από τις
οποίες αναφέρονται παραπάνω, αυτές έχουν λιγοστά αναπτυχθεί και υποστηρίζονται
κυρίως από τον εγχώριο ή αλλιώς εσωτερικό τουρισμό. Και πιο συγκεκριμένα ο ορεινός
τουρισμός και κυρίως η χιονοδρομία, ο αγροτουρισμός, ο ιαματικός και ο θρησκευτικός
υποστηρίζονται σχεδόν αποκλειστικά από τον εγχώριο πληθυσμό.

Τέλος η μετάβαση αυτή από την τάση του μαζικού στην τάση για εναλλακτικές και ήπιες
δραστηριότητες, φαίνεται πως έχει έρθει για να παραμείνει καθώς μέρα με την μέρα
γίνεται απόλυτα σαφές από το κοινό πόσο πολύ η υπερ-χρήση του χώρου και των πόρων
έχει απαξιώσει το φυσικό και πολλές φορές ανθρωπογενές περιβάλλον.

Συνεπώς, η επίτευξη βιώσιμου τουρισμού σε έναν προορισμό δεν είναι μία

συγκεκριμένη κατάσταση του παρόντος ή του μέλλοντος, αλλά μία συνεχώς
βελτιούμενη διαδικασία που απαιτεί συνεχή παρακολούθηση αποδόσεων και
επιπτώσεων, εισάγοντας τα αναγκαία προληπτικά ή/και διορθωτικά μέτρα όποτε αυτό
κρίνεται αναγκαίο. Έτσι απαιτείται η συμμετοχή και ενημέρωση όλων των
ενδιαφερόμενων μερών, καθώς και ισχυρή πολιτική παρέμβαση για να διασφαλιστεί η
ευρεία συμμετοχή, η οικοδόμηση συναίνεσης και ο επιτυχής και αποτελεσματικός
μακροπρόθεσμος σχεδιασμός.

1.3.4. Σύγχρονες τάσεις στη Ευρωπαϊκή τουριστική πραγματικότητα

1.3.4.1. Η εξέλιξη του τουρισμού στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τη Μεσόγειο

Ο τουρισμός αποτελεί για τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης τον δυναμικότερο
οικονομικό τομέα. Συμβάλλει στο ΑΕΠ κατά 12% στο σύνολο των χωρών της, και κατά
12,5% στη συνολική απασχόληση (2004)63.

Ο τουρισμός στην Ε.Ε. όπως και παγκόσμια, χαρακτηρίζεται από ισχυρή συγκέντρωση
σε χρόνο (τρίμηνη καλοκαιρινή περίοδος αιχμής), σε χώρο (παράκτιες περιοχές σε
εύκρατα κλίματα) και σε τρόπο διακίνησης (μαζικός). Η συγκέντρωση αυτή δημιουργεί
προβλήματα στην κίνηση και τη δυνατότητα εξυπηρέτησης των επισκεπτών, αλλά έχει
προκαλέσει και σημαντική αλλοίωση μέχρι και καταστροφή πολύτιμων
περιβαλλοντικών αξιών, καθώς και κρίσιμη ανεπάρκεια υποδομής στις περιοχές και
περιόδους αιχμών. Υπάρχουν ωστόσο και περιπτώσεις ανεπτυγμένων τουριστικά
προορισμών οι οποίοι διαφοροποιούνται από τον παραπάνω κανόνα (πολλές ευρωπαϊκές
χώρες και κυρίως η Ιταλία και η Γαλλία) οι οποίες προωθούν ένα σημαντικά
εμπλουτισμένο και ποιοτικό τουριστικό προϊόν και στις οποίες η συμμετοχή του κράτους
εκτός από ρυθμιστική είναι και έντονα παρεμβατική.

63
Παραρτημα 1.3.4.1

120
 Το μεγαλύτερο και διαχρονικά αυξανόμενο ποσοστό αφίξεων στο σύνολο της Ε.Ε.
συγκεντρώνει η Μεσογειακή Λεκάνη (73%). Ένα κοινό χαρακτηριστικό των
μεσογειακών προορισμών είναι η έντονη εποχικότητα, η οποία σχετίζεται κυρίως με το
περιεχόμενο του τουριστικού προϊόντος των περιοχών της Μεσογείου (ήλιος -
θάλασσα). Η Ελλάδα εμφανίζει τη μεγαλύτερη εποχικότητα, σε σχέση με όλα τα
υπόλοιπα κράτη – προορισμούς, φαινόμενο που από τη μια αναδεικνύει τα σημαντικά
περιθώρια που έχει η χώρα για βελτίωση του τουριστικού της προϊόντος, από την άλλη
όμως αντανακλά και την υστέρηση της ως προς τις υπόλοιπες ανταγωνίστριες χώρες σε
ό,τι αφορά στον εμπλουτισμό, τον εκσυγχρονισμό και την ποιοτική αναβάθμιση του.

Η εμφάνιση νέων τουριστικών αγορών (κυρίως Ανατολική Ασία και Αφρική) πιέζει τους
Ευρωπαϊκούς προορισμούς, λόγω της έντασης του ανταγωνισμού (μεταξύ 1972 και 1992
η Ευρώπη έχασε το 10% του μεριδίου της στην παγκόσμια τουριστική αγορά).
Σημειώνεται ότι συχνά στις νέες τουριστικές αγορές κυρίως της ανατολικής Ασίας, ένας
παράγοντας ανταγωνισμού είναι και η δυνατότητα άσκησης δραστηριοτήτων οι οποίες
στους ευρωπαϊκούς προορισμούς βρίσκονται εκτός πλαισίου νομιμότητας. Παρά το
γεγονός ότι οι εθνικοί δείκτες τουριστικής κίνησης εμφανίζουν ανοδική πορεία σε
απόλυτες τιμές, το μερίδιο αγοράς που αντιστοιχεί στην Ελλάδα συρρικνώνεται τα
τελευταία χρόνια, ενώ ταυτόχρονα σημειώνεται στασιμότητα σε σχέση με ορισμένους
ποιοτικούς δείκτες (έσοδα ανά άφιξη, σχέση κόστους – ωφέλειας κλπ).

1.3.4.2. Τουριστική πολιτική της ΕΕ

Η πρώτη συγκεκριμένη πανευρωπαϊκή πρωτοβουλία ήταν η οργάνωση του Ευρωπαϊκού

Έτους Τουρισμού το 1991. Τότε, μπήκαν οι βάσεις για διακρατικές επαφές ανάμεσα σε
δημόσιους και ιδιωτικούς τουριστικούς και άλλους παράγοντες διαφόρων κρατών και
χρηματοδοτήθηκαν 269 προγράμματα διακρατικής συνεργασίας σε μεγάλο φάσμα
τουριστικών δραστηριοτήτων. Η εμπειρία που αποκτήθηκε από την πρωτοβουλία αυτή,
οδήγησε στο να δοθεί έμφαση στην ανάπτυξη του αγροτικού και του πολιτισμικού
τουρισμού, με έγκριση και εφαρμογή πιλοτικών προγραμμάτων.

Παράλληλες, σημαντικές, συναφείς δράσεις που αναπτύχθηκαν από τότε, είναι η εξέλιξη
της αγροτικής πολιτικής, που δεν αφορά μόνο στον πρωτογενή τομέα, αλλά στο σύνολο
της οικονομίας και κοινωνίας και του περιβάλλοντος του αγροτικού χώρου.

Από την ίδρυση της Κοινότητας με τη Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Οικονομικής

Κοινότητας (TEEC, 1957) (επίσης γνωστή ως Συνθήκη της Ρώμης), και προκειμένου να
επιτευχθεί η αποστολή που καθορίζεται στο άρθ. 2, ο τουρισμός θεωρήθηκε κοινοτική
δράση.

121
Η ερμηνεία αυτή, νομικά βασισμένη στο άρθ. 235 της Συνθήκης, επέτρεψε στα μέλη του
Συμβουλίου να θεσπίσουν τα κατάλληλα μέτρα εάν ενεργούσαν ομόφωνα μετά από
πρόταση της Επιτροπής, υπό την προϋπόθεση ότι η δράση της Κοινότητας φαινόταν
απαραίτητη για την επίτευξη των στόχων της Ευρωπαϊκής Κοινότητας (σήμερα
ονομάζονται στόχοι της ΕΕ) και υπό την προϋπόθεση ότι είναι στο πλαίσιο της Κοινής
Αγοράς. Ακολουθώντας αυτή τη διαδικασία, οι πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής
Επιτροπής που αφορούν ορισμένες πολιτικές της ΕΕ, όπως ορίζονται στη Συνθήκη,
έπρεπε να τεθούν για διαβούλευση στο ΕΚ και στην Οικονομική και Κοινωνική
Επιτροπή (ΟΚΕ/ΕΟΚΕ) πριν από την περαιτέρω έγκριση από το Συμβούλιο. Αυτή η
πρώτη περίοδος μελετήθηκε από τον Thomas (1996), ο οποίος σχολίασε ότι
χρειάστηκαν 25 χρόνια για να κάνει η Επιτροπή οποιαδήποτε σοβαρή προσπάθεια
συντονισμού της τουριστικής πολιτικής. Οι παρακάτω παράγραφοι περιγράφουν τα
αποσπασματικά βήματα που οδήγησαν σε αυτόν τον συντονισμό. Μόλις τη δεκαετία του
1980 προσδιορίστηκαν συγκεκριμένα οι ευρωπαϊκές πολιτικές και οι τομείς
προτεραιότητας που επηρεάζονται από τον τουρισμό, ξεκινώντας με μια ανακοίνωση
του 1982 που αναγνωρίζει τη σημασία του τουρισμού για την επίτευξη των στόχων της
Κοινότητας.

Στη συνέχεια, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε την τουριστική της προσέγγιση στο
πλαίσιο της κοινής αγοράς. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στήριξε την κανονιστική της
πρωτοβουλία στο περιεχόμενο της TEEC-195764 που, μεταξύ άλλων, καθιέρωσε την
αποστολή της προώθησης στενών σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων που απαρτίζουν την
Κοινότητα, ενεργώντας σύμφωνα με την αρχή των «κατάλληλων μέτρων» όπως
προβλέπεται από το άρθ. 235 της Συνθήκης.

Στην ανακοίνωση του 1982, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή όρισε τον τουρισμό ως εργαλείο για
την ενίσχυση της ανάπτυξης των φτωχότερων περιοχών της Ευρώπης και αναγνώρισε
τον τουρισμό ως κλειδί για την επίτευξη ισότητας στο ισοζύγιο πληρωμών στα κράτη
μέλη. Έδωσε έμφαση σε τρεις βασικούς τομείς πολιτικής: την εποχικότητα, τις
εναλλακτικές μορφές τουρισμού και τον κοινωνικό τουρισμό (Robinson, 1996). Αυτή η

64
Two treaties were signed on 25 March 1957 - the Treaty establishing the European Economic
Community (EEC) and the Treaty establishing the European Atomic Energy Community (EAEC
or Euratom). For both new Communities, decisions were taken by the Council on a proposal
from the Commission. The Parliamentary Assembly is to be consulted, and give its opinions to
the Council. The Assembly increases in size to 142 members. The European Parliamentary
Assembly held its first session the following year, on 19 March 1958. With the Treaties of Rome,
a specific provision is made for members to be directly elected (this was implemented in 1979).

Signed in: Rome (Italy) 25 March 1957

Entry into force: 1st January 1958

122
προσέγγιση είχε ελάχιστα αποτελέσματα σε επίπεδο Κοινότητας, καθώς ο τουρισμός
θεωρήθηκε ότι συμβάλλει στο ισοζύγιο πληρωμών στα επιμέρους κράτη μέλη, αντί να
έχει κοινοτική άποψη. Ωστόσο, η ανακοίνωση του 1982 άφησε το στίγμα της στη
συνείδηση των πολιτικών και ο τουρισμός αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο ότι
προσκρούει στις κοινοτικές πολιτικές (για παράδειγμα, ελεύθερη κυκλοφορία των
ανθρώπων, παροχή υπηρεσιών, περιφερειακή ανάπτυξη, προστασία του περιβάλλοντος,
υπηρεσίες μεταφοράς επιβατών). Η ανακοίνωση ενσωματώνει επίσης τη γενική επιθυμία
της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να αυξήσει τον τουρισμό εντός της Κοινότητας και ως εκ
τούτου «ήταν επιτακτική ανάγκη οι κοινοτικές πολιτικές, η λήψη αποφάσεων και η
ανάπτυξη δραστηριοτήτων να λαμβάνουν υπόψη τα συμφέροντα του τουρισμού» (Estol
& Font, 2016).

Η ανακοίνωση του 1982 οδήγησε σε ένα ψήφισμα και μια γνωμοδότηση που
σηματοδοτεί τη μετάβαση προς μια τουριστική πολιτική που βασίζεται σε μεγάλο βαθμό
στην ιδέα της βελτίωσης της εσωτερικής αγοράς. Ένα ψήφισμα του Συμβουλίου
επέτρεψε επίσημα στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να εξετάσει την εισαγωγή μιας
τουριστικής διάστασης στις κοινοτικές αποφάσεις και να αναλάβει πρωτοβουλίες, υπό
τον όρο ότι βασίζονται σε έρευνες που διενεργήθηκαν μεταξύ των κρατών μελών.

Το ψήφισμα ήταν σημαντικό γιατί, μέσω αυτού, το Συμβούλιο είχε αναγνωρίσει ανοιχτά
τον τουρισμό ως δράση και τον είχε καταστήσει πρόσθετο μέσο για την ευρωπαϊκή
ολοκλήρωση (Mayer et al., 2019). Η διαδικασία ολοκλήρωσης εισήγαγε τον τουρισμό
ως θέμα που πρέπει να μοιραστούν τα κράτη μέλη και τα υπερεθνικά ιδρύματα.
Παράλληλες εκδηλώσεις αύξησαν την ευαισθητοποίηση σχετικά με το επιθυμητό να
υπάρχει μια τουριστική πολιτική.

Το 1985 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε τη Λευκή Βίβλο για την Εσωτερική Αγορά
και η πρώτη σημαντική μεταρρύθμιση της Συνθήκης της Ρώμης τέθηκε σε ισχύ με την
Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη (SEA, 1985), στη συνέχεια το 1986 η Ισπανία και η
Πορτογαλία προσχώρησαν στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Η SEA έθεσε τη
βάση για περαιτέρω ολοκλήρωση στην ΕΕ, προβλέποντας έναν χώρο χωρίς εσωτερικά
σύνορα, με εγγυημένη ελεύθερη κυκλοφορία αγαθών, ανθρώπων, υπηρεσιών και
κεφαλαίων, σύμφωνα με τις διατάξεις της Συνθήκης. Η προστασία των καταναλωτών
ήταν εξέχουσα θέση στο πλαίσιο του νόμου και σήμερα παραμένει ένας από τους
πυλώνες του, και η εταιρική σχέση (που εννοείται ως μια ρύθμιση όπου τα μέρη, γνωστά
ως εταίροι, συμφωνούν να συνεργαστούν και να προωθήσουν τα αμοιβαία τους
συμφέροντα) εισήχθη στην κοινοτική ορολογία (Morisson & Doussineau, 2019). Τα έτη
μεταξύ της ΚΟΑ και της προθεσμίας του 1992 είδε τη σύγκλιση όλων των κοινοτικών
πολιτικών, οι οποίες παρείχαν κοινούς στόχους, στρατηγικές και νομοθεσία για όλα τα
κράτη μέλη (Mason, 2020).

123
Ο τουρισμός απέκτησε τη σημασία του και θεωρήθηκε κλειδί για την επιτυχή παράδοση
και αποδοχή από τα κράτη μέλη της εσωτερικής αγοράς. Μια ανακοίνωση καθόριζε τον
τρόπο κατανόησης της κοινοτικής δράσης στο πλαίσιο του τουρισμού, προτείνοντας στο
Συμβούλιο μια σειρά νέων δράσεων που πρέπει να εξεταστούν και, όπου χρειάζεται, να
εγκριθούν ως νομοθεσία. Ως αποτέλεσμα, το Συμβούλιο άρχισε να ανταποκρίνεται στις
προτάσεις που περιλαμβάνονται στην Ανακοίνωση και εξέδωσε απόφαση «για τη
θέσπιση Διαδικασίας Διαβούλευσης και Συντονισμού στον τομέα του Τουρισμού». Η εν
λόγω απόφαση, η οποία παραμένει σε ισχύ, επεδίωκε την επίτευξη δύο στόχων:

i) την αποφυγή επικάλυψης των εργασιών που πραγματοποιούνται σε άλλους

κοινοτικούς τομείς.

ii) Δημιουργία μηχανισμού διαβούλευσης για τη συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών
και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Το πρώτο βήμα προς τον καθορισμό μιας τουριστικής πολιτικής ήταν η δημιουργία της
Συμβουλευτικής Επιτροπής Τουρισμού αποτελούμενη από Υπουργούς Τουρισμού από
τα επιμέρους κράτη μέλη (η επιτροπή αυτή παραμένει ενεργή σήμερα). Ωστόσο, η
επιτροπή συνεδρίαζε σπάνια και, παραδόξως, δεν συμμετείχε στην προετοιμασία του
(αποτυχημένου) Ευρωπαϊκού Έτους Τουρισμού το 1989 (Bianchi & Stephenson, 2014)
επειδή η Ευρωπαϊκή Επιτροπή απέτυχε να διαβουλευθεί επαρκώς με τον ιδιωτικό τομέα
ούτε να επιτύχει σύγκλιση τα συμφέροντα των κρατών μελών (Hall, 2014).

Συλλογικά βλέπουμε μια σειρά από πρωτοβουλίες και νομοθετική δραστηριότητα κατά
την περίοδο που οδήγησε στην πρώτη κατανομή του προϋπολογισμού για τον τουρισμό
στην Ευρώπη, με αποτέλεσμα τυποποιημένες διαδικασίες και συλλογή δεδομένων, οι
οποίες ήταν βασικές για να καταστεί δυνατή η κοινή χάραξη πολιτικής, όπως
καταδεικνύεται στα ακόλουθα τέσσερα παραδείγματα. Πρώτον, το Συμβούλιο ενέκρινε
ψήφισμα που αναγνώρισε, για πρώτη φορά, ανησυχίες σχετικά με τους κινδύνους που
προκαλούνται από τον κορεσμό των επισκεπτών (στην ποιότητα των υπηρεσιών, το
τοπικό περιβάλλον και την ευημερία των κατοίκων). Αυτό το ψήφισμα καλούσε τα
κράτη μέλη να υποβάλλουν ετήσια έκθεση στην ΕΚ σχετικά με τις ενέργειες που έγιναν
σε αυτούς τους προβληματικούς τομείς και τα κράτη μέλη κλήθηκαν να υποβάλουν
λεπτομέρειες για τις σχολικές διακοπές και επίσης να εντοπίσουν πιθανά σημεία όπου,
σε βάρος του προορισμού, ο κορεσμός των επισκεπτών του δρόμου ενδέχεται να
προκύψει πρόσβαση.

Δεύτερον, το Συμβούλιο αναγνώρισε τις ιδιωτικές ενώσεις ως εν μέρει υπεύθυνες για

τον τουρισμό και, κατά συνέπεια, αναγνώρισε το δικαίωμά τους να προστατεύουν τους
καταναλωτές. Το αποτέλεσμα ήταν μια πρόταση να μεσολαβήσουν τα κράτη μέλη
ενώπιον εθνικών τουριστικών φορέων ή αρμόδιων φορέων για ξενοδοχειακές ενώσεις
για να τους εξουσιοδοτήσουν να αναλάβουν την ευθύνη για τον έλεγχο, τη συλλογή και

124
τη δημοσίευση όλων των πληροφοριών που σχετίζονται με την τυποποίηση. Τρίτον, το
Συμβούλιο ενέκρινε τη Σύσταση «για την πυρασφάλεια στα ξενοδοχεία» που πρότεινε
ελάχιστα πρότυπα για τις διαδικασίες και συνέστησε οι εγκαταστάσεις να παρέχουν
προσβάσιμες πληροφορίες στους πελάτες προκειμένου να ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος
και να εξορθολογιστούν οι διαδικασίες έκτακτης ανάγκης. Η σύσταση πρότεινε στα
κράτη μέλη να λάβουν τα κατάλληλα νομικά μέτρα για να εξασφαλίσουν βασικά
επίπεδα ασφάλειας, όσον αφορά τα ξενοδοχεία, με την εφαρμογή περιοδικών
επιθεωρήσεων. Τέταρτον, μερικά χρόνια αργότερα, το Συμβούλιο ενέκρινε την οδηγία
για τα οργανωμένα ταξίδια με βάση τη ρύθμιση των καταναλωτών, η οποία είχε σκοπό
να τονώσει τον τομέα μέσω νομικής εναρμόνισης και στόχευε στην προστασία των
καταναλωτών-τουριστών, υγειονομικών και οικονομικών συμφερόντων. Αυτή η Οδηγία
ήταν ουσιαστικά ένα εργαλείο για την επίτευξη της Εσωτερικής Αγοράς περισσότερο
από ένα μέτρο σχεδιασμένο για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα των επιχειρηματιών
του τουρισμού (Estol & Font, 2016).

Παράλληλα, η πολιτική της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής διεύρυνε την εστίασή
της. Η προσχώρηση νέων μελών απαιτούσε την προσαρμογή των πολιτικών για να
εξισορροπηθεί εκ νέου η επίδραση που είχε η ολοκλήρωση της εσωτερικής αγοράς στα
λιγότερο ανεπτυγμένα κράτη μέλη. Με στόχο τη μείωση των αποκλίσεων μεταξύ
βόρειων και νότιων περιοχών (SEA-1985), τα Μέσα Περιφερειακής Ανάπτυξης και τα
Μέσα Καθοδήγησης Αγροτικής Πολιτικής έγιναν πιο εκτεταμένα και το 50% του
προϋπολογισμού της περιφερειακής πολιτικής διατέθηκε στον τουρισμό (Hall & Page,
2014). Στο πλαίσιο της Αγροτικής Πολιτικής της, η ΕΚ εκπόνησε την Ανακοίνωση για
τα «Κοινοτικά Μέτρα για την Προώθηση του Αγροτικού Τουρισμού» η οποία: i)
ενθάρρυνε την ανάπτυξη προορισμών αγροτικού τουρισμού και τη δημιουργία
μικροεταιρειών, και ii) ανέφερε τη δικτύωση ως απαραίτητη για την ανάπτυξη του
κλάδου.

Από το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ο τουρισμός υπήρξε σταθερός και συνεχής
μοχλός οικονομικής ανάπτυξης στην Ευρώπη. Ωστόσο, δεν ήταν πάντα ευπρόσδεκτος
από τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα. Μόνο από το 2007, όταν εφαρμόστηκαν τελικά οι
συνθήκες που μεταρρυθμίζουν την Ευρωπαϊκή Ένωση, έχει διαμορφωθεί σαφώς η
τουριστική πολιτική, που προωθείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως κοινή πολιτική
για τα μέλη. Η καθυστέρηση αυτή οφείλεται εν μέρει στο ότι τα κράτη μέλη ήταν
απρόθυμα να εκχωρήσουν μέρος των εγχώριων εξουσιών τους στην ΕΕ και εν μέρει
λόγω της φύσης του τουρισμού. Για να κατανοήσουμε πώς διαμορφώθηκε αυτή η κοινή
τουριστική πολιτική απαιτεί μια συνολική ανασκόπηση των επιτυχιών και των αστοχιών
των σχετικών πρωτοβουλιών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Το μοτίβο είναι μια πολιτική που δημιουργείται και εφαρμόζεται μετά από πρωτοβουλίες
της Ευρωπαϊκής Επιτροπής μέσω εσωτερικών δράσεων. Σε κάποιες περιπτώσεις, οι
ρυθμιστικές πρωτοβουλίες γέννουν Οδηγίες, Αποφάσεις, Ψηφίσματα και Συστάσεις. Οι

125
ρόλοι του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (ΕΚ) και του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής
Ένωσης είναι σχετικοί με τη συζήτηση και την διαβούλευση, καθώς και τα δύο είναι
θεσμικά όργανα που εμπλέκονται στη νομοθετική διαδικασία σε επίπεδο ευρωπαϊκής
ένωσης. Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) και η
Επιτροπή των Περιφερειών (ΕτΠ) συμμετείχαν ως συμβουλευτικά όργανα της
Ευρωπαϊκής Ένωσης, αν και οι πράξεις τους δεν ήταν νομικά δεσμευτικές. Η λήψη
αποφάσεων της ΕΕ είναι περίπλοκη και οι πλήρεις θεσμικές ρυθμίσεις δεν
περιγράφονται σε αυτό το έγγραφο. Η Lodge (1996) προσδιόρισε τουλάχιστον οκτώ
νομοθετικές διαδικασίες που επηρεάζουν τον τουρισμό, οι Manente, Minghetti, &
Montaguti (2013) δείχνουν πώς οι πολλαπλές πολιτικές της ΕΕ επηρεάζουν τον
τουρισμό, ενώ οι Wallace, Pollack και Young (2010) παρείχαν μια πιο τρέχουσα και
λεπτομερή περιγραφή του ευρωπαϊκού θεσμικού χάρτη και των μέσων πολιτικής.

Ταυτόχρονα, με τον αναγκαίο εκσυγχρονισμό της γεωργικής παραγωγής προωθούνται

με τις νέες πολιτικές, συναφείς διαστάσεις της ανάπτυξης, όπως είναι ο τουρισμός, οι
υπηρεσίες, η σχετική υποδομή και ανωδομή, η πολιτιστική ανάπτυξη, η προστασία,
αποκατάσταση, ανάδειξη και ορθή αξιοποίηση τοπίων, φυσικών μνημείων,
οικοσυστημάτων, πανίδας, χλωρίδας, ανθρωπογενών μνημείων όλων των εποχών, ζώσας
παράδοσης και του κελύφους της. Σχετική είναι η Πρωτοβουλία LEADER, το
Πρόγραμμα LIFE, το 5ο Πρόγραμμα Δράσης για το Περιβάλλον και την Αειφόρο
Ανάπτυξη, το πρόγραμμα ENVIREG (που έχει ως στόχο την προστασία του
περιβάλλοντος, παράλληλα με την οικονομική ανάπτυξη), το πρόγραμμα SAVE, η
Πρωτοβουλία URBAN (που αφορά στην οικονομική και κοινωνική αναζωογόνηση
πόλεων και οικισμών σε κρίση), το πρόγραμμα INTERREG (που έχει ως στόχο να
προωθήσει τη διασυνοριακή, τη διακρατική και τη διαπεριφερειακή συνεργασία), ειδικά
προγράμματα ανάπτυξης μειονεκτικών περιοχών, αλλά και η πολιτική του Συμβουλίου
της Ευρώπης όπως προκύπτει από τη σχετικά πρόσφατη ανακοίνωση COM (2006)134
της 17.3.2006.

Παρά την οικονομική και κοινωνική του δυναμική, ο τουρισμός δεν έχει αποτελέσει
μέχρι σήμερα αντικείμενο κοινής ευρωπαϊκής πολιτικής. Η πολιτική της ΕΕ στον τομέα,
περιορίζεται σε κατευθύνσεις προς κάθε κράτος – μέλος ξεχωριστά. Η ύπαρξη κοινής
τουριστικής πολιτικής θα ευνοούσε ιδιαίτερα την Ελλάδα, της οποίας η οικονομία
στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στον τουρισμό. Αποτελεί συνεπώς σημαντικό στοιχείο
αναβάθμισης της τουριστικής δραστηριότητας στη χώρα η επιδίωξη διαμόρφωσης
κοινής τουριστικής πολιτικής κατά το πρότυπο της αντίστοιχης αγροτικής. Σημειώνεται
ότι οι ισχυρές οικονομικά χώρες του ¨βορρά¨ αποτελούν κυρίως χώρες προέλευσης της
τουριστικής κίνησης και όχι προορισμούς. Έτσι η υιοθέτηση κοινής τουριστικής
πολιτικής θα ευνοούσε κυρίως τις μεσογειακές χώρες στις οποίες συγκεντρώνονται οι
περισσότεροι και δυναμικότεροι προορισμοί.

126
Η Συνθήκη του Άμστερνταμ εισήγαγε την «Απασχόληση» ως τον νέο τίτλο που
σηματοδότησε την έναρξη της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για την Απασχόληση (ΕΣΑ), με
στόχο τον συντονισμό των εθνικών πολιτικών απασχόλησης. Κατά συνέπεια, σε
συμμόρφωση με αυτό και την ίδια χρονιά, πραγματοποιήθηκε η Ευρωπαϊκή Σύνοδος
Κορυφής του Λουξεμβούργου για την Απασχόληση (20-21 Νοεμβρίου 1997), με στόχο
τον συντονισμό των εθνικών πολιτικών για την απασχόληση.

Με τη Συνθήκη του Άμστερνταμ, η «αειφόρος ανάπτυξη» έγινε στόχος που πρέπει να

ενσωματωθεί σε όλα τα επίπεδα, οριζόντια και κάθετα, σε όλες τις πολιτικές και δράσεις
της ΕΕ. Η Συνθήκη ενσωμάτωσε επίσης ένα πρωτόκολλο για την αρχή της
επικουρικότητας, με στόχο τη θέσπιση διαδικασίας για την εφαρμογή της. Αυτό είχε
σκοπό να διευκολύνει τα εθνικά κοινοβούλια να υιοθετήσουν την αρχή. Εισάγονταν
λοιπόν νέα μέσα διακυβέρνησης, τα οποία αργότερα θα παρείχαν ένα νέο πολιτικό
πλαίσιο για τον τουρισμό (Anastasiadou, 2011).

Μία από τις σημαντικότερες πτυχές της ΕΣΑ ήταν η καθιέρωση μιας νέας μεθόδου
εργασίας που ονομάζεται «Ανοικτή Μέθοδος Συντονισμού», η οποία βασιζόταν στον
συντονισμό μεταξύ των κρατών μελών και της ΕΚ και είχε ως στόχο την προώθηση της
ανταλλαγής πολιτικών και πρακτικές μεταξύ των μελών σε διαφορετικά επίπεδα. Σκοπός
του ήταν να εξασφαλίσει μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για τη διατήρηση της
συνέπειας στις πολιτικές που σχετίζονται με την απασχόληση, τα κοινωνικά ζητήματα,
την εκπαίδευση, τη φορολογία, τις επιχειρήσεις και την περιφερειακή ανάπτυξη.

Αργότερα, με την εισαγωγή της Ατζέντας της Λισαβόνας το 2000, η μέθοδος θα γίνει
μέσο διακυβέρνησης. Ως αποτέλεσμα της Συνόδου Κορυφής του Λουξεμβούργου,
δημιουργήθηκε μια ομάδα εμπειρογνωμόνων υψηλού επιπέδου για να αναλύσει τη
συμβολή του τουρισμού στην ανάπτυξη της απασχόλησης και να δημιουργήσει ένα
πλαίσιο που θα επιτρέψει στην ΕΚ να θεσπίσει τουριστικά μέτρα στο πλαίσιο του
συντονισμού των εθνικών πολιτικών απασχόλησης. Αυτή η ομάδα υψηλού επιπέδου
εκπόνησε έκθεση συστάσεων, η οποία αναγνωρίζει ρητά την ανάγκη για μια ευρωπαϊκή
πολιτική τουρισμού και κάλεσε την ΕΚ να συντονίσει τις προσπάθειες μεταξύ των
Γενικών Διευθύνσεων της για να διασφαλίσει συνεπείς, αποτελεσματικές δράσεις. Η
Έκθεση παρείχε ανάλυση για την κατάσταση και τόνισε τη σημασία του τουρισμού στην
ΕΕ. Μία από τις συστάσεις της ήταν η διοργάνωση μιας ετήσιας διάσκεψης κορυφής για
τον τουρισμό για την αξιολόγηση της κατάστασης της τέχνης και τη διαβούλευση με τα
ενδιαφερόμενα μέρη.

Καθιέρωσε επίσης πέντε τομείς δράσης: i) Ενίσχυση των τουριστικών επιχειρήσεων για
την κάλυψη της ζήτησης. ii) Να βελτιώσει το τουριστικό επιχειρηματικό περιβάλλον με
σκοπό τη βελτίωση της αγοράς εργασίας. iii) Εκσυγχρονισμός και βελτίωση της
αποτελεσματικότητας των υποδομών σε σχέση με τον τουρισμό. iv) Στην αναβάθμιση

127
του ανθρώπινου δυναμικού στον τουρισμό. και v) Προώθηση της βιώσιμης τουριστικής
ανάπτυξης.

Το 1999, ανταποκρινόμενη στο αίτημα του Συμβουλίου Υπουργών Τουρισμού του

Νοεμβρίου 1997 και στη δημοσίευση της Έκθεσης της Ομάδας Υψηλού Επιπέδου, η ΕΚ
ετοίμασε μια ανακοίνωση «Ενίσχυση του δυναμικού του τουρισμού για απασχόληση:
παρακολούθηση των συμπερασμάτων και των συστάσεων του Ύπατου -Ομάδα
Επιπέδου για τον Τουρισμό και την Απασχόληση». Επισημοποίησε τα πορίσματα της
Έκθεσης της Ομάδας Υψηλού Επιπέδου για τη συμβολή του τουρισμού στην
απασχόληση και προέτρεψε την ανάπτυξη ενός κοινοτικού πλαισίου δράσης για τον
τουρισμό, καθώς και τη διοργάνωση την Πρώτη Σύνοδο Κορυφής για τον Τουρισμό το
2000. Όπως είναι λογικό, η ανακοίνωση έτυχε ευνοϊκής ανταπόκρισης από το ΕΚ, την
ΟΚΕ και την ΕτΠ. Η ανακοίνωση απευθυνόταν στους ενδιαφερόμενους φορείς του
κλάδου, στις δημόσιες αρχές και στις αρχές προώθησης του τουρισμού, καθώς και στην
ίδια την ΕΕ· έτσι εξασφάλισε ότι η έννοια της εταιρικής σχέσης θα ενσωματωνόταν
πλήρως στο πλαίσιο του τουρισμού κατά τη χάραξη πολιτικής, ενθάρρυνε επίσης τη
δημιουργία ομάδων συμφερόντων και τη συμμετοχή στη διαδικασία (Anastasiadou,
2011) και προώθησε την εφαρμογή θετικών μέτρων για την απελευθέρωση των
δυνατοτήτων του κλάδου.

Η ανακοίνωση διαρθρώθηκε γύρω από πέντε προτεραιότητες: i) Αναγνώριση του

αντίκτυπου του τουρισμού στην αύξηση της απασχόλησης και τη βιώσιμη ανάπτυξη. ii)
Η ανταλλαγή καλών πρακτικών. iii) Η επίδραση του τουρισμού ιδιαίτερα στα σχέδια
δράσης για την απασχόληση. iv) Ενίσχυση της συμμετοχής σε χρηματοδοτικά μέσα,
όπως το Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, το 5ο Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Πρόγραμμα
Πλαίσιο για την Έρευνα και τα προγράμματα LEADER. και v) Συνεργασία των κρατών
μελών με τα θεσμικά όργανα.

Το κείμενο της ανακοίνωσης «Ενίσχυση του δυναμικού του τουρισμού για την
απασχόληση: παρακολούθηση των συμπερασμάτων και των συστάσεων της Ομάδας
Υψηλού Επιπέδου για τον Τουρισμό και την Απασχόληση» πρότεινε ότι οι πέντε
προτεραιότητες θα πρέπει να επικεντρωθούν στην επίτευξη συγκεκριμένων
αποτελεσμάτων, όπως: «... τη δημιουργία ενός διαδικτυακού Παρατηρητηρίου
Τουρισμού, την· συνεργασία με πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα, τη δημιουργία
δικτύων μεταξύ τουριστικών εταιρειών,· βελτιωμένες συνθήκες εργασίας και
κατάρτισης στον τουριστικό τομέα, προώθηση του κοινωνικού διαλόγου μεταξύ των
μερών· προώθηση βιώσιμων και αποτελεσματικών υποδομών για τη διασφάλιση της
προσβασιμότητας στους προορισμούς και τη διατήρηση της ανταγωνιστικότητας,
αειφόρος ανάπτυξη και πρότυπα ποιότητας, καθώς και εισαγωγή περιβαλλοντικών
πρακτικών...» (EC, 1999:9)

128
Στην επακόλουθη έκθεση «Συνέχεια των Συμπερασμάτων του Συμβουλίου για τον
Τουρισμό και την Απασχόληση», η αρχή της βιώσιμης και ισόρροπης ανάπτυξης
εξετάστηκε ως στοιχείο του τουρισμού στο πλαίσιο της Ε.Ε.

Βάσει αυτής της έκθεσης, η ΕΚ διαμόρφωσε τις τουριστικές προτεραιότητες γύρω από
τρία θέματα: «εμβάθυνση της γνώσης σχετικά με τις τάσεις, τις ανάγκες, τα εμπόδια και
τους περιορισμούς του τομέα· συλλογή πληροφοριών και εντοπισμός υφιστάμενων
καλών πρακτικών για τη διασφάλιση της πρόσβασης σε αυτές και τη μέγιστη διάδοση
τους και· βελτίωση προσεγγίσεων και στρατηγικές που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο των
υφιστάμενων πολιτικών και μέτρων σε εθνικό και κοινοτικό επίπεδο».

Μετά την εντολή του Συμβουλίου Εσωτερικής Αγοράς να αναπτύξει ένα σχέδιο δράσης
για τον τουρισμό, δημιουργήθηκαν πέντε Ομάδες Εργασίας που τέθηκαν σε λειτουργία
το 2000. Οι ομάδες ήταν: i) Διευκόλυνση της ανταλλαγής και διάδοσης πληροφοριών,
κυρίως μέσω νέων τεχνολογιών, ii) Βελτίωση της εκπαίδευσης για την αναβάθμιση των
δεξιοτήτων στον τουριστικό κλάδο, iii) Βελτίωση της ποιότητας των τουριστικών
προϊόντων, iv) Προώθηση της προστασίας του περιβάλλοντος και της αειφόρου
ανάπτυξης στον τομέα του τουρισμού και v) Διαχείριση της επίδρασης των νέων
τεχνολογιών στον τομέα του τουρισμού.

Από τα αποτελέσματα της δράσης αυτής παγιώθηκε ένα νέο πλαίσιο σταδιακά για την
ευρωπαϊκή τουριστική διακυβέρνηση με νέα εργαλεία. Τα αποτελέσματα αυτών των
πέντε ομάδων συντέθηκαν σε ένα έγγραφο συζήτησης για μελλοντικές στρατηγικές και
δράσεις, το οποίο αποτέλεσε τη βάση της ανακοίνωσης «Συνεργασία για το μέλλον του
ευρωπαϊκού τουρισμού», η οποία επρόκειτο να γίνει ένα βασικό έγγραφο.

Τον Ιούνιο του 2010, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε την ανακοίνωση «Η Ευρώπη, ο
Νο. 1 τουριστικός προορισμός στον κόσμο – ένα νέο πολιτικό πλαίσιο για τον τουρισμό
στην Ευρώπη. Η παρούσα ανακοίνωση καθορίζει μια νέα στρατηγική και ενα σχέδιο
δράσης για τον τουρισμό της ΕΕ.

Προσδιορίστηκαν τέσσερις προτεραιότητες:

● Να τονώσει την ανταγωνιστικότητα στον ευρωπαϊκό τουριστικό τομέα

● Να προωθήσει την ανάπτυξη βιώσιμου, υπεύθυνου και υψηλής ποιότητας
τουρισμού
● Να εδραιώσει την Εικόνα της Ευρώπης ως μια συλλογή βιώσιμων,
υψηλής ποιότητας προορισμών
● Μεγιστοποίηση του δυναμικού των χρηματοδοτικών πολιτικών της ΕΕ
για την ανάπτυξη του τουρισμού.

Το σχέδιο αυτό αποτέλεσε ένα τακτικά επικαιροποιημένο κυλιόμενο σχέδιο υλοποίησης

που περιγράφει τις κύριες πρωτοβουλίες που πρέπει να υλοποιηθούν ως μέρος της

129
στρατηγικής, σε συνεργασία με τις δημόσιες αρχές των ευρωπαϊκών χωρων, τις
τουριστικές ενώσεις και άλλους δημόσιους/ιδιωτικούς φορείς του τουρισμού.

Μέχρι σήμερα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει εφαρμόσει με επιτυχία τις περισσότερες από
τις δράσεις που ορίζονται στην ανακοίνωση, εστιάζοντας στις ακόλουθες
προτεραιότητες:

● αυξανόμενη τουριστική ζήτηση, εντός και εκτός ΕΕ

● βελτίωση του φάσματος των προσφερόμενων τουριστικών προϊόντων και
υπηρεσιών
● ενίσχυση της ποιότητας του τουρισμού, της βιωσιμότητας, της
προσβασιμότητας, των δεξιοτήτων και της χρήσης ΤΠΕ
● ενίσχυση της κοινωνικοοικονομικής βάσης γνώσεων του κλάδου
● προώθηση της Ευρώπης ως μοναδικό προορισμό
● ενσωμάτωση του τουρισμού σε άλλες πολιτικές της ΕΕ

Στην ανακοίνωση της επιτροπής στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το 2010, στο έγγραφο:

Η Ευρώπη, ο πρώτος τουριστικός προορισμός στον κόσμο – ένα νέο πλαίσιο πολιτικής
για τον ευρωπαϊκό τουρισμό, αναφέρεται η ανάγκη για εδραίωση της Εικόνας και της
προβολής της Ευρώπης ως συνόλου βιώσιμων και ποιοτικών τουριστικών προορισμών.

Στο ίδιο έγγραφο αναφέρεται ρητά και μπορεί να θεωρηθεί ως το ξεκίνημα μιας κοινής
Ευρωπαϊκής Πολιτικής: “Η Εικόνα και η αντίληψη της Ευρώπης ως συνόλου τουριστικών
προορισμών είναι πτυχές στενά συνδεδεμένες με την ανταγωνιστικότητα του τουρισμού.
Λαμβανομένης υπόψη της έντασης του παγκόσμιου ανταγωνισμού, αλλά και του δυναμικού
που αντιπροσωπεύουν διάφορες τρίτες χώρες ως πηγές τροφοδότησης του τουρισμού στην
Ευρώπη, είναι ουσιαστικό να αναπτύξουμε δράσεις για την ενθάρρυνση της τουριστικής
ζήτησης για την Ευρώπη. Μια σημαντική πρωτοβουλία για την προώθηση της Ευρώπης σε
τρίτες χώρες υφίσταται ήδη μέσω της δικτυακής πύλης «visiteurope.com», την οποία
διαχειρίζεται η ευρωπαϊκή επιτροπή τουρισμού (CET) και η οποία τέθηκε σε εφαρμογή το
2006, με τη στήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Η Εικόνα της Ευρώπης και ο τρόπος με τον οποίο γίνεται αντιληπτή ως συνόλου
βιώσιμων τουριστικών προορισμών υψηλής ποιότητας πρέπει να βελτιωθεί. Η ενίσχυση
της ελκυστικότητας των ευρωπαϊκών προορισμών και η βελτίωση της προβολής τους
πρέπει να οδηγήσει σε σημαντικά οικονομικά αποτελέσματα με την προώθηση των
αφίξεων μη ευρωπαίων τουριστών, αλλά και με την αύξηση του ενδιαφέροντος ευρωπαίων
πολιτών να ταξιδεύουν στη δική τους ήπειρο. Για τη διερεύνηση των καλύτερων τρόπων
ενιαίας παρουσίασης της ευρωπαϊκής τουριστικής προσφοράς, η Επιτροπή θεωρεί
αναγκαία την προώθηση αυτής της Εικόνας στις παγκόσμιες αγορές, κυρίως σε ορισμένες
τρίτες χώρες (για παράδειγμα στις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ιαπωνία, την Κίνα, τη Ρωσία,

130
την Ινδία και τη Βραζιλία), μέσω κοινών πρωτοβουλιών με τα κράτη μέλη και την
ευρωπαϊκή βιομηχανία.

Για τον σκοπό αυτό θεωρήθηκε πως έκτοτε έπρεπε να διερευνηθούν αρκετοί τρόποι,
ώστε να αξιοποιηθούν και να προβληθούν διάφορα θεματικά προϊόντα ευρωπαϊκής ή
πολυεθνικής διάστασης, κυρίως στις εκθέσεις μεγάλης κλίμακας με αντικείμενο τον
τουρισμό, και μάλιστα να ενθαρρυνθεί περισσότερο η αξιοποίηση των μεγάλων
πολιτιστικών και αθλητικών γεγονότων, όπως οι πολιτιστικές πρωτεύουσες της
Ευρώπης, οι ευρωπαϊκές ημέρες πολιτιστικής κληρονομιάς, οι ολυμπιακοί αγώνες ή οι
διεθνείς εκθέσεις, οι οποίες προσφέρουν το δυναμικό για την ανάπτυξη του τουρισμού
στην Ευρώπη.

Η κοινή Τουριστική πολιτική της ΕΕ δεν έχει ακόμα λειτουργήσει στο πλαίσιο των
κοινών πολιτικών, όπως όμως αναλύθηκε στο κεφάλαιο 1.1, έχουν υιοθετηθεί πολλές
κοινές γραμμές στα κράτη- μέλη μετά τις επιπτώσεις από την πανδημία του COVID-19
που έλαβαν χώρα σε όλη την ευρωπαϊκή επικράτεια, ανοίγοντας τον δρόμο στην
διοίκηση της ένωσης να προχωρήσει σε έναν συνολικό σχεδιασμό με στόχο την
διασφάλιση και την εξασφάλιση της τουριστικής δραστηριότητας στις ευρωπαϊκές
χώρες.

1.4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 1

1.4.1. Καθοριστικοί παράγοντες για την αλλαγή στην θεώρηση του τουριστικού
φαινομένου

Οι διαδικασίες υλοποίησης ενός ταξιδιού από τη σύλληψη του προορισμού μέχρι και την
επιστροφή του επισκέπτη στο σημείο εκκίνησης, διαφέρουν παρασάγγας από αυτές που
ακολουθούνταν στις δεκαετίες του 80 και του 90. Οι παραδοσιακοί τρόποι ενημέρωσης
για τα διαθεσιμα προϊόντα από τους ταξιδιωτικούς πράκτορες έχουν αλλάξει σημαντικά.
Οι έντυπες αφίσες έχουν σχεδόν ολοκληρωτικά αντικατασταθεί με αναρτήσεις σε
διαδικτυακούς τόπους και κυρίως σε social media, τα ταχυδρομικά κουπόνια ή
ενημερωτικά φυλλάδια έχουν αντικατασταθεί με newsletter στα ηλεκτρονικά
ταχυδρομεία, η επίσκεψη σε ένα ταξιδιωτικό πρακτορείο έχει αντικατασταθεί με μία
εικονική περιήγηση σε αυτό και τέλος η κράτηση και η πληρωμή οποιασδήποτε μορφής
εισιτηρίου μπορεί να γίνει μέσω υπολογιστή ή κινητού τηλεφώνου από οποιοδήποτε
μέρος.

Η τεχνολογία παρέχει στο καταναλωτικό κοινό απεριόριστη πληροφόρηση κυρίως μέσω

του διαδικτύου διαμορφώνοντας έτσι το κοινό στο σύνολο του σε ατομα με πλήρη
Εικόνα τόσο του προορισμού που επιλέγουν όσο και του budget που διατίθενται να

131
χρησιμοποιήσουν. Είναι προφανές ότι η λειτουργία των ψηφιακών χαρτών και το
σύστημα GPS παίζουν καταλυτικό ρόλο στο σχεδιασμό ενός ταξιδιού και καθ’ όλη τη
διάρκεια του αλλά κυρίως στην ομαδοποιημένη πληροφορία που έχει χωρική εξάρτηση
και βοηθαει στην άμεση κατανόηση του χωρου που επιθυμούμε να περιηγηθούμε .

Η προσεκτική ανάλυση του τρόπου με τον οποίο οι καταναλωτές αναζητούν

πληροφορίες στο διαδίκτυο, όπως τα cookies, Και αναφέρει η Αργυρά-Σεφέρη (2018),
μπορεί να προσφέρει στους προγραμματιστές χρήσιμες κατευθύνσεις για την τεχνική
βελτίωση και προσαρμογή των ιστοσελίδων τους, ώστε να εξυπηρετούν καλύτερα το
κοινό τους. Στην τρέχουσα ψηφιακή εποχή, το διαδίκτυο έχει καταστεί μία από τις πιο
κρίσιμες πλατφόρμες για την ενημέρωση των καταναλωτών, ιδιαίτερα για τους
νεότερους και εκπαιδευμένους ανθρώπους.

Επιπρόσθετα, αρκετοί ταξιδιώτες επιλέγουν να συνδυάσουν τις διαδικτυακές πηγές με

άλλες μορφές πληροφόρησης για τον σχεδιασμό των ταξιδιών τους, ενώ η παλαιότερη
γενιά και οι πιο ηλικιωμένοι ταξιδιώτες συνεχίζουν να χρησιμοποιούν παραδοσιακές
μεθόδους ενημέρωσης. Αυτή η τάση έχει οδηγήσει τους περισσότερους τουριστικούς
φορείς, αν όχι όλους, να δημιουργήσουν ιστοσελίδες όχι μόνο για την προβολή και την
πώληση των προϊόντων τους, αλλά και για τη συλλογή δεδομένων από τους
καταναλωτές.

Για παράδειγμα, η διαθεσιμότητα των πληροφοριών πριν από την αναχώρηση,μπορεί να

επηρεάσει τον προγραμματισμό του ταξιδιού, ενώ σε επόμενο στάδιο οι καταναλωτές να
αναζητήσουν διαβεβαίωση από ιστότοπους αξιολόγησης προκειμένου να κρίνουν ότι
έχουν επιλέξει τα σωστά προϊόντα (Buhalis, 2003).

Η τεχνολογία, όπως υποστηρίζει κι ο Buhalis 2003, αναδύεται ως «βάση πληροφοριών»

ενός οργανισμού με το σύνολο των στοιχείων, επικοινωνιών και διεργασιών. Ο
ηλεκτρονικός τουρισμός εξαπλώνεται ταχύτατα ως ένα ολοκληρωμένο σύστημα
δικτύωσης μεταξύ εξοπλισμού και λογισμικού, που επιτρέπει την αποτελεσματική
επεξεργασία δεδομένων και διευκολύνει την σύνδεση μεταξύ οργανισμών και
προορισμών.

Οι προορισμοί είναι, εξ ορισμού, αμαλγάματα των τουριστικών προϊόντων. Η

εξατομίκευση των τουριστικών προϊόντων ή πακέτων δημιουργούν ένα δυναμικό προϊόν
όπου ο καταναλωτής μπορεί να το επηρεάζει να το κατευθύνει και ενδεχομένως και να
το διαμορφώνει εξ ολοκλήρου. Ο σχεδιασμός τετοιων εξατομικευμένων προϊόντων
βοηθά τους μεμονωμένους πελάτες να δημιουργήσουν τα δικά τους ταξιδιωτικά πακέτα
ή τουριστικά προϊόντα.

Εκτός λοιπόν των λοιπών θετικών επιπτώσεων του διαδικτύου και των νέων
τεχνολογιών στην ανάπτυξη τουριστικών προϊόντων , η ενσωμάτωση τεχνολογιών
επιδρά σε σχέση με το τουριστικό μάρκετινγκ στο μέτρο που θα μπορούσε να βοηθήσει

132
τους τουριστικούς οργανισμούς και προορισμούς για τη διατήρηση της
ανταγωνιστικότητας τους, αλλά τις επιχειρήσεις να βελτιώσουν την διαχείριση των
υπηρεσιών και προϊόντων τους σε σχέση με τους πελάτες και το κοινό.

Στην προ του Διαδικτύου εποχή, οι προμηθευτές τουρισμού δεν είχαν άλλη επιλογή από
το να χρησιμοποιούν μεσάζοντες, όπως ταξιδιωτικούς πράκτορες και τουριστικούς
πράκτορες, για τις λειτουργίες διανομής τους65. Σήμερα, το διαδίκτυο έχει ενεργοποιήσει
οργανισμούς να διανέμουν τα προϊόντα τους όχι μόνο μέσω απευθείας διανομής αλλά
και μέσα από ένα πολύ ευρύ φάσμα καναλιών επικοινωνίας όπως οι αμέτρητες
διαθέσιμες εφαρμογές ή τα μέσα και τα κανάλια κοινωνικής δικτύωσης.

Οι εφαρμογές της τεχνολογίας στην τουριστική βιομηχανία, συμβάλλουν

αδιαμφισβήτητα στην αναβάθμιση ενός παραδοσιακού κλάδου σε ένα δυναμικό
οικοσύστημα. Όπως κάθε εργαλείο, έτσι και η τεχνολογία, μπορεί να χρησιμοποιηθεί
εξίσου εύκολα με πρόσφορο ή επιβλαβή τρόπο.

Όπως καταγράφει κι η Αργυρά-Σεφέρη, η τεχνολογική πρόοδος και η χρήση της

τεχνολογίας στον τουρισμό έχει οφέλη τόσο για τους καταναλωτές όσο και για τις
επιχειρήσεις. Τέτοια οφέλη εντοπιζονται για τον καταναλωτή στην δυνατότητα
σφαιρικής, πλήρης και άμεσης πληροφόρησης για τον εκάστοτε προορισμό/προϊόν και
δίνουν την δυνατότητα να κανονίσει την ταξιδιωτική του εμπειρία την τελευταία
στιγμή, ενώ πρωτίστως μπορεί να αξιολογήσει την αξιοπιστία του προϊόντος/εμπειρίας
με την ανταλλαγή σχολίων με άλλους χρήστες – καταναλωτές.

Ταυτόχρονα η ύπαρξη της υποδομής του διαδικτύου και η ενδεχόμενη δωρεάν

πρόσβαση σε αυτό συμβάλλει ιδιαιτέρως στην ανάπτυξη του αισθήματος ασφάλειας
στον εκάστοτε προορισμό.

Συνεπώς, οι νέες ΤΠΕ έχουν επαναπροσδιορίσει τη συμμετοχή και τον ρόλο των
τουριστών στη διαδικασία παραγωγής και διανομής της τουριστικής αξίας,
ενδυναμωνοντας τους να γίνονται ακούσιοι και εκούσιοι συν σχεδιαστές,
συν-διαφημιστές, συν-διανομείς και συν-παραγωγοί τουριστικών εμπειριών. Οι ΤΠΕ
65
βλ συστηματα CRS και GDS διευκόλυνουν τη διαδικασία διαμεσολάβησης (O'Connor,
2003).Τα συστήματα CRS (Computer Reservation System) και GDS (Global Distribution
System) είναι τεχνολογικές πλατφόρμες που διευκολύνουν την διαχείριση και την κατανομή
ταξιδιωτικών προϊόντων και υπηρεσιών. CRS (Computer Reservation System)Υπολογιστικό
σύστημα για τη διαχείριση των κρατήσεων. Το CRS επιτρέπει στις εταιρείες να παρακολουθούν
τη διαθεσιμότητα, τις τιμές και άλλες λεπτομέρειες σχετικά με τα προϊόντα τους. GDS (Global
Distribution System) Είναι ένα εκτεταμένο, διεθνές δίκτυο που συνδέει διάφορα CRS και
επιτρέπει στους ταξιδιωτικούς πράκτορες, συμπεριλαμβανομένων των online ταξιδιωτικών
πρακτόρευσεων, να έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες από διάφορους παρόχους και να κάνουν
κρατήσεις ανάλογα σε πραγματικό χρόνο.

133
μπορούν να επηρεάσουν καθοριστικά το μέγεθος και τις πολλαπλασιαστικές επιπτώσεις
της κατά κεφαλήν δαπάνης του επισκέπτη στον τουριστικό προορισμό.(Sigala, 2012)

Εν κατακλείδι επιτυγχάνεται μια εξατομίκευση και σχεδιασμός του ιδανικού ταξιδιού με

πληθώρα εργαλείων με εξοικονόμηση χρόνου και χρήματος. Η εξατομίκευση αυτη
μπορεί να γίνει ακόμα πιο στοχευμένη αν στηρίζεται και σε προηγούμενη εικονική
περιήγηση στον εκάστοτε προορισμό.

Είναι όμως σκόπιμο να παρατηρήσουμε πως η σχέση του χρήστη με τις τεχνολογίες και
το επίπεδο εξοικείωσης του με το διαδίκτυο και τις εφαρμογές, είναι βασική προϋπόθεση
για να καταφέρει ο εκάστοτε ταξιδιώτης να φτάσει στον καλύτερο σχεδιασμό του
τουριστικού προϊόντος/ εμπειρίας που θέλει να καταναλώσει. Όταν δεν μπορεί να
επιτευχθεί η σε βάθος αναζήτηση των επιμέρους δραστηριοτήτων, διαδικασιών και
στοιχείων που συνθέτουν ένα ταξίδι, η εξατομίκευση αυτή μπορεί να γίνεται σε
μικρότερο βαθμό. Η παραπάνω διαπίστωση ισχύει και όσον αφορά την εύρεση του
καλύτερου προϋπολογισμού για την σχεδιαζόμενη τουριστική εμπειρία, δηλαδή η
απειρια του καταναλωτή σε σχέση με τα εργαλεία του διαδικτύου μπορεί να του
στερήσει την δυνατοτητα να διαμορφώσει έναν μικρότερο προϋπολογισμό για το ταξίδι
που σχεδιαζει. Παρόλα αυτά όμως σχετίζεται ο υποβιβασμός κι η αλλαγή ρόλου των
τουριστικών γραφείων, έναντι της ανόδου των απευθείας υπηρεσιών του διαδικτύου.

Αντίστοιχα εμφανίζονται πλεονεκτήματα της τεχνολογίας στον τουρισμό για τον

επιχειρηματικό κόσμο. Κυριαρχα στοιχεία είναι η χρήση των εφαρμογών για ψηφιακό
μαρκετινγκ, με την υιοθέτηση στρατηγικών προβολής και διαφήμισης με σύγχρονα,
άμεσα και περισσότερο εξατομικευμένα μέσα με απώτερο στόχο την διεύρυνση φήμης
και πελατείας αλλά κυρίως την ένταξη σε υπερεθνικές και διεθνείς αγορές. Παράλληλα
η διάδοση της συλλογής δεδομένων (cookies) όπως αυτά παρέχονται από τα
διαδικτυακά στατιστικά σχετικά με τις προτιμήσεις και τις τάσεις των καταναλωτών
διευκολύνουν τις επιχειρήσεις να προσεγγίσουν εύκολα και άμεσα το κοινό τους.

Οι άμεσοι τουριστικοί προμηθευτές μπορούν πλέον μέσω του Διαδικτύου να διαθέσουν

προϊόντα και υπηρεσίες απευθείας στον πελάτη, χωρίς τη χρησιμοποίηση οποιουδήποτε
μεσάζοντα.(Αργυρά- Σεφέρη 2018)

Είναι προφανές από τα ανωτέρω πως η τεχνολογία ως ένα συνεχώς εξελισσόμενο

εργαλείο μπορεί να χρησιμοποιηθεί με ποικίλους τρόπους και ιδιαίτερα σε έναν τόσο
δυναμικό και πολυσχιδή τομέα όπως αυτόν του τουρισμού. Σε γενικές γραμμές και
δεδομένου ότι ακόμα είναι στο ξεκίνημα της, η τεχνολογία έχει ωφελήσει την
τουριστική βιομηχανία. Έμμεσες θετικές επιπτώσεις από την υπερ χρήση της
τεχνολογίας μπορούν να εντοπιστούν και στην προβολή προορισμών που δεν ήταν
ανέκαθεν γνωστοί, με εισροή κεφαλαίου και κατ επέκταση οικονομική ανάπτυξη,
λιγότερο ανεπτυγμένων ή απομακρυσμένων περιοχών και αύξηση της τοπικής

134
κατανάλωσης – οικονομική ενίσχυση συνεταιρισμών και τοπικών δομών που μπορούν
να σχετιζονται με το τουριστικό προϊόν.

Η τεχνολογική επανάσταση που βιώθηκε μέσω της ανάπτυξης του Διαδικτύου έχει
αλλάξει δραματικά τις συνθήκες της αγοράς και για τους τουριστικούς οργανισμούς και
για τους προορισμούς. Οι νέες τεχνολογίες υποστηρίζουν όπως αναφέρθηκε τη
διαδραστικότητα μεταξύ των επιχειρήσεων και των καταναλωτών και, ως εκ τούτου,
αναθεωρείται η διαδικασία σχεδιασμού και ανάπτυξης αλλά και προώθησης των
τουριστικών προϊόντων και των προορισμών. Εκτιμάται ότι όλο και περισσότερο, οι
νέες τεχνολογίες θα λειτουργούν δωρεάν ως βάση δεδομένων για ολόκληρο τον κλάδο
του τουρισμού και θα αντικαταστήσουν οποιαδήποτε τουριστική συναλλαγή. Είναι
προφανές, ωστόσο, κατά τους Buhalis et al. (2011), ότι το μέλλον του ηλεκτρονικού
τουρισμού θα επικεντρωθεί στους καταναλωτές και κυρίως στην δυναμική
αλληλεπίδραση των οργανισμών με τους πελάτες τους. Oι καταναλωτές γίνονται
απίστευτα ισχυροί και είναι ολοένα και περισσότερο σε θέση να σχεδιάσουν άμεσα το
τουριστικό προϊόν που επιθυμούν.

Διάγραμμα 1.4.1.1 Παράγοντες που συμβάλλουν στην εξατομίκευση & προσωποποίηση των
τουριστικών προϊόντων σημερα, Πηγή: Ιδία επεξεργασία

Συμπληρωματικά, η τεχνολογική πρόοδος του Διαδικτύου και οι σύγχρονες ψηφιακές

λύσεις μπορούν να προωθήσουν ενεργά τη δημιουργία καινοτόμων τουριστικών
εμπειριών, προορισμών και περιφερειακών δυνατοτήτων. Μέσω των στρατηγικών της
ψηφιακής προβολής, αυτές οι τεχνολογίες επίσης συμβάλλουν ως κινητήριες δυνάμεις
για τη γενικότερη ανάπτυξη περιοχών, περιλαμβάνοντας την κατασκευή νέων

135
υποδομών, την ενίσχυση της προσβασιμότητας και άλλες βελτιώσεις. Στον ίδιο τόνο, η
εξάπλωση των ασύρματων δικτύων μέσω Wi-Fi σε πολλές χώρες, καθώς και η
διεύρυνση της διαθεσιμότητας του Διαδικτύου σε αυξανόμενες περιοχές, σε συνδυασμό
με την αυξανόμενη χρήση smartphones και την εμφάνιση προσαρμοσμένων εφαρμογών
για διάφορες δραστηριότητες και ενδιαφέροντα, έχουν φέρει το τουρισμό πιο κοντά στον
κόσμο από ποτέ.

Κατά τα τελευταία χρόνια ο τουρισμός έχει γνωρίσει σημαντικές αλλαγές ως έννοια και
ως φαινόμενο και φαίνεται πως οι εκφανσεις του πλέον προσομοιάζουν όλο και
περισσότερο με μία καθημερινή συμπεριφορά και δραστηριότητα των σύγχρονων
κοινωνιών παρά ένα ιδιαίτερο φαινόμενο που ορίζεται στενά κι έχει πολύ συγκεκριμένα
χαρακτηριστικά.

Φαίνεται πως ο τουρισμός εκφράζεται πλέον με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, μπορεί

να στηρίζεται σε αμέτρητες θεματικές και να ειδικεύεται σε πολύ μεγάλο βαθμό. Αυτή η
εξειδίκευση όμως αντιστρέφει το πολύ συγκεκριμένο φαινόμενο, όπως το γνωρίζουμε
βιβλιογραφικά μέχρι σήμερα σε μία πολύ γενικευμένη και συνηθισμένη κοινωνική
συμπεριφορά που διευκολύνεται ακόμα περισσότερο όπως αναφέρθηκε από τις
τεχνολογικές εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών και η οποία συμπεριφορά κυρίως
σχετίζεται με την μετακίνηση των ατόμων σε μέρη άλλα από εκείνο του τόπου μόνιμης
κατοικίας και με ποικίλα ανά περίπτωση κίνητρα, εμπλουτισμένα σε σχεση με αυτά που
γνωρίζαμε έως σήμερα.

Οι διευκολύνσεις που έχουν προκύψει τα τελευταία χρόνια στις μετακινήσεις, τα φθηνά

αεροπορικά εισιτήρια και η ανάπτυξη του φαινομένου των περιφερειακών αεροδρομίων
και των εταιρειών χαμηλού κόστους, έχουν επίσης συμβάλλει στην ριζική αλλαγή του
τρόπου ζωής των ανθρώπων των σύγχρονων κοινωνιών και αποτελούν καθοριστικό
παράγοντα για τον επαναπροσδιορισμό της τουριστικής συμπεριφοράς.

Καθίσταται πλέον ιδιαίτερα απλό να μεταβεί κανείς σε έναν άλλο τόπο, από αυτόν της
κατοικίας του, για τον οποιονδήποτε λόγο ή με οποιοδήποτε κίνητρο. Τόσο η εξοικείωση
του ανθρώπου με τις μετακινήσεις όσο και η δυνατότητα προετοιμασίας και
προσαρμογής στις συνθήκες του άλλου τόπου, πριν καν ακόμα μεταβούμε σε αυτόν,
κάνουν τους ανθρώπους πολύ φιλικούς απέναντι στην ιδέα των μετακινήσεων.

Και όντας η μετακίνηση πιο εύκολη και φιλική, αλλά και ως απαραίτητη διαδικασία για
να εκφραστεί το τουριστικό φαινόμενο, δημιουργεί μία μεγαλύτερη τάση εκδήλωσης του
τουρισμού εν γένει. Η τάση αυξάνεται ακόμα περισσότερο όταν το κόστος της
μετακίνησης είναι ιδιαίτερα χαμηλό. Είναι σημαντικό να σημειωθεί πως στις μηχανές
αναζήτησης πτήσεων κατά τα τελευταία χρόνια αναπτύχθηκαν εφαρμογές/ κουμπιά που
μπορούσε κανείς απλά να ψάχνει για το πιο φτηνό εισιτήριο χωρίς να ενδιαφέρεται

136
ιδιαιτέρως για τον προορισμό, και αυτό καθεαυτό, δηλαδή η πολύ χαμηλή τιμή
μετάβασης σε έναν άλλο τόπο, να λειτουργεί από μόνο του ως τουριστικό κίνητρο.

Η ανταπόκριση του κόσμου στις αεροπορικές εταιρείες χαμηλού κόστους και η δίψα για
μικρές αποδράσεις, που εχει καταγράφει, προκάλεσε με την σειρά της διόγκωση της
αγοράς αυτής και άρα ακόμα μεγαλύτερη τάση για εκδήλωση του τουριστικού
φαινομένου. Η ακραία συμβολή του παραπάνω φαινομένου επιβεβαιώνεται και με την
ενεργειακή κρίση που σημειώθηκε τον Αύγουστο του 2022 σε σχέση με την αυξηση της
τιμής του πετρελαίου που οδήγησε τις αεροπορικές εταιρείες χαμηλού κόστους να
αυξήσουν τις τιμές τους και να ακυρώσουν πτήσεις που υλοποιούσαν σε δευτερευοντες
προορισμούς.

Αρα φαίνεται πως στην μέρες μας όλο και περισσότεροι άνθρωποι στον πλανήτη έχουν
πρόσβαση σε κάποια τουριστική δραστηριότητα, έτσι συμβάλουν αδιάκοπα και με
αυξητικές τάσεις στην εκδήλωση του τουριστικού φαινομένου και έχουν γευτεί πολλές
και διαφορετικές συνθήκες ζωής/διαβίωσης σε διαφορετικά μέρη.

Οι παραπάνω λόγοι επιδρούν με την σειρά τους και στην θεώρηση του ανθρώπου για
την ποιότητα ζωής του, τον τρόπο ζωής του και προβληματίζουν τα ανθρώπινα όντα
σήμερα, σε βαθμό τέτοιο που συχνά παρατηρείται να αποζητούν η καθημερινότητα να
προσομοιάζει με την περίοδο διακοπών, το περιβάλλον εργασίας να ταυτίζεται με
κάποιο τουριστικό προορισμό και τα συναισθήματα να επιδιώκεται να μοιάζουν με
εκείνα της χαλαρότητας και της ξεγνοιασιάς.

Θα έλεγε κανείς πως παρατηρώντας και τις τελευταίες τάσεις, ο σύγχρονος άνθρωπος,
θέλει να μετατρέψει την καθημερινότητα του έτσι ώστε η τελευταία να αποκτήσει όσο
το δυνατό περισσότερα χαρακτηριστικά διακοπών κι ας διατηρείται κάποιο ωράριο
εργασίας μέσα σε αυτή. Αυτές οι προσδοκίες ενώ λειτουργούν ως τουριστικά κίνητρα,
την ίδια στιγμή δημιουργησαν και συνεχίζουν να δημιουργούν όλο και περισσότερη
ζήτηση για μετακινήσεις και “τουριστικά προϊόντα” ανάλογα με τις ατομικές απαιτήσεις.

Όμως αυτή η υπερ εκδήλωση τουρισμού και η υπερπροσφορά τουριστικών προϊόντων

δεν οφείλεται μόνο στη αυξημένη ζήτηση από πλευράς επισκεπτών. Η τουριστική
δραστηριότητα στις μέρες μας εκδηλώνεται σχεδόν παντού και πάντα, καθώς ο
σύγχρονος τουρίστας έχει εξερευνήσει κάθε γωνιά αυτού του πλανήτη, ενώ αντίστοιχα
κάθε οργανωμένη μονάδα χώρου ή χωρική ενότητα αποζητά το ενδιαφέρον του
τουρισμού με κάθε δυνατό τρόπο προσδοκώντας στα πολλαπλασιαστικά του οφέλη
(Κοκκώσης, Τσάρτας & Γκρίμπα, 2011). Έχοντας λοιπόν αναγνωριστεί ως η τελευταία
ευκαιρία ανάπτυξης των εκάστοτε περιοχών δικαίως αποτελεί για την παγκόσμια
οικονομία, αλλά και για την εκάστοτε τοπική κοινωνία τον βασικότερο ίσως πυλώνα
ανάπτυξης και εισροής εσόδων.

137
Συνεπώς καθοριστικός παράγοντας για τον επαναπροσδιορισμό του φαινομένου σήμερα
είναι η παγκόσμια αναγνώριση του όπως προαναφέρθηκε ως αναπτυξιακός μοχλός.
Παράλληλα η τουριστική δραστηριότητα σήμερα, εκδηλώνεται έξω από τα στενά
πλαίσια της έννοιας του τουρισμού, όπως τον γνωρίζαμε μέχρι σήμερα και όπως
περιγράφεται στην παγκόσμια πρόσφατη βιβλιογραφία66. Η τουριστική δραστηριότητα
αφορά πλέον μία διευρυμένη έννοια που περιλαμβάνει πολλές επιμέρους εκδηλώσεις
καθημερινής συμπεριφοράς, δραστηριότητες, συμπληρωματικές και δευτερευουσες και
συνεπώς βασικό παράγοντας της αλλαγής της θεώρησης του φαινομένου παραμένει η
κοινωνική συμπεριφορά κι οι τρέχουσες τάσεις.

Η διευρυμένη λοιπόν έννοια του τουρισμού όπως διαμορφώνεται σήμερα και της
τουριστικής δραστηριότητας σχετίζεται στενά με τον υπερ-τουρισμό και την αύξηση των
ταξιδιών σε παγκόσμιο επίπεδο. Ως υπερτουρισμός67 ορίζεται κατά τον Milano και
Cheer ως η υπερβολική αύξηση των επισκεπτών που οδηγεί σε συνωστισμό σε περιοχές
όπου οι κάτοικοι υφίστανται τις συνέπειες των προσωρινών και εποχικών εξάρσεων του
φαινομένου, που έχουν επιβάλει μόνιμες αλλαγές στον τρόπο ζωής τους, σχετικά με την
πρόσβαση σε ανέσεις και την ποιοτητα ζωης. Συχνά η υπερβολική αυτή εκδήλωση του
φαινομένου έχει παρατηρηθεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις αλλοιώνοντας το τοπίο, τις
ακτές, υποβαθμίζει τις υποδομές, και επιδρά με βίαιο τρόπο στην διαμορφωση των
τιμών της αγοράς ακινήτων.

Προσπαθώντας να εντοπίσουμε διαφοροποιημενες τουριστικές συμπεριφορές στις μέρες

μας όπως παρατηρεί ο Αδάμου το 2006, με σημαντικές διαφοροποιήσεις στα ποιοτικά

66
Ο τουρισμός περιλαμβάνει τις κοινωνικές, πολιτιστικές και οικονομικές δραστηριότητες που
προκύπτουν όταν άτομα ταξιδεύουν σε τοποθεσίες διαφορετικές από το συνηθισμένο
περιβάλλον τους, είτε για προσωπικούς είτε για επαγγελματικούς λόγους. Αυτοί οι ταξιδιώτες
αποκαλούνται επισκέπτες και μπορεί να χαρακτηριστούν είτε ως τουρίστες είτε ως εξορμητές,
καθώς και κάτοικοι ή μη κάτοικοι. Οι δραστηριότητες που αναλαμβάνουν κατά τη διάρκεια των
ταξιδιών τους, που μπορεί να περιλαμβάνουν τη δαπάνη χρημάτων για διάφορες υπηρεσίες,
θεωρούνται μέρος του τουρισμού.. (UNWTO 2022)
67
Ενώ πολλοί τουρίστες θέλουν να «ζήσουν σαν ντόπιοι» και να έχουν μια αυθεντική και
καθηλωτική εμπειρία κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους, οι κάτοικοι πολλών προορισμών που
εξαρτώνται από τον τουρισμό βλέπουν τη μοναδική αίσθηση του τόπου που χαρακτήριζε τις
πόλεις τους να εξαφανίζεται κάτω από ένα κύμα καταστημάτων με σουβενίρ, πλήθη, τουριστικά
λεωφορεία και
θορυβώδη μπαρ. Υποφέρουν επίσης καθώς οι τοπικές ανέσεις και οι υποδομές δεν είναι πλέον
επαρκείς. Άλλοι προορισμοί όπου ο υπερτουρισμός έχει λάβει ανατρεπτικές διαστάσεις
είναι η Πάλμα ντε Μαγιόρκα, το Παρίσι, το Ντουμπρόβνικ, το Κιότο, το Βερολίνο, το Μπαλί
και το Ρέικιαβικ. Πρόσφατα στην Ταϊλάνδη οι αρχές αναγκάστηκαν να δράσουν όταν ο αριθμός
των τουριστών που επισκέφθηκαν τον κόλπο Μάγια, την παραλία που έγινε διάσημη από την
ταινία του Danny Boyle The Beach, οδήγησε σε συγκλονιστική περιβαλλοντική ζημιά.
Παράλληλα άλλες πόλεις έχουν προχωρήσει στην θέσμιση φορολογικών μέτρων για την
προσέλκυση λιγότερων τουριστών που έχουν μικρό αποτύπωμα και ξοδεύουν περισσότερα
χρήματα στον προορισμό.(Milano, Cheer 2018)

138
χαρακτηριστικά της τουριστικής ζήτησης, εν μέρει ως αποτέλεσμα των αλλαγών στον
τρόπο ζωής του μέσου εργαζόμενου και της ανάγκης για βελτίωση των προδιαγραφών
και της ποιότητας ζωής του. Οι κυριότερες αλλαγές στη ζήτηση που εντοπίζει και
ισχύουν έως σήμερα είναι οι μεταβολές στο χώρο και στον τρόπο εργασίας, εξαιτίας
κυρίως των νέων τεχνολογιών (π.χ. η δυνατότητα εργασίας από το σπίτι και η εφαρμογή
των ευέλικτων ωραρίων εργασίας αναμένεται να αυξάνει σταδιακά τον ελεύθερο χρόνο
και τις δυνατότητες διάθεσης του για διακοπές και αναψυχή), η αυξημένη ανάγκη για
κατανάλωση εμπλουτισμένων, περισσότερο διαφοροποιημένων και ποιοτικών
τουριστικών προϊόντων , η δυναμική ανάπτυξη του προτύπου των ολιγοήμερων
διακοπών (3 – 4 ημερών) με ταυτόχρονη αύξηση της συχνότητας των διακοπών, εν
μέρει ως αποτέλεσμα της μείωσης της διάρκειάς τους68. Παράλληλα στις
διαφοροποιήσεις που εντοπίζονται στην τουριστική ζήτηση και συμπεριφορά θα πρέπει
να συμπεριληφθεί η διαρκής αύξηση των απαιτήσεων του σύγχρονου τουρίστα, ως
αποτέλεσμα της βελτίωσης του επιπέδου και της ποιότητας ζωής που επιθυμεί να έχει,
αλλά και η αύξηση του αριθμού των ατόμων τρίτης.

Αδιαμφισβήτητα για να λειτουργήσει αυτό το νέο τουριστικό μοντέλο θα πρέπει ο

τουριστικός σχεδιασμός να αποτελεί μέρος του ευρύτερου συστήματος διαχείρισης
προορισμών, το οποίο πρέπει επίσης να λάβει υπόψη τον μεταφορικό σχεδιασμό και την
κινητικότητα, η διατήρηση των δημόσιων χώρων των υποδομών εξυπηρέτησης
επισκεπτων και των χώρων πρασίνου, την τοπική οικονομία και τα ζητήματα στέγασης
του τοπικού πληθυσμού, και τις διαφορετικές ανάγκες της καθημερινής ζωής του
πληθυσμού.( Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2003)

Συνοψίζοντας την προσπάθεια αυτή προσέγγισης ενός νέου ορισμού του φαινομένου του
τουρισμού, μέσω των συγχρονων παραγόντων που φαίνεται να είναι καθοριστικοί για το
πώς έχει διαμορφωθεί σήμερα, διαφαίνονται και κάποιες κατηγορίες θεματικών, όπως
αναφέρθηκε παραπάνω που αναλύθηκε η άμεση ή έμμεση επιρροή τους στον σύγχρονο
τουρισμό:

- τα νέα τουριστικά κίνητρα που προκύπτουν από τον σύγχρονο τρόπο ζωής, τις
έκτακτες συνθήκες και τις κοινωνικές τάσεις και συμπεριφορές που

68
Από τις παραδοσιακές διακοπές μεγάλης χρονικής διάρκειας, μία – δύο φορές το χρόνο, η
τουριστική ζήτηση περνάει στις διακοπές μικρότερης χρονικής διάρκειας, αλλά περισσότερο
επαναλαμβανόμενες μέσα στο χρόνο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της τάσης είναι οι
σύντομες διακοπές του Σαββατοκύριακου ή των αργιών, οι οποίες κερδίζουν διεθνώς όλο και
μεγαλύτερο έδαφος στις προτιμήσεις των σύγχρονων τουριστών, κυρίως αυτών που κατοικούν
στα μεγάλα αστικά κέντρα. Η αλλαγή αυτή δημιουργεί προβλήματα ανταγωνιστικότητας και
θελκτικότητας σε προορισμούς – χώρες που δεν βρίσκονται σε άμεση γειτνίαση με τις κύριες
χώρες αποστολής τουριστών στη σταδιακή ενίσχυση της ζήτησης για τους μήνες εκτός αιχμής,
αν και η τουριστική ζήτηση εξακολουθεί ακόμη να εμφανίζει έντονη χρονική συγκέντρωση σε
πολύ μικρό αριθμό μηνών του έτους.

139
 διαμορφώνουν την τουριστική ζήτηση για τουρισμό. Οι ανάγκες του σύγχρονου
ανθρώπου που παίζουν με την σειρά τους πολύ βασικό ρόλο στην εξέλιξη και
διεύρυνση του φαινομένου και στην διαμόρφωση της προσφοράς τουριστικών
προιοντων. Η εξειδίκευση των τουριστικών προϊόντων και η προσφορά εν γένει
που μπορεί να εμπλουτίζεται κι από την εφευρετικότητα του ίδιου του ανθρώπου
σε περιοχές που ο τουρισμός επιλέγεται ως αναπτυξιακή πολιτική
- τα εκάστοτε νέα εργαλεία που έχει ο καθένας στην διάθεση του για να επιλέξει
το δικό του εξατομικευμένο πλέον προϊόν, ανάλογα με τις ειδικές απαιτήσεις κι
ανάγκες του.
- άλλα φαινόμενα που αναδύονται ή τασεις στην σύγχρονη κοινωνία και επιδρούν
άμεσα στην τουριστική δραστηριότητα.

Διαγραμμα 1.4.1-2 Τεχνολογικής φύσεως Παράγοντες και εργαλεία που επηρεάζουν την
Τουριστική Κατανάλωση

Τουριστικά κίνητρα και Σύγχρονα εργαλεία Νέες συνθήκες και διεθνείς

Τουριστική συμπεριφορά τασεις

low budget airlines μέσα κοινωνικής δικτύωσης internet power users

πτήσεις χαμηλού κόστους social media

απομακρυσμένη εργασία e-payments Κατάργηση μεσαζόντων

απευθείας πωλήσεις

υπερπροσφορά τουριστικών newsletter ψηφιακό μαρκετινγκ

προϊόντων

διευκόλυνση μετακινήσεων GPS city-break movement

εκ των προτέρων ψηφιακή cookies digital nomads

περιήγηση στον προορισμό

νέες τεχνολογίες και πρόσβαση στο smartphones/apps (εφαρμογές) πανδημίες/ covid behaviour
διαδίκτυο

Ατομικός σχεδιασμός ελεύθερου ψηφιακές πλατφόρμες ανάπτυξη τουρισμού ως

χρόνου, διακοπών κι αναψυχής αναπτυξιακό εργαλείο

140
δυναμικός σχεδιασμός ταξιδιού

προσφορά μέσων και μεταφορικών ασύρματα δίκτυα, wifi υπερτουρισμός

δικτύων

Παρακολούθηση αξιολογήσεων Επαυξημένη και εικονική αύξηση τουρισμού τρίτης

άλλων καταναλωτών/ Reviewing πραγματικότητα ηλικίας

Χρήση εφαρμογών και Ρομποτική Τεχνολογία – Τεχνητή στροφή στην φύση και τον
πλατφορμων τουριστικού Νοημοσύνη, chat gpt (Chat αθλητισμό
περιεχομένου Generative Pre-Trained
Transformer )

Wearables ανάγκη για βιωματική

εμπειρία στον τουρισμό,
Τεχνολογία NFC κατανόηση της τοπικής
κουλτούρας.
Γραμμωτοί Κώδικες QR

Bluetooth Beacons

Πηγή: Ιδία Επεξεργασία

1.4.2. Προς μία νέα μαζικότητα του τουρισμού και η μετάβαση από τον εναλλακτικό
τουρισμό.

Η ηπιότερη προσέγγιση ανάπτυξης τουριστικών προορισμών που ακμάζει κυρίως τα

τελευταία χρόνια έπειτα από την γνωστοποίηση εννοιών όπως η βιωσιμότητα,,
δημιούργησέ στο παρελθόν μια νέα φιλοσοφία, τη φιλοσοφία του εναλλακτικού
τουρισμού ως ένα είδος ενεργητικού τουρισμού που αντιτίθεται στο πρότυπο της
μαζικής τουριστικής ανάπτυξης. (Ανδριώτης, 2003)

Αυτή η κριτική ασκείται στο τουριστικό φαινόμενο και τις επιπτώσεις του κυρίως μετά
την δεκαετία του ‘70 και εφόσον είναι πλέον ορατά τα πρώτα μαζικά αρνητικά
αποτελέσματα από την διάδοση του τουριστικού φαινομένου. Η υπεραστικοποίηση
περιοχών ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, η μόλυνση κι η περιβαλλοντική υποβάθμιση, η
εμπορευματοποίηση των ανθρώπινων σχέσεων κι η αλλοίωση των τοπικών
παραδόσεων, ήταν αλλά και παραμένουν ως αρνητικές επιπτώσεις του τουρισμού.

Στην παγκόσμια τουριστική οικονομία και ιδιαίτερα στην ευρωπαϊκή, προωθήθηκαν και
συνεχίζουν να προωθούνται τα τελευταία χρόνια, οι ήπιες και εναλλακτικές μορφές
τουριστικής ανάπτυξη και μάλιστα εκείνες που είναι συμβατές με τις κατευθύνσεις

141
προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος και των αξιόλογων μνημείων και συνόλων, που
τίθενται είτε από διεθνείς και παγκόσμιους είτε από εθνικούς οργανισμούς.

Η αρνητική κριτική που έχει προκύψει για το μοντέλο του μαζικού τουρισμό προκύπτει
τόσο από τα αποτελέσματα και τις επιπτώσεις μέχρι σήμερα στο φυσικό περιβάλλον
αλλά και το ανθρωπογενές, από την μαζική και ανεξέλεγκτη χρήση του χώρου και των
πόρων και κυρίως από την ανεπανόρθωτη απαξίωση που έχει μέχρι σήμερα σημειωθεί
σε διαφορά ανά τον κόσμο μέρη. Ο Ανδριώτης, αναφέρει πως πέραν από την
μαζικοποίηση του τουρισμού, που οδηγει σε αρνητική κριτική των παγκόσμιων
οργανισμών και φορέων επί του φαινομένου, αρνητική κριτικη ασκειται και λόγω της
διαρροής των τουριστικών εσόδων από την ντόπια οικονομία.

Η εναλλακτική διαμόρφωση αυτού του προτύπου, κατά τον Τσάρτα, ήρθε αντιμέτωπη
με τη μαζικοποίηση της τουριστικής διακίνησης, κι ενώ έχει αποκτήσει ποικίλους
φανατικούς οπαδούς και υποστηρικτές σε ευρύ φάσμα κοινωνικών ομάδων και
κινημάτων, που υποστηρίζουν με διαφορετικούς τρόπους την αναζήτηση της ποιότητας
στο ταξίδι αλλά και τη σύνδεση της διαμονής σ’ ένα τόπο με την προστασία του
περιβάλλοντος και της ντόπιας κουλτούρας καθώς και με την αναζήτηση ενός
διαφορετικού προτύπου τοπικής ανάπτυξης. (Τσάρτας 1996). Παρόλα αυτά όμως η ακμή
που γνώρισε τα τελευταία χρόνια ο εναλλακτικός τουρισμός περισσότερο συνέβαλε
στην διεύρυνση του τουριστικού προϊόντος και του φαινομένου εν γένει, χωρίς να
εξαφανίσει την μαζική του έκφανση πλήρως, αλλά αλλάζοντας την.

Οι ανάπτυξη των ειδικών θεματικών μορφών τουρισμού συντελλεί για πολλά έτη στην
αποσυμφόρηση του κλασσικού μοντέλου του μαζικού τουρισμού, φέρνει τους
ταξιδιώτες κοντά σε νέα ενδιαφέροντα θεματικά τουριστικά προϊόντα. Με την πάροδο
των ετών όλα αυτά τα εναλλακτικά προϊόντα συνθέτουν ένα πιο διευρυμένο θεματικά
και χωρικά τουριστικό χάρτη και κάνουν την τουριστική δραστηριότητα πιο
διαδεδομένη και διευρυμένη θεματικά χρονικά και χωρικά, από ποτέ.

Το τουριστικό φαινόμενο όπως ήταν γνωστό κατά τις τελευταίες δεκαετίες, με τον
μαζικό του χαρακτήρα, περισσότερο κατακρίνεται παρά υιοθετείται πλέον σε επίπεδο
πολιτικής αλλά και ως αναπτυξιακό εργαλείο.

Η αρνητική πλευρά του μαζικού τουρισμού έχει περισσότερο οδηγήσει κατά το

παρελθόν στον ορισμό του εναλλακτικού τουρισμού βάσει των αρνητικών συνεπειών
του πρώτου κι όχι ώς μία ξεκάθαρη και σαφής έννοια και πολιτική των εκάστοτε χωρών.
Η αλλαγή και του εναλλακτικού τουρισμού στην πάροδο των ετών και η περαιτέρω
εξειδίκευση κι εξατομίκευση των διαθέσιμων τουριστικών προϊόντων έχουν οδηγήσει
στην ανάπτυξη ενός κατά τον Plog αλλοκεντρικού τουρίστα.

Η ανάγκη για εναλλαγή της τουριστική μαζικοποίησης, με άλλες πρακτικές και

συμπεριφορές, η ανάγκη για εκμηδενισμό των εξωγενών επιδράσεων, η ανάγκη για μία

142
ορθολογικότερη ανάπτυξη του χώρου, οδηγησε σε πρακτικές που διαφοροποιούνται από
εκείνες της μαζικής τουριστικής ανάπτυξης. Πως όμως η μαζικότητα με την πάροδο των
ετών έχει ήδη αγγίξει και τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού;

Στο σχετικό κεφάλαιο αναπτύσσεται η πλέον σαφής έννοια του εναλλακτικού τουρισμού
με βάση τα σημερινά δεδομένα, είναι όμως πλέον ορθό να χρησιμοποιείται ο όρος
εναλλακτικός τουρισμός με την έννοια που περιγράφεται παραπάνω; Η συρροή
επισκεπτών για πεζοπορία, ο συνωστισμός σε παραλίες με πολύ δύσκολη πρόσβαση, η
πληρότητα σε εναλλακτικά καταλύματα κ.α φανερώνουν μία νέα μαζικότητα και στον
εναλλακτικό τουρισμό. Οι διέξοδοι που έχει προσφέρει ο εναλλακτικός τουρισμός έχουν
πια καταπατηθεί από την υπερβολική ζήτηση, αφήνοντας πολλές φορές πίσω τους ένα
διαφορετικό αποτύπωμα.

Κατά τον Ανδριώτη (2003) ο εναλλακτικός τουρισμός είναι μικρής κλίμακας, μη

συμβατικής φύσης και μη μαζικής εξειδίκευσης, είναι ευαίσθητος και γεμάτος σεβασμό.
Σήμερα σχεδόν δύο δεκαετίες μετά, ο εναλλακτικός τουρισμός εχει εν τέλει κρατήσει τα
χαρακτηριστικά του αυτά, και παραμένει μία μορφή ανάπτυξης φιλικής προς τα
εκάστοτε περιβάλλοντα; Η διάχυση της εκάστοτε πληροφορίας στο διαδίκτυο έχει φέρει
το οποιονδήποτε υποψήφιο ταξιδευτή πιο κοντά σε εναλλακτικές και εξειδικευμένες
τουριστικές δραστηριότητες σίγουρα εντείνοντας την μαζικότητα του.

Μέχρι σήμερα τα διαφοροποιητικά χαρακτηριστικά του εναλλακτικού τουρισμού

αφορούσαν τα διαφορετικά κίνητρα του τουρίστα, που εντοπίζονται ως ενεργητικού
τύπου τουρισμού, με ερευνητικές τάσεις και συχνά με τάσεις συσχέτισης, σύνδεσης και
προσφοράς στην τοπική κοινωνία. Η ανακάλυψη νέων προορισμών, το αίσθημα της
περιήγησης, η έλλειψη υπηρεσιών και πλούσιων παροχών στον προορισμό, η αναζήτηση
βιωματικών εμπειριών, αποτελούν κάποια από τα χαρακτηριστικά του εναλλακτικού
τουρίστα κατά τους Laarman & Dust, όπως τον μελέτησαν πίσω στο 1987. Σήμερα ο
σύγχρονος εναλλακτικός τουρίστας, παραμένει να έχει τα περισσότερα από αυτά τα
χαρακτηριστικά, στον βαθμό που του επιτρέπεται να τα εκδηλώσει, καθώς η εξάπλωση
του τουρισμού έκτοτε είναι ραγδαία και φαίνεται να έχει καταλάβει όλες σχεδόν τις
περιοχές του πλανήτη, όπου η πρόσβαση κι οι συνθηκες το επιτρέπουν.

Το “νέο, παρθένο, πρωτοποριακό κι ανεξερευνητο” του εν δυνάμει προορισμού, που

αποτέλεσε θέλγητρο για πλήθος εναλλακτικών τουριστών, έχει πλέον αποκαλυφθεί μέσα
από τα δορυφορικά συστήματα του διαδικτύου, και σίγουρα δεν αποτελεί το βασικό
κίνητρο για επίσκεψη. Ο εναλλακτικός τουρίστας έχει οπτικοποιήσει τον τελικό του
προορισμό χάνοντας την μαγεία της ολοκληρωτικής ανακάλυψης και
αυτοπροσδιορίζεται πλέον από διαφοροποιημένα χαρακτηριστικά. Ενώ τα προηγούμενα
χρόνια η επίδειξη πλαστών θελγήτρων για τουριστική χρήση, κατακριθηκαν, πλέον
φαίνεται αναδύεται η δημιουργία ποιητικών θελγήτρων, νέων τουριστικών προϊόντων
για την διευρυνση του τουριστικού προϊόντος μία περιοχής. Αυτά τα σύγχρονα πλαστά

143
θέλγητρα μπορούν να είναι από βιωματικές εμπειρίες που αφορούν μία τοπική πρακτική,
μέχρι μία εντελώς νεοφερτη δραστηριότητα.

Παρόλα αυτά οι επιπτώσεις του “τουριστικού φαινομένου” αφήνουν το αποτύπωμα τους

στο φυσικό περιβάλλον και κατά την άσκηση άλλων τουριστικών δραστηριοτήτων,
περισσότερο φιλικών προς αυτό. Το ανθρώπινο αποτύπωμα αφορά την μετάβαση και
μετακίνηση από το ένα μέρος στο άλλο, την συχνότητα χρήσης αεροπλάνων κι άλλων
μεταφορικών μέσων, την κατάχρηση των πόρων σε προορισμούς με έλλειψη τέτοιων69.
Αποτέλεσμα αυτού είναι να παρατηρούνται αρνητικές επιπτώσεις στο φυσικό και
ανθρωπογενές περιβάλλον ακόμα και αν ο τουρίστας/επισκέπτης πρόκειται να ασκήσει
ακόμα και την πιο εναλλακτική και ήπια δραστηριότητα.

Η εξασφάλιση της βιωσιμότητας τόσο των φυσικών όσο και των ανθρωπογενών πόρων
κερδίζει έδαφος όχι μόνο στο πλαίσιο μιας ιδεολογικής βάσης, αλλά κυρίως υπό το
πρίσμα των θετικών αναπτυξιακών αποτελεσμάτων που μπορεί έμμεσα να έχει, όπως
χωρική διασπορά και χρονική διεύρυνση του τουριστικού φαινομένου. Από την άλλη,
εξασφαλίζει την δυνατότητα προστασίας των τουριστικών πόρων, οι οποίοι έχουν σε
πολλές περιπτώσεις αποκαλύψει, τα πεπερασμένα όρια αξιοποίησής τους. Πολλές φορές
στην τουριστική πολιτική έχουν θεσπιστεί μέτρα και εργαλεία για την μέτρηση αυτού
του κορεσμού.

Όλοι οι παραπάνω λόγοι,κατά τον Ανδριώτη, που με την σειρά τους διαμορφώνουν το
τουριστικό οικοσύστημα της εποχής, επιτάσσουν την ανάγκη για αναζήτηση νέων
προτύπων τουριστικής ανάπτυξης και διαφοροποιημένων προτύπων τοπικής ανάπτυξης.
Στην πραγματικότητα τα νέα αυτά πρότυπα που προσομοιάζουν περισσοτερο με
εναλλακτικές μορφές τουρισμού, έρχονται αντιμέτωπα με την μαζική τουριστική
διακίνηση κι αποσκοπούν στην αναζήτηση της ποιότητας στο ταξίδι σε συνδυασμό με
την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και της κουλτουρας που συναντουν.

1.4.3. Αλλαγές στο τουριστικό προφίλ κι η επικράτηση του αλλοκεντρικού τουρίστα

Τα τελευταία χρόνια η αποδοκιμασία του μαζικού μοντέλου τουριστικής

δραστηριότητας είναι τόσο έντονη με αποτέλεσμα να διερευνάται διαρκώς και να
ορίζεται επιστημονικά με πολλούς διαφορετικούς τρόπους το νέο μοντέλο τουριστικής
ανάπτυξης. Οι λέξεις «ήπιος», «εναλλακτικός» αλλά και μία μεγάλη γκάμα θεματικών
χαρακτηρισμών έχουν συνοδεύσεις κατά περιόδους την λέξη «τουρισμός» σε κείμενα
πολιτικής, επίσημα έγγραφα, ψηφίσματα, χάρτες κ.α. Περιφραστικά όμως όλοι
αντιλαμβάνονται πως το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα των ορισμών αυτών είναι η μέσα σε
συγκεκριμένα πλαίσια και όρια χρήση του χώρου και των πόρων.

69
Όπως π.χ διάδοση της επισκεψιμότητας σε μέρη χωρίς νερό έρημος, νησιά απομακρυσμένες
περιοχές, ή εξάσκησει αθληματων που απαιτούν νερό σε μέρη με λειψυδρία όπως το γκολφ

144
Η ηπιότερη αυτή χρήση των πόρων, μακροπρόθεσμα μπορεί να προστατεύει και συχνά
να αναβαθμίζει τον πόρο, ενώ η αντίστοιχη μαζική τον απαξιώνει ραγδαία. Ήπιες
μορφές τουρισμού μπορούν να είναι όλες οι μορφές τουριστικές δραστηριότητες
εκφρασμένες με όρους ήπιας χρήσης των πόρων.

Παρόλη λοιπόν την κατανόηση, των τελευταίων ετών στον σύγχρονο κόσμο και την
μετάβαση από το πλήρως μαζικό στο λιγότερο μαζικό, ήπιο ή/και εναλλακτικό τουρισμό,
από πλευράς κυβερνήσεων, τοπικών ή εθνικών, διακρατικών συμφωνιών κλπ, η
σημερινή εξέλιξη του τουριστικού φαινομένου φαίνεται να παρουσιάζει πολύ έντονη
μαζικότητα επίσης.

Η μαζικότητα αυτή όμως καταρχάς οφείλεται κυρίως στους λόγους που αναφέρονται
παραπάνω (ευρεία χρήση του διαδικτυακού, ανάπτυξη απλοποιημένων εφαρμογών για
την κατανάλωση και τον σχεδιασμό τουριστικών προϊόντων) και έχει άλλα
χαρακτηριστικά από τον μαζικό τουρισμό του παρελθόντος. Αυτή η μαζικότητα
εμφανίζεται πλέον σε πολύ περισσότερα μέρη της γης, ενδεχομένως και ταυτόχρονα και
φαίνεται να απευθύνεται σε όλες σχεδόν τις κοινωνικές τάξεις.

Μεγάλο ρόλο στην νέα μαζική μορφή τουρισμού παίζει αδιαμφισβήτητα το χαμηλό
κόστος του αεροπορικού ναύλου, των τελευταίων ετών και η ανάπτυξη πολλών
περιφερειακών αεροδρομίων ανά τον κόσμο.

145
Εικόνα 1.4.3-1: Τύποι Τουριστών βάσει διαφορετικών κατηγοριοποιήσεων μέσα στις δεκαετίες.
Πηγή: Heitman 2010, Tourist behaviour and tourist motivation, Research themes for tourism

Η διαφοροποίηση στην μαζικότητα αυτή φαίνεται να έχει να κάνει με το

διαφοροποιημένο τουριστικό προφίλ. Ενώ δηλαδή υπάρχει μεγάλη τάση για
κατανάλωση τουριστικών προϊόντων στον κόσμο αυτα καταναλώνονται από έναν μέσο
τουρίστα που τείνει να μοιάζει περισσότερο στον αλλοκεντρικό τουρίστα του Plog οπως
τον διατύπωσε την θεωρία του το 1974 και τον επαναφέρει το 2001 (βλ Εικόνα 2)

Οι διαφορετικές τυπολογίες τουριστών, που προκύπτουν ενίοτε από την έρευνα

στοχεύουν σε αυτή την καλύτερη κατανόηση τόσο των ταξιδιωτών και των
χαρακτηριστικών και κινήτρων τους, ώστε να προκύπτει το επικρατόν τουριστικό
προφίλ της εποχής.

Η τουριστική συμπεριφορά και τα κίνητρα, επηρεάζουν το σύγχρονο τουριστικό

φαινόμενο και μας αφορά να διατυπωθούν και να αναλυθούν σε βάθος για τις ανάγκες
της παρούσας έρευνας, όπου θέλουμε να διαπιστώσουμε πως μπορούν να γίνουν βασικοί
παράγοντες για την διαμόρφωση νέων τουριστικών προϊόντων.

Στις διαφορετικές τυπολογίες τουριστών της βιβλιογραφίες, η Ψαρρά αναφέρει έναν

καταμερισμό βάσει:

● των ανθρώπινων χαρακτηριστικών, τυπολογία του Plog

146
 ● άλλα χαρακτηριστικά συμπεριφοράς που αφορούν την οργάνωση του ταξιδιού,
τυπολογία Cohen
● βάσει της εμπειρίας που αναζητούν, Pull - Push factors

Ενώ με βάσει τον Λαγό, παρατηρείται σήμερα πως ο εκάστοτε ταξιδιώτης μπορεί να
αλλάζει τυπολογία και να παρουσιάζει άλλο προφίλ σε κάθε ταξίδι του αλλά αυτό το
φαινόμενο μπορεί να συμβαίνει και σε βάθος χρόνου, όπως ο εκάστοτε ταξιδιώτης
ωριμάζει στην τουριστική του συμπεριφορά.

Παράλληλα δύο θεωρίες που μπορούν να μας βοηθήσουν να καταλάβουμε τις προθέσεις
των τουριστών είναι η τουριστική συμπεριφορά με βάση τις ατομικές επιθυμίες και την
αιτιολογημένη συμπεριφορά (TRA, THEORY OF REASONED ACTION). Την
δεύτερη που επηρεάζεται από τον έλεγχο και την χειραγώγηση της συμπεριφοράς βάσει
των προτύπων και των τάσεων.(Ψαρρά, 2018)

Ενώ το το 2016, οι Meng και Choi, αναλύουν ένα νέο μοντέλο στοχοκεντρικής
συμπεριφοράς (Model of goal-directed behaviour). Σε αυτό ενσωματώνεται για πρώτη
φορά και η επιθυμία , τα συναισθήματα, η συμπεριφορά βάσει των συνηθειών, η στάση
τα πρότυπα κι οι τασεις αλλά και η χειραγωγηση της συμπεριφοράς.

Με βάση τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά και την κατανομή του Plog οι τουρίστες

διακρίνονται σε αλλοκεντρικοί (allocentrics/venturers) τουρίστες, οι οποίοι ταξιδεύουν
μεμονωμένα και διακρίνονται από μια τάση καινοτομίας, περιπέτειας και εξερεύνησης
νέων, «παρθένων» τουριστικών προορισμών. Παράλληλα αναλύονται οι μεσοκεντρικοί
(mesocentrics) τουρίστες έχουν μια πιο ισορροπημένη προσέγγιση ανάμεσα στην
καινοτομία και στην ανάγκη τους να επιδίδονται σε τουριστικές δραστηριότητες εντός
οικείου περιβάλλοντος και οι ψυχοκεντρικοί (psychocentrics/dependables) τουρίστες
δίνουν μεγάλη έμφαση στην οικειότητα και αποτελούν τη βάση του οργανωμένου
μαζικού τουρισμού). Ο Plog
επαναπροσδιορίζει την θεωρία του
για τους τύπου τουριστών το 2001
και διατυπώνει την επικράτησή
ενος μοντέλου συμπεριφοράς που
θέλει τον αλλοκεντρικό τουρίστα
να είναι ο πρώτος που εξερευνά
νέα τουριστικά προϊόντα και
προορισμούς πριν κάν θεωρηθούν
ανεπτυγμένες τέτοιες περιοχές και
έπειτα να μαζικοποιούνται.

147
2. Ο Τουρισμός και η ανάπτυξη. Αδυναμίες και προοπτικές

Η ανάπτυξη είναι μία έννοια σχετική και εξαρτώμενη πάντοτε από το είδος και την
επιθυμητή κλίμακα της, μπορεί να αφορά αποκλειστικά την οικονομική μεγέθυνση και
να συγχέεται με την τελευταία ενώ ταυτόχρονα μπορεί να αφορά ένα κλάδο κέχοντας
εντελώς διαφορετική προσέγγιση. Τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της εκάστοτε
περιοχής αλλά και στοιχεία από την ιστορία της, τα οικονομικά και κοινωνικά της
χαρακτηριστικά, μπορούν να ερμηνεύσουν το επίπεδο της υφιστάμενης ανάπτυξης αλλά
και τις προοπτικές μιας μελλοντικής ανάπτυξης. Ο όρος της ανάπτυξης είναι παράλληλα
συνυφασμένος με οικονομικά κριτήρια, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, όπου στην
περίπτωση αυτή η έννοια συνεπάγεται την ικανότητα μιας οικονομίας να παράγει
συνεχώς έναν αυξανόμενο όγκο υπηρεσιών και προϊόντων.

Παρόλα αυτά είθισται πλέον η οικονομική ανάπτυξη να ερμηνεύεται με τον ορισμό της
μεγέθυνσης κι η έννοια της ανάπτυξης, εν γένει, να κατανοείται ως μία πολυδιάστατη
διαδικασία η οποία δεν ταυτίζεται με την επιδίωξη στενών χρηματικών κι υλικών
απολαβών αλλά ενσωματώνει ως συστατικά της στοιχεία την ανάπτυξη νέων ανώτερων
πολιτιστικών αντιλήψεων και αξιών, αλλά και με στόχο την βελτίωση των κοινωνικών
συνθηκών. (Λαμπριανίδης, 2002)

Τα τελευταία χρόνια αναπτύχθηκε μία νέα διάσταση της ανάπτυξης που ενσωματώνει
και κριτήρια αναλωσιμότητας των πόρων και τονίζει στην ουσία την περιβαλλοντική
διάσταση της ανάπτυξης. Η έννοια αειφόρος ή βιώσιμη ανάπτυξη (sustainable
development) και με την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Βιώσιμη Ανάπτυξη70,
παρουσιάστηκε ως ένας μείζονος στρατηγικής σημασίας στόχος που πρέπει να
κατευθύνει το σύνολο των πολιτικών στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Περιλαμβάνει τρεις
διαστάσεις, την προστασία του περιβάλλοντος, την κοινωνική ισότητα και συνοχή, και
την οικονομική ευημερία. Οι Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΣΒΑ) αποτελούν
αναπόσπαστο μέρος των πολιτικών κατευθυντήριων γραμμών της ΕΕ και βρίσκονται
στο επίκεντρο της χάραξης πολιτικής για την εσωτερική και εξωτερική δράση σε όλους
τους τομείς. Στηρίζονται στην Ατζέντα του 2030 των Ηνωμένων Εθνών71 για την
ενίσχυση της ανθεκτικότητας και την προετοιμασία του κόσμου για μελλοντικούς
κλυδωνισμούς, με μία διττή πράσινη και ψηφιακή μετάβαση. Έτσι κατά τα τελευταία
χρόνια κι ιδιαίτερα μετά το 2017 η Ευρωπαϊκή Ένωση φαίνεται να υιοθετεί μία νέα

70
Οι Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του πολιτικού προγράμματος
της προέδρου φον ντερ Λάιεν. Το τελευταίο έτος παρουσιάστηκαν διάφορες μεταρρυθμιστικές
πολιτικές, όπως αναφέρονται στο σύνδεσμο:
https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/sustainable-development-goals/eu-whole-gove
rnment-approach_el
71
https://unric.org/el/

148
Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Ανάπτυξη72 όπου υιοθέτησε μαζί με τα κράτη μέλη της,,
ως μέρος της απάντησής της στην Ατζέντα του 2030 των Ηνωμένων Εθνών για τη
Βιώσιμη Ανάπτυξη και τους Στόχους της για την Αειφόρο Ανάπτυξη (2015). Μέσω της
νέας αυτής ευρωπαϊκής προσέγγισης για την ανάπτυξη επιβεβαιώνεται η εξάλειψη της
φτώχειας ως πρωταρχικός αναπτυξιακός στόχος, αλλά ενσωματώνεται επίσης η
οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική διάσταση της βιώσιμης ανάπτυξης και
υπογραμμίζεται η άρρηκτη σχέση μεταξύ ανάπτυξης και του συνόλου των ευρωπαϊκών
πολιτικών, συμπεριλαμβανομένης της ειρήνης και της ασφάλειας και της ανθρωπιστικής
βοήθειας.73

Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως η υπόθεση εργασίας σε σχέση με τον ρόλο του
τουρισμού ως εργαλείο και μέσο περιφερειακής ανάπτυξης, διαπιστώνεται μέσα από τα
ιστορικά δεδομένα που παρουσιάζουν μελέτες περίπτωσης και στην ΕΛλάδα με
πολιτικές κινήτρων για την ανάπτυξη τουριστικής δραστηριότητας σε συγκεκριμένες
περιοχές της χώρας. Μία σύντομη αναφορά στα ιστορικά στοιχεία επιβεβαιώνει τον
ισχυρισμό χωρίς να συνεπάγεται πάντα όλα τα θετικά αποτελέσματα της ανάπτυξης. Κι
αυτό λόγω της βεβιασμένης και αποσπασματικής υιοθέτησης σημειακών πολιτικών
τουριστικής ανάπτυξης που σε πολλές εκ των περιπτώσεων επέφερε και αρνητικές
επιπτώσεις και ενδεχομένως συνέβαλε στον κορεσμό ορισμένων περιοχών και στην
εξάντληση των πόρων επιτυγχάνοντας όμως σχεδόν πάντα περιφερειακή σύγκλιση και
αύξηση των εισοδημάτων.

Είναι σημαντικό όμως να αναγνωρίσουμε πως θεωρείται δεδομένη η επίδραση του

τουρισμού στην χωρική ανάπτυξη και την περιφερειακή σύγκλιση ακόμα και διαμέσου
πολιτικών δημιουργίας νέου τουριστικού προϊόντος το οποίο και συχνά εμπλέκει και
δραστηριότητες άλλων τομέων της οικονομίας ενδυναμώνοντας τους και λειτουργώντας
ως οικοσύστημα. Άλλωστε το οικοσυστημικός χαρακτήρας του τουριστικού φαινομένου
όπως παρουσιάστηκε και στο πρώτο κεφάλαιο, ενδυναμώνει τις απόψεις περί επιδρασης
της τουριστικής δραστηριότητας και στην ευρύτερη οικονομική ανάπτυξη.

Η συγκέντρωση όλων αυτών των παραγόντων που μπορούν να αναδείξουν νέα

τουριστικά προϊόντα στον ελλαδικό χώρο φαίνεται να είναι πολύ ενδιαφέρουσα. Ο

72
European Consensus on Development,
https://international-partnerships.ec.europa.eu/system/files/2019-09/european-consensus-on-deve
lopment-final-20170626_en.pdf
73
Η Σύμβαση για την Ανάπτυξη δομείται γύρω από τα «5 P» που πλαισιώνουν την Ατζέντα του
2030: Ανθρωποι, Πλανήτης, Ευημερία, Ειρήνη, Συνεταιρισμός, Το κείμενο παρουσιάζει
σημαντικά διατομεακά στοιχεία, όπως η νεολαία, η ισότητα των φύλων, η κινητικότητα και η
μετανάστευση, η βιώσιμη ενέργεια και η κλιματική αλλαγή, οι επενδύσεις και το εμπόριο, η
χρηστή διακυβέρνηση, η δημοκρατία, το κράτος δικαίου και τα ανθρώπινα δικαιώματα, η
καινοτόμος δέσμευση με πιο προηγμένες αναπτυσσόμενες χώρες , και κινητοποίηση εγχώριων
πόρων.

149
εντοπισμός των κατηγοριών των πόρων αλλά και των παγκόσμιων τάσεων και της
ζήτησης θα μπορούσε να αναδείξει νέα τουριστικά προϊόντα ή ακόμα και υπάρχοντα που
ειναι αποδυναμωμένα και θα μπορούσε να προωθηθούν περαιτέρω. Παράλληλα όμως
και για την απάντηση των σχετικών ερευνητικών ερωτημάτων είναι πολύ ενδιαφέρουσα
η σύνδεση της ανάπτυξη με το σύγχρονο φαινόμενο του τουρισμού και την συγχρονη
τουριστική δραστηριότητα.

Τα σχετικά επιχειρήματα για την ανάπτυξη του τουρισμού δεν φαίνεται να

μεταβλήθηκαν από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια ως σήμερα, τόσο γενικότερα όσο κι
ειδικότερα για την ΕΛλάδα. Ετσι βάσει της Αυγερινου υποστηρίζεται ότι ο τουρισμός:
α. συμβάλλει στην κάλυψη του συναλλαγματικού ελλείμματος, ή στη βελτίωση του
ισοζυγίου πληρωμών,
β. ως τομέας έντασης εργασίας συμβάλλει στην αύξηση της απασχόλησης και στον
περιορισμό της ανεργίας και υποαπασχόλησης,
γ. αποτελεί παράγοντα αύξησης του εθνικού εισοδήματος λόγω των πολλαπλασιαστικών
(άμεσων ή έμμεσων) επιδράσεων στην ελληνική οικονομία,
δ. αποτελεί συντελεστή περιφερειακής ανάπτυξης συμβάλλοντας σε μια αρμονικότερη
κατανομή του εισοδήματος μεταξύ αστικών κέντρων και περιφέρειας.

Παραδείγματος χάριν η ελληνική κεντρική κυβέρνηση, προς την κατεύθυνση της

βελτίωσης του ελληνικού τουριστικού προϊόντος και προκειμένου να περιορίσει τις
αρνητικές συνέπειες της οικονομικής κρίσης, και άρα συμπεριλαμβάνοντας τον
τουρισμό στα αναπτυξιακά εργαλεία, περιλαμβάνει τον κλάδο του τουρισμού πολλές
φορές κατά το παρελθόν στα κυβερνητικά πακέτα κινήτρων74.

Ο αναπτυξιακός όμως χαρακτηρας του τουρισμού για να αποδοθεί και να μετρηθεί

σχετίζεται με κάποιες έννοιες όπως οι Δορυφόροι Λογαριασμοί, οι πολλαπλασιαστές
εισοδήματος, η συμβολή στο ΑΕΠ, η απασχόληση, ο δείκτης ευημερίας, ο Δείκτη
Τουριστικής Ανταγωνιστικότητας, οι Άμεσες Ξένες επενδύσεις κ.α. Για να εξετάσουμε
λοιπόν αυτή την συσχέτιση της ανάπτυξης και του τουριστικού φαινομένου
παραθέτονται κάποια στοιχεία που αφορούν και την ελληνική περίπτωση.

74
Κατά το 2009 υιοθετήθηκαν πολιτικές μείωσης ή μερικής / ολικής αναστολής πληρωμής
διάφορων χρεώσεων όπως είναι ο φόρος παρεπιδημούντων (που είχε όμως αρνητικές επιπτώσεις
στα έσοδα αρκετών ΟΤΑ). Χαρακτηριστική είναι η κατάργηση των τελών χρήσης (προσγείωσης
και παραμονής) των αεροσκαφών στα περιφερειακά αεροδρόμια για την περίοδο Απριλίου -
Σεπτεμβρίου 2009 με στόχο την τόνωση των τουριστικών αφίξεων. Σύμφωνα όμως με τα
στοιχεία που αφορούν στις διεθνείς αφίξεις των περιόδων Ιανουαρίου – Οκτωβρίου 2008 και
2009 η παραπάνω κίνηση απέφερε μέσο όφελος ανά τουριστικό πακέτο €10 - €12 ποσό το
οποίο όπως αποδείχθηκε δεν αποτέλεσε ισχυρό
κίνητρο για την προσέλκυση ταξιδιωτών με αποτέλεσμα την μείωση των διεθνών αφίξεων κατά
7,42%. (Τσάρτας 2011)

150
Σε γενικές γραμμές είναι γνωστό ότι η τουριστική δραστηριότητα έχει παραδοσιακά
ελλιπή πληροφόρηση (αναλυτική τουριστική στατιστική, Δορυφόροι Λογαριασμοί
Τουρισμού, Πίνακες Εισροών – Εκροών του Εθνικού Λογιστικού Συστήματος, κ.λπ)
γεγονός που επιτρέπει σε φορείς της τουριστικής βιομηχανίας ή στους μελετητές του
τουρισμού να αναπτύσσουν διαφόρους μεθόδους στην αποτύπωση της συμβολής του
στην οικονομία και στην ανάπτυξη εν γένει. Έτσι, είναι πρακτικά αδύνατο να εκφραστεί
η συνολική τουριστική ζήτηση μέσω των εθνικών λογαριασμών και να εκτιμηθεί η
συμβολή του τουρισμού στα κυριότερα μακροοικονομικά μεγέθη και συνεπώς η χάραξη
των αναγκαίων πολιτικών.(Βαρώτσου, 2013)

Βάσει του Τσάρτα και Σπυρόπουλου (2012), στοιχεία του Δείκτη Τουριστικής
Ανταγωνιστικότητας του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ (World Economic Forum)
που αφορούν τις άμεσες ξένες επενδύσεις (ΑΞΕ), έρχονται σε ευθεία αντίθεση με το
γεγονός ότι η Ελλάδα κατέχει την 3η θέση παγκοσμίως ως προς το βαθμό
προτεραιότητας που δίνει σε ζητήματα του τουριστικού κλάδου. Είναι δε ιδιαιτέρως
ανησυχητικά καθώς αναδεικνύουν τη διαρθρωτική αδυναμία της Ελλάδας να
προσελκύσει ξένα κεφάλαια που θα έχουν ουσιαστικό πολλαπλασιαστικό και όχι απλά
αναδιανεμητικό (από περιοχή σε περιοχή ή από κλάδο σε κλάδο) οικονομικό
αποτέλεσμα. Η Χώρα λαμβάνει 107η θέση το 2009 (επί συνόλου 133 χωρών)
σημειώνοντας έντονα αρνητική πορεία καθώς το 2007 έλαβε την 89η και το 2008 την
94η θέση.

Εξετάζοντας την αναπτυξιακή πλευρά του Τουρισμού στο παρελθόν η πολιτεία

χρηματοδότησε μελέτες που αφορούν στη δημιουργία Δορυφόρων Λογαριασμών
Τουρισμού που στόχο έχουν να παρακολουθούν, να καταγράφουν μεγέθη που αφορούν
στην τουριστική δραστηριότητα. Για την κατανόηση των πραγματικών προβλημάτων
και την ενδεχόμενη εφαρμογή αποδοτικότερων πολιτικών επίλυσης τους και συνεπώς
την βέλτιστη απόδοση των ελληνικών Δορυφόρων Λογαριασμών Τουρισμού,
συμπληρωματικά λειτουργούσε το Παρατηρητήριο Τουρισμού.

Ενώ παράλληλα εξετάζοντας την απασχόληση στον τουρισμό, σύμφωνα με τα στοιχεία

του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ταξιδιών και Τουρισμού75, το 1/5 του εργατικού
δυναμικού της χώρας (περίπου 900.000 άτομα) το 2009 απασχολήθηκε έμμεσα ή άμεσα
στον κλάδο. Σε σχέση με το προηγούμενο έτος και σύμφωνα με εκτιμήσεις του Σ.Ε.Τ.Ε.,
οι θέσεις εργασίας στον τουρισμό παρουσίασαν μείωση το πρώτο εξάμηνο του 2009
κατά 19 χιλιάδες περίπου, αποτελέσματα της μείωσης κατά 10% των αφίξεων
αλλοδαπών τουριστών. Όσον αφορά στα στοιχεία ανταγωνιστικότητας της ελληνικής
τουριστικής οικονομίας η κατάσταση δεν είναι θετική μέχρι το 2015 παρά το γεγονός ότι
αυτή παρουσίασε μικρά σημάδια ανάκαμψης.

75
World Travel and Tourism Council

151
Η τουριστική κινητικότητα επέφερε αλλαγές στην απασχόληση καθώς στις περιοχές που
παρουσίασαν τουριστική ανάπτυξη υπήρξε μεταστροφή του ανθρώπινου δυναμικού σε
δραστηριότητες άμεσα ή έμμεσα εμπλεκόμενες με τον κλάδο του τουρισμού. Η
μεταστροφή αυτή στον τουρισμό επηρέασε τον τρόπο ζωής και τα καταναλωτικά και
κοινωνικά πρότυπα των κατοίκων της περιφέρειας καθώς η ανάπτυξη του τριτογενή
τομέα δραστηριότητας και ο μιμητισμός σταδιακά οδήγησε στην σύγκλιση της
καθημερινότητας με αυτή των αστικών κέντρων. Όπως είναι φυσικό, η κοινωνική αυτή
μεταβολή επηρεάζει και τον επαγγελματικό προσανατολισμό καθώς το παράδειγμα των
ευημερουσών τουριστικών επιχειρήσεων, σε αντίθεση με την απασχόληση στον
πρωτογενή τομέα, έχει συνδεθεί με την επαγγελματική καταξίωση στις περιοχές που
παρουσιάζουν τουριστική κινητικότητα.

Ο ρολος του τουρισμού στην περιφερειακή ανάπτυξη της χώρας διαφαίνεται έμμεσα
πολλές φορές στο παρελθόν κυρίως από τις στατιστικές παρατηρήσεις με την
πολλαπλασιαστική συμβολή στην ευρύτερη κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη σε
περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Μια πρώτη τέτοια σαφής ένδειξη προκύπτει από την
αύξηση του πληθυσμού στους τουριστικούς νομούς (Παυλόπουλος & Κουζέλης 1998,
Στατιστικές επετηρίδες Ε.Σ.Υ.Ε.) σε πολλαπλές περιοδους όπου οι περισσότεροι νομοί
της υπαίθρου χάνουν πληθυσμό λόγω της μετανάστευσης.

Το ζητούμενο όμως της τουριστικής οικονομίας αφορά στην μεγιστοποίηση των

μεγεθών και κυρίως των εσόδων και των θέσεων απασχόληση. Κατά τον Τσάρτα (2011)
τα έσοδα προκύπτουν από το γινόμενο των Αφίξεων, της Διάρκειας Παραμονής και της
Κατά Κεφαλήν Δαπάνης. Το γινόμενο αυτό παίρνει τόσο μεγαλύτερη τιμή, όσο
μεγαλύτερη είναι η τουριστική περίοδος που επηρεάζει αντίστοιχα τη δημιουργία
θέσεων απασχόλησης. Έτσι οι αφίξεις μαζί με την εποχικότητα και την περιφερειακή
κατανομή της τουριστικής δραστηριότητας είναι τρεις βασικοί και απλοί δείκτες που
μπορούν να σκιαγραφούν της πορείας της τουριστικής οικονομίας. Όταν οι δείκτες
αυτοί δεν ακολουθούν ανοδική πορεία, εκφράζουν «μειωμένη ανταγωνιστικότητα» του
τουριστικού προϊόντος.

Η ελληνική τουριστική αγορά θεωρείται ένας ώριμος τουριστικός προορισμός που

αντιμετωπίζει έντονο ανταγωνισμό από αναδυόμενους μεσογειακούς προορισμούς,
κυρίως σε επίπεδο τιμών. Προσφέρει το ίδιο προϊόν με τους ανταγωνιστές της και
διεκδικεί μερίδιο από τις ίδιες τουριστικές αγορές. Απευθύνεται κυρίως σε τουρίστες
από χώρες της Β.Δ. Ευρώπης, οι οποίες προσπαθούν να προσελκύσουν μαζικό τουρισμό
που κύριο ανταγωνιστικό τους πλεονέκτημα είναι το χαμηλό κόστος των παρεχόμενων
υπηρεσιών.

Εξετάζοντας λοιπόν τον αναπτυξιακό αυτόν χαρακτήρα του τουρισμού στην Ελλάδα, θα
μπορούσαμε να εξετάσουμε κάποια στατιστικά στοιχεία που αφορούν συγκεκριμένες

152
περιόδους όπου η τουριστική δραστηριότητα εκτυλίσσεται χωρίς να επικρατούν
ιδιαίτερες συνθήκες όπως η οικονομική κρίση ή η πανδημία.

Η αύξηση των εισπράξεων συνήθως αντανακλά πιθανή βελτίωση της

αποτελεσματικότητας της ελληνικής τουριστικής αγοράς που οφείλεται κυρίως στην
αύξηση των τιμών των παρεχόμενων τουριστικών υπηρεσιών. Ωστόσο, η διατήρηση της
ανταγωνιστικότητας οδηγεί στην προσπάθεια να συμβαδίζει η αύξηση των τιμών με την
ποιοτική αναβάθμιση των παρεχόμενων τουριστικών υπηρεσιών. (Τσάρτας, 2011 )

Βάσει της τρίτης έκθεσης του World Economic Forum76 που δημοσιεύθηκε στις αρχές
Μαρτίου 2009 σχετικά με την ανταγωνιστικότητα του τουρισμού στις διάφορες χώρες,
που εκτιμάται με 58 δείκτες με στόχο τη σύγκριση χωρών σε διεθνές επίπεδο.
Επισημαίνεται ότι οι δείκτες ανταγωνιστικότητας του World Economic Forum
βασίζονται σε μια σειρά από κοινωνικές και οικονομικές μακρο – μεταβλητές που είναι
διαθέσιμες σε κάθε χώρα.
• Η χώρα μας καταλαμβάνει την 24η θέση στη γενική κατάταξη ανταγωνιστικότητας το
2007. Σε επίπεδο άμεσων ανταγωνιστών υστερούσε έναντι Ισπανίας, της Κύπρου και
της Πορτογαλίας και υπερτερεί έναντι της Κροατίας, της Τουρκίας και της Αιγύπτου.
• Με βάση τη «Μέση κατά Κεφαλή Δαπάνη» - ΜΚΔ», η χώρα μας κατατάσσεται το
2007 στην 15η θέση με 1.019 USD ανά τουρίστα.
• Με βάση τα «Έσοδα ανά Κάτοικο» κατατάσσεται στην 9η θέση με 1.385 USD ανά
άφιξη την ίδια χρονιά
• Με βάση το «Έσοδο ανά κάτοικο ως ποσοστό του κατά κεφαλήν ΑΕΠ» που
αντιστοιχεί στο 4,9% του κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας μας, αυτό μας φέρνει στην 6η
θέση της σχετικής κατάταξης.

Από τα παραπάνω δεδομένα και σε σύγκριση με τα αντίστοιχα τουριστικά μεγέθη των

δύο επόμενων εκθέσεων του World Economic Forum, προκύπτει ότι ο τουρισμός της
χώρας μας εξακολουθεί να είναι σημαντικός παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης, παρά
τις άλλοτε μικρές ή μεγαλύτερες διακυμάνσεις των οικονομικών μεγεθών.

2.1.Ένταξη του Ελληνικού Τουρισμού στη σύγχρονη Ευρωπαϊκή και Διεθνή

Τουριστική αγορά.

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες και ιδιαίτερα στο τελευταίο τέταρτο του εικοστού αιώνα,
ο τουρισμός εισήλθε ως σημαντική οικονομική δραστηριότητα στην παγκόσμια αγορά.
Σήμερα, σύμφωνα με στοιχεία του WTO77, το 1/6 του παγκόσμιου πληθυσμού

76
https://www.weforum.org/reports?year=2019#filter
77
WTO: World Tourism Organization, (Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού).

153
μετακινείται τουλάχιστον μια φορά το χρόνο για τουρισμό, ενώ στην επόμενη δεκαετία
προβλέπεται μια ακόμα πιο δυναμική αύξηση των τιμών των κύριων τουριστικών
δεικτών.
Ο τουρισμός ως οικονομική δραστηριότητα, υπό το καθεστώς του παγκόσμιου
ανταγωνισμού, ο οποίος εντείνεται διαρκώς, εκσυγχρονίζεται και εμπλουτίζεται
αναπτύσσοντας νέα προϊόντα στην κατεύθυνση της βελτίωσης της προσφοράς.
Οι σύγχρονες εθνικές τουριστικές πολιτικές δίνουν ιδιαίτερη σημασία αφ΄ ενός στη
δυνατότητα πρόσβασης στον προορισμό και αφ’ ετέρου στη δυνατότητα εξατομίκευσης
του τουριστικού προϊόντος, βάσει των προσωπικών επιλογών των επισκεπτών. Η
καινοτομία έχει διευκολύνει σημαντικά τις πολιτικές αυτές περιορίζοντας παράλληλα το
ρόλο των ενδιαμέσων διαχειριστών (tour-operators). Σε τοπικό επίπεδο επιδιώκεται η
διάχυση της τουριστικής κίνησης μέσα από τη δημιουργία τοπικών πολυθεματικών
δικτύων και τη διευκόλυνση της κίνησης των επισκεπτών. Σημειώνεται ωστόσο ότι ο
βαθμός προώθησης των παραπάνω τάσεων εξαρτάται κυρίως από τις ασκούμενες
εθνικές τουριστικές πολιτικές. Στην Ελλάδα, παρά τη σημαντική της θέση στην
παγκόσμια τουριστική αγορά, παρατηρείται σημαντική υστέρηση στα ζητήματα
εισαγωγής της καινοτομίας, εξατομίκευσης του προϊόντος και άμβλυνσης της εξάρτησης
από τους ενδιάμεσους διαχειριστές.
Στην παγκόσμια τουριστική οικονομία και ιδιαίτερα στην ευρωπαϊκή, προωθούνται
ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, οι ήπιες και εναλλακτικές78 μορφές τουριστικής
ανάπτυξης και μάλιστα εκείνες που είναι συμβατές με τις κατευθύνσεις προστασίας του
φυσικού περιβάλλοντος και των αξιόλογων μνημείων και οικιστικών συνόλων. Η
εξασφάλιση της βιωσιμότητας τόσο των φυσικών, όσο και των ανθρωπογενών πόρων
κερδίζει έδαφος όχι μόνο στο πλαίσιο μιας ιδεολογικής βάσης, αλλά κυρίως υπό το
πρίσμα των θετικών αναπτυξιακών αποτελεσμάτων που μπορεί να εξασφαλίσει:
Επιτυγχάνει από τη μια τη χωρική διασπορά της τουριστικής δραστηριότητας,
διευκολύνοντας την περιφερειακή ανάπτυξη, αλλά και τη χρονική της διεύρυνση. Από
την άλλη, εξασφαλίζει τη δυνατότητα προστασίας και αποκατάστασης (όπου χρειάζεται)
των τουριστικών πόρων, οι οποίοι έχουν σε πολλές περιπτώσεις αποκαλύψει τα
πεπερασμένα όρια αξιοποίησής των.
Σημειώνεται ωστόσο ότι η ανάγκη εξατομίκευσης του προϊόντος αντιμετωπίζεται άλλοτε
συμπληρωματικά και άλλοτε σε αντιδιαστολή με το μαζικό (ομαδικό) μοντέλο
τουριστικής ανάπτυξης. Έτσι, ο παραθερισμός σε παράκτιες περιοχές, συνεχίζει να
αποτελεί την κυρίαρχη μορφή τουρισμού, ενώ οι εναλλακτικές μορφές λειτουργούν
κυρίως ως παράγοντες εμπλουτισμού και διεύρυνσης του κυρίαρχου προτύπου.

78
Με τον όρο ήπια χαρακτηρίζεται η τουριστική δραστηριότητα που δεν επιβαρύνει σημαντικά
κι ανεπανόρθωτα ένα πόρο, φυσικό ή ανθρωπογενή, ενώ εναλλακτική αυτή που διαφέρει από το
εκάστοτε κυρίαρχο μοντέλο. Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού είναι στην πλειονότητά τους
και ήπιες, χωρίς αυτό να αποτελεί κανόνα.

154
Παρά τη σημαντική υστέρηση της Ελλάδας σε σχέση με τις απαιτήσεις που θέτει ο
διεθνής ανταγωνισμός, η χώρα παρουσίασε ρυθμούς τουριστικής ανάπτυξης κοντά στον
ευρωπαϊκό μέσο όρο κατά την προηγούμενη δεκαετία, κατάσταση η οποία προβλέπεται
να ανατραπεί, καθώς για την επόμενη δεκαπενταετία, ο ρυθμός αύξησης των αφίξεων
αναμένεται να είναι υποδιπλάσιος του ευρωπαϊκού σύμφωνα με τις προβλέψεις του
Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού.

Η χώρα έχει καθιερωθεί μεταξύ των κορυφαίων τουριστικών προορισμών διεθνώς.

Ωστόσο, το μέλλον του ελληνικού τουριστικού προϊόντος δεν πρέπει να θεωρείται
εξασφαλισμένο. Η διατήρηση υψηλών ρυθμών αύξησης των τουριστικών αφίξεων και
εισπράξεων, παρά τον αυξανόμενο ανταγωνισμό, έχει ζωτική σημασία για την εθνική
οικονομία.

Καταλυτική σημασία έχει και η σταδιακή μείωση του κόστους μετακίνησης, κυρίως
μέσω της λειτουργίας αεροπορικών εταιρειών χαμηλού κόστους, των οποίων η σύνδεση
με την Ελλάδα αναδεικνύεται σε βασικό παράγοντα για τη μελλοντική ανάπτυξη του
τουριστικού τομέα στη χώρα (με προφανή προϋπόθεση τη διαμόρφωση των αντίστοιχων
υποδομών).

Τα στενά περιθώρια συμπίεσης του κόστους του ελληνικού τουριστικού προϊόντος,

καθιστούν αμφίβολη την επιτυχία ενδεχόμενης πολιτικής ανάπτυξης του τουρισμού
ανταγωνιστικά προς τις γειτονικές χώρες χαμηλού κόστους. Κρίνεται σκόπιμο να
προσδιορισθεί με μεγαλύτερη σαφήνεια το τμήμα της αγοράς στο οποίο στοχεύει ο
ελληνικός τουρισμός και να αναζητηθούν, όπου αυτό είναι εφικτό, άξονες
συμπληρωματικότητας και συνεργασίας με προορισμούς που τώρα θεωρούνται
ανταγωνιστικοί της Ελλάδας. Η σημαντική εξάρτηση της τουριστικής δραστηριότητας
από χώρες της βόρειας Ευρώπης, διευκολύνει μόνο τους ενδιάμεσους διαχειριστές
(tour-operators), ενώ μια επιθετικότερη πολιτική προβολής σε αγορές όπως τα Βαλκάνια
και η Ρωσία θα μπορούσε ν΄ αποδειχθεί ιδιαίτερα αποτελεσματική.

Ιδιαίτερα τα τελευταία 50 χρόνια, ο τουρισμός έχει γνωρίσει πρωτοφανή ανάπτυξη ως

βασικό κοινωνικοοικονομικό φαινόμενο. Καθώς η οικονομία και η κουλτούρα μέσα
στην οποία λειτουργεί και αναπτύσσεται αλλάζουν, αλλάζουν και οι μορφές και οι
εντάσεις του τουρισμού. Ο κλάδος αυτός αναπτύσσεται επίσης συνεχώς και
διαφοροποιείται. Εξαιτίας αυτού, πολυάριθμα έθνη και περιοχές γενικά αναζητούν
στρατηγικές για να προσελκύσουν επιπλέον τουρίστες και επισκέπτες. Αυτό το
αυξημένο ενδιαφέρον για την προσέλκυση τουριστών σε μια τοποθεσία οφείλεται, εν
μέρει, σε:

● Κάθε τοποθεσία έχει μοναδικές ιδιότητες που την καθιστούν μοναδική.

155
● Επειδή ο τουρισμός έχει πολλές διασυνδέσεις με άλλους κλάδους, έχει σημαντικό
αντίκτυπο στην ανάπτυξη και τη στήριξη άλλων οικονομικών δραστηριοτήτων σε
μια τοποθεσία (γεωργία, αλιεία, εμπόριο).

● Κάθε τοποθεσία μπορεί πλέον να αναδείξει όλες τις μοναδικές ιδιότητες και
ομορφιές της στον κόσμο χάρη στην παγκοσμιοποίηση, τις νέες τεχνολογίες και τη
διανομή πληροφοριών.

● Εάν αναπτυχθεί σωστά, ο τουρισμός μπορεί να συμβάλει στην προώθηση και τη

διαφύλαξη των πολιτιστικών και φυσικών αγαθών ενός τόπου.

Σήμερα, ένας από τους τομείς με τη μεγαλύτερη ανάπτυξη είναι ο τουρισμός, η

επέκταση του οποίου έχει αντίκτυπο στις τοπικές, περιφερειακές και εθνικές οικονομίες
και επηρεάζεται από τις παγκόσμιες οικονομικές και πολιτικές συνθήκες. Ο τουριστικός
τομέας της Ελλάδας συνεχίζει να θεωρείται ως ένας από τους βασικούς συντελεστές της
ικανότητάς μας να αντιμετωπίσουμε το δύσκολο οικονομικό κλίμα. Η ελληνική
οικονομία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον τουριστικό τομέα λόγω των άφθονων
φυσικών και πολιτιστικών πόρων της αλλα και της ήδη διαδεδομένης τουριστικής
ταυτότητας της χώρας.

Όπως κάθε άλλος κλάδος, ο τουρισμός επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες. Ο

διεθνής τουρισμός και, κατ' επέκταση, η τουριστική ζήτηση καθορίζονται από τις
οικονομικές συνθήκες τόσο στον τόπο προορισμού όσο και στον τόπο προέλευσης, λόγω
της ποικιλομορφίας του τουριστικού προϊόντος, για το οποίο οι καταναλωτές πρέπει να
ταξιδέψουν στον τόπο παραγωγής προκειμένου να το παραλάβουν. Από τα στοιχεία που
επηρεάζουν τη ζήτηση για τουρισμό μπορούν να διαμορφωθούν τρεις μεγάλες
κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία αφορά τη χώρα προορισμού, η δεύτερη τη χώρα
προέλευσης και η τρίτη κατηγορία συνδυάζει τις δύο πρώτες κατηγορίες (Ηγουμενάκης,
2007).

Ως σημαντικότερα κριτήρια σε σχέση με τη χώρα προορισμού και εκείνα που

επηρεάζουν τον αριθμό των τουριστών εκεί προσδιορίζουμε τα εξής: το γενικό επίπεδο
τιμών, το επίπεδο ανταγωνισμού των προμηθευτών, το διαμέτρημα των τουριστικών
προϊόντων και τις οικονομικές ρυθμίσεις για τους τουρίστες. Οι τουρίστες εξετάζουν το
προσωπικό διαθέσιμο εισόδημά τους, την αξία του εγχώριου νομίσματος σε σχέση με τη
χώρα προορισμού, τον ελεύθερο χρόνο τους, το φορολογικό σύστημα και τους
περιορισμούς σχετικά με το πόσα χρήματα μπορούν να ξοδέψουν στο εξωτερικό. Το
σχετικό κόστος των αγαθών και υπηρεσιών μεταξύ της χώρας προέλευσης και της χώρας
προορισμού, οι προσπάθειες μάρκετινγκ του κράτους προορισμού, η συναλλαγματική
ισοτιμία, ο χρόνος και το κόστος του ταξιδιού παίζουν ρόλο στον καθορισμό της
τουριστικής ζήτησης. Οι Stylidis και Terzidou (2014) υποστηρίζουν ότι η υγεία της
οικονομίας μπορεί να έχει αντίκτυπο στον τουρισμό. Σύμφωνα με αυτούς, οι
οικονομικές αβεβαιότητες καθώς και οι γενικές απόψεις σχετικά με το πώς θα

156
εξελιχθούν οι οικονομίες τόσο της χώρας προέλευσης όσο και της χώρας προορισμού
στο μέλλον μπορούν να έχουν μεγάλο αντίκτυπο στον τουρισμό.

Οι Sfakianakis και Agiomirgianakis (2014) εξετάζουν την κατάσταση στην Ελλάδα και
καταλήγουν στα ακόλουθα συμπεράσματα:

⮚ Το διαθέσιμο εισόδημα των δυνητικών τουριστών που θέλουν να ταξιδέψουν σε

άλλο έθνος ή το κατά κεφαλήν εισόδημα της χώρας προέλευσης,

⮚ Το κόστος διαμονής στη χώρα-στόχο: Στο σημείο αυτό, προτείνεται στους

υποψήφιους ταξιδιώτες να συγκρίνουν το κόστος διαμονής όχι μόνο εντός της
χώρας προορισμού αλλά και μεταξύ ανταγωνιστικών εθνών ή εντός του τόπου
καταγωγής τους. Με άλλα λόγια, οι υποψήφιοι ταξιδιώτες συγκρίνουν τις τιμές των
ξενοδοχείων μεταξύ των καταλυμάτων στη χώρα τους και των καταλυμάτων στο
εξωτερικό πριν αποφασίσουν ποιο από τα δύο έθνη θα επισκεφθούν για διακοπές.

⮚ Η τιμή του καταλύματος σε άλλα μέρη με παρόμοιες ανέσεις: Για παράδειγμα, αν

κάποιος θέλει να περάσει τις διακοπές του σε μια παραθαλάσσια τοποθεσία, ζυγίζει
όλες τις επιλογές του τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό.

⮚ Έξοδα μεταφοράς: Αυτά περιλαμβάνουν την τιμή του ταξιδιού, η οποία

περιλαμβάνει τα εισιτήρια και τους ναύλους, καθώς και τον τρόπο μεταφοράς,
επειδή μερικές φορές υπάρχουν αρκετές επιλογές.

⮚ Το επίπεδο ανταγωνισμού μεταξύ των ταξιδιωτικών γραφείων στη χώρα

προορισμού: αναμένεται ότι οι προσπάθειες προσέλκυσης νέων επισκεπτών θα είναι
αυξημένες όσο αυξάνεται ο ανταγωνισμός. Ενδέχεται επίσης να υπάρχουν
περιπτώσεις χαμηλότερων τιμών λόγω του έντονου ανταγωνισμού.

⮚ Το ανθρώπινο κεφάλαιο, ή η ποσότητα εκπαίδευσης και κατάρτισης του

ανθρώπινου δυναμικού, είναι αυτό που εννοούμε όταν μιλάμε για το πόσο καλύτερα
μπορούν να εξυπηρετήσουν τους πελάτες και να προσελκύσουν τουρίστες ως
αποτέλεσμα.

Μια από τις σημαντικότερες "βιομηχανίες" στον κόσμο, ο τουρισμός έχει σημαντικό
αντίκτυπο στην οικονομική και κοινωνική ζωή δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Ειδικότερα,
οι επενδύσεις στην ανάπτυξη υποδομών (που σχετίζονται και δεν σχετίζονται με τον
τουρισμό), η συμβολή της τουριστικής παραγωγής στο Α.Ε.Π. και η συμβολή των
τουριστικών δραστηριοτήτων στους εθνικούς φόρους συμβάλλουν στην οικονομική
σημασία του τουρισμού (W.T.T.C., 1993). Ο αριθμός των διεθνών επισκεπτών έχει
επεκταθεί σημαντικά τις τελευταίες δεκαετίες, κυρίως ως αποτέλεσμα του περισσότερου
ελεύθερου χρόνου, της ευκολότερης μετάβασης στον εκάστοτε τόπο, και άλλων
οικονομικών και κοινωνικών εκτιμήσεων (ICAP, 2001, W.T.O.). Ωστόσο, παρά τη

157
σημαντική αύξηση της τουριστικής ζήτησης, αυτή δεν είναι σταθερά παρούσα σε όλο
τον κόσμο και παρουσιάζει σημαντικές περιφερειακές διακυμάνσεις.

Εικόνα 2.1-1: Αφίξεις διεθνώς(εκατ.). Πηγή: UNWTO, 2016

Για ολόκληρο το 2013, η ζήτηση για ταξίδια στο εξωτερικό σκαρφάλωσε κατά 5%,
φτάνοντας σε απόλυτους αριθμούς τα 1.087 εκατομμύρια αφίξεις, σύμφωνα με τα
στοιχεία του ΠΟΤ. Οι επιδόσεις της Ευρώπης και της περιοχής Ασίας-Ειρηνικού, όπου η
αύξηση κυμάνθηκε μεταξύ 5% και 6%, ήταν κυρίως υπεύθυνες για την αύξηση των
αφίξεων σε παγκόσμια κλίμακα. Η αύξηση παρατηρήθηκε σε περιφερειακό επίπεδο σε
όλες τις σημαντικές γεωγραφικές περιοχές. Ακόμη και στη Μέση Ανατολή, υπήρξε μόνο
μια μικρή αύξηση 0,3%. Η περιοχή Ασίας-Ειρηνικού σημείωσε τη μεγαλύτερη αύξηση
της τουριστικής δραστηριότητας (6%), με τα κράτη της Νοτιοανατολικής Ασίας να
πρωτοστατούν με ρυθμούς αύξησης 10%.

Η συμβολή του ελληνικού τουρισμού στην εθνική οικονομία αποτελεί απόδειξη της
κλίμακας και της πολυπλοκότητας του κλάδου. Η Ελλάδα επωφελείται σαφώς πολύ από
τον εισερχόμενο τουρισμό. Μετά τη μεταολυμπιακή ανάκαμψη του 2005-2008, η
ανοδική τάση της τουριστικής ροής προς την χώρα μας έχει σταματήσει και υπάρχουν
σαφείς ενδείξεις στασιμότητας. Η δυσμενής αυτή εξέλιξη επιδεινώθηκε από την
παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 και τις ιδιαίτερες επιπτώσεις της στην ελληνική
οικονομία. Ο συνολικός αριθμός των αλλοδαπών (και μη μόνιμων κατοίκων) που

158
πέρασαν τα σύνορα μεταξύ 2008 και 2015 παρουσίασε μεγάλες διακυμάνσεις.Η ζήτηση
για τα ελληνικά τουριστικά προϊόντα προέρχεται κυρίως από την Ευρώπη, με αύξηση
του ποσοστού των Ευρωπαίων επισκεπτών τα τελευταία χρόνια. Τα 18,8 εκατομμύρια
(85%) του συνόλου των διεθνών αφίξεων το 2014 προέρχονταν από ευρωπαϊκά κράτη,
με το 74% να προέρχεται από την ΕΕ-28 και το 44% από μέλη της Ευρωζώνης. Τα
κράτη από τα οποία η Ελλάδα δέχεται σημαντικό μέρος των επισκεπτών της, από το
2008 έως το 2015 παρατίθενται στον πίνακα.

Για την αναπτυξιακή δυναμική που απαιτείται για τη σταθεροποίηση και την επέκταση
της ελληνικής οικονομίας, ο τουρισμός είναι ένα ισχυρό εργαλείο. Ο πιο
διεθνοποιημένος τομέας της οικονομίας, μαζί με τη ναυτιλία, είναι ο τουρισμός, ο
οποίος επηρεάζει σημαντικά και το ισοζύγιο πληρωμών της χώρας και τη μείωση του
ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως,
η αύξηση του τουρισμού μεταξύ 2012 και 2016 μπορεί να αποδοθεί τόσο στις σχετικά
ευνοϊκές συνθήκες ανάπτυξης στις χώρες προέλευσης των Ελλήνων τουριστών όσο και
στις σημαντικές γεωπολιτικές εξελίξεις, αλλά αποδίδεται κυρίως στη σημαντική
βελτίωση της φήμης της Ελλάδας ως "ασφαλούς προορισμού" στο εξωτερικό και στη
στροφή στην οικονομική πολιτική της χώρας που επέφεραν οι θεμελιώδεις
μεταρρυθμίσεις σε όλους τους τομείς και η κατακόρυφη αύξηση της
ανταγωνιστικότητας των κλάδων της οικονομίας που παράγουν διεθνώς εμπορεύσιμα
προϊόντα.

Εικόνα 2.1-2: Αφίξεις στην Ελλάδα. Πηγή: ΣΕΤΕ

Η τουριστική βιομηχανία της Ελλάδας γνώρισε σημαντική ανάπτυξη τα τελευταία

χρόνια, επιβεβαιώνοντας τη θέση της ως σημαντικού οικονομικού πυλώνα και του
μοναδικού κλάδου που άντεξε την ιστορική οικονομική κρίση της χώρας. Τα σταθερά
νέα ιστορικά υψηλά επίπεδα τόσο στον όγκο των διεθνών αφίξεων επισκεπτών όσο και
στα συνεπαγόμενα έσοδα καταδεικνύουν τις ισχυρές επιδόσεις. Η ελληνική οικονομία
επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από τον τουρισμό, ο οποίος δημιουργεί θέσεις εργασίας
σε όλο το φάσμα των άμεσων και έμμεσων υπηρεσιών που σχετίζονται με αυτόν, καθώς

159
και σημαντικά ποσά εσόδων από τους επισκέπτες. Πρόσφατη έρευνα που διεξήχθη από
το Παγκόσμιο Συμβούλιο Ταξιδιών και Τουρισμού (WTTC) διαπίστωσε ότι το 2013, η
συνολική συνεισφορά του τουρισμού στο ΑΕΠ ήταν 16,3%- αυτό ανέβηκε στο 17,3% το
2014, στο 18,5% το 2015 και στα 32,8 δισ. ευρώ το 2016 (18,6% του ΑΕΠ). Η συνολική
συνεισφορά του τομέα αναμένεται να φτάσει τα 35 δισ. ευρώ (35,6 δισ. δολάρια- 19,6%
του ΑΕΠ) το 2017, αυξημένη κατά +6,9% από το 2016. Σύμφωνα με το WTTC, η
συνολική συνεισφορά θα ανέλθει σε 54,7 δισ. ευρώ το 2027 (ή 23,8% του ΑΕΠ). Ο
συνολικός αντίκτυπος του τουρισμού στην απασχόληση το 2013 -συμπεριλαμβανομένων
των επαγγελμάτων που υποστηρίζονται έμμεσα από τον τουρισμό- ήταν 18,2%, ή
657.100 θέσεις εργασίας- το 2014 αυξήθηκε σε 17,3%, ή 699.000 θέσεις εργασίας- το
2015 αυξήθηκε σε 23,1%, ή 821.900 εργαζόμενους- και το 2016 αυξήθηκε σε 860.500
θέσεις εργασίας.

Είναι γνωστό επίσης ότι τα τελευταία χρόνια παρατηρήθηκε απώλεια θέσεων εργασίας
στον τουριστικό τομέα στην Ελλάδα. Το γεγονός αυτό αποτυπώνεται τόσο στην πιο
πρόσφατη έκδοση της ετήσιας έκθεσης του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ για την
ανταγωνιστικότητα στον τουρισμό και τα ταξίδια όσο και στους πίνακες κατάταξης του
Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (UNWTO) που περιλαμβάνουν τις αφίξεις και τις
εισπράξεις κάθε χώρας. Για πρώτη φορά, η Ισπανία βρίσκεται στην κορυφή του
συνολικού δείκτη ανταγωνιστικότητας για τον τουρισμό και τα ταξίδια της έκθεσης του
2015, ακολουθούμενη από τη Γαλλία και τη Γερμανία. Η Ελλάδα, η οποία το 2013
βρισκόταν στην 32η θέση, αλλά σε σύνολο 140 χωρών, κατατάσσεται μόλις στην 31η
θέση σε σύνολο 141 χωρών (18η στην Ευρώπη) στην προαναφερθείσα έκθεση.

Θα πρέπει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι έπεσε δύο θέσεις στην κατάταξη της Έκθεσης του
2011 αλλά και επτά θέσεις από τη σχετική Έκθεση του 2009, όταν είχε καταταγεί στην
29η θέση μεταξύ 133 εθνών. Η συνολική βαθμολογία της είναι πραγματικά πολύ
χειρότερη τόσο από την Έκθεση του 2013 όσο και από την Έκθεση του 2009 (4,91
μονάδες, με το εκπληκτικό 7). (4,36 βαθμοί έναντι 4,8). Είναι αξιοσημείωτο ότι η θέση
της χώρας μας στην αξιολόγηση του WEF(The World Economic Forum) είναι
σημαντικά χαμηλότερη τόσο από τη θέση του στην παγκόσμια κατάταξη του UNWTO
για το 2013 όσον αφορά τον αριθμό των τουριστικών αφίξεων και εισπράξεων (19η)
(16η).

Βέβαια εάν μπορούν οι επιχειρήσεις να ανταγωνίζονται με ίσους όρους ανταγωνισμού

στις αγορές όλων των κρατών μελών είναι ο θεμελιώδης στόχος της εσωτερικής αγοράς.
Συνεπώς για να γίνει η σύγκριση αυτή η εσωτερική αγορά πρέπει να ολοκληρωθεί
προκειμένου να εφαρμοστεί η πολιτική ανταγωνισμού. Με την ενθάρρυνση της
καινοτομίας και της τεχνικής προόδου, η πολιτική ανταγωνισμού της ΕΕ επιδιώκει να
προωθήσει την οικονομική αποτελεσματικότητα στο σύνολο των κρατών-μελών.
Επιτρέποντας την αγορά αγαθών και υπηρεσιών με τους ευνοϊκότερους όρους,
διασφαλίζει τα συμφέροντα των καταναλωτών. Επιπλέον, εμποδίζει τις επιχειρήσεις ή

160
τις εθνικές αρχές να καταστρέφουν την ευεργετική δυναμική του ανταγωνισμού με τη
χρήση τακτικών κατά του ανταγωνισμού. Προκειμένου να αποτραπεί η κατανομή της
αγοράς μεταξύ των επιχειρήσεων μέσω συντηρητικών συμφωνιών, η ευρωπαϊκή
πολιτική ανταγωνισμού οφείλει να διασφαλίζει την ακεραιότητα της εσωτερικής αγοράς
και να αποτρέπει το μονοπώλιο συγκεκριμένων τομέων. Η στρατηγική αυτή αποσκοπεί
στο να σταματήσει μία ή περισσότερες επιχειρήσεις να χρησιμοποιούν την οικονομική
τους επιρροή έναντι ασθενέστερων επιχειρήσεων (κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης).
Επιπλέον, η ευρωπαϊκή πολιτική ανταγωνισμού πρέπει να εμποδίζει τις κυβερνήσεις των
κρατών μελών να κάμπτουν το δίκαιο του ανταγωνισμού ευνοώντας δημόσιες
επιχειρήσεις ή βοηθώντας ιδιωτικές, δίνοντας κρατικές ενισχύσεις, αλόγιστα χωρίς
μελέτη και σχεδιασμό.

Η Ελλάδα έχει μια μοναδική γεωγραφική θέση τόσο στον κόσμο όσο και στην Ευρώπη,
καθώς και ένα πλούσιο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον. Τα χαρακτηριστικά αυτά την
διαφοροποιούν αλλά και συνάμα την ομαδοποιούν από άλλους ανταγωνιστικούς
τουριστικούς προορισμούς. Από πολλές απόψεις, η συμβολή της οικονομικής
δραστηριότητας του τουρισμού στο σύνολο της ελληνικής οικονομίας ήταν και
παραμένει εξαιρετικά σημαντική. Λόγω της ευρείας κατανομής των τουριστικών
δραστηριοτήτων και επιμέρους προϊόντων στις εκάστοτε περιοχές της χώρας, δημιουργεί
νέες θέσεις εργασίας, επηρεάζει θετικά το ΑΕΠ και αποτελεί βασικό εργαλείο για την
περιφερειακή ανάπτυξη. Παράλληλα, ενισχύει άλλους παραγωγικούς τομείς της τοπικής
ή εθνικής οικονομίας, οι οποίοι επωφελούνται ιδιαίτερα από την ανάπτυξη της
τουριστικής δραστηριότητας. Σήμερα αναγνωρίζεται ως σημαντικός οικονομικός και
πολιτικός συντελεστής της συνολικής τελικής ζήτησης για αγαθά και υπηρεσίες που
παράγονται τοπικά, και ως εκ τούτου, συμβάλλει σημαντικά στη βιωσιμότητα και
ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας στο σύνολό της (ΥΠΑΝ, 2003).

Η σημαντική τουριστική βιομηχανία της Ελλάδας άρχισε να αναπτύσσεται τη δεκαετία

1950-1970, όπως θα δούμε και στο επόμενο κεφάλαιο αναλυτικά, αρχικά στους
δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς της Αττικής, της Ρόδου και της Κέρκυρας και στη
συνέχεια στις Κυκλάδες, την Κρήτη και τη Χαλκιδική. Παράλληλα με τις σημαντικές
κρατικές επενδύσεις που έγιναν στην ανάπτυξη της τουριστικής υποδομής κατά τη
δεκαετία του 1960, ο μαζικός τουρισμός γνώρισε ραγδαία ανάπτυξη. Η Ελλάδα
αποτέλεσε δημοφιλή ταξιδιωτικό προορισμό λόγω της δημιουργίας οργανωμένων
πακέτων διακοπών από μεγάλους ευρωπαϊκούς tour operators σε αρκετές ελληνικές
περιοχές. Όπως και σε άλλους παγκόσμιους προορισμούς, η απρογραμμάτιστη και
ανεξέλεγκτη ανάπτυξη του μοντέλου του μαζικού τουρισμού είχε ως αποτέλεσμα μια
σειρά από περιβαλλοντικά, πολιτιστικά και κοινωνικοοικονομικά ζητήματα στις
δεκαετίες του 1970 και 1980.

Τα προβλήματα που προκλήθηκαν από την επικράτηση του μαζικού τουρισμού

αποδίδονται σε πολλά είδη μη προγραμματισμένων εναλλακτικών μορφών τουρισμού

161
που εμφανίστηκαν κατά την ίδια χρονική περίοδο (ΕΟΤ - ΚΕΠΕ, 1994). Όταν
συγκρίθηκαν οι επιδόσεις των άλλων δυναμικών κλάδων της ελληνικής οικονομίας με
αυτές της τουριστικής βιομηχανίας από το 1980 έως το 1997, η συμβολή της τελευταίας
στο ΑΕΠ ήταν 53% έναντι 4,6% της βιομηχανίας, ενώ η αύξηση της απασχόλησης του
κλάδου ήταν 87% έναντι 9,2% του συνολικού ποσοστού απασχόλησης και 15% μείωση
του αντίστοιχου ποσοστού στη μεταποίηση (Παυλόπουλος, 2001).

Σύμφωνα με ποσοτικά στοιχεία για τις διεθνείς αφίξεις και εισπράξεις κατά τη δεκαετή
περίοδο μεταξύ 1990 και 2000, οι αφίξεις αυξήθηκαν κατά μέσο όρο ετησίως με ρυθμό
3,7%, ενώ οι εισροές τουριστικού συναλλάγματος αυξήθηκαν κατά μέσο όρο ετησίως με
ρυθμό 7,4%. Το εξαιρετικό αυτό αποτέλεσμα επιτεύχθηκε παρά την πολιτική της
υπερτιμημένης δραχμής που εφαρμόστηκε εκείνη την εποχή σε μια προσπάθεια μείωσης
του πληθωρισμού στο πλαίσιο της πολιτικής των κριτηρίων του Μάαστριχτ.

Ωστόσο, κατά την τριετία 2000-2003, η ανοδική αυτή τάση αντιστράφηκε και μάλιστα
οι αντίστοιχοι δείκτες μειώθηκαν, ενώ το τουριστικό ισοζύγιο πληρωμών βελτιώθηκε
σημαντικά ως αποτέλεσμα της απότομης μείωσης των τουριστικών δαπανών σε
συνάλλαγμα, η οποία προκλήθηκε εν μέρει από την αύξηση του εσωτερικού τουρισμού
(ITEΠ, 2004a: 51-53). Γενικότερα, ο τουρισμός σημείωσε επιτυχία καθ' όλη τη διάρκεια
των ετών 2000 έως 2005 όσον αφορά τις αφίξεις, με μέτρια ετήσια αύξηση ή
σταθεροποιητικές τάσεις, ανάλογα με τις περιστάσεις. Με βάση τη συνεπή στατιστική
προσέγγιση που χρησιμοποιείται στη σειρά στατιστικών στοιχείων και δελτίων της
Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδος (ΕΣΥΕ), η τάση των συνολικών αφίξεων
(συμπεριλαμβανομένης της κρουαζιέρας) ήταν προοδευτικά υψηλότερη. Ο αριθμός των
τουριστών παγκοσμίως αυξάνεται σταθερά μεταξύ 2001 και 2003, παρά τις αντίξοες
συνθήκες (επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, πόλεμος στο Ιράκ, επιδημία SARS, ιός
Coxsackie, βομβιστικές επιθέσεις στη Μαδρίτη και στο Μπαλί κ.λπ.) Ο ελληνικός
τουρισμός άντεξε και οι όποιες δυσμενείς εντυπώσεις θα πρέπει να αναζητηθούν όχι
στην εξέλιξη των αφίξεων, αλλά στην αλλαγή της νοοτροπίας των επισκεπτών, στην
οικονομική κατάσταση, στα χρήματα που ξοδεύουν κ.ά., ή ακόμη και στη μείωση του
περιθωρίου (Πατέλης, 2005). Η χωρική κατανομή της τουριστικής δραστηριότητας στην
Ελλάδα, όπως υφίσταται σήμερα, αφενός ακολουθεί τον κύριο άξονα ανάπτυξης
(Πάτρα, Αθήνα, Θεσσαλονίκη), αφετέρου παρουσιάζει υψηλές συγκεντρώσεις σε νησιά
όπως η Κρήτη, η Κέρκυρα και η Ρόδος. Παρόλο που η κατανομή των τουριστών
φαίνεται να είναι κάπως ισορροπημένη, η τουριστική ανάπτυξη είναι πολύ άνιση.

Η παραπάνω συνολική Εικόνα δεν επηρεάζεται από την τάση αποκέντρωσης και
επανεξισορρόπησης αυτής της κατανομής που παρατηρήθηκε τα προηγούμενα χρόνια.
Εξαιτίας αυτού, υπάρχουν σήμερα αρκετά δωμάτια ξενοδοχείων, αλλά η πλειονότητά
τους είναι χαμηλής ποιότητας και συγκεντρωμένα σε τρεις περιοχές (Κρήτη,
Δωδεκάνησα και Στερεά Ελλάδα), ένα πρόβλημα που μοιράζονται σχεδόν όλα τα κράτη
υποδοχής. Παράλληλα, υπάρχει έλλειψη βασικών υποδομών (αεροδρόμια, λιμάνια,

162
δρόμοι και άλλα δίκτυα υπηρεσιών) και υποστηρικτικών τουριστικών εγκαταστάσεων
(αυτόνομα συνεδριακά και εκθεσιακά κέντρα, μαρίνες, γήπεδα γκολφ και κέντρα
θαλασσοθεραπείας), τα οποία θα μπορούσαν να ενισχύσουν το τουριστικό προϊόν της
χώρας, να προωθήσουν την ανάπτυξη μοναδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού
και να μειώσουν την έντονη εποχικότητα της ζήτησης (ΣΕΤΕ, 2003β).

Η σύγχρονη τουριστική περίοδος: Σήμερα, ένας από τους πιο προσοδοφόρους και
αναπτυσσόμενους τομείς της παγκόσμιας οικονομίας είναι ο τουρισμός. Η συνεχής και
εκπληκτική ανάπτυξη της τεχνολογίας των πληροφοριών (όπως το Διαδίκτυο), καθώς
και η μαζική κατανάλωση και η διαφήμιση, έχουν συμβάλλει σημαντικά στην ταχεία
άνοδο του τουρισμού στη σύγχρονη περίοδο (Κοκκώσης, κα, 2011).

Η Μέση Διάρκεια Παραμονής (ΜΔΠ) μειώθηκε από το 2016 έως το 2019 (-3% σε 7,4
διανυκτερεύσεις), αλλά η Μέση κατά Κεφαλή Δαπάνη (ΜΚΔ) αυξήθηκε (+10% σε
564,0 ευρώ το 2019) και η Μέση Δαπάνη ανά Διανυκτέρευση (ΜΔΔ) αυξήθηκε (+14%
σε 76,1 ευρώ το 2019). Όσον αφορά το ΜΚΔ και την ΜΔΠ, η Εικόνα είναι μικτή όταν
εξετάζονται συγκεκριμένες ευρείες αγορές (Ευρωζώνη, ΕΕ εκτός Ευρωζώνης και Άλλες
χώρες), με το ΜΔΔ να αυξάνεται. ΜΚΔ +12%, ΜΔΔ +20% και ΜΔΠ -7%, για τις χώρες
της ζώνης του ευρώ- ΜΚΔ -9%, ΜΔΔ +6% και ΜΔΠ -14% για τις χώρες της ΕΕ εκτός
της ζώνης του ευρώ- και - ΜΚΔ +16%, ΜΔΔ +9% και ΜΔΠ +7% για τις άλλες χώρες.
Για τη βελτίωση των βασικών δεικτών στις Άλλες Χώρες ευθύνονται η ΜΚΔ και η ΜΔΔ
στις αγορές του Καναδά (+15%/+13%), του Ισραήλ (+12%/+31%), της Ελβετίας
(+11%/+10%) και του Ηνωμένου Βασιλείου (+11%/+10%). (+9%/+16%), καθώς και
στις αγορές της Αυστραλίας (+9%) και της Σουηδίας (+6%) για τη ΜΔΠ.

Μόνο η Δανία (ΜΚΔ +13%, ΜΔΔ +11% και ΜΔΠ +1%), η Σουηδία (ΜΚΔ +17%,
ΜΔΔ +10% και ΜΔΠ +6%), η Ελβετία (ΜΚΔ +11%, ΜΔΔ +10% και ΜΔΠ +2%), οι
ΗΠΑ (ΜΚΔ +8%, ΜΔΔ +7% και ΜΔΠ +1%) και ο Καναδάς (ΜΚΔ +15%, ΜΔΔ +13%
και ΜΔΠ +2%) είδαν αύξηση σε όλους τους σημαντικούς δείκτες μεταξύ 2016 και 2019.
Εκτός από τις προαναφερθείσες, οι αγορές της Κύπρου (+32%), της Ιταλίας (+28%), της
Γερμανίας (+23%), της Ισπανίας (+21%) και του Βελγίου (+20%) είχαν τις μεγαλύτερες
αυξήσεις στο MΔΔ. Οι αγορές της Αυστραλίας (+9%) και της Σουηδίας (+6%)
σημείωσαν τις μεγαλύτερες αυξήσεις στην ΜΔΠ.

Από την άλλη πλευρά, παρατηρούνται μειώσεις στις ακόλουθες μετρήσεις μεταξύ 2016
και 2019: - Μέσο κόστος ανά κάτοικο, μόνο από τις αγορές της Βουλγαρίας (-26%), της
Τουρκίας (-11%), της Σερβίας (-10%), της Ρουμανίας (-8%) και της Αλβανίας (-5%),
Μόνο οι αγορές της Σερβίας (-12%), της Τουρκίας (-7%), της Αυστραλίας (-7%), της
Ρουμανίας (-5%), της Βουλγαρίας (-5%) και της Ρωσίας (-1%) είδαν αυξήσεις στο μέσο
κόστος ανά διανυκτέρευση, ενώ οι αγορές της Βουλγαρίας (-22%), της Πολωνίας
(-17%), της Αλβανίας (-15%), του Ισραήλ (-14%) και της Γερμανίας (-12%) είδαν
μειώσεις στη μέση διάρκεια παραμονής.

163
Αν θέλει κανείς να εξετάσει την πορεία του ΑΕΠ, αρκεί να παρατηρήσει πως η
ελληνική οικονομία το 2019 και στις αρχές του 2020 βρισκόταν σε πορεία ανάπτυξης,
που ανεκόπη με την έναρξη της επιδημίας του κορονοϊού (Δ ΑΕΠ 2020: -9%). Όπως
έχει αναλυθεί εκτενώς στις προηγούμενες Εκθέσεις του ΙΝΣΕΤΕ, η Ελληνική οικονομία,
με την πρωτοφανή διεθνώς δημοσιονομική, διαρθρωτική και οικονομική προσαρμογή
που έχει επιτύχει στην περίοδο 2010-2019, είχε όλες τις δυνατότητες για να
αντιμετωπίσει επιτυχώς και τελικά να ξεπεράσει, την πολύ επώδυνη υγειονομική και
οικονομική κρίση του 2020. Επανήλθε, επομένως, σε ισχυρή αναπτυξιακή πορεία το
2021 με αύξηση του ΑΕΠ κατά 8,84%, καλύπτοντας σχεδόν πλήρως τις απώλειες του
2020 (INSETE, 2022).

Εικόνα 2.1-3 Εξέλιξη των βασικών συνιστωσών του ελληνικού ΑΕΠ Πηγή: INSETE, 2022.

Η συνέχιση της ανάκαμψης της ελληνικής οικονομίας βασίζεται επίσης στην αύξηση
των καταθέσεων των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων στις τράπεζες (κατά περίπου 30
δισ. ευρώ τον Απρίλιο του 2022 σε σύγκριση με τον Απρίλιο του 2019), στο πρόγραμμα
ανάκαμψης και ανθεκτικότητας (Ελλάδα 2.0) και στο ΕΣΠΑ 2021-2027. Τα επιδόματα
για την κάλυψη του αυξημένου κόστους ενέργειας και καυσίμων έπαιξαν σημαντικό
ρόλο στη διατήρηση της ανάκαμψης. Τα προγράμματα αυτά σχεδιάζεται να εκτελεστούν
μεταξύ 2022 και 2029 και σε συνδυασμό με την ήδη επιτευχθείσα και συνεχιζόμενη
σημαντική βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας,
αυξάνουν την πιθανότητα μιας υψηλής αναπτυξιακής πορείας μεταξύ 2022 και 2026 και
έως το 2030. Επιπλέον, ο εισερχόμενος τουρισμός της χώρας αρχίζει να ανακάμπτει
έντονα, γεγονός που θα στηρίξει την ανάκαμψη του ΑΕΠ. Ωστόσο, η συνεχιζόμενη
σύγκρουση στην Ουκρανία και οι επιπτώσεις της στις τιμές της ενέργειας και των
τροφίμων, καθώς και οι απαιτήσεις που τίθενται στην κοινωνία για τη στήριξη των πιο
ευάλωτων μελών της, έχουν ισχυρό αρνητικό αντίκτυπο στην κατανάλωση και το

164
δημοσιονομικό ισοζύγιο, δημιουργώντας ενδεχομένως εμπόδια στην ανάκαμψη της
οικονομίας.79

Γενικότερα για να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι επιλέγουν ταξίδια
και διακοπές, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε διάφορες θεωρητικές προσεγγίσεις. Η
ιδέα της ιεραρχίας των ανθρώπινων αναγκών του Maslow μας βοηθά να κατανοήσουμε
ότι οι άνθρωποι ταξιδεύουν και επενδύουν σε ταξίδια μόνον όταν έχουν ικανοποιήσει τις
βασικές τους ανάγκες. Αυτό είναι σημαντικό, ειδικά σε περιόδους οικονομικής ύφεσης,
καθώς οι άνθρωποι τίθενται πρώτα στη ικανοποίηση των πρακτικών τους αναγκών.

Επιπλέον, μπορούμε να εξετάσουμε τους παράγοντες κινήτρων και καταλύτες της

τουριστικής ζήτησης. Οι παράγοντες ώθησης είναι αυτοί που προωθούν τους ανθρώπους
να ταξιδέψουν, όπως η επιθυμία να ξεφύγουν από την καθημερινότητα, ενώ οι
παράγοντες έλξης είναι αυτοί που τους προσελκύουν συγκεκριμένους προορισμούς.
Αυτή η αλληλεπίδραση μεταξύ κινήτρων και καταλυτών επηρεάζει την τουριστική
επιλογή.

Επίσης, η Εικόνα και η φήμη ενός προορισμού είναι σημαντικές, καθώς επηρεάζουν τις
αποφάσεις των ταξιδιωτών. Αυτή η Εικόνα μορφοποιείται από επίσημες προσπάθειες
προώθησης και από την προσωπική εμπειρία των ταξιδιωτών.

Όλες οι παραπάνω αναφορές αποτελούν διαφορετικές υποκατηγορίες της συνολικής

ενεργού ζήτησης στον τουρισμό. Αυτές οι υποκατηγορίες περιλαμβάνουν τις
τουριστικές ροές που λαμβάνουν χώρα σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Είναι επίσης
σημαντικό να αναφέρουμε την έννοια της συγκρατημένης ζήτησης, η οποία χωρίζεται σε
δύο υποκατηγορίες: την εν δυνάμει ζήτηση, που αφορά πιθανά ταξίδια σε μελλοντική
ημερομηνία, και την αναβληθείσα ζήτηση, που δεν πραγματοποιείται για διάφορους
λόγους. Επιπλέον, πρέπει να λάβουμε υπόψη την έννοια της μηδενικής ζήτησης, καθώς
και τυχόν φαινόμενα υποκατάστασης ή αλλαγής της κατεύθυνσης της ζήτησης. Τέλος,
μια σημαντική έννοια είναι η ροπή για ταξίδια, η οποία καταγράφει την τάση του
πληθυσμού να ταξιδεύει σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο και διακρίνεται σε μικτή και

79
Στην περίπτωση της ελληνικής οικονομίας, παρατηρείται μια ασυμφωνία στην εξέλιξη των
εισαγωγών αφενός και της ιδιωτικής κατανάλωσης, της εγχώριας τελικής δαπάνης, των
εξαγωγών και τελικά του ΑΕΠ, η οποία δεν μπορεί να εξηγηθεί με βάση τη μακροοικονομική
θεωρία. Ειδικότερα, η ΕΛΣΤΑΤ εκτιμά ότι το εισαγωγικό περιεχόμενο (Μ) της αύξησης της
συνολικής Εγχώριας Τελικής Δαπάνης (ΕΤΔ) συν τις Εξαγωγές Α&Υ (Χ), δηλαδή ο λόγος
ΔΜ/Δ(ΕΤΔ+Χ), εκτιμάται ότι θα είναι πολύ υψηλό 72,69% το 2019, ακραίο 237,44% το 2020
και εκτιμάται ότι θα είναι 83,43% την οκταετία 2021/2033. Οι εισαγωγές Α&Ε αυξήθηκαν κατά
50,82% την ίδια περίοδο, γεγονός που είναι εντελώς ασύμβατο με την αύξηση του ΑΕΠ κατά
μόλις 2,91% και της Ιδιωτικής Κατανάλωσης κατά μόλις 4,33%, καθώς οι εισαγωγές Α&Υ
αυξάνονται ως αποτέλεσμα της αύξησης της Ιδιωτικής Κατανάλωσης, των επενδύσεων και του
ΑΕΠ. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι εισαγωγές υπολογίζονται με πραγματικά στοιχεία, ενώ
οι επενδύσεις και η κατανάλωση εκτιμώνται από έρευνες. Κατά τον INSETE η υποεκτίμηση του
ΑΕΠ για το 2021 μπορεί να ξεπεράσει τα 15 /20 δισ. ευρώ ως αποτέλεσμα της υποεκτίμησης της
ιδιωτικής κατανάλωσης και των επενδύσεων (INSETE, 2022).

165
καθαρή, ανάλογα με τον τρόπο μέτρησής της (Τσάρτας, Π., Λαγός, Δ., Σταυρινούδης,
Θ., & Πρωϊου, Ε., 2014).

2.1.1. Ιστορική εξέλιξη του τουριστικού φαινομένου στην Ελλάδα

Προϊστορικός τουρισµός:

Από τα μέσα της τρίτης χιλιετηρίδας π.Χ. έως τη γέννηση του Χριστού, θεωρείται ότι
υπήρξε η προϊστορική εποχή. Μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι τα πρώτα είδη
τουρισμού ήταν ουσιαστικά ο σύγχρονος ορισμός του εναλλακτικού, εξειδικευμένου
τουρισμού. Πριν από τη γέννηση του Χριστού, η Μεσοποταμία, η Ελλάδα, η Περσία, η
Αρχαία Αίγυπτος και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία διέθεταν σημαντικούς εναλλακτικούς
τύπους τουρισμού. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχει ο τουρισμός αναψυχής, ο οποίος
καθιερώθηκε από τους Ρωμαίους, αφού οι Αιγύπτιοι, ιδίως, έκαναν ημερήσιες
επισκέψεις στις όχθες του Νείλου. Τα στοιχεία για τον τουρισμό αναψυχής από τους
Κινέζους και τους Ιάπωνες είναι επίσης άφθονα ( Tsartas 1989).

Οι Αιγύπτιοι και οι Ασσύριοι ταξιδιώτες ασχολήθηκαν με τον εμπορικό τουρισμό από

την προϊστορική εποχή. Τα επτά θαύματα του κόσμου, καθώς και τα διεθνή θεατρικά
φεστιβάλ και οι θεατρικοί διαγωνισμοί, αποτελούσαν προορισμούς πολιτιστικού
τουρισμού. Η Αθήνα, η Επίδαυρος και η Έφεσος γνώρισαν την εμφάνιση αυτού του
είδους ταξιδιού (Συμεωνίδου 2008). Ο θρησκευτικός τουρισμός ήταν ένας άλλος πολύ
συνηθισμένος τύπος ειδικού-παντός τύπου τουρισμού καθ' όλη τη διάρκεια της
παλαιολιθικής εποχής. Πρωτοεμφανίστηκε ως εκδρομή για την παρακολούθηση εορτών
προς τιμήν των θεών στην Αρχαία Ελλάδα. Από αυτόν αναπτύχθηκαν αργότερα τα
ομαδικά προσκυνήματα στους Αγίους Τόπους, τη Μέκκα και το Βατικανό (Λογοθέτης
1982). Οι αθλητικές δραστηριότητες αποτέλεσαν ένα από τα σημαντικότερα φαινόμενα
στην προϊστορική εποχή και συνέβαλαν στην ανάπτυξη του αθλητικού τουρισμού.
Ασχολήθηκε με τους μαζικούς Πανελλήνιους Αγώνες Φεστιβάλ που γίνονταν προς τιμήν
των Θεών στην Αρχαία Ελλάδα (Συµεωνίδου 2008).

Πρώτη τουριστική περίοδος:

Από την εποχή της γέννησης του Χριστού μέχρι τον Μεσαίωνα, την πρώτη τουριστική
εποχή, δεν αναπτύχθηκαν νέα είδη εναλλακτικού ή εξειδικευμένου τουρισμού. Οι
πόλεμοι, οι κοινωνικές αναταραχές, οι φεουδαρχικές και θεοκρατικές κυβερνήσεις, η
έλλειψη αυτοκινητοδρόμων και μεταφορικών υποδομών και το περιορισμένο διαθέσιμο
χρήμα εμπόδισαν την ανάπτυξη του τουρισμού. Παρ' όλα αυτά, η επέκταση των
σημερινών μορφών τουρισμού θα βοηθήσει στην ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών

166
τουρισμού στο μέλλον. Ο ιαματικός, ο αθλητικός, ο θρησκευτικός και ο πολιτιστικός
τουρισμός αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια της βασιλείας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Η ανάπτυξη του τουρισμού μπορεί να ειπωθεί ότι επιβραδύνθηκε κατά τη διάρκεια του
Μεσαίωνα, με τις εναλλακτικές μορφές ταξιδιού, όπως τα θρησκευτικά, τουριστικά,
πολιτιστικά, εκπαιδευτικά και επαγγελματικά ταξίδια, να αποτελούν αποκλειστικό
προνόμιο των ανώτερων κοινωνικών τάξεων. Ως αποτέλεσμα, τα θρησκευτικά ταξίδια
έτυχαν ιδιαίτερης εύνοιας κατά τη βυζαντινή περίοδο (Gee, Makens & Choy 2001).

Η δεύτερη τουριστική περίοδος:

Αναφέρεται στη χρονική περίοδο μεταξύ του Μεσαίωνα και των αρχών του 19ου αιώνα,
κατά την οποία υπήρχε μικρή τουριστική δραστηριότητα, επειδή το χάος που
ακολούθησε την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι πολιτικές αναταραχές, η
έλλειψη εμπορίου και η υποβαθμισμένη υποδομή μεταφορών δεν δημιουργούσαν τις
ιδανικές συνθήκες (Gee, Makens & Choy 2001). Ο θρησκευτικός τουρισμός είναι ο
μοναδικός τύπος μοναδικού εναλλακτικού ταξιδιού που έχει καταγραφεί αυτή την
εποχή, με εκδηλώσεις όπως οι θρησκευτικές λειτουργίες ή οι βαπτίσεις στον Ιορδάνη
ποταμό να απολαμβάνουν ιδιαίτερης δημοτικότητας. Ένα άλλο εμπόδιο στην ανάπτυξη
του τουρισμού ήταν η Γαλλική Επανάσταση και οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι. Ωστόσο, η
έκρηξη του τουρισμού που θα ερχόταν αργότερα είχε ήδη αρχίσει να υλοποιείται από τη
στιγμή που είχαν δημιουργηθεί οι απαραίτητες υποδομές (δρόμοι, τρένα, καταλύματα,
εστιατόρια, ταξιδιωτικοί οδηγοί και η προθυμία των ανθρώπων να ταξιδέψουν)
(Συμεωνίδου 2008). Ένας ειδικός τύπος εκπαιδευτικού τουρισμού αναπτύχθηκε επίσης
στα πανεπιστήμια της Ευρώπης, που περιελάμβανε ταξίδια στα μεγάλα πανεπιστημιακά
κέντρα (Παρίσι, Οξφόρδη) στο πλαίσιο της εκπαίδευσης των ευγενών (Βαρβαρέσος
2000). Ρωμαιοκαθολικοί μοναχοί, κυβερνητικοί αξιωματούχοι και έμποροι ταξίδευαν για
επαγγελματικούς λόγους. Η έννοια του εκπαιδευτικού τουρισμού επεκτάθηκε κατά τη
διάρκεια της Αναγέννησης και συμπεριέλαβε εκδρομές για αρχαιολογικές ανασκαφές,
παρατήρηση της άγριας ζωής κ.λπ. (Βαρβαρέσος 2008). Ως αποτέλεσμα, η αγγλική
αριστοκρατία αύξησε τα ταξίδια αναψυχής και τα εκπαιδευτικά ταξίδια στη Γαλλία. Ενώ
η Μεγάλη Περιήγηση περιελάμβανε επίσης τη Βουργουνδία και τη νοτιοανατολική
Γαλλία, η Μικρή Περιήγηση περιελάμβανε μόνο το Παρίσι και τη νοτιοδυτική Γαλλία
(Gee, Makens & Choy 2001).

Η επέκταση του οδικού δικτύου και ο εκσυγχρονισμός των μεθόδων μεταφοράς κατά τη
διάρκεια του 18ου αιώνα, τουλάχιστον για τα εύπορα μέλη της κοινωνίας, θα μπορούσε
να θεωρηθεί ως πρόδρομος του σύγχρονου τουρισμού (Συμεωνίδου 2008). Η Γαλλική
και η Βιομηχανική Επανάσταση που ακολούθησαν ενθάρρυναν τους ανθρώπους να
ασχοληθούν με δραστηριότητες αναψυχής, γεγονός που βοήθησε σημαντικά στην
ανάπτυξη του τουρισμού στα χρόνια που ακολούθησαν (Βαγιώνης 2002). Οι
λουτροπόλεις, τα θέρετρα και το πρώτο ξενοδοχείο με τη σύγχρονη έννοια
εμφανίστηκαν στο τέλος αυτής της τουριστικής έκρηξης (Lickorish, 2004).

167
Η τρίτη τουριστική περίοδος: Από το γύρισμα του 19ου αιώνα έως το 1914, καλύπτει
την περίοδο αιχμής των ταξιδιών. Η τρίτη τουριστική περίοδος σηματοδοτεί την ευρεία
χρήση του σιδηροδρομικού δικτύου, το οποίο αναπτύχθηκε αρχικά στην Αγγλία και
αργότερα εξαπλώθηκε στην υπόλοιπη Ευρώπη. Αντίθετα, οι Ηνωμένες Πολιτείες και ο
Καναδάς είχαν ήδη έτοιμα σιδηροδρομικά συστήματα μέχρι την έναρξη του Πρώτου
Παγκοσμίου Πολέμου, το 1869 και το 1829, αντίστοιχα. Με μια ευρύτερη έννοια, ο 19ος
αιώνας αποτέλεσε σημείο καμπής στην κοινωνική και τεχνολογική πρόοδο. Σε αυτό το
πλαίσιο, ο τουρισμός υιοθέτησε επίσης αυτό το πρότυπο. Η άνοδος του Thomas Cook
στο προσκήνιο ως το πρώτο ταξιδιωτικό πρακτορείο είναι μια πρώτης τάξεως
απεικόνιση της εξελικτικής δυναμικής του φαινομένου. Καθώς ο τουρισμός αρχίζει να
αποκτά μαζική μορφή και να ξεπερνά τις εξειδικευμένες και εναλλακτικές μορφές που
συζητήθηκαν παραπάνω, η περίοδος αυτή αποτελεί σημαντικό ιστορικό σημείο καμπής
στην εξέλιξη του κλάδου (Τζένος & Σιταράς 2007).

Η τέταρτη τουριστική περίοδος:

Πρόκειται κυρίως για τη μεταπολεμική εποχή και, όπως φαίνεται, όλοι οι παραγωγικοί
τομείς της ανάπτυξης βιώνουν ύφεση κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Η έξαρση
του τουρισμού που είχε ξεκινήσει την προηγούμενη εποχή σταμάτησε απότομα όταν
ξέσπασε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος και παρέμεινε στάσιμη κατά τη διάρκεια του
μεσοπολέμου. Ωστόσο, είναι σημαντικό να σημειωθεί η ανάπτυξη του αυτοκινήτου και
των αεροπορικών ταξιδιών (Lickorish 2004), καθώς και η σημασία των ταξιδιών ως
μέθοδος ειρήνευσης καθ' όλη τη διάρκεια του μεσοπολέμου (Ιωακειµίδου-Παπαπαύλου
2003).

Η µεταπολεµική τουριστική περίοδος: Αυτό συνέβη μεταξύ του τέλους του Β'
Παγκοσμίου Πολέμου και της δεκαετίας του 1980. Οι πολιτικές, κοινωνικές,
οικονομικές, κοινωνικές, τεχνολογικές και πολιτιστικές συνθήκες της εποχής οδήγησαν
στην ταχεία ανάπτυξη της τουριστικής βιομηχανίας. Πρώτα απ' όλα, οι μεταφορές όλων
των ειδών προχώρησαν σημαντικά, με τα τζετ να κυριαρχούν στα αεροπορικά ταξίδια
και να μειώνουν το χρόνο ταξιδιού μεταξύ του σημείου εκκίνησης και του προορισμού
του τουρίστα (Gore 1984).

Η καθιέρωση των εργασιακών δικαιωμάτων στις βιομηχανικές χώρες συνέβαλε

σημαντικά στην ανάπτυξη του τουρισμού, παρέχοντας στους εργαζόμενους και τους
συνταξιούχους τον απαραίτητο χρόνο και την οικονομική ασφάλεια για να ασχοληθούν
με τουριστικές δραστηριότητες, ιδίως μέσω μιας ποικιλίας πακέτων διακοπών σε λογικές
τιμές (Doswell 1997). Η εκπαίδευση είναι ένας άλλος παράγοντας για την επέκταση του
τουρισμού (Fleischer & Pizam 1997).

Η φροντίδα για μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα ατόμων, τους ηλικιωμένους,

διαμορφώνεται κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, συμπεριλαμβανομένης της
δημιουργίας ευνοϊκών συνθηκών για μια ποικιλία δραστηριοτήτων που σχετίζονται με

168
τον τουρισμό (Douglas & Derrett 2001). Οι νόμοι, οι αγορές και τα εργαλεία πώλησης
του σύγχρονου κοινωνικοπολιτικού συστήματος οδήγησαν στη βιομηχανοποίηση του
τουρισμού, η οποία έχει ήδη λάβει χώρα (Copeland 1991). Και ως αποτέλεσμα αυτού
του σύγχρονου τρόπου ζωής, ο άνθρωπος εξέφρασε την επιθυμία να αποδράσει, γεγονός
που τροφοδότησε την ανάπτυξη διαφόρων τουριστικών αξιοθέατων. Η
βιομηχανοποίηση και η τυποποίηση του τουρισμού ενέχουν τον κίνδυνο να
συγκεντρωθούν πάρα πολλοί επισκέπτες σε μικρό αριθμό τοποθεσιών, οδηγώντας σε
μαζικό τουρισμό.

Το εγκριθέν Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τον
τουρισμό, συνοδευόμενο από τη Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων,
που αναπτύχθηκε από την Επιτροπή Συντονισμού της Κυβερνητικής Πολιτικής στον
Τομέα του Χωροταξικού Σχεδιασμού και της Αειφόρου Ανάπτυξης, αναφέρεται σε
ορισμένα ιστορικά στοιχεία που παρουσιάζονται παρακάτω και δείχνουν την Εικόνα του
τουρισμού τα τελευταία χρόνια.

Οι τουριστικές αφίξεις και διανυκτερεύσεις αποτελούν βασικούς δείκτες για την

αξιολόγηση της τουριστικής ζήτησης. Αναλύοντας αυτούς τους δεικτες που
παρουσίασαν εκθετική αύξηση στη χώρα, κατά τις δεκαετίες 1950 – 1980 προκύπτει η
εξέλιξη του τουρισμού στην χώρα. Τα πρώτα χρόνια το ελληνικό τουριστικό προϊόν
χαρακτηρίστηκε από ιδιαίτερα υψηλή ποιότητα αφού το κύριο στοιχείο του ήταν οι περί
την Αττική κυρίως πολιτισμικοί πόροι, ενώ οι επισκέπτες ανήκαν σε υψηλές
εισοδηματικές κατηγορίες. Απόδειξη αποτελεί η εμφάνιση πολυτελών ξενοδοχείων στην
Αθήνα στη δεκαετία του ‘50 και τις αρχές της δεκαετίας του ’60.

Στη συνέχεια όμως η χωρική διεύρυνση της τουριστικής δραστηριότητας συνοδεύεται

και από την ραγδαία μαζικοποίηση της. Η εμπλοκή των μεγάλων τουριστικών γραφείων
του εξωτερικού αρχικά στη διακίνηση και στη συνέχεια στη συνολική διαχείριση της
τουριστικής δραστηριότητας, διαμόρφωσε σιγά-σιγά τις συνθήκες ώστε να καθοριστεί
το μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης της χώρας μονομερώς από φορείς εκτός αυτής.

Τη δεκαετία του 1990, ο ρυθμός αύξησης των τουριστικών αφίξεων στην Ελλάδα
μειώθηκε. Η μείωση αυτή είχε ως αποτέλεσμα την αντίστοιχη μείωση της συμμετοχής
της χώρας στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια αγορά (μείωση μεριδίου αγοράς). Η
συσχέτιση της μείωσης του ρυθμού τουριστικής ανάπτυξης στην Ελλάδα κατά τη
δεκαετία του ’90, με την ταχεία βελτίωση των διεθνών τουριστικών δεικτών,
αναδεικνύει μεταξύ άλλων και τη μειωμένη ανταπόκριση της Ελλάδας στις ευκαιρίες
που δημιούργησε η ευρεία διόγκωση του τουρισμού σε παγκόσμιο επίπεδο.

Η περίοδος ύφεσης που φαίνεται να διανύει ο ελληνικός τουρισμός τα πρώτα χρόνια της
νέας χιλιετίας μάλλον πρέπει να αποδοθεί αφ’ ενός στη γενικότερη οικονομική κάμψη
και την τουριστική ανάπτυξη των χωρών της Μεσογείου (Τουρκία, Αίγυπτος, Κύπρος)
και αφ’ ετέρου στη μετάβαση της Ελλάδας στη φάση σταθεροποίησης της ζήτησης και

169
καθιέρωσης της διεθνούς τουριστικής της Εικόνας, που μπορεί να θεωρηθεί φάση
ωριμότητας80.

Αντίστοιχη εξέλιξη με αυτή της ζήτησης είχε και η τουριστική προσφορά (ξενοδοχειακό
δυναμικό και λοιπές επιχειρήσεις και υπηρεσίες τουρισμού) στην Ελλάδα. Η χωρίς
σχεδιασμό ανέγερση ξενοδοχειακών μονάδων μικρού μεγέθους και η χαμηλή ή μέση
ποιότητα των προσφερόμενων υπηρεσιών, σε σχεδόν όλους τους προορισμούς μαζικού
παραθερισμού στη χώρα, οδήγησε στη σημερινή υστέρηση της χώρας σε σχέση με τις
ανάγκες εκσυγχρονισμού και αναβάθμισης που θέτει ο διεθνής ανταγωνισμός. Η
διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται τόσο από το χαμηλό ποσοστό συμμετοχής ξενοδοχείων
τεσσάρων και πέντε αστέρων στο συνολικό ξενοδοχειακό δυναμικό, όσο και από
διάφορες μελέτες και έρευνες για το βαθμό ικανοποίησης των αλλοδαπών επισκεπτών
στην Ελλάδα. Τα τελευταία χρόνια παρ’ όλα αυτά, διαπιστώνεται μια τάση ποιοτικής
αναβάθμισης του ελληνικού ξενοδοχειακού δυναμικού, η οποία είναι πιο ισχυρή στις
τουριστικά αναπτυσσόμενες περιοχές της χώρας. (Ε.Π.Χ.Σ.Α.Α. Τουρισμού)

Επιπλέον η εποχικότητα, αποτελεί χρόνιο πρόβλημα του ελληνικού τουριστικού

προϊόντος. Κατά τις περασμένες δεκαετίες μέχρι και σήμερα, ο ελληνικός τουρισμός
αξιοποιεί μόνο τις παραλίες, το μεσογειακό κλίμα και εν μέρει την πολιτιστική
κληρονομιά της χώρας. Η κυριαρχία του μοντέλου «ήλιος – θάλασσα», η προώθηση των
εγχώριων προορισμών κατά τους θερινούς κυρίως μήνες από τους tour-operators και η
εξάρτηση από συγκεκριμένο τμήμα της τουριστικής αγοράς (χώρες της Δυτικής
Ευρώπης) οξύνουν το πρόβλημα.

Σημαντικό επίσης πρόβλημα που σχετίζεται με τη δυνατότητα ανάπτυξης πολλών εν

δυνάμει προορισμών είναι η μειωμένη προσβασιμότητά τους. Με δεδομένο ότι πάνω
από το 70% της παγκόσμιας αλλά και της εθνικής τουριστικής κίνησης εξυπηρετείται με
αερογραμμές, η ύπαρξη αεροδρομίου ικανού να υποδεχθεί διεθνείς πτήσεις στην
ευρύτερη περιοχή ενός προορισμού, αποτελεί προϋπόθεση για τη δυναμική τουριστική
του ανάπτυξη.

Η αξιοσημείωτη μείωση των τουριστικών διανυκτερεύσεων που παρατηρείται στα δύο

μεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδας (Αθήνα και Θεσσαλονίκη) τα τελευταία χρόνια,
αλλά και η γενικότερη μείωση της τουριστικής ζήτησης σε καθιερωμένους προορισμούς
μαζικού τουρισμού όπως ο νησιωτικός χώρος και η Χαλκιδική, αναδεικνύουν την
ανάγκη επαναπροσδιορισμού των στρατηγικών στόχων του ελληνικού τουρισμού. Η
επιτυχής ολοκλήρωση των Ολυμπιακών Αγώνων ωστόσο, έδωσε στον ελληνικό
τουρισμό μια νέα ώθηση. Οι υποδομές βελτιώθηκαν αισθητά, οι πολιτιστικοί πόροι της
Ελλάδας προβλήθηκαν σε όλο τον κόσμο και η δυνατότητα προσφοράς ποιοτικών
80
Ο όρος ωριμότητα εδώ χρησιμοποιείται προκειμένου να εκφραστεί η καθιέρωση του
τουριστικού χαρακτήρα της χώρας κι η σταθεροποιηση του ως προορισμό τουρισμού. Μία
τέτοια “ωριμότητα” δεν θα πρέπει να συγχέεται με εξειδικευμένους ορισμούς που έχουν κατά
καιρούς χρησιμοποιηθεί και αφορούν στην φέρουσα ικανότητα ενός προορισμού.

170
υπηρεσιών αναβαθμίστηκε. Ο τουρισμός εξακολουθεί να αποτελεί το σταθερότερο
τομέα της ελληνικής οικονομίας.

Οι βασικές μορφές τουρισμού που αναπτύχθηκαν στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια

είναι πολύ περιορισμένες σε σχέση με την ποικιλία και την αξία των διατιθέμενων
τουριστικών πόρων. Ο πολυνησιακός χαρακτήρας και το μεσογειακό κλίμα της χώρας,
την κατέστησαν ιδανική για τουριστική ανάπτυξη με κυρίαρχο το μοντέλο
«ήλιος-θάλασσα». Στο πλαίσιο του ερευνητικού μας έργου, αναλύσαμε το Marketing
Plan για τον τουρισμό στη Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, που περιλαμβάνει τον Οδικό
Χάρτη 2015-202, στον οποίον και αναφέρεται ότι οι διεθνείς τάσεις όμως για
εξατομίκευση του τουριστικού προϊόντος, σε συνδυασμό με την αύξηση του
ανταγωνισμού λόγω της εισόδου και άλλων μεσογειακών χωρών στην αγορά, την μικρή
μείωση των τουριστικών αφίξεων στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια (με εξαίρεση το
2004) και την αλλοίωση και εξάντληση σημαντικών για τη χώρα πόρων λόγω της
κατανάλωσής τους με βάση το κυρίαρχο μοντέλο, καθιστούν αναγκαία την παράλληλη
ανάπτυξη νέων, μορφών τουριστικής δραστηριότητας αλλά και την αναβάθμιση και τον
εμπλουτισμό των υφισταμένων.

Μέχρι σήμερα, η πλειονότητα των εναλλακτικών μορφών τουρισμού υποστηρίζεται

κυρίως από ημεδαπούς ενώ παρουσιάζει ιδιαίτερη ανάπτυξη και τα τελευταία χρόνια σε
σχέση με αλλοδαπούς τουρίστες. Η υιοθέτηση πολιτικών θεματικής διεύρυνσης του
ελληνικού τουριστικού προϊόντος μέσω της προώθησης μέτρων ενίσχυσης των
εναλλακτικών και των εξειδικευμένων τουριστικών προϊόντων, μπορεί ν΄ αποτελέσει
μοχλό συνολικής αναβάθμισης της θέσης της χώρας στην παγκόσμια τουριστική αγορά.

Η ριζική ωστόσο αλλαγή του μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης δεν είναι εφικτή, ούτε
επιθυμητή. Η διεθνής Εικόνα της Ελλάδας είναι στενά συνδεδεμένη με το κλίμα, τη
θάλασσα και τις ακτές, αλλά και την πολιτιστική της κληρονομιά. Έτσι ο εμπλουτισμός
του προϊόντος προβλέπεται να συμπληρώνει και να αναβαθμίζει το τρέχον τουριστικό
μοντέλο, παρά να το αντικαθιστά ή να το ανταγωνίζεται.

2.1.2. Προσδιορίζοντας το τουριστικό προϊόν

Οι σύγχρονες τάσεις στο τουρισμό διαμορφώνουν ένα πλαίσιο με το οποίο μπορεί
κανείς να διακρίνει ενδεχομένως πιθανά κριτήρια για την διαμόρφωση και των
σχεδιασμό νέων τουριστικών προϊόντων και προοπτικών γύρω από αυτό. Για να
κατανοήσουμε τις νέες τουριστικές τάσεις και το εύρος των τουριστικών προϊόντων
παγκοσμίως, εάν θεωρήσουμε ότι αυτό μπορεί να προσεγγιστεί λόγω του μεγάλου
μεγέθους του, θα πρέπει να προσεγγίσουμε καταρχάς την έννοια του τουριστικού
προϊόντος. Είναι αξιοσημείωτο να αναφερθεί πως ο όρος αυτός μας ενδιαφέρει στο
μέτρο που μπορεί να βοηθήσει στην κατανόηση του πλαισίου που σήμερα
καταναλώνεται ο τουρισμός παγκοσμίως ώστε να επιβεβαιωθούν τα σχετικά ερευνητικά

171
ερωτήματα της τρέχουσας έρευνας που βάζουν στο επικεντρο των τουριστικών
προϊόντων την πολιτιστική κληρονομιά.

Μία αναφορά στον όρο τουριστικό προϊόν είναι αναγκαία καθώς υπάρχει μία
γενικευμένη άποψη ότι αυτό με οικονομικούς όρους αποτελεί υπηρεσία. Στην
πραγματικότητα και καθώς όπως το προσεγγίζει η Σιγάλα κι ο Χρήστου, και καθώς ο
τουρισμός αποτελεί οικοσύστημα, έτσι και το τουριστικό προϊόν περιλαμβάνει μια
ποικιλία αλληλο επηρεαζόμενων συστατικών στοιχείων όπως υλικά προϊόντα,
υπηρεσίες, φυσικό περιβάλλον, ιδέες, πληροφορίες, δραστηριότητες, αλλά και
ανθρώπους οι οποίοι περιλαμβάνουν: τους φυσικούς παρόχους του τουριστικού
προϊόντος, την τοπική κοινωνία και φορείς της, καθώς και τους άλλους επισκέπτες που
παρευρίσκονται στον προορισμό.

Παρόλα αυτά στο τουριστικό προϊόν μπορεί κανείς να διακρίνει και τα ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά των υπηρεσιών, με κυρίαρχα την μη δυνατότητα αποθήκευσης
(σύντομη απαξίωση) για μελλοντική χρήση, την άυλη φύση του, την εξάρτηση
(ποιότητας, εξυπηρέτησης κ.λπ.) από τον ανθρώπινο παράγοντα, και τέλος την
ταυτόχρονη παραγωγή και κατανάλωσή του, η οποία απαιτεί την ετοιμότητα και
ικανότητα του παροχέα να προσφέρει ποιότητα που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του
καταναλωτή σε πραγματικό χρόνο.

Πιο κοντά στους ορισμούς που δίνονται στην βιβλιογραφία σχετικά με το τουριστικό
προϊόν είναι αυτή του Τσάρτα, που αναφέρει ότι το τουριστικό προϊόν είναι αποτέλεσμα
της παραγωγικής διαδικασίας και το ζητούμενο προς κατανάλωση από τους τουρίστες. Η
παραγωγή του συντελείται από «παραγωγούς» και απαιτεί τον συνδυασμό των
διαφόρων συντελεστών παραγωγής - κεφάλαιο, εργασία και τουριστικοί πόροι - όπως
συμβαίνει με την παραγωγή κάθε προϊόντο (Bull 2002).

Για το ελληνικό τουριστικό προϊόν και προκειμένου ο όρος να γίνει πιο κατανοητός ο
Τσάρτας εντοπίζει κάποια χαρακτηριστικά τα οποία και συσχετίζονται και με το επίπεδο
ανταγωνιστικότητας και είναι :

• Το βασικό κίνητρο του ταξιδιού προς την Ελλάδα που εξακολουθεί να παραμένει "ο
ήλιος και η θάλασσα"

• Η εξάρτηση από τον οργανωμένο παραθεριστικό τουρισμό, που χαρακτηρίζεται από

χαμηλή τιμή πακέτου και χαμηλή συναλλαγματική απόδοση για τη χώρα - προορισμό,
και καθοριστική συγκέντρωση της ζήτησης στο χρόνο (υψηλή εποχικότητα) και στο
χώρο, ανάλογα με την εύκολη ή όχι πρόσβαση από τουριστικές πύλες.

• Οι ελλείψεις στην γενική υποδομή και τις μεταφορές.

Επιπρόσθετα, το τουριστικό προϊόν αποτελούμενο, σε μεγάλο βαθμό, από έναν μεγάλο

αριθμό κοινοτύπων στοιχείων, αδυνατεί διαχρονικά να οδηγήσει σε μία μεγιστοποίηση

172
του βαθμού ικανοποίησης των τουριστών-καταναλωτών, να μειώσει την εποχικότητα
και την συγκέντρωση σε συγκεκριμένες περιοχές. Ετσι η ικανοποίηση που απορρέει από
την κατανάλωση των επιμέρους τουριστικών αγαθών και υπηρεσιών μειώνεται
διαχρονικά. Αυτό το φαινόμενο μπορεί και να σχετίζεται, τόσο με την κρίση του
υφιστάμενου πρότυπου τουριστικής ανάπτυξης όσο και με τις μεγάλες αλλαγές στον
σύγχρονο τρόπο ζωής που επηρεάζει και τις διακοπές μας. (Βαρώτσου, 2013)

Ο Τσάρτας βασιζόμενος σε όλα αυτά τα στοιχεία που συνθέτουν το τουριστικό προϊόν

και εντοπίζοντας την επιρροή των αλλαγών και της οικονομικής κρίσης στο τουριστικό
προϊόν, μιλάει για ένα νέο τουριστικό προϊόν, ένα νέο διαφοροποιημένο πρότυπο με νέα
χαρακτηριστικά της τουριστικής προσφοράς που να συγκροτεί περισσότερο μια
τουριστική πολιτική εξειδικευμένη σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Είναι πιο
συγχρονο πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης που να διαθέτει «τυποποιημένα» στοιχεία, με
βασική επιδίωξη την ποιότητα, να είναι ανταγωνιστικό, αλλά και να ακολουθεί τις
σύγχρονες τάσεις και άρα τις επιταγές / επιθυμίες της πελατείας.

Ένα τέτοιο σύγχρονο τουριστικό προϊόν είναι διαφοροποιημένο και μπορεί να κάνει
χρήση των εργαλείων και των εξελίξεων της πληροφορικής, με κύριο στόχο την ακόμα
μεγαλύτερη εξειδίκευση του.

Η τουριστική δραστηριότητα όπως έχει διαμορφωθεί μέχρι σήμερα είναι σύνθετη, και
ετερογενής, ιδιαίτερα όσον αφορά στους τομείς των υπηρεσιών και έτσι αυτή η
ετερογένεια μπορεί να οδηγήσει και στην δημιουργία πιο σύνθετων και εξειδικευμένων
τουριστικών προϊόντων που να μπορεί να απορροφήσει η αγορά.

Προσπαθώντας να προσεγγίσουμε στα επόμενα κεφάλαια τα τουριστικά προϊόντα και

τις πολιτικές μέσα από ιστορικά στοιχεία είναι σκόπιμο να αναφέρουμε ότι το
τουριστικό προϊόν αποτελεί ακόμα και σήμερα έναν από τους βασικούς πυλώνες και της
ελληνικής οικονομίας, όπως άλλων χωρών που στηρίζονται στον Τουρισμό. Τα στοιχεία
που προκύπτουν από τους φορείς του κλάδου δείχνουν ότι τόσο ο ελληνικός, όσο και ο
παγκόσμιος τουρισμός, ως οικοσυστημα που βάλλεται κι επηρεάζεται από τις ιδιαίτερες
συνθήκες που μπορεί να επικρατούν στους επιμέρους τομείς και δραστηριότητες της
οικονομίας, βιώνουν τις δυσμενείς επιπτώσεις από την παγκόσμια κρίση.

Παρά το ιδιαίτερο της τρέχουσας τουριστικής περιόδου, που αποτελεί την αφορμή για
προβληματισμό σχετικά με την υφιστάμενη κατάσταση καθώς και ένα τεστ αντοχής και
αποτελεσματικότητας των πολιτικών και των αποφάσεων που αφορούν στην ισόρροπη
και βιώσιμη ανάπτυξη του ελληνικού τουριστικού προϊόντος, μετά την οικονομική
κρίση, την πανδημία αλλά και την τρέχουσα ενεργειακή κρίση. Στο πλαίσιο αυτό, οι
τρέχουσες συνθήκες μπορεί να αποτελέσουν πρόκληση και εφαλτήριο για τη
ριζοσπαστική βελτίωση της ελληνικής τουριστικής ανταγωνιστικότητας σε ένα διεθνές
περιβάλλον μακροπρόθεσμα.

173
Το βασικό συγκριτικό πλεονέκτημα του ελληνικού τουριστικού προϊόντος είναι η
επάρκεια και η ποικιλία των πόρων, το δε μειονέκτημά του, η έλλειψη σχεδιασμού. Από
μακροσκοπική άποψη, αντιμετωπίζοντας τη χώρα ως ενιαίο προορισμό, η επάρκεια και
η ποιότητα των τουριστικών πόρων, υπό την έννοια των φυσικών διαθεσίμων και του
πολιτισμικού κεφαλαίου, μπορούν να θεωρηθούν κορυφαίες στο πλαίσιο του διεθνούς
ανταγωνισμού, για την ανάπτυξη ορισμένων μορφών τουρισμού. Συγκεκριμένα, το
κλίμα, ο πολυνησιακός χαρακτήρας, το μήκος και η ποιότητα των ακτών, η ποικιλία και
η έντονη εναλλαγή της μορφολογίας και των χαρακτηριστικών του χώρου, η πυκνότητα
των περιοχών ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και το πολιτισμικό κεφάλαιο αποτελούν τα
στοιχεία που συνθέτουν το συγκριτικό πλεονέκτημα της χώρας έναντι των υπολοίπων
προορισμών της Μεσογείου. Σημειώνεται ωστόσο, ότι εκτός από τα στοιχεία που
αφορούν στους παράκτιους πόρους (μήκος ακτών, πολλά και ιδιαίτερης φυσιογνωμίας
νησιά), οι υπόλοιποι παράγοντες δεν είναι μοναδικοί, αλλά συναντώνται και σε άλλες
ανταγωνίστριες χώρες. Η συνδυασμένη όμως παρουσία τους στον ελληνικό χώρο
πολλαπλασιάζει την αξία του «δυνάμει» τουριστικού προϊόντος της χώρας.

2.2. Η διαμόρφωση της τουριστικής πολιτικής στην Ελλάδα

Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως η υπόθεση εργασίας σε σχέση με τον ρόλο του
τουρισμού ως εργαλείο και μέσο περιφερειακής ανάπτυξης, διαπιστώνεται μέσα από τα
ιστορικά δεδομένα που παρουσιάζουν τους εκάστοτε αρμόδιους φορείς να επιλέγουν
πολιτικές κινήτρων για την ανάπτυξη τουριστικής δραστηριότητας σε συγκεκριμένες
περιοχές της χώρας.

Μία σύντομη αναφορά στα ιστορικά στοιχεία επιβεβαιώνει τον ισχυρισμό χωρίς να
συνεπάγεται πάντα όλα τα θετικά αποτελέσματα της ανάπτυξης. Κι αυτό λόγω της
βεβιασμένης και αποσπασματικής υιοθέτησης σημειακών πολιτικών τουριστικής
ανάπτυξης που σε πολλές εκ των περιπτώσεων επέφερε αρνητικές συνέπειες και
συνέβαλε στον κορεσμό των περιοχών και στην εξάντληση των πόρων επιτυγχάνοντας
όμως σχεδόν πάντα περιφερειακή σύγκλιση και αύξηση των εισοδημάτων και της
απασχόλησης.

Η διαμόρφωση της τουριστικής αναπτυξιακής πολιτικής ξεκίνησε δοκιμαστικά αλλά

προοδευτικά στα τέλη της δεκαετίας του 1950. παραμονή τους στο εξωτερικό,
αξιοποιώντας πλήρως τους τουριστικούς πόρους της χώρας υποδοχής και υποδοχής,
ιδίως αυτών που δημιουργούνται από ανθρώπους και φυσικούς. Για την Ελλάδα, αυτό
είχε ως αποτέλεσμα τα εξής:

1) Η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας.

2) Τα συναλλαγματικά κέρδη της Ελλάδας έχουν αυξηθεί σημαντικά.

174
3) Η αύξηση των εσόδων του ενεργού πληθυσμού ως αποτέλεσμα του τουρισμού, είτε
άμεσα είτε έμμεσα.
4) Προβολή της χώρας μας στην παγκόσμια κοινότητα και οικοδόμηση διεθνούς κοινής
γνώμης υπέρ της.
Θέλοντας να δώσουμε μία συνοπτική αναφορά πολιτικών του παρελθόντος, θα
αναφερθεί από την ιστορική ανάλυση της Αυγερινού (2003) διαφαίνεται πως ως το 1967
η έµφαση δίνεται µέσω των δηµοσίων επενδύσεων στη δηµιουργία των αναγκαίων
υποδοµών για την υποστήριξη της τουριστικής δραστηριότητας, που βρισκόταν
ουσιαστικά στο ξεκίνηµά της. Με τον τρόπο αυτό μέσω αµέσων επενδύσεων
κατασκευάστηκε αλυσίδα ξενοδοχείων, ιδιοκτησίας του ΕΟΤ, µε την επωνυµία ΞΕΝΙΑ,
τουριστικά περίπτερα, διαµορφώσεις ακτών και διαµορφώσεις στους σηµαντικότερους
τόπους πολιτιστικού-ιστορικού ενδιαφέροντος, που ως τότε δεν διέθεταν καµµία
υποδοµή υποδοχής επισκεπτών κι έτσι αυξήθηκε το πάγιο κεφάλαιο.

Αυτή η πρώτη οργανωμένη πολιτική αντιμετώπισης του τουρισμού ως ενός βασικού

κλάδου/πυλώνα της ελληνικής οικονομίας ήταν μία κεντρική πολιτική που έδινε βάρος
και ευθύνες στον αρμόδιο φορέα για τον τουρισμό (ΕΟΤ).

Παράλληλα ενισχύθηκε η τουριστική ανάπτυξη έµµεσα µε επενδύσεις στο οδικό δίκτυο,

στις µεταφορές γενικότερα και στις επικοινωνίες. Έτσι μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι
για την περίοδο αυτή η ελληνική τουριστική πολιτική προωθεί µέτρα µε σκοπό την
βελτίωση της υποδομής για την εκδήλωση των τουριστικών δραστηριοτήτων αλλά κι
εκτός των άλλων με τον τρόπο αυτόν να προσελκυσει το ιδιωτικό ενδιαφέρον, που ήταν
σχεδόν ανύπαρκτο έως τότε.

Η περίοδος από το 1967 µέχρι τα µέσα της δεκαετίας του ογδόντα, χαρακτηρίζεται από
την εισαγωγή της πολιτικής κινήτρων, η οποία προέβλεπε την δυνατότητα κλιµάκωσης
των αφορολόγητων ποσών στα καθαρά κέρδη ως 100%, άλλες φοροαπαλλαγές και
µειώσεις ως απαλλαγές και µειώσεις των εισφορών, εργοδοτών και
εργαζοµένων.81Ουσιαστικά πρόκειται για πολιτική που δίνει κίνητρα μειώνοντας τις
φορολογίες προκειμένου να προσελκύσει τους ιδιώτες να επενδύσουν στον τουρισμό.

Η διάκριση των κινήτρων σε τρεις περιοχές αυτόματα δημιουργεί τουριστικά προφίλ

των εκάστοτε υποπεριοχών σε μία πραγματικότητα που υφίσταται ακόμα και σήμερα 40
χρόνια μετά. 82 Για τον λόγο αυτό είναι πολύ σημαντικό να αναλύονται ιστορικά στοιχεία
81
Ο πρώτος νόµος για τα τουριστικά κίνητρα ήταν ο Αναγκαστικός Νόµος 147/1967 που
προβλέπει ενισχύσεις όσων επιχειρήσεων ενδιαφέρονταν για τουριστικές επενδύσεις. Η σχετική
νοµοθεσία πήρε πιό ολοκληρωµένη µορφή µε το Ν∆ 1313/72, που καθιέρωσε τρεις περιοχές
κινήτρων τουριστικής ανάπτυξης.
82
Με το διάταγµα αυτό καθιερώνονται το αφορολόγητο των καθαρών κερδών σε σχέση µε τις
πραγµατοποιούµενες νέες επενδύσεις (50% στη Β και 100% στη Γ περιοχή). Για το σχηµατισµό
κεφαλαίου κινήσεως είναι δυνατή η έκπτωση ποσοστού από τα κέρδη (10% για τη Β και 20%
για τη Γ περιοχή). Αυξάνουν οι συντελεστές τακτικών αποσβέσεων (25% στην Β και 100% στη
Γ). Μειώνονται οι φόροι και τα τέλη υπέρ τρίτων σε 25%. Μειώνονται οι εισφορές εργοδοτών

175
ώστε να γίνεται κατανοητή ή έως σήμερα αναπτυξιακή πορεία και τα σημεία σταθμοί σε
αυτή, όπως τίθενται ως κεντρική πολιτική. Η προσέλκυση νέων επενδυτών συνεχίζεται
καθόλη την διάρκεια της δικτατορίας με τρόπο τέτοιο που είναι έντονες πλέον οι
δυσμενείς επιπτώσεις από την ραγδαία αύξηση των τουριστικών επενδύσεων.83

Η πολιτική της δικτατορίας, χωρίς προηγουµένη µελέτη των διεθνών και ελληνικών
δεδοµένων, είχε δυσµενέστατες επιπτώσεις, αφού προέκυψε χωρίς την κατάλληλη
υποδοµή και µέριµνα για το περιβάλλον. Συνέβαλε επίσης στη δηµιουργία της πρώτης
τουριστικής κρίσης στη χώρα καθώς η συγκέντρωση πολλών και µεγάλων ξενοδοχείων
σε ορισµένες περιοχές οδήγησε σε υπερπροσφορά καταλυµάτων που έφερε χαµηλές
πληρότητες. Αυτό οδήγησε πολλούς ξενοδόχους ή σε αδυναµία να ανταποκριθούν στις
οφειλές τους και να χρεωκοπήσουν, ή να δεχτούν τους πολύ δυσµενείς όρους, που
επέβαλαν οι tour-operators. (Τσολακάκη, 2007)

Έτσι αυτή η αναμενόμενη πλέον αλλαγή στον τομέα με την εμφάνιση των μεγάλων
πρακτορείων στην χώρα την πενταετία 1975-1980, έρχεται να τονίσει πλέον την
μαζικότητα του τουριστικού φαινομένου που με τα χρόνια θα μεταβληθεί σχεδόν
οριστικά σε ένα νέο προϊόν και θα αυξήσει τον προβληματισμό για νέες εναλλακτικές
μορφές τουριστικής δραστηριότητας.

Η πρώτη µαζική αύξηση των καταλυµάτων παρατηρήθηκε ως το 1973, µε τάσεις

συγκεντρωσης της στους Νοµούς Αττικής και Δωδεκανήσου, ως αποτέλεσµα της
πρωτοεφαρµοζόµενης πολιτικής τουριστικών κινήτρων, χωρίς αυτό να συµβαδίζει µε
µια παράλληλη ανάπτυξη τουριστικής ή συµπληρωµατικής τεχνικής υποδοµής στο ίδιο
μέτρο, µε αποτελέσµατα τη χαµηλή πληρότητα, την πτώση των τιµών και την εξάρτηση
των επιχειρηµατιών από τα ξένα τουριστικά γραφεία. Η ζήτηση κατευθύνθηκε από την
αρχή προς τους παραθαλάσσιους οικισµούς και τις αντίστοιχες περιοχές. (Κοµίλης,
1986) .

Με την ένταξη της χώρας στην Ευρώπη θεσπίζονται νέοι νόμοι που κρατούν σαν κύριο
άξονα τους τα κίνητρα αλλά διαφοροποιούν τις περιοχές ώστε να αποφευχθεί η

και ασφαλισµένων. Καθιερώνεται τέλος η επιδότηση από το πρόγραµµα ∆ηµοσίων Επενδύσεων

µέρους του επιτοκίου δανείων για νέες επενδύσεις ξενοδοχειακών επιχειρήσεων.
∆διαφοροποιείται το ύψος των επιδοτήσεων από την Α στην Γ περιοχή µε αποφάσεις της
Νοµισµατικής Επιτροπής. Το διάταγµα αυτό επιδοτούσε τέλος το κόστος των εργασιών
διαµόρφωσης παραδοσιακών κτισµάτων σε ξενώνες, µετά από έγκριση της σχετικής µελέτης µε
ποσοστό 15-35% ανάλογα µε την περιοχή. Τότε επιδοτήθηκαν 63 παραδοσιακά κτίσµατα σε όλη
τη χώρα. (Αυγερινού-Κολώνια, Σ. 2000)
83
Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, παράλληλα µε την πολιτική κινήτρων, διαμορφώθηκε µία
δανειοδοτική πολιτική µέσω των αναπτυξιακών τραπεζών ΕΤΒΑ και ΚΤΗΜΑΤΙΚΗ, που
χορηγούσαν δάνεια για ιδιωτικές επενδύσεις µε έγκριση του ΕΟΤ. Τα δάνεια αυξήθηκαν
υπέρµετρα στη διάρκεια της δικτατορίας αφού υπολογίζεται ότι στο διάστηµα 1968-1974
εκταµιεύτηκαν από τις κρατικές τράπεζες 0,5 δις σε ξενοδοχειακά δάνεια. Από την ΕΤΒΑ
µόνον, υπολογίζεται ότι τα δάνεια αυξήθηκαν κατά 650% στην περίοδο 1967-73.

176
περεταίρω συγκέντρωση καταλυµάτων, στις λεγόµενες «κορεσµένες» τουριστικά
περιοχές.84. Παράλληλα ο ΕΟΤ εισάγει κριτήρια κυρίως για να μεγαλώσει την
τουριστική περίοδο και να αυξήσει την ανταγωνιστικότητα, όροι και συνθήκες που
έχουν διατηρηθεί έως σήμερα καθώς τα χαρακτηριστικά του ελληνικού τουριστικού
προϊόντος παραμένουν σχεδόν ίδια.85

Σύμφωνα με τα δεδομένα, ο τουρισμός αναδεικνύεται ως ένας σημαντικός παράγοντας

που συνδέεται με τη συνολική δυναμική ανάπτυξη των τουριστικών προορισμών. Μία
ενδεικτική παρατήρηση αποτελεί το γεγονός ότι τρεις εξαιρετικά τουριστικοί νησιωτικοί
νομοί, δηλαδή οι Δωδεκάνησα, η Κέρκυρα και οι Κυκλάδες, παρουσίαζαν κατά κεφαλήν
Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (Α.Ε.Π.) 84, 83 και 78 αντίστοιχα το 1970, ενώ ο εθνικός
μέσος όρος αντιστοιχούσε στο 100 (Αθανασίου et al., 1992, Παυλόπουλος & Κουζέλης,
1998, Στατιστικές επετηρίδες Ε.Σ.Υ.Ε.). Ενδεικτικά, το 1991, μετά από είκοσι χρόνια
που ήταν σημαντικά για την τουριστική ανάπτυξη, αυτοί οι νομοί είχαν το Α.Ε.Π. σε
επίπεδα 109, 178 και 191 αντίστοιχα.

Για την ενδελεχή ανάλυση του περιφερειακού προβλήματος και του βαθμού
περιφερειακής ανάπτυξης στην Ελλάδα, απαιτείται η εξέταση συγκεκριμένων δεικτών,
περιλαμβανομένων του εισοδήματος, της παραγωγικής διάρθρωσης, της δημογραφίας,
του ανθρώπινου δυναμικού, της γεωγραφίας και των φυσικών πόρων, καθώς και των
παραγωγικών και κοινωνικών υποδομών. Έτσι, απαιτείται ο ορισμός ενός Σύνθετου
Δείκτη Ευημερίας και Ανάπτυξης (ΣΔΕΑ) (Πετράκος και Ψυχάρης, 2004), που μπορεί
να αποτελέσει το πρώτο βήμα προς την λογική ενσωμάτωση όλων των αντίστοιχων
παραγόντων που διαμορφώνουν την αναπτυξιακή ταυτότητα μιας περιοχής. Εάν, λοιπόν,
ένας νομός εμφανίζει υψηλές τιμές σε όλους ή ορισμένους από αυτούς τους επιμέρους
δείκτες, αυτό υποδηλώνει την υψηλή του αξία στον ΣΔΕΑ.

Όπως αναφέρουν και οι Πετράκος και Ψυχάρης (2004), οι 20 περισσότερο ανεπτυγμένες

περιοχές με βάση τον Σύνθετο Δείκτη Ευημερίας κατατάσσονται ως εξής: οι 15 από
αυτές (όπως το Νότιο Αιγαίο, η Κρήτη, οι Ιόνιες νήσοι κλπ.) εμφανίζουν σημαντική
τουριστική ανάπτυξη κατά τη διάρκεια της περιόδου 1970-2000. Πρόκειται για μια
σαφή ένδειξη ότι η τουριστική ανάπτυξη αποτελεί το «όχημα» της ευρύτερης βελτίωσης

84
Ο Ν.1262, και πιο πρόσφατα ο 1892/90 που διαφοροποιούν ως ένα βαθµό τις περιοχές
κινήτρων από τις προηγούµενες νοµοθεσίες µε βασικό κριτήριο να αντιµετωπιστεί το φαινόµενο
της υπερ-συγκέντρωσης στην προσφορά τουριστικών (ισχύοντα ΦΕΚ 797/Β/86 και 550/Β/91)
85
Η ενίσχυση εγκαταστάσεων που συµβάλλουν στην ανάπτυξη ειδικών µορφών τουρισµού (π.χ.
αγροτουρισµός, χειµερινός κ.ά.), ο εµπλουτισµός της τουριστικής προσφοράς µε
συµπληρωµατικές εγκαταστάσεις π.χ. αθλητικές, πολιτιστικές κ.ά., η ενθάρρυνση των ΟΤΑ για
την ανάπτυξη τουριστικών δραστηριοτήτων, η ενίσχυση της µετατροπής παραδοσιακών
κτισµάτων σε τουριστικά καταλύµατα µέσω του προγράµµατος παραδοσιακών οικισµών του
ΕΟΤ, η βιωσιµότητα των µονάδων, η ενίσχυση των ακριτικών νοµών. (Αυγερινού, 2001)

177
των κοινωνικοοικονομικών δεικτών ανάπτυξης στις τουριστικές περιοχές. Η ανάπτυξη
των περιοχών αυτών σχετίζεται χωρικά και με τις περιοχές κινήτρων.

Ωστόσο, η σύγχρονη εποχή επιβάλλει πολύ περισσότερες προσδοκίες και εμπόδια. Τόσο
ο μαζικός τουρισμός όσο και τα ειδικά και ιδιαίτερα ενδιαφέροντα των τουριστών έχουν
αυξήσει τις ποιοτικές ανάγκες τους. Η ευαισθησία στην άνεση και την ποιότητα, αλλά
και στην αμοιβαιότητα των χρημάτων που πρέπει να πληρώσουν για να αποκτήσουν το
δικαίωμα χρήσης των παρεχόμενων τουριστικών υπηρεσιών (value for money) είναι
σημαντικά υψηλότερη από ό,τι στο παρελθόν. Επιπλέον, υπάρχει έντονος ανταγωνισμός
από τουριστικές τοποθεσίες σε εξαιρετικά απομακρυσμένες περιοχές,
συμπεριλαμβανομένων και άλλων ηπείρων. Τα τελευταία χρόνια, υπήρξε μια έξαρση
του τουρισμού σε νησιά στον Ατλαντικό, τον Ινδικό και τον Ειρηνικό Ωκεανό.
Οι αποστάσεις έχουν μειωθεί στο μηδέν. Οι τουριστικές υπηρεσίες που παρέχονται είναι
καλών προδιαγραφών και είναι συχνά φθηνές, γεγονός που ενθαρρύνει τον ταξιδιώτη να
επιστρέψει για άλλες διακοπές σε αυτήν την τοποθεσία. Επίκειται η επιτακτική ανάγκη
εφαρμογής μιας τουριστικής πολιτικής που συμβάλλει στην ανάπτυξη της χώρας και
ικανή να ανταποκριθεί στις νέες δυσκολίες και απαιτήσεις που επιβάλλει η σύγχρονη
πραγματικότητα. Επιπλέον, είναι κρίσιμο η νέα τουριστική στρατηγική να μην βλάψει
το φυσικό περιβάλλον, όπως έκαναν άλλες χώρες στο παρελθόν για την προώθηση του
τουρισμού. Η Ελλάδα στο πλαίσιο αυτό και για να συνεχίσει να έχει προϊόντα στον
τουριστικό χάρτη, θα πρέπει να χαράξει μια πολιτική που να συνάδει με την αισθητική
και τις αξίες της και να επιβιώνει διαχρονικά, που να ορίζεται από την ποικιλομορφία,
την ποιότητα και τη βιωσιμότητα του προϊόντος. Ο σχεδιασμός της τουριστικής
πολιτικής καθοδηγείται από τον στόχο της ανάπτυξης του τουρισμού με ανταγωνιστικό
και ποιοτικό τρόπο (Παπαγεωργίου, 2016).

2.2.1. Όργανα και φορείς για τον Τουρισμό στην Ελλάδα

Για να γίνει κατανοητή η έως σήμερα τουριστική ανάπτυξη και πως έχουν επιδράσει οι
διαφορετικές κεντρικές πολιτικές αλλά και τοπικές πρωτοβουλίες, είναι σκόπιμο να
αναφέρουμε τα εκάστοτε όργανα και τους φορείς που έχουν δημιουργηθεί και δράσει
γύρω από την ελληνική τουριστική δραστηριότητα αλλά κυρίως τα τρέχοντα όργανα που
δρουν σήμερα.

Το Υπουργείο Τουρισμού, το οποίο εποπτεύει και διευθύνει τον Ελληνικό Οργανισμό

Τουρισμού (Ε.Ο.Τ) και το Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο Ελλάδος (Ξ.Ε.Ε), είναι υπεύθυνο
για την κεντρική τουριστική διοίκηση στην Ελλάδα. Κύρια αρμοδιότητα του
Υπουργείου Τουρισμού είναι ο σχεδιασμός τουριστικών πολιτικών και σχεδίων για τη
χώρα. Η εκπόνηση βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων προγραμμάτων για τη
βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του τουριστικού προϊόντος, τη στήριξη των
επενδύσεων, την προώθηση της τουριστικής εκπαίδευσης και κατάρτισης και την

178
προβολή της Εικόνας της Ελλάδας στο εξωτερικό μέσω συντονισμένης επικοινωνίας
αποτελεί προϋπόθεση για την επίτευξη των στόχων σύγκλισης με την Ευρωπαϊκή
Ένωση. Τα νέα μέσα για τη βελτίωση της θέσης της Ελλάδας στην παγκόσμια
τουριστική βιομηχανία περιλαμβάνουν τη συνεργασία και τη βοήθεια της περιφερειακής
και τοπικής αυτοδιοίκησης, καθώς και τις συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα και
τις εμπορικές συμμαχίες. Η ελληνική τουριστική πολιτική υλοποιείται πλέον σε τέσσερις
πρωταρχικούς άξονες (Μυλωνόπουλος και συν., 2015):

● Ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και διευκόλυνση των επενδύσεων,

● Η ανάπτυξη των Ειδικών και Εναλλακτικών Μορφών Τουρισμού, η οποία
συνεχίζει να εμπλουτίζει το τουριστικό προϊόν,
● Η διασφάλιση της υψηλής ποιότητας των τουριστικών υποδομών και υπηρεσιών,
● Η επένδυση στους ανθρώπους μέσω της ανάπτυξης νέων και διαφορετικών ειδών
θέσεων εργασίας.

Για τη διευκόλυνση της ταχείας απορρόφησης και της αποτελεσματικής χρήσης των
χρημάτων του ΕΣΠΑ, το Υπουργείο Τουρισμού έχει δημιουργήσει από το 2007 για την
προηγούμενη προγραμματική περίοδο ενώ έχει διατηρήσει έως σήμερα, τις παρακάτω
ειδικές υπηρεσίες:

● ·Ειδική Υπηρεσία Εφαρμογής και Συντονισμού συγχρηματοδοτούμενων

δράσεων στον τομέα του Τουρισμού86, και
● Ειδική Υπηρεσία Προώθησης και Αδειοδότησης Τουριστικών Επενδύσεων
(ΕΥΠΑΤΕ) η οποία καθοδηγεί τους επενδυτές ως υπηρεσία One- Stop - Shop.

Οι πρωταρχικοί στρατηγικοί στόχοι του αναπτυξιακού σχεδίου του Υπουργείου

Τουρισμού είναι η ενίσχυση της επιχειρηματικότητας με την προώθηση έργων ποιοτικής
αναβάθμισης και διαφοροποίησης του τουριστικού προϊόντος, η επιμήκυνση της
τουριστικής περιόδου με την τροποποίηση του μοντέλου "Ήλιος Θάλασσα" και την
προσέλκυση τουριστών υψηλού εισοδήματος, καθώς και ο εμπλουτισμός του
τουριστικού προϊόντος με την προώθηση ειδικών μορφών τουρισμού (θαλάσσια
κρουαζιέρα, ιατρικός, ιαματικός, θρησκευτικός, αθλητικός, κ.λπ.). Το Υπουργείο
Τουρισμού προωθεί τη χρηματοδότηση των επιχειρήσεων που σχετίζονται με τον
τουρισμό:

● Προσέλκυση και προώθηση τουριστικών επενδύσεων μέσω της απλούστευσης

των διαδικασιών, της ανάπτυξης νέων τουριστικών αγαθών (περίπλοκα

86
Η Ειδική Υπηρεσία Συντονισμού και Εφαρμογής του Υπουργείου Τουρισμού, εφεξής «Ειδική
Υπηρεσία», κατ’ εξουσιοδότηση του εδαφίου β΄ της παραγράφου 3 του άρθρου 5 του Ν.
3614/2007, υπάγεται απευθείας στο Γενικό Γραμματέα Τουριστικών Υποδομών και Επενδύσεων
του Υπουργείου Τουρισμού

179
 τουριστικά καταλύματα, οργανωμένοι τουριστικοί υποδοχείς) και της εφαρμογής
μιας νέας στρατηγικής μάρκετινγκ.
● Ενίσχυση του υφιστάμενου τουριστικού δυναμικού μέσω της απομάκρυνσης των
ξεπερασμένων τουριστικών καταλυμάτων και του εκσυγχρονισμού των
υφιστάμενων τουριστικών καταλυμάτων.
● Βελτίωση των υποδομών, ιδίως των υποδομών μεταφορών.
● Κατάρτιση και εκπαίδευση των εργαζομένων στον τομέα του τουρισμού.
● Αξιοποίηση των συνεργειών μεταξύ των τουριστικών επιχειρήσεων (clustering)
και δημιουργία τουριστικών δικτύων (networking).

Πρωταρχικός στόχος της Ε.Ο.Υ. είναι η οργάνωση, ανάπτυξη και προώθηση του
τουρισμού με τη μεγιστοποίηση των πόρων της χώρας. Ως εκ τούτου, επιλέγονται μέτρα
για την προβολή της Ελλάδας στο εξωτερικό και στο εσωτερικό, εκτός από κάθε άλλη
δραστηριότητα που υποστηρίζει και προωθεί το ελληνικό τουριστικό προϊόν. Στόχος της
είναι η προώθηση του εισερχόμενου τουρισμού και του τουριστικού εισοδήματος μέσω
της αναβάθμισης της αξίας του ελληνικού τουρισμού σε συνεργασία με τον τουριστικό
τομέα και άλλους αρμόδιους φορείς. Ο Ε.Ο.Τ. λειτουργεί με γνώμονα την ανάπτυξη του
τουρισμού, του σημαντικότερου πυλώνα της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης της
χώρας, με τη γνώση ότι το παραγόμενο προϊόν επηρεάζει την ποιότητα ζωής όλων των
κοινωνικών ομάδων στο εσωτερικό της Ελλάδας.

Όλα τα ξενοδοχειακά καταλύματα και οι οργανωμένες τουριστικές κατασκηνώσεις της

χώρας είναι μέλη της Ξ.Ε.Ε, η οποία λειτουργεί ως ο επίσημος σύμβουλος του κράτους
για τον τουρισμό. Από το 1935, λειτουργεί ως Ν.Π.Δ.Δ και είναι μέλος της
Συνομοσπονδίας των Εθνικών Ενώσεων Ξενοδοχείων, Εστιατορίων και Αναψυχής στα
κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Hotrec). Παρέχει οικονομική, νομική και
εργασιακή καθοδήγηση στις περίπου 10.000 ξενοδοχειακές μονάδες-μέλη της. Στόχοι
της είναι η ανάπτυξη της ξενοδοχειακής βιομηχανίας της χώρας, η συνεργασία του
κλάδου με άλλους τομείς της ελληνικής οικονομίας, η συμμετοχή σε τουριστικές
εκθέσεις και η διοργάνωση συνεδρίων, καθώς και η διάχυση πληροφοριών για τις
υπηρεσίες που προσφέρουν τα ξενοδοχεία και τα κάμπινγκ στους καταναλωτές
(Υπουργείο Τουρισμού).

Η διαχείριση της Ελλάδας ως τουριστικού προορισμού, τόσο επί του συνόλου της χώρας
όσο και μεμονωμένων τουριστικών περιοχών, επιτελείται από πολλούς διαφορετικούς
φορείς και οργανισμούς, πρωτίστως του ευρύτερου δημόσιου τομέα και δευτερευόντως
του ιδιωτικού, χωρίς επαρκή συντονισμό, εξειδικευμένο στον τουρισμό προσωπικό,
κοινή στόχευση και συχνά με ασύμβατες και αποσπασματικές πρακτικές (Sigala, 2013).

Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφερθεί ότι, πριν από περίπου πενήντα χρόνια, ο
Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού λειτουργούσε ως ένας κεντρικός και
αποτελεσματικός φορέας διαχείρισης του ελληνικού τουρισμού. Ωστόσο, στις σύγχρονες

180
μέρες, παρατηρείται μια υποβάθμιση της λειτουργίας του. Ταυτόχρονα, το Υπουργείο
Τουρισμού, το οποίο υφίσταται αλλαγές και αναδιοργανώσεις κατά καιρούς, διαθέτει
αρμοδιότητες που μεταβάλλονται συχνά, σε πολλές περιπτώσεις δεν ασκεί τον επιτελικό
ρόλο που του αναλογεί.

Σε αυτό το ασαφές πλαίσιο, υπάρχουν πολλοί άλλοι φορείς που είτε λειτουργούν
ανεξάρτητα μεταξύ τους είτε ανήκουν σε διάφορα κυβερνητικά υπουργεία, γενικές
γραμματείες κ.λπ. Ταυτόχρονα, φορείς του ιδιωτικού τομέα, όπως ο ΣΕΤΕ, το ΞΕΕ, ο
ΗΑΤΤΑ κ.ά., επίσης δραστηριοποιούνται στον τομέα του τουρισμού, ασχολούμενοι με
θέματα πολιτικής, ανάπτυξης και προβολής της χώρας. Παρόλα αυτά, η διεθνής εμπειρία
έχει αποδείξει ότι η βέλτιστη πρακτική σε επίπεδο χώρας είναι η λειτουργία ενός
εξειδικευμένου οργανισμού διαχείρισης τουριστικού προορισμού ή DMO (Destination
Management Organization). Για παράδειγμα, το Maison de France στη Γαλλία και το
Visit Britain στη Βρετανία αποτελούν τέτοιους οργανισμούς. Σύμφωνα με τον
Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (WTO, 2007), "μέχρι το 2015 οι DMO θα είναι η
κυρίαρχη και με τη μεγαλύτερη επιρροή δύναμη πίσω από τη μεγαλύτερη βιομηχανία
του κόσμου", δηλαδή τη βιομηχανία τουρισμού.

2.2.2. Ευρωπαϊκοί και διεθνείς οργανισμοί τουριστικής και πολιτιστικής

ανάπτυξης
2.2.2.1. Όργανα της Ε.Ε. για τον πολιτισμό και τον τουρισμό
Η διατήρηση και η προώθηση των πολιτιστικών αγαθών και η ανάπτυξη του τουρισμού
αποτελούν κρίσιμα ζητήματα κατά τη διαμόρφωση των πολιτιστικών και τουριστικών
πολιτικών σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ. Οργανισμοί με διακριτούς τομείς λειτουργίας
στοχεύουν στην διαμόρφωση της τουριστικής στρατηγικής των μελών ενώ επιμέρους
φορείς καθορίζουν με τις κατευθύνσεις και τις πολιτικές τους και την ανάπτυξη του
πολιτιστικού τουρισμού, εξασφαλίζοντας έτσι πολιτικές και σχέδια διατήρησης και
ανάδειξης της κληρονομιάς.
Στο ευρωπαϊκό περιβάλλον, το Συμβούλιο της Ευρώπης και η Ευρωπαϊκή Ένωση
διαδραματίζουν ενεργό ρόλο στην προώθηση της διεθνούς συνεργασίας, καθορίζοντας
και προωθώντας στόχους που σχετίζονται με τον πολιτισμό και τον τουρισμό.
Δημιουργούν και αναπτύσσουν το θεσμικό πλαίσιο και τη διαχείριση των πολιτιστικών
και τουριστικών θεμάτων από εθνικούς και υπερεθνικούς φορείς και οργανισμούς, ενώ
συμμετέχουν στον σχεδιασμό νέων πολιτικών ή στρατηγικών σε ευρωπαϊκό επίπεδο ή σε
διεθνής συνεργασίες.
Τα θέματα τουρισμού εμπίπτουν στη δικαιοδοσία της Γενικής Διεύθυνσης Επιχειρήσεων
και Βιομηχανίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, και συγκεκριμένα του Τμήματος
Τουρισμού, το οποίο είναι εξαιρετικά δραστήριο από το 2007, όταν εγκρίθηκε η
"Ατζέντα για έναν βιώσιμο και ανταγωνιστικό ευρωπαϊκό τουρισμό" και η απόφαση του

181
Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την "Αναθεωρημένη τουριστική πολιτική της ΕΕ".
Ακολούθησε το 2010 η ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με τίτλο "Η Ευρώπη, ο
κορυφαίος τουριστικός προορισμός στον κόσμο - ένα νέο πολιτικό πλαίσιο για τον
τουρισμό στην Ευρώπη" προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την
Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών.
Σκοπός των εταιρικών σχέσεων και των συμφωνιών μεταξύ εθνών και οργανισμών είναι
η προώθηση του τουριστικού τομέα μέσω της ανταλλαγής πληροφοριών και πρακτικών
εμπειριών, καθώς και της παροχής τρέχουσας κατάρτισης και τουριστικής εκπαίδευσης.
Η ίδρυση του πολιτιστικού τομέα της Ευρωπαϊκής Ένωσης οδήγησε στη δημιουργία
πολλών οργανισμών δράσης και πρωτοβουλιών που αποσκοπούν στη διατήρηση της
πολιτιστικής κληρονομιάς της Ευρώπης, στην προώθηση της καλλιτεχνικής
δημιουργικότητας και στη διάθεση των πολιτιστικών πόρων σε όλους.
Τα μέσα αυτά συμβάλλουν το καθένα με τον τρόπο του στη διατήρηση και την
προαγωγή του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η Επιτροπή Πολιτιστικών Υποθέσεων
δημιουργήθηκε το 1988 με σκοπό την προώθηση του διαπολιτισμικού διαλόγου και τη
δημιουργία ενός πολιτιστικού χώρου στην Ευρώπη. Πρόσθετοι στόχοι της δράσης της
Επιτροπής ήταν η οργάνωση της πρόσβασης στους πολιτιστικούς πόρους, η προώθηση
της πολιτιστικής εκπαίδευσης και η αναδιοργάνωση του ευρωπαϊκού οπτικοακουστικού
τομέα, ο οποίος βρίσκεται σε κρίση επί σειρά ετών λόγω της έντασης του εξωτερικού
ανταγωνισμού. Σήμερα, έχει αναπτυχθεί ένα ευρύτερο πλαίσιο μέσων για να δοθεί μια
ολοκληρωμένη προσέγγιση στις προκλήσεις της διαχείρισης της πολιτιστικής
κληρονομιάς και της ανάπτυξης όλων των ειδών πολιτιστικής έκφρασης.
Ειδικότερα:
Στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο λειτουργεί η Επιτροπή Πολιτισμού και
Παιδείας (CULT).
Το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης περιλαμβάνει το Συμβούλιο
Παιδείας, Νεολαίας, Πολιτισμού και Αθλητισμού» (Education, Youth,
Culture and Sports - EYCS).
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διαθέτει τον Εκτελεστικό Οργανισμό
Εκπαίδευσης, Οπτικοακουστικών Θεμάτων και Πολιτισμού (EACEA), ο
οποίος διαχειρίζεται διάφορα προγράμματα, συμπεριλαμβανομένου του
προγράμματος "Δημιουργική Ευρώπη".
Η Επιτροπή των Περιφερειών διατηρεί την Επιτροπή Εκπαίδευσης,
Νεολαίας, Πολιτισμού και Έρευνας (EDUC), της οποίας η εντολή είναι
να ηγείται και να υποστηρίζει δημιουργικές δραστηριότητες με βάση τον
πολιτισμό που προωθούν την οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική
συνοχή στις ευρωπαϊκές περιφέρειες (Σαρρή, 2016).
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (UNWTO). Ο Παγκόσμιος Οργανισμός
Τουρισμού των Ηνωμένων Εθνών (UNWTO) είναι ένας εξέχων, εξειδικευμένος διεθνής

182
οργανισμός που προωθεί τον υπεύθυνο, βιώσιμο τουρισμό ως μοχλό οικονομικής
ανάπτυξης. Περισσότερα από 500 συνδεδεμένα μέλη που εκπροσωπούν τον εμπορικό
τομέα, εκπαιδευτικά ιδρύματα, τουριστικές ενώσεις και δημοτικές τουριστικές
υπηρεσίες αποτελούν τα συνδεδεμένα μέλη του οργανισμού. Μέσω πρωτοβουλιών
τεχνικής υποστήριξης σε περισσότερα από 158 κράτη μέλη, ο πρωταρχικός σκοπός του
είναι να καταστήσει τον τουρισμό ένα κρίσιμο εργαλείο για την ανάπτυξη. Επιπλέον,
προωθεί ανταγωνιστικές και βιώσιμες τουριστικές πολιτικές και εργαλεία και ενισχύει
την τουριστική εκπαίδευση και κατάρτιση. Ο σκοπός της προώθησης της βιώσιμης
ανάπτυξης στον τουρισμό μέσω της βιώσιμης τουριστικής πολιτικής είναι η
μεγιστοποίηση της χρήσης των περιβαλλοντικών πόρων και ο σεβασμός των κοινοτήτων
υποδοχής. Η Γενική Συνέλευση του UNWTO ενέκρινε τη δημιουργία του Παγκόσμιου
Κώδικα Δεοντολογίας για τον Τουρισμό το 1999. Πρόκειται για έναν εθελοντικό
μηχανισμό εφαρμογής που αναγνωρίζει το ρόλο της Παγκόσμιας Επιτροπής
Δεοντολογίας και στοχεύει στη μεγιστοποίηση των οικονομικών, κοινωνικών και
πολιτιστικών οφελών του τουρισμού, ελαχιστοποιώντας παράλληλα τις αρνητικές
κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις του (Πλατανίτη, 2017).
Ο Εκπαιδευτικός, Επιστημονικός και Πολιτιστικός Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών
(UNESCO)
Ο Εκπαιδευτικός, Επιστημονικός και Πολιτιστικός Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών
(UNESCO) είναι ένας διακυβερνητικός οργανισμός που ιδρύθηκε το 1945 με 195 κράτη
μέλη, με έδρα το Παρίσι και λειτουργεί στο πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών. Αποστολή
της UNESCO είναι η προώθηση της διεθνούς συνεργασίας στους τομείς της
εκπαίδευσης, της έρευνας και του πολιτισμού με σκοπό τη διατήρηση της παγκόσμιας
ειρήνης. Επιδιώκει να οικοδομήσει καινοτόμες πολιτικές που θα επανεξετάσουν, μεταξύ
άλλων, τη σχέση μεταξύ τουρισμού και πολιτιστικής ποικιλίας, διαπολιτισμικής
επικοινωνίας και ανάπτυξης. Ο Εκπαιδευτικός, Επιστημονικός και Πολιτιστικός
Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών (UNESCO) διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη
διαμόρφωση, υπογραφή και εφαρμογή των συμβάσεων που αφορούν την προστασία της
πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς. Ιδιαίτερη σημασία έχει το πρόγραμμα
"WH+ST", το οποίο στοχεύει στην ανάπτυξη και εφαρμογή μιας νέας προσέγγισης του
τουρισμού. Στόχος του προγράμματος είναι η δημιουργία ενός διεθνούς πλαισίου
συνεργασίας και συντονισμένης επίτευξης στόχων που κυμαίνονται από τον στρατηγικό
σχεδιασμό έως τη διαχείριση προορισμών για τη διατήρηση της πολιτιστικής
κληρονομιάς και από τον βιώσιμο τουρισμό έως την οικονομική ανάπτυξη (Blanchfield
& Browne, 2013).
Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (Ο.Ε.CD)
Είναι ένας διεθνής οργανισμός που ιδρύθηκε το 1948 στο Παρίσι ως Οργανισμός
Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (O.E.CD) ανεπτυγμένων δημοκρατιών και
οικονομιών της ελεύθερης αγοράς, ο οποίος μετονομάστηκε το 1960 για να
αντικατοπτρίζει το γεγονός ότι τα μέλη του δεν περιορίζονται στα ευρωπαϊκά κράτη. Οι

183
στόχοι και οι δραστηριότητες του ΟΟΣΑ περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, την επιδίωξη
βέλτιστων πρακτικών για την επίλυση κοινών προβλημάτων μεταξύ των εθνών, τον
συντονισμό των εγχώριων και διεθνών πολιτικών για τη βελτίωση της οικονομικής και
κοινωνικής ευημερίας, τη συλλογή δεδομένων, τη μέτρηση της παραγωγικότητας, την
παρακολούθηση των τάσεων και τις αναλύσεις που αφορούν το παγκόσμιο εμπόριο και
τις επενδυτικές ροές, καθώς και την πρόβλεψη της οικονομικής ανάπτυξης. Ο ΟΟΣΑ
προσφέρει μια ολοκληρωμένη προσέγγιση που συνδέει τον τουρισμό με τομείς όπως η
οικονομία, το εμπόριο, οι μεταφορές, οι επενδύσεις, η καινοτομία, η
επιχειρηματικότητα, η πράσινη ανάπτυξη και η απασχόληση. Η Επιτροπή Τουρισμού
του ΟΟΣΑ υποστηρίζει την αξιολόγηση των τουριστικών πολιτικών σε συνεργασία με
τα κράτη μέλη και τον ιδιωτικό τομέα. Δημιουργεί στρατηγικές συνεργασίες με την
Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τον UNWTO, το Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα των Ηνωμένων
Εθνών, το Διεθνές Γραφείο Εργασίας και το Πρόγραμμα Οικονομικής Συνεργασίας
Ασίας-Ειρηνικού, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση βέλτιστων πρακτικών και στη
διάδοση της γνώσης. Η ατζέντα για τη διευκόλυνση των ταξιδιών και την απλούστευση
των θεωρήσεων, οι δορυφόροι λογαριασμοί του τουρισμού, το πρόγραμμα βιώσιμου
τουρισμού 1OYFP και η υποστήριξη για ποιοτικές θέσεις εργασίας στον τουρισμό είναι
έργα που έχουν επωφεληθεί από διεθνείς συνεργασίες (Mικαλίδη, 2020).
Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας Εύξεινου Πόντου (BSEC)
Ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας Ασίας-Εύξεινου Πόντου, με έδρα την
Κωνσταντινούπολη και δώδεκα κράτη μέλη, ιδρύθηκε το 1998. Στο πλαίσιο του
οργανισμού λειτουργούν ομάδες εργασίας, συμπεριλαμβανομένης της ομάδας εργασίας
για την τουριστική συνεργασία, η οποία ιδρύθηκε το 1991 με στόχο την ενίσχυση της
συνεργασίας και την προώθηση της περιοχής ως εξέχοντα τουριστικό προορισμό. Από
την 1η Ιουλίου 2018 έως τις 30 Ιουνίου 2020, η Τουρκία θα είναι ο συντονιστής της
Ομάδας Εργασίας για την Τουριστική Συνεργασία. Οι κύριοι στόχοι είναι η προώθηση
εννοιών και πρωτοβουλιών που αφορούν τα κράτη μέλη, όπως ο "Τουρισμός
γαστρονομίας και κρασιού" ("Gastronomy and Wine Tourism”), το "Πρόγραμμα
ανάπτυξης και προώθησης της κουζίνας της Μαύρης Θάλασσας"(“Black Sea Cuisine
Development and Promotion Program"), τα έργα "Δρόμος του Μεταξιού" (“Silk Road”)
και τα έργα "Πολιτιστικές διαδρομές/πολιτιστικός τουρισμός" (“Cultural routes/cultural
tourism”) (Μπακίρης, 2014).
Europa Nostra
Η Europa Nostra είναι ένα πανευρωπαϊκό κίνημα αφιερωμένο στη διατήρηση της
πολιτιστικής και περιβαλλοντικής κληρονομιάς της Ευρώπης. Στόχος της είναι να
καταστήσει την πολιτιστική κληρονομιά τη μεγαλύτερη προτεραιότητα στην ευρωπαϊκή
και εθνική δημόσια πολιτική. Ειδικότεροι στόχοι της είναι η προώθηση προτύπων
υψηλής ποιότητας στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, την αρχιτεκτονική, τον
αστικό και αγροτικό σχεδιασμό και η ενθάρρυνση μιας ισορροπημένης και βιώσιμης
ανάπτυξης του δομημένου και φυσικού περιβάλλοντος σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η Europa

184
Nostra στοχεύει επίσης να τονίσει τη σημασία της πολιτιστικής κληρονομιάς ως
συστατικό στοιχείο της ευρωπαϊκής ταυτότητας και να συμβάλει σε ένα ισχυρότερο
αίσθημα ευρωπαϊκής ιθαγένειας. Συνεργάζεται με οργανισμούς και ιδρύματα που
μοιράζονται έναν κοινό στόχο και όραμα και απονέμει βραβεία σε όσους συμβάλλουν
στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, στην αποκατάσταση κτιρίων και την
προσαρμογή τους σε νέες χρήσεις, στην αποκατάσταση αστικών και αγροτικών τοπίων,
στην ερμηνεία αρχαιολογικών χώρων και στη φροντίδα συλλογών τέχνης,
ενθαρρύνοντας έτσι περισσότερες προσπάθειες που σχετίζονται με την πολιτιστική
κληρονομιά. Το 2013, το Ινστιτούτο της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων και η
Τράπεζα Ανάπτυξης του Συμβουλίου της Ευρώπης συνεργάστηκαν για τη δημιουργία
της πρωτοβουλίας Most Endangered. Στο πλαίσιο του έργου δικτύωσης Europa Nostra
Sharing Heritage-Sharing Values, το πρόγραμμα Δημιουργική Ευρώπη της Ευρωπαϊκής
Ένωσης υποστηρίζει την προσπάθεια (2017-2020). Κάθε δύο χρόνια εκδίδεται ένας
κατάλογος των μνημείων, χώρων ή τοπίων που απειλούνται με εξαφάνιση και
διεπιστημονικές ομάδες εμπειρογνωμόνων αναπτύσσουν σχέδια δράσης και αποστολές
διάσωσης (Quaedvlieg-Mihailović).
Διεθνής Οργανισμός για την Προστασία Μνημείων και Τόπων (ICOMOS)
Το 1965 ιδρύθηκε στο Παρίσι ο Διεθνής Οργανισμός για την Προστασία Μνημείων και
Τόπων (ICOMOS) για τη διαφύλαξη της αρχιτεκτονικής και αρχαιολογικής
κληρονομιάς. Διαμόρφωσε μια συνεργασία με την UNESCO για την εφαρμογή των
συμβάσεων για τη διατήρηση της παγκόσμιας υλικής και άυλης κληρονομιάς, ιδίως σε
καιρό πολέμου. Έχει διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο σε έργα όπως το πρόγραμμα
Heritagea Risk, το οποίο αναφέρει τους τοπικούς και παγκόσμιους κινδύνους για την
πολιτιστική κληρονομιά, και τα προγράμματα Blue Shield και Heritage Alert, τα οποία
στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση σχετικά με τις ανησυχίες και τον εντοπισμό λύσεων
για τη διατήρηση και την προστασία των πολιτιστικών αγαθών. Το 1976, κατά τη
διάρκεια του Διεθνούς Σεμιναρίου για τον Σύγχρονο Τουρισμό και τον Ανθρωπισμό στις
Βρυξέλλες, το ICOMOS60 εισήγαγε τον Χάρτη Πολιτιστικού Τουρισμού με στόχο την
προστασία και τη διατήρηση των πολιτιστικών αγαθών προκειμένου να είναι διαθέσιμα
στους επισκέπτες και τα μέλη της τοπικής κοινότητας. Με την προσέγγιση αυτή,
φιλοδοξεί να εγγυηθεί ότι η πολιτιστική κληρονομιά θα χρησιμεύσει ως κινητήρια
δύναμη για τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα των τόπων και των ζωντανών παραδόσεων.
Πρωταρχικός στόχος του Χάρτη είναι η μείωση των κινδύνων και των επιβλαβών
επιπτώσεων του τουρισμού στην πολιτιστική κληρονομιά και τα πολιτιστικά αγαθά.
Αποσκοπεί επίσης στη συμφιλίωση των διαφορετικών προθέσεων ή συγκρούσεων
μεταξύ των τουριστικών φορέων και των φορέων διατήρησης της πολιτιστικής
κληρονομιάς. Ο Χάρτης δίνει έμφαση στη σημασία ενός πολιτιστικού τόπου ή
περιουσιακού στοιχείου όσον αφορά την ερμηνεία και τη διατήρηση, καθώς και την
τουριστική ανάπτυξη. Κατά συνέπεια, ο προσδιορισμός της σημασίας της πολιτιστικής
κληρονομιάς κάθε τόπου αποτελεί θεμελιώδη στόχο (Madole, 2020).

185
Διεθνής Οργάνωση των Μουσείων (ICOM)
Είναι ένας μη κερδοσκοπικός, μη κυβερνητικός οργανισμός που δημιουργήθηκε στο
Παρίσι το 1946. Το ICOM είναι η Διεθνής Οργάνωση των Μουσείων και το δίκτυο των
εμπειρογνωμόνων για τη λειτουργία των μουσείων. Αποστολή του είναι η διατήρηση και
προώθηση της άυλης, υλικής και φυσικής πολιτιστικής κληρονομιάς του πλανήτη.
Σημαντικά έργα του οργανισμού είναι η "Σταυροφορία των Μουσείων" και ο ορισμός
της 18ης Μαΐου ως Διεθνούς Ημέρας Μουσείων. Σημαντικές ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες,
όπως η χρηματοδοτούμενη από το Erasmus+/Συμμαχία Τομεακών Δεξιοτήτων
"Mu.SA-Museum Sector Alliance", αποσκοπούν στη γεφύρωση του χάσματος μεταξύ
της σύγχρονης αγοράς εργασίας και της τυπικής εκπαίδευσης, ως αποτέλεσμα της
διευρυνόμενης χρήσης των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών στον τομέα
των μουσείων και της εμφάνισης νέων επαγγελματικών ρόλων και ειδικοτήτων (Rees,
2017).

2.3.Η κυρίαρχη τουριστική ανάπτυξη στην Ευρώπη. Πόλεις και Τουρισμός

Όλες οι πόλεις του κόσμου έχουν επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό από τις παραδειγματικές
αλλαγές στα πρότυπα παραγωγής και κατανάλωσης, καθώς και από την κινητικότητα
του κεφαλαίου, των ανθρώπων και των αγαθών που σημειώθηκαν τις τελευταίες
δεκαετίες. Εκτιμάται ότι μέχρι το 2050, το 70% του παγκόσμιου πληθυσμού θα ζει σε
πόλεις και ήδη από το 2025, οι πόλεις θα συνεισφέρουν πάνω από 30 τρισεκατομμύρια
δολάρια στην παγκόσμια οικονομία (Dobbs et al., 2012).
Η μεγαλύτερη παγκόσμια κινητικότητα, η έκρηξη της πληροφορίας και η αυξημένη
ανταλλαγή γνώσεων μεταξύ των ανθρώπων διευκόλυναν την ανάπτυξη των αστικών
δομών και οδήγησαν σε υψηλότερα επίπεδα ζήτησης για τουρισμό πόλεων τα τελευταία
χρόνια. Οι υπηρεσίες τουρισμού πόλεων συγκαταλέγονται μεταξύ των πιο υψηλά
τυποποιημένων προϊόντων σε σύγκριση με άλλες τουριστικές προσφορές και είναι
εύκολα προσβάσιμες για αγορά από τότε που έγιναν διαθέσιμες μέσω των μηχανών
ηλεκτρονικών κρατήσεων. Κυρίως λόγω της εύκολης πρόσβασης, οι πόλεις αποτελούν
ιδανικούς προορισμούς για σύντομες διακοπές και συνήθως προσφέρουν ένα ευρύ
φάσμα πολιτιστικών εμπειριών, οι οποίες ταιριάζουν απόλυτα με τις γενικές τάσεις της
ταξιδιωτικής συμπεριφοράς (Richards, 2014). Πολλές πόλεις έγιναν επίσης πιο
ελκυστικές μέσω της συνεχούς ανάπτυξης νέων προϊόντων, της αναβάθμισης της
ποιότητας των υπηρεσιών τους και κατά συνέπεια, της ενίσχυσης της
ανταγωνιστικότητάς τους. Το μοντέλο της "έξυπνης πόλης", το οποίο έχει υιοθετηθεί
από πολλές πόλεις στην Ευρώπη, αντιπροσωπεύει ένα περιβάλλον όπου η καινοτομία
και η τεχνολογία συμπληρώνουν τις δραστηριότητες και τις υπηρεσίες της πόλης
προκειμένου να παρέχουν οφέλη στους κατοίκους και τους επισκέπτες (UK Department
of Business and Innovation Skills, 2013). Τέλος, η ανάπτυξη των συναντήσεων και των

186
αγορών ως σημαντικών ταξιδιωτικών κινήτρων έχει στηρίξει ουσιαστικά την ανάπτυξη
του τουρισμού πόλεων.
Υπάρχουν πολλές απειλές που θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο ή ακόμη και να
αποτρέψουν την ευημερούσα ανάπτυξη του τουρισμού πόλεων και μπορούν να
ταξινομηθούν σε οικονομικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές απειλές. Αν και οι
ακριβείς προκλήσεις που αντιμετωπίζουν είναι συγκεκριμένες για κάθε πόλη, ένα από τα
πιο κοινά προβλήματα είναι ότι οι πόλεις κινδυνεύουν να χάσουν την αυθεντικότητά
τους. Η τυποποίηση και η διαφάνεια των προϊόντων και των υπηρεσιών καθιστούν τις
τουριστικές προσφορές των πόλεων όλο και περισσότερο ανταλλάξιμες. Σε πολλές
πόλεις τα ξενοδοχεία είναι ήδη εκτεθειμένα σε πολύ υψηλά επίπεδα ανταγωνισμού,
γεγονός που δημιουργεί τεράστια πίεση στα περιθώρια κέρδους. Ο συνωστισμός, η
συμφόρηση, ο χρόνος αναμονής στα τουριστικά αξιοθέατα, οι εκπομπές ρύπων και η
ρύπανση που προκαλεί ο μαζικός τουρισμός στις πόλεις είναι αρνητικές επιπτώσεις της
ανεξέλεγκτης τουριστικής ανάπτυξης στις αστικές περιοχές, οι οποίες απειλούν τη
διατήρηση του περιβάλλοντος, της πολιτιστικής κληρονομιάς, των κοινωνικών και
πολιτιστικών αξιών και τη διατήρηση της ποιότητας ζωής των κατοίκων (Timur and
Getz, 2009). Μια πιθανή συνέπεια είναι ότι οι "ποιοτικοί τουρίστες" αποφεύγουν τα
πολυσύχναστα μέρη- αφήνοντας χώρο για τις μάζες επισκεπτών ενδεχομένως χαμηλής
ποιότητας που αποτελούν περισσότερο άγχος παρά όφελος για την κοινότητα.
Στην Ευρώπη είναι πολύ έντονο το φαινόμενο μιας τέτοιας αντικρουόμενης ανάπτυξης
κυρίως σε επίπεδο πόλεων. πρέπει να γίνονται συχνά συμβιβασμοί μεταξύ των
περιβαλλοντικών στόχων και των στόχων της διατήρησης των σχέσεων μεταξύ
τουριστών και πολιτών ή της τουριστικής βιομηχανίας και της τοπικής κοινότητας.
Συγκρούσεις προκύπτουν, για παράδειγμα, όταν οι πόλεις ισχυρίζονται ότι θέλουν να
γίνουν έξυπνες ή πράσινες αλλά ταυτόχρονα δρομολογούν στρατηγικές για την αύξηση
των αεροπορικών μεταφορών με την κατασκευή πρόσθετων διαδρόμων προσγείωσης
και την προσέλκυση πρόσθετων αεροπορικών εταιρειών.
Η σχέση μεταξύ τουριστών και πολιτών, ή της τουριστικής βιομηχανίας και της τοπικής
κοινότητας, συχνά διακυβεύεται για περιβαλλοντικούς λόγους. Έτσι, η τουριστική
πολιτική λαμβάνει υπόψη της τον τρόπο με τον οποίο θα προωθηθεί ο τουρισμός, θα
χρηματοδοτηθεί η ανάπτυξή του και θα διατηρηθεί ο αριθμός των επισκεπτών εντός των
ορίων της φέρουσας ικανότητας της πόλης (Borg, 1992). Παρά τη σηµαντική
τοποθέτηση του τουρισµού πόλεων στην παγκόσµια αγορά, αποτελεί ακόµη ένα σχετικά
ανώριµο πεδίο διεπιστηµονικής µελέτης και πρακτικής εµπειρίας. Όπως έδειξαν
προηγουμένως οι Timur και Getz (2009), οι διάφοροι ενδιαφερόμενοι φορείς του
τουρισμού βλέπουν με διαφορετικό τρόπο τον βιώσιμο αστικό τουρισμό, συνήθως λόγω
της εστίασής τους σε μια διάσταση - οικονομική, περιβαλλοντική ή
κοινωνικοπολιτιστική - γεγονός που δυσχεραίνει τη λήψη συλλογικών αποφάσεων.
Ωστόσο, η ανάπτυξη μιας σαφούς κατανόησης του τουρισμού πόλης και του τρόπου
μέτρησης των κοινωνικών, πολιτιστικών και οικονομικών επιπτώσεών του θα

187
προχωρήσει μόνο με την εντατικοποίηση της επικοινωνίας και της συνεργασίας μεταξύ
ερευνητών και επαγγελματιών. Η βελτίωση των δεδομένων για τον τουρισμό σε
υποεθνικά επίπεδα, όπως οι πόλεις, μπορεί να συμβάλει στην κινητοποίηση της τοπικής
δράσης, στην ανάδειξη των επιδόσεων των πολιτικών και των προγραμμάτων και στην
προώθηση των επενδύσεων και των αναπτυξιακών σχεδίων. Για τον τουρισμό των
πόλεων στην Ευρώπη, η σημαντικότερη έκθεση σχετικά με τις επιδόσεις των πόλεων
είναι η ECM Benchmarking Report, η οποία δημοσιεύεται από το European Cities
Marketing (ECM, 201887). Η εν λόγω ετήσια έκθεση αποτελεί την πιο ολοκληρωμένη
και τακτικά συντηρούμενη πηγή πληροφοριών σχετικά με τον όγκο του αστικού
τουρισμού στην Ευρώπη.
Η έκδοση του 2014 συγκρίνει τις τουριστικές επιδόσεις 115 ευρωπαϊκών πόλεων,
κατανεμημένων σε εννέα βασικές αγορές προέλευσης, και παρέχει πληροφορίες για τις
τάσεις της αγοράς κατά τα προηγούμενα 5 έτη (ECM, 2018). Η έκθεση περιλαμβάνει
πληροφορίες σχετικά με την ανάπτυξη του τουρισμού πόλεων στην Ευρώπη, όπως
μετράται από τον όγκο της αγοράς των επίσημων στοιχείων για τα καταλύματα που
συλλέγονται από τις εθνικές και περιφερειακές στατιστικές υπηρεσίες. Παρέχοντας τα
πιο πρόσφατα στατιστικά στοιχεία επιδόσεων, η έκθεση δίνει τη δυνατότητα στους
υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να συγκρίνουν τις επιδόσεις της συγκεκριμένης πόλης
τους και να κάνουν πιο αντικειμενικές αξιολογήσεις της εξέλιξης της τουριστικής
ζήτησης στην πόλη τους.
Τα δεδομένα που περιλαμβάνονται στην έκθεση συγκριτικής αξιολόγησης ECM
προέρχονται από το σύστημα πληροφοριών μάρκετινγκ ανοικτών δεδομένων TourMIS88,
ένα διαδικτυακό σύστημα πληροφοριών και υποστήριξης αποφάσεων για τον τουρισμό
που συγκεντρώνει στατιστικά στοιχεία για τον τουρισμό από ευρωπαϊκές χώρες και
πόλεις. Το σύστημα δεν περιλαμβάνει μόνο στοιχεία για τις διανυκτερεύσεις, τις αφίξεις
και τη δυναμικότητα κλινών, αλλά αποκαλύπτει επίσης τις τάσεις σε σημαντικές αγορές.
Οι χρήστες είναι σε θέση να συγκρίνουν τις επιδόσεις των πόλεων με βάση τις
διανυκτερεύσεις και τις αφίξεις, να εντοπίζουν την εποχικότητα των προορισμών, να
μαθαίνουν για την ποικιλομορφία του μείγματος επισκεπτών στον προορισμό και να
εφαρμόζουν διάφορες επιλογές για τη συγκριτική αξιολόγηση προορισμών- όλα αυτά
υποστηρίζουν τις στρατηγικές αποφάσεις για τον τουρισμό, τον προγραμματισμό και την
πρόβλεψη της ζήτησης.
Η βιωσιμότητα ενός προορισμού είναι εξίσου σημαντική με τις επιδόσεις του όσον
αφορά τον αριθμό των αφίξεων ή των διανυκτερεύσεων, προκειμένου να παραμείνει
ανταγωνιστικός και να διατηρήσει την ικανοποίηση των επισκεπτών μακροπρόθεσμα.
Σύμφωνα με το UNEP και τον UNWTO (2005), ο βιώσιμος τουρισμός ορίζεται ως ο
87

https://citydestinationsalliance.eu/european-cities-marketing-benchmarking-report-2019-shows-c
ontinuous-growth-of-european-city-tourism/
88
www.tourmis.info

188
τουρισμός που λαμβάνει πλήρως υπόψη τις τρέχουσες και μελλοντικές οικονομικές,
κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις του, αντιμετωπίζοντας τις ανάγκες των
επισκεπτών, της βιομηχανίας, του περιβάλλοντος και των κοινοτήτων υποδοχής.
Συνεπώς, ο βιώσιμος τουρισμός δεν λαμβάνει υπόψη μόνο τα περιβαλλοντικά ζητήματα,
αλλά και τα κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα που σχετίζονται με τις περιοχές
υποδοχής. Η αποτελεσματική διαχείριση αυτού του αναπτυσσόμενου κλάδου απαιτεί
τον προσδιορισμό και τη μέτρηση των επιπτώσεων του τουρισμού σε όλες αυτές τις
τρεις διαστάσεις, ωστόσο οι δείκτες για τη μέτρηση της βιωσιμότητας των προορισμών
δεν έχουν ακόμη καθοριστεί με σαφήνεια για τον κλάδο.
Οι κυριότεροι λόγοι που δεν υπάρχει καθολικός κατάλογος δεικτών αειφορίας είναι οι
εξής (1) η μη ύπαρξη ενός συμφωνημένου ορισμού για τον αειφόρο τουρισμό (Butler,
1999) και (2) ο πολυπαραγοντικός χαρακτήρας της αειφορίας και η δυσκολία ανάκτησης
των απαιτούμενων πληροφοριών (Fernandez and Rivero, 2009). Ειδικότερα, ο αστικός
βιώσιμος τουρισμός είναι ένας υποερευνημένος τομέας σύμφωνα με τους Lu και Nepal
(2009), οι οποίοι διαπιστώνουν ότι μόνο το 18% των μελετών που δημοσιεύτηκαν στο
Journal of Sustainable Tourism μεταξύ 2003 και 2007 εστιάζουν στον αστικό τουρισμό.
Μία από τις πρωταρχικές προκλήσεις για τη διαμόρφωση του βιώσιμου τουρισμού είναι
η δυσκολία μέτρησης της βιωσιμότητας στους προορισμούς, η οποία με τη σειρά της
εμποδίζει τη λήψη αποφάσεων, την αποτελεσματική διαχείριση και την ικανότητα
ικανοποίησης των αναγκών αυτών των προορισμών (Fernandez and Rivero, 2009).
Όπως τονίζεται από τους Tanguay κ.ά. (2013), είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τους
τουριστικούς προορισμούς να διαθέτουν έναν ελάχιστο αριθμό συνεπών δεικτών για την
αξιολόγηση του βιώσιμου τουρισμού. Οι λόγοι περιλαμβάνουν την αποφυγή της χρήσης
της βιωσιμότητας για τη χειραγώγηση των προσπαθειών μάρκετινγκ, την
ελαχιστοποίηση του κινδύνου αποκλεισμού σημαντικών δεικτών για την επίτευξη
στόχων πολιτικής και την ενθάρρυνση συμβατών στρατηγικών βιώσιμου τουρισμού
μεταξύ διαφορετικών επιπέδων διακυβέρνησης (Tanguay et al., 2013).
Είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως η παρουσίαση των δεικτών και των συγκρίσεων γύρω
από πολιτικές και κίνητρα στο ευρωπαϊκό περιβάλλον παρουσιάζει το προφίλ του
κυρίαρχου ευρωπαϊκού τουριστικού προϊόντος σήμερα που αναμφισβήτητα κινείται
γύρω από τον αστικό ευρωπαϊκό χώρο.
Δεν είναι μόνο οι ερευνητές που έχουν εντοπίσει αυτή την ανάγκη- η ανάπτυξη δεικτών
και συστημάτων μέτρησης έχει επίσης αναγνωριστεί ως υψίστης σημασίας από πολλά
τουριστικά γραφεία και διεθνείς τουριστικούς οργανισμούς (OECD, 2014). Στην 1η
Σύνοδο Κορυφής για τον τουρισμό πόλεων με θέμα "Καταλύοντας την οικονομική
ανάπτυξη και την κοινωνική πρόοδο", που πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη
τον Νοέμβριο του 2012, κυβερνητικοί αξιωματούχοι και διεθνή δίκτυα καθόρισαν ότι η
οικονομική και κοινωνική πρόοδος στον τουρισμό πόλεων πρέπει επίσης να διασφαλίζει
ένα όραμα βιώσιμης ανάπτυξης (UNWTO, 2012). Οι δράσεις προτεραιότητας
περιελάμβαναν: (1) την ευαισθητοποίηση σχετικά με τον οικονομικό και κοινωνικό

189
αντίκτυπο του τουρισμού πόλεων στις εθνικές και τοπικές οικονομίες, (2) την
ενσωμάτωση του τουρισμού πόλεων ως βασικού πυλώνα της κυβερνητικής πολιτικής σε
όλα τα επίπεδα, (3) τη δημιουργία αποτελεσματικών και ανανεωμένων μέσων για
εταιρικές σχέσεις μεταξύ όλων των εμπλεκόμενων φορέων που ασχολούνται με τον
τουρισμό, ώστε να διασφαλίζεται η ανταλλαγή πληροφοριών, πρωτοβουλιών και
γνώσεων, (4) την ανάδειξη της σημασίας του ανθρώπινου κεφαλαίου και των
επενδύσεων στην επαγγελματική κατάρτιση- (5) την προτίμηση μέτρων για την
προώθηση και αναγνώριση βιώσιμων τοπικών πολιτικών και πρωτοβουλιών- (6) την
εφαρμογή καινοτόμων στρατηγικών για την ανάπτυξη νέων προϊόντων με υψηλή
προστιθέμενη αξία μέσω της προσέγγισης εξειδικευμένων αγορών- και (7) την
αναβάθμιση της ποιότητας της εμπειρίας των επισκεπτών και την προώθηση προς την
έννοια των "έξυπνων πόλεων" (UNWTO, 2012).

2.4.Τουρισμός και Υποδομές

Η ισόρροπη ανάπτυξη των υποδομών τεχνικών και κοινωνικών, όπως και των
αναγκαίων δομών στήριξης, στον Ελληνικό χώρο αποτελεί προϋπόθεση για τη χωρική
διεύρυνση της τουριστικής δραστηριότητας, αλλά και τη γενικότερη ανάπτυξη της
περιφέρειας σε αυτή την κατεύθυνση.

Το βασικό οδικό δίκτυο της χώρας συντίθεται από τους αυτοκινητόδρομους της ΠΑΘΕ
και της Εγνατίας Οδού και της Ιονίας οδού που διασχίζει τμήμα της Δ. Πελοποννήσου
και μέσω της ζεύξης Ρίου – Αντιρρίου, διέρχεται από τη Δυτική Ελλάδα παράλληλα με
την οροσειρά της Πίνδου, μέχρι τη διασταύρωση της με την Εγνατία οδό. Στην πρώτη
μπορεί να προστεθεί και το τμήμα Κόρινθος – Τρίπολη, ενώ στη δεύτερη οι κάθετες
στην Εγνατία οδικές συνδέσεις με τις παραμεθόριες περιοχές της χώρας και κατ’
επέκταση και με τις Βαλκανικές χώρες.

Σημειώνεται ωστόσο, ότι τμήμα της Στερεάς Ελλάδας και της Θεσσαλίας και οι νομοί.
Ευβοίας και Λακωνίας, αποτελούν περιοχές που θα παραμείνουν ελλειμματικές ως προς
τη σύνδεσή τους με τους βασικούς οδικούς άξονες, ακόμα και με την περάτωση των
προγραμματισμένων έργων .

Το σιδηροδρομικό δίκτυο στην Ελλάδα είναι σε γενικές γραμμές απαρχαιωμένο. Ο

βαθμός ανάπτυξης και πληρότητας του αποτρέπει τη χρήση του τρένου από την
πλειονότητα των αλλοδαπών επισκεπτών. Παρά τη δευτερεύουσα συμβολή του
σιδηροδρόμου στην τουριστική ανάπτυξη, η επέκταση των σύγχρονων δικτύων
σταθερής τροχιάς στο μητροπολιτικό κέντρο μπορεί να αποτελέσει μοχλό διευκόλυνσης
της κινητικότητας των επισκεπτών της Αττικής, αλλά και του διερχόμενου τουρισμού.

190
Το σημαντικότερο ρόλο σε ό,τι αφορά στη βελτίωση της προσβασιμότητας των
προορισμών και κατά συνέπεια στη χωρική διασπορά της τουριστικής δραστηριότητας
παίζει η ανάπτυξη αεροδρομίων, δεδομένου ότι οι αερομεταφορές αποτελούν τον κύριο
τρόπο μετακίνησης για τουρισμό σε διεθνές επίπεδο, ενώ παρατηρείται και η τάση
περαιτέρω ανάπτυξής τους. Οι υφιστάμενες υποδομές επαρκούν σε πρώτη φάση για την
πύκνωση του δικτύου των αεροδρομίων. Αρκετά από τα υφιστάμενα ανενεργά
αεροδρόμια (τα οποία είτε είναι στρατιωτικά είτε δε λειτουργούν), μπορούν να
λειτουργούν ως αεροδρόμια – διανομείς89 ή τερματικά. Ένα μοντέλο λειτουργίας
περιφερειακών αεροδρομίων (spokes) που συνδέονται ακτινικά με κεντρικότερα (hubs)
έχει αναπτυχθεί πετυχημένα στη Δ. Ευρώπη. Για την επιτυχή εφαρμογή αυτού του
μοντέλου, αποτελεί προϋπόθεση όπως προκύπτει από τη διεθνή εμπειρία, η σύνδεση των
περιφερειακών αεροδρομίων με αερογραμμές χαμηλού κόστους. To μοντέλο low cost
transportation, αφ΄ ενός μειώνει το κόστος πρόσβασης στον προορισμό και αφ’ ετέρου
διευκολύνει τη χωρική διεύρυνση της τουριστικής δραστηριότητας προς την ενδοχώρα.
Η πύκνωση του δικτύου των αεροδρομίων με δυνατότητα υποδοχής διεθνών πτήσεων θα
δημιουργήσει ευνοϊκές συνθήκες και για την ανάπτυξη ήπιων και εναλλακτικών μορφών
τουρισμού στους δυνάμει προορισμούς της ενδοχώρας και θα συμβάλλει στην
περιφερειακή ανάπτυξη. Συμπληρωματικό ρόλο στην ολοκλήρωση του συστήματος
αερομεταφορών της χώρας είναι δυνατόν να παίξει η προώθηση τοπικών συνδέσεων με
τη χρήση υδροπλάνων.

Οι Συμπράξεις Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ) προωθούνται παγκοσμίως ως

μέσο κατασκευής δημόσιων υποδομών και παροχής υπηρεσιών με οικονομική
υποστήριξη από τον ιδιωτικό τομέα. Η εφαρμογή αυτής της τεχνικής ολοκλήρωσης,
κυρίως για έργα δημόσιας υποδομής, έγινε τόσο νομικά όσο και θεσμικά στη χώρα μας
με την ψήφιση του Ν. 3389/2005. Η χρηματοδότηση έργων ΣΔΙΤ είναι μη προσφυγή,
πράγμα που σημαίνει ότι η συμφωνηθείσα αξία του έργου θα επιστραφεί μέσω των
ταμειακών ροών του έργου και δεν εξαρτάται από την ικανότητα του ιδιοκτήτη του
έργου να χρηματοδοτήσει απευθείας το έργο. Είναι επίσης κρίσιμο να νομιμοποιηθούν
αυτοί που θα χρηματοδοτήσουν το έργο (συχνά οι τράπεζες) προκειμένου να
διασφαλιστεί ότι τα δάνεια θα αποπληρωθούν πρώτα από τις ταμειακές ροές της
εταιρείας σε περίπτωση αθέτησης υποχρεώσεων90. Οι Συμπράξεις Δημόσιου και
Ιδιωτικού Τομέα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για μια ευρεία ποικιλία έργων χωρίς να

89
Αεροδρόμιο - διανομέας, είναι το αεροδρόμιο, το οποίο λειτουργεί ως σταθμός μετάβασης
στους τελικούς προορισμούς.
90
Οι πιστωτές το επιτυγχάνουν αυτό εξετάζοντας τις ταμειακές ροές σε όλη τη διάρκεια του
έργου, όχι μόνο κατά τη φάση κατασκευής. Η έρευνα επικεντρώνεται σε πολλούς παράγοντες
που υποδεικνύουν τις διαθέσιμες ταμειακές ροές για την εξυπηρέτηση των δανείων σε σχέση με
το κόστος εξυπηρέτησης και την ετήσια πληρωμή. Αυτοί οι δείκτες υπολογίζονται βάσει μιας
ποικιλίας υποθέσεων όγκου, απόδοσης, πληθωρισμού και επιτοκίου, με σκοπό να διασφαλιστεί
ότι ο δανειστής μπορεί πάντα να λάβει την αποπληρωμή των δανείων που έχει κάνει.

191
λαμβάνεται υπόψη η κλίμακα του έργου. Χρησιμοποιούνται κυρίως για πρακτικούς
λόγους σε τομείς βασικών υποδομών, αλλά και γενικά σε έργα όπως οι μεταφορές, η
υγεία, η εκπαίδευση, οι διαμορφώσεις και το περιβάλλον (Κραουνάκης & Τσιβουράκης,
2008).

Όσον αφορά στις κοινωνικές υποδομές, αυτή η κατηγορία περιλαμβάνει την κατασκευή
κατασκευών που θα στεγάζουν δημόσιες υπηρεσίες ή οργανισμούς, όπως δημοτικά
κτίρια, δικαστήρια, αστυνομικά ή πυροσβεστικά τμήματα και σχολεία. Αυτός ο τομέας
εφαρμογών καλύπτει επίσης τη διαχείριση της δημόσιας ακίνητης περιουσίας. Φορέας
που συμμετέχει το Δημόσιο είναι η Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου (ΚΕΔ), η οποία,
σύμφωνα με τη νομοθεσία της, είναι «υπεύθυνη για την ανάθεση έργων προς υλοποίηση
μέσω Συμπράξεων Δημοσίου και Ιδιωτικού Τομέα». Υπάρχουν τέσσερα μεγάλα
τμήματα (στάδια) λειτουργιών σε αυτή την κατηγορία έργων που, με μικρές αλλαγές
ανάλογα με το σενάριο, πραγματοποιούνται ανεξάρτητα από τη συμφωνία εταιρικής
σχέσης που χρησιμοποιείται (Δούνης & Γλύπτης, 2015).

Οι λιμενικές υποδομές τέλος, κρίνονται σχετικά επαρκείς ως προς τη χωρική τους

κατανομή, υστερούν όμως σε πολλές περιπτώσεις σε σχέση με την λειτουργικότητα και
το βαθμό εκσυγχρονισμού τους. Επίσης το δίκτυο εξυπηρέτησης σκαφών αναψυχής
είναι ελλιπές ως προς τη χωρική του οργάνωση αλλά και ως προς το επίπεδο των
παρεχομένων υπηρεσιών. Στην πραγματικότητα όλα τα παραπάνω είναι ασύμμετρα
ανεπτυγμένα στις περιοχές με έντονη τουριστική ανάπτυξη, ενώ καθόλου ανεπτυγμένα
σε περιοχές με καθυστερημένη τουριστική ανάπτυξη.

Η σύνδεση και των δύο σημαντικότερων λιμένων (Πάτρα, Ηγουμενίτσα) με την Ιόνια
οδό, αλλά και ο ρόλος της Ηγουμενίτσας ως πύλη εισόδου στην Εγνατία, αποτελούν
βασικούς παράγοντες βελτίωσης της προσβασιμότητας της βορείου και της δυτικής
Ελλάδας, αλλά και ενός σημαντικού μέρους της ενδοχώρας που περιβάλλεται από τους
δύο αυτούς οδικούς άξονες.

Όσον αφορά στις λοιπές τεχνικές υποδομές, η ηλεκτροδότηση κρίνεται επαρκής, αλλά οι
τηλεπικοινωνίες εμφανίζουν μειωμένη ανταγωνιστικότητα (υψηλό το κόστος χρήσης του
διαδικτύου), ενώ η έλλειψη δικτύου πόσιμου νερού είναι επίσης ένα αρνητικό ως προς
την αξιοπιστία του εκάστοτε τουριστικού προϊόντος.

Αξιοσημείωτα προβλήματα αποτελούν η έλλειψη φυσικού αερίου σε πολλές περιοχές

έντονης τουριστικής δραστηριότητας, η αδυναμία ύδρευσης αρκετών νησιών κατά τη
θερινή περίοδο, γεγονός που θέτει όρια στην χωρητικότητα των νησιωτικών προορισμών
και η ελλειμματική διαδικασία συλλογής επεξεργασίας και διάθεσης των απορριμμάτων
και των υγρών αποβλήτων. Η αναβάθμιση του ελληνικού τουριστικού προϊόντος
προϋποθέτει την επίλυση των παραπάνω προβλημάτων.

192
Έχει επίσης αναδειχθεί σε σημαντικό θέμα για τον ελληνικό τουρισμό η ποιότητα και η
επάρκεια των κοινωνικών υποδομών και ιδιαίτερα των υποδομών υγείας. Γεγονός που
πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις και μετά την πανδημία του COVID-19. Προορισμοί που
φιλοξενούν σημαντικό αριθμό επισκεπτών εμφανίζουν ποιοτική και ποσοτική
ανεπάρκεια στις υπηρεσίες υγείας, υποβαθμίζοντας συνολικά όχι μόνο την τουριστική
δραστηριότητα αλλά κυρίως την ποιότητα ζωής των μονίμων κατοίκων. Το φαινόμενο
είναι ιδιαίτερα έντονο στο νησιωτικό χώρο. Τέλος η επαγγελματική εξειδίκευση των
εργαζομένων στο τουριστικό κύκλωμα, απαιτεί υποδομές εκπαίδευσης σημαντικά
αναβαθμισμένες σε σχέση με τις υφιστάμενες.

Ο Gunn (1988) χαρακτηρίζει το τουριστικό προϊόν ως μια σύνθετη καταναλωτική

εμπειρία που προκύπτει από μια διαδικασία κατά την οποία οι τουρίστες χρησιμοποιούν
πολλαπλές υπηρεσίες (πληροφορίες, σχετικές τιμές, μεταφορές, διαμονή και υπηρεσίες
έλξης) κατά τη διάρκεια της επίσκεψής τους. Άλλες οικονομικές και πολιτικές συνθήκες
και διαρθρωτικά χαρακτηριστικά είναι επίσης σημαντικός παράγοντας που διαμορφώνει
πολλές τουριστικές εμπειρίες και συμβάλλει στη φύση του προϊόντος του προορισμού.

Οι Murphy και συν. (2000) συνέδεσαν αυτό το είδος προϊόντος με την ανάλυση της
προσφοράς και της ζήτησης και περιέγραψαν τον τρόπο με τον οποίο τα διάφορα
στοιχεία του προορισμού αλληλεπιδρούν με τους ταξιδιώτες κατά τη διάρκεια του
ταξιδιού τους. Ο Smith (1994) ήταν από τους πρώτους που αναγνώρισε το ρόλο της
υποδομής υπηρεσιών στη δημιουργία μιας εμπειρίας προϊόντος. Υποστήριξε ότι "η
υποδομή υπηρεσιών στεγάζεται στο ευρύτερο μάκρο περιβάλλον ή στη φυσική
εγκατάσταση του προορισμού" (Smith, 1994:σελ. 54). Τόνισε το γεγονός ότι το επίπεδο,
η χρήση ή η έλλειψη υποδομών και τεχνολογίας σε έναν προορισμό (για παράδειγμα οι
μεταφορές, η παροχή νερού και ηλεκτρικής ενέργειας, η χρήση της τεχνολογίας των
υπολογιστών και των επικοινωνιών μεταξύ άλλων) είναι επίσης ορατά και καθοριστικά
χαρακτηριστικά που μπορούν να ενισχύσουν την εμπειρία του ταξιδιού των επισκεπτών.
Άλλοι συγγραφείς υποστήριξαν στη συνέχεια τις απόψεις του. Υποστήριξαν ότι η
συνολική εντύπωση των τουριστών αναπτύσσει την Εικόνα τους για έναν προορισμό
μετά την επίσκεψή τους και ότι οι υποδομές μπορεί να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο
από την άποψη αυτή.

Ο Kaul (1985) αναγνωρίζει επίσης τη σημασία των υποδομών, και πιο συγκεκριμένα
των μεταφορών, ως βασικό συστατικό της επιτυχημένης τουριστικής ανάπτυξης,
δεδομένου ότι προκαλεί τη δημιουργία νέων αξιοθέατων και την ανάπτυξη των
υφιστάμενων. Η Ομάδα Δράσης για τον Τουρισμό (2003) της Αυστραλίας υποστηρίζει
ότι οι υποδομές αποτελούν μεγάλο μέρος της εξίσωσης του τουρισμού. Για παράδειγµα,
υποστηρίζεται ότι το σύστηµα µεταφορών είναι υπεύθυνο για τη σύνδεση των περιοχών
που παράγουν τουρισµό µε τις περιοχές τουριστικού προορισµού, καθώς και για την
παροχή µεταφορών εντός του τουριστικού προορισµού. Για τους παραπάνω λόγους θα

193
πρέπει να διευκολύνεται η πρόσβαση και η μετακίνηση στους τουριστικούς προορισμούς
(Prideaux 2000).

Οι κάτοικοι των ανεπτυγμένων χωρών, από όπου προέρχεται η πλειονότητα των

τουριστών, έχουν συνηθίσει σε σύγχρονες υποδομές μεταφορών που επιτρέπουν
υπηρεσίες υψηλής ποιότητας. Αυτοί οι τουρίστες προτιμούν να διατηρούν ουσιαστικά
τις ίδιες ανέσεις όπως και στο σπίτι τους κατά τη διάρκεια του ταξιδιού (Cohen, 1979).

Στην πραγματικότητα, οι Mo, Howard και Havitz (1993), χρησιμοποιώντας μεθοδολογία

έρευνας, διαπιστώνουν ότι οι τουρίστες προτιμούν να ταξιδεύουν σε χώρες που
διαθέτουν τις ίδιες υποδομές με αυτές της χώρας τους. Ο Prideaux (2000) υποστήριξε ότι
εάν η δυνατότητα των τουριστών να ταξιδέψουν στους προτιμώμενους προορισμούς
εμποδίζεται από αναποτελεσματικότητες του συστήματος μεταφορών, όπως μη
ανταγωνιστικές τιμές ή μακρύ και άβολο ταξίδι, η πιθανότητα να αναζητήσουν
εναλλακτικούς προορισμούς μπορεί να αυξηθεί. Τα τουριστικά θέρετρα έχουν επίσης
συχνά αναφερθεί ότι δρουν ως σημαντικός πόλος έλξης του τουρισμού, ιδίως για τα
υψηλότερα κοινωνικά στρώματα. Ο Prideaux (2000) υποστήριξε ότι μια κρίσιμη μάζα
δημόσιων υποδομών (συμπεριλαμβανομένων των μεταφορών) είναι απαραίτητη για να
καταστεί δυνατή η δημιουργία θέρετρων υψηλής ποιότητας σε μια χώρα. Εάν αυτή η
κρίσιμη μάζα δεν είναι διαθέσιμη, οι φορείς εκμετάλλευσης θα πρέπει να αναλάβουν
αυτά τα έξοδα υποδομής, προσθέτοντας έτσι στο κεφαλαιακό και λειτουργικό κόστος
της τουριστικής ανάπτυξης και μειώνοντας έτσι την ανταγωνιστικότητα.

Οι Gearing και συν. (1974) μελετούν την περίπτωση της Τουρκίας ως τουριστικού
προορισμού και διαπιστώνουν ότι η υποδομή (που περιλαμβάνει δρόμους, νερό,
ηλεκτρικό ρεύμα, υπηρεσίες ασφαλείας, υπηρεσίες υγείας, επικοινωνίες και δημόσιες
μεταφορές) αποτελεί βασικό προσδιοριστικό παράγοντα που εξηγεί τις αφίξεις
τουριστών. Οι Tang και Rochananond (1990) καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η
υποδομή αποτελεί σημαντικό στοιχείο για την προώθηση της Ταϊλάνδης ως χώρας
τουριστικού προορισμού. Πιο πρόσφατα, ο Kim (2000) συζητώντας την περίπτωση της
Sun Lost City, Νότια Αφρική, και ο McElroy (2003) συζητώντας για τα μικρά νησιά
υπογραμμίζουν τη σημασία των υποδομών, ιδιαίτερα των υποδομών που
χρηματοδοτούνται από την κυβέρνηση, για την επιτυχία ενός προορισμού.

Ο δεύτερος τύπος μελετών βασίζεται στην εκτίμηση μιας εξίσωσης διεθνούς

τουριστικής ζήτησης. Ο Lim (1997) παρέχει μια ολοκληρωμένη επισκόπηση της
ανάλυσης παλινδρόμησης, της εξειδίκευσης του μοντέλου, των χαρακτηριστικών και
των υποκατάστατων. Το εισόδηµα στη χώρα προέλευσης, το κόστος ταξιδιού, οι
σχετικές τιµές, η συναλλαγµατική ισοτιµία, η τουριστική υποδοµή και το επίπεδο
ανάπτυξης της χώρας προορισµού συγκαταλέγονται µεταξύ των συνηθέστερων
προσδιοριστικών παραγόντων των τουριστικών αφίξεων στη βιβλιογραφία. Η
πλειονότητα των µελετών υποδεικνύει συγκεντρωτικά µοντέλα τουριστικών αφίξεων,

194
αγνοώντας έτσι την επίδραση της χώρας προέλευσης. Ο ρόλος της υποδομής μεταφορών
στην ανάπτυξη του προορισμού δεν λαμβάνεται συνήθως υπόψη στα μοντέλα.

Οι Naude και Saayman (2004), οι οποίοι µελετούν τους προσδιοριστικούς παράγοντες

των τουριστικών ροών στην περίπτωση των αφρικανικών χωρών εφαρµόζοντας
διατοµική εκτίµηση των συνήθων ελαχίστων τετραγώνων (OLS)91 καθώς και στατική
και δυναµική εκτίµηση δεδοµένων πάνελ, οι συγγραφείς αυτοί εντοπίζουν την πολιτική
σταθερότητα, την προσωπική ασφάλεια, τις προσπάθειες τουριστικού µάρκετινγκ και τις
διαθέσιµες υποδοµές ως σηµαντικούς παράγοντες εκτός από τους κλασικούς συνήθεις
παράγοντες σε όλα σχεδόν τα σύνολα πάνελ που αναλύθηκαν, δηλαδή τις συνολικές
τουριστικές αφίξεις, τις αφίξεις από την Αµερική, την Ευρώπη και την Αφρική
αντίστοιχα. Ωστόσο, το μέτρο της υποδομής που χρησιμοποιείται αφορά αποκλειστικά
την τουριστική υποδομή.

Οι έννοιες του τουρισμού, της αναψυχής και του ελεύθερου χρόνου είναι ιδιαίτερα
αλληλένδετες. Ο τουρισμός αποτελεί ειδική μορφή αναψυχής: "αναψυχή μακριά από το
σπίτι, σε ταξίδια", αν και με ορισμένες διαστάσεις που τον ανεβάζουν πάνω από την
καθημερινή αναψυχή (Leiper, 1995). Κατά κάποιο τρόπο, τις τελευταίες δύο ή τρεις
δεκαετίες ο τουρισμός συνέβαλε στη μετατροπή απλών υπαίθριων δραστηριοτήτων
αναψυχής όπως το τζόκινγκ σε εμπορικά και μοντέρνα τουριστικά προϊόντα. Υπήρξε μια
μετατόπιση από μια απλή μη εμπορική κουλτούρα υπαίθριας αναψυχής προς έναν πιο
εξελιγμένο εμπορικό τομέα με γνώμονα τη ζήτηση, με νέες μορφές αναψυχής και μια
ευημερούσα βιομηχανία λιανικής πώλησης υπαίθριων προϊόντων (Buckley, 2000).
Τέτοιες τάσεις έχουν κατά συνέπεια οδηγήσει στη βελτίωση των υφιστάμενων και την
ανάπτυξη νέων εγκαταστάσεων αναψυχής στους περισσότερους ανταγωνιστικούς
τουριστικούς προορισμούς. Οι εγκαταστάσεις αναψυχής αποτελούν αναπόσπαστο μέρος
της φυσικής υποδομής, η οποία είναι απαραίτητος πυλώνας της συνολικής οικονομικής
και τουριστικής ανάπτυξης. Μαζί με τα ξενοδοχεία και άλλες εγκαταστάσεις φιλοξενίας,
αποτελούν το συστατικό στοιχείο που ονομάζεται τουριστική υποδομή. Κάθε ένα από
αυτά τα στοιχεία ενισχύει την τουριστική ανάπτυξη κυρίως μέσω της αύξησης της
ελκυστικότητας και της ανταγωνιστικότητας ενός προορισμού. Οι τουρίστες αναμένουν
οι διευκολύνσεις στον προορισμό που επιλέγουν να είναι συγκρίσιμες με αυτές που
απολαμβάνουν στην πατρίδα τους, ιδίως εκείνες που έχουν γίνει βασικό στοιχείο της
καθημερινής αναψυχής (Murphy et.al. 2000).

91
Η Μέθοδος των Ελαχίστων Τετραγώνων (ΜΕΤ) χρησιμοποιείται για την κατασκευή της
γραφικής παράστασης που περιγράφει ένα φαινόμενο, όταν γνωρίζουμε μόνο μια σειρά από
πειραματικές τιμές των μεγεθών που το περιγράφουν και οχι την ακριβή μαθηματική σχέση τους
(τύπο). Στην πραγματικότητα, κατά τη μελέτη ενός φαινομένου, προσπαθούμε να
προσδιορίσουμε τη μορφή της άγνωστης μαθηματικής σχέσης, στην οποία ταιριάζουν καλύτερα
τα πειραματικά μας δεδομένα, ελέγχοντας μια σειρά γνωστών σχέσεων.

195
Οι διευκολύνσεις αναψυχής οργανώνονται, παρέχονται και αναπτύσσονται ως επί το
πλείστον στο πλαίσιο των δημόσιων και κοινοτικών πόρων, γεγονός που συνεπάγεται τη
συμμετοχή της κυβέρνησης και του δημόσιου τομέα. Κατά τη διαδικασία αυτή, ο
δηµόσιος τοµέας ασχολείται µε θέµατα διαχείρισης που κυµαίνονται από την απλή
ανάλυση κόστους-οφέλους έως τα πολύπλοκα ζητήµατα του βέλτιστου συνδυασµού των
εγκαταστάσεων αναψυχής. Στους τουριστικούς προορισμούς, η συμμετοχή του
δημόσιου τομέα συνεπάγεται δραστηριότητες τοπικών ή περιφερειακών αρχών και
τουριστικών γραφείων, οι οποίες επικεντρώνονται στην προώθηση της βιώσιμης
τουριστικής ανάπτυξης. Η ταχεία ανάπτυξη του τουρισμού έχει θολώσει τα όρια μεταξύ
των αρμοδιοτήτων του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα. Για διάφορους λόγους,
μερικές φορές ο δημόσιος τομέας περιορίζεται να ανταποκριθεί στις αναδυόμενες
ανάγκες της τουριστικής ανάπτυξης και εξαρτάται από τη συμμετοχή του ιδιωτικού
τομέα. Οι νέες προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε στον 21ο αιώνα μετασχηματίζουν την
αντίληψη των "παραδοσιακών" ρόλων του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα στην
οικονομική και τουριστική ανάπτυξη. Η αυξανόμενη σημασία του τουρισμού στην
τοπική, περιφερειακή και εθνική οικονομία απαιτεί και ενισχύει την ενεργό συνεργασία
μεταξύ των βασικών φορέων του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα.

Η παροχή εγκαταστάσεων αναψυχής θεωρείται συνήθως ως ευθύνη του δημόσιου τομέα

(Cooper et al. 2008). Ωστόσο, μια διαφορετική κατανόηση της έννοιας της τουριστικής
υποδομής, μαζί με την αυξανόμενη σημασία του τουρισμού, έχει ως αποτέλεσμα την
ισχυρότερη εμπλοκή των φορέων του ιδιωτικού τομέα. Η παρούσα έρευνα διερευνά την
έννοια της τουριστικής υποδομής και των εγκαταστάσεων αναψυχής για να διευρύνει
την κατανόηση σχετικά με:

● Της διασύνδεσης μεταξύ της τουριστικής υποδομής, των εγκαταστάσεων αναψυχής

και της τουριστικής ανάπτυξης.

● Τη σημασία τους στη διαδικασία διαμόρφωσης του τουριστικού προϊόντος και στην
ικανοποίηση των απαιτήσεων των επισκεπτών και του τοπικού πληθυσμού.

● Τη συμμόρφωση μεταξύ της κατάστασης των υποδομών, των εγκαταστάσεων και

της φάσης ανάπτυξης των προορισμών σε σχέση με την τοπική κοινωνία.

● Η αντίληψη των διαχειριστών των τουριστικών γραφείων για τη διαχείριση των

υποδομών και οι βασικοί περιορισμοί για τη συμμετοχή τους στη διαδικασία
διαχείρισης.

● Ο ρόλος του ιδιωτικού τομέα στην ανάπτυξη των υποδομών και των
εγκαταστάσεων.

Η βιβλιογραφία έχει τονίσει διαφορετικές προσεγγίσεις στις έννοιες της υποδομής, της
τουριστικής υποδομής και των εγκαταστάσεων αναψυχής. Ο Hansen (1965), όπως και ο
Mera (1973), θεωρεί ότι η υποδομή είναι ένα άθροισμα οικονομικού και κοινωνικού

196
γενικού κεφαλαίου. Ενώ το οικονομικό κεφάλαιο επικεντρώνεται στην υποστήριξη των
παραγωγικών δραστηριοτήτων (π.χ. δρόμοι, δρόμοι, γέφυρες κ.λπ.), το κοινωνικό
κεφάλαιο επικεντρώνεται στην ενίσχυση του ανθρώπινου κεφαλαίου κυρίως μέσω των
δημόσιων κοινωνικών υπηρεσιών (π.χ. δημόσια υγεία και εκπαίδευση). Οι υποδομές
επικεντρώνονται περισσότερο στην παροχή προϋποθέσεων για την ανάπτυξη, ενώ οι
εγκαταστάσεις αναψυχής θεωρούνται ως ένας τρόπος βελτίωσης της καθημερινής ζωής.
Θα πρέπει να είναι προσβάσιμες σε καθημερινή βάση και να αναπτύσσονται για την
τοπική κοινότητα και τους επισκέπτες, περιλαμβάνοντας μια σειρά από διαφορετικά
στοιχεία από πεζοπορία, πεζοπορία και θεματικά μονοπάτια μέχρι αθλητικές αίθουσες,
υδάτινα πάρκα και πισίνες. Το πεδίο εφαρμογής της τουριστικής υποδομής είναι ευρύ
και σχετίζεται με όλα εκείνα τα στοιχεία σε έναν προορισμό που επιτρέπουν και
ενισχύουν την τουριστική ανάπτυξη . Με αυτόν τον τρόπο, διάφορες πτυχές των
υποδομών και των εγκαταστάσεων αναψυχής μπορούν να θεωρηθούν ως στοιχεία της
τουριστικής υποδομής. Με την ευρύτερη έννοια, περιλαμβάνει όλες εκείνες τις
εγκαταστάσεις που χρησιμοποιούν οι τουρίστες όταν φεύγουν από τα σπίτια τους,
φτάνουν στον προορισμό τους και επιστρέφουν στην πατρίδα τους , ενώ στην
πραγματικότητα, το μεγαλύτερο μέρος της τουριστικής υποδομής χρησιμοποιείται
συνεχώς από τους κατοίκους.

Η ανάπτυξη της τουριστικής υποδομής και των εγκαταστάσεων αναψυχής συνδέεται με

την τουριστική ανάπτυξη. Σε πολλές περιπτώσεις, η κατάσταση της αστικής ανανέωσης
και των τοπικών υποδομών υποδεικνύει τη θέση του προορισμού στον κύκλο ζωής της
περιοχής. Ως εκ τούτου, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι τουριστικοί προορισμοί
έχουν διαφορετικές προσδοκίες και απαιτήσεις όσον αφορά την τουριστική υποδομή.
Σύµφωνα µε το µοντέλο του κύκλου ζωής TALC92 η διαχείριση του τουρισµού πρέπει
να είναι προληπτική, εξοµαλύνοντας τις διακυµάνσεις που προβλέπονται από τον κύκλο
και ευνοώντας µια ισορροπηµένη σχέση µεταξύ του κόστους και των οφελών που
προέρχονται από τον τουρισµό (Van der Borg, 1991).

Σχέδια για την ανάπτυξη του τουρισμού δημιουργούνται και εφαρμόζονται σε κάθε
χώρα, από το εθνικό επίπεδο μέχρι τον μικρότερο τουριστικό προορισμό. Η διαδικασία
σχεδιασμού κάθε επιπέδου έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά, προτεραιότητες, στόχους,
πολιτικές και οργανωτικές δομές για τη λήψη αποφάσεων και τη συμμετοχή. Οι
πολιτικές και οι κατευθυντήριες γραμμές για την ανάπτυξη του τουρισμού καθορίζονται
σε εθνικό επίπεδο. Αυτές οι πολιτικές και οι κατευθυντήριες γραμμές ερμηνεύονται και
παρακολουθούνται στη συνέχεια σε διάφορα επίπεδα υπό το πρίσμα των τοπικών
ευκαιριών και περιορισμών για τη δημιουργία τοπικών σχεδίων. Οι επιλογές για την

92
O Richard W. Butler, γεωγράφος και καθηγητής τουρισμού. Βρήκε ένα μοντέλο που
ονομάζεται Μοντέλο Κύκλου Ζωής Περιοχής Τουρισμού (TALC) το οποίο βασίζεται στην
έννοια του κύκλου ζωής προϊόντος. Το μοντέλο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη μελέτη
τουριστικών αξιοθέατων για να παρατηρηθεί πώς αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου.

197
τουριστική ανάπτυξη που αντιμετωπίζει ο τουριστικός σχεδιασμός είναι (Doswell, 2002:
215, 278): Η περιοχή είναι ένα σύστημα ζωνών, καθεμία από τις οποίες χαρακτηρίζεται
από διακριτά στοιχεία (χρήσεις γης, επίπεδο ανάπτυξης, πόροι, χωρικές σχέσεις ή
αντιθέσεις, οικονομικές δραστηριότητες, προτεραιότητες, δημογραφικές τάσεις κ.λπ)

- Επέκταση των τουριστικών ζωνών σε περιοχές με ισχυρή υφιστάμενη τουριστική

ανάπτυξη,

- Κατασκευή νέων εγκαταστάσεων και βελτιώσεις - ενίσχυση των υφιστάμενων,

- Η επέκταση των θέρετρων,

- Αναβάθμιση των τουριστικών περιοχών στις μητροπολιτικές περιοχές, και

- Η ανάπτυξη περιοχών με μικρή ή καθόλου ανάπτυξη.

Παράλληλα και για να ενισχυθεί η αιτιολόγηση για τον σημαντικό ρόλο των δομών και
των υποδομών στην τουριστική ανάπτυξη είναι σημαντικό να αναφερθούμε στην
αναγκαιότητα που προκύπτει για υπαρξει τουριστικού σχεδιασμού στρατηγική και
συνεπώς φορέων υποστήριξης και παρακολούθησης ενός τέτοιου σχεδίου.

Προκειμένου να βοηθηθεί ο προσδιορισμός των περιοχών προτεραιότητας και η

συγκέντρωση των προσπαθειών, οι τουριστικές ζώνες κατηγοριοποιούνται με βάση τις
δυνατότητές τους για ανάπτυξη. Κατηγοριοποιούνται με βάση τα τουριστικά
πλεονεκτήματα που διαθέτουν, όπως το κλίμα, οι φυσικοί και πολιτιστικοί πόροι, οι
υποδομές και τα δίκτυα υπηρεσιών (Ahn et al., 2002). Τα ακόλουθα κρίσιμα βήματα
καθορίζουν την επιτυχία της ανάπτυξης, της εφαρμογής στην πράξη και της επίτευξης
των στόχων ενός περιφερειακού σχεδίου τουριστικής ανάπτυξης (Gunn and Var, 2004).

Ο σχεδιασμός θα πρέπει να στηρίζεται σε ένα θεσμικά ισχυρό οργανισμό που θα φέρει

εις πέρας και θα συνδράμει τη διαδικασία υλοποίησης του σχεδίου, θα υπάρχει
αντιπροσωπευτική εκπροσώπηση του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα, καθώς και των
τοπικών κοινωνιών. Τέτοιοι φορείς έχουν ρόλο να ενθαρρύνουν την εμπλοκή όλων των
μερών, εξισορροπώντας και επιδιώκοντας στόχους όπως η ευτυχία των επισκεπτών, η
οικονομική ανάπτυξη, η προστασία των πόρων και η τοπική ενσωμάτωση σε ισότιμη
βάση. Παράλληλα είναι απαραίτητο να εξασφαλίζεται ότι όλα τα μέρη της περιοχής θα
συμμετέχουν στη διαδικασία ανάπτυξης και όλα τα δημόσια και ιδιωτικά μέρη που
εμπλέκονται στην ανάπτυξη του τουρισμού στην περιοχή απευθύνονται στις
διαδικασίες, τις μεθόδους, τα εξειδικευμένα προγράμματα και τα ρυθμιστικά μέτρα που
συνιστώνται για την υλοποίηση του σχεδίου.

Οι πρωταρχικοί στόχοι ενός τοπικού ή περιφερειακού σχεδιασμού για την τουριστική

ανάπτυξη θα πρέπει να είναι ο προσδιορισμός των δυνητικών τουριστικών ζωνών, ο
εντοπισμός ευκαιριών ή περιορισμών και η ανάληψη στρατηγικών δράσεων. Είναι

198
σημαντικό να διερευνηθεί η τοπική δυναμική της προσφοράς και της ζήτησης και να
διαμορφωθούν συμπεράσματα με βάση μια ενδελεχή ανάλυση αυτών. Να αποφασιστεί
συλλογικά ποιοι τουριστικοί προορισμοί της περιοχής είναι οι πιο δραστήριοι,
λαμβάνοντας υπόψη τις μοναδικές ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά τους, και να
διατυπωθούν με σαφήνεια προτάσεις-στρατηγικές για τη φυσική ανάπτυξη των
συμμετεχόντων στο σύστημα, τη δημιουργία μιας εκστρατείας προώθησης και
διαφήμισης, τη δημιουργία ενός πλαισίου πολιτικής και αναπτυξιακών
προτεραιοτήτων.Αυτή η τοπική δομή διαχείρισης προορισμού συγκαταλέγεται στις
απαραίτητες τουριστικές υποδομές για την βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη μιας περιοχής
και την ανάπτυξη τουριστικών προϊόντων.

Ο προσδιορισμός της ανταγωνιστικότητας μιας περιοχής με την αξιοποίηση των

κληρονομημένων και κεκτημένων συγκριτικών πλεονεκτημάτων της και του τρόπου
οργάνωσης της τουριστικής της ανάπτυξης αποτελεί κρίσιμη συνιστώσα του
περιφερειακού τουριστικού σχεδιασμού. Καθώς λαμβάνουν υπόψη τον τρέχοντα
ανταγωνισμό όσον αφορά την ελκυστικότητα και τις υπηρεσίες της περιοχής, ο
προσδιορισμός αυτός συμβάλλει και ενισχύει την πληρότητα και την
αποτελεσματικότητα των στρατηγικών, των προγραμμάτων δράσης και των
ρυθμιστικών μέτρων για τη μελλοντική ανάπτυξη του τουρισμού.

Οι Ritchie και Crouch (2000) διερεύνησαν και συνέδεσαν τις σημαντικές μεταβλητές
που επηρεάζουν το επίπεδο ανταγωνιστικότητας μιας περιοχής, ενός τόπου ή ενός
προορισμού και δημιούργησαν ένα μοντέλο που ενσωματώνει την ανταγωνιστικότητα
και τη βιωσιμότητα στα θεμελιώδη βήματα του σχεδιασμού της τουριστικής ανάπτυξης.
Η φιλοσοφία αυτής της μεθοδολογίας βασίζεται στην ιδέα ότι οι περιοχές με συγκριτικά
πλεονεκτήματα έναντι άλλων περιοχών έχουν ήδη περισσότερα περιθώρια ανάπτυξης
και πιθανότητες να βελτιώσουν την ανταγωνιστικότητά τους. Αυτά τα πλεονεκτήματα
-που αφορούν τους ανθρώπινους πόρους, τους φυσικούς, ιστορικούς και πολιτιστικούς
πόρους, την τουριστική και γενική υποδομή, την τεχνογνωσία, τους οικονομικούς
πόρους, τις δραστηριότητες, τους μηχανισμούς υποστήριξης και ελέγχου και την
επιτυχία της οικονομικής ανάπτυξης του προορισμού- είναι οι καθοριστικοί παράγοντες
στους οποίους οι αρμόδιοι του σχεδιασμού μπορούν να βασίσουν τη μελλοντική
τουριστική ανάπτυξη.

2.4.1. Ο ρόλος των μεταφορικών υποδομών και της απευθείας πρόσβασης στον
τουριστικό προορισμό.

Οι μεταφορές αποτελούν έναν ζωτικό παράγοντα στη σύγχρονη κοινωνία, ιδίως όταν
πρόκειται για τον τομέα του τουρισμού, δεδομένου ότι συνιστούν έναν από τους δύο
βασικούς πυλώνες του, με τον δεύτερο να αφορά την παροχή υπηρεσιών καταλύματος
και εστίασης στους τουριστικούς προορισμούς. Στο πλαίσιο αυτό, το πρώτο, και ίσως το
πιο κρίσιμο, αποτελεί την αμέσως διαθέσιμη πρόσβαση στον τουριστικό προορισμό.

199
Εάν εξετάσουμε την περίπτωση της Ελλάδας τα τελευταία χρόνια, παρατηρούμε ότι,
παρά τις δυσκολίες που εγείρει η γεωμορφολογία της χώρας, το συστημιακό δίκτυο των
μεταφορών στη χώρα βρίσκεται υπό σταδιακή διαδικασία εκσυγχρονισμού, με τον
βασικό στόχο την εξασφάλιση της ασφαλούς και γρήγορης μετακίνησης σε ολόκληρη
την επικράτεια της Ελληνικής Δημοκρατίας. Επιπλέον, ο εν λόγω εκσυγχρονισμός
αναμένεται να έχει θετικά αποτελέσματα όσον αφορά τα εισοδηματικά οφέλη, με την
επιτάχυνση της διαδικασίας πολλαπλασιασμού και επιτάχυνσης των επενδύσεων.
Επιπρόσθετα, υπάρχουν προοπτικές ανάπτυξης του τουρισμού με την εμφάνιση νέων
μορφών όπως ο αγροτουρισμός και ο χειμερινός τουρισμός, μέσω της βελτίωσης της
προσβασιμότητας προς περιοχές που εκδηλώνουν τουριστικό δυναμικό.

Σημαντικά έργα όπως η Ιόνια Οδός με τη γέφυρα Ρίου – Αντιρρίου, η Εγνατία Οδός, ο
οδικός άξονας Π.Α.Θ.Ε., η Αττική Οδός, και οι βελτιωτικές εργασίες στα λιμάνια του
Πειραιά και της Ραφήνας, καθώς και ο νέος Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών αποτελούν
βασικές υποδομές που έχουν συμβάλει στη μεταβολή του τουριστικού χάρτη της
Ελλάδας.

Όπως αναφέρει ο Τσάρτας, και κυρίως όσον αφορά στις αερομεταφορές, η Ελλάδα, κατ’
εφαρμογή της σχετικής ευρωπαϊκής πολιτικής έχει πλήρως απελευθερώσει το πλαίσιο
λειτουργίας τους από το 1998 επιτρέποντας (τουλάχιστον θεσμικά) την ελεύθερη και
ανταγωνιστική ανάπτυξη του αεροπορικού δικτύου. Αλλαγή στο αεροπορικό τοπίο της
χώρας έφερε και η αποκρατικοποίηση των Ολυμπιακών Αερογραμμών με την πώληση
τους στην M.I.G. ενισχύοντας, με ενδεχομένως θετικά αποτελέσματα για τις ελληνικές
αερομεταφορές, τον αεροπορικό ανταγωνισμό τόσο εντός όσο και εκτός της χώρας.

Η προσέλκυση νέων αεροπορικών εταιρειών τόσο συμβατικής μορφής όσο και

εταιρειών χαμηλού κόστους και charter θα έδινε ώθηση στην αεροπορική κινητικότητα
σε σχέση με την τουριστική ανάπτυξη. Ωστόσο, η Ελλάδα δεν έχει παρουσιάσει καμίοα
συντονισμένη πολιτική σε σχέση με την εγκατάσταση στα περιφερειακά αεροδρόμια,
εταιρειών χαμηλού κόστους.

Βασικός επίσης στόχος της τουριστικής πολιτικής των αερομεταφορών πρέπει να είναι η
ανάπτυξη των περιφερειακών αεροδρομίων μέσω συνεργασιών με τον ιδιωτικό τομέα ή
αποκλειστικά ως δημόσιες επενδύσεις. Ενώ παρά την ραγδαία αύξηση του εισερχόμενου
αριθμού τουριστών στη χώρα μας αεροπορικώς, δεν υπήρξε αντίστοιχη μέριμνα από τις
αρμόδιες και εμπλεκόμενες υπηρεσίες για τον σχεδιασμό και τη χάραξη συγκεκριμένης
πολιτικής αερομεταφορών.

Η Ελλάδα χαρακτηρίζεται από ένα κερματισμένο γεωγραφικό σύνολο. Το ελληνικό

αρχιπέλαγος φιλοξενεί πάνω από 6000 νησιά και νησίδες, 227 εκ των οποίων
κατοικούνται. Η συνολική έκταση των νησιών καταλαμβάνει 25.000 τετραγωνικά χλμ,
δηλαδή το ένα πέμπτο της συνολικής έκτασης της χώρας. Εικοσιοχτώ αεροδρόμια
βρίσκονται στα νησιά ενώ μόλις έντεκα βρίσκονται στην ηπειρωτική Ελλάδα. Η

200
ασυμμετρία αυτή στοχεύει στο να αντισταθμίσει τα μειονεκτήματα της θαλάσσιας
μεταφοράς εξυπηρετεί όμως παράλληλα της ανάγκες του τουρισμού αν αναλογιστεί
κανείς ότι το 73% του συνόλου των τουριστών της χώρας αφικνούνται αεροπορικώς και
το 60% των διαθέσιμων καταλυμάτων βρίσκεται στη νησιωτική επικράτεια.(Τσάρτας
2010)

Το 2010 από τα τριάντα εννέα αεροδρόμια, που εντοπίζονται, τα τριάντα τέσσερα

ανήκουν στο κράτος και διοικούνται από την Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας (ΥΠΑ),
τέσσερα ανήκουν σε φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης, διοικούνται όμως επίσης από την
ΥΠΑ και ένα, αυτό των Αθηνών αποτελεί σύμπραξη μεταξύ του ελληνικού δημοσίου
και της Hochtief στο πλαίσιο συμφωνίας Κατασκευής –Λειτουργίας – Μεταβίβασης
(Build – Operate – Transfer).

Δεκαπέντε αεροδρόμια είναι διεθνή, έντεκα εσωτερικού και δεκατρία είναι

νομοθετημένα ή περιστασιακά οριζόμενα σημεία εισόδου εξόδου από τη χώρα. Σήμερα
και άλλα περιφερειακά αεροδρόμια έχουν δοθεί για διαχείριση έπειτα από σχετικό
διαγωνισμό. Στις 14 Δεκεμβρίου 2015, η Fraport Greece, το Ταμείο Αξιοποίησης
Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου (ΤΑΙΠΕΔ) και το Ελληνικό Δημόσιο υπέγραψαν
συμβάσεις παραχώρησης, σαρανταετούς διάρκειας, για τη λειτουργία,τη διαχείριση, την
ανάπτυξη και τη συντήρηση των δεκατεσσάρων περιφερειακών αεροδρομίων στην
Ελλάδα. Το 2015, τα δεκατέσσερα περιφερειακά αεροδρόμια της Ελλάδας
εξυπηρέτησαν συνολικά περισσότερους από 23 εκατομμύρια επιβάτες93, καταγράφοντας
ετήσια αύξηση περίπου 6%. Ειδικότερα, οι επιβάτες από και προς προορισμούς του
εξωτερικού αντιστοιχούν στο 73%, περίπου, της συνολικής κίνησης από τις
συγκεκριμένες πύλες εισόδου/εξόδου. Τρία από τα δεκατέσσερα περιφερειακά
αεροδρόμια βρίσκονται στην ηπειρωτική Ελλάδα (Άκτιον, Καβάλα και Θεσσαλονίκη),
ενώ τα υπόλοιπα έντεκα βρίσκονται στα νησιά Κέρκυρα, Κρήτη (Χανιά), Κεφαλονιά,
Κω, Λέσβο/Μυτιλήνη, Μύκονο, Ρόδο, Σάμο, Σαντορίνη, Σκιάθο και Ζάκυνθο (βλ.
χάρτη).

93
Fraport

201
Εικόνα 2.4.1-1 Τα 14 περιφερειακά αεροδρόμια διαχείρισης της Fraport από το
2015-2055

Παρόλη την ανάπτυξη και των υπολοίπων 14 περιφερειακών αεροδρομίων από το

12015, το ελληνικό αεροπορικό τοπίο συνεχίζει μέχρι σήμερα να χαρακτηρίζεται από
υψηλή συγκέντρωση, καθώς μέσω των δύο μεγαλύτερων αεροδρομίων της χώρας
(Αθήνας και Ηρακλείου) διακινείται άνω του 50% του συνόλου της επιβατικής κίνησης.
Στον αντίποδα υπάρχει μία πληθώρα αεροδρομίων τα οποία λειτουργούν για να
εξυπηρετήσουν τις ανάγκες της περιοχής στην οποία βρίσκονται, χωρίς ωστόσο αυτό να
γίνεται πάντα στη βάση της οικονομικής βιωσιμότητας.

Όσον αφορά τη διεθνή αεροπορική κίνηση, παρατηρείται μια σημαντική αλλαγή στις
προτιμήσεις των ταξιδιωτών, ιδίως κατά τις τελευταίες δύο χρονιές, όσον αφορά τη
χρήση περιφερειακών αεροδρομίων. Πολλές αεροπορικές εταιρείες χαμηλού κόστους
πραγματοποιούν πτήσεις από την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη προς νησιωτικούς
προορισμούς. Ένα παράδειγμα αυτής της τάσης είναι η easyJet, η οποία έχει
δρομολογήσει πτήσεις προς προορισμούς όπως το Ηράκλειο, η Ρόδος, η Κέρκυρα και η
Μύκονο τα τελευταία χρόνια. Μια αντίστοιχη πορεία έχει ακολουθήσει και η Air Berlin,
αν και αποτελεί μια υβριδική αεροπορική εταιρεία που συνδυάζει χαρακτηριστικά
ναυλωμένης χαμηλού κόστους εταιρείας. Επιπλέον, ακόμα και παραδοσιακές
αεροπορικές εταιρείες όπως η British Airways πραγματοποιούν τακτικές πτήσεις από τη
Βρετανία προς προορισμούς όπως το Ηράκλειο της Κρήτης, επιδιώκοντας να
αποκτήσουν μερίδιο αγοράς σε αυτήν τη συγκεκριμένη διαδρομή. Από τα παραπάνω

202
προκύπτει ότι η τάση στις αεροπορικές συνδέσεις είναι πλέον γραμμική (point to point),
τουλάχιστον για ζεύγη πόλεων που δεν απέχουν μεταξύ τους πάνω από 4 ώρες πτήσης.

Εικόνα 2.4.1-2 Αριθμός Ελληνικών αεροδρομίων σε λειτουργία 1978-2008, Πηγή ΥΠΑ,

Τσάρτας 2010

Επίσης, προκύπτει η δυνατότητα ότι τα περιφερειακά αεροδρόμια, σε συνδυασμό με τις

υφιστάμενες υποδομές, ενδέχεται να αποτελέσουν τη λύση για την επιμήκυνση της
τουριστικής περιόδου, τουλάχιστον πειραματικά, σε κάποιους νησιωτικούς
προορισμούς. Οι νησιωτικοί προορισμοί, ειδικότερα η Κρήτη λόγω του μεγέθους της και
των υποδομών της, ίσως να μπορούσαν να αποτελέσουν ένα παράδειγμα για την
επέκταση της τουριστικής περιόδου. Το αεροδρόμιο του Ηρακλείου, για παράδειγμα,
συνδέεται με πάνω από 80 προορισμούς κατά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδου,
ενώ κατά τη χειμερινή περίοδο δέχεται εισερχόμενη κίνηση μόνο κατόπιν αιτήματος.
Φαίνεται ότι το αεροδρόμιο έχει υπερβεί σημαντικά την επιχειρησιακή του δυνατότητα,
τουλάχιστον κατά την περίοδο αιχμής, ενώ, μέσα σε μια ολοκληρωμένη τουριστική
πολιτική, θα μπορούσε να δέχεται διεθνείς πτήσεις καθ' όλη τη διάρκεια του έτους.

Η Ελλάδα έχει τη δυνατότητα να ενισχύσει το τουριστικό της προϊόν και να αναπτύξει

σημαντικά τις μεταφορές του τουρισμού, εκμεταλλευόμενη τα περιφερειακά
αεροδρόμια. Για την υλοποίηση αυτού του σχεδίου απαιτείται ενοποιημένος σχεδιασμός
για την πρόσβαση στη χώρα και την τουριστική ανάπτυξη. Χρειάζεται επίσης

203
συντονισμός μεταξύ όλων των προορισμών (destination management). Κατά συνέπεια,
το αεροδρόμιο πρέπει να είναι σε θέση να ανταποκριθεί στις ανάγκες του προορισμού.

Παραδείγματος χάριν,αν εξετάσουμε κάποια μικρά νησιά της χώρας τα οποία δέχονται
έναν αριθμό πτήσεων την εβδομάδα. Είναι προφανές ότι υπάρχει χώρος για την
εξυπηρέτηση μεγαλύτερου αριθμού πτήσεων με την προϋπόθεση ότι οι αφιχθέντες
τουρίστες μπορούν να εξυπηρετηθούν από τις υπόλοιπες υποδομές του προορισμού. Η
δημιουργία λοιπόν συνδέσεων μεταξύ περιφερειακών αεροδρομίων διαφορετικών
κρατών θα συνέβαλε στην βελτίωση της κινητικότητας των Ευρωπαίων πολιτών και
στην ανάπτυξη του τουρισμού ελεύθερου χρόνου πέραν από την εξυπηρέτηση των
άμεσων τοπικών μεταφορικών αναγκών. Παράλληλα θα μπορούσε να στοχεύει η
εκάστοτε πολιτική σε ανάπτυξη ενός αεροδρομίου πύλης στην χώρα και διάχυση του
κοινού εντός κι εκτός αυτής.

Η ανάπτυξη των εταιρειών χαμηλού κόστους στην Ελλάδα υπήρξε κάπως διαφορετική
σε σύγκριση με τις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές χώρες. Όπως αναφέρει και ο Παπαθεοδώρου
et al. 2014, σε άλλες χώρες παρατηρείται οι εταιρείες πτήσεων χαμηλού κόστους να
εισήγαγαν νέα ζεύγη πόλεων καθιστώντας νέους προορισμούς δημοφιλείς, καθόλη την
διάρκεια του χρόνου. Στην Ελλάδα η ανάπτυξη των εταιρειών χαμηλού κόστους από την
μία πλευρά ακολούθησε τα υφιστάμενα πρότυπα της χωρικής συγκέντρωσης
εξυπηρετώντας την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη σε ετήσια βάση, ενώ ανά περιπτώσεις
έγιναν προσπάθειες να συμπληρωθεί το μοντέλο των εταιρειών charter εκτελώντας
εποχικές συνδέσεις με δημοφιλείς νησιωτικούς προορισμούς. Το παραπάνω γεγονός
όμως έπαψε σχεδόν οριστικά κατά την διάρκεια της πανδημίας.

Βεβαια είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως θα ήταν χρήσιμο να γίνουν προσπάθειες

προσέλκυσης εταιρειών χαμηλού κόστους σε περιφέρειες της ηπειρωτικής Ελλάδας,
εκτονώνοντας παράλληλα την υπερσυγκέντρωση της κίνησης προς την Αθήνα και τη
Θεσσαλονίκη, σε ετήσια βάση.

Κατά τη περίοδο ανάπτυξης των αεροπορικών εταιρειών χαμηλού κόστους στην Ευρώπη
παρατηρήθηκαν ανακολουθίες αναφορικά με τα κριτήρια επιλογής των αεροδρομίων
στα οποία θα εκτελέσουν τις πτήσεις τους καθώς οι αερομεταφορείς ζητούσαν συχνά
οικονομικά ανταλλάγματα από τους αερολιμένες, τα οποία σε μερικές περιπτώσεις
χαρακτηρίστηκαν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως επιδοτήσεις που δημιουργούσαν
αθέμιτο ανταγωνισμό.(Τσάρτας, 2009)

Σε σχετική οδηγία που εξέδωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, γίνεται σαφής αναφορά στο
γεγονός ότι η πλειονότητα των περιφερειακών αεροδρομίων δεν εξυπηρετεί ικανό
αριθμό επιβατών ώστε να δημιουργηθούν οικονομίες κλίμακας που θα τα καταστήσουν
βιώσιμα. Πρίν από την οδηγία αυτή σε συγκεκριμένα αεροδρομια έδρευε σε αυτά
ενδεχομένως μία συγκεκριμένη αεροπορική εταιρεία που χρησιμοποιούσε σταθερά και
σε μόνιμη βάση τις υπηρεσίες του αεροδρομίου.

204
 Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αντιλαμβάνεται την ανάγκη
ενίσχυσης της λειτουργίας των περιφερειακών αεροδρομίων, καθώς η ανάπτυξή τους
συμβάλλει σημαντικά τόσο στην τοπική οικονομία όσο και στην περιφερειακή
ανάπτυξη. Εκτός από την ενίσχυση των υφιστάμενων περιφερειακών αεροδρομίων,
υπάρχει δυνατότητα πολλών άλλων πόλεων να προσελκύσουν αεροπορικές εταιρείες
χαμηλού κόστους σε μόνιμη βάση. Παραδείγματα περιλαμβάνουν τα Ιωάννινα, την
Πάτρα (Άραξο), και την Αλεξανδρούπολη. Επιπλέον, η Θεσσαλονίκη και τα γειτονικά
αεροδρόμια μπορούν να προσελκύσουν ταξιδιώτες που επιθυμούν να επισκεφτούν και
τη γειτονική Βουλγαρία και την Τουρκία. Τα Ιωάννινα και η γύρω περιοχή διαθέτουν
επαρκείς τουριστικές υποδομές, προσφέροντας ένα προσφιλές προορισμό για τους
ταξιδιώτες.

Με την ανάπτυξη των αερομεταφορών σε περιφερειακό επίπεδο, είναι πιθανό να

προκύψει αύξηση της τουριστικής κίνησης καθ' όλη τη διάρκεια του έτους,
συμβάλλοντας ενεργά στην ευημερία των τοπικών οικονομιών και την διαρκή ανάπτυξη
των περιφερειακών περιοχών. Επιπλέον, όπως αναλύεται από τον Τσάρτα, τα Ιωάννινα
μπορούν να αποτελέσουν την πύλη εισόδου-εξόδου για τους νότιους παράλιους
προορισμούς της Αλβανίας, οι οποίοι σημειώνουν σημαντική ανάπτυξη τα τελευταία
χρόνια, κυρίως λόγω του χαμηλού κόστους των διακοπών. Ο Άραξος, που στο παρελθόν
λειτούργησε ως έδρα για αεροπορικές εταιρείες χαμηλού κόστους, βρίσκεται κοντά στην
Πάτρα και στα θέρετρα του νομού Ηλείας, όπως η Αρχαία Ολυμπία, και θα μπορούσε να
εξυπηρετήσει την Πελοπόννησο.

Όσον αφορά τους νησιωτικούς προορισμούς, τα Ηράκλειο, η Ρόδος και η Κέρκυρα θα

μπορούσαν να υποστηρίξουν συνδέσεις με ευρωπαϊκούς προορισμούς σε ετήσια βάση.
Αρκετοί νησιωτικοί προορισμοί διαθέτουν επαρκείς υποδομές για να υποστηρίξουν ένα
τέτοιο εγχείρημα.

Τα περιφερειακά αεροδρόμια και οι εταιρείες χαμηλού κόστους έχουν διαδραματίσει

σημαντικό ρόλο σε παγκόσμιο επίπεδο ως μέσο ανάπτυξης και διερεύνησης της
τουριστικής δραστηριότητας. Οι μεταφορές αποτελούν ένα ουσιώδες στοιχείο των
σημερινών κοινωνιών, ιδίως στον τομέα του τουρισμού, καθώς συνεισφέρουν στην
απευθείας προσβασιμότητα σε πολλές πόλεις και περιοχές ενδιαφέροντος. Στη διάρκεια
των τελευταίων δεκαετιών, παρά τις προκλήσεις που προκύπτουν λόγω της γεωγραφίας
της Ελλάδας, το συγκοινωνιακό δίκτυο της χώρας έχει αναβαθμιστεί σταδιακά με σκοπό
την ασφαλή και γρήγορη μετακίνηση σε όλη την ελληνική επικράτεια. Επιπλέον, ο
εκσυγχρονισμός της συγκοινωνιακής υποδομής αναμένεται να έχει θετικές επιπτώσεις
στο εισόδημα μέσω της διευκόλυνσης και της επιτάχυνσης των επενδύσεων.
Ταυτόχρονα, αναδύονται δυνατότητες ανάπτυξης της τουριστικής κίνησης σε νέες,
εξειδικευμένες μορφές τουρισμού, όπως ο αγροτουρισμός και ο χειμερινός τουρισμός,
μέσω της βελτίωσης της απευθείας προσβασιμότητας σε περιοχές που διαθέτουν
τουριστικό δυναμικό.

205
Φαίνεται ότι σε παγκόσμιο επίπεδο, οι συνδυασμένες μεταφορές βασιζόμενες στις
δημόσιες συγκοινωνίες μπορούν να συμβάλλουν στη βελτίωση της απευθείας
προσβασιμότητας προς πολλές πόλεις και περιοχές που ενδιαφέρουν τους ταξιδιώτες. Οι
περιφερειακοί αεροδρόμια και οι εταιρείες χαμηλού κόστους διαδραματίζουν καίριο
ρόλο σε αυτήν τη διαδικασία, και προκύπτει ότι οι τοπικές αυτοδιοικήσεις έχουν
σημαντική επιρροή στον σχεδιασμό και τον έλεγχο της τουριστικής ανάπτυξης

Παράλληλα, η απελευθέρωση της λειτουργίας των αεροδρομίων κατά την μελέτη που
εκπόνησε το Πανεπιστήμιο ΑΙγαίου για λογαριασμό του ΣΕΤΕ94, είχε περιορισμένες
χωρικές επιπτώσεις καθώς η συγκέντρωση της επιβατικής κίνησης παρέμεινε στα
μεγάλα αστικά κέντρα. Μέχρι σήμερα φαίνεται ότι η χώρα δεν έχει εκμεταλλευτεί την
άνθηση των εταιρειών χαμηλού κόστους, ωστόσο υπάρχουν αρκετές προοπτικές για την
ανάπτυξη τους ακόμα και τώρα. Η ανάπτυξη αυτή θα συνεισέφερε τόσο στην
προσβασιμότητα της κάθε περιοχής όσο και στην αύξηση του παραγόμενου πλούτου.
Πόσο δε μάλλον εφόσον η χώρα βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο της Ευρώπης και
είναι αναγκαία η σύνδεση της με τις υπόλοιπες χώρες αεροπορικώς. Η ίδια μελέτη
αναφέρει πως στο βαθμό που ένας τουριστικός προορισμός δεν είναι σε θέση αυτόνομα
να δημιουργήσει ισχυρό brand name στο διεθνή τουριστικό χάρτη, είναι πιθανώς
καλύτερα να προτιμηθεί η έμμεση προώθηση μέσα από το λεγόμενο «αποτέλεσμα
Ryanair» (Ryanair effect) και τον κατακλυσμό της περιοχής από τις τουριστικές «ορδές»
των εταιρειών χαμηλού κόστους.

Η Ελλάδα βρίσκεται σε αυτή τη περιοχή της Ευρώπης όπου τα πλεονεκτήματα από την
ανάπτυξη των αεροπορικών εταιρειών χαμηλού κόστους δεν έχουν αξιοποιηθεί στο
μέγιστο. Επιπρόσθετα, το ελληνικό επιβατικό κοινό δεν φαίνεται να απολαμβάνει τα
πλεονεκτήματα από την απελευθέρωση των αεροπορικών υπηρεσιών στη χώρα μας. Οι
φορείς χάραξης της πολιτικής θα πρέπει να λάβουν υπόψη τους όλα όσα αναφέρθηκαν
με γνώμονα πιθανές περιβαλλοντικές επιπτώσεις ώστε οι τουριστικοί προορισμοί να
ανθίσουν και να μη καταλήξουν θύματα της επιτυχίας τους95.

Παράλληλα σε σχετική μελέτη που εξέδωσε το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

αποτυπώνονται οι συνέργειες από την ανάπτυξη των αεροδρομίων σύμφωνα με την
οποία η επιχειρηματική κοινότητα του αεροδρομίου της Αθήνας συνεισφέρει συνολικά

94
Τσάρτας, Π., Παπαθεοδώρου, Α., Λαγός, Δ., Σιγάλα, Μ., Χρήστου, Ε., Σπιλάνης, Υ.,
Σταυρινούδης, Θ., Βαγιάννη, Ε., Ζενέλης, Π., Βασιλείου, Μ., Σκούλτσος, Σ., Αρβανίτης, Π.,
Τσιακάλη, Κ., Μαρινίδης, Δ., Πουλάκη, Ι., Παναγόπουλος, Π. (2010). Η σημασία του τουρισμού
για την ελληνική οικονομία/κοινωνία & προτάσεις πολιτικής για την τουριστική ανάπτυξη:
Μελέτη εκπονηθείσα για λογαριασμό του Συνδέσμου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων
(ΣΕΤΕ).

95
91

206
2,14% του ΑΕΠ της χώρας κι αποτελεί βασικό μοχλό της οικονομίας. Σε περιφερειακό
επίπεδο, το αεροδρόμιο συνεισφέρει 3,2% του ΑΕΠ της Αττικής, ενώ αποτελεί μοχλό
επιχειρηματικής ανάπτυξης και απασχόλησης, καθώς παρατηρείται πως πάνω από 300
επιχειρήσεις και περισσότεροι από 15.000 εργαζόμενοι αποτελούσαν την
«αεροδρομιακή» κοινότητα το 2010.

2.5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 2

2.5.1. Προοπτικές για τον ελληνικό τουρισμό και την περιφερειακή ανάπτυξη

Μέχρι σήμερα, παρά την πρόκληση που αντιμετωπίζει ο τουριστικός τομέας, ο οποίος
στηρίζεται στην ικανοποίηση ευρείας γκάμας απαιτήσεων, το ελληνικό τουριστικό
προϊόν διατηρεί τη δυναμική του στη διεθνή αγορά. Παρόλα αυτά, απαιτείται σύνεση
και προσαρμογή για τη διατήρηση αυτής της θετικής πορείας.

Προς το παρόν, η τουριστική δραστηριότητα στην Ελλάδα αντιμετωπίζει δύο

σημαντικούς κινδύνους. Αφενός, υπάρχει η πρόκληση της μειωμένης
ανταγωνιστικότητας, η οποία απαιτεί αναβάθμιση των υποδομών και των υπηρεσιών του
τουριστικού τομέα. Αφ’ ετέρου, υπάρχει ο κίνδυνος της παγιοποίησης ενός
αναπαραστατικού προτύπου ανάπτυξης που χαρακτηρίζεται από έλλειψη σχεδιασμού
και αποδοτικότητας σε σχέση με τους τουριστικούς πόρους και την προώθηση του
τουριστικού προϊόντος.

Επίσης, παρατηρείται μια επικίνδυνη τάση στον τουρισμό, καθώς ο ομαδικός τουρισμός
χαμηλών απαιτήσεων κατευθύνεται προς περιοχές που προσφέρουν χαμηλότερο κόστος.
Σε αντίθεση με αυτές τις περιοχές, το ελληνικό τουριστικό προϊόν έχει περιορισμένα
συγκριτικά πλεονεκτήματα για αυτήν την κατηγορία ταξιδιωτών.

Η διατήρηση και η αύξηση της ανταγωνιστικότητας του ελληνικού τουρισμού

αποτελούν προτεραιότητα, καθώς η τουριστική δραστηριότητα παραμένει κύριος
κινητήριος της ελληνικής οικονομίας.

Οι αυξημένες πτυχές ασφάλειας και η ξεχωριστή ταυτότητα των περισσότερων

τουριστικών προορισμών αποτελούν πράγματι πλεονεκτήματα, αλλά δεν είναι επαρκή
για να διατηρηθούν τα υψηλά μερίδια αγοράς στον ελληνικό τουρισμό. Ο πρωταρχικός
τρόπος βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής τουριστικής βιομηχανίας είναι
η αναβάθμιση της ποιότητας της και η εξέλιξή της προς ένα πρότυπο που θα προσελκύει
απαιτητικούς επισκέπτες.

Συνεπώς, η Ελλάδα πρέπει να αναγνωρίσει ως κύριους ανταγωνιστές στον χώρο της

Μεσογείου τους προορισμούς που ήδη έχουν παρόμοια τουριστικά προϊόντα και
εστιάζουν στην ποιοτική αναβάθμιση, όπως οι χώρες της Ιβηρικής.Παρόλο που έχει

207
αναφερθεί η δυνατότητα εξειδίκευσης σε άλλες πτυχές του τουρισμού που θα
μπορούσαν να προσελκύσουν επισκέπτες υψηλότερων απαιτήσεων, η μαζική
κατανάλωση παραμένει σημαντική για την αύξηση του ΑΕΠ και την περιφερειακή
ανάπτυξη.

Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι το τρέχον πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης στην

Ελλάδα επικεντρώνεται σχεδόν αποκλειστικά στην αξιοποίηση του κλίματος και των
ακτών ("ήλιος-θάλασσα"). Παρά την ανθεκτικότητα αυτού του μοντέλου, υπάρχουν
περιορισμένες υποδομές και προβλήματα με την ποιότητα υπηρεσιών, καθώς και
φαινόμενα κερδοσκοπίας και αυθαιρεσίας.Για να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τα
προβλήματα του τουρισμού, η Ελλάδα πρέπει να επενδύσει στην τουριστική
εκπαίδευση, την προώθηση της "τουριστικής παιδείας" στην κοινωνία, τις τεχνικές
προβολής και προώθησης του προϊόντος, καθώς και τη διαρκή παρακολούθηση των
διεθνών εξελίξεων στον τομέα του τουρισμού. Μόνον έτσι θα είναι δυνατόν να πετύχουν
οι στόχοι της χωροταξικής πολιτικής για τον τουρισμό και να εξασφαλιστεί βιώσιμη
ανάπτυξη.

Οι παραπάνω πόροι διατηρούνται ως τον πρωταρχικό παράγοντα που συμβάλλει στη

βιωσιμότητα του τουρισμού στην Ελλάδα μέχρι σήμερα. Ωστόσο, υπάρχει ανάγκη για τη
διεύρυνση και εμπλουτισμό της τουριστικής δραστηριότητας, ακόμα και την ανάπτυξη
νέων μορφών τουρισμού, λόγω της ώριμης φύσης του τουρισμού στη χώρα, καθώς και
του διεθνούς ανταγωνισμού και του ανταγωνισμού με γειτονικές χώρες, όπως έχει
αναλυθεί προηγουμένως.

Ο τουρισμός είναι μια κερδοφόρα δραστηριότητα που δεν απαιτεί σημαντικές

επενδύσεις ή εξειδίκευση, αλλά αυτή η γενικευμένη προσέγγιση έχει οδηγήσει σε
απώλεια κερδών για τον τουριστικό κλάδο και τη χώρα, καθώς και στην εξάντληση των
φυσικών και ανθρωπογενών πόρων. Αυτό το μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης έχει
υιοθετηθεί ευρέως από διάφορους φορείς (κράτος, επιχειρηματίες και κοινωνία) και
προσφέρει τη δυνατότητα για αλλαγή στην προσέγγιση αυτού του φαινομένου.

Η αυτόματη λειτουργία της οικονομικής δραστηριότητας που σχετίζεται με τον

τουρισμό έχει οδηγήσει σε ανοχή για γενικευμένες δραστηριότητες που υπονομεύουν
και αλλοιώνουν τους πόρους. Αυτό έχει δημιουργήσει την πεποίθηση ότι η δημόσια
στήριξη είναι περιττή, καθώς ο τουρισμός φαίνεται να είναι αυτο-επαρκής. Ωστόσο,
αυτή η προσέγγιση έχει προάγει το "φτωχό πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης, ανεπαρκείς
δημόσιες δαπάνες και χαμηλή ποιότητα υπηρεσιών", το οποίο δεν προωθεί ούτε ισχυρό
και συνεκτικό πρόγραμμα προβολής, ούτε τις απαραίτητες προϋποθέσεις στην αγορά
που θα μπορούσαν να την καταστήσουν σύγχρονη και υγιή.

Η έλλειψη χωροταξικού σχεδιασμού για την τουριστική ανάπτυξη στην Ελλάδα, από την
εμφάνιση της τουριστικής δραστηριότητας στη χώρα, είναι προφανής. Από τις αρχές της
δεκαετίας του '60, όταν ο τουρισμός άρχισε να αποκτά εντατική παρουσία στην

208
ελληνική οικονομία, και μέχρι σήμερα, αυτή η ανεπάρκεια σχεδιασμού είναι εμφανής.
Οι επιπτώσεις στην οικονομία, τους πόρους, αλλά και την ίδια τη βιωσιμότητα του
τουρισμού είναι ορατές, και αφορούν τόσο τους οικονομικούς δείκτες όσο και τον
κορεσμό ορισμένων περιοχών και την αλλοίωση των πόρων, την έντονη εποχικότητα και
τον περιορισμό σε ένα συγκεκριμένο πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης.

Το έλλειμμα της τουριστικής πολιτικής και η αδυναμία προστασίας των πόρων έχουν
καθορίσει τις προδιαγραφές των καταλυμάτων και έχουν επηρεάσει τη μορφή και την
ποιότητα των καταλυμάτων, μερικές φορές ευνοώντας υφιστάμενες επιχειρήσεις (με
μειωμένο ανταγωνισμό), ενώ συχνά παρατηρείται μείωση της ποιότητας των υπηρεσιών
που παρέχονται.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι, με την εμφάνιση των πρώτων σημάνσεων ύφεσης
στον τουριστικό τομέα, η πολιτεία ερμήνευσε το φαινόμενο ως πρόβλημα για την
οικονομία. Κατά τη διάρκεια του παρελθόντος, ορισμένες παρεμβάσεις μπορεί να έχουν
επηρεάσει αρνητικά τον τουρισμό, δημιουργώντας νέα προβλήματα και ανταγωνισμό.
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η εισαγωγή του δείκτη κορεσμού ως εργαλείο για τον
έλεγχο της τοποθέτησης νέων τουριστικών εγκαταστάσεων σε ήδη ανεπτυγμένους
τουριστικούς προορισμούς. Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτό οδήγησε σε ολιγοπωλιακή
κατάσταση, ενώ σε άλλες περιοχές επηρέασε αρνητικά την ποιότητα των υπηρεσιών.

Συνολικά, ο τουρισμός έχει εξελιχθεί σε μια παγκόσμια κινητική δραστηριότητα με

μαζικά χαρακτηριστικά, και οι παράγοντες που σχετίζονται με την προώθηση, τη
διακίνηση και τη διάθεση των τουριστικών προϊόντων θα συνεχίσουν να είναι κρίσιμοι
και υψηλά διεθνοποιημένοι. Επομένως, ο μαζικός τουρισμός, που παλαιότερα συνδεόταν
συχνά με τον φθηνό εποχιακό τουρισμό "ήλιου-θάλασσας", δεν αποτελεί πλέον τον
κυρίαρχο τρόπο τουριστικής ανάπτυξης, αλλά ο τομέας αναζητά νέες προσεγγίσεις για
να διατηρήσει τη βιωσιμότητά του.

Σε συνοπτικές γραμμές, ο τουρισμός έχει υποστεί αλλαγές και πρέπει να προσαρμοστεί

στον νέο διεθνή ανταγωνισμό και στις αυξανόμενες απαιτήσεις για την προστασία των
φυσικών και ανθρωπογενών πόρων, καθώς και για την προώθηση της ποιότητας των
υπηρεσιών και την διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος. 96

Τα παρακάτω συμπεράσματα αναδεικνύουν την σημασία της συνεχούς προσαρμογής

του τουριστικού τομέα στις εξελίξεις της κοινωνίας, της τεχνολογίας και του πολιτικού
πλαισίου προκειμένου να διατηρήσει και να ενισχύσει την τουριστική ζήτηση.

Παρατηρείται ότι η ηλικία και η οικογενειακή κατάσταση ενός ατόμου έχουν σημαντική
επίδραση στις ταξιδιωτικές προτιμήσεις. Οικογένειες με παιδιά επιλέγουν ταξίδια με
ψυχοκεντρική τουριστική συμπεριφορά, ενώ οι νεαροί ενήλικες μπορεί να έχουν πιο

96
εισηγητική έκθεση για το ΕΠΧΣ για τον Τουρισμό, 2007

209
αλλοκεντρικές διαθέσεις. Η εξέλιξη της κοινωνίας και η τεχνολογική πρόοδος έχουν
αλλάξει τα πρότυπα τουρισμού. Η τεχνολογική πρόοδος έχει σημαντικές επιπτώσεις στο
κόστος και στην τιμή του τουριστικού προϊόντος όπως επίσης και στο γενικό επίπεδο
τουριστικών υποδομών και στις επικρατούσες συνθήκες υγιεινής και ασφάλειας. Για
παράδειγμα, η ραγδαία βελτίωση της τεχνολογίας των μεταφορών ανέδειξε στον
τουριστικό χάρτη προορισμούς (π.χ. Ταϋλάνδη) που βρίσκονται πολύ μακριά από τις
παραδοσιακές χώρες τουριστικής προέλευσης (π.χ. Ευρώπη, ΗΠΑ). Αυτό επιβάλλει την
ανάγκη βελτίωσης των τουριστικών υπηρεσιών και των εγκαταστάσεων, προκειμένου να
προσαρμοστούν στις νέες απαιτήσεις των ταξιδιωτών.

Παράλληλα, οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες στους τουριστικούς προορισμούς

διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην τουριστική ανάπτυξη. Η καλή σχέση με γειτονικές
χώρες και η διεθνής κατάσταση επηρεάζουν την τουριστική ζήτηση. Τέλος, η τεχνολογία
και οι εξωγενείς παράγοντες, όπως φυσικές καταστροφές, μπορούν να έχουν σημαντική
επίδραση στην τουριστική ζήτηση και να αλλάξουν την αντίληψη των ταξιδιωτών για
έναν προορισμό.

2.5.2. Η επιρροή του Τουρισμού στην ανάπτυξη της ελληνικής περιφέρειας

Στο σημείο αυτό, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να διερευνηθεί σε θεωρητικό επίπεδο ποιές
είναι οι επιπτώσεις του τουρισμού στα πρωτογενή "επίπεδα" μιας περιοχής. Ο ρόλος
του τουρισμού στην οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική μεγέθυνση και ανάπτυξη
έχει αποτελέσει ιστορικά αντικείμενο αντιφατικής κριτικής. Διαφορετικές απόψεις για
τον τουρισμό και τις δυνατότητές του ως ένα τομέα και μία ουσιαστικά παραγωγική
δραστηριότητα για τη μεγέθυνση της περιφέρειας.

Οι υποστηρικτές του τουρισμού υποστηρίζουν ότι συμβάλλει σημαντικά στην αύξηση

του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος, δημιουργεί ευκαιρίες απασχόλησης, μειώνει το
έλλειμμα του εξωτερικού εμπορίου, ενισχύει την περιφερειακή οικονομία, τονώνει την
επιχειρηματική δραστηριότητα όσων προσφέρουν τουριστικά αγαθά για την κάλυψη των
τουριστικών αναγκών, ενώ ταυτόχρονα μπορεί να συμβάλλει στην μείωση της
εσωτερικής μετανάστευσης, την συγκράτηση εισοδημάτων εντός οικονομίας και την
δημιουργία θέσεων εργασίας στην περιφέρεια μεταξύ άλλων πλεονεκτημάτων.

Μία άλλη μερίδα του επιστημονικού κόσμου που αντιτίθεται στις θετικές επιδράσεις του
τουριστικού φαινομένου, από την άλλη πλευρά, πιστεύει ότι ο τουρισμός αποσπά
επενδύσεις από παραγωγικούς τομείς της οικονομίας, ευαισθητοποιεί επικίνδυνα την
εθνική οικονομία λόγω του υψηλού επιπέδου ανταγωνισμού που αναδύεται στην
τουριστική αγορά κ.λπ.

Εκτός από τα οικονομικά οφέλη του τουρισμού, τα οποία, ως γνωστόν, συνοδεύονται

από παράγοντες που βελτιώνουν σημαντικά το βιοτικό επίπεδο των λαών και προωθούν
την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη ή μεγέθυνση, υπάρχουν και τα πολιτιστικά

210
οφέλη του τουρισμού, τα οποία αναφέρονται στη διεύρυνση της ανθρώπινης γνώσης,
στην αφομοίωση εθίμων και ιδεών και, κυρίως, στη συναναστροφή μεταξύ των
διαφόρων εθνικοτήτων που συναντώνται σε ένα τουριστικό προορισμό.

Σε αντίθεση με τα οικονομικά οφέλη, τα οποία έχουν αποκλειστικά καλή επίδραση στα

κράτη και τους τουριστικούς προορισμούς, τα πολιτιστικά οφέλη έχουν θετική επίδραση
τόσο στους τουρίστες όσο και στους κατοίκους των κρατών που τους παρέχουν
φιλοξενία. Παρά τις άνισες πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ των δύο πλευρών,
επιτυγχάνεται ένα ικανοποιητικό επίπεδο επαφής μεταξύ των ανθρώπων και, κατ'
επέκταση, διαπολιτισμικής κατανόησης. Ακολουθεί μια ολοκληρωμένη ανάλυση των
επιπτώσεων της τουριστικής ανάπτυξης.

Θα ξεκινήσουμε με τις οικονομικές επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης στις

περιφερειακές οικονομίες. Πρώτα θα συζητηθούν οι ευεργετικές οικονομικές επιπτώσεις
της τουριστικής ανάπτυξης στις εκάστοτε περιοχές. Φυσικά, οι τουριστικές εισροές
δημιουργούν έσοδα που συμβάλλουν στο ΑΕΠ. Οι τουριστικές δαπάνες που
πραγματοποιούνται σε έναν τουριστικό προορισμό συμβάλλουν στην αύξηση του
ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της περιοχής πρώτα και στη συνέχεια ολόκληρου του
κράτους υποδοχής. Για να εκτιμηθεί η συμβολή του τουρισμού στο ακαθάριστο εγχώριο
προϊόν μιας χώρας, πρέπει να καταμετρηθούν τόσο οι εγχώριες όσο και οι ξένες
τουριστικές δαπάνες, με αφαίρεση των προϊόντων και υπηρεσιών που αποκτώνται από
τον τουρισμό. Ο τουρισμός συμβάλλει σημαντικά στο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν στις
χώρες υποδοχής και φιλοξενίας τουριστών, όπου ο τουρισμός έχει καταστεί σημαντική
πηγή ξένου συναλλάγματος. Αντίθετα, η συμβολή στο ΑΕΠ σε τουριστικές χώρες όπου
ο τουρισμός δεν αποτελεί σημαντική πηγή ξένου χρήματος είναι περιορισμένης
σημασίας (Ηγουμενάκης και άλλοι, 1999).

Ένα δεύτερο πλεονέκτημα είναι το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών του κράτους

υποδοχής. Ο ρόλος του τουρισμού στην εξασφάλιση των οικονομιών των χωρών ή των
περιοχών στις οποίες αναπτύσσεται μέσω των συναλλαγματικών εσόδων είναι καλά
αναγνωρισμένος. Ο τουρισμός είναι ένας τομέας της οικονομίας που μπορεί να
αντισταθμίσει τα ελλείμματα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών μέσω της
είσπραξης συναλλάγματος.

Προκειμένου να καλύψουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος του ελλείμματος του

ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών τους, είναι φυσικό για τις πολιτικές αρχές αυτών των
κρατών να θεσπίσουν κίνητρα για τους οικονομικούς εκείνους τομείς που συμβάλλουν
στην εισροή σκληρού ξένου συναλλάγματος, το οποίο είναι απαραίτητο. Οι επιπτώσεις
του τουρισμού στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών μπορούν να διαχωριστούν σε
εκείνες που προκαλούνται σε μια χώρα υποδοχής από τους μόνιμους κατοίκους της και
τους ξένους επισκέπτες και σε εκείνες που προκαλούνται από τον διεθνή παθητικό
τουρισμό, δηλαδή τις τουριστικές δραστηριότητες των μόνιμων κατοίκων μιας χώρας

211
υποδοχής που λαμβάνουν χώρα εκτός της επικράτειάς της, δηλαδή εκτός της χώρας στην
οποία διαμένουν μόνιμα. Η διάκριση αυτή θεωρείται σημαντική διότι βοηθά στην
αξιολόγηση της σημασίας των συναλλαγματικών εσόδων στο ισοζύγιο τρεχουσών
συναλλαγών, παρέχοντας πληροφορίες για τις τουριστικές δραστηριότητες των ξένων
επισκεπτών σε μια χώρα. Θα πρέπει, ωστόσο, να τονιστεί ότι σε ορισμένα έθνη, τα
συναλλαγματικά έσοδα από τον τουρισμό μπορεί να είναι σχετικά χαμηλά, αλλά ο
εγχώριος τουρισμός μπορεί να εξαντλήσει τα συναλλαγματικά έσοδα του ισοζυγίου
τρεχουσών συναλλαγών.

Συγκεκριμένα, οι δαπάνες για την εξυπηρέτηση των διεθνών και εγχώριων επισκεπτών
μπορεί να είναι τόσο υψηλές και ο αριθμός των ξένων και εγχώριων τουριστών μπορεί
να είναι τόσο μεγάλος, ώστε τα συναλλαγματικά έσοδα που δημιουργούνται από τις
δαπάνες των ξένων τουριστών στη χώρα υποδοχής τους να μην επαρκούν για την
κάλυψη των δαπανών (Κολτσιδόπουλος, 2006). Επιπλέον, οι επιδράσεις του τουρισμού
μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε πρωτογενείς, δευτερογενείς και τριτογενείς
(Ηγουμενάκης et al., 1999).

Όσον αφορά τις πρωτογενείς επιδράσεις, αυτές μπορούν να χαρακτηριστούν ως άμεσες

και είναι εύκολο να μετρηθούν. Οι δευτερογενείς επιδράσεις εμφανίζονται σε τρία
διαφορετικά είδη. Αυτά παρατίθενται παρακάτω:

-Άμεσες: Περιλαμβάνονται δαπάνες για τη διαφήμιση του διεθνούς τουρισμού,

προμήθειες για τους ταξιδιωτικούς πράκτορες και εισαγωγές που ανταποκρίνονται στις
ανάγκες και τις επιθυμίες των ξένων τουριστών.

- Έμμεσες: Περιλαμβάνουν τα έσοδα των τουριστικών επιχειρήσεων, τα οποία στη

συνέχεια μεταφέρονται σε άλλους παρόχους αγαθών και υπηρεσιών.

- Επαγωγικές: Περιλαμβάνονται οι πληρωμές που πραγματοποιούνται σε προμηθευτές

αγαθών και υπηρεσιών που σχετίζονται με τον τουρισμό και σε εργαζόμενους στις
τουριστικές επιχειρήσεις.

Τέλος, οι τριτογενείς επιδράσεις είναι οι εισροές συναλλάγματος που δεν παράγονται

άμεσα από τις τουριστικές δαπάνες. Περιλαμβάνουν εισαγόμενα είδη για τουριστικά
ταξίδια και οικονομικές ευκαιρίες που προκύπτουν από την επέκταση της τουριστικής
δραστηριότητας. Αν και η συμβολή του τουρισμού στη μείωση του ελλείμματος του
ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών συζητείται συχνά, λίγες έρευνες έχουν εξετάσει τη
θεωρητική σχέση μεταξύ του τουρισμού και του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών για
να διατυπώσουν τους τρόπους με τους οποίους οι τουριστικές επιδράσεις γίνονται
αισθητές και καταγράφονται στα ισοζύγια τρεχουσών συναλλαγών διαφόρων χωρών.
Ένα άλλο όφελος της τουριστικής ανάπτυξης είναι η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας
στα κράτη υποδοχής.

212
Σύµφωνα µε τους Lickoris και Jenkins (1999), είναι δύσκολο να προσδιοριστεί
επακριβώς ο αριθµός των ατόµων που ασχολούνται µε τον τουρισµό, επειδή πρόκειται
για µια πολυτοµεακή δραστηριότητα και όπως αναλύθηκε παραπάνω ένα οικοσύστημα.
Για να αναλυθεί η συµβολή του τουρισµού στη δηµιουργία θέσεων εργασίας, είναι
απαραίτητο να γίνει διάκριση µεταξύ άµεσης και έµµεσης απασχόλησης. Η άμεση
απασχόληση αναφέρεται στα επαγγέλματα που δημιουργούνται ως αποτέλεσμα της
απαίτησης για την εξυπηρέτηση των τουριστών. Η ξενοδοχειακή απασχόληση είναι ένα
παράδειγμα άμεσης απασχόλησης στην πιο συνηθισμένη της μορφή. Η έμμεση
απασχόληση, από την άλλη πλευρά, αναφέρεται σε θέσεις εργασίας που αρχικά
φαίνονται άσχετες με την τουριστική βιομηχανία, αλλά τελικά έχουν σημαντική
επίδραση σε αυτήν. Η απασχόληση στον κατασκευαστικό κλάδο είναι ένα τυπικό
παράδειγμα. Προφανώς, μια τρίτη μορφή απασχόλησης δημιουργείται από την επέκταση
των τουριστικών δραστηριοτήτων. Πρόκειται για την επαγόμενη απασχόληση που
προκύπτει από τις πολλαπλές επιπτώσεις των τουριστικών εσόδων όταν οι κάτοικοι της
περιοχής ξοδεύουν τα πρόσθετα κέρδη τους. Θα πρέπει να τονιστεί ότι η πλειονότητα
των αναλύσεων της δημιουργίας θέσεων εργασίας που σχετίζονται με τον τουρισμό
εξετάζει αποκλειστικά την άμεση απασχόληση.

Όσον αφορά την τουριστική απασχόληση, η πληθώρα των στοιχείων καθιστά

ευκολότερη την διατύπωση παρατηρήσεων σχετικά με την επίδραση του φαινομένου
στην ανάπτυξη. Ενώ εντοπίζεται να υπάρχει μια συγκρίσιμη σχέση μεταξύ του
εισοδήματος που παράγεται από τον τουρισμό και της απασχόλησης, δεν φαίνεται να
έχουν άμεση αλλά όχι απόλυτη σχέση.

Επίσης παρατηρείται διαφορετική επίδραση από την άμεση και την έμμεση εργασία
ένας ακόμα παράγοντας που επηρεάζει τις επιπτώσεις στην απασχόληση, είναι το είδος
της τουριστικής δραστηριότητας. Παρατηρείται ορισμένα είδη τουρισμού να είναι "
έντασης εργασίας". Θα πρέπει να τονιστεί ότι η παρατήρηση αυτή αφορά ειδικά τις
επιχειρήσεις φιλοξενίας και εστίασης, τα οποία απασχολούν σημαντικό μέρος του
εργατικού δυναμικού στις τουριστικές περιοχές.

Ο τουρισμός απαιτεί τεράστιο αριθμό εργατικού δυναμικού χαμηλής ειδίκευσης.

Δημιουργεί επίσης έναν σχετικά μικρό αριθμό διοικητικών και επαγγελματικών θέσεων,
οι οποίες συχνά καλύπτονται από διοικητικό και επαγγελματικό προσωπικό από άλλους
τοπικούς τομείς οικονομικής δραστηριότητας ή από άτομα που μετακινούνται για το
σκοπό αυτό από άλλες περιοχές της χώρας υποδοχής ή ακόμη και από το εξωτερικό.
Συχνά, οι συνέπειες του τουρισμού στην απασχόληση δεν είναι προφανείς.
Δημιουργώντας ευκαιρίες απασχόλησης, ο τουρισμός μπορεί να προσελκύσει εργατικό
δυναμικό από άλλους οικονομικούς τομείς, ιδίως από τις αγροτικές περιοχές. Μπορεί
επίσης να προσελκύσει ηλικιωμένους, νοικοκυρές, φοιτητές και άλλους που δεν
περιλαμβάνονται επίσημα στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό. Αυτό καθιστά αδύνατο
τον προσδιορισμό της πραγματικής επίδρασης του τουρισμού στην απασχόληση. Οι

213
επιπτώσεις του τουρισμού στην απασχόληση δεν περιορίζονται στους τουριστικούς
προορισμούς του κράτους υποδοχής.

Λόγω των μοναδικών χαρακτηριστικών του τουρισμού, μεγάλος αριθμός ανειδίκευτων,

μη εξειδικευμένων εργαζομένων μπορεί να απασχοληθεί σε αυτόν τον τομέα της
οικονομίας. Βέβαια, η επίδραση της εξειδίκευσης της εργασίας στην αύξηση της
παραγωγικότητας είναι ευνοϊκή. Είναι αναπόφευκτο ότι τα άτομα που απασχολούνται
στον τουριστικό κλάδο σε επαγγέλματα για τα οποία δεν έχουν εκπαιδευτεί να μην είναι
σε θέση να κάνουν τις εργασίες που θα μπορούσαν να έχουν επιτελέσει υπό
διαφορετικές συνθήκες, δηλαδή αν είχαν αποκτήσει τις απαιτούμενες γνώσεις, εμπειρίες
και ικανότητες. Η εξειδίκευση της εργασίας των ατόμων που απασχολούνται στην
τουριστική οικονομία παίζει καθοριστικό ρόλο στην αύξηση της παραγωγικότητάς τους
και, κατά συνέπεια, της ποσότητας των τουριστικών προϊόντων που παράγουν.

Η σημαντική πλειοψηφία των θέσεων στον τουριστικό τομέα καταλαμβάνεται από

γυναίκες, νέους, οικονομικούς μετανάστες και άτομα με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο.
Αυτό συμβαίνει λόγω της επικράτησης της εποχικής απασχόλησης και των ευέλικτων
συνθηκών εργασίας. Ωστόσο, αυτή η ευελιξία του εργατικού δυναμικού πρέπει να
συμπληρώνεται από πολιτικές που διασφαλίζουν την ασφάλεια των θέσεων εργασίας και
την ανάπτυξη δεξιοτήτων. Η πτυχή αυτή συνάδει ιδιαίτερα με τις πολιτικές της
Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι οποίες στοχεύουν στην ενίσχυση και το όφελος των κοινωνικών
ομάδων των γυναικών και των νέων και των ευπαθών ομάδων.

Επιπλέον, η αύξηση των τουριστών οδηγεί σε εισροή ξένων οικονομικών πόρων στο
κράτος υποδοχής. Τα συναλλαγματικά κέρδη είναι το ποσό των χρημάτων που οι
τουρίστες ξοδεύουν σε έναν τουριστικό προορισμό για την αγορά αγαθών και
υπηρεσιών που σχετίζονται με τον τουρισμό, εκτός από την ικανοποίηση των
τουριστικών τους αναγκών ή επιθυμιών. Ο όρος αυτός περιλαμβάνει όλες τις
τουριστικές δαπάνες που πραγματοποιούνται κατά τη διαδικασία εξυπηρέτησης των
απαιτήσεων και των επιθυμιών των τουριστών.

Ειδικότερα, ο βραχυπρόθεσμος στόχος είναι η διατήρηση ή η αύξηση του τουριστικού

συναλλαγματικού αποθέματος, ενώ ο μακροπρόθεσμος στόχος είναι η επίτευξη
διαρθρωτικής βελτίωσης του τουριστικού ισοζυγίου πληρωμών, ιδίως όσον αφορά την
αναλογία του τουριστικού συναλλάγματος που εξάγεται σε σχέση με αυτό που εισάγεται
σε μια δεδομένη χρονική περίοδο. Η υιοθέτηση δράσεων για την ελαχιστοποίηση των
εκροών συναλλάγματος μπορεί να συμβάλει σημαντικά στη σημαντική βελτίωση του
τουριστικού ισοζυγίου πληρωμών βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα. Προτεραιότητα
θα πρέπει να δοθεί στον περιορισμό, στο μέτρο του εφικτού, του ποσού του ξένου
συναλλάγματος που δαπανάται από τους εγχώριους πολίτες για τον διεθνή τουρισμό.
Στη συνέχεια, τα είδη και οι υπηρεσίες που εισάγονται από το εξωτερικό για την
ικανοποίηση των ειδικών αναγκών των πρωτίστως απαιτητικών τουριστών θα πρέπει να

214
αντικατασταθούν ή και να υποκατασταθούν στο μέτρο του εφικτού, δηλαδή χωρίς να
προκληθούν σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις τόσο στην ποσότητα όσο και στην
ποιότητα των προσφερόμενων τουριστικών αγαθών. Έτσι, οι εθνικές οικονομίες θα
βοηθηθούν ποικιλοτρόπως από την αναπόφευκτη αύξηση της παραγωγικής τους
δραστηριότητας ως αποτέλεσμα των προσπαθειών τους να υποκαταστήσουν εν μέρει
συγκεκριμένες εισαγωγές.

Αυτό, μεταξύ άλλων, θα ενισχύσει σημαντικά το τουριστικό ισοζύγιο πληρωμών τους,

ενώ θα μειώσει σημαντικά την εμβάθυνση του εξωτερικού τους ελλείμματος. Επιπλέον,
είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η επέκταση του τουρισμού οδηγεί στην αύξηση της
κυκλοφορίας του χρήματος. Για παράδειγμα, ο συντελεστής πολλαπλασιασμού του
τουριστικού εισοδήματος αποτελεί έμμεση συνέπεια του τουρισμού. Συμβαίνει όταν τα
χρήματα που ξοδεύουν οι τουρίστες συνεχίζουν να κυκλοφορούν και να
ανακυκλώνονται εντός της οικονομίας. Εκτός από τις άμεσες και προφανείς επιδράσεις
του τουρισμού στην οικονομία ενός κράτους, οι οποίες εκδηλώνονται με τη θετική
συμβολή του στην προσπάθεια εξισορρόπησης του ισοζυγίου εξωτερικού εμπορίου, τη
δημιουργία ευκαιριών απασχόλησης, την οικονομική ανάπτυξη ή μεγέθυνση και,
ειδικότερα, την περιφερειακή ανάπτυξη ή μεγέθυνση, υπάρχουν και πρόσθετες
επιδράσεις που χαρακτηρίζονται ως πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα. Οι επιπτώσεις
αυτές δεν αυξάνουν μόνο την οικονομική και κοινωνική σημασία του τουρισμού, αλλά
και τον αριθμό των κοινωνικών ομάδων που επηρεάζονται από το φαινόμενο. Από τη
στιγμή που ξεκινούν οι τουριστικές δαπάνες, ακολουθεί μια συνεχής ροή συναλλαγών.
Έτσι, τα έσοδα από τον τουρισμό διανέμονται σε όλη την τοπική οικονομία.

Αν ορίσουμε ως αρχική τουριστική δαπάνη το συνολικό ποσό που δαπανά ένας

τουρίστας για την αγορά τουριστικών υπηρεσιών στον προορισμό των διακοπών του,
έχει παρατηρηθεί ότι τα χρήματα από αυτές τις δαπάνες περνούν από πολλά χέρια και
δημιουργούν ταυτόχρονα εισόδημα. Ως αποτέλεσμα, ο αγρότης βρίσκει μια διευρυμένη
αγορά για τα προϊόντα του, τα οποία προμηθεύει σε ξενοδοχεία και εστιατόρια, ο
τεχνίτης βρίσκει μια ποσοτικά διευρυμένη αγορά για τη διανομή των προϊόντων του και
η οικοτεχνία, η οποία στηρίζει το εισόδημα πολλών αγροτικών οικογενειών, βρίσκει
πρόσφορο έδαφος για ανάπτυξη ( Λαγός, 1998).

Σύμφωνα με τους Lickorish και Jenkins (1999), ο συντελεστής πολλαπλασιασμού των

τουριστικών εσόδων μπορεί να έχει πολλαπλασιαστικές επιδράσεις στον τουρισμό, οι
οποίες υλοποιούνται ως αλληλουχία συναλλαγών, έχουν τόσο ποσοτικά όσο και
ποιοτικά οφέλη. Τα ποσοτικά αποτελέσματα αναφέρονται στη δημιουργία τουριστικού
εισοδήματος, η τελική ποσότητα του οποίου καθορίζεται από τον αριθμό των
τουριστικών συναλλαγών. Σύμφωνα με μελέτες, οι συναλλαγές αυτές μπορούν να
φτάσουν το πολύ τις δεκαπέντε και να τριπλασιάσουν τις αρχικές τουριστικές δαπάνες,
οι οποίες αντιπροσωπεύουν τα τουριστικά έσοδα. Επιπλέον, ο τεράστιος αριθμός των

215
συναλλαγών που πραγματοποιούνται αποκαλύπτει τις ποιοτικές πτυχές και τα
χαρακτηριστικά του φαινομένου που συνιστούν, δηλαδή του τουρισμού.

Τέλος, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η τουριστική ανάπτυξη διευκολύνει την

πραγματοποίηση επενδύσεων. Η συνεχής ανάγκη για την επέκταση του τουρισμού
απαιτεί περιφερειακές επενδύσεις τόσο από δημόσιους όσο και από ιδιωτικούς πόρους.
Τα έργα τουριστικής υποδομής θα πρέπει να αποτελούν το επίκεντρο των δημόσιων
επενδύσεων, ενώ τα έργα τουριστικής υπερδομής θα πρέπει να αποτελούν το επίκεντρο
των ιδιωτικών επενδύσεων (Ηγουμενάκης κ.ά., 1999). Η τοπική και περιφερειακή
παραγωγή, η απασχόληση και το εισόδημα αυξάνονται ως αποτέλεσμα των επενδύσεων.
Σύμφωνα με τους Mathieson και Wall (1992), οι επενδύσεις που σχετίζονται με τον
τουρισμό μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως εξής:

- Πραγματοποίηση κερδοφόρων επενδύσεων (τουριστικά καταλύματα, εστιατόρια κ.λπ.)

- Επενδύσεις στην ψυχαγωγία και τη βελτίωση της ποιότητας των τουριστικών

προϊόντων και υπηρεσιών και

- Επενδύσεις σε έργα υποδομής (μαρίνες, δρόμοι, αεροδρόμια, λιμάνια).

Εκτός από τα καλά οφέλη του τουρισμού για την οικονομία, υπάρχουν και τα
μειονεκτήματα, κάποια εκ των οποίων έχουν ήδη αναλυθεί παραπάνω. Σε πολυάριθμες
τουριστικές περιοχές, η κερδοσκοπία και η εμπορική εκμετάλλευση συμβαίνουν συχνά
σε βάρος των ταξιδιωτών, ιδίως των ξένων τουριστών. Αυτό επιδεινώνεται από την
άγνοια των ταξιδιωτών για την τοποθεσία που επισκέπτονται και, συχνά, από την
έλλειψη γλωσσικών δεξιοτήτων. Πολλοί ειδικοί σε τουριστικούς προορισμούς
προτιμούν τους διεθνείς επισκέπτες από τους ντόπιους ( Τσάρτας, 2010). Αυτό οφείλεται
στο γεγονός ότι τα προβλεπόμενα οφέλη από τους ξένους, συνήθως, είναι πολύ
μεγαλύτερα.

Στην παρούσα ενότητα,χρησιμοποιούνται για την την τεκμηρίωση του τουρισμού στην
ελληνική περιφέρεια, θεμελιώδη στατιστικά μεγέθη του τουριστικού τομέα σε
περιφερειακό επίπεδο. Αναλύοντας τον αντίκτυπο της τουριστικής ανάπτυξης στις
περιφέρειες από το 2009 έως το 2013. Το Σχήμα 3 απεικονίζει την εξέλιξη του
περιφερειακού ΑΕΠ με την πάροδο του χρόνου, ενώ το Σχήμα 4 παρουσιάζει την
επίδραση της τουριστικής ανάπτυξης στις περιφερειακές οικονομίες απεικονίζοντας την
εξέλιξη της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας. Σκοπός της παρουσίασης και των δύο
διαγραμμάτων είναι να απεικονιστεί το ποσοστό του συνολικού ΑΕΠ που προέρχεται
από τα έσοδα από τον τουρισμό. Βλέπουμε ότι η συμβολή της τουριστικής βιομηχανίας
σε όλες τις περιφερειακές οικονομίες αυξήθηκε από το 2009 έως το 2013, γεγονός
ιδιαίτερα σημαντικό δεδομένου ότι βρισκόμαστε σε μια περίοδο όπου οι επιπτώσεις της
οικονομικής κρίσης είναι ακόμα σημαντικές.

216
Γράφημα 2.5.2-1 ΑΕΠ ανά περιφέρεια 2009-2013. Γράφημα 2.5.2-2 Ακαθάριστη προστιθέμενη
αξία τουριστικού κλάδου ανά περιφέρεια 2009-2013. Πηγή: www.statistics.gr

Ως εκ τούτου, εξετάζουμε τη σημασία της συμβολής της τουριστικής ανάπτυξης στις

περιφερειακές οικονομίες.Στη συνέχεια εξετάζουμε τα επίπεδα απασχόλησης στον

217
τουριστικό κλάδο ανά περιοχή. Ο παρακάτω πίνακας απεικονίζει την εξέλιξη της
απασχόλησης στον τουριστικό τομέα ανά περιφέρεια διαχρονικά. Παρατηρούμε ότι
υπάρχει μια συνολική πτωτική τάση στους αριθμούς απασχόλησης στον τουριστικό
τομέα σε όλες τις περιφέρειες. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τα επίπεδα απασχόλησης
γενικά μειώνονται ως αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης. Ωστόσο, η αναλογία των
θέσεων εργασίας στον τουριστικό κλάδο σε σχέση με τις συνολικές θέσεις εργασίας
παραμένει υψηλή.

Γράφημα 2.5.2-3: Αριθμός απασχολούμενων στον τουριστικό κλάδο ανά περιφέρεια

2009-2013. Πηγή: www.statistics.gr

2.5.3. Προοπτικές για τον Ελληνικό Τουρισμό και την Περιφερειακή Ανάπτυξη

Το τρέχον ωστόσο ελληνικό τουριστικό προϊόν, αυτό δηλαδή που σήμερα διατίθεται
προς κατανάλωση, δε χαρακτηρίζεται μόνο από την επάρκεια και την ποιότητα των
πόρων του εθνικού χώρου. Ο τρόπος διάθεσής του (ποιότητα υποδομών και
εξυπηρέτησης, ποικιλία επιλογών, βαθμός εκσυγχρονισμού κλπ) και η τιμή του,
επηρεάζουν σημαντικά την κατάταξή του στη διεθνή τουριστική αγορά. Και οι

218
παράμετροι αυτές έχουν σημαντικά περιθώρια βελτίωσης ώστε το ελληνικό τουριστικό
προϊόν να καταστεί ανταγωνιστικό.

Φαίνεται ότι οι εξαιρετικοί ρυθμοί αύξησης των εσόδων και του αριθμού των διεθνών
και εγχώριων τουριστικών δραστηριοτήτων θα συνεχιστούν και τα επόμενα χρόνια με
αμείωτο ρυθμό καθώς, ανέκαμψαν από την πανδημία με τόσο γρήγορο ρυθμό
αποκατάστασης σε συγκρίσεις με άλλες αντίστοιχες περιπτώσεις στο παρελθόν.

Επιπλέον, η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας επέτρεψε την εξάλειψη των αποστάσεων
με τα μέσα μαζικής μεταφοράς. Οι κυβερνήσεις είναι πλέον πιο πιθανό να επενδύσουν
στον τουρισμό ως αποτέλεσμα της συνεχιζόμενης ανακάλυψης επίγειων παραδείσων και
περιοχών όπου οι πελάτες συχνά αγνοούσαν τη θέση τους σε έναν χάρτη. Ωστόσο, η
πρόοδος πρέπει να συνοδεύεται από σεβασμό στο περιβάλλον και σε όλους τους
φυσικούς πόρους. Η προστασία του περιβάλλοντος θα διασφαλίσει τόσο το δικαίωμα
των μελλοντικών γενεών να το χρησιμοποιούν, όσο και τη λεπτή ισορροπία που απαιτεί
το οικοσύστημα. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι μπορούν να δημιουργήσουν τον πολιτισμό
τους με τέτοιο τρόπο ώστε οι ανθρώπινες δραστηριότητες να μην βλάπτουν την
ποικιλομορφία, την πολυπλοκότητα και τη λειτουργία των οικολογικών συστημάτων
που υποστηρίζουν τη ζωή (Κοκκώσης και Τσάρτας, 2001; Λαγός, 2016).

Στην έκθεσή του 1987, ευρέως γνωστή ως Έκθεση Brundtland, η Παγκόσμια Επιτροπή
των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη καθόρισε ότι απαιτείται μια
νέα αναπτυξιακή πορεία για να εξασφαλιστεί η παγκόσμια πρόοδος της ανθρωπότητας.
Η επιτροπή αυτή όρισε τη βιώσιμη ή αυτοσυντηρούμενη ή αειφόρο ανάπτυξη ως την
ανάπτυξη που ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του παρόντος χωρίς να θέτει σε κίνδυνο
την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ανταποκριθούν στις δικές τους απαιτήσεις
(Γεωργόπουλος, 2004). Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια η βιώσιμη ανάπτυξη έχει
επεκταθεί πέρα από το αυστηρά περιβαλλοντικό πλαίσιο. Έχει αποδειχθεί ότι η
πολυπλοκότητα της "αειφορίας" επηρεάζει τη λειτουργία τουλάχιστον τεσσάρων
διαφορετικών συστημάτων 1. Του οικοσυστήματος, 2. Του οικονομικού, 3. Του
τεχνολογικού και 4. Του κοινωνικού.

Για να υπάρξουν ευνοϊκά αποτελέσματα σε αυτόν τον άξονα, οι επιστημονικοί κλάδοι θα

πρέπει να μην λειτουργήσουν απομονωμένα, αλλά να αλληλοσυμπληρώνονται και να
αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Μακροχρόνιες έρευνες έχουν αποδείξει, ωστόσο, ότι εκτός
από τα προαναφερθέντα κριτήρια, η κουλτούρα είναι επίσης απαραίτητη για τη
μακροβιότητα μιας τοποθεσίας (Μητούλα, 2006). Από το 1980, ο βιώσιμος τουρισμός
ως έννοια έχει συγκεντρώσει το ενδιαφέρον. Ο όρος αυτός περιλαμβάνει εκτός από το
φυσικό περιβάλλον και το κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον των προορισμών.
Παρόλα αυτά είναι σκόπιμο να κατανοήσουμε πόσο απαραίτητο είναι να πραγματώνεται
σήμερα η αειφορική διάσταση αυτής της ανάπτυξης.

219
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού, η βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη
ικανοποιεί τις απαιτήσεις των σημερινών τουριστών και των περιοχών υποδοχής, ενώ
παράλληλα διατηρεί και ενισχύει τις μελλοντικές προοπτικές. Προβλέπει τη διαχείριση
όλων των πόρων έτσι ώστε να ικανοποιούνται οι οικονομικοί, κοινωνικοί και αισθητικοί
στόχοι, διατηρώντας παράλληλα την πολιτιστική ακεραιότητα, τις βασικές οικολογικές
διεργασίες, τη βιολογική ποικιλομορφία και τα συστήματα υποστήριξης της ζωής
(Andereck et al., 2007).

Σύμφωνα με τον Liu (2003), ο βιώσιμος τουρισμός πρέπει να ανταποκρίνεται στις

βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες ανάγκες του τρόπου ζωής του τοπικού
πληθυσμού. Οι σχεδιαστές του τουρισμού θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τις
περιβαλλοντικές ανησυχίες επειδή ένα σημαντικό ποσοστό των συνηθισμένων διακοπών
εξαρτάται άμεσα από τους φυσικούς πόρους. Οι επιπτώσεις των παγκόσμιων
περιβαλλοντικών αλλαγών είναι ήδη προφανείς και αναμένεται ότι η κλιματική αλλαγή
θα έχει σημαντικό αντίκτυπο σε όλες τις τουριστικές τοποθεσίες, αργά ή γρήγορα.

Το επιλεκτικό μάρκετινγκ είναι μια επιπλέον στρατηγική που μπορεί να ενσωματωθεί

στη φιλική προς το περιβάλλον διαχείριση του τουρισμού- αποσυμπιέζει τους φυσικούς
πόρους μειώνοντας τον αριθμό των τουριστών χωρίς να μειώνεται αντίστοιχα το
τουριστικό εισόδημα (Dolnicar and Leisch, 2008). Σύμφωνα με τον Shaalan (2005), η
πλειονότητα των δραστηριοτήτων περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης θα πρέπει να
εστιάζεται στους τουρίστες και στους τοπικούς πληθυσμούς, προκειμένου να
δημιουργηθεί ζήτηση για τη διατήρηση του περιβάλλοντος και να αυξηθεί η πίεση στους
διάφορους ενδιαφερόμενους.

Εκτός από την προώθηση της οικονομικής ευημερίας, η έννοια της βιώσιμης
τουριστικής ανάπτυξης επικεντρώνεται στη διαχείριση των φυσικών, δομημένων και
κοινωνικοπολιτιστικών πόρων των κοινοτήτων υποδοχής, στην επίτευξη της
διαγενεακής ισότητας στην κατανομή του κόστους και των οφελών και στη διασφάλιση
τόσο της αυτάρκειας όσο και της ικανοποίησης των τουριστικών αναγκών (Lagos,
2016). Στόχος των πολιτικών διαχείρισης του τουρισμού θα πρέπει να είναι η προώθηση
της βιώσιμης ανάπτυξης, της αλληλεξάρτησης και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Αξίζει
να σημειωθεί ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο να δημιουργηθεί και να εφαρμοστεί
οποιαδήποτε προσέγγιση για τον βιώσιμο τουρισμό ελλείψει ισχυρού τοπικού (και
περιφερειακού) σχεδιασμού και ελέγχου της ανάπτυξης και της συμμετοχής των τοπικών
πληθυσμών στη διαδικασία σχεδιασμού (Hunter, 1997).

Ο τουρισμός είναι προφανώς ένας από τους σημαντικότερους τομείς της παγκόσμιας
οικονομίας και ο αντίκτυπός του στη φύση, τους πολιτισμούς και τις κουλτούρες είναι
ευρέως αναγνωρισμένος. Οποιαδήποτε προσπάθεια για την επίτευξη βιώσιμης
ανάπτυξης σε παγκόσμια ή τοπική κλίμακα θα αποτύχει εάν δεν ληφθούν υπόψη κατά
τον σχεδιασμό και την υιοθέτηση πολιτικών, οι συνέπειες του τουρισμού και εάν οι

220
πολιτικές και οι διαδικασίες ανάπτυξης που σχετίζονται με τον τουρισμό δεν
ενσωματωθούν στο πλαίσιο της βιώσιμης ανάπτυξης. Ως εκ τούτου, οι υπεύθυνες
τουριστικές πρακτικές θα πρέπει να επικεντρωθούν στην αποκατάσταση προηγούμενων
λαθών και στην πρόληψη μελλοντικών περιστατικών. Παρ' όλα αυτά, παρατηρείται ότι
στα φτωχά έθνη, οι κυβερνήσεις δεν έχουν άλλη επιλογή από το να προωθήσουν την
παρούσα τουριστική ανάπτυξη, ακόμη και αν αυτή είναι ασύμβατη με τις ιδέες της
μακροπρόθεσμης βιώσιμης ανάπτυξης. Για να δημιουργήσουν απασχόληση, τα
αναπτυσσόμενα έθνη θα ενθαρρύνουν κάθε είδους τουριστική ανάπτυξη που έχουν στη
διάθεσή τους, ακόμη και αν δεν είναι βιώσιμη. Η υιοθέτηση των προτύπων σχεδιασμού
και των (περιβαλλοντικά ευαίσθητων) προσεγγίσεων που έχουν αναπτυχθεί από τις
ανεπτυγμένες χώρες για τη βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και την επίλυση των
τουριστικών προβλημάτων στις αναπτυσσόμενες χώρες απαιτεί σημαντική προσπάθεια,
οικονομικούς πόρους και εξειδικευμένες γνώσεις, οι οποίες μπορεί να μην υπάρχουν σε
αυτά τα έθνη. Ακόμη και αν αυτά τα μοντέλα είναι οικονομικά και τεχνικά εφικτά,
μπορεί να μην είναι πολιτικά αποδεκτά επειδή αντιβαίνουν στα συμφέροντά τους ή
επειδή δεν ανταποκρίνονται απαραίτητα στις ανάγκες των αναδυόμενων εθνών.

Η περιφερειακή ανάπτυξη αποτελεί θεμελιώδη έννοια της περιφερειακής επιστήμης και

η θεωρητική της πρόοδος είναι εξαιρετική (Λαγός, 2007). Όπως αναλύθηκε ήδη η
περιφερειακή ανάπτυξη αναφέρεται στην αναγκαιότητα σύγκλισης των διαφόρων
περιοχών μιας χώρας προς τον εθνικό μέσο όρο ενός ή περισσότερων κριτηρίων που
καθορίζονται από τους φορείς χάραξης πολιτικής της χώρας, ή το αποτέλεσμα
διαδικασιών από κάτω προς τα πάνω. Ο πρώτος τύπος ανάπτυξης είναι γνωστός ως
top-down ή πολική ανάπτυξη, ενώ ο δεύτερος τύπος είναι γνωστός ως bottom-up ή
ολοκληρωμένη ανάπτυξη. Πρόκειται για δύο διακριτά πρότυπα ανάπτυξης, αν και
πρέπει να τονιστεί ότι δεν αποκτώνται ανεξάρτητα. Αντιθέτως, τα δύο αυτά πρότυπα
συνδυάζονται προκειμένου να μεγιστοποιηθούν τα οφέλη που μπορούν να προσφέρουν
στην περιφερειακή ανάπτυξη, ενώ ταυτόχρονα αντιμετωπίζονται οι προκλήσεις που
επιφέρουν. Το πολιτικό και οικονομικό υπόβαθρο κάθε τόπου, όπως αυτό μεταβάλλεται
διαχρονικά, διαδραματίζει σημαντικό αντίκτυπο στην επιλογή του πλέον εφαρμόσιμου
μοντέλου. Περιγράφουμε λεπτομερώς καθένα από αυτά τα μοντέλα ανάπτυξης
παρακάτω.

Εκ των άνω ή πολική ανάπτυξη

Το πολικό μοντέλο ανάπτυξης ονομάστηκε έτσι επειδή το κύριο χαρακτηριστικό του

είναι ο σχεδιασμός και η διαχείριση των πόλων ανάπτυξης στο υψηλότερο επίπεδο.
Κάθε πόλος ανάπτυξης είναι μια προωθητική βιομηχανία ή ομάδα προωθητικών
βιομηχανιών που ασκεί θετικές επιδράσεις στην περιβάλλουσα περιοχή (Χριστοφάκης,
2001). Η στρατηγική αυτή διαρθρώνεται με την προώθηση της ανάπτυξης
συγκεκριμένων οικονομικών κλάδων και επιχειρήσεων που μπορούν να λειτουργήσουν
ως "πόλοι προώθησης" και με την αξιοποίηση των οικονομιών συγκέντρωσης και

221
κλίμακας που παρέχει η ανάπτυξη αυτών των επιχειρήσεων. Η ανάπτυξη που
συντελείται σε αυτούς τους πόλους διαχέεται μέσω διαφόρων οδών και έχει διάφορες
επιπτώσεις στην οικονομία στο σύνολό της. Σε γενικές γραμμές, ωστόσο, μπορούμε να
δηλώσουμε ότι η πολική ανάπτυξη οδηγεί σε ενίσχυση της παραγωγής πρώτων υλών και
γεωργικών προϊόντων, στην ανάπτυξη επιχειρήσεων μεταποίησης προϊόντων και στη
δημιουργία συγκεκριμένων επιχειρήσεων του τριτογενούς τομέα.

Ωστόσο, μαζί με τα οφέλη αυτού του τύπου ανάπτυξης, υπάρχουν και ορισμένα
μειονεκτήματα. Σύμφωνα με τον Παπα Δασκαλόπουλο (2008), τα ακόλουθα είναι τα
μειονεκτήματα αυτού του μοντέλου ανάπτυξης:

1. Συγκέντρωση των κεφαλαίων στον πόλο ή στους πόλους ανάπτυξης,

2. Συγκέντρωση του πληθυσμού στον πόλο ή στους πόλους ανάπτυξης, λόγω της
δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας με καλύτερες αμοιβές και

3. Συγκέντρωση των δραστηριοτήτων του τριτογενούς τομέα στον πόλο ή στους πόλους
ανάπτυξης.

Εκ των κάτω ή ολοκληρωμένη ανάπτυξη

Αυτός ο τύπος ανάπτυξης δίνει ιδιαίτερη προσοχή σε όλες τις οικονομικές

δραστηριότητες που δημιουργούνται σε μια συγκεκριμένη περιοχή, αξιοποιώντας όλους
τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους που είναι προσβάσιμοι στη συγκεκριμένη τοποθεσία.
Επιδιώκει να προωθήσει την ισόρροπη ανάπτυξη όλων των γεωγραφικών μονάδων της
περιοχής χωρίς να συγκεντρώνει δυσανάλογο μερίδιο του πληθυσμού και των
οικονομικών δραστηριοτήτων σε ορισμένες περιοχές. Λαμβάνοντας υπόψη τις
μοναδικές ιδιαιτερότητες κάθε τοποθεσίας, η ανάπτυξη βασίζεται σε πολλαπλούς
οικονομικούς τομείς.

Επιπλέον, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι αυτός ο τύπος ανάπτυξης βασίζεται σε

μεγάλο βαθμό στα τοπικά χαρακτηριστικά, τα οποία αποτελούν τους κύριους μοχλούς
της αναπτυξιακής διαδικασίας. Η σύλληψη και η υλοποίησή της απαιτούν συμμετοχικό
σχεδιασμό και τη συμμετοχή των τοπικών πολιτών και των τοπικών φορέων, οι οποίοι
είναι σε καλύτερη θέση να κατανοήσουν τα ζητήματα και τις δυνατότητες της περιοχής
τους. Με άλλα λόγια, η συμμετοχή στο σχεδιασμό της αναπτυξιακής προσπάθειας
απαιτεί την κινητοποίηση του πληθυσμού και την ενθάρρυνση των τοπικών
επιχειρήσεων (Πολύζος, 2001).

Σύμφωνα με τον Παπαδασκαλόπουλο (2008), για να είναι επιτυχημένο το μοντέλο της

ολοκληρωμένης ανάπτυξης πρέπει να επιτευχθούν τα εξής:

1. Εκσυγχρονισμός και επέκταση των επιχειρήσεων του πρωτογενούς τομέα,

222
2. Η επέκταση της τουριστικής βιομηχανίας,
3. Η ενίσχυση της βιοτεχνίας,
4. Η ανάπτυξη των υπηρεσιών εκπαίδευσης, υγείας και αναψυχής
5. Αποκέντρωση των διοικητικών υπηρεσιών και
6. Την ανάπτυξη κατάλληλων υποδομών

Διάγραμμα 2.5.3-1 Η διαδικασία δημιουργίας νέων τουριστικών προϊόντων.

Πηγή: Ιδία επεξεργασία

Ευτυχώς, μέχρι σήμερα, παρά το γεγονός ότι η τουριστική οικονομία, που χαρακτηρίζει
τους σύγχρονους προορισμούς, στηρίζεται στην κάλυψη μιας σειράς απαιτήσεων οι
οποίες συγκροτούν «αλυσίδα», το ελληνικό τουριστικό προϊόν, στηριζόμενο στην
ποιότητα και την επάρκεια των πόρων που το συνθέτουν, κατορθώνει να διατηρείται
δυναμικό στη διεθνή αγορά, χωρίς να εξασφαλίζει την ικανοποίηση του συνόλου των
απαιτήσεων αυτών.

Η μελλοντική ωστόσο προοπτική της τουριστικής δραστηριότητας δεν μπορεί να

θεωρηθεί εγγυημένη στη βάση της παραπάνω διαπίστωσης. Αντίθετα, ο ελληνικός
τουρισμός αντιμετωπίζει ήδη, όπως αναλύθηκε παραπάνω, τον κίνδυνο της
περιθωριοποίησης αφενός λόγω της μειωμένης ανταγωνιστικότητάς του και αφ’ ετέρου
λόγω της παγιοποίησης ενός προτύπου ανάπτυξης, που χαρακτηρίζεται από μειωμένη
αποτελεσματικότητα, έλλειψη σχεδιασμού σε σχέση τόσο με τον τρόπο διαχείρισης των
τουριστικών πόρων, όσο και με τις γενικότερες παραμέτρους προβολής, διάθεσης και
παρακολούθησης του τουριστικού προϊόντος.

223
Στην Ανατολική Μεσόγειο αλλά και τον Ευρωπαϊκό χώρο έχουν αναπτυχθεί τουριστικοί
πόλοι, το προϊόν των οποίων πιέζει από πλευράς ανταγωνιστικότητας την ελληνική
τουριστική δραστηριότητα. Η κίνηση του ομαδικού, χαμηλών απαιτήσεων, τουρισμού
θα κατευθύνεται διαρκώς σε περιοχές που εξασφαλίζουν χαμηλό κόστος και συνεπώς
αυξημένη ανταγωνιστικότητα. Έναντι αυτών των ανταγωνιστών (Βόρεια Αφρική,
Τουρκία), το ελληνικό τουριστικό προϊόν έχει λίγα μόνο συγκριτικά πλεονεκτήματα με
βάση την ιεράρχηση των απαιτήσεων που θέτουν οι ίδιες οι ομάδες επισκεπτών που
επιλέγουν την ομαδική χαμηλού κόστους διακίνηση και διαμονή. Αυτά είναι η αυξημένη
ασφάλεια των προορισμών και η ιδιαίτερη ταυτότητα των περισσοτέρων από΄ αυτούς
(τοπικότητα), πλεονεκτήματα όμως που δεν επαρκούν για τη διατήρηση των υψηλών
μεριδίων αγοράς του ελληνικού τουριστικού προϊόντος. Έτσι η κύρια δυνατότητα
βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας του ελληνικού τουρισμού είναι η αναβάθμιση της
ποιότητάς του και η σταδιακή του στροφή προς ένα πρότυπο που θα ικανοποιεί
επισκέπτες υψηλότερων απαιτήσεων. Στη βάση της παραπάνω διαπίστωσης, η Ελλάδα
πρέπει να αντιμετωπίζει ως βασικούς ανταγωνιστές στο χώρο της Μεσογείου τους
προορισμούς εκείνους που αφ’ ενός διαθέτουν συγγενές με την Ελλάδα τουριστικό
προϊόν και αφ’ ετέρου έχουν ήδη στραφεί στην ποιοτική του αναβάθμιση (χώρες της
Ιβηρικής).

Υπάρχει μάλιστα μια στροφή της διεθνούς βιβλιογραφίας και της έρευνας, η οποία
αποδεικνύει ότι οι στόχοι του βιώσιμου τουρισμού μπορούν να επιτευχθούν πολύ
καλύτερα μέσω της ανάπτυξης του μαζικού τουρισμού (Tepelus, 2005, Budeanu, 2005;
TOI, 2000), μια και ο τελευταίος μπορεί να ευαισθητοποιήσει και να κατευθύνει προς τη
βιωσιμότητα έναν τεράστιο αριθμό τουριστών και επιχειρήσεων και συνεπώς να
επιφέρει περισσότερες θετικές επιπτώσεις.

Συνεπώς,γίνεται κατανοητό ότι, οι επιπτώσεις της τουριστικής δραστηριότητας στη

βιωσιμότητα δεν συνδέονται αυτόματα με τον ορισμό και το είδος του τουρισμού
(μαζικός ή εναλλακτικός), αλλά εξαρτώνται αποκλειστικά και μόνο από τον σχεδιασμό
και την υλοποίηση του είδους του τουρισμού και της τουριστικής δραστηριότητας.

Ολοκληρώνοντας την διερευνηση του τρέχοντος κεφαλαίου, διαφαίνονται κάποιες

πρώτες διαπιστώσεις: Ως κρατική δραστηριότητα που περιλαμβάνεται στον τομέα των
υπηρεσιών, ο τουρισμός έχει σημαντικό οικονομικό και κοινωνικό αντίκτυπο.
Οικονομικές, διότι α) συμβάλλει αποφασιστικά στην αύξηση του εθνικού εισοδήματος
με την αύξηση του κύκλου εργασιών και τη συνακόλουθη ροή συναλλάγματος, β)
συμβάλλει στην αύξηση της ξενοδοχειακής δραστηριότητας σε περιφερειακή κλίμακα,
γ) συμβάλλει στην αύξηση των ευκαιριών απασχόλησης και φυσικά στη μείωση της
ανεργίας, δ) συμβάλλει στη διανομή του εισοδήματος σε πολλές περιοχές της χώρας και
ε) προσφέρει ευκαιρίες για την αύξηση της συνολικής οικονομικής δραστηριότητας.

224
Έχει έντονη κοινωνική σημασία γιατί συνδέεται α) με έναν ιδιότυπο διεθνισμό
(διακίνηση ανθρώπων, ιδεών και αγαθών), β) με την ανάγκη ξεκούρασης και απόδρασης
από την εργασία και την καθημερινότητα που επιφέρουν τόσα πολλά ιατρικά και
ψυχολογικά προβλήματα, ιδιαίτερα στους κατοίκους των αστικών κέντρων και των
βιομηχανικών περιοχών, γ) με την ικανοποίηση ολοένα και περισσότερο πνευματικών,
πολιτιστικών και ψυχολογικών ενδιαφερόντων και αναγκών και δ) με τη διατήρηση ή μη
λαογραφικών και εθνολογικών δεδομένων και τη διάσωση των πετρογραφιών.

Επομένως, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ο τουρισμός αποτελεί σημαντική

συνιστώσα της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ανάπτυξης ή εξέλιξης των
κρατών και των πολιτισμών του πλανήτη μας. Ο τουρισμός είναι αναμφισβήτητα ένας
δυναμικός οικονομικός τομέας που, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, μπορεί να συμβάλει
ουσιαστικά στη μερική ή πλήρη επίλυση πολυάριθμων οικονομικών προβλημάτων τόσο
στα ανεπτυγμένα όσο και στα αναπτυσσόμενα έθνη. Παρ' όλα αυτά, αυτό σε καμία
περίπτωση δεν σημαίνει ότι η ανάπτυξη της τουριστικής βιομηχανίας μιας χώρας μπορεί
να λύσει όλα τα οικονομικά της προβλήματα και πόσο δε μάλλον αν αυτό επιδιώκεται
χωρις κεντρικό και τοπικό σχεδιασμό, συντονισμένα και με την υιοθέτηση στοχευμένων
πολιτικών και την διαρκή μέτρηση των αποτελεσμάτων τους.

Η ανάπτυξη του τουρισμού ή της λεγόμενης τουριστικής οικονομίας, σε όποιο επίπεδο

και αν επιχειρείται, πρέπει να καθοδηγείται από μια καλά μελετημένη τουριστική
πολιτική, η διαμόρφωση της οποίας δεν πρέπει ποτέ να αγνοεί τις ιδέες και τις αρχές της
ανθρώπινης ευημερίας και ευτυχίας και τις τοπικές κοινωνίες, αλλά κυρίως δεν πρέπει
να τις θυσιάζει στο βωμό του γρήγορου και εύκολου κέρδους, ανεξάρτητα από το
μέγεθός του. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η τουριστική βιομηχανία επεκτείνεται και
συμβάλλει στη συνολική οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Αναγνωρίζουμε επίσης ότι η
τουριστική ανάπτυξη συμβάλλει σημαντικά στην ανάπτυξη των περιφερειών της χώρας
μας. Τα οικονομικά και κοινωνικά οφέλη του τουρισμού είναι αναμφισβήτητα
σημαντικά. Παρόλα αυτά, είναι απαραίτητο να ληφθούν υπόψη ορισμένα ζητήματα που
μπορεί να προκύψουν ως αποτέλεσμα του τουρισμού ή συνδέονται στενά με αυτόν,
όπως η ρύπανση του περιβάλλοντος, η διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας, η
διατήρηση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων, η τουριστική εκπαίδευση, η βελτίωση
των μεταφορών, η χρηματοδότηση έργων τουριστικής υποδομής κ.λπ.

Λόγω του γεγονότος ότι συμβάλλει στη βελτίωση των οφελών που αποκομίζονται από
τα πλεονεκτήματα του τουρισμού, ο αποτελεσματικός σχεδιασμός της τουριστικής
ανάπτυξης θεωρείται ζωτικής σημασίας για τους προαναφερθέντες λόγους.

225
3. Νέες έννοιες γύρω από τον τουριστικό σχεδιασμό

3.1. Σύγχρονες Διαδικασίες και πολιτικές παραγωγής τουριστικού προϊόντος

Όπως αναλύθηκε στα προηγούμενα κεφάλαια στις μέρες μας παρατηρείται μία
τμηματοποίηση της ταξιδιωτικής αγοράς που προκύπτει από την αυξημένη κατά
κεφαλήν δαπάνη μεν αλλά και την αύξηση του ελεύθερου χρόνου και του επιπέδου
ενημέρωση των τουριστών. Οι τουρίστες φαίνεται πλέον πως έχουν συσσωρευμένη
ταξιδιωτική εμπειρία κι αναζητούν ποικιλία στις επιλογές τους και νέες εμπειρίες.
Σημαντικό θεωρείται επίσης όταν μέσω της τουριστικής διαδικασίας, δημιουργείται μία
ευκαιρία για τους ανθρώπους να παράγουν τα δικά τους νοήματα από την τουριστική
τους εμπειρία (Urry 1990).

Αυτή η ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου για κατανάλωση εξειδικευμένων και

επιμέρους τουριστικών προϊόντων με πολύ ειδικά χαρακτηριστικά και θεματικές, μας
οδηγεί σε συγκεκριμένα συμπεράσματα σχετικά με τις τυχόν διαδικασίες ανάπτυξης
νέων τουριστικών προϊόντων. Μέσα από τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου τουρίστα
προκύπτουν και τα ιδιαίτερα κριτήρια που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν στον
τουριστικό σχεδιασμό και στον εντοπισμό ή την δημιουργία τουριστικής ζήτησης.

Σύμφωνα με τους Κοκκώση και Τσάρτα (2001), όπως αναλύει η Τουφεγγοπούλου, οι

παράμετροι διαμόρφωσης των χαρακτηριστικών της τουριστικής ανάπτυξης είναι:

● Τα χαρακτηριστικά της τουριστικής ζήτησης.

● Οι τουριστικοί πόροι της χώρας ή της περιοχής.
● Η επιρροή των υπαρκτών προτύπων τουριστικής ανάπτυξης στην προσφορά.
● Οι φορείς, οργανισμοί και κοινωνικο- επαγγελματικές ομάδες που εμπλέκονται
● στη διαδικασία της τουριστικής ανάπτυξης.
● Οι τουριστικές επιχειρήσεις.
● Η τουριστική πολιτική (διεθνής, εθνική, τοπική).

Η θεωρητική ανάλυση της τουριστικής ζήτησης και της τουριστικής προσφοράς, ως τους
κύριους παράγοντες που διαμορφώνουν εν τέλει την διάρθρωση της δραστηριότητας στο
χώρο. Παράλληλα όμως μπορούν και να οδηγήσουν σε στοχευμένα συμπεράσματα γύρω
από την διαμόρφωση και τον σχεδιασμό νέων προϊόντων που λείπουν από την αγορά
συγκρινόμενα με την ζήτηση και την προσφορά.

Προσεγγίζοντας την διαδικασία του τουριστικού σχεδιασμού και της ανάπτυξης νέων
προϊόντων είναι σκόπιμο να αναφέρουμε πως η διαδικασία τουριστικής ανάπτυξης έχει
πολύ διαφοροποιηθεί από το παρελθόν. Από την βιβλιογραφία έχει οργανωμένα
διατυπωθεί η θεωρία των σταδίων ανάπτυξης μιας τουριστικής περιοχής (Τσάρτας 1996)

226
ως η ιστορική φάση κατά την οποία μία περιοχή αναπτύσσει δειλά υποδομές και
υπηρεσίες τουρισμού και τελικά εδραιώνεται ως τουριστικός προορισμός.

Ο Τσάρτας περιγράφει ότι αυτό γίνεται σε τρία στάδια για να εδραιωθεί τελικά μία
τουριστική περιοχή97, όμως η θεωρία αυτή ανταποκρίνεται περισσότερο σε περιοχές
όπου αναπτύσσεται τουριστική δραστηριότητα με μαζικά χαρακτηριστικά και δεν
φαίνεται να επιβεβαιώνεται πλήρως όταν αναλύουμε παραδείγματα ενδογενούς
ανάπτυξης ή εξ αρχής ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος.

Μιλώντας για ενδογενή τουριστική ανάπτυξη το πρώτο στάδιο διαφοροποιείται καθώς ο

επισπεύδον προώθησης μιας νέας τουριστικής περιοχής μπορεί να είναι ένας φορέας, το
κράτος ακόμα και ο ντόπιος πληθυσμός μιας περιοχής μέσω από συλλογική δράση ή και
ένα μεμονωμένο γεγονός. Συχνά παρατηρείται τελευταία η ανάπτυξη τουριστικών
προϊόντων και μέσα από άλλες παραδόσεις ή συνήθειες, ακόμα και επιμέρους
δραστηριότητες που αποκτούν δημοτικότητα και διαδίδονται σε ευρύτερα κοινά.

Σε περιπτώσεις όπου μία περιοχή παρουσιάζει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που την
καθιστά ικανή και άξια συστηματικής επίσκεψης από διαφορετικές πληθυσμιακές
ομάδες, τότε ενδέχεται ο επισπεύδον να μην σχετίζεται με την περιοχή ούτε με τον
ντόπιο πληθυσμό αλλά με το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, τον λόγο δηλαδή που
«ανακάλυψε» στην περιοχή.98

Στις περιπτώσεις αυτές η δραστηριότητα που αναπτύσσεται ερήμην του ντόπιου

πληθυσμού είναι συνήθως πολύ εξειδικευμένη και θεματική που θα μπορούσε να
θεωρηθεί ειδική μορφή συνήθως εναλλακτικού τουρισμού.

Το δεύτερο στάδιο της ανάπτυξης μιας περιοχής, όπως περιγράφει ο Τσαρτας παραμένει
ίδιο και στην ενδογενή τουριστική ανάπτυξη καθώς η ανταπόκριση του ντόπιου
πληθυσμού με στοιχειώδεις υποδομές ή και υπηρεσίες θα πλαισιώσει την εδραίωση του
προορισμού. Σε περίπτωση που δεν ανταποκριθεί ο ντόπιος πληθυσμός είναι πολύ
πιθανό να μην αναπτυχθεί η τουριστική δραστηριότητα στην περιοχή πέραν κάποιον
πολύ συγκεκριμένων ορίων και να μην λάβει διαστάσεις τουριστικού προορισμού.
Παραδείγματος χάρη σε περιοχές που ο ντόπιος πληθυσμός δεν αναγνώρισε εγκαιρα την
δυναμική ενός τέτοιου φαινομένου, ώστε να δημιουργήσει σχετικές υποδομές και

97
Το στάδιο ανάπτυξης μιας τουριστικής περιοχής
1ο στάδιο: Ανακάλυψη Η περιοχή «ανακαλύπτεται» από τουρίστες ή επενδυτές
2ο στάδιο: Ανταπόκριση Οι ντόπιοι «ανταποκρίνονται» στην πρόκληση της τουριστικής
ανάπτυξης και επενδύουν στον τουρισμό
3ο στάδιο: Θεσμοποίηση τουρισμού Αναπτύσσεται και εμπεδώνεται θεσμικά ο τουρισμός στην
περιοχή που αποκτά τα χαρακτηριστικά ενός τουριστικού θερέτρου.
98
Χαρακτηριστικό παράδειγμα από’ τον ελλαδικό χώρο είναι η ανάπτυξη της Καλύμνου σε
διεθνούς σημασίας προορισμό αναρριχητικού τουρισμού. Τα ιδιαίτερης αξίας αναρριχητικά
πεδία που βρίσκονται εκεί ανακαλύφθηκαν και προωθήθηκαν από συλλόγους και σωματεία που
σχετίζονται με την αναρρίχηση που δεν εδρεύουν απαραίτητα στο νησί.

227
εξυπηρετήσεις, σχετικά τουριστικά προϊόντα καθυστέρησαν πολύ να αναπτυχθούν
περαιτέρω.

Το τρίτο στάδιο παρατηρείται γενικότερα σε μετέπειτα φάση ωρίμανσης ενός

τουριστικού προορισμού είτε έχει προέλθει από ενδογενή ανάπτυξη είτε όχι. Αυτό
μπορεί να συμβαίνει σε περιοχές όπου ο πληθυσμός δεν ήταν σε επαφή με τον τουρισμό
ή υπάρχει μονοκαλλιέργεια κάποιας άλλης αποδοτικής οικονομικής δραστηριότητας.
Και άρα αυτό μπορεί να μαρτυράει μία δυσπιστία σε μία νέα ευκαιρία που αναδύεται
τοπικά και επιζητά την τοπική συμβολή για περαιτέρω ανάπτυξη.

Το τρίτο στάδιο που αποτελεί την Θεσμοποίηση του τουρισμού, είναι απαραίτητο και
εντοπίζεται σε κάθε περίπτωση είτε από τα πάνω είτε από τα κάτω ανάπτυξης και είναι η
φάση κατά την οποία αναπτύσσεται και εμπεδώνεται θεσμικά ο τουρισμός στην περιοχή
που αποκτά τα χαρακτηριστικά ενός θεματικού τουριστικού προορισμού.

Διεθνείς μελέτες αποδεικνύουν ότι, οι τουρίστες δεν ταξιδεύουν πλέον μόνο για να δουν
τόπους και μνημεία, για να πουν ότι επισκέφθηκαν έναν προορισμό ή απλώς για να
διανυκτερεύσουν σε ένα καλό ή διάσημο ξενοδοχείου. Ο σύγχρονος τουρίστας
προσδοκά να ζήσει στον τουριστικό προορισμό διάφορες εμπειρίες, συχνά
συμμετέχοντας ενεργά στα καθημερινά του δρώμενα, λαμβάνοντας μέρος σε τοπικές
δραστηριότητες, αλλά και βιώνοντας συναισθήματα και ιστορίες για την πολιτιστική και
φυσική κληρονομιά του προορισμού (Σιγάλα, 2019).

Σε κάθε περίπτωση για την ανάπτυξη σύγχρονων τουριστικών προϊόντων αλλά

κυριότερα για τη μετατροπή τους σε δημιουργικά θέλγητρα που θα προσελκύσουν
επισκέπτες και θα τους κάνουν πιστούς σε μια επιχείρηση ή σε έναν τουριστικό
προορισμό, επιχειρήσεις και πιθανοί φορείς διαχείρισης προορισμών θα πρέπει να
αναπτύξουν στρατηγικές και πολιτικές οι οποίες θα στηρίζονται στους τουριστικούς τους
πόρους, αλλά και θα τις εμπλουτίζουν με άυλες ιστορίες, μύθους, συναισθηματικές
εμπειρίες, διοργάνωση γεγονότων και δραστηριοτήτων. Έμφαση μπορεί και πρέπει να
δοθεί σε ειδικές μορφές τουρισμού και σε τουριστικούς πόρους, όπου η Ελλάδα έχει
ανταγωνιστικά και συγκριτικά πλεονεκτήματα.

Κατά την Σιγάλα, που διερευνά αυτές τις δυνατότητες στον ελλαδικό χώρο, αναφέρει
τομείς που μπορούν εύκολα να να αναπτυχθούν τουριστικά προϊόντα αφορούν ειδικές
μορφές τουρισμού όπως ο Τουρισμός υγείας, με αξιοποίηση ιαματικών πηγών,
θεραπευτηρίων, ιατρικών κέντρων, ιδιωτικών νοσοκομείων, κέντρων αποκατάστασης,
κέντρων θαλασσοθεραπείας, διοργάνωση εκπαιδευτικών ιατρικών σεμιναρίων σε
στοχευμένες ομάδες, κ.ά. Παράλληλα αναλύει δυνατότητες ανάπτυξης νέων
τουριστικών προϊόντων στον τομέα του Αθλητικού τουρισμού, με αξιοποίηση της
Ολυμπιακής κληρονομιάς, αλλά και των υπαρχόντων αθλητικών εγκαταστάσεων,
χιονοδρομικών κέντρων, περιπατητικών και ορειβατικών μονοπατιών, θαλάσσιων
πάρκων καταδυτικού τουρισμού, κ.ά.

228
Ο τουρισμός των γεγονότων θεωρεί ότι ως συμπληρωματικός οποιασδήποτε τουριστικής
δραστηριότητας όπως εκθέσεων, συνεδρίων, και κυρίως φεστιβάλ, μπορεί να αποτελεί
πάντα ένα εν δυνάμει προϊόν. ΕΝώ παράλληλα έχει παρατηρηθεί να υιοθετείται ως
στοχευμένη πολιτική τουριστικής ανάπτυξης στο πλαίσιο του αστικού τουρισμού των
πόλεων.

Η Αυγερινού (2000) εξετάζοντας τις πόλεις, που εφάρμοσαν πολιτικές τουριστικής

ανάπτυξης καταγράφει δύο ομάδες περιπτώσεων:

α) πρακτικές εμπλουτισμού των αστικών τουριστικών πόρων, όπως ανάπτυξη του

πολιτισμού, του αθλητισμού, της αναψυχής, της διοργάνωσης ειδικών εκδηλώσεων και
«γεγονότων» και της αναβάθμισης του αστικού περιβάλλοντος,

β) συγκεκριμένα προγράμματα για την ενίσχυση και βελτίωση της τουριστικής

προσφοράς (αντιμετώπιση εποχικότητας, αύξηση τουριστικής διαμονής, διαχείριση
τουριστικής κίνησης).

Τέτοιες πολιτικές έχουν καταγραφεί σε επίπεδο πόλεων και συγκεκριμένα φορείς

τοπικής ανάπτυξης, οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης ειδικότερα δημιούργησαν σε
διάφορες περιπτώσεις προγράμματα αστικής τουριστικής ανάπτυξης, με την
συγκρότηση δικτύων μεταξύ πόλεων για την υποστήριξη της τουριστικής τους
δραστηριότητας, με διοργάνωση σχετικών συνεδρίων, συζητήσεων κ.α.

Παράλληλα όμως παρατηρούνται και πολιτικές που επιδιώκουν τον εμπλουτισμό

υφιστάμενων τουριστικών προϊόντων, πλαισιώνοντας με νέες δραστηριότητες και
προϊόντα προς κατανάλωση. Τέτοια παραδείγματα μπορεί να αφορούν τον Πολιτιστικό
τουρισμό με τον Θαλάσσιο τουρισμό, με δραστηριότητες όπως το γιότινγκ, η ιστιοπλοΐα,
η κρουαζιέρα, η ιστιοσανίδα και το kitesurfing. Παραδείγματα συναντώνται και γύρω
από την ανάπτυξη ειδικών θεματικών πάρκων, όπως γεω-τουρισμού, πάρκων αναψυχής,
αυτοκινητοδρομίων, γηπέδων γκολφ, κ.ά.

Όλες οι παραπάνω ειδικές μορφές τουρισμού θα εμπλουτίσουν και θα διαφοροποιήσουν

το συνηθισμένο και κοινότυπο ελληνικό τουριστικό προϊόν, θα υποστηρίξουν την
επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου και την αντιμετώπιση της εποχικότητας, και θα
ενισχύσουν τη βιωσιμότητα και τις πολλαπλασιαστικές δυνατότητες της τουριστικής
δαπάνης.

Όμως είναι πολύ βασικό στοιχείο της ανάπτυξης ειδικών δραστηριοτήτων, και η
παράλληλη ανάπτυξη ειδικών υποδομών, που απαιτείται η διαχείρισή τους από
εξειδικευμένα στελέχη, αλλά και τη μετατροπή τους σε δημιουργικό τουρισμό, έτσι
ώστε να εμπλέκουν ενεργά τον επισκέπτη στην παραγωγή και τη διάχυση της
τουριστικής εμπειρίας.

229
Για την ανάπτυξη νέων τουριστικών προϊόντων σε ήδη ανεπτυγμένους προορισμούς
συχνά και την καλύτερη αφομοίωση τους στα υφιστάμενα τουριστικά προφίλ, απαιτείται
επιχειρήσεις και τουριστικοί προορισμοί να αποβλέπουν στην ανάπτυξη συνεργιών,
συνεργασιών και δικτύων με επενδυτές, ιδιώτες και εξειδικευμένους επαγγελματίες, έτσι
ώστε να αποκτήσουν πρόσβαση σε κεφάλαια, πόρους και τεχνογνωσία για την ορθή
υλοποίηση των παραπάνω (Σιγάλα, 2018) αλλά και την κεφαλαιοποίηση των
αποτελεσμάτων στον άξονα της μετατροπής της Εικόνας του προορισμού.

Η πρόοδος των επιστημών για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς έχει
οδηγήσει σταδιακά σε μία πιο πλούσια και πολυσήμαντη προσέγγιση της έννοιας αυτής
(Αυγερινού Κολώνια Σ., 2009). Αυτή η προσέγγιση του πολιτισμού έχει με την σειρά
της επίδραση στην διαμόρφωση επιμέρους τουριστικών προϊόντων στο πλαίσιο του
πολιτιστικού τουρισμού.

Η έννοια του πολιτιστικού αγαθού έχει εξελιχθεί διεθνώς και πλέον αναγνωρίζεται ότι
περιλαμβάνει τρεις βασικές κατηγορίες: μνημεία, σύνολα και τοποθεσίες. Ωστόσο, τα
τελευταία χρόνια, έχει επεκταθεί πρακτικά για να συμπεριλάβει και άλλες κατηγορίες,
όπως ιστορικές γειτονιές, κέντρα πόλεων, ιστορικές πόλεις, ιστορικά τοπία και πολλά
άλλα. Συχνά, στο πλαίσιο αυτό, περιλαμβάνονται επίσης άυλες πρακτικές, διαδικασίες,
ήθη και έθιμα, τα οποία αποτελούν από μόνα τους τουριστικά προϊόντα και εμπειρίες.

Επιπλέον, η αναγνώριση της σημασίας της βιομηχανικής και τεχνολογικής κληρονομιάς,

μαζί με την υπέρβαση των χρονικών περιορισμών, έχουν ανοίξει νέες προοπτικές για την
αξιολόγηση και την αναγνώριση άλλων στοιχείων ως αγαθών της πολιτιστικής
κληρονομιάς. (Τσολακάκη Π, 2007)

Η Αυγερινού αναγνωρίζει πως μέσα στο πλαίσιο αυτής της εννοιολογικής εξέλιξης
εισάγεται η κατηγορία πολιτιστικές διαδρομές, αντιπροσωπεύοντας μία σύγχρονη
προσέγγιση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Στη συνέχεια του διεθνούς προβληματισμού
και με αφορμή την πρόταση της Ισπανίας το 1993, να περιληφθεί η διαδρομή του
St.Jacques de Compostelle στην Παγκόσμια Λίστα της UNESCO, άρχισε ένας
επιστημονικός προβληματισμός σε διεθνές επίπεδο, με πρωτοβουλία του Διεθνούς
Συμβουλίου Μνημείων και Τοποθεσιών - ICOMOS, προκειμένου να προσδιοριστεί η
έννοια των πολιτιστικών διαδρομών ως διακεκριμένη κατηγορία πολιτιστικών αγαθών,
αλλά κυρίως να οργανωθούν οι βασικοί μηχανισμοί για τη διερεύνηση, τεκμηρίωση,
προστασία και ανάδειξη των πολιτιστικών διαδρομών, αναδεικνύοντας μία σχετική
μεθοδολογία αναγνώρισης μιας πολιτιστικής διαδρομής.

Η πολιτιστική διαδρομή ως μία βιωματική εμπειρία επισκέψεων, αποτέλε εκτοτε ένα

ξεκάθαρο εργαλείο σχεδιασμού και υιοθέτησης νέων τουριστικών προϊόντων που
αντλούν το περιεχόμενό τους από την εκάστοτε τοπική ιστορία και τους πόρους
πολιτισμού. Όπως αναλύει η Αυγερινού (2009), έπειτα από το 1993 λοιπόν
καθιερώθηκαν οι απαραίτητες προϋποθέσεις για την έρευνα και αναγνώριση των

230
πολιτιστικών διαδρομών σε εθνικό, αλλά και διεθνές επίπεδο. Οι πολιτιστικές
διαδρομές εγγράφονται σε έναν φυσικό χώρο, από τα χαρακτηριστικά του οποίου
επηρεάζονται, αλλά και τον οποίο διαμορφώνουν με τη σειρά τους στα πλαίσια μιας
διαδραστικής διαδικασίας.

Η έννοια του πολιτιστικού αγαθού έχει εξελιχθεί διεθνώς και πλέον αναγνωρίζεται ότι
περιλαμβάνει τρεις βασικές κατηγορίες: μνημεία, σύνολα και τοποθεσίες. Ωστόσο, τα
τελευταία χρόνια, έχει επεκταθεί πρακτικά για να συμπεριλάβει και άλλες κατηγορίες,
όπως ιστορικές γειτονιές, κέντρα πόλεων, ιστορικές πόλεις, ιστορικά τοπία και πολλά
άλλα. Συχνά, στο πλαίσιο αυτό, περιλαμβάνονται επίσης άυλες πρακτικές, διαδικασίες,
ήθη και έθιμα, τα οποία αποτελούν από μόνα τους τουριστικά προϊόντα και εμπειρίες.

Η πρόταση του Συμβουλίου της Ευρώπης να οργανωθούν διεθνικές πολιτιστικές

διαδρομές, με την μορφή αλληλένδετων πολιτιστικών εκδηλώσεων μεταξύ
διαφορετικών ευρωπαϊκών χωρών με κεντρικά θέματα, από τα οποία αναδεικνύονται οι
κοινές πλευρές της κληρονομιάς και η σύγχρονη πολιτιστική έκφραση της Ευρώπης,
βρήκε σύντομα γόνιμο έδαφος με ευρύτερες αναπτυξιακές και πολιτικές
προεκτάσεις.(Αυγερινού-Κολώνια Σ., 2009)

Η αλλαγή στον τουριστικό σχεδιασμό προέκυψε από την αλλαγή στην αντιμετώπιση των
μνημείων και τοποθεσιών από μεμονωμένα στοιχεία πολιτισμού, σε διασυνδεδεμένα
στοιχεία που συμπληρώνουν ένα αφήγημα. Είναι η βασική διαφορά με τα υπόλοιπα
πολιτιστικά αγαθά η χωρική διάχυση του τουριστικού θεάματος κι η ανάγκη μετάβασης
σε διαφορετικά σημεία προκειμένου να καταναλωθεί.

Στο πλαίσιο της συγκεκριμένης διατριβής είναι σκόπιμο να αναφερθεί και η σχέση του
τουρισμού και των νέων τουριστικών προϊόντων με τα βιοµηχανικά µνηµεία. Τα
τελευταία αλλά και η ενεργή βιοµηχανία και τα βιοµηχανικά τοπία αποτελούν
τουριστικό προϊόν στην Ευρώπη από τη δεκαετία του 1970, αλλά κυριότερα
αποτελέσουν πολιτιστικό αγαθό και με βάση όλα τα παραπάνω μπορούν να αποτελέσουν
εν δυνάμει πολιτιστικό πόρο.

Η βιοµηχανική αρχαιολογία είναι ο επιστηµονικός κλάδος που προκάλεσε την

ανάπτυξη αυτής της τάσης ενώ είναι ιδιαίτερα νέος για τα ελληνικά δεδοµένα, δεν είναι
τόσο νέος για τα ευρωπαϊκά δεδοµένα. Μία µακρά προϊστορία έχει παίξει ρόλο στη
διαµόρφωση συνειδήσεων και κουλτούρας για όσους είχαν έρθει µε κάποιο τρόπο σε
επαφή µε αυτόν.

Oι Γάλλοι, από τις αρχές του 19ου αιώνα, µε το Conservatoire Nationale des Arts et
Metiers, είχαν αρχίσει την καταγραφή και τη διάσωση του τεχνικού πολιτισµού. Στο
τέλος του 19ου αιώνα στη Γερµανία, επιχειρήθηκε για πρώτη φορά η ένταξη των
µνηµείων της «τεχνικής πολιτιστικής εξέλιξης» δίπλα στα εθνικά µνηµεία, ενώ στην

231
Κεντρική Ευρώπη υπάρχουν αναφορές στην «αρχαιολογία των ορυχείων» και, µέσα
από αυτή, στην ιστορία των τεχνικών.

Τα τελευταία χρόνια η βιομηχανική κληρονομιά παίζει όλο και μεγαλύτερο ρόλο στις
πολιτικές τουριστικής ανάπτυξης και στον τουριστικό σχεδιασμό τόσο ανάπτυξης νέων
προϊόντων όσο και εμπλουτισμού των υφιστάμενων. Ως συγχρονη κληρονομιά άλλες
φορές χρησιμοποιείται ως κέλυφος για να φιλοξενήσει άλλες δραστηριότητες κι άλλες
ως στοιχείο της ιστορίας και της γνώσης ενός τόπου, προωθείται ατόφια ως τουριστικό
προϊόν. Στο επόμενο μέρος της διατριβής, αναλύεται σε βάθος η δυνατότητα
αξιοποίησης της βιομηχανικής κληρονομιάς στο πλαίσιο σχεδιασμού και ανάπτυξης
σχετικών τουριστικών προϊόντων, ενώ παρουσιάζονται αναλυτικά παραδείγματα γύρω
από αυτή την συνθήκη.

Τέλος είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως ενώ ο σχεδιασμός νέων τουριστικών προϊόντων
είναι μία γνωστή διαδικασία, που συντελείται εμπειρικά τις περισσότερες φορές και
συχνά σχετίζεται με την ενδογενή ανάπτυξη ενός τόπου, εδω γίνεται μια απόπειρα
περιγραφης την διαδικασίας δημιουργίας τους από τον εντοπισμό της ανάγκης έως και
την υιοθέτηση, ως δομημένης διαδικασίας και εντοπίζοντας την συσχέτιση με:

την αναγνώριση της ανάγκης, και την τουριστική προσφορά

των εν δυνάμει πόρων, και εν δυνάμει τουριστικών κινήτρων
των κενών της αγοράς και της τουριστικής ζήτησης,
το ευρύτερο περιβάλλον και τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες.

Στην συνέχεια επιχειρείται μία χαρτογράφηση των εν δυναμει πόρων ανά γενικευμένες
κατηγορίες, ενώ σε επόμενο κεφάλαιο επιχειρείται και η προσέγγιση των εργαλείων για
την αναγνώριση των εκάστοτε πόρων ανά κατηγορία.

3.2. Κατηγορίες εν δυνάμει πόρων τουριστικής ανάπτυξης

Η βιομηχανία του τουρισμού έχει διαμορφώσει σήμερα μία μεγάλη γκάμα θεματικών
δραστηριοτήτων που προκαλούν πλέον την κινητικότητα των πληθυσμών για
τουριστικούς λόγους. Η προεκτάσεις του τουριστικού φαινομένου έχουν κατά πολύ
ξεπεράσει τα δεδομένα του παρελθόντος και παρατηρείται πως κάθε δυνατή
δραστηριότητα ελεύθερου χρόνου μπορεί να λειτουργεί ως αντικείμενο επίσκεψης και
άρα ως τουριστικό κίνητρο.

Όλες οι δραστηριότητες όπως καταγράφονται στις μέρες μας μπορούν να

ομαδοποιούνται σε θεματικές και να αποτελούν τελικά του λεγόμενους πόρους

232
τουριστικής ανάπτυξης. Οι τελευταίοι με την σειρά τους διαμορφώνουν, τις διάφορες
κατηγορίες και μορφές τουρισμού.

Άλλωστε διερευνώντας την περιφερειακή ανάπτυξη ή ακόμα και την ανάπτυξη περιοχών
με βάσει την τουριστική δραστηριότητα είναι περισσότερο αναγκαίο να είναι εφικτή η
ανάγνωση και καταγραφή των εν δυνάμει πόρων σε μια περιοχή και να διερευνήσουμε
τις επιμέρους δυνατότητες και ρόλους που μπορούν να διαδραματίσουν σε μία
ενδεχόμενη νέα τουριστική δραστηριότητα.

Χωρικά η τουριστική προσφορά βάσει του Κομίλη (1986) διακρίνεται σε δύο

κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει τους πόρους μας περιοχής που δεν έχουν
σχέση με συγκεκριμένες δραστηριότητες αναψυχής- τουρισμού, αλλά λόγω της
ιδιότητας και της έλξης που ασκούν προσδιορίζουν τη μορφή, φύση και κατεύθυνση
τέτοιων δραστηριοτήτων, όπως το τοπίο, το κλίμα, οι ακτές, η φύση κ.α.

Η δεύτερη κατηγορία αφορά στη ζήτηση και τα καταναλωτικά πρότυπα. Πρόκειται για
προσφορά που προσδιορίζεται και εξαρτάται, στη χωρική της διάσταση, από τις
αποφάσεις των εκάστοτε φορέων και καλύπτει τον κύριο όγκο του ανθρωπογενούς
απαραίτητου εξοπλισμού.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε σχέση με την προσέγγιση του περιεχομένου αυτού του

κεφαλαίο έχει η ανάλυση των χωρικών χαρακτηριστικών της τουριστικής προσφοράς
και περιγράφει η Τουφεγγοπούλου (2014), ότι αφορά σε α) ποσοτικούς και ποιοτικούς
προσδιορισμούς των διαφόρων κατηγοριών πόρων, β) τον καθορισμό του γεωγραφικού
σχήματος κατανομής των πόρων και του δυναμικού σε τουριστικούς πόρους
συνεκτιμώντας τον παράγοντα απόσταση ή προσπελασιμότητα και γ) τη διερεύνηση
των προτιμήσεων του κοινού για τις διάφορες κατηγορίες πόρων, καθώς και της
ελκυστικότητας και ανταγωνιστικότητας της μιας έναντι μιας άλλης.

Τέτοιες διαδικασίες ανάγνωσης του τοπικού δυναμικού και χαρτογράφησης του

αποτελούν την βάση για την ανάπτυξη και υιοθέτηση τοπικών πολιτικών σε αυτή την
κατεύθυνση. Ταυτόχρονα αποτελεί μία βάση δεδομένων πιθανών τουριστικών
υποπροϊόντων που μπορεί να φανερώσει και τις περαιτέρω ανάγκες σε υποδομές,
οργανωμένες δομές και άρα τον συνολικό σχεδιασμό που απαιτείται για να
χρησιμοποιηθούν οι πόροι αυτή στην ανάπτυξη τουριστικών δραστηριοτήτων εν γένει.

Όπως αναφέρει και πάλι στην έρευνα της η Τουφεγγοπούλου (2014), οι δύο κύριες
κατηγορίες παραγόντων που επηρεάζουν τη διαμόρφωση του τουριστικού προϊόντος
αναφέρονται: στους σχετικούς με το χώρο υποδοχής της τουριστικής δραστηριότητες
παράγοντες που διαμορφώνουν την παραγωγική διάσταση (καταλύματα, πόροι έλξης,
δίκτυα περιήγησης κ.λπ.) και στους εξωτερικούς ή τους παράγοντες εκείνους που
διαμορφώνουν την καταναλωτική διάσταση (συνθήκες διεθνούς αγοράς, προτιμήσεις
καταναλωτών/τουριστών, tour operators, κ.ά.).

233
Προσπαθώντας να μελετήσει κανείς τις διαθέσιμες μεθόδους καταγραφής.
ομαδοποίησης και αξιολόγησης των τουριστικών πόρων, μέσα από σχετική
βιβλιογραφία, τόσο βάσει της θεωρίας όσο και μέσα από την εμπειρία, μπορεί να
διακρίνει πλήθος προσεγγίσεων που διαφέρουν ανάλογα με την οπτική και την θεματική
που προσεγγίζεται. Ενω συχνά απαντώνται εξειδικευμένες προσεγγίσεις ανάλογα με την
θεματική και εργαλεία που αποτελούν μια εμπεριστατωμένη πρόταση μεθοδολογίας για
την καταγραφή και την κατηγοριοποίηση των τουριστικών πόρων.

Ένα παράδειγμα είναι το πρότυπο ηλεκτρονικό εργαλείο για την οργάνωση και διάθεση
πληροφοριών που αφορούν στην τουριστική προσφορά και κατανάλωση εστιασμένη
στους αστικούς τουριστικούς πόρους. 99

Η προσέγγιση του Pearce (1991) διακρίνει πέντε κατηγορίες τουριστικών

πόρων/κινήτρων στον προορισμό σε σχέση με την τουριστική δραστηριοτήτα όπως
εκδηλώνεται και αναφέρει τα εξής: αξιοθέατα, μεταφορές, καταλύματα, υποστηρικτικές
εγκαταστάσεις και υποδομές. Τα αξιοθέατα ενθαρρύνουν τους τουρίστες να επισκεφτούν
την περιοχή, οι υπηρεσίες μεταφορών τους βοηθούν να το κάνουν, τα καταλύματα και οι
υποστηρικτικές εγκαταστάσεις αφορούν στην διάρκεια του ταξιδιού και την διαμονή
τους στον προορισμό και οι υποδομές εξασφαλίζουν τις βασικές λειτουργίες για όλα
αυτά.

Παραδείγματος χάριν για την ανάπτυξη ναυταθλητικών δραστηριοτήτων που αξιοποιούν

τον αέρα είναι απαραίτητο να υφίσταται ο πόρος δηλαδή ο αέρας και συγκεκριμένες
ανεμολογικές συνθήκες, ενώ θα πρέπει να υπάρχει προσβάσιμη ακτή όπως αμμώδεις
ακτές και σταθεροί ανεμοι για μεγάλα και συνεχή διαστήματα. Παράλληλα ακόμα κι αν
μέσω μιας ανεμολογικής μελέτης διεγνωσθεί η ύπαρξη του εν δυνάμει πόρου,
προκειμένου να αξιοποιηθεί για την ανάπτυξη τουριστικών δραστηριοτήτων θα πρέπει
να υπάρχουν οι κατάλληλες υποδομές όπως π.χ πρόσβαση στο σημείο μέσω δημόσιου
οδικού δικτύου και ανάπτυξη υποστηρικτικών δομών δημόσιου και ιδιωτικού
χαρακτήρα. Παράλληλα σε μία τυχαία παράκτια και προσβάσιμη περιοχή δεν μπορεί να
είναι εφικτή η υιοθέτηση πολιτικών για ανάπτυξη ναυταθλητικών δραστηριοτήτων αν
δεν έχει εντοπιστεί με ακρίβεια η ύπαρξη του απαραίτητου πόρου.

Το παραπάνω παράδειγμα συντελεί περισσότερο στην πολιτική της οργανωμένης

ανάπτυξης μέσω αναγνώρισης των δυνατοτήτων και σχεδιάζοντας τις σχετικές
ενέργειες, και στην κατά προσέγγιση ή και αυθαίρετη επιλογή αναπτυξιακών πολιτικών
όπου σε επόμενο στάδιο διαμέσου των συγκεκριμένων διερευνήσεων μπορεί να

99
Το εργαλείο διαμορφώθηκε από το ερευνητικό έργο "ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ (Αυγερινού- Κολώνια Σ.,
2002).

234
διαπιστωθεί έλλειψη πόρων ή κατάλληλων συνθηκών για την εφαρμογή τους. Ενώ
μπορεί να αντιστοιχηθεί και με την ανάλυση του Pierce, εάν αντικατασταθεί το
αξιοθέατο με την δραστηριότητα που στην εν λόγω περίπτωση είναι αθλητική θεματική
δραστηριότητα, που χρησιμοποιείται ως τουριστικό κίνητρο.

Επίσης η αναγνώριση και καταγραφή των εν δυνάμει πόρων μπορεί να είναι αντικείμενο
του από τα κάτω, ενδογενούς σχεδιασμού όσο κι από τα πάνω κεντρικών προσεγγίσεων.
Παρόλα αυτά η σωστή και συστηματική αναγνώριση και καταγραφή των πόρων
συνήθως αποτελεί αρμοδιότητα της δημόσιας διοίκησης, ενώ ως γνώση και πληροφορία
θα πρέπει να διατίθεται υπό όρους στην ελεύθερη αγορά για αξιοποίηση και
εκμετάλλευση, χωρίς να επιδιώκονται μονοπωλιακές συνθήκες.

Την τελευταία εικοσαετία η τουριστική πολιτική σε μία διεθνή κλίμακα, όπως

αναλύθηκε και στo παραπάνω κεφάλαιο, έχει αναδείξει την ιδιαίτερη σημασία του
«τοπικού» στοιχείου, ως βασικό χαρακτηριστικό του σύγχρονου τουρισμού. Στο πλαίσιο
αυτό παρατηρείται ότι όλοι οι Διεθνείς Οργανισμοί που συμβάλλουν άμεσα στον
σχεδιασμό πολιτικών και δράσεων στον εν λόγω τομέα, επισημαίνουν την ανάγκη
αποκέντρωσης της διαδικασίας του τουριστικού σχεδιασμού, του προγραμματισμού και
της λήψης αποφάσεων σε θέματα που αφορούν την Τουριστική Ανάπτυξη σε φορείς που
μπορούν να διαχειριστούν και να αναδείξουν τα τοπικά στοιχεία. Παρόλα αυτά με την
επέλαση της πανδημίας του COVID-19 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, όπως αναλύθηκε στο
πρώτο κεφάλαιο συνέταξε κάποιες κατευθύνσεις και στόχους σε μία κοινή βάση για όλα
τα κράτη μέλη, προκειμένου να διασφαλίσει περισσότερο την οικοσυστημική επιρροή
του Τουρισμού στην ευρύτερη οικονομία.

Η σχεδιασμένη βιώσιμη ανάπτυξη και η στροφή σε μία εξειδικευμένη και συχνά

ποιοτικότερη ζήτηση αποτελούν τις βασικές αιτίες της ραγδαίας ανάπτυξης των Ειδικών
και Εναλλακτικών Μορφών Τουρισμού την τελευταία εικοσαετία. Η βιώσιμη ανάπτυξη
δίνει ιδιαίτερη σημασία σε αυτές τις μορφές ως βασικό «όπλο» ενίσχυσης της ζήτησης
αλλά και βελτίωσης της ποιότητας και ποσότητας των προσφερόμενων υπηρεσιών,
γεγονός καθοριστικό στο πλαίσιο του ανταγωνισμού. Θεωρείται ουσιώδες να
αναπτύσσονται ομαδικά με τη μορφή «πλέγματος» σε μία περιοχή ώστε με βάση τα
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των πόρων και υποδομών της να ανταποκρίνονται αντίστοιχα
σε μεγαλύτερη ομάδα κινήτρων ζήτησης. Η τοπικότητα πλέον έχει άρρηκτα συνδεθεί με
πολιτικές και δράσεις για την ανάπτυξη του σύγχρονου τουρισμού όπου οι συνέργειες
του Ιδιωτικού Τομέα, του Κράτους και των οργανισμού αυτοδιοίκησης είναι αναγκαίες.
Το φαινόμενο είναι ακόμα πιο ενδιαφέρον αν εξεταστεί σε συνδυασμό με την αύξηση
του αριθμού των ταξιδιών σε παγκόσμια βάση καθώς και των ταξιδιών μικρής διάρκειας
(2-4 ημερών).

Η εποχή της απόλυτης κυριαρχίας του κεντρικού κράτους στο σχεδιασμό και στη
διαχείριση της τουριστικής ανάπτυξης έχει περάσει δίνοντας τη θέση της σε όλο και

235
περισσότερο αποκεντρωμένα σχήματα στις τουριστικές χώρες όπου διαδραματίζουν
σημαντικό ρόλο οι Ο.Τ.Α. (Δήμοι κλπ.). Στα σχήματα αυτά καθοριστικός είναι ο ρόλος
του ιδιωτικού τομέα μέσω των θεσμικών και επαγγελματικών φορέων εκπροσώπησής
του σε τοπικό επίπεδο (π.χ. Επιχειρηματίες, Ξενοδόχοι, εργαζόμενοι στον τομέα κ.ά.).

Η πολυπλοκότητα αλλά και το υψηλό κόστος της ανάπτυξης του τουρισμού άλλωστε σε
συνδυασμό με την ανάγκη να λαμβάνονται υπόψη στο σχεδιασμό του η «τοπική
διάσταση» επέβαλε αυτά τα αποκεντρωμένα σχήματα όπου οι συνέργειες διαφορετικών
ομάδων συμφερόντων είναι αναγκαίες. Σε αυτά τα νέα δεδομένα συμβάλλει όλο και
περισσότερο και ο ιδιωτικός τομέας ο οποίος επί πολλά χρόνια δεν έδινε ιδιαίτερη
σημασία σε ζητήματα σχεδιασμού και συμμετοχής στην τοπική τουριστική ανάπτυξη. Η
αλλαγή αυτή άλλωστε ήταν επιβεβλημένη από εξελίξεις όπως: η ανάγκη προστασίας του
περιβάλλοντος, η αλλαγή των κινήτρων των τουριστών, η στροφή της πολιτικής των
tour-operators προς περισσότερο εξειδικευμένες πελατείες, η επέκταση του τουρισμού
σε χώρες όπου το πλαίσιο της λειτουργίας των ιδιωτικών επιχειρήσεων επιβάλλει
συνέργειες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων αναγκαίων συμπράξεων είναι τα
Θεματικά Πάρκα, τα Συνεδριακά Κέντρα, τα Καζίνο, τα Μεγάλα Ξενοδοχειακά
Συγκροτήματα, τα Χιονοδρομικά Κέντρα, τα Περιβαλλοντικά Πάρκα, οι Μαρίνες, ο
Αστικός Τουρισμός κ.ά.

Σε όλες τις τουριστικές χώρες παρατηρείται μία εντυπωσιακή ανάπτυξη αυτών των
μορφών τουρισμού σε τοπικό επίπεδο γεγονός θετικό για την περιφερειακή ανάπτυξη
αλλά και την άμβλυνση της εποχικότητας. Πολλές δε από αυτές τις μορφές
παρουσιάζουν μία εντυπωσιακή αύξηση της ζήτησής τους σε ετήσια βάση και μας
κατευθύνουν ως προς την αναζήτηση αντίστοιχων πόρων τουριστικής ανάπτυξης και
ανάπτυξης νέων προϊόντων.

Για την καλύτερη προσέγγιση της ανάγνωσης των πόρων, είναι σκόπιμο να αναφέρουμε
πως η ευρύτερη σχέση των εν δυνάμει πόρων με την τουριστική ανάπτυξη μπορεί να
αναλυθεί και ως εξής:

σε κύριους αναγκαίους πόρους για να δημιουργηθεί τουριστικό προϊόν, οι οποίοι

και θα αποτελέσουν την κύρια θεματική βάση του τοπικού τουριστικού
προϊόντος,
οι δευτερεύοντες πόροι οι οποίοι εμπλουτίζουν το τουριστικό προϊόν ή
λειτουργούν έμμεσα στην βελτίωση του περιβάλλοντος όπου υφίσταται το
τουριστικό προϊόν.

Εν γένει ο τουρισμός εξαρτάται από την ελκυστική δύναμη των πρωταρχικών πόρων
μιας περιοχής, που κατά τους Γλύπτου και Καραχάλη (2011), είναι οι
Φυσικοί πόροι (κλίμα, φυσικό τοπίο, οικοσυστήματα),

236
 Πολιτιστικοί πόροι (αστική κληρονομιά, τέχνες, αρχαιολογικές αξίες,
παραδόσεις, επιστημονικές αξίες, λαϊκές τέχνες και δευτερεύοντα πολιτισμικά
πρότυπα),
Κοινωνικοί πόροι (πιθανοί υπεύθυνοι ανάπτυξης τουρισμού με
κοινωνικο-δημογραφικά γνωρίσματα και ικανότητες, οικονομικό κεφάλαιο,
γνώσεις, υγεία -περιβάλλον - σύστημα διασφάλισης ιδιοκτησίας, ενδιαφέροντα
της τοπικής κοινωνίας κ.λπ.).
Οι ίδιοι αναφέρονται και στους δευτερεύοντες πόρους που παρέχουν οι προορισμοί ή τα
προϊόντα, όπως:
➔ Παροχές διανυκτέρευσης και διαμονής (ξενοδοχείο, πανδοχείο, κάμπινγκ,
ξενώνας κ.ά.),
➔ Τομέας εστίασης (καφετέρια, εστιατόρια, μπιστρό κ.ά.),
➔ Τομέας οργάνωσης ταξιδιών (γραφεία ταξιδίων, τουριστικοί πράκτορες
κ.ά.),
➔ Τομέας μεταφορών (αεροπλάνο, πλοίο, τρένο, λεωφορείο, κ.ά.),
➔ Τομέας αναψυχής και διασκέδασης (τυχερά παιχνίδια, ντίσκο κ.ά.),
➔ Τομέας ενημέρωσης και πληροφόρησης (δίκτυο πληροφόρησης
τουριστών),
➔ Συμπληρωματική υποδομή εγκαταστάσεων και υπηρεσιών.

Για την προσέγγιση και κατ’ επέκταση χαρτογράφηση των εν δυνάμει πόρων
τουριστικής ανάπτυξης μιας περιοχής, διερευνάται και το παράδειγμα της Αυγερινού
(1986) που αναλύει την ανάπτυξη του τουρισμού στην περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας,
και φαίνεται στον παρακάτω πίνακα πως έχει προσεγγίσει την ανάγνωση των πόρων και
έχει κατηγοριοποιήσει τους πόλους τουριστικού ενδιαφέροντος σε :

● περιοχές οικολογικής αξίας κι ενδιαφέροντος

● μνημεία και μουσεία πολιτισμού
● χιονοδρομικά κέντρα και ορειβατικά καταφύγια και
● εποχικές εκδηλώσεις,

Στο παράδειγμα της Αυγερινού η κατηγοριοποίηση για την προσέγγιση αναγνώρισης

και καταγραφής των πόλων τουριστικού ενδιαφέροντος γίνεται με βάση την διάκριση σε
φυσικούς και ανθρωπογενείς κι έπειτα σε πολιτιστικούς , υποδομές κι εμπειρίες.
Αντίστοιχα απογράφονται όλα τα επιμέρους στοιχεία που μπορεί να συμπεριληφθούν σε
αυτές τις κατηγορίες ώστε να χαρτογραφηθεί το δυναμικό που θα μπορούσε να συνθέσει
ένα ολοκληρωμένο και σύνθετο τουριστικό προφίλ για την περιφέρεια Δυτικής
Μακεδονίας.

237
Εικόνα 3.1-1 Πόλοι Τουριστικού ενδιαφέροντος ανά νομό στην Δυτική Μακεδονία, το
Παράδειγμα του Ν.Γρεβενών,
πηγή: Αυγερινού- Κολώνια 1986
Παράλληλα οι πόροι τουριστικής ανάπτυξης βιβλιογραφικά μπορούν να
κατηγοριοποιηθούν σε τουριστικά κίνητρα, ομαδοποιημένα έτσι ώστε να φτάνουν σε
εξειδικευμένες συσχετίσεις μεταξύ αυτών και των ειδικών μορφών τουρισμού.
Αναφερόμενοι στο παράδειγμα των πόλεων, η ανάπτυξη τουριστικής δραστηριότητας σε
αστικές περιοχές είναι συνήθως συνυφασμένη με τον αστικό τουρισμό και οφείλει εκτός
των άλλων να αντιμετωπίζει και θέματα εξυγίανσης του συνήθως προβληματικού
αστικού περιβάλλοντος. Στις περιπτώσεις των αστικών κέντρων, όπου υπάρχει ποικιλία
και πλούτος προσφοράς, παρουσιάζεται μια μεγάλη γκάμα εξειδικευμένων κινήτρων και
προφανώς πόρων τουριστικής ανάπτυξης.

Έτσι για την ανάπτυξη αστικού τουρισμού σε μία περιοχή, σε θεωρητικό επίπεδο έχει
γίνει μία κατάταξη των κινήτρων σε 3 κατηγορίες 100. Αυτή η κατάταξη διακρίνει τρεις
μεγάλες κατηγορίες πόρων τουριστικής έλξης101 στον αστικό χώρο :

100
Όπως αναλύεται στο ερευνητικό πρόγραμμα ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Στο επίπεδο της θεωρίας έχει
προταθεί μια πρωταρχική κατάταξη από τον Jansen – Verbeke (1980) την οποία επεξεργάστηκαν
στη συνέχεια άλλοι ειδικοί που ασχολήθηκαν με το θέμα [Law 1993, Page 1995, Cazes – Potier
1996].
101
Οι πόροι τουριστικής έλξης που συγκροτούν τη βάση της τουριστικής ανάπτυξης μιας
περιοχής, αποτελούν το σύνολο των στοιχείων εκείνων που προσελκύουν τους ταξιδιώτες εκτός
της περιοχής κατοικίας τους.(ΕΜΠ,2002)

238
 τα πρωταρχικά στοιχεία, όπου ενσωματώνονται η υλική βάση (μνημεία,
πολιτιστική και αστική κληρονομιά, θαλάσσια μέτωπα, πάρκα και κήποι), η
ανθρωπογενής βάση (υποδοχή, φιλοξενία, γλώσσα, παράδοση, ασφάλεια), οι
εξειδικευμένες δραστηριότητες και εξοπλισμοί, που προορίζονται να προσελκύσουν
τους τουρίστες (μουσεία, εκθέσεις, καζίνα, πολιτιστικά και αθλητικά θεάματα, φεστιβάλ
κ.ά.),
τα λεγόμενα δευτερογενή στοιχεία, όπου περιλαμβάνονται ευκολίες αγοράς,
φιλοξενίας και φαγητού, γραφεία μεταφορών και τουρισμού,
τα εξειδικευμένα επιπρόσθετα στοιχεία, όπου περιλαμβάνονται οι δυνατότητες
προσπέλασης και ανέσεις στάθμευσης, πληροφόρησης των επισκεπτών (γραφεία,
πληροφοριακά φυλλάδια, ταξιδιωτικοί οδηγοί).
Ενώ παράλληλα στην βιβλιογραφία απαντώνται κι άλλες προσεγγισεις για
κατηγοριοποίηση των κινήτρων και των πόρων αστικής τουριστικής ανάπτυξης όπως η
εξής:
➔ προϊόντα βάσης, όπου περιλαμβάνονται το φυσικό περιβάλλον, η πολιτιστική
κληρονομιά και οι χώροι αναψυχής, και
➔ τα συμπληρωματικά προϊόντα, όπου περιλαμβάνονται τα ξενοδοχεία, τα
εστιατόρια, τα συνεδριακά και εκθεσιακά κέντρα. Αυτά δεν προσελκύουν τον
τουρίστα αλλά δρουν συμπληρωματικά προκειμένου να κάνουν πιο ελκυστικό
τουριστικά ένα προϊόν/περιοχή κλπ.102
Παράλληλα ο εκάστοτε τουριστικός πόρος όμως μπορεί να είναι και πολυδιάστατος. Η
αναγνωσιμότητα, ο βαθμός διατήρησης, η ανάδειξη του ή αντίθετα η υποβάθμιση του, η
θέση του στην σύγχρονη κοινωνία, η επαρκής ή μη πληροφόρηση είναι στοιχεία που
διαφοροποιούν την σημασία του σαν εν δυνάμει τουριστικό πόρο.

Η βιομηχανική κληρονομιά(ΒΚ) παραδείγματος χάριν, με την οποία θα ασχοληθούμε

εκτενώς στο μέρος Β της διατριβής, ως στοιχείο κυρίως του αστικού χώρου αποτελεί
και πόρο που μπορεί να σχετίζεται με την τουριστική δραστηριότητα. Η πόλη αποτελεί
το κέντρο ενός τουρισμού με μεγάλη διαφοροποίηση συνιστώντας έναν προορισμό, που
συμφιλιώνονται οι επιθυμίες για πολλές διαφορετικές δραστηριότητες.

Παρόλα αυτά οι ποικίλοι αστικοί πόροι, που ανταποκρίνονται στην τουριστική ζήτηση103
δύσκολα κατηγοριοποιούνται με αυστηρά κριτήρια. Η αναγνώριση , η καταγραφή και η

102
Εμπειρική έρευνα του Πανεπιστημίου Erasmus του Ρότερνταμ (1993), που ταξινομεί τα
στοιχεία αστικής τουριστικής έλξης ταξινομούνται σε δύο κατηγορίες, και αναλύεται στο
ερευνητικό πρόγραμμα «ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ» Ένα πρότυπο ηλεκτρονικό εργαλείο για την οργάνωση
και διάθεση πληροφοριών που αφορούν στην τουριστική προσφορά και κατανάλωση
/ΕΜΠ/Πρόγραμμα ΕΠΙΣΕΥ Αρχιμήδης (2000-2002).
103
Η τουριστική ζήτηση καθορίζεται από τα κίνητρα των τουριστικών επισκέψεων, τις
προσδοκίες των τουριστών για τον τόπο προορισμού τους π.χ. αναψυχή – διακοπές,
επαγγελματικές υποθέσεις, επιστημονικοί λόγοι, υποθέσεις υγείας, φυσιολατρικά, πολιτιστικά
και άλλα ενδιαφέροντα και το marketing της τουριστικής αγοράς.(ΕΜΠ ,2002)

239
κατηγοριοποίηση των πόρων αυτών αποτελεί ένα θέμα, που απασχολεί σήμερα όσους
ερευνητικούς φορείς ασχολούνται με τη διερεύνηση της διεθνούς και ευρωπαϊκής
τουριστικής αγοράς και παράλληλα αποτελεί ερευνητικό ερώτημα της παρούσας
εργασίας, καθώς σε επόμενο κεφάλαιο θα παρουσιαστούν μία σειρά από εργαλεία για
την αναγνώριση και διερεύνηση της λίστας των εν δυνάμει τουριστικών πόρων.

Παρακάτω θα αναλυθούν εν δυνάμει πόροι τουριστικής ανάπτυξης μεμονωμένα και

κατηγοριοποιημένοι ώστε να συσχετισθούν και με τις διάφορες ήδη διατυπωμένες
μορφές τουρισμού.

Για την καλύτερη προσέγγιση των εργαλείων αναγνώρισης και καταγραφής των πόρων
τουριστικής ανάπτυξης και την χαρτογράφηση αυτών για την δημιουργία ενός οδικού
χάρτη που θα φανερώνει την τουριστική προσφορά μιας χωρικής ενότητας. ΜΕ συνθεση
όλων των παραπάνω προσεγγίσεων, επιλέγεται για τους σκοπούς αυτής της έρευνας η
παρακάτω γενικευμένη κατηγοριοποίηση των πόρων σε: Πολιτισμό, Φύση και Τοπία,
Δραστηριότητες και Βιωματικές εμπειρίες και το ανεξερευνητο. Στις παραπάνω
κατηγορίες μπορούν να εντάσσονται οι εκάστοτε πόροι .

Γράφημα 3.2-2 Τα τουριστικά κίνητρα και τα επιμέρους στοιχεία της τουριστικής

προσφοράς Πηγή: Ιδία επεξεργασία

240
3.2.1. Ο Πολιτισμός κι ο τουρισμός

Ο πολιτισμός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τον τουρισμό. Ιδιαίτερα τα προηγούμενα

χρόνια με την κριτική που ασκήθηκε στον μαζικό τουρισμό και αναδύθηκαν άλλες
προσεγγίσεις εναλλακτικών δραστηριοτήτων, ο πολιτισμός ώς θεματική έπαιξε ιδιαίτερο
ρόλο στην τουριστική δραστηριότητα. Τα μνημεία και οι ιστορικοί και αρχαιολογικοί
χώροι μαζί με τις άυλες πρακτικές και ταυτότητες που πηγάζουν από την κοινωνική
συμπεριφορά του παρελθόντος, απαρτίζουν κομμάτι της πολιτισμικής κληρονομιάς κάθε
τόπου. Άλλωστε το παρόν κάθε περιοχής αστικής και μη, συνδέεται άρρηκτα με το
παρελθόν της καθώς αυτό έχει διαγράψει την σημερινή του πορεία και έχει συντελέσει
στην υφιστάμενη κατάσταση.

Το ιστορικό παρελθόν της εκάστοτε περιοχής είναι άμεσα συνδεδεμένο με το κοινωνικό

σύνολο και συνεπώς η διατήρηση του συμβάλει με κάθε τρόπο, πρωτίστως στην
διατήρηση και ισχυροποίηση της τοπικής ταυτότητας της.

Η αίσθηση που αφήνει ένας τόπος, ή η τοπικότητα που δημιουργείται ενισχύεται σε

μεγάλο βαθμό από μέρη ή σημεία στα οποία αναφέρθηκαν ποιητές, λογοτέχνες και
ιστορικοί, ή απεικονίζονται σε έργα τέχνης ή ενέπνευσαν τη μουσική, και πιο πρόσφατα,
μέσω τρόπων αναγνώρισης τόπων που χρήζουν προστασίας, διατήρησης και ενίσχυσης
εξαιτίας την σημασίας και της αξίας που έχουν τόσο για την τοπική κοινωνία όσο και για
την παγκόσμια κληρονομιά.

Σύμφωνα με την έρευνα που διεξήγαγαν οι Γκούμας, Παπαθανασσίου-Zuhrt και

Σκούλτσος (2000-2002), το σύνολο αυτών των θέλγητρων συνιστά ένα πολιτισμικό
τοπίο το οποίο είναι γεωγραφικά οριοθετημένο και αισθητικά, συμβολικά αλλά και
φυσικά αναγνωρίσιμο από τα υπόλοιπα. Η μοναδικότητα, σπανιότητα ή η ιδιαιτερότητα
του πολιτισμικού τοπίου έχουν μια χωρική υπόσταση με συγκεκριμένα όρια, τα οποία
ουσιαστικά καθορίζουν τον τρόπο ερμηνείας του τόπου. Έτσι σε γενικές γραμμές θα
μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η τοπικότητα συνιστά το αποτέλεσμα της διαδικασίας
αξιολόγησης του τόπου τόσο από την εντόπια κοινωνία, όσο και από τους επισκέπτες.
Αυτή η τοπικότητα μπορεί να εμπορευματοποιείται και να επιμερίζεται σε διάφορα
τουριστικά προϊόντα.

Το πολιτιστικό τοπίο περιλαμβάνει και την πολιτιστική κληρονομιά. Η Unesco (2005)

ορίζει την πολιτιστική κληρονομιά ως «το συνολικό πνεύμα ενός λαού, όπως αυτό
αποτυπώνεται στις αξίες, στις δράσεις, στα έργα, στους θεσμούς, στα μνημεία και στις
τοποθεσίες του». Η διατήρηση των χώρων, των τοπίων, των αντικειμένων και των
αξιομνημονευτων εκδηλώσεων, οι οποίες διασφαλίζουν την αίσθηση του παρελθόντος,
του τόπου, αλλά πολύ περισσότερο την ίδια την αίσθηση της ύπαρξης μας και την
πολιτιστική μας ταυτότητα, αποτελούν αναμφίβολα μια αναγκαιότητα.

241
Σε κάθε περίπτωση η πολιτιστική ταυτότητα ενός τόπου είναι αναμφίβολα ένα ευρύτερο
τουριστικό προϊόν προς κατανάλωση καθώς όλοι οι επισκέπτες επιθυμούν να το
βιώσουν και να ταυτιστούν με αυτό. Παρόλα αυτά αυτή η εμπορευματοποίηση και
διάθεση του πολιτισμού ως προϊόντος στην τουριστική αγορά ενέχει κινδύνους. Ενας εκ
των οποίων είναι και η αλλοίωση των πόρων υλικών αλλά και άυλων, όπως εθιμα
συνήθειες συμπεριφορές.

Η περιβαλλοντική, υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά της κάθε περιοχής,

προστατεύεται καλύτερα, εάν οι κάτοικοι της την γνωρίζουν, την εκτιμούν και την
αντιλαμβάνονται ως ένα πολύτιμο περιουσιακό στοιχείο τουριστικής ανάπτυξης και την
περιφρουρουν σε έναν λογικό βαθμό.

Αν χρησιμοποιήσουμε την προσέγγιση του Williams 1985, που προτείνει τρεις ενεργές
χρήσεις του όρου πολιτισμός, θα δούμε ότι μας περιγράφει έναν γενικευμένο ορισμό που
ταιριάζει περισσότερο στα δεδομένα της εποχής μας. Ο πολιτισμός ως μία γενική
διαδικασία νοητική πνευματικής και αισθητικής ανάπτυξης, ένας συγκεκριμένος τρόπος
ζωής ενός λαού, μίας κοινότητας, μιας ομάδας ή της ανθρωπότητας, κι ως τα εργα ή τα
αποτελέσματα της νοητικής ή ιδιαίτερα καλλιτεχνικής δραστηριότητας.

Οι τρείς αυτές προσεγγίσεις όπως αναλύει κι ο Παρθένης, έχουν ενδιαφέρον στον βαθμό
που όπως παρατηρεί κι o Hewison (1987) o ο πολιτισμός ως διαδικασία έχει μετατραπεί
σε πολιτισμό ως προϊόν και έχει σε μεγάλο βαθμό εμπορευματοποιηθεί. Αυτή όμως η
εμπορευματοποίηση που σημειώνεται εδώ και αρκετά χρόνια εξελίσσεται με ραγδαίους
ρυθμούς και ο πολιτισμός όχι μόνο αποτελεί βασικά προϊόντα τουριστικού
ενδιαφέροντος αλλά συχνά παράγεται εξαρχής με τον σκοπό της πώλησης του ως προϊόν
ή της προσέλκυσης κοινού. Είναι ενδιαφέρουσα η προσέγγιση του Jamieson (1994)
γύρω από την κατηγοριοποίηση των πόρων που συντελούν τον πολιτισμό. Ο Τελευταίος
αναφέρει άυλους και υλικούς πόρους, ιστορικούς πόρους, εθνοτικά υλικά και άυλα
χαρακτηριστικά, φυσικά χαρακτηριστικά, χαρακτηριστικά περιβάλλοντος χώρου, άυλα ,
ορατες δραστηριότητες.

Έχει πολύ ενδιαφέρον η αναφορά του Παρθένη στην κατηγοριοποίηση των

πολιτιστικών πόρων όπως την προσέγγισε ο Δήμος του Bradford to 2020 και φαίνεται
στον παρακάτω πίνακα:

ΥΛΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ, ΥΛΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΑΥΛΟΙ ΠΟΡΟΙ, Η ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ

ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΑΞΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

μνημειακα καταλοιπα και μνημεία Σχέσεις, Κοινή ταυτότητα, τοπική

ταυτότητα

ηθη και εθιμα

242
 αντικείμενα, design, τεχνολογίες πρακτικές

Παραστατικές Τέχνες Κοινές Μνήμες, βιώματα και εμπειρίες

Οπτικές τέχνες Πρότυπα, Δοξασίες

ΜΜΕ , τηλεοραση, γλωσσα, επικοινωνια Ότι θεωρείται πολύτιμο να παραδοθεί

στην επόμενη γεννιά.

Μουσεία, τεχνουργήματα,αρχεία τοπική κουλτούρα

Βιβλιοθήκες, λογοτεχνία, συγγράμματα, γλωσσικες συνηθειες

εκδόσεις

Αθλητισμό, αναψυχή, εστίαση εκδηλώσεις

Φεστιβάλ, γκαλά, εκθέσεις θρησκευτική κουλτούρα

Δομημένη κληρονομιά, αρχιτεκτονική,

πάρκα, τοπία, περιοχές αθλοπαιδιών

Προσπαθώντας να διευρύνουμε τις επιμέρους προεκτάσεις του πολιτισμού, προκειμένου

να εντοπίσουμε τους πόρους που μπορεί να αναδείξει σήμερα ως προϊόντα στον
τουρισμό, είναι ενδιαφέρον να διατυπωθεί η διατύπωση της Καλόγρη(1986) για την
κληρονομιά που συμπεριλαμβάνει τα αντικείμενα προς μουσειοποίηση και διατήρηση
αλλά και τις ιστορικές πορείες μέσα στις οποίες δρουν συγκροτημένα συστήματα αξιών.
Η κληρονομιά ως κομμάτι του πολιτισμού αγγίζει τόσο τα υλικά όσο και τα άυλα
κομμάτια του πολιτισμού, κι ο όρος αυτούσιος σημαίνει κατά τον Παρθένη, συλλογικό
αγαθό, γη και σπίτι, αποτελεί ιδιαίτερο στοιχείο της ιστορικής εξέλιξης των κοινωνιών
και της ιδιαίτερης ταυτότητας του. Η κληρονομιά με εγγύηση το αδιαίρετο της οφείλει
να μεταβιβαζεται στους απογόνους μας.

Όπως διατυπώνεται από τους Γκούμας, Παπαθανασσίου-Zuhrt και Σκούλτσο (2002) η

πολιτιστική κληρονομιά περιλαμβάνει μια σειρά από χαρακτηριστικά και στοιχεία, που
επιθυμούμε να διατηρήσουμε από το φυσικό και το δομημένο περιβάλλον, καθώς και
άυλα αγαθά με υψηλή πνευματική, ιστορική, θρησκευτική και συμβολική αξία. Τέλος η
κληρονομιά διαμορφώνει προσωπικές και πολιτιστικές ταυτότητες και συνιστά
συνεκτικό δεσμό για ολόκληρες κοινωνίες, επιτρέποντας στα μέλη της να κατανοήσουν
τον εαυτό τους, διαφυλάσσοντας το περιβάλλον τους και τη πολιτιστική τους
πολυμορφία, αλλά και να αυτοπροσδιοριστούν τη διαφορετικότητα τους.

243
Κατά την Unesco το 2001, η πολιτιστική κληρονομιά συνιστά ένα ευρύ πεδίο το οποίο
περιλαμβάνει: από τα μνημειακά κατάλοιπα του παρελθόντος και τις άυλες και
συμβολικές τους διαστάσεις, μέχρι τα μνημεία της σύγχρονης και μεταβιομηχανικής
κοινωνίας.

Αλλά η κληρονομιά δεν αφορά μόνο το παρελθόν που βιώνεται σε συνθήκες του
παρόντος. Πρόκειται για κάθε λογής πρακτική η οποία μπορεί να προσαρμοστεί στις
σύγχρονες συνθήκες, εμπνέοντας νέες δράσεις ικανές να αναζωογονήσουν την
καθημερινή μας ζωή κάποιες εκ των οποίων μπορεί να αποτελούν και βιωματικές
εμπειρίες που καταναλώνονται και από επισκέπτες.

Προσπαθώντας να κατανοήσουμε λίγο καλύτερα την κληρονομιά σαν όρο, θα

αναφερθούμε στο παράδειγμα της χώρας μας, όπου τα πολύτιμα στοιχεία του
πολιτιστικού μας περιβάλλοντος, συνοψίζονται στα μνημεία του αρχαιολογικούς
χώρους, σε κάποια ενδιαφέροντα σύνολα αλλά και τα τελευταία χρόνια σε άυλες
πρακτικές, ήθη, έθιμα, τοπικές ταυτότητες104. Παρόλα αυτά στην κατηγορία αυτή
μπορούν να εντάσσονται και άλλα αξιόλογα στοιχεία πολιτισμού, κτιριακά σύνολα,
αντικείμενα του σχεδιασμού και του design, τεχνολογικά επιτεύγματα κ.α. και όπως
αναλύθηκαν παραπάνω από τις διαφορετικές θεωρητικές προσεγγίσεις.

Πιο αναλυτικά το 2005 η UNESCO όρισε στο άρθρο 1 ως πολιτιστική κληρονομιά τα

μνημειώδη έργα του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και του φυσικού περιβάλλοντος που
αντανακλούν την αλληλεπίδραση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, την
αρχιτεκτονική, τη γλυπτική και τη ζωγραφική, στοιχεία ή δομές αρχαιολογικής φύσης,
επιγραφές, κατοικίες των σπηλαίων και συνδυασμούς χαρακτηριστικών, με εξαιρετική
παγκόσμια αξία από την άποψη της ιστορίας, της τέχνης ή της επιστήμης. Επίσης,
τμήματα κτιρίων ή ολόκληρα κτίρια τα οποία, λόγω της αρχιτεκτονικής τους, την
ομοιογένειά τους ή τη θέση τους στο τοπίο, έχουν εξέχουσα αξία από την άποψη της
ιστορίας, της τέχνης ή της επιστήμης, ορίζονται ως παγκόσμια κληρονομιά. Τα έργα του
ανθρώπου ή ο συνδυασμός έργων της φύσης και του ανθρώπου, καθώς και τόποι όπως
αρχαιολογικοί χώροι που έχουν ξεχωριστή σημασία από ιστορική, αισθητική,
εθνολογική ή ανθρωπολογική άποψη θεωρούνται ως περιοχές παγκόσμιας πολιτιστικής
κληρονομιάς.

Για τον πλούτο αυτό αρμόδιο είναι το αντίστοιχο Υπουργείο Πολιτισμού και για τα υλικά
104

στοιχεία πολιτισμού όπως χτισμένοι χώροι, μνημεία κλπ, αρμόδιες είναι οι 4 εφορείες
προστασίας προϊστορικών και κλασσικών αρχαιοτήτων, βυζαντινών, νεωτέρων μνημείων
και εναλίων αρχαιοτήτων αντίστοιχα.

244
 ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ

ΜΟΝΑΔΙΚΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ ΘΕΛΓΗΤΡΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ

Τοπία με ισχυρό χαρακτήρα Δημιουργούν έντονη συναισθηματική φόρτιση λόγω

της περιέργειας ή της μοναδικότητας τους

Ασυνήθιστα Τοπία Φυσικά τοπία που προκαλούν θαυμασμό ή σεβασμό

Τοπία στοχασμού Φυσικά τοπία που προσφέρονται για στοχασμό,

διαλογισμό ή πνευματική ανάταση

Ιερά τοπία Χώροι που έχουν εμπνεύσει την γέννηση

πνευματικών ιδεών ή χρησιμοποιούνται για
θρησκευτικές πρακτικές

Ιστορικά τοπία Τόποι που έχουν συνδεθεί με πράξεις και γεγονότα

της τοπικής ιστορίας

Πολιτιστικά τοπία Συνδέονται με πολιτιστικές πρακτικές σε τοπικό

επίπεδο

Ιστορίες προφορικής κληρονομιάς Μύθοι, ιστορίες, ήθη και έθιμα της που βοηθούν
στην κατανόηση και στην εκτίμηση του τόπου

Εικόνες και καλλιτεχνικές εκφράσεις Έχουν συνδεθεί με την διαμόρφωση προτύπων,

εθνικών αντιλήψεων και την εκτίμηση ενός
συγκεκριμένου τοπίου ή τύπο τοπίου

Πίνακας 3.2.1-1 Κατηγοριοποίηση των Ανθρωπογενών Πολιτιστικών Πόρων σε σχέση με την

τουριστική τους διάσταση.

Πηγή:, Γκούμας, Παπαθανασσίου-Zuhrt, Σκούλτσος, 2002

Η προσέγγιση των Γκούμα, Παπαθανασσίου-Zuhrt και Σκούλτσο (2002) να

αποτυπώσουν του ανθρωπογενείς πολιτιστικούς πόρους σε σχέση με την τουριστική
τους διάσταση φαίνεται στον πίνακα 3.2.1-1. Στο πλαίσιο της εργασίας τους έχουν
ορίσει μια τυπολογία των ανθρωπογενών πολιτισμικών θέλγητρων ανάλογα με τις
πιθανές τουριστικές χρήσεις τους και την αξιολόγηση τους από τη μεριά των
επισκεπτών.

Στο σύνολο της πολιτιστικής κληρονομιάς εντάσσεται και η κινητή κληρονομιά που
αφορά σε φυσικά ή κατασκευασμένα αντικείμενα και συλλογές πολιτιστικής σημασίας,
συνήθως προϊόντα των ανθρώπινων δεξιοτήτων με συμβολική και αισθητική αξία.

Επιπλέον, στον υλικό πολιτισμό συγκαταλέγεται και η κινητή κληρονομιά,

περιλαμβάνοντας αντικείμενα τέχνης και προϊόντα τοπικής κληρονομιάς με ιδιαίτερη
πολιτιστική σημασία. Αυτή η κατηγορία μπορεί να αφορά μοναδικά αντικείμενα,
συλλογές, ή ακόμη και ολόκληρες συλλογές που σχετίζονται με διάφορες πτυχές της

245
ανθρώπινης δραστηριότητας. Παραδείγματα περιλαμβάνουν βιομηχανικά εργαλεία,
έπιπλα, γραπτά έγγραφα, μέσα μαζικής μεταφοράς, αθλητικά αντικείμενα, αντικείμενα
θρησκευτικής σημασίας, φυσικά απολιθώματα, και μουσειακά αντικείμενα, τα οποία
αποτελούν σημαντικό μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η κινητή κληρονομιά
ακριβώς λόγω την μη σταθερής της εξάρτησης από τον χώρο μπορεί να αποτελεί ένα
προϊόν τουρισμού που μετακινείται και προσελκύει περισσότερους επισκέπτες.

Η βιομηχανική κληρονομιά που μας ενδιαφέρει ιδιαιτέρως και αναλύεται στα επόμενα
κεφάλαια εκτενώς και τα κτιριακά σύνολα που σχετίζονται με την αποβιομηχάνιση και
την αντίστοιχη ιστορική περίοδο, θεωρούνται νεώτερα μνημεία105 και εντάσσονται κι
αυτά στην κατηγορία της κληρονομιάς και του αρχιτεκτονικού και μηχανολογικού
πλουτου που προκύπτει από την πρόσφατη ιστορία. Η βιομηχανική κληρονομιά συχνά
ενσωματώνει και αξίες και άυλες πρακτικές που σχετίζονται με τα χαρακτηριστικά των
δραστηριοτήτων που λάμβαναν χώρα εκεί, τις μνήμες, τα κεκτημένα και την κοινωνική
διάσταση της εργασίας.

Η ψηφιακή κληρονομιά αντιπροσωπεύει ένα ισχυρό εργαλείο για την αποτελεσματική

καταγραφή, διατήρηση και προστασία των άυλων πολιτιστικών πόρων ενός τουριστικού
προορισμού. Τόσο οι παραδόσεις όσο και οι συμβάντα, τα έθιμα και η ιστορία μπορούν
να καταγραφούν και να διασωθούν με τη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας. Στο πλαίσιο
αυτό, η ψηφιοποίηση και η ανάρτηση ηλεκτρονικών υλικών όπως βίντεο, φωτογραφίες
και μουσικές στο διαδίκτυο και στα κοινωνικά μέσα δικτύωσης δεν απλώς αναδεικνύουν
και προωθούν καθημερινές στιγμές και πτυχές της τοπικής ζωής, αλλά επίσης
λειτουργούν ως ουσιαστικά αποδεικτικά στοιχεία που τονίζουν τη μοναδικότητα και την
τοπική ταυτότητα. Έτσι, συμβάλλουν θετικά στην ενίσχυση του ανταγωνιστικού
πλεονεκτήματος του τουριστικού προορισμού.

Η άυλη κληρονομιά αντιπροσωπεύει ένα δυναμικό πεδίο που επιτρέπει στην τοπική
κουλτούρα να διατηρεί και να δημιουργεί νέες μορφές πολιτισμού. Αν και οι πόροι της
άυλης κληρονομιάς δεν είναι πάντα φυσικά περιορισμένοι σε συγκεκριμένες
γεωγραφικές τοποθεσίες, συνδέονται στενά με συγκεκριμένους τόπους ως έκφραση της
χρήσης των πολιτιστικών στοιχείων εντός της επικράτειας μιας κοινότητας. Γλώσσες,
θρησκείες, παραδόσεις, εκδηλώσεις και γιορτές επηρεάζουν την πολιτιστική ταυτότητα
της περιοχής όπου διαμορφώνονται. Οι πόροι της άυλης κληρονομιάς αποτελούν την
πολιτιστική εκδοχή ενός τόπου, μιας περιοχής, μιας κοινότητας τόσο στο παρελθόν όσο
και στο παρόν. Όλοι οι υλικοί πόροι διαθέτουν και μια άυλη διάσταση, η οποία
λειτουργεί ως διαμεσολαβητής των νοημάτων και των αξιών μέσα από την υλική τους
υπόσταση, δημιουργώντας γέφυρες μεταξύ των υλικών και των μη υλικών πτυχών του
πόρου. Οι πολιτιστικοί τόποι προσδίδουν μια συμβολική διάσταση στην ανάγνωση των

Αντίστοιχο τμήμα του ΥΠΕΝ είναι επίσης υπεύθυνο για τέτοια διατηρητέα κτίσματα
105

πέραν του ΥΠΠΟ κ.α

246
 φυσικών πολιτιστικών δεικτών της κληρονομιάς. Χωρίς τη δυνατότητα πρόσβασης και
κατανόησης της άυλης πλευράς και των συμβολικών αξιών, ο επισκέπτης δυσκολεύεται
να αναγνωρίσει τα μνημεία ως αντικείμενα τέχνης.

Οι άυλοι πόροι της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι δύσκολο και πολύπλοκο να

αξιολογηθούν όσον αφορά τις χωρικές επιδράσεις τους. Οι εκδηλώσεις και τα φεστιβάλ
είναι μια υποδειγματική απεικόνιση του πώς η τοπική κληρονομιά μπορεί να
χρησιμοποιηθεί ως μοχλός για την οικονομική ανάπτυξη και την τουριστική πολιτική, αν
“χαρτογραφηθεί” και εκτιμηθεί με γνώμονα την τοπικότητα και τη χωρική ιδιαιτερότητα
του προορισμού.

Οι θρησκεία, οι γλώσσες, οι τοπικές διάλεκτοι και οι εθνοτικές ομάδες αποτελούν

ζωντανά κομμάτια και ποιοτικά χαρακτηριστικά μιας συγκεκριμένης περιοχής, τα οποία
μπορούν να αξιολογηθούν μόνο μέσα στο γεωγραφικό πλαίσιο που παράγονται σε
συνδυασμό με άλλες αναλυτικές κατηγορίες. Η άυλη κληρονομιά και οι πολιτιστικές
εκδηλώσεις συνιστούν εξαιρετικά θέλγητρα τα οποία μπορούν να προσελκύσουν
τουριστικές ροές, συμβάλλοντας σημαντικά στην αύξηση της τουριστικής δαπάνης.

Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω και χρησιμοποιώντας την γενική κατηγοριοποίηση της

Υλικής και άυλης κληρονομιά, όπως αναλύθηκε από τον Παρθένη, στον παρακάτω
πίνακα κατηγοριοποιούνται οι παραπάνω αναλυμένες κατηγορίες ώστε να δημιουργηθεί
ένας οδικός χάρτης για τις πηγές των πιθανών πολιτιστικών πόρων που μπορούν να
λειτουργούν ως βάσει για την δημιουργία τουριστικών προϊόντων, για τις ανάγκες της
παρούσας εργασίας.

ΥΛΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ, ΥΛΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Παραστατικές Τέχνες

Οπτικές τέχνες

ΜΜΕ , τηλεοραση, γλωσσα, επικοινωνια

Μουσεία, τεχνουργήματα,

αρχεία

Βιβλιοθήκες, λογοτεχνία, συγγράμματα,

247
εκδόσεις

Αθλητισμό, αναψυχή, εστίαση

Φεστιβάλ, γκαλά, εκθέσεις

Δομημένη κληρονομιά, αρχιτεκτονική, πάρκα, τοπία, περιοχές

αθλοπαιδιών

Ιερά τοπία Χώροι που έχουν εμπνεύσει την γέννηση

πνευματικών ιδεών ή χρησιμοποιούνται για
θρησκευτικές πρακτικές

Ιστορικά τοπία Τόποι που έχουν συνδεθεί με πράξεις και

γεγονότα της τοπικής ιστορίας

Πολιτιστικά τοπία Συνδέονται με πολιτιστικές πρακτικές σε

τοπικό επίπεδο

ΑΥΛΟΙ ΠΟΡΟΙ, Η ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Σχέσεις, Κοινή ταυτότητα

Κοινές Μνήμες, βιώματα, τοπική ταυτότητα

Πρότυπα, Δοξασίες, θρησκευτικες συνηθειες

Ότι θεωρείται πολύτιμο να παραδοθεί στην

επόμενη γεννιά.

Ιστορίες προφορικής κληρονομιάς Μύθοι, ιστορίες, ήθη και έθιμα της που
βοηθούν στην κατανόηση και στην
εκτίμηση του τόπου

γλώσσα, ιδιωματισμοί, ντοπιολαλιές

248
παραδόσεις

τοπική κουλτούρα

τοπική τεχνογνωσία

Διάγραμμα 3.2.1-1 Η χωρική εξάρτηση των πολιτισμικών πόρων,

Πηγή: Ιδία επεξεργασία

Η έννοια του αστικού τουρισμού βάσει των Γλύπτου, Κ., & Καραχάλης, Ν. Γ. (2011)
συνδέεται στενά με τον πολιτισμό, καθώς ανεξαρτήτως του σκοπού του ταξιδιού,
αποτελεί μία ευκαιρία για τον ταξιδιώτη να αλληλεπιδράσει με την τοπική πολιτιστική
κληρονομιά. Ακόμη και όταν το ταξίδι δεν έχει ως κύριο στόχο τον πολιτισμό, ο
ταξιδιώτης βιώνει πτυχές του πολιτισμού του προορισμού. Στην πραγματικότητα, ο
τομέας του τουρισμού μπορεί να θεωρηθεί ως ένας από τους μεγαλύτερους
καταναλωτές ή "πελάτες" του πολιτισμού και των πολιτιστικών επιχειρήσεων .

Τέλος είναι χρήσιμο να αναφέρουμε πως παρατηρείται η αύξηση της σημασίας του
πολιτισμού στην τουριστική πολιτική και το μάρκετινγκ. Χώρες, περιφέρειες και πόλεις
αναδεικνύουν τον πολιτισμό ως κύριο στοιχείο προσέλκυσης τουριστών. Ο πολιτιστικός
τουρισμός προσφέρει μοναδικές εμπειρίες και πλεονεκτήματα για τους τουρίστες και
συμβάλλει θετικά στην προώθηση των προορισμών

3.2.2. Φύση και τοπία

Διερευνώντας τους πόρους φυσικής κληρονομιάς θα διέκρινε κανείς αμέτρητους εν

δυνάμει πόλους τουριστικής ανάπτυξης. Στην προσπάθεια εντοπισμού αυτών των πόρων
αλλά και κατηγοριοποίησης τους θα αναζητούσε κανείς στοιχεία από την φυσική
κληρονομιά ενός τόπου, στο φάσμα των περιβαλλοντικών, φυσικών, κλιματολογικών
και γεωμορφολογικών χαρακτηριστικών, σε συνδυασμό με το σύνολο των

249
οικοσυστημάτων, των υγροβιότοπων και τη συνολική τοπική χλωρίδα και πανίδα . Στο
φάσμα των στοιχείων αυτών εντοπίζονται σπήλαια, απολιθωμένα δάση, υπόγειες
λίμνες, παραλίες, υγροβιότοποι, κοιλάδες, ποτάμια και βουνά μπορούν να αποτελέσουν
ισχυρά αξιοθέατα ή τοπία και να αποτελέσουν βασικό πόλο επισκεψιμότητας για τον
τουρισμό.

Οι πόροι φυσικής κληρονομιάς οι οποίοι μπορούν να αποτελέσουν τουριστικά θέλγητρα

περιλαμβάνουν από προστατευόμενες περιοχές, βιότοπους και ξεχωριστά
οικοσυστήματα μέχρι περιοχές με μοναδικά γεωλογικά χαρακτηριστικά, τοπία ή απλά
θέα.

Πολλές φορές τα τοπία διαμορφώνουν ένα μαγευτικό όσο και γραφικό σκηνικό για
πολλούς τουρίστες. Η γεωμορφολογία ορισμένων περιοχών προσφέρεται για την
ανάληψη δραστηριοτήτων προσανατολισμένες στη φύση που εμπλέκει την χώρο με τις
δραστηριότητες και δημιουργεί διπλό ενδιαφέρον σε έναν προορισμό. Άρα η φυσική
κληρονομιά μπορεί να εντοπίζεται κι από μόνη της ως τουριστικός πόρος ή να
αξιοποιείται προκειμένου να πραγματοποιηθούν σχετικές δραστηριότητες. Παράδειγμα
αποτελούν οι παραλίες, λίμνες και ποτάμια στα οποία μπορούν να λάβουν χώρα
θαλάσσια σπορ, πλαγιές βουνών για για cross-country σκι, περπάτημα ή ποδήλατο,
βράχια και φαράγγια για αναρρίχηση.

Τα εθνικά πάρκα και οι προστατευόμενες περιοχές προσφέρουν στους επισκέπτες μια

αίσθηση του αυθεντικού και του αναλλοίωτου, συνιστώντας μέρος αυτό που
ονομάζουμε «παρθένα» φύση και την οποία κληρονομήσαμε από τις προηγούμενες
γενιές και οφείλουμε να παραδώσουμε ανέγγιχτη στις επόμενες (Ευρωπαϊκή Ένωση,
2005).

Οι Γκούμας, Παπαθανασίου-Zuhrt και Σκούλτσος (2002) αναφέρουν πως οι πόροι όλης

αυτής της κληρονομιάς της φύσης μπορεί να χρησιμοποιηθούν από την τουριστική
βιομηχανία ως αξιοθέατα ή θέλγητρα τα οποία εξυπηρετούν διαφορετικούς σκοπούς και
προσελκύουν συγκεκριμένες ομάδες. Έτσι υπάρχουν πόροι που δίνουν έμφαση στην
εκπαίδευση, άλλοι στην ψυχαγωγία ή και άλλοι που προορίζονται για αναψυχή. Στην
προσπάθεια ταξινόμησης και εντοπισμού των πόρων φυσικής κληρονομιάς, μας θέτουν
μία σειρά από διαφορετικούς πόρους φυσικής κληρονομιάς, οι οποίοι μπορούν να
λειτουργήσουν ως τουριστικά αξιοθέατα, ανάλογα με το σκοπό που εξυπηρετούν.

Η φυσική κληρονομιά συνίσταται, από επιμέρους πόρους, δηλαδη κατά την Unesco
“όλα εκείνα τα στοιχεία ή τα χαρακτηριστικά που διαμορφώνονται από φυσικούς ή/και
βιολογικούς σχηματισμούς, τα οποία έχουν ξεχωριστή παγκόσμια αξία είτε από
αισθητική ή από επιστημονική άποψη. Σε αυτούς τους πόρους εντάσσονται και τόποι
γεωλογικού και φυσιολατρικού ενδιαφέροντος οι οποίοι βρίσκονται σε συγκεκριμένες
οριοθετημένες θέσεις και αποτελούν το βιότοπο απειλούμενων ειδών, ζώων και φυτών

250
με εξαιρετική παγκόσμια επιστημονική σημασία και χρήζουν προστασίας. Τέλος όλες οι
τοποθεσίες ή μεμονωμένες περιοχές του φυσικού περιβάλλοντος που διακρίνονται για
την εξαιρετική τους βιοποικιλότητα την συμβολή τους στην παγκόσμια υγεία, αλλά και
την σημασία τους από επιστημονική άποψη ή από φυσικό κάλλος” (UNESCO 2005,
Γκούμα, Παπαθανασσίου-Zuhrt και Σκούλτσο 2002).

Ως προστατευόμενα τοπία χαρακτηρίζονται περιοχές μεγάλης οικολογικής, γεωλογικής,

αισθητικής ή πολιτισμικής αξίας και εκτάσεις που είναι ιδιαίτερα πρόσφορες για
αναψυχή του κοινού ή συμβάλλουν στην προστασία φυσικών πόρων λόγω των
ιδιαίτερων φυσικών ή ανθρωπογενών χαρακτηριστικών τους. Στα προστατευόμενα τοπία
μπορεί να δίνονται με βάση τα κύρια χαρακτηριστικά τους, ειδικότερες ονομασίες, όπως
αισθητικό δάσος, γεωπάρκο, τοπίο άγριας φύσης, τοπίο αγροτικό, αστικό. Ως
προστατευόμενα στοιχεία του τοπίου χαρακτηρίζονται τμήματα ή συστατικά στοιχεία
του τοπίου που έχουν ιδιαίτερη οικολογική, αισθητική ή πολιτισμική αξία ή συμβάλλουν
στην προστασία φυσικών πόρων λόγω των ιδιαίτερων φυσικών ή ανθρωπογενών
χαρακτηριστικών τους, όπως αλσύλια, παραδοσιακές καλλιέργειες, αγροικίες,
μονοπάτια, πέτρινοι φράχτες, ξερολιθιές και αναβαθμίδες, κρήνες. (Τουφεγγοπούλου
2014, σσ 285)

Γίνεται αναφορά στην κατηγοριοποίηση των προστατευόμενων περιοχών όπως αυτή

έχει διατυπωθεί από τη Διεθνή Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης και των Φυσικών
Πόρων (International Union for the Conservation of Nature and Natural Resources, χ.χ.).
Η κατηγοριοποίηση έχει ως εξής:

Περιοχή απόλυτης προστασίας της φύσης (Strict Nature Reserve)

Περιοχή άγριας φύσης(Wilderness Area)

Εθνικό πάρκο (National Park) (προστασία οικοσυστήματος, προστασία των

πολιτιστικών αξιών)

Μνημείο της φύσης (Natural Monument)

Περιοχές προστασίας οικοτόπων/ειδών (Habitat/Species Management)

Προστατευόμενα τοπία (Protected Landscape/Seascape)

Προστατευόμενη περιοχή με βιώσιμη χρήση των φυσικών πόρων (Protectedarea

with sustainable use of natural resources)

Οι παραπάνω ταξινόμηση όπως παρουσιάζεται και αφορά κυρίως προστατευόμενες

περιοχές, είναι ένα εργαλείου εντοπισμού των πιο σπάνιων και σημαντικών στοιχείων
της φυσικής κληρονομιάς στο πλαίσιο που οφειλει να διατηρηθεί για τις επόμενες γενιές.
Άρα εντοπίζοντας τα προστατευόμενα στοιχεία της φύσης μιας περιοχής, μπορούμε να

251
Πηγή: Τουφεγγοπούλου 2019

προσεγγίσουμε την καταγραφή ενός μεγάλου μέρους της τοπικής κληρονομιάς, η οποία
με την σειρά της και μέσω ενός πλαισίου βιωσιμης διαχείρισης τους θα μπορούσε να
αποτελεί πόρο τουριστικής ανάπτυξης.

Στον παραπάνω πίνακα η Τουφεγγοπούλου παραθέτει παραδείγματα ήδη αξιοποιημένων

τουριστικών πόρων που αφορούν το φυσικό περιβάλλον, αναλύει τις επιμέρους μορφές
τουρισμού που έχουν ήδη αναπτυχθεί σε κάποιες από αυτές και την τουριστική Εικόνα
που συνθέτουν.

Για να εντοπίσουμε όλα τα επιμέρους στοιχεία της φυσικής κληρονομιάς μιας περιοχής,
με γνώμονα την καταγραφή των πιθανών πόρων τουριστικής ανάπτυξης, θα
χρησιμοποιήσουμε την ανάλυση των πόρων κατά τον Σκούλτσο και θα συμπληρώσουμε
στοιχεία από άλλες κατηγορίες για τις ανάγκες της έρευνας αυτής.

Στην καταγραφή των επιμέρους πόρων έγινε ταξινόμηση σε μεγάλες κατηγορίες των
επιμέρους πόρων που εντοπίστηκαν, προκειμένου να προσεγγιστεΊ μία μεθοδολογία
ανάγνωση και πιθανού εντοπισμού αυτών στις εκάστοτε περιοχές ενδιαφέροντος, αλλά
και να διερευνηθούν τα σχετικά εργαλεία εντοπισμού. Ετσι εντοπίζουμε πόρους που
είναι:

● επιμέρους πόροι/στοιχεία φυσικής κληρονομιάς, ή μνημεία της Φύσης

● αναγνωρισμενες ζωνες οικολογικου ενδιαφεροντος,
● Ζώνες ή περιοχές οικολογικού ενδιαφέροντος με ανθρωπογενή παρέμβαση

252
 ● τοπία
● Άλλοι πόροι

Η παραπάνω ταξινόμηση χρησιμοποιείται παρακάτω ως βάση κι εμπλουτίζεται με αν

δυνάμει στοιχεία της φύσης που μπορεί να σχετίζονται με την ανάπτυξη τουριστικών
προϊόντων σε μία περιοχή, ενώ εξετάζεται ταυτόχρονα η σχέση του εκάστοτε πόρου με
πιθανές δραστηριότητες που μπορεί να εκδηλώνονται. Η κατηγοριοποίηση γίνεται για
τους σκοπούς της έρευνας με γνώμονα τον εντοπισμό των διαφόρων εργαλείων
αναγνώρισης, καταγραφής και εντοπισμού των εκάστοτε πόρων.

Προστατευόμενες περιοχές βάσει του εθνικού νομικού πλαισίου

Περιοχές Απόλυτης Προστασίας της Φύσης

Περιοχές Προστασίας της Φύσης

Εθνικά Πάρκα

Εθνικοί Δρυμοί

Περιοχές Οικοανάπτυξης

Ειδικές Ζώνες Διατήρησης

Ζώνες Ειδικής Προστασίας

Καταφύγια Άγριας Ζωής

Αισθητικά Δάση

Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης

Προστατευόμενες περιοχές βάσει του διεθνούς/ ευρωπαϊκού νομικού και

επιστημονικού πλαισίου

Υγρότοποι Διεθνούς Σημασίας Ramsar)

Αποθέματα Βιόσφαιρας(UNESCO)

Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς (UNESCO)

Γεωπάρκα (UNESCO) (σύμβαση της Βαρκελώνης)

253
 Ειδικά Προστατευόμενες Περιοχές

Βιογενετικά Αποθέματα (Συμβούλιο Της Ευρώπης)

Περιοχές με Ευρωδίπλωμα(Συμβούλιο Της Ευρώπης)

Πηγή: Ιδία επεξεργασία, Τουφεγγοπούλου 2014

ΠΟΡΟΙ ΦΥΣΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΠΟΡΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ/ΑΝΑΨΥΧΗ

περιήγηση, αθλητικές
δραστηριότητες, συλλογή
Εξοχή τροφής/βοτάνων

Τοπία106 Τοπία Θέαση, περιήγηση,

Σπήλαια Σπηλαιολογία

Μηχανοκίνητος τουρισμός,
Έρημοι περιήγηση

Λίμνες Ναυταθλητικές δραστηριότητες

Οάσεις Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη

Επιμέρους
πόροι/στοιχεί Καταρράκτες
α φυσικής
κληρονομιάς ηφαίστεια

θερμες πηγές Θερμά λουτρά, ευεξία, θεραπεία

106
Τα τοπία λόγω της μεγάλης σχέσης τους και με πολιτικά αγαθά και κοινωνικές συμπεριφορές
αναλύονται στο σχετικό κεφάλαιο 3.2.1

254
 Ορειβασία, αναρρίχηση,
χιονοδρομία, αθλητικές
δραστηριότητες βουνου,
μηχανοκίνητες αθλητικές
δραστηριότητες, συλλογή
Βουνά οροσειρές τροφών/βοτάνων, κυνήγι

Κοιλάδες Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη

Φαράγγια ορειβασία, αναρρίχηση

ποτάμια , εκβολές/δέλτα Ναυταθλητικές δραστηριότητες

ποταμών

Ναυταθλητικές δραστηριότητες,
ανεμολογικές συνθήκες αεροπτερισμός, Parapente

Συγκεντρωσεις Θέαση, περιήγηση, συλλογή

φυτων,βοτανων προς τροφών/βοτάνων, κυνήγι
βρωση/συλλογη

Μνημεία της φύσης Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη

Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη,

αθλητικές δραστηριότητες στην
Παραλίες άμμο και στην θάλασσα

Θέαση, περιήγηση, συλλογή

Δάση τροφών/βοτάνων, κυνήγι
Αναγνωρισμέν
ες ζώνες Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη,
οικολογικου Φυσικά καταφύγια παρατήρηση χλωρίδας και πανίδας
ενδιαφεροντο
ς Προστατευόμενες περιοχές Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη

Υγροβιότοποι

Πάρκα άγριας ζωής

Περιοχές γεωλογικού

255
 ενδιαφέροντος

Εθνικοί δρυμοί

κοραλλιογενεις υφαλοι και Θέαση, scuba diving,

υποθαλάσσια συστήματα

Θαλάσσια οικοσυστήματα Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη

Τοποθεσίες θέασης και birdwatching, Θέαση, περιήγηση,

παρατήρησης ζώων και επίσκεψη
πουλιών

Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη,

Μονοπάτια και διαδρομές ορειβασία

Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη,

εκπαιδευτικές δραστηριότητες,
Μητροπολιτικά συνεδρια, φεστιβαλ, εκδηλώσεις,
πάρκα/Θεματικά πάρκα υπαίθριες αθλητικές δραστηριότητες
Οργανωμένες
Ζώνες ή επίσκεψη, εκπαιδευτικές
περιοχές δραστηριότητες, εμπόριο τοπικών
οικολογικού Φάρμες προϊόντων, γαστρονομία
ενδιαφέροντο
Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη,
ς με
εκπαιδευτικές δραστηριότητες,
ανθρωπογενή
φεστιβαλ, εκδηλώσεις, υπαίθριες
παρέμβαση Βοτανικοί κήποι εκθέσεις

Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη,

Ζωολογικοί κήποι εκπαιδευτικές δραστηριότητες

Μουσεία φυσικής Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη,

ιστορίας/εκθέσεις εκπαιδευτικές δραστηριότητες

επίσκεψη, εκπαιδευτικές
δραστηριότητες, εμπόριο τοπικών
προϊόντων, γαστρονομία, γεωργικές
Καλλιέργειες
δραστηριότητες, συλλογή

256
 τροφών/βοτάνων

Πίνακας 3.2.2-1 Πόροι Φυσικής Κληρονομιάς για τουριστική αξιοποίηση,

Πηγή: Ιδία επεξεργασία, Γκούμα-Παπαθανασσίου-Zuhrt-Σκούλτσος 2002

Εξετάζοντας κανείς την περίπτωση της Ελλάδας, διαπιστώνεται πως η πολύ

ενδιαφέρουσα γεωμορφολογία και η βιοποικιλότητα, φανερώνουν πιθανά την
δυνατότητα περαιτέρω ανάπτυξης μορφών τουρισμού, δραστηριοτήτων και νέων
τουριστικών προϊόντων που μπορεί να σχετιζονται με την φυσική κληρονομιά.

Οπως περιγράφεται από τον Σκούλτσο η Ελλάδα διαθέτει μια τεράστια δεξαμενή πόρων
φυσικής κληρονομιάς, για παράδειγμα, είναι ο οικότοπος περίπου 6000 φυτών, από τα
οποία 750 είναι ενδημικά. Από 579 είδη ψαριών που φιλοξενούνται στη λεκάνη της
Μεσογείου, στην Ελλάδα ζουν τα 447 από αυτά, ενώ 116 θηλαστικά και 122 είδη
πτηνών συναντώνται μόνο στη χώρα μας. Παράλληλα οι επίσημοι κατάλογοι του
δικτύου NATURA 2000,107 ανεφεραν το 2020, 296 προστατευόμενες περιοχές και
μνημεία της φύσης. Ειδικότερα, σχετικά με την εφαρμογή του Δικτύου στην Ελλάδα, η
καταγραφή των τόπων που πληρούν τα κριτήρια της παρουσίας τύπων οικοτόπων και
οικοτόπων ειδών της Οδηγίας 92/43/ΕΚ στη χώρα μας (Επιστημονικός Κατάλογος),
έγινε από ομάδα περίπου 100 επιστημόνων που συστήθηκε ειδικά για το σκοπό αυτό στο
πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος LIFE (1994-1996) με τίτλο "Καταγραφή,
Αναγνώριση, Εκτίμηση και Χαρτογράφηση των Τύπων Οικοτόπων και των Ειδών
Χλωρίδας και Πανίδας της Ελλάδας (Οδηγία 92/43/ΕΟΚ)". Στον Επιστημονικό
Κατάλογο εντάχθηκε το σύνολο σχεδόν των μέχρι τότε προστατευόμενων περιοχών σε
εθνικό και διεθνές επίπεδο (296 περιοχές).

Τα στοιχεία αυτά φανερώνουν την μεγάλη δυνατότητα της χώρας να επενδύσει σε

εναλλακτικές μορφές φυσιολατρικού τουρισμού και οικοτουρισμού, σε ανάπτυξη
κέντρων ασκησης ναυταθλητισμού ή και αθλημάτων της υπαίθρου και του βουνού.

Είναι σκόπιμο σε κάθε περίπτωση να αναφερθεί πως οι περισσότεροι από τους εν

δυνάμει πόρους της φυσικής κληρονομιάς ενός τόπου, παρουσιάζουν μεγάλο βαθμό
περιβαλλοντικής ευαισθησίας και σε κάθε περίπτωση η ορθή αξιοποίηση τους, θα πρέπει
να στηρίζεται σε στοχευμένα σχέδια και πολιτικές που να προστατεύουν την διατήρησή

107
Το Δίκτυο Natura 2000 αποτελεί ένα ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο περιοχών, οι οποίες
φιλοξενούν φυσικούς τύπους οικοτόπων και οικοτόπους ειδών που είναι σημαντικοί σε
ευρωπαϊκό επίπεδο. Αποτελείται από δύο κατηγορίες περιοχών:
τις "Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ)" (Special Protection Areas - SPA) για την Ορνιθοπανίδα,
όπως ορίζονται στην Οδηγία 79/409/EK "για τη διατήρηση των άγριων πτηνών".
τους "Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ)" (Sites of Community Importance – SCI) όπως
ορίζονται στην Οδηγία 92/43/ΕΟΚ.

257
τους και για τις επόμενες γενιές και σε καμία περίπτωση την εξάντληση ή υποβάθμιση
των πόρων .

3.3. Η κατά τόπους ανάγνωση των εν δυνάμει πόρων τουριστικής ανάπτυξης

εργαλεία και δεδομένα

Σε συνέχεια της παραπάνω προσέγγισης και κατηγοριοποίησης των εν δυνάμει

τουριστικών πόρων όπως αναλύθηκαν στο κεφάλαιο σε επιμέρους κατηγορίες όπως ο
Πολιτισμός κι ο τουρισμός, η Φύση και τα τοπία, Δραστηριότητες και Βιωματικές
εμπειρίες και το ανεξερευνητο, είναι ενδιαφέρον να διερευνηθεί για τις κατηγορίες και
τους επιμέρους εν δυνάμει πόρους, πιθανοί μέθοδοι άντλησης δεδομένων για
χαρτογράφηση και αναγνώριση του τουριστικού προφίλ μιας περιοχής. Δημιουργώντας
τον οδικό χάρτη του τουριστικού αποθέματος δημιουργείται μία τοπική βάση, με σκοπό
την απεικόνιση της εν δυνάμει τουριστικής Εικόνας. Μία τέτοια δεξαμενή
πληροφοριών για ένα τόπο μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη εργαλείων για την
αναγνώριση και πιθανώς συστηματική αξιοποίηση τέτοιων πόρων. Η χωρική και
θεματική ανάλυση μία χωρικής ενότητας μπορεί να είναι ένα βασικό εργαλείο για τυχόν
ανάπτυξη ειδικών τουριστικών προϊόντων νέων, ή εμπλουτισμού ήδη υφιστάμενων.

Η παρακάτω ανάλυση γίνεται κυρίως με άξονα αναφοράς την χώρας μας και τα
εργαλεία που διαθέτει ήδη, βάσεις δεδομένων, αρχεία, τεχνολογικά εργαλεία και
τεχνογνωσίες, από τα οποία μπορούν να αντληθούν όλες οι ζητούμενες πληροφορίες.
Για την δημιουργία ενός εν δυνάμει τουριστικού χάρτη μιας περιοχής είναι πολύ βασικό
να παρουσιαστούν ενδεικτικά τα εργαλεία κι η μεθοδολογίες που μπορούν να
συμβάλλουν σε αυτό.

Για της ανάγκες την παρούσας έρευνας θα αναλυθούν σε βάθος εργαλεία και
μεθοδολογίες εντοπισμού αποθέματος κι εν δυνάμει πόρων που έχουν να κάνουν με τον
πολιτισμό και πιο συγκεκριμένα με την βιομηχανική κληρονομιά και συγκεκριμένα
στην Ελλάδα, στο Β μέρος της διατριβής.

Είναι πολύ βασικό παρόλα αυτά να υπαρχει η χωρική και θεματική ανάλυση στο
σύνολο της χώρας προκειμένου να λαμβάνονται ισορροπημένα αποφάσεις για
υιοθέτηση πολιτικών και στρατηγικών τουριστικής ανάπτυξης, πολιτικών κινήτρων,
πολιτικών προστασίας αλλά και των σχεδιασμό προγραμμάτων στήριξης των ιδιωτικών
πρωτοβουλιών και χρηματοδοτικών εργαλείων.

Στο σχετικό πλαίσιο Εθνικό Χωροταξικό Πλαίσιο για τον Τουρισμό γίνεται μία
προσέγγιση στο σύνολο του εθνικού χώρου, προσδιορίζοντας τις χωρικές ενότητες
τουριστικής ανάπτυξης στην κατεύθυνση της αναγνώρισης των περιοχών εκείνων οι
οποίες συνθέτουν κατά την ανάλυση βιώσιμους διευρυμένους προορισμούς.

258
 Γίνεται μία προσέγγιση να εκφραστεί σε ζώνες ποιοτικά ο διαθέσιμος πόρος και
εμπεριέχει τη λογική του μηχανισμού διαμόρφωσης του ελληνικού τουριστικού
προϊόντος των τελευταίων δεκαετιών. Τα βασικά κριτήρια που αναφέρεται πως έχουν
χρησιμοποιηθεί για να διακριθούν οι επιμέρους ζώνες είναι:

Η υφιστάμενη και η εν δυνάμει προσβασιμότητα,

η ένταση της τουριστικής δραστηριότητας,
ο τρέχων βαθμός ένταξης των προορισμών στην τουριστική αγορά
το είδος, η ποιότητα και η έκταση των διαθέσιμων πόρων.

Η ανάγκη διάκρισης μεταξύ νησιωτικού και χερσαίου χώρου επιβεβαιώνεται και από την
παρούσα επεξεργασία. Ειδικότερα διαπιστώνεται ότι ελάχιστα νησιά έχουν τη
δυνατότητα ν΄ αποτελέσουν ολοκληρωμένους πολυθεματικούς προορισμούς εξαιτίας του
περιορισμού της κινητικότητας των επισκεπτών, λόγω της γεωμορφολογίας, του
περιεχομένου του τουριστικού προϊόντος (ήλιος - θάλασσα) και του υψηλού κόστους
διασυνδεσης με την ενδοχωρα.

Στον χερσαίο χώρος, παρατηρούνται διευρυμένες χωρικές ενότητες, με στόχο τη

λειτουργία συμπληρωματικών μεταξύ τους τουριστικών πόλων, οι οποίοι θα μπορούσαν
να συγκροτήσουν εμπλουτισμένα τουριστικά προϊόντα. Ιδιαίτερη βαρύτητα έχει δοθεί
σε μικτού χαρακτήρα ενότητες, αυτές δηλαδή που περιέχουν αξιόλογο ηπειρωτικό αλλά
και παράκτιο χώρο όπως η Ήπειρος, η Δυτική Στερεά Ελλάδα, η Δυτική Πελοπόννησος
κ.α. Με την έννοια αυτή στους μεν νησιωτικούς προορισμούς το βασικότερο κριτήριο
ανάπτυξης που αναφέρεται είναι η αυτοτέλεια και η τοπική ταυτότητα ενώ στους
χερσαίους η συμπληρωματικότητα και η μεταξύ τους δικτύωση.

Ειδικότερα οι ενοτητες που αναφέρονται στην χωρική και θεματική ανάλυση της
Ελλάδας βάσει των παραπάνω κτητηρίων ενδεικτικά αναφέρεται ο δυτικός παράκτιος
χώρος να διακρίνεται σε δύο ενότητες: τη νησιωτική (νησιά βορείου τμήματος Ιονίου)
με τις απέναντι ακτές και τη δυτική Πελοπόννησο με κύριο χαρακτηριστικό την ανάγκη
για θεματικό εμπλουτισμό, ενώ το νότιο τμήμα έχει σημαντικά περιθώρια ενίσχυσης της
ταυτότητάς του ως τουριστικού προορισμού.

Ο ανατολικός νησιωτικός χώρος χωρίζεται σε μία ενιαία ενότητα με τα νησιά του

Ανατολικού Αιγαίου από τη Λήμνο ως το Καστελόριζο και σε αυτην γίνεται η
διαπίστωση για ανάγκη εκσυγχρονισμού, ανανέωσης και εμπλουτισμού του
τουριστικού προϊόντος. Τα νησιά των Κυκλάδων αποτελούν μία ενότητα κατά το
Πλαίσιο108 και εκεί η κυρίαρχη μορφή τουριστικής ανάπτυξης στηρίζεται στο μαζικό
μοντέλο τουρισμού (ήλιος – θάλασσα). Αναφέρεται η πρόθεση για διατήρηση του
χαρακτήρα της περιοχής στη διεθνή τουριστική αγορά με περαιτέρω θεματικό
εμπλουτισμό, και βελτίωση της προσβασιμότητας. Οι μορφολογικοί στις Κυκλάδες,
108
Ισχύον θεσμικό χωροταξικό πλαίσιο για τον τουρισμό

259
αποτελούν σήμερα σημαντικό τουριστικό πόρο, καθώς οι χρωματισμοί κι η τοπική
αρχιτεκτονική φαίνεται πως λειτουργούν και ως χαρακτηριστικό αναγνωρίσιμο τοπίο
στην παγκόσμια αγορά.

Στην Αττική αναφέρεται η ανάγκη εκσυγχρονισμού των υποδομών για εμπλουτισμό και
αναβάθμιση του τουριστικού προϊόντος της.

Στην ζώνη της Ανατολικής Πελοποννήσου αναφέρεται ως ανάγκη η διατήρηση του

ήπιου χαρακτήρα και η βελτίωση της προσβασιμότητας. Κατά το χωροταξικό πλαίσιο
για τον τουρισμό στη Μαγνησία, βρίσκεται ένας σημαντικός τουριστικός πόλος, το
Πήλιο, το οποίο αποτελεί προορισμό κυρίως εσωτερικού τουρισμού και το οποίο
συνδυάζει με επιτυχία αξιόλογο ορεινό χώρο, παραδοσιακά οικιστικά σύνολα και
ικανοποιητικές παραλίες, με αποτέλεσμα να αποτελεί ένα πολυθεματικό προορισμό.
Απαιτούνται ωστόσο, περιορισμένες διορθωτικές κινήσεις στη διαμόρφωση του
προϊόντος έτσι ώστε να προβληθούν περισσότερο οι βασικοί τουριστικοί πόλοι της
περιοχής (Πήλιο, Σκιάθος) και να γίνει ευκολότερα διαθέσιμο στη διεθνή αγορά. Η
τουριστική ενότητα που περιλαμβάνει τις ακτές της Α. Μακεδονίας και Θράκης και τα
νησιά Θάσος και Σαμοθράκη παρουσιάζει εκτεταμένη γειτνίαση σημαντικών
παράκτιων και χερσαίων τουριστικών πόρων και έτσι είναι κατάλληλη για την
ανάπτυξη πολυθεματικών τουριστικών δικτύων.

Η ολοκλήρωση της Εγνατίας οδού δίνει τη δυνατότητα δημιουργίας ενός νέου χερσαίου
τουριστικού χώρου. Η περιοχή προσφέρεται για την ανάπτυξη πολυθεματικής
τουριστικής δραστηριότητας. Η ολοκλήρωση των έργων της Εγνατίας οδού θα
μπορούσε να συμβάλει σε ενα πολυθεματικό και συγκροτημένο σύστημα προορισμών,
λόγω της πληθώρας των υφιστάμενων τουριστικών πόλων στην περιοχή, με στοχο μία
ήπια, πολυθεματική και χωρικά και χρονικά διευρυμένης τουριστικής ανάπτυξης.

Στην ενότητα της Κεντρικής Ελλάδας (Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλία) σημειώνεται η

μειωμένη προσβασιμότητα και η ελλιπής, σε σχέση με την υπόλοιπη επικράτεια,
κατανομή αξιοποιήσιμων τουριστικών πόρων. Μόνοι σημαντικοί πόροι είναι ο
αρχαιολογικός χώρος των Δελφών, που εντάσσεται και στην παράκτια ζώνη του
Κορινθιακού κόλπου και οι υποδομές χειμερινού τουρισμού. Η Κεντρική
Πελοπόννησος αποτελεί δυνάμει τουριστικό προορισμό, χάρη στη στην
πολυθεματικότητα και τη χωρική πυκνότητα των πόρων που διαθέτει. Η Κρήτη, χάρη
στη μοναδική ποικιλία, την επάρκεια και ισόρροπη κατανομή των τουριστικών πόρων
της καθώς και στην ιδιαιτερότητα της θέσης της, αποτελεί ιδανικό χώρο εφαρμογής
ενός προγράμματος ανάπτυξης όλων σχεδόν των σύγχρονων μορφών τουρισμού.

Μάλιστα διακρίνεται πως για την αναβάθμιση του τουριστικού προϊόντος της Κρήτης
θα θα πρέπει να γίνει εκσυγχρονισμός και ο θεματικός εμπλουτισμός των τουριστικά
ανεπτυγμένων περιοχών, η ανάπτυξη της κρητικής ενδοχώρας ως ιδιαίτερου

260
τουριστικού προορισμού (αγροτουρισμός, οικολογικός, πολιτιστικός τουρισμός), η
ποιοτική αναβάθμιση της γεωργικής και κτηνοτροφικής παραγωγής κ.α.

Τα δύο μεγάλα μητροπολιτικά κέντρα της χώρας αποτελούν σημαντικό παράγοντα

διαμόρφωσης της διεθνούς τουριστικής ταυτότητάς της, ανεξάρτητα από την απόδοση
της τουριστικής δραστηριότητας στο χώρο τους. Η ποιότητα των εξυπηρετήσεων αλλά
και των ευρύτερων υποδομών έχει περιθώρια αναβάθμισης, ενώ ο εξωραϊσμός του
δομημένου περιβάλλοντος των βασικών οδικών αξόνων των πόλεων και των επιμέρους
θεματικών προορισμών αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα.

3.3.1. Ο πολιτισμός ως εν δυνάμει πόρος τουριστικής ανάπτυξης.

Η Ελλάδα είναι κατεξοχήν μέρος με πλούσιο πολιτιστικό απόθεμα, τόσο όσον αφορά
την αρχαιότητα, τους μέσους χρόνους αλλά και την σύγχρονη ιστορία και την περίοδο
της αποβιομηχάνισης αλλά και άυλες πρακτικές και παραδόσεις. Βασική προϋπόθεση
για την αξιοποίηση των εκάστοτε πολιτιστικών πόρων είναι η αναγνώριση και
καταγραφή τους σε ένα χωρικό πλαίσιο που ενδιαφέρει ως προς τον σχεδιασμό και την
ενεργοποίηση σχετικών τουριστικών προϊόντων. Η κλίμακα μπορεί να είναι τοπική και
να αφορά μία χωρική ενότητα, όπως έναν Δήμο, Περιφέρεια, περιοχή ή μεγαλύτερη και
να αφορά σε ανάπτυξη δικτύων.

Ειδικά στις περιπτώσεις πόλεων με πολιτιστική κληρονομιά, αναπτύσσονται ιδιαίτερες

δυναμικές όχι μόνο στις περιοχές που έχουν τα χαρακτηριστικά που προσελκύουν τον
πολιτιστικό τουρισμό, αλλά στην ευρύτερη περιφέρεια. Γενικά, ο τουρισμός και η
διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς χαρακτηρίζονται από μια στενή, συχνά
αμφιλεγόμενη σχέση. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που οι στόχοι των δύο αυτών
τομέων θεωρείται ότι συγκρούονται με την έννοια ότι ο τουρισμός αφορά την
οικονομική εκμετάλλευση της κληρονομιάς και ότι η λεγόμενη «τουριστικοποίηση»
(touristification) της έχει δυσχερείς επιπτώσεις. (Γκούμα, Παπαθανασσίου-Zuhrt και
Σκούλτσο, 2002)

Συχνά η τουριστική ανάπτυξη ενός προορισμού λειτουργεί σαν αφορμή για την
διατήρηση και ανάδειξη της ιστορικής, πολιτιστικής, θρησκευτικής και βιομηχανικής
κληρονομιάς ολόκληρης της περιφέρειας (Konsola 1990).

Για τον εντοπισμός σχετικών πόρων αναφέρεται η βασική διάρθρωση όπως την
καταγράφει ο αρμόδιος φορέας στην Ελλάδα (ΥΠΠΟ) αναφέρεται στην πύλη
“Οδυσσέας” και είναι: αρχαιολογικοί χώροι, μνημεία και μουσεία.

261
 ΥΛΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ, ΥΛΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ Πηγές που μπορούν να εντοπιστούν/
ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ αντληθούν σχετικά περιεχόμενα

Παραστατικές Τέχνες Διαδίκτυο, Οδηγοί εκδηλώσεων, μέσα

κοινωνικής δικτύωσης, αρμόδιοι φορείς,
επιχειρήσεις

Μουσεία, τεχνουργήματα Διαδίκτυο, οδηγοί πόλης, βιβλιογραφία,

επιτόπια παρατήρηση

αρχεία Ερευνα, διαδίκτυο, αρμόδιοι φορείς,

βιβλιοθήκες

Βιβλιοθήκες, λογοτεχνία, συγγράμματα, Ερευνα, διαδίκτυο, αρμόδιοι φορείς,

εκδόσεις βιβλιοθήκες

Αθλητισμό, αναψυχή, εστίαση Διαδίκτυο, οδηγοί πόλης, Οδηγοί

εκδηλώσεων, μέσα κοινωνικής δικτύωσης,
αρμόδιοι φορείς, επιχειρήσεις

Φεστιβάλ, γκαλά, εκθέσεις Διαδίκτυο, Οδηγοί εκδηλώσεων, μέσα

κοινωνικής δικτύωσης, αρμόδιοι φορείς,
επιχειρήσεις

Δομημένη κληρονομιά, αρχιτεκτονική, Χάρτες περιοχής, διαδίκτυο, βιβλιογραφία,

πάρκα, τοπία, περιοχές αθλοπαιδιών βάσεις δεδομένων, έρευνα, αρμόδιοι φορείς

Ιερά τοπία Χάρτες περιοχής, διαδίκτυο, βιβλιογραφία,

βάσεις δεδομένων, επιτόπια έρευνα και
παρατήρηση, περιήγηση, αρμόδιοι φορείς

Ιστορικά τοπία Χάρτες περιοχής, διαδίκτυο, βιβλιογραφία,

βάσεις δεδομένων, επιτόπια έρευνα και
παρατήρηση, περιήγηση, αρμόδιοι φορείς

Πολιτιστικά τοπία Χάρτες περιοχής, διαδίκτυο, βιβλιογραφία,

βάσεις δεδομένων, επιτόπια έρευνα και
παρατήρηση, περιήγηση, αρμόδιοι φορείς

Πίνακας 3.3.1-1 Πηγές εντοπισμού της Υλικής κληρονομιάς ενός τόπου, ανά κατηγορία.
Πηγή : Ιδία επεξεργασία

262
 ΑΥΛΟΙ ΠΟΡΟΙ, Η ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ Πηγές που μπορούν να εντοπιστούν/
ΑΞΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ αντληθούν σχετικά περιεχόμενα

Σχέσεις, Κοινή ταυτότητα Ερευνα, διαδίκτυο, αρμόδιοι φορείς,

βιβλιοθήκες, βιβλιογραφία

Κοινές Μνήμες, βιώματα, τοπική ταυτότητα Ερευνα, διαδίκτυο, αρμόδιοι φορείς,

βιβλιοθήκες, βιβλιογραφία

Πρότυπα, Δοξασίες, θρησκευτικες συνηθειες Ερευνα, διαδίκτυο, αρμόδιοι φορείς,

βιβλιοθήκες, βιβλιογραφία

Ότι θεωρείται πολύτιμο να παραδοθεί στην Ερευνα, διαδίκτυο, αρμόδιοι φορείς,

επόμενη γεννιά. βιβλιοθήκες, βιβλιογραφία

Ιστορίες προφορικής κληρονομιάς, Επιτόπια έρευνα, συνεντεύξεις με φορείς,

αρχεία

γλώσσα, ιδιωματισμοί, ντοπιολαλιές Ερευνα, διαδίκτυο, αρμόδιοι φορείς,

βιβλιοθήκες, βιβλιογραφία,Επιτόπια έρευνα,
συνεντεύξεις με φορείς, αρχεία

παραδόσεις Ερευνα, διαδίκτυο, αρμόδιοι φορείς,

βιβλιοθήκες, βιβλιογραφία,Επιτόπια έρευνα,
συνεντεύξεις με φορείς, αρχεία

τοπική κουλτούρα Ερευνα, διαδίκτυο, αρμόδιοι φορείς,

βιβλιοθήκες, βιβλιογραφία,Επιτόπια έρευνα,
συνεντεύξεις με φορείς, αρχεία

τοπική τεχνογνωσία Ερευνα, διαδίκτυο, αρμόδιοι φορείς,

βιβλιοθήκες, βιβλιογραφία,Επιτόπια έρευνα,
συνεντεύξεις με φορείς, αρχεία

Πίνακας 3.3.1-2 Πηγές εντοπισμού της άυλης κληρονομιάς ενός τόπου, ανά κατηγορία.

Πηγή : Ιδία επεξεργασία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους σκοπούς του Β μέρους αυτής της εργασίας έχουν τα
εγκαταλελειμμένα και παραμελημένα βιομηχανικά κατάλοιπα. Ο εντοπισμός τους δεν
είναι απλός και προφανής καθώς δεν αποτελούν εξίσου αναγνωρισμένη κατηγορία

263
κληρονομιάς. Εντάσσονται στην ευρύτερη κατηγορία των μουσείων, τεχνουργημάτων
όσο και στην δομημένη κληρονομιά, αρχιτεκτονικής φύσεως με βάση την παραπάνω
κατάταξη.

Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον να παρουσιαστεί ως παράδειγμα ένα εργαλείο που

δημιουργήθηκε ακριβώς για να προσεγγιστεί η βιομηχανική κληρονομιά ως πόρος με
κύριο σκοπό τον εντοπισμό της στον χώρο με στόχο την καταγραφή και δημιουργία ενός
χάρτη συγκέντρωσης τέτοιων εγκαταστάσεων ή καταλοίπων.

Το εν λόγω εργαλείο εντοπισμού δημιουργήθηκε το 2017,και αποτελεί τα ΒΙομηχανικά

Δελτία Απογραφής (ΒΙ.Δ.Α)109, με τα οποία γίνεται η απογραφή της βιομηχανικής
ιστορίας της Ελλάδας μέσω της καταγραφής των καταλοίπων της. Με την χρήση του
εργαλείου συγκεντρώθηκαν στοιχεία που δύο χρόνια μετά οργανώθηκαν σε μία βάση
δεδομένων την ιστοσελίδα www.vidaomada.gr στην οποία περιλαμβάνονται τα δελτία
απογραφής και οι χάρτες εντοπισμού των καταλοίπων αυτών.

Μέσω της διαδικτυακής πλατφόρμας, το εργαλείο εξελίχθηκε και η καταγραφή μπορεί

να υλοποιηθεί από τον οποιονδήποτε χρήστη διαθέτει την πληροφορία ενώ οι αρμόδιοι
ελέγχουν την εγκυρότητα πριν ανεβάσουν την καταγραφή στην βάση δεδομένων. οι
εθελοντές καταγραφείς της ομάδας Βι.Δ.Α εργάζονται ώστε να εντοπίσουν, να
συγκεντρώσουν, να καταγράψουν και να διασώσουν οποιαδήποτε διαθέσιμη
πληροφορία, σε οποιαδήποτε μορφή, από οποιαδήποτε αξιόπιστη πηγή, σε μια σοβαρή
και συστηματική προσπάθεια ψηφιοποίησης, συμβάλλοντας ουσιαστικά στη διάσωση
στοιχείων και μαρτυριών για την ελληνική βιομηχανική κληρονομιά.

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της προσπάθειας καταγραφής είναι ο διαδραστικός χάρτης που

δημιουργήθηκε, ο οποίος βοηθά τους επισκέπτες να περιηγηθούν στην περιοχή
ενδιαφέροντός τους και να εντοπίσουν βιομηχανικά κατάλοιπα, όπου το επιθυμούν.
Επιπρόσθετα, η λεπτομερής κατηγοριοποίηση των καταλοίπων, βοηθάει τους
επισκέπτες του ιστότοπου να προχωρήσουν σε πολλές ενδιαφέρουσες συγκρίσεις,
ανάλογα με το γενικό τους ενδιαφέρον ή την εξειδικευμένη τους έρευνα.

Εως τον Αύγουστο του 2019 η πλατφόρμα απογραφής με βάση στοιχεία της ίδιας της
ομάδας, από σχετικές δημοσιεύσεις έχει καταγράψει ή λάβει δελτία για 771 ελληνικές
βιομηχανίες ή βιομηχανικές περιοχές και θέσεις, ενώ έχουν εμπλακεί περίπου 110
καταγραφείς.

109
https://vida-omada.blogspot.com

264
Παραπάνω φαίνεται απόσπασμα από ένα δελτίο καταγραφής ενός τέτοιου εν δυνάμει
πόρου, η κατηγοριοποίηση που έχει χρησιμοποιηθεί και τα στοιχεία που
συγκεντρώνονται ώστε να υπάρχει μία πλήρης Εικόνα για το απογεγραμμένο στοιχείο.
Η εν λόγω διαδραστική μέθοδος είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, αφενός γιατί
συμπλήρωσε ένα κενό που υπάρχει σε σχέση με την χαρτογράφηση και αποτύπωση της
βιομηχανικής κληρονομιάς, από την πολιτεία και αποτελεί μία από τα κάτω
πρωτοβουλία οργάνωσης μιας τέτοιας κατηγορίας θεματικής πληροφορίας γύρω από την
Βιομηχανική Κληρονομιά. Στην βάση δεδομένων συγκεντρώνεται υλικό όπως
παρατηρήσεις για προσθήκες και διορθώσεις, συλλογή και συγκέντρωση φωτογραφιών
από πολλές πηγές, ενώ η αρμόδια ομάδα ελέγχει το περιεχόμενο, καλείται να
επαληθεύσει πληροφορίες, να συγκεντρώσει πρωτογενείς μαρτυρίες, να επικυρώσει
πηγές, εν τέλει όμως διασώζοντας γνώση που πλησιάζει στο χείλος της εξαφάνισης, να
την παρουσιάσει και να τη διαθέσει ελεύθερα σε όλους τους ενδιαφερόμενους. Τέλος
εκτός από ένα εργαλείο εντοπισμού φαίνεται πως λειτουργεί και ως βάση δεδομένων και
αρχείο του κλάδου. Η δυναμική της βάσης δεδομένων αποκαλύπτεται εν τέλει από την
συμμετοχή όλο και περισσότερων εθελοντών καταγραφέων, ώστε να προσεγγιστεί κατά
το δυνατόν η μεγαλύτερη δυνατή πληροφορία.

265
Αντίστοιχα εργαλεία, θα μπορούσαν να αναπτυχθούν είτε κεντρικά, είτε κατόπιν
ιδιωτικών πρωτοβουλιών για τον εντοπισμό και την καταγραφή κι άλλων πολιτιστικών
πόρων και ιδιαιτέρως αυτών που δεν είναι είναι σαφώς αποτυπωμένοι στο θεσμικό
πλαίσιο, σε αρχεία και πλατφόρμες του κράτους, αλλά και για τις κατηγορίες άυλης
κληρονομιάς, η οποία είναι δύσκολο να εντοπιστεί.

3.3.2. Φύση και τοπία

Η κατηγορία πόρων που σχετίζεται με την φύση και τα τοπία έχει να επιδείξει τα
περισσότερα εργαλεία εντοπισμού ενδιαφερόντων πόρων για τουριστική αξιοποίηση,
τόσο στην χώρα μας όσο και σε άλλες περιοχές.

Κυρίως ως προς τους πρωτογενής φυσικούς πόρους, όπως αναλύθηκαν στον πίνακα του
κεφαλαίου 3.2.2 και αναλύονται παρακάτω, φαίνεται πως είναι σε μεγάλο ποσοστό
καταγεγραμμένοι σε διαφορετικά δίκτυα και βάσεις δεδομένων με θεμα την καταγραφή
και προστασία της βιοποικιλότητας.

Κάποια από αυτά τα εργαλεία και τις βάσεις δεδομένων που είναι διαθέσιμα στον
ελληνικό χώρο παρουσιάζονται παρακάτω. Παράλληλα, πιο σύνθετος φαίνεται να είναι
ο εντοπισμός ιδιαίτερων τοπίων ή πόρων φυσικής κληρονομιάς που δεν προστατεύονται
με κάποιο πλαίσιο και άρα μπορεί και να μην είναι καταγεγραμμένοι στις εκάστοτε
βάσεις δεδομένων.

Παρόλα αυτά μέσω των τεχνολογιών του διαδικτύου μπορούμε συχνά να εντοπίζουμε εν
δυνάμει τοπία και μη προστατευόμενους πόρους φυσικής κληρονομιάς στα διάφορα
εργαλεία και εφαρμογές ανάδειξης και αξιολόγησης τέτοιων πόρων.

Παράδειγμα αποτελεί το google earth, trip advisor αλλά και άλλες μηχανές αναζήτησης
και παρουσίασης προορισμών, αλλά και γεωχωρικά παιχνίδια110 που κατευθύνουν τους
παίκτες σε σημεία ιδιαίτερου ενδιαφέροντος φυσικά τοπία και μέρη Ιδιαίτερης
αισθητικής. Ως τέτοια τοπία μπορεί να νοούνται και σημεία θέας και θέασης φυσικών
φαινομένων κ.α. Οι κρύπτες που χρησιμοποιούνται σε γεωχωρικά παιχνίδια σε ένα
μεγάλο ποσοστό έχουν χωρικό ενδιαφέρον, θέλουν δηλαδή να οδηγήσουν τους παίκτες
σε μέρη μοναδική ομορφιάς ή αξίας.
110
Σχετικό παραδειγμα αποτελεί το GEOCACHE, Το Geocaching είναι ομαδικό παιχνίδι που
εκτελείται σε εξωτερικούς χώρους. Οι συμμετέχοντες χρησιμοποιούν συσκευές GPS ή άλλες
συσκευές πλοήγησης και προσανατολισμού για να κρύψουν ή να βρουν κουτιά (ονομάζονται
«γεωκρύπτες» ή «κρύπτες», στα αγγλικά «geocaches» ή «caches») οπουδήποτε στον κόσμο.
Σήμερα υπάρχουν πάνω από 2.000.000 κρύπτες καταχωρημένες σε διάφορες ιστοσελίδες που
είναι αφιερωμένες σε αυτό το παιχνίδι. Οι κρύπτες είναι τοποθετημένες σε περισσότερες από
100 χώρες σε όλο τον κόσμο, και στις επτά ηπείρους, συμπεριλαμβανομένης και της
Ανταρκτικής.(wikipedia.com)

266
Στην παρακάτω φωτογραφία διακρίνονται αναρίθμητες κρύπτες, που λειτουργούν ως
πόλοι επισκεψιμότητας και έχουν χωρικό και συχνά περιβαλλοντικό ενδιαφέρον.

Εικόνα: 3.3.2-1 Ενδεικτικό απόσπασμα χάρτη των χωρών της μεσογείου με τον χωρικό
εντοπισμό κρυπτών/πόλων επισκεψιμότητας στο παγκόσμιο γεωχωρικό παιχνίδι GEOCACHING
Πηγή: GEOCACHING

Εργαλεία και βάσεις δεδομένων εντοπισμού προστατευόμενων περιοχών φυσικής

κληρονομιάς.

Στο πλαίσιο εντοπισμού των προστατευόμενων περιοχών φυσικής κληρονομιάς με

παράδειγμα τον ελληνικό χώρο, παρουσιάζονται κάποιες επίσημες μηχανές και εργαλεία
καταγραφής κι αναζήτησης τέτοιων περιοχών και βάσεις δεδομένων, από τις οποίες
εντοπίζονται ενδιαφέρουσες ζώνες ή σημεία που μπορούν να αποτελέσουν τουριστικό
πόρο μεμονωμένα ή ως μέρος ενός συνόλου θελγήτρων ή μίας θεματικής διαδρομής.

Όπως αναφέρει το Υπουργείο Περιβάλλοντος στην επίσημη ιστοσελίδα του το 2022, το

Ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο Natura 2000 είναι ένα δίκτυο ζωνών προστασίας της
φύσης που εκτείνεται σε ολόκληρη την Κοινότητα και έχει ως στόχο να διασφαλίσει τη
µακροπρόθεσµη διατήρησή των πιο πολύτιµ

ων και των πλέον απειλούµενων ειδών και ενδιαιτηµάτων της σε ικανοποιητικό επίπεδο.
Η επικαιροποίηση του εθνικού καταλόγου του ευρωπαϊκού οικολογικού δικτύου Natura
2000 αποτελεί προϊόν του έργου «Εποπτεία και αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης

267
ειδών και τύπων οικοτόπων κοινοτικού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα», το οποίο
υλοποιήθηκε από το Τμήμα Βιοποικιλότητας και Προστατευόμενων Περιοχών του
ΥΠΕΝ το διάστημα 2014-2015. Στο πλαίσιο του έργου παράχθηκε μία ενιαία βάση
δεδομένων με βιβλιογραφικές αναφορές και δεδομένα πεδίου, σχετικά με την εξάπλωση
και την κατάσταση διατήρησης των ειδών και των τύπων οικοτόπων κοινοτικού
ενδιαφέροντος σε επίπεδο χώρας, έγινε η εκτίμηση της κατάστασης διατήρησης των
ειδών και τύπων οικοτόπων κοινοτικού ενδιαφέροντος σε εθνικό επίπεδο, ενώ
χαρτογραφήθηκαν οι τόποι που πληρούν τα κριτήρια της παρουσίας τύπων οικοτόπων
και οικοτόπων ειδών της Οδηγίας 92/43/ΕΚ στη χώρα μας (296 περιοχές –
«Επιστημονικός Κατάλογος»). Η Ελλάδα έχει χαρακτηρίσει σήμερα 202 Ζώνες Ειδικής
Προστασίας (ΖΕΠ) και 241 Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ). Οι δύο κατάλογοι
περιοχών παρουσιάζουν μεταξύ τους επικαλύψεις όσον αφορά τις εκτάσεις τους. (ΥΠΕΝ
2022)

Στον παρακάτω χάρτη προσδιορίζονται χωρικά οι περιοχές των καταλόγων NATURA

2000 , ενώ φαίνεται κι ο θεματικός διαχωρισμός μεταξύ τους με τα διαφορετικά
χρώματα.

Εικόνα 3.3.2-2 Το δίκτυο NATURA στην Ελλάδα Πηγή: Δημόπουλος, 2018

268
Παρόμοιο σχετικό εργαλείο που ενσωματώνει και τις παραπάνω περιοχές είναι ο
διαδικτυακός χάρτης "Προστατευόμενες Περιοχές της Ελλάδας" περιλαμβάνει τις
περιοχές της χώρας που προστατεύονται σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο,
καθώς και τις περιοχές ευθύνης των φορέων που είναι αρμόδιοι για τη διαχείρισή τους.
Δημιουργήθηκε ως μέρος του περιεχομένου του αφηγηματικού χάρτη (story map) με
τίτλο "Visit Greek Nature", που προβάλλει το σύνολο των προστατευόμενων περιοχών
της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας, με σκοπό την ανάδειξη της σπουδαιότητας
και της αξίας τους ως τουριστικούς προορισμούς υψηλού ενδιαφέροντος.111

Στον παρακάτω χάρτη απεικονίζεται μέρος του χάρτη της χώρας με τις σχετικές ζώνες,
ενώ στο υπομνημα φαίνονται κι οι επιμέρους κατηγορίες περιοχών που έχουν
καταγραφεί κι απεικονίζονται στον χάρτη. Στο παράρτημα παρουσιάζονται αναλυτικά οι
κατηγορίες του υπομνήματος που έχουν επιλεγεί προς καταγραφή.

Παράλληλα τα τελευταία χρόνια με τα επιμέρους προγράμματα εθνικής αναβάθμισης

των πληροφοριακών συστημάτων της χώρας, δημιουργήθηκε και επικαιροποιείται το
geodata.gov.gr. Η πύλη αυτή προσφέρει ανοικτά γεωχωρικά δεδομένα και υπηρεσίες για

111
Παράχθηκε το 2021 από το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας/Ελληνικό Κέντρο
Βιοτόπων-Υγροτόπων (ΕΚΒΥ) στο πλαίσιο του έργου «Προβολή και ανάδειξη των
προστατευόμενων περιοχών της Ελλάδας», το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το ΠΡΑΣΙΝΟ
ΤΑΜΕΙΟ στο πλαίσιο του Χρηματοδοτικού Προγράμματος «Φυσικό Περιβάλλον και
Καινοτόμες Περιβαλλοντικές Δράσεις 2020 - Άξονας Προτεραιότητας ΑΠ. 1: Δράσεις
Διατήρησης της Βιοποικιλότητας». (ΕΚΒΥ)

269
την Ελλάδα, αποτελώντας έναν εθνικό κατάλογο ανοικτών δεδομένων, μία
INSPIRE-συμβατή Υποδομή Γεωχωρικών Πληροφοριών, καθώς και μία ισχυρή
υποδομή για την παροχή υπηρεσιών προστιθέμενης αξίας από ανοικτά δεδομένα. Σε
λειτουργία από το 2010, το geodata.gov.gr αποτελεί έναν από τους πρώτους καταλόγους
ανοικτών δεδομένων στον κόσμο, συνεισφέροντας στην ανοικτή διακυβέρνηση σε
εθνικό και διεθνές επίπεδο. Η σχεδίαση, ανάπτυξη και συντήρησή του geodata.gov.gr
γίνεται από το ΙΠΣΥ/ΕΚ «Αθηνά»112, με σκοπό να αποτελέσει ένα κεντρικό σημείο
συλλογής, αναζήτησης, διάθεσης και απεικόνισης της ανοικτής δημόσιας γεωχωρικής
πληροφορίας. Το geodata.gov.gr λειτουργεί αποκλειστικά με ανοικτό λογισμικό που
αναπτύχθηκε από το έργο PublicaMundi, καθώς και τη διεθνή κοινότητα Ανοικτού
Κώδικα.113

Στο πλαίσιο καταγραφής της εθνικής γεωχωρικής πληροφορίας είναι σκόπιμο να

αναφερθεί κι η συμβολή του Ελληνικού Κτηματολογίου. Με αρχική καταγραφή των
τύπων οικοτόπων που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα την περίοδο 1999 - 2001 από το
ΥΠΕΧΩΔΕ και αποτέλεσε την πρώτη χαρτογράφηση αυτού του είδους, δημιουργώντας
αντίστοιχους θεματικούς χάρτες.

Το Ελληνικό Κτηματολόγιο, κατά την περίοδο 2013-2015, προχώρησε στον

ακριβέστερο γεωχωρικό προσδιορισμό των εξωτερικών ορίων και στην επικαιροποίηση,
περιγραφή και οριοθέτηση των χερσαίων τύπων οικοτόπων του δικτύου «Natura 2000»,
σε κλίμακα 1:5.000 με βάση τα ενιαία χαρτογραφικά υπόβαθρο του και δειγματοληψίες
πεδίου, καθώς και στην ενημέρωση, συμπλήρωση και διόρθωση της αρχικής βάσης
δεδομένων114. (Εθνικό Κτηματολόγιο 2022)

112
Ινστιτούτο Πληροφοριακών Συστημάτων. Το ΙΠΣΥ αποτελεί μέρος του Ερευνητικού Κέντρου
Καινοτομίας στις Τεχνολογίες της Πληροφορίας, των Επικοινωνιών και της Γνώσης "Αθηνά” ,
https://www.imsi.athenarc.gr/
113
http://geodata.gov.gr/
114
Το σχετικό έργο χαρτογράφησης «Ανάπτυξη υποδομής χωρικών δεδομένων μεγάλης κλίμακας
(1:5000) για τις χερσαίες προστατευόμενες περιοχές του δικτύου «Νatura 2000»
συγχρηματοδοτήθηκε από το ΕΣΠΑ 2014-20 στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα ΕΠανΕΚ. Στη
συνέχεια παραδόθηκε στο ΥΠΕΝ και χρησιμοποιήθηκε στην αναθεώρηση του εθνικού
καταλόγου των προστατευόμενων περιοχών του δικτύου «Natura 2000», ο οποίος
θεσμοθετήθηκε με την υπ’ αριθμ. 50743 ΚΥΑ (ΦΕΚ 4432Β/15-12-2017).Το Ελληνικό
Κτηματολόγιο, σε εφαρμογή του ν. 4685/2020, σχεδίασε και ανέπτυξε διαδικτυακή πλατφόρμα
για την ανάρτηση και θέαση των ορίων των προστατευόμενων περιοχών του δικτύου «Natura
2000» σε εθνικό επίπεδο. (ktimatologio.gr)

270
 Παράλληλα στην πύλη δεδομένων http://www.okxe.gr/el/ (Οργανισμός Κτηματολογίου
και Χαρτογραφήσεων Ελλάδας) μπορεί να αντληθούν προϊόντα όπως αεροφωτογραφίες
οι οποίες αποτελούν ταυτόχρονα και βάση παρατήρησης του χώρου.

Τέλος στον παρακάτω πίνακα αναφέρονται ενδεικτικά εργαλεία και μέθοδοι εντοπισμού
για τους επιμερους πόρους φυσικής κληρονομιάς.

ΠΟΡΟΙ ΦΥΣΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗΣ,
ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ /ΑΝΑΨΥΧΗ ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΠΟΡΩΝ
περιήγηση, αθλητικές Επιτόπια παρατήρηση, παρατηρηση
δραστηριότητες, συλλογή μέσω δορυφορικών εικόνων
Εξοχή τροφής/βοτάνων
Τοπία Τοπία Θέαση, περιήγηση, Επιτόπια παρατήρηση, βιβλιογραφία
Σπηλαιολογία Βιβλιογραφία, βάσεις δεδομένων,
Σπήλαια αρχεία αρμόδιων φορέων
Μηχανοκίνητος τουρισμός, παρατηρηση μέσω δορυφορικών
Έρημοι περιήγηση εικόνων
Ναυταθλητικές παρατηρηση μέσω δορυφορικών
Λίμνες δραστηριότητες εικόνων,
Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη παρατηρηση μέσω δορυφορικών
Οάσεις εικόνων,
Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη Βιβλιογραφία, βάσεις δεδομένων,
Καταρράκτες αρχεία αρμόδιων φορέων
σπα Βιβλιογραφία, βάσεις δεδομένων,
θερμες πηγές αρχεία αρμόδιων φορέων
επιμέρους Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη Βιβλιογραφία, βάσεις δεδομένων,
πόροι/στοιχεία ηφαίστεια αρχεία αρμόδιων φορέων
φυσικής
Ορειβασία, αναρρίχηση, Γεωγραφία,Βιβλιογραφία, βάσεις
κληρονομιάς
χιονοδρομία, αθλητικές δεδομένων, αρχεία αρμόδιων
δραστηριότητες βουνου, φορέων
μηχανοκίνητες αθλητικές
δραστηριότητες, συλλογή
Βουνά οροσειρές τροφών/βοτάνων, κυνήγι
Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη Γεωγραφία,Βιβλιογραφία, βάσεις
δεδομένων, αρχεία αρμόδιων
Κοιλάδες φορέων
ορειβασία, αναρρίχηση Γεωγραφία,Βιβλιογραφία, βάσεις
δεδομένων, αρχεία αρμόδιων
Φαράγγια φορέων

271
 Ναυταθλητικές Γεωγραφία,Βιβλιογραφία, βάσεις
ποτάμια , δραστηριότητες δεδομένων, αρχεία αρμόδιων
εκβολές/δέλτα φορέων,παρατηρηση μέσω
ποταμών δορυφορικών εικόνων
Ναυταθλητικές Βιβλιογραφία, βάσεις δεδομένων
ανεμολογικές δραστηριότητες, ΕΜΥ, μελέτες,αρχεία αρμόδιων
συνθήκες αεροπτερισμός, Parapente φορέων,
Συγκεντρωσεις Θέαση, περιήγηση, συλλογή Επιτόπια παρατήρηση,
φυτων,βοτανων τροφών/βοτάνων, κυνήγι Βιβλιογραφία, τοπική
προς παράδοση/γνώση, διερευνηση
βρωση/συλλογη
Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη Βιβλιογραφία, βάσεις δεδομένων,
Μνημεία της αρχεία αρμόδιων φορέων
φύσης προστατευόμενων περιοχών
Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη, Επιτόπια παρατήρηση, παρατηρηση
αθλητικές δραστηριότητες μέσω δορυφορικών εικόνων , τοπική
Παραλίες στην άμμο και στην θάλασσα παράδοση/γνώση, διερευνηση
Θέαση, περιήγηση, συλλογή Επιτόπια παρατήρηση, παρατηρηση
τροφών/βοτάνων, κυνήγι μέσω δορυφορικών εικόνων , τοπική
Δάση παράδοση/γνώση, διερευνηση
Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη, Βιβλιογραφία, βάσεις δεδομένων,
παρατήρηση χλωρίδας και αρχεία αρμόδιων φορέων
Φυσικά καταφύγια πανίδας προστατευόμενων περιοχών
Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη Βιβλιογραφία, βάσεις δεδομένων,
Προστατευόμενες αρχεία αρμόδιων φορέων
περιοχές προστατευόμενων περιοχών
αναγνωρισμενες Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη Βιβλιογραφία, βάσεις δεδομένων,
ζωνες οικολογικου αρχεία αρμόδιων φορέων
ενδιαφεροντος Υγροβιότοποι προστατευόμενων περιοχών
Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη Βιβλιογραφία, βάσεις δεδομένων,
Πάρκα άγριας αρχεία αρμόδιων φορέων
ζωής προστατευόμενων περιοχών
Περιοχές Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη Βιβλιογραφία, βάσεις δεδομένων,
γεωλογικού αρχεία αρμόδιων φορέων
ενδιαφέροντος προστατευόμενων περιοχών
Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη Βιβλιογραφία, βάσεις δεδομένων,
αρχεία αρμόδιων φορέων
Εθνικοί δρυμοί προστατευόμενων περιοχών

272
 κοραλιογενεις Θέαση, scuba diving, Βιβλιογραφία, βάσεις δεδομένων,
υφαλοι και αρχεία αρμόδιων φορέων
υποθαλάσσια προστατευόμενων περιοχών
συστήματα
Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη Βιβλιογραφία, βάσεις δεδομένων,
Θαλάσσια αρχεία αρμόδιων φορέων
οικοσυστήματα προστατευόμενων περιοχών
Τοποθεσίες birdwatching, Θέαση, παρατηρηση μέσω δορυφορικών
θέασης και περιήγηση, επίσκεψη εικόνων, βιβλιογραφία, τοπική
παρατήρησης παράδοση/γνώση, διερευνηση
ζώων και πουλιών
Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη, βιβλιογραφία, μελέτες, εφαρμογές
Μονοπάτια και ορειβασία και διαδίκτυο, τοπική
διαδρομές παράδοση/γνώση, διερευνηση
Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη, βιβλιογραφία, μελέτες, διαδίκτυο,
εκπαιδευτικές διερευνηση με σχετικούς φορείς
δραστηριότητες, συνεδρια,
Μητροπολιτικά φεστιβαλ, εκδηλώσεις,
πάρκα/Θεματικά υπαίθριες αθλητικές
πάρκα δραστηριότητες

Οργανωμένες Ζώνες επίσκεψη, εκπαιδευτικές διαδίκτυο, διερευνηση σε μητρώα σε

ή περιοχές δραστηριότητες, εμπόριο σχετικούς φορείς
οικολογικού τοπικών προϊόντων,
ενδιαφέροντος με Φάρμες γαστρονομία
ανθρωπογενή Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη, διαδίκτυο, διερευνηση σε μητρώα σε
παρέμβαση εκπαιδευτικές σχετικούς φορείς
δραστηριότητες, φεστιβαλ,
εκδηλώσεις, υπαίθριες
Βοτανικοί κήποι εκθέσεις
Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη, διαδίκτυο, διερευνηση σε μητρώα σε
Ζωολογικοί κήποι εκπαιδευτικές δραστηριότητες σχετικούς φορείς
Μουσεία φυσικής Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη, διαδίκτυο, διερευνηση σε μητρώα σε
ιστορίας/εκθέσεις εκπαιδευτικές δραστηριότητες σχετικούς φορείς
επίσκεψη, εκπαιδευτικές διαδίκτυο, διερευνηση σε μητρώα σε
δραστηριότητες, εμπόριο σχετικούς φορείς
τοπικών προϊόντων,
γαστρονομία, γεωργικές
δραστηριότητες, συλλογή
Καλλιέργειες τροφών/βοτάνων

273
Διάγραμμα 3.3.2-1 Κατηγορίες πόρων φυσικής κληρονομιάς για τουριστική ανάπτυξη και οι
πηγές εντοπισμού τους.

Πηγή:Ιδία επεξεργασία

3.3.3. Δραστηριότητες

Όπως αναλύθηκε στο κεφάλαιο 1.1.3.2. “Κοινωνική συμπεριφορά και νέα πρότυπα”,
είναι πολλαπλοί οι λόγοι που επιδρούν με την σειρά τους και στην θεώρηση του
ανθρώπου για την ποιότητα ζωής του, τον τρόπο ζωής του και προβληματίζουν τα
ανθρώπινα όντα σήμερα, σε βαθμό τέτοιο που συχνά παρατηρείται να αναζητούν η
καθημερινότητα να προσομοιάζει με την περίοδο διακοπών, το περιβάλλον εργασίας να
ταυτίζεται με κάποιο τουριστικό προορισμό και τα συναισθήματα να επιδιώκεται να
μοιάζουν με εκείνα της χαλαρότητας και της ξεγνοιασιάς. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής
είναι λοιπόν μία βασική παράμετρος που ορίζει την τουριστική ζήτηση.

Θα έλεγε κανείς πως παρατηρώντας και τις τελευταίες τάσεις, ο σύγχρονος άνθρωπος,
θέλει να μετατρέψει την καθημερινότητα του έτσι ώστε η τελευταία να αποκτήσει όσο
το δυνατό περισσότερα χαρακτηριστικά διακοπών κι ας διατηρείται κάποιο ωράριο
εργασίας μέσα σε αυτή. Αυτές οι προσδοκίες ενώ λειτουργούν ως τουριστικά κίνητρα,
την ίδια στιγμή δημιουργησαν και συνεχίζουν να δημιουργούν όλο και περισσότερη
ζήτηση για μετακινήσεις και “τουριστικά προϊόντα” ανάλογα με τις ατομικές απαιτήσεις.

Προσπαθώντας να εντοπίσουμε διαφοροποιημενες τουριστικές συμπεριφορές στις μέρες

μας όπως παρατηρεί ο Αδάμου (2006), με σημαντικές διαφοροποιήσεις στα ποιοτικά
χαρακτηριστικά της τουριστικής ζήτησης, εν μέρει ως αποτέλεσμα των αλλαγών στον
τρόπο ζωής του μέσου εργαζόμενου και της ανάγκης για βελτίωση των προδιαγραφών
και της ποιότητας ζωής του. Οι κυριότερες αλλαγές στη ζήτηση που εντοπίζει και
αφορούν την θεματική αυτή, είναι η αυξημένη ανάγκη για κατανάλωση
εμπλουτισμένων, περισσότερο διαφοροποιημένων και ποιοτικών τουριστικών προϊόντων
, η δυναμική ανάπτυξη του προτύπου των ολιγοήμερων διακοπών (3 – 4 ημερών) με
ταυτόχρονη αύξηση της συχνότητας των διακοπών, εν μέρει ως αποτέλεσμα της
μείωσης της διάρκειάς τους. Παράλληλα στις διαφοροποιήσεις που εντοπίζονται στην
τουριστική ζήτηση και συμπεριφορά θα πρέπει να συμπεριληφθεί η διαρκής αύξηση των
απαιτήσεων του σύγχρονου τουρίστα, ως αποτέλεσμα της βελτίωσης του επιπέδου και
της ποιότητας ζωής που επιθυμεί να έχει.

Τα νέα τουριστικά κίνητρα που προκύπτουν από τον σύγχρονο τρόπο ζωής, τις έκτακτες
συνθήκες και τις κοινωνικές τάσεις και συμπεριφορές που διαμορφώνουν την
τουριστική ζήτηση για τουρισμό. Οι ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου που παίζουν με

274
 την σειρά τους πολύ βασικό ρόλο στην εξέλιξη και διεύρυνση του φαινομένου και στην
διαμόρφωση της προσφοράς τουριστικών προιοντων.

Τόσο λόγω του σύγχρονου τρόπου ζωής όσο και λόγω των σύγχρονων συνήθειων,
προκύπτουν ανάγκες για συγκεκριμένες δραστηριότητες που να λειτουργούν ως το
τουριστικό αντικείμενο ενίοτε, τον πρωταρχικό ή συμπληρωματικό.

Άλλοι λόγοι που θέτουν τις δραστηριότητες ως το τουριστικό αντικείμενο και εν δυνάμη
τουριστικό πόλο, είναι η κοινωνική συμπεριφορά και κοινωνικές συνήθειες, το
διαδίκτυο, η έντονη ανάγκη του ανθρώπου για δραστηριοποίηση. Στο πλαίσιο αυτό
ανήκει κι η εργασία από απόσταση (working nomads) που μπορεί να αντιμετωπιστεί κι
ως τουριστική δραστηριότητα.

Στις δραστηριότητες ως τουριστικό πόλο η πιο συνηθισμένη κατηγορία που λειτουργεί

ως πρωταρχικός πόρος είναι οι αθλητικές ή ναυταθλητικές δραστηριότητες τα εκάστοτε
χομπι, που συχνά έχουν ένα καλλιτεχνικό ενδιαφέρον όπως ο φωτογραφικός τουρισμός.

Παράλληλα για τον εντοπισμό της πληθώρας των δραστηριοτήτων που μπορεί να
λειτουργούν ως τουριστικός πόρος μπορεί να θεωρηθεί η σχέση με την φύση και τις
αγροτικές εργασίες, η παρατήρηση της φύσης και των περιοχών, η μαγειρική και οι
γαστρονομία, ο εθελοντισμός, η εκπαίδευση και διακοπές που αφορούν επιμορφώσεις
διαρκείας.

Άλλες δραστηριότητες που μπορεί να αφορούν την αναψυχη, τον χορό και το θέατρο,
την μουσική, τα φεστιβάλ την εξάσκηση ή την εκμάθηση σπορ για την ανάπτυξη χόμπι,
την θεραπεία εν γένει είτε μέσω εξειδικευμένων ιατρικών υπηρεσιών, μέσω
εναλλακτικών μεθόδων, μέσω πνευματικών διεργασιών ή εναλλακτικών μεθόδων.

Οι δραστηριότητες έχουν μέχρι σήμερα αντιμετωπιστεί ως θεματικές σε επιμέρους

τουριστικές δραστηριότητες, και θα μπορούσαν να καταγραφούν μέσα από μία συνολική
βιβλιογραφική έρευνα γύρω από τον θεματικό τουρισμό. Παρόλα αυτά όμως σήμερα
οποιαδήποτε δραστηριότητα μπορεί να είναι από μόνη της κινητρο επίσκεψης ή
διακοπών.

Λόγω της αυξημένης χρήσης των εργαλείων του διαδικτύου, έχουν σήμερα αναπτυχθεί
πολύ εξειδικευμένα τουριστικά προϊόντα και επιμέρους δραστηριότητες για να
πλαισιώσουν ευρύτερα τουριστικά προϊόντα.

3.3.4. Βιωματικές εμπειρίες και το ανεξερευνητο

Η τουριστική εμπειρία είναι μια βιωματική πείρα που συχνά συνδέεται με

συναισθηματικές αντιδράσεις. Στο πλαίσιο του τουρισμού, τα συναισθήματα αφορούν

275
τις συναισθηματικές καταστάσεις των ταξιδιωτών κατά τη διάρκεια της εμπειρίας τους
(Chang et al., 2020). Αυτά τα συναισθήματα προκαλούνται συνήθως από συγκεκριμένα
γεγονότα, αντικείμενα ή περιβάλλοντα και είναι συνδεδεμένα με κάτι. Τα συναισθήματα
αυτά αποτελούν ουσιώδη στοιχεία της τουριστικής εμπειρίας, και συχνά περιλαμβάνουν
θετικά και ευχάριστα συναισθήματα (Aho, 2001).

Τα συναισθήματα παίζουν καίριο ρόλο στον καθορισμό της αξέχαστης φύσης των
εμπειριών . Επιπλέον, τα συναισθήματα μπορούν να επηρεάσουν τόσο την εγγραφή των
αναμνήσεων όσο και την ανάκλησή τους (Tung and Ritchie, 2011). Κάποιες μελέτες
έχουν προσδιορίσει θετικά συναισθήματα, όπως ενθουσιασμό, χαρά, ικανοποίηση,
ενδιαφέρον και χαλάρωση, ως συναισθήματα που σχετίζονται με τον τουρισμό.

Από τη μία πλευρά, τα θετικά συναισθήματα που προκύπτουν από την εμπειρία ταξιδιού
ενισχύουν την αποθήκευση των αναμνήσεων αυτής της εμπειρίας (Tung and Ritchie,
2011). Από την άλλη πλευρά, τα ταξίδια μπορεί να είναι πηγή αρνητικών
συναισθημάτων και συνδέονται με αρνητικές αξέχαστες εμπειρίες (Mackenzie and Kerr,
2013).

Μετά την ολοκλήρωση ενός ταξιδιού, η τουριστική εμπειρία επηρεάζει την αντίληψη
των ανθρώπων και την δημιουργία μνημών. Συνήθως, η τουριστική εμπειρία
αντιμετωπίζεται ως πηγή αναμνήσεων, και η συλλογή αυτών των αναμνήσεων θεωρείται
σημαντικό μέρος των διακοπών. Η επανάκληση των αναμνήσεων αυτών είναι
καθοριστική για τον τρόπο με τον οποίο θυμόμαστε την τουριστική εμπειρία μας
(Larsen, 2007).

Σύμφωνα με τον ιστότοπο, οι Εμπειρίες Airbnb είναι «μοναδικές δραστηριότητες που

φιλοξενούνται από εμπνευσμένους τοπικούς ειδικούς». Αυτές οι εμπειρίες με
δυνατότητα κράτησης περιλαμβάνουν μαθήματα μαγειρικής με τοπική κουζίνα,
ξεναγήσεις σε μοναδικές γειτονιές, αλληλεπιδράσεις με ζώα όπως ιππασία ή γιόγκα με
κατσίκες και πολλά άλλα. Επιπλέον, το καθένα προσφέρει νέα Εικόνα για το μέρος που
επισκέπτεστε, χάρη στην εξειδίκευση ενός τοπικού οικοδεσπότη. Οι Εμπειρίες στην
Airbnb είναι δραστηριότητες που διοργανώνονται από ενθουσιώδεις ντόπιους ειδικούς,
δια ζώσης ή διαδικτυακά. Ξεπερνούν τις τυπικές ξεναγήσεις και τα σεμινάρια,
παρουσιάζοντας στους επισκέπτες τον μοναδικό κόσμο κάθε οικοδεσπότη. Είναι
εμπειρίες υψηλής ποιότητας που διοργανώνονται από ενημερωμένους και φιλόξενους
οικοδεσπότες. Κάθε εμπειρία πρέπει να πληροί τα πρότυπα και τις απαιτήσεις της
Airbnb. Εμπειρίες στην Airbnb: Οι οικοδεσπότες μπορούν να προσφέρουν ειδικές
γνώσεις, μοναδικές δεξιότητες και αποκλειστική πρόσβαση σε εμπειρίες, μέρη και
κοινότητες. Συνήθως, οι εμπειρίες που διοργανώνονται δια ζώσης διαρκούν μερικές
ώρες. Διαδικτυακές Εμπειρίες που έχουν διακριθεί :

● World's Top Coffee Masterclass

276
 ● Καθοδηγούμενος Διαλογισμός με Νυσταγμένα Πρόβατα

Εμπειρία 60 λεπτών ηρεμίας στο Ηνωμένο Βασίλειο για χαριτωμένα πρόβατα και
καθοδηγούμενο διαλογισμό στη φάρμα του οικοδεσπότη Beccy.

● Ακολουθήστε έναν γιατρό πανούκλας μέσω της Πράγας

Περιηγηθείτε στην Πράγα μέσα από τα μάτια ενός γιατρού πανώλης κατά τη διάρκεια
αυτής της 60λεπτης εμπειρίας ΜΑθαίνεις για τον Μαύρο Θάνατο και τις πληγές του
17ου και 18ου αιώνα που επηρέασαν την ιστορική και όμορφη πόλη.

● Ginspiration History and Cocktails at Home

Διαδραστικό μάθημα κοκτέιλ τζιν διάρκειας 90 λεπτών. Πιείτε μαζί καθώς αναμειγνύετε
τρία κοκτέιλ και μάθετε για την ιστορία του τζιν.

● Μυστικά της Μαγείας

Κατά τη διάρκεια αυτού του 90λεπτου μαγικού σόου και του μαθήματος, ο
οικοδεσπότης Martin δείχνει κόλπα πριν αποκαλύψει μερικά από τα μυστικά του.

Επιλεγμένα συμπεράσματα από την αναφορά της τελευταίας έκθεσης με τίτλο Inside
Airbnb Experiences115, αναφέρουν ότι μόνο η συγκεκριμένη εταιρεία έχει:

● Η Airbnb διαθέτει σχεδόν 41.000 ενεργές καταχωρίσεις Εμπειριών σε 93 χώρες

και σε περισσότερες από 2000 πόλεις και προορισμούς.
● Λιγότερες από 1 στις 3 καταχωρίσεις Εμπειρίες αντιπροσωπεύουν το 96% όλων
των κριτικών.
● Σχεδόν 1 στις 3 καταχωρίσεις δεν έχει καθόλου κριτικές.
● Λιγότερο από το 1% όλων των καταχωρίσεων έχει 1.000 ή περισσότερες κριτικές
και πολλές από αυτές τις Εμπειρίες φαίνεται να είναι συμβατικές περιηγήσεις
στα αξιοθέατα που διοργανώνονται από καθιερωμένους τουριστικούς πράκτορες.
● Οι εμπειρίες με περισσότερες από 50 κριτικές έχουν μέση τιμή ανά άτομο 54 $
έναντι 70 $ κατά μέσο όρο για όλες τις καταχωρήσεις.116

Το Airbnb Experiences έχει αυξηθεί εντυπωσιακά από την πλευρά της προσφοράς από
την κυκλοφορία του το 2016 με 500 εμπειρίες σε περισσότερες από 40.000 έως το τέλος
του 2019. Αλλά πέρα από μια χούφτα περιορισμένων και συχνά αντικρουόμενων

115
Η αναφορά 31 σελίδων Inside Airbnb Experiences δεν περιλαμβάνει δεδομένα για
διαδικτυακές εμπειρίες ούτε περιλαμβάνει δραστηριότητα για το 2020. Η έρευνα της Arrival
βασίζεται σε όλες τις καταχωρήσεις Εμπειριών έως το 4ο τρίμηνο του 2019.
116
https://tourpreneur.com/

277
αναφορών στα επιχειρηματικά μέσα, υπάρχουν πολύ λίγες διαθέσιμες πληροφορίες για
τις κρατήσεις και έσοδα. Σχετικό άρθρο του Reuters από τις αρχές του 2018 ανέφερε μια
εσωτερική πηγή στην Airbnb ότι οι κρατήσεις θα μπορούσαν να ξεπεράσουν το 1
εκατομμύριο εκείνη τη χρονιά. Οι Πληροφορίες αναφέρουν ότι η Airbnb Experiences
είχε έσοδα 15 εκατομμυρίων δολαρίων για τα πρώτα τρία τρίμηνα του 2018 και περίπου
35 εκατομμύρια δολάρια το 2019, γεγονός που θα έθετε τις ακαθάριστες κρατήσεις στο
εύρος των 175 εκατομμυρίων δολαρίων για ολόκληρο το έτος (υποθέτοντας προμήθεια
20%).

Το παραπάνω εργαλείο της AirBnb αποτελεί ένα παράδειγμα εργαλείου κατ΄ατομο

οποίο μπορεί να εντοπιστούν επιμέρους βιωματικές εμπειρίες που να έχουν χωρική
εξάρτηση και να σχετίζονται με ένα ευρύτερο τουριστικό προϊόν. Σε αυτή την
πλατφόρμα αναφέρονται αξέχαστες τουριστικές εμπειρίες ορίζεται αυτή που
ανακαλείται θετικά μετά την γεγονός, αλλά οι ερευνητές μνήμης πιστεύουν ότι το
αρνητικό σθένος μπορεί να είναι μεγαλύτερη επιρροή από το θετικό σθένος στην
παραγωγή ισχυρής μνήμης (Erose Sthapit, Peter Björk, Dafnis N. Coudounaris and
Matthew J. Stone, 2022).

Σε τοπικό επίπεδο μπορούν να προσδιοριστούν βιωματικές εμπειρίες μέσω της

αναζήτησης εξεζητημένων τρόπων ζωής, ντοπιων συνηθειών, ντόπιων παραδόσεων και
εθίμων, δραστηριοτήτων που να σχετίζονται με τον μαύρο τουρισμό. Παράλληλα
ακραία φαινόμενα και μη προφανή θέλγητρα, επισκέψεις εξερευνήσεις
εγκαταλελειμμένων περιοχών, δικτύων, ντόπιων κατοικιών, αλλά και αναζήτηση
μοναδικών κρυμμένων μυστικών ενός τόπου μπορούν να προσδιορίζουν συνεχώς
εξειδικευμένες νέες εμπειρίες.

Στο ίδιο πλαίσιο λειτουργεί η τοπική κουλτούρα, η τοπική κουζίνα και κυρίως η
διαρκής ροπή προς το ανεξερευνητο που είναι ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου.

3.4.Παραδείγματα ανάπτυξης τουριστικών προϊόντων

Οι νέες τάσεις στην τοπική ανάπτυξη εστιάζονται στην αξιοποίηση του ενδογενούς
δυναμικού κάθε περιοχής, στην αποκέντρωση της λήψης των αποφάσεων, στην
ενίσχυση των τοπικών πρωτοβουλιών για ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας, στην
ενεργοποίηση του κοινωνικού μηχανισμού της «τοπικής συνείδησης», στην ανάπτυξη
πολυκεντρικών δικτύων και συνέργειας, και στην αντιμετώπιση οικουμενικών
προβλημάτων (μόλυνση του περιβάλλοντος, ανεργία, παγκοσμιοποίηση, ανάπτυξη νέων
τεχνολογιών κλπ). (Τομάρας,Λαγός 2005)

278
Το επιδιωκόμενο πάντα αποτέλεσμα είναι πιο αποτελεσματική αξιοποίηση των
συγκριτικών πλεονεκτημάτων της εκάστοτε χωρικής ενότητας, οι προστασία των πόρων
και η διατηρηση των αρχών της αειφορίας.

Το μοντέλο ανάπτυξης που παρουσιάζεται παραπάνω, αντιτίθεται στην μαζική

έκφανση του τουρισμού και λαμβάνει όλο και μεγαλύτερο χώρο στις προτιμήσεις των
ταξιδιωτών.

Αρα αυξάνονται όλο και περισσότερο οι ταξιδιώτες που υποστηρίζουν με

διαφορετικούς τρόπους την αναζήτηση της ποιότητας στο ταξίδι αλλά και τη σύνδεση
της διαμονής σ’ ένα τόπο με την προστασία του περιβάλλοντος και της ντόπιας
κουλτούρας καθώς και με την αναζήτηση ενός διαφορετικού προτύπου τοπικής
ανάπτυξης (Τσάρτας, 1996).

Προσπαθώντας να εντοπίσουμε παραδείγματα ανάπτυξη τουριστικών προϊόντων είναι

ευκολότερο να τα αναζητήσουμε είτε στο πλαίσιο ανάπτυξη δραστηριοτήτων
εναλλακτικού τουρισμού, και ενδογενούς ή από τα κάτω ανάπτυξης. Στο παραπάνω
πλαίσιο εντάσσεται και η ανάπτυξη τουριστικών δραστηριοτήτων στις αγροτικές και
ορεινές περιοχές η οποία έχει επιταχυνθεί τα τελευταία χρόνια ως αποτέλεσμα της
αύξησης της τουριστικής ζήτησης και της διαφοροποίησης του τουριστικού προϊόντος.

Άλλωστε ο τουρισμός ως οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα σε θεωρητικό

επίπεδο ερμηνεύεται, κατά περίπτωση, στα πλαίσια διαφόρων προσεγγίσεων όπως :

Η νεοκλασική θεωρία του συγκριτικού κόστους, όπως αναφέρεται στην έρευνα του
Τομάρα και Λαγού (2005), ερμηνεύει την ανάπτυξη του αγροτουρισμού σε μια περιοχή
με βάση την αρχή του συγκριτικού πλεονεκτήματος που έχει η περιοχή στην ανάπτυξη
παραδοσιακών υπηρεσιών έντασης εργασίας. Αυτό οδηγεί τους τοπικούς φορείς στο να
εξειδικεύονται στην παραγωγή τουριστικών προϊόντων ή στην παροχή υπηρεσιών με
χαμηλότερο σχετικό κόστος και κατά συνέπεια στην απόκτηση και διατήρηση απόλυτου
πλεονεκτήματος στην εμπορία τους έναντι των άλλων περιοχών.

Στη δημοσίευση του Τομάρα και Λαγού (2005), εξετάζονται οι πολλαπλές πτυχές του
αγροτουρισμού ως κινητήριας δύναμης της τοπικής οικονομίας. Η έρευνα τους
υποστηρίζει ότι ο αγροτουρισμός ενεργοποιεί διάφορους τομείς της τοπικής οικονομικής
δραστηριότητας μέσω "διασυνδέσεων προς τα εμπρός/διασυνδέσεων προς τα πίσω",
δημιουργώντας εξωτερικές οικονομίες και οικονομίες κλίμακας (σελ. 5).

Επιπλέον, σύμφωνα με Barquero (1991), οι θεωρίες της ενδογενούς οικονομικής

ανάπτυξης προσφέρουν εναλλακτικές προσεγγίσεις για την τοπική και περιφερειακή
ανάπτυξη, ενισχύοντας την συμμετοχή των κοινοτήτων και την ολοκληρωμένη
ανάπτυξη των περιφερειών (Barquero 1991:31-36).

279
Οι θεωρίες και τα μοντέλα που εξετάζονται στην έρευνα του Τομάρα και Λαγού, καθώς
και στις εργασίες του Barquero, ενδεχομένως να προσφέρουν καινοτόμες ερμηνείες για
την συμβολή της τουριστικής δραστηριότητας στην ανάπτυξη των τοπικών κοινοτήτων
και την μείωση των χωρικών ανισοτήτων.

Ο κάθε τουριστικός προορισμός αναπτύσσεται στην αρχή προσελκύοντας μη

οργανωμένους τύπους τουριστών, τους λεγόμενους εξερευνητές και περιηγητές, γεγονός
που επιδρά θετικά στην οικονομία αυτών των προορισμών μια και δεν υπάρχουν
μεσάζοντες που να εκμεταλλεύονται τις πλουτοπαραγωγικές πηγές.

Διαμέσου της συμμετοχής στην αναπτυξιακή διαδικασία οι κάτοικοι μιας περιοχής

έχουν την ευκαιρία να καθορίσουν οι ίδιοι την έκταση και τη μορφή της τουριστικής
ανάπτυξης καθώς και τον τρόπο που θέλουν να προωθήσουν την περιοχή τους αλλά και
το είδος των τουριστικών προϊόντων που θα προσφέρουν στην αγορά.

Δυστυχώς στην Ελλάδα τις περισσότερες φορές οι κάτοικοι δεν συμμετέχουν στην
αναπτυξιακή διαδικασία που επηρεάζει τις ζωές τους (Ανδριώτης 2003).

Οι κοινότητες είναι οι προορισμοί των περισσοτέρων ταξιδιωτών και επομένως η

ανάπτυξη και η διαχείριση της τουριστικής βιομηχανίας πρέπει να είναι
αποτελεσματική για να μπορέσει να καρποφορήσει (Blank 1989). Σύμφωνα με τον
Ανδριώτη (2003) και Hall (2000) η συμμετοχή των κατοίκων στην αναπτυξιακή
διαδικασία είναι μια μορφή σχεδιασμού από κάτω προς τα πάνω (bottom-up). Στο
παραπάνω πλαίσιο παρουσιάζονται παρακάτω ορισμένα παραδείγματα ανάπτυξης
τουριστικών προϊόντων από τα κάτω ή με στοιχεία ενδογενούς ανάπτυξης.

Ορισμένα παραδείγματα και πρακτικές που μπορούν να εντοπιστούν στον ελληνικό

χώρο αφορούν την μορφή του αγροτουρισμού που αναπτύχθηκε τα προηγούμενα χρόνια
και αφορούν σε αποτελέσματα του μηχανισμού της αγοράς, της προσφοράς και της
ζήτησης. Τέτοια παραδείγματα προκύπτουν συνήθως από αυτόνομη ανάπτυξη τοπικών
αναπτυξιακών πρωτοβουλιών και χωρίς συγκροτημένη τουριστική πολιτική, και
προγραμματισμό είτε σχεδιασμό της τοπικής ανάπτυξης.

Πολλα διαδεδομένα παραδείγματα ανάπτυξης τουριστικών προϊόντων αφορά την

ανάπτυξη αγροτουριστικών καταλυμάτων που απαντώνται συνήθως μεμονωμένα και μη
ενταγμένα σε δίκτυα ή σε οργανωμένα θεματικά τουριστικά προϊόντα.

Παράλληλα η κατά τα τελευταία χρόνια ανάπτυξη του οικοτουρισμού που αφορά την
ολιγοήμερη επίσκεψη εκδρομέων στην ύπαιθρο και τη συμμετοχή τους σε διάφορες
φυσιολατρικές εκδηλώσεις με οργανωμένο τρόπο και υπό τη καθοδήγηση ειδικού
ξεναγού, είναι πεδίο άντληση ς κι άλλων παραδειγμάτων για τον ελληνικό χώρο. Οι
φυσιολατρικές εκδηλώσεις αφορούν, ορειβασία, περπάτημα, ποδήλατο, καγιάκ και
άλλες.

280
Αυτή η μορφή οικοτουρισμού συνδέεται με τον αγροτουρισμό αλλά μεταφέρει το
κέντρο του οικονομικού ενδιαφέροντος στον επιχειρηματία της πόλης και όχι στους
αγρότες μονίμους κατοίκους της υπαίθρου, αν και βέβαια συμβάλλει στην ανάπτυξή
της. Η ανάπτυξη αυτών των μορφών «αστικοκεντρικού» τουρισμού λειτουργούν
ανταγωνιστικά με το περιεχόμενο του αγροτουρισμού ο οποίος λειτουργεί
«υπαιθροκεντρικά». Σε κάθε περίπτωση ο κίνδυνος δεν συνδέεται, τόσο με τη
μετατόπιση του οικονομικού επικέντρου, όσο με τις επιπτώσεις στη διατήρηση και
ανάδειξη του φυσικού, ιστορικού και παραδοσιακού περιβάλλοντος της χώρας, λόγω
της έλλειψης προγραμματισμού και μη καθορισμού προτεραιοτήτων. (Τομάρας, Λαγός
2005)

Η περίπτωση της ορεινής περιοχής της λίμνης Πλαστήρα στην κεντρική Ελλάδα, μέσα
από την Έρευνα των Παπαθεοδώρου, Α., & Χριστοφάκης, Ε. (2004) είναι εξαιρετικό
παράδειγμα της πώς ο αγροτουρισμός και η διαφοροποίηση της τοπικής παραγωγής
μπορούν να συμβάλλουν στη βιώσιμη ανάπτυξη ενός τόπου. Οι προσπάθειες για την
προβολή της τοπικής παράδοσης, των τοπικών προϊόντων, και της χειροτεχνίας είναι
καίριες για τη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου προϊόντος που τραβάει το ενδιαφέρον
των τουριστών και παράλληλα προστατεύει το φυσικό και πολιτιστικό κληρονομιά της
περιοχής.

Αυτό επισημαίνεται και στην έρευνα των Arabatzis και συνεργατών (2007), όπου
αναγνωρίζεται η σημασία της διαφοροποίησης της αγροτικής παραγωγής και της ήπιας
παρέμβασης στον αγροτουρισμό και τον τουρισμό της φύσης, ως μέσα αντιμετώπισης
της δημογραφικής παρακμής και της οικονομικής ανακούφισης. Είναι σημαντικό να
σημειωθεί ότι οι προσεγγίσεις αυτές δεν είναι μόνο ενδεδειγμένες για την περίπτωση της
Ελλάδας αλλά μπορούν να εφαρμοστούν και σε άλλες περιοχές με παρόμοιες
ιδιαιτερότητες. Το πρότυπο της ολοκληρωμένης-τοπικής-ενδογενούς ανάπτυξης είναι
ευέλικτο και μπορεί να προσαρμοστεί σε διάφορες τοπικές συνθήκες, προκειμένου να
επιτευχθεί ο θετικός πολλαπλασιαστικός αντίκτυπος στην τοπική κοινωνία και
οικονομία.

Ανάλογη προσπάθεια γίνεται τα τελευταία χρόνια σε περιοχές της ορεινής Αρκαδίας

όπως η Δημητσάνα, στην οποία αναπτύσσεται σταδιακά ένα Τοπικό Παραγωγικό
Σύστημα που στηρίζεται στο τρίπτυχο: Ορεινός και Αγροτικός Χαρακτήρας - Φυσικός
Πλούτος - Τοπική Ιστορία και Παράδοση. Τα βασικά χαρακτηριστικά του μοντέλου
τοπικής ανάπτυξης που προωθείται (Παπαθεοδώρου, Α., & Χριστοφάκης, Ε. (2004)
είναι τα εξής:

Τοπική Παράδοση στην Παραγωγή Πυρίτιδας (αξιοποίηση νέων τεχνολογιών)

Τοπικά Προϊόντα (τυποποίηση, προβολή-προώθηση)

281
Αγροτουρισμός

Φυσιολατρικός Τουρισμός

Ενδιαφέρον παράδειγμα από τα κάτω ανάπτυξης τουριστικού προϊόντος που επέδρασε

στην ανάπτυξη μιας ευρύτερης περιοχής, αποτελεί το παράδειγμα των ναυταθλητικών
δραστηριοτήτων της ανατολικής Λήμνου. Το παράδειγμα αυτό αποτελεί μία μη
συντονισμένη κεντρικά προσπάθεια να αξιοποιηθεί το ανεμολογικό δυναμικό της
περιοχής για την ανάπτυξη δραστηριοτήτων ιστιοσανίδας (kitesurf, windsurf, surf,
ιστιοπλοια ) από μία ιδιωτική πρωτοβουλία.

Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των τελευταίων ετών για συνδυασμό αθλητικών

δραστηριοτήτων κατά την διάρκεια των διακοπών, αλλά κι η στροφή των συγχρονων
κοινωνιών σε πιο υγιεινά πρότυπα ζωής, αποτελούν συχνά κίνητρο για την δημιουργία
εξειδικευμένων υπηρεσιών και τουριστικών προϊόντων.

Στην περίπτωση της ανατολικής Λήμνου, η αξιοποίηση του πόρου που διαγνωστεί από
μία ιδιωτική επιχείρηση ως εν δυνάμει τουριστικός πόλος, ήταν οι ιδιαίτερες
ανεμολογικές συνθήκες που σε συνδυασμό με του προσανατολισμό των
βορειοανατολικών ακτών του νησιού, αποτελούσε κατάλληλο πεδίο άσκησης
αντίστοιχων δρατσηριοτήτων ιστιοσανίδας (kitesurf, windsurf, surf, ιστιοπλοια ). Σε
επόμενο στάδιο η επιχείρηση ανέπτυξε ένα σταθμό εκμάθησης τετοιων σπορ και
ενοικιάσεων εξοπλισμού για πρώτη φορά στο νησί, ενώ σε επόμενο χρόνο ίδρυσε μία
εναλλακτική μονάδα διαμονής και φιλοξενίας που κατατάσσεται στην κατηγορία του
glamping.

Αρα μετέτρεψε σταδιακά τις ενδιαμεσες εισροες σε υποδομή διογκώνοντας το

τουριστικό προϊόν και πλαισιώνοντας το με άλλες επιμέρους παροχές και υπηρεσίες.

Σε βάθος χρόνου και συγκεκριμένα μετά από μία πενταετία η περιοχή της ανατολικής
Λήμνου, λόγω των οικονομιών κλίμακας, κέντρισε το ενδιαφέρον επιπλέον
επιχειρήσεων και συμπληρωματικών δραστηριοτήτων ενώ 15 χρόνια μετά, απαριθμεί 8
επιχειρησεις σταθμούς εκμάθησης τετοιων σπορ και ενοικιάσεων εξοπλισμού 2 μεγάλων
ξενοδοχείων και εναλλακτικής κατοίκησης συνολικής δυναμικότητας περίπου 600
κλινών, περιπου 40 ενοικιαζόμενες κατοικίες, και ιδρυση δεκάδων νέων επιχειρήσεων
στις γειτονικές περιοχές117. Το νησί επωφελήθηκε στο σύνολο του από την αύξηση των
πτήσεων και των απευθείας συνδέσεων με χώρες που αποτελούν το κύριο κοινό των
αθλημάτων, ενώ παρατηρήθηκε και μία παρουσία βουλγαρων επιχειρηματιών και
τουριστών στον συγκεκριμένο κλάδο.

Ο αγροτουρισμός σε κάθε περίπτωση είναι μια εναλλακτική λύση προσφοράς

ευκαιριών απασχόλησης και παροχής συμπληρωματικού εισοδήματος στους αγρότες,

117
Στοιχεία από επιτόπια καταγραφή τον Ιουνίου του 2020 και ερευνα στο διαδίκτυο.

282
ενώ, παράλληλα, αποτελεί μια κατάλληλη στρατηγική που συμβάλλει κατά τρόπο
ολοκληρωμένο στην τοπική ανάπτυξη και για ανεπτυγμένες χώρες του εξωτερικού.

Η διεθνής εμπειρία, όπως έχει καταγραφεί από το 1950 και μετά, στις χώρες Γαλλία,
Ιταλία, Αγγλία, Ιρλανδία, Δανία, Γερμανία, Βέλγιο, Ολλανδία, Ισραήλ, Αμερική και
Καναδά, δείχνει ότι το πρότυπο του αγροτουρισμού ποικίλει ως προς την μορφή και το
βαθμό ανάπτυξης του. Αυτό εξαρτάται από τις ιδιαιτερότητες κάθε χώρας, την
οικονομική δομή, την μεγάλη ή μικρή εκμετάλλευση στο αγρόκτημα, το βαθμό
ανάπτυξης του συνεταιριστικού κινήματος, τη γεωργική υπερπαραγωγή, την τοπική
επιχειρηματικότητα, το αγροτικό εισόδημα, το βαθμό των περιφερειακών ανισοτήτων
(Λαγός, 2016).

Ο τουριστικό σχεδιασμός αντιμετωπίζεται στρατηγικά από μεγάλους διεθνής αστικούς

τουριστικούς προορισμούς. Το Τοπικό Σχέδιο του Λονδίνου (City of London 1989)
αποτελεί έναν διακεκριμένο τομέα, ενώ για την ευρύτερη περιοχή του Παρισιού
εκπονούνται εξειδικευμένες μελέτες και διατυπώνονται προτάσεις για την ανάπτυξη του
τουρισμού.

Όσον αφορά παραδείγματα και πρακτικές από το διεθνές περιβάλλον, ο αστικός

τουρισμός έχει επίσης να επιδείξει αντίστοιχες περιπτώσεις, κατά την
Αυγερινού-Κολώνια (2000), εκτός από τα επιτυχημένα παραδείγματα των μικρομεσαίων
γαλλικών και βρετανικών πόλεων η πρόταση του αστικού τουρισμού υιοθετείται επίσης
με επιτυχία από τις παραδοσιακές βιομηχανικές πόλεις της δυτικής Ευρώπης, όπως στα
παραδείγματα των Μάντσεστερ, Γλασκώβη, Λίβερπουλ, Μπιλμπάο, Λυών κ.ά. Σε αυτές
τις πόλεις, όπου οι παραδοσιακές οικονομικές δραστηριότητες βρέθηκαν σε κρίση, οι
τοπικοί φορείς επενδύουν στον τουρισμό, επειδή θεωρούν τη δραστηριότητα ως μέσο
για την αναζωογόνηση, την ανάπλαση, τη βελτίωση της Εικόνας των πόλεων, αλλά και
ως ευκαιρία για τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας.

Η εμπειρία από τα παραδείγματα αυτά υποδεικνύει ότι η τουριστική δραστηριότητα

είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο προστασίας και διατήρησης της
πολιτιστικής κληρονομιάς ιστορικών πόλεων ή αναζωογόνησης απαξιωμένων αστικών
περιοχών. Ήπιες τουριστικές χρήσεις με τη μορφή, ειδικευμένων μουσείων ή
πολιτιστικών κέντρων δίνουν τη δυνατότητα «ενεργοποίησης» παλαιών ιστορικών ή
βιομηχανικών περιοχών, προκαλώντας επίσης το ενδιαφέρον δημοσίων και ιδιωτικών
φορέων για οργανωτική και οικονομική βοήθεια. (Αυγερινού-Κολώνια, 2000)

Ο τρόπος με τον οποίο ενισχύουν τα φεστιβάλ ή τα πολιτιστικά γεγονότα τον αστικό

τουρισμό και το τουριστικό branding έχει εξελιχθεί σημαντικα. Τα φεστιβαλ είναι
βασικό παράδειγμα ανάπτυξης τουριστικών προϊόντων από τα κάτω που αποδίδουν στην
ευρύτερη ανάπτυξη των περιοχών.

283
Ο τουρισμός που βασίζεται στα φεστιβάλ κατά τον Καραχάλη (2007) έχει συγκεκριμένα
πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Τέτοια γεγονότα είναι οι εβδομάδες μόδας (Fashion
Weeks) στο Παρίσι ή στο Βερολίνο, τα κινηματογραφικά φεστιβάλ, κ.ά. μπορούν λόγω
της κάλυψής τους από τα διεθνή μέσα επικοινωνίας να προβάλουν την πόλη πιο
αποτελεσματικά και από την καλύτερη διαφημιστική καμπάνια. Στις περιπτώσεις αυτές
δρουν συμπληρωματικά με τον αστικό τουρισμό.

Σε πολλές γεωγραφικές περιοχές, η εξειδικευμένη διαχείριση του τουριστικού τομέα, με

έμφαση σε εναλλακτικές μορφές τουρισμού και στη στόχευση ιδιαίτερων,
εξειδικευμένων αγορών (niche markets), αποτελεί μια επιτυχημένη στρατηγική.
Σύμφωνα με την έρευνα του Καραχάλη, η Love Parade στο Βερολίνο και η Sensation
στο Άμστερνταμ είναι πρωτοποριακά παραδείγματα αυτής της προσέγγισης,
εξυπηρετώντας ιδιαίτερες κοινότητες ενδιαφερόμενων για συγκεκριμένους μουσικούς
ρεύματα (Evans 2007). Τα φεστιβάλ αυτά, τα οποία πραγματοποιούνται κυρίως σε
αστικούς δημόσιους χώρους, καταφέρνουν να προσελκύσουν εκτεταμένο διεθνές κοινό.

Είναι εμφανές ότι τέτοιου είδους πολιτιστικές εκδηλώσεις συσχετίζονται άμεσα με το

φαινόμενο του αστικού πολιτιστικού τουρισμού. Δεδομένου ότι αυτά τα γεγονότα είναι
χρονικά περιορισμένα και προσφέρουν μία μοναδική, ανεπανάληπτη εμπειρία,
αποτελούν επιπλέον κίνητρα για την επίσκεψη ενός τουριστικού προορισμού.
Επιπρόσθετα, τα επιτυχημένα πολιτιστικά γεγονότα έχουν τη δυνατότητα να επηρεάσουν
ισχυρά τις επιλογές των τουριστών, όπως υπογραμμίζεται από αρκετά στοιχεία
επιτυχημένων πολιτιστικών εκδηλώσεων όπως αναφέρεται στην ετήσια αναφορά του
WTO το 2005. ΣΤην ίδια έκθεση, αλλά κι ο Καραχάλης (2007) αναφέρεται ότι στον
τομέα του τουριστικού σχεδιασμού, η εστίαση σε εξειδικευμένες αγορές, όπως ηλικιακές
ή εθνοτικές ομάδες, αποτελεί μια στρατηγική που επιτρέπει την προσέλκυση και τη
διατήρηση συγκεκριμένων τουριστικών κοινοτήτων. Για παράδειγμα, πόλεις όπως το
Άμστερνταμ, η Αμβέρσα και η Πράγα έχουν επενδύσει στην επισήμανση και την
προβολή της εβραϊκής τους κληρονομιάς με σκοπό την προσέλκυση τουριστών εβραϊκής
καταγωγής.

Αντιστοίχως, πόλεις όπως το Παρίσι και το Άμστερνταμ έχουν εξελιχθεί σε σημαντικούς

προορισμούς για νεανικές ομάδες, καθώς οι νεότερες γενιές συνδέουν αυτές τις πόλεις
με προοδευτικές, ανοιχτόμυαλες κουλτούρες. Επιπλέον, το φαινόμενο του
"μικρο-στοχευμένου" τουρισμού είναι εμφανές και σε περιπτώσεις όπως η δημιουργία
προορισμών για συγκεκριμένες υποκουλτούρες, όπως είναι οι skaters.

Στο πλαίσιο αυτό, η Βαρκελώνη προσφέρει ένα ενδιαφέρον παράδειγμα: η ανάπλαση

της παραλιακής της ζώνης έχει μετατρέψει την πόλη σε έναν προορισμό που είναι
ιδιαίτερα δημοφιλής μεταξύ αυτής της συγκεκριμένης υποκουλτούρας του skate.

284
Συνολικά, η στρατηγική στόχευσης ειδικών αγορών επιτρέπει την ανάπτυξη πιο
προσαρμοσμένων και εξειδικευμένων τουριστικών προϊόντων, αυξάνοντας έτσι την
ανταγωνιστικότητα του τουριστικού προορισμού.

Η ανάλυση μιας ιδιαίτερης μελέτης περίπτωσης , μέσα από την έρευνα της Τσολακάκη
(2008) μπορεί να μας δώσει στοιχεία να κατανοήσουμε το φαινόμενο όπου το
τουριστικό προϊόν είναι μία αυτόνομη νέα πόλη. Άλλωστε η ανάπτυξη νέων πόλεων
γύρω από την χωροθέτηση τουριστικών δραστηριοτήτων αποτελεί κυρίως γαλλικό
φαινόμενο. Στην Γαλλία εκτός από τον μόνιμο πληθυσμό, το γαλλικό έδαφος αποτελεί
τον τόπο παραμονής 80 εκατομμυρίων ατόμων, συμπεριλαμβανομένων των τουριστών
που διαμένουν στην χώρα. Η Γαλλία, είναι η δεύτερη χώρα προσέλκυσης τουριστών
μετά τις ΗΠΑ, με ένα σημαντικό αντίτιμο οικονομικού, κοινωνικού και πολιτιστικού
κόστους που προκαλείται εξαιτίας του αυξανόμενου τουρισμού.

Έτσι η παραθεριστική κατοικία αλλά και το ζήτημα της στέγασης του τουριστικού
πληθυσμού αποτέλεσε βασικό ζήτημα που κλήθηκε να αντιμετωπίσει η γαλλική
κυβέρνηση την δεκαετία του εξήντα αλλά και αντιμετωπίζει ακόμα και σήμερα.

Στις αρχές του 19ου αιώνα, το συνονθύλευμα των αστικών πειραματισμών και της
αρχιτεκτονικής της εποχής εισάγονται στην γαλλική επικράτεια με τρανταχτό
παράδειγμα την πόλη-παραθεριστικό σταθμό του Grande Motte στην επαρχία
Languedoc roussillon, σχεδιασμένη από τον Jean Balladur.(βλ. φωτο στο παράρτημα 8)

Όπως όλες νέες πόλεις που δημιουργούνται κατά εκείνη την εποχή Το παράδειγμα κι ο
σχεδιασμός του Grande Motte είναι στενά συνδεδεμένο με χωροταξικά ζητήματα. Η
χωροθέτηση και η δομή της πόλης καθώς και κάποια χαρακτηριστικά των δημόσιων
χώρων του, αλλά και κάποιες πλευρές της αρχιτεκτονικής του, εξηγούνται βάσει του
αναπτυξιακού προσανατολισμού που τέθηκαν κατά τον σχεδιασμό της πόλης.

Κατά την δεκαετία του’50, η χωροταξία αλλάζει τα δεδομένα καθώς, οι χωροτάκτες και
πολεοδόμοι της εποχής κατά την διάρκεια του μεσοπολέμου και λόγω του νέου
τεχνοκρατικού χαρακτήρα της εποχής εισαγάγουν νέες ιδέες στον σχεδιασμό. Έτσι η
χωροταξία έρχεται να ενσωματώσει τους τρεις τομείς της οικονομίας στο χώρο και να
εκμεταλλευτεί με τον καλύτερο τρόπο τα αποτελέσματα από την χωροθέτηση
παραγωγικών δραστηριοτήτων. Έτσι και με όλη αυτή την νέα νοοτροπία στον
σχεδιασμό του χώρου το DATAR το 1963 αποφασίζει να συντονίσει αυτήν την νέα
χωροθέτηση της τουριστικής δραστηριότητας. Έτσι η νέα πόλη που εξετάζεται έρχεται
να απαντήσει στην αυξημένη τουριστική ζήτηση της εποχής, να προλάβει μία ασύδοτη
τουριστική ανάπτυξη και να αξιοποιήσει τα γαλλικά παράλια της Μεσογείου με έναν
πρωτοπόρο για την εποχή τρόπο. Άλλωστε η χωροθέτηση μιας τέτοιας τουριστικής
πόλης στην περιοχή θεωρήθηκε για την εποχή το μοναδικό σενάριο μελλοντικής
ανάπτυξης της, δεδομένης της παρακμής της βιομηχανίας και του αδύναμου αγροτικού
τομέα της ευρύτερης περιοχής. (Τσολακάκη 2008)

285
 Η ακτές της επαρχίας του Languedoc Roussilion παρουσίαζαν μία αδυναμία
αστικοποίησης λόγω της υπερίσχυσης της Κυανής ακτής ως τουριστικό θέρετρο της
εποχή και συνεπώς είναι προφανής ο λόγος για τον οποίον η ανάπτυξη ενός τέτοιου
αστικού συνόλου στην εφαπτόμενη και λιγότερο ανεπτυγμένη επαρχία, ήταν αναγκαία.

Έτσι οι φορείς αναπτυξιακού και χωροταξικού σχεδιασμού της εποχής, επέλεξαν έναν
τέτοιο αναπτυξιακό άξονα ώστε να εξασφαλίσουν μία μορφή βιώσιμης παράλληλα
τουριστικής και χωρικής ανάπτυξης της περιοχής.

Το Grande Motte αποτελεί ένα από τους έξι παραθεριστικούς σταθμούς της Γαλλίας
που έχουν χωροθετηθεί με αυτό τον τρόπο δημιουργώντας οργανωμένα αστικά σύνολα.
Ο μαζικός τουρισμός είναι η κινητήριος δύναμη που χωροθετήθηκε εκει προκειμένου να
ενδυναμώσει την υπάρχουσα οργανωμένη δόμηση αλλά και τα γύρω αστικά κέντρα. Ο
έλεγχος κι ο περιορισμός της τουριστικής ανάπτυξης των γαλλικών παραλίων αποτελεί
άλλωστε βασική αρμοδιότητα των στόχων και των μεθόδων του Datar. Για να επιτευχθεί
αυτό όλη η διαδικασία κρατιέται μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας ώστε οι τιμές
γης αλλά και οι πραγματικοί στόχοι της ¨επιχείρησης¨ να μείνουν κρυφοί118.

H επίσημη έναρξη της έργου κατασκευής της νέας αυτής τουριστικής πόλης τον Ιούνιο
του 1963, οι δημόσιοι φορείς έχουν ήδη τα 1.200 εκταρίων των εδαφών των που
πρόκειται να γίνει η χωροθέτηση των μελλοντικών σταθμών τουρισμού, είτε
ξενοδοχείων, παραθεριστικής κατοικίας αλλά και λοιπών λειτουργιών.

Τα δικαιώματα και την διαχείριση αυτής της νέας πόλης πρόκειται να έχει μία
διυπουργική επιτροπή, αντιπροσωπεία της οποίας παρακολουθεί στενά τη δημιουργία
της νέας πόλη. Αυτή η νεοιδρυόμενη πόλη που καταχωρείται στα πλαίσια της γαλλικής
χωροταξικής πολιτικής, το Grande Motte είναι στενά εξαρτημένο από μια σειρά των
μεγάλων υποδομών, απαλλοτριώσεων, χωματουργικά έργα διαμόρφωσης των παραλιών,
που είχαν την μορφή έλους, αλλά και άλλων πολιτικών βελτίωσης του φυσικού
περιβάλλοντος. Διεξάγεται παράλληλα μια επιχείρηση αναδάσωσης μέσω του εθνικού
γραφείου δασών ώστε να δημιουργηθεί το επιθυμητό τεχνητό μεν, φυσικό περιβάλλον
που θα λειτουργήσει ως πόρος για την ανάπτυξη της τουριστικής δραστηριότητας .

Τον μηχανισμό αυτόν ανάπτυξης του τουρισμού μέσα από την ανάπτυξη μιας νέας
πόλης συμπληρώνεται από ένα δίκτυο οδικών και άλλων μεταφορικών υποδομών, με
σημαντικότερο τον αυτοκινητόδρομο που συνδέει την Ιταλία με την Ισπανία διαμέσου
της Γαλλίας, παραλιακά.

Έτσι συμβολικά στον οδικό αυτόν αυτοκινητόδρομο έρχεται να εδραιωθεί ένας σταθμός
διακοπών και αναψυχής που πλαισιώθηκε με το πέρασμα των χρόνων κι από ένα δίκτυο
αεροδρομίων, περιφερειακών με φτηνές πτήσεις από όλη την Ελλάδα και τον κόσμο. Το

118
https://www.france-voyage.com/tourism/grande-motte-1006.htm, βλ. παραρτημα 3

286
μοντέλο διακοπών ήλιου-θάλασσας παγιώνεται και στα γαλλικά παράλια της Μεσογείου
διαμέσου των νέων τουριστικών πόλεων119.

Αυτού του τύπου τα παραθεριστικά κέντρα-πόλεις αποτελούν ένα πολυθεματικό

παράδειγμα τουριστικής δραστηριότητας που εκμεταλλεύεται το μοντέλο
«ήλιος-θάλασσα» και το εμπλουτίζει με άλλες δραστηριότητες εναλλακτικού τουρισμού.
Απευθύνεται σε όλες τις κοινωνικές τάξεις εφόσον διαθέτει όλων των ειδών τουριστική
κατοικία, ξενοδοχεία, ενοικιαζόμενα, μονοκατοικίες, ιδιόκτητες και μη, αλλά ακόμα και
camping, ενώ συμπληρώνεται από όλες τις αστικές λειτουργίες.

3.5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 3

3.5.1. Τα εργαλεία κι οι πολιτικές σχεδιασμού ως εφαλτήριο δημιουργίας νέου
τουριστικού προϊόντος
Η ανάπτυξη νέου τουριστικού προϊόντος δεν αφορά μόνο στην ύπαρξη τουριστικών
πόρων, δηλαδή στην τουριστική προσφορά ή την εν δυνάμει τουριστική προσφορά. Η
δημιουργία τουριστικής ζήτησης είναι μία πολυδιάστατη διαδικασία η οποία οφείλεται
σε πολλούς παράγοντες και είναι συχνά πολιτική πρωτοβουλία, στρατηγική
συνυφασμένη με την επιθυμητή οικονομική ανάπτυξη μιας περιοχής.

Έτσι για την δρομολόγηση μιας τέτοιας πολιτικής, που να στοχευει στην ανάπτυξη νέων
τουριστικών προϊόντων, οφείλουν να ικανοποιούνται κάποιες επιμέρους συνθήκες
όπως : α) η ανάγκη για τόνωση της τοπικής οικονομίας με εναλλακτικά μέσα, και η
δυνατότητα τουριστικής ανάπτυξης μιας περιοχής χωρίς να είναι αντικρουόμενη χρήση
με υφιστάμενες άλλες συνθήκες

β) να είναι εφικτή η διαδικασίας ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος,

γ) να πληρούνται ορισμένα κριτήρια όσον αφορά το τουριστικό «αντικείμενο»120.(βλ.

πίνακα 3.5.1-1), όπως επάρκεια πόρων κ.α.

α) Προσεγγίζοντας την αναγκαιότητας και δυνατότητα ανάπτυξης τουριστικού

προϊόντος σε μία περιοχή διακρίνονται κάποιες επιμέρους συνθήκες που οφείλουν να
πληρούνται, όπως συγκεκριμένες χαμηλές κοινωνικό-οικονομικές συνθήκες, που
επιτάσσουν παραδείγματος χάριν την αναζωογόνησης της οικονομίας της περιοχής και
την μείωση των ανισοτήτων. Στο παρελθόν τέτοιες πολιτικές εφαρμόστηκαν σε

119
Οι νέες πόλεις που δημιουργούνται γύρω από την τουριστική δραστηριότητα, αναπτύσσονται
κυρίως κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα παράλληλα με άλλες νέες πόλεις, όπως μέσα στην
περιοχή του Παρισιού, στη Βραζιλία, το Chandigarh και αποτελούν την μετεξέλιξη των νέων
πόλεων όπως τις ξέραμε από την θεωρία.
120
Στο σημείο αυτό με τον όρο τουριστικό αντικείμενο νοείται ο πόρος ή οι πόροι που
χρησιμοποιούνται ως το κυρίως αντικείμενο της τουριστικής ανάπτυξης.

287
περιφέρειες που βίωσαν βίαιη αποβιομηχάνιση και η μονο καλλιεργεια των
δραστηριοτήτων έπληξε σοβαρά την τοπική οικονομία μετά την βίαιη παύση τους.

Σε γενικές γραμμές τέτοιες συνθήκες αφορούν στην εξασθένιση της τοπικής οικονομίας,
την μονοκαλλιέργεια δραστηριοτήτων, την πληθυσμιακή υποβάθμιση, την μείωση της
απασχόλησης και του τοπικού εισοδήματος, αλλά και την υποβάθμιση του αστικού και
ευρύτερου φυσικού περιβάλλοντος. Οι παραπάνω συνθήκες μπορούν να διαγνωσθούν με
διερεύνηση των στατιστικών στοιχείων της εκάστοτε περιοχής, αλλά και με την
βιωματική εμπειρία από την χρήση της εκάστοτε περιοχής. Η παρατήρηση των τοπικών
συνθηκών που μπορεί να μαρτυράει κάτι από τα παραπάνω θα πρέπει να αναθεωρηθεί η
αναπτυξιακή πολιτική και ο αναπτυξιακός σχεδιασμός της και να δρομολογηθούν νέες
δράσεις αστικής αναζωογόνησης. Εφόσον η περιοχή διαθέτει εν δυνάμει τουριστικούς
πόρους, τότε κάποιες από τις νέες αναπτυξιακές επιλογές μπορεί να αφορούν την
ανάπτυξη νέου τουριστικού προϊόντος.

β) Η διαδικασία παραγωγής του Τουριστικού Προϊόντος μιας περιοχής θεωρείται σαν

αποτέλεσμα μιας σύνθετης διαδικασίας παραγωγής και κατανάλωσης που περιλαμβάνει
τέσσερις κυρίες, εξίσου σημαντικές φάσεις βάσει της μεθοδολογίας του ΠΑυσανία
(2000) : η πρώτη φάση αφορά στις Πρωτογενείς Εισροές, η οποία περιλαμβάνει τους
φυσικούς, πολιτιστικούς οικονομικούς και οποιουσδήποτε άλλους πόρους της εκάστοτε
περιοχής. Η ενδιάμεσες εισροές αποτελούν την δεύτερη φάση κατά την οποία οι Π.Ε.
μετατρέπονται, μέσω ειδικών διεργασιών (π.χ. κατασκευής- παραγωγής), και
μεταφράζονται σε υποδομές, σε επόμενο στάδιο οι ενδιάμεσες εισροές μετατρέπονται σε
εκροές καθώς εξειδικεύονται ώστε να γίνουν καταναλώσιμη υπηρεσία-προϊόν.
Τελευταία φάση είναι εκείνη όπου οι ενδιάμεσες μετατρέπονται σε τελικές εκροές,
δηλαδή σε τουριστικές δραστηριότητες προς κατανάλωση.121

Όλα τα παραπάνω μπορούν να λειτουργήσουν με την ομπρέλα της ισχυρής πολιτικής

βούλησης, τόσο σε τοπικό όσο και σε επίπεδο κεντρικής διοίκησης και η τοπική
οικονομία, ο τοπικός πληθυσμός και οι διαθέσιμοι χρηματοδοτικοί πόροι και εργαλεία
να μπορούν να στηρίξουν μία τέτοια διαδικασία. Δηλαδή να συνοδευεται η διαδικασία
από έναν μηχανισμό στήριξης, κινήτρων κ.α που να πλαισιώνει την πολιτική και να δίνει
εργαλεία για την εφαρμογή της.

121
Αναφορά που αναλύεται στο ερευνητικό πρόγραμμα «ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ» Ένα πρότυπο
ηλεκτρονικό εργαλείο για την οργάνωση και διάθεση πληροφοριών που αφορούν στην
τουριστική προσφορά και κατανάλωση /ΕΜΠ/Πρόγραμμα ΕΠΙΣΕΥ Αρχιμήδης (2000-2002).
Στο ίδιο πρόγραμμα αναφέρεται ανάλυση του ΚΕΠΕ του 1996 για τον σχεδιασμό της
αναπτυξιακής πολιτικής όπου η τουριστική προσφορά περιλαμβάνει τρεις "γραμμές"
προϊόντων (Product Lines): Προϊόντα ή στοιχεία τουριστικής έλξης: - φυσικοί και πολιτιστικοί
πόροι. - Προϊόντα ή στοιχεία τουριστικής ανωδομής (καταλύματα) και υποδομής. - Προϊόντα ή
στοιχεία τουριστικών μετακινήσεων ή περιηγήσεων.

288
Παράλληλα είναι απαραίτητος ο σχεδιασμός αλλά κι η εκ των προτέρων προσέγγιση
και αξιολόγηση του τελικού επιθυμητού τουριστικού προϊόντος. Σε γενικές γραμμές ο
στοχευμένος σχεδιασμός μπορεί να συμβάλει στην κατεύθυνση καθορισμού ενός
συνολικού πλαισίου αειφορικής διαχείρισης του δυναμικού που έχει ένας τόπος.

Πίνακας 3.5.-1 Συνθήκες ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος,

Πηγή : Ιδία Επεξεργασία

Αναγκαιότητα και δυνατότητα Εφικτότητα /Διαδικασίας ανάπτυξης νέου

προώθησης της τουριστικής ανάπτυξης τουριστικού Προϊόντος και στοχευμένος
σχεδιασμός

Κριτήρια ανά πεδίο

⮚ Αναζωογόνηση της τοπικής ⮚ Σχεδιασμός και υιοθέτηση στοχευμένης

οικονομίας στρατηγικής και πολιτικών που θα στοχεύουν
στην ανάπτυξη τουριστικού προϊόντος.

⮚ Σχεδιασμός επιμέρους πολιτικών και

εργαλείων στηριξης της εν λόγω πολιτικής.

⮚ Εξυγίανση/αναβάθμιση αστικού ⮚ Εντοπισμός και διάγνωση πρωτογενων

και φυσικού περιβάλλοντος εισροών και πόρων και ευρυτερου δυναμικού για
τουριστική ανάπτυξη.

⮚ Εν δυνάμει τουριστικοί πόροι ⮚ Μετατροπή των πρωτογενων εισροών

μέσω συγκεκριμένων δραστηριοτήτων σε
ενδιάμεσες εισροές (Avgerinou-Kolonia,
Klampatsea 2006)

⮚ Μετατροπή των ενδιάμεσων εισροών σε

τουριστικές δραστηριοτητες και προϊόντα για
κατανάλωση. (Avgerinou-Kolonia, Klampatsea
2006)

Μία κρίσιμη παράμετρος για έναν τέτοιου τύπου στοχευμένο σχεδιασμόείναι να

λαμβ’ανει υπόψει του ή να εναρμονίζεται και με τον υπερκείμενο σχεδιασμό κάθε
τόπου. Με υπόθεση εργασίας ότι ο επιχειρούμενος εθνικός χωροταξικός σχεδιασμός δεν
στοχεύει απλώς σε μια «ορθολογική» κατανομή χρήσεων και δραστηριοτήτων αλλά

289
οφείλει να αποτελεί εργαλείο χωρικής ανάπτυξης, η βιώσιμη αξιοποίηση πρωτογενών
πόρων για τουριστική ανάπτυξη είναι αποδεκτή. Πχ λαμβάνοντας υπόψη το παράδειγμα
της ΒΚ που αναλύεται στο Β μέρος της διατριβής, η επανένταξη ανενεργών
βιομηχανικών χώρων θα μπορούσε να περιλαμβάνεται στις κατευθύνσεις του
υπερκείμενου σχεδιασμού καθώς και η ανάσχεση της συνεχιζόμενης μετατροπής των
περιοχών αυτών σε πλεονάζοντες χώρους και των βιομηχανικών εγκαταστάσεων σε κενά
απομεινάρια ενός ένδοξου παρελθόντος.122

Στην περίπτωση της αξιοποίησης της βιομηχανικής κληρονομιάς αλλά και η προώθηση
της αξιοποίησης των οποιωνδήποτε τοπικών πόρων, προϋποθέτει την αφύπνιση και
αποδοχή εν τέλει των τοπικών κοινωνιών σε θέματα αναγνώρισης της σημασίας τους,
αλλά και την πεποίθηση για επένδυση σε αυτούς τους τομείς, που πολλές φορές
συνεπάγεται πως η τοπικές κοινωνίες θα πρέπει να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίον
αντιλαμβάνονται το περιβάλλον και την κληρονομιά τους.

γ) Προκειμένου να αναπτυχθεί τουριστικό προϊόν σε μία περιοχή, οι εκάστοτε

πρωτογενείς εισροές ή ποροί θα πρέπει να έχουν καταρχάς αναγνωριστεί, εντοπιστεί
και κυρίως χαρτογραφηθεί ως προς την αξία και την συμπληρωματικότητα τους και να
αποτελούν πόρο τουριστικής ανάπτυξης/έλξης και να πλαισιώνονται από άλλα
χαρακτηριστικά τουριστικής ανάπτυξης όπως αναλύθηκε στο 2ο Κεφάλαιο.
Αναφερόμενοι στην κατηγορία της πολιτισμικής κληρονομιάς παραδείγματος χάριν,
πολλές θεωρητικές διερευνήσεις έχουν γίνει προσδιορίζοντας κριτήρια ανάπτυξης ενός
πολιτιστικού πόρου ως πόρο τουριστικής ανάπτυξης.

Όσον αφορά τον αστικό χώρο, τέτοια κριτήρια για την βιώσιμη επανένταξη των
ανενεργών εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών χώρων σε αυτόν μπορεί να είναι η θέση
και το μέγεθος, οι δυνατότητες σύνδεσης/δικτύωσης του χώρου με άλλους πόλους
πολιτισμού, το ιδιοκτησιακό καθεστώς, η μοναδικότητα, η συμβολή στη βελτίωση του
αστικού περιβάλλοντος και της ποιότητας ζωής.

Μπορεί να προστεθεί στα παραπάνω, κυρίως λόγω της χωροθέτησης τέτοιων

εγκαταστάσεων στον αστικό χώρο μία κατηγορία κριτηρίων που αφορά στην αξία της
γης και πιο συγκεκριμένα στην σπανιότητα εύρεσης μεγάλων ελεύθερων εκτάσεων στον
αστικό χώρο. Έτσι το ισχυρότατο σπάνιο και ακριβό του πόρου αστική γη δημιουργεί
συνήθως πιέσεις για άλλου τύπου διαχείριση.

Παράμετροι αυτής της πίεσης αφορούν: στη θέση και το μέγεθος, στο ιδιοκτησιακό
καθεστώς, στις θεσμικά επιτρεπόμενες χρήσεις γης και όρους δόμησης, στις
διαμορφωμένες τάσεις της κτηματαγοράς, στην κοινωνική πίεση/ανοχή, στις γενικότερα
122
Αποτελεί ειδική διαπίστωση της Ρ. Κλαμπατσέα για μελέτη περίπτωσης της Αττικής που
μπορεί να γενικεύεται όσον αφορά τον σχεδιασμό και τους ανενεργούς ΒΧ σε περιπτώσης όπως
η υπό εξέταση.

290
προωθούμενες πολιτικές διαχείρισης του αστικού περιβάλλοντος και οργάνωσης του
αστικού χώρου. 123

Παρατηρούμε από τα παραπάνω ότι η ζήτηση για αστική γη αποτελεί σημαντικό

ανταγωνιστή της διατήρησης και αξιοποίησης των ανενεργών βιομηχανικών χώρων ως
έχουν. Παρόλα τα παραπάνω για τις ανάγκες της παρούσας έρευνας έχουν επιλεγεί
κάποια σημαντικά κριτήρια η αξιολόγηση των οποίων θα φανερώσει την δυνατότητα
επανάχρησης τους ως στοιχεία τοπικού πολιτισμού.

Τα κριτήρια αυτά θα μπορούσαν να είναι η ισχυρή ιστορική ταυτότητα,

αισθητική/αρχιτεκτονική αξία, συσχέτιση με κοινόχρηστο χαρακτήρα, ικανό μέγεθος,
εγκαταστάσεις, χωροθέτηση, ισχυρή σχέση και δεσμοί με την τοπική ταυτότητα,
δημιουργία Τεχνογνωσίας, εισαγωγή καινοτομίας, παραγωγή άυλων πρακτικών,
συμβολή στην απασχόληση του τοπικού πληθυσμού, σχέση με το φυσικό περιβάλλον,
συμβολή στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής.

Τέλος για να εξετάσουμε σε βάθος τις συνθήκες ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος
με βάση την ύπαρξη σχετικής πολιτικής βούλησης ή χωρίς την ύπαρξη της θα
αναλύσουμε σε βάθος στο δεύτερο μέρος της διατριβής μία μελέτη περίπτωσης στον
άξονα ανάπτυξης πολιτιστικών τουριστικών προϊόντων που συσχετίζονται άμεσα και με
αστικό τουρισμό.

3.5.2. Ο σχεδιασμός νέου τουριστικού προϊόντος ως αναπτυξιακός μοχλός για την

περιφέρεια.

Είναι αδιαμφισβήτητη η συμβολή του τουρισμού στην περιφερειακή ανάπτυξη. Στο εν

λόγω κεφάλαιο αναπτύχθηκαν σε βάθος ιστορικά στοιχεία υιοθέτησης τουριστικών
προϊόντων για άμβλυνση των περιφερειακών ανισοτήτων ή για επαναπροσανατολισμό
της τοπικής οικονομίας.

Τα εκάστοτε τουριστικά προϊόντα μπορούν να αποτελέσουν αναπτυξιακή οδό για μία

περιοχή, ενώ είναι βασικό να διακρίνουμε πως τα αποτελέσματα από μία τέτοια
διαδικασία είναι πολλαπλά εφόσον ο σχεδιασμός γίνεται σε κεντρικό επίπεδο και
πλαισιώνεται από επιμέρους εργαλεία και μηχανισμούς στήριξης. Ο τουριστικός
σχεδιασμός για κάθε περιοχή οφείλει να προκύπτει από τον υπερκείμενο αναπτυξιακό
σχεδιασμό για να αποδώσει τα μέγιστα της υιοθέτησης του, ενώ ένα σχέδιο δράσης
μπορεί να κατευθύνει καλύτερα την ανάπτυξη και ταυτόχρονα να ελέγχονται τυχόν
αρνητικές επιπτώσεις από υπέρχρηση των πόρων, αλλοίωση του περιβάλλοντος και της

Τα κριτήρια αυτά έχουν επιλεγεί στα πλαίσια μελέτης περίπτωσης από την Ρ. Κλαμπατσέα
123

2007 προκειμένου να αναλυθούν Ανενεργοί Βιομηχανικοί Χώροι της Αττικής.

291
τοπικής ταυτότητας, περιβαλλοντική μόλυνση κ.α.

Όπως αναλύθηκε στα παραπάνω κεφάλαια στον σχεδιασμό νέων τουριστικών προϊόντων
μπορούν να αξιοποιηθούν και να αναδειχθούν πόροι είτε φυσικής κληρονομιάς, είτε που
να σχετίζονται με τον πολιτισμό ή βιωματικές εμπειρίες και δραστηριότητες που
προκύπτουν ως σύγχρονη ανάγκη των κοινωνιών. Η ανάγνωση του δυναμικού μιας
περιοχής που θα φανερώσει το πλήθος των πρωτογενών εισροών, αποτελεί μία πολύ
σημαντική και δύσκολη διαδικασία, παρόλα αυτά όμως θεμελιώδη για την επιδιωκόμενη
τουριστική ανάπτυξη ενός τόπου.

Πέρα από τις θεμελιώδεις διαφορές τους, οι πόροι της φυσικής και της πολιτιστικής
κληρονομιάς είναι αλληλένδετοι. Σε πολλές περιπτώσεις, τα κληρονομημένα στοιχεία
από τη φύση και τον πολιτισμό δεν αποτελούν μόνο κοινό κτήμα της τοπικής
κοινότητας, αλλά επεκτείνονται σε παγκόσμιο επίπεδο. Η παγκόσμια υγεία, η
οικολογική συνείδηση και η φυσική ομορφιά, μαζί με τους πόρους που τα αναδεικνύουν,
αποτελούν μέρος της κοινής παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Αυτά τα στοιχεία
είναι αντικείμενο κοινού ενδιαφέροντος για κάθε κοινωνία, σε κάθε εποχή, και
διατηρούν την αξία τους στην προσπάθεια σεβασμού και προστασίας τους. Όπως
αναφέρει ο Lowenthal (2005, σ. 85), 'όταν κάτι χαθεί, χάνεται για πάντα'.

Για την εκτίμηση των πόρων τους φυσικής κληρονομιάς για τουριστικούς σκοπούς, οι
τοπικές κοινότητες σε συνεργασία με τους εμπλεκόμενους φορείς εξετάζουν εκείνα τα
στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος του τόπου τους που θεωρούν ότι διακρίνονται για
τη σημασία ή την μοναδικότητα τους, όπως βιότοποι, οικοσυστήματα, είδη
βιοποικιλότητας, η γεωμορφολογία, αλλά ακόμα και οι ιδιαίτερες κλιματολογικές
συνθήκες.

Ένας τουριστικός προορισμός συνιστά μια χωρική οντότητα με συγκεκριμένη

τοποθεσία. Βάσει των αναφορών των Γλύπτου, Καραχάλη (2011) ως τόπος νοείται μια
γεωγραφικά καθορισμένη περιοχή ή ένας χώρος με συνδεδεμένα φυσικά χαρακτηριστικά
βιοποικιλότητας, γεω-ποικιλομορφίας και οικολογικών διεργασιών. Μέρη που
φιλοξενούν σπάνια είδη χλωρίδας και πανίδας, με ιδιαίτερη σημασία για την επιστήμη
αλλά και μοναδική φυσική ομορφιά, οι πόροι πολιτισμού, αξιόλογα σύνολα, άυλες
πρακτικές κ.α πάντα με βασικό κριτήριο την βιωσιμότητα τους και όχι την
υπερεξαντληση σε μία αναπτυξιακή διαδικασία μέσω του τουρισμού.

Η αξιοποίηση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων μιας περιοχής για τουριστικούς
σκοπούς αποτελεί μια πολυδιάστατη διαδικασία που πρέπει να εκτελείται με σύνεση και
σεβασμό στο περιβάλλον και στην τοπική κοινότητα. Στη φάση της ανάγνωσης των
πρωτογενών πόρων, οι τοπικές κοινότητες σε συνεργασία με τους εμπλεκόμενους φορείς
πρέπει να αξιολογούν όχι μόνο την αισθητική ή επιστημονική αξία των πόρων, αλλά και
τη βιωσιμότητά τους.

292
Στο επόμενο στάδιο, ο προσεκτικός σχεδιασμός μετατρέπει αυτούς τους πρωτογενείς
πόρους σε ενδιάμεσα και τελικά τουριστικά προϊόντα, χωρίς να υπερφορτώνει το
περιβάλλον ή να δημιουργεί αρνητικές επιπτώσεις στην τοπική κοινότητα. Οι δείκτες
από τόσο τον ελληνικό όσο και τον διεθνή χώρο αποδεικνύουν ότι ο τουρισμός μπορεί
να συμβάλλει σημαντικά στην περιφερειακή ανάπτυξη, αλλά οφείλει να διαχειρίζεται με
έναν ολιστικό και βιώσιμο τρόπο.

Η προσέγγιση αυτή απαιτεί συστηματική ανάλυση των τρεχουσών συνθηκών και

μεθοδική εφαρμογή των κατάλληλων πολιτικών και δράσεων. Είναι επίσης κρίσιμο να
υπάρχει διαρκής αξιολόγηση και προσαρμογή των στρατηγικών, ώστε να προστατεύεται
η ποιότητα της ζωής και του περιβάλλοντος, ενώ ταυτόχρονα προωθείται η οικονομική
ανάπτυξη.

Συνολικά, το βασικό συμπέρασμα είναι ότι ο τουρισμός μπορεί να λειτουργήσει ως

κινητήριος δύναμης για την ανάπτυξη μιας περιοχής, αλλά οφείλει να γίνεται με
σεβασμό προς το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον, τα οποία αποτελούν τον πολύτιμο
πυρήνα μιας βιώσιμης και δίκαιης αναπτυξιακής διαδικασίας.

293
Β ΜΕΡΟΣ - Πολιτισμός : Η οργάνωση νέων τουριστικών προϊόντων σε τοπικό
επίπεδο μέσα από το παράδειγμα της Ελευσίνας

1. Η περίπτωση της Ελευσίνας

Η Ελευσίνα σαν παραλιακή πόλη, αναπτύχθηκε κυρίως κατά μήκος του θαλάσσιου
μετώπου της, με 12 χιλιόμετρα ακτογραμμή, κατά την πρώιμη βιομηχανική περίοδο
στην Ελλάδα, στα τέλη του 19ου αιώνα, με την εγκατάσταση βιομηχανιών
επεξεργασίας ελαιοπαραγωγής, οίνου, ρητίνης και αργότερα χαλυβουργία, διυλιστήρια
και ναυπηγεία.
Φαίνεται πως από την αρχαιότητα η Ελευσίνα αποτελούσε ένα πέρασμα για
διαφορετικούς πληθυσμούς, ενώ για διαφορετικούς λόγους στο βάθος των αιώνων έχει
αποτελέσει τόπο εγκατάστασης τους.
Οι αναπτυξιακοί πόλοι της περιοχής είναι: το θαλάσσιο μέτωπο, ο αστικός χώρος, η
βιομηχανία, τα πολιτιστικά στοιχεία που διαθέτει η πόλη και οι υπερτοπικοί άξονες που
την διατρέχουν.
Η θέση του Δήμου Ελευσίνα ως δυτική πύλη της ευρύτερης περιοχής της
πρωτεύουσας, στο νότιο δυτικό παραλιακό μέτωπο του Θριασίου Πεδίου, όπου εντός
των ορίων του εντοπίζονται μεταφορικές υποδομές εθνικής εμβέλειας. Αποτέλεσε επί
χρόνια την σημαντικότερη περιοχή όπου φιλοξενήθηκε η βαριά βιομηχανία της χώρας,
γεγονός που έχει κατά πολύ επηρεάσει την αναπτυξιακή πορεία του Δήμου. Ανάμεσα
στην πολύ έντονη παραδοσιακά βιομηχανική ζώνη της δυτικής και ανατολικής
παράκτιας ζώνης του Δήμου, παρεμβάλλεται ο οικισμός της Ελευσίνας, o οποίος
δέχεται πολύ έντονες πιέσεις αστικοποίησης του εξωαστικού του χώρου, που υποδέχεται
όλο και περισσότερες δραστηριότητες, παρουσιάζοντας έντονα φαινόμενα
μετασχηματισμού. Πολύ δελεαστική υπήρξε ανέκαθεν η πρόκληση αξιοποίησης όλων
των πλεονεκτημάτων που προκύπτουν από την ανάπτυξη των μεταφορικών υποδομών
(αεροδρόμιο, λιμάνι, σιδ/μος) και της Αττικής Οδού στην ευρύτερη περιοχή. Η
βελτίωση της προσβασιμότητας έχει δημιουργήσει πρόσφορο έδαφος για την
εγκατάσταση στην περιοχή επιχειρήσεων και δραστηριοτήτων χονδρεμπορίου,
αποθηκών, καθώς και επιχειρήσεων του τριτογενούς τομέα, αλλά και έχει επίσης
δημιουργήσει ευνοϊκές συνθήκες, λόγω της αύξησης των θέσεων εργασίας και των
προσιτών τιμών γης, για προσέλκυση πληθυσμών για μόνιμη κατοικία.
Η περιοχή κατοικίας αναπτύχθηκε αρχικά γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο και πίσω
από τις βιομηχανίες που καταλαμβάνουν, ακόμα και σήμερα ως αστικά κενά στις
περισσότερες περιπτώσεις το θαλάσσιο μέτωπο. Στην συνέχεια η περιοχή κατοικίας
εξαπλώθηκε σε όλες τις ελεύθερες από άλλη χρήση περιοχές του Δήμου.

294
Στα πλαίσια των τοπικών πολιτικών για αναβάθμιση της πόλης πρωταρχικό ρόλο είχαν
παρεμβάσεις επί του παραλιακού μετώπου της πόλης και την μετατροπή του σε περιοχή
πολιτισμού και δράσεων, κατά τα τελευταία χρόνια, με στόχο να συμβάλλουν στην
προστασία της οικολογικής ισορροπίας και της βιώσιμης ανάπτυξης της πόλης με την
ανάδειξη συγχρόνως της βιομηχανικής της κληρονομιάς. Σε κάθε περίπτωση
επιλέχθηκαν για ανάπτυξη οι χώροι του Παλαιού Ελαιουργείου, η Ελαιουργική, τα
διατηρητέα κτίρια του ΙΡΙΣ για την δημιουργία ενός πολιτιστικού κέντρου πολλαπλών
χρήσεων κ.α., ως στοιχεία σύγχρονης κληρονομιά.
Η περίπτωση της Ελευσίνας διερευνάται ως μελέτη περίπτωσης λόγω του πλούσιου
χαρακτήρα της κληρονομιάς της περιοχής και των ιδιαίτερων στοιχείων που συνθέτουν
το περιβάλλον της και δευτερευόντως καθώς δεν έχει αναπτυχθεί οργανωμένα ο
τουρισμός στην περιοχή μέχρι σήμερα, παρόλη την ύπαρξη των σχετικών θεματικών
πόρων. Στο επόμενο κεφάλαιο γίνεται μία προσπάθεια χαρτογράφηση της τουριστικής
προσφοράς ανά κατηγορία βάσει της επιλεγμένης θεωρητικής προσέγγισης των πόρων
και των πόλων τουριστικής ανάπτυξης.
Παράλληλα δίνεται έμφαση κυρίως στο ανθρωπογενές περιβάλλον και συγκεκριμένα
στο πολιτιστικό δυναμικό της περιοχής που μπορεί να συνθέσει νέα τουριστικά προϊόντα
προς κατανάλωση στην ελληνική αγορά.
Στο πλαίσιο της ανάδειξης της πόλης σε πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης για το
2023124, εκτιμάται και αναλύεται και η συνιστώσα αυτης της διοργάνωση στον
παραπάνω άξονα, ενώ διερευνώνται επίσης οι δυνατότητες που προκύπτουν από την
προβολή της περιοχής ως προς τον σχεδιασμό και τις δυνατότητες της τουριστικής
ανάπτυξης της περιοχής.

1.1. Κυρίαρχα στοιχεία πολιτισμού, ιστορική ανασκόπηση

Η ακμή της πόλης και της οικονομίας της σε διαφορετικές στιγμές της ιστορίας έχει
δημιουργήσει ένα πολυδιάστατο και πλούσιο πολιτισμικό απόθεμα διαφορετικών
ιστορικών περιόδων και ταυτοτήτων. Το πλούσιο πολιτισμικό απόθεμα, απαρτίζεται
από σημαντικούς υλικούς πόρους που ανήκουν στα κλασικά και προϊστορικά χρόνια με
σχετικά μνημεία, λόγω της ύπαρξης της πόλης από την αρχαιότητα, στα βυζαντινά και
τα σύγχρονα στα οποία και περιλαμβάνεται και η βιομηχανική κληρονομιά.
Τα διάφορα μνημεία και το ποικίλο πολιτισμικό απόθεμα αποτελούν κίνητρο και
έναυσμα για μία πολυθεματική πολιτισμική ανάπτυξη. Παράλληλα καταγράφεται ένας
μεγάλος πλούτος άυλου πολιτισμού που αφορά στην ανάπτυξη τοπικών συνηθειών,
124
ECOC= EUROPEAN CAPITAL OF CULTURE
https://culture.ec.europa.eu/policies/culture-in-cities-and-regions/european-capitals-of-culture

295
εθίμων και τρόπων ζωής γύρω από τον χαρακτήρα κάθε εποχής, καθημερινές συνήθειες
αλλά και λαογραφικά στοιχεία.

Η πολιτισμική αξία της πόλης της Ελευσίνας πηγάζει από την πολύ μεγάλη σε χρονική
διάρκεια ιστορία της και τα επιμέρους στάδια ανάπτυξης της. Η ιστορική αναδρομή της
περιοχής που αφορά σε όλα εκείνα τα στοιχεία του παρελθόντος θα τεκμηριώσει και θα
αναδείξει την ισχυρή πολιτισμική κληρονομιά της πόλης.

Κατά την αρχαιότητα η Ελευσίνα αποτελούσε μαζί με την Αθήνα, την Ολυμπία, τους
Δελφούς και τη Δήλο τις 5 ιερές πόλεις της Αρχαίας Ελλάδος και το στοιχείο εκείνο που
δημιουργεί ιδιαίτερη πολιτισμική αξία για την πόλη είναι ο αρχαιότερο θεσμός των
Ελευσίνιων Μυστήριων. Τα τελευταία αποτελούν μία άυλη διαδικασία η οποία δεν είναι
απολύτως γνωστή σήμερα και αποτέλεσε επί 2000 χρόνια περίλαμπρη τελετή στον
αρχαίο κόσμο. Τα Μυστήρια πλαισιώνονται από έναν υλικό πλούτο, κτισμάτων ,
ερειπίων κτιρίων, αντικειμένων λατρείας κ.α τα οποία κατατάσσονται κυρίως στην
κλασική εποχή, κατά την οποία απέκτησαν πανελλήνιο χαρακτήρα και φήμη σε όλο τον
γνωστό τότε κόσμο. Οι λεπτομέρειες γύρω από την άυλη αυτή διαδικασία και τα
μυστικά ετάφησαν με τον τελευταίο Ιεροφάντη της Θεάς, προς το τέλος του 4ου αιώνα
μ.Χ. Τα μυστήρια αποτέλεσαν μία διαδικασία που και η ίδια μεταβλήθηκε στο βαθος
των αιώνων και έχει να αναδείξει από μόνη της διαφορετικά στοιχεία πολιτισμικού
πλούτου (Αλεξοπούλου, Μ. Π., & Σφυρόερας, Β. Β. (1985)).

Ακόμα ένα πολύ ισχυρό στοιχείο πολιτισμού που σχετίζεται και με τα Ελευσίνια
Μυστήρια που έχει σηματοδοτήσει την ταυτότητα της πόλης και αποτελεί άυλη
διαδικασία είναι η λατρεία των αρχαίων θεοτήτων με κύριες εκείνες της Δήμητρας και
της Περσεφόνης. Η άυλη αυτή διαδικασία έχει δημιουργήσει με την σειρά της μνημεία,
όπως οι ναοί κι οι χώροι λατρείας που αποτελούν και τα αποδεικτικά της πολιτισμικής
αξίας της συνήθειας εκείνης. Το παλαιότερο γραπτό κείμενο που αναφέρεται στην
αρχέγονη λατρεία της Δήμητρας είναι ο Ομηρικός Ύμνος (β' μισό 7ου π.Χ.αι.), που
διηγείται τα πάθη και τις πράξεις της θεάς, σύμφωνα με την τοπική παράδοση της
Ελευσίνας. Ο Κελεός και ο Εύμολπος είναι οι δύο που ίδρυσαν τη λατρεία της θεάς
Δήμητρας125.

Η λατρεία της θεάς είναι σημαντική για την ταυτότητα της πόλης διότι την κράτησε
ζωντανή ακόμα και κατά την Πρωτογεωμετρική περίοδο (1100 - 9ο αιώνα π.Χ.) παρά
την καταστροφή του οικισμού, κατά τη Γεωμετρική Περίοδο (8ος - 7ος αιώνας π.Χ.)
που πλέον κατοικείται κανονικά και η λατρεία της θεάς εξακολουθεί να τελείται στο
ιερό της . Ο 8ος αιώνας π.Χ. έχει ιδιαίτερη σημασία , γιατί καθιερώνεται επίσημα η

125
www.elefsina.gr

296
λατρεία της Δήμητρας και ο Πανελλήνιος χαρακτήρας των Ελευσίνιων Μυστηρίων,
πλέον η πόλη έχει ισχυροποιήσει την αστική της ταυτότητα.(Τσολακάκη, 2007)

Μερικά χρόνια αργότερα ο πολιτισμός και η παράδοση που πηγάζει από την λατρεία
των μυστηρίων είναι τα στοιχεία που θα κρατήσουν ζωντανή την πόλη, η οποία έχει καεί
από τους Πέρσες. Με την συμβολή του Περικλή, η οποία ήταν ανάλογη με την
οικοδομική δραστηριότητα στην Ακρόπολη των Αθηνών, η αρχαία πόλη
αναδημιουργήθηκε. Ο Ικτίνος ο αρχιτέκτονας του Παρθενώνα ανέλαβε τα σχέδια του
ιερού της Δήμητρας.

Σημαντικό μνημείο της πόλης, εκείνη την εποχή είναι το Αδριάνειο υδραγωγείο του
οποίου η κατασκευή οφείλεται στην μύηση του Ρωμαίου αυτοκράτορα στα Μυστήρια.
Όλα τα παραπάνω φανερώνουν πως κατά μία πολύ μεγάλη περίοδο της ιστορίας ένα
τοπικό στοιχείο πολιτισμού, η λατρεία των θεοτήτων και τα Ελευσίνια Μυστήρια,
κράτησαν ζωντανή μία περιοχή, χτίζοντας συγκεκριμένη πολιτισμική ταυτότητα και
δημιουργώντας πολλαπλασιαστικά στοιχεία πολιτισμού άυλα και υλικά.ΥΠΕΝ (2017)

Η ταυτότητα της πόλης από τον αρχαίο κόσμο ενισχύθηκε και από την παρουσία του
τραγικού ποιητή Αισχύλου, που συνέδεσε την πόλη με την Αρχαία Τραγωδία.

Η ταυτότητα της πόλης δεν ενισχύθηκε όσον αφορά στην πολιτισμική της αξία, από
κανένα στοιχείο κατά την πρωτοχριστιανική περίοδο αλλά και την Τουρκοκρατία, που
παρέμεινε είτε ακατοίκητη είτε εκεί διέμεναν μικροί πληθυσμοί αλιέων.
Η σύγχρονη ιστορία της πόλης, η οποία είναι εξίσου σημαντική με την αρχαία ιστορία
της, ξεκινάει κάπου στο 1800, όπου για 60 περίπου χρόνια συγκροτούνταν εκεί μία
διοικητική δομή αλλά και υποδομές και το 1860 ανοικοδομήθηκε και εγκαταστάθηκαν
σε αυτήν πληθυσμοί εμπόρων. Καθοριστική είναι η δεκαετία του 1880, όπου αρχίζει η
βιομηχανική ανάπτυξη η οποία και θα αναλυθεί σε βάθος παρακάτω. Το 1877 έχει ήδη
αποκτήσει η πόλη "διάγραμμα ρυμοτομίας της κωμοπόλεως Ελευσίνας" και ακολουθεί
μία ήρεμη πορεία μέχρι την άφιξη των προσφύγων το 1922, όπου 2000 περίπου
άνθρωποι κατέφθασαν στην πόλη για να κατοικήσουν μόνιμα.

Κατά την εποχή της άνθησης του δευτερογενούς τομέα και των δραστηριοτήτων του, η
πόλη βρήκε και πάλι ένα κεντρικό άξονα στον οποίο στήριξε για πολλά χρόνια την
ανάπτυξη της. Ακόμα και σήμερα η ανάπτυξη της πόλης στηρίζεται και στην βιομηχανία
που χωροθετείται εκεί, αλλά και στην βιομηχανική ιστορία του τόπου. Όσον αφορά στις
βιομηχανικές δραστηριότητες που αναπτυχθήκαν στην Ελευσίνα, ορισμένοι κλάδοι
παρουσίασαν μεγαλύτερη ανάπτυξη και εξειδίκευση, δημιούργησαν οικονομίες
συγκεντρώσεις και πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στην περιοχή της πόλης.

Η ιστορική ανάλυση των βασικότερων κλάδων παρουσιάζεται παρακάτω, όπως

αναλύεται κι από την Τσολακάκη (2007) & Αλεξοπούλου, Μ. Π., & Σφυρόερας, Β. Β.

297
(1985), ενώ βασικό κριτήριο επιλογής των συγκεκριμένων κλάδων, αποτελεί ύπαρξη
υλικών αποδείξεων, κελυφών κ.α που να συσχετίζονται με την βιομηχανική κληρονομιά
της πόλης.

Ο Κλάδος της Σαπωνοποιίας

Η έντονη βιομηχανική ανάπτυξη της πόλης ξεκινάει μετά την ανοικοδόμηση της πόλης
το 1860 και γύρω από ένα ιδιαίτερο προϊόν, το σαπούνι. Η ήδη ανεπτυγμένη οικιακή
Παρασκευή σαπουνιού σε οικογενειακές επιχειρήσεις, αποτέλεσε κίνητρο γιατί την
εγκατάσταση στην πόλη το 1875 του Σαπωνοποιείου Χαριλάου. Η κατασκευή του των
δύο οδικών αξόνων προς Θήβα και Πάτρα, το 1839 και η εκ τότε χρήση του λιμανιού,
αποτέλεσαν επιπλέον κίνητρα εγκατάστασης βιοτεχνιών στην περιοχή. Το προϊόν το
εξήγαγαν με πλοία ως την Πάτρα, τη Σύρο και τον Πειραιά. Αναφέρεται ότι η
παραγωγή έφτανε τις 600.000 τόνους, από τους οποίους οι 175.000 εξάγονται σε χώρες
της Μεσογείου. Ο "Σάπων Ελευσίνας" είχε αποκτήσει ονομασία προέλευσης όπως και η
αντίστοιχη γαλλική ποιότητα σαπουνιού. Στην πόλη ιδρύθηκε ακόμα ένα
σαπωνοποιείο126 , ενισχύοντας τον κλάδο, το 1892 που δημιούργησε για όλη την
διάρκεια ζωής του όχι περισσότερες από δέκα θέσεις απασχόλησης. Το σαπωνοποιείο
Χαριλάου συνέβαλε στην απασχόληση του τοπικού πληθυσμού καθώς έφτασε να
απασχολεί περίπου 250 άτομα το 1930. Όλες οι βιοτεχνίες αυτού του κλάδου
σταμάτησαν να λειτουργούν με τελευταίο το Σαπωνοποιείο Χαριλάου που σταμάτησε το
1960.

Η σαπωνοποιεία αποτέλεσε εκείνη την εποχή έναν ισχυρό κλάδο στην βιομηχανία της
πόλης, ο οποίος δημιούργησε οικονομίες συγκέντρωσης αφενός λόγω των οικιακών
βιοτεχνιών που ήδη λειτουργούσαν κι είχαν αναπτύξει κάποια τεχνογνωσία και
αφετέρου λόγω των μεταφορικών υποδομών της περιοχής.

Από τον κλάδο της Σαπωνοποιίας σώζεται ένας βασικός χώρος στην παραλία της πόλης,
που εφάπτεται στην ενεργό βιομηχανία του ΤΙΤΑΝ. ενώ από την τεχνογνωσία ή το
ανεπτυγμένο παραγωγικό σύστημα δεν είναι απολύτων γνωστό εάν σώζεται κάποιο
σημαντικό στοιχείο πολιτισμού. Παράλληλα ο χώρος του συγκροτήματος του
Σαπωνοποιείου Χατζημελέτη, εφόσον άλλαξε χρήση γύρω στο 1950, φιλοξένησε μία
ελαιουργική συνεταιριστική επιχείρηση και γκρεμίστηκε την προηγούμενη δεκαετία
προκειμένου να ανεγερθούν εκεί σύγχρονες εργατικές κατοικίες από τον ΟΕΚ, στον
οποίο και ανήκει ο χώρος.

126
Σαπωνοποιείο Χατζημελέτη - Χατζηηλία.

298
Ο κλάδος της οινοποιητικής

Η πρώτη εταιρεία παραγωγής οίνων και οινοποιημάτων ξεκίνησε στην πόλη το 1900 με
την επωνυμία "Οινοποιητική - Οινοπνευματική Εταιρεία Χαρίλαος και Σία", που το
1906 ήταν από τις σημαντικότερες βιομηχανικές μονάδες. Το 1906 άλλαξε ονομασία σε
"Ελληνική Εταιρεία Οίνων και Οινοπνευμάτων", η αλλιώς η γνωστή εταιρεία Βότρυς.
Με βασική ύλη την σταφίδα, το ΒΟΤΡΥΣ παρήγαγε κρασιά, οινόπνευμα και κονιάκ. Η
συμβολή της βιομηχανίας στην τοπική ανάπτυξη και οικονομία ήταν πολύ μεγάλη καθώς
απασχόλησε συνολικά περισσότερους από 250 εργαζόμενους127. Η λειτουργία της
συγκεκριμένης επιχείρησης σταμάτησε μόλις το 1986.

Στον ίδιο κλάδο δραστηριοποιήθηκε και η εταιρεία ΚΡΟΝΟΣ, Ανώνυμος Εταιρεία

Οινοπνευματοποιίας, η οποία και λειτούργησε στην Ελευσίνα πολύ αργότερα το 1922.
Η πρώτη ύλη ήταν επίσης το σταφύλι και τα προϊόντα παρεμφερή με εκείνα του
ΒΟΤΡΥΣ. Η εταιρεία ενώ λειτουργούσε από το 1911 με έδρα τον Πειραιά μεταφέρθηκε
στην Ελευσίνα όπου η μεγαλύτερη διαθεσιμότητα χώρου και η ύπαρξη και άλλων
βιομηχανιών του κλάδου ενίσχυσαν την παρουσία της. Η συμβολή της εταιρείας στην
τοπική οικονομία ήταν μεγάλη καθώς δημιούργησε περίπου 250 θέσεις εργασίας κατά
μέσο όρο, με χαρακτηριστικούς τους 150 εργάτες το 1970. Και οι δύο εταιρείες
παραγωγής οινοποιημάτων έκλεισαν το 1986. Οι εγκαταστάσεις που στεγαστήκαν οι
δύο βιομηχανίες, αποτελούν σύνολα ιδιαίτερου πολιτισμικού ενδιαφέροντας και αξίας.
Πιο συγκεκριμένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίαζε ο χώρος που στεγάστηκε η
βιομηχανία ΚΡΟΝΟΣ στην παράκτια ζώνη στο νοτιοανατολικό μέρος της πόλης.

Ο κλάδος της ελαιουργίας.

Το 1955 ιδρύεται η "Ελαιουργική - Κεντρική Συνεταιριστική Ένωση Ελαιοπαραγωγών

Ελλάδος". Το πρώτο εργοστάσιο λειτούργησε στην παραλία , εκεί όπου λειτουργούσε το
σαπωνοποιείο Χατζημελέτη. Σε νέες εγκαταστάσεις στην καρδιά του αστικού ιστού επί
του οδικού άξονα της εθνικής οδού ΠΕΟΑΚ εγκαταστάθηκε αργότερα η Ελαιουργική.
Οι εγκαταστάσεις της τελευταίας αποτέλεσαν αντικείμενο αντίδρασης του τοπικού
πληθυσμού και διεκδίκησης του χώρου έως δημόσιο. Η κλάδος αυτός άφησε τις
εγκαταστάσεις επί της ΠΕΟΑΚ οι οποίες υφίστανται έως σήμερα και η επανάχρηση τους
έχει γίνει αντικείμενο συζήτησης, ενώ σήμερα φιλοξενούνται εκεί δραστηριότητες
αθλητισμού και πολιτισμού χωρίς να είναι απόλυτα ξεκάθαρο το ιδιοκτησιακό καθεστώς
του χώρου .

127
Η βιομηχανία Βότρυς απασχολούσε το 1929 250 άτομα κυρίως από την πόλη της Ελευσίνας.

299
Άλλοι κλάδοι

▪ Ο κλάδος των χρωμάτων

Το 1925 ιδρύθηκε από τον Μενέλαο Σακελλαρίου , η πρώτη βιομηχανία

βερνικοχρωμάτων στην Ελλάδα , με την επωνυμία (Χημικό Εργοστάσιο Χρωμάτων και
Βερνικιών "ΙΡΙΣ" Ε. Ε. - Μενέλαος Σακελλαρίου και Σία. Πρώτη ύλη το ρετσίνι.
Περίοδος ακμής η δεκαετία του 1950. Έκλεισε λίγο πριν το 1970.

▪ Ο κλάδος των τσιμέντων

Το 1902 η "Εταιρεία Χατζηκυριάκου - Ζαχαρίου και Σία" ιδρύει το πρώτο ελληνικό

εργοστάσιο τσιμέντου, με ετήσια παραγωγή 18.000 τόνους. Το 1911 παίρνει την
επίσημη ονομασία Ανώνυμος Εταιρεία Τσιμέντου "Ο ΤΙΤΑΝ" . Το 1928 απασχολούνται
400 άτομα και έφθασαν τα 1.300 στην περίοδο ακμής. Σήμερα η λειτουργία του έχει
περιοριστεί στην παραγωγή λευκού τσιμέντου . Η κύρια παραγωγή έχει μεταφερθεί στο
εργοστάσιο Καμαρίου128.

Ο κλάδος της κεραμοποιίας

Στην αρχή της δεκαετίας του 1930 υπήρχαν τρία κεραμοποιεία ( Καμίνια).
Το Κεραμοποιείο Ιωάννη Πατάλα.
Το Κεραμοποιείο Θανασουλόπουλου. το οποίο και λειτούργησε μέχρι το 1935. Ήταν το
μεγαλύτερο και απασχολούσε 40 - 50 άτομα και περιστασιακά έφτανε τα 100.
Παράλληλα λειτούργησε το Κεραμοποιείο Παπαγεωργίου. Σταμάτησαν τη λειτουργία
τους όλα στο τέλος της δεκαετίας του 1950, γιατί δεν υπήρχε πια πρώτη ύλη στην
Ελευσίνα. Από τον κλάδο αυτόν δεν σώζονται κάποιες εγκαταστάσεις.

▪ Ο κλάδος της Ναυπηγικής

Το 1969 αρχίζουν τη λειτουργία τους τα ΝΑΥΠΗΓΕΙΑ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ. Μέχρι το 1975

απασχολούσε περίπου 300 άτομα. Κατόπιν έρχεται στην ιδιοκτησία του Ελληνικού
δημοσίου. Το 1992 ιδιωτικοποιείται πάλι , ενώ σήμερα λειτουργεί κανονικά. στο
νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης απομακρυσμένος από τον αστικό ιστό.

▪ Άλλες βιομηχανικές Μονάδες

128
Το 1929 λειτουργούν : ΤΙΤΑΝ , Οινοποιητική εταιρεία ΚΡΟΝΟΣ , Ανώνυμη Εταιρεία Οίνων
και Οινοπνευμάτων , ένα υαλουργείο , επτά εργοστάσια κατεργασίας ρητίνης , που απασχολούν
1.500 άτομα , από Ελευσίνα , Μάνδρα , λίγοι από Βίλια και πρόσφυγες που μάλλον εργάζονται
περιστασιακά

300
Το 1953 αρχίζει η λειτουργία της Χαλυβουργικής Α. Ε. Το ξεκίνημα της επιχείρησης
έγινε το 1925 , όταν ο ιδρυτής Θ. Αγγελόπουλος και τα παιδιά του ασκούσαν εμπόριο
σιδήρου. Το 1932 η έδρα ήταν στον Πειραιά και είχε την επωνυμία "Ελληνικά
Συρματουργεία Θ. Αγγελόπουλος και Υιοί". Η Χαλυβουργική ξεκίνησε με 600 περίπου
εργαζόμενους και στη δεκαετία του 1970 έφτασε τους 2.700.Στη δεκαετία του 1960
ιδρύθηκαν μικρές μονάδες, όπως το Παγοποιείο Γαστουνιώτη, η Ε.Β.Π.Α., η ΕΔΟΚ -
ΕΤΕΡ, τα Ναυπηγεία Σάββα.
Την ίδια περίοδο ιδρύονται , στην ευρύτερη περιοχή του Θριάσιου , τα Διυλιστήρια
Ασπροπύργου, δίπλα τους η ΠΕΤΡΟΓΚΑΖ, η βιομηχανία ΧΑΛΥΨ και τα Ναυπηγεία
Σκαραμαγκά.
Το 1973 έρχεται να προστεθεί η ΠΕΤΡΟΛΑ Α. Ε. Καταλαμβάνει χώρο 1.800
στρεμμάτων. Έχει 84 δεξαμενές αποθήκευσης πετρελαιοειδών, συνολικού όγκου 3.600
κυβικών μέτρων.

Ξεκινούν τη δραστηριότητά τους , την ίδια περίοδο, και άλλες μικρότερες βιομηχανίες :
Αγροτική - Αλιευτική, Μπακόπουλος Α.Β.Ε.Ε., Διαλυτήρια Πλοίων, Ξυλεμπορική
Δημητρόπουλος-Πολυχρονόπουλος , Υαλουργία OWENS και άλλες .
Στη δεκαετία του 1980 και του 1990 , πολλές από τις υπάρχουσες βιομηχανίες κλείνουν
και ανοίγουν άλλες , συνήθως πιο μικρές . Στη θέση των εργοστασίων παραγωγής
έρχονται αποθηκευτικοί χώροι, οι οποίοι αναπτύσσονται σε χώρους στη βόρεια πλευρά
της πόλης, κοντά στην Αττική Οδό. Στην Πόλη έχουν αναπτυχθεί από το 1850 έως
σήμερα διαφορετικές βιομηχανίες από διαφορετικούς κλάδους. Λόγω της ανεπάρκεια
των πρωτογενών
στοιχείων και της
έλλειψης
βιομηχανικών
αρχείων η ανάλυση
όλων των κλάδων
δεν είναι εφικτή και
μπορεί να
αποτελέσει
αντικείμενο μιας
βαθύτερης μελέτης.

Εικόνα Β.1.1 Πολεοδομικό διάγραμμα με το συγκρότημα του ΙΡΙΣ πριν την κατεδάφιση,
Πηγή ΟΕΚ

301
Τέλος, στην Ελευσίνα εντός των ορίων του αστικού ιστού σώζονται σήμερα περίπου
τέσσερις μεγάλοι κι αξιόλογοι ανενεργοί βιομηχανικοί χώροι, οι οποίοι αναλύονται σε
επόμενο κεφάλαιο.

1.2. Οριοθέτηση περιοχής

Η Ελευσίνα, ανήκει στον ομώνυμο Δήμο ο οποίος κι είναι μικρός σε έκταση, εντάσσεται
στην περιφερειακή ενότητα Δυτικής Αττικής και την περιφέρεια Αττικής. Πιο
συγκεκριμένα ο δήμος Ελευσίνας οριοθετείται από τον Δήμο Ασπροπύργου ανατολικά,
τον δήμο Νέας Περάμου δυτικά και βόρεια εφάπτεται με την πρώην κοινότητα
Μαγούλας, η οποία έχει πλέον συνενωθεί στον Δήμο Ελευσίνας. Βόρεια και δυτικά του
Δήμου εφάπτεται με τον Δήμο Μάνδρας.

Στο βόρειο μέρος του Δήμου διέρχεται η Αττική Οδός και βρίσκεται ο σταθμός του
προαστιακού σιδ/μου, ενώ νότια ο Δήμος οριοθετείται από την θάλασσα και πιο
συγκεκριμένα τον Σαρωνικό κόλπο. Στο θαλάσσιο μέτωπο της πόλης χωροθετείται και
το εμπορικό λιμάνι της, ένα από τα μεγαλύτερα του ελληνικού χώρου. Η ακτή που
βρίσκεται εντός των ορίων του Δήμου δεν είναι προσβάσιμη σε όλα τα σημεία της και
είναι περίπου 10 χλμ.

Εικόνα Β. 1.2-1 Οριοθέτηση και χωροταξική ένταξη Δήμου Ελευσίνας

Πηγή: ΓΥΣ 2007, Ιδία Επεξεργασία

302
Ο Δήμος Ελευσίνας περιλαμβάνει επισήμως τον ομώνυμο οικισμό στην ομώνυμη
Δημοτική Ενότητα, ενώ στην Δημοτική Ενότητα ΜΑγούλας περιλαμβάνεται ο οικισμός
της Μαγούλας. Έχει αναπτύξει κι άλλους οικιστικούς πυρήνες σε όλη του την έκταση με
πιο γνωστούς τα Ρωσικά και τον Παράδεισο που όμως έχουν οικιστική συνέχεια με τον
κυρίως οικισμό. Βάσει στοιχείων από το επιχειρησιακό πρόγραμμα Δ.Ελευσίνας (2012),
το διοικητικό και λειτουργικό κέντρο του Δήμου αλλά και της ευρύτερης περιοχής του
Θριασίου Πεδίου, είναι ο οικισμός Ελευσίνας, ο οποίος παίζει το ρόλο κέντρου
εξυπηρετήσεων και για άλλους γειτονικούς οικισμούς που βρίσκονται σε όμορους
Δήμους, ενώ ταυτόχρονα έχει υπερτοπικό χαρακτήρα εφόσον αποτελεί και διοικητική
έδρα της ΠΕ Δυτικής Αττικής. Η πόλη της Ελευσίνας εξυπηρετεί τον μόνιμο και
διερχόμενο πληθυσμό.

Η έκταση του Δήμου είναι 35,015 στρέμματα, μετά την συνένωση με τον Νόμο
Καλλικράτη. Στην περιοχή παρατηρούνται σήμερα κυρίως οικιστικές χρήσεις και
δραστηριότητες αλλά και δραστηριότητες του δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα.
Έτσι όσον αφορά στις υπάρχουσες χρήσεις γης, η ΕΣΥΕ όπως αναφέρει για το 2001,
βάσει του πίνακα 1.2-1 οι καλλιεργούμενες

Εικόνα 1.2-1 Γενικές κατηγορίες χρήσεων γης στην ΔΕ Ελευσίνας, Πηγή: EASA 2007

303
εκτάσεις και οι αγραναπαύσεις ανέρχονται στο 6.700 στρέμματα, δηλαδή129 ενώ δεν
υπάρχουν δασικές εκτάσεις. Οι οικιστικές χρήσεις καλύπτουν ποσοστό μεγαλύτερο του
56% του Δήμου, χωρίς να συμπεριλαμβάνεται σε αυτό η ανοικοδόμηση των τελευταίων
ετών, η οποία λόγω της περιοδου της οικονομικής κρίσης δεν είναι ιδιαίτερα έντονη, και
οι εκτάσεις των οδικών δικτύων. Λόγω της ραγδαίας ανοικοδόμησης της ευρύτερης
περιοχής κατά τα έτη 1990-2005, το ποσοστό γης που καλύπτεται από οικιστικές
χρήσεις, υπολογίζεται πολύ μεγαλύτερο από αυτό που απογράφει η ΕΣΥΕ το 2001.
Τέλος τα βοσκοτόπια αγγίζουν σήμερα το 7% σε αντίθεση με μεγαλύτερο ποσοστό που
φαίνεται να καλύπτουν το 1991 οι αντίστοιχες χρήσεις.

Εκτός από τις καταγεγραμμένες χρήσεις γης στα όρια του Δήμου συναντώνται
σημειακές χρήσης γης μεταποίησης, βιοτεχνίας και βιομηχανίας, εξόρυξης, εμπορίου και
αναψυχής κ.α.

Η βιοτεχνία και η βιομηχανία χωροθετείται κυρίως περιμετρικά του οικιστικού πυρηνα

καθώς και στο βόρειο μέρος του Δήμου που συνορεύει με την Αττική Οδό. Οχλούσες κι
εκτεταμένες χρήσεις βαριάς βιομηχανίας είναι κυρίως στο παράκτιο μέτωπο της πόλης
και σε συγκεκριμένα σημεία εξορύξεων και λατόμευσης.

Από την συνολική του έκταση του Δήμου, το μεγαλύτερο μέρος καλύπτεται από πεδινά
εδάφη με διάσπαρτους λόφους χαμηλού ύψους. Ο οικισμός Ελευσίνας βρίσκεται σε
μηδενικό περίπου υψόμετρο από τη στάθμη της θάλασσας. Σημαντικοί ορεινοί όγκοι
που βρίσκονται στα διοικητικά όρια του Δήμου δεν υπάρχουν.

129
Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις είναι σχεδόν αποκλειστικά ελαιόδεντρα και φιστικιές ενώ πολύ
μικρά ποσοστά ετήσιων καλλιεργειών κι οπωροκηπευτικών.

304
*Εκτάσεις σε χιλιάδες στρέμματα
Πίνακας 1.2-1
ΥΠΑ, νομοί, Καλλιεργούμενες Εκτάσεις Εκτάσεις οικισμών
Σύνολο Υφιστάμενες
δήμοι εκτάσεις και Βοσκότοποι Δάση καλυπτόμενες (κτίρια, δρόμοι,
εκτάσεων Άλλες εκτάσεις
κοινότητες αγραναπαύσεις από νερά κ.λ.π.) Χρήσεις Γης
Πηγή: ΕΣΥΕ
ΣΥΝΟΛΟ 131.982,2 50.684,6 14.451,6 57.968,9 1.790,1 2.307,5 4.779,6
ΕΛΛΑΔΑΣ 2001, Ιδία
Επεξεργασία
ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ 3.806,9 1.196,3 221,5 1.703,3 6,6 543,1 136,1
ΑΤΤΙΚΗΣ
Δ. ΕΛΕΥΣΙΝΟΣ 18,6 6,7 1,3 0,0 0,0 10,6 0,0
Δ. ΕΛΕΥΣΙΝΟΣ 100,00% 36,02% 6,99% 0,00% 0,00% 56,99% 0,00%
(ποσοστά)

Διάγραμμα 1.2-1 "Υφιστάμενες Χρήσεις Γης της ΔΕ Ελευσίνας"

Πηγή: ΕΣΥΕ 2001,ιδία επεξεργασία

305
 1.2.1. Κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά

Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 2001 της ΕΛΣΤΑΤ, ο πραγματικός

πληθυσμός του Δήμου Ελευσίνας φτάνει τις 25.863, ενώ ο ρυθμός μεταβολής της
τελευταίας δεκαετίας για τον πληθυσμό ανέρχεται στο 11,87%130, όταν του Νομού
Δυτικής Αττικής είναι μεγαλύτερος και ίσος με 17,44%, ενώ είναι διπλάσιος από τον
αντίστοιχο της περιφέρειας Αττικής. Είναι σκόπιμο να αναφερθεί ο πληθυσμός που
κατοικεί στην πόλη είναι σχεδόν διπλάσιος από τον απογεγραμμένο πραγματικό, ενώ ο
καθημερινός πληθυσμός που διέρχεται από την πόλη και ενδεχομένως χρησιμοποιεί τις
υπηρεσίες της υπολογίζεται σε περίπου μισό εκατομμύριο βάσει της ΜΑΜ131.

1991 2001 Ρυθμός Μεταβολής

Πραγματικός Πραγματικός 1991-2001
πληθυσμός πληθυσμός
ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ 3523407 3761810 6,34%
ΑΤΤΙΚΗΣ
ΑΝΤΙΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ 125177 151612 17,44%
ΔΥΤΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ
ΔΗΜΟΣ ΕΛΕΥΣΙΝΟΣ 22793 25863 11,87%
Πίνακας 1.2.1-1 Η πληθυσμιακή εξέλιξη του Δήμου Ελευσίνας Πηγή: ΕΣΥΕ, 2001
Η εξέλιξη του πληθυσμού του Δήμου παρουσίασε σταδιακά αυξητικές τάσεις το
διάστημα 1940 – 2001. Κατά τη δεκαετία 1950 γίνεται η πληθυσμιακή έκρηξη, καθώς
εγκαθίστανται στην Ελευσίνα, κάτοικοι που κατάγονταν από την Ήπειρο, τη Χίο , τα
Δωδεκάνησα, την Κέρκυρα. Η παρουσία των Κρητών χρονολογείται γύρω στις αρχές
του 1960. Στα μέσα της δεκαετίας του 1960 αρχίζει η εγκατάσταση των Ποντίων,
ιδιαίτερα από τις χώρες της τότε Σοβιετικής Ένωσης. Οι μετακίνηση και εγκατάσταση
των πληθυσμών στην πόλη σχετίζεται σχεδόν αποκλειστικά με την προσφορά θέσεων
εργασίας σε αυτή λόγω της συγκέντρωσης νέων επιχειρήσεων και βιομηχανιών αλλά
και λόγω της γειτνίασης με την ΑΘήνα. Είναι σκόπιμο να αναφερθεί ότι σημαντικό
σημείο στην πληθυσμιακή ιστορία της πόλης σημαντική εισροή πληθυσμού
σημειώθηκε με τη άφιξη 2.000 περίπου προσφύγων το 1922. Οι περισσότεροι από τους
πρόσφυγες είναι από τη Σμύρνη και τη γύρω περιοχή , την Κωνσταντινούπολη , άλλες
πόλεις της Ανατολικής Θράκης , από την Καππαδοκία και από τις ακτές της
νοτιοδυτικής Μικράς Ασίας.

130
Βάσει της απογραφής της ΕΣΥΕ το 1991 ο πραγματικός πληθυσμός της Ελευσίνας
ανερχόταν σε 22793 κατοίκους
131
Μελέτη Ανάπτυξης, Μετρό

306
Ο πληθυσμός της πρώην Νομαρχίας και νυν αντιπεριφέρειας Δυτικής Αττικής από το
1971 και κυρίως από το 1981 μέχρι και το 2001, αυξάνεται με πολύ έντονους ρυθμούς
στο σύνολο των Δήμων του. Ο πληθυσμός του Δήμου Ελευσίνας αποτελεί το 17,06%
του συνόλου του πληθυσμού της πρώην Νομαρχίας και νυν αντιπεριφέρειας Δυτικής
Αττικής, ενώ συγκεντρώνει το 0,7% του πληθυσμού της Περιφέρειας Αττικής. Στον
παρακάτω διάγραμμα παρουσιάζεται η κατά φύλο και ηλικία κατανομή του
πραγματικού πληθυσμού του Δήμου Ελευσίνας, σύμφωνα με τα στοιχεία της
απογραφής της ΕΣΥΕ το έτος 2001.

Παρόλα αυτά το προφίλ του τοπικού πληθυσμού και η ηλικιακή σύνθεση του συνδέεται
άμεσα με τη δυνατότητα του πληθυσμού να συμβάλει στην αναπτυξιακή διαδικασία,
και να φανερώσει την δυναμική της περιοχής δεν μπορεί να αποτυπωθεί ρεαλιστικά
καθώς δεν απογράφεται ο αληθινός πληθυσμός.

Διάγραμμα 1.2.1-1Η πληθυσμιακή

αύξηση της Ελευσίνας από το 1951
έως το 2001.

Διάγραμμα 1.2.1-2 : Ηλικιακή

κατανομή κατά φύλο και ομάδες
ηλικιών πραγματικού πληθυσμού
Δήμου Ελευσίνας, 2001
Πηγή: Ιδία επεξεργασια

307
Η μορφή της πυραμίδας εμφανίζεται ομοιόμορφη με τον συνολικό πληθυσμό των
γυναικών ελαφρώς αυξημένο ποσοστό σε σχέση με τον ανδρικό, ενώ η διαφορά είναι
έντονη στις ηλικιακές ομάδες κάτω από 10 ετών και άνω των 65. Η βάση της
πυραμίδας (παιδιά έως 15 ετών) που διαμορφώνεται σε ποσοστό περίπου 24%
φαίνεται να αντισταθμίζει τις δύο κατηγορίες της κορυφής (άτομα 65 ετών και άνω)
που διαμορφώνεται σε ποσοστό 11,7%.

Όσον αφορά στο προφίλ του πληθυσμού θα πρέπει να αναφερθεί και η σύσταση σε
σχέση με το ποσοστό που καταλαμβάνουν οι αλλοδαποί και το οποίο έχει
πενταπλασιαστεί την τελευταία δεκαετία. Το 2001 οι αλλοδαποί στην Ελευσίνα
καταλαμβάνουν το 8,5% που εγγεγραμμένου πραγματικού πληθυσμού. Αυτό το
στοιχείο είναι σημαντικό διότι και οι αλλοδαποί ως μέρος του μόνιμου πληθυσμού
συμβάλλουν στην αναπτυξιακή διαδικασία και συμμετέχουν στην διαμόρφωση
τοπικής κουλτούρας, συνηθειών και τρόπου ζωής, συνθέτοντας το τοπικό προφίλ.

Όσον αφορά στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό, η ποσοστιαία συμμετοχή του

οικονομικά ενεργού πληθυσμού στο συνολικό πληθυσμό του Δήμου Ελευσίνας
διαμορφώνεται στο 44,19%. Στο προφίλ του κατοίκου προστίθεται και το
χαρακτηριστικό του επιπέδου εκπαίδευσης που παραμένει ο απόφοιτος λυκείου ως ο
μέσος κάτοικος της πόλης.

Διάγραμμα 1.2.1-3 Κατανομή του πληθυσμού Δήμου Ελευσίνας το 2001 ανά

κατηγορία εκπαίδευσης Πηγή: ΕΣΥΕ ,Ιδία επεξεργασία

Το ποσοστό του πληθυσμού που έχει συνεχίσει τις σπουδές στην τριτοβάθμια
εκπαίδευση είναι περίπου 12% και έχει αυξηθεί σημαντικά από την προηγούμενη
δεκαετία ενώ έχει μειωθεί το ποσοστό αναλφάβητων, το οποίο ενδεχομένως
συνδέεται με τους αποθανόντες.

308
Η αποτύπωση του επιχειρηματικού προφίλ της Δυτικής Αττικής ως προς το είδος
των επιχειρήσεων και την κατανομή τους στους διάφορους Δήμους και τον Δήμο
Ελευσίνας βοηθάει να κατανοήσει κανείς την δυναμική της εκάστοτε περιοχής, τον
χαρακτήρα αλλά και τον πλέον ανεπτυγμένο τομέα της οικονομίας.132

Ελευσίνα Μέγαρα Ασπρόπυργος Μάνδρα Μαγούλα Ν.Πέραμος Σύνολο

Εμπόριο 759 708 467 176 46 134 2.290
Παροχή 1.019 731 535 248 93 136 2.762
Υπηρεσιών
Μεταποίηση 141 201 76 41 14 32 505
ΣΥΝΟΛΟ 1.919 1.640 1.078 465 153 302 5.557

Πίνακας 1.2.1-2 Είδος Επιχειρήσεων ανά Δήμο. Πηγή: ΚΕΤΑ Αττικής, 2006
Διάγραμμα 1.2.1-4 Η Επιχειρηματική φυσιογνωμία του Δυτικού Τμήματος της
Αττικής. Πηγή: ΚΕΤΑ Αττικής, 2006

Παρά το γεγονός ότι τα παραπάνω στοιχεία αναφέρονται σε πλήθος επιχειρήσεων και

όχι σε αριθμό απασχολουμένων, ο δείκτης απασχόλησης που απεικονίζεται

132
Τα στοιχεία που παρουσιάζονται έχουν αντληθεί από τον φορέα ΚΕΤΑ (Κέντρο
Επιχειρηματικής & Τεχνολογικής Ανάπτυξης του νομού και αφορούν ένα πολύ μεγάλο δείγμα
επιχειρήσεων (περισσότερες από 5500) που συγκεντρώθηκαν από τους Επαγγελματικούς
Οδηγούς του 2006 του Θριασίου Πεδίου και των Μεγάρων. Το πλήρες δείγμα μπορεί κανείς
να εξετάσει στην ιστοσελίδα του Φορέα.
http://www.keta-attiki.gr/corpsite/display/dsp_Entity.asp?EN_ID=16

309
παρακάτω, όπως αναφέρεται στην έκθεση των ΚΕΤΑ για την απασχόληση στον Ν.
Δυτικής Αττικής, είναι ικανοποιητικά αντιπροσωπευτικός για συγκριτική αξιολόγηση
των περιοχών του Θριάσιου Πεδίου.

Παρατηρείται ότι σε τρία αστικά κέντρα της περιοχής (Ελευσίνα, Μέγαρα και
Ασπρόπυργος) είναι συγκεντρωμένο το 84% του συνόλου των επιχειρήσεων
ιδιαίτερα στους τομείς Παροχής Υπηρεσιών και Εμπορίου. Αυτό φανερώνει ότι η
ευρύτερη περιοχή λειτουργεί ως πόλος , ενώ παράλληλα γίνονται επιμέρους
προσπάθειες για να αναπτυχθεί και ο Τουριστικός Τομέας. Οι κύριοι άξονες προς
αυτή την κατεύθυνση είναι η βελτίωση των περιβαλλοντικών συνθηκών από πλευράς
ρύπανσης (ατμόσφαιρας, θάλασσας και εδάφους) και η προβολή των λιγοστών μεν
φυσικών και κυρίως ανθρωπογενών πόρων και αξιόλογων αρχαιολογικών τόπων
μέσα από πολιτικές προβολής και προώθησης των αρμοδίων φορέων αυτοδιοίκησης..

Παρόλα αυτά είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως το Θριάσιο Πεδίο είναι σήμερα το
πρώτο και μεγαλύτερο εμπορευματικό κέντρο της χώρας, το οποίο θα αποτελέσει
πρότυπο για τη δημιουργία ενός ευρύτερου δικτύου ανά την επικράτεια, συνδεδεμένο
με τις κυριότερες οδικές και σιδηροδρομικές αρτηρίες αλλά και τα λιμάνια της χώρας.
Η δημιουργία αυτού του δικτύου συμβάλει στην ορθολογική ανάπτυξη των
εμπορευματικών μεταφορών και των logistics, αποφορτίζοντας το οδικό δίκτυο και
ενισχύοντας σημαντικά τις σιδηροδρομικές και γενικότερα τις συνδυασμένες
μεταφορές. Η ανάπτυξη τέτοιων υποδομών στην περιοχή και κυρίως η
μονοκαλλιέργεια τους ιδιαίτερα μετά την πανδημία του covid-19, ενισχύει το
συγκεκριμένο προφίλ της περιοχής.

Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής της ΕΣΥΕ του 2001, οι απασχολούμενοι στο
Δήμο Ελευσίνας ανέρχονται στους 9872 κατοίκους και αποτελούν το 86,37% του
οικονομικά ενεργού πληθυσμού. Στα ίδια επίπεδα κυμαίνονται και τα ποσοστά των
απασχολούμενων στο σύνολο του οικονομικά ενεργού πληθυσμού στην Περιφέρεια
Αττικής με 90,29%. Συνοπτικά αναφέρεται πως οι απασχολούμενοι, ασχολούνται
στο μεγαλύτερο ποσοστό με τις υπηρεσίες όπως Μεταφορές, αποθήκευση και
επικοινωνίες, που κατατάσσονται στο δευτερογενή τομέα, ενώ στα ίδια ποσοστά
κυμαίνεται και η απασχόληση στον τριτογενή τομέα.

Η από οικονομικής πλευράς ανάλυση του Δήμου, φανερώνει αναμφισβήτητα μία

τάση τριτογενοποίησης της οικονομιας, από πλευρά πλήθους επιχειρήσεων και
απασχόλησης, ενώ από πλευράς συμβολής στο ΑΕΠ είναι προφανής η κυριαρχία του
δευτερογενούς τομέα. Αυτό συμβαίνει καθώς στην περιοχή είναι εγκατεστημένες
επιχειρήσεις που στηρίζουν την εθνική οικονομία, βαριά βιομηχανία με οχλούσες
δραστηριότητες. Παρόλα αυτά το εισόδημα που παράγεται από αυτές τις εθνικής
εμβέλειας δραστηριότητες, δεν προσμετράται στο τοπικό εισόδημα, καθώς δεν
παραμένει πρωτογενώς στην τοπική οικονομία. Ο πρωτογενής τομέας, ενώ έχει παίξει
σημαντικό ρόλο στην οικονομική ιστορία της πόλης, είναι σήμερα σχεδόν

310
ανύπαρκτος. Τα αίτια της συρρίκνωσης της γεωργίας, πέρα από τη γενικότερη πορεία
της αγροτικής οικονομίας της χώρας, εντοπίζονται κατά κύριο λόγο στη ραγδαία
αστικοποίηση περιοχών με γεωργική χρήση, όπως οι βόρειες εκτάσεις του Δήμου,
καθώς επίσης και στην αυξημένη ζήτηση χωροθέτηση μονάδων μεταποίησης,
βιοτεχνιών και αποθηκών, η οποία εκτοπίζει με ταχύ ρυθμό τον πρωτογενή τομέα.
Αντίθετα όσον αφορά στον δευτερογενή, η υφιστάμενη βιομηχανική ανάπτυξη,
συνεχίζεται εφόσον έχει πρωτοεμφανιστεί αρκετά χρόνια νωρίτερα και φαίνεται να
παρουσιάζει χωρική μονιμότητα κυρίως σε συγκεκριμένους βιομηχανικούς κλάδους.
Οι εγκαταστάσεις διύλισης και αποθήκευσης πετρελαίου, η ναυπηγική κι η
τσιμεντοβιομηχανία, είναι οι βασικοί εν ενεργεία βιομηχανικοί κλάδοι του Δήμου, οι
οποίοι και παρουσιάζουν την μεγαλύτερη σταθερότητα, όσον αφορά στην οικονομική
τους ανάπτυξη.

Ως ειδικές χρήσεις που παίζουν ρόλο στην οικονομία της πόλης και της ευρύτερης
περιοχής είναι το εμπορικό λιμάνι και το πολεμικό αεροδρόμιο που συχνά αποτελούν
ρυπογόνο δραστηριότητα για το περιβάλλον του Δήμου, φυσικό και ανθρωπογενές.

Παράλληλα η βελτίωση της προσβασιμότητας στην πόλη λόγω ανάπτυξης

μεταφορικών υποδομών, αποτελεί σημαντικό παράγοντα ευρύτερης ανάπτυξης της
και προσέλκυσης συγκεκριμένων χρήσεων γης κι επενδύσεων, καθώς και κυρίως
επιχειρήσεων αποθήκευσης και διανομής προϊόντων κλπ.

Η ανάπτυξη του δευτερογενούς τομέα είναι αρκετά μεγάλη στο Δήμο Ελευσίνας,
αλλά παρά το γεγονός αυτό τα ποσοστά απασχόλησης των κατοίκων της περιοχής
κυμαίνονται σε πιο χαμηλά επίπεδα. Αυτό οφείλεται στο ότι οι βιομηχανικές και
βιοτεχνικές δραστηριότητες εξυπηρετούν την ευρύτερη περιοχή Αττικής και
θεωρούνται υπερτοπικές και εκεί απασχολείται ανθρώπινο δυναμικό από το σύνολο
της Αττικής. Αντίστοιχα, ο τριτογενής τομέας παρουσιάζει μεγάλη ανάπτυξη τα
τελευταία χρόνια, ενώ σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξε και η δημιουργία υπηρεσιών
νομαρχιακού επιπέδου στην πόλη, ως έδρα του Νομού Δυτικής Αττικής. (ΕΠ Δήμου
Ελευσίνας 2010)

Στον τριτογενή τομέα απασχολείται σημαντικό τμήμα του πληθυσμού της ευρύτερης
περιοχής του Δήμου Ελευσίνας. Δεδομένου του αυστηρού καθορισμού των χρήσεων
γης με τα σύγχρονα σχετικά διατάγματα πολεοδομικών και χωροταξικών ρυθμίσεων
(ΖΟΕ κλπ.) και της χωροθέτησης σημαντικών μεταφορικών υποδομών στην περιοχή
της Δυτικής Αττικής, αναμένεται περαιτέρω αύξηση του απασχολούμενου
πληθυσμού με τις δραστηριότητες που σχετίζονται με τον τριτογενή τομέα και
ιδιαίτερα με τις υπηρεσίες του δευτερογενούς τομέα, όπως τα διαμετακομιστικά
κέντρα. 133

133
Τροποποίηση Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου Δήμου Ελευσίνας ΦΕΚ 627/Δ/13 Ιουνίου
2005

311
312
1.2.2. Η σύνδεση κι η προσπελασιμότητα της περιοχής.

Η περιοχή του Δήμου Ελευσίνας πόλη διατρέχεται από Εθνικό οδικό δίκτυο, την
Ολύμπια Οδό, την Αττική Οδό, αλλά και από την παλαιά εθνική οδό Αθηνών-Κορίνθου
(ΠΕΟΑΚ), η οποία λειτουργεί και ως δρομος τοπικής σημασίας για την πόλη της
ΕΛευσίνας. Παράλληλα από τον Δήμο ξεκινάει η παλαιά εθνική οδός Αθηνών
-Θεσσαλονίκης και η επαρχιακή οδός που συνδέει με την Ευβοια μέσω
Δερβενοχωρίων. Οι υπόλοιπες οδοί είναι τοπικής σημασίας μεν αλλά εξυπηρετούν στο
σύνολο τους, κυρίως οι αρτηρίες και υπερτοπικές χρήσεις όπως το νοσοκομείο, την
βιομηχανική περιοχή, το πολεμικό αεροδρόμιο, το λιμάνι κ.α
Όσον αφορά στα ΜΜΜ, η πόλη της Ελευσίνας εντός του αστικού ιστού όπως και με
τους γύρω δήμους συνδέεται με αστικά λεωφορεία. Η ύπαρξη τριών αστικών
λεωφορειακών γραμμών εξυπηρετεί τις αστικές μετακινήσεις, ενώ η ύπαρξη εξι ακόμα
λεωφορειακών γραμμών εξυπηρετεί την σύνδεση με το πολεοδομικό συγκρότημα της
πρωτεύουσας και το Μετρό. Παράλληλα η διέλευση δύο γραμμών υπεραστικών
λεωφορείων εξυπηρετεί την σύνδεση με τα Μέγαρα και τα Βίλια αλλά και με το κέντρο
της Αθήνας. Η σιδηροδρομική γραμμή του ΟΣΕ που διέρχεται μέσα από την πόλη
μέχρι της παύσης της λειτουργίας της αποτελούσε εναλλακτική για άμεση πρόσβαση
από και προς την περιοχή καθώς εξυπηρετούσε την μετακίνηση εργαζόμενου
πληθυσμού από και προς την περιοχή αλλά και την σύνδεση με το κέντρο της Αθήνας
με μέσο σταθερής τροχιάς. Παρόλα αυτά η παλιά γραμμή του ΟΣΕ που διχοτομεί την
πόλη αποτελεί σήμερα ένα γραμμικό αστικό κενό που θα πρέπει να εκμεταλλευτεί ο
σχεδιασμός προκειμένου να καλύψει ανάγκες και να επιλύσει θέματα. Ο προαστιακός
σιδηρόδρομος διέρχεται από την βόρεια πλευρά του Δήμου, εντός των ορίων της ΔΕ
Μαγούλας και εξυπηρετεί κυρίως την σύνδεση με το Αεροδρόμιο, την Ανατολική
Αττική και την Πελοπόννησο.

1.2.3. Πιέσεις στο φυσικό και στο ανθρωπογενές περιβάλλον

Το φυσικό περιβάλλον της Δυτικής Αττικής παρουσιάζει μεγάλη βιοποικιλότητα.

Πολλά είδη χλωρίδας και πανίδας καθώς και περιοχές που έχουν χαρακτηριστεί ως
οικότοποι, σε συνδυασμό µε τα γενικότερα τοπικά χαρακτηριστικά, συνθέτουν το τοπίο
το Θριασίου Πεδίου.

Το φυσικό τοπίο της Δυτικής Αττικής μέχρι την προηγούμενη δεκαετία

συμπεριλάμβανε και μεγάλα τμήματα αγροτικής γης, τα οποία όμως έχουν σημαντικά
συρρικνωθεί αφού αποτελούν αντικείμενο ανάπτυξης άλλων δραστηριοτήτων. Η
ανάπτυξη του οδικού άξονα της Αττικής Οδού κατά μήκος του Θριασίου Πεδίου έχει

313
κατά πολύ επηρεάσει τον μετασχηματισμό των Δήμων. Παρόλα αυτά η περιοχή
καταλαμβάνεται ακόμα από κάποιες ελεύθερες εκτάσεις, η οποίες καλύπτονται από
ελαιόδεντρα, αλλά λόγω της γειτνίασης τους με την αττική οδό έχει εκεί θεσμοθετηθεί
η χωροθέτηση αποθηκευτικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων.

Η κατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος του Δήμου, είναι ευμετάβλητη καθώς η

βιομηχανική δραστηριότητα είναι σε μεγάλο ποσοστό, οχλούσα και από το παρελθόν
έως σήμερα έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ποιότητα του αέρα, του νερού, της
χλωρίδας και της πανίδας. Παρόλα αυτά τα τελευταία χρόνια, έχουν υιοθετηθεί
αυστηρότερα μέτρα για τον έλεγχο της ρύπανσης, σε ευρωπαϊκό επίπεδο και η υδάτινη
κι αέρια ρύπανση εντός των ορίων της πόλης είναι σημαντικά βελτιωμένες, όπως και η
ποιότητα του φυσικού περιβάλλοντος (ΓΠΣ Ελευσίνας 2006).

Οι πιέσεις στο φυσικό περιβάλλον του Δήμου Ελευσίνας προέρχονται κυρίως από την
ανθρώπινη δραστηριότητα και κυρίως τις δραστηριότητες του δευτερογενούς τομέα
στην περιοχή, αλλά και την αστικοποίηση. Οι πιέσεις για χωροθέτηση δραστηριοτήτων
του δευτερογενούς και τριτογενούς, προκαλούν με την σειρά τους πιέσεις
αστικοποίησης που οδηγούν στην υπερεκμεταλλευση της γης. Όπως προαναφέρθηκε, η
αυξανόμενη τάση για χωροθέτηση νέων δραστηριοτήτων αποθήκευσης και διανομής
προϊόντων, στην ευρύτερη περιοχή, εντείνει τις πιέσεις και αυξάνει την αξία της γης.
Παρόλα αυτά σήμερα το φυσικό περιβάλλον πιέζεται από την χωροθέτηση
αντικρουόμενων χρήσεων, οι οποίες έχουν σοβαρές επιπτώσεις σε αυτό. Έτσι η μεγάλη
ζήτηση για αστική γη, στην περιοχή της Ελευσίνας όπου η συνολική έκταση της δεν
ξεπερνά τα 19.000 στρέμματα, σχεδόν αστικών περιοχών, έχει αντίκτυπο και στους
κενούς χώρους που υπάρχουν στον αστικό ιστό προκειμένου να φιλοξενήσουν τις
ανάγκες του πληθυσμού.(ΕΠ Ελευσίνας 2008)

Όσον αφορά στις χρήσεις γης, πρέπει να σημειωθεί ο βεβιασμένος μετασχηματισμός

της αγροτικής γης σε οικιστική, είτε με χαρακτήρα κατοικίας είτε με χαρακτήρα
εμπορίου, βιοτεχνίας, βιομηχανίας κλπ. Το βόρειο μέρος του Δήμου που αποτελεί
αγροτικό χώρο σήμερα χωρίς όμως αυτός να καλλιεργείται συστηματικά οριοθετείται
από την Ολύμπια Οδό νότια και το αεροδρόμιο ανατολικά, δυτικά από τον
Σαρανταπόταμο και εκτείνεται έως την ΔΕ Μαγούλας, είναι αυτό που δέχεται κυρίως
πιέσεις για αστικοποίηση και δημιουργία κατοικίας, είτε χωροθέτηση επιχειρήσεων,
αποθηκών, χονδρεμπορίου κλπ. Παράλληλα το βόρειο μέρος του Δήμου εκατέρωθεν
της Αττικής Οδού δέχεται πιέσεις για χωροθέτηση χονδρεμπορίου, διαμετακομιστικών
κέντρων και βιοτεχνικών ή βιομηχανικών μονάδων, κάτι που δεν έχει μέχρι σήμερα
αντιμετωπιστεί με την δημιουργία οργανωμένου υποδοχέα.

Έτσι εντοπίζονται περιοχές όπου η ανάπτυξη της βιομηχανίας συνορεύει με περιοχές

κατοικίας ή περιοχές με σημαντικό χαρακτήρα πολιτισμού, παράκτιες περιοχές, ρέματα
κλπ, τέτοιες περιοχές είναι οι περιοχές νότια της Ιόνιας Οδού και ανατολικά του
Σαρανταπόταμου, η περιοχή που εφάπτεται το εργοστάσιο ΤΙΤΑΝ με τον Αρχαιολογικό

314
 Χώρο και τον αστικό ιστό, καθώς και περιμετρικά του οικισμού οι περιοχές κατοικίας
που βρίσκονται σε πολύ κοντινή απόσταση με την ζώνη βιομηχανικών δραστηριοτήτων
των ΕΛΠΕ. Παράλληλα υφίστανται περιοχές με ιδιαίτερα προβλήματα αφορά σε αυτά
που γειτνιάζουν με μεταφορικές υποδομές εθνικής εμβέλειας και πλήττονται από
φαινόμενα έντονης αέριας ρύπανσης ηχορύπανσης και οπτικής ρύπανσης. Τέτοιες
περιοχές είναι και οι περιοχές που συνορεύουν με το αεροδρόμιο και η παράκτια ζώνη
που εφάπτεται με το λιμάνι της Ελευσίνας.

2. Η τουριστική προσφορά της Ελευσίνας και οι εν δυνάμει τουριστικοί πόροι

Στην διαδικασία του σχεδιασμού τουριστικών προϊόντων, όπως αναλύθηκε στο Α’

Μέρος της διατριβής είναι απαραίτητη διαδικασία η ανάλυση και αποτύπωση των εν
δυνάμει πόρων τουριστικής έλξης αλλά και των συμπληρωματικών πόρων και
υποδομών που θα πλαισίωναν μία τέτοια στόχευση για έναν τόπο.
Προκειμένου να χαρτογραφηθεί η τουριστική προσφορά μιας περιοχής, και τα προϊόντα
τουριστικής έλξης, θα χρησιμοποιηθεί βάσει της βιβλιογραφιας μια ειδικότερη
ταξινόμηση χρησιμοποιήθηκε ως βάση η πρόταση μεθοδολογίας για την καταγραφή και
την κατηγοριοποίηση των τουριστικών πόρων, η οποία διαμορφώθηκε από το
ερευνητικό έργο "ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ: Ένα πρότυπο ηλεκτρονικό εργαλείο για την οργάνωση
και διάθεση πληροφοριών που αφορούν στην τουριστική προσφορά και κατανάλωση"
(Αυγερινού- Κολώνια, 2002)
Οι βασικές ενότητες για την ταξινόμηση της τουριστικής προσφοράς είναι: α) οι πόροι,
β) οι υποδομές και γ) οι υπηρεσίες. Σύμφωνα με την τυπολογία, που προτείνεται στον
ΠΑΥΣΑΝΙΑ θα προσεγγίσουμε την τουριστική προσφορά με την παρακάτω θεματική
● πόρους και εν δυνάμει προϊόντα τουριστικής έλξης, ανά σχετική κατηγορία
● στοιχεία τουριστικής διαμονής
● στοιχεία τουριστικής μετακίνησης και πληροφόρησης.
Ενώ σε σχέση με τα ειδικά χαρακτηριστικά της μελέτης περίπτωσης και βάσει της
μεθοδολογίας που χρησιμοποιήθηκε στο κεφάλαιο 3.2 “Κατηγορίες εν δυνάμει πόρων
τουριστικής ανάπτυξης” η κατάταξη διακρίνει τρεις μεγάλες κατηγορίες πόρων
τουριστικής έλξης134 στον αστικό χώρο :
▪ τα πρωταρχικά στοιχεία, όπου ενσωματώνονται η υλική βάση (μνημεία,
πολιτιστική και αστική κληρονομιά, θαλάσσια μέτωπα, πάρκα και κήποι), η
ανθρωπογενής βάση (υποδοχή, φιλοξενία, γλώσσα, παράδοση, ασφάλεια), οι
εξειδικευμένες δραστηριότητες και εξοπλισμοί, που προορίζονται να προσελκύσουν τους

134
Οι πόροι τουριστικής έλξης που συγκροτούν τη βάση της τουριστικής ανάπτυξης μιας
περιοχής, αποτελούν το σύνολο των στοιχείων εκείνων που προσελκύουν τους ταξιδιώτες εκτός
της περιοχής κατοικίας τους.(ΕΜΠ,2002)

315
τουρίστες (μουσεία, εκθέσεις, καζίνα, πολιτιστικά και αθλητικά θεάματα, φεστιβάλ
κ.ά.),
▪ τα λεγόμενα δευτερογενή στοιχεία, όπου περιλαμβάνονται ευκολίες αγοράς,
φιλοξενίας και φαγητού, γραφεία μεταφορών και τουρισμού,
▪ τα εξειδικευμένα επιπρόσθετα στοιχεία, όπου περιλαμβάνονται οι δυνατότητες
προσπέλασης και ανέσεις στάθμευσης, πληροφόρησης των επισκεπτών (γραφεία,
πληροφοριακά φυλλάδια, ταξιδιωτικοί οδηγοί).
Ενώ παράλληλα στην βιβλιογραφία απαντώνται κι άλλες προσεγγισεις για
κατηγοριοποίηση των κινήτρων και των πόρων αστικής τουριστικής ανάπτυξης όπως η
εξής:
- προϊόντα βάσης, όπου περιλαμβάνονται το φυσικό περιβάλλον, η πολιτιστική
κληρονομιά και οι χώροι αναψυχής, και
- τα συμπληρωματικά προϊόντα, όπου περιλαμβάνονται τα ξενοδοχεία, τα εστιατόρια,
τα συνεδριακά και εκθεσιακά κέντρα. Αυτά δεν προσελκύουν τον τουρίστα αλλά δρουν
συμπληρωματικά προκειμένου να κάνουν πιο ελκυστικό τουριστικά ένα προϊόν/περιοχή
κλπ.135
Παράλληλα ο εκάστοτε τουριστικός πόρος όμως μπορεί να είναι και πολυδιάστατος. Η
αναγνωσιμότητα, ο βαθμός διατήρησης, η ανάδειξη του ή αντίθετα η υποβάθμιση του,
η θέση του στην σύγχρονη κοινωνία, η επαρκής ή μη πληροφόρηση είναι στοιχεία που
διαφοροποιούν την σημασία του σαν εν δυνάμει τουριστικό πόρο.
Η φυσική και πολιτιστική κληρονομιά, οι ιδιόμορφοι και ζωντανοί πολιτισμοί
αποτελούν μέγιστο τουριστικό θέλγητρο, βάσει εμπειρικών και βιβλιογραφικών
παρατηρήσεων. Η σχέση του τουρισμού με την κληρονομιά και τους πόρους, φυσικούς
και ανθρωπογενείς, δεν είναι στενά καθορισμένη, αλλά είναι άμεσα συνδεδεμένη λόγω
των επιπτώσεων που μπορεί να έχει η υπερεκμετάλλευση κι η απαξίωση των πόρων
στον φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον και άρα και στον τουρισμό. Η εντατική ή
αντίθετα μη συνετή διαχείριση του τουρισμού και της ανάπτυξης μπορεί να βλάψει εν
γένει τους πόρους και το ευρύτερο περιβάλλον.
Στην περιπτωση της Πόλης της Ελευσίνας που διερευνάται συγκεκριμένα σε αυτό το
κεφάλαιο υπάρχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που θα μπορούσε κανείς να
χρησιμοποιήσει για να εντοπίσει πόρους και ειδικές κατηγορίες που θα φανερώσουν
στην μεγαλύτερη πιθανή έκταση της την τουριστική προσφορά και ενδεχομένως θα
αναδειχθεί μία καινοτομία από πλευράς προϊόντων τουριστικής έλξης.

135
Εμπειρική έρευνα του Πανεπιστημίου Erasmus του Ρότερνταμ (1993), που ταξινομεί τα
στοιχεία αστικής τουριστικής έλξης ταξινομούνται σε δύο κατηγορίες, και αναλύεται στο
ερευνητικό πρόγραμμα «ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ» Ένα πρότυπο ηλεκτρονικό εργαλείο για την οργάνωση
και διάθεση πληροφοριών που αφορούν στην τουριστική προσφορά και κατανάλωση
/ΕΜΠ/Πρόγραμμα ΕΠΙΣΕΥ Αρχιμήδης (2000-2002).

316
2.1. Φυσικοί Πόροι

Η περιοχή της ΕΛευσίνας δεν έχει να δείξει ιδιαίτερα στοιχεία φυσικής κληρονομιάς
και κατά συνέπεια τα τουριστικά προϊόντα που θα αναδεικνύονταν σε σχέση με το
φυσικό περιβάλλον θα ήταν κυρίως άλλων θεματικών πλην του οικοτουρισμού,
τουρισμού της φύσης και παρόμοιων μορφών όπως έχουν αναλυθεί παραπάνω. Παρόλα
αυτά τα αμέτρητα περιβαλλοντικά ζητήματα που έχει αντιμετωπίσει η περιοχή στο
παρελθόν και η υποβάθμιση των φυσικών πόρων μπορούν να αποτελέσουν έναν
παράδοξο πόλο επισκεσκεψιμότητας.
Τις δεκαετίες του 1960 και 1970, το περιβάλλον της Ελευσίνας υποβαθμίστηκε
σημαντικά λόγω της ρύπανσης που προκαλούσαν οι βιομηχανίες της περιοχής. Τα
μείζονα περιβαλλοντικά ζητήματα που προέκυψαν προκάλεσαν την έντονη
ενεργοποίηση του τοπικού πληθυσμού προς την κατεύθυνση αναζήτησης εναλλακτικών
για το μέλλον της πόλης.
Αναζητώντας στοιχεία φυσικής κληρονομιάς μέσα από το θεσμικό πλαίσιο προστασίας
είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως το φυσικό περιβάλλον της περιοχής μελέτης καθώς και
της ευρύτερης περιοχής του Δήμου προστατεύεται στα πλαίσια νομοθετικών
διαταγμάτων που αφορούν στον ορισμό ζωνών περιαστικού πρασίνου ή γεωργικών
ζωνών προστασίας, καθώς και ζώνες προστασίας για τα ρέματα και τις παραρεμάτιες
περιοχές, όπως αναλύθηκε στο κεφάλαιο 3.3.2. Παρόλη την ύπαρξη του νομικού
πλαισίου προστασίας των φυσικών οικοσυστημάτων, στην ευρύτερη περιοχή
παρατηρείται έντονη καταπάτηση περιοχών φυσικού πλούτου, προστατευόμενων και
μη, καθώς και μη τήρηση του νομικού πλαισίου σε θέματα χρήσεων γης και άλλων
περιορισμών δόμησης, κυρίως λόγω της αλόγιστης επέκτασης των βιομηχανιών, των
τελευταίων ετών αλλά και λόγω της ρύπανσης που κυριαρχούσε στην περιοχή σε αέρα,
νερό και έδαφος.

Σημαντικό είναι το γεγονός της αισθητικής υποβάθμισης του τοπίου, αλλά το

βασικότερο αποτέλεσμα που προκύπτει από τη χωροθέτηση της βιομηχανίας στην
περιοχή αφορά στην επικινδυνότητα σχετικά με την πρόκληση πυρκαγιών ή
ατυχημάτων μεγάλης κλίμακας.

Οι έντονες ανθρωπογενείς πιέσεις καθώς και οι φυσικές καταστροφές των τελευταίων

ετών, με αποκορύφωμα την καταστροφική πυρκαγιά του 2007, 2010, 2016, 2021,2022
βάζουν τα περιβαλλοντικά προβλήματα σε πρώτο πλάνο και επιβάλλουν την επίλυση
και αντιμετώπιση αυτών σε προτεραιότητα. Οι πλημμύρες που έπληξαν τους
ανατολικούς Δήμους του Θριασίου και κατ επέκταση τον Δήμο Ελευσίνας και Μάνδρας
τον χειμώνα του 2016, αποτελούν άμεση συνέπεια των πυρκαγιών.

317
 Πιο συγκεκριμένα προσπαθώντας να διαγνώσουμε τα στοιχεία του φυσικού
περιβάλλοντος που θα μπορούσαν να αποτελέσουν βάση για νέα τουριστικά προϊόντα
και βάσει της μεθοδολογίας του κεφαλαίου 3.3.2, όπου αναφέρεται πως για την
καταγραφή των επιμέρους πόρων έγινε ταξινόμηση σε μεγάλες κατηγορίες των
επιμέρους πόρων που εντοπίστηκαν, προκειμένου να προσεγγιστεί μία μεθοδολογία
ανάγνωση και πιθανού εντοπισμού αυτών στις εκάστοτε περιοχές ενδιαφέροντος, αλλά
και να διερευνηθούν τα σχετικά εργαλεία εντοπισμού. Ετσι εντοπίζουμε πόρους που
είναι:

● Τοπία

● Επιμέρους πόροι/στοιχεία φυσικής κληρονομιάς, ή μνημεία της Φύσης

● Αναγνωρισμενες ζωνες οικολογικου ενδιαφεροντος,

● Ζώνες ή περιοχές οικολογικού ενδιαφέροντος με ανθρωπογενή παρέμβαση

● Προβληματικές περιοχές με στοιχεία περιβαλλοντικής υποβάθμισης, περιοχές

αντικρουόμενων χρησεων γης

Η κατηγοριοποίηση γίνεται για τους σκοπούς της έρευνας με γνώμονα τον εντοπισμό
των διαφόρων εργαλείων αναγνώρισης, καταγραφής και εντοπισμού των εκάστοτε
πόρων. Εφαρμόζεται εδώ για την περιοχή της Ελευσίνας ο πίνακας/εργαλείο που
δημιουργήθηκε στο σχετικό κεφάλαιο του Α μέρους 3.3.2 προκειμενου να αναγνωσθεί
και να καταγραφεί το δυναμικό της περιοχής.

Πίνακας Β.2.1.1 Πόροι Φυσικής Κληρονομιάς για Τουριστική Αξιοποίηση, η περίπτωση της Ελευσίνας,
ενδεικτικά παραδείγματα

ΠΟΡΟΙ ΧΩΡΙΚΟΣ ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ/ΑΝΑΨΥΧΗ

Περιοχή σαρανταπόταμος, περιήγηση, αθλητικές

εκβολή σαρανταπόταμου, δραστηριότητες, συλλογή
εξωαστική περιοχή Μαγούλας, τροφής/βοτάνων
λόφος προφήτη Ηλεία, Βίλλα
Εξοχή Ευταξία κ.α)

Παλαιό Λατομείο Θέαση, περιήγηση,

ΤΙΤΑΝ(κυνόδοντες, νταμάρι),
Πρώην βιομηχανικά
συγκροτήματα (Σκαλιστήρης,
Τοπία136 Τοπία Πυρκαλ, Κρόνος, Παράκτιο

318
 μέτωπο, Βλύχα κ.α)

Ορειβασία, αναρρίχηση,
χιονοδρομία, αθλητικές
δραστηριότητες βουνου,
μηχανοκίνητες αθλητικές
δραστηριότητες, συλλογή
Βουνά οροσειρές - τροφών/βοτάνων, κυνήγι

Καλλιεργεια Φυστικιών Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη

Αεροδρομίου, Ελαιώνες
Κοιλάδες Μαγούλας (λεωφ. Νατο)
Επιμέρους
πόροι/στοιχεία ποτάμια , Εκβολή σαρανταπόταμου/ περιήγηση, αθλητικές
φυσικής εκβολές/δέλτα Καλυμπάκι, εκβολή ρέματος δραστηριότητες, ψάρεμα
κληρονομιάς ποταμών Σούρες Πυρκαλ

ανεμολογικές Παράκτιο μέτωπο Ναυταθλητικές δραστηριότητες,

συνθήκες Λόφος Προφήτη Ηλία αεροπτερισμός, Parapente

Συγκεντρωσεις Θέαση, περιήγηση, συλλογή

φυτων,βοτανων προς Εξωαστικός χώρος, Μαγούλα, τροφών/βοτάνων, κυνήγι
βρωση/συλλογη Ελαιώνας

Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη

Μνημεία της φύσης -

Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη,

αθλητικές δραστηριότητες στην
Παραλίες Φονιάς, Ιριδος, Ευταξίας άμμο και στην θάλασσα

Ευκάλυπτοι Σαρανταπόταμου, Θέαση, περιήγηση, συλλογή

Δάση Ελαιώνας τροφών/βοτάνων, κυνήγι

Αναγνωρισμένες Βλύχα, Σαρανταπόταμος, Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη,

ζώνες Φυσικά καταφύγια εκβολές ποταμών παρατήρηση χλωρίδας και πανίδας
οικολογικου
Προστατευόμενες Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη
ενδιαφεροντος
περιοχές/Υγροβιότοπ
οι/Πάρκα άγριας
ζωής -

Περιοχές γεωλογικού Σκαλιστήρι

ενδιαφέροντος Κυνόδοντες

136
Τα τοπία λόγω της μεγάλης σχέσης τους και με πολιτικά αγαθά και κοινωνικές συμπεριφορές
αναλύονται στο σχετικό κεφάλαιο 3.2.1

319
 Εθνικοί δρυμοί -

Θέαση, scuba diving,

υποθαλάσσια Κόλπος της Ελευσίνας,
συστήματα Ναυάγια

Θαλάσσια Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη

οικοσυστήματα

Τοποθεσίες θέασης birdwatching, Θέαση, περιήγηση,

και παρατήρησης Βλύχα, Σαρανταπόταμος, επίσκεψη
ζώων και πουλιών Παράκτια ζώνη

Μονοπάτια και Κυνόδοντες, Σαρανταπόταμος, Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη,

διαδρομές Θαλάσσιες διαδρομές ορειβασία
Οργανωμένες
Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη,
Ζώνες ή
Μητροπολιτικά εκπαιδευτικές δραστηριότητες,
περιοχές
πάρκα/Θεματικά συνεδρια, φεστιβαλ, εκδηλώσεις,
οικολογικού
υπαίθριες αθλητικές δραστηριότητες
ενδιαφέροντος πάρκα -
με ανθρωπογενή επίσκεψη, εκπαιδευτικές
παρέμβαση δραστηριότητες, εμπόριο τοπικών
προϊόντων, γαστρονομία, γεωργικές
δραστηριότητες, συλλογή
τροφών/βοτάνων

Καλλιέργειες Φυστικιές, Ελαιώνες

Αντικρουόμενες Περιοχές συσσώρευσης Θέαση, περιήγηση, επίσκεψη,

χρήσεις γης, Ναυαγίων, Νεκροταφεία εκπαιδευτικές δραστηριότητες
Προβληματικές
Απαξιωμένες ζώνες, πλοίων(Βλύχας), ΔΙυλιστήριο,
περιοχές
Εγκαταλελειμμένες Συμιακά/ΤΙΤΑΝ, Λιμενική
δραστηριότητες Ζώνη, Πυρκάλ, Βλύχα, κ.α

Πηγή: Ιδία επεξεργασία

2.2. Ανθρωπογενείς πόροι

Όσον αφορά στο πολιτισμικό πλούτο, αυτός δεν έχει συστηματικά αναδειχθεί, στην
ευρύτερη περιοχή, με αποτέλεσμα να μην ενισχύεται η τοπική ταυτότητα του Δήμου
και να παραμένουν αναξιοποίητοι πόροι οι οποίοι αναμφισβήτητα μπορούν να
συντελέσουν στην τοπική ανάπτυξη. Σημαντικό ζήτημα αποτελεί η θεσμική

320
εξασφάλιση και προστασία των βιομηχανικών κελυφών που διατηρούνται έως σήμερα
στην πόλη.
Η Ελευσίνα, μια από τις πέντε ιερές πόλεις της αρχαιότητας, είχε ταυτιστεί με τη
λατρεία της Δήμητρας, θεάς της γεωργίας, και της κόρης της Περσεφόνης. Τα
Ελευσίνια Μυστήρια ήταν μυστηριακές τελετές που τελούνταν κάθε χρόνο το μήνα
Σεπτέμβρη προς τιμήν της θεάς Δήμητρας και της Περσεφόνης, και τα οποία διήρκεσαν
πάνω από 2.000 χρόνια. Σύμφωνα με τον Όμηρο, στα Μυστήρια συμμετείχε «άπαν το
ανθρώπινο γένος», δηλαδή γυναίκες και άνδρες ανεξαρτήτως φυλής, κοινωνικής τάξης
ή χώρας καταγωγής.
Ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο του παραμένουν ο σημαντικότερος πολιτιστικός
πόρος της πόλης. Η Ελευσίνα, λόγω της γεωγραφικής της θέσης -φυσικό λιμάνι κοντά
στην Αθήνα-, από τα τέλη του 19ου αιώνα γίνεται ο κατεξοχήν τόπος βιομηχανικής
ανάπτυξης στην Ελλάδα. Εδώ συγκεντρώνονται εκατοντάδες μικρές και μεγάλες
βιομηχανίες. Μόνο στην ακτογραμμή του κόλπου, σε απόσταση 12 χιλιομέτρων, στα
τέλη της δεκαετίας του 1960 βρίσκουμε 2 ναυπηγεία, 2 εργοστάσια παραγωγής
τσιμέντου, 2 χαλυβουργία και 2 διυλιστήρια, δηλαδή σχεδόν το 50% της βαριάς
βιομηχανίας της Ελλάδας. Περιβαλλοντικά, η πόλη ασφυκτιά. Στα τέλη του 1970, ο
κόλπος της Ελευσίνας θεωρείται η πιο μολυσμένη θάλασσα της Μεσογείου137.
Την ίδια περίοδο, η σύνθεση του πληθυσμού λόγω της υπερ συγκέντρωσης των
βιομηχανιών αλλάζει. Ήδη από το 1981 ο πληθυσμός έχει ανέλθει στις 21.000
κατοίκους. Έχουν προστεθεί περίπου 2.000 πρόσφυγες μετά τη Μικρασιατική
Καταστροφή το 1922, που ήταν και η πρώτη μεγάλη μίξη του γηγενούς πληθυσμού,
κυρίως αρβανίτικης καταγωγής, με άλλους μετανάστες. Θα ακολουθήσουν στη
συνέχεια εσωτερικοί μετανάστες από όλα τα μέρη της Ελλάδας, προσδίδοντας στην
πόλη πολυπολιτισμικό χαρακτήρα.
Μέσα σε αυτό το ιστορικό και ανθρωπολογικό πλαίσιο, οι διάφορες κοινωνικές ομάδες
οργανώνονται και δίνουν τους εργατικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς τους
αγώνες, αυξάνοντας την κινητικότητα του πληθυσμού αναζητώντας διέξοδο στα
σοβαρά οικονομικά και περιβαλλοντικά προβλήματα της περιοχής. Οι κάτοικοι
βρίσκουν έναν κοινό τόπο συνύπαρξης, και αυτός είναι η ίδια η ιστορία της πόλης, ο
πολιτισμός της. Το 1975, αμέσως μετά την επτάχρονη δικτατορία, η Ελευσίνα
δημιουργεί τον πρώτο της θεσμό, ένα φεστιβάλ αφιερωμένο στον Αισχύλο, τον πρώτο
δραματικό ποιητή στην ιστορία του θεάτρου, που γεννήθηκε στην Ελευσίνα το 525 π.Χ.
και πέθανε στη Γέλα της Σικελίας το 456 π.Χ.
Η Ελευσίνα διαθέτει σήμερα ένα μεγάλο πολιτιστικό απόθεμα περαν της υλικής της
κληρονομιάς, που περιλαμβάνει φεστιβάλ, λαογραφικούς συλλόγους από όλα τα μέρη

137
Το Πανεπιστήμιο Αθηνών, κατόπιν σχετικής έρευνάς του, κρίνει τον κόλπο της Ελευσίνας
σχεδόν νεκρό, αφού έχει καλυφθεί με ένα μέτρο λάσπης, με αποτέλεσμα να καταστραφεί κάθε
θαλάσσιος οργανισμός.

321
της Ελλάδας, πολίτες που δραστηριοποιούνται στον καλλιτεχνικό και δημιουργικό χώρο
και ήθη και έθιμα.
Παρακάτω, περιγράφονται οι βασικότερες κατηγορίες κληρονομιάς όπως
παρουσιάστηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια 3.3.2 και 3.3.3 και γίνεται μία συνοπτική
αναφορά στους υλικούς κι άυλους πόρους της περιοχής μελέτης ανά κατηγορία, όπως
προκύπτουν από βιβλιογραφικές αναφορές, από τους αρμόδιους φορείς καθώς κι από
επιτόπια παρατήρηση και έρευνα μέσα από τα αρχεία του Δήμου και τις σχετικές
αποφάσεις χρηματοδοτήσεων των ενεργών συλλόγων, ΦΕΚ και βάσεις δεδομένων
προστατευόμενης νεότερης κληρονομιάς. ΦΥλλάδια και προγράμματα των ΝΠΔΔ,
ΝΠΙΔ και της Ελευσίνας 2023 που διαχειρίζονται πολιτιστικές εκδηλώσεις.
ΠΑράλληλα μελετήθηκε το bid book Της Υποψηφιότητας της ΕΛευσίνας για
Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης τόσο στο Α όσο και στο Β μέρος της
διαδικασίας, εσωτερικά έγγραφα προγραμματισμού και απογραφές χώρων της
Ελευσίνας 2023, καθώς και προγραμματισμός δράσεων της εταιρείας για τα έτη
2017-2023. ΔΙαδικτυακοί τόποι του ΥΠΠΟ και των επιμέρους εφορειών, έρευνα στο
διαδίκτυο, έρευνα σε οδηγούς και επιτόπια έρευνα. Τα εν δυνάμει στοιχεία υλικής και
άυλης κληρονομιάς που μπορεί να συνθέσουν το τουριστικό προϊόν της περιοχής
παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα ως εξής:

Πίνακας Β.2.1.2 Πόροι Πολιτιστικής Κληρονομιάς για Τουριστική Αξιοποίηση, η

περίπτωση της Ελευσίνας, ενδεικτικά παραδείγματα, Πηγή: Ιδία ΕΠεξεργασία

ΥΛΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ, ΠΟΡΟΙ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΕΛΞΗΣ

ΥΛΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ
ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Παραστατικές Τέχνες ● Λαογραφικό Φεστιβάλ, στο οποίο συμμετέχουν οι 14

Πολιτιστικές εθνικοτοπικοί σύλλογοι της πόλης.
εκδηλώσεις ● Αττικό Σχολείο Αρχαίου Δράματος
● Φεστιβαλ Αισχύλεια.
● Ελευσίνα 2021-23 κ.α

Μουσεία, ● Αρχαιολογικό Μουσείο, όπου εκτίθενται σημαντικά

τεχνουργήματα ευρήματα παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως το
ακέφαλο άγαλμα της θεάς Δήμητρας, αναθηματικά
ανάγλυφα που παριστάνουν την αποστολή του Τριπτόλεμου
και το άγαλμα της «Φεύγουσας Κόρης».
● Μουσείο Μικρασιατών
● Μουσείο Το Αδράχτι

322
 ● Μουσειακός χώρος συλλόγου Ποντίων

Εκθεσιακοί χώροι- ● Αρχαιολογικός χώρος

Χώροι Πολιτισμού
● Πολιτιστικό Κέντρο Λ. Κανελλόπουλος, ανακαινισμένο
κτήριο που λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος από το 2005.
● Παλαιό Ελαιουργείο, ο σημαντικότερος υπαίθριος
πολιτιστικός χώρος της πόλης με ανοιχτό θέατρο 2.200
θέσεων και 3 στεγασμένες αίθουσες εκθέσεων
● "Ελαιουργική", χώρος αθλητικών και πολιτιστικών
δραστηριοτήτων.
● Πρώην βιομηχανικό σύμπλεγμα εργοστασίου χρωμάτων
"Ίρις", χώρος πολλαπλών πολιτιστικών δράσεων
● Κέντρο κυκλοφοριακής αγωγής, χώρος βιωματικής
εκπαίδευσης σε θέματα κυκλοφοριακής αγωγής που
● Κέντρο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης που αφορά την
πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαιδευτική κοινότητα.
● Θερινός Κινηματογράφος.
● Δημοτικός Πολιτιστικός Οργανισμός, τμήματα εικαστικών,
θεατρικό, θεατρική σκηνή, μουσικά τμήματα, τμήματα
● φιλαρμονική ορχήστρα
● Χωροι πολιτιστικής πρωτεύουσας

Παλαιό Αναψυκτηριο ΟΛΕ

Χωρος ex-bowling center

Παλαιό Δημαρχείο

Pop up χώροι

Υπαίθριοι χώροι ενδιαφέροντος κ.α

Αρχεία ● Ιστορικό αρχείο Εργατικού Κέντρου Ελευσίνας

● Ιστορικό αρχείο Τσακου, Ορειβατικού Συλλόγου Ελευσίνας
● Ιδιωτικό αρχείο Λυκίδη
● Ιδιωτικό αρχείο Καλομενίδη

323
 ● Ιδιωτικό αρχείο Παυλόπουλου
● Αρχεία αντικειμένων λαογραφικών συλλόγων.
● Αρχείο έργου MyEleusis
● Αρχείο Συλλογου Ποντίων
● Αρχείο Συλλόγου Μικρασιατών
● Άλλα αρχεία

Βιβλιοθήκες, ● Αισχύλεια δημοτική βιβλιοθήκη

λογοτεχνία, συγ/ματα,
εκδόσεις ● 1 εκδοτικός οίκος
● Παιδική Βιβλιοθήκη

Αθλητισμός, σύλλογη, ● Πανελευσινιακός Α.Ο. Καλαθοσφαίρισης

εστίαση ● Όμιλος Καλαθοσφαίρισης Ελευσίνας (Ο.Κ.Ε.)
● Α.Ο. Φιλοθέη Μαγούλας
● Ακαδημία Μπάσκετ Ελευσίνας
● West Attica
ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟ
● Α.Ο. Αστέρας Μαγούλας
● Α.Ο. Πήγασος Θριασίου
● Α.Σ. Μίνι Ποδοσφαίρου 5×5 Άγιοι Ανάργυροι
● Λαμπερή Α.Σ. Ελευσίνα
● Π.Α.Ο. Ηρακλής Ελευσίνας
● Πανελευσινιακός Α.Ο.
● Σύνδεσμος Βετεράνων Ποδοσφαιριστών Α.Ο. Αστέρα
Μαγούλας
● Σύνδεσμος Παλαίμαχων Ποδοσφαίρου Πανελευσινιακού
● Πανελευσινιακή Αθλητική Ένωση
ΒΟΛΕΪ
● Α.Ο. Κελεός
● Θριάσιο Αθλητικός Όμιλος
ΣΤΙΒΟΣ
● Πανελευσινιακός Α.Ο. (Στίβος)
● Α.Ο. Φιλοθέη Μαγούλας (Στίβος)
● Ερμής
● Σύλλογος Δρομέων Υγείας
ΛΟΙΠΑ
● Αθλητικός Όμιλος Αντισφαίρισης Ελευσίνας
● Όμιλος Αντισφαίρισης Ελευσίνας «Αισχύλος»
● Αθλητικός Γυμναστικός Σύλλογος TAEKWODO Ελευσίνας
● Α.Σ. Μέγας Αλέξανδρος Μαγούλας
● Αθλητικός Σύλλογος Ελευσίνας «ΑΡΕΝΑ»
● Α.Σ. Φλόγα Μαγούλας

324
 ● Ναυταθλητικός Όμιλος Ελευσίνας
● Σκακιστικός Μορφωτικός Σύλλογος
● Σκοπευτικός
● Ιδιωτικοί σύλλογοι ρυθμικής Γυμναστικής
ΓΗΠΕΔΑ, ΧΩΡΟΙ
ΑΘΛΗΣΗΣ ● Δημοτικό Στάδιο Ελευσίνας (ποδόσφαιρο – στίβος)
● Κλειστό Γυμναστήριο “Ανδρέας Δασκαλάκης”
● Κλειστό Γυμναστήριο «Τάκης Βογιατζής» (Γούβα)
● Γήπεδο «Γ. Ρουμελιώτης»
● Κλειστό γήπεδο Ελαιουργικής
● Γήπεδο Μαγούλας
● Υπαίθριο γυμναστηριο Ελαιουργικής
● Πλατεία νεολαίας, γήπεδο μπάσκετ
● Αιθουσα Γιόγκα Δασκαλάκη
● Γηπεδο πινγκ πονγκ Α.Ο. Δήμητρα
● Σκοπευτήριο Ελευσίνας
● Κλειστά γυμναστήρια σχολείων κ.α

Φεστιβάλ, γκαλά, ● Λαογραφικό Φεστιβάλ, στο οποίο συμμετέχουν οι

εκθέσεις εθνικοτοπικοί σύλλογοι της πόλης.
● Αττικό Σχολείο Αρχαίου Δράματος
● Φεστιβαλ Αισχύλεια.
● Εκθέσεις ΕΛευσίς 2021-23
● Επιμέρους εκθέσεις Λ. Κανελλόπουλος
● Συγχρονες εκδηλώσεις φορέων (ναυταθλητικά γεγονότα κ.α)

Δομημένη ● ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

κληρονομιά, Κρόνος
αρχιτεκτονική, Ίρις
Πυρκαλ
ΕΛΑΙΣ
ΧΑΛΥΒΟΥΡΓΙΚΗ

● Πολιτιστικός χώρος παλαιού Ελαιουργείου

● Παλιός Σιδηροδρομικός Σταθμός
● Κτίριο εντός Αρχαιολογικού Χώρου Ελευσίνος
● Κτήμα Κ.Β. Μορφοπούλου
● Κελύφη κτιρίων του παλαιού βιομηχανικού συγκροτήματος
της Ελαιουργικής
● Κτίριο στις οδούς Θ. Παγκάλου και Δραγούμη
● Κτίριο στην οδό Ηρώων Πολυτεχνείου αρ. 10

325
 ● Δύο κτίρια και δύο καμινάδες του βιομηχανικού
συγκροτήματος της εταιρείας SINTRA ΑΒΕΕ
Πάρκα, περιοχές
αθλοπαιδιών ● Πάρκο Μαγούλας
● Πλατεία νεολαίας
● Πλατεία Λαού
● ΑRCOPOLIS/scate park
● Παράκτιο Μέτωπο
● Πλατεια Ηρώων Πολυτεχνείου
● Πλατφόρμα Αμερικανών
● Μικρότερες πλατείες και πάρκα

Ιερά τοπία ● Αρχαιολογικός χώρος Ελευσίνας

● 7 επί θήβας
Αρχαιολογικοί χώροι ● Το Αδριάνειο υδραγωγείο
● Ρωμαϊκή γέφυρα Ελευσινιακού Κηφισού στην αρχαία Ιερά
Οδό
● Τμήμα της αρχαίας Ιεράς Οδού, Δήμος Ελευσίνας

● Το εκκλησάκι της Παναγίτσας στον αρχαιολογικό χώρο

● Το εκκλησάκι του Αγ. Ζαχαρία, της ύστερης βυζαντινής
Θρησκευτικά μνημεία εποχής
(ναοί και μονές). ● Αλλες εκκλησίες στην πόλη
● Ο προφήτης Ηλίας στην Μαγούλα

Ιστορικά τοπία ● Ο γειτνιάζον χώρος με τον κηρυγμένο αρχαιολογικό χώρο

και περιμετρικά αυτού σε άμεση εγγύτητα.
● Ο κόλπος της Ελευσίνας που έχει ιστορικά συμβεί η
ναυμαχία της Σαλαμίνας
● Η περιοχή όπου βρίσκεται το νεκροταφείο των 7 επί Θήβας
● Η βιομηχανία της ΠΥΡΚΑΛ και ιδιαιτέρως λόγω του
χαρακτήρα της αλλά και των βιομηχανικών ατυχημάτων που
έλαβαν χώρα εκεί.
● Κυνόδοντες, πρώην λατομείο ΤΙΤΑΝ
● Κρόνος
● Συνοικισμός ΕΛευσίνας
● Συμιακά και περιοχή όμορη ΤΙΤΑΝ με καμινάδες

Πολιτιστικοί φορείς ● Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης,

● Φιλική Φωλιά (κέντρο αλληλεγγύης)λειτουργεί σε ιδιωτικό
χώρο με εθελοντές από το 1975 για ευάλωτες
● Λαογραφικοί σύλλογοι (14),
● Σύλλογος Εθελοντών Θριασίου Πεδίου,
● Σύλλογος Γυναικών Μαγούλας,
● 17 Πολιτιστικές Εταιρείες διαφόρων κλάδων (λογοτεχνία,
● 13 τοπικές μουσικές μπάντες,
● 2 ωδεία,
● 10 σχολές χορού,

326
 ● Act Radio, ιντερνετικός ραδιοφωνικός σταθμός
● 3 ιδιωτικές εταιρείες πολιτισμού
● Ιδιωτικά Κέντρα Δημιουργικής Απασχόλησης κ.α

ΑΥΛΟΙ ΠΟΡΟΙ, Η ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Σχέσεις, Κοινή Ερευνα, διαδίκτυο, αρμόδιοι φορείς, βιβλιοθήκες, βιβλιογραφία

ταυτότητα

Κοινές Μνήμες, Ερευνα, διαδίκτυο, αρμόδιοι φορείς, βιβλιοθήκες, βιβλιογραφία

βιώματα, τοπική
ταυτότητα

Πρότυπα, Δοξασίες, ● 21 Νοεμβρίου, της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας

θρησκευτικες
συνηθειες ● Γιορτές Τράτας Αγ. Γεωργίου
● Πανηγύρι Αγίων ΑΠοστόλων
● Πανηγύρι αγίου Γεωργίου
● Πανηγύρι αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης
● Πανηγύρι αγίου Δημητρίου
● Πανηγύρι αγίου Ζαχαρία

Ότι θεωρείται Ερευνα, διαδίκτυο, αρμόδιοι φορείς, βιβλιοθήκες, βιβλιογραφία

πολύτιμο να
παραδοθεί στην
επόμενη γεννιά.

Ιστορίες προφορικής Έργο MyEleusis, και επιμέρους έργα Ελευσίνα 2021-2023

κληρονομιάς,

Γλώσσα, ● Αρβανιτικη διάλεκτος

ιδιωματισμοί,
ντοπιολαλιές

Παραδόσεις ● Γιορτή Τράτας,

● Λιάσκεια,

327
 ● φεστιβάλ-γιορτή τσικουδιάς από την ένωση Κρητών
● Συνδεση με Σαλαμίνα της Φανερωμένης
● Πανυγήρια πολιουχων
● Πολυσπόρι/γιορτή Μεσοσπορίτισσας

Τοπική κουλτούρα ● ντοπια μαγειρική -Αρβανίτες

○ Τζολια
○ Τυροπιτάρι
● Επιμέρους κουλτούρες πληθυσμών από άλλα μέρη της
Ελλάδας

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους σκοπούς του Β μέρους αυτής της εργασίας έχουν τα
εγκαταλελειμμένα και παραμελημένα βιομηχανικά κατάλοιπα τα οποία και
αναφέρονται διεξοδικά στο κεφάλαιο 2 του μέρους Β της παρούσας διατριβής. Ο
εντοπισμός τους δεν είναι απλός και προφανής καθώς δεν αποτελούν εξίσου
αναγνωρισμένη κατηγορία κληρονομιάς. Εντάσσονται στην ευρύτερη κατηγορία των
τεχνουργημάτων όσο και στην δομημένη κληρονομιά, αρχιτεκτονικής φύσεως με βάση
την παραπάνω κατάταξη. Οι υπόλοιποι ανθρωπογενείς πόροι αναφέρονται ενδεικτικά
ώστε να παρουσιαστεί η εν δυνάμει τουριστική προσφορά, μέσα από την εικόνα της
περιοχής.

2.2.1. Η Ελευσίνα ως ιερή πόλη της αρχαιότητας,

Η Ακρόπολη είχε σχέση με το Θριάσιο πεδίο και την πόλη της Ελευσίνας. Ιστορικά
ευρήματα αποδεικνύουν ότι ο λόφος της Ελευσίνας είχε κατοικηθεί πριν από το 2000
π.Χ., ενώ η ζωή και η ιστορία της πόλης στην αρχαιότητα είχαν συνδεθεί με τον
πρωτόγονο μύθο και τη λατρεία δύο μεγάλων θεών του ελληνικού Δωδεκάθεου, δηλαδή
της θεάς Δήμητρας και της κόρης της, Περσεφόνης. Η λατρεία της θεάς της γεωργίας,
Δήμητρας, είχε μετατρέψει την Ελευσίνα σε ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά
κέντρα της Αττικής εδώ και 2000 χρόνια και μέχρι τους πρωτοχριστιανικούς αιώνες.

Τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν μυήσεις που πραγματοποιούνταν κάθε χρόνο για τη

λατρεία της Δήμητρας και της Περσεφόνης με έδρα την Ελευσίνα. Είναι οι πιο γνωστές
από τις μυστικές θρησκευτικές τελετές της αρχαίας Ελλάδας. Η βάση τους ήταν μια
παλιά αγροτική λατρεία και υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι προέρχονταν από τις
θρησκευτικές πρακτικές της Μυκηναϊκής περιόδου.

Τα μυστήρια αντιπροσωπεύουν τον μύθο της απαγωγής της Περσεφόνης από τον

328
 βασιλιά του κάτω κόσμου Άδη, σε έναν κύκλο με τρεις φάσεις: την κάθοδο (απώλεια),
την αναζήτηση και την άνοδο, με κύριο θέμα την άνοδο της Περσεφόνης και η
επανένωση με τη μητέρα της. Ήταν μια μεγάλη γιορτή κατά την ελληνιστική εποχή, και
αργότερα εξαπλώθηκε στη Ρώμη.

Λέγεται ότι η Περσεφόνη μένει στον Άδη τον χειμώνα και επιστρέφει την άνοιξη του
έτους: "Αυτή ήταν η ημέρα στην αρχή της πλούσιας άνοιξης. Αυτό ταιριάζει με τη
μεσογειακή αλλαγή των εποχών, καθώς, η φύση από τον Νοέμβριο έως τον
Φεβρουάριο είναι, βασικά, αδρανής.

Η αναγέννηση της Περσεφόνης συμβολίζει την αναγέννηση όλης της φύσης και το
σύμβολο της αιωνιότητας της ζωής που πηγάζει από τις γενιές που πηγάζουν η μία από
την άλλη.
Τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν μια περίτεχνη θρησκευτική γιορτή, που απέκτησε
πανελλήνιο χαρακτήρα και φήμη στον τότε γνωστό κόσμο. Θα μπορούσε κανείς να την
προσομοιάσει με τα σύγχρονα φεστιβαλ.
Ως εκ τούτου, η Ελευσίνα θεωρούνταν, για σχεδόν 2000 χρόνια (π.χ. 1600-400 μ.Χ.),
μια από τις πέντε ιερές πόλεις, όπου τα Ελευσίνια Μυστήρια προσέλκυαν για χρόνια
προσκυνητές από όλο τον γνωστό τότε κόσμο. Χάρη στον μεγάλο τραγικό ποιητή
Αισχύλο, η Ελευσίνα γίνεται ακόμα πιο γνωστή στον αρχαίο κόσμο ακόμα και στις
μέρες μας.
Το αφήγημα της Δήμητρας και της κόρης, και η τέλεση των Ελευσινίων Μυστηρίων
αποτελούν ακόμα και σήμερα το βασικό πολιτιστικό τουριστικό προϊόν της πόλης της
Ελευσίνας, καθώς ο κυρίως λόγος επισκεψιμότητας της πόλης για λόγους αναψυχής
είναι η επίσκεψη του αρχαιολογικού της χώρου138.

2.2.2. Ο λαϊκός πολιτισμός και οι συγκέντρωση διαφορετικών εθνικοτήτων και

πολιτισμών, το φεστιβάλ κι οι τοπικές συνήθειες.

Ένα βασικό στοιχείο που χαρακτηρίζει την εικόνα και το πολιτιστικό προφίλ της
Ελευσίνας, είναι η συγκέντρωση διαφορετικών εθνικοτήτων στην περιοχή κι οι
εγκατάσταση πληθυσμών με διαφορετικές προελεύσεις για λόγους εργασίας.
Η διαρκής προσφορά εργασίας στην περιοχή, προσελκύει ακόμα και σήμερα
εργαζόμενου από όλο το κόσμο με ένταση στις εθνικότητες που ήδη βρίσκονται στην
χώρα.
Αυτή η πολυπολιτισμική εικόνα που παρουσιάζεται στην περιοχή έχει δημιουργήσει
πλήθος πολιτισμικών υποπροϊόντων και αποτελεί χαρακτηριστικό της Πόλης. Κύριο
αποτέλεσμα αυτών των πληθυσμιακών χαρακτηριστικών έιναι η δημιουργία πλήθους
εκδηλώσεων που ταυτίζονται με άλλες περιοχές της χώρας και εθνικο τοπικούς

138
https://www.efada.gr/

329
συλλόγους. Αυτές οι εκδηλώσεις συχνά έχουν σχέση με την γαστρονομία πέρα των
επιμέρους τοπικών ηθών και εθίμων των ομάδων, ανάλογα με την περιοχή προέλευσης
τους.
Εικόνα 1.3.2.2-1
Οι εθνικοτοπικοί
σύλλογοι στην
συμμετοχή τους
στην έναρξη της
χρονιάς της ΠΠΕ
Ελευσίνα 2023
Πηγή: Ελευσίνα

Παρόλα αυτά
είναι σκόπιμο
να αναφερθεί πως πλέον δεν παρατηρείται μεγάλη ομαδοποίηση των κατοίκων ανάλογα
με την προέλευση τους, όπως παλαιότερα που η μετακίνηση είχε ομαδικά κίνητρα και η
εγκατάσταση στον νέο τόπο δημιουργούσε δεσμούς μεταξύ των μεταναστών,
εσωτερικών και μη.
Σήμερα στη Ελευσίνα εντοπίζονται 32 επιμέρους σύλλογοι εκ των οποίων εντοπίζονται
16 ενεργοί λαογραφικοί κι εθνικοτοπικοί σύλλογοι οι οποίοι δραστηριοποιούνται στον
τομέα του πολιτισμού και σε μεγάλο ποσοστό συμμετέχουν στο έργο και σε δράσεις
του φορέα της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης Ελευσίς 2023 ως βασικός
πυρήνας. Η εμπλοκή τους στην πολιτιστική ζωή της πόλης δημιουργεί ένα
πολυθεματικό πεδίο διάδρασης και μεταξύ χώρου, πληθυσμού και επισκεπτών που
δημιουργεί ένα πολύ ενδιαφέρον πολιτιστικό υποπροϊόν για κατανάλωση από
επισκέπτες και τουρίστες.
Μέσα στον λαϊκό πολιτισμό και το προφίλ της πόλης έχει παίξει πολύ σημαντικό ρόλο
και το φεστιβάλ των Αισχυλείων. Το τελευταίο αποτελεί μία μικτή πολιτιστικού
περιεχομένου διοργάνωση με διαφορετικό πρόγραμμα κάθε χρονιά. Πρώτη φορά
διοργανώθηκε το 1975 ενώ στεγάζει τις δραστηριότητες του σε κτιριακές
εγκαταστάσεις ιδιαίτερης πολιτισμικής αξίας. Μέσα στην πολυ- πολιτισμική ατζέντα
της πόλης και χωρίς κάποια συγκεκριμένη θεματική τα τελευταία χρόνια
διοργανώνονται συναυλίες κι άλλες εκδηλώσεις από την αντιπεριφέρεια Δυτικής
Αττικής, καθώς και κάποιο ναυτικό φεστιβάλ κατά τους θερινούς μήνες.

330
 Εικόνα 1.3.2.2-2
Ο φωτισμένος
χώρος του
Π.Ελαιουργείου
κατά της
διάρκεια των
Αισχυλείων.

Πηγή:Eleusis
2023, John
Stathis

Παράλληλα το φθινόπωρο διοργανώνεται τριήμερο φεστιβάλ-γιορτή τσικουδιάς από

την ένωση Κρητών κατά τα τελευταία χρόνια που αποτελεί υπερτοπική γιορτή καθώς
συσπειρώνει την α-χωρική ενότητα των Κρητικών. Παράλληλα η παραπάνω εκδήλωση
στεγάζεται σε βιομηχανικά κελύφη του εργοστασίου της Ελαιουργικής και έτσι
συνδέεται περισσότερο και με άλλα χαρακτηριστικά της πόλης δημιουργώντας σύνθετα
πολιτιστικά προϊόντα.

Στον χώρο της Ελαιουργικής στεγάστηκαν και οι καθημερινές δραστηριότητες του

συνεδρίου της EASA, το καλοκαίρι του 2007, στα πλαίσια του ετήσιου αρχιτεκτονικού
συνεδρίου σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Εικόνα 1.3.2.2-3 Ο εξωτερικός χώρος του πρώην εργοστασίου της Ελαιουργικής και ο
περιβάλλοντας χώρος του στα πλαίσια φιλοξενίας του συνεδρίου της EASA τo 2007.
Πηγή: Flickr.com
Παρόλα αυτά η
πιο γνωστή γιορτή
διοργάνωση της
πόλης παραμένει
το φεστιβαλ
Αισχύλεια. Το
φεστιβαλ εστιάζε
σε ένα πρόγραμμα
παραστάσεων
αρχαίου δράματος
μέσα στον
αρχαιολογικό

331
χώρο κατά τα πρώτα χρόνια λειτουργίας τους το 1975. Η ανάγκη της πόλης να
οικοδομήσει ένα νέο μέλλον με βάση τον πολιτισμό είχε αρχίσει να θεμελιώνεται στη
συνείδηση των πολιτών. Τα επόμενα χρόνια, τα Αισχύλεια έγιναν το μόρφωμα μέσα
από το οποίο η πόλη φαντάστηκε ένα βιώσιμο μέλλον και διεκδικησε καλύτερη
ποιότητα ζωής.
Από το 2003 και μετά τα Αισχύλεια γίνονται το όχημα για να διεκδικήσει η πόλη τη
μετάβασή της από τη βιομηχανική στη δημιουργική οικονομία με την ανάπλαση του
παραλιακού μετώπου και των ανενεργών βιομηχανικών μονάδων. Πολίτες και δημοτική
αρχή από κοινού καταλαβαν τους ανενεργούς βιομηχανικούς χώρους του Κρόνου
αρχικά και του Ελαιουργείου στη συνέχεια και τους συνδύασαν με τις παραστατικες κι
έπειτα με τις εικαστικές τέχνες, αντιμετωπίζοντας ως δημόσιο αγαθό. Στην συνέχεια
όλη αυτή η ανάγκη για πολιτιστική δράση οδήγησε στην διεκδίκηση των χώρων αυτών
είτε με αγορά είτε με την εφαρμογή σύγχρονων πολεοδομικών εργαλείων για την
απόκτηση τους.
Την τελευταία δεκαετία τα Αισχύλεια έχουν καταφέρει να αναδειχθούν σε ένα από τα
σημαντικότερα φεστιβάλ στην Ελλάδα και να κατακτήσουν ηγετική θέση στον τομέα
των εικαστικών με τις μεγάλης κλίμακας εικαστικές εγκαταστάσεις που προσελκύουν
το ενδιαφέρον επισκεπτών από όλη την Ελλάδα. Ακόμη πιο σημαντικό για τα ελληνικά
δεδομένα είναι το γεγονός ότι όλη αυτή η ανάπτυξη έχει επιτευχθεί κυρίως με δημόσια
χρηματοδότηση.

2.2.3. Η Ελευσίνα ως Πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης.

Η Ελευσίνα επιδιώκει διαρκώς μέσα από τις πολλαπλές ταυτότητες της που
αναλύθηκαν παραπάνω αλλά και βάσει του βιομηχανικού της τοπίου να μετατρέπεται
και να δρα ως ένα δυναμικό πολιτιστικό κέντρο, επειδή οι πολίτες της συνειδητοποιούν
όλο και περισσότερο ότι το βιώσιμο μέλλον και η βελτιωμένη ποιότητα ζωής της πόλης
εξαρτώνται μπορούν να ενισχυθούν μέσα από μία περαιτέρω πολιτιστική ανάπτυξη. Ο
Δήμος έχει μια σταθερή επένδυση στον πολιτισμό περίπου 5%-6% του ετήσιου
προϋπολογισμού του κι όπως αναφέρθηκε έχει καταφέρει να καθιερώσει τον κεντρικό
πολιτιστικό θεσμό της πόλης, το Φεστιβάλ Αισχύλεια, ως ένα εθνικό γεγονός με
ηγετική θέση στον τομέα των εικαστικών τεχνών. Έχει καθιερώσει μεθόδους
υποστήριξης της σύγχρονης δημιουργικότητας που είναι καινοτόμες για τα ελληνικά
πρότυπα και ασύμμετρες με το μικρό μέγεθος της πόλης κυρίως όμως μέσα από τις
διαδικασίες και τον θεσμό της πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης.
Από τις αρχές του 2000 κατέστη σαφές ότι το βιώσιμο μέλλον της πόλης συνδέεται
άρρηκτα με την πολιτιστική της ανάπτυξη, την ανάδειξη και την επένδυση στους
σημαντικούς πολιτιστικούς πόρους που αυτή διαθέτει, όπως ο αρχαιολογικός χώρος και
η μοναδική στην Ελλάδα βιομηχανική πολιτιστική κληρονομιά. Από τότε μέχρι και

332
σήμερα, η πολιτιστική ανάπτυξη αποτελεί προτεραιότητα όλων των δημοτικών αρχών
που πέρασαν, εκφράζεται μέσα από την ανάληψη σημαντικών πρωτοβουλιών. (ECOC
bidbook 2016)
Για παράδειγμα, η σταθερή εδώ και 12 χρόνια πολιτική του Δήμου να αναθέτει σε
πρωτοπόρους καλλιτέχνες τη δημιουργία νέων έργων, μεγάλων εγκαταστάσεων που
προκύπτουν μέσα από το διάλογο τους με τον τόπο, είναι μάλλον μοναδική πολιτιστική
πρακτική ΟΤΑ στην Ελλάδα.
Η απολύτως συνειδητή απόφαση της Ελευσίνας να εξελιχθεί σε σημαντικό πολιτιστικό
κέντρο εκφράστηκε συμβολικά στην από κοινού κατάληψη εκ μέρους του Δήμου και
οργανώσεων πολιτών, στις αρχές του 2000, πρώην βιομηχανικών συγκροτημάτων,
όπως ο Κρόνος και το Ελαιουργείο, και τη μετατροπή τους σε πολιτιστικούς χώρους
που φιλοξενούν το Φεστιβάλ Αισχυλείων και άλλες δραστηριότητες της πόλης.
Η προσέγγιση για την κατάκτηση του σχετικού τίτλου του θεσμού της πολιτιστικής
πρωτεύουσας της ΕΥρώπης, έγινε μέσα από την ανάγνωση του δυναμικού της πόλης.
Οπως αναφέρει η Αυγερινού (2020) η προσέγγιση της μεθόδου του ιστορικού αστικού
τοπίου αναδεικνύει τελικά τους λανθάνοντες δυναμικούς παράγοντες για τη σύγχρονη
αειφόρο ανάπτυξη:
- Η ιστορική κληρονομιά της αρχαιότητας και του 20ού αιώνα
- Η σύγχρονη δυναμική που αναπτύχθηκε μέσα στην τοπική κοινωνία με την ωρίμανση
της αστικής συνείδησης και των κινήσεων των κατοίκων και τελικά
- Οι ιδιοφυείς τόποι
Μέσα από την ανάλυση του δυναμικού και την σύγκριση με την σύγχρονη
πραγματικότητα και την ανάγκη για αλλαγή κι απομάκρυνση από την μονοκαλλιέργεια
τους δευτερογενούς στην περιοχή και ακολουθώντας τις αρχές των Στόχων Βιώσιμης
Ανάπτυξης (11.4) και την Πολιτιστική Ατζέντα 2030, η πόλη της Ελευσίνας τιμήθηκε
με τον τίτλο της ΠΠΕ για το 2021, ανάμεσα από 13 ελληνικές πόλεις που έλαβαν χώρα
στην διαδικασία.
Για μεγάλο μέρος του κοινού και του ντόπιου πληθυσμού αναμένεται ότι ο τίτλος της
ΠΠΕ θα λειτουργήσει ως καταλύτης για μια σειρά εξελίξεων σε εθνικό, τοπικό και
ευρωπαϊκό επίπεδο, οι οποίες είναι κρίσιμες για το μέλλον της Ελευσίνας.
Ήδη από το 2015 η ανακοίνωση ότι η Ελευσίνα θέτει υποψηφιότητα για τον τίτλο της
Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2021 προκάλεσε το ενδιαφέρον τόσο
της Περιφέρειας Αττικής όσο και του Υπουργείου Πολιτισμού αναφορικά με τα
αναπτυξιακά έργα που χρειάζεται να γίνουν στην περιοχή. (Eleusis 2021 - European
Capital of Culture Candidate City, 2015)

Η έννοια του προγράμματος μπορεί να συνοψιστεί με τη φράση «Μετάβαση στην

EUphoria». Η μετάβαση αναφέρεται στη σημερινή κατάσταση στην Ευρώπη, μια πτυχή
της οποίας είναι η κρίση, την οποία η Ελλάδα βίωνε έντονα τα τελευταία χρόνια.
Αναφέρεται στην ανάγκη επαναπροσδιορισμού του περιεχομένου της βιωσιμότητας,

333
τόσο σε κοινωνικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο αλλά και στην κοινή πρόκληση που
αντιμετωπίζουν αυτή τη στιγμή η Ελευσίνα, η Ελλάδα και η Ευρώπη. Η EUphoria
χρησιμοποιήθηκε ως μία νέα ορολογία που θέλει να περιγράψει την ικανότητα της
τέχνης και του πολιτισμού να γίνουν ο καταλύτης για τη μετάβαση σε ένα βιώσιμο
μέλλον, τόσο σε τοπικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο και σημαίνει το καλό που μπορεί
να προσφέρει οι τέχνες και ο πολιτισμός, το καλό που μπορεί να προσφέρει η Ευρώπη
εάν καθιερώσει την τέχνη και τον πολιτισμό ως βάση της ανάπτυξής του.(Eleusis 2021 -
European Capital of Culture Candidate City, 2016)

Το «Ευ» είναι το αγαθό που έχει τη δύναμη να μεταμορφώνει και να αναβαθμίζει το

περιβάλλον του139(Eleusis 2021, 2016). Και αυτό, στην πραγματικότητα, είναι το κύριο
χαρακτηριστικό της τέχνης και του πολιτισμού.

Ο κύριος λόγος που η πρόταση της ΕΛευσίνας κέντρισε το ενδιαφέρον και πήρε τον
τίτλο για το 2021, ήταν ότι παρά το μικρό της μέγεθος, μπορούσε να αποτελεί ένα
μέρος για τη μελέτη των μεγάλων κοινωνικών και οικονομικών προκλήσεων που
αντιμετωπίζει αυτή τη στιγμή η Ευρώπη. Σε κοινωνικό επίπεδο, όπως η Ευρώπη
αποτελείται από πολλά διαφορετικά έθνη, έτσι και ο πληθυσμός της Ελευσίνας
αποτελείται από ανθρώπους με πολλές διαφορετικές καταγωγές.

Όπως αναφέρεται στο κείμενο υποψηφιότητας της Ελευσίνας 2021, για τον τίτλο της
πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2021, βασική συνθήκη που τέθηκε ήταν
η πρόκληση μιας ισορροπημένης ανάπτυξης που θα διασφαλίζει εργασία για όλους με
σεβασμό στην ποιότητα ζωής των πολιτών και στους φυσικούς πόρους. Αυτές οι
μεγάλες κοινές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ελευσίνα και η Ευρώπη αποτέλεσαν τα
τρία Κεντρικά Θέματα του προγράμματός ανάπτυξης.
Η θεματική «Ευρωπη», αφορούσε την κοινωνική πτυχή της μετάβασης, την πρόκληση
του επαναπροσδιορισμού της σχέσης μας με τους άλλους, είτε πρόκειται για πολίτες της
ΕΕ άλλου κράτους μέλους – είτε για τον «άγνωστο», αυτόν που προέρχεται από χώρες
εκτός ΕΕ, μετανάστες ή πρόσφυγες. Η θεματική «The EU Working Classes»,
αφορούσε την πρόκληση της εργασίας και του ανθρώπινου εργατικού δυναμικού του
μέλλοντος. Ενώ η θεματική για το περιβάλλον «EUnvironment», στην πρόκληση του
επαναπροσδιορισμού της σχέσης μας με το περιβάλλον.(Eleusis 2021, 2016)
Με αυτόν τον τρόπο, η Ελευσίνα στόχευσε και διένυσε ήδη μία περίοδο 5 ετών ως
πεδίο μελέτης, για τη βιώσιμη ανάπτυξη και το βιώσιμο μέλλον μέσω της επικράτησης
του πολιτισμού και την προσπάθεια της άρσης της μονοκαλλιέργειας του δευτερογενούς
τομέα της οικονομίας.
Το bid book του 2015 περιεγράφει προκαταρκτικά σχέδια για την πολιτιστική ανάπτυξη
(Eleusis 2021 - European Capital of Culture Candidate City, 2015). Σε επόμενες

139
Η έννοια της EUphoria πηγάζει από το γεγονός ότι, γραμματικά, ο δίφθογγος ΕΕ είναι κοινός
με τις λέξεις Ευρώπη και Ελευσίνα. Στα ελληνικά, το επίρρημα «ευ» σημαίνει καλό, όχι με
ηθικολογική αλλά με βαθύτερη έννοια.

334
εξελίξεις, το τελικό bid book του 2016 παρουσίαζε βελτιωμένες ιδέες και στρατηγικές
(Eleusis 2021 - European Capital of Culture Candidate City, 2016). Οι πρωτοβουλίες
σχεδιάστηκαν για να ενισχύσουν την πολιτιστική συμμετοχή και συμπερίληψη (Eleusis
2021, 2015; Eleusis 2021, 2016)
Η αξιοποίηση του brand name της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης (ΕCOC),
λειτούργησε από το 2017 έως σήμερα κυρίως ως ένα αναπτυξιακό μέσο στον τομέα του
τουρισμού εν γένει και στην αύξηση της επισκεψιμότητας χωρίς όμως να έχουν
σημειωθεί έως σήμερα σημαντικές αλλαγές βάσει των σχετικών στατιστικών μεγεθών
που μετρήθηκαν συστηματικά από το αντίστοιχο πρόγραμμα αντίκτυπου, που
υλοποιήθηκε κατά ένα τμήμα από το ΕΚΠΑ και εν τέλει ολοκληρώθηκε από το
Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Η βασική στόχευση της πόλης σε σχέση με το επιχειρησιακό σχέδιο της
υποψηφιότητας της πόλης, αξιολογείται από σχετική μελέτη που μετράει καθ υπόδειξη
της ευρωπαϊκής επιτροπής μιας σειράς δεικτών που αφορούν στην ανάπτυξη της πόλης
στον πολιτιστικό τομέα, την αύξηση των χώρων πολιτισμού και των κοινοχρήστων
χώρων, στην ανάπτυξη κοινού και στον πολλαπλασιασμό των δημιουργικών
επαγγελμάτων. Η σχετική μελέτη140 που εκπονείται από το Πάντειο πανεπιστήμιο
φανερώνει κι αφορά την μέτρηση του αντικτυπου στην πόλη της Ελευσίνας από την
διοργάνωση της Πολιτιστικής πρωτεύουσας, κι ενσωματώσει στα 6 επιμέρους
παραδοτέα της μελέτης την Αξιολόγηση των Γενικών Στόχων ΠΠΕ Ελευσίνα 2021,
όπως και των Στρατηγικών Στόχων της ΠΠΕ Ελευσίνα 202. Βάσει της μελέτης η
αξιολόγηση κι η μέτρηση των αποτελεσμάτων θα πραγματοποιηθεί μέσα από την
αξιολόγηση συνολικά 80 δεικτών (βλ. Παραρτημα Β1). Κάθε δείκτης θα συμβάλει στην
κατανόηση των επιδράσεων του τίτλου της ΠΠΕ στην πόλη της Ελευσίνας, ιδιαίτερα
κατά τη διάρκεια της χρονιάς του τίτλου, με την εξέλιξη κάθε δείκτη από το 2020 μέχρι
το τέλος του 2023,ωστε να γίνουν γνωστές οι θετικές ή/και αρνητικές επιδράσεις του
έργου της ΠΠΕ Ελευσίνα 2021. Οι επιδράσεις της ΠΠΕ μετριούνται ανά δείκτη στα
ακόλουθα πεδία:
- Στην πρόσβαση και στη συμμετοχή στον πολιτισμό,
- Στην πολιτιστική ζωντάνια και βιωσιμότητα,
- Στην τοπική οικονομία και στον τουρισμό
- Στη διακυβέρνηση της ΠΠΕ και στη διαδικασία υλοποίησης της ΠΠΕ και
- Στην εικόνα και πρόσληψη της ΠΠΕ από τους κατοίκους και το ευρύτερο κοινό.

Ως Γενικοί Στόχοι της ΠΠΕ Ελευσίνα 2021, σύμφωνα με τον αρχικό προγραμματισμό
ορίζονται οι παρακάτω (Eleusis 2021, 2016):
140
Αυδίκος, Β. & συν. (επιστ. υπεύθυνος). (2020). Στρατηγική Αξιολόγησης της ΠΠΕ Ελευσίνα
2021 - Παραδοτέο 1. Πάντειο Πανεπιστήμιο.

335
1. Η αξιοποίηση και η ενίσχυση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων
2. Η ενίσχυση των πολιτιστικών υποδομών και η ανάπτυξη των ικανοτήτων στον τομέα

των τεχνών

3. Η ανάπτυξη μιας βιώσιμης αστικής οικονομίας

4. Η ενσωμάτωση του πολιτισμού στην καθημερινή ζωή των πολιτών, στον ρόλο των
τοπικών κοινοτήτων και στις λειτουργίες του Δήμου Ελευσίνας.
Οι Στρατηγικοί Στόχοι της ΠΠΕ Ελευσίνα 2021, όπως αναφέρονται στον Φάκελο

υποψηφιότητας της ΠΠΕ (Eleusis 2021, 2016):13) είναι οι εξής:

1. Η προστασία και προώθηση της πολυμορφίας των πολιτισμών στην Ευρώπη, η

έμφαση των κοινών χαρακτηριστικών που μοιράζονται οι Ευρωπαίοι πολίτες και η

ενίσχυση της αίσθησης του ανήκειν σε ένα κοινό πολιτιστικό χώρο

2. Η προώθηση της συμβολής του πολιτισμού στην μακροχρόνια ανάπτυξη της πόλης

της Ελευσίνας

3. Η διεύρυνση της εμβέλειας, της πολυμορφίας και της ευρωπαϊκής διάστασης της

πολιτιστικής προσφοράς της πόλης, μέσω, μεταξύ άλλων, και διακρατικών

συνεργασιών

4. Η διεύρυνση της πρόσβασης και της συμμετοχής στον πολιτισμό

5. Η ενίσχυση των υποδομών του πολιτιστικού τομέα

6. Η ενδυνάμωση του διεθνούς προφίλ της πόλης μέσω του πολιτισμού

Παράλληλα η εκάστοτε τουριστική αναπτυξιακή πολιτική που χρησιμοποιεί ως μέσο

την πολιτιστική κληρονομιά, οφείλει να αξιολογεί συνεχώς τις προοδευτικά
επερχόμενες επιπτώσεις των τουριστικών δραστηριοτήτων και της τουριστικής
ανάπτυξης στον συγκεκριμένο τόπο ή την τοπική κοινότητα. Οι τοπικές κοινότητες και
ο ντόπιος πληθυσμός πρέπει να συμμετέχουν στο σχεδιασμό της διατήρησης της
εκάστοτε κληρονομιάς και της ενδεχόμενης τουριστικής της αξιοποίησης. Άλλωστε
στα πλαίσια της διακυβέρνησης η διαδικασία του σχεδιασμού οφείλει να
συμπεριλαμβάνει τις απόψεις των εμπλεκόμενων κοινωνικών ομάδων και να θέτει προς
διαβούλευση την εκάστοτε υπό δρομολόγηση αναπτυξιακή πολιτική.

336
Αν και τα πολιτιστικά αγαθά ενός τόπου ή της ευρύτερης περιοχής μπορεί να είναι
παγκόσμιας σημασίας, εντούτοις πρέπει να γίνονται σεβαστές οι ανάγκες και οι
επιθυμίες ορισμένων κοινοτήτων ή γηγενών πληθυσμών στο να περιορίζουν ή να
διαχειρίζονται οι ίδιοι την φυσική, πνευματική ή διανοητική πρόσβαση σε ορισμένες
παραδοσιακές πρακτικές, γνώσεις, πεποιθήσεις, δραστηριότητες, καλλιτεχνικές πράξεις
ή τόπους. Τα προγράμματα προβολής του τουρισμού αλλά και άλλες αναπτυξιακές
πολιτικές που χρησιμοποιούν τον τουρισμό ως μέσο ανάκαμψης κάποιων οικονομιών,
οφείλουν να προστατεύουν και να προάγουν τα χαρακτηριστικά της φυσικής και της
πολιτιστικής κληρονομιάς του κάθε τόπου.
Συνεπώς είναι προφανής η άμεση σχέση του εκάστοτε πολιτιστικού προϊόντος και της
τουριστικής δραστηριότητας γύρω από την ανάπτυξη της δεύτερης, καθώς επίσης
προφανείς είναι και οι άμεσες αρνητικές επιπτώσεις που μπορεί να έχει μία τέτοια
ανάπτυξη στον ευρύτερο χώρο και περιβάλλον της.
Παρόλα αυτά το οικονομικό όφελος όμως από την προώθηση συνθετων τουριστικών
προϊόντων που στηρίζονται στο brand name από μία διοργάνωση, στα πλαίσια
τουριστικής ανάπτυξης, είναι γενικότερο για την εκάστοτε πόλη κυρίως στον άξονα
ανάπτυξης αστικού τουρισμού.

2.2.4. Η βιομηχανική κληρονομιά ως βασικό στοιχείο του τοπικού πολιτισμού

Eίναι σκόπιμο να αναφερθεί πως ένα εξίσου σημαντικό στοιχείο πολιτισμού, το οποίο
όπως αναλύθηκε παραπάνω και αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της πόλης της
Ελευσίνας, είναι η σχέση της με την βιομηχανία. Το βιομηχανικό παρελθόν της πόλης
όπως τεκμηριώνεται σε προηγούμενο κεφάλαιο έχει άμεση σχέση με την βιομηχανική
κληρονομιά που βρίσκεται διασπαρτη στην πόλη, εγκαταλελειμμένη κι αναξιοποίητη σε
μεγαλο βαθμό. Η κληρονομιά ως στοιχείο πολιτισμού κι όπως αναγνωρίστηκε από την
χάρτα του Nijhny tagil (ticcih 2003)141 οφείλει να διασώζεται σε βαθμό ανάλογο της
σημαντικότητας της, μπορεί να αναπτύσσει ακόμα έμμεσες σχέσεις και άμεσες σχέσεις
με την τουριστική δραστηριότητα.

Μετά από 14 αιώνες αφάνειας και την απελευθέρωση από την οθωμανική κατοχή, η
Ελευσίνα εμφανίζεται το 1827 ως μια μικρή πόλη 250 κατοίκων. Ελευσίνα στο δεύτερο
μισό του 19ου αιώνα έγινε «από ένα ψαροχώρι σε μια πολυσύχναστη βιομηχανική
πόλη». Τότε η Ελευσίνα άρχισε να αλλάζει το αστικό της προφίλ. Όταν η βιομηχανία
άρχισε να αναπτύσσεται στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, οι πρώτες μονάδες
εγκαταστάθηκαν στην Ελευσίνα. Όπως αναφέρεται και στο κεφάλαιο 1.1 αναπτύχθηκε
η σαπωνοποιία, μετά τσιμεντοβιομηχανίες, αποστακτήρια, βερνίκια, αγγειοπλαστική
κ.α.

141
https://ticcih.gr/

337
Κατά τη μεταπολεμική περίοδο, μετά το 1950, η Ελευσίνα έλαβε μεγάλες μονάδες όπως
η Χαλυβουργική Α.Ε., τα Διυλιστήρια κ.α. Η πόλη της Ελευσίνας καθιερώνεται ως
πόλη της Βαριάς Βιομηχανίας στα Δυτικά της Πρωτεύουσας της Αθήνας.
Η βαριά βιομηχανία έφερε μαζί της νέες θέσεις εργασίας, νέους κατοίκους, μετανάστες
από την επαρχία της Ελλάδας. Έχει επίσης επιφέρει συγκρούσεις για τις χρήσεις γης, το
ζήτημα της ανοικοδόμησης, καθώς και απειλές για την ιστορική κληρονομιά, τη
ρύπανση της θάλασσας και του περιβάλλοντος.

Εικόνα B.2.2.4-1 τμήμα του συγκροτήματος του Παλαιού Ελαιουργείου

Η εγγύτητα της βιομηχανίας και του αστικού χώρου δημιουργούν το οπτικό παράδοξο
της πόλης που δεν χρειάζεται περιγραφή κι αποτελεί από μόνο του ένα γοητευτικό
φαινόμενο που όλοι θέλουν να ερμηνεύσουν.
Η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος που προκλήθηκε από τη βιομηχανική
ανάπτυξη στην περίπτωση της Ελευσίνας προσελκύει το ενδιαφέρον της διεθνούς
κοινότητας γιατί η Ελευσίνα παράλληλα είναι ο συμβολικός τόπος σύνδεσης των
ανθρώπων με τη φύση, τη Μητέρα Γη (Δήμητρα) και την κόρη της Περσεφόνη.
Οι πρώην βιομηχανικοί χώροι αποτελούν τα νεότερα μνημεία όλων, και τα κελύφη τους
συνήθως διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση. Έτσι η χρήση τους μπορεί να είναι
αμεσότερη, δηλαδή να επαναχρησιμοποιηθούν αφού ανακαινιστούν με μικρότερο
κόστος και μπορούν ενδεχομένως να φιλοξενήσουν άλλες χρήσεις όχι αμιγώς
τουριστικές ή πολιτιστικές κλπ. (κατοικία, εκπαίδευση, εμπόριο, υπηρεσίες κ.α)
Όσον αφορά στον χωρικό και αναπτυξιακό σχεδιασμό οι τόποι σημαντικής πολιτιστικής
κληρονομιάς έχουν μια εγγενή αξία για όλο τον κόσμο ως ουσιαστικό υπόβαθρο της
πολιτιστικής ποικιλίας και της κοινωνικής εξέλιξης. Η συνεχής προστασία και
διατήρηση των τόπων με κληρονομιά και του ευρύτερου περιβάλλοντος τους, θα
έπρεπε να αποτελεί μία από τις βασικές συνιστώσες της κοινωνικής, οικονομικής,
πολιτικής, νομοθετικής, πολιτιστικής και τουριστικής αναπτυξιακής στρατηγικής του
εκάστοτε τόπου. (Γκανιάτσας, 2007)

338
Στην περίπτωση της βιομηχανικής κληρονομιάς οι σχέσεις αυτές μπορεί να αφορούν
π.χ. στην γενικότερη βελτίωση του ευρύτερου περιβάλλοντος (αστικού/εξωαστικού
κλπ.) της εκάστοτε χωρικής ενότητας, την αισθητική του αναβάθμιση και να μην
αφορούν στον πόρο σαν τουριστικό θέλγητρο.

Η έμμεση χρήση πρώην βιομηχανικών χώρων για την τουριστική ανάπτυξη ενός τόπου,
μπορεί να αποτελεί και ηπιότερη μορφή χρήσης ενός χώρου και συνεπώς να συμβάλλει
λιγότερο στην υποβάθμιση και αλλοίωση τους. Παρόλα αυτά κάποια είδη πολιτισμικών
πόρων δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν παρά μόνο ως αξιοθέατα, μνημεία και
τουριστικά θέλγητρα.
Έτσι όσον πιο σημαντικός είναι ένα πολιτισμικός πόρος τόσο δυσκολότερη είναι,
εφόσον δρομολογείται η τουριστική του αξιοποίηση, η απόλυτη προστασία του και
πιθανότερο είναι να αναπτύσσει άμεσες σχέσεις με το τουριστικό προϊόν της εκάστοτε
περιοχής. Π.χ. ένα μνημείο της κλασικής περιόδου που παρουσιάζει χωρική έκταση,
μπορεί να αναδείξει της αξία του και να λειτουργήσει σαν πόλος τουριστικής
ανάπτυξης, εφόσον το ίδιο διατηρηθεί και αποτελέσει τουριστικό θέλγητρο, έκθεμα
και σημείο προσέλκυσης τουριστών, αφού διατηρηθεί ακριβώς όπως έχει ή στην
καλύτερη δυνατή του μορφή. Εναλλακτική χρήση και γενικότερα χρήση τέτοιων
χώρων-μνημείων όπως το παραπάνω παράδειγμα δεν είναι σχεδόν ποτέ εφικτή.
Αντίθετα τα νεότερα μνημεία και οι χώροι που αποτελούν σύγχρονα δείγματα
πολιτισμού και αρχιτεκτονικής μπορούν ευκολότερα να χρησιμοποιηθούν, εφόσον η
μικρότερη ηλικία τους, συνήθως συνεπάγεται την καλύτερη διατήρηση τους, αλλά κι
επειδή είναι υφιστάμενα κελύφη.
Άλλωστε η αλληλεπίδραση ανάμεσα στους πόρους της πολιτιστικής κληρονομιάς και
του τουρισμού είναι δυναμική και συνεχώς μεταβαλλόμενη δημιουργώντας,
ταυτόχρονα, ευκαιρίες και προκλήσεις και, δυνητικά συγκρούσεις και αντιθέσεις. Τα
σχέδια τουριστικής ανάπτυξης, οι τουριστικές δραστηριότητες και γενικότερα η
ανάπτυξη του τουρισμού, ανταποκρινόμενα συνήθως στις ανάγκες ή προσδοκίες του
επισκέπτη, οφείλουν να διασφαλίσουν θετική έκβαση για την κληρονομιά και τον
τρόπο ζωής της τοπικής κοινότητας, ενώ θα πρέπει να λαμβάνουν σημαντικά υπόψη
ζητήματα προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος και των ίδιων των πόρων.

Φτάνοντας στον 21ο αιώνα η Ελευσίνα έγινε μια σύγχρονη πόλη, που διαθέτει τις
διακρίσεις ενός ένδοξου παρελθόντος. Αποτελεί το διοικητικό κέντρο της ευρύτερης
περιοχής και είναι η έδρα της αντιπεριφέρειας Δυτικής Αττικής. Το λιμάνι της πόλης,
που αποτελεί βασικό συγκριτικό πλεονέκτημα σε ό,τι αφορά τη βιομηχανική ανάπτυξη,
αλλάζει σταδιακά ρόλο και χαρακτήρα παραμένοντας όμως βασικό μοχλός για την
συγχρονη βιομηχανία της περιοχής.(Σφυροέρας, 1985)

Αυτή η μεταβατική φάση που βρίσκεται η πόλη τα τελευταία χρόνια, με τρέχουσα

βιομηχανία, λειτουργώντας ως πόλος της ευρύτερης περιοχής και με την ύπαρξη όλων
των πολιτιστικών πόρων αλλά και της βιομηχανικής κληρονομιάς, που έμεινε
ανεκμετάλλευτη μετά από την αποβιομηχάνιση μέσα στην πόλη.

339
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η Ελευσίνα δημιουργεί ένα συγκεκριμένο αφήγημα που την
δένει εν γένει με την βιομηχανία και την βιομηχανική κληρονομιά. Συνδυάζοντας και το
αφήγημα της Σύγχρονης βιομηχανικής Ελευσίνας, την διαιώνιση της βιομηχανικής
ταυτότητας της περιοχής, που κι αυτή μπορεί να λειτουργεί ως προοπτική για την
τουριστική ανάπτυξη.

Εικόνα Β.2.2.3-2
Ενδεικτικές θέσεις
εντοπισμού της
βιομηχανικής
κληρονομιάς.
Πηγή: Ιδία
Επεξεργασία

Στο επόμενο κεφάλαιο Β.2.3 παρουσιάζεται κι αξιολογείται αναλυτικά η ΒΚ στην

περίπτωση της πόλης της Ελευσίνας, καθώς και τα επιμέρους στοιχεία που συνθέτουν
την εικόνα της και δημιουργούν μια δυναμική για την ανάπτυξη σύνθετων τουριστικών
προϊόντων με βάση την βιομηχανική της ταυτότητα.

2.3. Εξειδικευμένοι Εξοπλισμοί

Ως εξειδικευμένοι εξοπλισμοί συμπληρώνουν και διαμορφώνουν την τουριστική

προσφορά ενός τόπου και θα μπορούσαν για την περίπτωση της Ελευσίνας να
θεωρηθούν ως τέτοιοι τα Κέντρα και οι πηγές πληροφόρησης και οι Ειδικές υποδομές.
Η σπουδαιότητα των κέντρων πληροφόρησης στην ανάπτυξη κάθε μορφής τουρισμού
είναι δεδομένη. Όπως αναφέρει κι η Τουφεγγοπούλου (2014), σκοπός της λειτουργίας
των κέντρων πληροφόρησης, είναι η μύηση των επισκεπτών σε ειδικά ενδιαφέροντα και
εν γένει πολιτιστικές αξίες της περιοχής και η στροφή του ενδιαφέροντος τους προς
τους εν δυνάμει πόρους τουριστικής ανάπτυξης.

340
Κέντρα και πηγές πληροφόρησης μπορούμε να έχουμε φυσικά ή ψυφιακά, όπως
πλατφόρμες, διαφημιστικές ιστοσελίδες κ.α.
Σήμερα στην περιοχή του Δήμου λειτουργεί ένα εξειδικευμένο φυσικό κέντρο
πληροφόρησης που αφορά κυρίως τις δραστηριότητες που γίνονται κάτω από το
πρόγραμμα της Πολιτιστικης Πρωτευουσας Ελευσίνα 2023, υπό την ευθύνη του
αντίστοιχου Φορέα. Σύμφωνα με μια μελέτη που διεξήχθη από τη Διεύθυνση Μελετών
& Έργων Αστικών Αναπλάσεων (Δ.Μ.Ε.Α.Α) του Υπουργείου Περιβάλλοντος και
Ενέργειας (ΥΠΕΝ) (2017), εξετάζονται διάφορες στρατηγικές για την ενοποίηση και
ανάδειξη αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, με στοιχεία αστικής ανάπλασης, κατά
την Α΄ Φάση του προγράμματος, από Οκτώβριο 2016 μέχρι Δεκέμβριο 2017, ενώ
προτείνεται η διασύνδεση των περιοχών ενδιαφέροντος και προτείνεται η δημιουργία
ενός μεγάλου κέντρου πληροφόρησης INFO PUΝKT142, Που θα μπορεί να διαχέει
στους πιθανούς επισκέπτες πληροφορίες σχετικά με την τουριστική προσφορά της
περιοχής.
Παράλληλα λειτουργούν δύο επίσημες πλατφόρμες πληροφόρησης για το σύνολο των
τουριστικών προϊόντων του Δήμου σήμερα, μία προκύπτει από την τουριστική προβολή
του Δήμου και λειτουργεί υπό το Brand Name “Visit Eleusis143”, σε όλα τα μέσα
κοινωνικής δικτύωσης, ενώ διαχέει την τουριστική πληροφορία και μέσω του λήμματος
#VisitEleusis. Η δεύτερη πλατφόρμα είναι η ψηφιακή πλατφόρμα της Eleusis 2023 που
λειτουργεί κυρίως γύρω από την δική της δραστηριότητα προωθώντας
συμπληρωματικά τουριστικές ή άλλες πληροφορίες για την πόλη με στόχο την αύξηση
της επισκεψιμότητας της. Η εν λόγω πλατφόρμα λειτουργεί υπό το Brand Name
“Eleusis2023”, σε όλα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ενώ διαχέει την τουριστική
πληροφορία και μέσω του λήμματος #Eleusis2023 και μέσω σχετικού ιστοτόπου.
Παράλληλα η τελευταία. Αποτελεί τμήμα της ευρύτερης πολιτικής προώθησης του
φορέα Ελευσίνα 2023 πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης και επενδύει στην
προώθηση της πόλης εν γένει και σε άλλα μέσα, όπως έντυπος τύπος, τηλεόραση κ.α
μέσω αφιερωμάτων κ.α.
Στην σχετική μελέτη Ενοποίησης και Ανάδειξης Αρχαιολογικών χώρων και
μνημείων144, με στοιχεία Αστικής Ανάπλασης, όπως δημοσιεύτηκε τον Δεκέμβριο του

142
Σχεδιασμός θεματικών διαδρομών τουριστικού ενδιαφέροντος με σήμανση σε
χαρακτηριστικά σημεία για παροχή πληροφοριών μέσω ευρετηρίου και χωροταξικής διάταξης
σε χάρτες και διασύνδεση με το υπόλοιπο δίκτυο εφαρμογής. Υπηρεσίες πολυμεσικής
πληροφόρησης βάσει τοποθεσίας, Εφαρμογές πληροφόρησης για Δημόσιες βιβλιοθήκες,
Μουσεία, σημεία πολιτιστικού ενδιαφέροντος Ενσωμάτωση σε mobile apps, Σημεία
πληροφόρησης (Info kiosks),Συστήματα ανακοινώσεων, Audio QR codes (ΥΠΕΝ/Δ.Μ.Ε.Α.Α,
2017)
143
#visitEleusis
144
Ο ∆ήμος Ελευσίνας, στην προσπάθεια αναβάθμισης της πόλης και ανάδειξης των
συγκριτικών πλεονεκτημάτων της, διατύπωσε εγγράφως προς την ∆ιεύθυνση Μελετών και
Έργων Αστικών Αναπλάσεων (∆ΜΕΑΑ) του ΥΠΕΝ το αίτημα σύνταξης μελέτης «Για την
ανάδειξη και ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, συμπεριλαμβανομένων και
των ανενεργών βιομηχανικών κτιρίων» της. Η ∆ιεύθυνση Μελετών και Έργων Αστικών

341
2017 και εγκρίθηκε από το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Ελευσίνας, αναφέρεται πιο
συγκεκριμένα :
“….δρομολογείται η λειτουργία Ενιαίας πλατφόρμας διαχείρισης έξυπνης πόλης, όπου
επιδιώκεται η αναβάθμισης της ποιότητας της τοπικής οικονομίας, μέσω αναβάθμισης
του τουριστικού προϊόντος αλλά και η αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Η
πλατφόρμα αυτή προτείνεται να υποστηριχθεί παράλληλα από γραμμή εξυπηρέτησης του
δημότη, μέσω «έξυπνου» κινητού τηλεφώνου ή μέσω υπολογιστή.
Η παραπάνω δομή θα λειτουργήσει σαν Κέντρο Πληροφόρησης (Info Punkt) και σε
φυσικό χώρο, με χωροθέτηση σε κάποιο υφιστάμενο νεώτερο μνημείο δείγμα της ιστορίας
της αρχιτεκτονικής της πόλης,θα έχει άμεση εξυπηρέτηση από ΜΜΜ, παράλληλα όμως
θα βρίσκεται κοντά σε χώρους στάθμευσης.
Οι διαδικτυακή λειτουργία του κέντρου πληροφόρησης διαχέεται μέσα στον αστικό ιστό,
με σημειακές εγκαταστάσεις λήψης πληροφοριών και εξυπηρέτησης δημοτών και
επισκεπτών, επί επιλεγμένων διαδρομών. Το κέντρο αυτό θα αποτελέσει την εν δυνάμει
αφετηρία των περιηγήσεων και της «ανακάλυψης» της πόλης.
Με βάση τις αναλύσεις και τις σχετικές αναφορές στην μελέτη: Στόχος είναι η
εξυπηρέτηση και ενημέρωση των επισκεπτών αλλά και των κατοίκων της πόλης με
οπτικοακουστικά συστήματα, σε κτίριο που κατέχει κεντροβαρική θέση στον αστικό ιστό,
σχετικά με:
• την ιστορία της
• τις παραδόσεις της
• το πολιτιστικό της απόθεμα
• την ιστορική της διαστρωμάτωση μέσα στο χρόνο
• την εξέλιξη της σύγχρονης πόλης
• την εκβιομηχάνιση αλλά και την αποβιομηχάνισή της, με τα εναπομείναντα κελύφη -
αξιόλογα μνημεία της αρχιτεκτονικής των αρχών του 20ου αιώνα
• τα διαδικτυακά συστήματα προβολής του ιστορικού – πολιτιστικού στοιχείου της πόλης
π.χ. παρακολούθησης δράσεων εικονικής πραγματικότητας (virtual reality)
• τις δυνατότητες επιλογής διαδρομών ανακάλυψης των σημείων ενδιαφέροντος που
διαθέτει

Αναπλάσεων του ΥΠΕΝ, εξετάζοντας επιμελώς τα προαναφερθέντα στοιχεία, αναγνωρίζοντας

την προσπάθεια του ∆ήμου για πρόκριση της πόλης σε Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης
για το έτος 2021, προχώρησε στην σύνταξη της μελέτης, διαπιστώνοντας τον αναπτυξιακό ρόλο
της πόλης σε εθνικό, μητροπολιτικό και τοπικό επίπεδο, αλλά και διαβλέποντας την
αναγκαιότητα μελετών και έργων ευρύτερης ανάπλασης ενδεικτικών σημείων του αστικού
ιστού, με την έγκριση της Γενικής Γραμματέως Χωρικού Σχεδιασμού και Αστικού
Περιβάλλοντος, προέβη ως επισπεύδουσα συντονιστική υπηρεσία στην συγκρότηση
διυπουργικής Ομάδας μελέτης συναρμοδίων φορέων-Υπουργείου Πολιτισμού &
Αθλητισμού/ΥΠΠΟΑ, ΥΠΕΝ-∆ΜΕΑΑ & ∆νσης Ηλεκτρονικής ∆διακυβέρνησης, Περιφέρειας
Αττικής, ∆ήμου Ελευσίνας, για την «Ενοποίηση και ανάδειξη αρχαιολογικών χώρων της
Ελευσίνας, με στοιχεία αστικής ανάπλασης».

342
• την κλιμάκωση και αντιστοίχιση χρόνου με είδος διαδρομών,
• την κατανομή των κοινωφελών λειτουργιών της
• τις δυνατότητες εστίασης και ύπνου
• τα ωράρια λειτουργίας πολιτιστικών εγκαταστάσεων
• τα ωράρια λειτουργίας δημοτικών καταστημάτων
• προγράμματα πολιτιστικών εκδηλώσεων
• τα ωράρια εξυπηρέτησης κέντρου πρωτοβάθμιας υγείας
• τα ωράρια λειτουργίας φαρμακείων της κεντρικής περιοχής
• την επιλογή διασυνδέσεων ΜΜΜ
• τις αφετηρίες ΤΑΞΊ μέσα στην πόλη τους διαθέσιμους χώρους στάθμευσης και
οτιδήποτε άλλο εξυπηρετεί τον επισκέπτη
• την διανομή έντυπου υλικού
• τουριστικών οδηγών
• την διάθεση βιβλίων σχετικών με τα εκθέματα του αρχαιολογικού χώρου, η με την
ιστορία της Ελευσίνας
• την πώληση αυθεντικών αντιγράφων που εκτίθενται στο αρχαιολογικό μουσείο της
Ελευσίνας και οτιδήποτε άλλο εξυπηρετεί τον επισκέπτη.

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω άλλες υποστηρικτικές υποδομές μπορούν να είναι και

Ειδικές υποδομές. Τέτοιες δομές είναι:

● Χώροι θεματικών εκδηλώσεων/συνεδριακά κέντρα

Εργατικό κέντρο Ελευσίνας
Πρόκειται για κτίριο με επιμέρους αίθουσες και μία αίθουσα πολλαπλών χρήσεων,
συνεδριακού τύπου που κρίνεται ενδιαφέρον και λόγω της θέσης του κτιρίου σε άμεση
γειτνίαση με την οδό Παγκάλου αλλά και λόγω της σημειολογίας του κτιρίου σε σχέση
με την εργατική φυσιογνωμία της πόλης και την σύγχρονη ιστορία της. Στην
συγκεκριμένη δομή πραγματοποιούνται επιμέρους ημερίδες, εκδηλώσεις κ.α.
Θερινός Κινηματογράφος Κινηματογραφικής Λέσχης Ελευσίνας
Πρόκειται για κτιριακή εγκατάσταση στο παραθαλάσσιο μέτωπο (χωροθέτηση σε ζώνη
αρμοδιότητας ΟΛΕ) με πολιτιστική λειτουργία-αναψυχή. Βρίσκεται σε προνομιακή
θέση καθώς γειτνιάζει άμεσα με την παράκτια ζώνη και την θάλασσα.

Χώροι Πολιτιστικής Πρωτεύουσας

Λειτουργούν επιμέρους χώροι ως συμπληρωματικές δομές και υποδομές βλ. Κεφ Β.1.3

● Ψηφιακές εφαρμογές και πλατφόρμες διευκόλυνσης

MyEleusis
Δίκτυα και διαδρομές με σήμανση

343
 Εν δυνάμει, βάσει μελετών Νοητή διαδρομή πρώην σιδ/κής γραμμής ΟΣΕ

● Δομές στήριξης και οργάνωσης

ΝΠΔΔ (λειτουργούν 2 νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου του Δήμου Ελευσίνας
και ένα ιδιωτικού δικαίου και μία Αναπτυξιακή εταιρία)
Περιφερεια
Άλλες δομές όπως Φιλική Φωλιά, Σύλλογος ΕΘελοντών Θριασίου
ΑΜΚΕ, ΚΟΙΝΣΕΠ
Σύλλογοι κ.α

Επισημαίνεται η εγγύτητα της Ελευσίνας με το υπό δημιουργία διαμετακομιστικό

εμπορευματικό κέντρο στον Ασπρόπυργο, το οποίο συνδέεται άμεσα με τον οδικό
άξονα ΠΑΘΕ και την Αττική Οδό και επιπλέον θα συνδέεται, μετά την ολοκλήρωση
των σχετικών έργων και με την Πάτρα και το νέο λιμάνι. Παράλληλα, η σύνδεση του
Θριάσιου Πεδίου με τον λιμένα Ν. Ικονίου, η οποία ολοκληρώθηκε το 2013 από την
ΕΡΓΟΣΕ, συμβάλλει ώστε το εμπορευματικό κέντρο να αποτελέσει χώρο ύψιστης
σημασίας για την εξυπηρέτηση, αποθήκευση και μεταφόρτωση των εμπορευμάτων που
εισέρχονται στη χώρα από τον λιμένα, με σκοπό τη διακίνησή τους τόσο στην ελληνική
επικράτεια όσο και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Η σχέση της περιοχής με την παραπάνω
ειδική αυτή υποδομή δημιουργεί ένα ευνοϊκό περιβάλλον για ανάπτυξη οικονομιών
συγκέντρωσης και δημιουργίας ενός εμπορευματικού πόλου στην περιοχή, που μπορεί
να προσδίδει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά σε σχέση με την τουριστική ταυτότητα και
παράλληλα να ευνοεί την ανάπτυξη συνεδριακού τουρισμού, βιομηχανικού τουρισμού
και άλλων συναφών δραστηριοτήτων.

2.4. Τουριστική Διαμονή

Στο Δήμο Ελευσίνας, η τουριστική διαμονή είναι αρκετά περιορισμένη, σύμφωνα με

στοιχεία του Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου, λειτουργούν 2 επίσημα καταλύματα
ξενοδοχειακού τύπου, 83 και 46 δωματίων αντίστοιχα δημιουργώντας μία συνολική
δυναμικότητα περισσοτέρων των 300 κλινών.
Σύμφωνα με έρευνα στις εκάστοτε πλατφόρμες ενοικίασης, που πραγματοποιήθηκε τον
Φεβρουάριο του 2023 στα όρια του Δήμου του δήμου, υπολογίστηκαν οι κλίνες από τα
ενοικιαζόμενα δωμάτια της πλατφόρμας του AIRbnb και booking.com, όπου
διατίθενται 28 σπίτια προς ενοικίαση με προσέγγιση κλινών τις 100.
Ο αριθμός των κλινών στο σύνολο του δήμου ανέρχεται στις 400.
Ο μικρός αριθμός κλινών εκτιμάται ότι σχετίζεται με την εγγύτητα με την Αθήνα, που
αποτελεί αφενός πιο δελεαστικό προορισμό για διανυκτέρευση και βρίσκεται μόλις
20-30 λεπτά μακριά από την περιοχή, προσφέροντας πολύ περισσότερες επιλογές και
τιμές.
Τα ξενοδοχειακά καταλύματα του δήμου αποτελούν ένα αμελητέο ποσοστό στο σύνολο
της Αττικής

344
Ενώ λόγω του μικρό απόλυτου αριθμού καταλυμάτων δεν έχει νόημα να διατυπωθούν
συμπεράσματα γύρω από το επίπεδο των παρεχόμενων υπηρεσιών.

2.4.1. Τουριστική Μετακίνηση και πληροφόρηση

Η ενότητα αυτή καταγράφει τα παρακάτω κεντρικά ζητήματα γύρω από ζητήματα

μετακίνησης και πρόσβασης για την ανάπτυξη του τουρισμού στην περιοχή, κυρίως
γύρω από την προσπελασιμότητα.
Οδικό ∆ίκτυο
Η Ελευσίνα βρίσκεται στην τομή της Αττικής Οδού που συνδέει το Αεροδρόμιο με τις
περιοχές της Πρωτεύουσας αλλά και τους δύο οδικούς άξονες που τη συνδέουν με την
υπόλοιπη Ελλάδα, με την εθνική οδό (Ολύμπια οδός Ε94) που συνδέει την Αθήνα με
την Πελοπόννησο, το λιμάνι της Πάτρας και την Ιταλία και τη δυτική Ελλάδα.
Επίσης από την ΕΛευσίνας ξεκινάει η παλαιά Εθνική Οδός Αθηνών-Θηβών που
συνδέει την Ολύμπια Οδό με την ΠΑΘΕ και την βόρεια Ελλάδα.
Οι χώροι στάθμευσης ∆ημοτικοί και Ιδιωτικοί συγκεντρώνονται κυρίως γύρω από το
∆ημαρχείο. Το ∆ημοτικό Πάρκινγκ βρίσκεται σε απόσταση 50 μέτρων από το
δημαρχείο και καλύπτει ένα ΟΤ. Σε κοντινή απόσταση υπάρχει χώρος στάθμευσης 20
περίπου οχημάτων και χώρος στάθμευσης έξω από τον αρχαιολογικό χώρο. Το σύνολο
των παραπάνω θέσεων στάθμευσης δεν ξεπερνούν τις 200.

Εικόνα Β.2.27-1: Οι λεωφορειακές γραμμές του ΟΑΣΑ από και προς την Ελευσίνα
Πηγή:ΟΑΣΑ

Επιπλέον πλησίον των οδών Παγκάλου και Κανελλοπούλου βρίσκονται δύο ιδιωτικά
Πάρκινγκ 60 θέσεων περίπου.

345
Επί της οδού Πίνδου έχει χωροθετηθεί ∆δημοτικό Πάρκινγκ 66 Θέσεων και 2 ΑΜΕΑ.
Στην οδό Κοντούλη έχει χώρο στάθμευσης 20 οχημάτων οποίος είναι σε φάση
επέκτασης προς την οδό Παγκάλου με δυνατότητα φιλοξενίας περισσοτέρων των 60
οχημάτων, ενω έχουν απαλλοτριωθεί 2 εκτάσεις για στάθμευση στην παράκτια ζώνη.
Όπως φαίνεται και στον παραπάνω πίνακα οι λεωφορειακές συνδέσεις είναι:
Eνδοδημοτικές 862,863,864,817,861,
Γραμμές σύνδεσης με Αθήνα και Πειραιά 845,865,871,876,Α16 και
Γραμμές σύνδεσης με όμορους ∆ήμους 878,879,881
Ενώ παράλληλα η περιοχή συνδέεται με τα υπεραστικά ΚΤΕΛ Ν.Αττικής με το Θησείο
και με τα Μέγαρα και το Αλεποχώρι, τα Βίλια και τις Ερυθρές.
Εντός της πόλης της Ελευσίνας και στις γύρω περιοχές γίνονται με αστικά λεωφορεία
που συνδέουν τις διάφορες γειτονιές της πόλης αλλά και τους γύρω ∆ήμους όπως
φαίνεται παραπάνω στο διάγραμμα.
Παράλληλα, ένα μεγάλο δίκτυο ταξί εξυπηρετεί τοπικά και υπερτοπικά δρομολόγια επί
24ώρου βάσεως.

Αεροπορικές συνδέσεις
Η πόλη της Ελευσίνας εξυπηρετείται από το διεθνές αεροδρόμιο της Αθήνας Ελ.
Βενιζέλος, με το οποίο συνδέεται οδικώς σε απόσταση 50 χλμ . Το διεθνές αεροδρόμιο
της Αθήνας εξυπηρετεί πτήσεις 85 αεροπορικών εταιρειών με βάση τα στοιχεία του
αεροδρομίου κατά τον Φεβρουάριο του 2023, συνδέεται με όλους τους ελληνικούς
προορισμούς και τις ευρωπαϊκές χώρες απευθείας.
Στην Ελευσίνα χωροθετείται και το στρατιωτικό αεροδρόμιο το οποίο ενίοτε
χρησιμοποιείται από την Πολιτική Αεροπορία για ειδικές πτήσεις ασφαλείας.

Σιδηροδρομικές συνδέσεις
Η Ελευσίνα βρίσκεται επί του σιδηροδρομικού δικτύου στη γραμμή του προαστιακού
σιδ/μου (στάση Μαγούλα) με στάση εντός των ορίων του ∆ήμου. Η στάση του
προαστιακού εξυπηρετείται από τοπικές λεωφορειακές γραμμές που συνδέουν τον
προαστιακό με το κέντρο της πόλης και τις γύρω περιοχές.
Είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως έχει προγραμματιστεί κι έχει ενταχθεί στα έργα του
ταμείου Ανάκαμψης η επαναλειτουργίας της υπάρχουσας γραμμής Πελοποννήσου.

Ακτοπλοϊκές συνδέσεις
Η Ελευσίνα συνδέεται ακτοπλοϊκώς με όλα τα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη μέσω
του λιμανιού του Πειραιά, το οποίο βρίσκεται 20 χλμ. νοτιοανατολικά της πόλης. Η
πρόσβαση γίνεται ή με ιδιωτικά μέσα ή με αστικό λεωφορείο. Ο Πειραιάς συνδέεται
απευθείας με την Ελευσίνα μέσω περιφερειακής λεωφόρου (Λεωφ. Σχιστού). Στο
λιμάνι του Πειραιά είναι δυνατόν να προσαράζουν κρουαζιερόπλοια και πολύ μεγάλου
μεγέθους. Η Ελευσίνα εξυπηρετείται επίσης κι από τα επιβατηγά λιμάνια του Λαυρίου
(80 χλμ.) και της Ραφήνας

346
(50 χλμ.).
Η ίδια η Πόλη διαθέτει εμπορικό λιμάνι που ανά περιόδους έχει εξυπηρετήσει
συγκεκριμένα επιβατηγά δρομολόγια κυρίως προς τα νησιά του Αργοσαρωνικού, αλλά
κι άλλους προορισμούς, ενώ διαθέτει τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά αλλά και τα
γεωμορφολογικά να φιλοξενήσει πλοία ή κρουαζιερόπλοια μεγάλου μεγέθους.
Πιο συγκεκριμένα αναφέρεται πως με έναυσμα τον τίτλο της Πολιτιστικής
πρωτεύουσας της Ευρώπης ενεργοποιήθηκε με πρωτοβουλία του φορέα και του ΟΛΕ η
έναρξη της θαλάσσιας Ιεράς Οδού, συνδεση με τον Πειραιά, ενώ δρομολογείται η
μόνιμη σύνδεση με το νησί της Σαλαμίνας.

Δίκτυα διαδρομών
Όπως αναφέρει κι η Τουφεγγοπούλου οι δήμοι σύμφωνα με τον Κώδικα Δήμων και
Κοινοτήτων, έχουν ως βασικές αρμοδιότητές τους, μεταξύ άλλων την εκπόνηση,
υλοποίηση και η συμμετοχή σε προγράμματα για την τουριστική ανάπτυξη των
περιοχών τους και η προώθηση των εναλλακτικών μορφών τουρισμού, ο έλεγχος
τήρησης της τουριστικής νομοθεσίας από τις επιχειρήσεις τουριστικού ενδιαφέροντος,
η διασφάλιση και αναβάθμιση της αισθητικής των πόλεων και των οικισμών,
λαμβάνοντας υπόψη ιδιαίτερα τη διατήρηση και ανάδειξη των παραδοσιακών,
ιστορικών και τουριστικών περιοχών, η τουριστική προβολή (Εφημερίδα της
Κυβερνήσεως, 2006). Στο παραπάνω πλαίσιο ο Δήμος έχει ενεργοποιήσει την Επιτροπή
τουριστικής ανάπτυξης η οποία αποσκοπεί στην ανάδειξη τέτοιων τουριστικών
προϊόντων ικανοποιώντας την ζήτηση για περιήγηση στην πόλη και στις ιδιαίτερες
περιοχές των αντικρουόμενων χρήσεων, συμπληρώνοντας και πλαισιώνοντας το
τουριστικό προϊόν της Ελευσίνας. Στην δράση του Δήμου Ελευσίνας περιλαμβάνεται κι
η πρόταση για την πολιτιστική διαδρομή όπως αυτή προκύπτει από την μελέτη
Ενοποίησης και Ανάδειξης Αρχαιολογικών χώρων και μνημείων145, με στοιχεία Αστικής
Ανάπλασης, όπως δημοσιεύτηκε τον Δεκέμβριο του 2017 και εγκρίθηκε από το
Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου.
Στην Ελευσίνα ενώ δεν λειτουργεί κάποιο συγκεκριμένο κι επίσημο δίκτυο διαδρομών,
έχει γίνει πιλοτικά στο παρελθόν μία σχετική δράση από την Ελευσίνα 2023, τριών
επιμέρους διαδρομών που εφαρμόστηκαν δωρεάν με θεματικές που αφορούσαν τις
επιμέρους 3 γειτονιές της πόλης σε συνδυασμό με τα ειδικά κοινωνικά χαρακτηριστικά

145
Ο ∆ήμος Ελευσίνας, στην προσπάθεια αναβάθμισης της πόλης και ανάδειξης των
συγκριτικών πλεονεκτημάτων της, διατύπωσε εγγράφως προς την ∆διεύθυνση Μελετών και
Έργων Αστικών Αναπλάσεων (∆ΜΕΑΑ) του ΥΠΕΝ το αίτημα σύνταξης μελέτης «Για την
ανάδειξη και ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, συμπεριλαμβανομένων και
των ανενεργών βιομηχανικών κτιρίων» η οποία και προέβη ως επισπεύδουσα συντονιστική
υπηρεσία στην συγκρότηση διυπουργικής Ομάδας μελέτης συναρμοδίων φορέων-Υπουργείου
Πολιτισμού & Αθλητισμού/ΥΠΠΟΑ, ΥΠΕΝ-∆ΜΕΑΑ & ∆νσης Ηλεκτρονικής
∆διακυβέρνησης, Περιφέρειας Αττικής, ∆ήμου Ελευσίνας, για την «Ενοποίηση και ανάδειξη
αρχαιολογικών χώρων της Ελευσίνας, με στοιχεία αστικής ανάπλασης».

347
τους (εθνικο τοπικές κοινότητες, συνήθειες, ήθη και έθιμα κ.α). Η δράση146 έλαβε χώρα
συστηματικά κατά τα έτη 2016-2017 εβδομαδιαίως και αποτέλεσε βάση για θεματικές
διαδρομές τουριστικού χαρακτήρα στην πόλη που παρουσιάστηκαν ως καλλιτεχνικά
δρώμενα κυρίως κατά τα επόμενα έτη 2022, 2023 από την Ελευσίνα 2023. Στο πλαίσιο
επιμέρους δράσεων του ίδιου φορέα, σχεδιάστηκαν και λειτούργησαν και πάλι πιλοτικά
4 άλλες διαδρομές(με θεματικές τους Κρήτες, τους Ποντίους, την περιβαλλοντική
διάσταση της πόλης), με διαφορετικές θεματικές οι οποίες επίσης λειτουργησαν θετικά
σαν μία συμπληρωματική δραστηριότητα των επισκεπτών. Η δράση αυτή έλαβε χώρα
στο πλαίσιο της εκδήλωσης Πολιτισμός 2030147 το 2021. Παράλληλα την χρονιά του
τίτλου η Ελευσίνα 2023 διοργάνωσε το Μυστήριο 68 ΣΤAΛΚΕΡ που αφορούσε
διαδρομές στην πόλη, το Μυστήριο 135 TRUST IN PLAY, που πρότεινε και
πραγματευόταν επίσης πολιτιστικές διαδρομές στην πόλη και διαδρομές στον δημόσιο
χώρο με την μορφή παιχνιδιού και στόχο την ανακάλυψη της πόλης και της ιστορίας
της. Στο ίδιο πλαίσιο το Sound Walk | αποτελεσε μία ανακάλυψη των ηχοτοπίων της
Ελευσίνας μέσω app148. Πρόκειται για έναν ξεχωριστό -site-specific και geolocated-
ηχητικός περίπατος στην Ελευσίνα είναι διαθέσιμος για όσους επισκέπτες της
επιθυμούν να έχουν μια μοναδική ακουστική εμπειρία κατά την περιπλάνησή τους στην
πόλη.149
Η Ελευσίνα 2023 έχει σήμερα εγκρίνει να χρηματοδοτήσει από το πρόγραμμα της δύο
ακόμα καλλιτεχνικά έργα που στόχο έχουν τον σχεδιασμό πολιτιστικών διαδρομών με
άλλες θεματικές, ενώ παράλληλα το έργο Living Museum, που αποτελεί μία δράση
παρακαταθήκης σχεδιάζει πολιτιστικές διαδρομές αλλά και τις επιμέρους φυσικές
στάσεις τις οποίες και εξοπλίζει με αστικό εξοπλισμό αφηγήσεων πληροφόρησης κλπ.

2.4.2. Συμπερασματα - Η γενική εικόνα της περιοχής και τα ειδικά χαρακτηριστικά της

Η Ελευσίνα, είναι μία ιστορική γεωγραφική ενότητα με εμφανή στοιχεία

ανθρωπογενούς δραστηριότητας από όλες τις εποχές. Αποτελεί μία
ανθρωπογεωγραφική ενότητα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον που πλαισιώνει την ευρύτερη
περιοχή της πρωτεύουσας, ως διοικητικό κέντρο της Δυτικής Αττικής, πόλος
πολιτισμού και πολιτισμικού τουρισμού αλλά και σύγχρονο διαμετακομιστικό κέντρο
και κέντρο ανάπτυξης του δευτερογενούς τομέα. Η ποιότητα ζωής και η έως σήμερα
ανάπτυξη της πόλης είναι σημεία αντιλόγου και αντιθέσεων μεταξύ των διαφόρων

146
www.eleusis2021.eu
147
Η δράση υλοποιήθηκε από την εταιρεία ΑΜΚΕ πολιτισμού CHORUS ΑΕ.
148
Πρόκειται για μια δημιουργία της ομάδας Akoo.o, που αποτελείται από τη Ντάνα
Παπαχρήστου, τον Γιώργο Σαμαντά, τη Σοφία Γρηγοριάδου και τον Νίκο Μπουμπάρη και είναι
προσβάσιμος μέσα από την εφαρμογή Echoes.xyz.
149
www.eleusis2021.eu

348
φορέων ανάπτυξης και των οργανισμών αυτοδιοίκησης καθώς τόσο η καθυστερημένη
ανάπτυξη της πόλης και το υποβαθμισμένο αστικό και κυρίως φυσικό περιβάλλον της
Ελευσίνας, αποτέλεσαν γεγονότα κατά τα προηγούμενα χρόνια. Ο μετασχηματισμός
αυτός της πόλης που παρατηρείται ακόμα και σήμερα, και λόγω της τριτογενοποίησης
της οικονομίας αλλά και όπως προαναφέρθηκε λόγω των νέων συνθηκών της
οικονομίας είναι διαρκώς προφανής προτάσσοντας πάντα έναν αντιφατικό χαρακτήρα
και όχι μία ξεκάθαρη εικόνα προορισμού.

H πόλη της Ελευσίνας, τόσο στο κέντρο της αλλά και ευρύτερα καλείται να
αντιμετωπίσει τις χωρικές επιπτώσεις της αποβιομηχάνισης και της συνακόλουθης
απαξίωσης του βιομηχανικού κτιριακού αποθέματος με συνολικό πολεοδομικό
σχεδιασμό και σχεδιασμό χρήσεων γης, προκειμένου να αποκατασταθεί η αστική δομή
της και να αντιμετωπίσει τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματά της. Οι στρατηγικές
για την αναζωογόνηση των πρώην βιομηχανικών κεντρικών περιοχών αφορούν κυρίως
σε σημειακές παρεμβάσεις και ειδικότερα περιοχές αναπλάσεων με πολιτιστικό
χαρακτήρα και χαρακτήρα αναψυχής. Όσον αφορά τον σχεδιασμό δεν προδιαγραφεται
ξεκάθαρα μία πολιτική για χρηση κι ανάδειξη των πολιτιστικών στοιχείων για την
ανάπτυξη της πόλης, ενώ σε σχετικές μελέτες, συχνα δίνεται βάρος στην ταυτότητας
της πόλης ενσωματώνοντας και ανακαλώντας τις ιστορικές μνήμες, συνδέοντας μέσω
του αστικού ιστού της ιστορικές μνήμες, το θαλάσσιο μέτωπο, το
απόβιομηχανοποιημένο παρελθόν, το πληγωμένο περιβάλλον μες το σύγχρονο
πρόσωπο του χώρου.

Η διαχρονική ιστορική αξία και μοναδικότητα της πόλης και της ευρύτερης περιοχής
της, τα μνημεία της, από τους προϊστορικούς χρόνους και την αρχαιότητα, τους
ρωμαϊκούς, τους βυζαντινούς μέχρι και τα νεώτερα αρχιτεκτονικά μνημεία και κτίρια,
διαμορφώνουμε ένα ξεκάθαρο και πλούσιο πολιτιστικό περιβάλλον που συνθέτει ένα
πολιτιστικό τουριστικό προϊόν ιδιαίτερη αξίας και μοναδικότητας.

Αξιόλογη είναι επίσης και η βιομηχανική ιστορία της Ελευσίνας, στην οποία οφείλεται
η σημερινή μορφή και καθημερινή λειτουργία της πόλης. Η πρώην βιομηχανική
ταυτότητα της πόλης που εντάσσεται στο παραπάνω περιβάλλον, προκύπτει καθώς η
πόλη έγινε πόλος έλξης μεγάλων βιομηχανιών, που άλλαξαν ριζικά την μορφή και την
εξέλιξή της. Σήμερα αυτή η ταυτότητα εμπλουτίζεται ακόμα περισσότερο και με την
σύγχρονη βιομηχανική πόλη, τις νέες τεχνολογίες και τα υπερσυγχρονα
διαμετακομιστικά κέντρα που εδρεύουν εκεί και αποτελούν πόλο έλξης για
εξειδικευμένο προσωπικό από όλη την Ευρώπη.

Η ιστορία της τοπικής βιομηχανίας δεν είναι ανεξάρτητη από την ανάπτυξη της
βιομηχανίας στην Αττική. Μετά τον Πειραιά και το Λαύριο, η Ελευσίνα απετέλεσε το
νεότερο βιομηχανικό κέντρο της Αττικής, το οποίο εξαπλώθηκε στο μεγαλύτερο τμήμα
του παράκτιου χώρου της πόλης (το υπόλοιπο συμπληρώθηκε από βαριές λιμενικές
δραστηριότητες), αποκρύπτοντας την από το θαλάσσιο μέτωπο.(ΥΠΕΝ/Δ.Μ.Ε.Α.Α,
2017)

349
Οι πλειοψηφία αυτών των πρώτων βιομηχανικών (ιστορικών) εγκαταστάσεων, για τις
οποίες υπάρχει ικανή βιβλιογραφία, άρθρα και εργασίες, μη ανταποκρινόμενες στην
ανάγκη εκσυγχρονισμού τους, ακολούθησαν φθίνουσα πορεία και στο πρώτο μισό του
2ου αιώνα παρήκμασαν, οδηγώντας την περιοχή στην αποβιομηχάνιση της.

Οι σύγχρονες μεταποιητικές εγκαταστάσεις της Ελευσίνας , που αποτελούν

αναπόσπαστο τμήμα της συνολικής βιομηχανικής δραστηριότητας του Θριασίου
Πεδίου, εν μέρει εξακολουθούν να λειτουργούν στην παράκτια ζώνη, εν μέρει όμως
είναι χωροθετημένες σε υπό θεσμοθέτηση ζώνη υποδοχής δραστηριοτήτων του
δευτερογενούς τομέα, ανατολικά του οικιστικού ιστού.

Η αποβιομηχάνιση κληροδότησε στην Ελευσίνα κελύφη πρώην βιομηχανικών κτιρίων,

μάρτυρες της οικονομικής άνθησης και ευημερίας της. Τα κελύφη αυτά συνιστούν το
αξιόλογο ιστορικό βιομηχανικό απόθεμα της πόλης και έχουν χαρακτηριστεί
διατηρητέα.

Ο τίτλος και η υλοποίηση του προγράμματος «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης

2021» έχουν κινητοποιήσει από τον ∆ήμο διαδικασίες απαλλοτρίωσης, αποκατάστασης
και επανάχρησης σε ελάχιστα από αυτά, αποσπασματικά, χωρίς να ακολουθείται ένα
γενικότερο στρατηγικό σχέδιο αξιοποίησής τους, παρά μόνο ακολουθώντας το
στρατηγικό σχέδιο ανάπτυξης υποδομών του σχετικού προγράμματος Ελευσινα 2021,
όπως παρουσιάζόταν στο τεύχος της υποψηφιότητας το 2016. Παράλληλα η διερεύνηση
των στατιστικών στοιχείων όσον αφορά στα δημογραφικά χαρακτηριστικά, φανερώνει
αύξηση του πληθυσμού και συνεπώς προσέλκυση νέων κατοίκων. Η διερεύνηση των
οικονομικών στοιχείων φανερώνει προσέλκυση επενδύσεων και αύξηση του κατά
κεφαλήν ΑΕΠ της περιοχής, αλλά και του απόλυτου αριθμού, των επιχειρήσεων που
αυτόματα συνεπάγεται την αύξηση των θέσεων εργασίας και την αύξηση της
απασχόλησης. Η ανάλυση αυτή φανερώνει την μετάβαση της πόλης σε ένα νέο
αναπτυξιακό της στάδιο.

Οι εγκαταστάσεις διύλισης και αποθήκευσης πετρελαίου, η ναυπηγική κι η

τσιμεντοβιομηχανία, είναι οι βασικοί εν ενεργεία βιομηχανικοί κλάδοι του Δήμου, οι
οποίοι και παρουσιάζουν την μεγαλύτερη σταθερότητα, όσον αφορά στην οικονομική
τους ανάπτυξη. Ως ειδικές χρήσεις που παίζουν ρόλο στην οικονομία της πόλης και της
ευρύτερης περιοχής είναι το εμπορικό λιμάνι και το πολεμικό αεροδρόμιο που συχνά
αποτελούν ρυπογόνο δραστηριότητα για το περιβάλλον του Δήμου, φυσικό και
ανθρωπογενές.

Στην εικόνα και την φυσιογνωμία της πόλης σήμερα έρχεται να προστεθεί η βελτίωση
της προσβασιμότητας λόγω της ανάπτυξης μεταφορικών υποδομών, των τελευταίων
ετών που αποτελεί σημαντικό παράγοντα ευρύτερης ανάπτυξης της και προσέλκυσης
συγκεκριμένων χρήσεων γης κι επενδύσεων, καθώς και κυρίως επιχειρήσεων
αποθήκευσης και διανομής προϊόντων, όπως ήδη αναφέρθηκε, αλλά και επισκεπτών.

350
Η τουριστική δραστηριότητα που παρουσιάζεται στην Ελευσίνα σήμερα, αφορά κυρίως
στα ευρήματα των κλασσικών και προϊστορικών χρόνων και τον αρχαιολογικό χώρο,
όπου βρίσκεται το ιερό της Θεάς Δήμητρας και οι χώροι όπου τελούνταν τα Ελευσίνια
Μυστήρια. Ο χώρος αποτελούμενος από τα ευρήματα και τα Μουσείο είναι πολύ
γνωστός και αποτελεί τουριστικό προορισμό με θεματικό άξονα τον πολιτισμό όπου η
επίσκεψη όμως στην πλειοψηφία των περιπτώσεων γίνεται αυθημερόν.

Αφενός η κοντινή απόσταση από το Κέντρο της Αθήνας κι αφετέρου ο χαρακτήρας του
χώρου που είθισται να τον επισκέπτονται στα πλαίσια ενός ευρύτερου θεματικού
δικτύου πολιτιστικού τουρισμού της Αθήνας150, αλλά και η έλλειψη άλλων
συμπληρωματικών τουριστικών δραστηριοτήτων και υποδομών, δεν συμβάλλουν στην
περαιτέρω τουριστική ανάπτυξη και προβολή της πόλης ως τουριστικό προορισμό.

Η επισκεψιμότητα του αρχαιολογικού χώρου σήμερα, είναι πολύ περιορισμένη σχετικά

με την πολιτισμική του αξία ενώ δεν έχουν γίνει συντονισμένες προσπάθειες ανάδειξης
του, πέραν της γενικότερης προώθησης της εικόνας της πόλης μέσω της εμπλοκής της
με τον θεσμό και τον τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2023. Η
ανακοίνωση δε της κτήση του εν λόγω τίτλου αύξησε κατά ένα ποσοστό την
επισκεψιμότητα του αρχαιολογικού χώρου.

Συνοψίζοντας είναι σκόπιμο να τονίσουμε τον αντικρουόμενο χαρακτήρα που

προκύπτει για την περιοχή από πλευράς χωροθετημένων κι ήδη ανεπτυγμένων χρήσεων
και δραστηριοτήτων. Αυτή η αντίθεση συμβάλλει στην ανάπτυξη μιας ιδιαίτερης
ταυτότητας/ αφήγημα για την περιοχή που αποκτά όλο και περισσότερους οπαδούς,
χωρίς να γίνονται παρόλα αυτά συντονισμένες προσπάθειες τουριστικής ανάπτυξης.
Παράλληλα η πόλη οφείλει να αποδέχεται την υφιστάμενη χωροθέτηση της βαριας
βιομηχανίας και των άλλων ρυπογόνων δραστηριοτήτων όπως το λιμάνι και το
αεροδρόμιο, ενώ βρίσκεται διαρκώς σε ένα αγώνα διαχείρισης όλων των παραγόντων
που υποβαθμίζουν τόσο το φυσικό όσο και το πολιτιστικό κι ευρύτερο περιβάλλον της,
συνθέτωντας όμως παράλληλα το γοητευτικό προφίλ της τουριστικής της προσφοράς.
Η μη ανεπτυγμένη τουριστική ταυτότητα και η υπαρξη τουριστικής προσφοράς που
αναλύθηκε στο παρόν κεφάλαιο, φανερώνουν την δυναμική της περιοχής και όπου με
περαιτέρω συντονισμένο τουριστικό σχεδιασμό και ανάπτυξη με ευνοϊκούς όρους, θα
μπορούσαν να δημιουργηθούν νέα σύνθετα τουριστικά προϊόντα στην περιοχή.

150
Η Ελευσίνα εμφανίζεται στις τουριστικές διαδρομές ως στάση των εκδρομών που
κατευθύνονται από την ΑΘήνα προς τις Μυκήνες και το Ναύπλιο ή την Αρχαία Ολυμπία.
(IATA 2015)

351
 3. Η αναγνώριση της βιομηχανικής κληρονομιάς ως πόρο τουριστικής
ανάπτυξης και αξιόλογο στοιχείο ιστορίας.

Η ανάπτυξη νέων τουριστικών προϊόντων είναι μια πολυδιάστατη διαδικασία που

προϋποθέτει την ύπαρξη τουριστικών πόρων. Οι εκάστοτε πόροι μπορούν να
σχετίζονται και με την κληρονομιά. ΓΙα τους σκοπούς της παρούσας διατριβής,
διερευνάται στενότερα η βιομηχανική κληρονομιά ως ο βασικός πόρος για ανάπτυξη
νέων τουριστικών προϊόντων.

Η ανάπτυξη τουριστικών προϊόντων σημαίνει την εισαγωγή νέων και καινοτόμων

προϊόντων, εμπειριών και υπηρεσιών στην αγορά για να καταναλώσουν οι τουρίστες,
δαπανώντας χρήματα. Στις μέρες μας το τουριστικό οικοσύστημα είναι εξαιρετικά
ποικιλόμορφο και πολύπλοκο, αλλά και πολύ ευαίσθητο σε σχέση με τις εναλλαγές των
συνθηκών.

Αυτή η έρευνα στοχεύει στη συγκέντρωση των κριτηρίων που σχετίζονται με την
ανάπτυξη ενός νέου ή καινοτόμου προϊόντος, και ιδιαίτερα με τέτοια προϊόντα που
βασίζονται σε χώρους βιομηχανικής κληρονομιάς, λαμβάνοντας υπόψη όλη την
ευπάθεια που έχει δημιουργηθεί για τον τουρισμό τα τελευταία χρόνια. Προκειμένου να
προσδιοριστούν αυτά τα κριτήρια απαιτείται μια λεπτομερής κατανόηση της
βιομηχανικής κληρονομιάς, σχετικών εννοιών, ορολογιών αλλά και γύρω από τις
μεθόδους εντοπισμού και καταγραφής αυτής.

Πιο συγκεκριμένα, τα κριτήρια θα εξεταστούν για αρκετά λιγότερο ή περισσότερο

ανεπτυγμένα παραδείγματα του ελληνικού πλαισίου, και ιδιαίτερα όσον αφορά τα
τουριστικά προϊόντα που βασίζονται σε τοποθεσίες που βασίζονται στην εκμετάλλευση
της υπάρχουσας Βιομηχανικής Κληρονομιάς. Τα κύρια ερωτήματα που απαντά αυτή η
διαδικασία καθορισμού των κριτηρίων, αφορούν τον λόγο ανάπτυξης ενός τουριστικού
προϊόντος, τα στάδια ανάπτυξής του, τον ρόλο συγκεκριμένων στρατηγικών και
πολιτικών, την ικανότητα εκμετάλλευσης ευκαιριών που προκύπτουν, την αναγνώριση
των τουριστικών πόρων, την τουριστική συμπεριφορά, και όλα αυτά σύμφωνα με το
τουριστικό οικοσύστημα όπως έχει διαμορφωθεί το τελευταίο διάστημα.

Η σύγκριση επιμέρους μελετών περίπτωσης αποτελεί μια διαδικασία επαλήθευσης της

μεθοδολογίας όπως παρουσιάζεται και σε επόμενο επίπεδο θα μπορούσε να συμβάλει
στον στρατηγικό σχεδιασμό για την ανάπτυξη και εκμετάλλευση της βιομηχανικής
κληρονομιάς στις μέρες μας, αλλά πρωτίστως στην αναγνώριση της.

Ο τουρισμός όπως έχει αναλυθεί και στο Α’ μέρος αποτελούσε πάντα μια πρωταρχική
πολιτική επιλογή ως αναπτυξιακή πολιτική, ενω κυρίως τα τελευταία χρόνια, έχει
διαπιστωθεί να προωθείται ως αναπτυξιακό όχημα και μέσω της υιοθέτησης και
ανάπτυξης δραστηριοτήτων εναλλακτικού τουρισμού. Ο βιομηχανικός τουρισμός ως

352
ειδική τουριστική δραστηριότητα σχετίζεται αφενός με την ύπαρξη βιομηχανικής
κληρονομιάς και αφετέρου με την επανάχρηση της.
Όπως έχει ήδη αναφερθεί ο ορισμός της περασμένης δεκαετίας για την ανάπτυξη
ενσωμάτωσε επίσης, εκτός από οικονομικά κριτήρια, κριτήρια βιωσιμότητας και
διατήρησης των φυσικών πόρων, καθώς και τη σημασία της διατήρησης πολιτιστικών
στοιχείων. Πρέπει να σημειωθεί ότι ένας από τους τρεις στόχους του ESDP151 αφορά
την προστασία της φύσης και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Για να αντιστραφεί κάθε
πιθανή τάση εγκατάλειψης και απαξίωσης και για να κληρονομήσουν οι επόμενες
γενιές αυτόν τον πολιτιστικό πλούτο, επιβάλλεται η υιοθέτηση μιας πιο δημιουργικής
προσέγγισης, αντίθετων στρατηγικών διατήρησης και αποκατάστασης τόσο των
πολιτιστικών τοπίων όσο και της κληρονομιάς. Παράλληλα, η επικαιροποιημένη
έκδοση της «Χάρτας των Αθηνών»152, αναφέρει τη σημασία της πολιτιστικής
κληρονομιάς και την αξία της, καθώς και την αναγκαιότητα διατήρησής της, για να
φτάσουμε στη σύγχρονη μορφή των Ευρωπαϊκών πόλεων.
Λαμβάνοντας υπόψη όλες τις παραπάνω αναφορές σε υπερτοπικά κανονιστικά και μη
έγγραφα που αφορούν το σχεδιασμό, αλλά και τάσεις της εποχής, είναι προφανές ότι
δίνεται μεγάλη σημασία στη διατήρηση, προστασία και ανάδειξη πολύτιμων στοιχείων
(πολιτιστική κληρονομιά) του ανθρώπινου και δομημένου περιβάλλοντος. Όπως θα
αναλυθεί στα επόμενα κεφάλαια, όλα τα βιομηχανικά απομεινάρια από το παρελθόν
αποτελούν πολιτιστικά στοιχεία μεγάλης σημασίας των οποίων τόσο η διατήρηση όσο
κι η ανάδειξη, μπορούν να συμβάλλουν στην διαμόρφωση μιας βιομηχανικής
ταυτότητας. Η βιομηχανική ταυτότητα του παρελθόντος μιας περιοχής θα μπορούσε
εύκολα να υποστηρίξει την ανάπτυξη νέων τουριστικών προϊόντων.

Είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως προκειμένου να αναγνωριστεί εάν ένας τόπος έχει ή
όχι βιομηχανική ταυτότητα, θα πρέπει να αποκαλυφθεί και να αξιολογηθεί το
βιομηχανικό του παρελθόν. Για την αποκάλυψη αυτού του δυναμικού θα πρέπει να
καταφύγουμε ή να περιγράψουμε μια πιο ακριβή μεθοδολογία αναγνώρισης,
καταγραφής και αξιολόγησης της βιομηχανικής κληρονομιάς στον άξονα τουριστικής
ανάπτυξης.
Αυτή η μεθοδολογία που αποτελεί και επιμέρους ερευνητικό ερώτημα της παρούσας
διατριβής, προσεγγίζεται βασιζόμενη αρχικά στην υπάρχουσα βιβλιογραφία, σε πηγές
όπως εθνικά και κρατικά αρχεία, και σε υλοποιημένες μελέτες και έργα, βάσεις
δεδομένων κ.α. Η μεθοδολογία αυτή θα μπορούσε να αποκαλύψει έναν χάρτη
βιομηχανικής κληρονομιάς, εντοπίζοντας στον χώρο σημεία ενδιαφέροντος. Σε επόμενο
κεφάλαιο γίνεται προσέγγιση και κάποιων νέων σύγχρονων εργαλείων που θα
151
To ESDP δεν είναι ένα κανονιστικό έγγραφο, έχει περάσει από το άτυπο συμβούλιο των
Ευρωπαίων Υπουργών Χωροταξίας, στο Πότσνταμ το 1999 και τώρα αποτελείται από μια
οδηγία για τα κράτη μέλη.
152
Η Χάρτα των Αθηνών εκδόθηκε στο Παρίσι (1943) από τον Le Corbusier δέκα χρόνια μετά
το 4ο Διεθνές Συνέδριο Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής το 1933.

353
οδηγήσουν στον εντοπισμό και την καταγραφή της βιομηχανικής κληρονομιάς για την
δυνατότητα ολοκλήρωσης της εικόνας χωρικού εντοπισμού της ΒΚ στην χώρα μας. Η
χωρική αποκάλυψη του εντοπισμού ενός πολιτιστικού πόρου, που στην προκειμένη
περίπτωση είναι η ΒΚ, μπορεί να αποτελέσει μία πρώτη εκτίμηση για τον στρατηγικό
σχεδιασμό ανάπτυξη ενός δικτύου νέων θεματικών τουριστικών προϊόντων. Τέτοια
διασπαρμένα και συναφή τουριστικά προϊόντα μπορούν συχνά να αποτελούν δίκτυα και
να ορίζουν πολιτιστικές διαδρομές.
Από τις αρχές της δεκαετίας του ογδόντα, στην UNESCO αναπτύχθηκε ένας μεγάλος
προβληματισμός αναφορικά με τη σχέση αναπτυξιακής διαδικασίας και πολιτισμού.
Αναγνωρίστηκε ότι ο πολιτισμός θα πρέπει να είναι πηγή έμπνευσης για την ανάπτυξη,
ενώ αντίστροφα οι προσπάθειες για την ανάπτυξη θα πρέπει να αναθέσουν στον
πολιτισμό τον κεντρικό ρόλο του κοινωνικού ρυθμιστή. Όπως περιγράφει η Αυγερινού
(2011) η αναγκαιότητα αυτή αφορά δε όχι μόνον στις αναπτυσσόμενες, αλλά και στις
αναπτυγμένες χώρες. Στο πλαίσιο αυτό, προτάθηκε στην Παγκόσμια Διάσκεψη του
Μεξικού το 1982 να θεσπιστεί μια παγκόσμια δεκαετία για την προώθηση της
πολιτιστικής ανάπτυξης. Η ιδέα υιοθετήθηκε το 1986 και το 1988 ξεκίνησε η
Παγκόσμια Δεκαετία Πολιτιστικής Ανάπτυξης (1988 - 1997),με σκοπό να βοηθηθούν
οι λαοί, ώστε να συνειδητοποιήσουν την αναγκαιότητα να τεθεί ο πολιτισμός στο
επίκεντρο της αναπτυξιακής διαδικασίας.
Τα ενθαρρυντικά αποτελέσματα από την επιτυχία του διαλόγου και της επικοινωνίας
μεταξύ των λαών, που έλαβαν μέρος στην κεντρική της δράση με θέμα
Ολοκληρωμένη Μελέτη των Δρόμων της Μετάξης (Etude Intégrale des routes de la
soie), ανέδειξαν τις μεγάλες δυνατότητες των πολιτιστικών διαδρομών (Αυγερινού-
Κολώνια Σ., 2011).
Ανατρέχοντας στην ιστορία παρατηρούμε πως από τον Μεσαίωνα, οι καινοτομίες της
Ευρώπης στη χρήση της ενέργειας και στο εμπόριο και τις συναλλαγές οδήγησαν σε μια
αλλαγή, προς το τέλος του 18ου αιώνα, τόσο ριζική όσο και εκείνη μεταξύ της
Νεολιθικής και της Χάλκινης Εποχής, με εξελίξεις στις κοινωνικές, τεχνικές και
οικονομικές συνθήκες της μεταποίησης, αρκετά γρήγορες και ρηξικέλευθες ώστε να
προκληθεί επανάσταση. Η Βιομηχανική Επανάσταση ήταν η απαρχή ενός ιστορικού
φαινομένου που επηρέασε ένα τεράστιο τμήμα του ανθρώπινου πληθυσμού καθώς και
όλες τις άλλες μορφές ζωής του πλανήτη μας και συνεχίζεται μέχρι σήμερα.153
Όμως αυτό που έχει ουσιαστικά ενδιαφέρον σήμερα δεν είναι η συζήτηση για την
αποβιομηχάνιση αυτή καθεαυτή, αλλά η διαχείριση των χωρικών αποτελεσμάτων της
που παραμένει έως τις μέρες μας πρόσφορο πεδίο ανταλλαγής απόψεων θέσεων και
πολιτικών. Ο αστικός χώρος ειδικότερα χαίρει πολλών τέτοιων αποτυπωμάτων της

153
Οι διαπιστώσεις και ο θεωρίες για τα αποτελέσματα και τις επιπτώσεις της Βιομηχανικής
Επανάστασης έχουν διατυπωθεί από διαφορετικούς φορείς και την επιστημονική κοινότητα,
ενώ συνοψίζονται και στην Χάρτα του NIZHNY TAGIL του TICCIH το 2003,που αφορά σε
θέματα διατήρησης ανάδειξης και προστασίας της ΒΚ.

354
διαδικασίας αποβιομηχάνισης που αποτελούν διαθέσιμο υπόβαθρο ανάπτυξης νέων
επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. (Κλαμπατσέα Ρ., 2003)154

3.1. Ορισμοί και έννοιες γύρω από την αξιοποίηση της βιομηχανικής κληρονομιάς.

Όπως αναλύεται κι ορίζεται στην Χάρτα του NIZHNY TAGIL του TICCIH το 2003,
τα υλικά κατάλοιπα αυτών των ριζικών αλλαγών έχουν παγκόσμια ανθρώπινη αξία,
όπως παρέμειναν μετά την αποβιομηχάνιση και διατήρηση τους μπορεί να συμβάλει
στην περαιτέρω πολιτισμική ανάπτυξη ενός τόπου. Η βιομηχανική κληρονομιά είναι τα
κατάλοιπα του βιομηχανικού πολιτισμού που έχουν ιστορική, τεχνολογική, κοινωνική,
αρχιτεκτονική ή επιστημονική αξία. Αυτά τα κατάλοιπα αποτελούνται από κτίρια και
μηχανήματα, εργαστήρια, μύλους και εργοστάσια, μεταλλεία, χώρους μεταποίησης και
διύλισης, χώρους φύλαξης και αποθήκευσης, τόπους όπου παράγεται, μεταφέρεται και
χρησιμοποιείται ενέργεια, μεταφορές με όλη την υποδομή τους, καθώς και χώρους που
χρησιμοποιούνταν για κοινωνικές δραστηριότητες σχετικές με τη βιομηχανία, όπως η
στέγαση, η θρησκευτική λατρεία και η εκπαίδευση. Αυτοί οι χώροι μπορούν και να
αφορούν στον απασχολούμενο πληθυσμό στην εκάστοτε βιομηχανική δραστηριότητα
κάθε εποχής. Η βιομηχανική κληρονομιά θεωρείται ένα υποσύνολο της πολιτιστικής
κληρονομιάς.
Στην βιομηχανική όπως και στην ευρύτερη πολιτιστική κληρονομιά καταγράφεται και
απεικονίζεται η μακρόχρονη πορεία της ιστορικής εξέλιξης, ενώ η κληρονομιά αυτή
διαμορφώνει ουσιαστικά και την ταυτότητα κάθε έθνους, χώρας, περιοχής ή τόπου και
επομένως αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της σύγχρονης ζωής. Αυτή είναι ένα δυναμικό
σημείο αναφοράς και ένα θετικό μέσο ανάπτυξης και αλλαγών. Η ιδιαίτερη πολιτιστική
κληρονομιά και η συλλογική μνήμη κάθε περιοχής ή κοινωνικού συνόλου αποτελεί
αναντικατάστατο και σημαντικό υπόβαθρο για την σύγχρονη και μελλοντική
ανάπτυξη.155
Η ιστορική περίοδος που συγκεντρώνει το κύριο ενδιαφέρον πολιτισμικής κληρονομιάς
βιομηχανικού χαρακτήρα εκτείνεται από την αρχή της Βιομηχανικής Επανάστασης, στο
δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, έως σήμερα.
Εν γένει κληρονομιά θεωρείται κατά την UNESCO το κληροδότημα μας από το
παρελθόν, το δυναμικό που ζούμε σήμερα και θα παραδώσουμε στις επόμενες γενιές,Η
πολιτιστική και φυσική μας κληρονομιά αποτελούν αναντικατάστατες πηγές ζωής και
έμπνευσης.Η έννοια της παγκόσμιας κληρονομιάς έχει μία ιδιαίτερη σημασία για
αποτελεί μία έννοια με διεθνή ισχύ. Οι τοποθεσίες της παγκόσμιας κληρονομιάς
ανήκουν σε όλους τους λαούς του κόσμου.(Παρθένης, 2007)

154
Στο Βιομηχανική κληρονομιά «Πλεονάζοντες χώροι» και υπολειπόμενη πολιτική, Ρένα
Κλαμπατσέα 2003, δημοσίευση στο συνέδριο του TICCIH στον Βόλο το 2007.
155
Χάρτα Λωζάνης

355
Η αποβιομηχάνιση είναι η διαδικασία μείωσης της συμβολής των κλάδων της
βιομηχανίας και των δραστηριοτήτων του δευτερογενούς τομέα στο σύνολο της
εκάστοτε εθνικής οικονομίας και στον κλάδο της απασχόλησης.
Ανενεργοί βιομηχανικοί χώροι είναι τα αποτυπώματα της αποβιομηχάνισης στον αστικό
χώρο που αποτελούν και δείγματα διαφορετικού βαθμού αρχιτεκτονικού
ενδιαφέροντος. Οι ανενεργοί βιομηχανικοί χώροι αποτελούν περιοχές όπου εκεί
έδρευαν μεν δραστηριότητες του δευτερογενούς τομέα αλλά δεν είναι πλέον ενεργοί.
Για τους εν λόγω χώρους έχουν διατυπωθεί διαφορετικοί ορισμοί, ένας από αυτούς τους
περιγράφει ως πλεονάζοντες χώρους ή πλεονάζον δυναμικό ως αποτέλεσμα κρίσης κι
αναδιάρθρωσης της βιομηχανίας ή πλεονάζον πάγιο κεφάλαιο υπό την μορφή
εγκαταλελειμμένου εξοπλισμού και κενού εργασιακού χώρου, όπου το βιομηχανικό
κεφάλαιο αχρηστεύθηκε σε μαζική κλίμακα. Επίσης χρησιμοποιείται ο όρος
μετασχηματιζόμενοι ή υπό μετασχηματισμό χώροι (Οικονόμου et al., 2005).156
Συχνά στην παγκόσμια ορολογία χρησιμοποιείται κι ο όρος browfields,ο όρος έχει
δημιουργηθεί για να υποδηλώσει την ύπαρξη γης, μεγάλου ανεκμετάλλευτου τμήματος
γης σε περιοχές με υψηλή ζήτηση σε γη.
Κατά τους Accordino και Johnson (2000), η εγκαταλελειμμένη ή μολυσμένη γη που
εμφανίζεται κατά τη διάρκεια της αποβιομηχάνισης και της προαστικοποίησης είναι
κοινώς κατανοητή ως γη με ύπαιθρο. Κατά τη διάρκεια της αποβιομηχάνισης, η
μετανάστευση βιομηχανικών τομέων αφήνει ορισμένες κενές εκτάσεις στις εκάστοτε
γειτονιές. Οι χρήσεις που έρχονται να αντικαταστήσουν την βιομηχανία απαιτούν
συνήθως λιγότερη γη για να λειτουργήσουν. Έτσι, η μετάβαση δημιουργεί
εγκαταλελειμμένη και δυνητικά διαθέσιμη γη.
Οι ορισμοί του brownfield στη νομοθεσία των εκάστοτε χωρών μπορούν να
φανερώσουν τις προσεγγίσεις των εκάστοτε χωρών στο φαινόμενο. Οι ευρωπαϊκές
χώρες με υψηλότερη πυκνότητα πληθυσμού προωθούν την ανακύκλωσης γης, ενώ οι
χώρες με χαμηλότερη πληθυσμιακή πυκνότητα επικεντρώνονται στον καθαρισμό
εφόσον υφίσταται μόλυνση και την αποκατάσταση. Οι δυτικοευρωπαϊκές χώρες τείνουν
να θεωρούν τη γη ως προηγουμένως ανεπτυγμένη αλλά τώρα ερειπωμένη, αλλά οι
Σκανδιναβικές χώρες, οι χώρες της Βόρειας Αμερικής και άλλες χώρες με χαμηλή
πυκνότητα πληθυσμού, όπως η Νέα Ζηλανδία, θεωρούν τη γη ως μολυσμένη γη,
ιδιαίτερα τη γη που επηρεάστηκε από προηγούμενες βιομηχανικές δραστηριότητες
(Tang & Nathanail, 2012).
Ιδιαίτερα, στη νομοθεσία που εφαρμόστηκε στην Αγγλία, η γη στην γη αρχικά
περιελάμβανε μόνο προηγουμένως αναπτυγμένες αλλά επί του παρόντος κενές

156
Όρος που χρησιμοποιείται στο "Πολεοδομικός Σχεδιασμός για Βιώσιμες Πόλεις; Η
Προοπτική του Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη", Πόλη και Χώρος από
τον 20ο στον 21ο αιώνα, τιμητικός τόμος για τον Καθ. Α. Ι. Αραβαντινό, Οικονόμου, Δ.,
Σαρηγιάννης Γ.Μ. και Σερράος Κ, (επιμ.), Εθνικό Μετσόβιο Πανεπιστήμιο, Αθήνα, 2005.

356
εκτάσεις, το brownfield στη νομοθεσία περιλαμβάνει πλέον επίσης χρησιμοποιούμενες
εκτάσεις με δυνατότητα περαιτέρω ανάπτυξης (Tang & Nathanail, 2012).
Ένα σημαντικό τμήμα της βιομηχανικής κληρονομιάς αποτελείται από τον εξοπλισμό
που περιέχεται στα κατάλοιπα των βιομηχανικών εγκαταστάσεων, τα οποία κάποτε
βρίσκονταν σε πλήρη λειτουργία πριν την εγκατάλειψή τους. Μηχανολογικός
εξοπλισμός, ειδικές κατασκευές, καινοτόμες τεχνολογίες της εποχής και πληθώρα
άλλων τεχνικών στοιχείων εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία. Αυτά τα τεχνολογικά
ερείπια, παρά τη φθορά τους, αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορικής μας
κληρονομιάς και είναι ζωντανοί μάρτυρες της βιομηχανικής εποχής και της
τεχνολογικής εξέλιξης. Η αναγνώριση και η εκτίμηση τους είναι ζωτικής σημασίας,
καθώς διατηρούν τη μνήμη των τεχνικών καινοτομιών, των παραγωγικών διεργασιών
και των κοινωνικών σχέσεων εργασίας του παρελθόντος, ενώ ταυτόχρονα προσφέρουν
πολύτιμες πληροφορίες για την οικονομική και κοινωνική ιστορία της χώρας μας.
Για να εξετάσουμε την σχέση της κληρονομιάς και ειδικότερα της βιομηχανικής
κληρονομιάς με τον τουρισμό, γίνεται μία συνοπτική αναφορά στις θεματικές τους
τουρισμού που βιβλιογραφικά εμπλέκονται με την βιομηχανική κληρονομιά ως
τουριστικό προϊόν. Ο αστικός τουρισμός ή διαφορετικά η μορφή τουρισμού με
προορισμό την πόλη, έχει κυρίως πολιτιστικό περιεχόμενο. Καθώς τα τελευταία
χρόνια είναι γνωστό ότι η τουριστική δραστηριότητα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν
εργαλείο προστασίας και διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Σε αυτή την μορφή τουρισμού μπορούν να ενσωματωθούν ως υποκατηγορίες ο
συνεδριακός και ο επιχειρηματικός τουρισμός, ο εκθεσιακός τουρισμός, ο βιομηχανικός
τουρισμός, ο πολιτιστικός κ.α. Οι ειδικοί του τοπικού και αστικού σχεδιασμού
μεταχειρίζονται τον αστικό τουρισμό ως καταλύτη και παράγοντα αστικής
αναζωογόνησης για την ενίσχυση των πόλεων, που βρίσκονται σε κρίση παρακμής.
Παράλληλα όπως αναλύει κι ο Tang & Nathanail, (2012) , ο αστικός τουρισμός μπορεί
να θεωρηθεί ως πρόταση αστικής ανάπτυξης με τη συνδυασμένη εφαρμογή δύο
συντελεστών: της κληρονομιάς ως αστικού πόρου και του τουρισμού ως μέσου
διατήρησης και διαφύλαξης του ιστορικού παρελθόντος. Η σχέση του αστικού
τουρισμού και της κληρονομιάς προκύπτει και από τον αστικό χαρακτήρα τις
περισσότερες φορές των ανενεργών και εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών χώρων.
Η πατρότητα του ίδιου του όρου «Βιοµηχανική Αρχαιολογία», διεθνώς πλέον θεωρείται
αγγλική, µιας και πρωτοεµφανίστηκε το 1955 στα αγγλικά πανεπιστήµια, όταν
εμφανίστηκαν τα πρώτα σημάδια αποβιομηχάνισης (Palmer, M. & Orange, H., 2016).
Με την πάροδο του χρόνου, το αυξημένο ενδιαφέρον για τη ΒΚ είχε ως αποτέλεσμα τη
δημιουργία πολλών ειδικών οργανισμών (TICCIH, SIA, AIA, E FAITH, ERIH κ.α ) ή
ώθησε και άλλους οργανισμούς, ειδικευμένους στην κληρονομιά και τον πολιτισμό
γενικότερα (UNESCO, ICOMOS, WHC, Europa Nostra), να εμπλακούν με τη ΒΚ.
Τα βιομηχανικά μνημεία αποτελούν απαραίτητα στοιχεία για τη μελέτη του
βιομηχανικού πολιτισμού, είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την οικονομική ιστορία του

357
εκάστοτε τόπου μας και αποτελούν το αντικείμενο της μελέτης της βιομηχανικής
αρχαιολογίας.
Όλη αυτή η δραστηριοποίηση οδήγησε σε ραγδαία αύξηση της έρευνας, της
τεκμηρίωσης, της αποκατάστασης και της επαναχρησιμοποίησης εγκαταστάσεων ΒΚ
σε όλο τον κόσμο.
Η βιοµηχανική αρχαιολογία, αποτελεί τον κλάδο ο οποίος µελετά το βιοµηχανικό
πολιτισµό, την εποχή του, θεωρώντας το ίδιο το βιοµηχανικό ή τεχνικό µνηµείο ως
έναν έγκυρο φορέα ιστορικών πληροφοριών. Η καθιέρωση της βιοµηχανικής
αρχαιολογίας και της µελέτης του τεχνικού πολιτισµού ως έγκυρων επιστηµονικών
περιοχών είχε ως αποτέλεσµα την αναγνώριση της ανάγκης δηµιουργίας ανάλογων
µουσείων για την ανάδειξη των τεκµηρίων και των µεθόδων τους.
Το επιστημονικό πεδίο της βιοµηχανικής αρχαιολογίας ενσωματώνει δεδομένα από την
αρχιτεκτονική, την κατασκευή, τη μηχανική, την τεχνολογία, τον πολεοδομικό
σχεδιασμό, την ιστορική συντήρηση, την αρχαιολογία, τη μουσειολογία κλπ.,
προκειμένου να «αναδημιουργήσει» με στοιχεία την ιστορία των παλαιών
βιομηχανικών δραστηριοτήτων (Βακαλοπούλου et al., 2009).
Ωστόσο σήμερα ο όρος Βιομηχανική Αρχαιολογία δεν χρησιμοποιείται στην Ελλάδα
ευρέως από τους ερευνητές της ιστορίας της τεχνολογίας και της βιομηχανίας. Ο όρος
που προτιμάται είναι η ιστορία της βιομηχανικής κληρονομιάς, όπως αναφέρει και ο
Παρθένης, καθώς έτσι διακρίνεται η επιστημονική δραστηριότητα τους οι ερευνητές
από αυτή της κλασικής αρχαιολογίας.
Τα τεχνικά µουσεία και τα βιοµηχανικά µουσεία αποτελούν ένα τουριστικό προϊόν
γύρω από την βιομηχανική κληρονομιά.
Η ανάδειξη συνόλων και τοπίων µε τη µορφή "open air museum" ή πάρκων
βιοµηχανικού τουρισµού, αποτελεί νεωτερισµό των τελευταίων χρόνων. Ιδιαίτερα η
µεταλλευτική βιοµηχανία µε τις µεγάλες εκτάσεις των ορυχείων, των αποθέσεων, τα
δίκτυα µεταφοράς στην ύπαιθρο και τις διάσπαρτες ή συγκεντρωµένες κτιριακές
βιοµηχανικές της εγκαταστάσεις δηµιούργησε τοπία µε ιδιαίτερη ταυτότητα, τα οποία,
µετά τη διακοπή της εκµετάλλευσης και σπανιότερα κατά τη διάρκειά της,
λειτούργησαν ως πάρκα µε ιστορικό, πολιτιστικό, περιβαλλοντικό ή τεχνολογικό
χαρακτήρα.
Ωστόσο, στο ευρωπαϊκό πλαίσιο ορισμένες γενικές κατηγορίες βιομηχανικών
τουριστικών αξιοθέατων μπορούν να διακριθούν, όπως αναφέρει και ο Edwards &
Llurde ́s (1996) στις παρακάτω ομάδες: η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει βιομηχανικά
απομεινάρια στον τομέα της παραγωγής και της μεταποίησης. Αυτά τα αξιοθέατα είναι
αρκετά δημοφιλή στους επισκέπτες και περιλαμβάνουν πολυάριθμες τοποθεσίες που
βρίσκονται υπόγεια (ορυχεία) ή στην επιφάνεια της γης (π.χ. φυτά, υψικάμινοι και
ναυπηγεία). Συχνά αυτοί οι χώροι εργασίας έχουν αποκατασταθεί και μετατραπεί σε
μουσεία που δείχνουν την ιστορία των βιομηχανικών επαγγελμάτων. Ορισμένες
εγκαταλελειμμένες βιομηχανικές τοποθεσίες προσφέρουν στους τουρίστες και άλλη

358
διασκέδαση λειτουργώντας ως θεματικά πάρκα ή χώροι αναψυχής και εκδηλώσεων. Σε
άλλες περιπτώσεις, ωστόσο, τα βιομηχανικά μνημεία παραμελούνται συνειδητά με
στόχο να δείξουν στους επισκέπτες την «αισθητική της αποβιομηχάνισης» και
παραμένουν στον χώρο ως απομεινάρια και τοπόσημα επίσκεψης αυτά
καθαυτά.(Edwards & Llurde ́s, 1996)
Αυτά τα αξιοθέατα είναι αρκετά δημοφιλή και καλύπτουν μια ευρεία γκάμα
τοποθεσιών, όπως ορυχεία, εργοστάσια, υψικάμινοι και ναυπηγεία, τα οποία βρίσκονται
είτε υπόγεια είτε στην επιφάνεια της γης. Επιπλέον, συχνά αυτοί οι χώροι έχουν
αναπαλαιωθεί και μεταμορφωθεί σε μουσεία που αναδεικνύουν την ιστορία και τις
πρακτικές των βιομηχανικών επαγγελμάτων, προσφέροντας στους επισκέπτες μια
πλούσια εκπαιδευτική εμπειρία. Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι κάποιες από αυτές τις
τοποθεσίες έχουν μετατραπεί σε θεματικά πάρκα ή χώρους αναψυχής, οι οποίοι
συνδυάζουν τη διασκέδαση με την εκπαίδευση,
Γενικά σε όποια κατηγορία αξιοθέατων κι αν ενταχθούν τα Βιομηχανικά μνημεία, αυτα
μπορούν να έχουν ως θεματική είτε τα κτίρια ή τα συγκροτήματα κτιρίων με το
μηχανολογικό και τεχνικό εξοπλισμό τους, όσο και τα εργαλεία, τα προϊόντα τους και
τα αρχεία τους που δίνουν μια εικόνα για το παραγωγικό παρελθόν τους, καθώς και για
τον τρόπο ζωής και εργασίας μέσα και έξω από αυτά.
Είναι το αντικείμενο της βιομηχανικής κληρονομιάς που εκτίθεται πλέον ως αξιοθέατο
για κατανάλωση ως τουριστικό προϊόν.
Τέτοια βιομηχανικά μνημεία, όπως αναφέρονται απο καταγραφές στο ελληνικό χώρο157,
μπορεί να είναι εργοστάσια ενδυμάτων, μεταποίησης, δομικών υλικών, οι χημικές
βιομηχανίες, τα κλωστήρια, υφαντουργία, τυπογραφεία, οινοποιεία,
οινοπνευματοποιεία, καπνεργοστάσια, βαφεία, σιδηρουργεία, τα εργοστάσια
αεριόφωτος, οι σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής, τα αντλιοστάσια, τα υδραγωγεία, οι
υδατόπυργοι, τα μηχανοστάσια, ο μηχανολογικός εξοπλισμός των εργοστασίων, τα
ορυχεία, τα μεταλλεία, τα λατομεία, τα ασβεστοκάμινα, οι αλυκές, οι κάθε είδους
αποθήκες, τα σφαγεία, τα ελαιοτριβεία, οι κάθε είδους μύλοι (νερόμυλοι, ανεμόμυλοι),
τα γεφύρια και οι γέφυρες, τα αλώνια, τα βαγόνια και οι μηχανές των τρένων, τα κτίρια
των σιδηροδρομικών σταθμών, οι λιμενικές εγκαταστάσεις, οι φάροι, παραδοσιακά
σκάφη, παραδοσιακά επαγγέλματα, ειδικότητες, τεχνικές, μέθοδοι παραγωγής,
κατοικίες εργαζομένων γύρω από εργοστάσια/ορυχεία κλπ. (Παρθένης Σ., 2007).
ΣΙγουρα στις παραπάνω κατηγορίες δεν αναφέρονται πιο εξειδικευμένες περιπτώσεις με
μεμονωμενα παραδείγματα.
Θα μπορούσε κανείς να πει πως ο βιομηχανικός τουρισμός με την σειρά του είναι ο
τουρισμός εκείνος που έχει σχέση με την βιομηχανία σε όλες της τις εκφάνσεις. Ο
βιομηχανικός είναι με την σειρά του υποκατηγορία του Πολιτιστικού τουρισμού, όταν
αφορά την βιομηχανική κληρονομιά ως κύριο τουριστικό προϊόν. Καθώς αφορά την
τουριστική δραστηριότητα που περιεχόμενο έχει κάποιο πολιτιστικό προορισμό,

157
Αφορά σε έρευνα μέσω της πλατφόρμας ΒΙ.ΔΑ που αναλύεται σε επόμενο κεφάλαιο.

359
μνημεία, μουσεία αλλά και σύγχρονα μνημεία, βιομηχανικά, λοιπά κτιριακά κελύφη
κ.α, τις περισσότερες φορές ο βιομηχανικός τουρισμός διερευνάται συνολικά με τον εν
γένει πολιτιστικό. Ο πολιτιστικός τουρισμός στην Ελλάδα είναι σχετικά αναπτυγμένος
λόγω της μεγάλης εξάρτησης της Ελλάδας ως προορισμού με το αρχαιολογικό της
παρελθόν και το απόθεμα που βρίσκεται σε όλη την χώρα, ενώ θα μπορούσε αυτό να
είναι μία ευκαιρία και να συμπαρασύρει την ανάπτυξη και του βιομηχανικού τουρισμού
που έχει σημαντικά περιθώρια ανάπτυξης σε όλο σχεδόν τον ελλαδικό χώρο.

Όπως αναλύθηκε στο κεφάλαιο 1.3.2 ο σύγχρονος πολιτισμός αποτελεί ουσιαστικό

στοιχείο της παγκόσμιας τουριστικής πολιτικής, η οποία στοχεύει στην αλλαγή του
τρόπου ανάπτυξης του τουρισμού σε βιώσιμο και αειφόρο. Ως εκ τούτου, μεγάλοι
διεθνείς οργανισμοί, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα, το Συμβούλιο της Ευρώπης, ο
Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού, καθώς και τα Ηνωμένα Έθνη (ΟΗΕ) μέσω του
εξειδικευμένου οργανισμού UNESCO, ο οποίος προωθεί τη διεθνή συνεργασία στην
εκπαίδευση, την επιστήμη, τον πολιτισμό και την επικοινωνία, εργάζονται για την
προώθηση της ανάπτυξης του πολιτιστικού τουρισμού.
(https://en.unesco.org/about-us/introducing-unesco).

Πιο συγκεκριμένα όμως για να διερευνήσουμε τις δυνατότητες ανάπτυξης του

Βιομηχανικού Τουρισμού με την δημιουργία νέων τουριστικών προϊόντων, θα
αναφερθούμε στην έννοια του τουρισμού βιομηχανικής κληρονομιάς που είναι μία
έννοια που χρησιμοποιείται κυρίως στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία, με την οποία
υποδηλώνεται το τουριστικό ενδιαφέρον για θεματικές όπως η βιομηχανική
κληρονομιά, οι δραστηριότητες παραγωγής και μεταποίησης, η οργανωση τους, ο
εξοπλισμός και η τεχνολογία τους, οι εγκαταστάσεις που τις φιλοξενούσαν, η
αρχιτεκτονική, τα εργαλεία και τα προϊόντα τους. Κατά τον Beaudet (1996) ο
βιομηχανικός τουρισμός μπορεί να προσδιοριστεί ως μία δραστηριότητα εξερεύνησης
της βιομηχανικής κληρονομιάς, των επιχειρήσεων σε λειτουργία, των μουσείων, των
χώρων ερμηνείας των τεχνικών, της εργασίας και των εργατών και των κέντρων
βιομηχανικής έρευνας.
Στο πλαίσιο του παραπάνω ορισμού της έννοιας του βιομηχανικού τουρισμού μπορεί
κανείς να διακρίνει πως συμπεριλαμβάνονται και οι επισκέψεις στις τρέχουσες
βιομηχανιες κι επιχειρήσεις και οι σχετικές με την υφιστάμενη βιομηχανία
δραστηριότητες, που θα μπορούσαν να εντάσσονται περισσότερο επίσης και στον
επιχειρηματικό ή οικονομικό τουρισμό. Παραδείγματος χάριν στην γαλλική
βιβλιογραφία κατά τον Παρθένη, οι όροι που χρησιμοποιούνται είναι Βιομηχανικός,
Επιστημονικός και Τεχνικός τουρισμός που συμπεριλαμβάνει και επισκέψεις και
τουριστικά προϊόντα που έχουν αντικείμενο την υφιστάμενη δραστηριότητα του κλάδου
της βιομηχανίας, της βιοτεχνίας, μεταποίησης και εν γένει της παραγωγής του
δευτερογενούς τομέα της οικονομίας.
Η παραπάνω διευκρίνιση αφορά κυρίως μία διαπίστωση που πρέπει να λαμβάνεται
υπόψη όταν διερευνώνται στατικά στοιχεία, ή στοιχεία επισκεψιμότητας,

360
αναγνωρισιμότητας, που βρίσκονται κάτω από την ομπρέλα της θεματικής του
βιομηχανικού τουρισμού.
Σε κάθε περίπτωση προκειμένου να αξιοποιείται η Βιομηχανική Κληρονομιά, σε όποιο
επίπεδο, στον εκάστοτε τόπο και βάσει μιας συγκειμένης πολιτικής, είναι βασική και
αναγκαία η καταγραφή του δυναμικού προς ανάδειξη. Η αναγνώριση των πόρων κι η
καταγραφή τους, μπορεί να φανερώσουν την αξία του έπειτα από αξιολόγηση μέσα σε
κάποιο προδιαγεγραμμένο πλαίσιο πολιτικής. Η απουσία συνολικής αντιμετώπισης και
διαχείρισης της βιομηχανικής κληρονομιάς, συχνά κι ιδιαιτέρως στην χώρα μας και μη
ύπαρξη ενός επίσημου ψηφιακού αρχείου καταγραφής της βιομηχανικής κληρονομιάς,
επιβάλλει την υιοθέτηση της παραπάνω διαδικασίας κάθε φορά που ο εκάστοτε
ενδιαφερόμενος φορέας δρομολογεί την αξιοποίηση των αποτυπωμάτων της
αποβιομηχάνισης.
Έτσι για την πολυεπιστημονική προσέγγιση των παραπάνω και για την ανάπτυξη
σχετικής μεθοδολογίας προσέγγισης της κατά πότους ανάγνωσης της βιομηχανικής
κληρονομιάς, σε επιστημονικό τουλάχιστον επίπεδο, αναλύεται παρακάτω μια
συνδυαστική προσέγγιση των θεμάτων αυτών με διάφορα μέσα και επιστημονικά
εργαλεία, βάσεις δεδομένων κ.α που μπορούν να αξιοποιηθούν.

3.2. Μέθοδοι αναγνώρισης, καταγραφής και πρακτικές ανάδειξης της βιομηχανικης

κληρονομιάς.
Παρακάτω αναλύονται επιμέρους εργαλεία και μέθοδοι για την διερευνηση,
αναγνώριση και κατά τόπους καταγραφή της βιομηχανικής κληρονομιάς. Τα αρχεία κι
οι αρχειακές συλλογες μπορούν να δώσουν στοιχεία πέραν από τα οπτικά τεκμήρια,
ενός πρώην βιομηχανικού συγκροτήματος αλλά κι άλλα επιμέρους στοιχεία που
μπορούν να δώσουν την ολοκληρωμένη εικόνα του εκάστοτε βιομηχανικού μνημείου,
την ιστορία του, την αιτιολόγηση της ύπαρξης ειδικών κατασκευών, στοιχεία γύρω από
την απασχόληση, τα προϊόντα, την παραγωγή, την ακριβή χρονολογική περίοδο
λειτουργίας κ.α.

Αρχειακές συλλογές
Τα αρχεία, παρέχοντας στοιχεία, μαρτυρίες για τις ανθρώπινες δραστηριότητες και
συναλλαγές, αποτελούν τη βάση των δικαιωμάτων των ατόμων και κατ’ επέκταση των
κρατών και η ύπαρξή τους είναι θεμελιώδης για τη δημοκρατία και τη χρηστή διοίκηση.
Επομένως η ελεύθερη πρόσβαση σ’ αυτά είναι ταυτισμένη με την ίδια την ύπαρξη και
τη λειτουργία τους σε μια δημοκρατική κοινωνία. (Τσολακάκη Π., 2007)
Οι σαρωτικές αλλαγές που επιφέρει η ανάπτυξη και υιοθέτηση της νέας τεχνολογίας,
σε συνδυασμό με τα δύο θεμελιώδη αλλά αντικρουόμενα δικαιώματα, αυτό της
προστασίας της ιδιωτικής ζωής και εκείνο της πρόσβασης στην πληροφορία αλλά και η

361
έλλειψη συγκεκριμένου νομικού πλαισίου το οποίο θα καθορίζει με σαφήνεια τα όριά
τους, αποτελούν συχνά αντικείμενο συζητήσεων και αντιπαραθέσεων.
Αρχείο, κατά την έννοια του αντίστοιχου νόμου158, είναι το σύνολο των μαρτυριών και
των εγγράφων, αδιακρίτως χρονολογίας, σχήματος και ύλης, που σχετίζονται με τη
δραστηριότητα του Κράτους, δημόσιων ή ιδιωτικών οργανισμών ή νομικών ή φυσικών
προσώπων ή ομάδων φυσικών προσώπων, επιχειρήσεων κλπ.
Το αρχειακό υλικό περιλαμβάνει μεμονωμένα έγγραφα, χειρόγραφα, κατάστιχα,
κώδικες και συλλογές αυτών, επίσης μπορεί να περιλαμβάνει απομνημονεύματα και
ημερολόγια, αλληλογραφία επίσημη και ιδιωτική δημόσιων προσώπων, έντυπα
προπαγανδιστικά, εκκλήσεις, προκηρύξεις, αφίσες, αρχεία καταχωρημένα σε Η/Υ με
οποιαδήποτε μορφή, σύμφωνα με την εξέλιξη της τεχνολογίας. Παράλληλα αρχειακό
υλικό θεωρείται οποιοδήποτε υλικό σε ηχητικές και οπτικές αποτυπώσεις με ιστορική
και πολιτιστική αξία.
Τα αρχεία χωρίζονται σε δημόσια και ιδιωτικά και δηλώνονται στον αρμόδιο οργανισμό
για την διαχείριση τους(ΓΑΚ)159. (Τσολακάκη Π., 2007)
Στα εκάστοτε αρχεία δημόσια ή ιδιωτικά μπορεί να συλλέγει κανείς στοιχεία
κοινωνικού χαρακτήρα και να κάνει έρευνα γύρω από την εκάστοτε θεματική και
κάποια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο.

Δημόσια Αρχεία
Δημόσια αρχεία χαρακτηρίζονται, τα αρχεία που βρίσκονται στην κατοχή δημόσιων
υπηρεσιών, δικαστικών αρχών, νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου (ΝΠΔΔ),
οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης, νομικών προσώπων ιδιωτικού δικαίου(ΝΠΙΔ), που
εμπίπτουν στο δημόσιο τομέα, οργανισμών και επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας,
ληξιαρχείων, συμβολαιογραφείων, υποθηκοφυλακείων, εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, κ.α.
Τα δημόσια αρχεία διακρίνονται στις ακόλουθες κατηγορίες:
α) Στα ανενεργά αρχεία, που περιλαμβάνουν το υλικό που δεν έχει πια υπηρεσιακή
χρησιμότητα και έχει υποστεί τη διαδικασία της εκκαθάρισης. Το υλικό αυτό εισάγεται
στα Γ.Α.Κ

158
Νόμος 1946/1991 «Γενικά Αρχεία του Κράτους (Γ.Α.Κ.) και άλλες διατάξεις»
159
Η ελληνική αρχειακή υπηρεσία του ελληνικού ιδρύθηκε το 1914 με την επωνυμία "Γενικά
Αρχεία του Κράτους". Τα Γενικά Αρχεία του Κράτους λειτουργούν σύμφωνα με τις διατάξεις
του Νόμου 1946/91 και αποτελούν ενιαία αυτοτελή δημόσια υπηρεσία που υπάγεται απευθείας
στον Υπουργό Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. Συγκροτούνται από την Κεντρική και τις
περιφερειακές υπηρεσίες. Η εποπτεία, διάσωση, συγκέντρωση, συντήρηση, καταγραφή,
ταξινόμηση και ευρετηρίαση του αρχειακού υλικού της χώρας και η διάθεση για μελέτη όλων
των δημόσιων και ιδιωτικών αρχείων, εγγράφων και χειρογράφων., αποτελεί αρμοδιότητα των
ΓΑΚ. Παράλληλα η επισήμανση και απογραφή των εχόντων ιστορικό ενδιαφέρον δημοσίων
εγγράφων, η επιλογή και η εισαγωγή τους στα Γενικά Αρχεία του Κράτους αποτελεί όπως και
πολλές άλλες, αρμοδιότητα τους.

362
β) Στα ημιενεργά αρχεία, που περιλαμβάνουν τα έγγραφα, των οποίων έχει λήξει ο
χρόνος υπηρεσιακής χρησιμότητας και στα οποία πρέπει να γίνει εκκαθάριση.
γ) Στα τρέχοντα αρχεία, που περιλαμβάνουν τα έγγραφα που έχουν ακόμα υπηρεσιακή
χρησιμότητα
δ) Στα αρχεία διηνεκούς υπηρεσιακής χρησιμότητας, που, παρά την παλαιότητά τους,
εξακολουθούν να έχουν υπηρεσιακή χρησιμότητα.
Η υπηρεσία των Γ.Α.Κ., αναλαμβάνει τη φύλαξη του αρχειακού υλικού αυτής της
κατηγορίας, υποχρεούται να το θέτει στη διάθεση της ενδιαφερόμενης υπηρεσίας σε
πρώτη ζήτηση και το κοινό με περιορισμούς.

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΑ ΑΡΧΕΙΑ
1 ΑΙΤΩΛ/ΝΙΑΣ 21 ΚΥΚΛΑΔΩΝ ΤΟΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ
2 ΑΡΓΟΛΙΔΑΣ 22 ΛΑΚΩΝΙΑΣ ΑΓΙΑΣ
3 ΑΡΤΑΣ 23 ΛΑΡΙΣΑΣ ΑΙΓΙΝΑΣ
4 ΑΧΑΪΑΣ 24 ΛΕΣΒΟΥ ΑΙΓΙΟΥ
5 ΔΡΑΜΑΣ 25 ΛΕΥΚΑΔΑΣ ΙΘΑΚΗΣ
6 ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΥ 26 ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ ΚΥΘΗΡΩΝ
7 ΕΒΡΟΥ 27 ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ ΛΕΡΟΥ
8 ΕΥΒΟΙΑΣ 28 ΞΑΝΘΗΣ ΛΕΩΝΙΔΙΟΥ
9 ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ 29 ΠΕΛΛΑΣ ΛΙΜΝΗΣ
10 ΖΑΚΥΝΘΟΥ 30 ΠΙΕΡΙΑΣ ΝΑΞΟΥ
11 ΗΜΑΘΙΑΣ 31 ΠΡΕΒΕΖΑΣ ΠΑΞΩΝ
12 ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 32 ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑΣ
13 ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 33 ΡΟΔΟΠΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ
14 ΚΑΒΑΛΑΣ 34 ΣΑΜΟΥ ΣΠΕΤΣΩΝ
15 ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ 45 ΣΕΡΡΩΝ ΥΔΡΑΣ
16 ΚΕΡΚΥΡΑΣ 46 ΤΡΙΚΑΛΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ
17 ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ 47 ΦΘΙΩΤΙΔΑΣ ΚΡΗΤΗΣ
18 ΚΟΖΑΝΗΣ 48 ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ
19 ΚΙΛΚΙΣ 49 ΦΩΚΙΔΑΣ
Πίνακας 3.2-1 Τα ιστορικά και κατά
20 ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ 50 ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ
τόπους, και περιφερειακά αρχεία των
51 ΧΙΟΥ ΓΑΚ.
Πηγή: Υπουργείο Παιδείας

363
Πολύ σημαντική είναι η αποδοχή της χρήσης των αρχείων ως εργαλείων ανάλυσης και
άντλησης πρωτογενών στοιχείων καθώς και η ψηφιοποίηση τους μέσω κρατικών
χρηματοδοτήσεων, μπορεί να είναι ακόμα πιο αποτελεσματική ως προσβάσιμη πλέον
βάση ιστορικών δεδομένων. Το σημαντικότερο Δημόσιο Αρχείο, όπως επιβάλλει και ο
Αρχαιολογικός Νόμος 3028/2002, είναι το εθνικό αρχείο μνημείων. Το τελευταίο
τηρείται στο Υπουργείο Πολιτισμού και σε αυτό καταγράφονται, τεκμηριώνονται και
καταχωρούνται όλα τα μνημεία. Η βιομηχανική κληρονομιά ως νεότερο πολιτιστικό
μνημείο μετά το 1930 με ιδιαίτερη βιομηχανική και εν γένει ιστορική και επιστημονική
σημασία, καταχωρείται στο αρχείο των νεότερων μνημείων, το οποίο διαχειρίζεται η
Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ.

Αρχείο Χρωματοποιείου 1867-1967

Μικρό τμήμα του αρχείου του Χρωματοποιείου Ίρις της Ελευσίνας.
Ίρις

Μικρό τμήμα του αρχείου του Οινοποιείου Μαρκεζίνη στη Σαντορίνη.

Αρχείο Οινοποιείου
Περιλαμβάνονται και τεκμήρια μεταγενέστερης ομώνυμης εταιρείας 1900-1978
Μαρκεζίνη
καλτσοποιίας στην Αττική.

Αρχείο του Μηχανουργείου Κούππα του Πειραιά. Περιλαμβάνει κυρίως

Αρχείο Μηχανοποιείου προπολεμικό υλικό, όπως βιβλία παραγγελιών, αλληλογραφία, λογαριασμούς
Αχιλλεύς Σ. Κούππας και πελατών, μηχανολογικά σχέδια, τα επαρχεία της θυγατρικής εταιρείας 1860-1986
Σια Α.Ε. Precismeca, της οικογένειας Κούππα και πλούσια τεχνική βιβλιοθήκη από τον
19ο αιώνα.

Προσωπικό αρχείο του ηλεκτρολόγου μηχανολόγου Ευθυμίου Ν.

Μαλαγαρδή. Εκτός από την ποικίλη επιστημονική εργογραφία του, περιέχει
υλικό σχετικό με τους Ελληνικούς Ηλεκτρικούς Σιδηροδρόμους, τη Σχολή
Αρχείο Ευθυμίου Ν.
Ναυτικών Δοκίμων, την Επιτροπή για το Ενεργειακό, την Επιτροπή για τις 1923-1984
Μαλαγαρδή
Γερμανικές Επανορθώσεις, το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, τα μεγάλα
έργα της Δ.Ε.Η., την ιπτάμενη τέφρα, την ατομική-πυρηνική ενέργεια,
ελληνικό και ξένο περιοδικό τεχνικό τύπο.

Αρχείο της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου (Γ.Ε.Μ.Λ.). Πρόκειται

Αρχείο Γαλλικής για τμήμα του αρχείου της Γεωμετρικής Υπηρεσίας (Service de la Géométrie)
Εταιρείας Μεταλλείων της εταιρίας, αποτελούμενο κυρίως από βιβλία με καταγραφή τοπογραφικών 1895-1963
Λαυρίου (Γ.Ε.Μ.Λ.) δεδομένων στο πλαίσιο των εργασιών διάνοιξης και στήριξης των υπόγειων
στοών. Περιλαμβάνεται και σειρά σχεδίων.

Αρχείο της Αχαϊκής Κλωστοϋφαντουργίας, θυγατρικής εταιρείας της

Κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα του Πειραιά. Περιλαμβάνονται Πρακτικά των
Αρχείο Αχαϊκής
Γενικών Συνελεύσεων, λογιστικά, μισθολογικά και ποικίλο υλικό σχετικό με 1972-1985
Κλωστοϋφαντουργίας
την παραγωγή και τη διάθεση των προϊόντων της εταιρίας μέσω δικτύου
Αδελφών Ρετσίνα Α.Ε.
προμηθευτών. Επίσης, σχέδια με κατόψεις του εργοστασίου της εταιρείας
στις Καμάρες Αχαΐας.

Αρχείο Ανωνύμου
Κλωστοϋφαντουργικής Αρχείο της Κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα του Πειραιά. Περιλαμβάνονται
1915-1989
Εταιρείας Αδελφών Πρακτικά των Γενικών Συνελεύσεων, λογιστικά, μισθολογικά, στοιχεία για
Ρετσίνα την προμήθεια πρώτων υλών, την παραγωγή και τις πωλήσεις υφασμάτων

364
 από τα πρατήρια της εταιρείας, φωτογραφίες και σειρά σχεδίων με κατόψεις
των εργοστασίων.

Αρχείο της Κεντρικής Διεύθυνσης της Ανωνύμου Ελληνικής Εταιρείας

Αρχείο Ανωνύμου Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων, ιδιοκτησίας Μποδοσάκη. Περιέχει
Ελληνικής Εταιρείας ποικίλο υλικό που αφορά όλα τα εργοστάσια του ομίλου: το Συγκρότημα
Χημικών Προϊόντων και Εργοστασίων Δραπετσώνας (Σ.Ε.Δ., συμπεριλαμβανομένου και του 1900-1993
Λιπασμάτων Υαλουργείου) -κοινώς γνωστού ως "Λιπάσματα"-, τα Μεταλλεία Ερμιόνης
(Α.Ε.Ε.Χ.Π.Λ.) και Κασσάνδρας, τα Λιγνιτωρυχεία Κορώνης και Μήλεσι Ωρωπού, τα
Μεταλλεία Χρωμίου Κοζάνης, το Μηχανουργείο και Ναυπηγείο Βασιλειάδη.

Πίνακας 3.2-2 Τα διαθέσιμα αρχεία ιδιωτικών επιχειρήσεων του ΓΑΚ. Πηγή: ΓΑΚ 2023

Στα ΓΑΚ υπάρχουν επίσης επιμέρους αρχεία κάποιων Δήμων και κοινοτήτων ενώ
ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το αρχείο ιδιωτικών επιχειρήσεων τα οποία δίνει
πληροφορίες γύρω από το αντικείμενο έρευνας. Τα διαθέσιμα αρχεία επιχειρήσεων που
διαχειρίζεται το ΓΑΚ είναι αυτά που φαίνονται παραπάνω.
Άλλα σύγχρονα αρχεία που έχουν δημιουργηθεί μέσω των εκάστοτε προγραμμάτων
ψηφιοποίησης πληροφορίας που έχουν δοθεί μέσω ΕΣΠΑ και ΚΠΣ, είναι επιμέρους
αρχεία των κατά τόπους εργατικών κέντρων, το αρχείο της ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ, το αρχείο
της ΕΤΒΑ που έχει μεταβιβαστεί στον ομιλο της τράπεζας Πειραιώς και αναλύεται
παρακάτω στα ιδιωτικά αρχεία. Παράλληλα αρχεία των επιμερους εμπορικών ή
βιοτεχνικών επιμελητηρίων.
Παράλληλα πολύ σημαντική είναι η βάση δεδομένων του κτηματολογίου και η
ψηφιακή καταγραφή των ακινήτων που αποτελούσαν βιομηχανικές εγκαταστάσεις.

Ιδιωτικά Αρχεία
Όσον αφορά σε άλλες μεθόδους αναγνώρισης και μελέτης της βιομηχανικής
κληρονομιάς είναι σκόπιμο να αναφερθούν τα ιδιωτικά αρχεία που υπάρχουν στην
χώρα μας με κυριότερα εκείνα των τραπεζών.
Ιδιωτικά αρχεία χαρακτηρίζονται τα αρχεία ιδιωτικού περιεχομένου βυζαντινής
περιόδου. Τα αρχεία των προσώπων που άσκησαν ανώτατα λειτουργήματα της
πολιτείας και της εκκλησίας και των προσώπων που διακρίθηκαν στις επιστήμες, τα
γράμματα, τις τέχνες, την εθνική ή οποιαδήποτε άλλη δράση, καθώς και τα αρχεία
άλλων φυσικών προσώπων, που το περιεχόμενό τους παρουσιάζει ιδιαίτερο
ενδιαφέρον. Ιδιωτικά αρχεία θεωρούνται και τα αρχεία των πολιτικών κομμάτων και
των συνδικαλιστικών οργανώσεων, τα αρχεία των νομικών προσώπων ιδιωτικού
δικαίου, όπως συλλόγων, συνεταιρισμών, ιδρυμάτων εν γένει και ομάδων φυσικών
προσώπων, τα αρχεία εμπορικών οίκων, επιχειρήσεων, τραπεζών κλπ.160

160
Ο ορισμός των ιδιωτικών αρχείων κατά το Γενικό Αρχείο του κράτους (ΓΑΚ)

365
Όλα τα παραπάνω αρχεία παρόλο που είναι ιδιωτικά οι κάτοχοι ή οι κληρονόμοι τους
υποχρεούνται να τα δηλώνουν στα Γ.Α.Κ..
Στα ιδιωτικά αρχεία όπως είναι αυτά των τραπεζών και στις συλλογές αυτών
περιλαμβάνονται ιστορικά τεκμήρια που αφορούν και την βιομηχανία.
Είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως ενώ θα ήταν αναμενόμενη η συμβολή του ΣΕΒ και
των επιμέρους βιομηχανικών και βιοτεχνικών επιμελητηρίων στην δημιουργία τέτοιων
αρχείων, η συμβολή των παραπάνω φορέων είναι σχεδόν μηδενική, όσον αφορά την
αρχειακή διατήρηση στοιχείων για την βιομηχανική ιστορία του εκάστοτε τόπου, ενώ
μόνο κατά τα τελευταία χρόνια κάποιοι επιμέρους φορείς έχουν ψηφιοποιήσει τις
βάσεις δεδομένων τους.

Τα αρχεία των ελληνικών τραπεζών, αποτελούν πολύ σημαντικό εργαλείο για την
έρευνα της ιστορίας της χώρας μας. Ξεπερνούν τα όρια της εξέλιξης του τραπεζικού
συστήματος και διαπερνούν την πολιτική, κοινωνική και οικονομική ιστορία του
ελληνικού κράτους από την ίδρυσή του. Το πολύτιμο αυτό αρχειακό υλικό έχει
διαφυλαχθεί με επιμέλεια και βρίσκεται στα Ιστορικά Αρχεία των τραπεζικών
ιδρυμάτων. Σήμερα με την χρήση των ΤΠΕ οι φορείς προχωρούν στην ψηφιοποίηση
του αρχειακού τους υλικού, παράλληλα με την εφαρμογή και υλοποίηση προγραμμάτων
ηλεκτρονικής διαχείρισης αρχείων, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα ταχείας πρόσβασης σε
αυτά, όχι μόνο σε ειδικούς ερευνητές, αλλά και σε ευρύτερες ομάδες πληθυσμού, όπως
μαθητές και φοιτητές. (Τσολακάκη Π., 2007). Τα ιστορικά αρχεία των τραπεζών
συνεργάζονται μεταξύ τους, ενώ παράλληλα συμμετέχουν στις ευρωπαϊκές και διεθνείς
οργανώσεις και ενώσεις Αρχείων. Τέτοια αρχεία είναι:

● Το Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας της Ελλάδος ιδρύθηκε το 2003 και

λειτουργεί από το 2005. Το αρχειακό υλικό προέρχεται από επιλογές τμημάτων των
ανενεργών και των διηνεκών αρχείων της Τράπεζας, καθώς και από προσωπικά αρχεία
Διοικητών.
● Το Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος (ΙΑ/ΕΤΕ)
δημιουργήθηκε για τη διάσωση και προβολή του ιστορικής σημασίας αρχειακού υλικού
της Εθνικής Τράπεζας. Η Τράπεζα, από την ίδρυσή της το 1841, επέδειξε ιδιαίτερη
φροντίδα για την τήρηση και διαφύλαξη των παραγόμενων υπηρεσιακών της
εγγράφων.161 Το αρχειακό υλικό του ΙΑ/ΕΤΕ στο μεγαλύτερο μέρος του αποτελείται
από αρχεία της Εθνικής Τράπεζας της περιόδου 1841-1966. Καλύπτει όχι μόνο την
δράση και προσφορά του φορέα στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα, αλλά και το
μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής ιστορίας της Νεότερης Ελλάδας, Πολιτική και
161
Σήμερα υπάρχει ανεξάρτητη Υποδιεύθυνση του Ιστορικού Αρχείου Εθνικής Τράπεζας, η
οποία δραστηριοποιείται σε αρχειακές, ερευνητικές, εκδοτικές και εκπαιδευτικές εργασίες, και
πρωτοπορεί στην εφαρμογή νέων τεχνολογιών στη διαχείριση και προβολή του αρχειακού
υλικού. Από το έτος 2000 η Υποδιεύθυνση του Ιστορικού Αρχείου έχει και την ευθύνη της
φύλαξης και αξιοποίησης όλων των συλλογών της Τράπεζας, πλην της καλλιτεχνικής, συλλογές
που έχουν αποτελέσει τη βάση για εκθεσιακές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες. (Τσολακάκη
2007)

366
οικονομική δράση, χρηματοπιστωτικό σύστημα, νομισματικά-συναλλαγματικά,
εκδοτικό προνόμιο και τραπεζογραμμάτια, δημόσιος και ιδιωτικός δανεισμός,
στρατηγικές των κεφαλαίων, επενδύσεις και επιχειρηματικότητα, αγροτική και
βιομηχανική πίστη, ανταλλάξιμες προσφυγικές περιουσίες, κοινωνική δραστηριότητα
και επιμορφωτικές-πολιτιστικές παρεμβάσεις της Τράπεζας είναι μερικές από τις
θεματικές ενότητες του Αρχείου. Τα ιστορικά τεκμήρια του Ιστορικού Αρχείου της
Εθνικής Τράπεζας συμπληρώνονται επίσης από σειρά αρχείων άλλων φορέων που
έχουν περιέλθει στην κυριότητά του, όπως της Ένωσης Ελληνικών Τραπεζών
(1929-1944), της Καπνοβιομηχανίας και Τράπεζας Β. Καραβασίλη (1915-1968), της
Εταιρείας Χρωμάτων και Βερνικιών ΙΡΙΣ (1925-1970), της Εταιρείας Γραφικών Τεχνών
Ασπιώτη-ΕΛΚΑ ΑΕ (1884-1986), καθώς και σημαντικών στελεχών της Τράπεζας.
Τέλος, το ΙΑ/ΕΤΕ συμμετέχει ενεργά σε επιστημονικές και κλαδικές ενώσεις και
εταιρείες, στο Διεθνές Συμβούλιο Αρχείων (International Council on Archives), την
Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία κ.ά.

● Στην συλλογή της Τράπεζας Πειραιώς και πιο συγκεκριμένα του Πολιτιστικού
Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς υπάρχουν οι αρχειακές συλλογές της Τράπεζας Πειραιώς
,της Τράπεζας ,του Οργανισμού Τουριστικής Πίστεως (Ο.Τ.Π), της Κεντρικής
Επιτροπής Δανείων (ΚΕΔ), που αποτελεί αρχείο που έχει ιδιαίτερη σημασία για την
αναγνώριση της βιομηχανικής κληρονομιάς καθώς λειτούργησε από το 1949 έως το
1954, με αρμοδιότητα τη διαχείριση και τη χορήγηση μέσω τραπεζών των γεωργικών
και βιομηχανικών δανείων, του τετραετούς προγράμματος ανασυγκρότησης (σχέδιο
Marshall), όπως και τη διαχείριση άλλων δανείων. Το υλικό του αρχείου αναφέρεται
στην οικονομική ανασυγκρότηση της χώρας στους τομείς της γεωργίας και της
βιομηχανίας από το 1949 έως και το 1954 και δίνει στοιχεία για μία προβληματική
περίοδο στην βιομηχανικής ιστορία της χώρας. Επίσης στο αρχείο περιλαμβάνεται το
αρχείου του Οργανισμού Χρηματοδοτήσεως Οικονομικής Αναπτύξεως (ΟΧΟΑ),
του Οργανισμού Βιομηχανικής Αναπτύξεως (ΟΒΑ), της Ελληνικής Τράπεζας
Βιομηχανικής Αναπτύξεως (ΕΤΒΑ), όπως αναλύθηκε, των Εταιρειών Συμμετοχής
της ΕΤΒΑ, καθώς και των εταιρειών που ρευστοποιήθηκαν από τον Όμιλο
ΕΤΒΑbank, αρκετές από τις οποίες λειτούργησαν από τις αρχές του 20ού αιώνα, όπως
είναι η Πειραϊκή Πατραϊκή Α.Ε., η Ανώνυμος Μεταλλευτική Εταιρεία Ήφαιστος, η
Ελληνική Κλωστοϋφαντουργία Α.Ε. Τα αρχεία αυτά αποτελούν από τις βασικές πηγές
για τη μελέτη της βιομηχανικής και οικονομικής ιστορίας της χώρας. Στις συλλογές της
Υπηρεσίας περιλαμβάνονται ιστορικά τεκμήρια που περιήλθαν στην κατοχή της από
δωρεές:
● το Αρχείο Αναστασίου, στο οποίο περιέχονται έγγραφα, σχέδια και
φωτογραφίες του γραφείου βιομηχανικών μελετών και εγκαταστάσεων στους τομείς της
ελαιουργικής βιομηχανίας και της βιομηχανίας πετρελαιοειδών στην Ελλάδα και στο
εξωτερικό.
● το Αρχείο του Μηχανοποιείου Αφών Πετεινάρη, σε ψηφιακή μορφή (κυρίως
φωτογραφίες), το οποίο κατασκεύαζε πετρελαιομηχανές και μηχανές ελαιοτριβείων.

367
Παρόλα αυτά το μεγαλύτερο αρχείο σήμερα δεν είναι αυτό της ΕΤΒΑ, παρόλο που
συγκεντρώνει πολύ μεγάλη πληροφορία γύρω από τον κλάδο και την επιχειρηματική
ιστορία της χώρας. Το τελευταίο έχει το μειονέκτημα ότι δεν είναι ανοικτό στο κοινό
στο σύνολο του κι η διαχείριση του δεν γίνεται από έναν αλλά από περισσότερους
φορείς.

● Το Ιστορικό Αρχείο της Alpha Bank που άρχισε να λειτουργεί το Μάρτιο του
2000, έχει ως αποστολή την πρόσκτηση, ταξινόμηση και διαφύλαξη του αρχειακού
υλικού που ενέχει διηνεκή τεκμηριωτική αξία για τον Όμιλο. Σκοπός του δεν είναι μόνο
η διατήρηση της εταιρικής ταυτότητας και της ιστορικής μνήμης του Ομίλου, αλλά και
η εξασφάλιση πρόσβασης σε όσους ενδιαφέρονται για την ιστορία των τραπεζών και
γενικότερα την οικονομική ιστορία της χώρας μας. Στους στόχους του συγκαταλέγεται
και η λειτουργία του ως κέντρο έρευνας ιστοριογραφικού και οικονομικού χαρακτήρα.
Πρόκειται για τεκμήρια εικοσαετίας τουλάχιστον, όπου η διαχείριση των αρχείων
επεκτείνεται και στην τήρηση ηλεκτρονικού συστήματος πληροφόρησης, που
απεικονίζει όλο το εύρος των στοιχείων που καθορίζουν το γενικό και ειδικό
πληροφοριακό περιεχόμενο και την αρχειονομική δομή των τεκμηρίων162.

● Το Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας με την επωνυμία «Ιστορικό Αρχείο -

Πολιτιστική Συμβολή της Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος» ιδρύθηκε ως
θυγατρική αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία το 2000 και ξεκίνησε τη λειτουργία του το
2003. Σκοπός του είναι η έρευνα, επεξεργασία, ταξινόμηση, συντήρηση και διάσωση
ιστορικών στοιχείων σχετικών με την Τράπεζα και τον Όμιλό της. Το μέχρι σήμερα
αρχειακό υλικό προέρχεται από τη Διοίκηση και τις Διευθύνσεις της τράπεζας, η οποία
όμως πλέον δεν λειτουργεί. Το κύριο σώμα του επεξεργασμένου αρχειακού υλικού, που
αποτελείται από 6.500 φακέλους και αφορά το ανενεργό Αρχείο της Γενικής
Διεύθυνσης (1907-1985). Οι ερευνητές έχουν πρόσβαση στο πρωτότυπο και ψηφιακό
υλικό μέσω του έντυπου καταλόγου, ενώ προχωρά η διαδικασία για να υπάρξει και η
δυνατότητα πρόσβασης στη βάση δεδομένων του Αρχείου, μέσω ηλεκτρονικού
συστήματος πληροφοριών.

● Το Ιστορικό Αρχείο της Αγροτικής Τράπεζας ανασυστάθηκε το 1985, η

θεσμοθέτησή του όμως και η ουσιαστική του δραστηριοποίηση άρχισε στα μέσα της

162
Μέσα από τα διασωθέντα ιστορικά τεκμήρια αναδεικνύεται μία πλούσια επιχειρηματική
δραστηριότητα, η οποία είναι συνυφασμένη με μία ιστορική διαδρομή που αγγίζει τα 175
χρόνια παρουσίας στα δρώμενα του χρηματοπιστωτικού συστήματος της χώρας. Το υλικό αυτό
είναι ενταγμένο σε μεγάλες αρχειακές ενότητες με σημείο αναφοράς ακριβώς τις τράπεζες από
τις οποίες προήλθε το υλικό. Με βάση το διαχωρισμό αυτόν, οι πηγές προέλευσης των
τεκμηρίων προέρχονται από τις πιο κάτω αρχειακές ενότητες: Αρχείο Alpha Τραπέζης Πίστεως
(το οποίο διαιρείται σε Αρχείο Τραπέζης Ελληνικής Εμπορικής Πίστεως, Αρχείο Τραπέζης
Εμπορικής Πίστεως, Αρχείο Τραπέζης Πίστεως, Αρχείο Alpha Τραπέζης Πίστεως), Αρχείο
Ιονικής και Λαϊκής Τραπέζης, Αρχείο Ιονικής Τραπέζης, Αρχείο Λαϊκής Τραπέζης, Αρχείο
Τραπέζης Καλαμών, Αρχείο Alpha Bank London, Αρχείο Alpha Bank, Αρχείο Οικογένειας
Κωστόπουλου. (Τσολακάκη Π., 2007)

368
δεκαετίας του 90. Το υλικό χρονολογείται από την ίδρυση της Τράπεζας, το 1929,
περιλαμβάνει όμως και ορισμένο υλικό προγενέστερων ετών που περιήλθε στην κατοχή
της. Προσβάσιμο για μελέτη είναι μεγάλο τμήμα του αρχείου των συνεταιρισμών,
τμήμα του υλικού του Σχεδίου Μάρσαλ, απολογισμοί της Τράπεζας, το Πρόγραμμα
Επανεποικισμού της Μεθορίου στο πλαίσιο της Επιτροπής Αποκατάστασης
Προσφύγων, ,το επισιτιστικό πρόγραμμα στη διάρκεια της Κατοχής κ.λπ. Η
ηλεκτρονική αρχειοθέτηση και ψηφιοποίηση του υλικού βρίσκεται στη διαδικασία της
έναρξης, ενώ με την παλαιότερη χρηματοδότηση από ευρωπαϊκό πρόγραμμα του
Ιστορικού Αρχείου της Αγροτικής η διαδικασία ψηφιοποίησης έχει επιταχυνθεί. Το
Ιστορικό Αρχείο της Αγροτικής Τράπεζας συνεργάζεται με τα Ιστορικά Αρχεία των
άλλων ελληνικών τραπεζών, την Ένωση Ιστορικών Αρχείων των Ευρωπαϊκών
Τραπεζών, την Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία, το Ελληνικό Λογοτεχνικό Ιστορικό
Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.), καθώς και με άλλα συναφή Ιδρύματα, Βιβλιοθήκες, το Ιόνιο
Πανεπιστήμιο, το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο κ.λπ.

Άλλα ιδιωτικά αρχεία είναι :

● Άλλοι οργανισμοί που έχουν συσταθεί αποκλειστικά και μόνο με αυτό τον
σκοπό είναι το Ι.Μ.Τ.Ι.Ι.Ε. (Ινστιτούτο μελέτης Τοπικής Ιστορίας & Ιστορίας των
Επιχειρήσεων), το οποίο έχει συλλογές όπως: Συλλογή σχεδίων, χαρτών και εγγράφων
σχετικών με την οικιστική ανάπτυξη της πόλης του Πειραιά (1865-1949), Προσωπικά
αρχεία σημαντικών προσωπικοτήτων της πόλης του Πειραιά (1900-1980), Αρχείο της
Βιομηχανίας Κλωστών "ΕΛΕΦΑΝΤΟΣ" των Αδελφών Πανάγου (1875-1980), Πλήρης
σειρά των οικονομικών και εμπορικών οδηγών της Ελλάδος 1900-1940. Στην κατοχή
του Ι.Μ.Τ.Ι.Ι.Ε.163 βρίσκονται επίσης μία σειρά από διάφορα έντυπα, βιβλία
αλληλογραφίας, αντικείμενα, κλπ. διαφόρων φορέων και επιχειρήσεων του Πειραιά,
της Σάμου, του Μετσόβου, της Θεσσαλίας, της Ελευσίνας και άλλων περιοχών. Καθώς
επίσης και άλλα πολύτιμα αντικείμενα αρχειακού χαρακτήρα.
● Το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, πιο γνωστό ως Ε.Λ.Ι.Α., είναι
μη κερδοσκοπικό σωματείο, με στόχο τη διάσωση, συλλογή, ταξινόμηση, μελέτη και
έκδοση αρχειακού και έντυπου υλικού του 19ου και 20ού αιώνα το οποίο αφορά κυρίως
στην ιστορική εξέλιξη και πνευματική ανάπτυξη της Ελλάδας. Παράλληλα, στοχεύει
στη στήριξη της έρευνας και τη διάδοση της γνώσης και της πληροφορίας σε ένα ευρύ
φάσμα πολιτιστικών και ακαδημαϊκών κατευθύνσεων. Ιδρύθηκε το 1980 και έχει είκοσι
χρόνια δραστηριότητάς κατά τα οποία έχει εντοπίσει και συγκεντρώσει πολύτιμο υλικό.
● Το Ιστορικού Αρχείου Λαυρίου164 (ΙΑΛ), όπως άλλωστε ορίζει το Καταστατικό
της, αποβλέποντας στην διάσωση, διαφύλαξη, καταγραφή και ανάδειξη του αρχειακού
υλικού που αφορά στην περιοχή της Λαυρεωτικής, σύμφωνα με όσα καθορίζονται από
την ισχύουσα νομοθεσία.
163
Ι.Μ.Τ.Ι.Ι.Ε.Τον οργανισμό μπορεί να συμβουλευτεί κανείς διαδικτυακά στην διεύθυνση
http://www.opencontent.gr/cms/?%C5%EA%E4%FC%F3%E5%E9%F2
164
https://emel.gr/istoriko-arheio/

369
Απώτερος στόχος της Ε.ΜΕ.Λ. είναι η διάθεση του αρχειακού υλικού στους ειδικούς
ερευνητές και στην εν γένει επιστημονική κοινότητα με σκοπό την εκπόνηση μελετών
και δημοσιεύσεων που το προβάλλουν και ταυτόχρονα προάγουν την τοπική και εθνική
αυτογνωσία.
Το υλικό που συγκέντρωσε και εξακολουθεί να συγκεντρώνει είτε από δωρεές φορέων
και συμπολιτών, είτε από αγορές με ίδιες δαπάνες, είναι πολύ σημαντικό και
αποτελείται από τεκμήρια που αντιπροσωπεύουν το ιστορικό,
μεταλλευτικό-μεταλλουργικό, βιομηχανικό, καλλιτεχνικό και κοινωνικό παρελθόν του
Λαυρίου. Ειδικότερα, η συλλογή αποτελείται από αρχειακό υλικό των εταιριών που
δραστηριοποιήθηκαν στην περιοχή (έγγραφα, χάρτες, καταστάσεις, απολογισμοί, κ.ά.),
σπάνιες-δυσεύρετες εκδόσεις του 19ου αι., χαρακτικά που απεικονίζουν μνημεία και
τοπία, έργα τέχνης εντοπίων και μη καλλιτεχνών και κάθε άλλο τεκμήριο που αφορά
στη Λαυρεωτική. Το αρχειακό υλικό είναι ταξινομημένο εν μέρει, και ως εκ τούτου δεν
είναι εύκολα προσβάσιμο σε ερευνητές-μελετητές ούτε είναι δυνατόν να αναδειχθεί,
ενώ είναι επιτακτική η ανάγκη εξεύρεσης κατάλληλου λειτουργικού χώρου.
● Το Ιστορικό Αρχείο Σύρου βρίσκεται στην Ερμούπολη, ενώ ο επισκέπτης
μπορεί να δει σημαντικά αρχεία, έγγραφα και ντοκουμέντα που αφορούν την ιστορία
της πόλης και της νησιού γενικότερα. Ο βασικός πυρήνας των εγγράφων που
φυλάσσονται στο Ιστορικό Αρχείο Σύρου είναι το Δημοτικό Αρχείο του νησιού, έτσι
όπως εντοπίστηκε από τον Χ. Λούκο. Άλλα έγγραφα που φυλάσσονται εδώ είναι αυτά
της Δημογεροντίας, το αρχείο των Ιταλικών Αρχών Κατοχής, καθώς και το αρχείο
Παλαιών Συμβολαιογράφων κ.α. Το Ιστορικό Αρχείο Σύρου είναι ιδιαίτερα πλούσιο,
εξαιρετικά ταξινομημένο και διαθέσιμο σε κάθε επισκέπτη που θέλει να μελετήσει την
ιστορική πορεία του νησιού.
Αρχεία διατηρούν ακόμα και οι βιομηχανίες:
● Η Ελαϊς - Unilever ΑΕ είναι μία από τις λιγοστές εν λειτουργία βιομηχανίες
στην Ελλάδα, η οποία δημιούργησε ιστορικό αρχείο, το οποίο διαθέτει για
μελέτη στην πανεπιστημιακή κοινότητα, από το 1997.
Από το 1997 έως το 2010 είχαν επισκεφθεί το Ιστορικό Αρχείο της Ελαϊς
περισσότεροι από 10.000 επισκέπτες.
Υπάρχουν πολλά ακόμα αρχεία ιδιωτικού χαρακτήρα με πολύ μικρότερη έκταση
πληροφορίας και λιγότερο συναφή με θέματα πολιτισμικής κληρονομιάς.
Είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως τα προγράμματα των προηγούμενων χρηματοδοτικών
μηχανισμών της ΕΕ όπως τα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης που σχετίζονταν με ΤΠΕ,
όπως η Ψηφιακή Ελλάδα, η ΚτΠ κ.α, έχουν κατά πολύ συμβάλλει στην δημιουργία
νέων ψηφιακών αρχείων που βοηθούν στην έρευνα της ΒΚ και ΠΚ165. Αντίστοιχα

165
Σημαντικό παράδειγμα αποτελεί το πρόγραμμα ECH:TOPICC - Endangered Cultural
Heritage: Tools For Preservation, Investigation And Copyright Clearance. Σκοπός του έργου
ήταν η ανάπτυξη εργαλείων λογισμικού για την ψηφιακή συλλογή, αρχειοθέτηση και
διαδραστική διάθεση καταγραφών πολιτιστικών αντικειμένων που κινδυνεύουν, σε μία
πολυμεσική βάση δεδομένων.Στόχος πέρα από την πολυμεσική βάση δεδομένων είναι να

370
μέσω διαφόρων προγραμμάτων ΕΣΠΑ που έχουν υλοποιηθεί τα τελευταία χρόνια και
υλοποιούνται ακόμα, συνεχίζεται η ψηφιοποίηση ιδιωτικών και δημόσιων αρχείων.
Άλλο αξιόλογο πρόγραμμα είναι το «ΠΑΝΔΕΚΤΗΣ» που περιλαμβάνει σημαντικές
ψηφιακές συλλογές ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού του Εθνικού Ιδρύματος
Ερευνών. Πρόκειται για συλλογές από τα Ινστιτούτα Νεοελληνικών Ερευνών,
Βυζαντινών Ερευνών, και Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητος, που ψηφιοποιήθηκαν
και διατίθενται ψηφιακά από το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης166.
Οι συλλογές περιέχουν πληροφορίες για την ιστορική και πολιτισμική κληρονομιά και
μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως πηγή άντλησης πρωτογενών στοιχείων.

Ο ρόλος των ιδιωτικών αρχείων και όλων των βάσεων δεδομένων στην Ελλάδα είναι
πολύ σημαντικός καθώς υποκαθιστά μία συλλογική βάση δεδομένων η οποία οφείλει να
τηρείται από το κράτος ώς η συνολική και επίσημη βάση δεδομένων, ως στοιχείο
πολιτισμού και ιστορίας, όπως παρατηρείται στις υπόλοιπες ανεπτυγμένες χώρες.

Άλλα αρχεία που αναφέρονται από την πλατφόρμα ΒΙ.Δ.Α. Ως πηγές άντλησης
στοιχείων γύρω από την βιομηχανική κληρονομιά της χώρας είναι:

● Ανέμη

● Αρχείων Τάξις

● Βιβλιοθήκη ΤΕΕ - Διαφημίσεις σε τεχνικά περιοδικά

● Γενικά Αρχεία του Κράτους, Κεντρική Υπηρεσία: Δάφνης 61, Ψυχικό και
Περιφερειακές Υπηρεσίες των ΓΑΚ σε όλη την Ελλάδα

● Διεύθυνση Αρχείων Μουσείων Βιβλιοθηκών (πρώην Δημοτικό Κέντρο

Τεκμηρίωσης Βόλου), Ψηφιακό αποθετήριο DIKIpedia

● Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, E-fimeris (Ψηφιακή βιβλιοθήκη Εφημερίδων

και Περιοδικού Τύπου)

● Ελληνική Εργοτεχνική & Εργοληπτική Ιστορία (1836-2014)

● Ελληνικό Λογοτεχνικό και ιστορικό Αρχείο, Αγ. Ανδρέου 5, Πλάκα

● Ιστορικό Αρχείο Δημόσιας Επιχείρησης Ηλεκτρισμού, Χαλκοκονδύλη 32,

Αθήνα

δημιουργηθεί μία κοινή και ενοποιημένη προσέγγιση στο πρόβλημα, στα πλαίσια μιας
δι-ευρωπαϊκής βάσης . Το πρόγραμμα από ελληνικής πλευράς υλοποιήθηκε τον Μάρτιου του
τρέχοντος έτους από το Ινστιτούτο Πολιτιστικής και Εκπαιδευτικής Τεχνολογίας (Ι.Π.Ε.Τ.).
http://www.ceti.gr/
166
https://www.ekt.gr/

371
 ● Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας Ελλάδας, Μέγαρο Αλεξάνδρου Διομήδη,
3ης Σεπτεμβρίου 146, Αθήνα

● Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, Αλ. Παπαναστασίου 21, Θεσσαλονίκη.

● Ιστορικό Αρχείο, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Δωρίδος 2 &

Λεωφόρος Ειρήνης 14, Ταύρος

● Περιοδικό ΕΡΓΑ (1925-1932)

● Τράπεζα της Ελλάδος / Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης /

Μονάδα Βιβλιοθήκης, Ελ. Βενιζέλου 21, Αθήνα

● Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Βουλής

● Ψηφιακή Βιβλιοθήκη ΤΕΕ

Βιομηχανική Αρχαιολογία
Η βιομηχανική αρχαιολογία, όπως αναλύθηκε παραπάνω, είναι μια διεπιστημονική
μέθοδος μελέτης όλων των μαρτυριών, υλικών και άυλων, των τεκμηρίων, των
τεχνουργημάτων, της στρωματογραφίας και των κατασκευών, των ανθρώπινων
οικισμών και των φυσικών και αστικών τοπίων που δημιουργήθηκαν για ή από τη
βιομηχανική διεργασία. Χρησιμοποιεί αυτές τις μεθόδους έρευνας που είναι οι πιο
κατάλληλες για να διευρύνουν την κατανόηση του βιομηχανικού παρελθόντος και
παρόντος. (TICCIH, 2003)
Η διαχείριση της κληρονομιάς αυτής, μέσα στα πλαίσια των διεθνώς αναγνωρισμένων
και κατάλληλα εφαρμοσμένων κανόνων, ανήκει συνήθως στην ευθύνη της κοινότητας
όπου αυτή βρίσκεται ή της ομάδας που την διαφυλάττει.167 μέχρι προσφάτως η
αποτύπωση και διατήρηση της βιομηχανικής κληρονομιάς, αποτελούσε ευθύνη και της
ΕΤΒΑ168, η οποία διατηρούσε όπως αναφέρθηκε ένα πολύ σημαντικό αρχείο των
τελευταίων 25 περίπου ετών. Η βιομηχανική κληρονομιά προκειμένου να αποτυπωθεί
οφείλει και να προστατεύεται στις περιπτώσεις όπου έχει διαγνωσθεί μία ιδιαίτερη αξία
σε χώρους, εξοπλισμούς κ.α. Η ανάλυση αυτή χρησιμοποιεί ορισμένα από τα εργαλεία
που αναλύονται στο κεφάλαιο αυτό προκειμένου να συλλέξει τα πιο έγκυρα πρωτογενή
στοιχεία, αλλά και να αναγνώσει έμμεσες υποστηρικτικές δομές που υπήρξαν κατά το
παρελθόν και έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην διατήρηση της ΒΚ.

167
Στην χώρα μας συναρμόδιοι φορείς είναι οι Δήμοι, τα Υπουργεία Πολιτισμού και
Περιβάλλοντος και πλήθος άλλων φορέων ανά περίπτωση.
168
Ελληνική Τράπεζα Βιομηχανικής Ανάπτυξης

372
Μελέτες

Η αναγνώριση τέτοιων αξιόλογων συνόλων προκειμένου να προχωρήσει η καταγραφή

και προστασία τους, μπορεί ουσιαστικά να πραγματοποιείται και διαμέσου της
υλοποίησης του προγραμματικού πλαισίου που αφορά στους Οργανισμούς Τοπικής
Αυτοδιοίκησης και των λοιπών μελετών, στις οποίες οι τελευταίοι υποχρεούνται να
εκπονούν. Τέτοιες μελέτες είναι τα παλιά Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια ή ΣΧΟΟΑΠ, νυν
ΤΠΣ, Αναπτυξιακές μελέτες, Πολεοδομικές Μελέτες, Κανονισμοί Εσωτερικών
Λειτουργιών και Επιχειρησιακά Σχέδια Δήμων, Σχέδια Τουριστικής ανάπτυξης κλπ.
Άλλωστε η από τα κάτω ανάπτυξη θα ωφελήσει την συγκρότηση των βάσεων
δεδομένων προκειμένου να τηρούνται συγκροτημένα κι έγκυρα αρχεία που αφορούν
και στην βιομηχανική κληρονομιά της χώρας. Σήμερα για πολλές περιπτώσεις περιοχών
όπου προϋπήρχε χωρικός σχεδιασμός έχουν αντληθεί στοιχεία από προϋπάρχουσες
μελέτες, οι οποίες και έχουν αρχειακό χαρακτήρα, αλλά και ορισμένες φορές
κανονιστικό.
Παραδείγματος χάριν ένα μη τροποποιημένο ΓΠΣ μιας περιοχής μπορεί να περιγράφει
τις υφιστάμενες χρήσεις γης κατά την χρονολογία υλοποίησης του (1980-1990),
δίνοντας στοιχεία για την τότε κατάσταση των ανενεργών, ή τότε ενεργών
βιομηχανικών χώρων, όπου να διαφαίνεται και να επιβεβαιώνεται η ιστορική τους αξία.
Άλλα είδη μελετών που μπορεί να συμβάλλουν στην διαδικασία αυτή είναι τυχόν
έρευνες κι ερευνητικά προγράμματα, ακαδημαϊκές εργασίες και χωρικές ή κοινωνικές
μελέτες ή μελέτες ιδιωτικού χαρακτήρα.

Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (GIS)

Είναι σκόπιμο να αναφερθεί η χρησιμότητα της χρήσης Γεωγραφικών Συστημάτων

Πληροφοριών (ΓΣΠ/GIS), τηλεπισκόπησης και φωτοερμηνείας, της χρήσης δηλαδή
αεροφωτογραφιών καθώς και δορυφορικών λήψεων για την αναγνώριση και μελέτη του
χώρου εν γένει που μπορεί να διευκολύνει την καταγραφή της βιομηχανικής
κληρονομιάς. Άλλωστε η παρατήρηση των χρήσεων γης από εναέρια μέσα, η
φωτογραμμετρία και η τηλεπισκόπηση και κυρίως με την εξέλιξη των ΤΠΕ, αποτελεί
μία αποδεκτή και έγκυρη επιστημονική πρακτική για την υλοποίηση μελετών, ερευνών
κ.α. Παράλληλα η από απόσταση παρακολούθηση του χώρου μπορεί και να παίζει τον
ρόλο παρατηρητηρίου και μπορεί συχνά να έχει μία διάσταση προστασίας και
διατήρησης για κάποιες περιοχές.
Tα σύγχρονα ΓΣΠ μπορούν επίσης να συμβάλουν στην επεξεργασία αρχειακού υλικού,
όπως αρχεία χαρτών και σχεδίων που αποτελούν μαρτυρίες σε οπτικές, γραμμικές
αποτυπώσεις και απεικονίσεις σε χάρτες, σχέδια, τοπογραφικά και υδρογραφικά
διαγράμματα και σχέδια, αεροφωτογραφίες κ.α.

373
 Οι πρώην βιομηχανικοί χώροι αποτελούν συνήθως αστικά κενά και είναι ορατοί από
δορυφορικές λήψεις, αλλά συνήθως λόγω του ότι σε αυτούς επικρατούν ιδιόμορφα
ιδιοκτησιακά καθεστώτα, η νομικά κατοχυρωμένη προστασία δεν είναι δεδομένη.
Παράλληλα με την χρήση των ΓΣΠ και των σχετικών εφαρμογών/λογισμικών,
ποσοτικές βάσεις δεδομένων μπορούν να απεικονιστούν επί χάρτου και να αποκτήσουν
χωρική έκφραση. Έτσι μπορούν ευκολότερα να χαρτογραφούνται οι δικτυώσεις τέτοιων
χώρων η χωρική τους διασπορά τους καθώς και την πιθανή τους αξιοποίηση σε δίκτυα
και διαδρομές.
Με την αποτύπωση και παρακολούθηση της κληρονομιάς με τέτοια μέσα μπορεί επίσης
να εκτιμηθεί καλύτερα η ιστορική αλλά και αναπτυξιακή τους αξία, ενώ ο σχεδιασμός
γίνεται με ευκολότερα μέσα.169
Είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως τα ΓΣΠ είναι παράλληλα και εργαλείο που συμβάλλει
στην εύκολη αναγνώριση μολυσμένων εδαφών και συνεπώς μπορεί να συμβάλει στην
ταχύτερη δρομολόγηση της απορρύπανσης τους.
Τα ΓΣΠ βοηθούν στην ουσία τους μελετητές, ερευνητές κλπ να αντιληφθούν
συσχετίσεις, να κάνουν διαχρονικές συγκρίσεις, που θα ήταν διαφορετικά αδύνατον να
γίνουν λόγω του υψηλού κόστους σε χρόνο και χρήμα (Λαμπριανίδης Λ., 2002)
Σήμερα οι ΤΠΕ και τα ΓΣΠ έχουν διαδοθεί ως προς την χρηση τους και στο ευρύ κοινό
καθώς η επικαιροποίηση του Κτηματολογίου σε όλη την επικράτεια τα τελευταία
χρόνια αλλά και των δασικών χαρτών έχει φέρει σε επαφή τους ιδιοκτήτες με όλα τα
παραπάνω διαθέσιμα εργαλεία.

Απόσπασμα Πίνακα κεφαλαίου 1.1.3-1, πηγή: ιδία επεξεργασία

Περιγραφή Σημασία για την

Τεχνολογία τουριστική βιομηχανια

Η βασική εφαρμογή που έχει αντικαταστήσει τους συμβατικούς χάρτες Δυναμικό πολυεργαλείο που
GPS είναι η Google Maps. Η τεχνολογία που χρησιμοποιεί το σύστημα GPS συγκεντρώνει χωρική και ποιοτική
(Global Positioning System), Παγκόσμιο Σύστημα Στιγματοθέτησης, ένα πληροφορία, πρωτευουσας
παγκόσμιο σύστημα εντοπισμού γεωγραφικής θέσης, ακινήτου ή σημασίας για τον τουρισμό.
(Google Maps) κινούμενου χρήστη, το οποίο βασίζεται σε ένα "πλέγμα" δορυφόρων της
Γης, εφοδιασμένων με ειδικές συσκευές εντοπισμού, οι οποίες
ονομάζονται "πομποδέκτες GPS".

169
Επιλύονται θέματα μετρήσεων, στεγασμένων και ελευθέρων χώρων, σχέσεων με
περιβάλλοντα αστικό χώρο, ενώ η δορυφορική λήψη αποτελεί αποδεικτικό για τυχόν θέματα
καταπατήσεων ή αλλαγής χρήσεων κλπ.

374
Το διαδίκτυο και άλλα σύγχρονα μέσα αναγνώρισης και καταγραφής της
κληρονομιάς,
Άτυπες πλατφόρμες και βάσεις δεδομένων

Όπως αναλύθηκε και στο κεφάλαιο 1.1.3.2 η ανάπτυξη της τεχνολογίας τις τελευταίες
δεκαετίες δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστη την τουριστική βιομηχανία τόσο σε
διεθνές όσο και σε τοπικό επίπεδο. Η ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών στην
τουριστική βιομηχανία είναι σήμερα, τουλάχιστον δεδομένη.
Oι κινητές συσκευές πλέον όπως τα τηλέφωνα, τα tablets και τα laptops μπορούν , λόγω
της διάδοσης των ασύρματων δικτύων να έχουν πλέον συνεχή σύνδεση στο διαδίκτυο.
Η ψηφιακή επανάσταση με την χρήση των κινητών και την πρόσβαση στο διαδίκτυο
αναπτύσσεται μαζικά στοιχεία μας δείχνουν ότι μέχρι το 2010 οι περισσότεροι
άνθρωποι στο Δυτικό κόσμο έχουν πλέον πρόσβαση στο διαδίκτυο και η πλειοψηφία
των ανθρώπων παγκοσμίως είχε κινητό τηλέφωνο.(Αργυρά-Σεφερη,2018)
Μέσα από τα παραπάνω εργαλεία μπορεί ο καθένας να αναζητά πληροφορίες, εικόνες
και να οργανώνει εξατομικευμένα την πληροφορία που τον ενδιαφέρει. Ετυσι υπάρχει
έντονη τάση δημιουργίας άτυπων βάσεων δεδομένων γύρω από αμέτρητες θεματικές. Η
Βιομηχανική κληρονομιά αποτελεί μία θεματική που άρχισε άτυπα να οργανώνεται σε
βάσεις δεδομένων στο διαδικτυο τα τελευταία χρόνια, κυρίως λόγω της μη ύπαρξης
οργανωμένης κι επίσημης βάσης δεδομένων και στοιχείων.
Η συλλογική στάση απέναντι στην Βιομηχανική Κληρονομιά άρχισε σιγά σιγά να
αλλάζει από το 1980, με πρωτοβουλίες ατόμων και φορέων, μαθήματα κατάρτισης,
συνέδρια, δημοσιεύσεις και αποκαταστάσεις εργοστασίων, αποθηκών, λιμένων και
άλλων χώρων ΒΚ από το Υπουργείο Πολιτισμού, Πανεπιστήμια, μουσεία, δήμους,
ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς170.
Όπως αναφέρει η ομάδα ΒΙΔΑ -ΒΙ(ομηχανικά) Δ(ελτία) Α(πογραφής)-, σε μία από
αυτές της πρωτοβουλίες του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
δημιουργήθηκε μια σειρά εξειδικευμένων προγραμμάτων για πτυχιούχους
πανεπιστημίων, ένα από τα οποία αφορούσε τη ΒΑ171. Το Μάρτιο του 2015
δημιουργήθηκε μέσω αυτών των προγραμμάτων μία πρωτοβουλία καταγραφής της
κληρονομιάς από την ανενεργη βιομηχανία, η οποία μετρά περίπου 5500 μέλη τον
Αύγουστο του 2019 και σήμερα λειτουργεί ως πληροφοριακός και αρχειακός κόμβος
170
http://www.ltp.ntua.gr/home,
http://www.piop.gr/el/diktuo-mouseiwn.aspx
http://www.technopolis-athens.com,
https://heritagemanagement.org/,
https://www.monumenta.org/ ,
http://ticcih.gr/
171
http://www.plato-academy.gr/en/web/guest/viomixaniki_arxaiologia

375
για την βιομηχανική κληρονομιά.
Η πλατφόρμα ΒΙ.ΔΑ αποτελεί ένα εργαλείο καταγραφής της ΒΚ, ίσως το πιο έγκυρο
και συντονισμένο έως σήμερα στην χώρα μας. Οι βασικές αρχές που είχαν εξαρχής
τεθεί από την ομάδα για την δημιουργία της πλατφόρμας ήταν:
● Να χρησιμοποιήσει το διαδίκτυο για να διαδώσει στο κοινό την αξία
καταγραφής της ΒΚ.
● Να δημιουργήσει μια τυποποιημένη φόρμα για να συλλέξει πληροφορίες για
την ΒΚ.
● Να προσφύγει στο ευρύ κοινό για συνεισφορά.
● Να δημιουργήσει έναν ιστότοπο στο διαδίκτυο για να συλλέξει, να αποθηκεύσει
και να παρουσιάσει με διαδραστικό τρόπο τις συγκεντρωμένες πληροφορίες της
ΕΒΚ που προέρχονται από τις συμπληρωμένες φόρμες.
● Να διατηρήσει όλη τη διαδικασία όσο το δυνατόν πιο φιλική προς το χρήστη.
● Να κρατήσει το έργο ελεύθερο και προσβάσιμο σε όλους.
● Να χρησιμοποιήσει δωρεάν εργαλεία για να επιτύχει όλα τα παραπάνω172.
● Να διατηρήσει το μη κερδοσκοπικό, εθελοντικό χαρακτήρα του έργου.

Τον Απρίλιο του 2019, η ομάδα αναβάθμισε τη διαδικτυακή της παρουσία με τη

δημιουργία του ιστότοπου www.vidaomada.gr η οποία περιλαμβάνει και τα δελτία
απογραφής των βιομηχανικών καταλοίπων και τους χάρτες εντοπισμού των
καταλοίπων αυτών.

172
Τα επιλεγμένα δωρεάν ηλεκτρονικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για να επιτευχθούν οι
συμφωνημένες οδηγίες της ομάδας ήταν: το Facebook, το Blogger, οι Χάρτες Google, τα
Google Sites και το YouTube.

376
 Εικόνα 3.2-3 : Ο ιστότοπος www.vidaomada.gr
Για την αντιμετώπιση της απουσίας μίας ενιαίας έγκυρης βάσης δεδομένων στον χώρο,
η ομάδα έδωσε βάση στη συλλογή οποιωνδήποτε πιθανών σχετικών πληροφοριών από
οποιοδήποτε ελληνικό βιομηχανικό χώρο, παρά στην αξιολόγηση της σημασίας των
παρουσιαζόμενων χώρων. Στην συνέχεια ακολούθησε μία διαδικασία αξιολόγησης από
την ίδια την ομάδα με επιστημονικά πλέον κριτήρια. Προκειμένου να διευκολυνθεί η
διαδικασία συλλογής πληροφοριών και η εμπλοκή ανθρώπων με ποικίλη εξοικείωση με
την τεχνολογία δημιουργήθηκε ένα δελτίο αρχειοθέτησης, έχοντας ως βασικό στόχο
την ευκολία χρήσης του, ενώ παρουσιάστηκαν παράλληλα λεπτομερείς πληροφορίες
και δημιουργήθηκαν εκπαιδευτικά βίντεο από την ίδια την ομάδα για να καθοδηγήσουν
τους καταγραφείς.
Η πλατφόρμα, με βάσει στοιχεία που αναφέρει στον επίσημο ιστότοπο της, μέσα σε δύο
χρόνια φαίνεται πως διαθέτει το 2019 δελτία για 771 ελληνικές βιομηχανίες ή
βιομηχανικές περιοχές και θέσεις, που έχουν γίνει από περισσότερους από 110
καταγραφείς.
Παράλληλα αποτελεί μία βάση δεδομένων που συλλέγει ποιοτικά και ποσοτικά
στοιχεία, εκατοντάδες φωτογραφίες από πολλές πηγές, πρωτογενείς μαρτυρίες κ.α. Η
σημαντικότητα της κίνηση αυτής έγκειται τόσο στο γεγονός της μοναδικοτητας της όσο
και στο γεγονός ότι συμβάλει στην διασωση γνώσης που πολλές φορές ήταν στα όρια
της εξαφάνισης και την οποία παρουσιάζει και διαθέτει ελεύθερα σε όλους τους
ενδιαφερόμενους.

377
Ψηφιακές βάσεις δεδομένων ευρ΄τερα για την άντληση της εν λόγω πληροφορίας
συναντάμε στο διαδίκτυο στις πύλες:
• Οδυσσέας (ΥΠΠΟ): Θεματικός κατάλογος
• Εστία (ΥΠΕΧΩΔΕ): Αρχείο παραδοσιακών οικισμών και διατηρητέων κτιρίων
• Πανδέκτης: Βιομηχανικές και Βιοτεχνικές Επιχειρήσεις στο Αιγαίο (ΕΙΕ)
Παράλληλα θεματικές έρευνες ‐ Καταγραφές που έχουν υλοποιηθεί σε ψηφιακές
βάσεις δεδομένων, αποτελεί το:
● Μητρώο Βιομηχανικής κληρονομιάς (TICCIH).

3.3. Ο ελληνικός χάρτης εντοπισμού βιομηχανικής ιστορίας και κληρονομιάς

Μία συστηµατική δουλειά στα προβιοµηχανικά και βιοµηχανικά µνηµεία ξεκίνησε την
την δεκαετία του 90 από το Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυµα ΕΤΒΑ και συνεχίζεται
µέχρι σήµερα από το Πολιτιστικό Ίδρυµα Οµίλου Πειραιώς. Μέσα στοα εργα του
οργανισμού είναι και η δηµιουργία του δικτύου προβιοµηχανικών και βιοµηχανικών
µουσείων σε όλη την Ελλάδα. Στα πανεπιστήµια, κυρίως στις αρχιτεκτονικές σχολές
και στα ιστορικά τµήµατα, η βιοµηχανική ιστορία και η αρχιτεκτονική της ιστορικής
ελληνικής βιοµηχα- νίας, αποτελούν πλέον πλέον ευρέως διαδεδομένο ερευνητικό και
εκπαιδευτικό αντικείµενο.
Για να τολμήσουμε να προσεγγίσουμε τον χάρτη εντοπισμού της ελληνικής
βιομηχανικής ιστορίας και κληρονομιάς, θα πρέπει να αναφερθούμε στην Βιομηχανία
στην Ελλάδα, την ιστορική της αναδρομή και τις χωρικές συγκεντρώσεις αλλά και την
διασπορά της στον ευρύτερο χώρο.
Όπως αναφέρουν και οι Βακαλοπούλου, Μ., Δανιήλ, Μ., Λαμπρόπουλος, Χ., &
Φασουράκης, Ηρ. (2009) σε σχετικό τους αρθρο, η ΒΚ στην Ελλάδα είναι υποτιμημένη
και υποβαθμισμένη λόγω του ευρέως διαδεδομένου «εθνικού μύθου» ότι η Ελλάδα δεν
είχε ποτέ καμία αξιόλογη βιομηχανική υποδομή.
Θα πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι όντως η Ελλάδα δεν έφτασε στα υψηλά επίπεδα
εκβιομηχάνισης που πέτυχαν οι δυτικές χώρες. Παρόλα αυτά, μέχρι και το 1970
περίπου, η πρόοδος της ελληνικής βιομηχανίας ήταν συγκρίσιμη με τις περισσότερες
ευρωπαϊκές χώρες της εποχής.
Παρατηρήθηκε σημαντική ανάπτυξη στην ελληνική βιομηχανία της μεταπολεμικής
περιόδου, αλλά η ανάπτυξη αυτή δεν ήταν δυνατό να συνεχιστεί, καθώς η βιομηχανική
παραγωγή δεν διέθετε τις βάσεις, ώστε να εξασφαλίσει τη μελλοντική κερδοφορία της,
εξαγωγική βαση και κυρίως δεν ανταποκρινόταν στην ζήτηση της εποχής.
Όπως αναφέρει και ο Γιαννίτσης, οι πολιτικές που ακολουθήθηκαν κυρίως από το
κράτος αλλά και από ιδιωτικές επιχειρήσεις, δεν ήταν στρατηγικού χαρακτήρα και
κυρίως στόχευαν στο βραχυπρόθεσμο κέρδος. Παράλληλα υιοθετήθηκαν εθνικές
πολιτικές κινήτρων που και πάλι εξασφάλιζαν κυρίως την κερδοφορία των

378
βιομηχανικών επιχειρήσεων. Τέλος, η διαπλοκή με την πολιτική εξουσία διαδραμάτισε
το ρόλο της στην περαιτέρω εξαθλίωση της βιομηχανικής παραγωγής (Γιαννίτσης Τ.,
1993).
Η τάση για το κλείσιμο των ελληνικών βιομηχανιών έγινε μαζικό φαινόμενο από το
1970 και έπειτα, αφήνοντας στον χώρο βιομηχανικά κατάλοιπα κάθε είδους και
μεγέθους, όπως κτίρια, μηχανήματα, εταιρικά αρχεία κ.α. εγκαταλελειμμένα,
διεσπαρμένα σε όλη την ελληνική επικράτεια.(Βακαλοπούλου, Μ., Δανιήλ, Μ.,
Λαμπρόπουλος, Χ., & Φασουράκης, Ηρ. 2009) Αμέτρητα στοιχεία βιομηχανικής
κληρονομιάς κινδυνεύουν σήμερα από απαξίωση και έλλειψη πολιτικών προστασίας
και ανάδειξης από τους εκάστοτε φορείς και ο μαζικός εντοπισμός του μπορεί να είναι
χρήσιμο στο μέτρο της προστασίας, ανάδειξης αλλά και στην προοπτική του
στρατηγικού σχεδιασμού.
Για να προσεγγίσουμε μεθοδολογικά λοιπόν τον χάρτη εντοπισμού βιομηχανικής
ιστορίας και κληρονομιάς της Ελλάδας προτείνεται να μελετηθεί:

Α. η βιομηχανική ιστορία της χώρας και η χωρική της αποτύπωση από βιβλιογραφικές
πηγές και βάσεις δεδομένων.

Εικόνα 5.1-1,2 Η χωρική συγκέντρωση βιομηχανιών συγκεκριμένων κλάδων το 1974 και

ορυχείων το 1981 στην Ελλάδα. Πηγή: Αγριαντώνη Χρ.
Η βιομηχανική ιστορία της χώρας είναι αποτυπωμένη στις εκάστοτε βάσεις δεδομένων
όπως αναφέρθηκαν παραπάνω αλλά και στις διάφορες βιβλιογραφικές πηγές ιστορικού
χαρακτήρα. Στις παραπάνω φωτογραφίες μπορεί κανείς να διακρίνει (αριστερά) την
χωρική συγκέντρωση των βιομηχανιών στους κλάδους της Κλοστουφαντουργίας, των
Τροφίμων, των μετάλλων, αλλά και βυρσοδεψεία, χημικά και άλλες μονάδες, όπως
καταγράφονται το 1974 στην νότια κυρίως Ελλάδα από την Αγριαντώνη (1986).

379
Β. Ο χωρικός εντοπισμός μνημείων και εγκαταστάσεων σήμερα όπως παρατηρείται
από βάσεις δεδομένων και από συμμετοχικές πλατφόρμες και συγκεκριμένα από την
πλατφόρμα ΒΙ.Δ.Α., μπορεί να αποτελέσει την συγκριτική εικόνα του τι έχει
καταγραφεί μέχρι σήμερα και να αναζητηθούν προς απογραφή οι υπόλοιπες
εγκαταστάσεις που αναφέρονται βιβλιογραφικά αλλά δεν εμφανίζονται σε
βιβλιογραφικές αναφορές ή σε αντίστοιχες πλατφόρμες και βάσεις δεδομένων.
Ταυτόχρονα τέτοιες βάσεις δεδομένων μπορούν να βρεθούν σε ερευνητικά
προγράμματα173 και μελέτες που όμως συνήθως έχουν χωρική εξάρτηση με κάποια
περιοχή δίνοντας μία συνολική εικόνα της βιομηχανικής κληρονομιάς της174. Στην
εικόνα 5.1-3 μπορεί κανείς να δει τα αντίστοιχα στοιχεία που παρουσιάζονται στην
εικόνα 5.1-1,2 αλλά όπως έχουν απογραφεί σήμερα μέσα από την πλατφόρμα ΒΙ.Δ.Α
και ενδεχομένως συγκριτικά να αξιολογηθεί η πληροφορία που λείπει από τον χάρτη,
που δηλαδή δεν έχει σήμερα καταγραφεί.
Αντίστοιχα στην Εικόνα 5.1-4
παρουσιάζεται το περιεχόμενα
της απεικόνισης των ορυχείων
στην χώρα, όπως έχουν εγγραφεί
μέχρι σήμερα στην πλατφόρμα
ΒΙ.Δ.Α. Ενώ η αντίστοιχη
πληροφορία φαίνεται στην
εικόνα 5.1-2 όπως την
παρουσιάζει η ΕΣΥΕ το 1981
και την αναφέρει η Αγριαντώνη
στο σύγγραμμα Οι απαρχές της
εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον
19ο αιώνα.

Εικόνα 5.1-3 Η χωρική συγκέντρωση βιομηχανιών συγκεκριμένων κλάδων το 2023,

Πηγή ΒΙ.Δ.Α.

Μία τέτοια μεθοδολογική προσέγγιση για την δημιουργία του ελληνικού χάρτη
βιομηχανικής κληρονομιάς, μπορεί να επιτευχθεί με στόχο την αποτύπωση όσο το
δυνατόν μεγαλύτερης ποσότητας πληροφορίας ενώ θα είχε ιδιαίτερο νόημα η εξέλιξη

173
Παράδειγμα αποτελεί η Καταγραφή της βιομηχανικής κληρονομιάς στην Ελευσίνα και το
Θριάσιο Πεδίο από το ΠΙΟΠ, Επιστημονική έρευνα και τεκμηρίωση: Νίκος Μπελαβίλας,
Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ, Τατιάνα Σαΐτη, αρχιτέκτων, Καλλιόπη Ψαριώτη, αρχιτέκτων.
174
Παράδειγμα αποτελεί η καταγραφή της βιομηχανικής κληρονομιάς της Σύρου από την
ΕΤΒΑ- ΠΙΟΠ

380
του υποδείγματος της πλατφόρμας ΒΙ.Δ.Α. Μέσω ενός μηχανισμού αξιολόγησης της
καταγεγραμμένης πληροφορίας σε επίσημη βάση δεδομένων.
Παράλληλα τα δύο εργαλεία, Α και Β μπορούν να δώσουν μία σαφή εικόνα είτε
κλαδικά είτε σε μία συγκεκριμένη χωρική ενότητα, όπως π.χ. Πρώην νομός, Δήμος,
Περιφέρεια κ.α.

3.4. Βιομηχανικός τουρισμός στην Ελλάδα και στον κόσμο. Παραδείγματα

αξιοποίησης της Βιομηχανικής κληρονομιάς.

Η ανάπτυξη του βιομηχανικού τουρισμού στην Ελλάδα, μπορεί να αποτελέσει

καθοριστικό παράγοντα, αφενός για την προώθηση της ευαισθητοποίησης σχετικά με
τη σημασία των βιομηχανικών καταλοίπων στην εκάστοτε περιοχή και αφετέρου, την
ανάγκη ενσωμάτωσης των αξιών της βιομηχανικής κληρονομιάς στις ευρύτερες
πολιτικές ανάπτυξης μιας περιοχής, με ποικίλα έργα αστικής ανάπλασης και
αξιοποίησης, για την εξάλειψη του κινδύνου εγκατάλειψης και απαξίωσης τόσο των
βιομηχανικών καταλοίπων όσο και των περιφερειακών τοπικών κοινωνιών.
Μέσα από τις περιηγήσεις, την επαφή με τον κόσμο, όσο και μέσα από τις καταγραφές,
γίνεται όλο και περισσότερο αντιληπτό το γεγονός της αναγκαιότητας της γνώσης της
οικονομικής και αρχιτεκτονικής ιστορίας κάθε περιοχής, κάθε πόλης, καθώς όχι μόνο
αποτελούν ευκαιρίες εμβάθυνσης στο παρελθόν αλλά και προβληματισμού ως προς την
ανάπτυξη και το παραγωγικό μέλλον ενός τόπου.(Βακαλοπούλου, Μ., Δανιήλ, Μ.,
Λαμπρόπουλος, Χ., & Φασουράκης, Ηρ. (2009)
Είναι χρήσιμο να αναφερθεί πως η ανάπτυξη της βιομηχανικής κληρονομιάς στην
Ελλάδα τα τελευταία χρόνια αποτελεί, εκτός από συνδετικό κρίκο μεταξύ του
πρόσφατου παρελθόντος και του παρόντος, καθοριστικό παράγοντα για την
αναδιαμόρφωση – ανάπλαση μίας περιοχής και την αναζωογόνηση της οικονομίας της,
μέσα από μία ποικιλία πολιτιστικών και βιομηχανικών πόρων όπως βιομηχανικά ή
τεχνικά μουσεία, οικομουσεία, τεχνολογικά πάρκα κ.α. στο νησιωτικό χώρο και στην
περιφέρεια. (Βέρρου, 2019)
Όπως αναφέρει κι η Καραβασίλη το 2005 παρατηρείται ήδη μία δυναμική στροφή προς
την προστασία, συντήρηση και αποκατάσταση σημαντικών αλλά υποβαθμισμένων και
πολλές φορές εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών κελυφών. Είναι σκόπιμο να αναφερθεί
πως και από τη δεκαετία του 1980, έχει αρχίσει να αναγνωρίζεται η περιβαλλοντική,
κοινωνική, επιστημονική, οικονομική και πολιτιστική αξία των βιομηχανικών
καταλοίπων της χώρας και στα πλαίσια της περιφερειακής και αστικής ανάπτυξης και
ανάπλασης, παρατηρείται εκμετάλλευση τους μέσω της ανάπλασης του τοπίου και της
συντήρησης βιομηχανικών κτιρίων σε ολόκληρη την επικράτεια.
Οι πρακτικές αυτές ανέτρεψαν την αρνητική εικόνα της εγκατάλειψης και ερήμωσης
πρώην βιομηχανικών ζωνών σημαντικού κύρους πριν την απόβιομηχάνιση τους,
συμβάλλοντας στην αναγεννηση τους. (Alfrey & Putnam, 1992, 30), ενώ συνεχίζουν

381
έως και σήμερα να βοηθούν στην αλλαγή της γνώμης του κοινού γύρω από την
πολιτισμική αξία της κληρονομιάς αυτής.
Τα τελευταία χρόνια, ο τουρισμός αποτελεί ένα από τα πιο δυναμικά στοιχεία της
παγκόσμιας οικονομίας και η ραγδαία αύξηση του πολιτιστικού τουρισμού με την
προτίμηση του κοινού σε μορφές «υπεύθυνου τουρισμού», έχει μόνο θετικές επιδράσεις
για την πολιτιστική και βιομηχανική κληρονομιά. (Richards, 2011) O πολιτιστικός
τουρισμός και ο σύγχρονος ρόλος της πολιτιστικής κληρονομιάς, όσον αφορά στον
εκσυγχρονισμό του πολεοδομικού ιστού, διαμόρφωσαν προγράμματα ανάπλασης σε
βιομηχανικές περιοχές της Ελλάδας. Η στροφή τα τελευταία χρόνια προς τον
πολιτιστικό τουρισμό στον τομέα των υπηρεσιών έδωσε σημαντικές προοπτικές
οικονομικής ανάπτυξης και η ενσωμάτωση της πολιτιστικής κληρονομιάς στον κόσμο
της οικονομίας με τα πολιτιστικά αγαθά να θεωρούνται πολιτιστικοί πόροι σε μία
ανταγωνιστική αγορά με οικονομική αξία, έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση νέων
κατηγοριών κληρονομιάς (π.χ. παραδοσιακοί οικισμοί, μετατροπή μνημείων
βιομηχανικού πολιτισμού σε χώρους ψυχαγωγίας ή πολιτισμού). Ειδικότερα, μετά το
1990, παρατηρείται μία αύξηση του οικοτουρισμού, με την ανάδειξη της ζήτησης των
φυσικών πόρων και των τοπικών προϊόντων μιας περιοχής, με επίκεντρο την
πολιτιστική και βιομηχανική κληρονομιά (η αξία του πολιτιστικού τουρισμού αποτελεί
το 40% του τουριστικού συνόλου, σύμφωνα με τα στοιχεία του Παγκόσμιου
Οργανισμού Τουρισμού). (Βέρρου 2019)
Χαρακτηριστικά παραδείγµατα εκ των βιοµηχανικών και προβιοµηχανικών
εγκαταστάσεων σε όλη την Ελλάδα που έχουν έχουν διασωθεί και αναδειχθεί είναι:
● το εργοστάσιο φωταερίου, Γκάζι της Αθήνας,
● ο Ατµοηλεκτρικός Σταθµός του Νέου Φαλήρου,
● η Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου,
● τα δεκάδες ελαιοτριβεία και σαπωνοποιία της Μυτιλήνης,
● η βιοµηχανική ζώνη της Ερµούπολης,
● Το πάρκο Τσαλαπάτα στο Βόλο
● Το παλαιό Ελαιουργείο στην Ελευσίνα
● Το υπό ανακαίνιση πρώην εργοστάσιο χρωμάτων ΙΡΙΣ στην Ελευσίνα
● Τα πανεπιστημιακά κτίρια που βρίσκονται σε παλιά εργοστάσια στο Βόλο,
● τα κτίρια των σιδηροδροµικών σταθµών ανά την Ελλάδα,
● οι προβιοµηχανικοί νερόµυλοι της ∆ηµητσάνας ή της ∆υτικής Μακεδονίας,
● οι εγκαταστάσεις αποξήρανσης της Κωπαϊδας,
● οι αλευρόµυλοι Αλλατίνη,
● οι εγκαταστάσεις του Οργανισµού Ύδρευσης Θεσσαλονίκης (ΟΥΘ),
● η κλωστοϋφαντουργία ΥΦΑΝΕΤ

382
 ● οι λιµενικές αποθήκες της Θεσσαλονίκης.
● Ο Μύλος, χώρος πολιτισμού στην Θεσσαλονίκη
● Ο χώρος πολιτισμού ΠΛΥΦΑ στην ΑΘήνα,
● Το πάρκο των πρώην λιπασμάτων της Δραπετσώνας
● τα εννέα περιφερειακά θεματικά τεχνολογικά μουσεία του ΠΙΟΠ

Όπως αναφέρει κι η Αυγερινού- Κολώνια (2002) η καταγραφή και η τεκµηρίωση των

βιοµηχανικών και προβιοµηχανικών καταλοίπων στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια
έχει εξαπλωθεί και έχουν δηµοσιευθεί δεκάδες επιστηµονικές µελέτες. Έχει επίσης
δηµιουργηθεί µία παράδοση επιστηµονικών συναντήσεων και συνεδρίων, καθώς και
συνεργασιών µε διεθνείς φορείς που δραστηριοποιούνται στον ίδιο τοµέα. Αυτή η
αύξηση της ευαισθητοποίησης του κοινού και των ειδικών σε θέματα βιομηχανικής
κληρονομιάς σε συνδυασμό με όλο και περισσότερους νέους χώρους που
δημιουργούνται σε πρώην βιομηχανικά κελύφη, ενισχύει την τουριστική
δραστηριότητα γύρω από την βιομηχανική κληρονομιά.
Είναι αξιοσημείωτο πως η αναγνώριση της ΒΚ σήμερα στην χώρα μας , φανερώνεται
και μέσα από δράσεις όπως η δημιουργία µίας σειράς µουσείων και πάρκων µε
αντικείµενο τεχνολογικού ή βιοµηχανικού χαρακτήρα. Με πιο γνωστά τα μουσεία του
δικτύου βιομηχανικών μουσείων του ΠΙΟΠ. Το Πολιτιστικό Ίδρυµα Οµίλου Πειραιώς
(ΠΙΟΠ) έχει ως κύριο άξονα των δραστηριοτήτων του τη διάσωση, καταγραφή και
ανάδειξη της παραδοσιακής τεχνολογίας και της προβιοµηχανικής κληρονοµιάς του
τόπου, µέσω κυρίως της δηµιουργίας θεµατικών τεχνολογικών µουσείων. Το Ίδρυµα
επίσης, δραστηριοποιείται γενικότερα στον τοµέα της προβολής της πολιτιστικής
κληρονοµιάς και της ταυτότητας του ελληνικού πολιτισµού. Έως σήµερα λειτουργούν
υπό την εποπτεία του ΠΙΟΠ µεταξύ άλλων, το Μουσείο Μετάξης στο Σουφλί, το
Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης στη ∆ηµητσάνα, το Μουσείο της Ελιάς και του
Ελληνικού Λαδιού στη Σπάρτη και το Μουσείο Ελληνικών Μουσικών Οργάνων στη
Θεσσαλονίκη. Τα τρία πρώτα έχουν συµβάλει στη δηµιουργία εναλλακτικών µορφών
τουρισµού σε υποβαθµισµένες περιοχές της χώρας, ενώ το τελευταίο εξελίσσεται σε
σηµαντικό ποιοτικό πνευµατικό πόλο έλξης στην πόλη της Θεσσαλονίκης,
απευθυνόµενο τόσο στους κατοίκους, όσο και στους επισκέπτες της.
Είναι σκόπιμο να αναφέρουμε και τα παρακάτω:
● Το Κέντρο ∆διάδοσης Επιστηµών και Μουσείο Τεχνολογίας της Θεσσαλονίκης
(Κ∆Ε & ΜΤ)
● το Μουσείο Ύδρευσης Θεσσαλονίκης
● το Σιδηροδροµικό Μουσείο ΟΣΕ
● το Μουσείο Τηλεπικοινωνιών ΟΤΕ,
● το Μουσείο Μεταξιού στο Σουφλί,

383
 ● το Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης στη ∆ηµητσάνα,
● το Μουσείο της Ελιάς και του Ελληνικού Λαδιού στη Σπάρτη,
● το Μουσείο Σαπωνοποιίας στο Πλωµάρι,
● το Κέντρο Τεχνικού Πολιτισµού - Βιοµηχανικό Μουσείο Ερµούπολης,
● το Τεχνολογικό – Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου,
● το Μουσείο Μετάξης στο Σουφλί,
● το Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης στη ∆ηµητσάνα,
● το Μουσείο της Ελιάς και του Ελληνικού Λαδιού στη Σπάρτη
● το Μουσείο Ελληνικών Μουσικών Οργάνων στη Θεσσαλονίκη
● το Μεταλλευτικό Μουσείο Μήλου.
● τα εννέα περιφερειακά θεματικά τεχνολογικά μουσεία του ΠΙΟΠ
● το Μουσείο Κεραµοποιίας Τσαλαπάτα
● το Υπαίθριο Μουσείο Μεταλλευτικών ∆ραστηριοτήτων και Ορυκτού Πλούτου
Σερίφου,
● το Μουσείο Μαρµαροτεχνίας στην Τήνο,

Εικόνα 6-1 Η
νησίδα Γυαλί
στην Νίσυρο,
Πηγή:Google

Το βασικό ελληνικό έργο το οποίο πραγµατοποιήθηκε σε περιοχή ορυχείων και

ταυτόχρονα αποτελεί τεχνολογικό πάρκο και τουριστικό πόλο είναι το Τεχνολογικό -
Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου του ΕΜΠ. Σε ανάλογη κατεύθυνση, και µάλιστα στα
πλαίσια ενεργής βιοµηχανίας, δηµιουργήθηκε και λειτουργεί το Μεταλλευτικό
Μουσείο Μήλου της "S&B" σε συνδυασµό µε το Συνεδριακό Κέντρο "Γ.
Ηλιόπουλος", ενώ παράλληλα λειτουργει και το Βαγονέτο175, το Μεταλλευτικό Πάρκο
Φωκίδας στο διάσελο Γκιώνας και Παρνασσού. Τέλος προς την ίδια κατεύθυνση
σχεδιάζονται τα µεταλλευτικά µουσεία και πάρκα, στη Σέριφο, τη Νάξο και τη Χίο.
Είναι ενδιαφέρον να αναφερθούμε και σε ανοιχτά φυσικά μουσεία, όταν αναφερόμαστε
στην εξορυκτική δραστηριότητα όπως το Γυαλί της Νισύρου.

175
http://www.vagonetto.gr/?page_id=16&lang=el

384
Παρόλα αυτά το πιο οργανωμένο τουριστικό προϊόν σε σχέση με τα βιομηχανικά
μουσεία είναι αδιαμφισβήτητα το ∆ίκτυο Μουσείων ΠΙΟΠ176. Το Πολιτιστικό Ίδρυμα
του Ομίλου Πειραιώς, διαδέχθηκε μίε πρώην κρατική εταιρεία δημιουργώντας ένα
κοινωφελές ίδρυµα το οποίο σε συνεργασία µε ΟΤΑ και άλλους φορείς δημιουργησε
µία σειρά µουσείων. Το ίδρυµα µετά την ιδιωτικοποίηση της εταιρείας συνεχίζει να
λειτουργεί µε επιτυχία. Συµπληρωµατικά αναφέρεται ότι το ΠΙΟΠ έχει αυτή την
περίοδο, µάλλον την πλέον επιτυχηµένη πολιτική προσέλκυσης κοινού και διαχείρισης
σε περιφερειακά µουσεία, προωθώντας την βιομηχανική κληρονομιά της χώρας ως
τουριστικό προϊόν.

Εικόνα 6-2 Το δίκτυο Μουσείων του ΠΙΟΠ

έως σήμερα,
Πηγή:www.piop.gr

Αξιοσημείωτο παράδειγμα ανάπτυξης και

ανάδειξης της Βιομηχανικής Κληρονομιάς
είναι το Τεχνολογικό – Πολιτιστικό Πάρκο
Λαυρίου. Στο Λαύριο, άρχισε το 1995 η
κατασκευή του Τεχνολογικού Πολιτιστικού
Πάρκου (ΤΠΠΛ). Το Πάρκο
δηµιουργήθηκε στο κεντρικό βιοµηχανικό
συγκρότηµα της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου και λειτούργησε το 2001.
Το βιοµηχανικό µεταλλευτικό-µεταλλουργικό συγκρότηµα, µετά τη διακοπή της
παραγωγής το 1990, βρέθηκε υπό καθεστώς εκκαθάρισης. Μετά από αίτηµα του ∆ήµου
Λαυρεωτικής, του ΕΜΠ και επιστηµονικών φορέων, διεθνών και ελληνικών, ο χώρος
αγοράστηκε από το ΥΠΠΟ. Στη συνέχεια πέρασε στο ΕΜΠ, µε µοναδικό σκοπό τη
δηµιουργία Τεχνολογικού Πάρκου και Βιοµηχανικού Μουσείου. Ο χώρος κηρύχθηκε
διατηρητέο µνηµείο σε όλη του την έκταση µε τα κτίρια και τον εξοπλισµό του in situ.
(Αυγερινού- Κολώνια, 2005)
Το συγκρότηµα της Γαλλικής Εταιρείας καλύπτει επιφάνεια 250 στρεµµάτων και
περιλαµβάνει 41 κτίρια κτισµένα στις διάφορες φάσεις λειτουργίας των µεταλλείων
από το 1875 έως το 1982. Το έργο χρηµατοδοτήθηκε από το ΠΕΠ Ανατολικής Αττικής
(Β’ ΚΠΣ), ενώ παράλληλες δράσεις χρηµατοδοτήθηκαν από τα προγράµµατα Τhermie
και Life. Το συνολικό κόστος των έργων ανήλθε στο ποσό των 12,2 εκατοµµυρίων €
(περίπου 4,1 δις δρχ). (ΕΜΠ, 1997)177
Η περίπτωση της Ερµούπολης παρουσιάζει ενδιαφέρον σε δύο επίπεδα. Το πρώτο
176
www.piop.gr
177
Αφιέρωµα “Λαύριο”, ∆ελτίο Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, Αθήνα 1992, αφιέρωµα
«Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου», Σύγχρονα Θέµατα, 58-59/1996, Τεχνολογικό
Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου, Μελέτες και Έργα 1994-1997, Ε.Μ.Π., Αθήνα 1997

385
επίπεδο, αφορά στη λειτουργία ενός συστήµατος µουσείων µε τέσσερις
αποµακρυσµένους µεταξύ τους, κύριους λειτουργικούς πόλους και δεκάδες άλλους
δευτερεύοντες επισκέψιµους πόλους. Το δεύτερο επίπεδο αφορά στη διαχείριση του
δικτύου. Ο κύριος φορέας υλοποίησης και λειτουργίας είναι η τοπική αυτοδιοίκηση.
Στη Σύρο, κατά την περίοδο της κρίσης της αποβιοµηχάνισης και του προσωρινού
κλεισίµατος του ναυπηγείου του Νεωρίου, καλλιεργήθηκε η ιδέα της διατήρησης και
επανάχρησης των κλειστών εργοστασίων µε στόχο την ανάπτυξη επιστηµονικού
τουρισµού µε αντικείµενο τη βιοµηχανική ιστορία, αλλά και τη βιοµηχανική
πραγµατικότητα του νησιού. Έτσι, στην παλαιά βιοµηχανική ζώνη της Ερµούπολης, µε
παρέµβαση του ∆ήµου Ερµούπολης, της Νοµαρχίας Κυκλάδων και των Υπουργείων
Πολιτισµού και Αιγαίου, κατ’ αρχήν διασώθηκαν και στη συνέχεια αποκαταστάθηκαν
τέσσερα εργοστάσια. Σε αυτά στεγάζεται το Κέντρο Τεχνικού Πολιτισµού –
Βιοµηχανικό Μουσείο Ερµούπολης178. (Αυγερινού- Κολώνια, 2005)
Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον να αναφερθούμε στην υπό ανάπτυξη περίπτωση του χώρου
του παλιού Ελαιουργείου και Σαπωνοποιείου Βότρυς- Ελαιουργείο στην Ελευσίνα. Ο
χώρος που λειτουργεί σήμερα ως πολυχώρος πολιτισμού και φιλοξενίας τόσο υπαίθριων
όσο και στεγασμένων εκδηλώσεων, ήταν βιοτεχνία σαπουνιού και ελαιουργείο.
Αποτελεί χώρο δημοτικής διαχείρισης που μέχρι σήμερα ανήκει σε δύο επιμέρους
ιδιοκτήτες (Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος και ιδιωτική εταιρεία).
Το ακίνητο βρίσκεται στην παραλιακή ζώνη του δήμου. Συνορεύει νότια με την
παραλιακή οδού Ν. Κανελλοπούλου και Δραγούμη, βόρεια με το πρώην εργοστάσιο
‘ΒΟΤΡΥΣ’ και πέραν αυτού με τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, ανατολικά με
την οδό Σαλαμίνας και δυτικά με το πρώην εργοστάσιο ‘ΒΟΤΡΥΣ’. Πρόκειται για
έκταση συνολικής επιφάνειας 25.960,72 τμ εντός της οποίας έχουν κατασκευαστεί
βιομηχανικά κτίρια συνολικής επιφάνειας περί τα 12.100 τμ από το 1875 έως το 1970
με χρήση Ελαιουργείου – Σαπωνοποιείου. Το εργοστάσιο δεν λειτουργεί από το 1970
και τα κτίρια είναι τα περισσότερα σε πολύ κακή κατάσταση. Κάποια εξ αυτών
χρησιμοποιούνται από το δήμο Ελευσίνας για την πραγματοποίηση εκδηλώσεων για το
φεστιβάλ των ‘Αισχυλείων179’, τα περισσότερα όμως είναι ερείπια. Εντός της έκτασης
έχει κατασκευαστεί με δαπάνες του δήμου, κυκλική αμφιθεατρική μεταλλική
κατασκευή με κερκίδες συνολικής χωρητικότητας 2200 καθήμενων θεατών.
Το ακίνητο με το ΦΕΚ 300 ΑΑΠ/2011 έχει δεσμευτεί στο σύνολό του για τη
δημιουργία πολιτιστικών, κοινόχρηστων και κοινωφελών χώρων. Συγκεκριμένα βάσει
της πράξης εφαρμογής, εντός της έκτασης θα προκύψουν τρία οικοδομικά τετράγωνα,
τα ΟΤ 363 εμβαδού 18.762,70 τμ, το ΟΤ 14Α εμβαδού 3.893, 98 τμ και το ΟΤ 14Β
570,97 τμ. Η πράξη είναι στην πρώτη ανάρτηση και βάσει αυτής, η τελική ιδιοκτησία
που απομένει είναι 11.799,21 τμ. Όπως αναφέρθηκε, εντός του υπό εκτίμηση ακινήτου
διεξάγεται ετησίως το φεστιβάλ των Αισχυλείων. Από τα τελευταία δημοσιευμένα

178
http://www.ketepo.gr/
179
http://www.aisxylia.gr/

386
στοιχεία, προκύπτει ότι το 2016 πωλήθηκαν 13.191 εισιτήρια. Ο συνολικός αριθμός των
θεατών για το 2016 υπολογίστηκε στους 39.468. Οι συνολικές δαπάνες των Αισχυλείων
του 2016 ανήλθαν στις 358.527,21 ευρώ, εκ των οποίων 165.651,99 ευρώ καλύπτονται
από τα έσοδα του φεστιβάλ και 192.375,22 ευρώ τα εξασφαλίζει ο Δήμος Ελευσίνας.180

Διάγραμμα 6-1 Το Παλαιό Ελαιουργείο στην Ελευσίνα, Πηγή: Google, Ιδία Επεξεργασία

Οι καθυστερήσεις στην πολεοδόμηση της περιοχής και συνεπώς στην ανάπτυξη

χρήσεων πολιτισμού σε όλο το εύρος της έκτασης, λειτούργησαν ως ανασταλτικός
παράγοντας για την αξιοποίηση του χώρου στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας
της Ευρώπης για το 2023. Η έλλειψη στεγασμένων χώρων πολιτισμού όμως και η
ανάγκη για ανακαίνιση βιομηχανικών μνημείων στο πλαίσιο των στόχων της ΠΠΕ
2023, όπως περιγράφονται στο επιχειρησιακό σχέδιο του φορέα, οδήγησαν στην
εξεύρεση άλλων λύσεων για την αποκατάσταση αυτού. Με πιέσεις για χορηγική
αποκατάσταση επιμέρους κτιρίων από τον ιδιοκτήτη με παράλληλη δέσμευση αγοράς
στην συνέχεια του συνόλου της έκτασης με κρατική χρηματοδότηση, οδήγησε στην
πλήρη αποκατάσταση 3 πέτρινων αιθουσών το 2022 (βλ Διάγραμμα 6-1 αίθουσες
Α,Β,Γ) για να στεγαστούν εκδηλώσεις και πολιτιστικά δρώμενα. Σήμερα στον ευρύτερο
χώρο της πρώην βιομηχανίας λειτουργεί, πέραν του υπαίθριου θεάτρου και των τριών
στεγασμένων χώρων, αναψυκτηριο, πωλητήριο και βοηθητικοί χώροι και προβλέπεται
η ανακαίνιση κάποιου πρώην βιομηχανικού κτίσματος για την δημιουργία του νέου
αρχαιολογικού μουσείου Ελευσίνας.

180
Εκθεση εκτίμησης εμπορικής αξίας ακινήτου 2017.

387
Παρόλα αυτά η στόχευση για την ανάπτυξη του πρώην βιομηχανικού χώρου στο
σύνολο δεν περιγράφεται ξεκάθαρα στα επίσημα έγγραφα στρατηγικής του Δήμου, ενώ
κάτι τέτοιο κρίνεται μέραν του αναγκαίου καθώς το ακίνητο συνορεύει με τον
αρχαιολογικό χώρο και το θαλάσσιο μέτωπο. Παράλληλα η διαχείριση του χώρου δεν
γίνεται από κάποιον επιμέρους φορές ούτε υφίστανται κανονισμοί λειτουργίας και
διαχείρισης για την εν λόγω κληρονομιά.

Είναι σκόπιμο να αναφερθούν παραδείγματα και προορισμοί βιομηχανικού τουρισμού

ανά τον κόσμο:

Είναι γεγονός ότι στην σύγχρονη τουριστική πραγματικότητα παγκοσμίως, πολλοί

τουριστικοί προορισμοί συνδέονται με την βιομηχανική κληρονομιά. Παραδείγματα
από την Ευρώπη Almaden, Spain Idrjia, slovenia μπορεί να αφορούν περιοχές εξόρυξης
λη άλλους βιομηχανικούς κλάδους. ΠΑράλληλα στον κόσμο απαντώνται διάφοροι
προορισμοί βιομηχανικού τουρισμού όπως το Potosi DIamantina στην Βραζιλία.

Από τα διάφορα παραδείγματα οι λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες μπορούν να αντλήσουν

καινοτομα στοιχεία και καλές πρακτικές, αλλά και να εφαρμόσουν αντίστοιχες
στρατηγικές ανάπτυξης τέτοιων περιοχών βιομηχανικής κληρονομιάς.

Η άνοδος του τουρισμού βιομηχανικής κληρονομιάς στην Ευρώπη ξεκινάει κατά

κάποιο τρόπο από το Ηνωμένο Βασίλειο, τη «γενέτειρα της Βιομηχανικής
Επανάστασης», όπου η πτώση της μεταποίησης ξεκίνησε νωρίτερα από ό,τι στην
υπόλοιπη Ευρώπη. Στη χώρα αυτή τα απομεινάρια της περιόδου της εκβιομηχάνισης
είχαν ήδη εξερευνηθεί μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Σταδιακά, το ενδιαφέρον για
αυτό που ονομάζεται «βιομηχανική αρχαιολογία» μεταδόθηκε και σε άλλες στάσιμες

388
βιομηχανικές περιοχές στην Ευρώπη. Στη δεκαετία του 1980, η έννοια του τουρισμού
βιομηχανικής κληρονομιάς διαδόθηκε περιστασιακά και εφαρμόστηκε ως στρατηγική
περιφερειακής αναδιάρθρωσης (Gert-Jan Hospers, 2010).

Κατά τη δεκαετία του 1990, ωστόσο αυτή η νέα τουριστική δραστηριότητα διαδόθηκε
μέσα από τις δραστηριότητες και εμπειρίες τουρισμού βιομηχανικής κληρονομιάς στην
περιοχή του Ρουρ, που κορυφώθηκε με το άνοιγμα μιας πλήρους περιφερειακής
«Διαδρομής Βιομηχανικής Κληρονομιάς» το 1999.

Εμπνευσμένες από αυτή την υποτιθέμενη «βέλτιστη πρακτική», όλο και περισσότερες
περιοχές στην Ευρώπη έχουν στραφεί στον τουρισμό βιομηχανικής κληρονομιάς εκ
τοτε ως πρόσθετο εργαλείο περιφερειακής ανάπτυξης. Μάλιστα από το 90 και μετά
πολλά προγράμματα και επιδοτήσεις της ΕΕ έχουν σχεδιαστεί για την ανακαίνιση και
επανάχρηση τέτοιων χώρων και έχουν αποκατασταθεί περιοχές πρώην βιομηχανικές
όπως για παράδειγμα στο Overijssel (Ολλανδία), στη Δυτική Φλάνδρα (Βέλγιο), Steyr
(Αυστρία), Telford (Ηνωμένο Βασίλειο), Καταλονία (Ισπανία), Crotone (Ιταλία) και
Λωρραίνη (Γαλλία).

Το αποτέλεσμα αυτών των προσπαθειών θα πρέπει να είναι μια «Ευρωπαϊκή Διαδρομή

Βιομηχανικής Κληρονομιάς», που ξεκινά από το Ironbridge (Ηνωμένο Βασίλειο) και
καταλήγει στην περιοχή του Ρουρ (ERIH, 2000).

Προφανώς, όλες οι περιοχές που εφαρμόζουν κάποια στρατηγική τουρισμού

βιομηχανικής κληρονομιάς έχουν αναγνωρίσει ότι η τοπική κληρονομιά θεωρείται πως
μπορεί να συμπληρώσει και να ενισχύσει άλλες πρωτοβουλίες ανάπτυξης και
αναγέννησης, ενός τόπου. Στην Ευρώπη και την Αμερική μπορούν να βρεθούν αρκετά
επιτυχημένα παραδείγματα επανάχρησης και ανάδειξης πρώην βιομηχανικών
συγκροτημάτων και κελυφών (Κirkwood, 2001).

Το SoHo του York και το Yaletown του Βανκούβερ είναι γνωστά παραδείγματα
περιοχών όπου οι αποθήκες και τα εργοστάσια έχουν μετατραπεί σε στούντιο, χώρους
εργασίας για σχεδιαστές και μοντέρνα καταστήματα. Σε ολλανδικές και γερμανικές
πόλεις όπως το Άμστερνταμ, το Αμβούργο και το Έσσεν παλαιά βιομηχανικά
συγκροτήματα έχουν αναπτυχθεί εκ νέου ως μέρος της τοπικής πολιτικής για τις
επιχειρήσεις και την καινοτομία προκειμένου να παρασχεθεί κατάλυμα σε
επιχειρηματίες και ερευνητές που εργάζονται στο χώρο των νέων τεχνολογιών (π.χ.
ανάπτυξη πολυμέσων και λογισμικού). Άλλες παρακμάζουσες περιοχές, όπως το
Shefeld και το Oberhausen (περιοχή Ρουρ), έχουν μεταμορφώσει τμήματα των πρώην
βιομηχανικών ζωνών τους σε μεγάλα εμπορικά κέντρα που έχουν σχεδιαστεί για να
προσελκύουν αγοραστές εκτός της περιοχής.
Η επαναχρησιμοποίηση της βιομηχανικής κληρονομιάς δεν περιορίζεται σε
καλλιτεχνικούς, επιχειρηματικούς, ερευνητικούς και σκοπούς λιανικού εμπορίου,
μπορεί να γίνει η ανακύκλωση της βιομηχανικής κληρονομιάς στο πλαίσιο και άλλων
τοπικών πολιτικών αναγέννησης του χώρου. Στο τέλος, μια τέτοια εκτεταμένη

389
επαναχρησιμοποίηση των βιομηχανικών απομεινάρι της Ευρώπης μπορεί να είναι μια
πιο αποτελεσματική στρατηγική για την περιφερειακή ανανέωση από ό,τι η
αποκλειστική δεσμευση τέτοιων κελυφών για τουριστικούς σκοπούς (Gert-Jan
Hospers,2010).
Η περίπτωση του πάρκου αλατωρυχείων Erlebnisbergwerk «Glückauf» στην πόλη
Sondershausen της Θουριγγίας στη Γερµανία, είναι άλλη µια περίπτωση χρήσης
ορυχείων µε ιδιαίτερα επιβαρηµένο περιβάλλον. Πρόκειται για µια εξαιρετικά µεγάλη
έκταση 125 τ.χλµ. µε 50 εκατοµµύρια τ.µ. στοών και περισσότερα από 400 χλµ.
υπόγειων σηράγγων. Οι υπόγειες εγκαταστάσεις έχουν µέγεθος ολόκληρης υπόγειας
πόλης.
Τόσο οι υπόγειες, όσο και οι υπόγειες εγκαταστάσεις οι οποίες λειτούργησαν εντατικά
από το 1891 έως το 1989, χρησιµεύουν για δράσεις πολιτισµού και αναψυχής.
Συγκεκριµένα, στο εσωτερικό του ορυχείου έχουν δηµιουργηθεί χώροι εκδηλώσεων και
συναυλιών. ∆ιατηρούνται επισκέψιµες οι στοές της εξόρυξης, λειτουργεί ο µικρός
υπόγειος σιδηρόδροµος και διατηρούνται ως εκθέµατα in situ ο πύργος µε το φρέαρ και
τµήµατα του εξοπλισµού εξόρυξης και µεταφοράς. Γύρω από το ορυχείο έχουν
δηµιουργηθεί χώροι διοίκησης, τεχνολογικό µουσείο και έχουν οργανωθεί υπαίθριοι
χώροι αναψυχής µε αθλητισµό, αγώνες δρόµου, mountain bike, canoe κ.ά.
Η περίπτωση του Glückauf αποτελεί ακραίο µεν παράδειγµα ως προς την ένταση της
εκµετάλλευσης του τοπίου ιδιαίτερα για χρήσεις αναψυχής, αποδεικνύει όµως τις
πολλαπλές δυνατότητες εκµετάλλευσης ανάλογων εγκαταστάσεων. (Αυγερινού -
Κολώνια Σ., 2002)

4. Η διατήρησης και ανάδειξη της Βιομηχανικής Κληρονομιάς μέσα από το

θεσμικό πλαίσιο και τις εθνικές τομεακές πολιτικές τα τελευταία χρόνια.

Το θέμα και οι στόχοι της διατριβής, γύρω από την αξιοποίηση της ΒΚ για την
ανάπτυξη νέων τουριστικών προϊόντων φανερώνει ότι είναι σκόπιμο να εξεταστεί τι
προτείνεται και δρομολογείται από τον ευρύτερο κι υπερκείμενο σχεδιασμό όσον
αφορά καταρχήν σε θέματα σχέσης ανάδειξης της βιομηχανικής κληρονομιάς και
τουριστικής δραστηριότητας. Είναι επίσης απαραίτητο εφόσον εξετάζονται από τα
κάτω μοντέλα ανάπτυξης γύρω από την εξεταζόμενη θεματική να αναλύσουμε ότι
αφορά στον αναπτυξιακό σχεδιασμό και τις κατευθύνσεις αυτού σε επίπεδο τοπικής
αυτοδιοίκησης.,. Κατ’ επέκταση αυτού είναι σκόπιμο να επισημανθεί ότι αναπτυξιακός
σχεδιασμός του εκάστοτε δήμου ή/και φορέα τοπικής αυτοδιοίκησης οφείλει να γίνεται
σε εναρμόνιση με κάθε αναπτυξιακή προτεραιότητα και άξονα, που έχει θεσπιστεί σε
κάθε ανώτερο επίπεδο, του τοπικού σχεδιασμού.
Οι κατευθύνσεις πολιτικής και σχεδιασμού, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αφορούν κυρίως σε
κοινές κοινοτικές πολιτικές και συνεπώς έχουν στο μεγαλύτερο ποσοστό, ενσωματωθεί
στην ελληνική νομοθεσία. Βέβαια η έλλειψη κοινής τουριστικής πολιτικής στο πλαίσιο

390
της ΕΕ, ενδεχομένως να δυσχεραίνει τη σχεδιασμένη τουριστική ανάπτυξη της χώρας,
μειώνει τις δυνατότητες προγραμματισμού και ελέγχου επί της τουριστικής πολιτικής,
ενώ ταυτόχρονα οξύνει τους κινδύνους που προέρχονται από τις απαιτήσεις που
διαμορφώνει ο διεθνής ανταγωνισμός.(ΥΠΕΧΩΔΕ, 2007)
Παρόλα τα παραπάνω η κοινή τουριστικη πολιτική, δεν φαίνεται να αποτελούσε στόχο
της ΕΕ έως σήμερα, ενώ οι επιπτώσεις από την πανδημία του COVID-19 ανέτρεψαν
αυτή την στάση και έθεσαν τον τουρισμό ως άμεσο στόχο της ΕΕ. Η τελευταία έκθεση
από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή με θέμα την ανανεωμένη πολιτική της ΕΕ για τον
τουρισμό αναγγέλλει για πρώτη φορά την προετοιμασία κοινής πολιτικής και
υπογραμμίζει την αναγκαιότητα της. Αναφέρονται οι δημογραφικές προκλήσεις ως
παράγοντας αλλαγής των επικρατέστερων μορφών τουρισμού, λόγω της επικράτησης
της τρίτης ηλικίας και συνεπώς την αύξηση του τουριστικού πληθυσμού. Παράλληλα η
ραγδαία ανάπτυξη νέων ανταγωνιστικών προορισμών παγκοσμίως και εξειδικευμένων
καινοτόμων προϊόντων δικαιολογεί την αναγγελία προετοιμασίας κοινής πολιτικής.
Σταθερά και αμετάβλητα στοιχεία στην πολιτική που θα διαμορφωθεί πρόκειται να
αποτελέσουν η προστασία και διασφάλιση της προστασίας του περιβάλλοντος φυσικού
και ανθρωπογενούς και η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων της
τουριστικής βιομηχανίας.
Η πολιτική για το περιβάλλον, η ΚΑΠ αλλά και η πολιτική των υποδομών, έχουν
περισσότερο κατευθύνει την ανάπτυξη του τουρισμού κυρίως προς νέες εναλλακτικές
μορφές κι έχουν συμβάλει στην χωρική διάχυση του τουρισμού στον ύπαιθρο
Ευρωπαϊκό χώρο. Κατά κύριο λόγω αυτό λαμβάνει χώρα, εξαιτίας της αναγκαιότητας
άμεσης προστασίας του περιβάλλοντος, φυσικού και ανθρωπογενούς αλλά και λόγω της
αναγκαιότητας δημιουργίας νέων ευκαιριών απασχόλησης του Ευρωπαϊκού αγροτικού
πληθυσμού.
Όσον αφορά στον Ελληνικό Τουρισμό, οι Ευρωπαϊκές πολιτικές, έχουν συμβάλει σε μία
μικρή, προς το παρόν, ανάπτυξη και διάδοση νέων εναλλακτικών μορφών που αφορούν
και σε άλλες μορφές πλην του διαδεδομένου μοντέλου «ήλιος-θάλασσα». Η Κοινή
Αγροτική Πολιτική και οι πρωτοβουλίες τύπου Leader, καθώς κι άλλες λιγότερο
γνωστές κοινοτικές πρωτοβουλίες και προγράμματα, συνέβαλαν σημαντικά στην
δημιουργία νέων υποδομών και στον εκσυγχρονισμό παλαιών, στον αγροτικό χώρο,
κυρίως με την μορφή καταλυμάτων και κέντρων έκθεσης δραστηριοτήτων. Παράλληλα
η δημιουργία και ανάδειξη περιπατητικών διαδρομών και η βελτίωση του αγροτικού
δικτύου συνέβαλαν στην δυνατότητα ανάπτυξης τουριστικών δραστηριοτήτων σε
μεγαλύτερο μέρος του αγροτικού χώρου, που δεν ήταν προσβάσιμο. Η συμβολή των
Ευρωπαϊκών πολιτικών σε άλλες μορφές τουρισμού στην χώρα μας δεν φαίνεται να
είναι τόσο άμεση όσο διαφαίνεται στον αγροτικό τουρισμό. Παρόλα αυτά η προοπτική
υιοθέτηση και δρομολόγησης Κοινής Ευρωπαϊκής Πολιτικής για τον Τουρισμό
πρόκειται να υποχρεώσει και την χώρα μας για την υιοθέτηση στρατηγικού σχεδίου
ανάπτυξης του Τουρισμού και μιας πιο ολοκληρωμένης Εθνικής Πολικής Τουριστικής
Ανάπτυξης. Παράλληλα είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως η υιοθέτηση μιας Κοινής

391
Ευρωπαϊκής Πολιτικής και στην χώρα μας, όπου ο τουρισμός αποτελεί ίσως την
κυριότερη οικονομική δραστηριότητα, ενέχει σημαντικούς κινδύνους, όπως την
ενδεχόμενη κατεύθυνση της ανάπτυξης του ελληνικού τουριστικού προϊόντος για χάρη
της Ευρωπαϊκής Τουριστικής και κατ’ επέκταση οικονομικής ανάπτυξης που ενδέχεται
να αντικρούεται με τα εθνικά μας συμφέροντα και τις προσδοκίες για την Εθνική
Τουριστική Ανάπτυξη.

Βασική απαίτηση από πλευράς πολιτικής είναι η σύμπραξη μεταξύ όλων των
εμπλεκόμενων φορέων σε επίπεδο διαδικασίας λήψης αποφάσεων και κυρίως η άμεση
συνεργασία μεταξύ των φορέων των κρατών μελών και των ενδιαφερομένων της
τουριστικής βιομηχανίας.
Όσον αφορά τον αναπτυξιακό σχεδιασμό της χώρας μας, αυτός διατυπώνεται στα
περιφερειακά και τομεακά επιχειρησιακά προγράμματα, που ταυτίζονται με την
εκάστοτε προγραμματική περίοδο, ενώ οι χωρικές κατευθύνσεις έχουν διατυπωθεί στον
υπερκείμενο χωροταξικό σχεδιασμό χωροταξικό σχεδιασμό που μεταφράζεται στο
Γενικό, τα Περιφερειακά και τα Ειδικά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού και
Αειφόρου Ανάπτυξης, όπως έχουν καταρτιστεί προσφάτως για την βιομηχανία, τον
Τουρισμό και τις ΑΠΕ κ.α. Επίσης οφείλει να εναρμονίζεται σε κατώτερο επίπεδο με το
Χωροταξικό σχέδιο της Περιφέρειας, το οποίο για τον Νομό Αττικής υποκαθίσταται με
το Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας. Όσον αφορά στην περιοχή μελέτης οι προτεραιότητες
αυτές διατυπώνονται πιο συγκεκριμένα και στο ΠΕΠ της περιφέρειας Αττικής για την
τρέχουσα προγραμματική περίοδο.
Κάθε πρόταση για την ανάδειξη αρχαιολογικών χώρων, μέσα στα όρια του αστικού
ιστού της σύγχρονης πόλης εντάσσεται σε αυτή ερμηνεύοντας το διεθνές θεσμικό
πλαίσιο για την αρχαιολογική και πολιτιστική κληρονομιά όπως αυτό στοιχειοθετείται
τόσο από τα άρθρα 7, 8 και 15 της Χάρτας της Βενετίας, όπως αυτά οριστικοποιήθηκαν
στα διεθνή συνέδρια του ICOMOS στη Λωζάνη (1990) και στη Σόφια (1996), όσο και
από τη χάρτα της αυθεντικότητας, όπως αυτή αναπτύχθηκε στα συνέδρια της Νάπολης,
του Μπέργκεν (Νορβηγία) και της Νάρα (Ιαπωνία).
Σε διεθνές επίπεδο, όπως έχει προαναφερθεί οι οργανισμοί που δραστηριοποιούνται για
θέματα προστασίας και διατήρησης της ΠΚ είναι η UNESCO , o ICOMOS και το
TICCIH.
Σύμφωνα με το παραπάνω πλαίσιο προστασίας, ο αρχαιολογικός χώρος δεν αποτελεί
μεμονωμένο μνημείο αλλά υλικό και νοηματικό φορέα ενός ευρύτερου χωρικού και
πολιτισμικού περιβάλλοντος ώστε ο αρχαιολογικός χώρος να μην αποτελέσει ένα
απομεινάρι του παρελθόντος που εξαιρείται από τη σημερινή πόλη αλλά αντίθετα ένα
ιδιόμορφο, ιδιαίτερο μέλος της, που ενσωματώνεται ενεργά παίζοντας διαφορετικό
ρόλο ανάλογα με την τρέχουσα χρήση του.
Τα ιστορικά «στρώματα» της πόλης δεν αποτελούν απλά σημειακές εμφανίσεις στο
σημερινό σώμα της πόλης αλλά μάλλον ακολουθούν βίους παράλληλους με αυτή σε

392
όλες τις ιστορικές της φάσεις, έτσι είναι περισσότερο αποδεκτό αυτά να μην
διατηρούνται ως «μουσειακά» αντικείμενα αλλά ενεργά συν-κείμενα στην καθημερινή
ζωή της πόλης.(Γκανιάτσας, 2007)
Οι παραπάνω αρχές δεν αποτελούν κανονιστικά αλλά κατευθυντήρια κείμενα, όπως
μπορεί να διαπιστώσει κανείς, σε διεθνές όμως επίπεδο, προκειμένου να διατηρούνται
κοινές γραμμές προστασίας για την παγκόσμια κληρονομιά.
Σε εθνικό επίπεδο, όπως αναλύθηκε παραπάνω δραστηριοποιείται το Υπουργείο
Πολιτισμού για την προστασία και διατήρηση τέτοιων πολιτιστικών μνημείων. Η
καταγραφή και διατήρηση αυτών είναι ευθύνη και αρμοδιότητα του ΥΠΠΟ και του
ΥΠΕΧΩΔΕ, αλλά και των αρμοδίων φορέων των εκάστοτε αυτοδιοικήσεων πρώτου
και δευτέρου βαθμού.
Σχετικά με την ελληνική νομοθεσία δεν υπάρχει εμπλουτισμένη νομοθεσία σχετικά με
την διατήρηση και προστασία ανενεργών Βιομηχανικών Χώρων. Ο νέος αρχαιολογικός
νόμος, Ν.3028/2002 κάλυψε το κενό της νομοθεσίας η οποία ανανεώθηκε μόλις πριν
μία πενταετία, ενώ η πιο πρόσφατη τροποποίηση του αρχαιολογικού Νόμου 5351/1932
«περί αρχαιοτήτων», έγινε το 1995. Παράλληλα ο νόμος 1469/1950 «περί προστασίας
ειδικής κατηγορίας οικοδομημάτων και έργων τέχνης μεταγενέστερων του 1930»,
καθώς και διάφορες διατάξεις, διεθνείς συμβάσεις που έχουν κυρωθεί από την ελληνική
πολιτεία και διατάξεις που αναφέρονται στα όργανα προστασίας είναι ακόμη σε ισχύ.
Δεν θα πρέπει να παραβλέπονται ο νόμος για την βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη Ν.2508,
ο χωροταξικός νόμος Ν.2742 αλλά και λοιπή νομοθεσία που αφορά σε οικονομικά
κίνητρα, στο χωροταξικό και πολεοδομικό σχεδιασμό συντελούν συμπληρωματικά στην
υποχρέωση για διατήρηση και καταγραφή, αλλά και ανάδειξη/επανάχρηση της ΒΚ.
Αντιθέτως παρατηρούνται σημεία-εμπόδια από το πρόσφατο θεσμικό πλαίσιο περί
αστικών αναπλάσεων του Ν 2508, το οποίο μπορεί να χαρακτηριστεί δυσκίνητο σε
πολλές περιπτώσεις, ενώ η νομοθετική ρύθμιση που ακολούθησε, περί Ολοκληρωμένων
Αστικών Παρεμβάσεων Αρ12 Ν 2742/99, σαφώς επηρεασμένη από την φιλοσοφία της
Ευρωπαϊκής Πρωτοβουλίας Urban, δεν συνδέεται με αποτελεσματικές μεθόδους στον
τομέα των πολεοδομικών ρυθμίσεων αλλά ούτε και με διατιθέμενα κονδύλια.
Βάσει του Άρθρου 3 του προαναφερθέντος Αρχαιολογικού Νόμου, η προστασία της
πολιτιστικής κληρονομιάς συνίσταται: στον εντοπισμό, την έρευνα, καταγραφή,
τεκμηρίωση των στοιχείων της, αλλά και την διατήρηση, αποτροπή της
καταστροφής/αλλοίωσης της ΒΚ και την συντήρηση και ανά περίπτωση αποκατάσταση
της και την ανάδειξη και ένταξη στη σύγχρονη ζωή. Πολύ σημαντική είναι η
επισήμανση του Νόμου να συμπεριλαμβάνεται η προστασία της ΠΚ στους στόχους
οποιουδήποτε επιπέδου Χωροταξικού, Αναπτυξιακού, Περιβαλλοντικού ή
Πολεοδομικού Σχεδιασμού.
Παράλληλα το Άρθρο 6 του ίδιου Νόμου διακρίνει τα απομεινάρια της
αποβιομηχάνισης ως νεότερα πολιτιστικά αγαθά των τελευταίων εκατό ετών που είναι
μνημεία λόγω της αρχιτεκτονικής, πολεοδομικής, βιομηχανικής, ιστορικής και
επιστημονικής τους αξίας.

393
Σημαντικό θέμα επίσης αποτελεί σήμερα η εξασφάλιση του δημόσιου χαρακτήρα
εκτάσεων ΒΚ, προκειμένου να προχωρήσει η επανάχρηση τους. Η ελληνική
πραγματικότητα αναδεικνύει την χρήση εμμέσων εργαλείων σχεδιασμού όπως οι
πολεοδομικές μελέτες βάσει της πολεοδομικής νομοθεσίας. Η ενδεχόμενη εφαρμογή
εισφορών γης κατ' αναλογία του Άρθρου 15 του Ν 2508/97, στις εντός σχεδίου
περιοχές μπορεί συναινετικά να συμβάλει στην εξασφάλιση υψηλής ποιότητας
οικιστικού περιβάλλοντος και την οριστικοποίηση του σημερινού καθεστώτος
ανταλλαγών και παραχωρήσεων εκτάσεων από τους εκάστοτε ιδιοκτήτες, ανενεργών
βιομηχανικών χώρων, προς τους Δήμους (Μάρω Ευαγγελίδου, Αγγελική Πάλλα, 2001).

Άμεσες και έμμεσες Θεματικές κατευθύνσεις

Στα Χωροταξικά πλαίσια που καταρτίστηκαν προσφάτως για να συγκροτήσουν τον

εθνικό χωροταξικό σχεδιασμό, η Αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς δεν
αποτελεί διακριτό αναπτυξιακό άξονα, αλλά προωθείται κυρίως στο πλαίσιο της
τουριστικής ανάπτυξης, επιλεκτικά σε συγκεκριμένες περιοχές προκειμένου να
εμπλουτιστεί το τουριστικό τους προϊόν και να αρθεί η εποχικότητα του. Πιο
συγκεκριμένα όμως οι αναφορές στην βιομηχανική κληρονομιά καθώς και την
αξιοποίηση αυτής, είναι λιγοστές στο σύνολο των Πλαισίων, καθώς και στα
αναπτυξιακά μέτρα και προγράμματα που την αφορούν.
Τα πιο διακριτά σημεία αναφοράς της είναι στα πλαίσια του ΕΠΧΣΑΑ του Τουρισμού,
όπου δρομολογούνται για τις Μητροπολιτικές Περιοχές, είναι επιγραμματικά:
αναπλάσεις σε περιοχές με βιομηχανικό ενδιαφέρον, που έχουν χωρική συνέχεια με
άλλες περιοχές αστικού τουρισμού. Παράλληλα προωθείται ανεξάρτητα διαμέσου της
ανάπτυξης του συνεδριακού τουρισμού η δημιουργία εγκαταστάσεων μικρότερης
κλίμακας σε μικρότερα αστικά κέντρα και άλλους τουριστικούς προορισμούς, βάσει
κριτηρίων, όπως: ύπαρξη Α.Ε.Ι. ή ερευνητικών κέντρων, παρουσία κάποιου
ισχυρού/κυρίαρχου παραγωγικού τομέα στην περιοχή, ύπαρξη αξιόλογων στοιχείων του
φυσικού ή ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, ιστορίας, κ.α. Στην περίπτωση αυτή
ενισχύεται η ανάδειξη και επανάχρηση αξιόλογων παλαιών κελυφών. Όπου προφανώς
συμπεριλαμβάνονται και τα ανενεργά βιομηχανικά κελύφη.(Τσολακάκη Π., 2007)
Παράλληλα το ίδιο πλαίσιο προωθείται η ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών
τουρισμού181 στον ευρύτερο ελληνικό χώρο και στα πλαίσια αυτά μία διακριτή
κατηγορία τουρισμού είναι ο Πολιτισμικός Τουρισμός. Σε αυτήν την κατηγορία
προτείνονται ποικίλα μέτρα και προγράμματα που ευνοούν με έμμεσο τρόπο την

181
Στο ΕΠΧΣΑΑ του Τουρισμού ως «εναλλακτικές μορφές τουρισμού» ορίζονται αυτές που
ακολουθούν διαφορετικό τρόπο οργάνωσης από αυτό του μαζικού τουρισμού και στηρίζονται
κατά κανόνα στην αξιοποίηση διαφορετικών πόρων από το κυρίαρχο μοντέλο τουρισμού (ήλιος
– θάλασσα) με ήπιο τρόπο.

394
διατήρηση και ανάδειξη της βιομηχανικής Κληρονομιάς. Για την ανάπτυξη του
πολιτιστικού τουρισμού απαιτείται η ιεραρχημένη αναβάθμιση του μουσειακού,
μνημειακού και αρχαιολογικού κεφαλαίου της χώρας, που έμμεσα απαιτεί την
καταγραφή και παρακολούθηση της καθημερινής πορείας διατήρησης των
πολιτισμικών πόρων. Παράλληλα η οργάνωση των αρχαιολογικών χώρων και
μνημείων και η ένταξη τους σε τουριστικά δίκτυα. Ευνοεί την ανάδειξη άλλων μη
αναπτυγμένων πολιτισμικών πόρων των ίδιων περιοχών, καθώς ενδυναμώνει την
τουριστική ταυτότητα της εκάστοτε περιοχής. Παράλληλα η δρομολόγηση δημιουργίας
θεματικών πάρκων που αφορούν στον πολιτιστικό πλούτο της κάθε περιοχής, αλλά και
η ενίσχυση δράσεων για τη δημιουργία πολυχώρων ψηφιακής αναπαράστασης
ιστορικών, μυθολογικών και άλλων πολιτισμικών σεναρίων, μπορεί να απαιτήσει την
επανάχρηση αξιόλογων κτιριακών κελυφών, όπως τα πρώην βιομηχανικά, για την
στέγαση τους.
Οι κατευθύνσεις του ΕΠΧΣΑΑ για την Βιομηχανία είναι κυρίως χωρικές ενώ σε
θεματικό επίπεδο σημαντικές αναφορές στην αξιοποίηση της βιομηχανικής
κληρονομιάς γίνονται σε δύο περιπτώσεις, στις περιοχές ποιοτικής
182
αναδιάρθρωσης στις οποίες εντάσσεται και η μελέτη περίπτωσης, όπου η γενική
κατεύθυνση πολιτικής είναι η αναδιάρθρωση της βιομηχανικής βάσης για την
αντιμετώπιση αυτών των αδυναμιών και μία από τις ειδικότερες κατευθύνσεις αφορά
στην δυνατότητα διατήρησης και επανάχρησης αξιόλογων βιομηχανικών κτιρίων, και
αξιοποίηση μεγάλων πρώην βιομηχανικών χώρων για την κάλυψη ελλείψεων
κοινόχρηστων χώρων ή για τη χωροθέτηση άλλων εγκαταστάσεων μεγάλης κλίμακας.
Παράλληλα στο ίδιο πλαίσιο όσον αφορά στις κατευθύνσεις για τις επιλογές των
πολεοδομικών σχεδίων όσον αφορά τη ρύθμιση της βιομηχανίας στον οικιστικό ιστό,
αναφέρεται πως βιομηχανικές μονάδες κάποιας κλίμακας που έχουν διακόψει τη
λειτουργία τους και είναι εγκλωβισμένες στον αστικό ιστό, πρέπει να αποτελούν
αντικείμενο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος του πολεοδομικού σχεδιασμού.
Ένα εξαιρετικά σημαντικό ζήτημα που θίγεται στο ΕΠΧΣΑΑ της Βιομηχανίας και
συνδέεται άμεσα με την τήρηση αρχείων σχετικά με την απογραφή της βιομηχανικής
δραστηριότητας της χώρας μας, αφορά στην δρομολόγηση της Επαναφοράς κι
Απογραφής των Βιομηχανικών Καταστημάτων. Η ανά 5 ή 10 χρόνια, σύμφωνα με τις
κατευθύνσεις του παρόντος Ειδικού Πλαισίου και ειδικότερα με τα οριζόμενα στο
άρθρο 17 παρ. 4., απογραφή των Βιομηχανικών καταστημάτων από την Ε.Σ.Υ.Ε., όπως
προτείνεται , πρόκειται να συμβάλει στην σύνταξη της βιομηχανικής ιστορίας της
χώρας όπου η απογραφή χαρακτηριστικών και δραστηριοτήτων, θα αποτελέσει βασικό
συστατικό για την δημιουργία ενιαίου βιομηχανικού αρχείου στην χώρα.

182
Περιοχές που συνδυάζουν συγκριτικά πλεονεκτήματα και ήδη αναπτυγμένη βιομηχανική
βάση με συγκριτικά δυναμική κλαδική φυσιογνωμία, με δεδομένες τις γενικότερες
διαρθρωτικές αδυναμίες της ελληνικής βιομηχανίας (ΚΥΑ ΕΠΧΣΑΑ Βιομηχανίας, ΥΠΕΧΩΔΕ
2007)

395
Όσον αφορά την υφιστάμενη και ενεργή βιομηχανία, παρατηρούνται κυρίως στο
ΕΠΧΣΑΑ της Βιομηχανίας συγκεκριμένες χωρικές κατευθύνσεις ειδικότερα και σε
σχέση με την μελέτη περίπτωσης, .
Για την Δυτική Αττική συγκεκριμένα φαίνεται να προωθείται η στήριξη του
δευτερογενούς και η πλαισίωση του με άλλες δράσεις καθώς η περιοχή αποτελεί το
ισχυρότερο στοιχείο της βάσης της μεταποίησης της μητροπολιτικής περιοχής της
Αθήνας. Στο πλαίσιο αυτό, είναι αναγκαία η στήριξη κλάδων και τύπων βιομηχανίας
όλων των κατηγοριών και κυρίως των υφιστάμενων κλάδων. Όσον αφορά ειδικότερα
τον οικιστικό χώρο, δεκτές νέες μονάδες είναι αυτές που έχουν αντικείμενο την
αποθήκευση προϊόντων και οι μονάδες υψηλής τεχνολογίας.
Στο πλαίσιο των περιφερειακών κατευθύνσεων, διατηρούνται τα υφιστάμενα ισχυρά
στοιχεία της χωρικής οργάνωσης της βιομηχανίας που είναι οι ζώνες της Ελευσίνας και
των Μεγάρων και ενισχύεται ο ρόλος του Θριάσιου Πεδίου. Από την παραπάνω άποψη
διαφαίνεται η γενικότερη κατεύθυνση που δίνεται στην ευρύτερη περιοχή του
Θριασίου, ενώ τονίζεται, ότι η περιοχή είναι ιδιαίτερα κατάλληλη για τη χωροθέτηση
πολυτομεακών υποδοχέων (εφοδιαστική και χονδρεμπόριο, Ε.Τ.Α (ΥΠΕΧΩΔΕ,2007)
Πολύ σημαντικό στοιχείο είναι ότι έχει συμπεριληφθεί στις προτάσεις η
περιβαλλοντική ευαισθησία που παρουσιάζει η περιοχή και τονίζεται η αναγκαιότητα
για ειδικά μέτρα σε συνάρτηση με την ταχύτατη αστικοποίηση που παρατηρείται στην
περιοχή, τόσο όσον αφορά την απορρύπανσης όσο και την προστασία της φύσης.
Απαιτήσεις που δημιουργούνται στην περιοχή κι αφορούν στην ασφάλεια και
προστασία του περιβάλλοντος της, είναι η δημιουργία βάσης δεδομένων για το σύνολο
των μονάδων που υπάγονται στην ΚΥΑ 5697/590 («Σεβέζο») λόγω της ύπαρξης πολύ
μεγάλου αριθμού μονάδων Σεβέζο183 , που επιβάλλει πρόσθετα ειδικά μέτρα, ιδιαίτερα
εν όψει του έντονα αστικοποιούμενου χαρακτήρα πολλών περιοχών με την
προετοιμασία αντίστοιχου σχεδίου (ΣΑΤΑΜΕ) για την πρόληψη των επιπτώσεων από
πιθανά βιομηχανικά ατυχήματα μεγάλης έκτασης.
Επίσης όσον αφορά σε θέματα συγκρούσεων χρήσεων γης, όπου έχουμε παράλληλα
βιομηχανικής ανάπτυξη και τουριστική δραστηριότητα, φαίνεται πως δίνεται έμφαση
στους οργανωμένους υποδοχείς, ιδιαίτερα σε περιοχές με προτεραιότητα τουρισμού. Σε
αυτές είναι κατά κανόνα επιθυμητή η συγκέντρωση βιομηχανικών εγκαταστάσεων
μέσης και υψηλής όχλησης σε οργανωμένους υποδοχείς. Η τυχόν επιτρεπόμενη
σημειακή χωροθέτηση της βιομηχανίας δεν πρέπει να θίγει το περιβάλλον και το τοπίο
ως τουριστικούς πόρους.
Η υφιστάμενη βιομηχανία λοιπόν που προωθείται και στον τρέχον σχεδιασμό και τις
επικείμενες πολιτικές, δημιουργεί με την σειρά της μία δυναμική που μπορεί να
πλαισιώσει την διατήρηση και ανάδειξη της κληρονομιάς και ιδιαιτέρως της

183
Οι μονάδες SEVEZO, έχουν πάρει το όνομα τους από τις αντίστοιχες οδηγίες της ΕΕ Ι και ΙΙ,
είναι οι βιομηχανικές μονάδες που παρουσιάζουν υψηλή επικινδυνότητα. Συνήθως ο υψηλός
δείκτης επικινδυνότητας συνδέεται με υψηλό δείκτη όχλησης και μεγάλο ρίσκο ρύπανσης.

396
βιομηχανικής κληρονομιάς. Με την ύπαρξη έντονης βιομηχανικής δραστηριότητας
στην περιοχή, εκδηλώνεται και ένας σύγχρονος βιομηχανικός τουρισμός που μπορεί να
ενισχύει την δημιουργία τουριστικών προϊόντων με βάσει την υφιστάμενη ΒΚ.

4.1. Προγράμματα και πολιτικές που ενισχύουν την ανάδειξη της Βιομηχανικής
Κληρονομιάς.

Προγράμματα και πολιτικές που αφορούν τον πολιτισμό και τον τουρισμό κι ενισχύουν
την ανάδειξη της βιομηχανικής κληρονομιάς, αφορούν συνήθως την ανάδειξη και
προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς εν γένει. Η ΒΚ ως υποσύνολο της τελευταίας
επωφελείται σε μεγάλο βαθμό από τις δράσεις των αρμοδίων φορέων και τα σχετικά
προγράμματα.
Κάποια από αυτά τα επιμέρους στοχευμένα προγράμματα και δράσεις παρουσιάζονται
ενδεικτικά παρακάτω προκειμένου να προδιαγραφεί μία τάση την τρέχουσα περίοδο
σχετικά με το αντικείμενο της ΒΚ και την προστασία και ανάδειξη της.
Οι τομείς του πολιτισμού και της δημιουργικότητας αντιπροσωπεύουν περίπου το 4,2%
του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της ΕΕ.(Τσολακάκη Π., 2007)
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναγνωρίζοντας την ανάγκη υποστήριξης των πολιτιστικών και
δημιουργικών τομέων, έχει δημιουργήσει τις τελευταίες προγραμματικές περιόδους το
πρόγραμμα Δημιουργική Ευρώπη (creative europe) για να συμβάλει στην αντιμετώπιση
των νέων προκλήσεων των κλάδων όπως η μείωση των εσόδων, παγκόσμια ζητήματα
όπως η μετανάστευση, η κλιματική αλλαγή και η άνοδος του εθνικισμού.

Creative Europe

Το πρόγραμμα Creative Europe εκτυλίσσεται μέσα από 6 πολιτικές προτεραιότητες της

Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ο στόχος είναι τα έργα που χρηματοδοτούνται στο πλαίσιο του
προγράμματος Creative Europe να συμβάλλουν στην γενικότερη ανάπτυξη
βιωσιμότητα και ευημερία στην Ευρώπη, καθώς και να γίνει δικαιότερη και πιο
πράσινη για τις επόμενες γενιές. Το πρόγραμμα δίνει τη δυνατότητα σε καλλιτέχνες από
όλους τους κλάδους να βρουν καινοτόμους τρόπους για να προσεγγίσουν νέο κοινό, να
εκπαιδευτούν, να μεταφράσουν τη δουλειά τους, να αναπτύξουν σενάρια, να κάνουν
ταινίες και να εκτιμήσουν και να αναδείξουν την πολιτιστική τους κληρονομιά.
Οι γενικοί στόχοι του προγράμματος Creative Europe είναι:

● Διαφύλαξη, ανάπτυξη και προώθηση της ευρωπαϊκής πολιτιστικής και

γλωσσικής ποικιλομορφίας και κληρονομιάς

397
 ● Αύξηση της ανταγωνιστικότητας και του οικονομικού δυναμικού του
πολιτιστικού και δημιουργικού τομέα, ιδίως του οπτικοακουστικού τομέα
Το πρόγραμμα υποστηρίζει έργα που προάγουν την ευρωπαϊκή σύγχρονη δημιουργία
και κληρονομιά (άυλη, υλική, βιομηχανική), αρχιτεκτονική, μουσική, λογοτεχνία,
τέχνες του θεάματος, ταινίες, φεστιβάλ, πολιτιστικό τουρισμό, κ.λπ., καθώς και
εμβληματικές πρωτοβουλίες όπως οι Πολιτιστικές Πρωτεύουσες της Ευρώπης. ECOC)
ή τις Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς.184

Το πρόγραμμα όπως έχει σχεδιαστεί και λειτουργεί έως σήμερα καλύπτει τους
παρακάτω τομείς:

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ: ενίσχυση της καλλιτεχνικής και πολιτισμικής συνεργασίας σε

ευρωπαϊκό επίπεδο για την υποστήριξη της δημιουργίας ευρωπαϊκών έργων και την
ενίσχυση της οικονομικής, κοινωνικής και εξωτερικής διάστασης του πολιτιστικού και
δημιουργικού τομέα, καθώς και της καινοτομίας και της κινητικότητας.
MEDIA: προώθηση της ανταγωνιστικότητας, της διάδοσης, της συνεργασίας, της
καινοτομίας και της βιωσιμότητας, μεταξύ άλλων μέσω της κινητικότητας, του
ευρωπαϊκού οπτικοακουστικού τομέα.
ΔΙΑΤΟΜΕΑΚΑ: προώθηση της πολιτικής συνεργασίας και καινοτόμων δράσεων που
υποστηρίζουν όλα τα σκέλη του προγράμματος και για την προώθηση ενός
ποικιλόμορφου, ανεξάρτητου και πλουραλιστικού περιβάλλοντος στα μέσα
επικοινωνίας και παιδείας στα μέσα επικοινωνίας.

Το πρόγραμμα είναι άμεσα συνδεδεμένο και με την τουριστική ανάπτυξη καθώς εκτός
από την ιδιαίτερη συνάφεια του προγράμματος ΠΠΕ για την περιφερειακή ανάπτυξη,
το οποίο περιλαμβάνει τουρισμό, έργα συνεργασίας ή πλατφόρμες στο πλαίσιο των
«οριζόντιων δράσεων» του σκέλους CULTURE μπορεί να αποτελείται από πολιτιστικές
εκδηλώσεις με τη μορφή φεστιβάλ μουσικής ή παραστατικών τεχνών. Στο σκέλος του
MEDIA, τα κινηματογραφικά φεστιβάλ και οι αγορές μπορεί να διαδραματίσουν ρόλο
στον εθνικό και διεθνή τουρισμό. Επιπλέον, το branding της πόλης μέσω του
πολιτισμού συμβάλλει στην αξία των αστικών περιοχών, προσελκύοντας έτσι
περισσότερους επισκέπτες. Επιπλέον, στο πλαίσιο των «τομεακών δράσεων», το
σκέλος CULTURE του προγράμματος προβλέπει δράσεις που περιλαμβάνουν την
ανάπτυξη των δημιουργικών πτυχών του βιώσιμου πολιτιστικού τουρισμού, τους τομείς
του design και της μόδας, καθώς και για την προώθηση και εκπροσώπηση αυτών των
τομέων εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

184
https://culture.ec.europa.eu/creative-europe

398
Europa nostra
Η Europa Nostra ιδρύθηκε στις 29 Νοεμβρίου 1963 στο Παρίσι. Για σχεδόν 60 χρόνια,
αναδεικνύει, προστατεύει και καταγράφει την πολιτιστική κληρονομιά. Καλύπτοντας
περισσότερες από 40 χώρες, το Europa Nostra αναγνωρίζεται ως το μεγαλύτερο και πιο
αντιπροσωπευτικό δίκτυο πολιτιστικής κληρονομιάς στην Ευρώπη. Διατηρεί στενές
σχέσεις με την Ευρωπαϊκή Ένωση, το Συμβούλιο της Ευρώπης, την UNESCO και
άλλους διεθνείς φορείς. Το δίκτυο ασχολείται σαφώς και με την υποκατηγορία της
βιομηχανικής κληρονομιάς.
Η βασική στόχευση του δικτύου είναι η υποστήριξη της πολιτιστικής και φυσικής
κληρονομιάς σε όλη την Ευρώπη μέσα από ένα δίκτυο πολιτών, διαδικασία που μπορεί
να έχει πολλαπλά οφέλη για την οικονομία, την κοινωνία, τον πολιτισμό και το
περιβάλλον μας, έναντι των ιθυνόντων χάραξης πολιτικής σε όλα τα επίπεδα
διακυβέρνησης. Ετσι το δικτυο στοχεύει στην προώθηση βέλτιστων πρακτικών στον
τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς σε όλη την Ευρώπη, για την διάσωση των πιο
απειλούμενων τοποθεσιών πολιτιστικής κληρονομιάς της Ευρώπης και την υποστηριξη
με δράσεις υπό την ηγεσία του δικτύου.
Η Europa Nostra είναι η ευρωπαϊκή φωνή της κοινωνίας των πολιτών που έχει
δεσμευτεί για τη διαφύλαξη και την προώθηση της πολιτιστικής και φυσικής
κληρονομιάς. Είναι μια πανευρωπαϊκή ομοσπονδία ΜΚΟ πολιτιστικής κληρονομιάς,
που υποστηρίζεται από ένα ευρύ δίκτυο δημόσιων φορέων, ιδιωτικών εταιρειών και
ιδιωτών, που σήμερα αναγνωρίζεται ως το μεγαλύτερο και πιο αντιπροσωπευτικό
δίκτυο πολιτιστικής κληρονομιάς στην Ευρώπη.
Η Europa Nostra πραγματοποιεί εκστρατείες για τη διάσωση των απειλούμενων
μνημείων, τοποθεσιών και τοπίων της Ευρώπης, ιδίως μέσω του Προγράμματος 7 πιο
απειλούμενων με εξαφάνιση. Γιορτάζει την αριστεία μέσω των European Heritage
Awards / Europa Nostra Awards. Η Europa Nostra συμβάλλει ενεργά στον καθορισμό
και την εφαρμογή ευρωπαϊκών στρατηγικών και πολιτικών που σχετίζονται με την
κληρονομιά και την διάσωση της μέσω ενός συμμετοχικού διαλόγου με τα ευρωπαϊκά
θεσμικά όργανα και του συντονισμού της Ευρωπαϊκής Συμμαχίας για την Κληρονομιά.

● Προώθηση της πολιτιστικής κληρονομιάς σαν ζωτική πηγή για μία ανατρεπτική
κλιματική αλλαγή
● Ενισχύει τον ρόλο της πολιτιστικής κληρονομιάς σαν καταλύτη για ένα ειρηνικό
και βιώσιμο μέλλον της Ευρώπης
● Κάνει εκστρατείες για την διάσωση της κληρονομιάς σε κίνδυνο
● υπεράσπιση της ποιότητας και της υπεροχής της κληρονομιάς
● Ενεργοποιηση συμπληρωματικών πηγών και χρηματοδοτησεων για την
κληρονομιά
● Γεφυρες και συνεργασίες εντός κι εκτός Ευρώπης

399
 ● Επενδυση στην επόμενη γενιά των υποστηρικτών της κληρονομιάς

Η Europa Nostra είναι μεταξύ των επίσημων εταίρων της πρωτοβουλίας New European
Bauhaus185 που αναπτύχθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Κάθε χρόνο η Europa
Nostra διοργανώνει μια μεγάλη Σύνοδο Κορυφής για την Ευρωπαϊκή Πολιτιστική
Κληρονομιά σε διαφορετική πόλη, εκδίδει εκδόσεις αφιερωμένες σε βασικά θέματα
πολιτιστικής κληρονομιάς και έχει συνεργασίες με διάφορους οργανισμούς.
Η συμβολή του δικτύου στην προστασία και ανάδειξη της βιομηχανικής κληρονομιάς
είναι σημαντική καθώς, τόσο στην δράση των 7 πιο απειλούμενων με εξαφάνιση
μνημείων έχουν πολλές φορές συμπεριληφθεί βιομηχανικά μνημεία, αλλά και στις
υπόλοιπες δράσεις του δικτύου γίνονται στοχευμένες παρεμβάσεις για την διάσωση της
ΒΚ.

Urbact186

Από το 2002, το ευρωπαϊκό πρόγραμμα URBACT προωθεί την αλλαγή σε όλη την
Ευρώπη, επιτρέποντας τη συνεργασία και την ανταλλαγή ιδεών μεταξύ των πόλεων στο
πλαίσιο θεματικών δικτύων, με την οικοδόμηση των δεξιοτήτων των τοπικών φορέων
στο σχεδιασμό και την εφαρμογή ολοκληρωμένων και συμμετοχικών πολιτικών και με
την ανταλλαγή γνώσεων και καλών πρακτικών των πόλεων.
Οι πόλεις βρίσκονται στην πρώτη γραμμή των μεγαλύτερων προκλήσεων και ευκαιριών
του σήμερα. Η κλιματική αλλαγή, τα κενά μεταξύ των γενεών και η ψηφιακή
αναστάτωση είναι μόνο μερικά κοινά σημεία καμπής για τις ευρωπαϊκές πόλεις. Και
όμως, οι πόλεις φιλοξενούν επίσης πολιτιστική ποικιλομορφία, οικονομικές ευκαιρίες
και βασικές υπηρεσίες.
Το URBACT προωθεί την ολοκληρωμένη ανάπτυξη για να υποστηρίξει τις πόλεις στην
εφαρμογή της οριζόντιας και κάθετης εφαρμογής πολιτικών. Εχει αναπτύξει μια σειρά
από διαδικασίες και εργαλεία, ως μεθοδολογία και ενθαρρύνει τις πόλεις να
ξανασκεφτούν τις δομές κεντρικής διακυβέρνησης και να στραφούν προς πιο
περιεκτικά και ολιστικά μοντέλα. Η συμμετοχική προσέγγιση του URBACT
αναγνωρίζει ότι η βιώσιμη αστική ανάπτυξη καθοδηγείται από στρατηγικές
προσανατολισμένες στη δράση, οι οποίες συν δημιουργούνται και εφαρμόζονται με
τους ντόπιους πληθυσμούς.
Ο πρώτος κύκλος του URBACT - URBACT I - διήρκεσε από το 2002 έως το 2006 ενώ
για την περίοδο, 2014-2020, υποστήριξε 678 πόλεις-εταίρους σε όλη την Ευρώπη και
επικεντρώθηκε στην ανταλλαγή καλών πρακτικών μέσω δικτύων μεταφοράς και στην

185
https://new-european-bauhaus.europa.eu/index_en
186
https://urbact.eu/

400
εφαρμογή ολοκληρωμένων σχεδίων δράσης. Η τρέχουσα προγραμματική περίοδος
βασίζεται στην κληρονομιά προηγούμενων προγραμμάτων και περιλαμβάνει ακόμη
περισσότερες ευκαιρίες για τις πόλεις να κάνουν θετικές αλλαγές. Το τρέχον
πρόγραμμα ενσωματώνει στις δραστηριότητές του τις εγκάρσιες προτεραιότητες της ΕΕ
για ψηφιακή, πράσινη και ισότητα των φύλων χάραξης πολιτικής.
Το URBACT συμβάλλει στις εταιρικές σχέσεις του Urban Agenda για την ΕΕ και στην
ανανέωση του Χάρτη της Λειψίας με τις έννοιες των πράσινων, δίκαιων και
παραγωγικών πόλεων, που εγκρίθηκαν το 2020 κατά τη γερμανική Προεδρία του
Συμβουλίου της ΕΕ. Το URBACT συνεργάζεται επίσης με άλλα προγράμματα και
οργανισμούς, όπως το European Urban Initiative, ESPON, INTERACT, INTERREG
EUROPE, Horizon Europe, Συμβούλιο Ευρωπαϊκών Δήμων και Πόλεων, Επιτροπή των
Περιφερειών.
Σχετικά με την κληρονομιά, πολλές καλές πρακτικές και έργα του προγράμματος
αναφέρονται και αφορούν την διατήρηση και ανάδειξη της ΒΚ ως στοιχείο του αστικού
περιβάλλοντος που πρέπει να ενσωματώνεται στην λειτουργία των πόλεων.

European Industrial Heritage

Η Ευρωπαϊκή Διαδρομή Βιομηχανικής Κληρονομιάς (ERIH187) ξεκίνησε το 1999 ως
έργο του προγράμματος Interreg II C. Ενώ δημιουργήθηκε ένα γενικό σχέδιο με
συγκεκριμένες ιδέες και δραστηριότητες για την προώθηση της ευρωπαϊκής
βιομηχανικής κληρονομιάς. Μέσα από το έργο δημιουργήθηκε ένα σύστημα διαδρομών
και συσχετίσεων μεταξύ σημαντικών τοποθεσιών βιομηχανικής κληρονομιάς που
διαθέτουν μια καλά ανεπτυγμένη τουριστική υποδομή.
Το ERIH παρουσιάσε την πιο ολοκληρωμένη πολιτιστική και τουριστική απογραφή της
βιομηχανικής κληρονομιάς στην Ευρώπη. Η επιχορήγηση του 2015 είχε στόχο να
διασφαλίσει τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα του δικτύου παρέχοντας πρόσθετες
υπηρεσίες και οφέλη στα μέλη του και πολιτιστική συνεργασία. Αυτά περιελάμβαναν
έρευνα αγοράς, βάση δεδομένων εμπειρογνωμόνων και υποστήριξη για την ανταλλαγή
εμπειριών. Αυτή η επιχορήγηση συνέβαλε στη δημιουργία εθνικών κεφαλαίων και
διεθνών θεματικών ομάδων εργασίας.

RESCUE

Το RESCUE είναι ένα μικρότερης κλίμακας αλλά ιδιαίτερα στοχευμένο έργο

συνεργασίας που συγχρηματοδοτείται από το πρόγραμμα EACEA Creative Europe.
Εταίροι από την Ιταλία, τη Γερμανία, τη Σλοβενία και την Αυστρία προσκαλούν

187
https://www.erih.net/

401
καλλιτέχνες και μαθητές από σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης να εξερευνήσουν
την ιστορία εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών χώρων στις συμμετέχουσες χώρες, με
σκοπό τον επαναπροσδιορισμό τους ως βιώσιμους πολιτιστικούς χώρους. Οι ντόπιοι
μαθητές συμμετέχουν σε εργαστήρια για να ανακαλύψουν ξανά τον επιλεγμένο χώρο,
τη βιομηχανική του ιστορία και τη σημασία του για την περιοχή και τους κατοίκους της.
Δουλεύοντας μαζί με καλλιτέχνες, οι μαθητές αναπτύσσουν δημιουργικούς τρόπους
απεικόνισης και χρήσης του χώρου, με διάφορα καλλιτεχνικά μέσα που κυμαίνονται
από ιστορίες και φωτογραφία μέχρι ήχο, φως και περφόρμανς.
Σε μια συνεχή διακρατική ανταλλαγή μεταξύ των επιμελητών εταίρων, οι
συμμετέχοντες στο έργο επικοινωνούν με το κοινό σε όλο το δίκτυο RESCUE. Η
πολύπλοκη σχέση μεταξύ ιστορίας, βιομηχανικής κληρονομιάς, ανθρώπων και
κοινωνικο-πολιτιστικών εξελίξεων αντικατοπτρίζεται σε μια δημιουργική διαδικασία
που στόχο έχει να οδηγήσει σε μια θέσπιση πολιτιστικών στρατηγικών που θα
μπορούσαν να είναι χρήσιμες για μια ευρύτερη αναγέννηση των εγκαταλελειμμένων
βιομηχανικών χώρων μέσω της δημιουργικότητας.
Δουλεύοντας τόσο στενά με τους μαθητές και το περιβάλλον τους, το RESCUE
επιτρέπει τη συνεχή πολιτιστική ανταλλαγή από τη βάση μεταξύ των συμμετεχόντων
και των ντόπιων πολιτών, οι οποίοι θα κληθούν να συμμετάσχουν στις παραστάσεις, τις
παρουσιάσεις και τις εκθέσεις που αναπτύσσουν τα παιδιά και οι καλλιτέχνες.

Τα αποτελέσματα του έργου περιλαμβάνουν εργασίες για συγκεκριμένες τοποθεσίες

από και για τις επιλεγμένες τοποθεσίες:
❖ εργαλεία και αναλύσεις για πολιτιστική ενασχόληση με εγκαταλελειμμένους
χώρους. καινοτόμα μοντέλα για την ανάκτηση εγκαταλελειμμένων
βιομηχανικών χώρων για τις τέχνες.
❖ διάδοση της εφαρμοσμένης πολιτιστικής δέσμευσης με την ιστορία της
εργασίας και της βιομηχανικής κληρονομιάς·
❖ ανάπτυξη κοινού με την έννοια της ένταξης, της αλληλεπίδρασης και της
ενασχόλησης με την πολιτιστική κληρονομιά και τη σύγχρονη καλλιτεχνική
πρακτική·
❖ διακρατική κινητικότητα πολιτιστικών παραγόντων, καλλιτεχνών και έργων
τέχνης
Κύριος στόχος είναι η δημιουργική ανάπλαση της βιομηχανικής κληρονομιάς. Η
πρωτοβουλία στοχεύει να δώσει μια εικόνα του εργασιακού ιστορικού που συνδέεται με
τους τοπικούς πρώην βιομηχανικούς χώρους που βρίσκονται στις συμμετέχουσες χώρες,
εμπλέκοντας νέους φοιτητές και πολιτιστικές εταιρείες σε ένα πρόγραμμα μελέτης,
έρευνας και καλλιτεχνικής ερμηνείας της ζωής και των γεγονότων σε αυτά τα μέρη.

Άλλοι ειδικοί στόχοι, βάσει της επίσημης παρουσίασης του προγράμματος είναι:

402
1) να εκπαιδεύσει τις νεότερες γενιές για την ιστορία τους, εμπλεκοντας τις στην έρευνα
και την καλλιτεχνική επανερμηνεία
2) να προωθήσει την εφαρμογή σε κάθε εμπλεκόμενη χώρα μιας καλλιτεχνικής
παράστασης/έργου τέχνης που αντιπροσωπεύει εργοστασιακές εργασίες και
κοινωνικο-πολιτιστικές πτυχές που σχετίζονται με εγκαταλελειμμένες βιομηχανικές
εγκαταστάσεις
3) να φέρει στο φως τη σημασία του «ξένου» εργατικού δυναμικού
4) προώθηση της διακρατικής κυκλοφορίας & συνεργασίας καλλιτεχνών
5) να αναζωογονηθούν οι αχρησιμοποίητες βιομηχανικές εγκαταστάσεις ανοίγοντάς τις
στους πολίτες ως σκηνή
6) να προωθήσει την ανάπτυξη του κοινού παρέχοντας στους πολίτες πρόσβαση σε
μέρη που συνήθως δεν είναι αφιερωμένα στον πολιτισμό και εμπνεοντας τους άμεσα
7) να αυξήσει την κοινωνική και πολιτιστική ελκυστικότητα της βιομηχανικής
κληρονομιάς
8) να ενισχύσει τα ιστορικά αρχεία με αναμνήσεις από τα εργατικά και γυναικεία
κινήματα.

403
 5. Αναλυτική Περιγραφή της βιομηχανικής κληρονομιάς της Ελευσίνας

Η Ελευσίνα υπήρξε το τρίτο και νεότερο ιστορικό βιομηχανικό κέντρο της Αττικής,
ακολουθώντας με μικρή χρονική απόκλιση τον Πειραιά και το Λαύριο. Η βιομηχανική
δραστηριότητα στην πόλη χρονολογείται από το τρίτο τέταρτο του 19ου αιώνα με
σχετικά μικρές μονάδες επεξεργασίας αγροτικών προϊόντων. Η ιστορική βιομηχανική
ζώνη δημιουργήθηκε αρχικά κυρίως στο παράκτιο μέτωπο της πόλης. Στην συνέχεια η
περιοχή απέκτησε βιομηχανική παράδοση οπότε τις επόμενες δεκαετίες η βιομηχανία
χωροθετείται και σε άλλες περιοχές του Δήμου, δημιουργώντας ή θύλακες ή
μεμονωμένα σημεία ενδιαφέροντος.
Για όλους τους παραπάνω λόγους αλλά για τους σκοπούς της παρούσης διατριβής
κρίνεται αναγκαία η συγκέντρωση όλων των απαιτούμενων πληροφοριών για να
προσδιοριστεί η τουριστική προσφορά που αφορά στην βιομηχανική κληρονομιά. Για
να προσεγγιστεί η διαθέσιμη κληρονομία χρησιμοποιήθηκαν τα παρακάτω εργαλεία:
- Βιβλιογραφική ανασκόπηση ιστορικά στοιχεία
- Δορυφορική επισκόπηση της ευρύτερης περιοχής
- Επιτόπια παρατήρηση
- Ερευνα σε ιστορικά αρχεία και βάσεις δεδομένων
- Ερευνα με απογραφικά δελτία
- Έρευνα σε ψηφιακή βάση δεδομένων βιομηχανικής κληρονομιάς.
Με την χρήση των παραπάνω εργαλείων έγινε η καταγραφή της ΒΚ όπως υφίσταται
σήμερα στην περιοχή της
Ελευσίνας και
επικαιροποιήθηκαν
απογραφές και στοιχεία του
που είχαν καταγραφεί στο
παρελθόν σε έρευνες και
σχετικές μελέτες.
Παράλληλα παρουσιάζονται
κάποιες συστηματικές έρευνες
και συγκροτημένες εργασίες
που έχουν πραγματοποιηθεί
σχετικά με την ΒΚ της
περιοχής.

Εικόνα 7-1: Τα απογεγραμμένα Βιομηχανικά μνημεία στην ευρύτερη περιοχή ενδιαφέροντος,

στην βάση δεδομένων της ΒΙ.ΔΑ. Έως τον Ιούλιο του 2023, Πηγη ΒΙ.Δ.Α.
Στην Ελευσίνα και το Θριάσιο πεδίο, το φαινόμενο της αποβιομηχάνισης του
τελευταίου τετάρτου του 20ού αιώνα δεν έλαβε εκρηκτικές διαστάσεις, όπως συνέβη σε
άλλες βιομηχανικές περιοχές της χώρας. Από τις μεγάλες ιστορικές βιομηχανικές
μονάδες, έκλεισαν λίγες, κυρίως όσες βρίσκονταν εντός του αστικού ιστού, ενώ το

404
μεγαλύτερο ποσοστό του υπόλοιπου, κυρίως μεταπολεμικού, βιομηχανικού δυναμικού
παραμένει ενεργό. Έτσι, στην περιοχή δεν παρατηρούνται εκτεταμένοι βιομηχανικοί
ερειπιώνες. Διασώζονται, όμως, προς το παρόν λίγα εξαιρετικά ενδιαφέροντα, ακέραια
ανενεργά βιομηχανικά μνημεία της πρώτης περιόδου ανάπτυξης της βιομηχανίας στην
περιοχή. (Μπελαβίλας, Σαίτη, & Ψαριώτη, 2011)
Σημεία σταθμοί στην βιομηχανική ιστορία της πόλης είναι η εγκατάσταση της
τσιμεντοβιομηχανίας Τιτάν το 1902, ενώ ακολούθησε ένα δεύτερο με τις
χαλυβουργίες, τα ναυπηγεία και τις πετροχημικές βιομηχανίες από τη δεκαετία του
1960. Οι καμινάδες της Τιτάν και τα λατομεία, οι υψικάμινοι των χαλυβουργιών, οι
δεξαμενές και τα εναέρια δίκτυα των πετροχημικών άλλαξαν την κλίμακα του αστικού
και του αγροτικού τοπίου δραματικά.
Το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, προωθώντας την έρευνα σχετικά με την
τεχνολογία, τη βιομηχανία και την οικονομική ιστορία της χώρας, ολοκλήρωσε μία
πρώτη καταγραφή του βιομηχανικού αποθέματος και της ιστορικής του εξέλιξης, στην
πόλη της Ελευσίνας και την ευρύτερη περιοχή του Θριασίου πεδίου το 2011.
Η διεθνής πρακτική που ακολουθείται σε περιοχές πρώην βιομηχανικής
δραστηριότητας δίνει την ευκαιρία αναδιαμόρφωσης της περιοχής αλλάζοντας τις
χρήσεις γης με τη διατήρηση όμως όσο το δυνατόν περισσότερων βιομηχανικών
κελυφών. Τα κτιριακά αυτά κελύφη μετατρέπονται συνήθως σε χώρους μουσείων,
ψυχαγωγίας και άλλων δραστηριοτήτων που επιβάλλει ο σύγχρονος τρόπος ζωής.
Δυστυχώς παρά την τεκμηριωμένη απόδειξη των παραπάνω, που αναλύθηκε και στα
προηγούμενα κεφάλαιο σε πολλές περιπτώσεις στην χώρα μας υπερισχύει η κατεδάφιση
των περισσοτέρων κτισμάτων και βιομηχανικών χώρων της εκάστοτε περιοχής, για την
εγκατάσταση εκεί νέων χρήσεων σε νέα κτίσματα.
Στην περίπτωση της Ελευσίνας πολλοί τέτοιοι χώροι έχουν καταστραφεί, άλλοι έχουν
γκρεμιστεί και άλλοι διατηρούνται έχοντας χάσει την αξία τους, ενώ υπάρχουν
παραδείγματα χώρων που διασώζονται μεμονωμένα στοιχεία που υπενθυμίζουν την
παλαιότερη ταυτότητα του χώρου.
Στόχος είναι συχνά μία τεκμηριωμένη παρουσίαση προτάσεων για την ανάδειξή της
Βιομηχανικής Κληρονομιάς. Για το σκοπό αυτό θα πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη βάση,
τόσο στην ιστορικότητα της όσο και στις δυνατότητες που έχει για την βελτίωση της
ποιότητας της ζωής των κατοίκων. (ΕΜΠ, 2003)
Ο σχεδιασμός της περιοχής θα πρέπει να ακολουθήσει όλες εκείνες τις παραμέτρους
που έχουν να κάνουν με την ανάπτυξη του χώρου, χωρίς η ανάπτυξη να απαντά πάντα
από την οικονομική της σκοπιά αλλά από το κατά πόσο η βιωσιμότητα και η αειφορία
προσεγγίστηκαν μέσα από αυτόν.
Στην περιοχή του Δήμου εντός του σχεδίου πόλης και του αστικού χώρου διατηρούνται
κελύφη από 6 ανενεργές βιομηχανίες και μία σε υπολειτουργία. Αυτά κατατάσσονται
σε τρεις κατηγορίες,

405
• σε αυτά που είναι εγκαταλελειμμένα και δεν χρησιμοποιούνται συστηματικά, σε
αυτήν την κατηγορία κατατάσσονται όλοι οι ανενεργοί βιομηχανικοί χώροι για τους
οποίους έχει γίνει πρωτογενείς έρευνα και αυτοί είναι ο ΚΡΟΝΟΣ, το ΒΟΤΡΥΣ (τμήμα
του Ελαιουργείου και Σαπωνοποιείου Χαριλάου), κι η Ελαιουργική 3 στο παράκτιο
μέτωπο.
• Αυτά που είναι εν μέρει αξιοποιημένα κι έχουν δημόσιο χαρακτήρα ενώ οι
υποδομές τους έχουν αναβαθμιστεί μερικώς. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκει ο χώρος
της Ελαιουργικής και του Παλαιού Ελαιουργείου.
• Αυτά που είναι πλήρως αξιοποιημένα και χρησιμοποιούνται είτε από το
δημόσιο είτε από ιδιώτες για να στεγάσουν διαφορετικές χρήσεις κλπ. Στην κατηγορία
αυτή ανήκει το ΙΡΙΣ και το Παγοποιείο.
H βιομηχανική κληρονομιά της Ελευσίνας σήμερα παρουσιάζεται αναλυτικά ανά
σημείο ενδιαφέροντος παρακάτω:

ΠΥΡΚΑΛ

Στο πλαίσιο απογραφής της κληρονομιάς της

πόλης και της ευρύτερης περιοχής στο πλαίσιο
αυτό είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα η περίπτωση
του βιομηχανικού συγκροτήματος της
ΠΥΡΚΑΛ, το οποίο έκλεισε λόγω της
αποβιομηχάνισης. Αυτό το συγκρότημα
χαρακτήριζε το Ιστορικό Αστικό τοπίο της
Ελευσίνας, είναι ένα ιδιαίτερο σήμα κατατεθέν.
Η εταιρεία ξεκίνησε ως Α.Ε. Ελληνικού
Πυριτιδοποιείου & Καλυκοποιείου, ΠΥΡΚΑΛ,
εταιρεία προήλθε από τη συγχώνευση, το 1908
της εταιρίας Ελληνικού Πυριτιδοποιείου,
Χημικών και Βιομηχανικών προϊόντων στο
Αιγάλεω και της εταιρείας αδελφών
Μαλτσινιώτη, στο Ψυχικό.

Εικόνα 7-2: Απόσπασμα της αποτυπωσης των

κτισμάτων και του ορίου της ιδιοκτησίας
εκτάσεων ΠΥΡΚΑΛ.
Το 1934, μετά από πρόσκληση του διοικητή της
Εθνικής Τράπεζας αναλαμβάνει τα ηνία της
επιχείρησης ο Πρόδρομος Μποδοσάκης, στον οποίο μεταβιβάζεται και η κυριότητα των
μετοχών της εταιρείας. Ο ίδιος αγοράζει τα επόμενα χρόνια μεγάλη έκταση στην

406
περιοχή της Βλύχας στα ανατολικά του κόλπου της Ελευσίνας και σταδιακά
μεταφέρονται εκεί οι εργασίες του εργοστασίου. Η εταιρεία μετατρέπεται σε
βιομηχανία κατασκευής οβίδων και φυσιγγίων γνωστή στην Ελευσίνα ως Οβιδουργείο.
Οι παραγωγικές δραστηριότητες γίνονται στις δύο βασικές μονάδες, το
Πυροτεχνουργείο και το Γομωτήριο.
Την περίοδο της Κατοχής το εργοστάσιο καταστρέφεται ενώ σημαδιακή είναι η
λειτουργία του Μεταπολεμικά που ξανάρχισε το 1951 με την είσοδο της Ελλάδας στο
ΝΑΤΟ. Το 1982 η ΠΥΡΚΑΛ τελικά κρατικοποιήθηκε, και συμμετείχε στην παραγωγή
των stinger και άλλων πυραύλων. Ενώ προχώρησε στο σχεδιασμό δικής της ανάπτυξης
οπλικών συστημάτων στην δεκαετία του ’90 και σε μιας ελληνικής σχεδίασης σύγχρονη
ανεμογεννήτρια το 2002. Το 2004 συγχωνεύτηκε με την Ε.Β.Ο. στο πλαίσιο
αναδιοργάνωσης της αμυντικής βιομηχανίας δημιουργώντας έτσι την « Ελληνικά
Αμυντικά Συστήματα».
Σήμερα το εργοστάσιο στην Ελευσίνα παραμένει ανενεργό και το 2018 αγοράστηκε
από την εταιρεία «Ελληνικά Πετρέλαια ΕΛΠΕ», προκειμένου να δημιουργηθεί μια
«νεκρή ζώνη» μεταξύ των διυλιστηρίων και του αστικού ιστού της Ελευσίνας.

Εικόνα 7-3 Εικόνες

από τον εξοπλισμό
και τις εγκαταστάσεις
της ΠΥΡΚΑΛ το
2020. Πηγή: Ιδία
Επεξεργασία

Το βιομηχανικό
συγκρότημα περιλαμβάνει δύο τομείς, στα βόρεια το Πυροτεχνουργείο (83 κτίρια) και
στα νότια το Γομωτήριο (51 κτίρια), το μεγαλύτερο μέρος των οποίων χτίστηκε τη
δεκαετία του 1930. Ανάμεσά τους βρίσκονται και εμβληματικά κτίρια, όπως οι δύο

407
θολωτές αποθήκες αδρανών υλικών, τα κτήρια των συνεργείων πυροσωλήνων και
καψυλίων, ο υδατόπυργος, το συγκρότημα των 7 καταφυγίων, τα κτήρια των γραφείων
και το χυτήριο.
Σε πολλά από τα προαναφερόμενα κτίρια έχουν εφαρμοστεί πρωτοποριακές
τεχνολογίες σκυροδέματος και χωροδικτυωμάτων, και χαρακτηρίζονται από
μορφολογικές και κατασκευαστικές αρετές. Παράλληλα, ο μηχανολογικός εξοπλισμός -
κατά κύριο λόγο από μηχανουργεία του Βελγίου, της Γερμανίας και της Γαλλίας με
κάποια δείγματα ελληνικών μηχανουργείων του Πειραιά - τεκμηριώνει τη
δυναμικότητα της βιομηχανίας στην εποχή της ακμής της.
Το βιομηχανικό αυτό σύνολο, λόγω της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής, τεχνικής,
βιομηχανικής, κοινωνικής και εν γένει ιστορικής και επιστημονικής σημασίας του,
φέρει κατά το ελληνικό συμβούλιο του ICOMOS όλες εκείνες τις αξίες, που σύμφωνα
με το Ν. 3028/2002 και τη σύμβαση της Γρανάδας (ΦΕΚ 13/04/1992) επιτρέπουν το
χαρακτηρισμό του ως μνημείου. Ο χαρακτηρισμός αυτός πρέπει να αφορά και σε
κινητά αντικείμενα, που συνδέονται με τις χρήσεις που είναι σύμφωνες με το
χαρακτήρα του ως μνημείου, καθώς και στον περιβάλλοντα χώρο ή στοιχεία
αυτού.(ICOMOS 2018)
Το εργοστάσιο ΠΥΡΚΑΛ, δείγμα της βιομηχανικής ιστορίας της πόλης από τις αρχές
του περασμένου αιώνα, θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα δείγματα βιομηχανικής
κληρονομιάς ολόκληρης της Ελλάδας. Χαρακτηρίζεται από καινοτόμες τεχνολογίες,
μορφολογικές και κατασκευαστικές αρετές και καταγράφει όλες τις δυνατότητες της
βιομηχανίας. Ένα τέτοιο βιομηχανικό συγκρότημα, λόγω της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής,
τεχνικής, βιομηχανικής, κοινωνικής και γενικά ιστορικής και επιστημονικής σημασίας
του, φέρει όλες εκείνες τις αναγκαίες αξίες και αρχές προστασίας που επιτρέπουν την
κατάταξη του ως μνημείο. Μια τέτοια ταξινόμηση μπορεί επίσης να περιλαμβάνει
κινητά αντικείμενα και κυρίως εξοπλισμούς και κατασκευές που σχετίζονται με χρήσεις
που συνάδουν με τον χαρακτήρα του ως μνημείο καθώς και με τα γύρω του και
στοιχεία.

408
Εικόνα 7-4 Εικόνες από τις εγκαταστάσεις της ΠΥΡΚΑΛ το 2020. Πηγή: Αρχείο, Ιδία
Επεξεργασία
Ο Δήμος Ελευσίνας, επεδίωξε το 2018 με την υποστήριξη της τοπικής κοινωνίας και τις
κινήσεις των κατοίκων για τη διατήρηση της βιομηχανικής κληρονομιάς και για
καλύτερη ποιότητα ζωής, και πέτυχε την κατάταξη της ΠΥΡΚΑΛ ως ιστορικού τόπου
και στοιχείου του ιστορικού αστικού τοπίου της Ελευσίνας, που όμως αμέσως μετά
αποχαρακτηρίστηκε με την άνοδο της επόμενης κυβέρνησης αφήνοντας το ακίνητο
εκτός πλαισίου προστασίας.

409
Τα συνολικά στοιχεία που αφορούν στο συγκρότημα της ΠΥΡΚΑΛ φαίνονται στο
σχετικό απογραφικό δελτίο βλ. Παράρτημα Β.7.1 ενώ εκεί παρουσιάζεται και το
απογραφικό δελτίο της πλατφόρμας ΒΙ.Δ.Α. για την εν λόγω πρώην βιομηχανία.188

Εικόνα 7-4 Εικόνες από τους εξωτερικούς χώρους του ακινήτου Πηγή: Αρχείο, Ιδία
επεξεργασία

188
Α.Ε. ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΥΡΙΤΙΔΟΠΟΙΕΙΟΥ & ΚΑΛΥΚΟΠΟΙΕΙΟΥ ΠΥΡΚΑΛ ΚΩΔΙΚΟΣ
ΔΕΛΤΙΟΥ, 2016_04_1107, ΗΜ/ΝΙΑ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ 26/04/2016 Βακαλοπούλου Μ., Δανιήλ
Μ., Λαμπρόπουλος Χ., Φασουράκης Η. (επιμ.), 2017, Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής
(www.vidarchives.gr).

410
Εiκόνα 7-5 ΕΝαέρια λήψη του ακινήτου, Πηγή: Αρχείο, Ιδία επεξεργασία

ΙΡΙΣ
Σημαντικα στοιχεία της βιομηχανικής κληρονομιάς της πόλης είναι το εργοστασιο
χημικών και χρωμάτων ΙΡΙΣ. Η εν λόγω βιομηχανία λειτούργησε ως cluster στο
παρελθόν, χωροθετημένη σε εκταση πλησίον του θαλάσσιου μετώπου με συνολικά 13
βιομηχανικά κτίσματα. Σήμερα αποτελεί ένα από τα λιγοστά πρώην Βιομηχανικά

Εικόνα 7-6 Το βιομηχανικό συγκρότημα ΙΡΙΣ πριν την κατεδάφιση Πηγή: Πολεοδομική μελέτη

411
Συγκροτήματα υπό ανακαίνιση, που όμως έχουν διατηρηθεί μόνο 2 κτίσματα και η
καμινάδα. Στο υπόλοιπο ακίνητο έχουν χωροθετηθεί εργατικές κατοικίες και
κοινόχρηστοι χώροι με σχετική πολεοδομική μελέτη και πράξη εφαρμογής που τέθηκε
σε ισχύ μόλις το 2021189 ενώ η κατεδάφιση και η ανέγερση των εργατικών κατοικιών
έχει σημειωθεί δέκα χρόνια νωρίτερα.
Πλησίον του ΙΡΙΣ, όπως διακρίνεται και στο παραπάνω διάγραμμα χωροθετείται το
πρώην εργοστάσιο του Κρόνου.
H εταιρεία άρχισε να λειτουργεί το 1925 ως Χημικό εργοστάσιο Χρωμάτων και
Βερνικιών ΙΡΙΣ ΕΕ Μενέλαος Σακελλαρίου και Σια. Λίγο πριν το 1970 σταμάτησε την
λειτουργία του, πιθανολογείται λόγω κακής διαχείρισης, ενώ είχαν συγκεντρωθεί πολλά
χρέη στην εθνική τράπεζα. Στον χώρο στεγάστηκε η επιχείρηση Χημικό εργοστάσιο
Χρωμάτων και Βερνικιών ΙΡΙΣ ΕΕ Μενέλαος Σακελλαρίου και Σια η οποία και
παρέμεινε μέχρι το τέλος της. Η εταιρεία ήταν η πρώτη βερνικοχρωματοποιία στην
Ελλάδα και γύρω στο 1965 υπήρξε η μεγαλύτερη επιχείρηση του κλάδου στα
Βαλκάνια. (Τσολακάκη Π., 2007)
Αναλυτικά η επιχειρηση λεγόταν Χημικό Εργοστάσιο Χρωμάτων & Βερνικιών ΙΡΙΣ
Ε.Ε-Μενέλαος Σακελλαρίου & Σία. Το 1925 ο Μενέλαος Σακελλαρίου, με σπουδές στη
Χημεία και εργασιακή εμπειρία στη ΧΡΩ.ΠΕΙ αποφασίζει να εκμεταλλευτεί τη
γειτνίαση με τις ρητινοπαραγωγικές περιοχές Μάνδρας και Μαγούλας, για να
δημιουργήσει τη δική του επιχείρηση παραγωγής χρωμάτων και βερνικιών. Ως τότε το
μεγαλύτερο μέρος αυτών των
προϊόντων εισάγονταν στην
ελληνική αγορά από το εξωτερικό.
Εφάρμοσε μια δική του φόρμουλα
και χρησιμοποίησε κολοφώνιο
(παράγωγο της ρητίνης) το οποίο
έβραζε με διάφορα λάδια για να
παράγει βερνίκια. Η πρώτη ύλη
ήταν άφθονη αφού οι
περισσότεροι ρητινοσυλλέκτες
της περιοχής εργάζονταν
αποκλειστικά για το εργοστάσιο
του. (Βλ. Παράρτημα Β.7.2)

ΕΙκόνα 7-7,8 Όψεις του κτιρίου 1,2

που σώζονται από το συγκρότημα
ΙΡΙΣ , Πηγή: Αρχείο, Ιδία
επεξεργασία

189
ΦΕΚ 598/Δ/5-10-2019

412
Η εταιρεία συμμετείχε σε αρκετές εκθέσεις στο εξωτερικό και μάλιστα βραβεύτηκε
πολλές φορές με διακρίσεις για την ποιότητα των χρωμάτων της. Κατά τη διάρκεια του
πολέμου το εργοστάσιο συνέχισε κανονικά την λειτουργία του καθώς ο ιδιοκτήτης
διατήρησε καλές σχέσεις με την κατοχική Κυβέρνηση.
Μετά τον πόλεμο η επιχείρηση μετατράπηκε σε ανώνυμη εταιρεία παραμένοντας υπό
οικογενειακό έλεγχο με προσωποπαγή διαχείριση. Το 1962 το εργοστάσιο απασχολούσε
82 υπαλλήλους και 280 εργάτες. Οργανώθηκαν 22 αντιπροσωπείες και παρήγαγε πλήρη
κλίμακα οικοδομικών βιομηχανικών αλλά και ναυτιλιακών χρωμάτων σε συνεργασία
με την δανέζικη Hemples.

Εικόνα 7-9
Όψη του
κτιρίου 1 στο
συγκρότημα
ΙΡΙΣ μετά την
ανακάινιση
του τον
Ιούλιο του
2023,
Πηγή: Δήμος
Ελευσίνας

Η παρακμή της εταιρεία προέκυψε μετά από κακές επιλογές συνεργατών σε υψηλές
θέσεις και οικογενειακές προστριβές υποχρέωσαν την εταιρεία να υποκύψει στις πιέσεις
που δημιουργούσε η αγορά και κυρίως η άλλη βιομηχανία ΒΙΒΕΧΡΩΜ.
Στα τέλη της δεκαετίας 1970 διέκοψε την προβληματική λειτουργία της. Τα επόμενα
χρόνια εκκαθαρίστηκε από την Εθνική Τράπεζα. Σήμερα στο οικόπεδο του έχουν
χτιστεί όπως αναφέρεται παραπάνω διώροφες εργατικές κατοικίες από τον Οργανισμό
Εργατικής Κατοικίας, χωρίς να έχουν θιγεί τα 2 διατηρητέα κτίρια και η καπνοδόχος.
Τα συνολικά στοιχεία που αφορούν στο συγκρότημα του ΙΡΙΣ φαίνονται στο σχετικό
απογραφικό δελτίο βλ. Παράρτημα Β.7.2. Ενώ εκεί παρουσιάζεται και το απογραφικό
δελτίο της πλατφόρμας ΒΙ.Δ.Α. για την εν λόγω πρώην βιομηχανία.190 Παράλληλα οι

190
Α.Ε. ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΥΡΙΤΙΔΟΠΟΙΕΙΟΥ & ΚΑΛΥΚΟΠΟΙΕΙΟΥ ΠΥΡΚΑΛ ΚΩΔΙΚΟΣ
ΔΕΛΤΙΟΥ 2017_01_70 ΗΜ/ΝΙΑ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ 01/01/2017 Βακαλοπούλου Μ., Δανιήλ Μ.,
Λαμπρόπουλος Χ., Φασουράκης Η. (επιμ.), 2017, Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής
(www.vidarchives.gr).

413
μελέτες ανακαίνισης του συγκροτήματος που υλοποιήθηκαν κατ΄τα έτη 2017-2020 και
χρηματοδοτήθηκαν από την εταιρεία ΕΛΠΕ αφορούσαν την μετατροπή των
διατηρητέων κτισμάτων σε πολιτιστικό κέντρο και παρουσιάζονται στο σχετικό
παράρτημα Β.7.2

ΚΡΟΝΟΣ
Στην παράκτια ζώνη επί της παραλιακής οδού της Ελευσίνας βρίσκονται οι
ερειπωμένες εγκαταστάσεις της παλιάς εταιρείας «Κρόνος», με τα καταπληκτικά
δείγματα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής. Ο χώρος δεν είναι επισκέψιμος, τα κεντρικά
κτίρια ωστόσο διακρίνονται εύκολα από τον εξωτερικό χώρο και σου δίνουν μια εικόνα
από τη μακρά παράδοση της πόλης στις βιομηχανικές κατασκευές.
Το εργοστάσιο ΚΡΟΝΟΣ κτίστηκε τη δεκαετία του 1920 από την Ανώνυμο Εταιρεία
Οινοπνευματοποιίας ΚΡΟΝΟΣ, και αποτελείται από 15 κτίσματα. Σε αυτά
παρασκευαζόταν κυρίως οινόπνευμα με πρώτη ύλη τα σταφύλια. Λειτούργησε έως τη
δεκαετία του 1980. (ΕΜΠ,2004)
Η αρχιτεκτονική και τεχνολογική αξία πολλών κτιρίων του ΚΡΟΝΟΥ τον κατατάσσει
τα ωραιότερα δείγματα μεσοπολεμικής βιομηχανικής αρχιτεκτονικής. Κτήρια του
βιομηχανικού συγκροτήματος ΚΡΟΝΟΣ έχουν κηρυχθεί διατηρητέα από το ΥΠΕΧΩ∆Ε
(νυν ΥΠΕΚΑ) το 1990 (ΦΕΚ 103/1990). ∆υστυχώς το συγκρότημα λεηλατείται
διαρκώς τα τελευταία χρόνια με αποτέλεσμα τα κτίρια και ο εξοπλισμός του να έχουν
υποστεί μεγάλες ζημιές. Η αφαίρεση των μεταλλικών του στοιχείων συνεχίζεται
ασταμάτητα μαζί με την αφαίρεση και των δομικών του πια στοιχείων.
(MONUMENTA, 2014)
Η λειτουργία του ξεκινά το 1925 εγκαινιάζεται στην ανατολική πλευρά του θαλάσσιου
μετώπου της Ελευσίνας, ένα ακόμα εργοστάσιο οινοπνευματοποιίας. Η επιχείρηση
προήλθε από τη συγχώνευση πολλών μικρότερων μονάδων ποτοποιίας. Το διοικητικό
του συμβούλιο αποτελούσαν κυρίως οι ιδιοκτήτες των προηγούμενων επιχειρήσεων
αλλά και άλλοι, όπως ο Επ.Χαρίλαος. Η εγκατάσταση κυρίως παρήγαγε οίνους,
προϊόντα οινοπνεύματος, μελάσα και δεψικά εκχυλίσματα για τη βυρσοδεψία. Το 1928
είχε 250-300 εργαζόμενους ενώ το 1970 περίπου 150. Η βιομηχανική μονάδα του
«ΚΡΟΝΟΣ» θεωρήθηκε πρωτοποριακή για την εποχή της εξαιτίας των εξεζητημένων
κατασκευών από οπλισμένο σκυρόδεμα, σε σχέδια του καθηγητή Παύλου Σαντορίνη.
Την εφαρμογή τους ανέλαβε η εταιρεία « ΤΕΚΤΩΝ Α.Ε» του Α.Ζαχαρίου. Αποτελεί
εξαιρετικό δείγμα μεσοπολεμικής βιομηχανικής αρχιτεκτονικής.(ΕΜΠ,2004)
Το κτίριο διοίκησης και ο πύργος αποστακτηρίου είναι μεν χτισμένα από μπετόν
αρμέ,αλλά μορφολογικά χρησιμοποιούν εκλεκτικιστικά στοιχεία που ανήκουν στον
19ο αιώνα.

414
Εικόνα 7-10 Αρχιτεκτονική Αποτύπωση στο σύνολο της ιδιοκτησίας του ΚΡΟΝΟΥ το 2011,
Πηγή: ΠΟΙΟΠ 2011
Οι υπόλοιπες παραγωγικές μονάδες ακολουθούν ένα στυλ εντελώς φονξιοαναλιστικό
εκπροσωπώντας το μοντέρνο κίνημα της εποχής. Τα χαρακτηριστικά έπαυλης της
οικίας και των χώρων διοίκησης δεν ήταν ασυνήθιστη επιλογή για την εποχή, καθώς
πολλές βιομηχανίες της περιφέρειας δημιουργούσαν υψηλής ποιότητας χώρους για τα
διευθυντικά τους στελέχη.Το 1986 το εργοστάσιο κηρύττει πτώχευση, καταλαμβάνεται
από τους εργάτες και αφού πωλούνται τα περισσότερα μηχανήματα του περνά στην
Εθνική Τράπεζα. Το 1991 καταλήγει μετά από πλειστηριασμό στην ιδιοκτησία της
«Αρμονία ΑΕ». Σήμερα παραμένει κλειστό ενώ διατηρητέα έχουν κηρυχθεί μόνο δύο
από τα κτίρια του συγκροτήματος το κτίριο διοίκησης και ο πύργος του αποστακτηρίου.
(ΦΕΚ 103/1990)
Το εργοστάσιο του Κρόνου αποτελεί ένα αναξιοποίητο σύνολο κτισμάτων και
εξοπλισμών με ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά. Το ακίνητο αφού
πολεοδομήθηκε κατά τα προηγούμενη έτη με βάση την νομοθεσία του Ν. 1337, εν τέλει
το 2023 μετά από συμφωνία με τους ιδιοκτήτες αποκτήθηκε από τον Δήμο Ελευσίνας.
Η χρήση στην εν λόγω περιοχή είναι “πολεοδομικό κέντρο” βάσει της σχετικής
νομοθεσίας.

415
Εικόνα 7-11 Εικόνες του εξωτερικού χώρου του συγκροτήματος ΚΡΟΝΟΣ, Πηγή: Αρχείο,
ΒΙ.ΔΑ.

ΧΑΛΥΒΟΥΡΓΙΚΗ Α.Ε

Το 1925 συστήνεται η ΧΑΛΥΒΟΥΡΓΙΚΗ Α.Ε από την οικογένεια Αγγελόπουλου στην

ακτή Καλυμπάκι, στην ανατολική περιοχή μεταξύ Ελευσίνας και Ασπροπύργου. Στο
τέλος της δεκαετίας του 1950 οι απαιτήσεις της αγοράς σε χάλυβα αυξάνονται με την
εντατική ανοικοδόμηση των πόλεων.
Η επιχείρηση αποφασίζει άμεσα την καθετοποίηση της παραγωγής. Το 1961
θεμελιώνεται η πρώτη υψικάμινος στη χώρα και δύο χρόνια αργότερα ξεκινά η
κατασκευή της δεύτερης. Έτσι, το 1963 αρχίζει η παραγωγή χυτοσιδήρου και χάλυβα

416
από σιδηρομετάλλευμα. Το 1981-82 ολοκληρώνεται η εγκατάσταση μιας νέας
υπερσύγχρονης μονάδας παραγωγής χαλυβδοφυλλων ψυχρής έπελασης σε ρολούς και
φύλλα, τα προϊόντα της εταιρείας εξάγονται σε διάφορες χώρες. Έκτοτε η
ΧΑΛΥΒΟΥΡΓΙΚΗ ΑΕ. λαμβάνει διάφορες σημαντικές διεθνείς πιστοποιήσεις για την
παραγωγή και τα προϊόντα της.(ΥΠΕΝ, 2017)
Σημαντική είναι η επένδυση που γίνεται το 2007 σε μια μονάδα παραγωγής προϊόντων
χάλυβα οπλισμού σκυροδέματος σε ειδικού τύπου κουλούρες, διεθνώς γνωστές ως
«compact Rebar coils». Αποτελεί την πρώτη μονάδα αυτού του τύπου που εγκαθίσταται
στην Ελλάδα. Στη χαλυβουργία τα βασικά στάδια της παραγωγικής διαδικασίας
περιλαμβάνουν την παραγωγή ρευστού χάλυβα από την τήξη παλαιοσιδήρου (scrap), τη
δευτερογενή επεξεργασία του ρευστού χάλυβα και τέλος τη χύτευσή του.
(www.elefsina.gr)
Πρόκειται για ένα ολοκληρωμένο συγκρότημα παραγωγής χάλυβα και συγκαταλέγεται
μεταξύ των πλέον προηγμένων στην Ευρώπη. Η εγκατάσταση διαθέτει επίσης δύο
ελασματουργεία συνδυασμένης παραγωγικής λειτουργίας. Επίσης διαθέτει ιδιόκτητη
λιμενική εγκατάσταση.

Εικόνα 7-12 Δορυφορική

λήψη της εγκατάστασης
της ΧΑΛΥΒΟΥΡΓΙΚΗ
ΑΕ, 2023 Πηγή: Google
Maps

Η γκάμα των
παραγόμενων προϊόντων
περιλαμβάνει αφενός
χάλυβα οπλισμένου
σκυροδέματος και
αφετέρου μορφοσίδηρο.
Σήμερα το εργοστάσιο
στην Ελευσίνα
παραμένει σε αδράνεια,
ενώ στην θέση του έχουν
χωροθετηθεί θεσμικά
άλλες βιομηχανικές
χρήσεις και
φημολογείται η
δημιουργία εργοστασίου
παραγωγής ηλεκτρικής
ενέργειας από φυσικό

417
αέριο, ενώ στο πρόσφατο επιχειρησιακό σχέδιο του οργανισμού λιμένος Ελευσίνας,
εξετάστηκε η μετεγκατάσταση του εμπορικού λιμανιού της Πόλης.
Οι εγκαταστάσεις της χαλυβουργικής αποτελούν αναμφισβήτητα βιομηχανική
κληρονομιά που οφείλει να μελετηθεί και να καταγραφεί στα σχετικά αρχεία του
κράτους.

ΤΙΤΑΝ
H τσιμεντοβιομηχανία Τιτάν ξεκίνησε τη λειτουργία της πριν από 106 χρόνια και
σήμερα είναι μία από τις μεγαλύτερες τσιμεντοβιομηχανίες της Ευρώπης, ενώ
καταλαμβάνει θέση και στην παγκόσμια κατάταξη.
Η εταιρία Τιτάν ιδρύθηκε στις 12 Μαΐου του 1902, από τους Ν. Κανελλόπουλο, Αλ.
Ζαχαρίου, Ν. Χατζηκυριάκο και Λ. Οικονομίδη. Είναι πιθανότατα η μοναδική μεγάλη
ελληνική βιομηχανία, που έναν πλέον αιώνα μετά τη γέννησή της εξακολουθεί να
ελέγχεται από την οικογένεια των δημιουργών της. Η εταιρία συστάθηκε με αρχικό
κεφάλαιο της 200.000 δραχμές και αρχική επωνυμία «ΤΙΤΑΝ -ΚΥΚΛΩΨ». Ήταν η
πρώτη ελληνική τσιμεντοβιομηχανία.(Δ.Ελευσίνας, 2006)

Εικόνα 7-13 Εναέρια λήψη της εγκατάστασης του ΤΙΤΑΝ ΑΕ, Πηγή: MyEleusis
Το «Τσιμεντοποιείον Τιτάν» κατασκευάστηκε στην Ελευσίνα, επειδή υπήρχαν οι
πρώτες ύλες για την παραγωγή τσιμέντου, καθώς και λιμάνι για τον εφοδιασμό άλλων
πρώτων υλών και τη διακίνηση ή και την εξαγωγή του προϊόντος. ∆έκα χρόνια μετά
από την ίδρυσή της, και συγκεκριμένα στις 22 Φεβρουαρίου του 1912, εισήλθε στο
Χρηματιστήριο Αξιών Αθηνών.(Γαλάνης,2016)

418
Εικόνα 7-14 H εγκατάσταση του ΤΙΤΑΝ ΑΕ, Πηγή: MyEleusis

Με την έναρξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου όμως οι δραστηριότητες και οι επενδύσεις
ανεστάλησαν, το εργοστάσιο επιτάχθηκε από τους Ναζί και το τέλος του πολέμου
βρήκε την εταιρεία σχεδόν κατεστραμμένη. Η κάλυψη των ολοένα και μεγαλύτερων
αναγκών της ελληνικής αγοράς συνοδεύτηκε με εξαγωγές, κυρίως σε χώρες της Μέσης
Ανατολής. Ο εκσυγχρονισμός κορυφώνεται στα μέσα της δεκαετίας του '50, όταν στη
μονάδα της Ελευσίνας τοποθετήθηκαν, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, ηλεκτροστατικά
φίλτρα για την προστασία του περιβάλλοντος, στα πλαίσια μιας πολιτικής διαχείρισης
του περιβάλλοντος που για τα δεδομένα της εποχής ήταν πολύ καινοτόμα. (ΥΠΕΝ,
2017)
Η διαδικασία εγκατάστασης του ΤΙΤΑΝ δεν ήταν η βασική επέμβαση της εταιρείας
στους λόφους της Ελευσίνας. Η βασική επέμβαση είναι η χρήση των λόφων για το
σκοπό της εξόρυξης. Για την παραγωγή τσιμέντου για σιδηροπαγή κονιάματα ή
οπλισμένο σκυρόδεμα είναι απαραίτητη η χρήση πετρωμάτων. Αυτό δείχνει ότι δεν
ήταν καθόλου τυχαία η επιλογή της θέσης του εργοστασίου, καθώς βορειοδυτικά
συνόρευε με αστείρευτα «αποθέματα» πρώτης ύλης όπου δεν είχε κανένα κόστος
μεταφοράς, ενώ νότια με τη δημιουργία του ιδιωτικού λιμανιού μπορούσε να μεταφέρει
τα εμπορεύματά του οπουδήποτε ήθελε. Το ΤΙΤΑΝ κατά τη διάρκεια λειτουργίας του
χρησιμοποίησε όπως αναφέρει η ΠΑπαγγελή το 2008, αναρίθμητους τόνους δυναμίτη
για την παραγωγή χαλικιών, καταστρέφοντας ταυτόχρονα όσες σήραγγες διασώζονταν
από τα αρχαία λατομεία ελευσινιακού λίθου και συνεπώς θεωρείται δύσκολο να
υπολογιστεί η καταστροφή αρχαίων αντικειμένων και κτισμάτων που πιθανόν να
παρέμεναν εγκλωβισμένα στο έδαφος, καθώς δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ
αρχαιολογική ανασκαφή εκτός των ορίων του αρχαιολογικού χώρου.

419
Σήμερα η Τιτάν έχει 11 μονάδες παραγωγής τσιμέντου στον κόσμο ενώ η εγκατάσταση
της Ελευσίνας λειτουργεί αποκλειστικά ως διαμετακομιστικό κέντρο. H παύση της
λειτουργίας της γραμμής παραγωγής του εργοστασίου είναι συνυφασμένη με τον
γειτονικό αστικό χώρο και τα προβλήματα υγείας που παρουσιάστηκαν στο γειτονικό
πληθυσμό. Στο τοπικό σχεδιασμό υπήρξαν πρωτοβουλίες για την ανάπλαση (βλ.
Παραρτημα Β.7.3) του ευρύτερου χώρου του εργοστασίου συμπεριλαμβανομένου του
λατομείου191

Εικόνα 7-15 H ευρύτερη έκταση των εξορύξεων κι εγκαταστάσεων του ΤΙΤΑΝ ΑΕ,
Πηγή: Παναγιωτίδης 2019, ΥΔΟΜ Ελευσίνας

ΕΛΑΙΟΥΡΓΙΚΗ
Η Ελαιουργική είναι ένα πιο σύγχρονο ισόγειο βιομηχανικό κτίριο κατασκευής περί το
1960, ορθογωνικής κάτοψης με εξωτερικές διαστάσεις 65.90m x 42.50m και τελικό
ύψος 11.43m. κι ένα ακόμα λίγο μικροτερων διαστάσεων Εκτός του περιγράμματος
του κτιρίου υπάρχουν στατικώς ανεξάρτητα κτίσματα λειτουργικά συνενωμένα με αυτό.
Το κτίριο σήμερα στεγάζει αθλητικές εγκαταστάσεις και συναφείς χρήσεις πολιτιστικών
και άλλων εκδηλώσεων.

191
Βοζάνη, Ξένου, Μωραΐτης, (2013), ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΟΠΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ ΠΑΛΑΙΩΝ
ΛΑΤΟΜΕΙΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΣΤΗ ΘΕΣΗ «ΒΛΥΧΑ», Α ΦΑΣΗ,

420
Εικόνα 7-16 Το εσωτερικό του βασικού, προς αξιοποίηση κτιρίου της Ελαιουργικής.
Πηγή: Αρχείο ΠΠΕ
Παρόλο που δεν έχει ειδικά χαρακτηριστικά που να το κάνουν να ξεχωρίζει
αρχιτεκτονικά, αποτελεί κομμάτι της εκβιομηχάνισης που δημιουργησε στο κέντρο της
πόλης ένα μεγάλο αστικό κενό.
Στο σύνολο η βιομηχανία αποτελούταν από 2 μεγάλα κτίρια αποθήκευσης Ελαιολάδου.
Η σημαντικότητα του συγκροτήματος ως βιομηχανικής κληρονομιάς έγκειται σε
μεγάλο βαθμό και στην θέση του, σε πολύ κεντρικό σημείο του αστικού ιστού. Το
μεγάλο μέγεθος του βιομηχανικού κτιρίου είναι από μόνο του επιβλητικό, ενώ δεν είναι
ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής αξίας, καθώς διαφοροποιείται από την εικόνα του όμορου
οικιστικού περιβάλλοντος της πόλης. Το κτήριο παρότι μελετήθηκε από τον Δήμο
Ελευσίνας για συνολική ανακαίνιση και δημιουργία συνεδριακού κέντρου και χώρων
άθλησης, προκειμένου να εξυπηρετήσει και να φιλοξενήσει τις εκδηλώσεις της Ελευσίς
2023, αντικατέστησε τον στέγη και παρέμεινε εσωτερικά ως είχε για παροδικές
διαμορφώσεις και μετατροπές του σε εκθεσιακό ή χώρο εκδηλώσεων (pop up) ανάλογα
με τις απαιτήσεις του καλλιτεχνικού προγράμματος.

421
Εικόνα 7-17 Τοπογραφικό διάγραμμα του ευρύτερου ακινήτου της Ελαιουργικής,
Πηγη: Δήμος Ελευσίνας Τεχνική Υπηρεσία 2017

422
ΠΑΛΑΙΟ ΕΛΑΙΟΥΡΓΕΙΟ- ΒΟΤΡΥΣ
Τα δύο ομορρα συγκροτήματα έχουν θεωρηθεί πλέον ως κοινό ακίνητο και κατ΄αυτόν
τον τρόπο αντιμετωπίζονται στον τοπικό σχεδιασμό.
Το 1892, ο Επαμεινώνδας Χαρίλαος συνεταιρίστηκε με το Νικόλαο Κανελλόπουλο και
εξαγόρασαν το εργοστάσιο των δύο θείων του πρώτου.
Το εργοστάσιο, που όταν πρωτολειτούργησε είχε 20 εργάτες, έφτασε στα 1900 να
απασχολεί 90 (από τους οποίους 10 γυναίκες) και το 1928 περί τους 250. Στην διάρκεια
της Γερμανικής κατοχής το εργοστάσιο συνέχισε τη λειτουργία του αλλά με μειωμένο
προσωπικό υπό τον απόλυτο έλεγχο των αρχών κατοχής. (ΥΠΕΝ, 2017)
Η λειτουργία του σταμάτησε στο τέλος της δεκαετίας του 1960. Τα προϊόντα που
παρήγαγε ήταν πράσινο σαπούνι Μασσαλίας πυρηνέλαια, κικινέλαιο, γλυκερίνη,
λινέλαιο, βαμβακέλαιο, λιναλευρο ,στεατίνες κ.α Τα σαπούνια εξάγονταν στο
εξωτερικό σε μεγάλες ποσότητες, σε συσκευασίες πολυτελείας, ως ιδιαίτερα ποιοτικά
προϊόντα.
Το «Ελαιουργείο» ήταν το μόνο εργοστάσιο στην Ελλάδα το οποίο ασχολούνται με την
παραγωγή κικινελαίου ενός από τα σημαντικότερα βιομηχανικά έλαια.
Σήμερα το ακίνητο βρίσκεται σε διαδικασία εξαγοράς από το ΥΠΠΟ, από την Εθνική
Τράπεζα της Ελλάδας η οποία και το παραχωρούσε εως σημερα στο ∆ήμο Ελευσίνας
προκειμένου να διεξάγει στους
χώρους του το ετήσιο φεστιβάλ
«ΑΙΣΧΎΛΕΙΑ». Το συγκρότημα
του «Ελαιουργείου» διατηρείται
σχεδόν ακέραιο ως προς την
έκταση του, τις κτιριακές
τουμονάδες, στη μορφή σχεδόν
που διέκοψε τη λειτουργία του
πριν από μισό αιώνα. Ο
μηχανολογικός εξοπλισμός του
απομακρύνθηκε ή καταστράφηκε
σε άγνωστο χρόνο.
(Μπελαβίλλας Ν., 2011)

Εικόνα 7-18 Οι 3
ανακαινισμένες αίθουσες του
Π.Ελαιουργείου, Πηγη: Δημος
Ελευσίνας

423
Στο ίδιο οικόπεδο, όπου τα κτίρια της πρώτης φάσης κτίστηκαν από την Τεχνική
εταιρεία του Αλέξανδρου Ζαχαρίου προβλέπεται η δημιουργία του Νέου
Αρχαιολογικού Μουσείου Ελευσίνας και η ενοποίησή του με τον παρακείμενο
αρχαιολογικό χώρο. Εντός του ακινήτου και των εγκαταστασεων του έχει ενταθεί η
χρήση τα τελευταία χρόνια, τόσο για την διενέργεια εκδηλώσεων όσο και για τις
δράσεις της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2023.
Το 2023 με προσπάθειες του φορέα της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το
2023 και την συμβολή του Δήμου Ελευσίνας και του ΥΠΠΟ υλοποιήθηκε η ανακαίνιση
τριών πέτρινων αποθηκών για την νόμιμη χρήση τους ως στεγασμένους χώρους για
πολιτιστικές εκδηλώσεις, με ιδιωτική χρηματοδότηση όπως φαίνεται στην παραπάνω
φωτογραφία.
Στα ορια του ακινήτου χωροθετούνται πολλά αξιόλογα κτίσματα που χρήζουν
προστασίας και αποκατάστασης, ενώ τα επόμενα χρόνια εκτιμάται η τμηματική
λειτουργία του ακινήτου ως πολιτιστικό πάρκο και χώρος αναψυχης με την αναβίωση
των παλαιών βιομηχανικών εγκαταστάσεων, που σίγουρα θα επιταχυνθεί εφόσον
χωροθετεί και το αρχαιολογικό μουσείο Ελευσίνας (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β.7.3).

ΒΟΤΡΥΣ

Όπως περιγράφει κι ο Μπελαβίλας, στο Βιομηχανική κληρονομιά στην Ελευσίνα και

στο Θριάσιο Πεδίο, (2011), δίπλα στο «Ελαιουργείο» ο Επαμεινώνδας Χαρίλαος μαζί
με τον Λεόντιο Οικονομίδη ίδρυσαν το 1898 την «Οινοποιητική και
Οινοπνευματοποιητική Εταιρεία Χαρίλαος και Σία».38 Από το 1906, το εργοστάσιο
λειτούργησε ως «Ανώνυμος Ελληνική Εταιρεία Οίνων και Οινοπνευμάτων-Βότρυς». Η
εταιρεία η οποία προέκυψε από τη συγχώνευση της προηγούμενης των Ε.Χαριλάου και
Λ. Οικονομίδη με την επίσης οινοποιητική του Ε. Χαριλάου και τη συμμετοχή της
Τράπεζας Αθηνών, εξελίχθηκε σε μία από τις μεγαλύτερες του κλάδου. Βασίστηκε στη
σταφίδα και στα πλεονάσματα της ως πρώτη ύλη και δημιούργησε εργοστάσια εκτός
της Ελευσίνας στο Περιστέρι, στον Πειραιά, την Καλαμάτα, την Πάτρα, τον Πύργο και
τη Θεσσαλονίκη.
Μετά την παύση της λειτουργίας,λειτούργησε εκεί ως αποθηκευτικό χώρο η εταιρεία
«ΣΙΝΤΡΑ», η οποία φερεται ως ιδιοκτήτρια μέχρι σήμερα. Ο χώρος αποτελεί
αρχιτεκτονικά και τοπιολογικά ένα ενιαίο σύνολο με το γειτονικό του «Ελαιουργείο»,
όπως συνέβαινε και καθ’ όλη τη διάρκεια της λειτουργίας των δύο εργοστασίων.

424
ΕΛΑΙΟΥΡΓΙΚΗ ΣΥΝ.ΠΕ

Η «Ελαιουργική Κεντρική Συνεταιριστική Ένωσις Ελαιοπαραγωγών Ελλάδος-

ΣΥΝ.ΠΕ» ιδρύθηκε το 1949. Με μέλη που προέρχονταν από όλες τις
ελαιοπαραγωγικές περιοχές της Ελλάδας περιλάμβανε 1171 συνεταιρισμούς και
154.000 συνεταίρους. Αρχικά η επεξεργασία του ελαιοκάρπου γίνονταν στα
συνεταιριστικά ελαιοτριβεία. Το 1955 η ΣΥΝ.ΠΕ ίδρυσε εργοστάσιο στην Ελευσίνα,
γνωστό ως «Ελαιουργική».

Εικόνα 7-19 Οι εγκαταστάσεις της ΕΛαιουργικής ΣΥΝ.ΠΕ. Στην περιοχή Σαρανταπόταμου

στην Ελευσίνα, ιδιοκτησίας Τράπεζας Πειραιώς, Πηγη: Google, Ιδία Επεξεργασία

Το εργοστάσιο χωροθετήθηκε στην παράκτια ζώνη της Ελευσίνας σε γειτνίαση με τα

εργοστάσια «ΙΡΙΣ» βόρεια και «ΚΡΟΝΟΣ» δυτικά. Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα
στη θέση αυτή λειτουργούσε το ελαιουργείο Τσίγκου και αργότερα το σαπωνοποιείο
Χατζημελέτη-Χατζηηλία το οποίο διέκοψε τη λειτουργία του το 1922 (Δήμος
Ελευσίνας, 2006). Το εργοστασιακό συγκρότημα, χτισμένο σε έκταση 40 στρεμμάτων,
περιλάμβανε αποθήκες και κτίρια επεξεργασίας λαδιών και παραγωγής σάπωνος και
άλλους βοηθητικούς χώρους. Το εργοστάσιο παρήγαγε διαφόρων ειδών λάδια, ελιές,
μαγειρικά λίπη και σαπούνια. Διέκοψε τη λειτουργία του το 1980 και μεταφέρθηκε σε
νέες εγκαταστάσεις στην περιοχή του Σαρανταπόταμου (βλ. φωτό) όπου συνέχισε τις
εργασίες του μέχρι το 2013 και το οποίο σώζεται ατόφιο.

425
Το εργοστάσιο της «Ελαιουργικής» στην παράκτια ζώνη έχει κατεδαφιστεί(βλ. Εικόνα
7-20), ενώ σώζεται, επί της οδού Κανελλοπούλου και σε κακή κατάσταση, μόνο ένα
διώροφο επίμηκες κτίσμα με κεραμοσκεπή που πιθανόν αποτελεί τμήμα του
σαπωνοποιείου. Το κτίριο έχει τα χαρακτηριστικά κτιρίου διοίκησης και πιθανολογείται
ότι αυτή ήταν η λειτουργία του. Στο χώρο που καταλάμβαναν οι εγκαταστάσεις της
«Ελαιουργικής» έχουν ανεγερθεί κατοικίες από τον Οργανισμό Εργατικής Κατοικίας
(ΟΕΚ). Η βιομηχανία γειτνιάζει με το ΙΡΙΣ και τον ΚΡΟΝΟ.192

Εικόνα 7-20 Οι εγκαταστάσεις της Ελαιουργικής ΣΥΝ.ΠΕ. Στην περιοχή παραλίας Ελευσίνας,
που σήμερα έχει κατεδαφιστεί, Πηγη: Μπελαβίλας 2011
Εικόνα 7-21,22,23 Οι εγκαταστάσεις της ΕΛαιουργικής ΣΥΝ.ΠΕ. Στην περιοχή
Σαρανταπόταμου στην Ελευσίνα, ιδιοκτησίας Τράπεζας Πειραιώς, Πηγη: Αρχείο, Ιδία
Επεξεργασία

ΣΚΑΛΙΣΤΗΡΗΣ- ΟΡΥΧΕΙΟ ΒΩΞΙΤΗ

Οι εγκαταστάσεις του πρώην εργοστασιου εξόρυξης βωξίτη, βρίσκονται 2 περίπου
χιλιόμετρα βόρεια του χωριού Λουτρόπυργος. Εκεί εντοπίζεται σύμπλεγμα υπόγειων
στοών, ιδιοκτησίας ΣΚΑΛΙΣΤΗΡΗ, που ανήκει στο ευρύτερο σύνολο ορυχείων

192
Μαργαρίτη Λούλα, ΕΛΑΙΟΥΡΓΙΚΗ (ΠΑΛΙΑ) - ΣΥΝ.ΠΕ. ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ, στο Βακαλοπούλου Μ.,
Δανιήλ Μ., Λαμπρόπουλος Χ., Φασουράκης Η. (επιμ.), 2017, Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής
(www.vidarchives.gr/reports/2021_01_348).

426
Βωξίτη της περιοχής. Η συγκεκριμένη είσοδος αποτελείται από κεκλιμένη στοά με
ράγες και σιδερένια σκαλοπάτια, που οδηγεί σε πολυεπίπεδες στοές, όπου έχουν όμως
σημειωθεί πολλές καταρρεύσεις. Σε βαθύτερα σημεία του ορυχείου είχαν εντοπιστεί
ράγες και μικρός αριθμός άθικτων μεταλλευτικών βαγονέτων. Πλέον όλα τα μεταλλικά
μέρη του ορυχείου έχουν αφαιρεθεί για scrap. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για τον
ακριβή αριθμό των επιπέδων και του μήκους των στοών, παρόλα αυτά η εγκατάσταση
έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και αποτελεί ένα τμήμα της κληρονομιάς της περιοχής
έχοντας το χαρακτηριστικό κόκκινο χρώμα στο περιμετρικό τοπίο.193
Η ΑΕ Μεταλλεία Βωξίτου Ελευσίνος ιδρύθηκε το 1951 από τον Δημήτριο Μ.
Σκαλιστήρη με εισφορά των οριστικών παραχωρήσεων και αδειών ερευνών βωξίτη που
κατείχε ο ίδιος καθώς και με την εισφορά εξοπλισμού κλπ. Σκοπός της εταιρίας ήταν η
αξιοποίηση μεταλλείων, κυρίως των μεταλλείων βωξίτη στην περιοχή Μάνδρας –
Ελευσίνας – Μεγάρων. Κατά τα μέσα της δεκαετίας 1970 άλλαξε ο τίτλος της εταιρείας
και διευρύνθηκε το αντικείμενο της. Έτσι ο τίτλος μεταβλήθηκε σε «Μεταλλεία
Βωξίτου Ελευσίνος Μεταλλευτικαί, Βιομηχανικαί και Ναυτιλιακαί Εργασίαι ΑΕ». Ο
Δημ. Σκαλιστήρης, διπλωματούχος μηχανικός της Ecole Central της Γαλλίας, είχε
αρχίσει μεταλλευτικές έρευνες στην περιοχή της Ελευσίνας από το 1932. Αποτέλεσμα
των ερευνών υπήρξε η διαπίστωση μεγάλων κοιτασμάτων βωξίτη στην περιοχή της
Ελευσίνας, η αξιοποίηση των οποίων αποτέλεσε και το βασικό αντικείμενο της
δραστηριότητας του πριν από την έναρξη του πολέμου. Απόκτησε οριστικές
παραχωρήσεις, μεταξύ των οποίων και τις παραχωρήσεις 146 και 196 Αττικής. Περί το
τέλος της δεκαετίας του 1930 λίγο πριν από το πόλεμο είχε πραγματοποιήσει παραγωγή
και εξαγωγές βωξίτη από τα υπόγεια της περιοχής Λούτσας Μάνδρας. Από διαθέσιμα
στοιχεία σημειώνεται παραγωγή 91.065 τόνων το 1951. Η ανάπτυξη των μεταλλείων
άρχισε με βοήθεια από το σχέδιο Marchal. Η εταιρία Μεταλλεία Βωξίτου Ελευσίνος
ΑΕ σύναψε συμβόλαιο πώλησης βωξίτη με τις γερμανικές εταιρείες V.A.W. και Giulini,
οι οποίες επεξεργάζεται τον βωξίτη για παραγωγή αλουμίνας στο Lubeck και από εκεί η
αλουμίνα μεταφερόταν στις ΗΠΑ για παραγωγή αλουμινίου. Η τριγωνική αυτή σχέση
λειτούργησε θαυμάσια και η εταιρία αποπλήρωσε τα δάνεια. Ήταν από τις λίγες
εταιρείες που εξόφλησε πλήρως τα δάνεια και έτσι δεν μετατράπηκαν στις γνωστές
«παγωμένες πιστώσεις» της εποχής.(ΕΜΠ, 2011)
Η παραγωγή του βωξίτη από τα μεταλλεία Ελευσίνος αυξήθηκε στους 200.000 τ και
πλέον το χρόνο. Αμέσως κατασκευάστηκε τότε και η γέφυρα φόρτωσης της Ελευσίνας,
η οποία υπάρχει μέχρι σήμερα με ικανότητα 400t την ώρα και 2 δυνατότητα φόρτωσης
πλοίων περίπου 12.000t, η οποία αργότερα με επέκταση του προβόλου απέκτησε
δυνατότητα φόρτωσης πλοίων μέχρι 35.000t.(ΒΛ Παράρτημα Β.7.4)

193
Γιάννης Αρσενιάδης, Αντώνης Καραδήμας, ΑΕ ΜΕΤΑΛΛΕΙΑ ΒΩΞΙΤΟΥ ΕΛΕΥΣΙΝΟΣ –
ELBAUMIN – ΕΛΜΙΝ [ΣΚΑΛΑΣ ΦΟΡΤΩΣΗΣ], στο Βακαλοπούλου Μ., Δανιήλ Μ.,
Λαμπρόπουλος Χ., Φασουράκης Η. (επιμ.), 2017, Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής
(www.vidarchives.gr/reports/2021_01_741).

427
Σήμερα, το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας της Α.Ε. Μεταλλεία Βωξίτου Ελευσίνος
έχει περιέλθει στην εταιρεία ΕΛΜΙΝ Α.Ε. κατόπιν εξαγοράς του μεγαλύτερου μέρους
του ενεργητικού της υπό εκκαθάριση εταιρείας Α.Ε. Μεταλλεία Βωξίτου Ελευσίνος,
σύμφωνα με το άρθρο 46α, του Ν. 1892/90. Η σχετική οριστική πράξη μεταβίβασης
υπεγράφη στις 16.11.2000, οπότε συγχρόνως περιήλθαν στην μεταλλειοκτησία της
ΕΛΜΙΝ Α.Ε. Το ορυχείο έκλεισε το 1991.194

Εικόνα 7-24 Οι εγκαταστάσεις του Σκαληστήρι στην περιοχή των Ναυπηγείων στην Ελευσίνα,
Πηγη: Αρχείο, Ιδία Επεξεργασία

ΠΑΓΟΠΟΙΕΙΟ ΑΣΤΗΡ

Στη δεκαετία του 1960 ιδρύθηκαν μικρές μονάδες , όπως το Παγοποιείο Γαστουνιώτη,
η Ε.Β.Π.Α., η ΕΔΟΚ - ΕΤΕΡ, τα Ναυπηγεία Σάββα.το Παλαιό παγοποιείο «ΑΣΤΗΡ»
των Διαμαντόπουλου – Γαστουνιώτη που λειτουργούσε στην Ελευσίνα από τις αρχές
της δεκαετίας του ΄40 μέχρι το Μάιο του 2002. Το κτηριακό συγκρότημα βρίσκεται επί
της Ιερά Οδού και καλύπτει μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο του έκταση 4 στρεμμάτων.
Η συνολική επιφάνεια του συγκροτήματος είναι 3.600 τ.μ. Τα παλαιό εργοστάσιο έχει
κριθεί διατηρητέο και αποτελεί ένα από τα ελάχιστα εναπομείναντα δείγματα
βιομηχανικής αρχιτεκτονικής που σώζονται στην περιοχή.(Γαλάνης,2016) Το κτίριο
προστατεύεται κι έχει κηρυχθεί διατηρητέο με το ΦΕΚ 189/Δ/3-3-2004 και αποτελεί
δείγμα βιοτεχνικής αρχιτεκτονικής της δεκαετίας του `50. Οι επεμβάσεις που έγιναν
στο κτήριο είχαν σαν σκοπό να διασωθεί και να αναδειχθεί με σύγχρονες εμπορικές
χρήσεις και δραστηριότητες αναψυχής τόσο το κεντρικό κέλυφος όσο και το σύνολο
του ακινήτου.

194
www.orykta.gr

428
 Εικόνα 7-25 Οι εγκαταστάσεις του
Παγοποιείου, με βάση το φωτορεαλιστικό της αρχιτεκτονικής μελέτης ανακαίνισης. Πηγη:
Αρχείο, Ιδία Επεξεργασία

ΑΛΛΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ
Κεραμοποιια

Στην αρχή της δεκαετίας του 1930 υπήρχαν τρία κεραμοποιεία ( Καμίνια).
● Το Κεραμοποιείο Ιωάννη Πατάλα.
● Το Κεραμοποιείο Θανασουλόπουλου. Λειτούργησε μέχρι το 1935. Ήταν το
μεγαλύτερο και απασχολούσε 40 - 50 άτομα και περιστασιακά έφτανε τα 100.
● Το Κεραμοποιείο Παπαγεωργίου.
Σταμάτησαν τη λειτουργία τους στο τέλος της δεκαετίας του 1950, γιατί δεν υπήρχε πια
πρώτη ύλη στην Ελευσίνα. (Δ. Ελευσίνας 2023)

Το 1969 αρχίζουν τη λειτουργία τους τα ΝΑΥΠΗΓΕΙΑ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ. Μέχρι το 1975

απασχολούσε περίπου 300 άτομα. Κατόπιν έρχεται στην ιδιοκτησία του Ελληνικού
δημοσίου ενώ στην συνέχεια ιδιωτικοποιείται πάλι .Χωροθετούνται στην δυτική
πλευρά του ελευσινιακού κόλπου ενώ την ίδια δεκαετία δημιουργήθηκαν και τα
ναυπηγεία Σάββα δυτικά
του χώρου εξόρυξης του ΤΙΤΑΝ στους λόφους και συνορεύοντας με την πολεμική
βιομηχανία ΠΥΡΚΑΛ στα ανατολικά, στην περιοχή Βλύχα.

Το 1973 έρχεται να προστεθεί η ΠΕΤΡΟΛΑ Α. Ε. Καταλαμβάνει χώρο 1.800

στρεμμάτων. Έχει 84 δεξαμενές αποθήκευσης πετρελαιοειδών, συνολικού όγκου 3.600
κυβικών μέτρων. Τα απόβλητα του εργοστασίου, δίνουν τη χαριστική βολή σε θάλασσα
και αέρα της περιοχής. Το 1969 δημιουργείται, από τον εφοπλιστή Ιωάννη Λάτση, η
εταιρεία ΠΕΤΡΟΛΑ με σκοπό τη δημιουργία βιομηχανικής μονάδας η οποία θα

429
λειτουργεί ως εξαγωγικό διυλιστήριο, στην περιοχή της Ελευσίνας. Το 1972, την
περίοδο που η Ελλάδα τελούσε υπό στρατιωτική δικτατορία, πραγματοποιείται
υποχρεωτική απαλλοτρίωση 2000 στρεμμάτων στην ακτή ενδιάμεσα της βιομηχανίας
ΠΥΡΚΑΛ και των ναυπηγείων Ελευσίνας για την εγκατάσταση της βιομηχανικής
μονάδας, αλλά και ταυτόχρονη δωρεά 900 στρεμμάτων θάλασσας από το κράτος στην
εταιρεία για τη δημιουργία λιμενοβραχιόνων. Σήμερα λειτουργεί κανονικά έχοντας
επεκτείνει τις εγκαταστάσεις της έως και τα όρια της ΠΥΡΚΑΛ. (Δήμος Ελευσίνας,
2006),

Άλλες μικρότερες βιομηχανίες που ιδρύθηκαν και λειτουργησαν στην Ελευσίνα,

(Καλομενίδης, Παρασκευαΐδης & Τσουκαλάς, 2006) βάσει του ήταν :
η Ε.Β.Π.Α.,
η ΕΔΟΚ - ΕΤΕΡ,
Ναυπηγεία Σάββα
“ΕΚΒΟ – Καλλιέργειας και Βιομηχανίας Ορύζης της Ελλάδος”,
“Παγοποιείο Κακούρης Κ. και Σία”
Αγροτική - Αλιευτική,
Μπακόπουλος Α.Β.Ε.Ε., Διαλυτήρια Πλοίων,
Ξυλεμπορική Δημητρόπουλος-Πολυχρονόπουλος ,
Υαλουργία OWENS κ.α.

Στη δεκαετία του 1980 και του 1990 , πολλές από τις υπάρχουσες βιομηχανίες κλείνουν
και ανοίγουν άλλες , συνήθως πιο μικρές. Στη θέση των εργοστασίων παραγωγής
έρχονται αποθηκευτικοί χώροι, οι οποίοι αναπτύσσονται σε χώρους , στη βόρεια
πλευρά της πόλης , κοντά στην Αττική Οδό.

6. Η αναγνώριση του αποθέματος της Βιομηχανικής Κληρονομιάς της

Ελευσίνας
Η διεθνής πρακτική που ακολουθείται σε περιοχές πρώην βιομηχανικής
δραστηριότητας με στοιχεία ΒΚ, δίνει την ευκαιρία αναγέννησης των τοπικών
οικονομιών και της εικόνας των περιοχών αυτών κυρίως μέσα από την
αναδιαμόρφωσης τους με την χωροθέτηση νέων χρήσεων γης σε όσο το δυνατόν
περισσότερα βιομηχανικά κελύφη. Τα κτιριακά αυτά κελύφη μετατρέπονται συνήθως
και με βάσει τα παραδείγματα που παρουσιάστηκαν σε προηγούμενο κεφάλαιο, σε
χώρους μουσείων, ψυχαγωγίας και άλλων δραστηριοτήτων που επιβάλλει ο σύγχρονος
τρόπος ζωής, ακόμα και σε κατοικίες, ξενοδοχεία, τεχνολογικά πάρκα κ.α.

430
Δυστυχώς παρά την τεκμηριωμένη απόδειξη των παραπάνω, που αναλύθηκε εκτενώς σε
όλη την διατριβή, σε πολλές περιπτώσεις τόσο στην χώρα μας όσο και σε άλλες
αναπτυσσόμενες χώρες, συχνά υπερισχύει η άποψη περί κατεδάφισης των
περισσοτέρων κτισμάτων και βιομηχανικών χώρων, για την εγκατάσταση εκεί νέων
χρήσεων σε νέα κτίσματα με σκοπό την εξάντληση της εμπορικής αξίας των ακινητων
αυτών.
Στην περίπτωση της Ελευσίνας πολλοί τέτοιοι χώροι έχουν καταστραφεί, λεηλατηθεί
αλλά και απαξιωθεί. Παράλληλα πολλοί έχουν κατεδαφιστεί επί τούτου
(ΕΛΑΙΟΥΡΓΙΚΗ ΣΥΝΠΕ) και άλλοι διατηρούνται έχοντας χάσει μέρος από την αξία
τους (ΤΙΤΑΝ), ενώ υπάρχουν παραδείγματα χώρων που διασώζονται και μεμονωμένα
στοιχεία που υπενθυμίζουν την παλαιότερη ταυτότητα του χώρου (καμινάδες, καμίνια
κ.α).
Στόχος είναι συχνά μία τεκμηριωμένη παρουσίαση προτάσεων για την ανάδειξή της
Βιομηχανικής Κληρονομιάς. Για το σκοπό αυτό θα πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη βάση,
τόσο στην ιστορικότητα της όσο και στις δυνατότητες που έχει για την βελτίωση της
ποιότητας της ζωής των κατοίκων. (ΕΜΠ, 2003)
Για τις ανάγκες της παρούσας διατριβής και προκειμένου να γίνει αξιολόγηση της ΒΚ
της Ελευσίνας, θα εξεταστεί αυτή η ιστορικότητα των χώρων σε σχέση και με την
δυνατότητα χρήσης τους αλλά κυρίως με την έως σήμερα αξιοποίηση τους.
Από την αξιολόγηση επιμέρους κριτηρίων που έγινε στα παραπάνω κεφάλαια
προκύπτουν 3 κατηγορίες ανάλογα με το βαθμό χρήσης τους σήμερα και στο άμεσο
μέλλον. Στην περιοχή του Δήμου εντός του σχεδίου πόλης και του αστικού χώρου
διατηρούνται κελύφη, σαφώς προσδιορισμένα, από 6 ανενεργές βιομηχανίας. Αυτά
κατατάσσονται στις παρακάτω τρεις κατηγορίες,
• Σε αυτά που είναι εγκαταλελειμμένα και δεν χρησιμοποιούνται συστηματικά, σε
αυτήν την κατηγορία κατατάσσονται όλοι οι ανενεργοί βιομηχανικοί χώροι για τους
οποίους έχει γίνει πρωτογενείς έρευνα (Τσολακάκη 2007) και αυτοί είναι ο ΚΡΟΝΟΣ,
το ΒΟΤΡΥΣ κ.α
• Αυτά που είναι εν μέρει αξιοποιημένα κι έχουν κυρίως δημόσιο χαρακτήρα ενώ οι
υποδομές τους έχουν αναβαθμιστεί μερικώς. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκει ο χώρος
της Ελαιουργικής και το Παλαιό ΕΛαιουργείο.
• Αυτά που είναι πλήρως αξιοποιημένα από ιδιώτες και χρησιμοποιούνται για να
στεγάσουν επιχειρήσεις κλπ. Στην κατηγορία αυτή ανήκει το Παγοποιείο και το ΙΡΙΣ.
(Τσολακάκη 2007)

431
 ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΒΑΣΕΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
ΑΞΙΟΠΟΊΗΣΗΣ

Εγκαταλελειμμένα πρώην βιομηχανικά ΚΡΟΝΟΣ,

κελύφη που δεν χρησιμοποιούνται
συστηματικά
ΒΟΤΡΥΣ (τμήμα του Ελαιουργείου και
Σαπωνοποιείου Χαριλάου),
ΕΛΑΙΟΥΡΓΙΚΗ ΣΥΝ-ΠΕ (ΚΤΙΡΙΑ
ΣΑΡΑΝΤΑΠΟΤΑΜΟΥ)
ΕΛΑΙΟΥΡΓΙΚΗ ΣΥΝ-ΠΕ/Ελαιουργική 3
(ΚΤΙΡΙΑ ΠΑΡΑΛΙΑΣ)
ΠΥΡΚΑΛ,
ΧΑΛΥΒΟΥΡΓΙΚΗ

Εν μέρει αξιοποιημένα ενώ οι υποδομές ΕΛΑΙΟΥΡΓΙΚΗ (χώρος πολιτισμού,

τους έχουν αναβαθμιστεί μερικώς ως αθλησης και πολλαπλών χρήσεων)
χώροι πολιτισμού και πολλαπλών ΠΑΛΑΙΟ ΕΛΑΙΟΥΡΓΕΙΟ (χώρος
χρήσεων πολιτισμού)

Πλήρως αξιοποιημένα συγκροτήματα και ΙΡΙΣ (πολιτιστικό κέντρο)

χρησιμοποιούνται είτε από το δημόσιο ΠΑΓΟΠΟΙΕΙΟ (λιανικό εμπόριο)
είτε από ιδιώτες για διαφορετικές χρήσεις

Πίνακας 7-1, Κατηγοριοποίηση της Βιομηχανικής κληρονομιάς της Ελευσίνας βάσει

του βαθμού αξιοποίησης της. Πηγή: Ιδία Επεξεργασία

6.1. Η γνώμη των πολιτών σχετικά με την αναγνώριση της ΒΚ ως τουριστικό πόρο.

Η βιομηχανική κληρονομιά έχει κοινωνική αξία ως τμήμα των καταλοίπων της

καθημερινής ζωής του μέσου κατοίκου μιας περιοχής, και με αυτή την ιδιότητα,
προσδίδει μια σημαντική αίσθηση τοπικής ταυτότητας. Παράλληλα έχει και
τεχνολογική και επιστημονική αξία στην ιστορία της μεταποίησης, της μηχανικής, των
κατασκευών και μπορεί να έχει και σημαντική αισθητική αξία για την ποιότητα της
αρχιτεκτονικής, της μελέτης και του σχεδιασμού.
Για τους παραπάνω λόγους, οι ανενεργοί ή πρώην βιομηχανικοί χώροι όπως
προαναφέρθηκε πρέπει να εντοπίζονται, να καταγράφονται, έτσι ώστε να είναι εφικτή η
μελλοντική προστασία τους και διατήρηση τους για τις επόμενες γενιές. Πιο
συγκεκριμένα θα πρέπει να καταγράφεται μία επιμέρους ιστορία της τοπικής
βιομηχανικής κληρονομιάς της εκάστοτε εποχής, που άλλωστε αποτελεί ένα δυναμικό

432
φαινόμενο το οποίο συνεχώς εξελίσσεται και απαιτείται συνεχής παρακολούθηση και
καταγραφή.
Η αναγνώριση και έπειτα η καταγραφή αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της μελέτης της
βιομηχανικής κληρονομιάς. Η ανθρώπινη γνώση και εμπειρία γύρω από την ύπαρξη
τέτοιων χώρων είναι μοναδική και αναντικατάστατη κι είναι αυτή που θα πλαισιώσει
την ιστορική καταγραφή. Άλλωστε η καταγραφή είναι αυτή που μετά από ανάλυση και
αξιολόγηση θα αναδείξει την πραγματική αξία του εκάστοτε χώρου.
Είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως δεν αρκεί η καταγραφή των πόρων αλλά κατόπιν
αναγνώρισης της αξίας τους εξίσου σημαντική είναι και η θεσμική τους προστασία,
εφόσον είναι ζωντανοί χώροι αναφοράς στη συλλογική μνήμη των κατοίκων και στην
καθημερινή τους ζωή που διατηρεί, ερμηνεύει και αναδεικνύει τις αξίες ενός ενεργού
παρελθόντος .
Η βιομηχανική κληρονομιά ενώ θα έπρεπε να θεωρείται αναπόσπαστο μέρος της εν
γένει πολιτισμικής κληρονομιάς, οι περιοχές πρώην βιομηχανικών εγκαταστάσεων
συνεχώς κρίνονται για την ενδεχόμενη πολιτιστική τους αξία.
Η διατήρηση των βιομηχανικών χώρων προϋποθέτει τον προσδιορισμό του σκοπού ή
των σκοπών για τον οποίο ή τους οποίους δημιουργήθηκαν και των διαφόρων
βιομηχανικών διαδικασιών που μπορεί να διεξάγονταν εκεί, ακόμα και τους σκοπούς
για τους οποίους δημιουργήθηκαν και αυτή θα οδηγήσει στον προσδιορισμό της αξίας
τους, όπως αναλύεται στο κεφάλαιο 4 με προσέγγιση επιμέρους κριτηρίων.
Σχετικά με την επανάχρηση πρώην βιομηχανικών χώρων, όπου η αξιοποίηση τους είναι
συνυφασμένη με την αξία τους, έχουν γίνει κατά καιρούς διαφορετικές προτάσεις, από
τις οποίες άλλες υλοποιήθηκαν, όπως η περίπτωση του Τεχνολογικού Πάρκου Λαυρίου
στην Ελλάδα ή του Κεραμοποιείου Τσαλαπάτα στο Βόλο και άλλες παραμένουν
προτάσεις, όπως η περίπτωση του χώρου των λιπασμάτων στην Δραπετσώνα, ή άλλα
πολλά παραδείγματα από το εξωτερικό.
Σε κάποιες από τις παραπάνω επιγραμματικές αναφορές, η αξιοποίηση των πρώην
βιομηχανικών χώρων στον αστικό ιστό είναι ισάξια με την ύπαρξη αρχαιολογικών
ευρημάτων που παραδοσιακά έχει πολύ μεγάλη πολιτισμική αξία.
Όσον αφορά γενικότερα στην ύπαρξη μνημείων και αρχαιολογικών χώρων στην πόλη,η
γνώμη του κοινού είναι πως φαίνεται να είναι πιο σημαντική και να δίνεται
προτεραιότητα στην επί τόπου διατήρηση. Η διάσταση της παραπάνω άποψης
εντείνεται στην περίπτωση της βιομηχανικής κληρονομιάς. Η διάλυση και η μεταφορά
ενός κτιρίου ή μιας κατασκευής είναι παραδεκτά μόνον εφόσον η καταστροφή του
χώρου απαιτείται από επιτακτικές οικονομικές ή κοινωνικές ανάγκες, ή ακόμα και λόγω
επιτακτικής ανάγκης αλλαγής των χρήσεων γης.
Τα κατάλοιπα των Βιομηχανικών Περιοχών συνήθως αντιμετωπίζονται ως απλά
απομεινάρια από το διαχρονικό παλίμψηστο της σημερινής πόλης, ως υπολείμματα του
κτισμένου περιβάλλοντος μιας άλλης εποχής που περιέπεσαν σε αχρησία και ίσως
πολλές φορές αποτελούν εμπόδιο για την ανάπτυξή της. Όμως ακριβώς επειδή τα

433
στοιχεία πολιτισμού είναι που μετατρέπουν τον αστικό χώρο ως διαθέσιμη χωρική
ποσότητα, από ουδέτερο χώρο σε πολιτισμικά φορτισμένο τόπο, κάποιες φορές
διατηρώντας τα βιομηχανικά απομεινάρια εντείνεται η φορτισμένη τοπική ταυτότητα
ενός τόπου (Γκανιάτσας,2007).
Πολλές φορές όμως παρατηρούνται σκοπιμότητες στη διατήρηση της ουδετερότητας
του αστικού χώρου, αγνοώντας ή σκόπιμα υποτιμώντας την πολιτισμική του διάσταση
και αυτό συμβαίνει συχνά λόγω του σπάνιου της αστικής γης (Κλαμπατσέα, 2007).
Οι αρχαιολογικοί χώροι βρίσκονται στο επίκεντρο αυτής της προβληματικής αφού δεν
προσφέρονται για επανάχρηση με τη στενή λειτουργική έννοια ενώ παράλληλα
διεκδικούν το χώρο της πόλης. Η in situ διατήρηση και ανάδειξη των αρχαιολογικών
χώρων αποτελεί σήμερα το μεγάλο στοίχημα γιατί φανερώνει έμπρακτα περισσότερο
από κάθε άλλη περίπτωση διατήρησης της ιστορικής κληρονομιάς τις αξίες που
αναγνωρίζουμε στην αρχαιολογική κληρονομιά. Η αύξηση του βαθμού σημαντικότητας
της βιομηχανικής κληρονομιάς μπορεί να πολεμήσει τη μεγάλη ζήτηση για αστική γη.
Η in situ διατήρηση των μνημείων απαιτεί αυτό τον αδόμητο αστικό χώρο. Οι
αρχαιολογικοί χώροι «κοστίζουν» σε γη σε μια εποχή αλματώδους
εμπορευματοποίησης των ακινήτων με αποτέλεσμα να είναι εξαιρετικά δυσχερής η
διατήρηση και ανάδειξή στο σύνολο τους. (Γκανιάτσας,2007)
Η παραπάνω πρόταση φανερώνει πόσο δύσκολη είναι η διατήρηση στοιχείων
βιομηχανικής κληρονομιάς στον αστικό ιστό που ακόμα η αναγνώρισή τους ως
πολιτισμική κληρονομιά δεν είναι αυτονόητη από το ευρύ κοινό.
Ειδικότερα και όσον αφορά στις πρώην Βιομηχανικές περιοχές ή εγκαταστάσεις, αυτές
γίνονται συχνά αντικείμενο διαμάχης, δεν διατηρούνται και συχνά καταστρέφονται .
Αυτή η εμπορευματοποίηση της γης τέτοιων περιοχών οφείλεται στο γεγονός ότι αυτές
συνήθως διατηρούνται ως αστικά κενά που έχουν έως σήμερα διατηρηθεί, στον πυκνό
οικιστικό ιστό μιας περιοχής, και μπορούν να φιλοξενήσουν χρήσεις που απαιτούν πολύ
χώρο και τείνουν να χωροθετούνται κεντρικά.
Έτσι η αξία των πρώην βιομηχανικών χώρων φαίνεται σήμερα να μην είναι πλήρως
αναγνωρισμένη, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τη μη θεσμική καταχώρηση όλων
των ανενεργών βιομηχανικών χώρων. Η μη αξιοποίηση μεγάλου μέρους της
βιομηχανικής κληρονομιάς και η διατήρησή της συχνά ως «ερείπια» διχάζει και
δημιουργεί είτε την αίσθηση αρχαιολογικού χώρου είτε επηρεάζει και εντείνει τη
ζήτηση για αστική γη.
Σε σχετική έρευνα195 με ερωτηματολογια που έγινε το 2010 για τους σκοπούς της
παρούσας διατριβής σε τυχαίο δείγμα του πληθυσμού, σε 210 ερωτηθέντες με τίτλο
Βιομηχανικά μνημεία: Πολιτιστική κληρονομιά ή απομεινάρια της αποβιομηχάνισης; το
26.7% θεωρεί ότι Είναι σημαντικά αλλά δεν μπορούν να θεωρηθούν μνημεία, ενώ το
10% ότι Όχι δεν είναι εξίσου σημαντικά ούτε με τα κλασικά και προϊστορικά ούτε με τα
βυζαντινά (Θεωρείτε τα παλιά Βιομηχανικά Κελύφη εξίσου σημαντικά με άλλα
195
Η μεθοδολογία της έρευνας αναλύεται στο κεφάλαιο Ο.2

434
μνημεία;) Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων πιστεύει ότι θα πρέπει να γίνει κάποιο είδος
εκμετάλλευσης/ανακαίνισης παλαιών κελυφών που εμφανίζονται στον αστικό χώρο
προκειμένου να αξιοποιηθούν και να στεγάσουν κάποιες χρήσεις. Σημαντικό κομμάτι
των ερωτηθέντων θέλει να αντικατασταθούν τα ερείπια από ελεύθερους κοινόχρηστους
χώρους.
Η έρευνα έλαβε χώρα προκειμένου να εξετάσει την συνθήκη της κοινωνικής αποδοχής
της βιομηχανικής κληρονομιάς ως τέτοιας και να καταγράψει τον βαθμό αναγνώρισης
της από το ευρύ κοινό και τον βαθμό που το κοινό επιθυμεί μία τέτοια αξιοποίηση της.
Παρακάτω παρουσιάζονται συνοπτικά κάποια συμπεράσματα γύρω από αυτά τα
ερωτήματα, κατόπιν επεξεργασίας των απαντήσεων.

Βιομηχανικά μνημεία . Πολιτιστική κληρονομιά ή απομεινάρια της αποβιομηχάνισης;

Όταν συναντάτε εγκαταλειμμένα κελύφη παλαιών βιομηχανιών στον αστικό χώρο τι πιστεύετε ότι
θα έπρεπε να κάνουν οι αρχές με αυτά;
Ποσοστό Αριθμός
Πιθανές απαντήσεις
απαντήσεων απαντήσεων
Να τα εκμεταλλευτούν για να αναδείξουν την κληρονομιά μας 55.9% 118
Να τα γκρεμίσουν γιατί είναι παλιά ή κακοδιατηρημένα και δεν έχουν
1.9% 4
πολιτιστική αξία
Να τα φωτίσουν σαν ερείπια ώστε να τονώσουν τα τοπόσημα στην πόλη 16.1% 34
Να τα ανακαινίσουν και να φιλοξενήσουν στα κελύφη κοινωφελείς
69.2% 145
δραστηριότητες
Να τα γκρεμίσουν και να τα κάνουν κοινόχρηστους χώρους πρασίνου 14.7% 31
Δεν ξέρω δεν είμαι σε θέση να τα αξιολογήσω 1.4% 3
Άλλο 10.9% 23

Είναι σημαντικό ότι το

89 % τον ερωτηθέντων
είναι σε θέση να
αναγνωρίσει
τουλάχιστον ένα
παράδειγμα
αξιοποιημένου πρώην
βιομηχανικού χώρου.
Παράλληλα ενα 10%
δεν γνωρίζει κάποια
περίπτωση
βιομηχανικού χώρου
που να έχει αξιοποιηθεί.

435
Το ένα τέταρτο των ερωτηθέντων πιστεύει πως η βιομηχανική κληρονομιά ειναι
σημαντικη μεν αλλα χωρίς να τα συγκρίνει με μνημεία, κατά το 10 % έχουν μεν
πολιτισμική αξία αλλά μη συγκρίσιμη με τα κλασικά και προϊστορικά μνημεία.

Θεωρείτε τα παλιά Βιομηχανικά Κελύφη εξίσου σημαντικά με άλλα μνημεία ;

ποσοστό
αριθμός
Πιθανές απαντήσεις απαντήσ
απαντήσεων
εων
Ναι θεωρώ ότι είναι πολιτιστική κληρονομιά και εξίσου σημαντική με τα
36.7% 77
κλασικά και προϊστορικά μνημεία
Ναι θεωρώ ότι είναι σημαντικά μνημεία αλλά επειδή είναι νεώτερα δεν
24.3% 51
έχουν ακόμα τόσο μεγάλη αξία
Είναι σημαντικά αλλά δεν μπορούν να θεωρηθούν μνημεία 26.7% 56
Όχι δεν είναι εξίσου σημαντικά ούτε με τα κλασικά και προϊστορικά ούτε
10.0% 21
με τα βυζαντινά
Δεν θεωρούσα ότι έχουν κάποια αξία η δεν μπορώ να την αναγνωρίσω 1.4% 3
Δεν ξέρω /δεν απαντώ 1.0% 2
Άλλο 15

απάντησαν 210

Παράλληλα η κυρίαρχη χρήση που επιλέγει για να χωροθετηθεί σε τέτοιες

ανακαινισμένες εγκαταστασεις, η μεγάλη πλειοψηφία των ερωτηθέντων που αγγίζει το
89%, έχει και πάλι σχέση και με τον πολιτισμό αλλά και με κοινή ωφέλεια και αφορά
Πολιτιστικό κέντρο/εκθεσιακό χώρο, και σε δεύτερη σειρά επιλέχθηκε η χρήση της
βιβλιοθήκης. Είναι αξιοσημείωτο πως μικρό ποσοστό ταυτίζει τέτοια κελύφη με την
χωροθέτηση κατοικιών. Η αναψυχή όμως είναι επίσης μία επιλογή για το 68% των
ερωτηθέντων, ενδεχομένως λόγω και του πιο γνωστού παραδείγματος ανακαίνισης
βιομηχανικων κελυφών στην ΑΘήνα που συγκεντρώνει αρκετές δραστηριότητες
αναψυχής, στην Τεχνόπολη στο Γκαζι.
Είναι σκόπιμο να αναφερθεί πως από το έτος υλοποίησης της ‘έρευνας έως σήμερα,
έχουν σημειωθεί αρκετές ανακαίνισης παλαιών βιομηχανικών συγκροτημάτων και
μετατροπές σε άλλες χρήσεις, που ενδεχομένως να έχει επαναπροσανατολιστεί την
γνώμη του κοινού. Παρόλα αυτά οι σχεδόν μηδενικές αλλαγές τόσο στο θεσμικό
πλαίσιο όσο και στον σχεδιασμό, χωρίς την προτεραιοποίηση αυτού του είδους
κληρονομιάς στις δράσεις και τις χωρικές παρεμβάσεις, φανερώνει παράλληλα πως η
κοινωνική επιταγή δεν έχει αλλάξει δραματικά προς την αξιοποιήση των βιομηχανικών
κελυφών.

436
6.2. Τοπικές πολιτικές και δράσεις που συμβάλλουν στην διατήρηση της
κληρονομιάς.

Σε τοπικό επίπεδο τοπικές πολιτικές και δράσεις που συμβάλλουν στην προστασία,
διατήρηση και ανάδειξη της βιομηχανικής κληρονομιάς έχουν παρατηρηθεί, κατόπιν
έρευνας στα προγραμματικά έγγραφα και τις αποφάσεις της δημοτικής αρχής και της
περιφερειας, σε τρια διαφορετικά επίπεδα:

Α. Μέσω του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού του εκάστοτε Δήμου και
κυρίως μέσω μελετών εντάξεων στο σχέδιο πόλης με βάση το Γενικό Πολεοδομικό
Σχέδιο της πόλης βάσει του Ν 1337 κ Ν.2508, περιοχών που αποτελούσαν κατά τα
σχετικά έτη 2000-2006 αστικά κενά από την παύση λειτουργίας επιμέρους
Βιομηχανικών χώρων όπως αναλύθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο.

Σε γενικές γραμμές σε σχέση με την μελέτη περίπτωσης της πόλης της Ελευσίνας,
προωθήθηκε ο καθορισμός και η ανάδειξη των περιοχών ειδικής προστασίας, σημείων
ή περιοχών αναφοράς της πόλης και αξιόλογων διαδρομών με προώθηση ειδικών

437
παρεμβάσεων για την ανάδειξη τους, ενώ ειδικότερα για τον χώρο των ανενεργών
βιομηχανιών της δυτικής πλευράς της παραλιακής ζώνης έχει προωθηθεί η ανάπλαση
του λατομείου μέσω σχετικών πολεοδομικών μελετών για τη σύνδεση του
αρχαιολογικού χώρου με τη θάλασσα και αξιοποίηση των παλαιών εργοστασίων
ΒΟΤΡΥΣ και ΕΛΑΙΟΥΡΓΕΙΟ που παρεμβάλλονται.
Οι σύγχρονες ανάγκες για σχεδιασμό κι οι ραγδαίοι ρυθμοί ανάπτυξης της ευρύτερης
περιοχής της Αθήνας, αλλά και οι Ολυμπιακοί αγώνες του 2004 έκαναν επιτακτική την
ανάγκη επικαιροποίησης του σχεδιασμού και σε τοπικό επίπεδο. Ο αρμόδιος
οργανισμός ρυθμιστικού σχεδίου Αθήνας υλοποίησε την συνολική μελέτη του
Θριασίου Πεδίου σε ζητήματα ρύθμισης των χρήσεων του χώρου και καθιέρωση
αναπτυξιακών αξόνων. Έτσι με την μελέτη ΓΠΣ Θριασίου Πεδίου196 ενεργοποιείται το
2003 ο απαραίτητος μηχανισμός προστασίας της υπό μελέτη περιοχής, ο οποίος και
θεσμοθετήθηκε τελικά μόνο για δύο από τους Δήμους του Θριασίου Πεδίου, ένας εκ
των οποίων και ο Δήμος Ελευσίνας. Όσον αφορά στον Δήμο Ελευσίνας η τροποποίηση
του ΓΠΣ του το 2005,197 αποφάσισε την επέκταση του ορίου πόλης με ένταξη διαφόρων
περιοχών στο σχέδιο καθώς και των περιοχών που βρίσκονται οι εγκαταστάσεις
ΠΕΤΡΟΛΑ, ΕΛΑΝΗ, ΧΑΛΥΒΟΥΡΓΙΚΗ και ΝΑΥΠΗΓΕΙΑ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ για την
ένταξη εντός αυτών ζώνης Βιομηχανίας-Βιοτεχνίας (ΒΙΠΕ) και ένταξη εντός άλλων
περιοχών ζώνης Βιομηχανικού-Βιοτεχνικού Πάρκου ΒΙΠΑ-ΒΙΟΠΑ προς εξυγίανση.
Όσον αφορά τα υφιστάμενα ανενεργά βιομηχανικά κελύφη, θεσμοθετείται η αλλαγή
χρήσης σε πολεοδομικό κέντρο στην περιοχή ΚΡΟΝΟΣ-ΙΡΙΣ, με έμφαση στις χρήσεις
αναψυχής και πολιτιστικών δραστηριοτήτων και εξαιρουμένων των
πολυκαταστημάτων, υπεραγορών, διοίκησης, ξενοδοχείων-ξενώνων πάνω από 100
κλίνες, κέντρων διασκέδασης-αναψυχής, επαγγελματικών εργαστηρίων χαμηλής
όχλησης, πρατηρίων βενζίνης, αθλητικών εγκαταστάσεων και εγκαταστάσεων μέσων
μαζικής μεταφοράς.
Επίσης αποφασίζεται η μετατροπή σε πολεοδομικό κέντρο την υφιστάμενης εν
ενεργεία τσιμεντοβιομηχανίας ΤΙΤΑΝ, μετά τη διακοπή της λειτουργίας των παραπάνω
εγκαταστάσεων, με εξαίρεση το τμήμα του παραλιακού μετώπου της, σε επαφή με τον
αρχαιολογικό χώρο, το οποίο θα ενοποιηθει με τη ζώνη πολιτιστικών χρήσεων, ως
συνέχεια της παράκτιας ζώνης, με χρήσεις πολιτιστικών δραστηριοτήτων, αναψυχής και
τουρισμού. Το τελευταίο αναιρέθηκε πολλά χρόνια, με την παράταση λειτουργίας της
Τσιμεντοβιομηχανίας ως διαμετακομιστικό κέντρο για αρκετά ακόμα έτη.
Οι εντάξεις στο σχέδιο πόλης τόσο της περιοχής του ΚΡΟΝΟΥ όσο και του Βότρυς
-Ελαιουργείου έχουν απώτερο σκοπό την έμμεση απόκτηση των τμημάτων των
ακινήτων που φιλοξενούσαν κληρονομιά από τον Δήμο μέσω του μηχανισμού της
εισφοράς σε γης του σχετικού Ν1337/87.

196
ΜΕΛΕΤΗ: Πολεοδομική Οργάνωση Θριασίου Πεδίου – Αναθεώρηση Γενικών
Πολεοδομικών Σχεδίων ΟΤΑ. Ασπρόπυργου- Ελευσίνας- Μάνδρας- Μαγούλας-Ν. Πέραμου
(Δεκέμβριος 2001- Ανάδοχος Μελετητής: Δημήτρης Σταματιάδης
197
ΦΕΚ 627 13 Ιουνίου 2005

438
Οι μελέτες ολοκληρώθηκαν μετά από δικαστικές διαμάχες με φορείς και ιδιοκτήτες,
όμως δεν κατάφεραν ποτέ να περασουν στο στάδιο της πράξης εφαρμογής και να
επιτελέσουν τον σκοπό τους, πέραν από την μελέτη που αφορούσε στην ανέγερση
εργατικών κατοικιών εντός του πρώην βιομηχανικού συγκροτήματος ΙΡΙΣ, η οποία και
διέσωσε τα 3 διατηρητέα κτίσματα που ανακαινίζονται σήμερα εκεί και έχουν δοθεί ήδη
προς χρήση στον φορέα της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης Ελευσίνα 2023.
Σήμερα ο συνολικός πολεοδομικός και χωροταξικός σχεδιασμός του Δήμου,
συμπεριλαμβανομένων όλων των σημείων ενδιαφέροντος βρίσκεται σε διαδικασία
επανασχεδιασμού καθώς είναι υπό ανάθεση η μελέτη Τοπικού Πολεοδομικού
Σχεδιασμού Δήμου Ελευσίνας, με κονδύλια του Ταμείου Ανάκαμψης και η οποία
εκτιμάται ότι θα ολοκληρωθεί σε δύο έτη.

Β. Μέσω άλλων χωρικών στρατηγικών του Δήμου που δεν προέκυπταν ως υποχρέωση
από το θεσμικό πλαίσιο.
Πιο συγκεκριμένα μέσα από εκπονήσεις επιμέρους μελετών και ερευνητικών
προγραμμάτων, ή επιμέρους προγραμμάτων και χρηματοδοτήσεων που λειτουργούν ως
κίνητρο σχεδιασμού όπως:
● ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΟΠΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ ΠΑΛΑΙΩΝ ΛΑΤΟΜΕΙΩΝ
ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΣΤΗ ΘΕΣΗ «ΒΛΥΧΑ» ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ,
ΔΗΜΟΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ, ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ,Α’ ΦΑΣΗ - Τεχνική
Περιγραφή, ΕΜΠ ΑΘΗΝΑ 2013
● ΕΜΠ – ∆ΗΜΟΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ. (2004). Άξονες αναβάθμισης πολεοδομικού
κέντρου Ελευσίνας (Ερευνητικό πρόγραμμα, Επιστημονικός Υπεύθυνος: Θ.
Βλαστός, Αναπληρωτής Καθηγητής ΕΜΠ
● Κυκλοφοριακή μελέτη του Δήμου Ελευσίνας,ΣΒΑΚ
● Μελέτη ενοποίησης και ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων και µνηµείων, µε
στοιχεία αστικής ανάπλασης, Α΄Φάση, ΑΘΗΝΑ 2017
● ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ: Διερεύνηση της Μεθοδολογίας εφαρμογής
Συνδυασμένων Πολεοδομικών και κυκλοφοριακών πολιτικών «Η περίπτωση
της Ελευσίνας. (Επιστημονικός Υπεύθυνος Θάνος Βλαστός ) Απρίλιος 2004,
Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Σ.Α.Τ.Μ. Τομέας Γεωγραφίας και
Περιφερειακού Σχεδιασμού)
● ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ :Προτάσεις διαχείρισης παράκτιας περιοχής
δυτικού Σαρωνικού – Βόλος 2003, Εργαστήριο Περιβάλλοντος και Χωρικού
Σχεδιασμού-Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

● Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ), Διεύθυνση Μελετών &

Έργων Αστικών Αναπλάσεων (Δ.Μ.Ε.Α.Α). (2017). Μελέτη ενοποίησης και
ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, με στοιχεία αστικής ανάπλασης
κ.α

439
Μέσα από τις εν λόγω ερευνες και μελέτες ο Δήμος αποσκοπούν στην απόκτηση
τμήματος ή του συνόλου των εκτάσεων των ανενεργών βιομηχανιών ή και κατοχύρωση
μελλοντικά χρήσεων κοινωφελούς χαρακτήρα σε αυτές. Με τα ερευνητικά αυτά
προγράμματα που χρησιμοποιούνται συχνά ως μελέτες από τους φορείς του δημοσίου
για να αποδείξουν μελετητική ωριμότητα και να διεκδικήσουν χρηματοδοτήσεις,
κρατικές ή ευρωπαϊκές προκειμένου να προσεγγίσουν τον στόχο τους.

Γ. Από την πολιτιστική Στρατηγική του Δήμου

Γ1 . Μέσω της εκπόνησης και χωροθέτησης του καθιερωμένου πολιτιστικού φεστιβάλ
της πόλης για περισσότερα από 40 χρόνια, ως επί των πλείστων μέσα σε ανενεργούς
βιομηχανικούς χώρους
Γ2 Μέσω της υποψηφιότητας της Πόλης για Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης198
και του σχετικού προγράμματος αξιοποίησης της ΒΚ, και χωροθέτησης εκεί του
καλλιτεχνικού προγράμματος.
Σήμερα κατά την χρονιά υλοποίησης του προγράμματος έχουν τμηματικά ανακαινισθεί
και έχουν βελτιωθεί επιμέρους χώροι, όπως αναπτύχθηκε παραπάνω με ιδιαίτερη
σημασία στην πλήρη ανακαίνιση του συγκροτήματος ΙΡΙΣ και στην μερική ανακαίνιση

198
Μετάβαση στην EU-PHORIA, φάκελος υποψηφιότητας για τον τίτλος της Πολιτιστικής
Πρωτεύουσας της Ευρώπης, Ελευσίνα 2016 (ελ+en)

440
τμήματος του Παλαιού Ελαιουργείου(Αιθουσα 1,2,3) και στην ανακαίνιση της στέγης
της ΕΛΑΙΟΥΡΓΙΚΗΣ.

Εικόνα 8.2-1 Απόσπασμα από τον σχεδιασμού της Πολιτιστιστικής Πρωτεύουσα Ελευσίνα
2023, για την χωροθέτηση εκδηλώσεων εντός παλαιών βιομηχανικών κελυφών, Πηγή: Αρχείο,
Ιδία Επεξεργασία

7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Β ΜΕΡΟΥΣ

Η Ελευσίνα φαίνεται πως μεταλλάσσεται γρήγορα και απρογραμμάτιστα σε μία

βιομηχανική πόλη, με ότι αυτό συνεπάγεται και ο πολεοδομικός της ιστός διευρύνεται
με τη δημιουργία περιοχών κατοικίας, για την εξυπηρέτηση του εργατικού δυναμικού,
που όπως και στο παρελθόν εγκαταστάθηκε παράπλευρα του χώρου εργασίας του, λόγω
των εξαντλητικών ωραρίων που ίσχυαν την εποχή εκείνη. Σήμερα με την άνοδο των
διαμετακομιστικών κέντρων και την πληθώρα τέτοιων θέσεων εργασίας στην περιοχή,
παρατηρείται και πάλι το ίδιο φαινόμενο, μεγάλη ζήτηση σε κατοικία κοντά στον χώρο
εργασίας, την βιομηχανική περιοχή περιμετρικά των οικισμών της περιοχής.
Η ιστορία της τοπικής βιομηχανίας δεν είναι ανεξάρτητη από την ανάπτυξη της
βιομηχανίας στην Αττική. Μετά τον Πειραιά και το Λαύριο, η Ελευσίνα απετέλεσε το
νεότερο βιομηχανικό κέντρο της Αττικής, το οποίο εξαπλώθηκε στο μεγαλύτερο τμήμα
του παράκτιου χώρου της πόλης (το υπόλοιπο συμπληρώθηκε από βαριές λιμενικές
δραστηριότητες), αποκόπτοντάς την από το θαλάσσιο μέτωπο. Η πλειοψηφία αυτών
των πρώτων βιομηχανικών (ιστορικών) εγκαταστάσεων, ακολούθησαν φθίνουσα
πορεία και στο πρώτο μισό του 2ου αιώνα παρήκμασαν, οδηγώντας την περιοχή στην
αποβιομηχάνιση της. Οι σύγχρονες μεταποιητικές εγκαταστάσεις της Ελευσίνας, που
αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της συνολικής βιομηχανικής δραστηριότητας του
Θριασίου Πεδίου, εν μέρει εξακολουθούν να λειτουργούν στην παράκτια ζώνη, εν μέρει
όμως είναι χωροθετημένες σε υπό θεσμοθέτηση ζώνες υποδοχής δραστηριοτήτων του
δευτερογενούς τομέα, ανατολικά του οικιστικού ιστού και σε άλλες.

441
Η αποβιομηχάνιση κληροδότησε στην Ελευσίνα κελύφη πρώην βιομηχανικών κτιρίων,
μάρτυρες της οικονομικής άνθησης και ευημερίας της. Τα κελύφη αυτά συνιστούν το
αξιόλογο ιστορικό βιομηχανικό απόθεμα της πόλης και έχουν χαρακτηριστεί σε ένα
βαθμό διατηρητέα. Εν όψει της «Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης 2021-2023»
έχουν ξεκινήσει και σταδιακά ολοκληρώνονται από την Δημοτική αρχή διαδικασίες
απαλλοτρίωσης, αποκατάστασης και επανάχρησης σε ελάχιστα από αυτά,
αποσπασματικά, χωρίς να ακολουθείται ένα γενικότερο στρατηγικό σχέδιο αξιοποίησής
τους πέρα αυτού της ίδια της Πολιτιστικής Πρωτευουσας που είναι διατυπωμένο σε
σχετικό επίσημο έγγραφο στρατηγικής και υιοθετημένο από το δημοτικό συμβούλιο της
πόλης.
Ο ευρύτερος στόχος είναι θα μπορούσε να είναι, μέσα από τα έργα που υλοποιούνται
λόγω της πολιτιστικής πρωτεύουσας 2021-2023, μία αστική ανάπλαση της Ελευσίνας,
μέσα από ένα συλλογικό στρατηγικό όραμα. Η πόλη επιδιώκοντας να βρει την
ταυτότητα της, διατυπώνει την μοναδικότητά της, όπως περιγράφεται παραπάνω, ενώ
μπορεί μέσα από αυτή την διαδικασία, αδιαμφισβήτητα να επικοινωνήσει τα συγκριτικά
της πλεονεκτήματα, να εστιάσει στη σύγχρονη πολιτιστική παραγωγή, στην
προσέλκυση επενδύσεων και στην κοινωνική συνοχή, αλλά και να διαχειριστεί την
εικόνα της
Συχνά διαφαίνεται η αναγκαιότητα προσέγγισης των προαναφερθέντων μέσω μιας
μελέτης city branding , που προϋποθέτει την διαπίστωση και διατύπωση της ταυτότητας
της πόλης, την αναγνώριση τοποσήμου και υπό προϋποθέσεις city marketing, με στόχο
τη μεγιστοποίηση της οικονομικής και κοινωνικής ευημερίας της σε διάρκεια, σύμφωνα
με τις κατευθύνσεις του αναπτυξιακού σχεδιασμού, όπως αυτές διατυπώνονται στο Νέο
Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνα – Αττική 2021 και της πολιτιστικής της αναζωογόνησης.

7.1. Εφαρμογή των κριτηρίων και Συγκριτική αξιολόγηση ελληνικών περιπτώσεων

με ανεπτυγμένα αντίστοιχα τουριστικά προϊόντα.

Η φυσική και πολιτιστική κληρονομιά, οι ιδιαιτερότητες και οι ζωντανές πολιτισμικές

πρακτικές αποτελούν τον μεγαλύτερο μαγνήτη για τον τουρισμό. Η έλλειψη ή η
υπερβολική διαχείριση του τουρισμού και η ανάπτυξή του μπορεί να προκαλέσει
σημαντικά προβλήματα στο περιβάλλον και να απειλήσει την ακεραιότητα και τα
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά όλων των παραπάνω στοιχείων.

Παρ' όλα αυτά, πρέπει να σημειωθεί ότι κάθε σημαντικό πολιτιστικό στοιχείο, όπως
περιγράφηκε, πρέπει να προστατεύεται σε επίπεδο που αντιστοιχεί στη σημασία του,
ώστε να συμβάλλει ακόμα και στην ανάπτυξη του τουρισμού. Στην περίπτωση της
βιομηχανικής κληρονομιάς, αυτή η συμβολή μπορεί να φανεί μέσω της βελτίωσης του
αστικού περιβάλλοντος σε μεγαλύτερη κλίμακα ή μέσω της ανάπτυξης και
ανακαίνισης/επαναχρησιμοποίησης κάθε συγκεκριμένου ανενεργού βιομηχανικού
συγκροτήματος, της αισθητικής αναβάθμισής του και όχι του ρόλου του ως τουριστικού

442
πόρου. Η έμμεση χρήση πρώην βιομηχανικών χώρων με σκοπό την ανάπτυξη του
τουρισμού μπορεί επίσης να αποτελέσει μια εναλλακτική της χρήσης τους. Ωστόσο,
ορισμένα πολιτιστικά στοιχεία μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο ως αξιοθέατα,
μνημεία ή τουριστικοί πόροι.

Τα νεώτερα μνημεία και οι τόποι που αντιπροσωπεύουν ή άλλα σύγχρονα δείγματα

πολιτισμού και αρχιτεκτονικής μπορούν εύκολα να χρησιμοποιηθούν ως τουριστικοί
πόροι, δεδομένου ότι η νεότερή τους ηλικία, συνήθως συνεπάγεται καλύτερη
συντήρηση.

Οι πρώην βιομηχανικοί ανενεργοί χώροι αποτελούν τα πιο πρόσφατα μνημεία όλων, και
τα κελύφη τους συνήθως διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Έτσι, αυτές οι κατασκευές
μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως υποδομή, ενώ ανακαινίζονται και
επαναχρησιμοποιούνται για τη φιλοξενία άλλων δραστηριοτήτων, όχι απαραίτητα
σχετικών με τον τουρισμό (κατοικία, εκπαίδευση, εμπόριο, υπηρεσίες κλπ.), αλλά
μπορούν να δρουν συμπληρωματικά προς αυτόν. Όσον αφορά στον χωρικό και
αναπτυξιακό σχεδιασμό, οι τόποι με σημαντική πολιτιστική αξία έχουν μια εγγενή αξία
για ολόκληρο τον κόσμο ως βασικό υπόβαθρο της πολιτιστικής ποικιλομορφίας και της
κοινωνικής ανάπτυξης. Η μόνιμη προστασία και συντήρηση των τόπων που
περιλαμβάνουν τέτοια κληρονομιά, καθώς και του περιβάλλοντός τους, πρέπει να
αποτελέσει έναν από τους βασικούς παράγοντες της κοινωνικοοικονομικής,
πολιτιστικής και τουριστικής αναπτυξιακής στρατηγικής της εκάστοτε περιοχής.

Ο σχεδιασμός και η ανάπτυξη του τουρισμού ανταποκρίνονται συνήθως στις ανάγκες ή

τις προσδοκίες των επισκεπτών και των τουριστών, αλλά ταυτόχρονα οφείλουν να
εξασφαλίσουν μια υγιή διαχείριση της κληρονομιάς και να έχουν θετικά αποτελέσματα
στην καθημερινή ζωή των τοπικών κοινοτήτων. Ταυτόχρονα, κατά τον σχεδιασμό για
την ανάπτυξη του τουρισμού, πρέπει να ληφθούν υπόψη ζητήματα προστασίας του
φυσικού περιβάλλοντος και των πόρων.

Παράλληλα στο πλαίσιο της διακυβέρνησης, ο διαδικαστικός σχεδιασμός του χώρου

πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις απόψεις όλων των κοινωνικών ομάδων που εμπλέκονται
και να βάζει υπό διαβούλευση κάθε σχέδιο ανάπτυξης και άλλων πολιτικών
υλοποίησης.

Πολλά προγράμματα τουριστικού marketing τόπου, αλλά και άλλες αναπτυξιακές

πολιτικές που χρησιμοποιούν τον τουρισμό ως μέσο ενίσχυσης ορισμένων οικονομιών,
οφείλουν επίσης να προστατεύουν και να προωθούν τα τοπικά χαρακτηριστικά της
φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς και να διαδώσουν ορισμένες παραδοσιακές
τοπικές πρακτικές, γνώσεις κλπ.

Συνεπώς, είναι προφανές ότι η πολιτιστική κληρονομιά μπορεί να αναπτύξει τόσο

άμεσες σχέσεις με τη δραστηριότητα του τουρισμού, καθώς οι άμεσες αρνητικές
επιπτώσεις που μπορεί να έχει μια τέτοια ανάπτυξη είναι συχνά περισσότερο
προφανείς. Τέλος, προσπαθώντας να προσδιορίσουμε τη στενότερη σχέση μεταξύ

443
πόρων και ανάπτυξης του τουρισμού, μπορεί να αναφερθεί ότι: οι κύριοι απαραίτητοι
πόροι για τη δημιουργία της δραστηριότητας του τουρισμού θα αποτελούν το κύριο
θέμα του τουρισμού σε τοπικό επίπεδο, ενώ οι δευτερεύοντες πόροι θα εμπλουτίσουν
την τουριστική δραστηριότητα έμμεσα, συνεισφέροντας στη βελτίωση του ευρύτερου
περιβάλλοντος όπου το τουριστικό προϊόν είναι ελλειπές.

Οι πόροι που απαιτούνται για την ανάπτυξη του τουρισμού όπως παρουσιάστηκαν σε
προηγούμενο κεφάλαιο κατατάσσονται βιβλιογραφικά σε τουριστικά κίνητρα
ταξινομημένα έτσι ώστε να πετυχαίνουν εξειδικευμένες διασταυρώσεις μεταξύ των
πρώτων και ειδικών/εναλλακτικών τουριστικών δραστηριοτήτων.

Στην μελέτη περίπτωσης όλη αυτή η υποτιθέμενη ανάπτυξη τουριστικών προϊόντων

συμβαίνει σε αστικό περιβάλλον οπότε και στις περιπτώσεις των αστικών κέντρων,
όπου υπάρχει διαθέσιμη μια ποικιλία ισχυρών πόρων για ανάπτυξη, υπάρχει επίσης μια
μεγάλη ποικιλία εξειδικευμένων κινήτρων.

Έτσι, ανακεφαλαιώνοντας και για την ανάπτυξη τουρισμού μέσα από την βιομηχανική
κληρονομιά μέσω της ανάπτυξης αστικού τουρισμού, σε θεωρητικό επίπεδο γίνεται μια
κατηγοριοποίηση των κινήτρων, όπως αναλύθηκε σε 3 μεγάλες κατηγορίες:

Τα θεμελιώδη στοιχεία, όπου συμπεριλαμβάνεται η υλική βάση, η κοινωνία, οι

εξειδικευμένες δραστηριότητες και ο εξοπλισμός που σκοπεύουν να προσελκύσουν
τουρίστες.

Τα δευτερεύοντα στοιχεία, όπου περιλαμβάνονται οι αγορές, οι εγκαταστάσεις

φιλοξενίας και φαγητού, οι μεταφορές και οι τουριστικές υπηρεσίες κ.α.

Τα εξειδικευμένα επιπρόσθετα στοιχεία, όπου συμπεριλαμβάνονται οι επιλογές

πρόσβασης και άνεσης διαμονής, η πληροφόρηση των επισκεπτών κλπ.

Η ανάπτυξη νέου τουριστικού προϊόντος δεν αφορά μόνο στην ύπαρξη τουριστικών
πόρων. Είναι μία πολυδιάστατη διαδικασία η οποία οφείλεται σε πολλούς παράγοντες
και είναι συνήθως πολιτική πρωτοβουλία, συνυφασμένη με την επιθυμητή αστική και
οικονομική ανάπτυξη μιας περιοχής.

Η βιομηχανία και, συνεπώς, η βιομηχανική κληρονομιά έχουν παίξει σημαντικό ρόλο

στο πως διαμορφώνεται σήμερα ο σύγχρονος πολιτισμός. Αυτή η κληρονομιά αποτελεί
αναπόσπαστο μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς και αποτελεί ένα κύριο στοιχείο για
την εξέλιξη και την ανάπτυξη της κοινωνίας. Ένα τεχνικό μνημείο, όπως τα παλιά
βιομηχανικά κτήρια, αποτελεί σημαντικό αποθετήριο πληροφοριών, καθώς
συμπεριλαμβάνει πολιτισμικές, οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιρροές.
Η κατανόηση και η διατήρηση της βιομηχανικής κληρονομιάς είναι σημαντικές για τη

444
 διατήρηση της ιστορικής γνώσης και της αντίληψης της σύγχρονης κοινωνικής και
οικονομικής πραγματικότητας. Συνεπώς, η διατήρηση αυτής της βιομηχανικής
κληρονομιάς έχει αποκτήσει σημαντική σημασία και η ανάγκη για αποκατάσταση και
επαναχρησιμοποίηση πολλών παλιών βιομηχανικών συγκροτημάτων είναι μία
σύγχρονη τάση.

Πίνακας 9.1-1 Συνθήκες ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος με βάση την ύπαρξη
Βιομηχανικής Κληρονομιάς, Πηγή : Ιδία Επεξεργασία

Ανάγκη και δυνατότητα Εφικτότητα διαδικασίας ανάπτυξης Ικανοποίηση κριτηρίων που

προώθησης της τουριστικής νέου τουριστικού Προϊόντος και αφορούν το τουριστικό
ανάπτυξης σε μία περιοχή στοχευμένος σχεδιασμός αντικείμενο / βιομηχανική
κληρονομιά

Κριτήρια ανά πεδίο

• Αναζωογόνηση της • Ύπαρξη συγκεκριμένης ισχυρή ιστορική ταυτότητα

τοπικής οικονομίας πολιτικής στρατηγικού σχεδιασμού με
στόχο την αξιοποίηση της
βιομηχανικής κληρονομιάς

• Εξυγίανση/ • Ύπαρξη πρωτογενών πόρων Αρχιτεκτονική και πολιτιστική αξία

αναβάθμιση αστικού για αξιοποίηση
περιβάλλοντος
Συσχέτιση με κοινόχρηστο
χαρακτήρα, επαρκές μέγεθος,
εγκαταστάσεις, διάταξη.

ισχυρή σχέση και δεσμούς με την

τοπική ταυτότητα

• Εν δυνάμει τουριστικοί • Μετασχηματισμός Δημιουργία τεχνογνωσίας, εισαγωγή

πόροι Πρωτογενών πόρων μέσω ειδικών καινοτομίας, παραγωγή άυλων
δραστηριοτήτων σε ενδιάμεσους διαδικασιών
πόρους (Αυγερινού-Κολώνια,
Κλαμπατσέα 2006)

• Μετασχηματισμός ενδιάμεσων
πόρων σε τουριστικές δραστηριότητες Συμβολή στην απασχόληση του
προς κατανάλωση. τοπικού πληθυσμού
(Αυγερινού-Κολώνια, Κλαμπατσέα
2006)
Σχέση με το φυσικό περιβάλλον

445
Έτσι για την δρομολόγηση μιας τέτοιας πολιτικής πρωτοβουλίας, θα πρέπει σε ένα
βαθμό να ικανοποιούνται κάποιες από τις παρακάτω συνθήκες:
A. Για την δημιουργία νέου τουριστικού προϊόντος είναι απαραίτητα καταρχήν η
διάγνωση της αναγκαιότητας και δυνατότητας ανάπτυξης τουριστικού προϊόντος σε
μία περιοχή. Σε αυτή πρέπει να πληρούνται συγκεκριμένες κοινωνικό οικονομικές
συνθήκες, όσον αφορά στην αναγκαιότητα αναζωογόνησης της οικονομίας της.
Σε γενικές γραμμές τέτοιες συνθήκες αφορούν στην εξασθένιση της τοπικής
οικονομίας, την μονοκαλλιέργεια δραστηριοτήτων, την πληθυσμιακή υποβάθμιση, την
μείωση της απασχόλησης και του τοπικού εισοδήματος, αλλά και την υποβάθμιση του
αστικού και ευρύτερου φυσικού περιβάλλοντος. Οι παραπάνω συνθήκες μπορούν να
διαγνωσθούν με διερεύνηση των στατιστικών στοιχείων της εκάστοτε περιοχής, αλλά
και με την βιωματική εμπειρία του εκάστοτε χώρου.
Εάν παρατηρηθεί η ικανοποίηση μιας ή περισσοτέρων από τις παραπάνω συνθήκες σε
μία περιοχή, τότε θα πρέπει να αναθεωρηθεί η αναπτυξιακή πολιτική και ο
αναπτυξιακός σχεδιασμός της και να δρομολογηθούν νέες δράσεις αστικής
αναζωογόνησης. Εφόσον η περιοχή διαθέτει εν δυνάμει τουριστικούς πόρους, τότε
κάποιες από τις νέες αναπτυξιακές επιλογές μπορεί να αφορούν την ανάπτυξη νέου
τουριστικού προϊόντος.

Β. Η διαδικασία παραγωγής του Τουριστικού Προϊόντος μιας περιοχής θεωρείται σαν

αποτέλεσμα μιας σύνθετης διαδικασίας παραγωγής και κατανάλωσης, όπως αναλύθηκε
που περιλαμβάνει τις τέσσερις κυρίες, εξίσου σημαντικές φάσεις :τις Πρωτογενείς
Εισροές, , τις ενδιάμεσες εισροές αποτελούν την δεύτερη φάση κατά την οποία οι Π.Ε.
μετατρέπονται, μέσω ειδικών διεργασιών (π.χ. κατασκευής- παραγωγής), και
μεταφράζονται σε υποδομές, σε επόμενο στάδιο οι ενδιάμεσες εισροές μετατρέπονται
σε εκροές καθώς εξειδικεύονται ώστε να γίνουν καταναλώσιμη υπηρεσία-προϊόν.
Τελευταία φάση είναι εκείνη όπου οι ενδιάμεσες μετατρέπονται σε τελικές εκροές,
δηλαδή σε τουριστικές δραστηριότητες προς κατανάλωση.199
Συνεπώς για να τηρηθεί η παραπάνω διαδικασία που προκύπτει από αντίστοιχη
θεωρητική προσέγγιση, θα πρέπει η πολιτική βούληση να είναι καταρχήν ισχυρή, να
πλαισιωθεί από πολιτική βούληση σε ανώτερα του τοπικού επιπέδου και η τοπική
οικονομία, ο τοπικός πληθυσμός και οι διαθέσιμοι χρηματοδοτικοί πόροι να μπορούν να
στηρίξουν μία τέτοια διαδικασία.

199
Αναφορά που αναλύεται στο ερευνητικό πρόγραμμα «ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ» Ένα πρότυπο
ηλεκτρονικό εργαλείο για την οργάνωση και διάθεση πληροφοριών που αφορούν στην
τουριστική προσφορά και κατανάλωση /ΕΜΠ/Πρόγραμμα ΕΠΙΣΕΥ Αρχιμήδης (2000-2002).
Στο ίδιο πρόγραμμα αναφέρεται ανάλυση του ΚΕΠΕ του 1996 για τον σχεδιασμό της
αναπτυξιακής πολιτικής όπου η τουριστική προσφορά περιλαμβάνει τρεις "γραμμές"
προϊόντων (Product Lines): Προϊόντα ή στοιχεία τουριστικής έλξης: - φυσικοί και
πολιτιστικοί πόροι. - Προϊόντα ή στοιχεία τουριστικής ανωδομής (καταλύματα) και υποδομής.
- Προϊόντα ή στοιχεία τουριστικών μετακινήσεων ή περιηγήσεων.

446
Παράλληλα για την έναρξη της διαδικασίας είναι απαραίτητη μία πρώτη προσέγγιση
και αξιολόγηση του τελικού τουριστικού προϊόντος .
Όσον αφορά στον σχεδιασμό αυτής της πολιτικής πρωτοβουλίας, είναι σκόπιμο να
αναφερθεί πως αυτός θεωρείται ως στοχευμένος σχεδιασμός. Σε γενικές γραμμές ο
σχεδιασμός μπορεί να συμβάλει στην κατεύθυνση καθορισμού ενός πλαισίου
διαχείρισης του δυναμικού που έχει ένας τόπος.
Μία κρίσιμη παράμετρο για έναν τέτοιου τύπου στοχευμένο σχεδιασμό αποτελεί η
ιστορική και αισθητική αξία του εναπομείναντος κτιριακού αποθέματος της
κληρονομιάς προς αξιοποίηση και του περιβάλλοντος χώρου του (δηλαδή η
ικανοποίηση του γ κριτηρίου που αναλύεται παρακάτω). Όμως όπως προαναφέρθηκε ο
στοχευμένος αυτός σχεδιασμός πρέπει να εναρμονίζεται με τον ευρύτερο εθνικό
σχεδιασμό. Με υπόθεση εργασίας ότι ο επιχειρούμενος εθνικός χωροταξικός
σχεδιασμός δεν στοχεύει απλώς σε μια «ορθολογική» κατανομή χρήσεων και
δραστηριοτήτων αλλά οφείλει ν’ αποτελεί εργαλείο χωρικής ανάπτυξης, η βιώσιμη
επανένταξη ανενεργών βιομηχανικών χώρων θα μπορούσε να περιλαμβάνεται στις
κατευθύνσεις του και στην ανάσχεση της συνεχιζόμενης μετατροπής των περιοχών
αυτών σε πλεονάζοντες χώρους και των βιομηχανικών εγκαταστάσεων σε κενά
απομεινάρια ενός ένδοξου παρελθόντος. (Κλαμπατσέα, 2007)
Είναι σκόπιμο να αναφερθεί ότι ο σχεδιασμός στοχευμένος ή μη, δεν εξασφαλίζει την
τουριστική ανάπτυξη στον άξονα διατήρησης και αξιοποίησης της ΒΚ. Σειρά μέτρων
και μεθόδων ανόρθωσης των τοπικών κοινωνιών και οικονομιών έχουν προταθεί έως
σήμερα, αλλά σε πολλές περιπτώσεις παρά την καταρχήν ορθότητα όμως των μέτρων
αυτών, δεν είναι πάντα εφικτή η υλοποίησής τους.
Στην περίπτωση της αξιοποίησης της βιομηχανικής κληρονομιάς αλλά και η προώθηση
της αξιοποίησης των οποιωνδήποτε τοπικών πόρων, προϋποθέτει την αφύπνιση και
αποδοχή εν τέλει των τοπικών κοινωνιών σε θέματα αναγνώρισης της σημασίας τους,
αλλά και την πεποίθηση για επένδυση σε αυτούς, που πολλές φορές μεταφράζεται ως
ριζική αλλαγή της αντίληψης της τοπικής κοινωνίας ως προς τον τόπο της .
(Κλαμπατσέα, 2007)
Γ. Προκειμένου να αναπτυχθεί τουριστικό προϊόν σε μία περιοχή, η ΒΚ πρέπει να έχει
καταρχήν αναγνωριστεί και να θεωρείται ικανή ως πόρος τουριστικής ανάπτυξης/έλξης
και να πλαισιώνεται από άλλα χαρακτηριστικά τουριστικής ανάπτυξης. Πολλές
θεωρητικές διερευνήσεις έχουν γίνει προσδιορίζοντας κριτήρια ανάπτυξης ενός
πολιτιστικού πόρου ως πόρο τουριστικής ανάπτυξης.
Όσον αφορά τον αστικό χώρο, τέτοια κριτήρια για την βιώσιμη επανένταξη των
ανενεργών εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών χώρων σε αυτόν, βάσει της Κλαμπατσέα
(2007) μπορεί να είναι:
o η θέση και το μέγεθος
o οι δυνατότητες σύνδεσης / δικτύωσης του χώρου με άλλους πόλους πολιτισμού

447
o το ιδιοκτησιακό καθεστώς
o η μοναδικότητα
o η συμβολή στη βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος και της ποιότητας ζωής.

Μπορεί να προστεθεί στα παραπάνω, κυρίως λόγω της χωροθέτησης τέτοιων

εγκαταστάσεων στον αστικό χώρο μία κατηγορία κριτηρίων που αφορά στην αξία της
γης και πιο συγκεκριμένα στην σπανιότητα εύρεσης μεγάλων ελεύθερων εκτάσεων
στον αστικό χώρο. Έτσι το ισχυρότατο σπάνιο και ακριβό του πόρου της αστικής γης
δημιουργεί συνήθως πιέσεις για άλλου τύπου διαχείριση των εν λόγω χώρων.
Παράμετροι αυτής της πίεσης αφορούν:
- στη θέση και το μέγεθος
- στο ιδιοκτησιακό καθεστώς
- στις θεσμικά επιτρεπόμενες χρήσεις γης και όρους δόμησης
- στις διαμορφωμένες τάσεις της κτηματαγοράς
- στην κοινωνική πίεση/ανοχή
- στις γενικότερα προωθούμενες πολιτικές διαχείρισης του αστικού
περιβάλλοντος και οργάνωσης του αστικού χώρου.(Κλαμπατσέα Ε., 2007)
-

Παρατηρούμε από τα παραπάνω ότι η ζήτηση για αστική γη αποτελεί σημαντικό

ανταγωνιστή της διατήρησης και αξιοποίησης των ανενεργών βιομηχανικών χώρων ως
έχουν. Παρόλα τα παραπάνω για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας έχουν επιλεγεί
κάποια σημαντικά κριτήρια η αξιολόγηση των οποίων θα φανερώσει την δυνατότητα
επανάχρησης τους ως στοιχεία τοπικού πολιτισμού.
Τα κριτήρια αυτά είναι:
o Ισχυρή ιστορική ταυτότητα
o Αισθητική/αρχιτεκτονική αξία
o Συσχέτιση με κοινόχρηστο χαρακτήρα, μέγεθος, εγκαταστάσεις, χωροθέτηση.
o Ισχυρή σχέση και δεσμοί με την τοπική ταυτότητα
o Δημιουργία Τεχνογνωσίας, εισαγωγή καινοτομίας, παραγωγή αυλων πρακτικών
o Συμβολή στην απασχόληση του τοπικού πληθυσμού
o Σχέση με το φυσικό περιβάλλον
o Συμβολή στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής

Παράλληλα από την ανάλυση και τον συνδιασμό των παραπάνω κριτηρίων κι εφόσον
αναλυθούν για συγκεκριμένες υφιστάμενες μελέτες περίπτωσης, διαφαίνεται και μία
κατηγοριοποίηση, όπως προκύπτει μέσα από την μελέτη των περιπτώσεων σε σχέση με
το είδος, τον βαθμό αξιοποίησης των χώρων και τις χρήσεις τους.
Παρατηρείται πως πολλές φορές η χρήση τέτοιων πρώην βιομηχανικών χώρων έχει
γραφικό χαρακτήρα και άλλες λειτουργικό, αξιοποιώντας το αστικό κενό με την
χωροθέτηση αναγκαίων χρήσεων. ΠΑράλληλα οι ίδιες οι μελέτες περίπτωσης

448
 φανερώνουν ακίνητα στα οποία έχει γίνει πλήρης αποκατάσταση ή μερική, και σε
κάποιες η αξιοποίηση μπορεί να αφορά και τον μηχανολογικό εξοπλισμό.

Πίνακας 9.1-2 Κατηγοριοποίηση αξιοποιημένης Βιομηχανικής κληρονομιάς, βάσει μελετών

περίπτωσης, Πηγή : Ιδία Εξεργασία

Μέθοδος διατήρησης και ανάδειξης της Στοιχεία προς Χαρακτήρας Παραδείγματα

Βιομηχανικής κληρονομιάς διατήρηση

Διατήρηση τμήματος της βιομηχανικής Τα πιο Λειτουργικό/ Neunkirchen- Γερμανία

εγκατάστασης ενδιαφέροντα γραφικό
κτίσματα και Textiles Mountoulaski
εξοπλισμούς Municipality of Nea
Ionia, Athens

Ice factory ΑΣΤΗΡ-

Elefsis Greece

Τοπόσημα, γραφικό Textiles Esperos,

υψικάμινος, Kavvadias Municipality
καζάνια, άλλος of New Philadelphia,
εξοπλισμός κ.λπ.) Athens

Διατήρηση της εγκατάστασης ως Δείγμα γραφικό Πάρκο Δραπετσώνας

σκηνικό, για την πραγματοποίηση
δραστηριοτήτων
Τοπόσημο γραφικό

Ολόκληρη την Λειτουργικό/ Παλαιό Ελαιουργείο

εγκατάσταση γραφικό ΕΛευσίνας

Ολοκληρωμένος Επανάχρηση χώρων, Ολόκληρη την Λειτουργικό/ Tsalapata’s Pottery,

σχεδιασμός και κτιρίων κ.λπ., εγκατάσταση γραφικό Volos Greece
εκμετάλλευση προκειμένου να
βιομηχανικού εξυπηρετηθούν χρήσεις Technological Park of
χώρου (κτίρια πολιτιστικών Lavrion
και τοπία, δραστηριοτήτων ή
εξοπλισμός ψυχαγωγίας Τεχνόπολη Γκάζι
κ.λπ.)
Επανάχρηση χώρων, Ολόκληρη την Λειτουργικό/ «Gasometer Simmering»
κτιρίων κ.λπ., εγκατάσταση γραφικό Vienna
προκειμένου να
εξυπηρετηθούν χρήσεις
πολιτιστικών
δραστηριοτήτων ή
υπηρεσιών, κατοικίας
κλπ

449
Μέσα από την προσέγγιση των επιμέρους κριτηρίων που θα μας οδηγήσουν στον
εντοπισμό της βιομηχανικής κληρονομιάς ενός τόπου και την επιβεβαίωση τους από
υλοποιημένα παραδείγματα, ανακαίνισης, επανάχρησης και αξιοποίηση πρώην
βιομηχανικών εγκαταστάσεων , παρατηρούμε πως όλη η διαδικασία δημιουργίας του
εκάστοτε τοπικού χάρτη εντοπισμού ΒΚ, είναι η βασικότερη συνθήκη για να
μπορέσουμε να σχεδιάσουμε νέα τουριστικά προϊόντα με θεματική αυτού του είδους
την κληρονομιά. Συνεπώς και μέσα από την ανάλυση όλων των παραπάνω βημάτων
προκύπτει παρακάτω μία προσέγγιση σχετικά με την οδό μετάβασης σε έναν τέτοιο
σχεδιασμό.

Διάγραμμα 9.2-1 Η οδός μετάβασης στον σχεδιασμό νέων τουριστικών προϊόντων με

βάσει την ΒΚ, Πηγή Τσολακάκη 2011, Ιδία επεξεργασία

Στην οδό μετάβασης προς ένα τουριστικό σχεδιασμό γύρω από την ΒΚ, κατά την
άποψη της συγγραφέως όπως αναλύει σε σχετικό άρθρο και συμπυκνώνει στο
παραπάνω διάγραμμα, φαίνονται τα βασικά στάδια, σημεία της διαδρομής. Ως βασικά
στάδια η παρατήρηση και η έρευνα γύρω από το βιομηχανικό παρελθόν, ως εφαλτήριο
για μία τέτοια διαδικασία σχεδιασμού, που μέσα από διάφορες διεργασίες θα
μετατρέψει τις ενδείξεις σε αποδείξεις, αξιολογώντας κι εκτιμώντας την βαρυτητα των
στοιχείων ώστε να διαμορφώσουν εν τέλει αυτή την απαραίτητη βιομηχανική
ταυτότητα και να συνθέσουν εν δυνάμει τουριστικούς πόρους.

Η καταγραφή και η τεκμηρίωση της βιομηχανικής κληρονομιάς αποτελεί το πρώτο

βήμα, αφενός για τη διατήρησή της κι αφετέρου για την αξιολόγηση της και την
δημιουργία ενός τοπικού χάρτη με το δυναμικό που διαθέτει. Η ίδια η καταγραφή
μπορεί να καθορίσει τις κατευθυντήριες αρχές για την επαναχρησιμοποίηση ή την
επαναλειτουργία κτιρίων και των χώρων με βάσει την αναγνώριση αυτής και των
ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της. Η προσπάθεια αυτή είναι σημαντική για τη διατήρηση
της ιστορίας και του πολιτισμικού πλούτου αφενός αλλά παράλληλα αποτελεί το
υπόβαθρο για τον σχεδιασμό νέων τουριστικών προϊόντων.

450
7.2. Τα εν δυνάμει νέα συνθετα τουριστικά προϊόντα στην περίπτωση της Ελευσίνας

Η ανάλυση των παραπάνω κεφαλαίων και η σύνθεση της πληροφορίας στο παρόν
κεφάλαιο έχει σκοπό να αναδείξει πως οι επιμέρους ταυτότητες ενός τόπου που
προκύπτει μέσα από συστηματική ανάλυση των ιδιαίτερων τοπικών και ιστορικών

Διάγραμμα 9.2-1 Η τουριστική προσφορά της Ελευσίνας και η προοπτική για νέα σύνθετα
τουριστικά προϊόντα. Πηγή: Ιδία επεξεργασία

χαρακτηριστικών του, μπορούν να συνθέσουν ένα ενδιαφέρον αφήγημα και να το

μετατρέψουν σε τουριστικό προϊόν.

Τα συμπεράσματα του Β’ μέρους, της μελέτης περίπτωσης, έρχονται να επιβεβαιώσουν

την υπόθεση εργασίας και πιο συγκεκριμένα να αναδείξουν τον βαθμό που η Ελευσίνα,
μπορεί μέσα από τις επιμέρους ταυτότητες που αναπτύξαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο,
να προτείνει ένα σχεδιασμό σύνθετων τουριστικών προϊόντων. Από την ανάλυση της
υφιστάμενης κατάστασης της πόλης και της ευρύτερης περιοχής διαφαίνεται πως
πρόκειται για μία πόλη υπό μετασχηματισμό και μετάβαση σε ένα νέο στάδιο
ανάπτυξης. Πλέον η βιομηχανική εποχή του παρελθόντος έχει μετατραπεί σε ένα νέο
τριτογενοποιημένο περιβάλλον με άμεσες επιπτώσεις στον χώρο, με την επικράτηση
μόνο των πραγματικά κερδοφόρων επιχειρήσεων, την αντικατάσταση των μη
κερδοφόρων από άλλες αλλά και την ενδεχόμενη εγκατάλειψη τους. Η εγκατάλειψη
τέτοιων εγκαταστάσεων μεταφράζεται στην περίπτωση της Ελευσίνας, στην ύπαρξη
αξιόλογου κι αναξιοποιητου, σε ένα μεγάλο ποσοστό, αποθέματος βασικών ανενεργών
Βιομηχανικών χώρων που προέρχονται από διαφορετικές δραστηριότητες και εποχές
και φαίνεται να έχουν την δυνατότητα να συγκροτήσουν ένα δίκτυο μέσα στον αστικό

451
ιστό και να αναδείξουν την ιστορία της πόλης ενσωματωμένοι στην σύγχρονη πόλη. Η
βιομηχανική κληρονομιά, η οποία όπως αποτυπώθηκε και αξιολογήθηκε φαίνεται πως
σε μεγάλο ποσοστό πληροί τα κριτήρια που έχουν τεθεί, και μπορεί να συμβάλει στην
πολυθεματικότητα του πολιτισμικού τουριστικού προϊόντος της πόλης, αλλά και της
ευρύτερης περιοχής της πρωτεύουσας με την επανάχρηση της και την ενταξη της στο
ευρύτερο αφήγημα.

Η ανάπτυξη λοιπόν της πόλης σε έναν τέτοιο άξονα πολιτισμικής τουριστικής

ανάπτυξης όπου αξιοποιείται μεν η βιομηχανική κληρονομιά με αμφίδρομη σχέση με
την τουριστική ανάπτυξη της περιοχής, φαίνεται να είναι εφικτή και μάλιστα αποτελεί
μία διαδικασία σε εξέλιξη που πυροδοτήθηκε ιδιαιτέρως από την υποχρέωση της πόλης
να φιλοξενήσει τον θεσμό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης.

Εξετάζοντας τις τρεις επιμέρους συνθήκες για την ανάπτυξη νέου τουριστικού
προϊόντος που τέθηκαν για τις ανάγκες της διατριβής μέσα από την έρευνα και
παρουσιάστηκαν στον πίνακα 9.1-1 (Συνθήκες ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος
με βάση την ύπαρξη Βιομηχανικής Κληρονομιάς) αναλύονται παρακάτω κάποια
συγκεκριμένα συμπεράσματα ανά συνθήκη αναφερόμενοι στην μελέτη περίπτωσης που
διερευνάται σχετικά με την περίπτωση της Ελευσίνας.

Ανάγκη και δυνατότητα προώθησης της τουριστικής ανάπτυξης σε μία περιοχή

Στην προσπάθεια να διαγνωσθεί η αναγκαιότητα και δυνατότητα τουριστικής

ανάπτυξης της περιοχής της Ελευσίνας, ως πρώτης γενικής συνθήκης, διακρίνουμε μία
οικονομία που στηρίζεται κυρίως στον δευτερογενή τομέα και στον τομέα παροχής
υπηρεσιών, ενώ είναι ιδιαίτερα εξειδικευμένη στις επιμέρους δραστηριότητες που
συχνά παρουσιάζει μονοκαλλιέργεια και πλήττεται εύκολα από φαινόμενα οικονομικής
παρακμής ή κρίσης που σημειώνονται σε υπερτοπικό επίπεδο. Η αναγκαιότητα
εμπλουτισμού της παραγωγική βάσης με άλλες δραστηριότητες, προκειμένου να
οδηγηθεί η περιοχή σε αύξηση των τοπικών εισοδημάτων, της απασχόλησης με νέες
θέσεις εργασίας αλλά και προσέλκυσης νέων επενδύσεων, μπορεί να γίνει στην βάση
των υφιστάμενων πόρων της Πόλης, που είναι σε μεγάλο βαθμό αναξιοποίητοι. Η
δυνατότητα τουριστικής ανάπτυξης της πόλης συνεπάγεται του αναγνωρισμένου
πλούτου της από την εποχή των Κλασικών χρόνων και ενισχύεται με την διάγνωση της
πολιτισμικής αξίας της Βιομηχανικής Κληρονομιάς της Πόλης και συνθέτει σήμερα
ένα νέο αφήγημα.

Εφικτότητα διαδικασίας ανάπτυξης νέου τουριστικού Προϊόντος και στοχευμένος

σχεδιασμός

Εξετάζοντας στην προκειμένη μελέτη περίπτωσης την δεύτερη συνθήκη για την
επιβεβαίωση της υπόθεσης εργασίας, δηλαδή αν και κατά πόσο είναι εφικτή η
εφαρμογή της διαδικασίας ανάπτυξης νέου τουριστικού προϊόντος, δεν φαίνεται να

452
πληρείται ικανοποιητικά. Είναι μεν δυνατή η διαδικασία μετατροπής των πρωτογενών
πόρων σε τελικό τουριστικό προϊόν, παρόλα αυτά παρουσιάζονται ελλείψεις στον
στοχευμένο τουριστικό σχεδιασμό για την υπό μελέτη περιοχή. Από την ανάλυση των
παραπάνω κεφαλαίων διαφάινεται ως δεδομένη η συμβολή των υφιστάμενων πόρων
στην δημιουργία τουριστικού προϊόντος, αλλά προκύπτει κυρίως η αντίθεση μεταξύ
πληθώρας πρωτογενών πόρων και αδυναμίας μετατροπής τους σε ενδιάμεσους και
τελικούς. Για να ενισχυθούν τα επόμενα του πρώτου σταδίου θα πρέπει να έχει
υιοθετηθεί στοχευμένη πολιτική από πλευράς πολιτικής ηγεσίας σε τοπικό ή κεντρικό
επίπεδο, που να προωθεί την τουριστική ανάπτυξη της περιοχής. Στο σημείο αυτό
διαφαίνεται και η απουσία στοχευμένου και σωστά πλαισιωμένου σχεδιασμού και
πολιτικής που να αφορούν στην τουριστική ανάπτυξη της πόλης της Ελευσίνας μέσα
από τον άξονα εμπλουτισμού του τουριστικού προϊόντος με στοιχεία της πολιτιστικής
και κυρίως βιομηχανικής κληρονομιάς της πόλης. Αντίθετα φαίνεται να καθυστερεί
υπέρ το δέον η δρομολόγηση ήδη δρομολογημένων έργων που θα συμβάλλουν σε
αυτήν την κατεύθυνση και θα δημιουργήσουν τουριστικές υποδομές όπως π.χ η
κατασκευή του Νέου Μουσείου που έχει προαναγγελθεί πριν από μία δεκαετία.

Όπως προαναλύθηκε η ευρύτερη περιοχή και η πόλη της Ελευσίνας παρουσιάζει

παραδοσιακά βιομηχανική ανάπτυξη σε συγκεκριμένους βιομηχανικούς κλάδους, που
στηρίζουν την ελληνική οικονομία μέχρι σήμερα (Πετρελαιοειδή, χημικά, μέταλλα,
διαμετακομιστικά κέντρα κ.α). Σήμερα κατά προτεραιότητα προωθείται η διατήρηση
της δυναμικότητας αυτής του δευτερογενούς τομέα και άλλων δραστηριοτήτων του
τριτογενούς, όπως των δραστηριοτήτων αποθήκευση και διανομής προϊόντων από το
ΓΠΧΣΑΑ και τα ΕΠΧΣΑΑ αλλά και τον ευρύτερο αναπτυξιακό σχεδιασμό της χώρας.
Η προώθηση όλων των παραπάνω δράσεων δεν συμβάλει στην εξυγίανση του φυσικού
περιβάλλοντος, στην εξάλειψη της ρύπανσης, την βελτίωση του αστικού χώρου, που
αποτελούν αναγκαίες συνθήκες ανάπτυξης τουρισμού και κατά συνέπεια οι
αναπτυξιακές επιλογές του κράτους για την ευρύτερη περιοχή αντιτίθενται με εναν
περεταίρω σχεδιασμό για τουριστική ανάπτυξη. Παρόλα αυτά η συνύπαρξη τους είναι
εφικτή και οφείλει να πλαισιώνεται από εξειδικευμένες πολιτικές με μέτρα και δράσεις
που θα αντιμετωπίσουν τις αρνητικές επιπτώσεις και θα διαμορφώσουν πρόσφορο
έδαφος για την συνύπαρξη όλων των δραστηριοτήτων.

Ικανοποίηση κριτηρίων που αφορούν το τουριστικό αντικείμενο με ειδική αναφορά στην

βιομηχανική κληρονομιά

Η τρίτη και τελευταία συνθήκη αποδεικνύει την αξία της υφιστάμενης ΒΚ της πόλης
ανά κριτήριο, όπως τέθηκαν σε προηγούμενο κεφάλαιο. Από σχετική έρευνα με
απογραφικά δελτία που πραγματοποιήθηκε το 2009 δειγματοληπτικά σε 4 πρωην
ανενεργά βιομηχανικά ακίνητα και παρουσιάζεται στο πίνακα του παραρτήματος Β.9.2,
φαίνεται πως η πλειοψηφία των χώρων του δείγματος, έχει να επιδείξει ισχυρή
ταυτότητα στα περισσότερα από τα θεματικά πεδία και συνεπώς είναι άξια ανάδειξης,
επανάχρησης, αξιοποίησης κλπ.

453
Οι χώροι όπως αξιολογήθηκαν συγκεντρώνουν μία βαθμολογία που δεν έχει μεγάλες
αποκλίσεις και φαίνεται την μεγαλύτερη να συγκεντρώνει ο ΚΡΟΝΟΣ ενώ έχει επίσης
καταλάβει την πρώτη θέση στις προτεραιότητες του πληθυσμού από την έρευνα στο
δείγμα, για την αξιοποίηση της ΒΚ της Πόλης, ενώ σήμερα, δεκατέσσερα χρόνια μετά
υλοποιήθηκε η πρώτη ουσιαστική κίνηση προς την αξιοποίηση του με αγορά του
ακινήτου από τον Δήμο Ελευσίνας. Ο Κρόνος δικαιολογημένα συγκεντρώνει την
υψηλότερη βαθμολογία, καθώς το συγκρότημα είναι από τα πλέον διάσημα
βιομηχανικά μνημεία της Αττικής. Η διατήρηση των κτιρίων έως σήμερα και η
δυνατότητα ένταξης νέων χρήσεων σε αυτά αναδεικνύει τον διαχρονικό χαρακτήρα της
πόλης. Παρόλα αυτά θα πρέπει να αναφερθεί πως κατά την αξιολόγηση, ο Κρονος
αποτελεί ένα παράδειγμα αναγνωρισμένης πολιτισμικής αξίας που όμως δεν
υποστηρίζεται το ίδιο και από το θεσμικό καθεστώς προστασίας του ακινήτου,
εκθέτοντας το μνημείο σε πιθανή υποβάθμιση με την δυνατότητα κατεδαφίσεων σε
επιμέρους τμήματα του.

Στον σύνολο της όμως η ΒΚ της Ελευσίνας έχει αναλυθεί και προταθεί σε πληθώρα
ερευνητικών και ακαδημαϊκών εργασιών ώς απόλυτα αξιολογη και ικανη για
αξιοποίηση. Π.χ. στο σχετικό ερευνητικό πρόγραμμα που εκπονήθηκε από το ΕΜΠ
(Πολύζος, 2004) προτείνεται να συγκροτηθεί δίκτυο χώρων πολιτισμού που να περιέχει
τις υφιστάμενες χρήσης πολιτισμού και ήπιας αναψυχής και πιο συγκεκριμένα τους
αρχαιολογικούς χώρους, το νέο μουσείο της Ελευσίνας και τα ανενεργά βιομηχανικά
συγκροτήματα ΚΡΟΝΟΣ, ΙΡΙΣ, ΒΟΤΡΥΣ-ΕΛΑΙΟΥΡΓΕΙΟ, τα οποία
επαναχρησιμοποιούνται. Ο παρακάτω χάρτης δείχνει το αξιόλογο κτιριακό απόθεμα
από το σύνολο των ΑΒΧ της πόλης και ο οποίος επιβεβαιώνει εν μέρει την πλήρωση
της τριτης συνθήκης για την αξία του εν δυνάμει πόρου τουριστικής ανάπτυξης, δηλαδή
της ΒΚ.

Εικόνα 9.2-1 Τα αξιόλογα

κτιριακά κελύφη της βιομηχανικής
κληρονομιάς της Ελευσίνας
Πηγή: ΕΜΠ, 2004

Είναι σκόπιμο να αναφερθεί ότι

ο σχεδιασμός στοχευμένος ή
μη, δεν εξασφαλίζει την τουριστική ανάπτυξη στον άξονα διατήρησης και αξιοποίησης
της ΒΚ. Σειρά μέτρων και μεθόδων ανόρθωσης των τοπικών κοινωνιών και οικονομιών
έχουν προταθεί έως σήμερα, αλλά σε πολλές περιπτώσεις παρά την καταρχήν ορθότητα
όμως των μέτρων αυτών, δεν είναι πάντα εφικτή η υλοποίησής τους.

454
Σημαντικός παράγοντας είναι στην περίπτωση της αξιοποίησης της βιομηχανικής
κληρονομιάς, η αφύπνιση και αποδοχή εν τέλει των τοπικών κοινωνιών σε θέματα
αναγνώρισης της σημασίας τους, αλλά και την πεποίθηση για επένδυση σε αυτούς, που
πολλές φορές συνεπάγεται πως η τοπικές κοινωνίες θα πρέπει να αλλάξουν τον τρόπο
με τον οποίον αντιμετωπίζουν την κληρονομιά τους.

Τέλος, η πόλη της Ελευσίνας, αποδεικνύει σε συμφωνία με τις θεωρητικές απόψεις ότι
μπορεί να δημιουργήσει ένα πιο ισχυρό αστικό τουριστικό προϊόν με νέες
πολυθεματικές και καινοτόμες δραστηριότητες που μπορούν να συσχετίζονται τόσο με
την ιστορία και το πολιτισμό, όσο και με την τρέχουσα φυσιογνωμία και ανάπτυξη της
Πόλης. Αυτή η διαδικασία μπορεί να εντάξει την πόλη στα ευρύτερα τουριστικά δίκτυα
της Περιφέρειας, και στο αστικό τουριστικό προϊόν της Αθήνας. Αυτό θα έχει άμεσες
συνέπειες στην τοπική και ευρύτερη οικονομία και θα λειτουργήσει εξισορροπητικά για
το μέλλον της παραγωγικής βάσης της περιοχής.

Η στροφή όμως αυτή κι η προώθηση της τουριστικής ανάπτυξης θέτει πολλούς

προβληματισμούς σχετικά με τη εξυγίανση και προστασία του Φυσικού Περιβάλλοντος
αλλά και την προστασία των πολιτισμικών πόρων. Η αλλαγή στην αντιμετώπιση
θεμάτων προστασίας και κληρονομιάς από πλευράς τοπικού πληθυσμού, οφείλει να
είναι ορατή έτσι ώστε να αποτελέσει κοινωνική επιταγή, ο στοχευμένος σχεδιασμός
που θα αναδείξει και υπενθυμίσει την ταυτότητα της περιοχής με το πέρασμα των
χρόνων.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Τα συμπεράσματα της έρευνας επικεντρώνονται σε κάθε επιμέρους ενότητα που
διερευνήθηκε και φανερώνουν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τουριστικού
φαινομένου και συγκεκριμένα αποτυπώματα της σύγχρονης εποχής. Κάποια σύγχρονα
χαρακτηριστικά του φαινομένου του Τουρισμού, επιβεβαιώνουν συχνά τον
οικοσυστημικό χαρακτήρα του και στοιχεία ευθραυστότητας (vulnerability) λόγω της
άμεσης και αμφίδρομης διασύνδεσης του με άλλους τομείς της οικονομίας. Η σημασία
του τουριστικού οικοσυστήματος επιβεβαιώνεται κατά τα τελευταία χρόνια και μέσω
των αναλύσεων των θέσεων των αρμόδιων φορέων της Ευρωπαϊκής ¨Ένωσης για τον
τουρισμό, μέσω των μετρήσεων των οικονομικών επιπτώσεων όλων των τομέων της
οικονομίας και λόγω της παύσης της τουριστικής κίνησης κατά την διετία της
Πανδημίας.

Παράλληλα αναδεικνύονται χαρακτηριστικά του φαινομένου που έχουν προκύψει από

την περίοδο της πανδημίας, που αφορούν τα χαρακτηριστικά του φαινόμενο να
προσαρμόζεται διαρκώς στις εκάστοτε συνθήκες, αλλά και στην διαρκή ανάδειξη
σύγχρονων τουριστικών προϊόντων λόγω του τελευταίου αλλά και λόγω της ακραίας
εισβολής των νέων τεχνολογιών στην σύγχρονη καθημερινότητα.

455
Επιπρόσθετα, τα τελευταία χρόνια που διαρκεί η παρούσα έρευνα διανύουμε μια
περίοδο εντεινόμενης οικονομικής ύφεσης και κρίσης σε οικονομικό και κοινωνικό
επίπεδο, οι επιπτώσεις της οποίας αποτυπώνονται και στον ελληνικό χώρο. Οι
επιπτώσεις από αυτή την συγκυρία συμπληρώθηκαν βίαια με νέα χαρακτηριστικά
ύφεσης κατά την περίοδο της πανδημίας ενώ την ίδια περίοδο η χωροταξική πολιτική
της χώρας, έτσι όπως διατυπώνεται μέσα από το ευρύτερο θεσμικό πλαίσιο, προωθεί
έναν αναπτυξιακό σχεδιασμό μέσω της προώθησης νέων προτύπων τουριστικής
ανάπτυξης, οργανωμένων παρεμβάσεων και χωροθέτησης τουριστικής κατοικίας.

Σήμερα όπως προκύπτει από διαφορετικά τμήματα της παρούσας έρευνας,

παρατηρείται σαφής αλλαγή στην θεώρηση και τα χαρακτηριστικά του τουριστικού
φαινομένου αλλά κυρίως στις σύγχρονες τάσεις του κοινού, που συμβάλλουν με έναν
νέο τρόπο τόσο στην κατεύθυνση της τουριστικής ανάπτυξης όσο και στον τουριστικό
σχεδιασμό.

Η διαφοροποίηση της τουριστικής ζήτησης δύναται, υπό προϋποθέσεις, να αποτελέσει

βιώσιμη αναπτυξιακή προοπτική για πολλές περιοχές του κόσμου και συνάμα του
ελληνικού χώρου, διαμέσου της ανάδειξης και αξιοποίησης υφιστάμενων πόρων, που
συγκροτούν συγκριτικό πλεονέκτημα μιας περιοχής στο μέτρο και στις κατευθύνσεις
της παγκόσμιας τάσης και της αλλοκεντρικής συμπεριφοράς των ταξιδιωτών ως
τουριστικής τάσης.

Ο εκάστοτε ταξιδιώτης έχει σήμερα όλα τα εργαλεία δωρεάν στα χέρια του να σκεφτεί,
να σχεδιάσει και να καταναλώσει οποιοδήποτε τουριστικό προϊόν επιθυμεί. Μπορεί να
το εξατομικεύσει και ενώ το καταναλώνει να το πουλήσει με την σειρά του σε
επόμενους καταναλωτές. Η δύναμη του καταναλωτή σήμερα σε σχέση με το παρελθόν,
πέρα από την υποβαθμιση και συχνά εκτόπιση των τουριστικών γραφείων και των
πρακτόρων, έχει χαράξει τον δρόμο για την συντονισμένη δημιουργία διαρκώς νέων κι
ευφάνταστων τουριστικών προϊόντων, εμπειριών και δραστηριοτήτων.

Η τεχνολογία παρέχει στο καταναλωτικό κοινό απεριόριστη πληροφόρηση κυρίως

μέσω του διαδικτύου διαμορφώνοντας έτσι το κοινό στο σύνολο του σε ατομα με
πλήρη εικόνα τόσο του προορισμού που επιλέγουν όσο και του budget που διατίθενται
να χρησιμοποιήσουν. Είναι προφανές ότι η λειτουργία των ψηφιακών χαρτών και το
σύστημα GPS παίζουν καταλυτικό ρόλο στο σχεδιασμό ενός ταξιδιού και καθ’ όλη τη
διάρκεια του αλλά κυρίως στην ομαδοποιημένη πληροφορία που έχει χωρική εξάρτηση
και βοηθαει στην άμεση κατανόηση του χωρου που επιθυμούμε να περιηγηθούμε.

Οι εφαρμογές της τεχνολογίας στην τουριστική βιομηχανία, συμβάλλουν

αδιαμφισβήτητα στην αναβάθμιση ενός παραδοσιακού κλάδου σε ένα δυναμικό
οικοσύστημα. Όπως κάθε εργαλείο, έτσι και η τεχνολογία, μπορεί να χρησιμοποιηθεί
εξίσου εύκολα με πρόσφορο ή επιβλαβή τρόπο.

Η τεχνολογία, όπως υποστηρίζει κι ο Buhalis 2003, αναδύεται ως «βάση πληροφοριών»

ενός οργανισμού με το σύνολο των στοιχείων, επικοινωνιών και διεργασιών. Ο

456
ηλεκτρονικός τουρισμός εξαπλώνεται ταχύτατα ως ένα ολοκληρωμένο σύστημα
δικτύωσης μεταξύ εξοπλισμού και λογισμικού, που επιτρέπει την αποτελεσματική
επεξεργασία δεδομένων και διευκολύνει την σύνδεση μεταξύ οργανισμών και
προορισμών.

Η εκάστοτε χωρική ενότητα αποζητά το ενδιαφέρον του τουρισμού με κάθε δυνατό

τρόπο προσδοκώντας στα πολλαπλασιαστικά του οφέλη (Κοκκώσης, Τσάρτας και
Γκρίμπα, 2011). Έχοντας λοιπόν αναγνωριστεί ως η τελευταία ευκαιρία ανάπτυξης των
εκάστοτε περιοχών δικαίως αποτελεί για την παγκόσμια οικονομία, αλλά και για την
εκάστοτε τοπική κοινωνία τον βασικότερο ίσως πυλώνα ανάπτυξης και εισροής
εσόδων.

Συνεπώς καθοριστικός παράγοντας για τον επαναπροσδιορισμό του φαινομένου

σήμερα είναι η παγκόσμια αναγνώριση του όπως προαναφέρθηκε ως αναπτυξιακός
μοχλός. Παράλληλα η τουριστική δραστηριότητα σήμερα, εκδηλώνεται έξω από τα
στενά πλαίσια της έννοιας του τουρισμού, όπως τον γνωρίζαμε μέχρι σήμερα και όπως
περιγράφεται στην παγκόσμια πρόσφατη βιβλιογραφία. Η τουριστική δραστηριότητα
αφορά πλέον μία διευρυμένη έννοια που περιλαμβάνει πολλές επιμέρους εκδηλώσεις
καθημερινής συμπεριφοράς, δραστηριότητες, συμπληρωματικές και δευτερευουσες και
συνεπώς βασικό παράγοντας της αλλαγής της θεώρησης του φαινομένου παραμένει η
κοινωνική συμπεριφορά κι οι τρέχουσες τάσεις.

Προσπαθώντας να εντοπίσουμε διαφοροποιημενες τουριστικές συμπεριφορές στις

μέρες μας όπως παρατηρεί ο Αδάμου το 2006, με σημαντικές διαφοροποιήσεις στα
ποιοτικά χαρακτηριστικά της τουριστικής ζήτησης, εν μέρει ως αποτέλεσμα των
αλλαγών στον τρόπο ζωής του μέσου εργαζόμενου και της ανάγκης για βελτίωση των
προδιαγραφών και της ποιότητας ζωής του. Οι κυριότερες αλλαγές στη ζήτηση που
εντοπίζει και ισχύουν έως σήμερα είναι οι μεταβολές στο χώρο και στον τρόπο
εργασίας, εξαιτίας κυρίως των νέων τεχνολογιών (π.χ. η δυνατότητα εργασίας από το
σπίτι και η εφαρμογή των ευέλικτων ωραρίων εργασίας αναμένεται να αυξάνει
σταδιακά τον ελεύθερο χρόνο και τις δυνατότητες διάθεσης του για διακοπές και
αναψυχή), η αυξημένη ανάγκη για κατανάλωση εμπλουτισμένων, περισσότερο
διαφοροποιημένων και ποιοτικών τουριστικών προϊόντων , η δυναμική ανάπτυξη του
προτύπου των ολιγοήμερων διακοπών (3 – 4 ημερών) με ταυτόχρονη αύξηση της
συχνότητας των διακοπών, εν μέρει ως αποτέλεσμα της μείωσης της διάρκειάς τους.
Παράλληλα στις διαφοροποιήσεις που εντοπίζονται στην τουριστική ζήτηση και
συμπεριφορά θα πρέπει να συμπεριληφθεί η διαρκής αύξηση των απαιτήσεων του
σύγχρονου τουρίστα, ως αποτέλεσμα της βελτίωσης του επιπέδου και της ποιότητας
ζωής που επιθυμεί να έχει, αλλά και η αύξηση του αριθμού των ατόμων τρίτης.

Αδιαμφισβήτητα για να λειτουργήσει αυτό το νέο τουριστικό μοντέλο θα πρέπει ο

τουριστικός σχεδιασμός να αποτελεί μέρος του ευρύτερου συστήματος διαχείρισης
προορισμών, το οποίο πρέπει επίσης να λάβει υπόψη τον μεταφορικό σχεδιασμό και
την κινητικότητα, η διατήρηση των δημόσιων χώρων των υποδομών εξυπηρέτησης

457
επισκεπτων και των χώρων πρασίνου, την τοπική οικονομία και τα ζητήματα στέγασης
του τοπικού πληθυσμού, και τις διαφορετικές ανάγκες της καθημερινής ζωής του
πληθυσμού. ( Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2003)

Τα τελευταία χρόνια η αποδοκιμασία του μαζικού μοντέλου τουριστικής

δραστηριότητας είναι τόσο έντονη με αποτέλεσμα να διερευνάται διαρκώς και να
ορίζεται επιστημονικά με πολλούς διαφορετικούς τρόπους το νέο μοντέλο τουριστικής
ανάπτυξης. Η ηπιότερη προσέγγιση ανάπτυξης τουριστικών προορισμών που ακμάζει
κυρίως τα τελευταία χρόνια έπειτα από την γνωστοποίηση εννοιών όπως η
βιωσιμότητα,, δημιούργησέ στο παρελθόν μια νέα φιλοσοφία, τη φιλοσοφία του
εναλλακτικού τουρισμού ως ένα είδος ενεργητικού τουρισμού που αντιτίθεται στο
πρότυπο της μαζικής τουριστικής ανάπτυξης. (Ανδριώτης, 2003)

Η εναλλακτική διαμόρφωση αυτού του προτύπου, κατά τον Τσάρτα, ήρθε αντιμέτωπη
με τη μαζικοποίηση της τουριστικής διακίνησης, κι ενώ έχει αποκτήσει ποικίλους
φανατικούς οπαδούς και υποστηρικτές σε ευρύ φάσμα κοινωνικών ομάδων και
κινημάτων, που υποστηρίζουν με διαφορετικούς τρόπους την αναζήτηση της ποιότητας
στο ταξίδι αλλά και τη σύνδεση της διαμονής σ’ ένα τόπο με την προστασία του
περιβάλλοντος και της ντόπιας κουλτούρας καθώς και με την αναζήτηση ενός
διαφορετικού προτύπου τοπικής ανάπτυξης. (Τσάρτας 1996). Παρόλα αυτά όμως η
ακμή που γνώρισε τα τελευταία χρόνια ο εναλλακτικός τουρισμός περισσότερο
συνέβαλε στην διεύρυνση του τουριστικού προϊόντος και του φαινομένου εν γένει,
χωρίς να εξαφανίσει την μαζική του έκφανση πλήρως, αλλά αλλάζοντας την.

Το τουριστικό φαινόμενο όπως ήταν γνωστό κατά τις τελευταίες δεκαετίες, με τον
μαζικό του χαρακτήρα, περισσότερο κατακρίνεται παρά υιοθετείται πλέον σε επίπεδο
πολιτικής αλλά και ως αναπτυξιακό εργαλείο.

Η ανάγκη για εναλλαγή της τουριστική μαζικοποίησης, με άλλες πρακτικές και

συμπεριφορές, η ανάγκη για εκμηδενισμό των εξωγενών επιδράσεων, η ανάγκη για μία
ορθολογικότερη ανάπτυξη του χώρου, οδηγησε σε πρακτικές που διαφοροποιούνται
από εκείνες της μαζικής τουριστικής ανάπτυξης. Πως όμως η μαζικότητα με την
πάροδο των ετών έχει ήδη αγγίξει και τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού;

Μέχρι σήμερα τα διαφοροποιητικά χαρακτηριστικά του εναλλακτικού τουρισμού

αφορούσαν τα διαφορετικά κίνητρα του τουρίστα, που εντοπίζονται ως ενεργητικού
τύπου τουρισμού, με ερευνητικές τάσεις και συχνά με τάσεις συσχέτισης, σύνδεσης και
προσφοράς στην τοπική κοινωνία. Η ανακάλυψη νέων προορισμών, το αίσθημα της
περιήγησης, η έλλειψη υπηρεσιών και πλούσιων παροχών στον προορισμό, η
αναζήτηση βιωματικών εμπειριών, αποτελούν κάποια από τα χαρακτηριστικά του
εναλλακτικού τουρίστα κατά τους Laarman & Dust, όπως τον μελέτησαν πίσω στο
1987. Σήμερα ο σύγχρονος εναλλακτικός τουρίστας, παραμένει να έχει τα περισσότερα
από αυτά τα χαρακτηριστικά, στον βαθμό που του επιτρέπεται να τα εκδηλώσει, καθώς

458
η εξάπλωση του τουρισμού έκτοτε είναι ραγδαία και φαίνεται να έχει καταλάβει όλες
σχεδόν τις περιοχές του πλανήτη, όπου η πρόσβαση κι οι συνθηκες το επιτρέπουν.

Το “νέο, παρθένο, πρωτοποριακό κι ανεξερευνητο” του εν δυνάμει προορισμού, που

αποτέλεσε θέλγητρο για πλήθος εναλλακτικών τουριστών, έχει πλέον αποκαλυφθεί
μέσα από τα δορυφορικά συστήματα του διαδικτύου, και σίγουρα δεν αποτελεί το
βασικό κίνητρο για επίσκεψη. Ο εναλλακτικός τουρίστας έχει οπτικοποιήσει τον τελικό
του προορισμό χάνοντας την μαγεία της ολοκληρωτικής ανακάλυψης και
αυτοπροσδιορίζεται πλέον από διαφοροποιημένα χαρακτηριστικά. Ενώ τα προηγούμενα
χρόνια η επίδειξη πλαστών θελγήτρων για τουριστική χρήση, κατακριθηκαν, πλέον
φαίνεται αναδύεται η δημιουργία ποιητικών θελγήτρων, νέων τουριστικών προϊόντων
για την διευρυνση του τουριστικού προϊόντος μία περιοχής. Αυτά τα σύγχρονα πλαστά
θέλγητρα μπορούν να είναι από βιωματικές εμπειρίες που αφορούν μία τοπική
πρακτική, μέχρι μία εντελώς νεοφερτη δραστηριότητα.

Η εξασφάλιση της βιωσιμότητας τόσο των φυσικών όσο και των ανθρωπογενών πόρων
κερδίζει έδαφος όχι μόνο στο πλαίσιο μιας ιδεολογικής βάσης, αλλά κυρίως υπό το
πρίσμα των θετικών αναπτυξιακών αποτελεσμάτων που μπορεί έμμεσα να έχει, όπως
χωρική διασπορά και χρονική διεύρυνση του τουριστικού φαινομένου. Από την άλλη,
εξασφαλίζει την δυνατότητα προστασίας των τουριστικών πόρων, οι οποίοι έχουν σε
πολλές περιπτώσεις αποκαλύψει, τα πεπερασμένα όρια αξιοποίησής τους.

Οι προορισμοί είναι, εξ ορισμού, αμαλγάματα των τουριστικών προϊόντων. Η

εξατομίκευση των τουριστικών προϊόντων ή πακέτων δημιουργούν ένα δυναμικό
προϊόν όπου ο καταναλωτής μπορεί να το επηρεάζει να το κατευθύνει και ενδεχομένως
και να το διαμορφώνει εξ ολοκλήρου. Ο σχεδιασμός τετοιων εξατομικευμένων
προϊόντων βοηθά τους μεμονωμένους πελάτες να δημιουργήσουν τα δικά τους
ταξιδιωτικά πακέτα ή τουριστικά προϊόντα.

Οι διευκολύνσεις που έχουν προκύψει τα τελευταία χρόνια στις μετακινήσεις, τα φθηνά

αεροπορικά εισιτήρια και η ανάπτυξη του φαινομένου των περιφερειακών αεροδρομίων
και των εταιρειών χαμηλού κόστους, έχουν επίσης συμβάλλει στην ριζική αλλαγή του
τρόπου ζωής των ανθρώπων των σύγχρονων κοινωνιών και αποτελούν καθοριστικό
παράγοντα για τον επαναπροσδιορισμό της τουριστικής συμπεριφοράς.

Καθίσταται πλέον ιδιαίτερα απλό να μεταβεί κανείς σε έναν άλλο τόπο, από αυτόν της
κατοικίας του, για τον οποιονδήποτε λόγο ή με οποιοδήποτε κίνητρο. Τόσο η
εξοικείωση του ανθρώπου με τις μετακινήσεις όσο και η δυνατότητα προετοιμασίας και
προσαρμογής στις συνθήκες του άλλου τόπου, πριν καν ακόμα μεταβούμε σε αυτόν,
κάνουν τους ανθρώπους πολύ φιλικούς απέναντι στην ιδέα των μετακινήσεων.

Και όντας η μετακίνηση πιο εύκολη και φιλική, αλλά και ως απαραίτητη διαδικασία
για να εκφραστεί το τουριστικό φαινόμενο, δημιουργεί μία μεγαλύτερη τάση
εκδήλωσης του τουρισμού εν γένει. Η τάση αυξάνεται ακόμα περισσότερο όταν το
κόστος της μετακίνησης είναι ιδιαίτερα χαμηλό. Είναι σημαντικό να σημειωθεί πως στις

459
μηχανές αναζήτησης πτήσεων κατά τα τελευταία χρόνια αναπτύχθηκαν εφαρμογές/
κουμπιά που μπορούσε κανείς απλά να ψάχνει για το πιο φτηνό εισιτήριο χωρίς να
ενδιαφέρεται ιδιαιτέρως για τον προορισμό, και αυτό καθεαυτό, δηλαδή η πολύ χαμηλή
τιμή μετάβασης σε έναν άλλο τόπο, να λειτουργεί από μόνο του ως τουριστικό κίνητρο.

Οι παραπάνω λόγοι επιδρούν με την σειρά τους και στην θεώρηση του ανθρώπου για
την ποιότητα ζωής του, τον τρόπο ζωής του και προβληματίζουν τα ανθρώπινα όντα
σήμερα, σε βαθμό τέτοιο που συχνά παρατηρείται να αποζητούν η καθημερινότητα να
προσομοιάζει με την περίοδο διακοπών, το περιβάλλον εργασίας να ταυτίζεται με
κάποιο τουριστικό προορισμό και τα συναισθήματα να επιδιώκεται να μοιάζουν με
εκείνα της χαλαρότητας και της ξεγνοιασιάς.

Θα έλεγε κανείς πως παρατηρώντας και τις τελευταίες τάσεις, ο σύγχρονος άνθρωπος,
θέλει να μετατρέψει την καθημερινότητα του έτσι ώστε η τελευταία να αποκτήσει όσο
το δυνατό περισσότερα χαρακτηριστικά διακοπών κι ας διατηρείται κάποιο ωράριο
εργασίας μέσα σε αυτή. Αυτές οι προσδοκίες ενώ λειτουργούν ως τουριστικά κίνητρα,
την ίδια στιγμή δημιουργησαν και συνεχίζουν να δημιουργούν όλο και περισσότερη
ζήτηση για μετακινήσεις και “τουριστικά προϊόντα” ανάλογα με τις ατομικές
απαιτήσεις.

Όμως αυτή η υπερ εκδήλωση τουρισμού και η υπερπροσφορά τουριστικών προϊόντων

δεν οφείλεται μόνο στη αυξημένη ζήτηση από πλευράς επισκεπτών. Η τουριστική
δραστηριότητα στις μέρες μας εκδηλώνεται σχεδόν παντού και πάντα, καθώς ο
σύγχρονος τουρίστας έχει εξερευνήσει κάθε γωνιά αυτού του πλανήτη, ενώ αντίστοιχα
κάθε οργανωμένη μονάδα χώρου ή εργαλεία για την μέτρηση αυτού του κορεσμού.

Όλοι οι παραπάνω λόγοι, κατά τον Ανδριώτη, που με την σειρά τους διαμορφώνουν το
τουριστικό οικοσύστημα της εποχής, επιτάσσουν την ανάγκη για αναζήτηση νέων
προτύπων τουριστικής ανάπτυξης και διαφοροποιημένων προτύπων τοπικής ανάπτυξης.
Στην πραγματικότητα τα νέα αυτά πρότυπα που προσομοιάζουν περισσοτερο με
εναλλακτικές μορφές τουρισμού, έρχονται αντιμέτωπα με την μαζική τουριστική
διακίνηση κι αποσκοπούν στην αναζήτηση της ποιότητας στο ταξίδι σε συνδυασμό με
την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και της κουλτουρας που συναντουν.

Παρόλη λοιπόν την κατανόηση, των τελευταίων ετών στον σύγχρονο κόσμο και την
μετάβαση από το πλήρως μαζικό στο λιγότερο μαζικό, ήπιο ή/και εναλλακτικό
τουρισμό, από πλευράς κυβερνήσεων, τοπικών ή εθνικών, διακρατικών συμφωνιών
κλπ, η σημερινή εξέλιξη του τουριστικού φαινομένου φαίνεται να παρουσιάζει πολύ
έντονη μαζικότητα επίσης.

Η μαζικότητα αυτή όμως καταρχάς οφείλεται κυρίως στους λόγους που αναφέρονται
παραπάνω (ευρεία χρήση του διαδικτυακού, ανάπτυξη απλοποιημένων εφαρμογών για
την κατανάλωση και τον σχεδιασμό τουριστικών προϊόντων) και έχει άλλα
χαρακτηριστικά από τον μαζικό τουρισμό του παρελθόντος. Αυτή η μαζικότητα

460
εμφανίζεται πλέον σε πολύ περισσότερα μέρη της γης, ενδεχομένως και ταυτόχρονα και
φαίνεται να απευθύνεται σε όλες σχεδόν τις κοινωνικές τάξεις.

Μεγάλο ρόλο στην νέα μαζική μορφή τουρισμού παίζει αδιαμφισβήτητα το χαμηλό
κόστος του αεροπορικού ναύλου, των τελευταίων ετών και η ανάπτυξη πολλών
περιφερειακών αεροδρομίων ανά τον κόσμο.

Υπάρχει μάλιστα μια στροφή της διεθνούς βιβλιογραφίας και της έρευνας, η οποία
αποδεικνύει ότι οι στόχοι του βιώσιμου τουρισμού μπορούν να επιτευχθούν πολύ
καλύτερα μέσω της ανάπτυξης του μαζικού τουρισμού (Tepelus, 2005, Budeanu, 2005;
TOI, 2000), μια και ο τελευταίος μπορεί να ευαισθητοποιήσει και να κατευθύνει προς
τη βιωσιμότητα έναν τεράστιο αριθμό τουριστών και επιχειρήσεων και συνεπώς να
επιφέρει περισσότερες θετικές επιπτώσεις.

Συνεπώς, γίνεται κατανοητό ότι, οι επιπτώσεις της τουριστικής δραστηριότητας στη

βιωσιμότητα δεν συνδέονται αυτόματα με τον ορισμό και το είδος του τουρισμού
(μαζικός ή εναλλακτικός), αλλά εξαρτώνται αποκλειστικά και μόνο από τον σχεδιασμό
και την υλοποίηση του είδους του τουρισμού και της τουριστικής δραστηριότητας.

Η διαφοροποίηση στην μαζικότητα αυτή φαίνεται να έχει να κάνει με το

διαφοροποιημένο τουριστικό προφίλ. Ενώ δηλαδή υπάρχει μεγάλη τάση για
κατανάλωση τουριστικών προϊόντων στον κόσμο αυτα καταναλώνονται από έναν μέσο
τουρίστα που τείνει να μοιάζει περισσότερο στον αλλοκεντρικό τουρίστα του Plog
οπως τον διατύπωσε την θεωρία του το 1974 και τον επαναφέρει το 2001.

Η τουριστική συμπεριφορά και τα κίνητρα, επηρεάζουν το σύγχρονο τουριστικό

φαινόμενο και μας αφορά να διατυπωθούν και να αναλυθούν σε βάθος για τις ανάγκες
της παρούσας έρευνας, όπου θέλουμε να διαπιστώσουμε πως μπορούν να γίνουν
βασικοί παράγοντες για την διαμόρφωση νέων τουριστικών προϊόντων.

Η δημιουργία νέων τουριστικών προϊόντων λειτουργεί στις μέρες μας ως εργαλείο που
χρησιμοποιείται στρατηγικά από τον κεντρικό σχεδιασμό των ανεπτυγμένων χωρών,
για τοπική ανάπτυξη και προσέλκυση εισοδημάτων, ενώ πλέον παρατηρείται να γίνεται
κι από τα κάτω σχεδιασμός τέτοιων προϊόντων και αξιοποίηση τοπικών πόρων. Αυτός ο
από τα κάτω σχεδιασμός τέτοιων τουριστικών προϊόντων, συνήθως γίνεται από τον
ιδιωτικό τομέα και ενώ μπορεί να συμβάλει στην τοπική ανάπτυξη και την ανάπτυξη
τουριστικού χαρακτήρα σε μία περιοχή, δεν μπορεί να ενσωματωθεί πλήρως στο
μοντέλο λειτουργίας μιας περιοχής αν δεν πλαισιώνεται από έναν ευρύτερο σχεδιασμό
και μία σειρά πολιτικών επιλογών. Πρόλα αυτά η προώθηση του σχεδιασμού νέου
τουριστικού προϊόντος, μέσω του τουριστικού σχεδιασμού κεντρικά ή τοπικά,
συμβάλλει στην αναπτυξιακή διαδικασία, με μεγαλύτερο αποτύπωμα πάντα στις
λιγότερο μέχρι σήμερα ανεπτυγμένες περιοχές.

461
Η ανάπτυξη του τουρισμού ή της λεγόμενης τουριστικής οικονομίας, σε όποιο επίπεδο
και αν επιχειρείται, πρέπει να καθοδηγείται από μια καλά μελετημένη τουριστική
πολιτική, η διαμόρφωση της οποίας δεν πρέπει ποτέ να αγνοεί τις ιδέες και τις αρχές
της ανθρώπινης ευημερίας και ευτυχίας και τις τοπικές κοινωνίες, αλλά κυρίως δεν
πρέπει να τις θυσιάζει στο βωμό του γρήγορου και εύκολου κέρδους, ανεξάρτητα από
το μέγεθός του. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η τουριστική βιομηχανία επεκτείνεται
και συμβάλλει στη συνολική οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Αναγνωρίζουμε επίσης
ότι η τουριστική ανάπτυξη συμβάλλει σημαντικά στην ανάπτυξη των περιφερειών της
χώρας μας. Λόγω του γεγονότος ότι συμβάλλει στη βελτίωση των οφελών που
αποκομίζονται από τα πλεονεκτήματα του τουρισμού, ο αποτελεσματικός σχεδιασμός
της τουριστικής ανάπτυξης θεωρείται ζωτικής σημασίας για τους προαναφερθέντες
λόγους.

Το τρέχον ωστόσο ελληνικό τουριστικό προϊόν, αυτό δηλαδή που σήμερα διατίθεται
προς κατανάλωση, δε χαρακτηρίζεται μόνο από την επάρκεια και την ποιότητα των
πόρων του εθνικού χώρου. Ο τρόπος διάθεσής του (ποιότητα υποδομών και
εξυπηρέτησης, ποικιλία επιλογών, βαθμός εκσυγχρονισμού κλπ) και η τιμή του,
επηρεάζουν σημαντικά την κατάταξή του στη διεθνή τουριστική αγορά. Και οι
παράμετροι αυτές έχουν σημαντικά περιθώρια βελτίωσης ώστε το ελληνικό τουριστικό
προϊόν να καταστεί ανταγωνιστικό. Η κύρια δυνατότητα βελτίωσης της
ανταγωνιστικότητας του ελληνικού τουρισμού είναι η αναβάθμιση της ποιότητάς του
και η σταδιακή του στροφή προς ένα πρότυπο που θα ικανοποιεί επισκέπτες
υψηλότερων απαιτήσεων. Στη βάση της παραπάνω διαπίστωσης, η Ελλάδα πρέπει να
αντιμετωπίζει ως βασικούς ανταγωνιστές στο χώρο της Μεσογείου τους προορισμούς
εκείνους που αφ’ ενός διαθέτουν συγγενές με την Ελλάδα τουριστικό προϊόν και αφ’
ετέρου έχουν ήδη στραφεί στην ποιοτική του αναβάθμιση (χώρες της Ιβηρικής).

Εκτός από την προώθηση της οικονομικής ευημερίας, η έννοια της βιώσιμης
τουριστικής ανάπτυξης επικεντρώνεται στη διαχείριση των φυσικών, δομημένων και
κοινωνικοπολιτιστικών πόρων των κοινοτήτων υποδοχής, στην επίτευξη της
διαγενεακής ισότητας στην κατανομή του κόστους και των οφελών και στη διασφάλιση
τόσο της αυτάρκειας όσο και της ικανοποίησης των τουριστικών αναγκών (Lagos,
2016). Στόχος των πολιτικών διαχείρισης του τουρισμού θα πρέπει να είναι η
προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης, της αλληλεξάρτησης και της κοινωνικής
δικαιοσύνης. Αξίζει να σημειωθεί ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο να δημιουργηθεί και να
εφαρμοστεί οποιαδήποτε προσέγγιση για τον βιώσιμο τουρισμό ελλείψει ισχυρού
τοπικού (και περιφερειακού) σχεδιασμού και ελέγχου της ανάπτυξης και της
συμμετοχής των τοπικών πληθυσμών στη διαδικασία σχεδιασμού (Hunter, 1997).

Η περιφερειακή ανάπτυξη αποτελεί θεμελιώδη έννοια της περιφερειακής επιστήμης και

η θεωρητική της πρόοδος είναι εξαιρετική ( Λαγός, 2007). Η περιφερειακή ανάπτυξη
αναφέρεται στην αναγκαιότητα σύγκλισης των διαφόρων περιοχών μιας χώρας προς
τον εθνικό μέσο όρο ενός ή περισσότερων κριτηρίων που καθορίζονται από τους φορείς
χάραξης πολιτικής της χώρας, ή το αποτέλεσμα διαδικασιών από κάτω προς τα πάνω. Ο

462
πρώτος τύπος ανάπτυξης είναι γνωστός ως top-down ή πολική ανάπτυξη, ενώ ο
δεύτερος τύπος είναι γνωστός ως bottom-up ή ολοκληρωμένη ανάπτυξη. Πρόκειται για
δύο διακριτά πρότυπα ανάπτυξης, αν και πρέπει να τονιστεί ότι δεν αποκτώνται
ανεξάρτητα. Αντιθέτως, τα δύο αυτά πρότυπα συνδυάζονται προκειμένου να
μεγιστοποιηθούν τα οφέλη που μπορούν να προσφέρουν στην περιφερειακή ανάπτυξη,
ενώ ταυτόχρονα αντιμετωπίζονται οι προκλήσεις που επιφέρουν. Το πολιτικό και
οικονομικό υπόβαθρο κάθε τόπου, όπως αυτό μεταβάλλεται διαχρονικά, διαδραματίζει
σημαντικό αντίκτυπο στην επιλογή του πλέον εφαρμόσιμου μοντέλου. Ευτυχώς, μέχρι
σήμερα, παρά το γεγονός ότι η τουριστική οικονομία, που χαρακτηρίζει τους
σύγχρονους προορισμούς, στηρίζεται στην κάλυψη μιας σειράς απαιτήσεων οι οποίες
συγκροτούν «αλυσίδα», το ελληνικό τουριστικό προϊόν, στηριζόμενο στην ποιότητα και
την επάρκεια των πόρων που το συνθέτουν, κατορθώνει να διατηρείται δυναμικό στη
διεθνή αγορά, χωρίς να εξασφαλίζει την ικανοποίηση του συνόλου των απαιτήσεων
αυτών.

Βασικό χαρακτηριστικό που παίζει σήμερα σημαντικό ρόλο είναι ότι η παγκόσμια
τουριστική κίνηση είτε ως οικονομική δραστηριότητα, είτε ως κοινωνικό φαινόμενο,
έχει αποκτήσει μαζικά χαρακτηριστικά με όποιον τρόπο κι αν εκδηλώνεται.

Αυτή η παγκόσμια κινητικότητα έχει χαρακτήρα δυναμικής αγοράς, η οποία

χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό οικονομικής ολοκλήρωσης (συγκέντρωση κεφαλαίων
και δραστηριοτήτων). Έτσι, ενώ το κυρίαρχο πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης έχει
σημαντικά περιθώρια ποσοτικών μεταβολών (απαιτήσεις, ανάγκες), οι παράμετροι που
σχετίζονται με τον τρόπο προβολής, διακίνησης και διάθεσης του τουριστικού
προϊόντος, θα συνεχίσουν να έχουν μαζικά χαρακτηριστικά και μάλιστα στην
κατεύθυνση της περαιτέρω ολοκλήρωσής τους. Υπό την έννοια αυτή, ο λεγόμενος
μαζικός τουρισμός, ο οποίος στην Ελλάδα έχει σχεδόν ταυτιστεί με το φτηνό εποχιακό
τουρισμό «ήλιου – θάλασσας», δεν είναι ένα φαινόμενο που χρήζει ανατροπής, αλλά
αναβάθμισης των παραμέτρων που τον προσδιοριζουν στη σύγχρονη ελληνική
πραγματικότητα.

Η μελλοντική ωστόσο προοπτική της τουριστικής δραστηριότητας δεν μπορεί να

θεωρηθεί εγγυημένη στη βάση της παραπάνω διαπίστωσης. Αντίθετα, ο ελληνικός
τουρισμός αντιμετωπίζει ήδη, όπως αναλύθηκε παραπάνω, τον κίνδυνο της
περιθωριοποίησης αφενός λόγω της μειωμένης ανταγωνιστικότητάς του και αφ’ ετέρου
λόγω της παγιοποίησης ενός προτύπου ανάπτυξης, που χαρακτηρίζεται από μειωμένη
αποτελεσματικότητα, έλλειψη σχεδιασμού σε σχέση τόσο με τον τρόπο διαχείρισης των
τουριστικών πόρων, όσο και με τις γενικότερες παραμέτρους προβολής, διάθεσης και
παρακολούθησης του τουριστικού προϊόντος.

Ανάπτυξη νέων «σύνθετων» τουριστικών προϊόντων: η τουριστική εμπειρία αποτελεί

ένα αμάλγαμα προϊόντων και υπηρεσιών από διάφορες επιχειρήσεις. Ο σχεδιασμός
«σύνθετων» τουριστικών εμπειριών και η προσφορά τους ως ένα πακέτο με ενιαία τιμή
(π.χ. διαμονή σε ξενώνες, φαγητό σε παραδοσιακές ταβέρνες και εκδρομές από

463
τοπικούς συλλόγους) μέσω ενός δικτύου επιχειρήσεων, μπορεί να αποτελέσει ένα
ανταγωνιστικό προϊόν των αντίστοιχων πακέτων all inclusive που προσφέρουν οι tour
operators και κρατούν τους επισκέπτες μέσα στα resorts. Έτσι, η ανάπτυξη
συνεργασιών μεταξύ των διαφόρων επιχειρήσεων δεν είναι μόνο αναγκαία προϋπόθεση
για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση νέων τουριστικών εμπειριών (π.χ. γαστρονομικός
τουρισμός), αλλά και προϋπόθεση για τη διάχυση της τουριστικής δαπάνης σε πολλές
και διάφορες επιχειρήσεις και την επίτευξη βιωσιμότητας σε επίπεδο προορισμού. Για
παράδειγμα, δεν είναι λίγοι οι τουριστικοί προορισμοί διεθνώς, όπου δίκτυα
επιχειρήσεων έχουν φτιάξει και προωθούν destination cards, οι οποίες δίνουν τη
δυνατότητα στους επισκέπτες να επισκέπτονται και να χρησιμοποιούν πολλές τοπικές
επιχειρήσεις σε προνομιακές τιμές ή/και με τη μορφή ‘all inclusive package’.

Σε πολλές περιπτώσεις ο πολιτισμός και συγκεκριμένα η βιομηχανική κληρονομιά

αποτέλεσαν πόρο για ανάπτυξη σχετικών δραστηριοτήτων τουρισμού και νέων
καινοτόμων προϊόντων και για τον λόγο αναλύθηκαν και αξιολογήθηκαν συγκριτικά
επιμέρους σχετικές μελέτες περίπτωσης.

Η διατριβή καταδεικνύει με το παράδειγμα της Ελευσίνας ότι ο σχεδιασμός και η

ανάπτυξη νέων τουριστικών προϊόντων έχουν χωρική διάσταση σε συνδυασμό με τους
κατάλληλους πόρους, όπως στην περίπτωση της βιομηχανικής κληρονομιάς, που
αποτελεί έναν υφιστάμενο αναξιοποίητο πόρο στη χώρα μας, που όμως στην περίπτωση
της Ελευσίνας, όπως και στο σύνολο των προαναλυθέντων περιπτώσεων, φαίνεται να
λειτουργεί σε συνδυασμό με άλλους πόρους.

Η ανάπτυξη νέου τουριστικού προϊόντος αφορά παράλληλα και στην δημιουργία

τουριστικής ζήτησης, που είναι επίσης μία πολυδιάστατη διαδικασία η οποία οφείλεται
σε πολλούς παράγοντες και είναι συχνά πολιτική πρωτοβουλία, στρατηγική
συνυφασμένη με την επιθυμητή οικονομική ανάπτυξη μιας περιοχής.

Προσεγγίζοντας την αναγκαιότητας και δυνατότητα ανάπτυξης τουριστικού προϊόντος

σε μία περιοχή διακρίνονται κάποιες επιμέρους συνθήκες που οφείλουν να πληρούνται,
όπως συγκεκριμένες χαμηλές κοινωνικό-οικονομικές συνθήκες, που επιτάσσουν
παραδείγματος χάριν την αναζωογόνησης της οικονομίας της περιοχής και την μείωση
των ανισοτήτων. Στο παρελθόν τέτοιες πολιτικές εφαρμόστηκαν σε περιφέρειες που
βίωσαν βίαιη εκβιομηχάνιση και η μονο καλλιεργεια των δραστηριοτήτων έπληξε
σοβαρά την τοπική οικονομία μετά την βίαιη παύση τους.

Σε γενικές γραμμές τέτοιες συνθήκες αφορούν στην εξασθένιση της τοπικής

οικονομίας, την μονοκαλλιέργεια δραστηριοτήτων, την πληθυσμιακή υποβάθμιση, την
μείωση της απασχόλησης και του τοπικού εισοδήματος, αλλά και την υποβάθμιση του
αστικού και ευρύτερου φυσικού περιβάλλοντος. Οι παραπάνω συνθήκες μπορούν να
διαγνωσθούν με διερεύνηση των στατιστικών στοιχείων της εκάστοτε περιοχής, αλλά
και με την βιωματική εμπειρία από την χρήση της εκάστοτε περιοχής. Η παρατήρηση
των τοπικών συνθηκών που μπορεί να μαρτυράει κάτι από τα παραπάνω θα πρέπει να

464
αναθεωρηθεί η αναπτυξιακή πολιτική και ο αναπτυξιακός σχεδιασμός της και να
δρομολογηθούν νέες δράσεις αστικής αναζωογόνησης. Εφόσον η περιοχή διαθέτει εν
δυνάμει τουριστικούς πόρους, τότε κάποιες από τις νέες αναπτυξιακές επιλογές μπορεί
να αφορούν την ανάπτυξη νέου τουριστικού προϊόντος.

Η διαδικασία παραγωγής του Τουριστικού Προϊόντος μιας περιοχής θεωρείται σαν

αποτέλεσμα μιας σύνθετης διαδικασίας παραγωγής και κατανάλωσης που περιλαμβάνει
τέσσερις κυρίες, εξίσου σημαντικές φάσεις : η πρώτη φάση αφορά στις Πρωτογενείς
Εισροές, η οποία περιλαμβάνει τους φυσικούς, πολιτιστικούς οικονομικούς και
οποιουσδήποτε άλλους πόρους της εκάστοτε περιοχής. Η ενδιάμεσες εισροές
αποτελούν την δεύτερη φάση κατά την οποία οι Π.Ε. μετατρέπονται, μέσω ειδικών
διεργασιών (π.χ. κατασκευής- παραγωγής), και μεταφράζονται σε υποδομές, σε
επόμενο στάδιο οι ενδιάμεσες εισροές μετατρέπονται σε εκροές καθώς εξειδικεύονται
ώστε να γίνουν καταναλώσιμη υπηρεσία-προϊόν. Τελευταία φάση είναι εκείνη όπου οι
ενδιάμεσες μετατρέπονται σε τελικές εκροές, δηλαδή σε τουριστικές δραστηριότητες
προς κατανάλωση.

Συνεπώς για να τηρηθεί η παραπάνω διαδικασία που προκύπτει από αντίστοιχη

θεωρητική προσέγγιση, θα πρέπει η πολιτική βούληση να είναι καταρχήν ισχυρή, να
πλαισιωθεί από κεντρική στήριξη από ανώτερα του τοπικού επιπέδου και η τοπική
οικονομία, ο τοπικός πληθυσμός και οι διαθέσιμοι χρηματοδοτικοί πόροι και εργαλεία
να μπορούν να στηρίξουν μία τέτοια διαδικασία. Δηλαδή να συνοδευεται η διαδικασία
από έναν μηχανισμό στήριξης, κινήτρων κ.α που να πλαισιώνει την πολιτική και να
δίνει εργαλεία για την εφαρμογή της.Παράλληλα είναι απαραίτητη μία πρώτη
προσέγγιση και αξιολόγηση του τελικού επιθυμητού τουριστικού προϊόντος. Σε γενικές
γραμμές ο σχεδιασμός μπορεί να συμβάλει στην κατεύθυνση καθορισμού ενός πλαισίου
διαχείρισης του δυναμικού που έχει ένας τόπος ως στοχευμένος σχεδιασμός.

Παράλληλα είναι σκόπιμο να αναφέρουμε πως είναι αδιαμφισβήτητη η συμβολή του

τουρισμού στην περιφερειακή ανάπτυξη. Τα εκάστοτε τουριστικά προϊόντα μπορούν να
αποτελέσουν αναπτυξιακή οδό για μία περιοχή, ενώ είναι βασικό να διακρίνουμε πως
τα αποτελέσματα από μία τέτοια διαδικασία είναι πολλαπλά εφόσον ο σχεδιασμός
γίνεται σε κεντρικό επίπεδο και πλαισιώνεται από επιμέρους εργαλεία και μηχανισμούς
στήριξης. Ο τουριστικός σχεδιασμός για κάθε περιοχή οφείλει να προκύπτει από τον
υπερκείμενο αναπτυξιακό σχεδιασμό για να αποδώσει τα μέγιστα της υιοθέτησης του,
ενώ ένα σχέδιο δράσης μπορεί να κατευθύνει καλύτερα την ανάπτυξη και ταυτόχρονα
να ελέγχονται τυχόν αρνητικές επιπτώσεις από υπέρχρηση των πόρων, αλλοίωση του
περιβάλλοντος και της τοπικής ταυτότητας, περιβαλλοντική μόλυνση κ,α.

Όπως αναλύθηκε στα παραπάνω κεφάλαια στον σχεδιασμό νέων τουριστικών

προϊόντων μπορούν να αξιοποιηθούν και να αναδειχθούν πόροι είτε φυσικής
κληρονομιάς, είτε που να σχετίζονται με τον πολιτισμό ή βιωματικές εμπειρίες και
δραστηριότητες που προκύπτουν ως σύγχρονη ανάγκη των κοινωνιών. Η ανάγνωση του
δυναμικού μίας περιοχής που θα φανερώσει το πλήθος των πρωτογενών εισροών,

465
αποτελεί μία πολύ σημαντική και δύσκολη διαδικασία, παρόλα αυτά όμως θεμελιώδη
για την επιδιωκόμενη τουριστική ανάπτυξη ενός τόπου.

Στην περίπτωση της αξιοποίησης της βιομηχανικής κληρονομιάς αλλά και η προώθηση
της αξιοποίησης των οποιωνδήποτε τοπικών πόρων, προϋποθέτει την αφύπνιση και
αποδοχή εν τέλει των τοπικών κοινωνιών σε θέματα αναγνώρισης της σημασίας τους,
αλλά και την πεποίθηση για επένδυση σε αυτούς τους τομείς, που πολλές φορές
συνεπάγεται πως η τοπικές κοινωνίες θα πρέπει να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίον
αντιλαμβάνονται το περιβάλλον και την κληρονομιά τους.

Προκειμένου να αναπτυχθεί τουριστικό προϊόν σε μία περιοχή, οι εκάστοτε

πρωτογενείς εισροές ή ποροί θα πρέπει να έχουν καταρχάς αναγνωριστεί, εντοπιστεί
και κυρίως χαρτογραφηθεί ως προς την αξία και την συμπληρωματικότητα τους και να
αποτελούν πόρο τουριστικής ανάπτυξης/έλξης και να πλαισιώνονται από άλλα
χαρακτηριστικά τουριστικής ανάπτυξης. Αναφερόμενοι στην κατηγορία της
πολιτισμικής κληρονομιάς παραδείγματος χάριν, πολλές θεωρητικές διερευνήσεις έχουν
γίνει προσδιορίζοντας κριτήρια ανάπτυξης ενός πολιτιστικού πόρου ως πόρο
τουριστικής ανάπτυξης.

Η μεθοδολογία της διατριβής συμβάλλει και στον εμπλουτισμό των μεθόδων

διατήρησης, προστασίας και ανάδειξης της κληρονομιάς με την παρουσίαση σύγχρονων
εργαλείων αναγνώρισης και καταγραφής της, μέσα από την διαδικασία προσέγγισης
του εν λόγω πόρου στην ΕΛευσίνα, γεγονός που φανέρωσε κάποιες αδυναμίες όπως
μην καταγραφή όλων των στοιχείων που αποτελούν κληρονομιά, μη προστασία του,
απουσία μίας τοπικής βάσης δεδομένων για την ΒΚ της Ελευσίνας στους τοπικούς
φορείς, μη αναγνώριση της αξίας των χώρων και απαξίωση τους από το ευρύ κοινό, μη
συμπερίληψη της ΒΚ στον ετήσιο προγραμματισμό της τοπικής αυτοδιοίκηση για
προστασία, αξιοποίηση και ανάδειξη. Παράλληλα διαπιστώθηκε η έντονη συμβολή της
ΠΠΕ και του αρμόδιου φορέα σε αυτή την κατευθυνση χρήσης και ανάδειξης της
κληρονομιάς, που εν τέλει είχε θετικό πρόσημο για την πόλη της Ελευσίνας..

Τα εν δυνάμει νέα συνθετα τουριστικά προϊόντα στην περίπτωση της Ελευσίνας

μπορούν να προκύψουν από την ανάλυση των επιμέρους ταυτοτήτων του τόπου που
προκύπτει μέσα από συστηματική ανάλυση των ιδιαίτερων τοπικών και ιστορικών
χαρακτηριστικών του, και συνθέτει ένα ενδιαφέρον αφήγημα που μπορεί να μετατραπεί
σε τουριστικό προϊόν.

Διάγραμμα 9.2-1 Η τουριστική προσφορά της Ελευσίνας και η προοπτική για νέα
σύνθετα τουριστικά προϊόντα. Πηγή: Ιδία επεξεργασία

Τα συμπεράσματα του Β’ μέρους, της μελέτης περίπτωσης, έρχονται να επιβεβαιώσουν

την υπόθεση εργασίας και πιο συγκεκριμένα να αναδείξουν τον βαθμό που η Ελευσίνα,
μπορεί μέσα από τις επιμέρους ταυτότητες που αναπτύξαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο,
να προτείνει ένα σχεδιασμό σύνθετων τουριστικών προϊόντων. Από την ανάλυση της
υφιστάμενης κατάστασης της πόλης και της ευρύτερης περιοχής διαφαίνεται πως

466
πρόκειται για μία πόλη υπό μετασχηματισμό και μετάβαση σε ένα νέο στάδιο
ανάπτυξης. Πλέον η βιομηχανική εποχή του παρελθόντος έχει μετατραπεί σε ένα νέο
τριτογενοποιημένο περιβάλλον με άμεσες επιπτώσεις στον χώρο, με την επικράτηση
μόνο των πραγματικά κερδοφόρων επιχειρήσεων, την αντικατάσταση των μη
κερδοφόρων από άλλες αλλά και την ενδεχόμενη εγκατάλειψη τους. Η εγκατάλειψη
τέτοιων εγκαταστάσεων μεταφράζεται στην περίπτωση της Ελευσίνας, στην ύπαρξη
αξιόλογου κι αναξιοποιητου, σε ένα μεγάλο ποσοστό, αποθέματος βασικών ανενεργών
Βιομηχανικών χώρων που προέρχονται από διαφορετικές δραστηριότητες και εποχές
και φαίνεται να έχουν την δυνατότητα να συγκροτήσουν ένα δίκτυο μέσα στον αστικό
ιστό και να αναδείξουν την ιστορία της πόλης ενσωματωμένοι στην σύγχρονη πόλη. Η
βιομηχανική κληρονομιά, η οποία όπως αποτυπώθηκε και αξιολογήθηκε φαίνεται πως
σε μεγάλο ποσοστό πληροί τα κριτήρια που έχουν τεθεί, και μπορεί να συμβάλει στην
πολυθεματικότητα του πολιτισμικού τουριστικού προϊόντος της πόλης, αλλά και της
ευρύτερης περιοχής της πρωτεύουσας με την επανάχρηση της και την ενταξη της στο
ευρύτερο αφήγημα.

Η ανάπτυξη λοιπόν της πόλης σε έναν τέτοιο άξονα πολιτισμικής τουριστικής

ανάπτυξης όπου αξιοποιείται μεν η βιομηχανική κληρονομιά με αμφίδρομη σχέση με
την τουριστική ανάπτυξη της περιοχής, φαίνεται να είναι εφικτή και μάλιστα αποτελεί
μία διαδικασία σε εξέλιξη που πυροδοτήθηκε ιδιαιτέρως από την υποχρέωση της πόλης
να φιλοξενήσει τον θεσμό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης.

Εξετάζοντας τις τρεις επιμέρους συνθήκες διαπιστώνεται πως η περιοχή παρουσιάζει

την Ανάγκη και την δυνατότητα προώθησης της τουριστικής ανάπτυξης της

Η αναγκαιότητα εμπλουτισμού της παραγωγική βάσης με άλλες δραστηριότητες,

προκειμένου να οδηγηθεί η περιοχή σε αύξηση των τοπικών εισοδημάτων, της
απασχόλησης με νέες θέσεις εργασίας αλλά και προσέλκυσης νέων επενδύσεων, μπορεί
να γίνει στην βάση των υφιστάμενων πόρων της Πόλης, που είναι σε μεγάλο βαθμό
αναξιοποίητοι. Η δυνατότητα τουριστικής ανάπτυξης της πόλης συνεπάγεται του
αναγνωρισμένου πλούτου της από την εποχή των Κλασικών χρόνων και ενισχύεται με
την διάγνωση της πολιτισμικής αξίας της Βιομηχανικής Κληρονομιάς της Πόλης και
συνθέτει σήμερα ένα νέο αφήγημα.

Εφικτότητα διαδικασίας ανάπτυξης νέου τουριστικού Προϊόντος και στοχευμένος

σχεδιασμός

Στην Ελευσίνα φαίνεται να είναι δυνατή η διαδικασία μετατροπής των πρωτογενών

πόρων σε τελικό τουριστικό προϊόν, παρόλα αυτά παρουσιάζονται ελλείψεις στον
στοχευμένο τουριστικό σχεδιασμό για την υπό μελέτη περιοχή. Από την ανάλυση των
παραπάνω κεφαλαίων διαφάινεται ως δεδομένη η συμβολή των υφιστάμενων πόρων
στην δημιουργία τουριστικού προϊόντος, αλλά προκύπτει κυρίως η αντίθεση μεταξύ
πληθώρας πρωτογενών πόρων και αδυναμίας μετατροπής τους σε ενδιάμεσους και
τελικούς. Για να ενισχυθούν τα επόμενα του πρώτου σταδίου θα πρέπει να έχει

467
υιοθετηθεί στοχευμένη πολιτική από πλευράς πολιτικής ηγεσίας σε τοπικό ή κεντρικό
επίπεδο, που να προωθεί την τουριστική ανάπτυξη της περιοχής. Καθώς διαφαίνεται και
η απουσία στοχευμένου και σωστά πλαισιωμένου σχεδιασμού και πολιτικής που να
αφορούν στην τουριστική ανάπτυξη της πόλης της Ελευσίνας μέσα από τον άξονα
εμπλουτισμού του τουριστικού προϊόντος με στοιχεία της πολιτιστικής και κυρίως
βιομηχανικής κληρονομιάς της πόλης. Σήμερα κατά προτεραιότητα προωθείται η
διατήρηση της δυναμικότητας αυτής του δευτερογενούς τομέα και άλλων
δραστηριοτήτων του τριτογενούς, όπως των δραστηριοτήτων αποθήκευση και διανομής
προϊόντων από το ΓΠΧΣΑΑ και τα ΕΠΧΣΑΑ αλλά και τον ευρύτερο αναπτυξιακό
σχεδιασμό της χώρας. Η προώθηση όλων των παραπάνω δράσεων δεν συμβάλει στην
εξυγίανση του φυσικού περιβάλλοντος, στην εξάλειψη της ρύπανσης, την βελτίωση του
αστικού χώρου, που αποτελούν αναγκαίες συνθήκες ανάπτυξης τουρισμού και κατά
συνέπεια οι αναπτυξιακές επιλογές του κράτους για την ευρύτερη περιοχή αντιτίθενται
με εναν περεταίρω σχεδιασμό για τουριστική ανάπτυξη. Παρόλα αυτά η συνύπαρξη
τους είναι εφικτή και οφείλει να πλαισιώνεται από εξειδικευμένες πολιτικές με μέτρα
και δράσεις που θα αντιμετωπίσουν τις αρνητικές επιπτώσεις και θα διαμορφώσουν
πρόσφορο έδαφος για την συνύπαρξη όλων των δραστηριοτήτων.

Ικανοποίηση κριτηρίων που αφορούν το τουριστικό αντικείμενο με ειδική αναφορά

στην βιομηχανική κληρονομιά

Η τρίτη και τελευταία συνθήκη αποδεικνύει την αξία της υφιστάμενης ΒΚ της πόλης
ανά κριτήριο, όπως τέθηκαν σε προηγούμενο κεφάλαιο. Από σχετική έρευνα με
απογραφικά δελτία που πραγματοποιήθηκε το 2009 δειγματοληπτικά σε 4 πρωην
ανενεργά βιομηχανικά ακίνητα και παρουσιάζεται στο πίνακα του παραρτήματος Β.9.2,
φαίνεται πως η πλειοψηφία των χώρων του δείγματος, έχει να επιδείξει ισχυρή
ταυτότητα στα περισσότερα από τα θεματικά πεδία και συνεπώς είναι άξια ανάδειξης,
επανάχρησης, αξιοποίησης κλπ.

Η αποβιομηχάνιση κληροδότησε στην Ελευσίνα κελύφη πρώην βιομηχανικών κτιρίων,

μάρτυρες της οικονομικής άνθησης και ευημερίας της. Τα κελύφη αυτά συνιστούν το
αξιόλογο ιστορικό βιομηχανικό απόθεμα της πόλης και έχουν χαρακτηριστεί
διατηρητέα. Εν όψει της «Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης 2021» έχουν
ξεκινήσει από τον Δήμο διαδικασίες απαλλοτρίωσης, αποκατάστασης και επανάχρησης
σε ελάχιστα από αυτά, αποσπασματικά, χωρίς να ακολουθείται ένα γενικότερο
στρατηγικό σχέδιο αξιοποίησής τους. Ο ευρύτερος στόχος είναι, επωφελούμενοι από τα
έργα που θα προγραμματιστούν λόγω της πολιτιστικής πρωτεύουσας 2021, να
επιδιώξουμε γενικότερα την αστική ανάπλαση της Ελευσίνας, μέσα από ένα συλλεκτικό
στρατηγικό όραμα. Η πόλη πρέπει να επιδιώξει να βρει την ταυτότητά της, να
διατυπώσει την μοναδικότητά της, όπως περιγράφεται παραπάνω, να επικοινωνήσει τα
συγκριτικά της πλεονεκτήματα, να εστιάσει στη σύγχρονη πολιτιστική παραγωγή, στην
προσέλκυση επενδύσεων και στην κοινωνική συνοχή, αλλά και να διαχειριστεί την
εικόνα της. Διαφαίνεται η αναγκαιότητα προσέγγισης των προαναφερθέντων μέσω
μίας μελέτης city branding , που προϋποθέτει την διαπίστωση και διατύπωση της

468
ταυτότητας της πόλης, την αναγνώριση τοποσήμου και υπό προϋποθέσεις city
marketing, με στόχο τη μεγιστοποίηση της οικονομικής και κοινωνικής ευημερίας της
σε διάρκεια, σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του αναπτυξιακού σχεδιασμού, όπως αυτές
διατυπώνονται στο Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνα –Αττική 2021 και της πολιτιστικής
της αναζωογόνησης.

Ένας τουριστικός προορισμός συνιστά μια χωρική οντότητα με συγκεκριμένη φυσική

και πολιτιστική κληρονομιά. Μετα το στάδιο της ανάγνωσης των πρωτογενών πόρων, ο
σχεδιασμός ορίζει τους μηχανισμούς με τους οποίους αυτοί θα μετατραπούν σε
ενδιάμεσους πόρους και έπειτα σε τελικά τουριστικά προϊόντα.Είναι σκόπιμο να
αναφερθεί ότι ο σχεδιασμός στοχευμένος ή μη, δεν εξασφαλίζει την τουριστική
ανάπτυξη στον άξονα διατήρησης και αξιοποίησης της ΒΚ. Σειρά μέτρων και μεθόδων
ανόρθωσης των τοπικών κοινωνιών και οικονομιών έχουν προταθεί έως σήμερα, αλλά
σε πολλές περιπτώσεις παρά την καταρχήν ορθότητα όμως των μέτρων αυτών, δεν είναι
πάντα εφικτή η υλοποίησής τους.

Τα παραδείγματα τόσο από τον ελληνικό χώρο αλλά κυρίως από τον διεθνή όσον αφορά
την συμβολή του τουρισμού στην περιφερειακή ανάπτυξη, έρχονται να επιβεβαιώσουν
κατόπιν μετρήσεων δεικτών την αλλαγή στην εικόνα της εκάστοτε τοπικής οικονομίας.
Μία τέτοια αλλαγή θα βάλει τον τουρισμό στην λίστα των κύριων δραστηριοτήτων που
αποτελούν κινητήρια δύναμη μίας περιοχής, όπου με την σειρά του θα επηρεάσει
θετικά, λόγω της οικοσυστημικής του φύσης μίας σειρά από άλλες δραστηριότητες και
τομείς.

Η αναπτυξιακή διαδικασία είναι σύνθετη μεν αλλά όπως αναλύθηκε παραπάνω μπορεί
να προσεγγιστεί μετά από συστηματική ανάλυση των τρεχουσων συνθηκών και
μεθοδική προσέγγιση των πολιτικών και δράσεων που θα υιοθετηθούν για να
επιτευχθεί.

Παράλληλα είναι πολύ σημαντικό να κρατήσουμε ως βασικό συμπέρασμα αυτό που

προκύπτει από σχετικά παραδείγματα από τα κάτω ενδογενούς ανάπτυξης τουριστικών
προϊόντων, τα οποία ωφέλησαν την ανάπτυξη ευρύτερων περιοχών και μέσω
οικονομιών κλίμακας αποτέλεσαν πυρήνα μεταμόρφωσης μιας τοπικής οικονομίας και
σε πολλές περιπτώσεις και του αντίστοιχου αστικού περιβάλλοντος.

Σημαντικός παράγοντας είναι στην περίπτωση της αξιοποίησης της βιομηχανικής

κληρονομιάς, η αφύπνιση και αποδοχή εν τέλει των τοπικών κοινωνιών σε θέματα
αναγνώρισης της σημασίας τους, αλλά και την πεποίθηση για επένδυση σε αυτούς, που
πολλές φορές συνεπάγεται πως η τοπικές κοινωνίες θα πρέπει να αλλάξουν τον τρόπο
με τον οποίον αντιμετωπίζουν την κληρονομιά τους.

Τέλος, η πόλη της Ελευσίνας, αποδεικνύει σε συμφωνία με τις θεωρητικές απόψεις ότι
μπορεί να δημιουργήσει ένα πιο ισχυρό αστικό τουριστικό προϊόν με νέες
πολυθεματικές και καινοτόμες δραστηριότητες που μπορούν να συσχετίζονται τόσο με
την ιστορία και το πολιτισμό, όσο και με την τρέχουσα φυσιογνωμία και ανάπτυξη της

469
Πόλης. Αυτή η διαδικασία μπορεί να εντάξει την πόλη στα ευρύτερα τουριστικά δίκτυα
της Περιφέρειας, και στο αστικό τουριστικό προϊόν της Αθήνας. Αυτό θα έχει άμεσες
συνέπειες στην τοπική και ευρύτερη οικονομία και θα λειτουργήσει εξισορροπητικά για
το μέλλον της παραγωγικής βάσης της περιοχής.

Η στροφή όμως αυτή κι η προώθηση της τουριστικής ανάπτυξης θέτει πολλούς

προβληματισμούς σχετικά με τη εξυγίανση και προστασία του Φυσικού Περιβάλλοντος
αλλά και την προστασία των πολιτισμικών πόρων. Η αλλαγή στην αντιμετώπιση
θεμάτων προστασίας και κληρονομιάς από πλευράς τοπικού πληθυσμού, οφείλει να
είναι ορατή έτσι ώστε να αποτελέσει κοινωνική επιταγή, ο στοχευμένος σχεδιασμός
που θα αναδείξει και υπενθυμίσει την ταυτότητα της περιοχής με το πέρασμα των
χρόνων.

470
Βιβλιογραφία - Πηγές

Αccordino, J., & Johnson, G.T. (2000). Addressing the vacant and abandoned property
problem. *Journal of Urban Affairs, 22*(3), 301-315.

Ahn, B.Y., Lee, B.K., & Shafer, S. (2002). Operationalising sustainability in regional
tourism planning: An application of the limits of acceptable change framework. In
Tourism Management, 23(1), 1–15.

Alfrey J., & Putnam, T. (1992)(30). The Industrial Heritage: Managing resources and
uses. London: Routledge.

Anastasiadou, C. (2011). Promoting Sustainability From Above: Reflections on the

Influence of the European Union on Tourism Governance. Policy Quarterly, 7(4).

Andereck, K., Valentine, K., Vogt, C., & Knopf, R. (2007). A Cross-cultural Analysis of
Tourism and Quality of Life Perceptions. Journal of Sustainable Tourism, 15(5),
483-502. https://doi.org/10.2167/jost612.0.

Bianchi, R., & Stephenson, M. (2014). Tourism and Citizenship: Rights, Freedoms and
Responsibilities in the Global Order. Routledge.

Aho, S.K. (2001). Towards a general theory of touristic experiences: Modelling

experience process in tourism. Tourism Review, 56(3/4), 33-37.
https://doi.org/10.1108/eb058368

Avgerinou-Kolonias, S., & Klampatsea, I. (2006). Local know-how and related

activities as configuration mechanisms of modern urban landscapes. In A. Gospodini &
E. Beriatos (Eds.), The New Urban Landscapes and the Greek cities (pp. 149-160).
Kritiki Publications. (in Greek)

Blanchfield, L., & Browne, M. A. (2013). The United Nations Educational, Scientific,
and Cultural Organization (UNESCO). Washington, DC: Congressional Research
Service.

Borg, J. V. D. (1992). Tourism and the City: Some Guidelines for a Sustainable Tourism
Development Strategy. In [Επιμέλεια Βιβλίου], Tourism and the Environment (pp.
121-131). Springer, Dordrecht.

Bramwell, B. (2004)

471
Buckley, R. (2000). Net Trends: Current Issues in Nature, Eco and Adventure Tourism.
International Journal of Tourism Research, 2, 437-444.
DOI:10.1002/1522-1970(200011/12)2:63.3.CO;2-R

Buhalis, D., Leung, D., & Law, R. (2011). ETourism: Critical Information and
Communication Technologies for Tourism Destinations. In [Επιμέλεια Βιβλίου],
Destination Marketing and Management: Theories and Applications (pp. 205-224).

Bull, A. (2002). Tourism Economy (2nd ed.). [Klidarithmos].

Butler, R. W. (1990). Alternative tourism: Pious hope or Trojan Horse? Journal of

Travel Research, 28(3), 40-4, [Butterworth-Heinemann, Oxford].

Yang, Y., Peng, F., Wang, R., Guan, K., Jiang, T., Xu, G., ... & Chang, C. (2020). The
deadly coronaviruses: The 2003 SARS pandemic and the 2020 novel coronavirus
epidemic in China. Journal of Autoimmunity, 109, 102434.
https://doi.org/10.1016/j.jaut.2020.102434

Claude, P., & Borruey, R. (1993). La Grande Motte Territoire, ville et architecture
balnéaire: L'exemple de la Grande Motte. Les Cahiers de la Recherche Architecturale.

Commission européenne. (2000). Pour un tourisme côtier de qualité: La gestion intégrée

de la qualité (GIQ) des destinations touristiques côtières. Luxembourg: Eur-Op.

Cohen, E. (1979). A Phenomenology of Tourist Experiences. Sociology, 13(2).

Collins, C., & Buhalis, D. (2004, January). Enhancing SMTEs business performance
through the internet and online learning platforms. In ENTER (pp. 580-591).

Cooper, C., Fletcher, J., Fyall, A., Gilbert, D., & Wanhill, S. (2008). Tourism Principles
and Practice. England: Pearson Education Limited.

Copeland, B.R. (1991). Tourism, welfare and de-industrialization in a small open

economy. Economica, 58, 515-529.

Department for Business, Innovation and Skills. (2013). Smart Cities: Background
Paper. Retrieved from https://www.gov.uk

Dobbs, R., Remes, J., Manyika, J. M., Roxburgh, C., Smit, S., & Schaer, F. (2012).
Urban World: Cities and the Rise of the Consuming Class. McKinsey Global Institute.

Dolnicar, S., & Leisch, F. (2008). Selective marketing for environmentally sustainable
tourism. Tourism management, 29(4), 672-680.

472
Douglas, N., & Derrett, R. (2001). Special Interest Tourism. John Wiley and Sons
Australia, Ltd.

Doswell, R. (1997). Tourism: How Effective Management Makes the Difference,

203-264. [Πληροφορίες Έκδοσης].
European Cities Marketing. (2019). Benchmarking Report. Retrieved from
https://citydestinationsalliance.eu/european-cities-marketing-benchmarking-report-2019
-shows-continuous-growth-of-european-city-tourism/

Eleusis 2021 - European Capital of Culture Candidate City (2015). Transition to

EU-phoria/ Bidbook. http://www.eleusis2021.eu/bidbook

Eleusis 2021 - European Capital of Culture Candidate City (2016). Transition to

EU-phoria: 2016 Final Bidbook. http://www.eleusis2021.eu/bidbook

European Commission. (2022). Transition Pathway for Tourism. Brussels.

European Commission. (2021). Annual Single Market Report 2021: Accompanying the
Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the
European Economic [Commission Staff Working Document].

European Commission. (2021). Guide on EU funding for tourism. Retrieved from

https://single-market-economy.ec.europa.eu/sectors/tourism/funding-guide_en
ESPON. (2010)

Sthapit, E., Björk, P., Coudounaris, D. N., & Stone, M. J. (2022). A new conceptual
framework for memorable Airbnb experiences: guests’ perspectives. International
Journal of Culture, Tourism and Hospitality Research, 16(1), 75-86.

Estol, J., & Font, X. (2016). European tourism policy: Its evolution and structure.
Tourism Management, 52, 230-241.

Fernández, J. I. P., & Rivero, M. S. (2009). Measuring tourism sustainability: Proposal

for a composite index. Tourism Economics, 15(2), 277-296.

Gearing, C. E., Swart, W. W., & Var, T. (1974). Establishing a measure of touristic
attractiveness. Journal of travel Research, 12(4), 1-8.

Gee, Y.C., Makens, C.J., & Choy, J.L.D. (2001). The Travel Industry. New York: Van
Nostrand Reinhold.

Gert-Jan Hospers, 2010

473
Gunn, C.A. (Ed.). (1988). Tourism Planning (2nd ed.). New York: Taylor & Francis.

Hannonen, O. (2020). In search of a digital nomad: Defining the phenomenon.

Information Technology & Tourism. https://doi.org/10.1007/s40558-020-00177-z

Hansen, N.M. (1965). Unbalanced Growth and Regional Development. Western

Economic Journal, 4, 3-14.

Hall, C. M. (2014). Tourism and social marketing. Routledge.

Hall, C. M., & Page, S. J. (2014). The geography of tourism and recreation:
Environment, place, and space. Routledge.

Gee, Y.C., Makens, C.J., & Choy, J.L.D. (2001). The Travel Industry. New York: Van
Nostrand Reinhold.

GIANNITSIS, T. (2020). THE STATE AND. The Oxford Handbook of Modern Greek
Politics, 456.Hansen, N.M. (1965). Unbalanced Growth and Regional Development.
Western Economic Journal, 4, 3-14.

Ioannides, D., & Gyimóthy, S. (2020). The COVID-19 crisis as an opportunity for
escaping the unsustainable global tourism path. Tourism Geographies, 22(3), 624-632.

Kaul, R. N. (Ed.). (1985). Dynamics of tourism: A trilogy (Vol. III). Transportation and
Marketing. New Delhi: [Publisher].

Kim, L., Crompton, J. L., & Botha, P. (2000). Responding to competition: A strategy for
Sun/Lost City, South Africa. Tourism Management, 21(4), [Page range].

Kimmelman. (2020, March 23). The great empty: New York Times.
https://www.nytimes.com/interactive/2020/03/23/world/coronavirus-great-empty.html

Larsen, (2007).

Lickorish, L.J., & Jenkins, C.L. (2004). Μια εισαγωγή στον τουρισμό. Αθήνα: Εκδόσεις
Κριτική.

Lim, C. (1997). Review of international tourism demand models. Annals of Tourism

Research, 24(4), 835-849.

Lodge, J. (1996). The dynamics of decision-making in the European Union. In [Editor's

Name], The hospitality industry, tourism, and Europe: Perspectives on policies (pp.
16-34). [Publisher].

Lu, J., & Nepal, S. K. (2009). Sustainable tourism research: An analysis of papers
published in the Journal of Sustainable Tourism. Journal of sustainable Tourism, 17(1),
5-16.

474
McElroy, M. W. (2003). The new knowledge management: Complexity, learning, and
sustainable innovation. Routledge.

Madole, S. (2020). International council on monuments and sites (ICOMOS) (Ethics).

In C. Smith (Ed.), Encyclopedia of Global Archaeology (pp. 5872-5874). Cham:
Springer International Publishing.

Manente, M., Minghetti, V., & Montaguti, F. (2013). The role of the EU in defining
tourism policies for a competitive destination governance. In [Editor's Name], Trends in
European tourism planning and organization (pp. 60, 208). [Publisher].

Mathieson, [First Name], & Wall, [First Name]. (1992). [Title of Article]. [Publication
information].

Mason, P. (2020). Tourism impacts, planning, and management. Routledge.

Mayer, M., Zbaraszewski, W., Pieńkowski, D., Gach, G., & Gernert, J. (2019).
Cross-border politics and development in the European Union with a focus on tourism.
In [Editor's Name], Cross-Border Tourism in Protected Areas (pp. 65-84). Springer,
Cham.

Mera, K. (1973). Regional production functions and social overhead capital: An

analysis of the Japanese case. Regional and Urban Economics, 3, 157-186.
https://doi.org/10.1016/0034-3331(73)90013-4

Milano, C., Novelli, M., & Cheer, J. M. (2019). Overtourism and degrowth: A social
movements perspective. Journal of Sustainable Tourism, 27(12), 1857-1875.

Morrison, A., & Doussineau, M. (2019). Regional innovation governance and

place-based policies: Design, implementation, and implications. Regional Studies,
Regional Science, 6(1), 101-116.

Mo, C. M., Havitz, M. E., & Howard, D. R. (1994). Segmenting travel markets with the
international tourism role (ITR) scale. Journal of Travel Research, 33(1), 24-31.

Murphy, P., Pritchard, M., & Smith, B. (2000). The destination product and its impact
on traveler perceptions. Tourism Management, 21, 43-52.

Naude, W. A., & Saayman, A. (2004). The determinants of tourist arrivals in Africa: A
panel data regression analysis. Paper presented at the International Conference, Centre
for the Study of African Economies. University of Oxford.

Nicola, M., Alsafi, Z., Sohrabi, C., Kerwan, A., Al-Jabir, A., Iosifidis, C., ... & Agha, R.
(2020). The socio-economic implications of the coronavirus pandemic (COVID-19): A
review. International journal of surgery, 78, 185-193.

475
Palmer, M., & Orange, H. (2016). The archaeology of industry; people and places.
Post-Medieval Archaeology, 50(1), 73-91.

Pearce, P. L. (1991). Analyzing tourist attractions. Journal of tourism studies, 2(1),

46-55.

Putra, G. B., & Agirachman, F. A. (2016). Urban coworking space: Creative tourism in
digital nomads perspective. In Arte-Polis 6 International Conference (pp. 4–6).
Bandung.
https://www.researchgate.net/publication/316472768_Urban_Coworking_Space_Creati
ve_Tourism_in_Digital_Nomads_Perspective

Prideaux, B. (2000). The role of the transport system in destination development.

Tourism Management, 21, 53-63.

Rees, M. (2017). Museums as catalysts for change. Nature Climate Change, 7(3),
166-167.

Richards, G. (2014). Tourism trends: The convergence of culture and tourism. The
Netherlands: Academy for Leisure NHTV University of Applied Sciences.

Rinschede, G. (1992). Forms of Religious Tourism. Annals of Tourism Research, 19,

51-67.

Ritchie, J. R., Crouch, G. I., & Hudson, S. (2000). Assessing the role of consumers in
the measurement of destination competitiveness and sustainability. Tourism Analysis,
5(2-3), 69-76.

Roederer-Rynning, C., Wallace, H., Pollack, M., & Young, A. (2010). Policy-making in
the European Union. [Publication information].

Sigala, M. (2020). Tourism and COVID-19: Impacts and implications for advancing and
resetting industry and research. Journal of Business Research, 117, 312-321.

Sfakianakis, G., & Agiomirgianakis, G. (2014). Determinants of tourism demand in

Greece: A panel data approach. Econometrics, 43, 15-26.

Smith, S. L. J. (1994). The tourism product. Annals of Tourism Research, 21(3),

582-595.

(Soyez, 1986· Edwards & Llurde ́s, 1996

476
Stylidis, D., & Terzidou, M. (2014). Tourism and the economic crisis in Kavala, Greece.
Annals of Tourism Research, 44, 210-226.

Tang, Y.-T., & Nathanail, C. P. (2012). Sticks and stones: The impact of the definitions
of brownfield in policies on socio-economic sustainability.

Tang, J. C., & Rochananond, N. (1990). Attractiveness as a tourist destination: a

comparative study of Thailand and selected countries. Socio-Economic Planning
Sciences, 24(3), 229-236.

Tanguay, G. A., Rajaonson, J., & Therrien, M. C. (2013). Sustainable tourism

indicators: Selection criteria for policy implementation and scientific recognition.
Journal of Sustainable Tourism, 21(6), 862-879.

Timur, S., & Getz, D. (2009). Sustainable tourism development: How do destination
stakeholders perceive sustainable urban tourism? Sustainable Development, 17(4),
220-232.

The Authority on World Travel & Tourism. (2011). Global Travel & Tourism in 2011: A
Year of Challenge. [Publication information].

Thomas, R. (Ed.). (1996). The hospitality industry, tourism, and Europe: Perspectives
on policies. Cassell.

Treaty, E. E. C. (1957). The Treaty of Rome. [Online]. Accessed July 10, 2016.

Tsolakaki, P. (2008). Sustainable tourism development in areas with untapped cultural

resources (Industrial heritage). Tools and planning processes. The case-study of a
medium Greek city: Elefsina, Athens. In PROREVITA Conference proceedings. Lodz.

UK Department of Business and Innovation Skills. (2013).

United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation, Intergovernmental

Committee for the Protection of the World Cultural and Natural Heritage. (2018).
Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention.
UNESCO. https://whc.unesco.org/archive/opguide08-en.pdf#annex1

UNWTO. (2009). Roadmap for Recovery – Tourism & Travel: A Primary Vehicle for
Job Creation and Economic Recovery. Kazakhstan.
https://www.e-unwto.org/doi/abs/10.18111/ unwtogad.2009.1.r577441073538rwu

Urry, J. (2007). Mobilities. SAGE.

Van der Borg, J. (1991). Tourism and urban development. Amsterdam: Thesis
Publishers.

477
Wikipedia. (2023). Coverage of Google Street View. Retrieved [Date Accessed], from
https://en.wikipedia.org/wiki/Coverage_of_Google_Street_View#2007

World Bank. (2021). Individuals using the Internet (% of population). Retrieved from
https://data.worldbank.org/indicator/IT.NET.USER.ZS

World Tourism Organization. (2012). Global Report on City Tourism. World Tourism
Organization.

World Tourism. (2015). Retrieved from http://www.world-tourism.org/

World Tourism Organization. (1994). National and regional tourism planning:

Methodologies and case studies. Madrid: World Tourism Organization.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

Αγριαντώνη Χ. (2010). Επανέκδοση: "Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος. Ιστορικό

Αρχείο", 1986, Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα. Αθήνα

Αλεξοπούλου, Μ. Π., & Σφυρόερας, Β. Β. (1985). Ιστορία της Ελευσίνας Α+Β: 1. Από
την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, 2. Από τη Βυζαντινή περίοδο μέχρι
σήμερα. Δήμος Ελευσίνας.

Ανδριώτης, Κ. (2003). Ο εναλλακτικός τουρισμός και τα διαφοροποιητικά

χαρακτηριστικά του. ΤΟΠΟΣ Επιθεώρηση Χωρικής Ανάπτυξης, Σχεδιασμού και
Περιβάλλοντος, 20-21, 139-154.

Αδάμου, Α. Μ. (2006). Περιφερειακός, περιβαλλοντικός σχεδιασμός αειφόρου

τουρισμού, μέσω συνεργασίας, διαβούλευσης, ανάπτυξης εταιρικών σχέσεων και με
όρους ολοκληρωμένης ποιοτικής διαχείρισης.

Αργυρά-Σεφέρη, Η. (2018). Τουρισμός και Τεχνολογία. Πανεπιστήμιο Μακεδονίας,

Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Μάνατζμεντ Τουριστικών Επιχειρήσεων & Οργανισμών,
Τμήμα Οργάνωσης & Διοίκησης Επιχειρήσεων.

Αττικό Μετρό. (1998/2008). Μελέτη Ανάπτυξης Μετρο Αθηνών: Επικαιροποίηση

2008.

Αυγερινού-Κολώνια, Σ. (2000). Ο Ρόλος του Τουρισμού στη Διατήρηση και Ανάπτυξη

των Ιστορικών Πόλεων. In Τσάρτας Π. (Επιμ.), Τουριστική Ανάπτυξη.
Πολυεπιστημονικές Προσεγγίσεις. Εξάντας.

Αυγερινού Κολώνια, Σ. (2009). Πολιτιστικές διαδρομές: Μία πρόταση για τη μελέτη

και την ανάδειξη της πολύπλευρης πολιτιστικής πραγματικότητας. Σε Τιμητικό Τόμο
για τον καθηγητή Διονύση Ζήβα.

478
Αυγουστίδης, Γ. (2005). Ειδικές και Εναλλακτικές Μορφές Τουρισμού - Η περίπτωση
της Χίου. (Πτυχιακή εργασία). Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Μυτιλήνη.

Αυδίκος, Β. (επιστ. υπεύθυνος). (2020). Στρατηγική Αξιολόγησης της ΠΠΕ Ελευσίνα

2021 - Παραδοτέο 1. Πάντειο Πανεπιστήμιο.

Αυδίκος, Β. (επιστ. υπεύθυνος). (2020). Στρατηγική Αξιολόγησης της ΠΠΕ Ελευσίνα

2021 - Παραδοτέο 2. Πάντειο Πανεπιστήμιο.

Αυδίκος, Β. (επιστ. υπεύθυνος). (20201). Στρατηγική Αξιολόγησης της ΠΠΕ Ελευσίνα

2021 - Παραδοτέο 3. Πάντειο Πανεπιστήμιο.

Βαγιώνης, Ν. (2002). Στόχοι, Πολιτικές και Μέσα προώθησης του τουρισμού στην
Ελλάδα. Αθήνα.

Βακαλοπούλου, Μ., Δανιήλ, Μ., Λαμπρόπουλος, Χ., & Φασουράκης, Ηρ. (2009). 2
χρόνια έρευνας και καταγραφής της βιομηχανικής κληρονομιάς της Ελλάδας. Αθήνα.

Βαρβαρέσος, Σ. (2000). Τουρισμός: έννοιες, μεγέθη, δομές- Η ελληνική

πραγματικότητα. Αθήνα: Εκδόσεις Προπομπός.

Βαρβαρέσος, Σ. (2008). Οικονομική του τουρισμού: Εννοιολογικές, θεωρητικές και

μεθοδολογικές προσεγγίσεις του φαινομένου. Αθήνα: Εκδόσεις Προπομπός

Βελισσαρίου, Ε. (2000). Μάνατζμεντ Ειδικών και Εναλλακτικών Μορφών Τουρισμού.

Πάτρα, Ελλάδα: Ε.Α.Π.

Βαρώτσου, Ε. (2013). Η Ανταγωνιστικότητα του Ελληνικού Τουρισμού (Διπλωματική

εργασία). Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων, Πάτρα, Ελλάδα.
Επιβλέπων: Ζαχαράτος, Γ.

Βέρρου, Μ. (2019). Η Βιομηχανική Κληρονομιά και οι Νέες Τεχνολογίες στην

περιφέρεια και στη νησιωτική Ελλάδα – Παρελθόν και μέλλον μέσα από μία
βιομηχανική πορεία (Διπλωματική εργασία). Σχολή Κοινωνικών Επιστημών, Διοίκηση
Πολιτισμικών Μονάδων.

Βογιατζής. (2013). [Τίτλος έργου και περισσότερες λεπτομέρειες αν είναι διαθέσιμες].

Βοζάνη, Ξένου, Μωραΐτης, (2013), ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΟΠΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ

ΠΑΛΑΙΩΝ ΛΑΤΟΜΕΙΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΣΤΗ ΘΕΣΗ «ΒΛΥΧΑ», Α ΦΑΣΗ,

Γαλάνης, Χ. (2016). Η αρχιτεκτονική κληρονομιά της Ελευσίνας.

Γανώση. (2018).

479
Γεωργόπουλος, Α. (2006). Γη, Ένας μικρός και εύθραυστος πλανήτης. Αθήνα, Ελλάδα:
Gutenberg.

Γκανιάτσας, Β. (2007). Ανάδειξη αρχαιοτήτων στον αστικό χώρο: Στοιχεία για ένα
γενικό πλαίσιο θεώρησης και πράξης.

Γκούμας, Α., Παπαθανασσίου-Zuhrt, Δ., & Σκούλτσος, Σ. (2000-2002). Τα σύγχρονα

πολιτιστικά προϊόντα... [Συνεχίστε με τον υπόλοιπο τίτλο]. Πρόγραμμα
επικαιροποίησης γνώσεων αποφοίτων ΑΕΙ στην “Οργάνωση, διοίκηση τουριστικών
επιχειρήσεων και στην προώθηση τουριστικών προορισμών”. Πανεπιστήμιο Αιγαίου,
Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο.

Γλύπτου, Κ., & Καραχάλης, Ν. Γ. (2011). Η Βιώσιμη Ανάπτυξη Προορισμών και ο

Ρόλος του Τουριστικού Επιχειρείν. Πρόγραμμα επικαιροποίησης γνώσεων αποφοίτων
ΑΕΙ στην “Οργάνωση, διοίκηση τουριστικών επιχειρήσεων και στην προώθηση
τουριστικών προορισμών”. Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Πάντειο
Πανεπιστήμιο.

Δεληγιώργης, Μ. (2008). Συμπράξεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα, έμφαση στα

σχολικά κτίρια.

Δέφνερ, Α., Κυριακάκη, Α., & Ψαθά, Ε. (2021). Τα σύγχρονα πρότυπα ανάπτυξης
τουριστικών προορισμών: Η περίπτωση του προτύπου ανάπτυξης των Ειδικών και
Εναλλακτικών Μορφών Τουρισμού.

Δημήτρουλας, Θ. Κ. (2012). Η συμβολή των αερομεταφορών στον Τουρισμό

(Μεταπτυχιακή διατριβή, MBA in Tourism, Τμήμα Οργάνωσης και Διοίκησης
Επιχειρήσεων, Πανεπιστήμιο Πειραιώς). Πειραιάς, Ελλάδα.

Δήμος Ελευσίνας, (2006) Βιομηχανικές Αναμνήσεις

Δούνης, Κ., & Γλύπτης, Ν. (2015). Συμπράξεις δημοσίου–ιδιωτικού τομέα.

ΕΛΣΤΑΤ. (2001). Εθνική απογραφή.

ΕΜΠ – ∆ΗΜΟΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ. (2004). Άξονες αναβάθμισης πολεοδομικού κέντρου

Ελευσίνας (Ερευνητικό πρόγραμμα, Επιστημονικός Υπεύθυνος: Θ. Βλαστός,
Αναπληρωτής Καθηγητής ΕΜΠ).

ΕΟΤ-ΚΕΠΕ. (1994). Προκαταρκτικό Εθνικό Οικονομικό Χωροταξικό Σχέδιο

Τουρισμού. Αθήνα: ΕΟΤ-ΚΕΠΕ

ΕΠ Δήμου Ελευσίνας. (2010). Α Φάση (Στρατηγικό σχέδιο) του Επιχειρησιακού

Προγράμματος του Δήμου Ελευσίνας 2015-2019. Απόσπασμα των πρακτικών του
Δημοτικού Συμβουλίου της Ελευσίνας. ΑΔΑ: 7515ΩΡΒ-2ΩΩ

480
Ευαγγελίδου, Μ. (2003). Χώρος και Περιβάλλον: Νέες Μορφές Αστικής
Διακυβέρνησης στην Ελλάδα. Συμπεράσματα από ορισμένες πειραματικές εφαρμογές
στην Αθήνα. Τόπος.

Ερευνητικό Πρόγραμμα Παυσανίας. (2000-2002). "Ένα πρότυπο ηλεκτρονικό εργαλείο

για την οργάνωση και διάθεση πληροφοριών που αφορούν στην τουριστική προσφορά
και κατανάλωση." ΕΜΠ / Πρόγραμμα ΕΠΙΣΕΥ Αρχιμήδης. Επιστημονική υπεύθυνη:
Κολωνιά, Α. Αυγερινού.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2010). Η Ευρώπη, ο πρώτος τουριστικός προορισμός στον

κόσμο – ένα νέο πλαίσιο πολιτικής για τον ευρωπαϊκό τουρισμό. COM(2010) 352
τελικό, Βρυξέλλες.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2003). Βασικές κατευθύνσεις για την αειφορία του ευρωπαϊκού
τουρισμού. COM(2003) 716 τελικό.

Ζουμπουλίδου, Ε. Γ. (2018). Τουρισμός και βιώσιμη ανάπτυξη: Η περίπτωση τριών

ευρωπαϊκών χωρών. Βόλος.

Ηγουμενάκης, Ν. (1991/1997). Τουριστική Οικονομία, Τόμος Β'. Αθήνα: Interbooks.

ΙΟΒΕ. (2012). Η επίδραση του τουρισμού στην Ελληνική οικονομία.

ΙΤΕΠ. (2014). Παγκόσμιος και Ελληνικός Τουρισμός

Καλομενίδης, Γ. (Επιμ.), Παρασκευαΐδης, Λ., & Τσουκαλάς, Γ. (2006). Βιομηχανικές

Αναμνήσεις. Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας

Ιωακειμίδου-Παπαπαύλου, Σ. (2003). Μεθοδολογική προσέγγιση για την τουριστική

ανάπτυξη παραθαλάσσιων περιοχών. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών.

Καραχάλης, Ν Γ. (2007). Πολιτισμός και τοπική ανάπτυξη: ο ρόλος των πολιτιστικών

και τουριστικών περιοχών στη σύγχρονη πόλη. Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και
Πολιτικών Επιστημών. Τμήμα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης.

Κραουνάκης, Σ., & Τσιβουράκης, Α. (2008). Συμπράξεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα
(ΣΔΙ Τ). [Λείπει η εκδοτική εταιρεία και ο τόπος έκδοσης.]

Κοκκώσης, Χ., Τσάρτας, Π. & Γκρίμπα, Ε. (2011). Ειδικές και εναλλακτικές μορφές
τουρισμού: Ζήτηση και Προσφορά Νέων Προϊόντων Τουρισμού. Αθήνα: Εκδόσεις
Κριτική.

Κοκκώσης, Χ. & Τσάρτας, Π. (2001). Βιώσιμη Τουριστική Ανάπτυξη και Περιβάλλον.

Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική.

481
Κολτσιδόπουλος Γ.Δ., (2005). Τουρισμός: Θεωρητική προσέγγιση, Εκδόσεις: Έλλην,
Αθήνα

Κομίλης, Π. Ε. (1986). Χωρική ανάλυση του τουρισμού. Κέντρο Προγραμματισμού και

Οικονομικών Ερευνών (ΚΕΠΕ).

Κουσκούκης, Κ. (2021). Εκπαιδευτικός Επιστημονικός Τουρισμός: γνώση, ψυχαγωγία

και αναψυχή. [Λείπει η εκδοτική εταιρεία και ο τόπος έκδοσης.]

Λαγός, Δ. (2016). Θεωρητικές προσεγγίσεις στον τουρισμό. Αθήνα: Κριτική.

Λαγός, Δ. (2007). Θεωρίες περιφερειακής οικονομικής ανάπτυξης. Αθήνα: Κριτική.

Λαγός, Δ., & Τομάρας, Π. (2005). Ο αγροτουρισμός ως παράγοντας τοπικής

ανάπτυξης: Η περίπτωση της Ελλάδας. ΤΟΠΟΣ: Επιθεώρηση χωρικής ανάπτυξης,
σχεδιασμού και περιβάλλοντος.

Λαμπριανίδης (2002)

Λογοθέτης, Μ.Ι. (1982). Τουριστική Πολιτική. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήσης.

Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ), Διεύθυνση Μελετών & Έργων

Αστικών Αναπλάσεων (Δ.Μ.Ε.Α.Α). (2017). Μελέτη ενοποίησης και ανάδειξης
αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, με στοιχεία αστικής ανάπλασης: Α΄ Φάση.
Ελευσίνα. Οκτώβριος 2016 – Δεκέμβριος 2017

Μικαλίδη, Ε. (2020). Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ).

Μητούλα, Ρ. (2006): «Βιώσιμη Περιφερειακή Ανάπτυξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση &

Ανασυγκρότηση του Ελληνικού Αστικού Περιβάλλοντος», Αθήνα: Σταµούλη.

Μπακίρης, Χ. Γ. (2014). Ο ρόλος της ηγεσίας στην περιφερειακή συνεργασία: η

περίπτωση της Ρωσίας στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας Ευξείνου Πόντου
(ΟΣΕΠ).

Μπαξεβάνη, Ε., & Κουθούρης, Χ. (2011). Διερεύνηση των κινήτρων που ωθούν στη
συμμετοχή των ατόμων σε δράσεις θρησκευτικού τουρισμού. e-Περιοδικό Επιστήμης &
Τεχνολογίας (e-JST), τόμος(τεύχος), σελίδες. Διαθέσιμο στο http://e-jst.teiath.gr

Μπελαβίλας, Ν., Σαίτη, Τ., & Ψαριώτη, Κ. (2011). Βιομηχανική Κληρονομιά στην
Ελευσίνα και στο Θριάσιο Πεδίο. Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς.

Μυλωνόπουλος, Δ., Μοίρα-Μυλωνοπούλου, Π., & Καραβασίλη, Α. (2015). Η εποπτεία

της τουριστικής δραστηριότητας μέσω αποκεντρωμένων μονάδων διοίκησης
τουρισμού.

482
ΜΠΡΙΑΣΟΥΛΗ, Ε., 2000. Σχεδιασµός τουριστικής ανάπτυξης:χαρακτηριστικές
προσεγγίσεις, Στο Π. ΤΣΑΡΤΑΣ. κ.α Τουριστική ανάπτυξη –Πολυεπιστηµονικές
προσεγγίσεις, Αθήνα: Εξάντας.

MONUMENTA, (2014, Ιούλιος 31). Ο ΚΡΟΝΟΣ, ένα βιομηχανικό μνημείο της

Ελευσίνας, σε μεγάλο κίνδυνο!. MONUMENTA.

Οικονόμου, Δ., Σαρηγιάννης, Γ.Μ., & Σερράος, Κ. (επιμ.). (2005). Πολεοδομικός

Σχεδιασμός για Βιώσιμες Πόλεις; Η Προοπτική του Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού για
τη Βιώσιμη Ανάπτυξη: Πόλη και Χώρος από τον 20ο στον 21ο αιώνα, τιμητικός τόμος
για τον Καθ. Α. Ι. Αραβαντινό. Εθνικό Μετσόβιο Πανεπιστήμιο.

Πανεπιστήμιο Πειραιώς. (2012). Μελέτη για την Προσέλκυση Αεροπορικών Εταιρειών

Χαμηλού Κόστους και Σχεδιασμός Στρατηγικής Διαχείρισης της Προσέλκυσης.

Παπαγεωργίου, Μ. (2016). Θεωρίες, αρχές και πρότυπα χωρικού σχεδιασμού της

τουριστικής δραστηριότητας: Η ελληνική εμπειρία και πρακτική. Αειχώρος: Κείμενα
Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Ανάπτυξης, (26), 37-66

Παπαδασκαλόπουλος, Α. (2008): «Πρότυπα και πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης»,

Αθήνα: Διόνικος.

Παπαθεοδώρου, Α., & Χριστοφάκης, Ε. (2004). Η Συμβολή του Τουρισμού στην

Τοπική και Περιφερειακή Ανάπτυξη. Στο "Πρόγραμμα επικαιροποίησης γνώσεων
αποφοίτων ΑΕΙ στην οργάνωση, διοίκηση τουριστικών επιχειρήσεων και στην
προώθηση τουριστικών προορισμών". Πανεπιστήμιο Αιγαίου / Παντείου
Πανεπιστημίου.

Παρθένης, 2007

Πατέλης, Γ. (2005). Η εξέλιξη των τουριστικών αφίξεων 2000-2005.

TravelDailyNews.gr, 1/12/2005.

Παυλόπουλος, Γ. (2001). Θέματα Οικονομικής και Τουριστικής Πολιτικής. Αθήνα:

ΙΤΕΠ.

Πετράκος, Γ., & Ψυχάρης, Γ. (2016). Περιφερειακή ανάπτυξη στην Ελλάδα. Κριτική.

ΠΕΠ Δυτικής Μακεδονίας Μέτρο ΕΤΠΑ 7.1, Μελέτη σκοπιμότητας για την
δημιουργία Ενεργειακού Τεχνολογικού Πάρκου στο λεκανοπέδιο
Πτολεμαΐδας-Αμυνταίου, με στόχο την ανάπτυξη του βιομηχανικού τουρισμού,
ΕΚΕΤΑ, ΙΣΚ, ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΜΠ, 2004

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ. (2015). Marketing Plan Τουριστικού Προϊόντος

Νοτίου Αιγαίου / Οδικός Χάρτης 2015-2020.

483
Πλατανίτη, Ε. (2017). Ο ρόλος που μπορεί να διαδραματίσει ο τουρισμός στην
ανάκαμψη της εθνικής οικονομίας της Ελλάδας μετα την οικονομική κρίση.

Πολύζος, (2001). (Πρέπει να προσθέσετε περισσότερες πληροφορίες εδώ, όπως τίτλο,

εκδοτικό οίκο κτλ.)

Σαρρή, Α. (2016). Η πολιτιστική διάσταση της ευρωπαϊκής ένωσης.

Σιγάλα, Μ., & Χρήστου, Ε. (2014). Από τον μαζικό τουρισμό στον τουρισμό της
εμπειρίας. Στο Μ. Μασουράκης & Χ. Γκόρτσος (Επιμ.), Συλλογικός Τόμος της
Ελληνικής Ένωσης Τραπεζών: Ανταγωνιστικότητα για ανάπτυξη: Προτάσεις πολιτικής
(σελ. 191-206).

ΣΕΤΕ. (2003β). (Πρέπει να προσθέσετε περισσότερες πληροφορίες εδώ, όπως τίτλο,

εκδοτικό οίκο κτλ.)

Σταυρινούδης, Θ. (2015). Ειδικές και Εναλλακτικές Μορφές Τουρισμού – Μελέτη

περίπτωσης του Θαλάσσιου Τουρισμού στον Πόρο (Πτυχιακή εργασία). Πανεπιστήμιο
Αιγαίου, Μυτιλήνη.

Συμεωνίδου, Π.Α. (2008). Στρατηγικές Ανάπτυξης Ορεινής Περιοχής Νέστου Ν.

Ξάνθης. Ήπιες Μορφές Παρεμβάσεων (Διδακτορική Διατριβή). Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Σφακιανάκης, Μ. (2000). Εναλλακτικές Μορφές Τουρισμού. Εκδόσεις ΕΛΛΗΝ.

Τζένος, Χ. (2007). Εισαγωγή στη θεωρία του τουρισμού. Interbooks.

Τορτοπίδη. (2003). Μελέτη Τουριστικής Ανάπτυξης της Περιφέρειας Αττικής. ΕΟΤ.

Τουφέγγοπουλου, Α. (2014). Εναλλακτικές μορφές τουρισμού και αναδυόμενοι

τουριστικοί προορισμοί: Ο ρόλος του σχεδιασμού στη χωρική τους διάρθρωση και οι
προϋποθέσεις ανάπτυξής τους (Διδακτορική διατριβή). Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο,
Αθήνα.

Τσάρτας, Π. (1996). Τουρίστες, ταξίδια, τόποι: κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στον

τουρισμό.

Τσάρτας, Π. (1998). Κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις του τουρισμού σε

μικρά αστικά κέντρα με τουριστική ανάπτυξη: εξαρτήσεις, διαπλοκές, προοπτικές.
ΤΟΠΟΣ: Επιθεώρηση αστικών και περιφερειακών μελετών, 15.

Τσάρτας, Π. (2010). Ελληνική Τουριστική Ανάπτυξη: Χαρακτηριστικά, Διερευνήσεις,

Προτάσεις. Κριτική.

484
Τσάρτας, Π., Παπαθεοδώρου, Α., Λαγός, Δ., Σιγάλα, Μ., Χρήστου, Ε., Σπιλάνης, Γ., …
& Παναγόπουλος, Π. (2010). Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ/ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ
ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ. ΣΕΤΕ.

Τσάρτας, Π., Λαγός, Δ., Σταυρινούδης, Θ., & Πρωϊου, Ε. (2014). Μια εισαγωγή στον
τουρισμό. Βασικές έννοιες και σύγχρονες εξελίξεις. Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Διαθέσιμο
στο http://hdl.handle.net/10795/2189

Τσολακάκη, Π. (2007). Ο μετασχηματισμός του χώρου και τα νέα αναπτυξιακά

δεδομένα: Βιομηχανική κληρονομιά, αναξιοποίητο πολιτιστικό απόθεμα και νέο
τουριστικό προϊόν, Η πόλη της Ελευσίνας. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.

Τσιφτελίδου, Σ. Δ. (2022). Ο Στρατηγικός Σχεδιασμός του Πολιτιστικού Τουρισμού σε

Περιόδους Κρίσεων. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.

Χατζηπουλίδης, Γ. Ν. (2020). Συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα και η

εφαρμογή τους στον τομέα της υγείας (No. GRI-2020-28815). Aristotle University of
Thessaloniki.

Σιταράς, Θ., & Τζένος, Χ. (2007). Εισαγωγή στη θεωρία του τουρισμού. [ISBN
978-960-390-191-4].

Ψαρρά. (2018). Χαρακτηριστικά και προοπτικές ανάπτυξης του αργού τουρισμού στην
Ελλάδα. Μεταπτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

Υπουργείο Τουρισμού. (2021). Σχέδιο Τομεακού Προγράμματος Ανάπτυξης Τουρισμού

2021-2025 (ΕΠΑ ΤΠΑ 2021-2025). Επιτελική Δομή ΕΣΠΑ Τομέα Τουρισμού.
Ανακτήθηκε από
https://mintour.gov.gr/wp-content/uploads/2021/05/tomeako-programma-anaptyksis-tou
rismou-2021-2025.pdf

Υπουργείο Τουρισμού. (Έτος). Σχέδιο Νόμου: Θεματικός τουρισμός – Ειδικές μορφές

τουρισμού – Ρυθμίσεις για τον εκσυγχρονισμό του θεσμικού πλαισίου στον τομέα του
τουρισμού και της τουριστικής εκπαίδευσης– Στήριξη τουριστικής επιχειρηματικότητας
και άλλες διατάξεις. Ανακτήθηκε από http://www.opengov.gr/tourism/?p=1448

ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Ν. 1946/1991 «Γενικά Αρχεία του Κράτους (Γ.Α.Κ.) και άλλες διατάξεις

Ν. 3028/2002

485
Ν. 5351/1932 «περί αρχαιοτήτων», έγινε το 1995.
Ν.1469/1950 «περί προστασίας ειδικής κατηγορίας οικοδομημάτων και έργων τέχνης
μεταγενέστερων του 1930»
ΦΕΚ 627/Δ/13-6-2005 (2005). Τροποποίηση Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου Δήμου
Ελευσίνας

Φ.Ε.Κ 124/Α/13-6-97, Ν 2508/97, «Βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη»

Φ.Ε.Κ 207/Α/7-10-99, Ν. 2742/99, «Χωροταξικός Σχεδιασμός και Αειφόρος Ανάπτυξη
και άλλες διατάξεις»
ΦΕΚ Α’ 202/14.9.1995, Ν. 2338/1995 «Κύρωση Σύμβασης Ανάπτυξης του νέου
Διεθνούς Αεροδρομίου της Αθήνας στα Σπάτα, ίδρυση της εταιρείας "Διεθνής
Αερολιμένας Αθηνών Α.Ε.", έγκριση περιβαλλοντικών όρων και άλλες διατάξεις»
Φ.Ε.Κ. 160/16-10-1986, Ν. 1650/1986 «για την προστασία του περιβάλλοντος»
Ν. 360/1976 «περί Χωροταξίας και Περιβάλλοντος»
Φ.Ε.Κ 254/Α/15-12-97, Ν. 2545/97, «Βιομηχανικές και Επιχειρηματικές Περιοχές και
άλλες διατάξεις», ΑΡΘΡΟ-29
Φ.Ε.Κ 235/Α/1978, Ν. 855/78
ΦΕΚ-118/Α/19-7-93, Ν-2160/93, «Ρυθμίσεις για τον τουρισμό και άλλες διατάξεις»
ΦΕΚ-557/Β, Υ.Α. 530992/87, «Τεχνικές Προδιαγραφές Τουριστικών εγκαταστάσεων»
Ειδικό Χωροταξικό Πλαίσιο για τον Τουρισμό.
Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (υπ’
αριθμ.6876/4871/2008 απόφαση της Βουλής (Α’128ΦΕΚ 128 Α/03.07.2008)
Ειδικό Χωροταξικό Πλαίσιο για τις Υδατοκαλλιέργειες (Κ.Υ.Α. 31722/4−11−2011,
ΦΕΚ
2505Β2011)
Ειδικό Χωροταξικό Πλαίσιο για τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (Κ.Υ.Α. Αριθμ.
4982, ΦΕΚ
2464Β2008)
Ειδικό Χωροταξικό Πλαίσιο για την Βιομηχανία (Κ.Υ.Α. 11508 /2009, ΦΕΚ 151 ΑΑΠ
2009)
Ειδικό Χωροταξικό Πλαίσιο για τον Τουρισμό (Κ.Υ.Α. 67659/9.12.2013 (ΦΕΚ
Β΄3155)).
Ν. 4759/2020 «Εκσυγχρονισμός της Χωροταξικής και Πολεοδομικής Νομοθεσίας και
άλλες
διατάξεις»

486
ΚΥΑ 5697/590 («Σεβέζο»)

Ιστοσελίδες

https://artlocus.wordpress.com/
https://ecoeleusis.org
https://eleusis2021.eu/, επίσημος ιστότοπος για την πολιτιστική πρωτεύουσα
Ελευσίνα 2021.
https://gis.epoleodomia.gov.gr/, ηλεκτρονική πλατφόρμα πολεοδομίας.
https://proseleusis.com/
https://www.argohellas.net/
https://www.elefsina.gr/, ιστότοπος Δήμου Ελευσίνας.
https://www.expo-koinoxrista.com/
https://www.helpe.gr/
https://www.petrogaz.gr/
https://www.pontos-news.gr/
https://www.titan.gr/
Ιστοσελίδα Υπουργείου Υποδομών και Μεταφορών,
https://government.gov.gr/kirosi-tis-simvasis-parachorisis-gia-to-emporevmatiko-kentro
-sto-thriasio-pe-dio/
http://www.keta-attiki.gr/corpsite/display/dsp_Entity.asp?EN_ID=16

487
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

488
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1

Εικόνα: Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΟΚΕ/ΕΟΚΕ)

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1.1.3

Εικόνα: WORLD BANK 2021 https://data.worldbank.org/indicator/IT.NET.USER.ZS

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1.1.3-2

Πηγή: Ιδία επεξεργασία

Σσ 179-180 https://ec.europa.eu/info/sites/default/files/swd-annual-single-market-report-2021_en.pdf
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1.3

Το φορολογικό πλαίσιο ως κίνητρο εγκατάστασης ψηφιακών νομάδων στην ελλάδα

https://www.taxheaven.gr/circulars/35645/arora-forologikh-antimetwpish-twn-digital-nomads-pshfiakwn-
nomadwn

https://www.circleloop.com/nomadindex

https://nomadlist.com/

https://www.internetlivestats.com/internet-users-by-country/

L'exemple de la Grande Motte, Paru dans Les Cahiers de la recherche architecturale, n° 32/33, 3θme
trimestre 1993, pp. 59-72.

www.franceguide.com http://www.tourisme.fr/
www.info-tourism.fr
www.lagrandemotte.fr/
www.ot-lagrandemotte.fr/
www.ot-herault.com/lagrandemotte.html
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1.4

https://amadeus.com/documents/en/blog/pdf/2015/07/amadeus-traveller-tribes-2030-airline-it.pdf
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2-2

https://international-partnerships.ec.europa.eu/policies/european-development-policy/european-consensus
-development_en
 O Richard W. Butler, γεωγράφος και καθηγητής τουρισμού. Βρήκε ένα μοντέλο που ονομάζεται Μοντέλο Κύκλου
Ζωής Περιοχής Τουρισμού (TALC) το οποίο βασίζεται στην έννοια του κύκλου ζωής προϊόντος. Το μοντέλο μπορεί
να χρησιμοποιηθεί για τη μελέτη τουριστικών αξιοθέατων για να παρατηρηθεί πώς αλλάζουν με την πάροδο του
χρόνου.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2-3
 Manufaktura before and after renovation, Łódź, Poland. See more renovations:
themindcircle.com/saved-architecture/
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Πίνακας 1: Διεθνείς αφίξεις τουριστών ανά περιφέρεια σε χιλιάδες. Πηγή: UNWTO, 2016Πίνακας 2: Αφίξεις μη
κατοίκων στην Ελλάδα. Πηγή: ΣΕΤΕ

Πίνακας 3: Διανυκτερεύσεις σε ξενοδοχειακά καταλύματα. Πηγή: ΣΕΤΕ

Γράφημα 4: Διανυκτερεύσεις ημεδαπών και αλλοδαπών τουριστών σε εκατομμύρια. Πηγή: ΣΕΤΕ

Πίνακας 4: Τουριστικές Εισπράξεις ανά χώρα προέλευσης (επιλεγμένες χώρες σε εκατομμύρια. Ευρώ). Πηγή: ΣΕΤΕ
Χάρτης των Προστατευόμενων Περιοχών της Ελλάδας (σσ270)
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β.1

ΤΟ ΕΡΓΟ myEleusis
myEleusis: μύηση στην Ελευσίνα του Χθες με τα μάτια του Σήμερα (Τ6ΥΒΠ-00123)
Το myEleusis θα αποτελέσει εμβληματικού χαρακτήρα έργο με σημαίνοντα ρόλο στην προβολή της Ελευσίνας ως
Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης το 2023, αξιοποιώντας το ιερό της Δήμητρας και της Κόρης, διαχρονικά
έναν από τους κύριους πυλώνες ενδιαφέροντος των αναμενόμενων επισκεπτών.

Στο πλαίσιο αυτό, αντικείμενο του έργου είναι η μύηση του επισκέπτη στην αρχαία Ελευσίνα και τα μυστήριά της
(πριν-κατά-μετά από την επίσκεψη), προσφέροντας μια ολοκληρωμένη βιωματική εμπειρία, με τη συνδρομή ενός
πολύπλευρου συνόλου σύγχρονων ψηφιακών συστημάτων που θα τον «αγκαλιάζουν» εντός και εκτός του χώρου.
Το myEleusis θα δημιουργήσει σύγχρονες διαδραστικές προτάσεις εμπλουτισμού της επίσκεψης στον αρχαιολογικό
χώρο και το μουσείο της Ελευσίνας, μίας από τις σημαντικότερες αρχαιολογικές θέσεις της χώρας με διεθνή
εμβέλεια ήδη από την αρχαιότητα. (Mylonas 1961, Παπαγγελή 2002)

Το Ιερό της Δήμητρας και της Κόρης σώζει κατάλοιπα από τη Μυκηναϊκή εποχή, ενώ αδιάλειπτη ήταν η χρήση του
ως χώρου τέλεσης των Ελευσινίων Μυστηρίων. Η καθιέρωση της γιορτής ως αθηναϊκής της έδωσε νέα πνοή όπως
και η ανέγερση νέων κτιρίων μετά την καταστροφή του χώρου από τους Πέρσες (480 π.Χ.). Στην τελευταία περίοδο
ακμής, στα ρωμαϊκά χρόνια, αυτοκράτορες στόλισαν το ιερό με λαμπρά κτίσματα, ενώ η παρακμή ήρθε με το τέλος
του 4ου αι. μ.Χ. Η συνεχής χρήση του ιερού και οι ανασκαφές ήδη από το 1812 συνέβαλαν ώστε αρχιτεκτονικά
κατάλοιπα διαφόρων φάσεων να συνυπάρχουν στον αρχαιολογικό χώρο.

Οι τεχνολογίες που θα χρησιμοποιηθούν θα συνδράμουν στη δημιουργία προσωποποιημένων εμπειριών με έντονα

χαρακτηριστικά διάδρασης τόσο με το ίδιο το πολιτιστικό απόθεμα όσο και με ένα σύνολο συνοδευτικού
πολυμορφικού πληροφοριακού υλικού, που δεν υποσκιάζει τα πραγματικά μνημεία αλλά σε προσκαλεί να τα
επισκεφθείς. Έτσι ο αμύητος επισκέπτης θα εισαχθεί στο πολιτιστικό προϊόν του αρχαιολογικού χώρου και του
μουσείου της Ελευσίνας με την παροχή πλούσιου υλικού για χρήση πριν-κατά-μετά από την επίσκεψη.

Το καινοτόμο σύστημα myEleusis θα συνεισφέρει:

1) στην έντονη αναβάθμιση των υπαρχόντων μεθόδων προβολής της αρχαίας Ελευσίνας που τώρα βασίζονται
αποκλειστικά σε παραδοσιακά μέσα

2) στην εγκατάσταση νέων ελκυστικών εργαλείων για το σύγχρονο κοινό αλλά και

3) έμμεσα στην αειφόρο και βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη της περιοχής.

Με τον συνδυασμό τεχνολογιών 3D ψηφιοποίησης, εικονικής και επαυξημένης πραγματικότητας, ψηφιακής

αφήγησης, σοβαρών παιγνίων, κ.ά. θα δημιουργηθεί μια σειρά από σύγχρονες διαδραστικές προτάσεις αναβάθμισης
της ελκυστικότητας του χώρου. Αυτές αφορούν αρχικά στη δημιουργία ενός αποθετηρίου ψηφιακών πόρων από το
διαθέσιμο πολιτιστικό απόθεμα (αρχαιολογικός χώρος, εκθέματα μουσείου) και το οποίο θα αποτελέσει τη βασική
πηγή άντλησης επιστημονικά άρτιων και έγκυρων δεδομένων για τις μετέπειτα δράσεις. Το αποθετήριο θα
τροφοδοτήσει την ανάπτυξη εφαρμογών με στόχο:

α) την ενίσχυση της πραγματικής περιήγησης με επιπρόσθετη, κατά-απαίτηση και εξατομικευμένη

ιστορική-αρχαιολογική-αρχιτεκτονική πληροφόρηση μέσω έξυπνων φορητών συσκευών και τεχνολογιών εικονικής
πραγματικότητας, αλλά και

β) την ταυτόχρονη διευκόλυνση της αναγνωσιμότητας των συγκεκριμένων χώρων με σύγχρονους, πιο ελκυστικούς
τρόπους.

Ταυτόχρονα, οι ψηφιακοί πόροι θα αποτελέσουν πηγή:

α) άντλησης πληροφορίας για τη δημιουργία εκπαιδευτικών δράσεων (σοβαρά παίγνια) και

β) εμπλουτισμού του εικονικού μουσείου που θα έχει τη δυνατότητα να εξερευνήσει ο επισκέπτης σε κατάλληλα
διαμορφωμένους χώρους της Εφορείας.

Τέλος, η παραγωγή οπτικοακουστικού υλικού για το πολιτιστικό απόθεμα που θα χαρτογραφηθεί σε έναν
διαδικτυακά προσβάσιμο ψηφιακό χάρτη διασύνδεσης των διάσπαρτων μέσα στον αστικό ιστό της σύγχρονης πόλης
μνημείων, θα αποτελέσει σημαντικό συστατικό για την ενίσχυση της προβολής του με στόχο την παρουσίασή του
σε απομακρυσμένο ή με δυσκολίες πρόσβασης κοινό. Η αξιοποίηση των ανωτέρω θα συμβάλει στην ανάδειξη του
αρχαιολογικού χώρου ως του σημαντικότερου συγκριτικού πλεονεκτήματος μιας Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της
Ευρώπης όπως η «Ελευσίνα 2023».

Αντικείμενο και Στόχοι

Οι εταίροι του έργου, με πολυετή εμπειρία στις απαιτούμενες επιστημονικές περιοχές, εξασφαλίζουν την
επίτευξη των επιμέρους στόχων, που μπορούν να συνοψιστούν ως:

1. Να γίνει ο επισκέπτης κοινωνός του χώρου που τελούνταν τα Ελευσίνια Μυστήρια, η ιερότερη και
πλέον σεβαστή γιορτή της αρχαίας Ελλάδας, με μια ενιαία σύλληψη δράσεων που τα επιμέρους τμήματά
της λειτουργούν όπως οι φάσεις της μύησης, ώστε ο αμύητος εισερχόμενος επισκέπτης να εξέλθει
μυημένος.

2. Εντοπισμός των υλικοτεχνικών απαιτήσεων και των προδιαγραφών σχεδίασης και ανάπτυξης του
myEleusis και των υποσυστημάτων του, αποσκοπώντας στον μελλοντικό εμπλουτισμό και τη
βιωσιμότητά του.

3. Πειραματική ανάπτυξη του myEleusis που αποτελείται από τα παρακάτω υποσυστήματα:

a. myEleusis.AR: Εφαρμογή με δυνατότητα λειτουργίας και εκτός του χώρου που βασίζεται σε
τεχνολογίες επαυξημένης πραγματικότητας και έχει ως στόχο την άρση αδυναμίας κατανόησης
αποσπασματικών μνημείων. (ΕΠΑΥΞΗΜΕΝΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ)

b. myEleusis.VM: Εικονικό μουσείο με στόχο την προβολή του μουσείου μέσω ψηφιακών θεματικών
εκθέσεων με δυναμικό περιεχόμενο. (ΕΙΚΟΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ)

c. myEleusis.Web: Εμπλουτισμός της διαδικτυακής παρουσίας του χώρου με ενσωμάτωση των ψηφιακών
πόρων (3D/2D αντίγραφα, αφηγήσεις) που θα δημιουργηθούν. (ΙΣΤΟΤΟΠΟΣ)

d. myEleusis.Map: Διαδραστικός ψηφιακός χάρτης για την κατανόηση της χωροδιάταξης και παροχή
πληροφορίας μέσω αφήγησης για τα διάσπαρτα μνημεία στη σύγχρονη Ελευσίνα, προσβάσιμος
διαδικτυακά από απομακρυσμένο ή με δυσκολίες πρόσβασης κοινό. Χρήση κατά την επίσκεψη φορητών
συσκευών στον αρχαιολογικό (εξωτερικό) χώρο. (ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΟΙ ΧΑΡΤΕΣ)

e. myEleusis.Repo: Αποθετήριο ψηφιακών πόρων. Χρήση πριν και μετά από την επίσκεψη: παροχή μιας
εμπειρίας που να λειτουργεί ως πρόσκληση επίσκεψης στον χώρο και ως εργαλείο εμπέδωσης.
(ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΠΟΘΕΤΗΡΙΟ)
f. myEleusis.PS: Υιοθέτηση ιστοριοκεντρικής προσέγγισης μέσω εξατομικευμένων διαδραστικών
εμπειριών ψηφιακής αφήγησης. Θα αναδεικνύεται το περιεχόμενο με τη χρήση καινοτόμων εργαλείων
και θα παρουσιάζεται στον χρήστη κατά απαίτηση ή αυτόματα μέσω τεχνολογιών εντοπισμού θέσης.
(ΨΗΦΙΑΚΗ ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ)

g. myEleusis.GA: Παιγνιώδεις δραστηριότητες για κινητές συσκευές που θα μπορούν να

χρησιμοποιηθούν αυτόνομα. (GAMIFICATION)

h. myEleusis.SG: Εκπαιδευτική εφαρμογή βασισμένη σε τεχνολογίες σοβαρών παιγνίων με στόχο την

κατανόηση του πολιτιστικού αποθέματος. (ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ)

4. Μεταφορά τεχνογνωσίας στην ΕΦΑΔA και εγκατάσταση του απαραίτητου εξοπλισμού για τη
διαχρονική αξιοποίηση και επέκταση των συστημάτων (εμπλουτισμός εκθεμάτων, αύξηση δυναμικής με
νέες αφηγήσεις). Με το myEleusis ο επισκέπτης θα γνωρίζει την ιστορία, τη μυθολογία και τα δρώμενα
της αρχαίας Ελευσίνας. Για τον σκοπό αυτό προβλέπεται συνδυασμός καινοτόμων τεχνολογιών με
κατάλληλα σχεδιασμένα ιστορικο-κεντρικά σενάρια ξενάγησης που θα λαμβάνουν υπόψη την
προσαρμογή του υλικού για προκαθορισμένες ομάδες.

Τέλος, με τους νέους πιο ελκυστικούς τρόπους προβολής στο σύγχρονο κοινό, το έργο θα συμβάλει στην
αειφόρο και βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής.
 Β.1.3.2.2 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟΙ1

● ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΜΑΓΟΥΛΑΣ

● ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ «ΤΟ ΑΔΡΑΧΤΙ»
● ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ
● ΘΕΣΣΑΛΙΚΗ ΈΝΩΣΗ ΘΡΙΑΣΙΟΥ ΠΕΔΙΟΥ
● ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΟΝΤΙΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ «ΝΕΑ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑ»
● ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΘΕΛΟΝΤΩΝ ΘΡΙΑΣΙΟΥ ΠΕΔΙΟΥ
● ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΝΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΣ
● ΦΙΛΑΡΜΟΝΙΚΗ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ «ΝΕΟΣ ΟΡΦΕΥΣ»
● ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΟΝΤΙΩΝ ΜΑΓΟΥΛΑΣ
● ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΩΝ
● ΚΕΡΚΥΡΑΙΚΗ ΕΝΩΣΗ «Ο ΑΓΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ »
● ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΗΠΕΙΡΩΤΩΝ ΘΡΙΑΣΙΟΥ ΠΕΔΙΟΥ
● ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΣΥΜΙΑΚΩΝ
● ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΧΙΑΚΗ ΕΝΩΣΗ
● ΕΝΩΣΗ ΚΡΗΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ «Η ΜΕΓΑΛΟΝΗΣΟΣ»
● ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ
● ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ
● ΑΔΕΡΦΟΤΗΤΑ ΡΩΜΑΝΙΩΤΩΝ
● ΡΟΔΑΞ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΛΕΥΣΙΝΙΩΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΕΣ
● ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΛΕΣΧΗ
● ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ
● ΤΟΠΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΣΩΜΑΤΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΟΔΗΓΙΣΜΟΥ
● ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΛΕΣΧΗ
● ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΕΝΩΣΗ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΥ
ΣΤΡΑΤΟΥ ΕΛΛΑΔΑΣ
● ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΕΙΔΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ (ΑΜΕΑ)
● ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΡΟΣΚΟΠΩΝ
● ΕΥΡΥΝΟΜΗ
● ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΙΡΗΝΗΣ
● ΣΩΜΑΤΕΙΟ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ
● ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΜΑΓΟΥΛΑΣ Ο ΛΟΓΟΣ
● ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΣ (Ή ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ) ΣΥΛΛΟΓΟΣ «Η ΜΑΓΟΥΛΑ»
● ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ «Η ΔΑΕΙΡΑ»

1
ΠΑΚΠΠΑΑ
Απαιτούμενα στοιχεία για την εκπόνηση μελέτης επάρκειας υποδομών για τη διοργάνωση Ελευσίνα
ΕΠΠ 2021

α/α Κατηγορία Στοιχείων Παρατηρήσεις

Τουριστικές Υποδομές

1 Ξενοδοχεία* Ευρύτερης περιοχής

και ‘κοντινότερα’
της Αθήνας
(π.χ.Δυτική Αθήνα)

Πληροφορίες για
αριθμό κλινών
καικατηγορία

2 Καφέ και Χώροι Εστίασης Ελευσίνας

Συγκοινωνιακές Υποδομές

3 Οδικές συνδέσεις Προσβασιμότητα

οδικώς και
χρονοαποστάσεις

4 Οδικό δίκτυο μέσα στην Ελευσίνα*

5 ΚΤΕΛ Δρομολόγια από και

προς Ελευσίνα

6 ΟΣΕ Δρομολογία από και

προς Ελευσίνα

Πολιτιστικές Υποδομές

7 Μουσεία* Δημόσια και

ιδιωτικά
 Έκταση

8 Θεατρικές σκηνές* Πληροφορίες για

αριθμό θέσεων και
χώρους

9 Κινηματογράφοι* Πληροφορίες για

αριθμό αιθουσών
και θέσεων

10 Χώροι εκθέσεων* Πληροφορίες για

την έκταση και τη
χωρητικότητα

11 Φεστιβάλ, ειδικά γεγονότα, δημόσιες γιορτές και

θεάματα, τοπικά ήθη και έθιμα

12 Πολιτιστικοί και Καλλιτεχνικοί Σύλλογοι (θεατρικά Πληροφορίες για

εργαστήρια, σχολές καλών τεχνών, κ.ά.) αριθμό μελών και
δραστηριότητα

Στοιχεία για το Φυσικό Περιβάλλον

13 Ποιότητα ατμόσφαιρας Στοιχεία αέριων

ρύπων

14 Δημόσιοι Χώροι* Πλατείες και

ελεύθεροι χώροι

Πληροφορίες για
την έκταση

15 Χώροι Πρασίνου* Πάρκα και άλση

Στοιχεία για το Δομημένο Περιβάλλον

16 Μνημεία* Ανακηρύξεις στο
ΥΠΠΟ

17 Διατηρητέα Κτίρια* Ανακηρύξεις στο

ΥΠΠΟ

18 Κενά Βιομηχανικά Κελύφη και Παλιές Αποθήκες* Πληροφορίες για το

ιδιοκτησιακό
καθεστώς και την
επιφάνεια

Υποδομές Υγείας

19 Νοσοκομεία Ευρύτερης περιοχής και ‘κοντινότερα’ της

Αθήνας(Δυτική Αθήνα)

Πληροφορίες για αριθμό κλινών

20 Κέντρο Υγείας Πληροφορίες για αριθμό κλινών

21 Ιδιωτικές Κλινικές Πληροφορίες για αριθμό κλινών

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β. 6
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β.7.1
ΠΥΡΚΑΛ

ΘΕΜΑ: Ο χαρακτηρισμός του εργοστασίου της ΠΥΡΚΑΛ στην Ελευσίνα ως μνημείου και
ιστορικού τόπου
Το εργοστάσιο της ΠΥΡΚΑΛ στην Ελευσίνα, τοπόσημο της βιομηχανικής ιστορίας της πόλης
των αρχών του προηγούμενου αιώνα, θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα δείγματα της
βιομηχανικής κληρονομιάς της Ελλάδας, που άφησε ισχυρό αποτύπωμα στη νεότερη ιστορία
της.
Η ΠΥΡΚΑΛ δημιουργήθηκε το 1908 ως αποτέλεσμα της συγχώνευσης δύο επιχειρήσεων, που
είχαν ξεκινήσει τη λειτουργία τους στα τέλη του 19ου αιώνα, την Εταιρεία Ελληνικού
Πυριτιδοποιείου, Χημικών και Βιομηχανικών Προϊόντων (γνωστή ως Μπαρουτάδικο), που
εξόπλιζε τον ελληνικό Στρατό με φυσίγγια και το Καλυκοποιείο των αδελφών Μαλτσινιώτη, που
λειτουργούσε με μεγάλη επιτυχία από το 1891 στον Υμηττό. Το 2017 το εργοστάσιο έκλεισε,
αφήνοντας πίσω του ένα σπουδαίο κτηριακό απόθεμα και ένα σημαντικό ελεύθερο χώρο. Την
ίδια χρονιά αγοράστηκε από την εταιρεία «Ελληνικά Πετρέλαια ΕΛΠΕ», προκειμένου να
δημιουργηθεί μια «νεκρή ζώνη» μεταξύ των διυλιστηρίων και του αστικού ιστού.
Το βιομηχανικό συγκρότημα περιλαμβάνει δύο τομείς, στα βόρεια το Πυροτεχνουργείο (83
κτήρια) και στα νότια το Γομωτήριο (51 κτήρια), το μεγαλύτερο μέρος των οποίων κτίστηκε τη
δεκαετία του 1930. Ανάμεσά τους βρίσκονται και εμβληματικά κτήρια, όπως οι δύο θολωτές
αποθήκες αδρανών υλικών, τα κτήρια των συνεργείων πυροσωλήνων και καψυλίων, ο
υδατόπυργος, το συγκρότημα των 7 καταφυγίων, τα κτήρια των γραφείων και το χυτήριο.
Σε πολλά από τα προαναφερόμενα κτήρια έχουν εφαρμοστεί πρωτοποριακές τεχνολογίες
σκυροδέματος και χωροδικτυωμάτων, και χαρακτηρίζονται από μορφολογικές και
κατασκευαστικές αρετές. Παράλληλα, ο μηχανολογικός εξοπλισμός - κατά κύριο λόγο από
μηχανουργεία του Βελγίου, της Γερμανίας και της Γαλλίας με κάποια δείγματα ελληνικών
μηχανουργείων του Πειραιά - τεκμηριώνει τη δυναμικότητα της βιομηχανίας στην εποχή της
ακμής της.
Το βιομηχανικό αυτό σύνολο, λόγω της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής, τεχνικής, βιομηχανικής,
κοινωνικής και εν γένει ιστορικής και επιστημονικής σημασίας του, φέρει όλες εκείνες τις αξίες,
που σύμφωνα με το Ν. 3028/2002 και τη σύμβαση της Γρανάδας (ΦΕΚ 13/04/1992) επιτρέπουν
το χαρακτηρισμό του ως μνημείου. Ο χαρακτηρισμός αυτός πρέπει να αφορά και σε κινητά
αντικείμενα, που συνδέονται με τις χρήσεις που είναι σύμφωνες με το χαρακτήρα του ως
μνημείου, καθώς και στον περιβάλλοντα χώρο ή στοιχεία αυτού.
Για τους λόγους αυτούς, το ελληνικό τμήμα του ICOMOS ζητά να χαρακτηριστούν τα κτήρια
του βιομηχανικού συγκροτήματος της ΠΥΡΚΑΛ, όπως και ο κινητός
μηχανολογικός-υλικοτεχνικός εξοπλισμός του, ως μνημεία και το σύνολο του συγκροτήματος να
κηρυχθεί ως ιστορικός τόπος.
Σε διαφορετική περίπτωση ο χώρος πρόκειται να απαξιωθεί από την εγκατάλειψη, τους
βανδαλισμούς και τις κλοπές, ενώ ο κίνδυνος της κατεδάφισης που απετράπη το 2017 θα
επανέλθει. Μια τέτοια προοπτική θα ισοδυναμούσε με κατεδάφιση της ιστορικής μνήμης και
ακύρωση κάθε προοπτικής για επανορθωτικές δράσεις προς όφελος της πόλης και των
γειτονικών οικισμών.
Είναι κατά συνέπεια ανάγκη να καταγραφούν και να αποτυπωθούν λεπτομερώς τα κτήρια, ο
βιομηχανικός εξοπλισμός, οι εξωτερικές διαμορφώσεις και ο περιβάλλων χώρος ώστε να
προστατευτούν, αποκατασταθούν, επαναχρησιμοποιηθούν και αναδειχθούν τα πλέον σημαντικά
εξ αυτών, αναδεικνύοντας την ιστορία του εργοστασίου και των εργαζόμενών του. Συγχρόνως, ο
χώρος πρασίνου μέσα στον οποίο αναπτύχθηκε η ΠΥΡΚΑΛ μπορεί να αποτελέσει μία ζώνη
προστασίας ανάμεσα στα διυλιστήρια και στην πόλη της Ελευσίνας και να στεγάσει σύγχρονες
λειτουργίες και δραστηριότητες που τόσο λείπουν από την πόλη.
Τα αρμόδια Υπουργεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, η Περιφέρεια Αττικής και ο Δήμος
Ελευσίνας θα πρέπει να αναλάβουν δράση, για τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης που
περικλείει το συγκρότημα, με παράλληλη αναβάθμιση και αξιοποίηση του χώρου λειτουργικά. Η
ανακήρυξη της Ελευσίνας ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας του 2021 είναι μια εξαιρετική
ευκαιρία για να ξεκινήσει η αξιοποίηση του συγκροτήματος και η κατανόηση του σπουδαίου
ρόλου που μπορεί να παίξει για την αναβάθμιση της περιοχής.
Για την Εθνική Επιτροπή του Ελληνικού Τμήματος του I.C.O.MO.S.
Ο Πρόεδρος Ο Γενικός Γραμματέας
Δρ Αθανάσιος Νακάσης Ιωάννης Πανόπουλος

ΑΠΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΒΙ.ΔΑ ΙΟΥΛΙΟΣ 2023

Γιώργος Παυλόπουλος, Α.Ε. ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΥΡΙΤΙΔΟΠΟΙΕΙΟΥ & ΚΑΛΥΚΟΠΟΙΕΙΟΥ
ΠΥΡΚΑΛ, στο Βακαλοπούλου Μ., Δανιήλ Μ., Λαμπρόπουλος Χ., Φασουράκης Η. (επιμ.),
2017, Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής (www.vidarchives.gr/reports/2016_04_1107).2

2
https://vidarchives.gr/reports/2016_04_1107
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β.7.2
ΙΡΙΣ

ΑΠΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΒΑΣΕΙ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗΣ

ΕΡΓΑΣΙΑΣ : Τσολακάκη, Π. (2007). Ο μετασχηματισμός του χώρου και τα νέα αναπτυξιακά
δεδομένα: Βιομηχανική κληρονομιά, αναξιοποίητο πολιτιστικό απόθεμα και νέο τουριστικό
προϊόν, Η πόλη της Ελευσίνας. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ «ΙΡΙΣ» ΑΒ0102

ΧΩΡΟΥ α/α

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ : Ο.Τ. 41, 42 ΠΑΡΑΛΙΑ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΟΔΟΣ ΚΑΝΕΛΟΠΟΥΛΛΟΥ (ΙΡΙΔΟΣ)

ΑΕΡΟΦΩΤΟΓΡΑ
ΦΙΑ-ΧΑΡΤΗΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ Μέρος ΟΤ που εφάπτεται από τον νότο με την θάλασσα. Το ΟΤ είναι
αναξιοποίητο στο σύνολο του σχεδόν, ενώ έχει ξεκινήσει η ανέγερση εργατικών
κατοικιών στον χώρο.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

A) ΕΝΑΡΞΗ H εταιρεία άρχισε να λειτουργεί το 1925 ως Χημικό εργοστάσιο

ΚΑΙ ΛΗΞΗ Χρωμάτων και Βερνικιών ΙΡΙΣ ΕΕ Μενέλαος Σακελάριου και Σια. Λίγο
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ πριν το 1970 σταμάτησε την λειτουργία του, πιθανολογείται λόγω κακής
Σ διαχείρισης, ενώ είχαν συγκεντρωθεί πολλά χρέη στην εθνική τράπεζα.

B) Στον χώρο στεγάστηκε η επιχείρηση Χημικό εργοστάσιο Χρωμάτων και

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙ Βερνικιών ΙΡΙΣ ΕΕ Μενέλαος Σακελλαρίου και Σια η οποία και παρέμεινε
Σ μέχρι το τέλος, ενώ στην πορεία της επιχείρηση προστέθηκε και μία
διαφοροποίηση της μετοχικής σύνθεσης , αφού μεταβιβάστηκε το 20% των
μετοχών στον αδερφό του ιδιοκτήτη Ναύαρχο Σακελλαρίου. Η εταιρεία ήταν η
πρώτη βερνικοχρωματοποιία στην Ελλάδα και γύρω στο 1965 υπήρξε η
μεγαλύτερη επιχείρηση του κλάδου στα Βαλκάνια.

C) Η επιχείρηση λειτούργησε με καθετοποιημένο τρόπο, κατασκεύαζε όλα τα

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤ βασικά υλικά για την παραγωγή και συσκευασία των προϊόντων της.
ΗΤΕΣ
Παράλληλες διαδικασίες που λάμβαναν χώρα ήταν:

το μηχανουργείου, όπου και φτιάχνοντας καλούπια, κοπτικά καλούπια,

μεταλλικά δοχεία κ.α.,

το τριβείο με πρώτη ύλη την θηραϊκή γη, έφτιαχνε καολίνη, στόκο και ταλκ.

Τμήμα παραγωγής κολοφωνίου στο διυλιστήριο με πρώτη ύλη το ρετσίνι.

Το χημείο ανέλυε τα προϊόντα και έβγαζε νέα.

Άλλα τμήματα ήταν τα συνεργεία, το εφαρμογείο, το ηλεκτρολογείο κ.α

Τα προϊόντα που έβγαζε η εταιρεία ήταν το πλαστικό χρώμα, η βερατούρα,

ναυτιλιακά χρώματα, το νέφτι, χρώματα σε σκόνη, λαδομπογιά, μίνιο, αστάρι,
 λουξ κ.α. Η εταιρεία συνεργαζόταν με την Ολλανδική Henpel’s, ενώ έκανε
εξαγωγή προϊόντων στην Γερμανία.

D) ΣΗΜΕΡΑ Ο χώρος του ΙΡΙΣ δεν χρησιμοποιείται με καμία δραστηριότητα, ενώ στον
περιβάλλοντα χώρο του εργοστασίου ο οποίος καλύπτεται από ευκαλύπτους στο
σύνολο του , αλλά και σε γειτονικό οικόπεδο, ανεγείρονται μεζονέτες, εργατικές
κατοικίες από τον ΟΕΚ.

E) Το ΙΡΙΣ ανήκει στον ΟΕΚ, ο οποίος κι πρόκειται να εκμεταλλευτεί την έκταση

ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ με τον εξοπλισμό και τα κελύφη που πρόκειται να διατηρηθούν.
ΚΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ

F) Ο χώρος φαίνεται να πληρεί το κριτήριο της ισχυρής ιστορικής ταυτότητας

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕ καθώς έχει φιλοξενήσει για μισό περίπου αιώνα την ίδια επιχείρηση του
ΙΣ-ΑΞΙΟΛΟΓΗ ίδιου κλάδου ενώ ήταν πρωτοπόρα στον Κλάδο και ηγήθηκε έως και όταν
ΣΗ ΧΩΡΟΥ έκλεισε.

ΤΕΧΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΧΩΡΟΥ

A) Εμβαδόν περιοχής και εμβαδόν δομημένου κι ακάλυπτου χώρου σε σχέση με τον

ΣΥΝΟΛΙΚΗ περιβάλλοντα χώρο
ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ

B) ΔΥΟ ΣΥΝΕΧΌΜΕΝΑ ΚΤΊΣΜΑΤΑ ΙΡΙΣ 1,2 ΚΑΙ ΚΑΜΙΝΑΔΑ

ΚΤΙΣΜΑΤΑ

C) Στο εργοστάσιο χρησιμοποιήθηκαν μηχανήματα και τεχνικός εξοπλισμός για κάθε

ΕΞΟΠΛΙΣΜ επιμέρους δραστηριότητα, αλλά δεν υπάρχουν ιστορικές πηγές για τεχνοτροπίες,
ΟΣ συγκεκριμένου τύπου μηχανήματα κ.α. Μαρτυρίες του τότε προσωπικού
αναφέρουν υπερσύγχρονα μηχανήματα και αυτοματοποιημένες μεθόδους. Τα
μηχανήματα δεν βρίσκονται στο χώρο του εργοστασίου.
 D) Στον χώρο του ΙΡΙΣ ο περιβάλλον χώρος δεν είναι περίκλειστος, παρά είναι
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟ ανοιχτός και κατάφυτος από ευκαλύπτους. Ο περιβάλλον χώρος σε ορισμένα
Ν ΧΩΡΟΣ σημεία ενοποιείται με τον δημόσιο χώρο, ενώ ο αριθμός των δέντρων έχει μειωθεί
λόγω της ανέγερσης εργατικών κατοικιών στο ευρύτερο οικόπεδο ΙΡΙΣ και σε 2
γειτονικά.

E) Μια πρώτη αξιολόγηση της κατάστασης του χώρου, εάν το σύνολο των στοιχείων
ΠΑΡΑΤΗΡΗ του χώρου λειτουργούν σαν σύνολο ή κάθε στοιχείο λειτουργεί αποσπασματικά.
ΣΕΙΣ Κατάσταση συνόλου και εκτίμηση αξιοποίησης του χώρου με διατήρηση των
-ΑΞΙΟΛΟΓΗ βασικών στοιχείων του. Υφιστάμενος ρόλος του χώρου σαν τοπόσημο και
ΣΗ ΧΩΡΟΥ δυνατότητα διατήρησης του.

ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

A) Η χρωματοβιομηχανία ΙΡΙΣ απασχολούσε μεσοριακά γύρω στα 50-60 άτομα και

ΑΠΑΣΧΟΛΗ περίπου 40 άτομα στα κεντρικά γραφεία διοίκησης έως το 1950, ενώ παρουσίασε
ΣΗ μεγαλύτερη απασχόληση προσωπικού αργότερα με αποκορύφωμα το 1965 όπου
απασχολούσε 350 περίπου άτομα. Έντονη παρουσία στο προσωπικό είχαν οι
γυναίκες που καταλάμβαναν το 80% του προσωπικού. Υπάρχουν στοιχεία ότι το
προσωπικό καταγόταν από την ευρύτερη περιοχή του Θριασίου Πεδίου.

B) Κατά την περίοδο της κατοχής δεν υπάρχουν στοιχεία για συνεισφορά της
ΚΟΙΝΩΝΙΚ διοίκησης στην καλύτερη ποιότητα ζωής των εργαζομένων.
Η
ΠΟΛΙΤΙΚΗ Παροχή ρούχων και αρβυλών με την επωνυμία της επιχείρησης και σχετικά αραιή
ΔΩΡΕΕΣ συχνότητα διοργάνωσης εκδρομών ου προσωπικού με τα ιδιόκτητα οχήματα της
ΣΥΝΕΙΣΦΟΡ εταιρείας.
Α ΣΤΗΝ
ΤΟΠΙΚΗ Το ΙΡΙΣ υποστήριζε τις μετακινήσεις με ποδήλατο και διέθετε στεγασμένο χώρο
ΚΟΙΝΩΝΙΑ φύλαξης για τα ποδήλατα των εργαζομένων.
 C) ΣΧΕΣΗ Η δραστηριότητες του ΙΡΙΣ αφορούσαν σε επεξεργασία χημικών και εύφλεκτων
ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ και επικίνδυνων ουσιών. Οι εργαζόμενοι δεν χρησιμοποιούσαν σκουφάκια ή
ΜΕ ΤΟ γάντια ενώ στα όρια του χώρου σε ακάλυπτο χώρο μακριά από τα εύφλεκτα
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟ υλικά εναποτίθετο τα τζίρα, χημικά απόβλητα τα οποία προκαλούσαν πυρκαγιές
Ν ΚΑΙ ΤΗΝ κατά τους θερινούς μήνες. Λόγω της αυξημένης επικυνδινότητας των υλικών τα
ΡΥΠΑΝΣΗ ατυχήματα ήταν αρκετά συχνά αλλά μικρής έκτασης και δεν υπήρξαν θύματα.

ΒΑΘΜΟΣ ΕΠΙΚΥΝΔΙΝΟΤΗΤΑΣ : Αυξημένος

ΒΑΘΜΟΣ ΟΧΛΗΣΗΣ – ΡΥΠΑΝΣΗΣ : Μεγάλος

D) Ο χώρος φαίνεται να είχε δημιουργήσει όχι εξαιρετικά ισχυρές σχέσεις με την

ΠΑΡΑΤΗΡΗ τοπική κοινωνία και οικονομία, καθώς δεν υπάρχουν στοιχεία για
ΣΕΙΣ-ΑΞΙΟΛ συνεισφορά στο κοινωνικό σύνολο με επιπλέον παροχές, άλλη κοινωνική
ΟΓΗΣΗ πολιτική ή συμβολή κατά την περίοδο της κατοχής. Ο χώρος έχει αναπτύξει
ΧΩΡΟΥ ισχυρές σχέσεις με τον περιβάλλοντα χώρο κυρίως λόγω της ταυτότητα της
βιομηχανίας και της σταθερής της πορείας στον κλάδο που έχει διατηρήσει
ένα ισχυρό προφίλ, αντιμετωπίζεται με περηφάνια από την τοπική κοινωνία,
λόγω των καινοτόμων συστημάτων που έχει εκείνη την εποχή και αποτελεί
ισχυρό κομμάτι της ευρύτερης περιοχής της πόλης. Η σχέση αυτή έχει εν
μέρει πληγεί από την συμβολή της βιομηχανίας με τις δραστηριότητες της
στην ρύπανση του εδάφους όπου εναποτίθεντο τα τζίρα και της χωρίς
κανόνες, χρήσης των χημικών.

ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ ΧΩΡΟ

(ΑΣΤΙΚΟ/ΗΜΙΑΣΤΙΚΟ/ΥΠΑΙΘΡΟ)

A) ΕΦΑΠΤΟΜΕΝΕΣ Η περιοχή που εφάπτεται στον χώρο από ξηρά είναι κυρίως περιοχή
ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ κατοικίας, με ελάχιστες χρήσεις αποθηκών επί της λεωφόρου που
λειτουργεί σαν όριο από ανατολικά, ενώ συναντιόνται διάσπαρτες
αυθαίρετες κατασκευές κατοικίας ή παλιότερες κατασκευές. Από
δυτικά η περιοχή εφάπτεται σε οργανωμένη αστική περιοχή, ενώ
εφάπτεται από την νότια πλευρά με ενεργή αποθήκη χάρτου.

B) ΠΕΡΙΜΕΤΡΙΚΟ Η οικιστική περιοχή που γειτνιάζει με τον ΚΡΟΝΟ δεν έχει

ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ συγκεκριμένη ταυτότητα καθώς το οικιστικό απόθεμα δεν έχει
ΑΠΟΘΕΜΑ ξεκάθαρη εικόνα εφόσον εκεί συναντιόνται και αυθαίρετες
κατασκευές. Η περιοχή που εφάπτεται από δυτικά και βόρια είναι
 οργανωμένη περιοχή κατοικίας με χαμηλή δόμηση και καλή
ποιότητα κατασκευής.

C) ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΟΙ Η περιοχή δεν γειτνιάζει με κοινόχρηστο ή άλλο χώρο πρασίνου,

ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΧΩΡΟΙ αλλά η ίδια έχει για πολλά χρόνια παίξει αυτό το ρόλο, λόγω της μη
περίφραξης της αφενός και της πυκνής βλάστησης αφετέρου.

D) ΕΡΓΑ ΥΠΟ Για την ευρύτερη περιοχή του ΙΡΙΣ αλλά και ακόμα δύο όμορων
ΕΞΕΛΙΞΗ/ΠΡΟΓΡΑΜΜ ιδιοκτησιών, βρίσκεται υπό εξέλιξη έργο ανέγερσης Χ εργατικών
ΑΤΙΖΟΜΕΝΑ κατοικιών-μεζονέτων με διατήρηση των διατηρητέων κτισμάτων του
ΙΡΙΣ αλλά και μέρους των ευκαλύπτων.

E) Ο χώρος του εργοστασίου δεν φαίνεται να εναρμονίζεται πλήρως

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ-ΑΞΙΟ με τον περιβάλλοντα χώρο. Παρόλα αυτά η γειτνίαση του με τον
ΛΟΓΗΣΗ Χώρο του εργοστασίου της Ελαιουργικής, στο παρελθόν, έχει
δημιουργήσει ένα ευρύτερο αστικό κενό στην παραλία που δεν
έχει επιτρέψει την πύκνωση του αστικού ιστού στην περιοχή.
Παράλληλα η γειτνίαση με την θάλασσα και πυκνή και ψηλή
βλάστηση εναρμονίζεται με την αραιή κάλυψη της υπό μελέτη
έκτασης και της ενδεχόμενης διατήρησης του κοινόχρηστου
χαρακτήρα της.
ΑΠΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΒΙ.ΔΑ ΙΟΥΛΙΟΣ 2023

Μαργαρίτη Λούλα, ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΧΡΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΒΕΡΝΙΚΙΩΝ ΙΡΙΣ, στο Βακαλοπούλου Μ.,
Δανιήλ Μ., Λαμπρόπουλος Χ., Φασουράκης Η. (επιμ.), 2017, Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής
(www.vidarchives.gr/reports/2017_01_70).
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β.7.3

Τοπογραφικό της πρότασης όπως προκύπτει από την σχετική μελέτη: Βοζάνη, Ξένου, Μωραΐτης, (2013),
ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΟΠΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ ΠΑΛΑΙΩΝ ΛΑΤΟΜΕΙΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΣΤΗ ΘΕΣΗ
«ΒΛΥΧΑ», Α ΦΑΣΗ
ΑΠΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΒΙ.ΔΑ ΙΟΥΛΙΟΣ 2023

Μαργαρίτη Σπυριδούλα, ΤΣΙΜΕΝΤΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΤΙΤΑΝ, στο Βακαλοπούλου Μ., Δανιήλ Μ.,

Λαμπρόπουλος Χ., Φασουράκης Η. (επιμ.), 2017, Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής
(www.vidarchives.gr/reports/2021_01_109)
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β.7.4

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ «Ελαιουργείο και Σαπωνοποιείο Χαριλάου»

ΧΩΡΟΥ
AB0104A

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ : ΠΑΡΑΛΙΑ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΔΥΤΙΚΟ ΤΕΡΜΑ ΟΔΟΥ ΚΑΝΕΛΟΠΟΥΛΛΟΥ

ΑΕΡΟΦΩΤΟΓΡΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
ΦΙΑ-ΧΑΡΤΗΣ
Μέρος ΟΤ που εφάπτεται από τον
νότο με την θάλασσα ΚΑΙ βόρεια
με το ΒΟΤΡΥΣ. Το ΟΤ είναι
αναξιοποίητο στο σύνολο του
σχεδόν, ενώ εφάπτεται στην
παραλιακή λεωφόρο η οποία και
καταλήγει σε αδιέξοδο λίγα μέτρα
πιο κάτω.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

A) ΕΝΑΡΞΗ H εταιρεία άρχισε να λειτουργεί το 1875 με επωνυμία που δεν είναι γνωστή κι
ΚΑΙ ΛΗΞΗ ιδρύθηκε από τους Λύσανδρο και Εμμανουήλ Χαρίλαο. Η εταιρεία λειτούργησε
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙ μέχρι το 1895, αφού μετά ανέλαβε ο χημικός πλέον Επαμειν. Χαρίλαο σε
ΑΣ συνεργασία με τον Κανελλόπουλου Ν.Η εταιρεία εξήγαγε γύρω 125.000 οκάδες
το 1900 περίπου ενώ σταμάτησε την λειτουργία του το 1964 περίπου,
φημολογείται πως κάηκε από τον ίδιο τον διευθυντή αφού κήρυξε πτώχευση. Τα
προϊόντα ήταν σαπούνια, πυρηνέλαια, κικινέλαια, λιναλευρα, λινέλαια,
γλυκερίνη, βαμβακόπιττες, στεατίνες,

B) Στο χώρο στεγάστηκε Ελαιουργείο και Σαπωνοποιείο ΑΒΕ Χαρίλαος και

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣ Κανελλόπουλος.
ΕΙΣ

C) Η Δραστηριότητα της επιχείρησης ήταν η απόσταξη και παραγωγή λαδιών με

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟ πρώτη ύλη τον ελαιοκαρπό και η παραγωγή σαπουνιού πυρηνέλαιων, παραγωγή
ΤΗΤΕΣ λινελαίων. Στα πλαίσια αυτής της δραστηριότητας λαμβάνανε χώρα οι εξής
επιμέρους διαδικασίες, μύλος λινόσπορου, πιεστήρια, θερμαστήριο, φόρτωση κι
εκφόρτωση κατευθείαν από πλοία πρώτων υλών. Παραγωγή ζωοτροφών ως
παραπροϊόντα.Γινόταν εξαγωγή προϊόντων.

D) ΣΗΜΕΡΑ Ο χώρος χρησιμοποιείται για υπαίθριες πολιτιστικές εκδηλώσεις από το 1999

μέχρι σήμερα, ενώ φιλοξενεί το φεστιβάλ ΑΙΣΧΥΛΙΩΝ.

E) Η έκταση ανήκει σε τραπεζικούς οργανισμούς.

ΙΔΙΟΚΤΗΣΙ
ΑΚΟ
ΚΑΘΕΣΤΩΣ

F) Ο χώρος φαίνεται να πληρεί το κριτήριο της ισχυρής ιστορικής ταυτότητας

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣ καθώς έχει φιλοξενήσει για περίπου έναν αιώνα επιχειρήσεις του ίδιου κλάδου
ΕΙΣ-ΑΞΙΟΛΟ και οι δραστηριότητες που εκτυλίχθηκαν εκεί παρουσίασαν στοιχεία καινοτομίας
ΓΗΣΗ για την εποχή.
ΧΩΡΟΥ
ΤΕΧΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΧΩΡΟΥ

A) Εμβαδόν περιοχής και εμβαδόν δομημένου κι ακάλυπτου χώρου σε σχέση με τον

ΣΥΝΟΛΙΚ περιβάλλοντα χώρο από autocad
Η
ΕΠΙΦΑΝΕΙ
Α

B) Περίπου 10 κτίσματα από τα οποία δεν φαίνεται να παρουσιάζουν όλα ενδιαφέρον,

ΚΤΙΣΜΑΤΑ ενώ κάποια είναι μεταγενέστερα άλλων. Στον χώρο υπάρχουν κάποια καζάνια και
ένα κτίριο διοίκησης. Τα περισσότερα κτίρια που παρουσιάζουν ενδιαφέρον είναι
πέτρινα. Όλα τα κτίρια έχουν υποστεί ζημιές από τον σεισμό του 1999 και χρήζουν
επισκευών.

C) Δεν γνωρίζουμε εάν διατηρούνται τα μηχανήματα έως σήμερα, παρόλο που

ΕΞΟΠΛΙΣ υπάρχουν μαρτυρίες ότι όταν έκλεισε αγοράστηκε με τον εξοπλισμό του. Από
ΜΟΣ επιτόπια έρευνα δεν φαίνεται να διατηρείται εξοπλισμός, πλην ενςωματωμένων
κατασκευών με τα κτίρια.

D) Ο εσωτερικός περίκλειστος χώρος του δημιουργείται από την περιμετρική

ΠΕΡΙΒΑΛ χωροθέτηση κτισμάτων, δεξαμενών κλπ, ενώ δεν υπάρχει φύτευση. Υπάρχουν κι
ΛΟΝ άλλοι δευτερέυοντες μικρότεροι σε έκταση ελεύθεροι χώροι στο χώρο του
ΧΩΡΟΣ Ελαιουργείου.

E) Ο υπό μελέτη χώρος δεν λειτουργεί σαν τοπόσημο αφενός λόγω της υφιστάμενης
ΠΑΡΑΤΗΡ λειτουργίας του αλλά και λόγω του ότι είναι χωροθετημένος σε απόμερο σημείο της
ΗΣΕΙΣ Πόλης. Παρόλα αυτά η ευρύτερη έκταση συχνά αναφέρεται με το όνομα ΒΟΤΡΥΣ
-ΑΞΙΟΛΟΓ καθώς δεν είναι διακριτά τα όρια του μπροστά χώρου με τον εφαπτόμενο που είναι
ΗΣΗ το ΒΟΤΡΥΣ. Ο χώρος λειτουργεί σαν σύνολο και παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον
ΧΩΡΟΥ λόγω της διαταξής των κτισμάτων.

ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

 A) Στο εργοστάσιο απασχολήθηκαν το μέγιστο 300 υπάλληλοι και
ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ επιστήμονες ενώ δεν υπάρχουν αναφορές για έντονη γυναικεία
απασχόληση. Η εταιρεία ξεκίνησε με 30 περίπου άτομα προσωπικό και τα
δεκαπλασίασε μέσα σε 30 χρόνια λειτουργίας της.

B) ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ Δεν υπάρχουν ικανές αναφορές για να σχηματιστεί άποψη για την
ΠΟΛΙΤΙΚΗ κοινωνική πολιτική της εταιρείας.
ΔΩΡΕΕΣ
ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ
ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ
ΚΟΙΝΩΝΙΑ

C) ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ Η δραστηριότητες που έλαβαν χώρα εκεί ήταν εν μέρει ρυπογόνες, καθώς
ΧΩΡΟΥ ΜΕ ΤΟ υπήρχαν παραπροϊόντα που ορισμένα τα επεξεργάζονταν επιπλέον και
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ άλλα τα εναπόθεταν σαν σκουπιδια, φημολογείται πως τα μετέφεραν στην
ΚΑΙ ΤΗΝ «Σταφίδα», ενώ έριχναν απόβλητα στην θάλασσα.
ΡΥΠΑΝΣΗ
ΒΑΘΜΟΣ ΕΠΙΚΥΝΔΙΝΟΤΗΤΑΣ : Πολύ μικρός

ΒΑΘΜΟΣ ΟΧΛΗΣΗΣ – ΡΥΠΑΝΣΗΣ : Μεσαίος

D) Ο χώρος φαίνεται να είχε σχέσεις με την τοπική κοινωνία και

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ- οικονομία, η ένταση των οποίων δεν είναι αυταπόδεικτη, δεν φαίνεται
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ να έχει αναπτλυξει ιδιαίτερες σχέσεις με τον περιβάλλοντα χώρο.
ΧΩΡΟΥ Σίγουρα αποτελεί ισχυρό κομμάτι της ευρύτερης περιοχής της πόλης.
Η σχέση αυτή έχει εν μέρει πληγεί από την συμβολή της βιομηχανίας με
τις δραστηριότητες της στην ρύπανση του περιβάλλοντος, αλλά και
από την θέση του εργοστασίου στο δυτικό όριο της πόλης.

ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ ΧΩΡΟ

(ΑΣΤΙΚΟ/ΗΜΙΑΣΤΙΚΟ/ΥΠΑΙΘΡΟ)
A) Η περιοχή που εφάπτεται στον χώρο είναι το ΒΟΤΡΥΣ βορια και δυτικά από
ΕΦΑΠΤΟΜΕΝΕ δυτικά επισης είναι το ενεργό εργοστάσιο του ΤΙΤΑΝ, το οποίο και
Σ ΧΡΗΣΕΙΣ λειτουργεί σαν όριο της πόλης. Βόρια κι ανατολικά γειτνιάζει με τον
ΓΗΣ αρχαιολογικό χώρο και ανατολικά με μία αραιοδομημένη περιοχή κατοικίας
με ελάχιστες εμπορικές χρήσεις. Νότια ο χώρος εφάπτεται με το με τον
παραλιακό δρόμο που οδηγεί σε αδιέξοδο. Η έκταση βρίσκεται πολύ κοντά σε
έναν από τους βασικότερους άξονες αναψυχής και εμπορίου της Πόλης, την
Οδό Νικολαίδη.

B) Η οικιστική περιοχή που γειτνιάζει δεν έχει συγκεκριμένη ταυτότητα καθώς

ΠΕΡΙΜΕΤΡΙΚΟ το οικιστικό απόθεμα δεν έχει ξεκάθαρη εικόνα εφόσον εκεί συναντιόνται και
ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ελάχιστες μεν αλλά ενδεχομένως αυθαίρετες κατασκευές, ενώ επίσης
ΑΠΟΘΕΜΑ υπάρχουν αδόμητα οικόπεδα και το οικιστικό απόθεμα προέρχεται από
διαφορετικές περιόδους. Η ποιότητα κατασκευής ποικίλλει και η δόμηση
είναι χαμηλή. Η ακτογραμμή βρίσκεται παράλληλα με το όριο του οικοπέδου,
ενώ η είσοδός του βλέπει στον παραθαλάσσιο δρόμο.

C) Ο περιμετρικός του εργοστασίου δεν έχει δημόσιο χαρακτήρα. Νότια

ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤ εφάπτεται με την παραθαλάσσια έκταση περιπάτου/γραμμικού πάρκου οπότε
ΟΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ και έχει κοινόχρηστο χαρακτήρα. Από την βόρια πλευρά υπάρχει το ΒοΤΡΥΣ
ΧΩΡΟΙ και ο λόφος του Αρχαιολογικό χώρου, ενώ το οικόπεδο εφάπτεται με πρώην
αποθηκευτικό, αδόμητο χώρο.

D) ΕΡΓΑ ΥΠΟ Δεν υλοποιείται κάτι στην περιοχή αυτή την χρονική περίοδο, ενώ μελετάται
ΕΞΕΛΙΞΗ/ΠΡΟ πολεοδομικά η ένταξη της περιοχής στο σχέδιο πόλης με πολιτιστική
ΓΡΑΜΜΑΤΙΖΟ αποκλειστικά χρήση.
ΜΕΝΑ

E) Ο χώρος του εργοστασίου δεν φαίνεται να εναρμονίζεται πλήρως με τον

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙ περιβάλλοντα χώρο. Παρόλα αυτά η γειτνίαση του με τον Χώρο του
Σ-ΑΞΙΟΛΟΓΗΣ εργοστασίου ΒΟΤΡΥΣ έχει διατηρήσει ένα ευρύτερο αστικό κενό στην
Η παραλία που δεν έχει επιτρέψει την πύκνωση του αστικού ιστού στην
περιοχή και μπορεί να ενοποιηθεί με τον Αρχαιολογικό χώρο. Παράλληλα
η γειτνίαση με την θάλασσα και άλλους κοινόχρηστους χώρους
(γραμμικός περίπατος) εναρμονίζεται με την αραιή κάλυψη της υπό
 μελέτη έκτασης και ενισχύει την ενδεχόμενη διατήρηση του
κοινόχρηστου χαρακτήρα της.

ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ-ΠΡΟΒΛΕΠΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ

A) Σήμερα τίποτα δεν προστατεύεται θεσμικά στην έκταση του εργοστασίου.

ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ Προωθείται τα τελευταία χρόνια η ένταξη στο Σχέδιο Πόλης της περιοχής
ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ νοτίως του Αρχαιολογικού χώρου (πρώην Βότρυς - Ελαιουργείο) με σκοπό αφ'
ΚΤΙΣΜΑΤΩΝ- ενός την ανέγερση νέου Αρχαιολογικού Μουσείου της Ελευσίνος και αφ' ετέρου
ΣΥΝΟΛΟΥ τη δημιουργία του Πολιτιστικού του Δήμου Ελευσίνος. Η περιοχή με την
ονομασία SINTRA (ΒΟΤΡΥΣ) - ΕΛΑΙΟΥΡΓΕΙΟ είναι χαρακτηρισμένη με τη
χρήση «πολιτιστικές λειτουργίες, χαρακτηρισμός που παραμένει και στην
πρόσφατη τροποποίηση του ΓΠΣ (ΦΕΚ 627Δ/05). Μετά την έγκριση της
τροποποίησης του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου Ελευσίνας (ΦΕΚ 627Δ/05)
υποβλήθηκε στην αρμόδια Διεύθυνση Πολεοδομικού Σχεδιασμού από τον Δήμο
Ελευσίνας , ο φάκελος της πολεοδομικής μελέτης αναθεώρησης - επέκτασης
του εγκεκριμένου ρυμοτομικού σχεδίου Ελευσίνας της περιοχής ΒΟΤΡΥΣ -
ΕΛΑΙΟΥΡΓΕΙΟ. Σύμφωνα με την πρόταση της μελέτης αυτής προτείνεται η
δημιουργία στο χώρο της ιδιοκτησίας «ΒΟΤΡΥΣ - ΕΛΑΙΟΥΡΓΕΙΟ»
πολιτιστικών λειτουργιών για την εξυπηρέτηση της πόλης. Συγκεκριμένα στο
χώρο αυτό προτείνεται να δημιουργηθεί το Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου
Ελευσίνας που θα στεγάσει μουσείο, εκθεσιακούς χώρους, πολιτιστικές
εκδηλώσεις κλπ. Επίσης προτείνεται η δημιουργία Δημοτικού Χώρου
Στάθμευσης για τη εξυπηρέτηση των παραπάνω λειτουργιών. Οι όροι δόμησης
που προτείνονται, σύμφωνα με τη μελέτη είναι ιδιαίτερα ήπιοι, γιατί η περιοχή
βρίσκεται σε επαφή με αρχαιολογικό χώρο. Παράλληλα από τη μελέτη
προτείνεται η διατήρηση όσων παλαιών βιομηχανικών κτισμάτων κριθούν
αξιόλογα σε συνδυασμό με σημαντικές αρχαιότητες που πιθανολογείται ότι
υπάρχουν στο υπέδαφος.
 B) Για τον χώρο έχουν γίνει προτάσεις από την πολιτική ηγεσία της αυτοδιοίκησης.
ΠΡΟΒΛΕΠΟ Η περιοχή έχει προταθεί για ένταξη κι έχει υλοποιηθεί πολεοδομική μελέτη.
ΜΕΝΗ Σύμφωνα με την πρόταση της μελέτης αυτής προτείνεται η δημιουργία στο
ΑΞΙΟΠΟΙΗΣ χώρο της ιδιοκτησίας «ΒΟΤΡΥΣ - ΕΛΑΙΟΥΡΓΕΙΟ» πολιτιστικών λειτουργιών
Η, για την εξυπηρέτηση της πόλης. Συγκεκριμένα στο χώρο αυτό προτείνεται να
ΕΠΑΝΑΧΡΗΣ δημιουργηθεί το Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Ελευσίνας που θα στεγάσει
Η, ΜΕΛΕΤΕΣ/ μουσείο, εκθεσιακούς χώρους, πολιτιστικές εκδηλώσεις κλπ. Επίσης προτείνεται
η δημιουργία Δημοτικού Χώρου Στάθμευσης για τη εξυπηρέτηση των
παραπάνω λειτουργιών. Οι όροι δόμησης που προτείνονται, σύμφωνα με τη
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ μελέτη είναι ιδιαίτερα ήπιοι, γιατί η περιοχή βρίσκεται σε επαφή με
ΚΛΠ αρχαιολογικό χώρο. Παράλληλα από τη μελέτη προτείνεται η διατήρηση όσων
παλαιών βιομηχανικών κτισμάτων κριθούν αξιόλογα σε συνδυασμό με
σημαντικές αρχαιότητες που πιθανολογείται ότι υπάρχουν στο υπέδαφος.

Προτάσεις που έχουν γίνει για το χώρο εμπεριέχονται στα εξής:Άξονες

αναβάθμισης Πολεοδομικού Κέντρου Ελευσίνας, ΕΜΠ 2004

C) Ο χώρος έχει δρομολογημένη πρόταση αξιοποίησης ή επανάχρησης ενώ το

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣ ιδιωτικό του καθεστώς εμποδίζει την άμεση ανάπτυξη κοινόχρηστου
ΕΙΣ-ΑΞΙΟΛΟΓ χώρου. Η θεσμοθετημένη προστασία δεν υφίσταται στο σύνολο του χώρου
ΗΣΗ των μηχανημάτων κλπ και συνεπώς χάνει τον ισχυρό της ρόλο στην
διατήρηση του χώρου. Η χαρακτηρισμένη χρήση πολιτισμού, στο ΓΠΣ,
αποτελεί ένα έμμεσο εργαλείο σχεδιασμού που υποβοηθά την εξασφάλιση
του δημόσιου χαρακτήρα της έκτασης.

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ «ΒΟΤΡΥΣ»

ΧΩΡΟΥ
AB0104B

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ : ΠΑΡΑΛΙΑ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΔΥΤΙΚΟ ΤΕΡΜΑ ΟΔΟΥ ΚΑΝΕΛΟΠΟΥΛΛΟΥ

ΑΕΡΟΦΩΤΟΓΡΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
ΦΙΑ-ΧΑΡΤΗΣ
Μέρος ΟΤ που εφάπτεται από τον
νότο με την θάλασσα ΚΑΙ ΤΟ
Σαπωνοποιείο Χαριλάου. Το ΟΤ
είναι αναξιοποίητα στο σύνολο του
σχεδόν, ενώ εφάπτεται στην
παραλιακή λεωφόρο η οποία και
καταλήγει σε αδιέξοδο λίγα μέτρα
πιο κάτω.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

G) ΕΝΑΡΞΗ H εταιρεία άρχισε να λειτουργεί το 1906 στην Ελαυσίνα ως Ελληνική Εταιρεία

ΚΑΙ ΛΗΞΗ Οίνων και Οινοπνευματων ΕΕΟΟ, ενώ ιδρύθηκε το 1898 ως Χαρίλαος και σια. Η
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙ εταιρεία λειτούργησε μέχρι το 1986, αφού είχε αγοραστεί από τον Μποδσάκη το
ΑΣ 1938.Μετά το θάνατό του (19 Ιανουαρίου 1979), η διοίκηση του ΒΟΤΡΥΣ
περνάει στα χέρια του ανιψιού του Μπδοσάκη,Τζώρτζη Αθανασιάδη (συντάκτη
της εφημερίδας «ΒΡΑΔΥΝΗ»), τον οποίο σκοτώνει η 17 Νοέμβρη το 1982. Το
1986 σταματά οριστικά η λειτουργία του. Αργότερα, με διαδικασίες άγνωστες
ακόμη σε εμάς, πέρασε στα χέρια του επιχειρηματία Γ.Πατατούδη από τον οποίο
το 1999-2000 αγοράστηκε από τον Οργανισμό Σχολικών Κτιρίων.Τα προϊόντα
ήταν οι οίνοι, το κονιάκ και το οινόπνευμα, καθαρό και φωτιστικό.

H) Στο χώρο στεγάστηκε ένα από τα εργοστάσια της Ελληνικής Εταιρείας Οίνων και
ΕΠΙΧΕΙΡΗΣ Οινοπνευματων ΕΕΟΟ. Συγκροτήθηκε όμιλος όπου σε αυτόν άνηκε και η
ΕΙΣ Ε.Χαρίλαος . Η ΕΕΟΟ μετονομάστηκε σε «Ηνωμένη Παραγωγή Οίνων και
Οινοποιημάτων της Ελλάδας – Βάκχος»

I) Η Δραστηριότητα της επιχείρησης ήταν η απόσταξη και παραγωγή

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟ οινοπνευματωδών και οίνου με πρώτη ύλη τα την σταφίδα και την μελάσα. Στα
ΤΗΤΕΣ πλαίσια αυτής της δραστηριότητας λαμβάνανε χώρα οι εξής επιμέρους
διαδικασίες, θερμαστήριο, διυλιστήριο, εκζαχαρωτήριο, οινοποιείο και η
 παραγωγή βαρελιών, αλλά και φόρτωση κι εκφόρτωση κατευθείαν από πλοία
πρώτων υλών.Γινόταν εξαγωγή προϊόντων.

J) ΣΗΜΕΡΑ Ο χώρος του ΒΟΤΡΥΣ χρησιμοποιείται εν μέρει για υπαίθριες πολιτιστικές

εκδηλώσεις από το 1999 μέχρι σήμερα, ενώ χρησιμοποιείται και από την
Βιομηχανία ΣΙΝΤΡΑ.

L) Ο χώρος φαίνεται να πληρεί το κριτήριο της ισχυρής ιστορικής ταυτότητας

ΠΑΡΑΤΗΡΗ καθώς έχει φιλοξενήσει για περίπου έναν αιώνα επιχειρήσεις του ίδιου
ΣΕΙΣ-ΑΞΙΟΛ κλάδου και οι δραστηριότητες που εκτυλίχθηκαν εκεί παρουσίασαν στοιχεία
ΟΓΗΣΗ καινοτομίας για την εποχή.
ΧΩΡΟΥ

ΤΕΧΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΧΩΡΟΥ

F) ΣΥΝΟΛΙΚΗ Εμβαδόν περιοχής και εμβαδόν δομημένου κι ακάλυπτου χώρου σε σχέση με

ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ τον περιβάλλοντα χώρο από autocad

G) ΚΤΙΣΜΑΤΑ Περισσότερα από 10 κτίσματα από τα οποία δεν φαίνεται να παρουσιάζουν

όλα ενδιαφέρον, ενώ κάποια είναι μεταγενέστερα άλλων. Στον χώρο
υπάρχουν πολλά καζάνια μικρά και μεγάλα.

H) Στο εργοστάσιο χρησιμοποιήθηκαν μηχανήματα και τεχνικός εξοπλισμός

ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ όπως αποστακτικές μηχανές συστήματος Μπαρμπέ (BARBEI). Δεν
γνωρίζουμε εάν διατηρούνται τα μηχανήματα έως σήμερα, παρόλο που
υπάρχουν μαρτυρίες ότι όταν έκλεισε αγοράστηκε με τον εξοπλισμό του.

I) Ο εσωτερικός περίκλειστος χώρος του ΒΟΤΡΥΣ δημιουργείται από την

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ περιμετρική χωροθέτηση κτισμάτων, δεξαμενών κλπ, ενώ δεν υπάρχει
ΧΩΡΟΣ φύτευση.
 J) Ο υπό μελέτη χώρος δεν λειτουργεί σαν τοπώσημο αφενός λόγω της
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ υφιστάμενης λειτουργίας του αλλά και λόγω του ότι είναι χωροθετημένο στο
-ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ νοτιοδυτικό όριο της Πόλης. Παρόλα αυτά η ευρύτερη έκταση συχνά
ΧΩΡΟΥ αναφέρεται με το όνομα ΒΟΤΡΥΣ. Δεν υπάρχει πλήρης εικόνα του χώρου
λόγω της λειτουργίας του.

ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

E) Στο διοικητικό τμήμα του εργοστασίου απασχολήθηκαν 300 υπάλληλοι και

ΑΠΑΣΧΟΛΗ επιστήμονες ενώ δεν υπάρχουν αναφορές για γυναικεία απασχόληση. Η εταιρεία
ΣΗ συνολικά απασχολούσε 2000 εργάτες και 3000 πωλητές και άλλες ειδικότητες.
Προπολεμικά στο εργοστάσιο της Ελευσίνας υπήρχαν περίπου 300 εργάτες,
τεχνίτες κλπ.

F) Κατά την διάρκεια του Πολέμου το εργοστάσιο είχε επιταχθεί στους Γερμανούς,
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ διαμέσου των σωματείων οι εργαζόμενοι έπαιρναν μια ποσότητα μπλε
ΠΟΛΙΤΙΚΗ οινοπνεύματος ενώ οι Γερμανοί για ανταλλαγή του κρασιού έδιναν μισή
ΔΩΡΕΕΣ κουραμάνα στους εργαζόμενους. Μεταπολεμικά η διοίκηση κανόνιζε εκδρομές
ΣΥΝΕΙΣΦΟΡ για το προσωπικό.
Α ΣΤΗΝ
ΤΟΠΙΚΗ Σε εποχές έλλειψης ζάχαρης η βιομηχανία παρήγαγε από σταφίδα σταφιδίνη,
ΚΟΙΝΩΝΙΑ υποκατάστατο της ζάχαρης και κάλυπτε την αγορά, ενώ παρήγαγε καθαρό
οινόπνευμα και το πουλούσε.

G) ΣΧΕΣΗ Η δραστηριότητες που έλαβαν χώρα εκεί ήταν εν μέρει ρυπογόνες, καθώς τα
ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ υπολείμματα της σταφίδας τα μετέφεραν σε σημείο κάτω από τον Αρχαιολογικό
ΜΕ ΤΟ χώρο «στη Σταφίδα» μέχρι να αποσυντεθεί τελείως αι να γίνει κοπριά, ενώ
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟ έριχναν απόβλητα στην θάλασσα.
Ν ΚΑΙ ΤΗΝ
ΡΥΠΑΝΣΗ ΒΑΘΜΟΣ ΕΠΙΚΥΝΔΙΝΟΤΗΤΑΣ : Πολύ μικρός

ΒΑΘΜΟΣ ΟΧΛΗΣΗΣ – ΡΥΠΑΝΣΗΣ : Μεσαίος

 H) Ο χώρος φαίνεται να είχε δημιουργήσει αρκετά ισχυρές σχέσεις με την
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣ τοπική κοινωνία και οικονομία αλλά και με τον περιβάλλοντα χώρο, έχοντας
ΕΙΣ-ΑΞΙΟΛΟ αναπτύξει δεσμούς με τον πληθυσμό. Σίγουρα αποτελεί ισχυρό κομμάτι της
ΓΗΣΗ ευρύτερης περιοχής της πόλης. Η σχέση αυτή έχει εν μέρει πληγεί από την
ΧΩΡΟΥ συμβολή της βιομηχανίας με τις δραστηριότητες της στην ρύπανση του
περιβάλλοντος, στις οποίες και οφείλεται εν μέρει η παύση λειτουργίας της
επιχείρησης.

ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ ΧΩΡΟ (ΑΣΤΙΚΟ/ΗΜΙΑΣΤΙΚΟ/ΥΠΑΙΘΡΟ)

F) Η περιοχή που εφάπτεται στον χώρο του ΒΟΤΡΥΣ από δυτικά είναι το ενεργό
ΕΦΑΠΤΟΜΕΝ εργοστάσιο του ΤΙΤΑΝ, το οποίο και λειτουργεί σαν όριο της πόλης. Βόρια
ΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ εφάπτεται με τον αρχαιολογικό χώρο και ανατολικά με μία οργανωμένη
ΓΗΣ αραιοδομημένη περιοχή κατοικίας με ελάχιστες εμπορικές χρήσεις. Νότια ο
χώρος εφάπτεται με το Ελαιουργείο και Σαπωνοποιείο Χαριλάου με το οποίο
λειτουργεί οπτικά ως μία ενότητα. Η έκταση βρίσκεται πολύ κοντά σε έναν από
τους βασικότερους άξονες αναψυχής και εμπορίου της Πόλης, την Οδό
Νικολαίδη.

G) Η οικιστική περιοχή που γειτνιάζει με το ΒΟΤΡΥΣ δεν έχει συγκεκριμένη

ΠΕΡΙΜΕΤΡΙΚ ταυτότητα καθώς το οικιστικό απόθεμα δεν έχει ξεκάθαρη εικόνα εφόσον εκεί
Ο ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ συναντιόνται και ελάχιστες μεν αλλά ενδεχομένως αυθαίρετες κατασκευές,
ΑΠΟΘΕΜΑ επίσης υπάρχουν αδόμητα οικόπεδα και το οικιστικό απόθεμα είναι από
διαφορετικές περιόδους. Η ποιότητα κατασκευής ποικίλλει και η δόμηση είναι
χαμηλή. Η ακτογραμμή βρίσκεται πολύ κοντά στην περιοχή του οικοπέδου, ενώ
η είσοδός του βλέπει στον παραθαλάσσιο δρόμο.

H) Ο περιμετρικός του εργοστασίου χώρος σχεδόν από κάθε πλευρά του, πλην της
ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤ δυτικής, έχει δημόσιο χαρακτήρα. Νότια εφάπτεται με την παραθαλάσσια
ΟΙ έκταση περιπάτου/γραμμικού πάρκου οπότε και έχει κοινόχρηστο χαρακτήρα.
ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ Από την βόρια πλευρά υπάρχει ο λόφος του Αρχαιολογικό χώρου, ενώ το
ΧΩΡΟΙ οικόπεδο εφάπτεται με τον Χώρο του Ελαιουργείου όπου γίνονται οι
 εκδηλώσεις των Αισχυλίων τα τελευταία χρόνια και ο χώρος έχει αποκτήσει
κοινόχρηστο χαρακτήρα.

I) ΕΡΓΑ ΥΠΟ Δεν υλοποιείται κάτι στην περιοχή αυτή την χρονική περίοδο, ενώ μελετάται
ΕΞΕΛΙΞΗ/ΠΡ πολεοδομικά η ένταξη της περιοχής στο σχέδιο πόλης με πολιτιστική
ΟΓΡΑΜΜΑΤΙΖ αποκλειστικά χρήση.
ΟΜΕΝΑ

J) Ο χώρος του εργοστασίου δεν φαίνεται να εναρμονίζεται πλήρως με τον

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕ περιβάλλοντα χώρο. Παρόλα αυτά η γειτνίαση του με τον Χώρο του
ΙΣ-ΑΞΙΟΛΟΓΗ εργοστασίου Κανελλόπουλος έχει διατηρήσει ένα ευρύτερο αστικό κενό
ΣΗ στην παραλία που δεν έχει επιτρέψει την πύκνωση του αστικού ιστού στην
περιοχή και μπορεί να ενοποιηθεί με τον Αρχαιολογικό χώρο. Παράλληλα η
γειτνίαση με την θάλασσα και άλλους κοινόχρηστους χώρους (γραμμικός
περίπατος) εναρμονίζεται με την αραιή κάλυψη της υπό μελέτη έκτασης
και ενισχύει την ενδεχόμενη διατήρηση του κοινόχρηστου χαρακτήρα της.

ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ-ΠΡΟΒΛΕΠΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ

D) Σήμερα τίποτα δεν προστατεύται θεσμικά στην έκταση του ΒΟΤΡΥΣ.

ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ Προωθείται τα τελευταία χρόνια η ένταξη στο Σχέδιο Πόλης της περιοχής
ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ νοτίως του Αρχαιολογικού χώρου (πρώην Βότρυς - Ελαιουργείο) με σκοπό αφ'
ΚΤΙΣΜΑΤΩΝ- ενός την ανέγερση νέου Αρχαιολογικού Μουσείου της Ελευσίνος και αφ' ετέρου
ΣΥΝΟΛΟΥ τη δημιουργία του Πολιτιστικού του Δήμου Ελευσίνος. Η περιοχή με την
ονομασία SINTRA (ΒΟΤΡΥΣ) - ΕΛΑΙΟΥΡΓΕΙΟ είναι χαρακτηρισμένη με τη
χρήση «πολιτιστικές λειτουργίες, χαρακτηρισμός που παραμένει και στην
πρόσφατη τροποποίηση του ΓΠΣ (ΦΕΚ 627Δ/05). Μετά την έγκριση της
τροποποίησης του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου Ελευσίνας (ΦΕΚ 627Δ/05)
υποβλήθηκε στην αρμόδια Διεύθυνση Πολεοδομικού Σχεδιασμού από τον Δήμο
Ελευσίνας , ο φάκελος της πολεοδομικής μελέτης αναθεώρησης - επέκτασης
του εγκεκριμένου ρυμοτομικού σχεδίου Ελευσίνας της περιοχής ΒΟΤΡΥΣ -
ΕΛΑΙΟΥΡΓΕΙΟ. Σύμφωνα με την πρόταση της μελέτης αυτής προτείνεται η
δημιουργία στο χώρο της ιδιοκτησίας «ΒΟΤΡΥΣ - ΕΛΑΙΟΥΡΓΕΙΟ»
πολιτιστικών λειτουργιών για την εξυπηρέτηση της πόλης. Συγκεκριμένα στο
χώρο αυτό προτείνεται να δημιουργηθεί το Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου
Ελευσίνας που θα στεγάσει μουσείο, εκθεσιακούς χώρους, πολιτιστικές
εκδηλώσεις κλπ. Επίσης προτείνεται η δημιουργία Δημοτικού Χώρου
Στάθμευσης για τη εξυπηρέτηση των παραπάνω λειτουργιών. Οι όροι δόμησης
 που προτείνονται, σύμφωνα με τη μελέτη είναι ιδιαίτερα ήπιοι, γιατί η περιοχή
βρίσκεται σε επαφή με αρχαιολογικό χώρο. Παράλληλα από τη μελέτη
προτείνεται η διατήρηση όσων παλαιών βιομηχανικών κτισμάτων κριθούν
αξιόλογα σε συνδυασμό με σημαντικές αρχαιότητες που πιθανολογείται ότι
υπάρχουν στο υπέδαφος.

E) Για τον χώρο έχουν γίνει προτάσεις από την πολιτική ηγεσία της αυτοδιοίκησης.
ΠΡΟΒΛΕΠΟ Η περιοχή έχει προταθεί για ενταξη κι έχει υλοποιηθεί πολεοδομική
ΜΕΝΗ μελέτη.Σύμφωνα με την πρόταση της μελέτης αυτής προτείνεται η δημιουργία
ΑΞΙΟΠΟΙΗΣ στο χώρο της ιδιοκτησίας «ΒΟΤΡΥΣ - ΕΛΑΙΟΥΡΓΕΙΟ» πολιτιστικών
Η, λειτουργιών για την εξυπηρέτηση της πόλης. Συγκεκριμένα στο χώρο αυτό
ΕΠΑΝΑΧΡΗΣ προτείνεται να δημιουργηθεί το Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Ελευσίνας που
Η, ΜΕΛΕΤΕΣ/ θα στεγάσει μουσείο, εκθεσιακούς χώρους, πολιτιστικές εκδηλώσεις κλπ.
Επίσης προτείνεται η δημιουργία Δημοτικού Χώρου Στάθμευσης για τη
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ εξυπηρέτηση των παραπάνω λειτουργιών. Οι όροι δόμησης που προτείνονται,
ΚΛΠ σύμφωνα με τη μελέτη είναι ιδιαίτερα ήπιοι, γιατί η περιοχή βρίσκεται σε
επαφή με αρχαιολογικό χώρο. Παράλληλα από τη μελέτη προτείνεται η
διατήρηση όσων παλαιών βιομηχανικών κτισμάτων κριθούν αξιόλογα σε
συνδυασμό με σημαντικές αρχαιότητες που πιθανολογείται ότι υπάρχουν στο
υπέδαφος. Προτάσεις που έχουν γίνει για το χώρο εμπεριέχονται στα εξής:

Άξονες αναβάθμισης Πολεοδομικού Κέντρου Ελευσίνας, ΕΜΠ 2004

F) Ο χώρος έχει δρομολογημένη πρόταση αξιοποίησης ή επανάχρησης ενώ το

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣ ιδιωτικό του καθεστώς εμποδίζει την άμεση ανάπτυξη κοινόχρηστου
ΕΙΣ-ΑΞΙΟΛΟΓ χώρου. Η θεσμοθετημένη προστασία δεν υφίσταται στο σύνολο του χώρου
ΗΣΗ των μηχανημάτων κλπ και συνεπώς χάνει τον ισχυρό της ρόλο στην
διατήρηση του χώρου. Η χαρακτηρισμένη χρήση πολιτισμού, στο ΓΠΣ,
αποτελεί ένα έμμεσο εργαλείο σχεδιασμού που υποβοηθά την εξασφάλιση
του δημόσιου χαρακτήρα της έκτασης.

Μαριλένα Βακαλοπούλου, ΕΛΑΙΟΥΡΓΕΙΟ-ΣΑΠΩΝΟΠΟΙΕΙΟ ΧΑΡΙΛΑΟΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ, στο

Βακαλοπούλου Μ., Δανιήλ Μ., Λαμπρόπουλος Χ., Φασουράκης Η. (επιμ.), 2017, Βιομηχανικά Δελτία
Απογραφής (www.vidarchives.gr/reports/2017_12_345).

Μαρία Δανιήλ, ΒΟΤΡΥΣ - ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΟΙΝΩΝ ΚΑΙ ΟΙΝΟΠΝΕΥΜΑΤΩΝ (Ε.Ε.Ο.Ο.) -

ΕΛΕΥΣΙΝΑ, στο Βακαλοπούλου Μ., Δανιήλ Μ., Λαμπρόπουλος Χ., Φασουράκης Η. (επιμ.), 2017,
Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής (www.vidarchives.gr/reports/2017_12_260).
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β.7.4

ΣΚΑΛΙΣΤΗΡΗΣ

Γιάννης Αρσενιάδης, Αντώνης Καραδήμας, ΑΕ ΜΕΤΑΛΛΕΙΑ ΒΩΞΙΤΟΥ ΕΛΕΥΣΙΝΟΣ – ELBAUMIN

– ΕΛΜΙΝ [ΣΚΑΛΑΣ ΦΟΡΤΩΣΗΣ], στο Βακαλοπούλου Μ., Δανιήλ Μ., Λαμπρόπουλος Χ.,
Φασουράκης Η. (επιμ.), 2017, Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής (www.vidarchives.gr/reports/2021_01_74
 Description Advantages Application/ Feasibility
Disadvantages
Industrial . Very big It constitutes an umbrella of all
Archaeolo difficulty following tools. The application
Interdisciplinary method It combinationally
gy of study of materials and examines the concerning the of such complex methods has
pipe evidences, results of industrial collection of difficulty particularly in the case
manufactures, ettlements, activity and essential data of the non-existence of one
natural and urban analyses points during single institution managing the
landscapes that were concerning research of all Industrial heritage in the country.
created for or by the protection, required
industrial activity. preservation . questions.

Public Registrations /data bases Validity of files It’s Likely to Facility in the collection of
Files/Data of industries/enterprises because of their have, public files through and
bases industrial nutshells with management by a omissions etc, operation of one single
their historical analysis, Public Institution, because of the institution of management from
technical equipment, The use of the data lack of an the regional chambers,
machines etc (Regional base for institution of Municipalities, etc
files, local files of verification of their
chambers) elements. management
and lack of a
certain policy
Officially Lists of responsible Official documents Those lists do Small reliability of the data base
Protected institutions for the of state with not include all does not substantially contribute
monument protection of monuments argued places of monuments in the protection, reading and
s with lists of protected, protection. and spaces that preservation of the Industrial
declared monuments. Such should be heritage
institutions concerning legally
Industrial heritage are protected but,
mainly the MINISTRY OF only those that
ENVIRONMENT for some
PLANNING AND reason have
PUBLIC WORKS and the been
Ministry of Culture undertaken the
protection and
are
conservable.
Official Elements and key points The validity of There are not Encouragement of obligation of
researches from official studies that elements because realized local Local authorities to work out
/studies of each LOCAL of the existence of spatial plans their local spatial plans and
public AUTHORITY, has special follow the specifications of the
realised. Main source of specifications of ministry with regard to the
organizati pumping information is study by the for each Greek recognition of all cultural
ons the local spatial plan of ministry in charge. municipality. elements and heritage
each municipality which
encloses the analysis of
cultural identity,
monuments, history of
each place etc.
Private Data bases of industrial Bigger reliability Private Restricted permission of their
files/data nutshells with their of elements, character of use
bases historical analysis, validity because of files does not
technical equipment, the application of facilitate the
machines etc, ( the international collective
National Banks data base, specifications, management
other banks and continuous and the wider
institutions of Public, follow-up and use of data
individual, enterprises briefing of data bases
etc.) bases. Elements of
documentation,
photographic
material, maps etc.
Digitalised data
bases
GIS Use of territorial data, Permanent It does not Additional use with all above
satellite observation and follow-up of constitute tools for better planning and
cross-correlation existing situation, widely observation of phenomena.
qualitative and territorial tool of protection, widespread
data. evidence etc. tool of
planning in
Greece
 Eεργοστάσιο «Ελαιουργείο Εταιρεία Οίνων
Χρωμάτων και Εταιρεία και και
Βερνικιών ΙΡΙΣ Οινοπν/ποιίας Σαπωνοποιείο Οινοπνευματων Ελαιουργική
Ανενεργοί Βιομηχανικοί Χώροι ΕΕ ΚΡΟΝΟΣ Χαριλάου» ΒΟΤΡΥΣ Συνεταιριστική
Κριτήρια AΒ0102 AΒ0103 AΒ0104A AΒ0104b Ένωση

Ισχυρή ιστορική ταυτότητα 4 5 4 5 2

Αισθητική/αρχιτεκτονική αξία 3 5 4 4 2
Συσχέτιση με κοινόχρηστο
χαρακτήρα, ικανό μέγεθος,
εγκαταστάσεις, χωροθέτηση. 1 3 5 4 5
Ισχυρή σχέση και δεσμοί με την
τοπική ταυτότητα 5 5 4 4 5
Δημιουργία Τεχνογνωσίας, εισαγωγή
καινοτομίας, παραγωγή άυλων
πρακτικών 5 4 5 3 3
Συμβολή στην απασχόληση του
τοπικού πληθυσμού 4 4 4 4 3

Σχέση με το φυσικό περιβάλλον 1 4 3 2 3

Συμβολή στην οικονομική ανάπτυξη
της περιοχής 4 4 4 3 3
ΣΥΝΟΛΟ 27 34 33 29 26
Πίνακας Σ-Γ-2 Αξιολόγηση των ΑΒΧ της Ελευσίνας βάσει της ανάλυσης των απογραφικών δελτίων και αξιολόγησης τους . Πηγή:
ιδία Επεξεργασία 1= Μικρή Συμβολή 5= Μεγάλη Συμβολή
Πίνακας V-1 Συνθήκη εφικτότητας διαδικασίας παραγωγής τουριστικού προϊόντος

1. Πρωτογενή στοιχεία - Πόροι

Πόροι Έργα υποστήριξης Υπηρεσίες υποστήριξης
Πολιτιστικοί-Δομημένο περιβάλλον (ΠΚ) ● Σήμανση, πληροφόρηση με χρήση ●Υπηρεσίες ξενάγησης/ πληροφόρησης
οπτικοακουστικών μέσων,
▪ Αρχαιολογικός χώρος –μνημεία ●Υπηρεσίες διαχείρισης
▪ Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά μνημεία (έως 1830) ● βοηθητικές υποδομές για τη διαχείριση
της κίνησης των επισκεπτών
▪ Νεώτερα μνημεία (1831-1940) ΒΚ
▪ Σύγχρονη αρχιτεκτονική δημιουργία (1941-σήμερα)
●Ιστορικές διαδρομές και μονοπάτια
Οικονομικό–παραγωγικό περιβάλλον
● Υφιστάμενη βιομηχανική δραστηριότητα εξειδικευση στα
πετρελαιοειδή και την ναυπηγική κ.α.
● Κοινωνία πολιτισμός
●Πολιτιστική δραστηριότητα, φεστιβάλ, συνέδρια κ.α.
Πολιτιστικά τοπία
▪ «Ιεροί τόποι»
▪ Αστικό τοπίο
●Παραθαλάσσιο τοπίο
Φυσικό Περιβάλλον
Σημεία με θέα

2 Δευτερογενή στοιχεία - προϊόντα τουριστικής έλξης

 Εξειδικευμένοι εξοπλισμοί Έργα υποστήριξης Υπηρεσίες υποστήριξης
Για πολιτιστικό τουρισμό ● Σήμανση, πληροφόρηση με χρήση ●Υπηρεσίες ενημέρωσης/ ξενάγησης /
οπτικοακουστικών μέσων, πληροφόρησης
● Μουσεία.
● βοηθητικές υποδομές για τη διαχείριση ●Υπηρεσίες διαχείρισης
● Εκθεσιακοί χώροι.
της κίνησης των επισκεπτών
●Άλλες ειδικές υπηρεσίες
● Χώροι παραστάσεων και άλλων πολιτιστικών εκδηλώσεων
● Άλλες υποδομές υποστήριξης
Για συνεδριακό τουρισμό
● Συνεδριακοί χώροι
● Εκθεσιακοί χώροι
Για θαλάσσιο τουρισμό
● Οργανωμένες Μαρίνες
● Αγκυροβόλια (καταφύγια)
● Ναυτικοί όμιλοι
● Ναυπηγοεπισκευαστικές μονάδες

ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΩΔΟΜΗΣ (ΚΑΤΑΛΥΜΑΤΑ) ΚΑΙ ΥΠΟΔΟΜΕΣ

Εξειδικευμένοι εξοπλισμοί Έργα υποστήριξης Υπηρεσίες υποστήριξης
● Καταλύματα ● Διάφορες υποδομές υποστήριξης ● Υπηρεσίες διανυκτέρευσης, ανάπαυσης
● Συνοδευτική υποδομή των καταλυμάτων (εστιατόρια, κέντρα ● Υπηρεσίες αγορών
ψυχαγωγίας χώροι άθλησης, καταστήματα) ● Υπηρεσίες άθλησης, υγιεινής

ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΕΩΝ – ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΩΝ

Εξειδικευμένοι εξοπλισμοί Έργα υποστήριξης Υπηρεσίες υποστήριξης
● Κέντρα – σταθμοί, τερματικές εγκαταστάσεις ● Διάφορες υποδομές υποστήριξης ● Ειδικές υπηρεσίες για τουρίστες ( πρακτορεία,
υπηρεσίες ενοικίασης σκαφών/υποδοχής)
● Μέσα μετακίνησης.

---- Μεγάλη Συμβολή ---- Περιορισμένη συμβολή με δυνατότητες ανάπτυξη ---- Μειωμένη έως καμία συμβολή