Professional Documents
Culture Documents
فعالية برنامج علاجي نفسي جماعي (سلوكي معرفي) في التخفيف من أعراض اضطراب الضغط ما بعد الصدمة والأعراض المصاحبة له عند أمهات الأطفال المصابين بمتلازمة داون
فعالية برنامج علاجي نفسي جماعي (سلوكي معرفي) في التخفيف من أعراض اضطراب الضغط ما بعد الصدمة والأعراض المصاحبة له عند أمهات الأطفال المصابين بمتلازمة داون
ﺗﻬ ـ ـ ـ ــﺪف اﻟﺪراﺳ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺤﺎﻟﻴـ ـ ـ ـ ـ ﺔ إﻟ ـ ـ ـ ــﻰ ﻣﺤﺎوﻟ ـ ـ ـ ــﺔ ﺗﻄﺒﻴ ـ ـ ـ ــﻖ إﺳ ـ ـ ـ ــﺘﺮاﺗﻴﺠﻴﺔ ﻫﺎدﻓ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟﻠﺘﺨﻔﻴ ـ ـ ـ ــﻒ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ
أﻋ ـ ـ ـ ــﺮاض اﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ واﻷﻋ ـ ـ ـ ــﺮاض اﻟﻤﺼ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺒﺔ ﻟ ـ ـ ـ ــﻪ ﻋﻨ ـ ـ ـ ــﺪ أﻣﻬ ـ ـ ـ ــﺎت
اﻷﻃﻔـ ـ ـ ــﺎل اﻟﻤﺼـ ـ ـ ــﺎﺑﻴﻦ ﺑﻤﺘﻼزﻣـ ـ ـ ــﺔ داون ،واﻟﺘـ ـ ـ ــﻲ ﺗﺘﻤﺜـ ـ ـ ــﻞ ﻓـ ـ ـ ــﻲ ﺑﺮﻧـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ ﻋﻼﺟـ ـ ـ ــﻲ ﻧﻔﺴـ ـ ـ ــﻲ ﺟﻤـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ
)ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ -ﻣﻌﺮﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ( ،وﻟﺒﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮغ ذﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻚ اﻋﺘﻤـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻧﺎ اﻟﺘﺼـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻤﻴﻢ اﻟﺘﺠﺮﻳﺒـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ذو اﻟﻤﻔﺤـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮص
اﻟﻮاﺣﺪ ،ﺑﺎﺳﺘﺨﺪام ﺗﻘﻨﻴﺎت اﻟﻘﻴﺎس اﻟﺘﺎﻟﻴﺔ:
اﻟﻤﻘﺎﺑﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻌﻴﺎدﻳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،اﻟﻤﻼﺣﻈ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻤﺒﺎﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮة وﺗﻘﻨﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣﺮاﻗﺒ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬات)اﻟﻤﻼﺣﻈ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
اﻟﺬاﺗﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ,Self-monitoring:ﻣﻘﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎس اﻟﺘﻘﺮﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬاﺗﻲ ﻷﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮاض اﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب
اﻟﻀﻐﻂ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﺼﺪﻣﺔ:
،(MPSS-S.R) (Modified PTSD Symptome )Scale-Self-Report
إﺧﺘﺒـ ـ ـ ـ ــﺎر اﻟﺸـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ,ﻣﻘﻴـ ـ ـ ـ ــﺎس) (Beckﻟﻼﻛﺘﺌ ـ ـ ـ ـ ــﺎب اﻟﻤﺘـ ـ ـ ـ ــﺮﺟﻢ واﻟﻤﻘـ ـ ـ ـ ــﻨﻦ ﻣـ ـ ـ ـ ــﻦ ﻃ ـ ـ ـ ـ ــﺮف
إﺑ ـ ـ ـ ــﺮاﻫﻴﻢ ﻋﺒ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺴ ـ ـ ـ ــﺘﺎر,وﻗ ـ ـ ـ ــﺪ ﺗﻜﻮﻧ ـ ـ ـ ــﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺒﺤ ـ ـ ـ ــﺚ اﻟﺤ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻲ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ) (10أﻓ ـ ـ ـ ــﺮاد ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ
اﻷﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ،ﻛﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺧﻀ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ ﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ أﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮاد ﻣﺠﻤﻮﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺒﺤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺚ إﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻧﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺲ
اﻻﺳــ ـ ـ ـ ــﺘﺮاﺗﻴﺠﻴﺎت :إﺳــ ـ ـ ـ ــﺘﺮاﺗﻴﺠﻴﺔ اﻟﺘﺸــ ـ ـ ـ ــﺨﻴﺺ واﻟﻌــ ـ ـ ـ ــﻼج واﻟﺘﻘــ ـ ـ ـ ــﻮﻳﻢ واﻟﻤﺘﺎﺑﻌــ ـ ـ ـ ــﺔ ،وﻗــ ـ ـ ـ ــﺪ أﺳــ ـ ـ ـ ــﻔﺮت
اﻟﺪراﺳﺔ إﻟﻰ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺔ اﻟﺒﺮﻧﺎﻣﺞ اﻟﻌﻼﺟﻲ اﻟﻨﻔﺴﻲ اﻟﺠﻤﺎﻋﻲ)اﻟﺴﻠﻮﻛﻲ -اﻟﻤﻌﺮﻓﻲ(.
Résumé :
Cette étude vise à mettre en application une stratégie qui
pourra soulager les syndromes du stress post-traumatique et les
symptômes associés, chez les mères d’enfants souffrant du
syndrome de Down ; à travers un programme de traitement
psychothérapique collectif (Comportementale –Cognitive). Nous
-1إﺷﻜﺎﻟﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺔ:
ﻳﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮل ) " :(D.W.Winnicottإﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﳌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻟﻄﺒﻴﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪا
أن ﺗﺮﻏ ـ ـ ـ ـ ــﺐ اﻷم ﰲ اﻟﺘﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺮف ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻣﻮﻟﻮدﻫ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻋﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ازدﻳ ـ ـ ـ ـ ــﺎدﻩ ﻣﺒﺎﺷ ـ ـ ـ ـ ــﺮة ،وذﻟ ـ ـ ـ ـ ــﻚ
ﺑﺴ ـ ـ ـ ــﺒﺐ ﺷ ـ ـ ـ ــﻮﻗﻬﺎ ﻟﺮؤﻳﺘ ـ ـ ـ ــﻪ واﺣﺘﻀ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻪ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ ﺟﻬ ـ ـ ـ ــﺔ ،وﻣ ـ ـ ـ ــﻦ ﺟﻬ ـ ـ ـ ــﺔ أﺧ ـ ـ ـ ــﺮى ﻟﻠﺘﺄﻛ ـ ـ ـ ــﺪ
أ ﻓﻜ ـ ـ ـ ــﺎر ﻏﺮﻳﺒ ـ ـ ـ ــﺔ ﻛﻮﺿ ـ ـ ـ ــﻌﻬﺎ ﻟﻄﻔ ـ ـ ـ ــﻞ ﻣﺸ ـ ـ ـ ــﻮﻩ ،وﻧﻔ ـ ـ ـ ــﺲ اﻟﺸ ـ ـ ـ ــﻲء ﻳﻨﻄﺒ ـ ـ ـ ــﻖ ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ اﻷب،
ﻓﺈﻧ ـ ـ ـ ــﻪ ﻳﻌـ ـ ـ ـ ــﺎﱐ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ ﻧﻔـ ـ ـ ـ ــﺲ درﺟ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣﻌﺎﻧـ ـ ـ ـ ــﺎة اﻷم ،ﻓﻠ ـ ـ ـ ــﺬﻟﻚ ﻳﻌﺘـ ـ ـ ـ ــﱪ اﻟﺘﻌ ـ ـ ـ ــﺮف ﻋﻠـ ـ ـ ـ ــﻰ
اﻟﻄﻔـ ـ ــﻞ ﺑﻌ ـ ـ ــﺪ اﳌ ـ ـ ــﻴﻼد ،ﻣﺴـ ـ ــﺄﻟﺔ ﻣﺴ ـ ـ ــﺘﻌﺠﻠﺔ ﳑ ـ ـ ــﺎ ﳜﻔـ ـ ــﻒ ﻣ ـ ـ ــﻦ ﻗﻠ ـ ـ ــﻖ اﻻﻧﺘﻈـ ـ ــﺎر"
)(D.W.Winnicott, 1971,.p21
ﻓﺤﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ) (D.W.Winnicottداﺋﻤـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳﻜـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮن اﻟﻮﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ
ﻣﺮﳛ ـ ـ ـ ـ ـ ﺎ ﺑﺎﻟﻨﺴـ ـ ـ ـ ــﺒﺔ ﻟـ ـ ـ ـ ــﻸم اﻟـ ـ ـ ـ ــﱵ ﺗﻨﺠـ ـ ـ ـ ــﺐ ﻃﻔـ ـ ـ ـ ــﻼ ﺳـ ـ ـ ـ ــﻠﻴﻤﺎ ،وﻟﻜـ ـ ـ ـ ــﻦ ﺑـ ـ ـ ـ ــﺪون ﺟـ ـ ـ ـ ــﺪوى
ﺑﻴﻨﻤﺎ ﳜﺘﻠﻒ اﻷﻣﺮ ﲤﺎﻣﺎ ﺑﺎﻟﻨﺴﺒﺔ ﻟﻸم اﻟﱵ ﺗﻀﻊ ﻃﻔﻼ ﻣﺸﻮﻫﺎ.
"
ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺜﻼ أو أي ﺗﺸ ـ ـ ـ ـ ــﻮﻩ آﺧ ـ ـ ـ ـ ــﺮ ،ﻓﻬ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺗﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪم ﺑﺸ ـ ـ ـ ـ ــﻜﻞ ﻋﻨﻴ ـ ـ ـ ـ ــﻒ ﻋﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻛﺘﺸ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻓﻬﺎ
ﻹﻋﺎﻗﺘﻪ ﻻ ﳏﺎﻟﺔ").(R.Mises et all, 1994, p185
أﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ) (S.Korff-Sausseﻓﺘﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮل " ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺄن ﲨﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ اﻷﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ﻳﻜ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ
(Sidérationوﻳﺜـ ـ ــﲑ ﻫـ ـ ــﺬا Sans ﰲ ﺣﺎﻟـ ـ ــﺔ ذﻫـ ـ ــﻮل وﺻـ ـ ــﻤﺖ )voix
(douleurﻟ ـ ـ ــﺪى اﻷﻣﻬ ـ ـ ــﺎت، اﳋ ـ ـ ــﱪ أﳌ ـ ـ ــﺎ ﻳﺼ ـ ـ ــﻌﺐ وﺻ ـ ـ ــﻔﻪ )indicible
ﻛﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻫ ـ ـ ـ ـ ــﻮ اﳊ ـ ـ ـ ـ ــﺎل ﺑﺎﻟﻨﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺒﺔ ﳌﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪوﻣﻲ اﳊ ـ ـ ـ ـ ــﺮب أو اﻟﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺟﲔ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻟﻜ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻮارث
اﻟﻄﺒﻴﻌﻴﺔ").(S.Korff- Sausse, 1966, p33
وﺗـ ـ ـ ـ ــﺮى ﻧﻔـ ـ ـ ـ ــﺲ اﶈﻠﻠـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑﺄﻧـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻋﻨـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺎ ﻳﻮاﺟـ ـ ـ ـ ــﻪ اﻵﺑـ ـ ـ ـ ــﺎء واﻷﻣﻬـ ـ ـ ـ ــﺎت ﺣـ ـ ـ ـ ــﺪﺛﺎ
ﻏ ـ ـ ـ ــﲑ ﻣﻨﺘﻈ ـ ـ ـ ــﺮ ) ﻳﺼ ـ ـ ـ ــﺎب ﺑ ـ ـ ـ ــﻪ اﻵﺧ ـ ـ ـ ــﺮون ﺣﺴ ـ ـ ـ ــﺐ رأﻳﻬ ـ ـ ـ ــﻢ ( ،أو ﺑ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻌﻜﺲ ﻣﻨﺘﻈ ـ ـ ـ ــﺮ
اﳊ ـ ـ ـ ـ ــﺪث اﳉﺪﻳ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ،اﳌﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺟﺊ واﳌ ـ ـ ـ ـ ــﺆﱂ ﰲ آن واﺣ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ،ﺣﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺚ ﻻ ﳝﻜ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﻟﻠﻌﻘ ـ ـ ـ ـ ــﻞ
ﺗﻘﺒﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ وﻻ اﳍـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮوب ﻣﻨـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ،وذﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻚ ﺑﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺒﺐ ﺗﻮﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ اﻟﻨﺸـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻃﺎت اﻟﻌﻘﻠﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
(Un واﻟﻨﻔﺴ ـ ــﻴﺔ ﻟﻶﺑ ـ ــﺎء واﻷﻣﻬ ـ ــﺎت ،وﻛ ـ ــﺎن ﻣﺜ ـ ــﻞ ﻫ ـ ــﺬا اﳋ ـ ــﱪ ﻳﻌﻤ ـ ــﻞ ﻛﻤﺨ ـ ــﺪر
) .anesthésiqueودرﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻫﻮل ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻩ ﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﲡﻌﻠﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻢ ﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺟﺰﻳﻦ ﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ
ﺗﻘﺒ ـ ـ ــﻞ دورﻫ ـ ـ ــﻢ ﻛﺄوﻟﻴ ـ ـ ــﺎء ﳌ ـ ـ ــﺎ ﺗﱰﻛ ـ ـ ــﻪ اﻟﺼ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﻣ ـ ـ ــﻦ اﺛ ـ ـ ــﺮ ﻋﻨﻴ ـ ـ ــﻒ (S.Korff-
).Sausse, 1995, p45
ﻓﻌﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻣﺮﺣﻠ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺘﺸ ـ ـ ـ ـ ــﺨﻴﺺ ﺗﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺎب اﻷم ﺑﺎﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ وﻗ ـ ـ ـ ـ ــﻮع اﳋ ـ ـ ـ ـ ــﱪ
ﳏﺎوﻟـ ـ ـ ــﺔ رﻓﻀـ ـ ـ ــﻪ وإﻧﻜـ ـ ـ ــﺎرﻩ ،وﻗـ ـ ـ ــﺪ ﺗﺸـ ـ ـ ــﻌﺮ ﺑﺎﻟـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ وﻟـ ـ ـ ــﻮم ﻧﻔﺴـ ـ ـ ــﻬﺎ أو ﻟـ ـ ـ ــﻮم زوﺟﻬـ ـ ـ ــﺎ،
وﻗ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﺗﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﱐ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻹﺣﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﺎس ﺑﺎﻟﻐﻀ ـ ـ ـ ـ ــﺐ وﳝﻜـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ أن ﻳﻜـ ـ ـ ـ ـ ــﻮن ﻣﻮﺟﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ إﱃ أي
ﺷـ ـ ـ ــﺨﺺ آﺧـ ـ ـ ــﺮ اﻟﻔﺮﻳـ ـ ـ ــﻖ اﻟﻄـ ـ ـ ــﱯ ﻣـ ـ ـ ــﺜﻼ اﻟـ ـ ـ ــﺬي ﺳـ ـ ـ ــﺎﻋﺪ ﰲ ﺗﺸـ ـ ـ ــﺨﻴﺺ اﳌـ ـ ـ ــﺮض.ﻓـ ـ ـ ــﺎﻷم
ﰲ ﻣﺜ ـ ـ ـ ــﻞ ﻫ ـ ـ ـ ــﺬﻩ اﳌﻮاﻗ ـ ـ ـ ــﻒ ﺗﻠﺠ ـ ـ ـ ــﺄ إﱃ ﻧ ـ ـ ـ ــﻮع ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﻻﺳ ـ ـ ـ ــﺘﺠﺎﺑﺎت أو ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻗ ـ ـ ـ ــﺪ ﻧﺴ ـ ـ ـ ــﻤﻴﻪ
ﺗﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋ ﺪ ﰲ اﻟﺘﺨﻔﻴ ـ ـ ـ ـ ــﻒ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ أﺛ ـ ـ ـ ـ ــﺮ ﺻ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺘﻬﺎ ،ﻓﺘﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻐﺮق ﰲ ﻋﻤﻠﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺒﺪال
اﻹﻧﻜ ـ ـ ــﺎر ﺑ ـ ـ ــﺎﳊﺰن وﻗ ـ ـ ــﺪ ﲤ ـ ـ ــﺮ أﻳ ـ ـ ــﺎم أو ﺣ ـ ـ ــﱴ أﺳ ـ ـ ــﺎﺑﻴﻊ ﺣ ـ ـ ــﱴ ﺗﺴ ـ ـ ــﺘﻘﺒﻞ ﻫ ـ ـ ــﺬﻩ اﳊﻘﻴﻘ ـ ـ ــﺔ،
وﻗ ـ ـ ـ ــﺪ ﺗﺼ ـ ـ ـ ــﻞ إﱃ ﺷ ـ ـ ـ ــﻬﻮر وأﻋ ـ ـ ـ ـ ـﻮام وﻫ ـ ـ ـ ــﺬا ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻋﺮﻓﻨ ـ ـ ـ ــﺎﻩ ﰲ اﳌﻴ ـ ـ ـ ــﺪان ﻋﻨ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺎ ﺳ ـ ـ ـ ــﺄﻟﻨﺎ
ﺑﻌ ـ ـ ــﺾ أﻓ ـ ـ ـ ـﺮاد ﳎﻤﻮﻋ ـ ـ ــﺔ ﲝﺜﻨ ـ ـ ــﺎ ،ﺳ ـ ـ ـ ـﻮاء ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ اﳌﺴ ـ ـ ــﺘﻮى اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ــﻲ ﻛﻤ ـ ـ ــﺎ ذﻛﺮﻧ ـ ـ ــﺎ ﻓﻴﻤ ـ ـ ــﺎ
ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺒﻖ ﻛﺎﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺠﺎ ﺑﺎت اﻹﻧﻜـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر واﻟﻜـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ أو ﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻓﻖ اﻹﺛـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎرات
،(Débordementأو ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ اﳌﺴـ ـ ـ ــﺘﻮى des )excitations
اﳉﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻤﻲ ﻛﺎﻻﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاﺑﺎت اﳉﻠﺪﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺒﻴﻞ اﳌﺜ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎل :اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﱪص
) (Vitiligoأو ارﺗﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺎع ﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺪم وذﻟ ـ ـ ـ ـ ــﻚ ﻣﺒﺎﺷ ـ ـ ـ ـ ــﺮة ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻴﻼد ﻃﻔ ـ ـ ـ ـ ــﻞ
ﻣﺼﺎب ﲟﺘﻼزﻣﺔ داون ﻋﻨﺪ اﻟﺒﻌﺾ ﻣﻦ اﻷﻣﻬﺎت.
ﻓﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻩ اﻟﺘﻌﺒـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﲑات اﳉ ﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻳﺔ ﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪل ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻌﺠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺰ اﳌﺆﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺖ ﳌﻮاﺟﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ،واﻟ ـ ـ ـ ـ ــﱵ ﻗ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﺗﺘﻄﻠ ـ ـ ـ ـ ــﺐ ﺗﺮﺗﻴﺒ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻧﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺎ أﻟﻴﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺣﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺚ ﻳﺆﻛ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ذﻟ ـ ـ ـ ـ ــﻚ
) (Ferencziﻗـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺋﻼ " ﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﺄن اﻟﻌﻀـ ـ ـ ـ ـ ــﻮﻳﺔ ﺗﺒـ ـ ـ ـ ـ ــﺪأ ﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﺘﻔﻜﲑ ﰲ اﻟﻠﺤﻈـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﱵ
ﳜﻔﻖ ﻓﻴﻬﺎ اﻟﺘﻨﻈﻴﻢ اﻟﻨﻔﺴﻲ.(S.Korff- Sausse, 1995) ،
إن اﳉﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎز اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻻ ﻳﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻄﻴﻊ اﺣﺘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻮاء ﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻩ اﻹﺛـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎرات اﳌﻔﺮﻃـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
اﻟﻨﺎﲡ ـ ـ ـ ــﺔ ﻋ ـ ـ ـ ــﻦ ﺣ ـ ـ ـ ــﺪوث اﻟﺼ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ،ﻓﺘﺘ ـ ـ ـ ــﺪﻓﻖ ﻋﻨﺪﺋ ـ ـ ـ ــﺬ ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ ﺷ ـ ـ ـ ــﻜﻞ ﺳ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﺎت أو
أﻣﺮاض ﺟﺴﻤﻴﺔ.
ﻓﻤﻌﻈـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻢ اﻵﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎء واﻷﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ﻳﺼـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻔﻮن ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻩ اﻟﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﱰة ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻐﻤﻮض
وﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻔﺮاغ ،ﻓﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ اﻛﺘﺸ ـ ـ ـ ـ ــﺎف إﺻ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﺔ أﻃﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺎﳍﻢ ﲢ ـ ـ ـ ـ ــﺪث ﺟﺮﺣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣﻔﺘﻮﺣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﰲ
اﻟﺘﻨﻈ ـ ـ ـ ـ ــﻴﻢ اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ،واﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺬي ﻳﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺪﻋﻲ اﻻﻧﻐ ـ ـ ـ ـ ــﻼق ﺑﺎﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻤﺮار ،وﻟﻜ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺪون
ﺟ ـ ـ ــﺪوى،
ﺳﺎﺑﻘﺎ ).(S.Korff- Sausse, 1995
ﻓﺒﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ إﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼن اﻷﻃﺒ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎء ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻟﺘﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮﻩ ،ﲡ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻷﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت أﻧﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻬﻦ ﰲ
ﺣﺎﻟ ـ ـ ــﺔ ﻧﻔﺴ ـ ـ ــﻴﺔ أﻟﻴﻤ ـ ـ ــﺔ ،ﺗﺴ ـ ـ ــﺘﻮﻋﺐ ﻛ ـ ـ ــﻞ ﻣ ـ ـ ــﺎ ﻳ ـ ـ ــﺪﱄ ﺑ ـ ـ ــﻪ اﻟﻄﺒﻴ ـ ـ ــﺐ ﰲ ﺗﻠ ـ ـ ــﻚ اﻟﻠﺤﻈ ـ ـ ــﺔ،
ﺤﺴ ـ ـ ـ ــﻦ أن ﻳﻘ ـ ـ ـ ــﺪم
اﻟﺘﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺨﻴﺺ ﻟﻸﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺘﺄﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﳋﺮﻳﻄ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻜﺮوﻣﻮزوﻣﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
) (Caryotypeﻟﻠﻄﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ،وﺗﻮﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺢ ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬا اﻟﺘﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺨﻴﺺ ﺑﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻜﻞ ﻣﺒﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻂ
ودﻗﻴ ـ ـ ـ ــﻖ ﻗ ـ ـ ـ ــﺪر اﻹﻣﻜ ـ ـ ـ ــﺎن ،ﻣ ـ ـ ـ ــﻊ ﺗﻔ ـ ـ ـ ــﺎدي اﻟﱰﻛﻴ ـ ـ ـ ــﺰ أﻛﺜ ـ ـ ـ ــﺮ ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ اﳉﻮاﻧ ـ ـ ـ ــﺐ اﻟﺴ ـ ـ ـ ــﻠﺒﻴﺔ
اﳌﺮﺗﺒﻄ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑﺎﻹﻋﺎﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،واﶈﺎﻓﻈ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﺘﻮاﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﲔ اﳌﺨﺘﺼـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﲔ )أﻃﺒـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎء
ﻧﻔﺴ ـ ـ ـ ــﻴﲔ ،ﻣـ ـ ـ ـ ـﺮﺑﲔ ﳐﺘﺼ ـ ـ ـ ــﲔ ( واﻷﻣﻬ ـ ـ ـ ــﺎت ﻟﻠﺘﺨﻔﻴ ـ ـ ـ ــﻒ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ ﺣ ـ ـ ـ ــﺪة اﻟﺼ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ اﻟ ـ ـ ـ ــﱵ
ﻗ ـ ـ ـ ــﺪ ﲣ ـ ـ ـ ــﺮب ﺳ ـ ـ ـ ــﻼﻣﺔ اﻟﺘﻮﻇﻴ ـ ـ ـ ــﻒ اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ــﻲ ،ورﲟ ـ ـ ـ ــﺎ ﲡﻌ ـ ـ ـ ــﻞ ﺻ ـ ـ ـ ــﻮرة اﻟﻄﻔ ـ ـ ـ ــﻞ اﳌﻨﺘﻈ ـ ـ ـ ــﺮ
(J.Roy, J.P.Visier, ﺗﺒﺘﻌـ ـ ــﺪ أﻛﺜـ ـ ــﺮ ﻋـ ـ ــﻦ ﺻـ ـ ــﻮرة اﻟﻄﻔـ ـ ــﻞ اﳊﻘﻴﻘـ ـ ــﻲ
).1997
ﻛﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أن اﻛﺘﺸ ـ ـ ـ ـ ــﺎف اﻟﺘﺸ ـ ـ ـ ـ ــﻮﻩ ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻮاء ﻛ ـ ـ ـ ـ ــﺎن ﻣﺒﻜ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮا أو ﻣﺘ ـ ـ ـ ـ ــﺄﺧﺮا ،ﻳﻌﺘ ـ ـ ـ ـ ــﱪ
دوﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﺻـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﺑﺎﻟﻨﺴـ ـ ـ ـ ــﺒﺔ ﻟﻶﺑ ـ ـ ـ ــﺎء واﻷﻣﻬـ ـ ـ ـ ــﺎت ،ﻓﺎﻟﻌﺪﻳـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻣ ـ ـ ـ ــﻨﻬﻢ ﻳﺘـ ـ ـ ـ ــﺄﳌﻮن داﺋﻤـ ـ ـ ـ ــﺎ
اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺬي ﻳ ـ ـ ـ ـ ـﺮﺗﺒﻂ ﻣﺒﺎﺷ ـ ـ ـ ـ ــﺮة ﺑﺈدراﻛﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ﺎ ﳊﻘﻴﻘ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺗﺸ ـ ـ ـ ـ ــﺨﻴﺺ ﺣﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻄﻔ ـ ـ ـ ـ ــﻞ
اﳌﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎق ،واﻷﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮ ﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺰداد ﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪة ﰲ ﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻻت اﻷﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﳋﻠﻘﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻷﻣﺮاض
اﳌﺮﺗﺒﻄ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﲞﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﰲ اﻟﻜﺮوﻣﻮزوﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ﻛﻤﺘﻼزﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ داون ،واﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬي ﻳﻌﺘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﱪ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ
اﻷﻣ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﳌﺮﺗﺒﻄـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﺘﻐﲑات اﻟﻜﺮوﻣﻮزوﻣﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻌﺪدﻳـ ـ ـ ـ ــﺔ ) ﳏﻤـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺴـ ـ ـ ـ ــﻴﺪ ﺣـ ـ ـ ـ ــﻼوة،
،1998ص.(69
ﻛﻤـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﳝﺜـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﻼد ﻃﻔـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﻣﺼـ ـ ـ ـ ـ ــﺎب ﲟ ﺘﻼزﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ داون ﰲ اﻷﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺮة ﺑﺪاﻳـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
ﻟﺴﻠﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻠﺔ ﳘ ـ ـ ـ ـ ــﻮم ﻧﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ ﻻ ﲢﺘﻤ ـ ـ ـ ـ ــﻞ وﺗﻜﻠﻴ ـ ـ ـ ـ ــﻒ ﺑﺄﻋﺒ ـ ـ ـ ـ ــﺎء ﻣﺎدﻳ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺷ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻗﺔ وﺧﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻖ
ﳌﺨ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎوف وﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻜﻮك ﻣﺘﺰاﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪة ﻟﻶﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎء واﻷﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ،وﺑﺪاﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاﻋﺎت ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ
وﻟﻶﺧ ـ ـ ـ ـ ـﺮﻳﻦ ،وﺳـ ـ ـ ـ ــﻴﻄﺮة ﻟﻨﺰﻋـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟﺘﺸـ ـ ـ ـ ــﺎؤم واﻻﻧﻜﺴـ ـ ـ ـ ــﺎر اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ــﻲ ،وﲢﻄـ ـ ـ ـ ــﻴﻢ ﻟﻠﺜﻘـ ـ ـ ـ ــﺔ
ﰲ اﻟﺬات ،وﺗﻌﻄﻴﻞ ﻟﻺرادة .
وﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ ﺗﻘـ ـ ـ ـ ـ ــﺪم اﻟﻌﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮ ﺑﺎﻟﻄﻔـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ،وﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاﻛﻢ ﻣﺘﺎﻋﺒ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ وﻣﺸـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻛﻠﻪ ،وزﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدة
اﻟﻴﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﲔ ﺑﻌﺠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺰﻩ وﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺄﺧﺮﻩ ،ﺗﺒ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪأ ﻣﺮﺣﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﳋﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎم واﻟﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻘﺎق ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﲔ أب وأم
اﻟﻄﻔ ـ ـ ــﻞ ،ﻳﺘﺒ ـ ـ ــﺎدﻻن إﻟﻘ ـ ـ ــﺎء اﻟﻠ ـ ـ ــﻮم ﻛ ـ ـ ــﻞ ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ اﻵﺧ ـ ـ ــﺮ ،وﻳ ـ ـ ــﺮى ﻛ ـ ـ ــﻞ ﻣﻨﻬﻤ ـ ـ ــﺎ ﻧﻔﺴ ـ ـ ــﻪ
ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ اﻧـ ـ ـ ــﻪ ﻣﻈﻠـ ـ ـ ــﻮم ،وﻳﻌﺘـ ـ ـ ــﱪ ﻛـ ـ ـ ــﻞ ﻣﻨﻬﻤـ ـ ـ ــﺎ ﻧﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ﻪ ﺧﺎﺳ ـ ـ ـ ـﺮا ،وﻳﺒﻘـ ـ ـ ــﻰ ﻛـ ـ ـ ــﻞ ﻣﻨﻬﻤـ ـ ـ ــﺎ
اﻷم ،وﻫـ ـ ـ ــﺬا ﺑـ ـ ـ ــﺪورﻩ ﻳﺰﻳـ ـ ـ ــﺪ ﻣـ ـ ـ ــﻦ ﺗﻌﺰﻳـ ـ ـ ــﺰ إﺻـ ـ ـ ــﺎﺑ ﺔ اﻷم ﺑﺎﺿـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌـ ـ ـ ــﺪ
اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ،إﺿ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻓﺔ إﱃ ﻋﺎﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﺗﺸ ـ ـ ـ ـ ــﺨﻴﺺ اﻟﻄﻔ ـ ـ ـ ـ ــﻞ وﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﰒ اﺧ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻼل اﻟﺘ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻮازن
.(B.Davidson, D.Adosser, 1983, اﻟﻄﺒﻴﻌ ـ ـ ــﻲ ﻟ ـ ـ ــﻸم
)p116
إن اﻹﺻ ـ ـ ـ ــﺎﺑﺔ اﻟﺼ ـ ـ ـ ــﺪﻣﻴﺔ واﻟ ـ ـ ـ ــﱵ ﻫ ـ ـ ـ ــﻲ ﰲ ﺣﻘﻴﻘ ـ ـ ـ ــﺔ اﻷﻣ ـ ـ ـ ــﺮ اﻧﻔﻌ ـ ـ ـ ــﺎﻻت ﺳ ـ ـ ـ ـ ـﺮﻳﻌﺔ
ﻟﻀ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣﺘﺠ ـ ـ ـ ــﺎوز ﻣﺘﺒﻮﻋ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑﺘﻔﺮﻳﻐ ـ ـ ـ ــﺎت اﻧﻔﻌﺎﻟﻴ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣﺒﺎﺷ ـ ـ ـ ــﺮة ،ﲟﻌ ـ ـ ـ ــﲎ ﺗﻨـ ـ ـ ـ ـﺎذر ﺻ ـ ـ ـ ــﺪﻣﻲ
ﻧﻔﺴـ ـ ـ ــﻲ ﻋـ ـ ـ ــﺎرض وﻣﺘﺒـ ـ ـ ــﻮع ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ اﳌـ ـ ـ ــﺪى اﻟﻄﻮﻳـ ـ ـ ــﻞ ﺑﺂﺛـ ـ ـ ــﺎر ﻣﺮﺿـ ـ ـ ــﻴﺔ ﻣﺰﻣﻨـ ـ ـ ــﺔ ،وﻳﻄﻠـ ـ ـ ــﻖ
ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻩ اﳊ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻻت ﰲ اﻟﻄ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﳊ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻳﺚ ،إﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ
(Post اﻟﻼﺣـ ـ ـ ـ ـ ــﻖ ﻟﻠﺼـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ وﻳﻄﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﻖ ﻋﻠﻴـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﺑﺎﺧﺘﺼـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر )(PTSD
).Traumatic Stress Disorder
ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﳌﻤﻜ ـ ـ ـ ــﻦ أن ﺗﺰﻳ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ وآﺛﺎرﻫ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻼﺣﻘ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ ﻗﻴﻤﺘﻬ ـ ـ ـ ــﺎ وﺗﺼ ـ ـ ـ ــﻌﺪ
ﻣـ ـ ـ ــﻦ اﻟﻀـ ـ ـ ــﻐﻂ اﻟﻼﺣـ ـ ـ ــﻖ ﺧﺼﻮﺻـ ـ ـ ــﺎ إذا ﺟـ ـ ـ ــﺎء اﳊـ ـ ـ ــﺪث اﻟﺼـ ـ ـ ــﺪﻣﻲ ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ ﳓـ ـ ـ ــﻮ ﻏ ـ ـ ـ ــﲑ
(L.Crocq, ﻣﺘﻮﻗـ ـ ـ ـ ــﻊ وﻣﻔـ ـ ـ ـ ــﺎﺟﺊ ،وﻋـ ـ ـ ـ ــﺪم اﺳـ ـ ـ ـ ــﺘﻌﺪاد اﻟﻔـ ـ ـ ـ ــﺮد ﻟﻠﺤـ ـ ـ ـ ــﺪث
).1999, p375
ﻛﺤ ـ ـ ـ ـ ــﺪث إﺻ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﺔ ﻃﻔ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﲟ ـ ـ ـ ـ ــﺮض ﺧﻠﻘ ـ ـ ـ ـ ــﻲ وﻫ ـ ـ ـ ـ ــﻮ ﻣﺘﻼزﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺔ داون واﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺬي
ﻗ ـ ـ ـ ــﺪ ﻳ ـ ـ ـ ــﺆدي إﱃ ﻇﻬ ـ ـ ـ ــﻮر وﺗﻄ ـ ـ ـ ــﻮر ﻣﺸ ـ ـ ـ ــﺎﻛﻞ ﻧﻔﺴ ـ ـ ـ ــﻴﺔ ﺳ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻴﺔ وﻣﻌﺮﻓﻴ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟ ـ ـ ـ ــﺪى اﻷم،
ﻛﻤـ ـ ـ ــﺎ ﳝﻜـ ـ ـ ــﻦ أن ﻧﻌﻠـ ـ ـ ــﻖ أﳘﻴـ ـ ـ ــﺔ ﻓﺎﺋﻘـ ـ ـ ــﺔ ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ اﻟﺒﻨﻴـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ــﻴﺔ اﳌﻌﺮﻓﻴـ ـ ـ ــﺔ واﻻﺟﺘﻤﺎﻋﻴـ ـ ـ ــﺔ
وﻗ ـ ـ ـ ــﺪرات اﳌﻮاءﻣ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ـ ــﻊ اﳊ ـ ـ ـ ــﺎدث اﻟﺼ ـ ـ ـ ــﺪﻣﻲ ،ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ ﻏـ ـ ـ ـ ـﺮار ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﲤﻠﻴ ـ ـ ـ ــﻪ اﻟﺒﺤ ـ ـ ـ ــﻮث
اﻟﻜﻼﺳ ـ ـ ـ ـ ــﻴﻜﻴﺔ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ أﳘﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺎق اﻟﻼﺷ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮري ،ﻓﻴﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﳜ ـ ـ ـ ـ ــﺺ اﻟﻌﻼﻗ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﲔ
اﻷﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪاث اﻟﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﺒﻴﺔ ) اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﱵ ﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺆﺛﺮ ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﺒﺎ ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﺒﻨﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ ﻟﻠﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮد (
(L.Crocq, 1987, وﻣﻴﻜﺎﻧﻴﺰﻣ ـ ــﺎت اﻟ ـ ــﺪﻓﺎع ﳌﻮاﺟﻬ ـ ـ ـﺔ اﻟﻘﻠ ـ ــﻖ واﻟﺘﻬﺪﻳ ـ ــﺪ
).p110
وﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ ﻫ ـ ـ ـ ــﺬا اﻷﺳ ـ ـ ـ ــﺎس ﻓ ـ ـ ـ ــﺈن اﺳـ ـ ـ ـ ـﱰاﺗﻴﺠﻴﺎت ﻏ ـ ـ ـ ــﲑ ﻣﻼﺋﻤ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ـ ــﻊ اﻷﺣ ـ ـ ـ ــﺪاث
اﻟﺼ ـ ـ ـ ــﺪﻣﻴﺔ ﻗ ـ ـ ـ ــﺪ ﺗﺴ ـ ـ ـ ــﺒﺐ ﺟﺮوﺣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻧﻔﺴ ـ ـ ـ ــﻴﺔ ،ﻣﺜ ـ ـ ـ ــﻞ أﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻻﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ــﻲ
ﰲ ﺻـ ـ ـ ــﻮرة ﻗﻠـ ـ ـ ــﻖ وﺗـ ـ ـ ــﻮﺗﺮ داﺋﻤـ ـ ـ ــﲔ ،ﻫﻠـ ـ ـ ــﻊ )ﻗﻠـ ـ ـ ــﻖ ﺣـ ـ ـ ــﺎد( ،ذﻛﺮﻳـ ـ ـ ــﺎت أﻟﻴﻤـ ـ ـ ــﺔ واﳌﺮﺗﺒﻄـ ـ ـ ــﺔ
ﺑﺎﳊ ـ ـ ـ ــﺎدث اﻟﺼ ـ ـ ـ ــﺪﻣﻲ ،ﺗﻘ ـ ـ ـ ــﺘﺤﻢ ﺗﻔﻜ ـ ـ ـ ــﲑ اﻟﻔ ـ ـ ـ ــﺮد ﻏ ﺎﻟﺒ ـ ـ ـ ــﺎ ﰲ اﻟﻴﻘﻈ ـ ـ ـ ــﺔ وﰲ اﻟﻨ ـ ـ ـ ــﻮم ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ
ﺷ ـ ـ ـ ــﻜﻞ ﻛ ـ ـ ـ ـﻮاﺑﻴﺲ ﻓﻴﺴ ـ ـ ـ ــﺒﺐ ذﻟ ـ ـ ـ ــﻚ ﺷ ـ ـ ـ ــﻌﻮرا ﺑ ـ ـ ـ ــﺎﻷﱂ واﻟﻀ ـ ـ ـ ــﻴﻖ ،اﻟﻌﺰﻟ ـ ـ ـ ــﺔ ،ردود اﻧﻔﻌ ـ ـ ـ ــﺎل
اﻟﺘﺸ ـ ـ ـ ــﺘﺖ اﻟ ـ ـ ـ ــﺬﻫﲏ ،اﻻﻧﺘﺒ ـ ـ ـ ــﺎﻩ اﻟﺰاﺋ ـ ـ ـ ــﺪ )اﳌﻔ ـ ـ ـ ــﺮط( ،ردود أﻓﻌ ـ ـ ـ ــﺎل ﻋﺼ ـ ـ ـ ــﺒﻴﺔ ﻟﻜ ـ ـ ـ ــﻞ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ
ﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻛﺮ ﺑﺎﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ واﻟﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻻﻛﺘﺌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎب ،ﻧﺎﻫﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻚ ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻻﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاﺑﺎت
اﻟﻌﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﻴﺔ ،ﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻘﻠﻖ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬي ﻳﻈﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮ ﰲ اﻟﺒﺪاﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﰒ ﻳﺘﺒ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ ﲝ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻻت إﻛﺘﺌﺎﺑﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
ﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻳﺪة ،ﻛﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮﺑﻂ اﻟﺒﺴﻴﻜﻮﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮﻣﺎﺗﻴﻮن ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﲔ اﻟﻜﺎرﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ وﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﲔ ﻇﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮر
(Marieأو اﳍﺠـ ـ ـ ــﺎس اﳋـ ـ ـ ــﻮف ﻣـ ـ ـ ــﻦ ﺗﺸـ ـ ـ ــﻮﻩ اﳉﺴـ ـ ـ ــﺪ ﺣﺴـ ـ ـ ــﺐ )Sylvine
) (Hypochondrieوﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻟﻚ اﻟﺘﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮض ﻹﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﺎت ﻗﻠﺒﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،اﻟﺮﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎب،
ﻋﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎء ﻧﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ) ، (Neurasthénieاﻟﺘﺠﻨـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ ،اﻟﻜـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ ،اﻟﻨﻜـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮص
واﻟﺘﺒﻌﻴﺔ.
ﻣـ ـ ـ ــﻦ ﺳ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻒ اﻟ ـ ـ ـ ــﺬﻛﺮ ،اﻷﻋ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻟ ـ ـ ـ ــﱵ ﻻ ﺗﻈﻬ ـ ـ ـ ــﺮ ﻣﺒﺎﺷـ ـ ـ ــﺮة ﻋﻘ ـ ـ ـ ــﺐ اﻟﺘﻌ ـ ـ ـ ــﺮض
ﻟﻠﺼـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ،ﻗـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻳﺘـ ـ ـ ـ ــﺄﺧﺮ ﻇﻬﻮرﻫـ ـ ـ ـ ــﺎ إﱃ ﺣـ ـ ـ ـ ــﲔ ﺷـ ـ ـ ـ ــﻬﻮرا وﺳـ ـ ـ ـ ــﻨﻮات ﺣﻴـ ـ ـ ـ ــﺚ ﳛـ ـ ـ ـ ــﺪث
ﺗﺸ ـ ـ ـ ـ ــﻜﻞ إﻋ ـ ـ ـ ـ ــﺎدة ﻣﻌﺎﻳﺸ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﺧﺼﻮﺻ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺪى اﻟﺸﺨﺼ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ اﻟﻨﺮﺟﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻮ-
ﻧﻜﻮﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ )ﻃﻔﻠﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻧﺰوﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ( ،وﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺗﺘﻤﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺰ ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﺷﺨﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ اﳌﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎب
ﺑﺎﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﺑﺎﻹﺿ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻓﺔ إﱃ ﺧﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﰲ اﻟﺘﻤﺜ ـ ـ ـ ـ ــﻴﻼت
(C.Damiani, اﳌﻌﺮﻓﻴ ـ ـ ـ ــﺔ ،ﻓﻘ ـ ـ ـ ــﺪان اﳊ ـ ـ ـ ــﺲ واﳔﻔ ـ ـ ـ ــﺎض ﺗﻘ ـ ـ ـ ــﺪﻳﺮ اﻟ ـ ـ ـ ــﺬات
).1997, p235
ﰲ ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬا اﻟﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺄن ﺗﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪدت وﺟﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟﻨﻈ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮ ﻟﻠﻜﻴﻔﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ واﻟﻄﺮﻳﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﱵ
) ، (PTSDﻓﻨﻈﺮﻳـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺘﺤﻠﻴـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺗﺸـ ـ ـ ـ ـ ــﺪد ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ
وﺟ ـ ـ ـ ــﻮد ﺧـ ـ ـ ـ ـﱪات ﺳ ـ ـ ـ ــﺎﺑﻘﺔ ﻟ ـ ـ ـ ــﺪ ى اﻟﻔ ـ ـ ـ ــﺮد ﻣﻨ ـ ـ ـ ــﺬ اﳌﺮاﺣ ـ ـ ـ ــﻞ اﻷوﱃ ﻟﻠﻨﻤ ـ ـ ـ ــﻮ ،ﻓﺎﻻﺳ ـ ـ ـ ــﺘﻌﺪاد
اﳌﺴـ ـ ـ ـ ــﺒﻖ ﻷﻓ ـ ـ ـ ـ ـﺮاد دون ﻏـ ـ ـ ـ ــﲑﻫﻢ ﻟﻠﺘﻔﺎﻋـ ـ ـ ـ ــﻞ ﻣـ ـ ـ ـ ــﻊ ﻣﻮاﻗـ ـ ـ ـ ــﻒ اﻟﺘﻬﺪﻳـ ـ ـ ـ ــﺪ أﺛﻨـ ـ ـ ـ ــﺎء اﻷزﻣـ ـ ـ ـ ــﺎت
ﻳﻮﻟـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻻﺿـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب ،ووﺟـ ـ ـ ـ ــﻮد ﻋﻮاﻣـ ـ ـ ـ ــﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ وﺳ ـ ـ ـ ـ ـﻮاﺑﻖ ﻣﺮﺿـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ ﻗـ ـ ـ ـ ــﺪ ﺗﻜـ ـ ـ ـ ــﻮن
ﳎ ـ ـ ـ ـ ــﺮد ﻋﻮاﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻞ إﺿ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻓﻴﺔ ﺗ ـ ـ ـ ـ ــﺆﺛﺮ ﰲ اﳊﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺔ وﻃﺒﻴﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض ،وﻻ ﺗﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺒﺐ ﰲ
ﺣﺪوﺛﻬﺎ أو ﻋﺪم ﺣﺪوﺛﻬﺎ.
أﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻨﻈﺮﻳـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻴﺔ ،ﻓﺘﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﺮ) (PTSDﻛﻨﺘﻴﺠـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺷـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﻃﻴﺔ ﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﲔ
اﻟﺼـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﻣـ ـ ـ ـ ــﻦ ﺟﻬـ ـ ـ ـ ــﺔ واﻻﺿـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاﺑﺎت ﻣـ ـ ـ ـ ــﻦ ﺟﻬـ ـ ـ ـ ــﺔ أﺧـ ـ ـ ـ ــﺮى ،وﺗﻈﻬـ ـ ـ ـ ــﺮ اﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض
اﳌﺮﺿﻴﺔ ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻟﺘﻌﻤﻴﻢ اﻟﺴﻠﱯ.
إﻻ أن اﻟﻨﻈﺮﻳ ـ ـ ـ ــﺔ اﳌﻌﺮﻓﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺗﺄﺧـ ـ ـ ـ ــﺬ ﺑﻌـ ـ ـ ـ ــﲔ اﻻﻋﺘﺒـ ـ ـ ـ ــﺎر ﻃﺒﻴﻌـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻔـ ـ ـ ـ ــﺮد وﺗﻌﺎﻟﻴﻤـ ـ ـ ـ ــﻪ
ﰲ ﻓﻬ ـ ـ ـ ــﻢ ﻣﻌ ـ ـ ـ ــﲎ اﻟﻀ ـ ـ ـ ــﻐﻂ اﳌﺴ ـ ـ ـ ــﻠﻂ ﻋﻠﻴ ـ ـ ـ ــﻪ ،وﻣ ـ ـ ـ ــﻦ ﰒ اﺳ ـ ـ ـ ــﺘﺠﺎﺑﺘﻪ ﻟﻸزﻣ ـ ـ ـ ــﺔ ،ﻓﻴﺤ ـ ـ ـ ــﺪث
اﻟﻔﻌ ـ ـ ـ ـ ــﻞ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﻲ ﻓﻌﻠﺘ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ،ﻳﻌﻴﺸ ـ ـ ـ ـ ــﻪ اﳌﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪوم إﺟﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎدا ﻧﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺎ ﻓﻴﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺪد ﻛﻴﺎﻧ ـ ـ ـ ـ ــﻪ
اﻻﻧﻔﻌﺎﱄ واﳉﺴﺪي )(C.Damiani, 1997, p236
إذن ﻳﺘﻀـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺢ أن أﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻢ اﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻟﻨﺎﲡـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺗﺘﻤﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺰ ﺑﻨﻜـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮص اﳌﺸـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﺮ
ﳌﺴ ـ ـ ـ ــﺘﻮى أدﱏ ،وﻳﺸ ـ ـ ـ ــﻤﻞ ﻫ ـ ـ ـ ــﺬا إﺳ ـ ـ ـ ــﻘﺎﻃﺎت ﻫﺸ ـ ـ ـ ــﺔ ﻗ ـ ـ ـ ــﺪ ﺳ ـ ـ ـ ــﺠﻠﺖ ﰲ ﺗ ـ ـ ـ ــﺎرﻳﺦ ﺣﻴ ـ ـ ـ ــﺎة
اﻟﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮد وﺗﻜﻮﻳﻨـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ اﻟﺒﻨﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮي ،وﺗﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻜﻠﺖ ﻣﻌﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟﻮاﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻖ ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﻴﺔ
).(C.Damiani, 1997, p238
وﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ أﻫ ـ ـ ـ ـ ــﻢ اﻷﻋـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻟﻈ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻫﺮة ﻛ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻟﻚ أن ﺣﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ
(Impuissance ﻣ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ،ﻳﺴ ـ ـ ــﻤﺢ ﺑﺘﻤﻴﻴ ـ ـ ــﺰ إﻣ ـ ـ ــﺎ ﻋﺠ ـ ـ ــﺰ ﻛﻠ ـ ـ ــﻲ ﻣﺆﻗ ـ ـ ــﺖ
)Totale Temporelle)(ITTأو ﻋﺠﺰ ﺟﺰﺋﻲ داﺋﻢ)(IPP
)(L.Crocq, 1987, p113)(Impuissance Partielle Permanente
ﻳﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮ ) (M.F.Bacquesﰲ ﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮء ﺟﻮاﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ اﻟﺸﺨﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﱵ
ﺗﻈﻬ ـ ـ ـ ــﺮ ﻓﻴﻬ ـ ـ ـ ــﺎ اﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض ،وﻃﺒﻴﻌ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺼ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ) ﻛﺎرﺛ ـ ـ ـ ــﺔ ،ﺣ ـ ـ ـ ــﺮب ،أﻋﻤ ـ ـ ـ ــﺎل ﻋﻨ ـ ـ ـ ــﻒ،
إﺻ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﺔ ﲟ ـ ـ ـ ـ ــﺮض( ﻓﻤ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻷﻋـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﳊﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ ،ﺗﻜ ـ ـ ـ ـ ــﻮن اﻻﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺠﺎﺑﺎت ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـﺮﻳﻌﺔ ﻷي
ﻣﻨﺒـ ـ ـ ــﻪ ﺧـ ـ ـ ــﺎرﺟﻲ ﻳﺸـ ـ ـ ــﺒﻪ ﺑﺸـ ـ ـ ــﻜﻞ ﻣـ ـ ـ ــﻦ أﺷـ ـ ـ ــﻜﺎل اﳊـ ـ ـ ــﺎدث اﻟﺼـ ـ ـ ــﺪﻣﻲ ،ﻓﻬـ ـ ـ ــﻲ ﻓـ ـ ـ ــﺎﺋﺾ
ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻹﺣﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎس اﳌﺘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪاول ،وﺗﻈﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮ ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻩ اﻷﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض ﰲ ﺳﻠﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﺔ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ
اﻻﻧﻘﺒﺎﺿ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﳊ ـ ـ ـ ـ ــﺎدة واﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ـﺮﻳﻌﺔ اﳌﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺒﺒﺔ ﻟﻔﻘ ـ ـ ـ ـ ــﺪان اﻷﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ،اﻟﺸ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ،
اﳊـ ـ ـ ـ ــﺰن ،اﻷﺳـ ـ ـ ـ ــﻰ ،اﻻﻧﻄ ـ ـ ـ ـ ـﻮاء ،وﻳﻜـ ـ ـ ـ ــﻮن اﻟﻔـ ـ ـ ـ ــﺮد اﳌﺼـ ـ ـ ـ ــﺪوم ﺳ ـ ـ ـ ـ ـﺮﻳﻊ اﻟﻐﻀـ ـ ـ ـ ــﺐ اﲡـ ـ ـ ـ ــﺎﻩ
ﻋﺎﺋﻠﺘ ـ ـ ـ ـ ــﻪ وأﺻ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻗﺎﺋﻪ ،واﲡ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻩ اﳌﺼ ـ ـ ـ ـ ــﲑ ،ﻛﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﳝﺘ ـ ـ ـ ـ ــﺎز ﺑﺎﻟﻌﺪواﻧﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ واﳋ ـ ـ ـ ـ ــﻮف ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ
اﻷزﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻌﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺒﻴﺔ ،وﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ أن ﻳﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺒﺢ ﳎﻨﻮﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ،وﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﳌ ـ ـ ـ ـ ــﻮت وﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻹﺣﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺎس
ﺑﺎﻟﻮﺣ ـ ـ ـ ــﺪة ،وﻫ ـ ـ ـ ــﻲ ﺗﻈﻬ ـ ـ ـ ــﺮ ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ ﺷ ـ ـ ـ ــﻜﻞ ﳐ ـ ـ ـ ــﺎوف ﻣﺮﺿ ـ ـ ـ ــﻴﺔ ،ﺣﻴ ـ ـ ـ ــﺚ ﻳﺒﺘﻌ ـ ـ ـ ــﺪ ﻓﻴﻬ ـ ـ ـ ــﺎ
اﻟﺸ ـ ـ ـ ــﺨﺺ اﳌﺼ ـ ـ ـ ــﺪوم ﻋ ـ ـ ـ ــﻦ ﻛ ـ ـ ـ ــﻞ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳ ـ ـ ـ ــﺬﻛﺮﻩ ﺑﺎﳊ ـ ـ ـ ــﺎدث ،ﻳﺄﺧ ـ ـ ـ ــﺬ اﳌﺼ ـ ـ ـ ــﺪوم ﺣﺎﻟ ـ ـ ـ ــﺔ
ﻓﻘ ـ ـ ـ ــﺪان اﻟ ـ ـ ـ ــﻮﻋﻲ ﻣ ـ ـ ـ ــﻊ ﺗﻘﻠ ـ ـ ـ ــﺺ ﻋﻀ ـ ـ ـ ــﻠﻲ وﺗﺸ ـ ـ ـ ــﻨﺠﺎت ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ أﺟ ـ ـ ـ ــﻞ اﳍ ـ ـ ـ ــﺮوب وذﻟ ـ ـ ـ ــﻚ
واﻻﻛﺘﺌ ـ ـ ــﺎب ﲝﻴ ـ ـ ــﺚ ﻳﻜ ـ ـ ــﻮن ﻧﻈ ـ ـ ــﺮة ﺳ ـ ـ ــﻴﺌﺔ ﻋ ـ ـ ــﻦ ﻧﻔﺴ ـ ـ ــﻪ وﻫ ـ ـ ــﺬا ﻣ ـ ـ ــﺎ ﻳﺴ ـ ـ ــﺒﺐ ﻟ ـ ـ ــﻪ ﲬ ـ ـ ــﻮل
ﻓﻜ ـ ـ ـ ــﺮﻩ وﻳﻜ ـ ـ ـ ــﻮن ﰲ ﺣﺎﻟ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﳊ ـ ـ ـ ــﺰن اﳌﺘﻜ ـ ـ ـ ــﺮر ،وﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﻷﻋ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻟﺴ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻴﺔ اﻟ ـ ـ ـ ــﱵ
ﺗﻈﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺮ ﻋﻠﻴـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ :ﺿـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻒ ﰲ اﻟﻨﺸـ ـ ـ ـ ـ ــﺎط اﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﻮﻇﻴﻔﻲ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺎم ،اﻟﻌﺠـ ـ ـ ـ ـ ــﺰ ﻋـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ إﳚـ ـ ـ ـ ـ ــﺎد
اﻟﺮاﺣـ ـ ـ ـ ــﺔ ،ﻧﺸـ ـ ـ ـ ــﺎط زاﺋـ ـ ـ ـ ــﺪ)ﻣﻔـ ـ ـ ـ ــﺮط( ،اﻟﺸـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟﺘﻌـ ـ ـ ـ ــﺐ اﻟﺸـ ـ ـ ـ ــﺪﻳﺪ ،اﻟﺒﻜـ ـ ـ ـ ــﺎء ﻛﻮﺳـ ـ ـ ـ ــﻴﻠﺔ
ﻟﻠﺘﻌﺒـ ـ ـ ـ ــﲑ ﻋ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﳊ ـ ـ ـ ـ ــﺰن واﻟﺘﺨﻔﻴ ـ ـ ـ ـ ــﻒ ﻣﻨ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ،ﻛﻤـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳﻈ ﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺮ ﻣﻮاﻗ ـ ـ ـ ـ ــﻒ ﺳ ـ ـ ـ ـ ــﻠﺒﻴﺔ اﲡ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻩ
اﶈ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﻂ ﻛﺘﻮﺑﻴﺨ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻟﺬاﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ وﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮء ﺗﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻳﺮﻩ ﳍ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ
).(M.F.Bacques,1992,pp72- 92
واﻧﻄﻼﻗ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ ﻛ ـ ـ ـ ــﻞ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﺳ ـ ـ ـ ــﺒﻖ ،ﻓﺈﻧ ـ ـ ـ ــﻪ ﰲ ﺣﺎﻟ ـ ـ ـ ــﺔ اﺧ ـ ـ ـ ــﺘﻼل اﻟﺘـ ـ ـ ـ ـﻮازن اﻟﺴ ـ ـ ـ ــﻮي
ﻷم اﻟﻄﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ اﳌﺼـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎب ﲟﺘﻼزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ داون ،ﻳﺘـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﺧﻞ اﳌﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﰿ اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﳌﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﺪة
اﻷم ﰲ اﻟﺘﺨﻔﻴ ـ ـ ـ ــﻒ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ أﻋ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺪ ﺻ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺘﻬﺎ اﻟﻨﺎﲡ ـ ـ ـ ــﺔ
ﻋـ ـ ـ ــﻦ إﺻـ ـ ـ ــﺎﺑﺔ ﻃﻔﻠﻬـ ـ ـ ــﺎ ﲟـ ـ ـ ــﺮض ﺧﻠﻘ ـ ـ ـ ــﻲ ،ورﻏـ ـ ـ ــﻢ وﺟـ ـ ـ ــﻮد ﻫـ ـ ـ ــﺬا اﻻﺿـ ـ ـ ــﻄﺮاب وﺷ ـ ـ ـ ــﻴﻮﻋﻪ
وﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳﱰﺗ ـ ـ ـ ـ ــﺐ ﻋﻨ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﻋﻮاﻗ ـ ـ ـ ـ ــﺐ أﻟﻴﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،إﻻ أن ﻧﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺒﺔ ﻛﺒ ـ ـ ـ ـ ــﲑة ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ أﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎت
اﻷﻃﻔ ـ ـ ـ ــﺎل اﳌﺼ ـ ـ ـ ــﺎﺑﲔ ،واﻟﻠـ ـ ـ ـ ـﻮاﰐ ﺗﻌﺮﺿ ـ ـ ـ ــﻦ ﻟﻺﺻ ـ ـ ـ ــﺎﺑﺔ ﺑﺎﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺪ
اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﻧﺘﻴﺠ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺣ ـ ـ ـ ـ ــﺪث ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺆﱂ ) إﺻ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﺔ اﻟﻄﻔ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﲟﺘﻼزﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺔ داون( ،ﻻ ﻳﺘﻘ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﻦ
ﻟﻼﺳﺘ ﺸـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎرة اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ وﻻ ﻳﺘﻠﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﲔ أي ﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج ،وأن ﻧﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺒﺔ أﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﱪ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻨﻬﻦ ﻻ
ﻳﺘﻠﻘﲔ اﻟﻌﻼج اﻟﻨﻔﺴﻲ اﳌﻨﺎﺳﺐ.
ﻟﻘـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ دﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ ﻫـ ـ ـ ـ ـ ــﺬا اﻟﻮﺿـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ ﺑﺎﻟﺒـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺜﲔ واﻷﻃﺒـ ـ ـ ـ ـ ــﺎء وﻋﻠﻤـ ـ ـ ـ ـ ــﺎء اﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﻨﻔﺲ إﱃ
إﳚـ ـ ـ ـ ــﺎد ﻋـ ـ ـ ـ ــﺪة ﺗﻘﻨﻴـ ـ ـ ـ ــﺎت ﻋﻼﺟﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺣﺼـ ـ ـ ـ ــﻞ اﻟـ ـ ـ ـ ــﺒﻌﺾ ﻣﻨﻬـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻋﻠـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺑﻌـ ـ ـ ـ ــﺾ اﻟـ ـ ـ ـ ــﺪﻋﻢ
واﳉﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﻤﻴﺔ
اﳌﱰﺗﺒﺔ ﻋﻦ اﺿﻄﺮاب اﻟﻀﻐﻂ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﺼﺪﻣﺔ .
ﻛﻤـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أن ﻫﻨـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎك أﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻴﺐ ﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪة ﺗﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺨﺪم ﰲ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ
ﻟﻠﺘﺨﻔﻴـ ـ ـ ــﻒ ﻣـ ـ ـ ــﻦ ﺣـ ـ ـ ــﺎﻻت اﺿـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﻟـ ـ ـ ــﺪى أﻣﻬـ ـ ـ ــﺎت
أﻃﻔﺎل ﻣﺼﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣﺔ داون.
وﻣﻦ ﺑﲔ ﻫﺬﻩ اﻷﺳﺎﻟﻴﺐ ﻧﺬﻛﺮ :
اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﺘـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮﺟﻴﻬﻲ ﰲ ﻣﻘﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج ﻏـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﲑ اﻟﺘـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮﺟﻴﻬﻲ ،اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج
اﻟﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺤﻲ ﰲ ﻣﻘﺎﺑ ـ ـ ـ ـ ــﻞ اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﻌﻤﻴ ـ ـ ـ ـ ــﻖ ،اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ــﻼج ﳏ ـ ـ ـ ـ ــﺪود اﳍ ـ ـ ـ ـ ــﺪف ﰲ ﻣﻘﺎﺑ ـ ـ ـ ـ ــﻞ
اﻟﻌﻼج ﻃﻮﻳﻞ اﳌﺪى ،وﻛﺬا اﻟﻌﻼج اﳉﻤﺎﻋﻲ ﰲ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻟﻌﻼج اﻟﻔﺮدي.
وأول اﻋﺘﺒ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر ﻳﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻢ ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ اﳌﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﰿ اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﰲ ﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻻت أﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻷﻃﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎل
اﳌﻌ ـ ـ ـ ــﺎﻗﲔ ذﻫﻨﻴ ـ ـ ـ ــﺎ ﻋﺎﻣ ـ ـ ـ ــﺔ واﳌﺼ ـ ـ ـ ــﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣ ـ ـ ـ ــﺔ داون ﺧﺎﺻ ـ ـ ـ ــﺔ ،ﻫ ـ ـ ـ ــﻮ ﻣﺸ ـ ـ ـ ـ ـﻜﻠﺔ ﻫـ ـ ـ ـ ــﺬا
اﻟﻨ ـ ـ ـ ــﻮع ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﻹﺻ ـ ـ ـ ــﺎﺑﺎت ﰲ ﺗ ـ ـ ـ ــﺄﺛﲑﻩ ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ ﳕ ـ ـ ـ ــﻮ اﻷﻓ ـ ـ ـ ـ ـﺮاد اﳌﺼ ـ ـ ـ ــﺎﺑﲔ ،وﳕ ـ ـ ـ ــﻮ ﻫ ـ ـ ـ ــﺆﻻء
اﻟﺬﻳﻦ ﻳﻌﻴﺸﻮن ﻣﻌﻬﻢ .
وﻗﺪ ﳋﺺ ) (Smith and Neisworthﻫﺬا اﻟﺸﻌﻮر ﻛﺎﻟﺘﺎﱄ:
" إن أي ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲء ﺗﻘﺪﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ أو ﺗﻔﻌﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻟﻠﻄﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻮاء ﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎن ﻋﻼﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أو
ﺗ ـ ـ ـ ـ ــﺪرﻳﺒﺎ أو ﺗﻌﻠﻴﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ،أو أي ﺷ ـ ـ ـ ـ ــﻲء ﻧﻘ ـ ـ ـ ـ ــﻮم ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ أﺟﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ،أو ﻧﻘﺪﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻟﻌﺎﺋﻠﺘ ـ ـ ـ ـ ــﻪ
ﺳ ـ ـ ـ ـ ـﻮاء ﻛـ ـ ـ ـ ــﺎن ﰲ ﺷـ ـ ـ ـ ــﻜﻞ ﻧﺼـ ـ ـ ـ ــﻴﺤﺔ أو إرﺷـ ـ ـ ـ ــﺎد أو ﻣﺴـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﺪﻩ أو ﻋـ ـ ـ ـ ــﻼج ،ﳚـ ـ ـ ـ ــﺐ أن
ﻳﻜـ ـ ـ ـ ـ ــﻮن ﰲ ﻇـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ اﻋﱰاﻓﻨـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﲝﻘﻴﻘـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ أن اﻷﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺮة ﲤﺜـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﻧﻈﺎﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻵدﻣﻴـ ـ ـ ـ ـ ــﲔ
ﻳﺘﻔﺎﻋـ ـ ـ ــﻞ ﻓﻴﻬـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻮاﺣـ ـ ـ ــﺪ ﻣـ ـ ـ ــﻨﻬﻢ ﻣـ ـ ـ ــﻊ اﻵﺧـ ـ ـ ــﺮ ﻟﺪرﺟـ ـ ـ ــﺔ أن ﻣـ ـ ـ ــﺎ ﻳـ ـ ـ ــﺆﺛﺮ ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ أﺣـ ـ ـ ــﺪﻫﻢ
ﻳﻨﺘﻘ ـ ـ ـ ـ ــﻞ أﺛ ـ ـ ـ ـ ــﺮﻩ ﰲ اﳊ ـ ـ ـ ـ ــﺎل إﱃ اﻵﺧ ـ ـ ـ ـ ـﺮﻳﻦ ،ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻼ ﳝﻜﻨﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أن ﻧﺄﺧ ـ ـ ـ ـ ــﺬ اﻟﻄﻔ ـ ـ ـ ـ ــﻞ وﻧﻌﺰﻟ ـ ـ ـ ـ ــﻪ
ﻋـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻷﺳـ ـ ـ ـ ــﺮة أو ﻧﻐـ ـ ـ ـ ــﲑﻩ ﺑﻄﺮﻳﻘـ ـ ـ ـ ــﺔ أو ﺑـ ـ ـ ـ ــﺄﺧﺮى ﻛﻤـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟـ ـ ـ ـ ــﻮ ﻛـ ـ ـ ـ ــﺎن ﻣﻨﻌـ ـ ـ ـ ــﺰﻻ
)(R.M.Smith, Neisworth, 1975, p41
ﻫ ـ ـ ـ ـ ــﺬا ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳﺆﻛ ـ ـ ـ ـ ــﺪ أن اﻟﺘﻔﺎﻋ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﲔ اﻷﻓـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاد واﻻﳔـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاط ﰲ ﲨﺎﻋ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟ ـ ـ ـ ـ ــﻪ دور ﰲ
ﲣﻔﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ أو ﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج ﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺾ اﻻﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاﺑﺎت اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ ﲟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓﻴﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب
اﻟﻀﻐﻂ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﺼﺪﻣﺔ.
ﻓﻌﻨـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺎ ﻳﺘﻨـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎول اﳌﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﰿ اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﰲ وﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺖ واﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪدا ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ
اﳌﺮﺿـ ـ ـ ـ ــﻰ ،ﺣﻴـ ـ ـ ـ ــﺚ ﻳﺸـ ـ ـ ـ ــﻔﻰ اﳌ ـ ـ ـ ـ ـﺮﻳﺾ ﻣـ ـ ـ ـ ــﻦ ﺧـ ـ ـ ـ ــﻼل ﺗﻔﺎﻋﻠـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻣـ ـ ـ ـ ــﻊ اﳉﻤﺎﻋـ ـ ـ ـ ــﺔ وﻣـ ـ ـ ـ ــﻦ
ﺧـ ـ ـ ــﻼل ﻋﻼﻗﺘـ ـ ـ ــﻪ ﺑﻐـ ـ ـ ــﲑﻩ ﻣـ ـ ـ ــﻦ اﳌﺮﺿـ ـ ـ ــﻰ ،وﻋﻼﻗﺘـ ـ ـ ــﻪ ﺑﺎﳌﻌـ ـ ـ ــﺎﰿ ﻧﻜـ ـ ـ ــﻮن أﻣـ ـ ـ ــﺎم ﻧـ ـ ـ ــﻮع ﻣـ ـ ـ ــﻦ
أﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻮاع اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻲ وﻫ ـ ـ ـ ـ ــﻮ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﳉﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ).ﻋﺒ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﲪﻦ
اﻟﻌﻴﺴﻮي ،1984 ،ص.(213
وﲡ ـ ـ ـ ــﺪر اﻹﺷ ـ ـ ـ ــﺎرة إﱃ أﻧ ـ ـ ـ ــﻪ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ ﺧ ـ ـ ـ ــﻼل ﻣ ﻄﺎﻟﻌ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟﺒﺎﺣﺜ ـ ـ ـ ــﺔ وﺟ ـ ـ ـ ــﺪت أﻧ ـ ـ ـ ــﻪ
ﺑﺎﻹﻣﻜ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎن ﺗﻄﺒﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻖ ﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ أﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻮاع اﻟﻌﻼﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ اﻟﻔﺮدﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﰲ ﲨﺎﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ،
ﻓـ ـ ـ ـ ــﻴﻤﻜﻦ ﺗﻄﺒﻴـ ـ ـ ـ ــﻖ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﺘﺤﻠﻴﻠـ ـ ـ ـ ــﻲ واﻟﺴـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ ،واﻟﺴـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ اﳌﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ،
إﱃ ﻏ ـ ـ ـ ــﲑ ذﻟ ـ ـ ـ ــﻚ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﻟﻌﻼﺟ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ــﻴﺔ اﻟﻔﺮدﻳ ـ ـ ـ ــﺔ واﻟ ـ ـ ـ ــﱵ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﳌﻤﻜ ـ ـ ـ ــﻦ ﲢﻮﻳ ـ ـ ـ ــﻞ
ﻃﺮﻳﻘ ـ ـ ـ ــﺔ ﺗﻄﺒﻴﻘﻬ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﻟﻔ ـ ـ ـ ــﺮد إﱃ اﳉﻤﺎﻋ ـ ـ ـ ــﺔ أو إﱃ ﲨﺎﻋ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﻷﻓـ ـ ـ ـ ـﺮاد ،وﺑ ـ ـ ـ ــﺬﻟﻚ
ﺗﺼـ ـ ـ ـ ــﺒﺢ ﻫـ ـ ـ ـ ــﺬﻩ اﻟﻌﻼﺟـ ـ ـ ـ ــﺎت ﺗﺴـ ـ ـ ـ ــﻤﻰ ﻣـ ـ ـ ـ ــﺜﻼ :ﻋـ ـ ـ ـ ــﻼج ﻧﻔﺴـ ـ ـ ـ ــﻲ ﲨـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ ﲢﻠﻴﻠـ ـ ـ ـ ــﻲ أو
ﻋﻼج ﻧﻔﺴﻲ ﲨﺎﻋﻲ ﺳﻠﻮﻛﻲ ،أو ﻋﻼج ﻧﻔﺴﻲ ﲨﺎﻋﻲ ﺳﻠﻮﻛﻲ ﻣﻌﺮﰲ .
إن اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﳌﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ ﻳﻌﺘـ ـ ـ ـ ـ ــﱪ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ أﻫـ ـ ـ ـ ـ ــﻢ اﻟﺘﻄـ ـ ـ ـ ـ ــﻮرات ﰲ ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﻢ
اﻟ ـ ـ ـ ــﻨﻔﺲ اﳊ ـ ـ ـ ــﺪﻳﺚ ،ﻓﻬ ـ ـ ـ ــﻮ ﻳﺒ ـ ـ ـ ــﺪو ﻛﺘﺤ ـ ـ ـ ــﻮل ﺟ ـ ـ ـ ــﺬري ﻋ ـ ـ ـ ــﻦ اﻟﺴ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻴﺔ اﻟﻜﻼﺳ ـ ـ ـ ــﻴﻜﻴﺔ،
وﻣـ ـ ـ ــﻦ اﳉ ـ ـ ـ ـ ﺪﻳﺮ ﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ــﺬﻛﺮ أن اﻟـ ـ ـ ــﺘﻌﻠﻢ اﻟﺸ ـ ـ ـ ــﺮﻃﻲ ﻳﻌ ـ ـ ـ ــﺪ ﻫـ ـ ـ ــﻮ اﻷﺳ ـ ـ ـ ــﻠﻮب اﻟ ـ ـ ـ ــﺬي ﻳﻠﻌ ـ ـ ـ ــﺐ
اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺪور اﻟﺮﺋﻴﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﰲ ﻧﺸ ـ ـ ـ ـ ــﺄة اﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﻣﻮﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻮع
دراﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻨﺎ ،وﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﰒ ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﺈن اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ واﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﳌﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ اﻟﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ ﳘ ـ ـ ـ ـ ــﺎ
اﻷﻛﺜ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮ ﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﻮﻋﺎ واﻷﻓﻀ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﰲ ﻧﺘﺎﺋﺠﻬﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﰲ ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬا اﳌﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪان ،وأن ﺗﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮق
اﻟﻌـ ـ ـ ــﻼج اﳌﻌـ ـ ـ ــﺮﰲ اﻟﺴـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ ﻧﻈ ـ ـ ـ ـﺮا ﻻﻋﺘﻤـ ـ ـ ــﺎدﻩ ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ ﻓﻨﻴـ ـ ـ ــﺎت اﻧﻔﻌﺎﻟﻴـ ـ ـ ــﺔ ﺗﻌﺘﻤـ ـ ـ ــﺪ ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ
اﺳ ـ ـ ـ ــﺘﺨﺮاج اﳌﺸ ـ ـ ـ ــﺎﻋﺮ اﻟﻌﻤﻴﻘ ـ ـ ـ ــﺔ واﻟﺘ ـ ـ ـ ــﺄﺛﲑ ﻋﻠﻴﻬ ـ ـ ـ ــﺎ ﺣ ـ ـ ـ ــﱴ ﻳﺼ ـ ـ ـ ــﺒﺢ اﻟﻔ ـ ـ ـ ــﺮد أﻗ ـ ـ ـ ــﻞ ﺗﺸ ـ ـ ـ ــﺪدا
ﰲ ﺣﻜﻤﻪ ﻋﻠﻰ اﳌﻮﻗﻒ ،وﻳﺼﺒﺢ ﺑﺈﻣﻜﺎﻧﻪ أن ﻳﺘﻘﺒﻞ اﻷﻣﺮ ﺑﺮﻣﺘﻪ.
ﻓﻜـ ـ ـ ــﺮة ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ ﺣـ ـ ـ ــﺪة ،ﻛـ ـ ـ ــﺬﻟﻚ ﳚـ ـ ـ ــﺐ أن ﻳـ ـ ـ ــﺘﻢ ﺗـ ـ ـ ــﺪرﻳﺐ اﻟﻔـ ـ ـ ــﺮد ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ اﻟﺴـ ـ ـ ــﻠﻮك اﻟﺘـ ـ ـ ــﻮ
ﻛﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺪي ﺣ ـ ـ ـ ـ ــﱴ ﻧﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ﺎﻋﺪﻩ ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ أن ﻳﺴ ـ ـ ـ ـ ــﱰد ﺛﻘﺘ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﺑﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ،ﺗﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻚ اﻟﺜﻘ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﱵ
اﻓﺘﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻫﺎ ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ إﺛـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮ اﻟﺼـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ،إﻻ أن ﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬا اﻟﺘـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪرﻳﺐ ﳚـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ أن ﻳﻜـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮن
ﻣﺼـ ـ ـ ـ ــﺤﻮﺑﺎ ﺑﺎﳌﺴـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﺪة اﻻﺟﺘﻤﺎﻋﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺳ ـ ـ ـ ـ ـﻮاء ﻣـ ـ ـ ـ ــﻦ ﺑـ ـ ـ ـ ــﺎﻗﻲ أﻋﻀـ ـ ـ ـ ــﺎء اﻷﺳـ ـ ـ ـ ــﺮة أو ﻣـ ـ ـ ـ ــﻦ
) ﻋـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدل ﻋﺒـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﷲ ﳏﻤـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ،
،2000ص .(236
ﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻟﻚ ﳝﻜﻨﻨـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﰲ ﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬا اﻹﻃـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر أن ﻧﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺨﺪم إﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﱰاﺗﻴﺠﻴﺎت
ﻟﻠﻤﻮاﺟﻬـ ـ ـ ــﺔ ﻛـ ـ ـ ــﺄن ﻳـ ـ ـ ــﺘﻢ ﺗـ ـ ـ ــﺪرﻳﺐ اﻟﻔـ ـ ـ ــﺮد اﻟﻀـ ـ ـ ــﺤﻴﺔ ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ أﺳـ ـ ـ ــﻠﻮب ﺣـ ـ ـ ــﻞ اﳌﺸـ ـ ـ ــﻜﻼت
، (Problemﻫـ ـ ـ ـ ــﺬا اﻷﺳـ ـ ـ ـ ــﻠﻮب اﻟـ ـ ـ ـ ــﺬي ﻳـ ـ ـ ـ ــﺪﺧﻞ ﰲ إﻃـ ـ ـ ـ ــﺎر )Solving
ﺑﺮﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ ﺗﻌﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﻢ ﻣﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎرات اﻟﺘـ ـ ـ ـ ـ ــﺄﻗﻠﻢ واﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﺬي ﻧﻌﻤـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﻓﻴـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﺘﺨﻔﻴـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ أو
اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺨﻠﺺ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻻﻧﻔﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻻت اﳊ ـ ـ ـ ـ ــﺎدة اﳌﱰﺗﺒ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻋ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻷزﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،وﻫﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﳝﻜﻨﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أن
ﻧﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺨﺪم ﺗﻘﻨﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺘﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮﻳﺾ وﻣﻨ ـ ـ ـ ـ ــﻊ اﻻﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺠﺎﺑﺔ ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻮاء ﻛ ـ ـ ـ ـ ــﺎن ﻫ ـ ـ ـ ـ ــﺬا اﻟﺘﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮﻳﺾ
واﻗﻌﻴـ ـ ـ ـ ــﺎ أم ﲣﻴﻠﻴـ ـ ـ ـ ــﺎ ،وذﻟـ ـ ـ ـ ــﻚ ﳌﻨﺒﻬـ ـ ـ ـ ــﺎت ﻟﻴﺴـ ـ ـ ـ ــﺖ ﻣﺆذﻳـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻟﻨﺎﺣﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ اﳌﻮﺿـ ـ ـ ـ ــﻮﻋﻴﺔ
وﻟﻜﻨﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﲣﻴﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ وﺗﺜ ـ ـ ـ ـ ـ ــﲑ اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻖ ﻟﺪﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ،وﳝﻜ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ أن ﻳﻜ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮن ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬا اﻟﺘﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮﻳﺾ
ﻣﺘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪرﺟﺎ ،وﻫﻨ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻧﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺨﺪم اﻟﺘﺤﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﲔ اﻟﺘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪرﳚﻲ ﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻖ أو ﻓﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ
اﳊﺴﺎﺳ ـ ـ ــﻴﺔ اﳌ ـ ـ ــﻨﻈﻢ ،ﻛﻤ ـ ـ ــﺎ ﳝﻜ ـ ـ ــﻦ أن ﻳﻜ ـ ـ ــﻮن اﻟﺘﻌ ـ ـ ـ ـﺮﻳﺾ ﻏ ـ ـ ــﲑ ﻣﺘ ـ ـ ــﺪرج ،وﻫ ـ ـ ــﻮ اﻷﻣـ ـ ـ ــﺮ
اﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﺬي ﻳﺘﻄﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ أن ﻧﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺨﺪم أﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮب اﻟﻐﻤـ ـ ـ ـ ـ ــﺮ) (Floodingوذﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﻚ ﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﺄن
ﻳﺴﺘﺤﻀ ـ ـ ـ ـ ــﺮ اﻟﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺮد ﰲ ذﻫﻨ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻛ ـ ـ ـ ـ ــﻞ اﻷﺣ ـ ـ ـ ـ ــﺪاث اﳌﺮﺗﺒﻄ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺎﳋﱪة اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﻴﺔ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻊ
اﻟﱰﻛﻴـ ـ ـ ـ ــﺰ ﻋﻠﻴﻬـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺣـ ـ ـ ـ ــﱴ ﻳﺘﻨـ ـ ـ ـ ــﺎﻗﺺ اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ــﻖ وﻳﺘﺒﻌـ ـ ـ ـ ــﻪ اﺧﺘﻔـ ـ ـ ـ ــﺎء ﺗﻠـ ـ ـ ـ ــﻚ اﻷﻓﻜـ ـ ـ ـ ــﺎر اﻟـ ـ ـ ـ ــﱵ
ﺗﻘ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺤﻢ ﻋﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ،وﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﻧﺎﺣﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ أﺧ ـ ـ ـ ـ ــﺮى ﳝﻜ ـ ـ ـ ـ ــﻦ أن ﻧﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺨﺪم ﺑﺮﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ ﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎرات
اﻟﺘ ـ ـ ـ ـ ــﺄﻗﻠﻢ ﻣﺘﺒﻮﻋ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﺎﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺨﺪام اﻟﺘ ـ ـ ـ ـ ــﺪرﻳﺐ ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻻﺳ ـ ـ ـ ـ ــﱰﺧﺎء ﳑ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﺪ اﻟﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺮد
ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﲢﺪﻳ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻣﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻇﺮ اﳊ ـ ـ ـ ـ ــﺪث اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﻲ وﻋﺰﳍ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ،وﳝﻜﻨ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ أن ﻳﻌﺎﻳﺸ ـ ـ ـ ـ ــﻬﺎ
ﺑﺸ ـ ـ ـ ـ ــﻜﻞ ﻣﺘﻜ ـ ـ ـ ـ ــﺮر وﻫ ـ ـ ـ ـ ــﻮ اﻷﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺮ اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺬي ﻳ ـ ـ ـ ـ ــﺆدي ﺑﺎﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ــﺮورة إﱃ ﺧﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺾ أﻋـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض
اﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ،ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬا وﳚ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ أن ﺗﺘﻀ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻤﻦ
اﺳ ـ ـ ـ ـ ـﱰاﺗﻴﺠﻴﺎت اﻟﻌ ـ ـ ـ ــﻼج اﳌﻌﺮﻓﻴ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺴ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻴﺔ ﲤﻜ ـ ـ ـ ــﲔ اﻟﻔ ـ ـ ـ ــﺮد اﻟﻀ ـ ـ ـ ــﺤﻴﺔ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﻟﻘﻴـ ـ ـ ـ ــﺎم
ﲟﺎ ﻳﻠﻲ:
-إﻋـ ـ ـ ـ ــﺎدة ﲢﺪﻳـ ـ ـ ـ ــﺪ اﳊـ ـ ـ ـ ــﺎدث ﺣـ ـ ـ ـ ــﱴ ﻳﻜﺘﺴـ ـ ـ ـ ــﺐ ﻣﻌـ ـ ـ ـ ــﲎ ﻣﺘﺴـ ـ ـ ـ ــﻘﺎ ﰲ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ــﺎﱂ وذﻟ ـ ـ ـ ـ ــﻚ
ﲟﻘﺎرﻧ ـ ـ ــﺔ ذﻟ ـ ـ ــﻚ اﻟﻔ ـ ـ ــﺮد ﲟ ـ ـ ــﻦ ﻫ ـ ـ ــﻢ اﻗ ـ ـ ــﻞ ﺣﻈ ـ ـ ــﺎ ﻣﻨ ـ ـ ــﻪ ،واﻟﻨﻈ ـ ـ ــﺮ إﱃ اﻻﺳ ـ ـ ــﺘﻔﺎدة اﳌﻤﻜﻨ ـ ـ ــﺔ
ﻣﻦ ﺗﻠﻚ اﳋﱪة.
-إﳚﺎد ﻣﻌﲎ وﻏﺮض ﰲ ﺗﻠﻚ اﳋﱪة .
-ﺗﻐﻴ ـ ـ ـ ــﲑ اﻟﺴ ـ ـ ـ ــﻠﻮك ﳌﺴ ـ ـ ـ ــﺎﻋﺪة اﻟﻔ ـ ـ ـ ــﺮد ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ ﻣﻨ ـ ـ ـ ــﻊ ذﻟ ـ ـ ـ ــﻚ اﳊ ـ ـ ـ ــﺎدث ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ أن ﻳﻌ ـ ـ ـ ــﺎود
اﳊﺪوث.
-اﻟﺒﺤ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺚ ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﳌﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﺪة اﻻﺟﺘﻤﺎﻋﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ) ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدل ﻋﺒ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﷲ ﳏﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ،2000 ،
ص.(237
ﲡـ ـ ـ ـ ـ ــﺪر اﻹﺷـ ـ ـ ـ ـ ــﺎرة إﱃ أﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺒﺤـ ـ ـ ـ ـ ــﺚ واﻹﻃ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼع ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻋـ ـ ـ ـ ـ ــﺪة ﻛﺘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ
ﻟﺒـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺜﲔ وﻋﻠﻤـ ـ ـ ـ ــﺎء ﻧﻔـ ـ ـ ـ ــﺲ ﻓﻴﻤـ ـ ـ ـ ــﺎ ﳜـ ـ ـ ـ ــﺺ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ــﻲ اﳉﻤـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ)اﻟﺴـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ
_اﳌﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( ،وﻓﻌﺎﻟﻴﺘـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﰲ اﻟﺘﺨﻔﻴـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ أو زوال أﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀـ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ
ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﻋﻨ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ أﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت أﻃﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎل ﻣﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ داون ،وﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ
اﻹﻃ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼع ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪة رﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺋﻞ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺟﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﲑ ودﻛﺘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮراﻩ ،ﱂ ﲡ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺒﺎﺣﺜ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
دراﺳﺎت ﺳﺎﺑﻘﺔ ﺣﻮل ﻣﺎ ﺳﺒﻖ.
إﻻ أن اﻟﺒﺎﺣﺜـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻄﺎﻋﺖ أن ﲡـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺾ اﻟﺪراﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﻘﺔ
واﻟﻘﻠﻴﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪا ﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮل ﻓﻌﺎﻟﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﳉﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ ﰲ ﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻻت
اﺿـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﻋﻨـ ـ ـ ــﺪ ﻋﻤـ ـ ـ ــﻮم اﻟﻨـ ـ ـ ــﺎس ،وﻟـ ـ ـ ــﻴﺲ ﻋﻨـ ـ ـ ــﺪ ﻓﺌـ ـ ـ ــﺔ
اﻟﺘﺤﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ،وﻟﻜ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻳﺘﻜﺎﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻞ اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ــﻼج ،ﳚ ـ ـ ـ ـ ــﺐ أن ﻳﺘ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﻊ اﻟﺸ ـ ـ ـ ـ ــﺨﺺ ﺟﻠﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺎت
اﻟﻌﻼج اﻟﻔﺮدي واﳉﻤﺎﻋﻲ).( Figley.1985
_2ﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺾ اﻟﺪراﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﻘﺔ اﻟﺘـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ أوﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺤﺖ ﻓﻌﺎﻟﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج
اﻟﺴﻠﻮﻛﻲ اﻟﻤﻌﺮﻓﻲ ﻻﺿﻄﺮاب اﻟﻀﻐﻂ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﺼﺪﻣﺔ:
ﻫﻨـ ـ ـ ــﺎك اﻟﻌﺪﻳـ ـ ـ ــﺪ ﻣـ ـ ـ ــﻦ اﻟﺪراﺳـ ـ ـ ــﺎت اﻟـ ـ ـ ــﱵ اﲣـ ـ ـ ــﺬت ﻣـ ـ ـ ــﻦ ﻣﻮاﻗـ ـ ـ ــﻒ ﺻـ ـ ـ ــﺪﻣﻴﺔ ﻣﻌﻴﻨـ ـ ـ ــﺔ
ﺧﺎﺻـ ـ ـ ـ ــﺔ اﳊـ ـ ـ ـ ــﺮوب ﻣﻮﺿـ ـ ـ ـ ــﻮﻋﺎ ﳍـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻛﺘﻠـ ـ ـ ـ ــﻚ اﻟﺪراﺳـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟـ ـ ـ ـ ــﱵ ﺗﻨﺎوﻟـ ـ ـ ـ ــﺖ اﺿـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب
اﻟﻀـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ﺪ اﻟﺼـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ اﻟﻨـ ـ ـ ـ ــﺎﺗﺞ ﻋـ ـ ـ ـ ــﻦ ﺣـ ـ ـ ـ ــﺮب اﻟﻔﻴﺘﻨـ ـ ـ ـ ــﺎم واﳊـ ـ ـ ـ ــﺮب اﻟﻠﺒﻨﺎﻧﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ
واﻟﻐـ ـ ـ ـ ــﺰو اﻟﻌﺮاﻗـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻟﻠﻜﻮﻳـ ـ ـ ـ ــﺖ ،وﻟﻜﻨﻬـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺗﻌﺘـ ـ ـ ـ ــﱪ دراﺳـ ـ ـ ـ ــﺎت وﺻـ ـ ـ ـ ــﻔﻴﺔ اﻫﺘﻤـ ـ ـ ـ ــﺖ ﻓﻘـ ـ ـ ـ ــﻂ
ﺑﺘﻨ ـ ـ ــﺎول ﺗﻠ ـ ـ ــﻚ اﻵﺛ ـ ـ ــﺎر اﻟﺴ ـ ـ ــﻠﺒﻴﺔ اﻟ ـ ـ ــﱵ ﺧﻠﻔﺘﻬ ـ ـ ــﺎ ﻣﺜ ـ ـ ــﻞ ﻫ ـ ـ ــﺬﻩ اﳊ ـ ـ ــﺮوب ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ ﻋﻴﻨ ـ ـ ــﺎت
ﳐﺘﻠﻔﺔ ﻣﻦ اﻷﻓﺮاد ﰲ ﺗﻠﻚ اﻟﺒﻼد.
أﻣ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﺪراﺳ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟﻌﻼﺟﻴ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟ ـ ـ ـ ــﱵ ﲤﻜﻨ ـ ـ ـ ــﺖ اﻟﺒﺎﺣﺜ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﳊﺼ ـ ـ ـ ــﻮل ﻋﻠﻴﻬ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓﻘ ـ ـ ـ ــﺪ
اﳓﺼﺮت ﻓﻴﻤﺎ ﻳﻠﻲ:
_ اﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺨﺪم ﻓﻴﻠﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺐ ﺻ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻳﻎ ) (Saighﺗﻘﻨﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻐﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺮ ﻛﺘﻘﻨﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﺗﻘﻨﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺎت
اﻟﻌـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﺴـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ اﳌﻌـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ ﰲ ﻋـ ـ ـ ـ ــﻼج ﺛﻼﺛـ ـ ـ ـ ــﺔ أﻃﻔـ ـ ـ ـ ــﺎل ﻳﻌـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻮن ﻣـ ـ ـ ـ ــﻦ اﺿـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب
اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ اﳌـ ـ ـ ـ ـ ـﺮﺗﺒﻂ ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺎﳊﺮب اﻟﻠﺒﻨﺎﻧﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،وﺗﻀ ـ ـ ـ ـ ــﻤﻦ اﻟﱪﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ
اﻟﻌﻼﺟـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻋـ ـ ـ ـ ـ ــﺪة ﻣﺸـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻫﺪ ﻣﺜـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﲰـ ـ ـ ـ ـ ــﺎع ﺻـ ـ ـ ـ ـ ــﻮت اﻧﻔﺠـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر ،واﻻﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـﱰاب ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ
ﻣﻨﻄﻘـ ـ ـ ــﺔ اﻻﻧﻔﺠـ ـ ـ ــﺎر ،ورؤﻳـ ـ ـ ــﺔ أﻓ ـ ـ ـ ـﺮاد ﻣﺼـ ـ ـ ــﺎﺑﲔ ،وﻛـ ـ ـ ــﺎن ﻳﻄﻠـ ـ ـ ــﺐ ﻣـ ـ ـ ــﻦ اﻟﻄﻔـ ـ ـ ــﻞ ﺧـ ـ ـ ــﻼل
ﻛ ـ ـ ـ ــﻞ ﻣﺸ ـ ـ ـ ــﻬﺪ أن ﻳﻘ ـ ـ ـ ــﻮم ﺑﺘﻘ ـ ـ ـ ــﺪﻳﺮ ﺷ ـ ـ ـ ــﺪة اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ــﻖ ،ﰒ ﻃﻠ ـ ـ ـ ــﺐ ﻣ ـ ـ ـ ــﻨﻬﻢ ﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺪ ذﻟ ـ ـ ـ ــﻚ أن
ﻳﺘﻮاﺟﺪوا ﰲ ﻣﻜﺎن اﻻﻧﻔﺠﺎر.
وأﺷ ـ ـ ــﺎرت ﻧﺘ ـ ـ ــﺎﺋﺞ اﻟﻘﻴ ـ ـ ــﺎس اﻟﺒﻌ ـ ـ ــﺪي أن ﻧﺴ ـ ـ ــﺒﺔ اﻟﺘﺤﺴ ـ ـ ــﻦ ﻗ ـ ـ ــﺪ ﺑﻠﻐ ـ ـ ــﺖ )%95
.(F.Saigh,1986
(Butcherدراﺳ ـ ـ ــﺔ ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ ﻋﻴﻨ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ــﻦ اﻟﻼﺟﺌ ـ ـ ــﲔ et _أﺟ ـ ـ ــﺮى )al
اﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺨﺪﻣﻮا ﺧﻼﳍ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أرﺑ ـ ـ ـ ـ ــﻊ اﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـﱰاﺗﻴﺠﻴﺎت ﻋﻼﺟﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،ﰎ اﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺨﺪام ﻛ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﻣﻨﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ
اﻹﺳﱰاﺗﻴﺠﻴﺎت ﰲ:
_ﺗﺪﺧﻞ اﻷزﻣﺔ
_اﻟﻌﻼج اﻟﺴﻠﻮﻛﻲ اﳌﻌﺮﰲ.
_اﻟﻌﻼج اﻟﻔﺮدي اﻟﺪﻳﻨﺎﻣﻲ.
_اﻟﻌﻼج اﻷﺳﺮي واﻟﺰواﺟﻲ.
ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬا وﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﰎ ﺗﻘﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﻢ اﻟﻌﻴﻨ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ إﱃ
اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻤﺎت اﻟﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﻜﻮﺑﺎﺗﻮﻟﻮﺟﻴﺔ اﻟﻌﺎﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻷﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاد اﻟﻌﻴﻨ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ واﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻳﻨﺎﻣﻴﺎت ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﲔ
أﺛﺒﺘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺖ ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻩ اﻻﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﱰاﺗﻴﺠﻴﺎت ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﰲ ﲣﻔﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ ﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪة ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬا اﳌﻮﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ
اﻟﺼـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﻲ ﺑﺎﻟﻨﺴـ ـ ـ ـ ــﺒﺔ ﳍـ ـ ـ ـ ــﻢ ،وﻛـ ـ ـ ـ ــﺎن اﻟﻌـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﺴـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ اﳌﻌـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ ﻫـ ـ ـ ـ ــﻮ اﻷﻓﻀـ ـ ـ ـ ــﻞ ﰲ
اﻟﻔﺎﻋﻠﻴﺔ ﰲ ﻫﺬا اﻟﺼﺪد ).(Butcher et al ,1988
_3ﺑﻌـ ـ ـ ــﺾ اﻟﺪراﺳـ ـ ـ ــﺎت اﻟﺴـ ـ ـ ــﺎﺑﻘﺔ اﻟﺘـ ـ ـ ــﻲ أوﺿـ ـ ـ ــﺤﺖ ﻓﻌﺎﻟﻴـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻌـ ـ ـ ــﻼج اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ــﻲ
اﻟﺠﻤـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ )اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ_اﻟﻤﻌﺮﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ( ﻻﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ
اﻟﺼﺪﻣﺔ:
ﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮى ) ( Marafioteﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺄن ﺗﻄﺒﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻖ اﳌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻨﻬﺞ اﻟﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ _اﳌﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ ﰲ
ﻋـ ـ ـ ــﻼج اﺿـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌـ ـ ـ ــﺪ ا ﻟﺼـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ وﺧﺎﺻ ـ ـ ـ ــﺔ ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ اﳉﻨـ ـ ـ ــﻮد اﳌﻘ ـ ـ ـ ــﺎﺗﻠﲔ
ﰲ اﻟﻔﻴﺘﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺎم ،ﳝﻜ ـ ـ ـ ـ ــﻦ أن ﻳﻌﻄ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻧﺘ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺋﺞ إﳚﺎﺑﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،وﻫﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺎك ﻣﺒ ـ ـ ـ ـ ــﺎدئ ﻻﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ
:
_ﺣﺠﻢ اﳉﻤﺎﻋﺔ أو اﻟﻔﺮﻳﻖ ﻣﻦ10_6أﺷﺨﺎص.
_ﻋﺪد اﳉﻠﺴﺎت اﻹﲨﺎﱄ ﻣﻦ 12_8ﺟﻠﺴﺔ.
_ﻣﺪة اﳉﻠﺴﺔ ﻣﻦ ﺳﺎﻋﺔ وﻧﺼﻒ اﻟﺴﺎﻋﺔ إﱃ ﺳﺎﻋﺘﲔ وﻧﺼﻒ اﻟﺴﺎﻋﺔ
_اﻟﺘﺸﺪﻳﺪ ﻋﻠﻰ اﳊﻀﻮر واﳌﺸﺎرﻛﺔ ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺐ اﻷﻋﻀﺎء
_
اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﳉﻤـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ )اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ_اﳌﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( ﻳﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ أﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﺑﺎ ﻣﻨﺎﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺒﺎ
ﻟﻠﺘﺨﻔﻴ ـ ـ ـ ـ ــﻒ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ أﻋـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ اﳌﺨﺘﻠﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺔ،
وﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻟﻚ ﻧﻼﺣـ ـ ـ ـ ـ ــﻆ أن ﻫـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻩ اﻟﺪراﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ﰲ ﳎﻤﻠﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﺎ ﺗـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻋﻢ ﻓﻌﺎﻟﻴـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج
اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﳉﻤـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ)اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ_اﳌﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( ﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج ﻫـ ـ ـ ـ ـ ــﺬا اﻻﺿـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب إﲨـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻻ،
ﺣﻴـ ـ ـ ــﺚ ﻛﺸـ ـ ـ ــﻔﺖ ﻋـ ـ ـ ــﻦ اﳔﻔـ ـ ـ ــﺎض ﺣـ ـ ـ ــﺪة اﻷﻋ ـ ـ ـ ـﺮاض ﻟـ ـ ـ ــﺪى اﳌﺮﺿـ ـ ـ ــﻰ ﺑﻌـ ـ ـ ــﺪ اﻟﻌـ ـ ـ ــﻼج،
ورﲟ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﺧﺘﻔﺎﺋﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﲤﺎﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﰲ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺾ اﳊ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻻت ،وﻗ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻳﺮﺟ ـ ـ ـ ـ ــﻊ ذﻟ ـ ـ ـ ـ ــﻚ إﱃ أن ﻫ ـ ـ ـ ـ ــﺬا
اﻷﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮب اﻟﻌﻼﺟـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﲟـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳﻀـ ـ ـ ـ ـ ــﻤﻪ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـﱰاﺗﻴﺠﻴﺎت ﻣﺘﻨﻮﻋـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻮار
وﻧﻘـ ـ ـ ـ ــﺎش ﻳﺘﻌﺎﻣـ ـ ـ ـ ــﻞ ﻣـ ـ ـ ـ ــﻊ اﻷﻓﻜـ ـ ـ ـ ــﺎر واﳌﺸـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﺮ واﻻﻧﻔﻌـ ـ ـ ـ ــﺎل ،وﻳـ ـ ـ ـ ــﺆدي ﳒـ ـ ـ ـ ــﺎح ﺗﻨﻔﻴـ ـ ـ ـ ــﺬﻩ
إﱃ ﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪوث اﻟﺘﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻳﻞ واﻟﺘﻐﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﲑ اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ اﳌﺮﻏـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮب ،وﻳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺆدي ﺑﺎﻟﺘـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﱄ إﱃ
ﻗ ـ ـ ـ ــﺪرة اﻟﻔ ـ ـ ـ ــﺮد ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ اﺳ ـ ـ ـ ــﺘﻌﺎدة ﺗﻮاﻓﻘ ـ ـ ـ ــﻪ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ ﺟﺪﻳ ـ ـ ـ ــﺪ ،وﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟ ـ ـ ـ ــﺮﻏﻢ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ ﻋﺮﺿ ـ ـ ـ ــﻨﺎ
)اﻟﺴ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ _اﳌﻌ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( ﰲ ﻋ ـ ـ ـ ــﻼج اﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ،وﻫ ـ ـ ـ ــﻮ
اﻷﻣـ ـ ـ ـ ــﺮ اﻟـ ـ ـ ـ ــﺬي ﻳﺘﻔـ ـ ـ ـ ــﻖ ﻣـ ـ ـ ـ ــﻊ ﻣﻜﻮﻧﺎﺗـ ـ ـ ـ ــﻪ اﻟﻌﻼﺟﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ اﳌﻌﺮﻓﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ واﻟﻮﺟﺪاﻧﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ واﻟﺴـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻴﺔ
اﻷﻣ ـ ـ ـ ــﺮ اﻟ ـ ـ ـ ــﺬي ﳚﻌﻠ ـ ـ ـ ــﻪ ﻳﻬ ـ ـ ـ ــﺎﺟﻢ اﻻﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب ﺑﻘ ـ ـ ـ ــﻮة ﺛﻼﺛﻴ ـ ـ ـ ــﺔ ﺗﺴ ـ ـ ـ ــﺎﻋﺪﻩ ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ ﲢﻘﻴ ـ ـ ـ ــﻖ
اﻟﻔﻌﺎﻟﻴﺔ.
إن أﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻷﻃﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎل اﳌﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ داون ،اﳌﺘﻮاﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻳﻦ ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﳌﺮﻛﺰ
اﻟﻄـ ـ ـ ــﱯ اﻟﱰﺑـ ـ ـ ــﻮي ﻟﻸﻃﻔـ ـ ـ ــﺎل اﳌﻌـ ـ ـ ــﺎﻗﲔ ذﻫﻨﻴـ ـ ـ ــﺎ ﺑﺎﳌﺪﻳـ ـ ـ ــﺔ ﻳﺸـ ـ ـ ــﺘﻜﲔ ﻣـ ـ ـ ــﻦ ﲨﻠـ ـ ـ ــﺔ أﻋ ـ ـ ـ ـﺮاض
ﺗﻈﻬﺮ ﻋﻠﻰ ﻣﺴﺘﻮى:
-اﻟﺴﻠﻮﻛﺎت اﻟﻈﺎﻫﺮة:
ﲬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮل واﳔﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎض ﻣﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻮى اﻟﻨﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎط ،ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻜﺎوي ﺟﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻤﻴﺔ)اﻷﱂ واﻟﺘﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ(،
اﻷرق ،ﻓﻘﺪان اﻟﺸﻬﻴﺔ.
-اﻟﺠﺎﻧﺐ اﻻﻧﻔﻌﺎﻟﻲ:
اﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺜﺎرة ﻣﻔﺮﻃ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ أو ﻓﺎﺋﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ) ، (Surecxitationاﻟﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر
ﺑ ـ ـ ــﺎﳊﺰن واﻟﺘﻌﺎﺳ ـ ـ ــﺔ ﻟﺪرﺟـ ـ ـ ــﺔ ﻻ ﲢﺘﻤ ـ ـ ــﻞ)
اﻟﻄﻔـ ـ ـ ـ ــﻞ ،ﻓﺎﻟﺘﻜﻔـ ـ ـ ـ ــﻞ ﺑﺎﳌﺮﺿـ ـ ـ ـ ــﻰ اﳌﺼـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣـ ـ ـ ـ ــﺔ داون ﻣـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻷﻃﻔـ ـ ـ ـ ــﺎل ،ﻳﺘﻮﻗـ ـ ـ ـ ــﻒ
ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ ﺗﻌـ ـ ـ ــﺪﻳﻞ ﺳـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻬﻢ وﺗـ ـ ـ ــﺪرﻳﺒﻬﻢ ﻓﻴﻤـ ـ ـ ــﺎ ﳜـ ـ ـ ــﺺ إﻋـ ـ ـ ــﺎﻗﺘﻬﻢ اﻟﺬﻫﻨﻴـ ـ ـ ــﺔ ﻓﻘـ ـ ـ ــﻂ ﲟﺮاﻛـ ـ ـ ــﺰ
ﺧﺎﺻ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻟﻚ وﻟ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺲ اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﺘ ـ ـ ـ ـ ــﺎم ﻟﻠﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺮض( ،ﺷ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺪم واﻷﺳ ـ ـ ـ ـ ــﻰ
واﳊﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮة واﻷﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ ) ﺣﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺚ ﺗﻌﺘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﱪ اﻷم ﻧﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻬﺎ ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﳌﺘﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺒﺐ اﻟﺮﺋﻴﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ
ﲟ ـ ـ ـ ـ ــﺮض ﻃﻔﻠﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ( ،ﻫ ـ ـ ـ ـ ــﺬا ﺑﺎﻹﺿ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻓﺔ إﱃ اﻟﺘ ـ ـ ـ ـ ــﻮﺗﺮ واﻟﻐﻀ ـ ـ ـ ـ ــﺐ ،اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻖ ﰲ اﳌﻮاﻗ ـ ـ ـ ـ ــﻒ
اﻹﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺔ ،اﻟﻀﻴﻖ واﳌﻠﻞ واﳋﺠﻞ.
-اﻟﺠﺎﻧﺐ اﻻﺟﺘﻤﺎﻋﻲ:
ﲡﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺐ اﻟﻮﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻴﺎت اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﱵ ﺗ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻛﺮ ﺑﺎﳊ ـ ـ ـ ـ ــﺎدث ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻊ ﺗﺒﻠ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﰲ اﻻﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺠﺎﺑﺎت
اﻟﻌﺎﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ) ، (évitementﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮﺑﺎت ﰲ اﻻﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺎج اﻻﺟﺘﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ وﻋﺠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺰ
اﻻﻫﺘﻤﺎم ﺑﺎﻵﺧﺮﻳﻦ.
-اﻟﺠﺎﻧﺐ اﻟﻤﻌﺮﻓﻲ:
إﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدة ﻣﻌﺎﻳﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﳊ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدث ﺑﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻔﺔ ﻣﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻤﺮة وﻣﻠﺤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
) (Reviviscenceوﺟ ـ ـ ـ ـ ــﻮد أﻓﻜ ـ ـ ـ ـ ــﺎر اﻧﺘﺤﺎرﻳ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻗﻠﻴﻠ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻧﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺒﻴﺎ ،ﻟ ـ ـ ـ ـ ــﻮم اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﻨﻔﺲ
وﺗﺄﻧﻴـ ـ ـ ـ ــﺐ اﻟـ ـ ـ ـ ــﺬات ﻣـ ـ ـ ـ ــﻊ ﺗﻘـ ـ ـ ـ ــﺪﻳﺮ ﻣـ ـ ـ ـ ــﻨﺨﻔﺾ ﻟﻠـ ـ ـ ـ ــﺬات ،أﻓﻜـ ـ ـ ـ ــﺎر ﺳـ ـ ـ ـ ــﻠﺒﻴﺔ وﺗﺸـ ـ ـ ـ ــﻮﻫﺎت
ﻣﻌﺮﻓﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،ﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻒ اﻟﱰﻛﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺰ ،اﻧﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻐﺎل اﻟﺒ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎل ،اﻟﺮﻏﺒ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﰲ اﻟﱰﻛﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺰ اﻟﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻳﺪ،
ﺗﺸﺘﺖ اﻻﻧﺘﺒﺎﻩ ،اﻟﺘﻮﺗﺮ اﻟﺬﻫﲏ.
ﲡﺘﻤ ـ ـ ـ ــﻊ ﻫ ـ ـ ـ ــﺬﻩ اﻷﻋـ ـ ـ ـ ـﺮاض ﻟﺘﻜ ـ ـ ـ ــﻮن ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳﺴ ـ ـ ـ ــﻤﻰ ﺑ ـ ـ ـ ــﺄﻋﺮاض اﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ
ﺑﻌﺪ اﻟﺼﺪﻣﺔ ) (PTSDواﳌﺘﻤﺜﻠﺔ ﰲ:
أ -إﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدة ﻣﻌﺎﻳﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﳊ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدث ﺑﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻔﺔ ﻣﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻤﺮة وﻣﻠﺤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
) :(Reviviscenceﺣﺎدث ﻳﻮم إﻋﻼن ﺗﺸﻮﻩ اﻟﻄﻔﻞ.
ب -ﲡﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺐ اﻟﻮﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻴﺎت اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﱵ ﺗ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻛﺮ ﺑﺎﳊ ـ ـ ـ ـ ــﺎدث ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻊ ﺗﺒﻠ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﰲ اﻻﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺠﺎﺑﺎت
اﻟﻌﺎﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ) (évitementﻛﺘﺠﻨ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﺧﻮل إﱃ اﳌﺴﺘﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻔﻰ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬي وﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ
ﻓﻴﻪ اﻟﻄﻔﻞ.
ج -اﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺜﺎرة ﻣﻔﺮﻃ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ أو ﻓﺎﺋﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ) (Surexcitationﺧﺎﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻋﻨ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻛﺮ
ﻳﻮم إﻋﻼن ﺗﺸﻮﻩ اﻟﻄﻔﻞ واﳌﻌﻠﻦ ﻋﻦ اﻟﺘﺸﻮﻩ وﻃﺮﻳﻘﺔ اﻹﻋﻼن.
أﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻷﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﳌﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺣﺒﺔ ﻓﺘﺘﻤﺜ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﰲ أﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻻﻛﺘﺌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎب
واﻟﺸ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ ،واﻟﻠ ـ ـ ـ ــﺬان ﻳﻌﺘ ـ ـ ـ ـ ـﱪان أﻫ ـ ـ ـ ــﻢ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳﺼ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺐ أﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب
اﻟﻀ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﻋﻨ ـ ـ ـ ــﺪ أﻣﻬ ـ ـ ـ ــﺎت اﻷﻃﻔ ـ ـ ـ ــﺎل اﳌﺼ ـ ـ ـ ــﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣ ـ ـ ـ ــﺔ داون،
وﻫ ـ ـ ـ ـ ــﺬا ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﲤ ـ ـ ـ ـ ــﺖ ﻣﻌﺮﻓﺘ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﰲ اﳌﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺪان ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻷﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ،ﺣﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺚ أن أم اﻟﻄﻔ ـ ـ ـ ـ ــﻞ
اﻟﺴ ـ ـ ـ ــﺒﺐ ﰲ ﻣ ـ ـ ـ ــﺮض اﺑﻨﻬ ـ ـ ـ ــﺎ،
وذﻟ ـ ـ ـ ــﻚ ﺑﺈﳘ ـ ـ ـ ــﺎل ﺷﺨﺼ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣﻨﻬ ـ ـ ـ ــﺎ أﺛﻨ ـ ـ ـ ــﺎء اﳊﻤ ـ ـ ـ ــﻞ ،وﻫ ـ ـ ـ ــﺬا ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳ ـ ـ ـ ــﺆدي إﱃ اﻟﺸ ـ ـ ـ ــﻌﻮر
أﺣﻴﺎﻧ ـ ـ ــﺎ إﱃ وﺟـ ـ ـ ــﻮد ﺑﻌـ ـ ـ ــﺾ ﻣـ ـ ـ ــﻦ اﻷﻓﻜـ ـ ـ ــﺎر اﻻﻧﺘﺤﺎرﻳ ـ ـ ــﺔ ،ﻟﻴﺄﺳـ ـ ـ ــﻬﺎ ﻣ ـ ـ ـ ـﻦ ﻋـ ـ ـ ــﺪم ﻋـ ـ ـ ــﻼج
ﻃﻔﻠﻬﺎ وأن ﻣﺮض ﻃﻔﻠﻬﺎ ﻫﺬا ﻳﺒﻘﻰ ﻣﻼزﻣﺎ ﻟﻪ ﻣﺪى ﺣﻴﺎﺗﻪ.
ﻛﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أن ﻫﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺎك دراﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ﺗﻮﺿ ـ ـ ـ ـ ــﺢ أن اﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻻﻛﺘﺌ ـ ـ ـ ـ ــﺎب واﻟﺸ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر
ﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ أﻫ ـ ـ ـ ــﻢ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳﺼ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺐ اﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ،وذﻟ ـ ـ ـ ــﻚ
Tarch ﻓﻴﻤـ ـ ـ ــﺎ ﳜـ ـ ـ ــﺺ اﻟﺼـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ اﻟﻨﺎﲡـ ـ ـ ــﺔ ﻋـ ـ ـ ــﻦ اﳊـ ـ ـ ــﺮوب ،ﻓﻘـ ـ ـ ــﺪ ﺗﻮﺻـ ـ ـ ــﻠﺖ
) (1985ﰲ ﳏﺎوﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣﻌﻤﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟﻔﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻢ ﺟﻨ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮد ﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮب اﻟﻔﻴﺘﻨ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎم ،ﻣﻌﺘﻤـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪة ﰲ
36ﺣﺎﻟ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﻟﻔﻴﺘﻨ ـ ـ ـ ــﺎﻣﻴﲔ
اﻟ ـ ـ ـ ــﺬﻳﻦ ﺗﻠﻘـ ـ ـ ـ ـﻮا اﻟﻌ ـ ـ ـ ــﻼج ،وﺧﻠﺼ ـ ـ ـ ــﺖ إﱃ أن ﻫ ـ ـ ـ ــﺆﻻء اﻷﻓـ ـ ـ ـ ـﺮاد ﻳﻌ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻮن ﺑﺸ ـ ـ ـ ــﻜﻞ ﻋ ـ ـ ـ ــﺎم
ﺗﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﱐ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻻﻛﺘﺌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎب واﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاﺑﺎت أﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮى ﻛﺎﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﺸﺨﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ
واﻹدﻣﺎن).(Frederick,1983,p1177
(Solomonﰲ دراﺳـ ـ ــﺔ ﳑﺎﺛﻠـ ـ ــﺔ إﱃ أن أﻫـ ـ ــﻢ )1988 وﺗﻮﺻـ ـ ــﻞ
اﻻﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاﺑﺎت اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﱵ ﻳﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺎﱐ ﻣﻨﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻌﺎﺋ ـ ـ ـ ـ ــﺪون ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﳌﻌﺮﻛ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،اﻟﺸ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟﻮﺣ ـ ـ ـ ـ ــﺪة
واﻟﺬﻧﺐ ،اﻻﻧﺴﺤﺎب اﻟﻌﺎﻃﻔﻲ واﻻﻧﻔﻌﺎﱄ).(Z.Solomon, 1988, p279
،(Izard ﻛﻤـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳﻌﺘﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﻌﺪﻳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻟﺒـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺜﲔ1974) :
Kotsch ) ،(Bloxom 1974) ،( Dougherty )1974
Harder and Lewi ) ،(Pultchik 1980) ،(1974
(Hostetler1992) ،(1987ﺑﺄﳘﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬا اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮض ﰲ ﻣﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺒﺘﻪ
ﻻﺿـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀـ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ،ﻷﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ أﻫـ ـ ـ ـ ـ ــﻢ اﻻﻧﻌﻜﺎﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت
اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ــﻴﺔ ﻟ ـ ـ ـ ــﺪى اﻷﺷ ـ ـ ـ ــﺨﺎص اﳌﺼ ـ ـ ـ ــﺎﺑﲔ ﺑ ـ ـ ـ ــﻪ ،أﻣ ـ ـ ـ ــﺎ اﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻻﻛﺘﺌ ـ ـ ـ ــﺎب ﻓﻴﺘﻮاﺟ ـ ـ ـ ــﺪ
ﻋ ـ ـ ــﺎدة ﺑﺸ ـ ـ ــﻜﻞ ﺷ ـ ـ ــﺎﺋﻊ ﻣ ـ ـ ــﻊ اﺿ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ،وﻳﻌﺘ ـ ـ ــﱪ ﺟ ـ ـ ـ ـﺰء
ﻣﻦ اﻟﺼﻮر اﻟﻌﻴﺎدﻳﺔ اﻷﴰﻞ واﻷﻛﺜﺮ ﺗﻌﻘﻴﺪا.
(K.C.Peterson, M.F.Prout, R.A.Schwarz,
)1991, pp36- 41
واﳌﻼﺣ ـ ـ ـ ــﻆ أﻧ ـ ـ ـ ــﻪ ﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺪ ﺗﺸ ـ ـ ـ ــﺨﻴﺺ اﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ
ﻋﻨـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ أﻣﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻷﻃﻔـ ـ ـ ـ ـ ــﺎل اﳌﺼـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ داون ،وﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ ﺿـ ـ ـ ـ ـ ــﺮورة اﻟﺘﻜﻔـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ
اﻻﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاﺑﺎت واﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض
اﳌﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺒﺔ ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ) اﻟﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ واﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻻﻛﺘﺌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎب( ﻧﺘﻴﺠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ إﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﺔ
أﻃﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺎﳍﻦ ﲟﺘﻼزﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺔ داون ،ﲢ ـ ـ ـ ـ ــﺎول اﻟﺒﺎﺣﺜ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺗﻄﺒﻴ ـ ـ ـ ـ ــﻖ ﺑﺮﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ ﻋﻼﺟ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻧﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻲ
ﲨـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ )ﺳـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ -ﻣﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( ﻟﻠﺘﻌـ ـ ـ ـ ــﺮف ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻣـ ـ ـ ـ ــﺪى ﻓﻌﺎﻟﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻫـ ـ ـ ـ ــﺬا اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ــﻼج ﰲ
اﻟﺘﺨﻔﻴ ـ ـ ـ ــﻒ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﻻﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب وﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳﺼ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺒﻪ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ أﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض ،وذﻟ ـ ـ ـ ــﻚ ﰲ ﳐﺘﻠ ـ ـ ـ ــﻒ
ﺟﻮاﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ ﺷﺨﺼـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ اﻷﻣﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت) اﳉﺎﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ اﻟﻈـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻫﺮي ،اﳉﺎﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ
اﻻﻧﻔﻌﺎﱄ ،اﳉﺎﻧﺐ اﻻﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ،اﳉﺎﻧﺐ اﳌﻌﺮﰲ(.
:
-ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣ ـ ـ ـ ــﺪى ﻓﻌﺎﻟﻴ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑﺮﻧ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ ﻋﻼﺟ ـ ـ ـ ــﻲ ﻧﻔﺴ ـ ـ ـ ــﻲ ﲨ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ)ﺳ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ -ﻣﻌ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( ﰲ
اﻟﺘ ـ ـ ـ ــﺄﺛﲑ ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ ﳐﺘﻠ ـ ـ ـ ــﻒ أﻋـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ )إﻋ ـ ـ ـ ــﺎدة
ﻣﻌﺎﻳﺸـ ـ ـ ـ ــﺔ اﳊـ ـ ـ ـ ــﺎدث ﺑﺼـ ـ ـ ـ ــﻔﺔ ﻣﺴـ ـ ـ ـ ــﺘﻤﺮة وﻣﻠﺤـ ـ ـ ـ ــﺔ ،ﲡﻨـ ـ ـ ـ ــﺐ اﻟﻮﺿـ ـ ـ ـ ــﻌﻴﺎت اﻟـ ـ ـ ـ ــﱵ ﺗـ ـ ـ ـ ــﺬﻛﺮ
ﺑﺎﳊـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدث ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ ﺗﺒﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﰲ اﻻﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺠﺎﺑﺎت اﻟﻌﺎﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،اﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺜﺎرة ﻣﻔﺮﻃـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ أو ﻓﺎﺋﻘـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ(
ﻋﻨﺪ أﻣﻬﺎت أﻃﻔﺎل ﻣﺼﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣﺔ داون؟
اﻟﻌﺪد اﻟﻌﺎﺷﺮ /ﺟﻮان 2015 206 ﻣﺠﻠﺔ آﻓﺎق ﻋﻠﻤﻴﺔ
د .ﻣﺒﺮوك وداد ﻓﻌﺎﻟﻴﺔ ﺑﺮﻧﺎﻣﺞ ﻋﻼﺟﻲ ﻧﻔﺴﻲ ﺟﻤﺎﻋﻲ)ﺳﻠﻮﻛﻲ-ﻣﻌﺮﻓﻲ(
-ﻫـ ـ ـ ـ ــﻞ ﻟﻠﱪﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ اﻟﻌﻼﺟـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﳉﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ)اﻟﺴـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ -اﳌﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( ﻓﻌﺎﻟﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
إﳚﺎﺑﻴ ـ ـ ـ ــﺔ ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﺸـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ ﻛﻌ ـ ـ ـ ــﺮض ﻣﺼـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺐ ﻻﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ
ﺑﻌﺪ اﻟﺼﺪﻣﺔ ﻋﻨﺪ أﻣﻬﺎت أﻃﻔﺎل ﻣﺼﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣﺔ داون؟
-ﻫ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﻟﻠﱪﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ اﻟﻌﻼﺟ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﳉﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ)اﻟﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ -اﳌﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( ﻓﻌﺎﻟﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
إﳚﺎﺑﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻻﻛﺘﺌ ـ ـ ـ ـ ــﺎب ﺑﺎﻋﺘﺒ ـ ـ ـ ـ ــﺎرﻩ ﻣﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺒﺎ ﻻﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ
ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﺼﺪﻣﺔ ﻋﻨﺪ أﻣﻬﺎت أﻃﻔﺎل ﻣﺼﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣﺔ داون؟
-2ﻓﺮﺿﻴﺎت اﻟﺒﺤﺚ:
ﲟ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أن اﻟﻔﺮﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺎت ﻫ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺗﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ـﲑات ﻣﻘﱰﺣ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟﻠﻌﻼﻗ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﲔ ﻣﺘﻐـ ـ ـ ـ ـ ـﲑﻳﻦ أو
أﻛﺜ ـ ـ ــﺮ ،وﻫـ ـ ـ ــﻲ ﲤﺜ ـ ـ ــﻞ ﰲ ذﻫـ ـ ـ ــﻦ اﻟﺒﺎﺣـ ـ ـ ــﺚ اﺣﺘﻤ ـ ـ ــﺎﻻ ﳊـ ـ ـ ــﻞ ﻣﺸ ـ ـ ــﻜﻠﺔ اﻟﺒﺤـ ـ ـ ــﺚ ،ﻓﻴﻘـ ـ ـ ــﻮم
اﻟﺒﺤﺚ .
اﻧﻄﻠﻘـ ـ ـ ـ ـ ــﺖ اﻟﺒﺎﺣﺜـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﺛـ ـ ـ ـ ـ ــﻼث ﻓﺮﺿـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺎت ،ﻓﺮﺿـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ ﻋﺎﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ وﻓﺮﺿـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺘﲔ
ﺟﺰﺋﻴﺘﲔ:
-اﻟﻔﺮﺿﻴﺔ اﻟﻌﺎﻣﺔ:
-ﻳﻮﺟـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻓـ ـ ـ ـ ــﺮق ﺟـ ـ ـ ـ ــﻮﻫﺮي ﺑـ ـ ـ ـ ــﲔ اﻟﻘﻴـ ـ ـ ـ ــﺎس اﻟﻘﺒﻠـ ـ ـ ـ ــﻲ واﻟﻘﻴـ ـ ـ ـ ــﺎس اﻟﺒﻌـ ـ ـ ـ ــﺪي ﻳﺸـ ـ ـ ـ ــﲑ إﱃ
اﳔﻔ ـ ـ ـ ــﺎض ﻣﺴ ـ ـ ـ ــﺘﻮى أﻋـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ واﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض
اﳌﺼ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺒﺔ ﻟ ـ ـ ـ ــﻪ ﻋﻨ ـ ـ ـ ــﺪ أﻣﻬ ـ ـ ـ ــﺎت اﻷﻃﻔ ـ ـ ـ ــﺎل اﳌﺼ ـ ـ ـ ــﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣ ـ ـ ـ ــﺔ داون ﻳﻌ ـ ـ ـ ــﻮد ﻟﻔﻌﺎﻟﻴ ـ ـ ـ ــﺔ
ﺑﺮﻧﺎﻣﺞ ﻋﻼﺟﻲ ﻧﻔﺴﻲ ﲨﺎﻋﻲ)ﺳﻠﻮﻛﻲ -ﻣﻌﺮﰲ(.
-اﻟﻔﺮﺿﻴﺎت اﻟﺠﺰﺋﻴﺔ:
اﻟﻔﺮﺿﻴﺔ اﻷوﻟﻰ:
-ﻫﻨـ ـ ـ ـ ــﺎك ﻋﻼﻗـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑـ ـ ـ ـ ــﲔ اﻵﺛـ ـ ـ ـ ــﺎر اﻹﳚﺎﺑﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ ﰲ ﺗﻄﺒﻴـ ـ ـ ـ ــﻖ ﺑﺮﻧـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ ﻋﻼﺟـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻧﻔﺴـ ـ ـ ـ ــﻲ
ﲨ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ)ﺳـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ -ﻣﻌ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( وﲣﻔﻴـ ـ ـ ـ ــﻒ أو زوال أﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ
ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ) إﻋ ـ ـ ـ ـ ــﺎدة ﻣﻌﺎﻳﺸ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﳊ ـ ـ ـ ـ ــﺎدث ﺑﺼ ـ ـ ـ ـ ــﻔﺔ ﻣﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻤﺮة وﻣﻠﺤ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،ﲡﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺐ
اﻟﻮﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻴﺎت اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﱵ ﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻛﺮ ﺑﺎﳊـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدث ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ ﺗﺒﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﰲ اﻻﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺠﺎﺑﺎت اﻟﻌﺎﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ،
اﺳﺘﺜﺎرة ﻣﻔﺮﻃﺔ أو ﻓﺎﺋﻘﺔ( ﻋﻨﺪ أﻣﻬﺎت اﻷﻃﻔﺎل اﳌﺼﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣﺔ داون.
اﻟﻔﺮﺿﻴﺔ اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ:
-ﻫﻨـ ـ ـ ـ ــﺎك ﻋﻼﻗـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑـ ـ ـ ـ ــﲔ اﻵﺛـ ـ ـ ـ ــﺎر اﻹﳚﺎﺑﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ ﰲ ﺗﻄﺒﻴـ ـ ـ ـ ــﻖ ﺑﺮﻧـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ ﻋﻼﺟـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻧﻔﺴـ ـ ـ ـ ــﻲ
ﲨـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ)ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ -ﻣﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( وﲣﻔﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ أو زوال اﻟﺸـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ ﻛﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮض
ﻣﺼـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺐ ﻻﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﻋﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺪ أﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻷﻃﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺎل
اﳌﺼﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣﺔ داون.
اﻟﻔﺮﺿﻴﺔ اﻟﺜﺎﻟﺜﺔ:
-ﻫﻨـ ـ ـ ـ ــﺎك ﻋﻼﻗـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑـ ـ ـ ـ ــﲔ اﻵﺛـ ـ ـ ـ ــﺎر اﻹﳚﺎﺑﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ ﰲ ﺗﻄﺒﻴـ ـ ـ ـ ــﻖ ﺑﺮﻧـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ ﻋﻼﺟـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻧﻔﺴـ ـ ـ ـ ــﻲ
ﲨ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ)ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ -ﻣﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( وﲣﻔﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ أو زوال أﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻻﻛﺘﺌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎب ﺑﺎﻋﺘﺒ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎرﻩ
اﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاﺑﺎ ﻣﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺒﺎ ﻻﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﻋﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺪ أﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎت
اﻷﻃﻔﺎل اﳌﺼﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣﺔ داون.
_3إﺟﺮاءات اﻟﺪراﺳﺔ:
-.1ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﻟﺒﺤﺚ وﺧﺼﺎﺋﺼﻬﺎ:
ﺗﺘﻜ ـ ـ ـ ـ ــﻮن ﳎﻤﻮﻋ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺒﺤ ـ ـ ـ ـ ــﺚ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ 10أﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ﻳﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﲔ أﻋـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب
اﻟﻀـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ اﻟﻨﺎﲡـ ـ ـ ــﺔ ﻋـ ـ ـ ــﻦ إﺻـ ـ ـ ــﺎﺑﺔ اﻟﻄﻔـ ـ ـ ــﻞ ﲟﺘﻼزﻣـ ـ ـ ــﺔ داون ،ﺣﻴـ ـ ـ ــﺚ
ﺗﻜﻮن ﻫﺬﻩ اﻷﻋﺮاض ﻣﺼﺤﻮﺑﺔ ﺑﺎﻟﺸﻌﻮر ﺑﺎﻟﺬﻧﺐ وﺑﺄﻋﺮاض اﻻﻛﺘﺌﺎب.
وأﻣـ ـ ـ ــﺎ ﻋـ ـ ـ ــﻦ أﻋ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ اﻟ ﻨﺎﲡـ ـ ـ ــﺔ ﻋـ ـ ـ ــﻦ إﺻـ ـ ـ ــﺎﺑﺔ
اﻟﻄﻔﻞ ﲟﺘﻼزﻣﺔ داون ﻓﺘﺘﻤﺜﻞ ﰲ:
أ -إﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدة ﻣﻌﺎﻳﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدث ﺑﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻔﺔ ﻣﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻤﺮة
وﻣﻠﺤﺔ ): (Reviviscenceﺣﺎدث ﻳﻮم إﻋﻼن ﺗﺸﻮﻩ اﻟﻄﻔﻞ.
ب -ﺗﺠﻨـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ اﻟﻮﺿـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻴﺎت اﻟﺘـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺗـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻛﺮ ﺑﺎﻟﺤـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدث ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ ﺗﺒﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ
اﻻﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺠﺎﺑﺎت اﻟﻌﺎﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ) :(évitementﻛﺘﺠﻨـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﺧﻮل إﱃ
اﳌﺴﺘﺸﻔﻰ اﻟﺬي وﻟﺪ ﻓﻴﻪ اﻟﻄﻔﻞ .
ج -اﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺜﺎرة ﻣﻔﺮﻃ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ أو ﻓﺎﺋﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ) :(surexcitationﺧﺎﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻋﻨ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ
ﺗﺬﻛﺮ ﻳﻮم إﻋﻼن ﺗﺸﻮﻩ اﻟﻄﻔﻞ واﳌﻌﻠﻦ ﻋﻦ اﻟﺘﺸﻮﻩ وﻃﺮﻳﻘﺔ اﻹﻋﻼن (.
-وأﻋـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ اﻟﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﻘﺔ اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻛﺮ ﺗﻜ ـ ـ ـ ـ ــﻮن
ﻣﺼﺤﻮﺑﺔ ب:
د -اﻟﺸـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ)
اﺑﻨﻬﺎ ،وذﻟﻚ ﺑﺈﳘﺎل ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻨﻬﺎ أﺛﻨﺎء اﳊﻤﻞ(.
ﻫـ ـ ـ ـ ـ -أﻋ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻻﻛﺘﺌـ ـ ـ ــﺎب)
ﻳﺒﻘﻰ ﻣﻼزﻣﺎ ﻟﻪ ﻃﻮال ﺣﻴﺎﺗﻪ( .
ﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ـﱰاوح ﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻷﻣﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﲔ 25اﱃ 40ﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻨﺔ وﻟﻘـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﺣـ ـ ـ ـ ـ ــﺪدﻧﺎ اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﰲ
ﻫﺬﻩ اﻟﻔﺌﺔ اﻟﻌﻤﺮﻳﺔ ﻟﻸﺳﺒﺎب اﻟﺘﺎﻟﻴﺔ:
-أن ﻣﻌﻈ ـ ـ ـ ـ ــﻢ اﳌﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﺎت ﺑﺎﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ اﳌﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺐ
ﺑﺎﻟﺸ ـ ـ ـ ـ ــﻌ ﻮر ﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ وأﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻻﻛﺘﺌـ ـ ـ ـ ـ ــﺎب ،ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ أﻣﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻷﻃﻔـ ـ ـ ـ ـ ــﺎل اﳌﺼـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﲔ
ﲟﺘﻼزﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ داون ،ﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﱰاوح ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻨﻬﻦ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﲔ 61 -25ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻨﺔ ،وﻟﺘﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدي ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ
اﻟﻴـ ـ ـ ـ ــﺄس ﻓﻴﻤـ ـ ـ ـ ــﺎ ﳜـ ـ ـ ـ ــﺺ أﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻻﻛﺘﺌـ ـ ـ ـ ــﺎب اﳌﺼـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺒﺔ ﻻﺿـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ
ﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ،أﳘﻠﻨـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﳊـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻻت اﻷﺧـ ـ ـ ـ ـ ــﺮى اﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﱵ ﻳﻔـ ـ ـ ـ ـ ــﻮق ﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻨﻬﺎ 40ﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻨﺔ
وأﻗﺼﻴﻨﺎﻫﺎ ﻣﻦ ﳎﻤﻮﻋﺔ اﻟﺒﺤﺚ.
-ﺗﻀ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻢ ﳎﻤ ﻮﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺒﺤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺚ ﳐﺘﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ اﻟﻄﺒﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻻﺟﺘﻤﺎﻋﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻻﻗﺘﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدﻳﺔ
وﳐﺘﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻒ اﳌﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻮﻳﺎت اﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،وﻫﻜ ـ ـ ـ ـ ــﺬا ﰎ ﺿ ـ ـ ـ ـ ــﺒﻂ ﲨﻴ ـ ـ ـ ـ ــﻊ اﳌﺘﻐـ ـ ـ ـ ـ ـﲑات اﳌﺘﻌﻠﻘ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
ﺑﺎﳌﻔﺤﻮﺻﺎت واﻟﱵ ﻗﺪ ﺗﺆﺛﺮ ﻋﻠﻰ اﳌﺘﻐﲑ اﻟﺘﺎﺑﻊ.
وﻟﻘﺪ ﳋﺼﻨﺎ ﺧﺼﺎﺋﺺ ﳎﻤﻮﻋﺔ ﲝﺜﻨﺎ ﰲ اﳉﺪوﻟﲔ اﻟﺘﺎﻟﻴﲔ:
ﺟﺪول رﻗﻢ)(1و):(2ﺧﺼﺎﺋﺺ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﻟﺒﺤﺚ
ﺟﺪول):(01
ﻋﺪد اﳊﺎﻟﺔ اﳌﺴﺘﻮى اﳌﺴﺘﻮى اﳊﺎﻟﺔ اﳋﺼﺎﺋﺺ اﻟﺴﻦ
اﻷﻃﻔﺎل اﳌﻬﻨﻴﺔ اﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻲ اﻻﻗﺘﺼﺎدي اﳌﺪﻧﻴﺔ اﳊﺎﻻت
ﺟﺪول):(02
ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻃﺮﻳﻘﺔ اﻹﻋﻼن اﻟﻤﻌﻠﻦ ﻋﻦ ﻳﻮم إﻋﻼن ﺑﺪاﻳﺔ ﺳﻦ اﻟﻄﻔﻞ ﺳﻦ اﻷم اﻷﻣﻬﺎت
اﻟﺘﺸﻮﻩ ﺗﺸﻮﻩ اﻟﻄﻔﻞ اﻟﻜﻔﺎﻟﺔ اﻟﻤﺼﺎب ﻋﻨﺪ ﻣﻴﻼد
ﻓﻲ ﻣﺮﻛﺰ اﻟﻄﻔﻞ
ﻧﻔﺴﻲ اﻟﻤﺼﺎب
ﺑﻴﺪاﻏﻮﺟ
ي
ﻋﺎدﻳﺔ ﺣﺴﺐ ﱂ ﺑﻌﺪ اﻟﻮﻻدة ﻃﺒﻴﺒﺔ 8 18ﺳﻨﺔ أم 22ﺳﻨﺔ -1
ﺗﺴﺘﻮﻋﺐ ﻗﻮل اﻷم اﻟﻨﺴﺎء ﺑﺴﺎﻋﺎت ﺳﻨﻮات أﻳﻮب
ﳊﺪ اﻵن واﻟﺘﻮﻟﻴﺪ
إﺻﺎﺑﺔ ﺑﺎﳌﺴﺘﺸﻔﻰ
ﻃﻔﻠﻬﺎ
ﻏﲑ إﺻﺎﺑﺘﻬﺎ ﻃﺮﻳﻘﺔ اﻟﻴﻮم اﻟﺜﺎﱐ ﻃﺒﻴﺒﺔ 5 5ﺳﻨﻮات أم 33ﺳﻨﺔ -2
ﲟﺮض واﺿﺤﺔ اﻷﻃﻔﺎل ﻣﻦ اﻟﻮﻻدة ﺳﻨﻮات ﳏﻤﺪ
اﻟﺴﻜﺮ ﺑﻌﺪ ﺑﺎﳌﺴﺘﺸﻔﻰ
ﻣﻴﻼد
اﻟﻄﻔﻞ
ﺑﺸﻬﺮ
ﻗﻠﻖ ﺷﺪﻳﺪ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻏﺎﻣﻀﺔ أﺳﺒﻮﻋﲔ ﻣﻦ ﻃﺒﻴﺐ 6 15ﺳﻨﺔ 24ﺳﻨﺔ -3أم اﳍﺎم
وﺿﻴﻖ ﰲ ﻣﻴﻼد اﻟﻄﻔﻠﺔ أﻃﻔﺎل ﺳﻨﻮات
اﻟﺘﻨﻔﺲ ﺧﺎص
وﺗﻨﺎول
أدوﻳﺔ
ﻣﻬﺪﺋﺔ
ﻋﺪم ﺗﻘﺒﻞ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻣﻄﻤﺌﻨﺔ ﺑﻌﺪ 3أﺳﺎﺑﻴﻊ ﻃﺒﻴﺐ 6 6ﺳﻨﻮات 33ﺳﻨﺔ -4أم ﻣﺮﱘ
اﻟﺘﺸﺨﻴﺺ اﻷﻃﻔﺎل ﻣﻦ اﻟﻮﻻدة ﺳﻨﻮات
واﻹﻏﻤﺎء ﺑﺎﳌﺴﺘﺸﻔﻰ
ﻏﲑ ﺗﻘﺒﻞ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺑﻌﺪ اﻟﻮﻻدة ﻃﺒﻴﺐ 7 10ﺳﻨﻮات أم 27ﺳﻨﺔ -5
اﻟﺘﺸﺨﻴﺺ ﻣﻄﻤﺌﻨﺔ اﻷﻃﻔﺎل ﺑﺴﺎﻋﺎت ﺳﻨﻮات ﻣﻬﺪي
ﺑﺎﳌﺴﺘﺸﻔﻰ
ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻋﻨﻴﻔﺔ إﻧﻜﺎر ﺑﻌﺪ اﻟﻮﻻدة ﻃﺒﻴﺒﺔ 5 5ﺳﻨﻮات -6أم ﻋﺒﺪ 22ﺳﻨﺔ
اﻹﺻﺎﺑﺔ وﺻﺎدﻣﺔ اﻷﻃﻔﺎل ﺑﺴﺎﻋﺎت ﺳﻨﻮات اﻟﻘﺎدر
ﺑﺎﳌﺴﺘﺸﻔﻰ
ﻃﺮﻳﻘﺔ واﺿﺤﺔ ﻋﺪم ﺑﻌﺪ أﺳﺒﻮع ﻃﺒﻴﺐ 7 10ﺳﻨﻮات أم 19ﺳﻨﺔ -7
اﻻﻗﺘﻨﺎع وﺻﺮﳛﺔ اﻟﻘﻠﺐ)ﺧﺎ ﻣﻦ اﻟﻮﻻدة ﺳﻨﻮات إﺑﺮاﻫﻴﻢ
ﺑﺎﻹﺻﺎﺑﺔ ص(
ﰲ اﻟﺒﺪاﻳﺔ
ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻏﲑ ﻣﻘﻨﻌﺔ إﻏﻤﺎء اﻷم اﻟﻴﻮم اﻟﺜﺎﱐ ﳑﺮﺿﺔ 4 7ﺳﻨﻮات -8أم ﻋﺒﺪ 17ﺳﻨﺔ
وﻏﲑ ﻣﻔﻬﻮﻣﺔ ﺑﺎﳌﺴﺘﺸﻔﻰ ﻣﻦ اﻟﻮﻻدة ﺳﻨﻮات اﻟﺴﻼم
اﻟﺘﺸﺨﻴﺺ
اﻻم ﻃﺮﻳﻘﺔ ﻗﺎﺑﻠﺔ ﻳﻮم اﻟﻮﻻدة 11ﺳﻨﺔ 12ﺳﻨﺔ أم 19ﺳﻨﺔ -9
ﺟﺴﻤﻴﺔ ﻋﺎدﻳﺔ وﻣﻄﻤﺌﻨﺔ ﺑﺎﳌﺴﺘﺸﻔﻰ ﻳﺎﺳﲔ
وﺗﻨﺎول
أدوﻳﺔ
ﻣﻬﺪﺋﺔ
ﺑﺴﺒﺐ
إﺻﺎﺑﺔ
اﻟﻄﻔﻞ
ﻋﺪم ﺗﻮﻗﻊ ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺻﺎدﻣﺔ ﻗﺎﺑﻠﺔ ﻳﻮم اﻟﻮﻻدة 8 9ﺳﻨﻮات أم 20ﺳﻨﺔ -10
اﻹﺻﺎﺑﺔ وﺟﺎرﺣﺔ ﺑﺎﳌﺴﺘﺸﻔﻰ ﺳﻨﻮات ﺳﻌﻴﺪ
ﺟﻌﻠﻬﺎ ﰲ
ذﻫﻮل
وﺗﻮﺗﺮ
ﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﲔ اﳌﻤـ ـ ـ ـ ـ ــﺎرس اﻟﻌﻴـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدي واﳌﻔﺤـ ـ ـ ـ ـ ــﻮص ،ﰲ ﻣﻜـ ـ ـ ـ ـ ــﺎن ﻣﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﺧﺼﻴﺼـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﳌﻤﺎرﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
اﳌﻤـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎرس اﻟﻌﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدي
)اﻟﻔـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺺ( ﲟﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﺪة اﳌﻔﺤـ ـ ـ ـ ـ ــﻮص ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﺘﻮﺻـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ إﱃ اﻟﺮاﺣـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ واﻟﺘﺨﻔﻴـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ أو
اﻟﻘﻀ ـ ـ ـ ــﺎء ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ اﳌﺸ ـ ـ ـ ــﺎﻛﻞ واﻻﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاﺑﺎت اﻟ ـ ـ ـ ــﱵ ﻳﻌﺎﻧﻴﻬ ـ ـ ـ ــﺎ) واﻟ ـ ـ ـ ــﱰ ﺑﻨ ـ ـ ـ ــﺪاي ﺑﻨﺠﻬ ـ ـ ـ ــﺎم،
،1961ص.(269
اﻋﺘﻤﺪﻧﺎ ﰲ ﲝﺜﻨﺎ اﳊﺎﱄ ﻋﻠﻰ أرﺑﻊ أﻧﻮاع ﻣﻦ اﳌﻘﺎﺑﻼت ﻫﻲ ﻛﺎﻟﺘﺎﱄ:
-اﻟﻤﻘﺎﺑﻼت اﻟﺘﺸﺨﻴﺼﻴﺔ:
ﺗﻜـ ـ ـ ــﻮن ﻓﺮدﻳـ ـ ـ ــﺔ,أي
ﲨـ ـ ـ ــﻊ أﻛ ـ ـ ـ ــﱪ ﻋ ـ ـ ـ ــﺪد ﳑﻜ ـ ـ ـ ــﻦ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﳌﻌﻠﻮﻣ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟ ـ ـ ـ ــﱵ ﲣ ـ ـ ـ ــﺺ اﳌﻔﺤ ـ ـ ـ ــﻮص)اﻷﻣﻬ ـ ـ ـ ــﺎت(،
وﻗﺪ أﺟﺮﻳﺖ ﻣﻘﺎﺑﻠﺘﲔ ﻓﺮدﻳﺘﲔ ﻣﻊ ﻛﻞ أم.
-اﻟﻤﻘﺎﺑﻼت اﻟﻌﻼﺟﻴﺔ:
ﺗ ـ ـ ـ ــﺘﻢ ﺑﺸ ـ ـ ـ ــﻜﻞ ﲨ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ ﺣﻴ ـ ـ ـ ــﺚ ﻳ ـ ـ ـ ــﺘﻢ ﻓﻴﻬ ـ ـ ـ ــﺎ ﺗﻄﺒﻴ ـ ـ ـ ــﻖ اﳋﻄ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻌﻼﺟﻴ ـ ـ ـ ــﺔ اﳌﺘﻤﺜﻠ ـ ـ ـ ــﺔ
ﰲ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﳉﻤـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ -اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ اﳌﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ -ﻟﻠﺘﺨﻔﻴـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ أو اﻟﻘﻀـ ـ ـ ـ ـ ــﺎء
ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ أﻋ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ اﻟـ ـ ـ ــﱵ ﺗﻌﺎﻧﻴﻬـ ـ ـ ــﺎ اﻷﻣﻬـ ـ ـ ــﺎت،
وﻗـ ـ ـ ـ ــﺪ ﰎ ﻫـ ـ ـ ـ ــﺬا اﻟﻨـ ـ ـ ـ ــﻮع ﻣـ ـ ـ ـ ــﻦ اﳌﻘـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﻼت ﰲ) (14ﺟﻠﺴـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻋﻼﺟﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ ﲨﺎﻋﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ وﻣـ ـ ـ ـ ــﻊ
ﳎﻤﻮﻋﺔ ﻣﻜﻮﻧﺔ ﻣﻦ ﲦﺎﻧﻴﺔ ﻣﻔﺤﻮﺻﺎت .
-اﻟﻤﻘﺎﺑﻼت اﻟﺘﻘﻮﻳﻤﻴﺔ:
وﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻢ
ﺑﺸـ ـ ـ ــﻜﻞ ﻓـ ـ ـ ــﺮدي ﻣـ ـ ـ ــﻊ ﻛـ ـ ـ ــﻞ ﺣﺎﻟـ ـ ـ ــﺔ ،وﻗـ ـ ـ ــﺪ أﺟﺮﻳـ ـ ـ ــﺖ ﻣﻘﺎﺑﻠـ ـ ـ ــﺔ ﻓﺮدﻳـ ـ ـ ــﺔ ﺗﻘﻮﳝﻴـ ـ ـ ــﺔ واﺣـ ـ ـ ــﺪة
.
_ﻣﻘﺎﺑﻼت اﻟﻤﺘﺎﺑﻌﺔ:
ﲤ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺖ ﰲ ﻣﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﻠﺘﲔ ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮدﻳﺘﲔ ،ﻣﻘﺎﺑﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟﻠﻤﺘﺎﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻷوﱃ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻬﺮﻳﻦ
ﻣ ـ ـ ــﻦ اﻧﺘﻬ ـ ـ ــﺎء اﻟﻌ ـ ـ ــﻼج ،أﻣ ـ ـ ــﺎ ﻣﻘﺎﺑﻠ ـ ـ ــﺔ اﳌﺘﺎﺑﻌ ـ ـ ــﺔ اﻟﺜﺎﻧﻴ ـ ـ ــﺔ ﻓﻜﺎﻧ ـ ـ ــﺖ ﺑﻌ ـ ـ ــﺪ اﻧﺘﻬ ـ ـ ــﺎء اﳌﺘﺎﺑﻌ ـ ـ ــﺔ
اﻷوﱃ ﲟﺪة زﻣﻨﻴﺔ ﺗﻘﺪر ﺑﺄرﺑﻌﺔ أﺷﻬﺮ.
ﲡـ ـ ـ ـ ــﺪر اﻹﺷـ ـ ـ ـ ــﺎرة ﻫﻨـ ـ ـ ـ ــﺎ إﱃ أﻧﻨـ ـ ـ ـ ــﺎ اﺳـ ـ ـ ـ ــﺘﺨﺪﻣﻨﺎ ﰲ ﲝﺜﻨـ ـ ـ ـ ــﺎ اﳌﻘﺎﺑﻠـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻧﺼـ ـ ـ ـ ــﻒ اﳌﻮﺟﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
واﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج ,وﲤﻜـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﰲ ﻧﻔـ ـ ـ ـ ـ ــﺲ اﻟﻮﻗـ ـ ـ ـ ـ ــﺖ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﺗـ ـ ـ ـ ـ ــﻮﻓﲑ ﻣﻌﻠﻮﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ﺣـ ـ ـ ـ ـ ــﻮل ﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮك
اﳌﻔﺤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮص وﺗﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻤﺢ ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﺘﻌﺒﲑ ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﻣﻌﺎﻧﺎﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﺑﺎرﺗﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎح
). (A.Adouceur, sans date de parution, p30
ب -اﻟﻤﻼﺣﻈﺔ:
.1اﻟﻤﻼﺣﻈﺔ اﻟﻤﺒﺎﺷﺮة:
ﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪرج اﳌﻼﺣﻈ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻫﻨ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻛﺘﻘﻨﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﺪة وﻣﺘﺪاﺧﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ اﳌﻘﺎﺑﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
_4ﺗﺼﻤﻴﻢ اﻟﺒﺤﺚ:
أ -اﻟﺘﺼﻤﻴﻢ اﻟﺘﺠﺮﻳﺒﻲ:
اﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻌﻤﻠﻨﺎ ﰲ ﲝﺜﻨ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﳊ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﱄ اﻟﺘﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻤﻴﻢ ذو اﳌﻔﺤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮص اﻟﻮاﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ،
واﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺬي ﻳ ﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺪف إﱃ ﲢﺪﻳ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﻌﻼﻗ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺒﺒﻴﺔ ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﲔ ﻣﺘﻐـ ـ ـ ـ ـ ـﲑات ﻣﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻘﻠﺔ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ
ﺟﻬـ ـ ــﺔ ،وأﺧـ ـ ــﺮى ﺗﺎﺑﻌـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ــﻦ ﺟﻬـ ـ ــﺔ ﺛﺎﻧﻴـ ـ ــﺔ)،(Jean.Cottraux, 1979, p73
وﻫ ـ ـ ـ ــﺬا ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ ﺧ ـ ـ ـ ــﻼل اﻟﺪراﺳ ـ ـ ـ ــﺔ اﳌﻌﻤﻘـ ـ ـ ـ ــﺔ واﳌﻜﺜﻔ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟﺴ ـ ـ ـ ــﻠﻮك ﻓ ـ ـ ـ ــﺮد واﺣ ـ ـ ـ ــﺪ ،وﻫـ ـ ـ ـ ــﺬا
اﻟﻨ ـ ـ ـ ــﻮع ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﻟﺘﺼ ـ ـ ـ ــﻤﻴﻢ ﻳﻌﺘﻤ ـ ـ ـ ــﺪ ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ اﳌﻘﺎرﻧ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑ ـ ـ ـ ــﲔ اﺳ ـ ـ ـ ــﺘﺠﺎﺑﺎت اﳊﺎﻟ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻮاﺣ ـ ـ ـ ــﺪة
ﻗﺒ ـ ـ ــﻞ وﺑﻌ ـ ـ ــﺪ إدﺧ ـ ـ ــﺎل اﳌﺘﻐ ـ ـ ــﲑ اﳌﺴ ـ ـ ــﺘﻘﻞ ،وﻣ ـ ـ ــﻦ ﻫﻨ ـ ـ ــﺎ ﺿ ـ ـ ــﺮورة إدﺧ ـ ـ ــﺎل ﻣﺘﻐ ـ ـ ــﲑ واﺣ ـ ـ ــﺪ
ﻓﻘـ ــﻂ ﺣـ ــﱴ ﻳﻜـ ــﻮن اﻟـ ــﺘﺤﻜﻢ أﻛﺜـ ــﺮ ﺳـ ــﻬﻮﻟﺔ . (A.Adouceur, sans
)date de parution, p40
وﲡـ ـ ـ ـ ــﺪر اﻹﺷـ ـ ـ ـ ــﺎرة إﱃ أن ﻫـ ـ ـ ـ ــﺬا اﻟﻨـ ـ ـ ـ ــﻮع ﻣـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻟﺘﺼـ ـ ـ ـ ــﻤﻴﻢ ﻳﻘﺘﻀـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻗﻴﺎﺳـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣﺘﻜـ ـ ـ ـ ــﺮرا
وﻣﺘﺘﺎﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟﻠﻤﺘﻐ ـ ـ ـ ـ ـﲑات اﻟﺘﺎﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺔ)أﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻻﻛﺘﺌ ـ ـ ـ ــﺎب( ،ﻗﺒ ـ ـ ـ ــﻞ ﺗﻘ ـ ـ ـ ــﺪﱘ ﻧ ـ ـ ـ ــﻮع اﻟﻌ ـ ـ ـ ــﻼج
اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﳌﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺨﺪم ﰲ اﻟﺒﺤـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺚ) اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﳉﻤـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ-
اﳌﻌﺮﰲ( ،أﺛﻨﺎء اﻟﻌﻼج وﺑﻌﺪﻩ.
ب_ﺗﻘﺪﻳﺮ ﻣﻔﻌﻮل اﻟﻌﻼج:
اﻋﺘﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻧﺎ ﰲ دراﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻨﺎ ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﲤﺜﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ اﻟﻨﺘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺋﺞ ﰲ رﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮﻣﺎت ﺑﻴﺎﻧﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
ﺗﻌﻜ ـ ـ ـ ــﺲ ﺗﻄ ـ ـ ـ ــﻮر ﺳ ـ ـ ـ ــﻠﻮك اﻟﻔ ـ ـ ـ ــﺮد ﺧ ـ ـ ـ ــﻼل اﻟﻔـ ـ ـ ـ ـﱰات اﻟﻌﻼﺟﻴ ـ ـ ـ ــﺔ ،ﺣﻴ ـ ـ ـ ــﺚ ﻳﺸ ـ ـ ـ ــﲑ ﻛ ـ ـ ـ ــﻞ
،(Risleyوذﻟ ـ ـ ـ ــﻚ ﺣﺴ ـ ـ ـ ــﺒﻤﺎ (Kazdinو)1970 ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ)1977
ذﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﻩ) (Jean.Cottrauxإﱃ وﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮد ﻣﻌﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎرﻳﻦ ﻟﺘﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻳﺮ وﲢﻠﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ اﻟﻨﺘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺋﺞ
اﶈﺼﻞ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﰲ اﻟﺒﺤﺚ:
-اﻟﻤﻌﻴﺎر اﻟﺘﺠﺮﻳﺒﻲ :اﻟﺬي ﻳﻌﺘﻤﺪ ﻋﻠﻰ اﻟﺘﻘﻨﻴﺎت واﻟﺪﻻﻟﺔ اﻹﺣﺼﺎﺋﻴﺔ.
-اﻟﻤﻌﻴـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر اﻟﻌﻴـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدي :اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺬي ﻳﻌﺘﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺪى اﻟﺘﻐ ـ ـ ـ ـ ــﲑ اﳊﺎﺻ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ
ﻣﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻮى اﻟﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮك اﻟﺸ ـ ـ ـ ـ ــﺎذ ،ﲝﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺚ ﻳﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻬﻞ اﻟﺘﻜﻴ ـ ـ ـ ـ ــﻒ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺤﻴﺢ ،واﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻌﻤﺎل
ذﻟ ـ ـ ـ ــﻚ أن اﻟﺪراﺳ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻐ ـ ـ ـ ــﲑ ﻗﺎﺑﻠ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟﻠﺘ ﻌﻤ ـ ـ ـ ــﻴﻢ ﺗﻔﻘ ـ ـ ـ ــﺪ أﳘﻴﺘﻬ ـ ـ ـ ــﺎ ،وﰲ ﺣﺎﻟ ـ ـ ـ ــﺔ اﺳ ـ ـ ـ ــﺘﻌﻤﺎل
اﻟﺘﺼـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻤﻴﻢ اﻟﺘﺠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮﻳﱯ ذو اﳌﻔﺤـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮص اﻟﻮاﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﳝﻜـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻌﻤﺎل اﻟﻘﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎس
اﳌﺘﻜ ـ ـ ـ ـ ــﺮر ،أو ﺗﻘﻨﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻹﻋ ـ ـ ـ ـ ــﺎدة ﻟﺘﺤﻘﻴ ـ ـ ـ ـ ــﻖ اﻟﺘﻌﻤ ـ ـ ـ ـ ــﻴﻢ ،وﳍ ـ ـ ـ ـ ــﺬا اﻟﻐ ـ ـ ـ ـ ــﺮض ﻻﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ
ﺿـ ـ ـ ــﺒﻂ ﻛـ ـ ـ ــﻞ اﻟﻈـ ـ ـ ــﺮوف اﻟـ ـ ـ ــﱵ ﺗﻈﻬـ ـ ـ ــﺮ ﻓﻴﻬـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻌﻼﻗـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺴـ ـ ـ ــﺒﺒﻴﺔ ،إذ ﳝﻜـ ـ ـ ــﻦ اﺳـ ـ ـ ــﺘﻌﻤﺎل
اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﳌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪى
اﻟﻄﻮﻳـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ،وﻫـ ـ ـ ـ ـ ــﻮ أﺣـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ أﻫـ ـ ـ ـ ـ ــﺪاف ﻫـ ـ ـ ـ ـ ــﺬا اﻟﺒﺤـ ـ ـ ـ ـ ــﺚ ،إذ ﺗﻘﻀـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻫـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻩ اﻟﺘﺠﺮﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
اﻟﺘﺸ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﻪ ﰲ ﻛ ـ ـ ـ ـ ــﻞ اﳌﺘﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ـﲑات ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻊ اﻟﺘﺠﺮﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻷﺻ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻴﺔ ﻛ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻹﺟﺮاءات اﻟﺘﺠﺮﻳﺒﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ،
اﻟﻈـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮوف اﻟﻔﻴﺰﻳﻘﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،اﻟﺒﺤـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺚ اﻟﻌﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدي ،اﻻﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﳌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪروس ،اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج
اﳌﻄﺒﻖ وﳎﻤﻮﻋﺔ اﻟﺒﺤﺚ).(Jean.Cottraux, 1979, p78
وﻫ ـ ـ ــﻮ ﻣ ـ ـ ــﺎ ﺣﺎوﻟ ـ ـ ــﺖ ا ﻟﺒﺎﺣﺜ ـ ـ ــﺔ اﻟﻘﻴ ـ ـ ــﺎم ﺑ ـ ـ ــﻪ ﻟﺘﺤﻘﻴ ـ ـ ــﻖ ﺗﻌﻤ ـ ـ ــﻴﻢ اﻟﻨﺘ ـ ـ ــﺎﺋﺞ اﶈﺼ ـ ـ ــﻞ ﻋﻠﻴﻬ ـ ـ ــﺎ،
.
_5ﻋﺮض ﺣﺎﻟﺔ ﻧﻤﻮذﺟﻴﺔ):أم أﻳﻮب(:
أ-ﺗﻘﺪﻳﻢ اﻟﺤﺎﻟﺔ:
اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺪة ﻓﺎﻃﻤـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺰﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاء )أم أﻳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮب( ﻣﺘﺰوﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﰲ 40ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﻋﻤﺮﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ،
دون ﻣﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻮى ﺗﻌﻠﻴﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ،ﻣﺎﻛﺜ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑﺎﻟﺒﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺖ ،ﻣﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻮاﻫﺎ اﻻﻗﺘﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدي ﻣﺘﻮﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻂ
ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺣ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻗﻮﳍ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ،زوﺟﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣﺘﻘﺎﻋ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ،ﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻳﻬﺎ 3أوﻻد) 2ذﻛ ـ ـ ـ ـ ــﻮر و 1أﻧﺜ ـ ـ ـ ـ ــﻰ(،
أﺻ ـ ـ ـ ــﻐﺮﻫﻢ أﻳ ـ ـ ـ ــﻮب اﳌﺼ ـ ـ ـ ــﺎب ﲟﺘﻼزﻣ ـ ـ ـ ــﺔ داون واﻟ ـ ـ ـ ــﺬي ﻳﺒﻠ ـ ـ ـ ــﻎ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﻟﻌﻤ ـ ـ ـ ــﺮ) 18ﺳ ـ ـ ـ ــﻨﺔ(
ﻣﻮاﻟﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ 8:دﻳﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻤﱪ1990
اﻟﻜﺮوﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮزوﻣﻲ ، 21ﺣﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺚ أﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻻ ﺗﻮﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ إﻋﺎﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت أو أﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض ﻣﺰﻣﻨ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
ﺑﺎﻷﺳﺮة ،ﻛﻤﺎ أﻧﻪ ﻻ ﺗﻮﺟﺪ ﻗﺮاﺑﺔ ﺑﲔ اﻟﻮاﻟﺪﻳﻦ.
ب.اﺳﺘﺮاﺗﻴﺠﻴﺔ اﻟﺘﺸﺨﻴﺺ:
-اﻟﻤﻘﺎﺑﻠﺔ اﻷوﻟﻰ:
ارﺗﻜ ـ ـ ـ ـ ــﺰت اﳌﻘﺎﺑﻠ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻷوﱃ ﺣ ـ ـ ـ ـ ــﻮل اﻟﺘﻌﺮﻳ ـ ـ ـ ـ ــﻒ ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺪور اﻷﺧﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺋﻴﺔ اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻴﺔ
وﻛﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺐ ﺛﻘ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﳌﻔﺤﻮﺻ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑﺎﻹﺻ ـ ـ ـ ـ ــﻐﺎء اﻹﳚ ـ ـ ـ ـ ــﺎﰊ اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺬي ﳜﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻮ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ أي ﺣﻜ ـ ـ ـ ـ ــﻢ
ﻗﻴﻤ ـ ـ ـ ـ ــﻲ واﻟﺰاﺧ ـ ـ ـ ـ ــﺮ ﺑﺎﻻﻫﺘﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎم اﻹﳚ ـ ـ ـ ـ ــﺎﰊ ،ﰒ اﻧﺘﻬﺠ ـ ـ ـ ـ ــﺖ اﻟﺒﺎﺣﺜ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣﻘﺎﺑﻠ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻧﺼ ـ ـ ـ ـ ــﻒ
ﻣﻮﺟﻬﺔ اﺳﺘﻘﺖ ﻣﻨﻬﺎ اﳌﻌﻠﻮﻣﺎت اﻟﻜﺎﻓﻴﺔ ﻋﻦ اﳊﺎﻟﺔ.
-اﻟﻤﻘﺎﺑﻠﺔ اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ:
ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﺖ اﻟﺒﺎﺣﺜ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ إﱃ ﺗﻌﺮﻳﻔﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﺎﻟﱪﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ اﻟﻌﻼﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬي ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺘﺒﻌﻪ
ﻣﻌﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ،وﺗﻮﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺢ ﳍ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻷﺳ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮب اﳌﺘﺒ ـ ـ ـ ـ ــﻊ ﰲ اﳉﻠﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟﻌﻼﺟﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟﻠﻘﻀ ـ ـ ـ ـ ــﺎء أو
اﻟﺘﺨﻔﻴـ ـ ـ ــﻒ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ ﻣ ﻌﺎﻧـ ـ ـ ــﺎة اﳌﻔﺤﻮﺻ ـ ـ ـ ــﺔ ،وﻫﻨـ ـ ـ ــﺎ ﻋﻤﻠﻨ ـ ـ ـ ــﺎ ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ ﺑﻨ ـ ـ ـ ــﺎء اﻟﻌﻘـ ـ ـ ــﺪ اﻟﻌﻼﺟ ـ ـ ـ ــﻲ
ﻣ ـ ـ ـ ــﻊ أم أﻳـ ـ ـ ـ ــﻮب ﻟﻠﺰﻳـ ـ ـ ـ ــﺎدة ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ اﻛﺘﺴـ ـ ـ ـ ــﺎب اﻟﺜﻘـ ـ ـ ـ ــﺔ ﰲ اﻟﻌﻼﻗ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻌﻼﺟﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟـ ـ ـ ـ ــﱵ ﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ
ﻓﺘﺌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺖ اﻷﻃـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮ اﻟﻨﻈﺮﻳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ اﻟﺘﻨﻮﻳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﺑﺄﳘﻴﺘﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﰲ اﳌﻮﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ اﻟﻌﻼﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ
اﻟﻨﻔﺴﻲ.
ج-إﺳﺘﺮاﺗﻴﺠﻴﺔ اﻟﻌﻼج:
-1ﻋﺮض ﺑﺮوﺗﻮﻛﻮل اﻟﺒﺮﻧﺎﻣﺞ اﻟﻌﻼﺟﻲ:
_اﻟﻤﺴﻤﻰ:ﻣﻬﺎرات اﻟﺘﺄﻗﻠﻢ).(Coping Skills
(Cognitive _اﻻﺗﺠ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻩ اﻟﻌﻼﺟ ـ ـ ـ ـ ــﻲ :اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ اﳌﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ
).Behavioral Therapy
_اﻟﺨﺼﺎﺋﺺ:ﺑﺮﻧـﺎﻣﺞ ﻋﻼﺟـﻲ ﻣﻘـﻨﻦ) ،(Standardizedوﻏـﲑ ﺣـﺮ)،(Non Free
اﻷﻣﺪ .(Short-Term) . ﻣﻨﻈﻢ) ،(Systimaticﻗﺼﲑ
_ ﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪف اﻟﺒﺮﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎم :اﳌﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﺪة ﰲ اﻟﺘﺨﻔﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ أو اﻟﻘﻀ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎء ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ
أﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ واﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﳌﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺒﺔ
ﻟـ ـ ـ ـ ــﻪ) اﻟﺸـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ واﻻﻛﺘﺌـ ـ ـ ـ ــﺎب( ﺳ ـ ـ ـ ـ ـﻮاء ﻛﺎﻧـ ـ ـ ـ ــﺖ أﻋﺮاﺿـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺳـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻴﺔ ﻇـ ـ ـ ـ ــﺎﻫﺮة،
اﻧﻔﻌﺎﻟﻴﺔ ،اﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺔ وﻣﻌﺮﻓﻴﺔ.
_ﻃﺒﻴﻌﺔ اﻟﺒﺮﻧﺎﻣﺞ :ﻋﻼﺟﻲ ﲨﺎﻋﻲ).(Group-Therapy
_ﺣﺠﻢ اﻟﻤﺮاﺣﻞ اﻟﻌﻼﺟﻴﺔ:ﺳﺒﻊ ﻣﺮاﺣﻞ.
_ﻃﺒﻴﻌﺔ اﻟﺠﻠﺴﺎت :ﻣﻐﻠﻘﺔ).(Closed
_ﺣﺠﻢ اﻟﺠﻠﺴﺎت 12:ﺟﻠﺴﺔ.
_ﺗﻜﺮار اﻟﺠﻠﺴﺎت:ﺟﻠﺴﺘﺎن ﰲ اﻷﺳﺒﻮع.
_ﻣﺪة اﻟﺠﻠﺴﺔ:ﺳﺎﻋﺔ وﻧﺼﻒ) 90دﻗﻴﻘﺔ(.
_ﻗﻴﺎدة اﻟﺠﻠﺴﺔ:اﳌﻌﺎﳉﺔ اﻟﻨﻔﺴﻴﺔ)اﻟﺒﺎﺣﺜﺔ(.
_اﻟﻤﻼﺣﻈﻮن واﻟﻤﻌﺎوﻧﻮن:ﻻ ﻳﻮﺟﺪ.
_ ﺣﺠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻢ اﻟﺠﻤﺎﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ وﻃﺒﻴﻌﺘﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ :ﲢ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮي ﳎﻤﻮﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﲝﺜﻨ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻋﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮ) (10
ﻣﻔﺤﻮﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ﻳﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﲔ اﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ وأﻋﺮاﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ
ﻣﺼﺎﺣﺒﺔ ﻟﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ إﺻﺎﺑﺔ أﻃﻔﺎﳍﻦ ﲟﺘﻼزﻣﺔ داون.
_ﻣﺪة اﻟﻤﻘﺮر اﻟﻌﻼﺟﻲ:ﺳﺘﺔ أﺳﺎﺑﻴﻊ)ﺷﻬﺮﻳﻦ(.
_ﺗﺎرﻳﺦ إﺟﺮاء اﻟﺒﺮﻧﺎﻣﺞ:أﻛﺘﻮﺑﺮ 2008إﱃ ﻏﺎﻳﺔ دﻳﺴﻤﱪ .2008
_ ﻣﻜ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎن ﺗﻨﻔﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬ اﻟﺒﺮﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ :ﻗﺎﻋـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ أﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪت ﺧﺼﻴﺼـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟﺘﻄﺒﻴـ ـ ـ ـ ـ ــﻖ اﻟﱪﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ
اﻟﻌﻼﺟ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﳉﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ وذﻟ ـ ـ ـ ـ ــﻚ ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺎﳌﺮﻛﺰ اﻟﻄ ـ ـ ـ ـ ــﱯ اﻟﺒﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺪاﻏﻮﺟﻲ ﻟﻸﻃﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺎل اﳌﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻗﲔ
ذﻫﻨﻴﺎ ﺑﺎﳌﺪﻳﺔ.
_ﻣﺼـ ـ ـ ـ ـ ــﺪر اﻟﺒﺮﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ :ﰎ اﻗﺘﺒـ ـ ـ ـ ـ ــﺎس اﻟﱪﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﺑﺮﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ اﳌﻌﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮﻣﻲ
ﻟﻠﻜﺤﻮﻟﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت واﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬي ﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎم ﺑﺈﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪادﻩ روﻧﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدﻳﻦ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ آﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮﻳﻦ ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎم
.(Kadden et al,1992)1992
ﻟﻠﻤﺘﺎﺑﻌﺔ.
5
05 45 1 أﻋﺮاض إﻋﺎدة ﻗﻴﻢ إﺳﺘﺮاﺗﻴﺠﻴ اﳌﺘﺎﺑﻌﺔ
3 5 اﻟﺘﻜﺮار اﳌﺮور ﺑﺎﳋﱪة ة اﻟﻤﺘﺎﺑﻌﺔ اﻷوﱃ
6 ﻗﻴﻢ اﻟﺸﺪة )ﺑﻌﺪ
2 ﺷﻬﺮﻳﻦ
1 ﻣﻦ اﻧﺘﻬﺎء
1 اﻟﻌﻼج( أﻋﺮاض اﻟﺘﺠﻨﺐ ﻗﻴﻢ
3 1 اﻟﺘﻜﺮار
3 ﻗﻴﻢ اﻟﺸﺪة
2
2
1 ﻗﻴﻢ أﻋﺮاض اﻟﺘﻨﺒﻪ
2 2 اﻟﺘﻜﺮار
7 ﻗﻴﻢ اﻟﺸﺪة
1
5
04 30 1 أﻋﺮاض إﻋﺎدة ﻗﻴﻢ اﳌﺘﺎﺑﻌﺔ
2 0 اﻟﺘﻜﺮار اﳌﺮور ﺑﺎﳋﱪة اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ
6 ﻗﻴﻢ اﻟﺸﺪة )ﺑﻌﺪ أرﺑﻊ
1 أﺷﻬﺮ ﻣﻦ
6 اﻧﺘﻬﺎء
6 أﻋﺮاض اﻟﺘﺠﻨﺐ ﻗﻴﻢ اﳌﺘﺎﺑﻌﺔ
2 اﻟﺘﻜﺮار اﻷوﱃ
3 ﻗﻴﻢ اﻟﺸﺪة 1
7
0 ﻗﻴﻢ أﻋﺮاض اﻟﺘﻨﺒﻪ
1 7 اﻟﺘﻜﺮار
7 ﻗﻴﻢ اﻟﺸﺪة
1
0
120
100
80
60
درﺟﺎت اﻻﻛﺗﺋﺎب
درﺟﺎت اﻟﺷﻌور ﺑﺎﻟذﻧب
40
20
0
ﻋدد اﻷﺳﺎﺑﯾﻊ
اﻟﻣ
ﺑ
ﻗ
اﻟ
أﺛ
ﻣﺗﺎﺑ
ﻌد
ﺑل
ﻧـﺎء
ﺗﺎﺑﻌ
اﻟﻌـ
اﻟ ﻌ
ﻌـﺔ
اﻟﻌـ
ـﺔ ا
ﻼج
ﻼج
ﻼج
اﻟﺛ
ﻷوﻟـ
ﺎﻧﯾـ
)
)0
)
-9
ﺔ)
ﻰ)
-4
-
3
5
(3
(8
7
(1
-2
-1
7
1
(3
(2
ﺗﻮﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺢ اﻟﺒﻴﺎﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻮاردة ﰲ اﳉ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪول رﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻢ) (01وﰲ اﻟﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻜﻞ رﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻢ)(01
اﻟﺘﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻳﺮات اﻷوﻟﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ
واﻷﻋ ـ ـ ـ ـﺮاض اﳌﺼ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺒﺔ ﻟ ـ ـ ـ ــﻪ) اﻟﺸ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ وأﻋـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻻﻛﺘﺌ ـ ـ ـ ــﺎب( اﻟ ـ ـ ـ ــﱵ اﻧﻄﻠ ـ ـ ـ ــﻖ
ﻣﻨﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﱪﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ اﻟﻌﻼﺟ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ،ﺣﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺚ ﺗﺒ ـ ـ ـ ـ ــﲔ أن اﳌﻔﺤﻮﺻ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻛﺎﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺖ ﺗﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺎﱐ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ
اﻟﻌﺪد اﻟﻌﺎﺷﺮ /ﺟﻮان 2015 224 ﻣﺠﻠﺔ آﻓﺎق ﻋﻠﻤﻴﺔ
د .ﻣﺒﺮوك وداد ﻓﻌﺎﻟﻴﺔ ﺑﺮﻧﺎﻣﺞ ﻋﻼﺟﻲ ﻧﻔﺴﻲ ﺟﻤﺎﻋﻲ)ﺳﻠﻮﻛﻲ-ﻣﻌﺮﻓﻲ(
ﻧﻮﺑ ـ ـ ـ ــﺎت ﺿ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺪ ﺻ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﺷ ـ ـ ـ ــﺪﻳﺪة ﻗ ـ ـ ـ ــﺪرت ب 96درﺟ ـ ـ ـ ــﺔ ﻓﻴﻤ ـ ـ ـ ــﺎ ﳜ ـ ـ ـ ــﺺ
أﻋـ ـ ـ ـ ـﺮاض إﻋ ـ ـ ـ ــﺎدة اﳌ ـ ـ ـ ــﺮور ﺑ ـ ـ ـ ــﺎﳋﱪة ،و 93درﺟ ـ ـ ـ ــﺔ ﻓﻴﻤ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳﺘﻌﻠ ـ ـ ـ ــﻖ ﺑ ـ ـ ـ ــﺄﻋﺮاض اﻟﺘﺠﻨ ـ ـ ـ ــﺐ،
و 87درﺟـ ـ ـ ـ ــﺔ ﲞﺼـ ـ ـ ـ ــﻮص أﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻟﺘﻨﺒـ ـ ـ ـ ــﻪ وذ ﻟـ ـ ـ ـ ــﻚ ﻗﺒـ ـ ـ ـ ــﻞ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ــﻼج وﺑﻌـ ـ ـ ـ ــﺪ إدﺧـ ـ ـ ـ ــﺎل
اﻟﱪﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ اﻟﻌﻼﺟـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﳉﻤـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ)اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ اﳌﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( ﳌـ ـ ـ ـ ـ ــﺪة ﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺔ أﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﻴﻊ)12
ﺟﻠﺴ ـ ـ ـ ــﺔ ﻋﻼﺟﻴ ـ ـ ـ ــﺔ ﲨﺎﻋﻴ ـ ـ ـ ــﺔ( ،اﳔﻔ ـ ـ ـ ــﺾ ﻣﺴ ـ ـ ـ ــﺘﻮى ﻧﺸ ـ ـ ـ ــﺎط اﺿ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ
ﺑﻌـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ إﱃ 76درﺟ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻓﻴﻤـ ـ ـ ـ ــﺎ ﳜ ـ ـ ـ ـ ــﺺ أﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض إﻋ ـ ـ ـ ـ ــﺎدة اﳌـ ـ ـ ـ ــﺮور ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺎﳋﱪة،
و 73درﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﲞﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮص أﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻟﺘﺠﻨـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ ،و 67درﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻓﻴﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳﺘﻌﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻖ
) اﳉﻠﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻌﻼﺟﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺜﺎﻧﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺄﻋﺮاض
ﻋﺸـ ـ ـ ـ ــﺮ( 56 ،درﺟـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض إﻋـ ـ ـ ـ ــﺎدة اﳌـ ـ ـ ـ ــﺮور ﺑـ ـ ـ ـ ــﺎﳋﱪة ،و 53درﺟـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض
اﻟﺘﺠﻨـ ـ ـ ـ ــﺐ ،و 47درﺟـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻟﺘﻨﺒـ ـ ـ ـ ــﻪ ،وﺗـ ـ ـ ـ ــﺰداد أﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ
ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﰲ اﻻﳔﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺎض أﺛﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺎء اﳌﺘﺎﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻷوﱃ وذﻟ ـ ـ ـ ـ ــﻚ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺮور
ﺷ ـ ـ ـ ـ ــﻬﺮﻳﻦ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ــﻼج ﻟﺘﺼ ـ ـ ـ ـ ــﻞ إﱃ 36درﺟ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻓﻴﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﳜ ـ ـ ـ ـ ــﺺ أﻋـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض إﻋ ـ ـ ـ ـ ــﺎدة
اﳌ ـ ـ ـ ـ ــﺮور ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺎﳋﱪة ،و 33درﺟ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻓﻴﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳﺘﻌﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻖ ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺄﻋﺮاض اﻟﺘﺠﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺐ ،و 27درﺟ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
ﲞﺼ ـ ـ ـ ـ ــﻮص أﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻟﺘﻨﺒ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ،وﺗﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻘﺮ اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺪرﺟﺎت ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ 6أﺷ ـ ـ ـ ـ ــﻬﺮ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻧﺘﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎء
اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج ﰲ اﻟﺪرﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ 26ﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض إﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدة اﳌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮور ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﳋﱪة ،و 23درﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
ﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻟﺘﺠﻨـ ـ ـ ـ ــﺐ ،و 17درﺟـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻟﺘﻨﺒـ ـ ـ ـ ــﻪ ،ﳑـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳـ ـ ـ ـ ــﺪل ﻋﻠـ ـ ـ ـ ــﻰ ﲣﻔﻴـ ـ ـ ـ ــﻒ
أﻋﺮاض اﺿﻄﺮاب اﻟﻀﻐﻂ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﺼﺪﻣﺔ ﺑﺸﻜﻞ ﻛﺒﲑ.
أﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓﻴﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳﺘﻌﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻖ ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺪرﺟﺎت اﻟﺸ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ ﻓﻘ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻗ ـ ـ ـ ـ ــﺪرت ﻗﺒ ـ ـ ـ ـ ــﻞ
اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ 130درﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،ﻟﺘـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻨﺨﻔﺾ إﱃ اﻟﺪرﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ 110أﺛﻨـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎء اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج،
وﺗﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻤﺮ درﺟـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟﺸـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ ﰲ اﻻﳔﻔـ ـ ـ ـ ـ ــﺎض ﻟﺘﺼـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ إﱃ اﻟﺪرﺟـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ80
45درﺟ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﺷ ـ ـ ـ ـ ــﻬﺮﻳﻦ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻧﺘﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎء اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ــﻼج وذﻟ ـ ـ ـ ـ ــﻚ
أﺛﻨـ ـ ـ ــﺎء اﳌﺘﺎﺑﻌـ ـ ـ ــﺔ اﻷوﱃ ،وﻛـ ـ ـ ــﺬا 30درﺟـ ـ ـ ــﺔ ﺑﻌـ ـ ـ ــﺪ أرﺑـ ـ ـ ــﻊ أﺷـ ـ ـ ــﻬﺮ ﻣـ ـ ـ ــﻦ اﻧﺘﻬـ ـ ـ ــﺎء اﳌﺘﺎﺑﻌـ ـ ـ ــﺔ
اﻷوﱃ وذﻟـ ـ ـ ــﻚ أﺛﻨـ ـ ـ ــﺎء اﳌﺘﺎﺑﻌـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺜﺎﻧﻴـ ـ ـ ــﺔ ،ﳑـ ـ ـ ــﺎ ﻳـ ـ ـ ــﺪل أن ﻫﻨـ ـ ـ ــﺎك ﺗﻨﺎﺳـ ـ ـ ــﺒﺎ ﻋﻜﺴـ ـ ـ ــﻴﺎ ﺑـ ـ ـ ــﲔ
درﺟﺎت اﻟﺸﻌﻮر ﺑﺎﻟﺬﻧﺐ وﻣﺪى اﻟﺘﻘﺪم ﰲ ﺗﻄﺒﻴﻖ اﻟﱪﻧﺎﻣﺞ اﻟﻌﻼﺟﻲ.
وﻓﻴﻤـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﳜـ ـ ـ ـ ـ ــﺺ درﺟـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻻﻛﺘﺌـ ـ ـ ـ ـ ــﺎب ﻓﻘـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺠﻞ ﻣﻘﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺎس) (BDIاﻟﺪرﺟـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
43ﻛﺨـ ـ ـ ـ ــﻂ ﻗﺎﻋـ ـ ـ ـ ــﺪي ﻟﺪرﺟـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻻﻛﺘﺌـ ـ ـ ـ ــﺎب اﻟـ ـ ـ ـ ــﺬي ﺗﻌـ ـ ـ ـ ــﺎﱐ ﻣﻨـ ـ ـ ـ ــﻪ أم أﻳـ ـ ـ ـ ــﻮب ،وﻫـ ـ ـ ـ ــﻮ
ﻣﺆﺷـ ـ ـ ــﺮ ﻣﺮﺗﻔـ ـ ـ ــﻊ ﻟﻼﻛﺘﺌـ ـ ـ ــﺎب ،ﻟﻴـ ـ ـ ــﻨﺨﻔﺾ ﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺪ أرﺑـ ـ ـ ــﻊ أﺳـ ـ ـ ــﺎﺑﻴﻊ ﻣـ ـ ـ ــﻦ ﺗﻄﺒﻴـ ـ ـ ــﻖ اﻟﻌ ـ ـ ـ ــﻼج
اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﳉﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ)اﻟﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ -اﳌﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( إﱃ اﻟﺪرﺟ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ، 22ﰒ ﻳ ـ ـ ـ ـ ــﻨﺨﻔﺾ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ
إﲤ ـ ـ ـ ـ ــﺎم ﺗﻄﺒﻴ ـ ـ ـ ـ ــﻖ اﳌﻘ ـ ـ ـ ـ ــﺮر اﻟﻌﻼﺟ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻟﻴﺼ ـ ـ ـ ـ ــﻞ إﱃ اﻟﺪرﺟ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ، 8وﻳ ـ ـ ـ ـ ــﺰداد اﻻﳔﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺎض
أ ﺛﻨ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎء اﳌﺘﺎﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻷوﱃ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮور ﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻬﺮﻳﻦ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج ﻟﻴﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ إﱃ 5
درﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ،وﻳﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻘﺮ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ 6أﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻬﺮ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻧﺘﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎء اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج ﰲ اﻟﺪرﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ، 4
واﻟ ـ ـ ـ ــﱵ ﺗ ـ ـ ـ ــﺪل ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ ﻋ ـ ـ ـ ــﺪم وﺟ ـ ـ ـ ــﻮد اﻛﺘﺌ ـ ـ ـ ــﺎب ﲟﻌ ـ ـ ـ ــﲎ اﺧﺘﻔ ـ ـ ـ ــﺎء وزوال ﻛ ـ ـ ـ ــﻞ أﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض
اﻻﻛﺘﺌﺎب.
_6ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻟﻨﺘﺎﺋﺞ وﻣﻨﺎﻗﺸﺘﻬﺎ:
ﻳﻈﻬـ ـ ـ ــﺮ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ ﺧ ـ ـ ـ ــﻼل اﻟﻌ ـ ـ ـ ــﺮض اﻟﺴ ـ ـ ـ ــﺎﺑﻖ ﻟﻠﻨﺘـ ـ ـ ــﺎﺋﺞ ،ﺑ ـ ـ ـ ــﺄن ﲨﻴ ـ ـ ـ ــﻊ اﳊ ـ ـ ـ ــﺎﻻت اﳌﺪروﺳ ـ ـ ـ ــﺔ
ﻛﺎﻧ ـ ـ ــﺖ ﺗﻌ ـ ـ ــﺎﱐ ﻣ ـ ـ ــﻦ أﻋـ ـ ـ ـﺮاض اﺿ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ــﺪﻣﺔ اﻟﻨﺎﲡ ـ ـ ــﺔ ﻋ ـ ـ ــﻦ
إﺻﺎﺑﺔ اﻟﻄﻔﻞ ﲟﺘﻼزﻣﺔ داون واﳌﺘﻤﺜﻠﺔ ﻓﻴﻤﺎ ﻳﻠﻲ:
-1إﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدة ﻣﻌﺎﻳﺸـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﳊـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدث ﺑﺼـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻔﺔ ﻣﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻤﺮة
وﻣﻠﺤﺔ))(reviviscenceﺣﺎدث ﻳﻮم إﻋﻼن ﺗﺸﻮﻩ اﻟﻄﻔﻞ(.
-2ﲡﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺐ اﻟﻮﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻴﺎت اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﱵ ﺗ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻛﺮ ﺑﺎﳊ ـ ـ ـ ـ ــﺎدث ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻊ ﺗﺒﻠ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﰲ اﻻﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺠﺎﺑﺎت
اﻟﻌﺎﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺔ ) ) (évitementﻛﺘﺠﻨ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﺧﻮل إﱃ اﳌﺴﺘﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻔﻰ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﱵ وﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ
ﻓﻴﻬﺎ اﻟﻄﻔﻞ(.
-3اﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺜﺎرة ﻣﻔﺮﻃـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ أو ﻓﺎﺋﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ) )(surexcitationﺧﺎﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻋﻨـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻛﺮ
ﻳﻮم إﻋﻼن ﺗﺸﻮﻩ اﻟﻄﻔﻞ واﳌﻌﻠﻦ ﻋﻦ اﻟﺘﺸﻮﻩ وﻃﺮﻳﻘﺔ اﻹﻋﻼن(.
ﻛﻤﺎ أن اﳊﺎﻻت ﻛﺎﻧﺖ ﺗﻌﺎﱐ ﻣﻦ أﻋﺮاض ﻣﺼﺎﺣﺒﺔ واﳌﺘﻤﺜﻠﺔ ﰲ :
-1اﻟﺸـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ) ﺷـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر أم اﻟﻄﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ
اﺑﻨﻬﺎ وذﻟﻚ ﺑﺈﳘﺎل ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻨﻬﺎ أﺛﻨﺎء اﳊﻤﻞ(.
اﳌﺘﺎﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻷوﱃ واﻟﺜﺎﻧﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ) ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻬﺮﻳﻦ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻧﺘﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎء اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج( ،و درﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت
اﻟﻘﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺎس أﺛﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺎء اﳌﺘﺎﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺜﺎﻧﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ)ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ 4أﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﻬﺮ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻧﺘﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎء اﳌﺘﺎﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻷوﱃ(
ﺣﻴ ـ ـ ـ ــﺚ ﻛﻠﻤ ـ ـ ـ ــﺎ ﻛﺎﻧ ـ ـ ـ ــﺖ ﻫﻨ ـ ـ ـ ــﺎك اﺳ ـ ـ ـ ــﺘﻤﺮارﻳﺔ ﰲ ﺗﻄﺒﻴ ـ ـ ـ ــﻖ اﻟﱪﻧ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ اﻟﻌﻼﺟ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ــﻲ
اﳉﻤـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ)اﻟﺴـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ -اﳌﻌـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( ،ﻛﻠﻤـ ـ ـ ـ ــﺎ اﳔﻔﻀـ ـ ـ ـ ــﺖ درﺟـ ـ ـ ـ ــﺎت اﺿـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ
ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ واﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﳌﺼـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺒﺔ ﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ) اﻟﺸـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ وأﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض
اﻻﻛﺘﺌ ـ ـ ـ ـ ــﺎب( ،أي أن ﻫﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺎك ﺗﻨﺎﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺒﺎ ﻋﻜﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺎ ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﲔ اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﳌﻄﺒ ـ ـ ـ ـ ـﻖ ودرﺟ ـ ـ ـ ـ ــﺎت
اﻟﻀﻐﻂ ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﻟﺼﺪﻣﺔ واﻟﺸﻌﻮر ﺑﺎﻟﺬﻧﺐ ودرﺟﺎت اﻻﻛﺘﺌﺎب.
إذن ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻔﺮق ﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﲔ اﻟﻘﻴﺎﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت أﺷ ـ ـ ـ ـ ــﺎر ﻻﳔﻔـ ـ ـ ـ ـ ــﺎض درﺟـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻻﺿـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب
وﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻳﺼ ـ ـ ـ ــﺤﺒﻪ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ أﻋـ ـ ـ ـ ـﺮاض ﰲ ﻛ ـ ـ ـ ــﻞ ﻣﺮﺣﻠ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ ﻣﺮاﺣ ـ ـ ـ ــﻞ اﻟﱪﻧ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ اﻟﻌﻼﺟ ـ ـ ـ ــﻲ
اﳌﻘـ ـ ـ ــﺮر ،وذﻟـ ـ ـ ــﻚ ﺑﺸـ ـ ـ ــﻜﻞ ﻣﻠﺤـ ـ ـ ــﻮظ ﳑـ ـ ـ ــﺎ ﻳﺆﻛـ ـ ـ ــﺪ أن أﻋ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣـ ـ ـ ــﺎ
ﺑﻌـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ واﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض ا ﳌﺼـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺒﺔ ﻟـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻗـ ـ ـ ـ ــﺪ ﺗﻌـ ـ ـ ـ ــﺪﻟﺖ واﳔﻔﻀـ ـ ـ ـ ــﺖ أو زاﻟـ ـ ـ ـ ــﺖ
أﻋـ ـ ـ ـ ـﺮاض ،ﳑ ـ ـ ـ ــﺎ ﺟﻌ ـ ـ ـ ــﻞ اﻟﻌ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ــﻲ اﳉﻤ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ ﻓﻌ ـ ـ ـ ــﺎﻻ ﻣ ـ ـ ـ ــﻦ ﺧ ـ ـ ـ ــﻼل ﺗﻔﺎﻋ ـ ـ ـ ــﻞ
أﻓﺮاد اﳉﻤﺎﻋﺔ.
_7ﺧﻼﺻﺔ ﻋﺎﻣﺔ ﻟﻨﺘﺎﺋﺞ اﻟﺪراﺳﺔ:
ﻗﻤﻨﺎ ﰲ اﻟﺒﺤﺚ اﳊﺎﱄ ﺑﺎﺧﺘﺒﺎر اﻟﻔﺮﺿﻴﺎت اﻟﺘﺎﻟﻴﺔ:
_اﻟﻔﺮﺿﻴﺔ اﻟﻌﺎﻣﺔ:
_ ﻳﻮﺟـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻓـ ـ ـ ـ ــﺮق ﺟـ ـ ـ ـ ــﻮﻫﺮي ﺑـ ـ ـ ـ ــﲔ اﻟﻘﻴـ ـ ـ ـ ــﺎس اﻟﻘﺒﻠـ ـ ـ ـ ــﻲ واﻟﺒﻌـ ـ ـ ـ ــﺪي ﻳﺸـ ـ ـ ـ ــﲑ إﱃ اﳔﻔـ ـ ـ ـ ــﺎض
ﻣﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﻮى أﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ واﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض
اﳌﺼـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺒﺔ ﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ) اﻟﺸـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ وأﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻻﻛﺘﺌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎب( ﻋﻨـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ أﻣﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت
اﻷﻃﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺎل اﳌ ﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺔ داون ﻳﻌ ـ ـ ـ ـ ــﻮد ﻟﻔﻌﺎﻟﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑﺮﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ ﻋﻼﺟ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻧﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻲ
ﲨﺎﻋﻲ)ﺳﻠﻮﻛﻲ-ﻣﻌﺮﰲ(.
_اﻟﻔﺮﺿﻴﺎت اﻟﺠﺰﺋﻴﺔ:
-ﻫﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺎك ﻋﻼﻗ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﲔ اﻵﺛ ـ ـ ـ ـ ــﺎر اﻹﳚﺎﺑﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﰲ ﺗﻄﺒﻴ ـ ـ ـ ـ ــﻖ ﺑﺮﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ ﻋﻼﺟ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻧﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻲ
ﲨـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ)ﺳـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ-ﻣﻌـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( وﲣﻔﻴـ ـ ـ ـ ــﻒ أو زوال أﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ
ﺑﻌﺪ اﻟﺼﺪﻣﺔ ﻋﻨﺪ أﻣﻬﺎت اﻷﻃﻔﺎل اﳌﺼﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣﺔ داون.
-ﻫﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺎك ﻋﻼﻗ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﲔ اﻵﺛ ـ ـ ـ ـ ــﺎر اﻹﳚﺎﺑﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﰲ ﺗﻄﺒﻴ ـ ـ ـ ـ ــﻖ ﺑﺮﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ ﻋﻼﺟ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻧﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻲ
ﲨ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ)ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ -ﻣﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( وﲣﻔﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ أو زوال اﻟﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ ﻛﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮض
ﻣﺼـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺐ ﻻﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﻋﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺪ أﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻷﻃﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺎل
اﳌﺼﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣﺔ داون.
-ﻫﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺎك ﻋﻼﻗ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﲔ اﻵﺛ ـ ـ ـ ـ ــﺎر اﻹﳚﺎﺑﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﰲ ﺗﻄﺒﻴ ـ ـ ـ ـ ــﻖ ﺑﺮﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ ﻋﻼﺟ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻧﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻲ
ﲨ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺎﻋﻲ)ﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ -ﻣﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( وﲣﻔﻴـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ أو زوال أﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض إﺿـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻻﻛﺘﺌـ ـ ـ ـ ـ ــﺎب
اﳌﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺒﺔ ﻻﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ ﻋﻨ ـ ـ ـ ـ ــﺪ أﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻷﻃﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺎل
اﳌﺼﺎﺑﲔ ﲟﺘﻼزﻣﺔ داون.
وﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻋﺘﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻧﺎ ﰲ اﻟﺒﺤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺚ اﳊ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﱄ ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﺘﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻤﻴﻢ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪوري ذو
اﳌﻔﺤ ـ ـ ـ ـ ــﻮص اﻟﻮاﺣ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ،اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺬي ﻳﻌﺘ ـ ـ ـ ـ ــﱪ أﺣﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻦ اﻟﺘﺼ ـ ـ ـ ـ ــﻤﻴﻤﺎت اﻟﺘﺠﺮﻳﺒﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟﺘﻘ ـ ـ ـ ـ ــﻮﱘ
ﻓﻌﺎﻟﻴـ ـ ـ ــﺔ ا ﻟﻌـ ـ ـ ــﻼج ،ﻧﻈ ـ ـ ـ ـﺮا ﻷﻧـ ـ ـ ــﻪ ﻳﻌﺘﻤـ ـ ـ ــﺪ ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ اﻟﺘﻘﻴﻴﻤـ ـ ـ ــﺎت اﳌﺘﺘﺎﺑﻌـ ـ ـ ــﺔ واﳌﺘﻜـ ـ ـ ــﺮرة :ﻗﺒـ ـ ـ ــﻞ
ﻋﻠـ ـ ـ ـ ــﻰ اﳋﻄـ ـ ـ ـ ــﻮط اﻟﻘﺎﻋﺪﻳـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟﻠﻤﺘﻐـ ـ ـ ـ ــﲑ اﻟﺘـ ـ ـ ـ ــﺎﺑﻊ ﺑﻌـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﻘﻴـ ـ ـ ـ ــﺎم ﺑﺘﻘﻴﻴﻤـ ـ ـ ـ ــﺎت ﻣﺴـ ـ ـ ـ ــﺘﻤﺮة،
ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼل اﻟﺘﻘﻨﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﱵ اﻋﺘﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻧﺎﻫﺎ ﰲ اﻟﺒﺤ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺚ :اﳌﻘﺎﺑﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻌﻴﺎدﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ،
اﳌﻼ ﺣﻈ ـ ـ ـ ــﺔ اﳌﺒﺎﺷ ـ ـ ـ ــﺮة ،ﺗﻘﻨﻴ ـ ـ ـ ــﺔ اﳌﺮاﻗﺒ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺬاﺗﻴ ـ ـ ـ ــﺔ ،ﻣﻘﻴ ـ ـ ـ ــﺎس اﻟﺘﻘﺮﻳ ـ ـ ـ ــﺮ اﻟ ـ ـ ـ ــﺬاﰐ ﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض
اﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ اﳌﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺪل ،اﺧﺘﺒ ـ ـ ـ ـ ــﺎر اﻟﺸ ـ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ،
ﻣﻘﻴﺎس اﻻﻛﺘﺌﺎب ل).(Beck
ﻓﻘ ـ ـ ــﺪ ﻻﺣﻈﻨـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌـ ـ ـ ــﺪ إدﺧـ ـ ـ ــﺎل اﳌﺘﻐـ ـ ـ ــﲑ اﳌﺴـ ـ ـ ــﺘﻘﻞ وﻫـ ـ ـ ــﻮ اﻟﱪﻧـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ اﻟﻌﻼﺟـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ــﻲ
اﳉﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ)اﻟﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ -اﳌﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( ،ﰒ اﻟﻘﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺎم ﺑﻌﻤﻠﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺘﻘﻴ ـ ـ ـ ـ ــﻴﻢ ،ﻇﻬ ـ ـ ـ ـ ــﻮر ﲢﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﰲ
إﺣ ـ ـ ــﺪاث ﺗﻐﻴ ـ ـ ــﲑ ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ اﳌﺘﻐ ـ ـ ــﲑ اﻟﺘ ـ ـ ــﺎﺑﻊ وﻫ ـ ـ ــﻮ أﻋ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ــﺪ
اﻟﺼﺪﻣﺔ واﻷﻋﺮاض اﳌﺼﺎﺣﺒﺔ ﻟﻪ)اﻟﺸﻌﻮر ﺑﺎﻟﺬﻧﺐ وأﻋﺮاض اﻻﻛﺘﺌﺎب(.
أﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻋـ ـ ـ ـ ــﻦ ﳎﻤﻮﻋـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺒﺤـ ـ ـ ـ ــﺚ ﻓﻘـ ـ ـ ـ ــﺪ ﺗﻜﻮﻧـ ـ ـ ـ ــﺖ ﻣـ ـ ـ ـ ــﻦ 10ﺣـ ـ ـ ـ ــﺎﻻت)أﻣﻬـ ـ ـ ـ ــﺎت
ﻳﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﲔ اﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ واﻷﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﳌﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺒﺔ
ﻟـ ـ ـ ـ ــﻪ)اﻟﺸـ ـ ـ ـ ــﻌ ﻮر ﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ وأﻋ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﻻﻛﺘﺌـ ـ ـ ـ ــﺎب( ،ﺗ ـ ـ ـ ـ ـﱰاوح أﻋﻤـ ـ ـ ـ ــﺎرﻫﻦ ﺑـ ـ ـ ـ ــﲔ 25إﱃ
40ﺳﻨﺔ.
وﻗﺪ ﺧﻠﺺ اﻟﺒﺤﺚ إﱃ ﲨﻠﺔ ﻣﻦ اﻟﻨﺘﺎﺋﺞ ﻧﻌﺮﺿﻬﺎ ﻓﻴﻤﺎ ﻳﻠﻲ:
_ ﲢﻘﻘ ـ ـ ـ ـ ــﺖ ﻓﺮﺿ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺎت اﻟﺒﺤ ـ ـ ـ ـ ــﺚ واﳌﺘﻌﻠﻘ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑﺎﻟﻌﻼﻗ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻌﻜﺴ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ اﳌﺘﻮاﺟ ـ ـ ـ ـ ــﺪة ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﲔ
ﺗﻄﺒﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻖ اﻟﱪﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ اﻟﻌﻼﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﳉﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ)اﻟﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ -اﳌﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( ،وزوال
أﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﺎ ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ واﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﳌﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺒﺔ
ﻟ ـ ـ ـ ــﻪ) اﻟﺸ ـ ـ ـ ــﻌﻮر ﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ــﺬﻧﺐ واﻻﻛﺘﺌ ـ ـ ـ ــﺎب( ،ﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺪ إدﺧ ـ ـ ـ ــﺎل اﻟﱪﻧ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ اﻟﻌﻼﺟ ـ ـ ـ ــﻲ اﳌﻘ ـ ـ ـ ــﺮر،
ﻓﻜﻠﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎ زاد ﺗﻮاﺻ ـ ـ ـ ـ ــﻞ اﳉﻠﺴ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟﻌﻼﺟﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﳉﻤﺎﻋﻴ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻛﻠﻤ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﳔﻔﻀ ـ ـ ـ ـ ــﺖ درﺟ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
اﻻﺿﻄﺮاب ﻋﻨﺪ اﻷﻣﻬﺎت ،ﺣﱴ ﺑﻌﺪ اﳌﺘﺎﺑﻌﺔ اﻟﱵ داﻣﺖ 6أﺷﻬﺮ.
إذن ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼل ﻧﺘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺋﺞ ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬﻩ اﻟﺪراﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ وﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼل اﻟﺘﻄﺒﻴﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت
اﻟﻌﻼﺟﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟﻠﻤﻔﺤﻮﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ،ﺗﺒـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﲔ أن ﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﺧﻞ اﻟﱪﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺞ اﻟﻌﻼﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ
اﳉﻤـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ)اﻟﺴـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ -اﳌﻌـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ( ﻟـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴـ ـ ـ ـ ــﺔ ﰲ ﺣﻔـ ـ ـ ـ ــﺎظ واﺳـ ـ ـ ـ ــﺘﻤﺮار اﻟﻨﺘـ ـ ـ ـ ــﺎﺋﺞ اﻟـ ـ ـ ـ ــﱵ
ﺣﻘﻘﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ) زوال أﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض اﺿـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاب اﻟﻀـ ـ ـ ـ ـ ــﻐﻂ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺼـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ واﻷﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاض
اﳌﺼﺎﺣﺒﺔ ﻟﻪ -اﻟﺸﻌﻮر ﺑﺎﻟﺬﻧﺐ وأﻋﺮاض اﻻﻛﺘﺌﺎب(
ﻫﻮاﻣﺶ وﻣﺮاﺟﻊ:
-1أﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮ زﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﺣﺖ ﻋﺒ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﳊﻤﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ،اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ وﺗﻄﺒﻴﻘﺎﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ اﳉﻤﺎﻋﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ :اﻷﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺲ
واﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻳﻨﺎﻣﻴﺎت واﻟﺘﻄﺒﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻖ واﳌﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻜﻼت ،اﳉ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺰء اﻷول ،دار اﳌﻌﺮﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﳉﺎﻣﻌﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،اﻹﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻜﻨﺪرﻳﺔ،
2002.
-2أﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮ زﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﺣﺖ ﻋﺒ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﳊﻤﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ،اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ وﺗﻄﺒﻴﻘﺎﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ اﳉﻤﺎﻋﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،ﺑﺮوﺗﻮﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮﻻت
ﲢﻠﻴﻠﻴﺔ وﺳﻠﻮﻛﻴﺔ ،اﳉﺰء اﻟﺜﺎﱐ ،اﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ ،دار اﳌﻌﺮﻓﺔ اﳉﺎﻣﻌﻴﺔ2002. ،
-3أﲪـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﱪي ﳏﻤـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ،ﻣﻘﺪﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﰲ اﳉﻤﺎﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟﻌﻼﺟﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،اﳉﻤﻌﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻌﻠﻤﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﳌﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮﻳﺔ
ﻟﻠﺘﺪرﻳﺐ اﳉﻤﺎﻋﻲ ،اﻟﻘﺎﻫﺮة1982. ،
-4أﲪـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻣﺼـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﻔﻰ ﺣﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﻦ ،اﻹرﺷـ ـ ـ ـ ـ ــﺎد اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻷﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺮ اﻷﻃﻔـ ـ ـ ـ ـ ــﺎل ﻏـ ـ ـ ـ ـ ــﲑ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدﻳﲔ ،دار اﻟﻨﻬﻀـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ
اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،اﻟﻘﺎﻫﺮة1982. ،
-5اﻟﻘﺬاﰲ رﻣﻀﺎن ﳏﻤﺪ ،ﺳﻴﻜﻮﻟﻮﺟﻴﺔ اﻹﻋﺎﻗﺔ ،اﳉﺎﻣﻌﺔ اﳌﻔﺘﻮﺣﺔ ،ﻟﻴﺒﻴﺎ1994. ،
-6اﻟﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺬاﰲ رﻣﻀ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎن ﳏﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ،رﻋﺎﻳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ اﳌﺘﺨﻠﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﲔ ذﻫﻨﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ،اﳌﻜﺘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ اﳉ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﻌﻲ اﳊ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻳﺚ،
.اﻹﺳﻜﻨﺪرﻳﺔ1996. ،
-7اﻟﻨﺎﺑﻠﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ أﲪ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﳏﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ،اﻟﺼ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺔ :ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻢ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻨﻔﺲ اﳊ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮوب واﻟﻜ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻮارث ،دار
اﻟﻨﻬﻀﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻟﻠﻄﺒﺎﻋﺔ واﻟﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﻳﻊ ،ﺑﲑوت ،ط1991. ،5
-8ﺑﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻚ أرون ،اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﳌﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ واﻻﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﺮاﺑﺎت اﻻﻧﻔﻌﺎﻟﻴـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،ﺗﺮﲨـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ:ﻣﺼـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻄﻔﻰ ﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدل ،دار
اﻟﻨﻬﻀﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،ﺑﲑوت2000. ،
،اﻟﺸ ـ ـ ـ ــﺮﻛﺔ اﻟﻮﻃﻨﻴ ـ ـ ـ ــﺔ -9ﺗﺮﻛ ـ ـ ـ ــﻲ راﺑ ـ ـ ـ ــﺢ ،اﳌﻌﻮﻗ ـ ـ ـ ــﻮن ﰲ اﳉﺰاﺋ ـ ـ ـ ــﺮ
ﻟﻠﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﻳﻊ ،اﳉﺰاﺋﺮ1982. ،
-10ﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼوة ﳏﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺪ ،اﻟﺘﺨﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻒ اﻟﻌﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﰲ ﳏ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﻂ اﻷﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮة ،اﳌﻜﺘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺐ اﻟﻌﻠﻤ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻟﻠﻨﺸ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮ
واﻟﺘﻮزﻳﻊ ،ﻣﺼﺮ1998. ،
-11ﺷﻌﻼن ﳏﻤﺪ ،اﻟﻄﺐ اﻟﻨﻔﺴﻲ واﻟﻌﻼج اﳉﻤﺎﻋﻲ ،اﻟﻘﺎﻫﺮة1985. ،
-12ﺷـ ـ ـ ــﻮ ﻣـ ـ ـ ــﺎرﺗﻦ ،دﻳﻨﺎﻣﻴـ ـ ـ ــﺎت اﳉﻤﺎﻋـ ـ ـ ــﺔ ،ﺗﺮﲨـ ـ ـ ــﺔ:ﻣﺼـ ـ ـ ــﺮي ﺣﻨـ ـ ـ ــﻮرة ،ﳏـ ـ ـ ــﻲ اﻟـ ـ ـ ــﺪﻳﻦ ﺣﺴـ ـ ـ ــﲔ ،دار
اﳌﻌﺎرف ،اﻟﻘﺎﻫﺮة1986. ،
-13ﻋﺒ ـ ـ ـ ــﺪ اﳋ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻖ أﲪ ـ ـ ـ ــﺪ ﳏﻤ ـ ـ ـ ــﺪ ،اﻟﺼ ـ ـ ـ ــﺪﻣﺔ اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ــﻴﺔ ،ﻣ ـ ـ ـ ــﻊ إﺷ ـ ـ ـ ــﺎرة ﺧﺎﺻ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟﻠﻌ ـ ـ ـ ــﺪوان اﻟﻌﺮاﻗ ـ ـ ـ ــﻲ ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ
دوﻟﺔ اﻟﻜﻮﻳﺖ ،ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻜﻮﻳﺖ ،ط1998. ،1
-14ﻋﺒـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﺘﺎر إﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺮاﻫﻴﻢ ،اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﻨﻔﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ اﳌﻌـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ اﳊـ ـ ـ ـ ـ ــﺪﻳﺚ:أﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻴﺒﻪ وﻣﻴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدﻳﻦ
ﺗﻄﺒﻴﻘﻪ ،ط ،1دار اﻟﻔﺠﺮ ﻟﻠﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﻳﻊ ،اﻟﻘﺎﻫﺮة1994. ،
-15ﻋﻠﻲ ﺳﺎﻣﻲ ﳏﻤﻮد ،دراﺳﺔ ﰲ اﳉﻤﺎﻋﺔ اﻟﻌﻼﺟﻴﺔ ،دار اﳌﻌﺎرف ،اﻟﻘﺎﻫﺮة1962. ،
-16ﳏﻤـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ ﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدل ﻋﺒـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ اﷲ,اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﳌﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮﰲ اﻟﺴـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﻮﻛﻲ-أﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺲ وﺗﻄﺒﻴﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ،دار اﻹرﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎد،
ﻛﻠﻴﺔ اﻟﱰﺑﻴﺔ ،ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﺰﻗﺎزﻳﻖ ،ﻣﺼﺮ2000. ،
-17واﻟﱰﺑﻨـ ـ ـ ـ ـ ــﺪاي ﺑﻨﺠﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎم ،ﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﻜﻮﻟﻮﺟﻴﺔ اﳌﻘﺎﺑﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ،ﺗﺮﲨـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ:ﻋـ ـ ـ ـ ـ ــﺰت ﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﺪ إﲰﺎﻋﻴـ ـ ـ ـ ـ ــﻞ ،ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﺎروق ﻋﺒـ ـ ـ ـ ـ ــﺪ
اﻟﻘﺎدر ،دار اﻟﻨﻬﻀﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،اﻟﻘﺎﻫﺮة1961. ،
-18ﻳﻌﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻮب ﻋﻨ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎن ،ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻴﻜﻮﻟﻮﺟﻴﺎ اﳊ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺮوب واﻟﻜـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻮارث ودور اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼج اﻟﻨﻔﺴ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ،دار اﻟﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎراﰊ،
ﺑﲑوت ﻟﺒﻨﺎن ،ط.1999 ،1