MGA TAUHAN NG NOLI ME TANGERE

Juan Crisostomo Ibarra y Magsalin kasintahan ni Maria Clara at anak ni Don Rafael Ibarra
Don Pedro Eibarramendia nuno ni Don Crisostomo
Kapitan Tiyago mangangalakal na tiga-Binondo; ama-amahan ni Maria
Clara. Naging kaibigan ni Crisostomo Ibarra sa simula ng
nobela.
Padre Damaso Isang kurang Pransiskano na napalipat ng ibang parokya
matapos maglingkod ng matagal na panahon sa San
Diego; tunay na ama ni Maria Clara
Padre Salvi Kurang pumalit kay Padre Damaso, nagkaroon ng lihim na
pagtatangin kay Maria Clara.
Maria Clara Mayuming kasintahan ni Crisostomo; mutya ng San Diego
na inihimatong anak ng kanyang ina na si Doña Pia Alba
kay Padre Damaso.
Pilosopo Tasyo Maalam na matandang tagapayo ng marurunong na
mamamayan ng San Diego. Isa sa mga makabayang
Pilipino ng San Diego.
Sisa Isang masintahing ina na ang tanging kasalanan ay ang
pagkakaroon ng asawang pabaya at malupit.
Basilio at Crispin Magkapatid na anak ni Sisa; sakristan at tagatugtog ng
kampana sa simbahan ng San Diego
Alperes Matalik na kaagaw ng kura sa kapangyarihan sa San Diego
Donya Victorina Babaing nagpapanggap na mestisang Kastila kung kaya
abut-abot ang kolorete sa mukha at maling
pangangastila.
Donya Consolacion Napangasawa ng alperes; dating labandera na may
malaswang bibig at pag-uugali
Don Tiburcio de Espadaña Isang pilay at bungal na Kastilang napadpad sa Pilipinas sa
paghahanap ng magandang kapalaran; napangasawa ni
Donya Victorina.
Linares Malayong pamangkin ni Don Tiburcio at pinsan ng 9
inaanak ni Padre Damaso na napili niya para
mapangasawa ni Maria Clara.
Don Filipo Tenyente mayor na mahilig magbasa na Latin; ama ni
Sinang
Señor Nol Juan Namahala ng mga gawain sa pagpapatayo ng paaralan.
Lucas Kapatid ng taong madilaw na gumawa ng kalong ginamit
sa di-natuloy na pagpatay kay Ibarra
Tarsilo at Bruno Magkapatid na ang ama ay napatay sa palo ng mga
Kastila.
Tiya Isabel Hipag ni Kapitan Tiago na tumulong sa pagpapalaki kay
Maria Clara.
Donya Pia Alba Masimbahing ina ni Maria Clara na namatay matapos na
kaagad na siya'y maisilang.
Don Rafael Ibarra Ama ni Crisostomo; nakainggitan nang labis ni Padre
Damaso dahilan sa yaman kung kaya nataguriang erehe.
Kapitan Basilio Isa sa mga naging kapitan ng bayan ng Santo Tomas.
Tenyente Guevarra Isang matapat na tenyente ng mga guwardiya sibil na
nagsalaysay kay Ibarra ng tungkol sa kasawiang sinapit ng
kanyang ama
Kapitana Maria Tanging babaing makabayan na pumapanig sa
pagtatanggol ni Ibarra sa alaala ng ama.
Padre Sibyla Paring Agustino na lihim na sumusubaybay sa mga kilos ni
Ibarra.
Albino Dating seminarista na nakasama sa piknik sa lawa.
Kapitan Heneral Pinakamakapangyarihan sa Pilipinas; lumakad na
maalisan ng pagka-ekskomunyon si Ibarra.
Inday, Sinang, Victoria, at Andeng Mga kaibigan ni Maria Clara sa San Diego
 Kabanata 1: Isang Handaan
Isang marangyang salu-salo ang ipinag-anyaya ni Don Santiago de los Santos na higit na popular sa
taguring Kapitan Tiago. Ang handaan ay gagawin sa kanyang bahay na nasa daang Anluwage na karatig ng
Ilog-Binundok.
Ang paayaya ay madaling kumalat sa lahat ng sulok ng Maynila. Bawat isa ay gustong dumalo
sapagkat ang mayamang Kapitan ay kilala bilang isang mabuting tao, mapagbigay at laging bukas ang palad
sa mga nangangailangan. Dahil dito, ang iba ay nababalino kung ano ang isusuot at sasabihin sa mismong
araw ng handaan. Nang gabing iyon dagsa ang mga panauhin na gaya ng dapat asahan. Puno ang bulwagan.
Ang nag-iistima sa mgta bisita ay si Tiya Isabel, isang matandang babae na pinsan ng may-bahay.
Kabilang sa mga bisita sina Tinyente ng guardia civil, Pari Sibyla, ang Kura paroko ng Binundok, si
Padre Damaso na madaldal at mahahayap ang mga salita at dalawang Paisano. Ang isa ay kararating lamang
sa Pilipinas.
Ang kararating na dayuhan ay nagtatanong tungkol sa mga asal ng mga katutubong Pilipino.
Ipinaliwanag niya na ang pagpunta niya sa bansa ay sarili niyang gastos. Ang pakay ng kanyang paglalakbay
ay upang magkaroon ng kabatiran tungkol sa lupain ng mga Indiyo.
Nagkaroon ng mainitang balitaktakan ng mabanggit ng dayuhan ang tungkol sa monopolyo ng tabako.
Nailabas ni Pari Damaso ang kanyang mapanlait na ugali. Nilibak niya ang mga Indiyo. Ang tingin niya sa mga
ito ay hamak at mababa. Lumitaw din sa usapan ang panlalait ng mga Espanyol tungkol sa mga Pilipino noong
mga nakalipas na araw. Mapanlibak si Pari Damaso. Kung kaya’t iniba ni Pari Sibyla ang usapan.
Napadako ang usapan tungkol sa pagkakalipat sa ibang bayan ni Padre Damaso pagkatapos ng
makapagsilbi sa loob ng 20 taon bilang kura paroko ng San Diego. Sinabi niya kahit na ang hari ay hindi dapat
manghimasok sa pagpaparusa ng simbahan sa mga erehe.
Pero, ito ay tinutulan ng Tinyente ng Guardia Civil sa pagsasabing may karapatan ang Kapitan Heneral
sapagkat ito ang kinatawan ng hari ng bansa. Ipinaliwanag pa ng Yinyente ang dahilan ng pagkakalipat ni Pari
Damaso. Ito, umano ang nag-utos na hukayin at ilipat ang bangkay ng isang marangal na lalaki na
napagbintangang isang erehe ng pari dahil lamang sa hindi pangungumpisal. Ang ginawa ay itinuturing na
isang kabuktutan ng Kapitan Heneral. Kung kaya inutos nito ang paglilipat sa ibang parokya ang paring
Pransiskano bilang parusa. Nagpupuyos sa galit ang pari kapag naaalala niya ang mga kasulatang nawaglit.
Iniwanan na ni Tinyente ang umpukan, pagkatapos nitong makapagpaliwanag. Sinikap ni Pari Sibyla
na pakalmahin ang loob ni Pari Damaso. Lumawig muli ang talakayan. Dumating ang ilan pang mga bagong
panauhin. Ilan sa mga ito ay ang mag-asawang sina Dr. de Espadaña at Donya Victorina.

Kabanata 2: Si Crisostomo Ibarra

Dumating si Kapitan Tiyago at si Ibarra na luksang-luksa ang kasuotan. Binating lahat ni Kapitan ang
mga panauhin at humalik sa kamay ng mga pari na nakalimot na siya ay bendisyunan dahil sa pagkabigla. Si
Pari Damaso ay namutla ng makilala si Ibarra.
Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa pagsasabing ito ay anak ng kanyang kaibigang namatay at
kararating lamang niya buhat sa pitong taong pag-aaral sa Europa. Malusog ang pangangatawan ni Ibarra, sa
kanyang masayang mukha mababakas ang kagandahan ng ugali. Bagamat siya ay kayumanggi, mahahalata
rin sa pisikal na kaanyuan nito ang pagiging dugong Espanyol.
Tinangkang kamayan ni Ibarra si Pari Damaso sapagkat alam niyang ito ay kaibigang matalik ng
kanyang yumaong ama. Ngunit, ito ay hindi inamin ng Pari. Totoo, siya ang Kura sa bayan. Pero, ikinaila
niyang kaibigan niya ang ama ni Ibarra.Napahiya si Ibarra at iniatras ang kamay. Dagling tinalikuran niya ang
Pari at napaharap sa Tinyenteng kanina pa namamasid sa kanila. Masayang nag-usap sina Tinyente at Ibarra.
Nagpapasalamat ang Tinyente sapagkat dumating ang binata ng walang anumang masamang nangyari.
Basag ang tinig ng Tinyente ng sabihin niya sa binata na nasa nito ay higit na maging mapalad sa kanyang
ama. Ayon sa Tinyente, ang ama ni Ibarra ay isang taong mabait. Ang ganitong papuri ay pumawi sa
masamang hinala ni Ibarra tungkol sa kahabag-habag na sinapit ng kanyang ama.
Ang pasulyap ni Padre Damaso sa tinyente ay sapat na upang layuan niya ang binata. Naiwang mag-
isa si Ibarra sa bulwagan ng walang kakilala. Tulad ng kaugaliang Aleman na natutuhan ni Ibarra buhat sa
kanyang pagaaral sa Europa, ipinakilala niya ang kanyang sarili sa mga nanduruong kamukha niyang
panauhin. Ang mga babae ay hindi umimik sa kanya. Ang mga lalaki lamang ang nagpapakilala rin sa kanya.
Nakilala niya ang isang binata rin na tumigil sa pagsusulat.
Malapit ng tawagin ang mga panauhin para maghapunan, nang lumapit si Kapitan Tinong kay Ibarra
para kumbidahin sa isang pananghalian kinabukasan. Tumanggi sa anyaya ang binata sapagkat nakatakda
siyang magtungo sa San Diego sa araw na naturan.
 Kabanata 3: Ang Hapunan
Isa-isang nagtungo ang mga panauhin sa harap ng hapagkainan. Sa anyo ng kanilang mga mukha,
mahahalata ang kanilang pakiramdam. Siyang-siya si Pari Sybyla samantalang banas na banas naman si
Padre Damaso. Sinisikaran niya ang lahat ng madaanan hanggang sa masiko niya ang isang kadete. Hindi
naman umiimik ang Tinyente. Ang ibang bisita naman ay magiliw na nag-uusap at pinupuri ang masarap na
handa ni Kapitan Tiyago. Nainis naman si Donya Victorina sa Tinyente sapagkat natapakan ang kola ng
kanyang saya habang tinitignan nito ang pagkakulot ng kanyang buhok.
Sa may kabisera umupo si Ibarra. Ang magkabilang dulo naman ay pinagtatalunan ng dalawang pari
kung sino sa kanila ang dapat na lumikmo roon.
Sa tingin ni Pari Sibyla, si Pari Damaso ang dapat umupo roon dahil siya ang padre kumpesor ng
pamilya ni Kapitan Tiyago. Pero, si Pari Sibyla naman ang iginigiit ng Paring Pransiskano. Si Sibyla ang kura
sa lugar na iyon, kung kaya’t siya ang karapat-dapat na umupo. Anyong uupo na si Sibyla, napansin niya ang
tinyente at nagkunwang iaalok ang upuan. Pero, tumanggi ang Tinyente sapagkat umiiwas siyang
mapagitnaan nang dalawang pari.
Sa mga panauhin, tanging si Ibarra lamang ang nakaisip na anyayahan si Kapitan Tiyago. Pero,
kagaya ng may karaniwang may pahanda, magalang na tumanggi ang Kapitan sabay sabing huwag mo akong
alalahanin.
Sinimulan ng idulot ang pagkain. Naragdagan ang pagpupuyos ng damdamin ni Pari Damaso nang
ihain ang Tinola. Paano puro upo, leeg at pakpak ng manok ang napunta sa kanya. Ang kay Ibarra ay puro
masasarap na bahagi ng tinola. Hindi alam ng pari, sadyang ipinaluto ng Kapitan ang manok para kay Ibarra.
Habang kumakain, nakipag-usap si Ibarra sa mga ibang panauhin na malapit sa kinaroroonan niya.
Batay sa sagot ng binata sa tanong ni Laruja, siya ay mayroon ding pitong taong nawala sa Pilipinas.
Bagamat, wala siya sa bansa, hindi niya nakakalimutan ang kanyang bayan. At sa halip, siya ang nakalimutan
ng bayan sapagkat ni wala man lang isang taong nakapagbalita tungkol sa masaklap na sinapit ng kanyang
ama. Dahil sa pahayag na ito ni Ibarra, nagtumibay ang paniniwala ng tinyente na talagang walang alam ang
binata sa tunay na dahilan ng pagkamatay ng kanyang amang si Don Rafael.
Tinanong ni Donya Victorina si Ibarra na bakit hindi man lang ito nagpadala ng hatid-kawad, na kagaya
ng ginawa ni Don Tiburcio nang sila ay magtaling-puso. Nasa ibang bayan ako nitong mga huling dalawang
taon, tugon naman ni Ibarra. Nalaman ng mga kausap ni Ibarra na marami ng bansa ang napuntahan nito at
marami ng wika ang kanyang alam. Ang katutubong wikang natutuhan niya sa mga bansang pinupuntahan
niya ang ginagamit niya sa pakikipagtalastasan.
Bukod sa wika, pinag-aaralan din niya ang kasaysayan ng bansang kanyang pinupuntahan partikular
na ang tungkol sa Exodo o hinay-hinay na pagbabago sa kaunlaran.

Kabanata 4: Erehe at Subersibo

Naglakad na si Ibarra na hindi batid ang destinasyon. Nakarating siya hanggang sa may Liwasan ng
Binundok . Sa maraming taong pagkakawala niya sa bayan, wala pa ring pagbabago sa kanyang dinatnan. Sa
paggala-gala ng kanyang paningin, naramdaman niyang may dumantay na kamay sa kanyang balikat. Si
Tinyente Guevarra, na sumunod sa kanya upang paalalahanan na mag-ingat din sapagkat nangangamba
siyang baka matulad siya (Ibarra) sa sinapit ng kanyang ama. Nakiusap si Ibarra na isalaysay ng Tinyente ang
tungkol sa buhay ng kanyang ama sapagkat tunay na wala siyang nalalaman dito.
Sinabi ni Ibarra na sumulat and kanyang ama sa kanya may isang taon na ang nakakalipas. Nagbilin si
Don Rafael (ama ni Ibarra) na huwag nitong ikagugulat kung sakali mang hindi siya makasulat sapagkat lubha
siyang abala sa kanyang mga gawain.
Ganito ang salaysay ng Tinyente: Si Don Rafael ay siyang pinakamayaman sa buong lalawigan.
Bagamat siya ay iginagalang, may ilan din namang naiinggit. Ang mga nuno nila ay mga Kastila. Ang mga
Kastila dahil sa kasawian ay hindi gumagawa ng mga nararapat. Ang masasama sa Espanya ay nakakarating
sa Pilipinas. Si Don Rafael ay maraming mga kagalit na mga Kastila at pari. Ilang buwan pa lamang nakakaalis
sa Pilpinas si Ibarra, si Don Rafael at Pari Damaso ay nagkasira. Diumano, di nangungumpisal si Don Rafael.
Nabilanggo si Don Rafael dahil sa pagkakaroon ng mga lihim na kaaway. Pinagbintangan pa siya ang
pumatay sa isang mangmang at malupit na artilyerong naniningil ng buwis ng mga sasakyan. Pero hindi
naman totoo.
Isang araw may isang grupo ng mga bata na sinigawan ang Artilyero ng ba be bi bo bu na labis na
ikinagalit nito. Pinukol ng kanyang tungkod ng Artilyero ang mga bata. Isa ang sinampalad na tinamaan at
nabuwal. Pinagsisipa niya ito. Napatiyempo namang nagdaraan si Don Rafael. Kinagalitan niya ang Artilyero.
Pero, ito ay lalong nagpuyos sa galit at si Don Rafel ang kanyang hinarap. Walang nagawa si Don Rafael kung
hindi ipagtanggol ang sarili.

Sa hindi malamang dahilan, bigla na lamang sumuray-suray ang artilyero at dahan-dahang nabuwal.
Terible ang kanyang pagkakabuwal sapagkat ang kanyang ulo ay tumama sa isang tipak na bato. Nagduduwal
ito at hindi nagkamalay hanggang sa tuluyang mapugto ang hininga. Dahil dito, nabilanggo di Don Rafael.
Pinagbintangan siyang erehe at pilibustero. Masakit sa kanya ang ganito sapagkat iyon ang itinuturing na
pinakamabigat na parusa.
Pero, lalong nadagdagan ang bigat sa kanyang dibdib. Pinaratangan din siyang nagbabasa ng mga
ipinagbabawal na aklat (El Correo de Ultramar) at diyaryo, nagtatago ng larawan ng paring binitay, isinakdal sa
salang pangangamkam ng lupain at nagbibigay ng tulong sa mga tulisan.
Gumawa siya (ang Tinyente) ng paraan para tulungan si Don Rafael at sumumpang ito ay marangal na
tao. Katunayan, siya ay kumuha ng isang abugadong Pilipino na si G.A. at G.M. Ito ay pagkaraang lumitaw sa
pagsusuri na ang ikinamatay ng artilyero ay nag pamumuo ng dugo sa ulo nito.

Kabanata 5: Bituin sa Karimlan

Pumasok si Crisostomo Ibarra sa silid na nakaharap sa ilog. Naupo sa silya at tumitig sa bukas na
bintana.
Maliwanag ang ilaw sa bahay sa ibayo ng ilog at naririnig niya ang masasayang tugtugin ng gitara.
Kung hindi lamang gulo ang kanyang isip, marahil ay nakuha na niya ang largabista at natuksong sipatin ang
magagandang tanawin sa kabilang ibayo. Matatanaw niya ang isang marilag na babae, na ang magandang
hubog ng katawan ay nabibihisan ng katutubong damit. Nasa gitna ng nakapaligid na Intsik, Kastila, Pilipino,
mga opisyal at pari, matatandang babae, at kababatang lalaki. Lahat sila ay nag-aagawang makabati at
pumuri sa dalaga. Sa tabi ng dalaga ay makikita niya si Padre Damaso na nakangiti ngayon Kausap ng babae.
Si Padre Sibyla at inaayos naman ni Donya Victorina ang palamuting perlas at brilyante sa buhok ng
dalaga. Maputi siya. May mga matang kapag itinititig ay may kislap ng kawalang-malay. May mga ngiting
humahamak sa mga rosas at mga ngiping simputi ng garing. Sa kanyang maputi at wari'y nililok na leeg ay
nakapahiyas ang brilyanteng kuwintas na nasisinag sa nakabalabal na jusi na yari sa himaymay ng pinya.
Isang lalaki lamang ang tila hindi niya maakit. Isang Pransiskanong payat at putlain. Malayo ngunit nakatingin
sa dalaga. Hindi yaon kumikilos at parang hindi humihinga.
Ngunit hindi nakikita ni Ibarra ang lahat nang ito. Iba ang nasa isip niya. Parisukat na pader na
kumukulong sa makipot na silid. Sa gawing itaas ng pader ay may munting bintanang rehas. Sa lapag ay may
nakalatag na maruming banig na kinahihigan ng isang matandang naghihingalo. Paminsan-minsan ay
dumarating at binibigkas ang isang pangalan. Nag iisa ang matandang iyon. Mula sa labas ng pader ay
maririnig ang kalansing ng kadena at panaghoy. Samantalang sa malayo ay ibang tanawin ang makikita.
Kasayahan. Isang batang lalaki ang humahalakhak, sumisigaw, nagdidilig ng alak sa mga bulaklak sa saliw ng
tawanan at palakpakan ng mga lasing nang kasamahan. Nasisinag niya sa matandang lalaki ang kanyang
ama. Nakita niya ang sarili sa batang lalaki. Pangalan niya ang binibigkas sa panaghoy ng matandang lalaki.

Kabanata 6: Si Kapitan Tiyago

Ang katangian ni Kapitan Tiyago ay itinuturing hulog ng langit. Siya ay pandak, di kaputian at may
bilugang mukha. Siya ay tinatayang nasa pagitan ng 35 taong gulang. Maitim ang buhok, at kung hindi lamang
nanabako at ngumanganga, maituturing na sya ay magandang lalaki. Siya ang pinakamayaman sa binundok
dahil sa marami siyang negosyo at iba pang klase ng ari-arian. Tanyag din sya sa Pampanga at Laguna bilang
asendero, hindi kataka-taka na parang lobong hinihipan sa pagpintog ng kanyang yaman.
Dahil sa sya ay mayaman, siya ay isang impluwensyadong tao. Siya ay malakas sa mga taong nasa
gobyerno at halos kaibigan nya lahat ng mga prayle. Ang turing niya sa sarili ay isang tunay na Kastila at hindi
Pilipino. Kasundo nya ang Diyos dahil nagagawa niyang bilhin ang kabalanan. Katunayan, sya ay
nagpapamisa at nag papadasal tungkol sa kanyang sarili. Ipinalalagay ng balana na siya ay nakapagtatamo ng
kalangitan. Iisipin na lamang na nasa kanyang silid ang lahat ng mga santo at santong sinasamba katulad nina
Sta.Lucia, San Pascual Bailon, San Antonio de Padua, San Francisco de Asis, San Antonio Abad, San Miguel,
Sto. Domingo, Hesukristo at ang banal na mag-anak.
Para kay Kapitan Tiyago kahit na ano ang itakda an mga Kastila, yaon ay karapat-dapat at kapuri-puri.
Dahil sa kanyang pagpupula sa mga Pilipino, sya ay naglilingkod bilang gobernadorcillo.
Basta opisyal, sinusunod nya. Anumang reglamento o patakaran ay kanyang sinusonod. Sipsip din sya
sa mga taong nasa poder. Basta may okasyon na katulad ng kapanganakan at kapistahan, lagi sya mayroong
handog na regalo. Si Kapitan Tiyago ay tanging isang kuripot na mangangalakal ng asukal sa Malabon. Dahil
sa kakuriputan ng ama, siya ay hindi pinag aral.
 Naging katulong at tinuruan sya ng isang paring Dominiko. Nang mamatay ang pari at ama nito, siya’y
mag-isang nangalakal. Nakilala nya si Pia Alba na isang magandang dalagang taga Sta. Cruz. Nagtulong sila
sa pag hahanap-buhay hangang sa yumaman ng husto at nakilala sa alta sosyedad.
Ang pagbili nila ng lupain sa San Diego ang naging daan upang maging kaututang-dila roon ang kura
na si Padre Damaso. Naging kaibigan din nila ang pinakamayaman sa buong San Diego - si Don Rafael
Ibarra, ang ama ni Crisostomo Ibarra. Dahil sa anim na taon ng pagsasama sina Tiyago at Pia at hindi
nagkaroon ng anak kahit na kung saan-saan sila namanata.
Dahil dito ipinayo ni Padre Damaso na sa Obando sila pumunta kina San Pascal Baylon at Sta. Clara
at sa Nuestra Sra. de Salambaw. Parang dininig ang dasal ni Pia, siya ay naglihi. Gayunpaman nagiging
masakitin si Pia, nang siya ay magdalangtao. Pagkapanganak niya, siya ay namatay. Si Padre Damaso ang
nag anak sa binyag at ang anak ni Pia ay pinangalanang Maria Clara bilang pagbibigay karangalan sa
dalawang pintakasi sa Obando, kay Tiya Isabel, pinsan ni Kapitan Tiyago, ang natokang mag-aruga kay Maria.
Lumaki sya sa pagmamahal na inukol ni Tiya Isabel, kanyang ama at mga prayle.
Katorse anyos si Maria, nang sya ipinasok sa beaterio ng Sta Catalina. Luhaan syang nagpaalam kay
Pari Damaso at sa kanyang kaibigan at kababatang si Crisostomo Ibarra, pagkapasok ni Maria sa kumbento,
si Ibarra naman ay nagpunta na ng Europa upang mag aral.
Gayunman, nagkasundo sina Don Rafael at Kapitan Tiyago na maski nagkalayo ang kanilang mga
anak. Pagdating ng tamang panahon silang dalawa (Maria at Crisostomo) ay pag iisahing dibdib. Ito ay sa
kanilang paniniwala na ang dalawa ay tunay na nag-iibigan.

Kabanata 7: Suyuan sa Asotea

Kinabukasan, maagang–maaga pa ay nagsimba na sina Maria at Tiya Isabel. Pagkatapos ng misa,
Nagyayang umuwi na si Maria. Pagkaagahan ay nanahi si Maria upang hindi mainip sa paghihintay. Si Isabel
ay nagwalis ng mga kalat ng sinundang gabi. Si Kapitan Tiago ay Binuklat naman ang mga itinatagong
kasulatan. Sumasasal sa kaba ang dibdib ni Maria tuwing may nagdaraang mga sasakyan. Sapagkat medyo
namumuutla siya, ipinayo ni Kapitan Tiago na magbakasyon siya sa malabon o sa San Diego.
Iminungkahi ni Isabel na sa San Diego na gagawin ang bakasyon sapagkat bukod sa malaki ang bahay
roon ay malapit na ring ganapin ang pista. Tinagubilin ni Kapitan Tiago si Maria na sa pagkukuha ng kanyang
mga damit ay magpaalam na siya sa mga kaibigan sapagkat hindi na siya babalik sa beaterio. Nanlamig at
biglang nabitawan ni maria ang tinatahi ng may biglang tumigil na sasakyan sa kanilang tapat. Nang
maulinigan niya ang boses ni Ibarra, karakang pumasok sa silid si Maria. Tinulungan siya ni tiya Isabel na
mag-ayos ng sarili bago harapin si Ibarra.
Pumasok na sa bulwagan ang dalawa. Nagtama ang kanilang paningin. Ang pagkakatama ng kanilang
paningin ay nagdulot ng kaligayahan sa kanilang puso. Pamaya-maya, lumapit sila sa asotea upang iwasan
ang alikabok na nililikha ni Isabel. Tinanong Maria si Ibarra, kung hindi siya nalimutan nito sa pangingibang
bansa dahil sa maraming magagandang dalaga roon. Sinabi ni Ibarra na siya ay hindi nakakalimot. Katunayan
anya, si Maria ay laging nasa kanyang alaala.
Binigyan diin pa ni Ibarra ang isinumpa niya sa harap ng bangkay ng ina na wala siyang iibigin at
paliligayahin kundi si Maria lamang. Si Maria man, anya, ay hindi nakakalimot kahit na pinayuhan siya ng
kanyang padre kompesor na limutin na niya si Ibarra. Binikas pa ni Maria ang kanilang kamusmusan, ang
kanilang paglalaro, pagtatampuhan at muling pagbabati, at pagkapatawa ni Maria ng tawaging mangmang ng
kanyang ina si Ibarra. Dahil dito si Ibarra ay nagtampo kay Maria. Nawala lamang ang kanyang tampo nang
lagyan ni maria ng sambong sa loob na kanyang sumbrerong upang hinda maitiman.
Ang bagay na iyon ay ikinagalak ni Ibarra, kinuha niya sa kanyang kalupi ang isang papel at ipinakita
ang ilang tuyong dahon ng sambong na nangingitim na. Pero, mabango pa rin. Inilabas naman ni Maria ni
Maria ang isang liham na ibinigay naman sa kanya ni Ibarra bago tumulak ito patungo sa ibang bansa. Binasa
ito ni Maria ng pantay mata upang di makita ang kanyang mukha. Nakasaad sa sulat kung bakit nais ni Don
Rafael na papag-aralin si Ibarra sa ibang bansa. Siya anya ay isang lalaki at kailangan niyang matutuhan ang
tungkol sa mga buhay-buhay upang mapaglingkuran niya ang kanyang sinilangan. Na bagamat, matanda na si
Don Rafael at kailangan ni Ibarra, siya ay handang magtiis na ipaubaya ang pansariling interes alang-alang sa
kapakanang pambayan.
Sa bahaging iyon ng sulat ay napatayo si Ibarra. Namutla siya. Napatigil sa pagbabasa si Maria.
Tinanong ni Maria ang binata. Sumagot siya "Dahil sayo ay nalimutan ko ang aking tungkulin. Kailangan na
pala akong umuwi dahil bukas ay undas na." Kumuha ng ilang bulaklak si Maria at iniabot iyon kay ibarra.
Pinagbilinan ni Kapitan Tiyago si Ibarra na pakisabi kay Anding na ayusin nito ang bahay nila sa San Diego
sapagkat magbabakasyon duon ang mag-ale. Tumango si Ibarra at umlis na ito. Pumasok sa silid si Maria at
umiyak. Sinundan siya ni Kapitan Tiago at inutusan na magtulos ng dalawang kandila sa mga manlalakbay na
sina Mahal na Poong San Roque at Mahal na Poong San Rafael.
 Kabanata 8: Mga Alaala
Ang Kalesang sinasakyan ni Ibarra ay masayang bumabagtas sa isang masayang pook sa Maynila.
Ang kagandahan ng sinag ng araw ay nakakapagpapawi sa kanyang kahapisang nadarama. Sa pagmamasid
niya sa kapaligiran, biglang bumangon sa kanyang nahihimlay na diwa ang isang alaala.
Kabilang dito ang mga kalesa at karumatang hindi tumitigil sa pagbibiyahe, mga taong may ibat-ibang
uri ng kasuotan na katulad ng mga Europeo, Intsik, Pilipino, mga babaing naglalako ng mga bungang-kahoy,
mga lalakinh hubad na nagpapasan, mga ponda at restauran at pati ang mga karitong hila ng mga makupad
na kalabaw. Pati ang bilanggong patay sa ilalim ng kariton at malapit sa dalawang bilanggo rin ay kanyang
naalala.
Kabilang dito ang mga kalesa at karumatang hindi tumitigil sa pagbibiyahe, mga taong may ibat-ibang
uri ng kasuotan na katulad ng mga Europeo, Intsik, Pilipino, mga babaing naglalako ng mga bungang-kahoy,
mga lalakinh hubad na nagpapasan, mga ponda at restauran at pati ang mga karitong hila ng mga makupad
na kalabaw. Pati ang bilanggong patay sa ilalim ng kariton at malapit sa dalawang bilanggo rin ay kanyang
naalala.
Napadaan din siya sa Arroceros (ngayon ay C.M. Recto) sa bahaging kinalalagyan ng pagawaan ng
tabako. Naalala niya na minsan na siyang nahilo dahil sa masamang amoy ng tabako.
Nang madaan siya sa Hardin Butaniko saglit na napawi ang kanyang mga magagandang gunita.
Pumasok sa kanyang isip na ang hardin sa Europa ay nakakaakit at nakapag-aanyaya sa mga ito upang iyon
ay malasin. Itinuon niya ang tingin sa malayo at makita niya ang matandang Maynila na naliligid ng makakapal
at nilumot ng mga pader.
Ang pagkakapatingin niya sa Bagumbayayn ay nagpabangon sa bilin ng kanyang naging guring pari
bago siya tumulak sa ibang bansa. Ang bilin ng pari ay (1) Ang karunungan ay para sa tao, ngunit ito ay
natatamo lamang ng mga may puso lamang. (2) Kailangang pagayamanin ang karunungan upang maisalin ito
sa mga susunod na salin-lahi at (3) ang mga dayuhan ay nagpunta sa Pilipinas upang humanap ng ginto.
Kung kaya’t nararapat lamang na puntahan ang lugar ng mga dayuhan upang kunin naman ni Ibarra ang ginto
nila (dayuhan).

Kabanata 9: IBA’T IBANG PANGYAYARI

Nang araw na iyon ay nakatakdang kuhanin ni Maria Clara ang kanyang kagamitan sa kumbento. Ang
kanyang Tiya Isabel ay naghihintay na sa karawahe upang tuluyan na sila makaalis. Siya namang pagdating ni
Padre Damaso.
Hindi minabuti ng pari ang kanilang pag-alis kaya bubulong-bulong itong umakyat papunta sa bahay ng
Kapitan. Agad naman siyang sinalubong ng Kapitan at akmang magmamano sa kamay nito ngunit tinanggihan
ito ng pari. Kung hindi pa yumukod ang huli ay hindi pa makahahalik sa kamay ng prayle. “Santiago!”, matigas
ang tinig ng pari.” May mahalaga tayong pag-uusapan! Tayo na sa opisina mo!”
Balisang sumunod si Kapitan Tiyago kay Padre Damaso na siyang nagsara ng pinto matapos silang
makapasok sa silid.
Ani Padre Damaso, hindi raw dapat maglihim sa kanya si Kapitan Tiyago dahil siya ang pangalawang
ama ni Maria Clara. Sinabi din niyang dapat na raw itigil ng dalaga ang pakikipagmabuihan nito kay Ibarra.
Dagdag pa ng pari, hindi daw dapat maghangad ng kabutihan ang Kapitan para sa kanyang mga kaaway.
Ang Kapitan ay nakumbinsi sa mga sinabi ni Padre Damaso kung kaya pagalis nito ay agad na pinatay
ng Kapitang ang mga kandilang itinulos ni Maria Clara para sa paglalakbay ni Ibarra pauwi sa bayan ng San
Diego.
Samantala, si Padre Sibyla ay nagtungo sa kumbento ng Dominikano sa Puerta de Isabel II. Dito ay
dinalaw niya ang paring may matinding sakit. Kanyang ibinalita ang mga nakaraang kaganapan kagaya ng
pang-aaway na ginawa ni Padre Damaso sa bahay ni Kapitan Tiyago, ang pagpanig diumano ng Tinyente sa
Kapitan Heneral at pakikipag-alyansa kay Padre Damaso.
Ang matandang may sakit ay nakikipagpalitan din ng saloobin at sinabbing ang pagtaas ng buwis ang
dahilan ng pagkaubos ng kanilang kayamanan. Aniya natuto na ang mga Pilipino sa paghawak ng ari-arian.

Kabanata 10: Ang San Diego

 Ang San Diego ay matatagpuan sa baybayin ng lawa at may malalawak na kabukiran. Isa itong
maalamat na bayan sa Pilipinas.Pagsasaka ang ikinabubuhay ng mga tao sa bayang ito na kulang sa
edukasyon at kaalaman sa pagnenegosyo.
Dahil dito’y napaglalamangan sila ng mga dayuhang Tsino.Kapansin-pansin dito mula sa tuktok ng
simbahan ang isang gubat na nasa kalagitnaan ng kabukiran. Wala itong pinagkaiba sa ibang mga bayan sa
Pilipinas na pinamumunuan ng simbahan kung saan ang pamahalaan ay sunud-sunuran lamang dito.

Bago mailipat si Padre Damaso sa ibang bayan dahil sa ginawa nito kay Don Rafael Ibarra ay siya ang
tumatayong kura paroko sa simbahan doon. Kabilang ang mga Kastila at ilang mga mayayamang Pilipino sa
mga kinikilala namay mataas na tungkulin sa bayang iyon.
May isa umanong matandang Kastila ang dumating sa bayan ng San Diego ayon sa alamat. Ito raw ay
matatas magtagalog at malalalim ang mga mata.
Ito diumano ay bumili ng gubat sa pook na iyon kung saan ang kanyang ipinambayad ay ang kanyang
mga ari-arian tulad ng damit, alahas at salapi.Kinalaunan ay natagpuan ang matanda na nakabitin sa puno ng
isang balete. Ito ay naging sanhi ng pagkatakot ng mga tao doon kaya’t sinunog ng ilan ang mga damit ng
matanda at itinapon naman ang kanyang mga alahas sa ilog.
Di nagtagal ay dumating ang anak ng matanda na nagngangalang Saturnino.Sinikap niyang sinupin
ang naiwang ari-arian ng ama. Siya ay nakapagasawa ng isang taga-Maynila at nanirahan sila sa San
Diego.Nagkaroon sila ng isang supling at ito ay si Don Rafael na siya namang ama niIbarra.Kinagiliwan ng
mga magsasaka si Don Rafael at dahil sa pagsusumikap nito ay naging bayan mula sa pagiging nayon ang
San Diego. Ang pamumunong ito ni Don Rafael ang sinasabing naging ugat ng inggit at galit sa ilan niyang
mga kaibigan kalaunan.

Kabanata 11: ANG MAKAPANGYARIHAN

Ang mga tao na kinikilalang makapangyarihan o casique sa bayan ng San Diego ay mabibilang
lamang. Ito diumano ay katulad ng Roma at Italya sa mahigpit naagawan sa kapangyarihan sa pamumuno sa
bayan.
Hindi naman kabilang dito sina Don Rafael, Kapitan Tiyago, at ilang namumuno sa pamahalaan. Kahit
na si Don Rafael ang pinakamayaman, iginagalang ng lahat, at pinagkakautangan ng marami ay hindi pa rin
siya ang nagmamay-ari ng kapangyarihan sa bayang iyon. Wala namang posisyon sa lipon ng mga
makapangyarihan si Kapitan Tiyago na may mga ari-arian din, kabilang sa mataas na antas ng lipunan,
sinasalubong ng banda ng musiko, at pinagsisilbihan ng masasarap na pagkain. Ang posisyon diumano sa
pamahalaan tulad ng gobernadorcillo o kapitan sa bayan ay mabibili sa halagang P5,000 at madalas pa na
kagalitan ng alkaldemayor.
Kung tatanungin kung sino ba talaga ang makapangyarihan sa bayan ng San Diego, ito ay walang iba
kundi ang kura paroko sa simbahan at ang Alperes na siyang puno ng mga gwardya sibil. Si Padre Bernardo
Salvi ang kura paroko at batang pransiskano na mukhang masasakitin ang siyang pumalit kay Padre Damaso.
Higit siyang may kabaitan kumpara kay Padre Damaso.
Lasinggero, mapambugbog sa asawa at malupit sa kanyang mga tauhan ang Alperes. Siya ay
nakapagasawa ng isang Pilipina at ito ay si Donya Consolacion na mahilig magkolorete sa mukha.
Natural lamang na may palihim na hidwaang nagaganap dahil sa agawan ng kapangyarihan ng
dalawang Kastila. Ngunit kapag nasa pampublikong lugar ay ipinapakita nila ang kanilang pakunwaring
pagkakasunduan.

Kabanata 12: TODOS LOS SANTOS

Ang sementeryo ng San Diego ay nasa kalagitnaan ng isang malawak na palayan at may bakod na
lumang pader at kawayan. Lubhang napakakipot ng daang patungo rito. Ito ay maalikabok kung tag-araw at
nagpuputik naman kung tag-ulan. Mayroong isang malaking krus na nasa gitna ng libingan. Ito ay mayroong
nakatungtong na bato at nakatitik ang INRI sa isang kuping lata na niluma na ng panahon. Masukal ang
kabuuan ng libingan.
Sa ibang bahagi ng libingan, may dalawang tao ang humuhukay ng paglilibingan na malapit sa pader
na parang babagsak na. Ang isa ay dating sepulturero at ang isa naman ay parang bago sapagkat hindi siya
mapakali, dura ng dura sa lupa at panay ang hitit ng sigarilyo.
Sinabi ng naninigarilyong lalaki sa sepulturero na lumipat na sila ng ibang lugar sapagkat sariwa at
dumudugo pa ang bangkay na kanyang hinuhukay. Hindi niya matagalan ang gayong tanawin. Sumagot ang
kausap na siya raw ay napakaselan at marahil kung siya ang nasa kanyang kalagayan na ipinahukay ang
isang bangkay na may 20 araw pa lang nalilibing sa gitna ng kadiliman ng gabi, kasalukuyang bumubuhos ang
malakas na ulan at namatay ang kanyang ilaw ay lalo siyang mandidiri at kikilabutan ang buong katawan.
Ang bangkay anya ay kailangang pasanin at ilibing sa libingan ng mga intsik. Gayunman, dahil nga sa
malakas ang buhos ng ulan at kabigatan ng bangkay, minarapat na lamang na itapon niya ito sa lawa. Ito ay
dahil sa utos ng malaking kura na si Padre Garrote. Ang tanging bagay marahil na hindi mapagdududahan na
ipinagkaiba ng tao sa hayop ay ang pagalang sa kanilang mga pumanaw. Nakapagtataka na ang pag-uugaling
ito ay malalim na nag-uugat doon sa mga bayang lalong nahuhuli sa kabihasnan. Sinasabi ng mga historiador
na ang mga sinaunang naninirahan sa Pilipinas ay gumagalang at sumasamba sa kanilang mga ninuno;
ngayon ay kabaligtaran ang nangyayari:ang mga patay ay siyang nakikiusap sa mga buhay.

Kabanata 13: HUDYAT NG UNOS

Nagtungo si Ibarra sa sementaryo ng San Diego kasama ang kanilang matandangkatiwala upang
hanapin ang puntod ng kanyang ama na si Don Rafael. Ayon sa katiwala, kanyang tinaniman ng mga bulaklak
ng adelpa at sampaga ang libingan ng ama ng binata. Sa daan ay nasalubong nila ang sepulturero at tinanong
nila rito kung saan naroroon ang libingan ng kanyang ama. Ikinasindak ni Ibarra ang ipinagtapat ng
sepulturero. Ayon dito, itinapon nila ang bangkay ng kanyang ama sa lawa dahil sa kabigatan nito at hindi na
nailibing sa libingan ng mga Intsik. Dagdag pa ng sepulturero, ang utos na kanyang sinunod ay galing sa kura
paroko. Napaiyak na lamang ang matandang katiwala sa mga narinig. Matinding galit at poot naman ang
naramdaman ni Ibarra kaya iniwan nito ang kausap. Nang makasalubong niya si Padre Salvi ay humingi siya
ng paliwanag dito kung bakit nagawa nitong lapastanganin ang bangkay ng kanyang ama. Nalaman naman ni
Ibarra sa bandang huli na si Padre Damaso pala ang may kagagawan ng lahat ng iyon.

Kabanata 14: BALIW O PILOSOPO

Si Pilosopo Tasyo ay dating Don Anastacio. Siya ay laging laman ng lansangan, walang tiyak na
direksyon ang kanyang paglalakad. Nang araw na iyon ay dumalaw din siya sa libingan upang hanapin ang
puntod ng nasirang asawa. Ang pagkakilala kay Tasyo ng mga mangmang ay isang taong may toyo sa ulo o
baliw.
Anak siya ng mayaman. Pero, dahil sa katalinuhan niya ay pinahinto sa pagaaral mula sa dalubhasaan
ng San Jose. Natatakot kasi ang kanyang ina, na dahil sa pagtatamo niya ng higit na mataas na kaalaman,
baka makalimutan niya ang Diyos. Isa pa, gusto ng kanyang ina na siya ay magpare. Pero, hindi niya ito
sinunod at sa halip ay nag-asawa na lamang siya. Gayunman, pagkaraan ng isang taon, namatay ang
kanyang asawa. Inukol na lamang ni Tasyo ang sarili sa pagbabasa ng mga aklat hanggang sa mapabayaan
niya ang kanyang mga minanang kayamanan.
Bagamat nang hapong iyon mayroong babala na darating ang unos sapagkat matatalim na kidlat ang
gumuguhit sa nagdidilim na langit, masaya pa rin ang hitsura ni Pilosopo Tasyo. Ito ang ipinagtaka ng mga
taong nakakausap niya. Tinanong siya kung bakit, Diretso ang sagot niya:"Ang pagdating ng bagyo ang tangi
kong pag-asa sapagkat’t ito ang magdadala ng mga lintik na siyang papatay sa mga tao at susunog sa mga
kabahayan. Sana magkaroon din ng delubyo sapagkat may sampung taon na ngayon, isinuwestiyon ko sa
bawat kapitan ang pagbili nila ng tagahuli ng kidlat o pararayos ngunit ako’y pinagtawanan lamang ng lahat."
Ayon pa sa kanya, hindi binili ng mga kapitan ang kanyang pinabibili at sa halip ay mga paputok at
kuwitis ang kanilang binili at binayaran ang bawat dupikal ng kampana, gayong sa agham ay mapanganib ang
tugtog ng mga batingaw kapag kumukulog. Iniwanan ni Tasyo ang kausap at nagtuloy ito sa simbahan.
Inabutan niya ang dalawang bata sa pagsasabing ipinaghanda sila ng kanilang ina ng hapunang pangkura.
Tumanggi ang mga bata.
Lumabas ng simbahan si Tasyo at nagtuloy sa may kabayanan. Nagtuloy siya sa bahay ng mag-
asawang Don Filipo at Aling Doray. Masayang sinalubong ng magasawa at itinanong kung nakita niya si Ibarra
na nagtungo sa libingan. Sumagot siya ng oo sa pagsasabing nakita niya itong bumaba sa karwahe.
Naramdaman niya, anya, ang naramdaman ni Ibarra nang hindi makita ang libing ng ama. Ayon kay Tasyo isa
siya sa anim na kataong nakipaglibing kay Don Rafael.
Sa pag-uusap pa rin nila, nabanggit ni Aling Doray ang tungkol sa purgatoryo sapagkat nuon ay undas
nga. Sinabi ni Tasyo na hindi siya naninwala sa purgatoryo. Pero, sinabi niyang iyon ay mabuti, banal at
maraming kabutihan ang nagagawa nito sa tao upang mabuhay ng malinis at dalisay na pamumuhay.
Binigyang diin pa niya na ang purgatoryo ay siyang tagapag-ugnay ng namatay sa nabubuhay.
Pagkuwa’y nagpaalam na siya. Palakas ng palakas ang buhos ng ulan. Ito ay sinasalitan ng matatalim
na kidlat at kulog. Siyang-siya si Pilosopo Tasyo sa gayong pangyayari sapagkat nakataas pa ang kanyang
dalawang kamay at nagsisigaw habang naglalakad papalayo sa mag-asawa.
 Kabanata 15: ANG MGA SAKRISTAN
Si Basilio at Crispin na ang mga sacristang naatasang patunugin ang kampana ng simbahan.
Sinabihan sila ni Pilosopo Tasyo na hinahanap sila ng kanilang inang si Sisa para sila ay maghapunan ng
masarap ng gabing iyon. Sa murang edad, napakabigat ng kanilang hirap na pinapasan. Napagbintangan si
Crispin na nagnakaw. Siya ay pinaparusahan sa pamamagitan ng pagpalo. Inisip ni Crispin na hindi papayag
ang kanilang inang si Sisa na sila ay nasasaktan. Sa suweldong dalawang piso isang buwan, hindi nila kayang
bayaran ang halaga ng sinabing ninakaw nila. Pinagbabayad pa sila ng multa at sa buwan na yaon ay tatlong
beses nang namultahan. Wala nang matitirang pambili ng pagkain nila. Kay Crispin, naisip niyang kung
marahil nakapagnakaw nga siya, madali niya itong maibabalik at sakaling hindi, may maiiwanan siya sa
kaniyang inang si Sisa kung sakaling mamatay siya sa parusa sa kaniya ng kura paroko.

Kay Basilio, totoo man o hindi ang paratang ay tinitiyak niyang magagalit ang kaniyang inang si Sisa
pag nalaman ang akusasyon kay Crispin na pagnanakaw.Naniniwala naman si Crispin na paniniwalaan siya
ng kaniyang ina dahil ipapakita niya ang kaniyang mga sugat at latay na sanhi ng papaparusa sa kaniya ng
pari.Ipapapakita rin niya ang gula-gulanit niyang damit na may bulsang punit at hindi maaring pagtaguan ng
sinasabing ninakaw.Pati ang kaniyang pamaskong laman nito ay kinuha pa ng ganid na pari.Ibig na ibig ni
Crispin na matapos na ang kanilang problema para makauwi na sila sa kanilang tahanan. Gutom na gutom na
sila dahil hindi sila pinapakain hanggang hindi naibabalik ang sinabing ninakaw.
Ang pagbibintang sa kanila ay nag-uugat sa kanilang ama na lasengero at sabungero. Hindi
namalayan ng magkapatid ang pagdating ng sacristan mayor habang sila ay nag-uusap. Kaagad itong nagalit
at pinagmumulta niya si Basilio dahil sa maling pagtugtog ng kampana. Sinabihan naman niya si Crispin na
hindi pa rin ito makakauwi hanggang hindi ibinabalik ang ninakaw nitong dalawang onsa. Pilit nangatwiran si
Basilio pero sinabihan siyang hindi siya makakauwi hanggang alas diyes ng gabi. Bawal na ang maglakad ng
gabi paglamaps ng alas nuwebe ng gabi kayaHindi makapaniwala si Basilio sa lanyang narinig. Pagkatapos
pagsabihan si Basilio na hindi na nakuhang makiusap sa sacristan mayor, hinila ng huli si Crispin. Pakaladkad
niya itong ipananaog sa hagdan habang ito ay nagpapalahaw. Walang nagawa si Basilio na naiwanang
nakatulala. Hindi niya Makita ang kapatid sa kadiliman pero naririning niya ang mga pagdaing nito sa sakit sa
pananakit ng sacristan mayor. Nagpigil sa sarili si Basilio at nanggangalit sa hirap na dinanas ng kaniyang
kapatid. Naisip niyang mag-araro ng bukid habang naririnig niyaang panaghoy ng kapatid paghingi ng tulong.
Umakyat siya sa ikalawang palapag ng kampanaryo at doon sa pamamagitan ng lubid na kinalag niya sa
pagkakatali ay nagpadausdos siya pababa. Tumigil na ang ulan at ang langit ay nagpapakita ng kaunting
liwanag.

Kabanata 16: SI SISA

Abalang-abala si Sisa na ina nina Basilio at Crispin sa isang maliit na dampa sa labas ng bayan. Siya’y
salat sa kabuhayan. May likas mang ganda ngunit pinatanda na siya ng panahon at pagdurusa. Nakapag-
asawa si Sisa ng isang lalaking walang idinulot sa kanya kundi sakit sa kalooban. Tamad ito, mahilig sa sugal,
iresponsable at nagpapagala-gala lang sa lansangan. Wala siyang pakialam sa kanyang mag-iina. Madalas pa
nga ay binubugbog nito si Sisa kapag siya ay umuuwi sa kanila. Patuloy lamang na tinitiis ni Sisa ang
ginagawa sa kanila ng asawa.
Minamahal pa rin niya ito at sinasamba na akala mo’y diyos. Nung araw na iyon ay naghanda ng
masarap na hapunan si Sisa para sa kanyang dalawang anak. Minsan lamang itong mangyari dahil na rin sa
kasalatan nila sa buhay. Inihain niya ang paborito ni Crispin na tuyong tawilis at sariwang kamatis
samantalang tapang baboy-damo naman at isang hita ng patong bundok ang para kay Basilio.
Galing ang lahat ng iyon kay Pilosopo Tasyo.Ngunit sa kasamaang palad ay naunang dumating ang
asawang tamad at iresponsable ni Sisa. Inubos niyang lahat ng inihain ng asawa para sa mga anak at hindi
man lamang nagtira para sa kanila. Ni hindi niya itinanong kung kamusta na ba ang kanyang mag-iina, sa halip
ay nagbilin pa ito na bigyan siya ng kwarta mula sa kita ng dalawang bata.
Wala nang nagawa si Sisa kundi maghinagpis sa pag-aalalang wala nang masarap na hapunan ang
kanyang dalawang supling. Nagluto siyang muli para naman may makain ang mga anak pagdating galing
sasimbahan. Di nagtagal ay nainip si Sisa sa kahihintay sa mga anak. Nakarinig na lamang siya ng malakas
na tawag mula kay Basilio.

Kabanata 17: Si Basilio

Dumating sa kanilang bahay si Basilio na duguan sa kadahilanang hinabol siya ngmga gwardiya sibil at
nadaplisan ng bala sa ulo. Hindi na siya nakahinto sa paglalakad dahil sa takot niyang ikulong at paglinisin sa
kuwartel. Ipinakausap ni Basilio sa ina na sabihing nahulog na lamang siya sa puno kay sa ipagtapat ang
tunay na nangyari. Nalaman na rin ni Sisa na napag-bintangan si Crispin na nagnakaw ng dalawang onsa.
Nahabag ang puso ng ina dahil sa awa sa kanyang bunso. Ngunit hindi ipinagtapat ni Basilio ang parusang
tinatamasa ni Crispin sa kamay ng sakristan mayor at pari. Nawalan na rin siya ng ganang kumain dahil sa
kalagayan ng ina lalo na ng malaman nitong dumating ang kanyang ama.
Di kasi lingid sa kaalaman ni Basilio ang pambubugog na ginawa ng ama sa kanyang ina tuwing
dumarating ito sa kanilang bahay. Dahil sa galit ay nasabi nito na Mabuti pa mawala na ang kanyang ama at
mabuhay silang tatlo na lamang. Bukas sa ganitong kalagayan ay mabuhay pa sila ng maayos. Ito nama’y
pinagdamdam ng kanyang ina. Para kay Sisa, sa kabila ng ugali ng kanyang asawaay nais pa rin niyang
magkakasama silang lahat.
Nakatulugan naman ni Basilio ang kanyang mga alalahanin at pagod. Sa kalagitnaan ng kanyang tulog
ay binangungot ito. Sa kanyang panaginip ay nakita niya ang pambubugbog ng kura at sacristan mayor kay
Crispin. Ito’y pinalo nila ng yantok sa ulohanggang sa duguang humandusay sa sahig. Nagising na lamang sa

yugyog ng kanyang ina si Basilio at sa halip na ipinagtapat ang laman ng kanyang panaginip ay sinabi na
lamang niya ang kanyang pangarap para sa ina at kapatid.

Ani Basilio, nais niyang huminto na sila sa pagsasakristan ni Crispin.Magpapastol na lamang siya ng
baka at kalabaw na pag-aari ni Ibarra.Pagsapit sa edad na kaya na niyang mag-araro sa bukid ay hihiling siya
ng kapirasong lupa para sakahin. Pauunlarin niya raw ito at kapag umunlad na ang kanilang buhay ay pag-
aaralin niya ang kapatid kay Pilosopo Tasyo. Ang kanynag inang si Sisa ay patitigilin na rin niya sa pananahi.
Bagaman nagpapakita ng pagkatuwa ang ina sa mga pangarap ng anak ay lihim naman siyang
nasasaktan dahil hindi isinama ni Basilio sa kanyang mga plano ang kanyang ama.

Kabanata 18: NAGDURUSANG MGA KALULUWA

Matamlay na nagdaos ng misa si Padre Salvi ng araw na yaon. Ang mga matatanda ay abala sa
nalalapit na pista sa kanilang bayan habang naghihintay naman na makausap ang pari. May nais silang
malaman. Si Padre Damaso ba, si Padre Martin o ang koordinator ang magmimisa?
Ang pagbili ng indulgencia para sa kaligtasan ng mga namatay na kaanak na patuloy na nagdurusa sa
purgatoryo ay napag-usapan ng mga matatanda. Mahigit isang libong taon na kaligtasan mula sa pagdurusa
sa purgatoryo ang katumbas ng isang indulgencia. Dahil sa kaabalahan ng mga matatanda sa kanilang
pagpapalitan ng kuro-kuro ay hindi nila namalayan ang pagdating ni Sisa.
May dala siyang handog para sa mga pari. Mga sariwang gulay mula sa kanyang mga tanim at pako na
paborito ng kura ang dala ni Sisa.Nagtuloy siya sa kusina ng kumbento upang iayos ang kanyang mga dala-
dalahan. Ni hindi siya pinansin ng mga sakristan at mga tauhan sa kumbento ngunit nakausap naman niya ang
tagaluto doon. Nalaman niyang maysakit ang pari at hindi niya ito makakausap. Nagulat din siya ng malaman
na ang anak niyang si Crispin ay tumakas kasama ni Basilio pagkatapos nitong magnakaw ng dalawang onsa.
Alam na raw ito ng mga gwardiya sibil kaya papunta na ang mga ito sa kanilang bahay upang hulihin ang
kanyang mga anak.
Tinuya rin nito si Sisa dahil hindi daw niya tinuruan ng kabutihang asal ang magkapatid at higit sa lahat
ay nagmana raw ang kanyang mga anak sa kanyangasawang walang silbi.

Kabanata 19: KARANASAN NG ISANG GURO

Sa tabi ng lawa ay nagkita sina Ibarra at ang guro sa San Diego. Itinuro ng guro kung saan naitapon
ang bangkay ng ama ng binata. Isa diumano si Tinyente Guevarra sa iilang nakipaglibing sa kanyang ama.
Sinabi ng guro ang ginawang pagtulong ni Don Rafael sa ikauunlad ng edukasyon sa kanilang bayan at
naitulong nito sa kanyang kapakanan. Tumulong kasi ang ama ni Ibarra sa pangangailangan ng guro sa
pagtuturo noong siya ay nagsisimula pa lamang.
Inisa-isa din ng guro ang ang mga kinakaharap na suliranin ng San Diego tungkol sa edukasyon.
Aniya, ang mga ito raw ay ang mga sumusunod:
1.ang kawalan ng panggastos para sa mga kagamitan sa pag-aaral,
2.ang kawalan ng silid aralan na akma upang makapag-aral ng walang balakid ang
mga bata,
3.ang kakaibang pananaw ng mga pari sa paraan ng pagtuturo,
4.ang mga patakaran ng simbahan tungkol sa nilalaman ng kanyang mga aralin, at
5.ang kawalan ng pagkakaisa ng mga magulang ng mag-aaral at ng mga taong may
katungkulan.
 Kahit anong tiyaga ng guro na ituro sa kanyang mga estudyante ang nilalaman ng mga libro na
nakasulat sa wikang Kastila ay pilit itong pinanghihimasukan ni Padre Damaso.Pinapalo at minumura diumano
ng pari ang mga bata sa tuwing makaririnig ito ng ingay mula sa tapat ng kwadra kung saan nagaaral ang mga
bata dahil nga wala silang silid-aralan.
Pinapanigan naman ng mga magulang ang mga pari tungkol sa pagpalo bilangepektibong paraan ng
pagdidisiplina at pagtuturo sa kanilang mga anak. Dahil sa pakikialam ng pari at mga balakid sa pagtuturo ang
siyang sinisising dahilan ng guro sa kanyang pagkakasakit. Nang bumalik naman siya sa pagtuturoay
napansin niyang nabawasan ang bilang ng kanyang mga mag-aaral.

Ang guro ay natuwa ng malaman na hindi na si Padre Damaso ang kura sa San Diego kaya minabuti
niyang iangkop ang nilalaman ng mga aralin sa kalagayan ng kanyang mga mag-aaral. Kahit pa nagkaroon
ang kalayaan ang guro na iangkop ang kanyang mga aralin ay higit pa ring pinahalagahan ng simbahan ang
pagtuturo tungkol sa relihiyon.
Nangako naman si Ibarra na gagawin ang kanyang makakaya upang matulungan ang guro at maiangat
ang kalagayan ng edukasyon sa bayan. Kanya raw babanggitin sa araw ng pulong sa paanyaya ni Tinyente
Mayor ang mga napagusapan nila ng guro.

Kabanata 20: Ang Pulong Sa Tribunal

Ang tribunal ay bulwagan ng mga nagpupulong at nagpapasya. May dalawang lapian dito, ang
Konserbador, na binubuo ng matatanda, at ang Liberal, na binubuo ng mga kabataan. Hindi sila
nakikisalamuha sa isa‟t isa sapagkat sila‟y nagiiringan.
Si Don Filipo Lino, ang Tinyenta Mayor at pinuno ng Liberal, ay nagpahayag ng kawalang-tiwala sa
Kapitan ng bayan. Tila raw may balak itong antalahin hanggang huling oras ang pagtatalo tungkol sa
gugugulin sa piyesta. Sinabi ng isang kabataan na naiwan daw ang Kapitan sa kumbento upang kausapin ang
Kura. Hindi ito alumana ng mga kasama niya dahil sa balak ni Don Filipo na iharap sa pulong ang balak ng
matatanda. Tiyak na magkakaroon ng salungatan ang matatanda at ang kabataan. Nalilito ang ibang
kasamahan na hindi nakauunawa ng gustong mangyari ni Don Filipo.
Kaya sinabi niyang sumangguni sila kay Pilosopo Tasyo.Sinabi raw ng Pilosopo: “Namumuhi sa inyo
ang inyong mga kalaban. Ano mang imungkahi ninyo ay sasalungatin nila. Kapag natalo kayo, ipasok ninyo sa
isang kasapi ang ibig ninyong imungkahi at tiyak na sasangayunan ng mga kalaban, kailangang ilihim ito.” May
sumabat at nagsabing siya ang magmumungkahi sa balak ng kalaban. Tumahimik sila nang dumating si Ibarra
at ang Guro ng paaralan. Sinundan sila ng Kapitan na ang anyo‟y may sama ng loob.
Nagsimula na ang pulong. “Mga ginoo,” ang wika ng Kapitan sa mahinang tinig. “Pinangahasan ko
kayong anyayahan sa pulong na ito dahil kailangang idaos ang piyesta ng patron ng San Diego sa ika-12 ng
buwang ito. Ngayon ay ika-2 na…” Inubo ang Kapitan kaya itinigil niya ang kaniyang pagsasalita. Tumayo si
Kapitan Basilio, ang pinuno ng Konserbador at katunggali ni Don Filipo. Hiningi na ang bawat magbibigay ng
palagay ay gawin sa maliwanag, maikli, at tuwirang paraan. Inanyayahan ng Kapitan na magsalita ang may
ibig. Nagmungkahi si Don Filipo ng marangya at maaksayang pagdiriwang; may dula, kuwitis, apat na
hermano mayor, sabong, at iba‟t ibang sugal. Ang lahat ay nagalit kay Don Filipo. Tinutulan ni Don Valentino
ang iminungkahi at iniurong ito ni Don Filipo.
Sinang-ayunan ng lahat ang mungkahi ng isang binatang kabesa na magkaroon ng panooring hindi
magugol. Dalawang komedya ang pagpipilian. Ang perang makakalap ay hindi lalabas ng bayan. Ito raw ay
gagamiting gantimpala sa iba‟t ibang paligsahan. Nang matapos ang palitang-kuro, nagsalita ang Kapitan.
“Sang-ayon din ako nang lubos…ngunit ang Kura. Iba ang kaniyang gusto.” “Sino ang gagasta sa piyesta?
Ang Kura ba o tayo? Mayroon ba siyang ibinigay kahit isang kuwalta?” ang mahayap na tanong ni Pilosopo
Tasyo. “At ano ang gusto ng Kura?” ang tanong muli ni Kapitan Basilio. Ang gusto raw ng Kura ay anim na
prusisyon, tatlong misa mayor, at tatlong sermon. At kung may lalabis na salapi ay komedya sa Tondo na
sasalitan ng awitan. Tinanggihan ito ng kabataan at ilang mata tanda. Iginiit ng Kapitan na iyon ang gusto ng
Kura at nakapangako na siya na iyon ay masusunod. Sinisi nila ang Kapitan kung bakit hindi kaagad sinabi
iyon. Idinahilan niyang nawalan siya ng pagkakataon dahil kay Kapitan Basilio.
Ayon sa ilang matatanda, dapat silang sumunod at kung hindi ay ipa bibilanggo sila ng Alkalde.
Binabawi ng kabataan ang kanilang abuloy subalit nailak nang lahat ito. Lumapit si Don Filipo sa Kapitan at
nagwika, “Kinalimutan ko ang aking sarili sa mabuting layunin. Kayo naman, kinalimutan ninyo ang karangalan
ng pagkatao dahil sa masamang layunin at inyong ipinahamak ang lahat.” Nang pauwi na, lumapit ang
Pilosopo kay Don Filipo at sinabi, “Tayo ang may kasalanan. Hindi ninyo tinutulan nang bigyan tayo ng
pinunong alipin at ako‟y nakalimot din sa aking tungkulin.”

Kabanata 21: Kasaysayan ng Isang Ina

 Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa. Matinding bumabagabag sa kanyang isip ang
katotohanang sinabi sa kanya ng kawaksi ng kura. Para siyang tatakasan ng sariling bait sa pag-iisip kung
paano maiililigtas sina Basilio at Crispin sa kamay ng mga sibil. Tumindi ang sikdo ng kanyang dibdib nang
papalapit na siya sa kanyang bahay ay natanaw na niya ang dalawang sibil na papaalis na. Saglit na nawala
ang kaba sa kanyang dibdib. Hindi kasama ng mga sibil ang isa man sa kanyang anak.
Gayunman, sa sumunod na sandali, muling sinakmal ng matinding pangamba si Sisa. Nang
makasalubong niya ang dalawang sibil. Pilit na tinatanong siya kung saan niya diumano itinago ang dalawang
onsang ninakaw ng kanyang anak. Pilit na pinaamin din siya tungkol sa paratang ng kura. Kahit na
magmamakaawa si Sisa, hindi rin pinakinggan ang kanyang pangangatwiran. Hindi siya pinaniwalaan ng mga
sibil. At sa halip pakaladkad na sinama siya sa kuwarter.

Muling nagsumamo si Sisa, pero mistulang bingi ang kanyang mga kausap. Ipinakiusap ni Sisa na
payagan siyang mauna ng ilang hakbang sa nga sibil habang sila ay naglalakad patungong kuwartel kapag
sila ay nasa kabayabnan na.
Pagdating nila sa bayan, tiyempong katatpos pa lamang ng misa. Halos malusaw sa kahihiyan si Sisa.
Kaagad na ipinasok siya sa kwartel. Nagsumiksik siyang parang daga sa isang sulok. Nanlilimahid at iisa ang
kanyang damit. Ang buhok naman ay daig pa ang sinabungkay nag dayami. Gusot-gusot ito. Ang kanyang isip
ay parang ibig ng takasan ng katinuan
Sa bawat paglipas ng sandali, nadagdagan ang kasiphayuan ni Sisa. Magtatanghali, nabagbag ang
damdamin ag Alperes. Iniutos na palayain na si Sisa. Ngunit hinang hina na siya. May dalawang oras din
siyang nakabalndra sa isang sulok.
Paikot-ikot na naglakad si Sisa hanggang sa muli siyang makarating sa kanyang bahay. Dagling
umakyat siya sa kabahayan. Tinawag ang pangalan ng mga anak. Paulit-ulit, parang sirang plaka. Ngunit hindi
niya ito makita, kahit na panhik panaog ang ginawa niya. Tinungo niya ang gulod, at sa may gilid ng bangin.
Wala ang kanyang hinahanap. Ptakbo siyang bumalik sa bahay.
Natapunan niya ng pansin, ang isang pilas ng damit ni Basilio na may bahid ng dugo. Hawak ang
damit, pumanaog siya ng bahay at tiningnan sa sikat ng araw ang pilas ng damit na nababahioran ng dugo.
Nilulukob ng matinding nerbiyos ang buong katawan. Ano na nag nangyari sa kanyang mga anak. Hindi
madulumat ang nararamdaman niyang kasiphayuan.
Naglakad-lakad siya kasabay ng pasaglit-saglit na pasigaw ng malakas. Ang banta ng pagkabaliw ay
unti unting lumalamon sa kanyang buong pagkatao. Kinabukasan, nagpalaboy-laboy sa lansangan si Sisa.
Ang malakas na pag-iyak, hagulgol at pagsigaw ay nagsasalit at kung minsan ay magkasabay na ipinakita ang
kanyang kaanyuan. Lahat ng mga taong nakakasalubong ay nahihintakutan sa kanya.

Kabanata 22: Dilim at Liwanag

Lalong pinag-usapan si Maria, nang dumating si Ibarra at madalas na dalawin ito. Sinabi ni Ibarra kay
Maria na handa na ang lahat para sa gagawin nilang piknik kinabukasan. Ikinatuwa ito ni Maria sapagkat
makakasama na naman niya sa pamamasyal ang kanyang dating kababata sa bayan.
Ipinakiusap ni Maria sa kasintahan na huwag ng isama ang kura sa lakad nila sapagkat magmula ng
dumating siya sa bayan nilulukob siya ng pagkatakot sa tuwing makakaharap niya ang kura. Malagkit kung
tumingin ang kura kay Maria at mayroong ibig ipahiwatig ang mga titig nito. Kung kaya, tuwirang hihingi ni
Maria kay Ibarra na huwag ng isama sa pangingisda si Padre Salvi.
Pero, sinabi ni Ibarra na hindi niya mapagbibigyan ang kahilingan ni Maria sapagkat yaon ay lihis sa
kagandahang-asal at kaugalian ng mga taga- San Diego. Naputol ang kanilang pag-uusap ng biglang
dumating si Padre Salvi. Humingi ng paumanhin si Maria sa dalawa at iniwanan ang mga ito sa pagsasabing
masakit ang kanyang-ulo.
Inanyayahan ni Ibarra si Padre Salvi na sumama sa kanilang piknik. Inaasahan iyon ng kura, kaya na
kaagad na tinanggap niya ang paanyaya. Laganap na ang dilim ng magpaalam si Ibarra na uuwi na. Sa daan,
nakasalubong niya ang isang lalaki na dalawang araw ng naghahanap sa kanya. Hiningi ng lalaking
nakasalubong ni Ibarra ang tulong nito tungkol sa kanyang problema sa asawa at mga anak.
At sabay na nawala sa pusikit na dilim sina Ibarra at ang lalaki. Ipinakita sa kabanatang ito ang
kakatwang pagkilos ng isang pari (si Paring Salvi) para sa isang magandang dalaga. Naihayag dito ang
malawak na kabatiran ni Rizal hinggil sa tunay na katauhan ng mga pari na sila rin ay taong nagtataglay ng isa
sa mga biyolohikal na pangangailangan.

Kabanata 23: Ang Pangingisda

Noong unang panahon ang mga kabataan, kadalagahan at ilang matatandang babae na patungo sa
dalawang bangka nakahinto sa dalampasigan. Ang mga kawaksing babae ay mayroong sunung-sunong na
mga bakol na kinalalagyan ng mga pagkain at pinggan. Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik nitong
kaibigan na sina Iday, Victorina, Sinang at Neneng. Habang naglalakad masaya silang nagkukuwentuhan at
nagbibiruan. Paminsan-minsan ay binabawalan sila ng mga matatandang babae sa pangunguna ni Tiya
Isabel. Pero, sige pa rin ang kanilang kuwentuhan.
Nag-tigisang bangka ang mga dalaga sapagkat lulubog daw ang kanilang sinasakyan. Dahil dito,
mabilis na lumipat ang ilang kabinataan sa bangkang sinasakyan ng mga dalagang kanilang pinipintuho. Si
Ibarra ay napatabi kay Maria. Si Albino ay kay Victoria. Natahimik sa pagkakagulo ang mga dalaga.
Ang piloto o ang sumasagwan sa dalawang bangkang para umusad sa tubig ay isang binatang may
matikas na anyo, matipuno ang pangangatawan, maitim tumingin, mahaba ang buhok at siksik sa laman. Ito
ay si Elias.

Habang hinihintay na maluto ang agahan. Hinawakan ni Maria Clara ang alpa at umawit ng Kundiman.
Baldtdana ay hindi nakaimik. Bigla naman nagulanta ang mga tao roon sapagkat may narinig silang
nakatutulig na ingay: pag ihip ni Albino sa tambuli Sinabi ni Andeng na nakahanda na ang sabaw para sa
isisigang na isda.

Ang mga nagpipiknik ay nasa may baklad na ni Kapitan Tiyago. Ang magbibinatang anak ng isang
mangingisda ay namandaw sa baklad. Ngunit, kaliskis man ng isda ay walang nasalok.
Si Leon na katipan ni Iday ang kumuha ng panalok. Isinalok ito. Ngunit, wala ring nahuling isda. Sinabi
na ang kawalan ng isda sa lawa. Sasagwan ang mga babae na baka mapahamak ito. Pero, pinayapa sila ng
ilang mgakalalakihan sa pagsasabing sanay si Elias na humuli ng buwaya.
Ilang saglit lang, nahuli na ni Elias ang buwaya. Pero higit na malakas ang buwaya, nagagapi si Elias.
Dahil dito, kumuha ng isang punyal si Ibarra at lumundag din sa lawa. Hindi hinimatay si Maria Clara sapagkat
ang mga „dalaga noon ay hindi marunong mahimatay. ‟
Biglang umalimbukay ang pulang tubig. Lumundag pa ang isang anak ng mangingisda na may tangang
gulok. Pamayamaya‟y lumitaw sin a Ibarra at ang piloto o si Elias na dahil iniligtas siya ni Ibarra sa tiyak na
kapahamakan, utang niya ang kanyang buhay dito.
Natauhan mula sa pagkapatda si Maria ng lumapit sa kanya si Ibarra. Nagpatuloy ang mga
magkakaibigan sa pangingisda at nakahuli naman ng marami. Nagpatuloy sila sa gubat na pag-aari ni Ibarra.
Nananghalian sila sa lilim ng mayatabong na punong- kahoy na tumutunghay.

Kabanata 24: Sa Kagubatan

Maagang nagmisa at nagpakumpisal si Padre Salvi. Ipinahanda niya ang kaniyang karuwahe at
nagpahatid sa gubat na pagdarausan ng piyesta. Pinabalik niya rin kaagad ang karuwahe pagdating doon at
naglakad na lamang. May narinig siyang matamis na tinig na kilalang-kilala niya. Nangubli siya sa isang
punongkahoy at nakinig. Lumabas si Maria Clara, sariwa gaya ng isang rosas na kabubuka pa lamang. Wika
nito, “Nais kong makatagpo ng isang pugad ng tagak. Gusto ko siyang tingnan nang di niya ako nakikita. Ibig
ko siyang masundan sa lahat ng dako.” “Nais mo bang parisan ang pagmamanman ng Kura sa iyo?” ang
dugtong ng isang masayang tinig.
“Magiingat ka! Nakapagpapapayat ang panibugho.” Nakita niya sina Maria Clara, Sinang, at Victoria na
naglalakad sa batis. Basa na ang laylayan ng damit ng mga ito. Lumabas sa kublihan ang Kura nang wala na
ang mga dalaga. Nakita niya ang kinaroroonan ng mga dumalo sa piyestang pambukid. Binati siya ng lahat.
“Napaano kayo, Padre?” ang tanong ng Alperes nang makitang galusan ang mukha ng Kura at marumi ang
abito. “Ako po ay naligaw,” ang tugon ng pari. Nagdulot ng inumin ang mga dalaga. Ipinakita nila sa Kura ang
buwaya. Samantala, biglang nawala ang piloto nang makita ang abito. Katatapos lamang maligo ni Maria Clara
kaya lalong lumitaw ang kaniyang kagandahan.
Iniukol niya ang unang ngiti kay Ibarra at ang unang pangungunot ng noo sa Kura. Sa oras ng pagkain,
iisang mesa ang kainan ng mga makapangyarihan. Pinangunguluhan ito ni Ibarra. Hiwalay ang mga dalaga sa
mga binata. Tinanong ni Padre Salvi ang Alperes kung kilala nito ang lumapastangan kay Padre Damaso.
Sinagot naman ng Alperes ang tanong ng Kura kung sino ang salarin. Ayon sa Kura, ito rin daw ang
bumugbog kay Padre Damaso kamakalawa ng gabi.
Nagngangalang Elias ang salarin na siya ring naghagis sa Alperes sa lubak. Namutla ang Alperes.
Dumating naman si Sisa. Iniutos ni Ibarra na pakainin ito subalit lumapit ito sa kinaroroonan ng Kura.
Nabitiwan ng Kura ang hawak na kutsilyo nang makilala ang babae. Kumarimot naman ng takbo ang babae
nang makita ang Alperes. Tinanong ng Alperes kung sino ang babae. “Isa siyang abang babaeng nabaliw sa
labis na pagkatakot. Apat na araw na siyang ganyan,” ang paliwanag ni Don Filipo. “Iyan ba ang
nagngangalang Sisa?” ang tanong ni Ibarra.
 “Hinuli po siya ng mga guardia civil upang linawin ang paratang sa mga anak,” ang patuloy ni Don
Filipo. “Ano? Hindi po ba siya ang ina ng dalawa ninyong sakristan?” anang Alperes sa Kura. Ang Kura‟y
tumango. Ipinahanap ni Ibarra sa isang utusan si Sisa. Nangako rin siyang ipahahanap ang nawawalang anak
nito. “Nakapagtataka, Padre Kura! Nawawala ang ilang piso ninyo at ipinagising nang maaga ang aking
sarhento upang ipahanap.
Nawawala ang dalawang sakristan at nanahimik kayo. At, Ginoong Kapitan, totoo po bang kayo rin
ay…” ang wikang pauyam ng Alperes. Mamamagitan sana si Ibarra subalit pilit na sumagot ang Kura. “Batid
po ba ninyo, Ginoong Alperes, nang gabing mawala ang mga bata ay may narinig na ilang putok?” “Ilang
putok?” ang ulit ng Alperes. “Nakita na ninyo, batid kong hindi ninyo alam ang may kagagawan. Hindi ninyo
nalalaman ang nangyayari sa inyong bahay subalit ibig ninyong mangaral at magturo sa iba ng kanilang
tungkulin.” Inilahad ni Ibarra ang balak niyang ipagamot si Sisa. Humingi rin siya ng tulong sa paghanap sa
mga anak nito. Nahinto ang pagkakagalit ng Kura at ng Alperes at nabaling sa ibang bagay ang usapan.

Bumalik ang utusang humanap kay Sisa at sinabing hindi niya ito natagpuan. Pagkapananghali,
hinamon ni Kapitan Basilio si Ibarra na maglaro ng ahedres. Napagkasunduan ng dalawa na kapag natalo si
Kapitan Basilio, aakuin nito ang
nagugol ni Ibarra sa usapin niya sa pagpapatayo ng paaralan na matagal nang pinapanukala ni Don
Rafael noon pa mang ito ay nabubuhay. Habang naglalaro, tumanggap ng pahatid-kawad si Ibarra. Itinago
niya ito nang hindi binubuksan at ipinagpatuloy ang paglalaro. Humingi ng labinlimang minuto si Kapitan
Basilio upang pag-aralan ang susunod niyang galaw. Tumayo si Ibarra at lumapit sa mga dalagang masayang
naglalaro ng Gulong ng Kapalaran. Inilabas ni Ibarra sa kaniyang lukbutan ang telegrama. Ang nilalaman nito
ay: “Bahay-paaralan, pinagtibay. Usapin ninyo, nanalo.” Ang kalahati ng telegrama ay iniabot ni Ibarra kay
Maria Clara na nakakuha ng magandang kasagutan at sinabing ang paaralan ay handog niya sa mga bata ng
San Diego. Ang kalahati ng pahatid-kawad ay ibinigay naman niya sa nakakuha ng pinakamasamang sagot. Si
Sinang ang nakakuha nito. Lumayo na si Ibarra upang ipagpatuloy ang paglalaro ng ahedres. Lumapit ang
Kura sa mga naglalaro ng Gulong ng Kapalaran at sinabing iyon ay kasalanan.
Kinuha at pinunit niya ang aklat na siyang ikinagalit ng kabataan. Pagkatapos nito, ang Kura ay
nagpaalam na. Naging tabla ang laban nina Kapitan Basilio at Ibarra kaya kahit panalo sa usapin, iniurong ito
ni Ibarra. Walang ano-ano, dumating ang isang sarhento at apat na guardia civil na sandatahan at nakakasa
ang mga bayoneta. Nagkagulo at nangatakot ang kababaihan.
“Hinahanap namin ang piloto ng bangka. Siya si Elias, isang masamang tao. Hindi kayo dapat
tumanggap ng masamang tao sa inyong handaan,” ang mabalasik na salita ng sarhento.“Hindi ko tungkuling
ipagbigayalam sa inyo ang aking gawain.
Tinatanggap ang lahat sa aming piyesta,” ang sabi ni Ibarra.Walang nagawa ang mga guardia civil
kundi iwan ang kasayahan.

Kabanata 25: Elias at Salome

Kung hindi nag-iba ng pupuntahan ang sarhento at sundalo, matatagpuan sana nila ang hinahanap. Sa
isang dampa sa pampangin ng lawa, mayroong isang dalagang tumatahi ng isang kamisa. Dumating ang
pilotong si Elias sa tahanan ng babae na si Salome. Akala ni Salome na lilitawa si Elias sa lawa, ngunit hindi
ito nangyari dahil mayroong nakakilala sa kanya na nagpatrulya sa lawa. Napagusapan ng dalawa naganap
kaninang umaga at si Maria Clara na ang anak ni Kapitan Tiyago. Aalis na si Elias mula sa pook na ito, at
ipinahayag ni Salome kay Elias na aalis din siya‟t makikitira sa kaniyang mga kamag-anak niya sa Mindoro.
Binanggit ni Elias na kundi sa kanilang mahirap na kapalaran, maaaring matagal nang nagpakasal ang
dalawa.
Nais ni Salome na samahan siya ni Elias sa kanyang paglipat sa Mindoro, ngunit walang kalayaan si
Elias na gawin ito, sapagkat mayroon na siyang nais na bayaran na utang dahil iniligtas siya ni Crisostomo
Ibarra noong umaga. Hiniling ni Elias na kalimutan siya ni Salome kapag nasa Mindoro na ang dalaga at
pahalagahan ang kanyang kabataan at kagandahan upang magkakaroon siya ng kapalit kaya Elias na
maaaring maging asawa niya. Hinikayat naman ni Salome na gamitin ni Elias ang kanyang dampa bilang
tahanan, upang ito‟y magsilbing alaala nila sa isa‟t isa habang magkalayo. Para kay Salome, ito‟y isang
gawain na sapat na maituturing magkasama pa ang dalawa. Lumayo si Elias mula sa yakap ni Salome at
tumakas sa tahanan. Sa kanyang paglaho sa loob ng mga punongkahoy ay sinundan siya ng tingin ni Salome
na hindi kumikilos.

Kabanata 26: Sa Tahanan ng Pilosopo

Pagkaraang libutin ni Ibarra, nagsadya ito sa bahay ni Mang Tasyo. Inabutan niya ito ng nagsusulat ng
hieroglapiko sa wikang Pilipino. Abala ito, kaya ninais niyang huwag ng gambalain ang matanda. Pero napuna
nito ng siya ay papanaog na. Pinigilan si Ibarra, Sinbi ni Mang Tasyo na ang sinusulat niya ay hindi
mauunawaan ngayon. Ngunit, ang mga susunod na salin- lahi ay maiintidahan ito sapagkat ang mga ito ay
higit na matalino at malamang hindi nahihimbing sa panahon ng kanilang mga ninuno.
Ipinalagay ni Ibarra na siya ay dayuhan sa sariling bayan at higit namang kilala si Mang Tasyo ng mga
tao. Kung kaya‟t isinangguni niya ang kanyang balak tungkol sa pagpapatayo ng paaralan. Pero, sinabi ng
matanda na huwag siyang sangguniin sapagkat itinuturing siyang baliw ni Ibarra, at sa halip ay kanyang
itunuro sa binata ang Kura, ang kapitan ng bayan at ang lahat ng mayayaman sa bayan. Ayoon pa rin sa
kanya, ang mga taong kanyang tinutukoy ay magbibigay ng masasamang payo subalit ang pagsangguni ay
hiindi nangangahulugan ng pagsunod. Sundin lamang kunwari ang payo at ipakita ni Ibarrang ang kanyang
ginagawa ay ayon sa mga pinagsangunian.
Tinugon ni Ibarra si Mang Tasyo na maganda ang kanyang payo peero mahirap gawin sapagkat
kinakailangan pa bang bihisan ng kasinungalingan ang isang katotohanan. Maagap na tumugon din ang
matanda na higit pa sa pamahalaan ang kapangyarihan ng isang uldog, nagtagumpay lamang ang binata kung
ito ay tutulungan at kung hindi naman. Ang lahat ng kanyang mga pangarap ay madudurog lamang sa
matitgas na pader ng simbahan. Matindi ang paniniwala ni Ibarra na siya ay tutulungan kapwa ng bayan at
pamahalaan.

Nagpatuloy na magkaroon ng tunggalian ng paniniwala sina Mang Tasyo at Ibarra. Ayon pa rin kay
Mang Tasyo ang gobyerno ay kasangkapan lamang ng simbahan. Na ito ay matatag sapagkat nakasandig sa
pader ng kumbento at ito ay kusang babagsak sa sandaling iwan ng simbahan.
Sinabi ng binata na kasiyahan na niyang masasabi ang dipagdaing ng bayan. Ito ay hindi naghihrap
tulad ng sa isang bansa sapagkat dati – rati tinatangkilik tayo ng relihiyon at ng pamahalaan. Pero, sinabi
naman ni Mang Tasyo na pipi ang bayan kaya hindi dumaraing. Katunayan, anya darating ang panahong
magliliwanag ang kadiliman at ang mga tinimping buntunghininga‟y magsisiklab. Ang.Bayan ay maniningil ng
pautang at sa gayo‟y isusulat sa dugo ang kanyang kasaysayan.
Ipinaliwanag ng binata na ang Pilipinas ay umiibig sa Espanya at alam ng bayan na siya ay tintangkilik.
Kaya ang Diyos, ang Gobyerno at ang relihiyon ay dipapayag na sapitin ang araw na sinabi ni Mang Tasyo.
Ikinatwiran naman ng matanda na tunay na mainam ang mga balak sa itaas ngunit hindi natutupad sa ibaba
dahil sa kasakiman sa yaman at sa kamangmangan ng bayan. Sa palagay niya, ang dahilan ay sapat ang utos
ng Hari ay nawawalang silbi sapagakat walang nagpapatupad. Dahil dito, ang aatupagin ng pamahalaan rito
kundi ang magpayaman sa loob lamang ng tatlong taong panunukungkulan. Sa puntong ito, napuna ni Mang
Tasyo na lumalayo na sila ni ibarra sa usapan. Inungkat muli ni Ibarra ang paghingi niya ng payo. Ang payo ng
matanda ay kailangang magyuko muna si Ibarra ng ulo sa mga naghari-harian.
Hindi naatim ni Ibarra ang payo ng matanda at sa halip ayy sunod-sunod na tanong ang kanyang
pinakawalan. (1) Kailangan bang magyuko at mapanganyaya? (2) Kailangan bang maapi upang maging
mabutiing kriistiyano at parumihin ang budhi upang matupad ang isang layunin? (3) Bakit ako
mangangayupapa kung ako ay nakapagtataas ng ulo?
Direkto sa punto naman ang sagot ni Mang Tasyo na “Sapagakat ang lupang pagatatamanan ninyo ay
hawak ng inyong mga kaaway. Kayo ay mahina upang lumaban. Kailangang humalik muna kayo ng kamay!”
Mariing sinalungat naman ni Ibarra ang pahayag na ito ng matanda sa pagsasabing:” humalik pagkatapos
nilang patayin ang aking ama at hukayin sa libingan. Ako‟y hindi naghihiganti sapagakat mahal ko ang aking
relihiyon. Ngunit ang ank ay hindi nakaklimot!”
Sa sinabing ito ni Ibarra, Inimungkahi ng matanda na habang buhay sa alaala ng binata ang sinapit ng
kanyang ama ay limutin muna niya ang tungkol sa kanyang balak na papapatayo ng paaralan. Kinakailangang
gumawa na lamang siya ng ibang paraan na ikagagaling ng kanyang mga kababayan. Naunawaan ni Ibarra
ang payo ng matanda, pero kailangang gawin niya abng naipangakong handog sa kasintahang si Maria.
Humingi pa si Ibarra ng payo kay Mang Tasyo.
Isinama ng matanda ang binata sa may tabi ng bintana. Ang ibinigay nitong payo ay mga halimbawa.
Itinuro ni Mang Tasyo kay Ibarra ang isang rosas na sa deami ng bulaklak ay yumuyuko sa lakas ng hangin.
Kung ito ay magpapakatigas ng tayo, ang tangkay niya ay tiyak na mababali. Ang sinunod niyang itinuro ay
matayog na puno ng makopa. Dati-rati, anya, ay isang maliit na puno ang itinanim. Ito ay tinukuran niya ng
mga patpat hanggang sa kumapit ang mga ugat nito sa lupa. Kung ang puno ay itinanim niya ito ng malaki ay
hindi mabubuhay sapagkat ibubuwal ng hangin. Ito ay ipinaparis niya kay Ibarra na parang isang punong
inilipat sa isang lupaing mabato mula sa Europa. Kaya, kailangan nito ang sandalan. Isa pa, hindi kaduwagan
ang pagyuko sa dumarating na punlo. Ang masama ay sumalubosdfng sa punlong iyon, upang hindi na muling
makabangon.
Tinanong ng binata kung malilimot ng kura ang ginawa niya. Nag-aalala na baka pakitang –tao lamang
ang pagtulong sa kanya dahil sa ang pagtutujro ay magiging kaagaw ng kumbwento sa kayamanan ng bayan.
Binigyan diin ni Mang Tasyo na hindi man magtatagumpay si Ibarra, ito ay maroon ding mapapala
sapagkat tiyak na may lalabas na bagong pananim mula sa mga itinanim nito. At ang binata ay magsisilbing
isang mabuting halimbawa sa iba na natatakot lang magsimula. Kinamayan ni Ibarra si Mang Tasyo at
sinabing kakausapin niya ang kura na marahil ay hindi naman kastulad ng umusig sa jkanyang ama.
Ipakikiusap din niya sa kura na tangkilikin ang kaawa-awang balo at ang mga anak. Ilang saglit pa, tuluyang
umalis na si Ibarra.

Kabanata 27: Bisperas ng Pista

Ika-10 ng Nobyembre angn bisperas ng pista sa bayan ng San Diego. Naging masigla sa paghahanda
ang kilusan sa lahat ng dako. Ang mga bintana ng bahay ay napapalamutian ng iba’t-ibang dekorasyon. May
nagpapaputok ng kuwitis at may nagtutugtugan ng mga banda ng musiko.
Sa bahay ng mga nakakariwasa, nakaayos ang minatamis na bungang kahoy, may nakahandang
pagkain, alka na binili pa sa Maynila na katulad ng hamon at ng relyenong pabo, serbesa, tsanpan at iba pang
klase ng alak na inangkat pa mula sa Europa. Ang mga pagkain ganito ay inuukol sa mga banyaga, kaibigan o
kaaway, at sa mga Pilipino, ahirap man o mayaman upang masiyahan sila sa pista.
Ang mga ilawang globong kristal na minana pa sa kanilang mga kanununuan ay inilalabas din kabilang
na ang kanyong binurdahan ng mga dalaga, belong ginansilyo, alpombra, bulaklak na gawang kamay,
banehang pilak na lalagyan ng tabako, sigarilyo, hitso at nganga. Dahil sa sobrang kintab ng sahig ay
pwedeng nang makapanalamin. Puno ng kurtinang sutla ang mga pinto at at pati ang mga santo at imahen ay
nagagayakan din.
Ang mga masasayang lugar ng San Diego ay tinayuan ng arkong kawayan. Naglagay naman ng
malaking tolda at mayroong tukod sa may paligid ng patyo ng simbahan. Ang tolda ay mayroong tukod na
kawayan upang makadaan ang prusisyon. Sa liwasang bayan naman ay itinayo ang magandang tanghalan
siyang pagdarausan ng komedya ng mga taga-Tundo. Madalas na tinutogtug ang kampana kasunod ang mga
putok ng mgha kuwitis at bomba.
Lahat-lahat ay mayroong limang banda ng musiko at tatlong orkestra ang inihanda sa para sa
pagdiriwang ng pista. Sina Kapitan Tiyago at Kapitan Juaquin na may dalawang 18,000, ang intsik na si Carlos
na siyang naglalagay sa sugal na liam-po at mga mamamayan buhat pa sa Lipa, Tanauan, Batangas at Sta.
Cruz ang inaasahang na darating. Batay sa mga balita, si Padre Damaso ang magsesermon sa umaga at
magiging bangkero naman pagdating ng gabi.
Ang mag magbubukid at taga bundok ay naghahanda ng manok, baboy, bungangkahoy at mga gulay
na dadalhin sa mayayamang may-ari na kanilang sinasaka.
Sa isang lugar naman na malapit sa bahay ni Ibarra, tinatapos ng mga trabahador ang katangang
semento na siyang pagtatayuan ng bahay paaralan. Si Nol Juan, ang nangangasiwa sa mga manggagawa.
Habang abala ang mga manggagawa, ipinaliliwanag ni Juan ang kanilang itatayo ay isang malaking paaralan.
Ang isang panig ay para sa mga lalaki at ang ikalawa naman ay para sa mga babae. Ang paaralan ay
magiging kauri ng mga modernong paaralan sa Alemenya. Batay sa planong ginawa ni Ginoong A, na siyang
arkitekto, ang tagiliran ng eskwela ay tatamnan ng maraming puno at gulay, magkakaroon ng bodega at piitan
para sa mga batang tamad na mag-aral.
Sa proyekto ni Ibarra ay naghandog ng tulong ang mga mayayaman samantalang ang kura ay humiling
na siya ang gawing padrino at magbabasbas sa paglalagay ng unang bato sa huling araw ng pista. Sa mga
pag-alok ng pagtulong ay tumanggi si Ibarra sapagkat hindi naman simbahan ang kanyang ipinagagawa.
Sasagutin niya ang lahat ng gastos.
Dahil dito, siya ay hinangaan ng mga binata at nag-aaral sa Maynila. Ginawa siyang huwaran, ngunit
karaniwan, ang atin lamang na ang natutularan sa kanila ay maliliit na bagay na kanilang ginagawa at ang mga
kasiraan ay napupuna tulad ng ayos ng kurbata, tabas ng kuwelyong damit, bilang ng butones ng tsaleko o
amerikana. Nawala sa isipan ni Ibarra ang mga nakakatakot na hinala ni Mang Tasyo, at ito ay kanyang nasabi
ngunit tinugon siya ng matanda sa isang aral ni Balagtas na Kung ang isalubong sa iyong pagdating may
masayang mukha’t pakitang gilliw, lalong pag-ingata’t kaaway na lihim… siyang isaisip na kakabakahin.

Kabanata 28: Sa Pagtakim- Silim

Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego, isa kay Kapitan Tiyago ang pinakamalaki. Sinadya
niyang higtan sa dami ng handa ang mga taga lalawigan dahil kay Maria at Ibarra na kanyang mamanugangin.
Dahil si Ibarra ay pinuri pa ng isang tanyag na diyaryo sa Maynila sa pagsasabing siya ay bihasa at
mayamang kapitalista, Kastilang-Pilipino at iba pa.
Bago pa mang dumating ang talagang pista, ilang araw nang dumarating ang sari-saring inumin at
pagkaing galing sa Europa sa tahanan ni Kapitan Tiyago. Sa pagdating ng Kapitan sa bisperas may
pasalubong ito kay Maria na isang agnos na may brilyante at esmeralda at kapirasong kahoy na mula sa
bangka ni San Pedro.
Kalugod-lugod ang pagkikita nina Kapitan Tiyago at Ibarra. May mga ilang kaibigang dalaga si Maria na
kinumbidang mamasyal si Ibarra. Humingi ng pahintulot si Maria sa ama nito at siya ay pinahintulutan naman.
Gayunman, nagbilin ang ama na kailangang umuwi bago maghapunan si Maria sapagkat darating si Padre
Damaso. Mahigpit na inanyayahan naman ni Kapitan Tiyago si Ibarra na sa kanilang tahanan na siya
maghapunan. Pero, nagdahilan si Ibarra na mayroon siyang hinihintay na bisita.
Pumanaog na ng bahay si Ibarra kasunod ang mga dalaga. Si Maria ay napagitna kina Iday at Victoria
at naglalakad siyang kasunod si Tiya Isabel. Siyangsiya si Maria sapagkat nakadama siya ng kalayaan sa
labas ng kumbento. Ang mga naglalakad ay napatapat sa bahay ni Sinang. Nanaog kaagad ito at sila ay
inimbitang pumanhik muna. May bumati kay Ibarra at pinuri naman si Maria. Nakita ni Ibarra si Kapitan Basilio,
na naging kaibigan at tagapagtanggol niya na sumama ito sa kanya kinagabihan. Sinabi niyang maglalagay ng
isang munting bangka sa monte si Padre Damaso.
Napangiti lamang si Ibarra. Hindi masigurado kung ano ang ipinahihiwatig ng ngiting yaon, kung oo, o
hindi.
Nakarating sila sa liwasang bayan. Nakita nila ang isang ketongin na nakasalakot at umaawit sa saliw
ng kanyang gitara.
Pinandidirihan at nilalayuan siya ng mga tao sapagkat natatakot silang mahawa ng sakit nito. Ang
ketongin ay pinarusahan ng maraming palo dahil lamang sa pagliligtas niya sa isang nahulog sa mababaw na
kanal. Pagkakita ni Maria sa ketongin, sinagilahan siya ng pagkahabag. Kinuha ni Maria ang suot na agnos at
nilagay sa bakol ng ketongin, sa pagtataka ng kanyang mga kasama. Kinuha ng ketongin ang agnos sa bakol
at ito ay kanyang hinagkan. Sumunod ay lumuhod ito sa sa may harap ni Maria at isinubsob ang ulo at
hinagkan ang mga bakas ng yapak ni Maria. Nagtakip ng mukha si Maria at pinahid ng panyo ang lubhang
namamalisbis sa mukha.
Kamukat- mukat ay biglang lumapit ang baliw na si Sisa at hinawakan sa bisig ang ketongin.
Ipinatanaw ni Sisa sa ketongin ang ilaw sa kampanaryo at sinabing naruroon ang anak niyang si Basilio na
bumababa sa lubid. Itinuro rin niya ang ilaw sa kumbento at sinabing nandoroon naman ang anak niyang si
Crispin. Binitiwan ni Sisa ang ketongin at umalis na kumakanta. Umalis na rin ang ketongin na dala ang bakol.

Sa gayong pangyayari, naibulong na lamang ni Maria na mayroon palang mga taong kulang-palad.

Kabanata 29: Mga Liham

Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa Maynila ang tungkol sa pista. Ginawa ito upang
malaman ng banyaga na interesadong mabatid ang mga pamamaraan ng pagdaraos ng pista ng mga Pilipino.
Nakasaad sa dyaryo na walang makakatulad sa karangyaan ng pista ng pinangangasiwaaan ng mga paring
Pransiskano, pagdalo ni Padre Hermando Sybila, mga kakilala at mamamayang Kastila at ginoo ng gabinete,
Batangas at Maynila.
Kabilang din sa balita ang pagkakaroon ng dalawang banda ng musiko noong bisperas ng pista. Ang
pagsundo ng maraming tao at at mga makapangyarihan sa Kura sa kumbento; ang paghahanda ng hapunan
ng Hermana Mayor at at ang pagtungo sa tahanan ng madasaling si Don Santiago De los Santos upang
kaunin si Parde Salvi at Padre Damaso Verdolagas.
Nasabi din sa dyaryo ang pag-ganap sa dula ng mga balitang artistang sina Ratia Carvajal at
Fernandez na kapwa hinahangaan ng lahat pero dahil sa Kastila ang kanilang usapan, ang marurunong
lamang ng Espanyol ang mga nakakaintindi sa palabas. Higit na nasiyahan ang mga Pilipino sa komedyang
Tagalog. Ang hindi pag dalo ni Ibarra naman ay ipinagtaka ng lahat. Alas once ng umaga, kinabukasan,
idinaos ng birhen ang prusisyon ng birhen de la Paz.
Dumaan ito sa paligid ng simbahan, na kasama ang karong pilak nina Santo Domingo at San Diego.
Isinunod naman kaagad ang misa kantada sa saliw ng orkestra at awit ng mga artista pag nagkatapos ng.
Siyang-siya ang lahat sa sermon ni Padre Manuel Martin. Nagkaroon din ng sayawan at ang pinakamaringal
ay ang pagsayaw ni Kapitan Tiyago. Ang nakita kay Maria na nakasuot mestisa at nagniningning sa brilyante
ay humanga sa ganda.
Isang liham naman ni Kapitan Aristorenas kay Luis Chiquito ang nag-anyaya na ito’y dumalo sa pista
upang makipasya at makipag-laro ng monte sa mga batikan tahur na sina Kapitan Tiyago, Pari Damaso,
Kapitan Juaquin, Kabesang Manuel at ang Konsul.
Samantala, Tumanggap din ng liham si Ibarra na dinala ni Andeng. Anang liham:
Crisostomo:
Ilang araw na ng hindi tayo nagkita. Ikaw raw ay may sakit, kaya’t ipinagdasal kita at ipinagtulos ng
kandila kahit sinabi ni itay na hindi naman malubha. Kagabi, pinilit nila akong tumugtog at sumayaw kaya
nayamot ako. May ganyan palang mga tao. Kung hindi lang talaga ako kwinentuhan ni Padre Damaso ay
talagang iiwan ko sila. Ipaabot mo sa akin ang kanyang kalagayan at ipapadalaw kita kay Itay. Ipaubaya mo na
kay Andeng ang paglalagay ng iyong tsa, mahusay siya kaysa sa iyong katulong.
Maria Clara
 Habol:
Ako’y dalawin mo bukas, upang dumalo ako sa paglalagay ng unang bato sa paaralan. Paalam

Kabanata 30: Kapistahan

Maagang pumasiyo sa lasangan ang mga banda ng musiko. Nagising ang mga nututulog. Muling
narining ang tuong kampana at mga paputok.
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit ang mga hiyas na itinatago nila. Tanging si
Pilosopong Tasyo lamang ang hindi nagpalit ng bihisan. Binati siya ng Tinyente Mayor. Sumagot ang Pilosopo
na Ang magsaya ay dinangangahulugan ng paggawa ng mga kabaliwan. Ang pagsasaya, anya pagtatapon ng
pera at tumatakip sa karaingan ng lahat. Si Don Felipo at sumang ayon sa pananaw na ito ni Tasyo subalit
wala siyang magawa sa kagustuhan ng Kapitan at ng Kura.
Punong-puno ng tao ang patyo. Ang mga musiko ay walang tigil sa kalilibot. Binabatak naman ng mga
Hermana Mayor ang mga tao upang tumikim ng kanilang inihandang pagkain.
Dahil sa mga tanyang na tao, mga Kastila at Alkalde ang magsisimba ng araw na iyon, si Padre
Damaso, kaya nagpahiwatig siya na hindi makapagbibigay ng sermon kinabukasan. Pero, hindi siya
natatanggi sapagkat sinabi ng mga kasama niyang pari na walang ibang nakakaalam at nakapag-aral sa
buhay ni San Diego kundi tanging siya lamang. Dahil dito, siya ay ginagamot ng babaing nangangasiwa sa
kumbento.
Siya ay pinahiram ng langis sa leeg at dibdib, binalot ito ng pranela at hinilot. Pagkaraan ay nag-
almusal si Padre Damaso ng ilang itlog na binati sa alak. Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula ang
prisisyon. Ito ay dinaan sa ilalim ng tolda at inilawan ng matatandang dalaga na kausap sa kapatiran ni San
Francisco.
Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw sapagkat ang mga nagsisilaw ay nakaabitong ginggon.
Sa suot na abito ay kaagad na makikilala ang mayayaman at mahihirap.
Natatangi ang karo ni San Diego na sinusundan ng kay Francisco at ang Birheng de la Paz. Maayos
ang prusisyon, ang tanging nagbago lamang ay si Pari Salvi ang nasa ilalim ng palyo sa halip na si Pari Silyla.
Ang prusisyon ay sinasabayan ng mga paputok ng kuwitis, awitin at tugtuging pangsimbahan. Huminto ang
karong sinusudan ng palyo sa tapat ng bahay nina Kapitan Tiyago. Nakadungaw sa bintana ang Alkalde, si
Kapintan Tiyago, si Maria, si Ibarra at ilan pang Kastila. Si Padre Salvi ay hindi bumati sa mga kakilala. Ito ay
nagtaas lamang ng ulo mula sa kanyang matuwid na pagkakatayo.

Kabanata 31: Sa Simbahan

Ang simbahan ay dinumog ng mga taong nagsisiksikan sa kabila ng init at iyakan ng mga bata. Ang
misa ay bayad para sa kabanalan ng lahat sa halagang dalawang daan at limampung piso. Pinaniniwalaan
noon na mas mabuti ng magbayad ng mahal sa misa kaysa sa komedya sapagkat ang misa ay
makapagdadala ng kaluluwa sa langit samantalang impyerno naman sa komedya. Samantala, hindi sinimulan
ang misa hangga’t hindi dumarating ang alkalde mayor na sinadya namang magpahuli upang higit na
mapansin ng lahat. Nakasuot siya ng limang medalya na sagisag ng kanyang tungkulin. Nang dumating ang
alkade mayor ay nagsimula ang pagmimisa ni Padre Damaso. Sinamantala ng walang pakundangang pari ang
paglibak sa nagmisa kahapon na si Padre Manuel Martin. Siya daw ay higit na mahusay magmisa kaysa
Padre Manuel Martin. Hangga’t di siya natatapos magyabang ay hindi ito nagsimulang mag-sermon.

Kabanata 32: Sermon

Inaantok ang mga nakikinig. Si Kapitan Tiyago ay napahikab. Samantala, si Maria ay hindi nakikinig sa
sermon sapagkat abala siya sa pagtingin sa kinaroroonan ni Ibarra na malapit lamang sa kanya. Nang simulan
na sa Tagalog ang misa, ito ay tumagal ng tumagal. Lumilisya na si Padri Damaso sa sermon niya sapagkat
puro panunumbat, sumpa, at pagtutungayaw ang isinasumbulat niya. Dahil dito, pati si Ibarra ay nabalisa lalo
nang turulin ng Pari ang tungkol sa makasalanang hindi nangungumpisal na namamatay sa bilangguan na
walang sakramento sa simbahan. Hindi rin nakaligtas sa pag-aglahi ng pari ang mga mistisilyong hambog at
mapagmataas, mga binatang salbahe at pilosopo... ang mga parinig na ito ay nadarama ni Ibarra. Pero,
nagsawalang kibo na lamang siya.
Naging kabagot-bagot na ang sermon, kung kaya nagpakuliling na si Pari Salvi upang huminto na si
Damaso. Pero, sumabak pa rin sa pagsasalita ng may kalahating oras. Habang isinasagawa ang misa, isang
lalaki (ito ay si Elias) ang lumapit kay Ibarra at nagbabala tungkol sa gagawing pagdiriwang sa paaralan.
Kailangang maging maingat, anya si Ibarra sa pagbaba sa hukay at huwag lalapit sa bato sapagkat maari
siyang mamamatay. Nakilala ni Ibarra si Elias na kaagad namang umalis.
Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang magsermon sa wikang Kastila at Tagalog. Ang
pambungad na sermon ay hinalaw sa Aklat II, Kabanata IX, Salaysay 20 mga salitang winika ng Diyos sa
pamamagitan ni Estres ng nagsasaad ng: Ibinigay mo sa kanila ang iyong mabuting espiritu upang sila’y
turuan, hindi mo inaalis sa kanilang bibig ang iyong tinig at binigyan mo sila ng tubig mapawi ang kanilang
pagkauhaw.
Humanga si Pari Sibyla sa pagkabigkas ni Padre Damaso at si Padre Martin ay napalunok ng laway
dahil sa alam niyang higit na magaling ang pambungad na iyon sa kanyang sariling sermon. Nagpugay ang
pari sa mga nagsimba. Lumingon siya sa likod at itinuro ang pintong malaki. Inakala ng sakristan yaon ay
isang pagturo sa kanya upang isara ang lahat ng mga pintuan.
Nag-alinlangan ang Alperes, iniisip niyang tatayo at aalis na. Ngunit, hindi niya magawa sapagkat
nagsisimula ng magsalita ang predikador. Sinabi ni Pari Damaso na kanyang binitiwan ang mga pananalita ng
Diyos upang maging kapaki-pakinabang na tulad ng isang binhing umuusbong at lumalaki sa lupain ng banal
na si Francisco. Hinikayat niya ang mga makasalanan na tularan ang mapagwaging si Gideon, ang matapang
na si David, ang mapagtagumpay na si Roldan ng ka-kristiyanuhan, ang guwardiya sibil ng langit. Nakita ni
Pari Damaso na napakunot – noo ang Alperes sa kanyang tinuran. Kung kaya’t sa malakas na tinig, sinabi ni
Damaso na opo, ginoong Alperes, higit na matapang at makapangyarihan bagamat walang armas kundi isang
krus na kahoy lamang.
Natatalo nila ang mga tulisan ng kadiliman at lahat ng kampon ni Lucifer. Ang mga himalang likhang ito
ay tulad ng paglikha kay Diego de Alcala. Ang mga bahaging ito ng sermon ay ipinahayag ni Pari Damaso sa
wikang Kastila, kaya hindi maiintiihan ng mga Indiyo. Ang tanging naunawaan ng karamihan ay ang salitang
guwardiya sibil, tulisan, San Diego at San Francisco. Umasim din ang muha ng Alperes, kaya inakala ng
marami na pinagalitan siya ni Pari Damaso dahil sa hindi pagkakahuli nito sa mga tulisan.
Nang mabanggit naman niya ang tungkol sa patente upang tukuyin ang pagwawalang – bahala ng mga
tao sa kasalanan, isang lalaki ang namumutlang tumindig at nagtago sa kumpiskalan. Nagbebenta kasi siya ng
alak at madalas na usigin siya ng mga karabinero dahil sa hinihingan siya ng patente.

Kabanata 33: Ang Panghugos

Ipinakita ng taong madilaw kay Nol Juan kung paano niya mapapagalaw ang pampakilos ng kalong
ang kanyang itinayo. Aito ay mayroong walang metro ang taas , nakabaon sa lupa ang apat na haligi. Sa haligi
nakasabit ang malalaking lubid kayaq tila napakatibay ng pagkayari at napakalaki. Ang bandang itaas naman
ay mayroong banderang iba-iba ang kulay.
Tinignang mabuti ni Nol Juan kung paano ittinaas at ibinababa ang batong malaki na siyang ilalapat sa
ilalim sa pamamagitan ng pag-aayos ng kahit isang tao lamang. Hangganghanga si Juan sa taong madilaw.
Nagbubulungan sa pagpuri ang mga taong nasa paligid nila.
Sinabi ng taong madilaw kay Nol Juan na natutuhan niya ang paggawa ng makinarya kay Don
Saturnino na nuno ni Don Crisistomo. Ito pa anya ay maraming nalalaman. Hindi marunong mamalo at
magbilad sa araw ang kanyang mga tauhan;marunong ding gumising ng mga natutulog at magpatulog ng
gising.
Sa kabilang dako, malakihan ang paghahanda ni Ibarra sa pagbabaon ng panulukang-bato ng
bahaypaaralan. Sa ilalim ng maraming habong na itinayo ay pawang puno ng pagkain at inumin aalmusalin ng
mga panauhing isa-isang sinudo ng mga banda at musiko. Ang mga naghanda sa almusal ay mga guro at
mag-aaral.
Nagsimulang magbasbas si Pari Salvi sa pamamagitan ng pagbibihis ng damit na pang-okasyon. Ang
mga mahahalagang kasulatan naman pati na ang mga medalya, salaping pilak at relikya ay inilulan na sa
isang kahang bakal. Ang kahang bakalay ipinasok naman sa bumbong na yari sa tingga.
Hindi kumukurap si Elias sa pagkakatitig sa taong madilw na siyang may hawak ng lubid. Ang lubid ay
nakatali naman sa isang kalo na magtataas at magbaba ng batogn na ilalapat sa nakatayong bato sa ibaba.
May uka sa gitna ang bato, Sa ukang ito ilalagay ang bumbong na tingga.
Bago simulan ang pagpapalitada, nagtalumpati muna sa wikang Kastila ang alkalde. Pagdaka’y isa-isa
ng bumaba ang kura, mga prayle , mga kawani, ilang mayayamang bisita at Kapitan Tiyago para sa pasinaya.
Dahil sa biro nio Kapitan Tiyago at amuki ng alkalde, napilitan ding bumaba si Ibarra. Hustong nasa ibaba ito,
nang bigla na lamang humalagpos ang lubid sa kalo.
Nagiba ang buong balangkas at umalumbukay ang makapal na alikabok. Nang mapawi ang usok, si
Ibarra ay nakitang nakatayo sa pagitan ng bumagsak na kalo at ng batongbuhay.
 Ang taong madilaw ay tinanghal na isang bangkay. Ito’y natabunan ng mga biga na nasa paanan ni
Ibarra. Gusto ng alkalde na ipahuli ang nangasiwa sa pagpapagawa, na walang iba kundi si Nol Juan. Pero,
nakiusap si Iabarra na siya na ang bahala sa lahat. Makaraang ipagtanong niya si Maria, kaagad na umuwi si
Ibarra upang magpalit ng damit.
Isa si Pilosopong Tasyo sa nakasaksi sa maganap na pangyayari. Yaon daw ay isang masamang
simula.

Kabanata 34: Malayang Diwa

Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa binata na ipaglihim nito ang pagbibigay niya ng babala sa
kanya. Isa pa, si Elias ay nagbabayad lamang ng utang na loob sa kanya. Ipinaliwanag din niya na dapat pa
ring mag-ingat si Ibarra sapagkat sa lahat ng dako ito ay mayruong kaaway." Batas ng buhay ang di
pagkakasundo. Lahat tayo’y may kalaban, mula sa pinakamaliit na kulisap hanggang sa tao; mula sa
pinakadukha hanggang sa lalong mayaman at makapangyarihan," pagdidiin pa ni Elias.
Ang mga kaaway ni Ibarra ay naglilipana sa halos lahat ng lugar, dahil sa kanyang mga ninuno at ama
na nagkaroon don ng mga kagalit, dahil na rin sa kanyang balak na pagpapatayo ng paaralan. Isa sa mga
kaaway ni Ibarra ay ang taong madilaw. Umano’y narinig ni Elias ang taong madilaw ng sinundang gabi
nakikipagusap sa di kilalang tao at sinabing "hindi kakanin ng isda ang isang ito (Ibarra) tulad ng kanyang
ama, makikita ninyo."
Ang natuklasan ni Elias ay kanyang ikinabahala sapagkat kahit na ipinagmamalaki ng taong madilaw
ang kaalaman sa trabaho. Hindi ito humingi ng mataas na sahod ng magprisinta kay Nol Juan. Binanggit ni
Ibarra na nanghihinayang sa pagkamatay ng taong dilaw sapagkat marami pa sanang mababatid 'buhat sa
kanya. Pero, ikinatwiran ni Elias na maski na mabuhay ang taong madilaw inakala niyang matatakasan ang
paguusig ng bulag na hukuman ng tao. Subalit sa kamatayan ng Diyos ang humatol at naging hukom.
Sinikap ni Ibarra na tuklasin ang tunay na pagkatao ni Elias, kung ito ay nakapag-aral o hindi. Ang
sagot ni Elias ay: Napilitan akong maniwalang lubos sa Diyos sapagkat nawalan na ako ng tiwala sa tao. Alam
ni Elias na marami pa ang mga taong gustong kumausap kay Ibarra kaya nagpaalam na ito. Pero, nangako
siyang anumang oras na kailangan siya ay babalik siya sapagkat mayroon pa siyang tinatanaw na utang na
loob kay Ibarra.

Kabanata 35: Pananghalian

Sa araw na iyon ay darating ang Heneral at tutuloy sa bahay ni Kapitan Tyago. Magkakaharap na
nananghali ang mga mayayaman sa San Diego. Nasa magkabilang dulo ng hapag si Ibarra at ang alkalde
mayor. Katabi ni Ibarra si Maria sa gawing kanan at ang eskribano naman sa kaliwa. Nandoon din sa hapag
sina Kapitan Tiago, iba pang mga kapitan ng bayan ng San Diego, mga prayle, mga kawani ng pamahalaan at
mga kaibigan nina Maria at Ibarra. Nagtaka naman ang karamihan sapagkat hindi pa dumarating si Padre
Damaso. Habang kumakain ay nag-uusap-usap ang mga nasa hapag. Napadako ang usapan sa hindi
pagdating ni Padre Damaso, ang kamang-mangan ng mga magsasaka sa mga kubyertos, ang mga kursong
nais nilang ipakuha sa kanilang mga anak, at kung ano-ano pa. Mayamaya pa ay dumating na si Padre
Damaso at lahat ay bumati sa kanya liban kay Ibarra. Sinimulan ng ihanda ang serbesa at sinimulan na rin ni
Padre Damaso ang patutsada kay Ibarra. Tinangkang sumingit naman ang alkalde upang maiba ang usapan
ngunit lalong nagumalpas ang dila ng pari.
Hindi naman kumikibo si Ibarra at nagtimpi na lamang. Ngunit talagang nananadya si Padre Damaso
kayat inungkat ang nangyari sa kanyang ama, bagay na hindi mapapayagan ni Ibarra kung kaya't dinaluhong
nito ang pari at tangkang sasaksakin. Pinigilan naman ni Maria ang katipan kung kaya't bumalik ang hinahon ni
Ibarra at umalis na lamang Ito. masakit para sa Isang anak ang makarinig ng mga insulto tungkol sa
kapamilyang namayapa Na, Lalo na kung Ito ay walang katotohanan. Ganito ang ginawa ni padre Damaso
Kay Ibarra sa harap ng maraming tao sa pananghalian. Hindi lahat ay kayang magtimpi kapag pamilya Ang
nadadawit sa Isang usapan. Ang ina ay nawawala sa wisyo at nakapagdadala ng sakit sa iba. Mabuti nalang
at napigilan ito ni Maria Clara.

Kabanata 36: Pala- palagay

Ang pangyayaring naganap sa pananghalian ay naging mainit na usapan sa buong bayan ng San
Diego. Karamihan ay halos panig kay Padre Damaso sapagkat ayon sa kanila, hindi mangyayari ang nangyari
kung nagtimpi lamang si Ibarra. Si Kapitan Martin lamang ang tunay na nakaunawa sa ikinilos ng binata,
sapagkat walang sinuman ang hindi makakapag-pigil kung ang ama ang lalalapastanganin. Ang mga
matatandang babae sa bayan ay nahihintakutan na hindi panigan ang pari sapagkat baka sila ay mapunta sa
impyerno. Tanging si Kapitana Maria ang nalugod sa ginawang pagtatanggol ni Ibarra sa kanyang ama. Ang
mga magsasaka naman ay nawawalan ng pag-asa na hindi matuloy ang paaralan, na ang kahulugan niyon ay
hindi pagkatuto ng kanilang mga anak. Inihayag ni Don Filipo sa pag-aakalang hangad ni Ibarra na tumanaw
ng utang na loob ang taong bayan sa ginawang kabutihan at ng ama nito. Ganunpaman, ala pa ring katwiran
si Ibarra sapagkat laging ang tama ay ang mga prayle. Isa pa, ang mga mayayaman at prayle ay may
pagkakaisa, hindi katulad ng taumbayan na watak-watak kung kayat mananalo ang mga pari. Kumalat ang
usap-usapan na tinawag nang Pilibustero ng mga prayle si Ibarra, hindi naman ito madalumat ng mga
mahihirap.
Kabanata 37: UNANG MGA EPEKTO
Napakabigat ang dinaranas na problema para kay Maria Clara kaya‟t hindi napigilan ang laging
pagluha habang ang kanyang Tiya Isabel at Andeng ay patuloy sa pag-alo sa kanya upang
tumahan.Pinagbawalan siya ng kanyang "excomunicado"ng mga prayle. Saglit na umalis si Kapitan Tiyago
sapagkat pinapupunta ito sa kumbento. Pinatuloy na inaalo naman ni Tiya Isabel si Maria sa pagsasabing
susulat sila sa Papa at magbibigay ng malaking limos. Madali namang mapapatawad si Ibarra sapagkat
nawalan lamang ng Malay si Padre Damaso. Si Andeng ay nagboluntaryong gagawa ng paraan para
magkausap ang magkasintahan.
Nasa gayon silang pag-uusap nang bumalik si Kapitan Tiyago. Sinabi nito na inutusan siya ng pari na
sirain ang kasunduan ng pag-iisang dibdib ng magkasintahan. Si Pari Sibyla ay nagsabi naman na huwag
tanggapin si Ibarra sa kanyang tahanan at ang utang ni Kapitan Tiyago na limangpung libong piso sa binata ay
huwag ng pabayaran kundi mawawala ang kanyang buhay at kaluluwa.
Inalo ni Kapitan Tiyago si Maria Clara sa pagsasabing ang ina raw nito ay nakita lamang niyang umiyak
nang ito‟y naglilihi. Isa pa, anito, may kamag-anak si Padre Damaso sa nakatakdang dumating mula sa
Europa at siyang inilalaan ng maging panibagong katipan ni Maria. Sindak ang mga kausap ni Kapitan lalo na
si Maria Clara na napailing lamang, umiiyak at tinakpan ang mga tenga. Pati si Isabel ay nagalit at sinabihan
ang Kapitan na ang pagpapalit ng katipan ay hindi parang nagpapalit lamang ng baro.
Dahil kaibigan ni Kapitan Tiyago ang Arsobispo, iminungkahi ni Tiya Isabel na sulatan ito. Pero, sinabi
ng Kapitan na mawawalang kabuluhan lamang sapagkat ang arsobispo ay isang prayle rin at walang ibang
pauunlakan kundi ang mga kapwa prayle. Pagkarang pagsabihan ng Kapitan si Maria clara na tumigil na ito sa
kaka angal at baka mamugto ang mga mata. Hinarap na niya ang paghahanda sa bahay.
Maya-maya dumating na nga ang Kapitan-Heneral. Ang buong kabahayan ni Kapitan Tiyago ay
nagsimula ng mapuno ng mga tao. Si Maria naman ay tumakbo sa silid at nagdasal sa Mahal na Birhen. Nasa
ganito siyang kalagayan ng pumasok ang kanyang Tiya Isabel at sinabing gusto siyang makausap ng Kapitan-
Heneral. Mabigat man sa loob ay unti-unti na siyang nag-ayos ng katawan.

Kabanata 38: ANG GOBERNADOR HENERAL

Pagkadating ng KapitangHenaral, ipinahanap niya kaagad si Ibarra. Samantala, kinausap muna niya
ang binatang Taga-Maynila na nagkamaling lumabas habang nagsesermon sa misa si Padre Damaso. Ang
paglabas ng binata sa simbahan ay ikinagalit ni Damaso. Namumutla at nginig ang buong katawan ng binata
ng pumasok siyang kausapin ng Heneral. Ngunit, ng lumabas na ito, nakangiti na siya. Ito ay tanda ng
mabuting ugali ng Kapitan-Heneral. Mayroon siyang panahon basta sa katarungan.
Pagkalabas ng binata, ipinapasok na ng kagawad sina Padre Sibyla, Padre Salvi , Padre Manuel
Martin at iba pang mga prayle. Yumuko ang mga ito at nagbigay galang sa Heneral maliban kay Padre Sibyla
samantalang si Padre Salvi naman halos mabali na ang baywang sa pagkakayuko. Dahil hindi kasama si
Padre Damaso, hinanap siya ng heneral. Sinabi nina Pari Sybila at Padre Salvi na may sakit ang hinahanap.
Ang sumunod na nagbigay galang sa heneral ay sina Kapitan Tiyago at Maria.
Pinapurihan ng Heneral si Maria dahil sa ginawa at nagpaalam. Kung hindi dahil sa kanya, maaaring
nautas na si Ibarra si Padre Damulag. Sinabi ng Heneral na kailangang tumanggap ng gantimpala si Maria na
kagyat namang tumutol.
Samantala, ipinahayag ng kagawad na dumating na si Ibarra at nakahanda na siyang humarap sa
Heneral. Napansin ng Heneral na medyo nabalisa si Maria, Kaya sinabi niyang nais itong makaharap bago
umaalis patungong Espanya. Sinabi naman niya sa alkalde na samahan siya nito sa paglilibot.
Hindi matiis ni Padre Salvi na ipaalala sa Heneral na si Ibarra ay excomulgado. Pero, hindi siya
pinapansin nito at sa halip sinabi ng Heneral na ipaabot kay Padre Damaso ang pangangamusata na gumaling
ito kaagad. Napamaang ang mga prayle at sabay sabay na nagpaalam at isa isang umalis na may sama ng
loob sa heneral. Hindi nila matanggap na dahil lang Kay Padre Damaso ay naging malamig na ang
pagtanggap sa kanila ng heneral. Nakasalubong nila si Ibarra! Ngunit hindi sila nagkakibuan. Maliban sa mga
tinginang makahulugan.
Pagkakita ng Heneral kay Ibarra mabilis niya itong kinamayan at sinabing tama lang ang kanyang
ginawa lalo na ang ginawang pagtatanggol sa ala-ala ng ama. Tiniyak niya na kakausapin ang arsobispo
tungkol sa pagkakaexcumulgado ni Ibarra.
 Sa pagkukuwento, lumitaw na nagkapalad si Ibarra na makatagpo ang pamilya ng Kapitan Heneral
noong siya nagpunta sa Madrid. Tinanong ng Heneral kung wala man lang liham na tagubiling dala si Ibarra
para sa kanya. Hindi na kailangan ito, ani Ibarra sapagkat lahat daw ng mga Pilipino ay tinagubilin sa Heneral.
Sa pagpapahayag ni Ibarra ng kanyang sariling pananaw sa buhay, nagpamuni ng Heneral na matalino ang
binata. Iminungkahi niya itong ipagbili ang lahat lahat na ari-arian at sumama na sa kanya sa Espanya
sapagkat hindi nababagay ang kanyang kaisipan sa Pilipinas. Pero, sinasabi ni Ibarra na higit na matamis ang
mamuhay sa bayang sinilangan at pinamuhayan din ng mga magulang nito.
Pinahalagahan ng Heneral ang paninindigan ni Ibarra sapagkat inaakala niyang higit nga niyang kilala
ang Pilipinas kaysa sa kanya. Nang maalala niya si Maria, kaagad itong naghanda at sinabi ng Heneral kay
Ibarra na puntahan na niya ang kanyang kasintahan at itagubilinang paparoonin sa kanya si Kapitan
Tiyago.Ipinagugunita niya kay Ibarra na samahan siya sa pamamasyal. Tumango si Ibarra at umalis na.
Kapagdaka, tinawag ng Heneral ang mga kagawad at sumunod ang alkalde. Sinabihan ng Heneral ang
alkalde na hindi na kailangang maulit pa ang naganap na pananghalian at ibigay ang lahat ng kaluwagan kay
Ibarra sa pagsasakatuparan ng kanyang mga mabubuting layunin. Huwag ding pakialaman si Ibarra, mariing
pautos pa ng Heneral.
Tumango ang Alkalde sa tinuran ng Heneral. Nangako siyang pangangalagaan din ang kaligtasan ni
Ibarra. Nang dumating si Tiyago kaagad na binati siya ng Heneral dahil sa pagkakaroon ng kapuri-puring anak
at marangal na manunungangin. Nagprisinta pa ang Heneral na maging ninong sa kasal.
Samantala, kaagad na hinanap ni Ibarra sa Maria. Kumatok siya sa silid ni Maria sapagkat naririnig
niya ang boses nito. Pero, hindi binuksan ang pinto at sa halip ay si Sinang ang nagsalita at Sinabi niya Kay
Ibarra na isulat na lamang niya ang gusto niyang sabihin Kay maria Clara sapagkat papunta sila sa dulaan.
Umalis so ibarra Na nagtataka at ibinulong sa sarili "ano ang ibig sabihin kay maria clara sapangkat papunta
sila sa dulaan." Umalis si Ibarra na nagtataka at ibinulong sa sarili' ano ang ibig sabihin nito?

Kabanata 39: ANG PRUSISYON

Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na pagdupikal ng mga batingaw ay nagbabadyang
inilabas na ang prusisyon. Ang mga binata na halos lahat ay mayroong dalang sinding parol. Kasamang
naglalakad ni Kapitan Heneral ang mga kagawad, si Kapitan Tiyago, ang alkalde, ang alperes at si Ibarra at
patungo sa bahay ng kapitan. Nagpatayo ang kapitan ng isang kubol sa harap ng kanyang bahay upang
pagdausan ng pagbigkas ng tulang papuri sa pintakasi ng bayan. Kung hindi lamang sa imbitasyon ng Kapitan
Heneral, mas gusto ni Ibarra na manatili na lamang sa tahanan ni Kapitan Tiyago upang makasama niya si
Maria.
Nangunguna sa prusisyon ang taltong sakristan na may hawak na mga seryales na pilak. Kasunod nila
ang mga guro, mag-aaral at mga batang may dala-dalang parol na papel. Ang mga agwasil at tinitini naman ay
may dalang mga pamalo upang gamitin sa sinumang maniksik o humiwalay sa hanay. Mayroon din silang
kasama na namimigay ng libreng kandila para gamiting pang-ilaw sa prusisyon.
Ang mga santong pinuprusisyon ay pinangungunahan ni San Juan Bautista. Sumunod si San
Francisco, Santa Maria Magdalena, San Diego De Alcala at ang pinakahuli ay ang Mahal na Birhen. Ang karo
ni San Diego ay hinihila ng anim na Hermano Tercero.
Inihinto ang mga karo at andas ng mga santo sa tapat ng kubol sa pagdadarausan ng loa. Mula sa
tabing may isang batang lalaking may pakpak, nakabotang pangabayo, nakabanda at may bigkis ang
lumabas. Pagkatapos na bumigkas ng papuri ang bata sa wikang Latin, Kastila at Tagalog ay pinagpatuloy
ang prusisyon hanggang sa mapatapat sa bahay ni Kapitan Tiyago. Ang lahat ay natigilan sa magandang pag-
awit ni Maria Claria ng Ave Maria ni Gounod sa saliw ng kanyang sariling piyano. Kung napatigil si Padre Salvi
sa ganda ng tinig ni Maria Clara. Higit na nakadama ng kalungkutan si Ibarra. Nadarama niya ang mensahe ng
tinig ng kasiphayuan ng kasintahan. Saglit na naputol ang pagmuni-muni ni Ibarra nang palalahanan siya ng
kaptian Heneral tungkol sa imbitasyon nitong makasalo sa pagkain upang pag-usapan ang pagkawala nina
Basilio at Crispin.

Kabanata 40: SI DONYA CONSOLACION

Kapansin-pansin ang tanging bahay na nakasara ang mga bintana sa kasagsagan ng prusisyon. Ang
bahay na iyon ay pagaari ng isang Donya, si Donya Consolacion. Paano hindi siya pinayagang lumabas at
makihalubilo sa mga tao ng kanyang asawa, ang Alperes. May mapipintog at malalaking ugat sa noo ni Donya
Consolacion at laging may nakasupalpal na malaking tabako sa bibig. Nakilala ang Donya bilang isang
Labandera kaya nahihiya itong ipakilala ang Asawa sa mga kaibigan niyang kastila at mayayamang taga
lalawigan. Ikinahiya din ng Alperes ang Donya dahil sa katawa-tawang pananamit at ang amoy nito ay parang
amoy ng mga kalaguyo ng mga sundalo. Ngunit para sa Donya, mas maganda siya kay Maria Clara.
Ipinagpuputok pa ng damdamin ng Donya ang pagmumura sa kaniya ng Alperes. Suklam na suklam ang
Donya at iniisip kung paano makapaghiganti. Ang pagdilidili niya ay nakapagbigay sa kanyang ng ibayong
ngitngit. Narinig ng Donya si Sisa na umaawit sa kwartel kung saan ito nakabilanggo. Ipinatawag ng Donya si
Sisa ngunit hindi ito maintindahan ni Sisa sapgkat hindi tagalog ang wikang ginamit ng Donya (Espanyol ang
ginamit niya). Pinipilit ngDonya ang sarili na magsalita ng Wikang kastila at ayaw niyang ipahalata na siya ay
bihasang magsalita ng tagalog upang magmukhang tunay na Europea. Nang pumanhik sa bahay nina Donya
Consolacion si Sisa, hindi man niya binati ang paraluman ng guwardiya sibil kaya nagalit ang Donya. Kinuha
ng Donya ang latigo ng Alperes at muling inutos na kumanta si Sisa. Pero, hindi sumunod si Sisa. Dahil dito,
inutusan ng Donya ang mga guwardiya sibil na sabihin kay Sisa ang gusto nitong mangyari. Kumanta si Sisa
ng Kundiman ng Gabi. Ang awit ay tumalab sa damdamin ng Donya at nakakapagsalita ng Tagalog.
Napamaang ang sundalo, hindi niya sukat akalain na marunong mag tagalog ang Donya. Napahiya ang Donya
sa nangyari. Binalingan ng Donya si Sisa at sa pilipit na pangangastila ay inutusan itong magbaile o sumayaw.
Dahil sa pangangastila ng Donya, hindi maintindihan ni Sisa ang iniutos nito kaya tinawag ng Donya ang kawal
upang sabihin sa baliw na sumayaw. Upang mapasunod si Sisa sa kagustuhan, naglulundag at nag-iindak si
Donya Consolacion ngunit buong pagtataka lamang siyang pinagmasdan ni Sisa ataya-mayang napangiti.
Nang hindi sumunod si Sisa, pinalo niya ito sa binti at paa. Nabuwal si Sisa at nagisi ang manipis
nitong damit kasabay ng paglabas ng dugo mula sa nabakbak na sugat. Nasisiyahan ang Donya sa gayong
tanawin. Ang kanyang galit ay naibunton niya kay Sisa. Nadatnan ng Alperes ang Donya habang nilalatigo si
Sisa. Pinatigil ito ng Alperes at ipinagamot si Sisa.

Kabanata 41: KARAPATAN AT KAPANGYARIHAN

Bandang ika-sampu ng gabi sinimulang sindihan ang mga kuwitis na hudyat ng pagsisimula ng dula.
Pinangasiwaan ni Don Filipo ang gabi ng pista. Ng mga oras na iyon ay magkausap ang tinyente at si Pilosopo
Tasyo tungkol sa pag-ayaw ng Don sa kanyang tungkulin. Masama ang loob ng tinyente na hindi tinanggap ng
Kapitan ang kanyang pagbibitiw. Nagsidatingan na ang mga malalaking tao sa bayan kung kaya't nagsimula
na ang palabas na pinangunahan nina Chananay at Marianito ng „Crispino dela Comare‟. Lahat ay nakatuon
ang pansin sa dula samantalang si Padre Salvi ay lantaran ang pagkakatitig kay Maria Clara. Sinisimulan na
ang ikalawang bahagi ng dula nang dumating si Ibarra. Nakatawag pansin ito sa mga pari at hiniling kay Don
Filipo na paalisin si Ibarra. Tinutulan naman ito ni Don Filipo sapagkat malaki ang abuloy ni Ibarra at higit
siyang takot na suwayin ang utos ng Kapitan Heneral kaysa sa utos nila. Sa inis ay umalis ang mga pari sa
kalagitnaan ng dula. Ilang saglit pa ay nagpaalam na rin si Ibarra sa mga kadalagahan lalo na kay Maria Clara
upang paroonan ang nalimutang tipanan. Nangako siya na babalik bago matapos ang dula. Sa kalagitnaan ng
dula ay may lumapit na dalawang gwardya sibil kay Don Filipo at iniuutos na itigil ang dula dahil nabubulahaw
sa pagtulog sina Donya Consolacion at alperes. Hindi ito mapagbigyan ni Don Filipo kung kaya't nagkaroon ng
gulo. Nang pagtangkaang patigilin ang mga musikero, hinuli ng mga kuwadrilyero sa tribunal ang dalawang
gwardiya sibil. Nagkataon na nakabalik na rin si Ibarra sa mga sandaling iyon at hinanap kaagad si Maria.
Kumapit naman kaagad ang sindak na dalaga sa mga bisig ni Ibarra habang si Tiya Isabel ay naglitanya ng
panalangin. Sa galit ng mga kalalakihan doon ay pinagbabato nila ang mga gwardya sibil na huminahon
lamang sa pakiusap ni Elias, na inabisuhan naman ni Ibarra sapagkat wala silang magagawa ni Don Filipo sa
bagay na iyon. Ang pangyayari ay hindi nakaligtas sa pagmamanman ni Padre Salvi at ibinalita rin ito ng
kanyang tauhan. Sa kanyang pangitain ay nawalan ng malay tao si Maria at si Ibarra ang kumarga sa dalaga.
Sa ganoong pangitain ay nagmistula itong baliw at nagtatakbo papunta sa bahay ni Kapitan Tyago upang
makasiguro na hindi totoo ang kanyang takot. Nakahinga lamang siya ng maluwag nang makita niya ang anino
nina Maria Clara at Tiya Isabel mula sa labas ng bahay ng Kapitan. Umuwi na ito ng masigurong hindi kasama
ng dalaga si Ibarra.

Kabanata 42: DALAWANG PANAUHIN

Balisa at di makatulog si Ibarra dahil sa nangyari sa dula. Dumating si Elias upang ipabatid na may
sakit si Maria. Tinanong nito ang binata kung may nais sabihin sa dalaga bago dalhin sa Batangas.
Isinalaysay din ni Elias kung paano huminto ang kaguluhan. Kilala niya raw ang dalawang nanggulo at
napahinto dahil na rin sa pakiusap niya. Nagbihis si Ibarra at pupunta sa bahay ni Kapitan Tiago.
Nakasalubong niya sa daan ang kapatid ng lalaking madilaw na yumao sa paghuhugos ng unang bato sa
paaralan, si Lucas. Kinukulit nito si Ibarra sa perang makukuha sa pagkamatay ng kapatid. Sinagot siya ni
Ibarra na sa susunod na lamang sila mag-usap dahil pupunta siya sa maysakit. Nangulit si Lucas ngunit
tinalikuran lang siya ni Ibarra.
Sumama ang tingin ni Lucas kay Ibarra. Napabulong ito na apo raw talaga ng matandang nagpahirap
sa ama ni Lucas itong si Ibarra. Pero magkakasundo pa rin daw sila basta magbayad si Ibarra.

Kabanata 43: ANG MAG-ASAWANG DE ESPADANA

Malungkot sa bahay ni Kapitan Tiyago sapagkat may sakit si Maria Clara. Pinag-uusapan ng
magpinsang Tiya Isabel at Kapitan Tiyago kung alin ang mabuting bigyan ng limos, ang krus sa Tunasan na
lumaki, o ang krus sa Matahong na nagpapawis. Nais malaman ni Kapitan Tiyago kung alin sa dalawang ito
ang higit na mapaghimala. Napagdesisyonan na parehong bigyan ng limos ang dalawang ito upang gumaling
kaagad ang karamdaman ni Maria Clara. Natigil ang pag-uusap ng magpinsan nang mayroong tumigil sa
harap ng bahay. Ang dumating ay sina Dr. Tiburcio de Espadana, na inaanak ng kamag-anak ni Padre
Damaso at tanging kalihim ng lahat ng ministro sa Espanya. Kasama ang kaniyang asawa na si Donya
Victorina de Espadaña pati si Alfonso Linares
Inaasahan ni Kapitan Tiyago ang mga dumating na panauhin. Pagkatapos na maipakilala ni Don't
Victorina si Linares, sinamahan sila ni Kapitan Tiyago sa kanikanilang silid.
Sa biglang tingin, aakalain na si Donya Victorina ay isang Orofea. Siya ay isang ginang na may edad
na apatnapu't lima pero ipinamamalitang siya ay tatlumpu't dalawa taong gulang lamang. Nuong bata at
dalaga pa siya at kapanipaniwalang maganda ito. Kaya, hindi siya nagpasilo sa mga lalaking Pilipino at ang
pinangarap niyang mapangasawa ay isang dayuhan. Isa siyang social climber at ibig na mapabilang sa
mataas na antas ng lipunan. Ngunit, ang bitag na inihanda niya ay walang nasilo. Nalagay siya sa
pangangailangan na kailangang makapangasawa siya ng dayuhan. Napilitan siyang masiyahan sa isang
maralitang Kastila na tagaEspanya itinaboy ng bayang Extremadura at ipinadpad ng kapalaran sa Pilipinas.
Ang kastilang ito ay si Don Tiburcio de Espanada na may tatlumpu't lima taong gulang,ngunit mukha pang
matanda kay Donya Victorina.
Nakarating siya sa Pilipinas sakay ng barkong Salvadora. Sa barko dumanas siya ng katakot-takot na
pagkahilo at nabalian pa ng paa. Nahihiya na siyang magbalik sa Espanya, dahil ipinasya na niyang manatili
sa Pilipinas. Eksaktong labing limang araw siya sa bansa nang matanggap siya sa trabaho dahil sa tulong ng
mga kababayang Kastila. Sapagkat hindi naman siya nag-aral pinayuhan siya ng mga kababayan na humanap
nang magandang kapalaran sa mga lalawigan at magpanggap na isang mediko na ang tanging puhunan ay
ang pagiging kastila. Ayaw sana niyang sumunod dahil nahiya siya, pero dahil sa gipit na gipit na siya,wala
siyang mapagpipilian kundi sumunod sa payo.
Siya ay dating nagtatrabaho sa pagamutan ng San Carlos bilang tagapagbaga ng mga painitan at
tagapaspas ng alikabok sa mga mesa at upuan pero wala talagang kaalam-alam sa panggagamot. Sa una
mababa ang singil. Lumalaon pataas ng pataas, sinamantala niya ng husto ang pagtitiwala ng mga Indio. Dahil
dito, umaasa siya na tuloy-tuloy na ang kanyang pagyaman. Ngunit, nagsumbong ang mga tunay na mediko
sa Protomediko de Manila na siya ay pekeng doktor. Nawalan na siya ng pasyente. Babalik na sana siya sa
pamamalimos sa mga kakilala‟t kababayan subalit napangasawa nga niya si Donya Victorina.
Pagkakasal, lumipat sila sa Santa Ana at dito idinaos ang kanilang pulut-gata. Ilang araw ang nagtagal
bumili ng aranya at karomata si Donya Victorina at matutuling kabayo mula sa Albay at Batangas para sa
gamit nilang mag-asawa. Binihisan din niya ng husto ang asawa para magmukhang kagalang-galang. Ang
Donya ay nagsimulang maging ilusyunada bilang isang Orofea. Nagpusod-Espanyola at naglagay ng mga
palamuti sa katawan. Ilang buwan ang lumipas, ipinamalita niyang siya ay naglilihi at sa Espanya
manganganak sapagkat ayaw ipanganak ang anak na tatawaging rebolusyunario. Ang kanyang pangalan ay
dinagdag din ng de, kayat nakalimbag sa mga tarheta nito ang Won't Victorina de Espanada.
Dumaan ang tatlong buwan, ang inaasahang pagbubuntis ng Donya ay naunsyami kayat wala siyang
magawa kundi ang manatili sa "lupain ng mga salvaje." Ang ginawa niya ay nagpatingin sa mga hilot at
manggagamot, ngunit wala ring nangyari. Hindi siya nagkaanak.
Dahil siguro nadisperada ang Donya sa hindi pagkakaroon ng anak, naibunton niya ang kanyang
ngitngit sa asawa nito. Parang maamong kordero ang Don, kahit na ano ang gawin ng Donya hindi ito
nakakarinigan ng reklamo, kapag nagagalit ang Donya, nilalabnot niya ang pustiso ng asawa at kung minsan
nama‟y hindi niya ipinapahintulutan lumabas ng bahay.
Isang araw, naisip ng Donya na ang asawa ay dapat na maglagay ng titulong medicina at cirugia.
Tumutol ang Don sapagakat pamemeke na naman ang gagawin niyang panggagamot. Ngunit, wala siyang
magawa at sumunod na lamang sa Donya. Tunay na amini‟t hindi, siya ay Ander de Saya.
Nagpaukit sa marmol ang Donya ng karatulang may nakasulat na: DOCTOR DE ESPADAÑA,
ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE ENFERMEDADES at ito ay ikinabit sa kanyang bahay.
Naisip din ng Donya na kumuha ng tagapangasiwang kastila sa kanyang mga ariarian sapagkat hindi
niya pinagkakatiwalaan ang mga Pilipino. Ipinakaon naman ng Don ang pamangkin si Linares na nag-aaral ng
pagkamananggol, sa gastos ng Donya.
Samantala sila ay nagmimiryenda ay dumating si Pari Salvi. Dati ng kakilala ng magasawa ang pari,
kaya si Linares na lamang ang kanilang ipinakilala. Kaagad sinabakan na ni Donya Victorina ang pamimintas
sa mga tag-lalawigan at pinangalandakan na kaututang dila nila ang alkalde at ng iba pang nasa mataas na
poder sa estado.
Pero, namangha ang Donya nang sabihin ni Tiyago na kadadalaw lamang ng Kapitan – Heneral sa
kanilang tahanan. Halos hindi makapaniwala ang Donya. Gayunpaman, dahil sa wala na siyang magawa
sinabi na lamang na nanghinayang siya at hindi kaagad nagkasakit si Mari disin sana'y nakadaupang palad
nila ang Heneral.
Nang matapos ang kanilang pag-uusap, pinuntahan nila si Maria na noon ay nakahiga sa isang
kamagong na nakaukurtinahan ng husi at pinya. Ang ulo ni Maria ay may taling panyo na basa ng agua
colonia at nakakumot ng puti. Nasa tabi ang dalawang kaibiganng babae at si Andeng na may hawak ng
punpon ng azucena.
 Naitanong naman ni Linares kay Pari Salvi kung saan si Padre Damaso, sapagakat may dala itong
sulat-tagubilin para rito. Sinabi ni Padri Salvi na dadalaw ito kay Maria Clara kaya napanatag ang loob ni
Linares.
Pinulsuhan ng Don si Maria, tiningnan ang dila at sinabing may sakit ito, ngunit mapapagaling. Ang
iniresetang gamot niya ay: Sa Umaga ay liquen at gatas, Jarabe de altea at dalawang pildoras de Cinaglosa.
Sinamantala ito ng Donya at ipinakilala si Linarez na nabigla sapagkat nakatoun ang kanyang mga mata at isip
kay Maria na lubhang nagagandahan.
Saglit naputol ang walang kurap na pagkakatitig ni Linarez sa magandang mukha ni Maria nang sabihin
ni Padre Salvi nang dumating na si padre Damaso. Ang padre ay kagagaling lamang niya sa sakit, siya ay
putlain mabuway kung lumakad, payat at hindi masalita.

Kabanata 44: Mga Balakin

Halatang halata ang lubos na pag-aalala sa mukha ni Padre Damaso at tuloytuloy itong pumasok sa
silid ni Maria Clara. Nananangis ang Pari at sinabi sa anak na hindi ito mamamatay. Lahat ay nagtaka sa
ipinakita ni Padre Damaso, hindi nila akalain na sa kabila ng magaspang nitong ugali ay marunong pala itong
umiyak at malambot ang kalooban. Naisip din nila na mahal na mahal talaga ng pari si Maria. Pamaya-maya
ay tumindig ang pari at nagtungo ito sa silong ng balag upang managhoy. Nang naibsan ang damdamin ni
Padre Damaso ay sinamantala ito ni Donya Victorin at ipinakilala si Linares. Sinabi ng huli na inaanak siya ni
Carlicos, ang bayaw ni Damaso. Iniabot ni Linares ang sulat at dito ay nakasaad na siya ay humahanap ng
mapapangasawa at trabaho. Madali lamang na matatanggap ang binata ayon kay Padre Damaso sapagkat ito
ay naging abogado sa Universidad Central. At sa mapapangasawa ay iminungkahing kakausapin niya si
Kapitan Tyago. Bagay naman na ikinalungkot ni Padre Salvi. Sinadya naman ni Lucas si Padre Salvi upang
isangguni ang marapat na katarungan para sa kanyang kapatid. Umarte itong kaawa-awa at pilit na pinapatulo
ang luha upang mabaghan sa kanya ang pari. Sinabi nito na binigyan lamang siya ng P500.00 ni Ibarra kapalit
ang buhay ng kanyang kapatid. Hindi naman ikinatuwa ng pari ang kaartehan ni Lucas kung kaya't
pinagtabuyan niya iyon. Walang nagawa ang oportunistang si Lucas kung hindi bumulong bulong at
napahiyang nilayasan ang pari.

Kabanata 45: ANG PANGUNGUMPISAL

Nabinat si Maria pagkatapos na makapagkumpisal. Sa kanyang pagkahibang walang sinasabing
pangalan kundi ang pangalan ng kanyang inang hindi man lamang nakikilala. Siya ay binabantayang mabuti
ng kanyang mga kaibigang dalaga. Si Kapitan Tiyago naman ay nagpamisa at nangako na magbibigay ng
tungkod na ginto sa Birhen ng Antipolo. Unti-unti namang bumaba ang lagnat ni Maria.
Takang-taka naman si Don Tiburcio sa naging epekto ng gamot na inireseta niya sa dalaga. Sa
kasiyahan ni Donya Victorina hindi niya nilabnot ang pustiso ng asawa.
Isang hapon napag-usapan ang nakatakdang pag lipat ng parokya ni Pari Damaso sa Tayabas. Sinabi
ni Kapitan Tiyago na ang ganitong pagkakalayo ng pari ay labis na daramdamin ni Maria sapagkat para na rin
niya itong ama. Ipinaliwanag din niya na ang pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng mga pangyayari noong
pista. Sinabi naman ng kura na mabuti nga ang di pag papahintulot ng kapitan na mag kausap ang anak at si
Ibarra. Pero, tinutulan ng Donya ang ganitong pananaw ng dalaga sapagkat matibay ang kanyang paniniwala,
na si Don Tiburcio ang nakapagpagaling kay Maria. Hindi pinansin ni Pari Salvi ang Donya at sa halip sinabi
niya na malaki raw ang nagawa ng pangungumpisal sapagkat daig ng isang malinis na budhi ang lahat namga
gamot na gaya ng pinatutunayan na ng maraming pagkakaton. Dahil dito, nabanas ang Donya at iminungkahi
niya kay Pari Salvi na gamutin ng kanyang kumpisal Si Donya Consulation na asawa ng alperes.
Hindi umimik ang pari at sa halip ay tinagubilinan niya si Kapitan Tiyago na ipahanda kay Tiya Isabel si
Maria sa isang pangungumpisal muli sa gabing iyon at bibigyan nniya ng viatico kinabukasan upang tuloy-tuloy
na ang kanyang paggaling.
Samantala, pinainom ni Sinang si Maria ng isang pildoras na mula sa bumbong na kristal at bilin ng
doktor ay itigil ito kaag nakakaramdam siya ng pamimingi. Itinanong ni Maria kay Silang kung hindi sumulat si
Ibrra. Sumagot si sinang na abala si Ibarra sa pag-aasikaso na mapatawad ng arsobispo ang kanyang
ekskumunyon. Saglit na natigil ang kanilang pag\uusap sapagkat siyang pagpasok ni Tiya Isabel upang ihanda
muli si Maria na sulatan niya si Ibarra at sabihing limutin na niya ito. Di nakapag tanong si Sinang dahil
nagsisimula na si Tiya Isabel, si Maria naman ay nag-iisip ng mga kasalanan. Binasa ni Tiya Isabel ang
sampung utos. Pagkaraan ay nagtulos ng isang malaking kandila sa harap ng altar ng mahal na Birhen.
Nagtagal ang kumpisalan sa gabing iyon. Napansin ni Tiya Isabel na sa halip na makinig ang pari sa
sinasabin ni Maria, tila ba binabasa ang nasa isip ng dalaga. Nung lumabas ng silid si Pari Salvi, ito ay
namumutla at nakapangagat labi, kunot ang nuo at pawisan. Sa malas, siya ang kinumpisalan na di nagtamo
nag patawad.
 Kabanata 46: MGA INUUSIG
Sa wakas ay natagpuan ni Elias si Kapitan Pablo sa isang yungib sa kagubatan pagkatapos ng anim
na buwan na hindi pagkikita. May dalawang linggo na rin ang nakalipas nang malaman ni Elias ang sinapit ng
kapitan. Malapit ang loob niya sa matanda at itinuturing niya itong ama. Pareho rin silang nag-iisa na sa buhay.
Sinubukang kumbinsihin ni Elias si Kapitan Pablo na maisama ito sa mga lupain ng katutubo. Sinabi Niya Na
Malayo man ito sa sibilisasyon ay makakapamuhay ng mapayapa ang matanda at makakalimot sa sinapit ng
kanyang pamilya. Tinanggihan naman ito ng matanda at matiim itong nanindigan na ipaghiganti ang masaklap
na nangyari sa kanyang mga anak sa kamay ng mga dayuhan. Hindi siya matatahimik hanggat hindi
nagkakaroon ng katarungan ang kaawa-awang sinapit ng kanyang pamilya.
Tatlo ang anak ni Kapitan Pablo, isang babae at dalawang lalake. Pinagsamantalahan ng isang alagad
ng simbahan ang kanyang anak na dalaga. Ang isa niyang anak na lalaki ay nag-imbestiga sa nangyari kung
kayat nagpunta ito ng kumbento. Tila nagkaroon naman diumano ng nakawan sa kumbento kung kaya't
pinagbintangan ang kanyang anak na lalaki. Hindi man napatunayan ang nasabing nakawan, hinuli pa rin ito at
ibinitin at nakatikim ng pagpapahirap sa kamay ng mga awtoridad. Hindi tinugon ni Kapitan Pablo ang mga
sigaw ng pagtawag ng kanyang anak sapagkat noon ay mas nanaig ang kanyang kaduwagan at pagnanais sa
mapayapang buhay. Ang kura naman ay hindi man lamang naparusahan kundi inilipat lamang ng panibagong
lugar. Ang isa naman niyang anak na lalaki ay pinaghinalaang maghihiganti. Sa kasamaang palad, may isang
pagkakataon na hindi nito nadala ang kanyang sedula kung kaya't hinuli ito ng mga sibil. Pinahirapan din ito at
ng hindi na makayanan ay kinitil nito ang sariling buhay.
Kung kaya para kay Kapitan Pablo, wala nang mahalaga sa kanya kundi ang ipaghiganti ang sinapit ng
kanyang mga anak. Lulusob sila sa bayan sa tamang oras, kasama ng iba pang mga kapus-palad na pinag-
uusig ng pamahalaan. Lubos naman itong nauunawaan ni Elias, kaya't ang simpatya niya ay nasa matanda.
Minsan na ring hinangad ni Elias ang paghihiganti, ngunit sa kagustuhang wala ng madamay pa sa kanyang
paghihiganti, kinalimutan na lamang niya ito. Ayon kay Kapitan Pablo, madali itong gawin para kay Elias
sapagkat magkaiba naman sila ng sinapit. Si Elias ay bata pa at walang namatay na mga anak. Pinangakuan
naman niya si Elias na walang madadamay na inosente sa gagawin nilang paghihiganti.
Isinawalat din ni Elias kay Kapitan Pablo ang naging pagkikita at pagkakaibigan nila ni Ibarra.
Ikinuwento rin nito ang mga katangian ni Ibarra at ang pang-aaping sinapit ng pamilya nito sa kamay ng pari.
Sinabi nito kay Kapitan Pablo na makakatulong si Ibarra sa pagpapa-abot sa Heneral tungkol sa mga hinaing
ng bayan.
Sumang-ayon naman ang matanda at malalaman niya ang resulta ng pakikipagusap ni Elias kay Ibarra
tungkol dito pagkatapos ng apat araw. Ang mga tauhan ng Kapitan Pablo ang kakatagpuin ni Elias upang
maipag-bigay alam sa matanda ang sagot ni Ibarra. Kapag sumang-ayon si Ibarra, magkakaroon ng
katarungan ang kanilang mga hinaing at kung hindi naman, nangako si Elias na sasama sa kanilang layunin.”

Kabanata 47: Sabungan

Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may sabungan din sa San Diego. Ito ay nahahati sa tatlong
bahagi. May pasukan ito sa pinto na binabantayan ng isang babaeng naniningil ng bayad sa pagpasok.
Nakahanay naman sa magkabilang daraanan na mga tao ang mga tindera na nagtitinda ng kung anu-ano na
katulad ng pagkain, gamit na maliliit sa bahay, sigarilyo at iba pa. Kalapit ito ng isang may kalakihan ding lugar
na kinaroroonan ng mga tahur, magtatari at mga sobra ang hilig sa sabong. Dito nagpapalipat-lipat nang
mabilis ang kuwarta sa kamay ng mga tao at pakikipagsunduan. Ang tawag sa lugar na ito ay ulutan. Ang
ikatlong bahagi naman ng sabungan ay tinatawag na ruweda. Dito dinaraos ang mga sultada. Makikita sa
lugar na ito ang mga taong may matataas na tungkulin, mayayaman, ang mga tahur at sentensyador. Nasa
loob ng sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at Lucas. Nagtanong si Kapitan Basilio tungkol sa
manok na isasabong ni Kapitan Tiyago samantalang papasok ito sa sabungan na kasunod ang dalawang
alalay o utusan na may dalang isang lasak na manok at isang malaking putting tinali. Bulik naman ang manok
ni Kapitan Basilio. Nagkaroon muna ng batian tungkol sa pagkakasakit ni Maria Clara, pagkaraan nagkasundo
ang dalawa na paglabanin ang bulik at ang lasak sa pustang P 3,000. Parang apoy na kumalat ang
paglalaban. Nagkaroon ng pustahan ang mga sabungero. Lumilitaw na dehado ang pula at llamado naman
ang puti. Habang hindi magkamayaw sa pagpusta ang ilang sabungero sa gagawing pagsusultada, ang
dalawang binatang magkapatid na sina Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga pumupusta. Sila ay matamang
pinagmamasdan ni Lucas.Pamayamaya ay lumapit ang pinakabata sa dalawa kay Lucas at nakiusap na
pautangin ito ng pera para may maipusta. Sina Bruno at Tarsilo ay may masaklap na karanasan sa mga sibil,
ang kanilang ama ay pinatay sa palo ng mga ito. Tinanong ni Lucas ang magkapitd kung payag na sila sa
kondisyong kanyang ibinigay. Ayaw ng nakatatanda. Dahil dito, sinabi ni Lucas na kahit kilala man niya ang
magkapatid na ayaw ipaghiganti ang pagkamatay ng kanilang ama, hindi niya mapapautang ang mga ito ng
perang hindi niya pag-aari. Ang Pera, anya ay kay Don Cisostomo Ibarra. Gayunman, kung papayag sila sa
kanilang amuki, madali niyang mabibigyan ng pera ang mga ito. Ikinatwiran ng dalawa, na kundi lamang sa
kanilang kapatid na babae ay matagal na siguro silang nabitay. Pero, sinagot sila ni Lucas na mga nabibitay ay
mga duwag lamang, walang salapi at mahihina at kung sakali ay malapit lamang ang bundok. Samantala,
pinagsalpuk na ang dalawang manok, na ilang sandali lang ay kapwa sugatan. Pero matindi ang sa puti. May
tarak ito sa dibdib samantalang ang sa pula naman ay sa pakpak lamang. Gayunman, unang bumulagta ang
puit na nagkikisay at sumunod naman ang pula na ipinipikit ang mga mata. Ang nanalo sa labanan ay ang
pula. Hiyawang umaatikabo ang sumunod. Nanghinayang sina Tarsilo at Bruno at hindi sila nakapusta disin
sana’y nanalo ng tig-P100 bawat isa. Sa di kalayuan, nakita nila si Pedro, ang asawa ni Sisa na binibilangan
ng pera ni Lucas. Naisip nilang pumusta sa sususnod na laban. Tiyempo namang ang isusunod na
paglalabanin ay ang bulik ni Kapitan Basilio at ang lasak ni Kapitan Tiyago. Nakalimutan ng magkapatid ang
tungkol sa kanilang kapatid na babae. Naisip nilang walang mangyayari sa kanila kung kukunin nila ang
inaalok na pera ni Lucas sapagkat si Crisostomo ay kaibigang matalik ng heneral at kasama pa nito sa
pamamasyal. Nang lumapit ang magkapatid kay Lucas, hindi sila nabigo. Sila ay binigyan ng tig- P30.00 sa
kasunduang sasama sila sa pagsalakay sa kuwartel. Kapag sila ay nakapagsama pa, tig-sasampu uli sa bawat
maisama nila. Kapag nagtagumpay sila sa gagawing pagsalakay, may tig-P100 at ang mga kasama nila at sila
naman ay tig-P200 ang tatanggapin. Tumango sila pareho sa lahat ng kondisyon. Kaagad na tinanggap ang
perang hinihingi nila. Tinagubilinan ni Lucas ang magkapatid na kinabukasan ay darating ang mga sandatang
padala ni Ibarra. Sa ikawalo naman ng gabi sa makalawa ay kailangan magtungo sila sa libingan upang
tumanggap ng utos. Ito lamang at naghiwalay na silang tatlo. Tuloy ang sabong.

Kabanata 48: Dalawang Senyora

Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan Tiyago, magkaakbay naman na namamasyal sina Donya
Victorina at Don Tiburcio upang malasin ang bahay ng mga Indio. Ayon sa Donya pangit ang mga bahay ng
mga Indio. Sa kanilang paglakad, nababanas siya ng husto kapag hindi nagpupugay sa kanila ang mga
nakakasalubong. Dahil dito, inutos niya sa Don na mamalo ng sumbrero. Pero, tumanggi ang Don bunga raw
ng kanyang kapansanan. Nang mapadaan ang Donya sa tapat ng bahay ng alperes nagkatama ang kanilang
mga paningin. Parehong matalim. Tiningnan ng alperes ang Donya mula ulo hanngang paa, ngumuso at
dumura sa kabila. Sinugod ng Donya ang alperes at nagkaroon ng mainitang pagtatalo… Binanggit ng Donya
ang pagiging labandera ng alperesa samantalang pinagdidikdikan naman ng huli ang pagiging pilay at
mapagpanggap na asawa ng Donya. Puyos sa galit, Habang hawak na mahigpit ang latigo ng alperes na
nanaog si Donya Consolacion, upang daluhugin si Donia Victorina. Pero, Bago mag-pangabot ang dalawa,
dumating ang alperes. Umawat si Don Tiburcio. Ang pangyayari ay sinaksihan ng maraming tao na nakatawag
pansin ng kanilang pagtatalakan. Dumating ang kura at pinatitigil ang dalawa, ngunit pasinghal na binulyawan
siya ng alperes kasabay sa pagtawag ditong ‘mapagbanal-banalang Carliston’. Nagalit naman ng husto si
Victorina at sinabi kay tiburcio na kailangan hamunin niya ang alperes sa pamamagitan ns sabelo o rebolber.
Tumanggi ang Tiburcio, kaya nahablot na naman ng di oras ang kanyang pustiso ng nagtatalak na asawa.
Pagdating sa bahay ng mag-asawa, inabutan nilang kausap ni Linares si Maria at ang mga kaibigan nito. Kay
Linares nabaling ang atensyon ng Donya, inutusan nito na siya ang humamon sa Alperes sa pamamagitan ng
baril o sable at kung hindi ibubulatlat nito sa madla at kay Kapitan Tiyago ang tunay nitong pagkatao. Namutla
si Linares at humingi ito ng paumanhin sa Donya. Siya namang pagdating ni Kapitan Tiyago na lugo-lugo
sapagkat natalo ang kangyang lasak. Hindi pa nakapagpapahinga si Tiyago, Tinaltalan kaagad siya ng Donya.
Sinabi niya sa Kapitan na hahamunin ni Linares ang alperes at kapag hindi niya ito nagawa, di dapat itong
magpakasal kay Maria. Sapagkat ang duwag ay hindi nababagay sa inyong anak, pagdidiin pa ng Donya.
Dahil sa narinig nagpahatid si Maria sa kanyang silid. Kinagabihan, bago umalis sina Donya Victorina at Don
Tiburcio iniwan nila ang kuwenta sa paggagamot kay Maria at ito’y umaabot sa kung ilang libong piso. Naiwan
naman si Linares na nasa gipit na kalagayan.
Kabanata 49: Isang Talinghaga
Dumating kinabukasan si Ibarra na gaya ng pagkakabalita ni Lucas sa magkapatid na Tarsilo at Bruno.
Ang unang sinadya ng binata ay ang tahanan ni Kapitan Tiyago upang ibalita na siya ay hindi escomulgado at
dalawin si Maria. May dala siyang sulat mula sa arsobispo na ibinigay nito sa kura at nagsasaad na inaalis na
ang excomunion. Tuwang- tuwa si Tiya Isabel, sapagkat boto siya kay Ibarra at ayaw din niyang
mapangasawa ng kanyang pamangkin si Maria ang kastilang si Linares. Tinawag ni Isabel si Maria at
pinatuloy si Ibarra. Ngunit biglang naumid ang dila ng binata sapagkat nakita niyang kalapit ng kasintahan si
Linares na nasa balkon. Nakasandig sa silyon si Maria at may hawak na abaniko. Sa may paanan nito ay
nandoroon si Linares na nagkukumpol ng rosas at sampaga. Namulat si Linares ng makita si Ibarra
samantalang si Maria ay namula at hinayaang malaglag na lamang ang tangang pamaypay. Sinikap nitong
tumayo, pero hinang-hina siya dahil nga sa pagkakasakit. Si Linares ay waring napapatda at hindi
makapagsalita. Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng kanyang diipinasabing pagdalaw. Nakatingin
lamang sa kanya si Maria na parang inuunawa ang bawat katagang namutawi sa kanyang labi. Malungkot si
Maria, kaya nakuro ni Ibarra na bukas nalamang siya dadalaw. Tumango ang dalaga. Umalis si Ibarra na ang
puso ay ginugutay ng matinding pag-aalinlangan, gulo ang kanyang isip. Sa paglakad niya, humantong siya sa
ipinapagawang paaralan. Binati siya ni Nol Juan at mangagawang dinatnan niyang abalang gumagawa.
Binigyang diin ni Ibarra sa mga dinatnan na wala ng dapat ipangamba sa kanya ng sinuman sapagkat siya ay
hindi na excomugaldo. Pero, tinugon siya ni Nol Juan na hindi nila pinapansin ang excommunion sapagkat
silang lahat ay pawang excomulgado. Nakita ni Ibarra si Elias na kasama ang mga manggagawa. Yumukod si
Elias at ipinahiwatig sa pamamagitan ng tingin na mayroon siyang gustong sabihin sa kanya. Dahil dito,
inutusan ni Ibarra si Nol Juan na kunin at ipakita sa kanya ang talaan nito ng mga obrero upang kanyang
tignan. Nilapitan ni Ibarra si Elias na nag-iisang nagkakarga ng bato sa isang kariton. Sinabi ni Elias na nais
niyang makausap ang binata nang ilang oras. Ipinakiusap nitong mamangka sila sa baybay ng lawa sa
bandang hapon upang pag-usapan ang isang napakahalagang bagay. Tumango lamang si Ibarra nang
makitang papalapit na sa kanila si Nol Juan. Si Elias naman ay lumayo na. Nang tignan ng binata ang talaan
ng mga obrero, wala ang pangalan ng pilotong si Elias.

Kabanata 50: Tinig ng mga Inuusig

Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi nasisiyahan. Kaya, kaagad na humingi ng
paumanhin si Elias sa pagkagambala niya sa binata. Sinabi ni Ibarra ang dahilan, nakasalubong niya ang
alperes at gusto nitong muli na magkausap. Dahil nag-aalala siyang makita si Elias, nagdahilan na lamang
siya. Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni Elias na di siya matatandaan ng alperes. Saglit na
napabuntonghininga si Ibarra sapagkat biglang pumasok sa kanyang isip ang kanyang pangako kay Maria.
Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya ang sugo ng mga sawimpalad.
Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng mga tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa
ang mga pag-aalinlangan at pagbabala. Ang kahilingan ng mga sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng
makaamang pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago sa mga kawal na sandatahan,
sa mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa iba pang pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob ng
kaunting karangalan sa pagkatao ng mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at
kapangyarihang taglay ng mga sibil na madalas na nagiging puno’t dulo ng paglapastangan sa karapatang
pantao.Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na sa halip na makakabuti ay lalo pang makakasama.
Sinabi nitong maaari niyang pakilusin ang kanyang mga kaibigan sa Madrid sa pamamagitan ng salapi at pati
na ang Kapitan-Heneral ay kanyang mapapakiusapan, ngunit lahat sila ay walang magagawa. Siya man ay
hindi gagawa ng anumang pagkilos ukol sa mga bagay na iyon sapagkat kung may kasiraan man ang
korporasyon, ay matatawag naman nilang masasamang kailangan. Nagtaka si Ibarra, hindi niya sukat akalaing
ang isang tulad ni Ibarra ay naniniwala satinatawag na masamang kailangan na para bang nais palabasin nito
na kailangang gumawa muna ng masama upang makapagdulot ng mabuti. Naniniwala siya na kapag ang sakit
ay malala, kailangang gamutin ng isang mahapding panlunas. Ang sakit ng bayan ay malubha kaya’t kailangan
ang kaparaanang marahas kung ito ay makakabuti. Ang isang mabuting manggagamot, anya ay sinususri ang
pinagmulan ng sakit at hindi ang mga at hindi ang mga palatandaan nito na sinisikap na bigyan ng lunas.
Katulad ng mga sibil na sa pagnanais daw na masugpo ang kasamaan, ito’y iniinis sa pananakot, paggawa ng
marahas at walang habas na paggamit ng lakas. At kapag pinahina ang guwardiya sibil ay malalagay naman
sa panganib ang katahimikan ng bayan. Paano raw magkakagayon gayong 15 taon nang may mga sibil,
ngunit ang mga tulisan ay patuloy pa rin sa pandarambong. Ang mga sibil ay walang naidudulot na kabutihan
sa bayan sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan ang isang tao kahit na marangal dahil lamang sa
nakalimutan ang cedula personal, at kapag kailangang malinis ang kanilang mga kuwartel, ay manghuhuli sila
ng mga kaawa-awang mamamayan na walang lakas na tumutol. Napag-usapan pa nila na bago itatag ang
guardia civil nanunulisan ang mga tao dahil sa matinding pagkagutom. Binigyang diin naman ni Elias na ang
mga sawimpalad na hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga prayle at ng isang
pagtangkilik laban sa korporasyon. Pero, sinabi naman ni Ibarra na may utang na loob na dapat tanawin ng
bayan sa mga paring pinagkakautangan ng pananalig at patangkilik noon laban sa mga pandarahas ng mga
may-kapangyarihan. Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng dalawa na kapwa nila mahal ang bayan. Pero,
hindi napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa pakiusap ng mga sawimpalad. Kaya, ipinahayag niya kay Ibarra
na sasabihin na lamang daw niya sa mga ito na ilipat na sa Diyos o sa kanilang mga bisig ang pagtitiwala na
sa kapwa tao na di magtatamong-pala.

Kabanata 51: Ang Angkan ni Elias

Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang malaman nito na siya ay kabilang din sa
mga swimpalad. May 60 taon na ang nakakalipas, ang kanyang nuno ay isang tenedor de libros sa isang
bahaykalakal ng kastila. Kasama ng kanyang asawa at isang anak na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang
gabi nasunog ang isang tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang kanyang nuno sa salang panununog.
Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa abogado, siya ay nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na
nakagapos sa kabayo at pinapalo sa bawat panulukan ng daan. Buntis noon ang asawa, nagtangka pa ring
humanap ng pagkakakitaan kahit na sa masamang paraan para sa anak at asawang may sakit. Nang
gumaling ang sugat ng kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok na lamang. Nanganak ang babae,
ngunit hindi nagtagal namatay ito. Hindi nakayanan ng kanyang nuno ang sapin-saping pagdurusang kanilang
natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito naipalibing ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad
ang pagkamatay ng asawa. Nahatulan din siyang paluin. Pero, ito ay hindi itinuloy at ipinagpaliban sapagkat
dalawang buwan siyang buntis nuon. Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang hatol. Nagawang tumakas ng
babae mula sa malupit na kamay ng batas, lumipat sila sa kalapit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na
panganay, ito ay naging tulisan. Gumawa siya ng panununog at pagpatay upang maipaghiganti nila ang
kaapihang natamo. Nakilalasiya sa tawag na balat. Ang lahat ay natakot sa kanyang pangalan. Ang ina ay
nakilala naman sa tawag na haliparot delingkuwente at napalo at ang bunso dahil sa mabait at tinawag na
lamang anak ng ina. Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay na. Ito ay nakabulagta
ssa ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay nakatingala sa isang bakol na nakasabit sa puno. Ang kanyang
katawan ay ibinaon samantalang ang mga paa, kamay ay ikinalat. Ang ulo naman ay siyang dinala sa kanyang
ina. Walang nalalabing paraan sa nakakabata dahil sa kalunos-lunos na pangyayaring ito kundi ang tumakas.
Siya ay ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas at namasukang obrero sa isang mayamang angkan. Madali
naman siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay nga ito ng magandang ugali. Siya ay masikap at ng
nagkaroon ng puhunan, napaunlad niya ang kanyang kabuhayan hanggang sa makakilala siya ng isang
dalagang taga-bayan na kanyang inibig ng tapat. Gayunman sinasagilahan siya ng matinding pangamba na
mamanhikan. Nangangambasiyang matuklasan ang tunay niyang pagkatao. Mahal palibhasa ang babae,
minsan ay nailugso nito ang puri at desidido siyang panindigan ang nagawa. Ngunit, dahil sa mayaman ang
ama ng babae at wala siyang kayang ipagtanggol ang sarili. Siya ay nakulong sa halip na makasal siya sa
babae. Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang pagtatampisaw sa dulot ng pag-ibig ay
nagkaroon ng bunga. Ang babae ay nanganak ng kambal, isang babae at isang lalaki. Ang lalaki ay si Elias.
Bata pa sila ay iminulat sa kanilang patay na ang kanilang ama. Naniniwala naman sila sapagkat musmos pa
lamang ay namatay ang kanilang ina. Nang magkaroon ng sapat na isip, palibhasa’y may kaya ang nuno si
Elias ay nag-aral sa mga Heswitas samantalang ang kapatid na babae ay sa Concordia. Nagmamahalan
silang magkapatid at ang pag-igkas ng panahon ay hindi nila namamalayan. Namatay ang kanilang nuno
kaya’t umuwi silang magkapatid upang asikasuhin ang kanilang kabuhayan. Maganda ang kanilang hinaharap,
ang kanyang kapatid na babae ay nakatakdang ikasal sa binatang nagmamahyal sa kanya, ngunit ang
kanilang kahapon ang nagwasak sa kanilang kinabukasan. Dahil sa kanyang salapi at ugaling mapag-mataas,
isang malayong kamag-anak ang nagpamukha sa kanilang kahapong nagdaan. At ito ay pinatunayan ng isang
matandang utusan nila. Iyon pala ang kanilang ama. Namatay na naghihinagpis ang kanilang ama dahil sa
pag-aakalang siya ang naging dahilan ng kasawian nilang magkapatid. Pero, bago ito namatay naipagtapat
niyang lahat ang kahapon ng magkakapatid. Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid ni Elias
nang mabalitaan niyang ikinasal sa iba ang kanyang kasintahan. Isang araw nawala na lamang ito’t sukat.
Lumipas ang anim na buwan nabalitaan na lamang ni Elias na mayroong isang bangkay ng babaing
natagpuan sa baybayuin ng Calamba na may tarak sa dibdib. Ito ang kanyang kapatid. Dahil dito siya ay
nagpagala-gala sa iba’tibang lalawigan bunga ng iba’t-ibang pagbibintang tungkol sa kanya na hindi naman
niya ginagawa. Dito natapos ang salaysay ni Elias. Nagpalitan pa ng iba’t-ibang pananaw ang dalawa
hanggang sa sabihin ni Ibarra kay Elias na sabihin niya sa mga sumugo sa kanya na siya (Ibarra) ay taus-
pusong nakikiisa sa kanilang mga damdaming. Lamang, wala siyang magagawa kundi ang maghintay pa
sapagkat ang sama ay di-nagagamot ng kapwa sama rin. Dagdag pa rito, sa kasawian ng tao siya man ay
matroong kasalanan din. Nang makarating na sila sa baybayin, nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay Elias na
siya ay limutin na at huwag babatiin sa anumang kalagayang siya ay makita nito. Nagtuloy si Elias sa kuta ni
Kapitan Pablo at sinabi sa kapitan na siya kung di rin lamang mamamatay ay tutupad sa kanyang pangako na
aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na dumating na ang oras ng pakikibaka sa mga kastila.

Kabanata 52: Salisihan

Sakmal ng pagkabalisa at di pag-igmik si Linares sapagkat nakatanggap siya ng liham mula kay Donya
Victorina na nagsasaad ng ganito:
Mahal kong pinsan,
Sa loob ng tatlong araw, kailangang malaman ko kung kayo ay magtuos ng alperes at naglaban. Kapag
natapos na ang taning na ito at hindi mo pa siya nakakalaban ay, ipababatid ko kay kapitan Tiyago na ikaw ay
di nagging kalihim, hindi mo nabibiro si Canovas at hindi nakakasama ni Heneral Martinez sa anumang
kasayahan. Ibubunyag ko rin ang iyong lihim kay Clarita (Maria) at hindi rin kita bibigyan ng salapi. Lahat ng
magustuhan mo ay ibibigay ko basta kalabanin mo lamang ang alperes. Ako ay hindi tatanggap ng anumang
paumanhin o dahilan. Ang pinsan mong nagmamahal sa iyo ng buong puso,
VICTORINA DE LOS REYES ESPADANA
Sampaloc, Lunes ika-7 ng gabi.

Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya. Kailangang hamunin niya ang alperes subalit sino naman kaya
ang papayag na maging padrino niya, ang kura kaya o si Kapitan Tiyago. Pinagsisisihan niya ang kanyang
paghahambog at pagsisinungaling sa paghahangad lamang na makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod
sa kapritso ng Donya. Dumating si Pari Salvi at nagmano sa Kapitan Tiyago. Masayang ibinalita niya ang
tungkol sa sulat na padala ng arsobispo tungkol sa pagalis ng excommunion kay Ibarra kasabay ng kanyang
pagpupuring and binata ay kalugod lugod ngunit may kapusukan ng kauniti. Tanging ang sagabal na lamang
sa pagpapatawad ay si Pari Damaso. Pero anya ay hindi makatanggi kung si Maria ang kakausap sapagkat
inaama niya ang pari. Narinig ni Maria ang usapan at nagtungo ito sa silid kasama si Victoria. Sa bahaging
iyon ng usapan ng pari at Kapitan Tiyago pumasok si Ibarra na kasama si Tiya Isabael. Binata niya ang
kapitan at yumukod naman kay Linares. Si Pari Salvi ay buong lugod na kumamay kay Ibarra at sinabi nitong
katatatapos pa lamang niyang papurihan ito. Nagpapasalamat ang binata at lumapit kay sinang upang itanong
kung lumapit kay Sinang upang itanong kung galit sa kanya si Maria. Ipinasasabi raw ni Maria ani Sinang na
limutin na siya ng binate ngunit sinabi ni Ibarra ng gusto niyang makausap ng sarilinan ang kasintahan. Di
nagluwat, umalis na si Ibarra.

Kabanata 53: Sugal ng mga Patay at Anino

Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga dahong tuyo at alikabok ng makipot ng
daang patungo sa libingan. May tatlong anino na paanas na naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan. Itinanong
ng isa kung nakausap na niya ng kaharap si Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na
minsan ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang anino na ito nga ay pumayag na sumama sapagkat
ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang kanyang asawa upang ipagamot. Siya ang sasalakay sa kumbento upang
makaganti siya sa kura. Binigyang diin naman ng ikatlong anino na kasama ng lima lulusob sila sa kwartel
upang ipakilala sa mga sibil na kanilang ama ay may mga anak na lalaki. Isa pa, sinabi ng alila ni Ibarra na sial
ay magigng 20 na katao na. Saglit na huminto sa pagaasanan ang mga anino nang mabanaagan nilang may
dumarating na isang anino na namamaybay sa bakod. Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila.
Ipinaliwanag ng bagong dumating na anino na sinusubaybayan siya kaya’t naghiwa-hiwalay na sila at
tinagubilinan ang mga dinatnan ng kinabukasan ng gabi nila tatanggapin ang mga sandata kasabay ng sigaw
na "Mabuhay Don Crisostomo"! ang tatlong anino ay nawala sa likod ng pader. Ang bagong dating naman ay
naghintay sa sulok ng pintuan. Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kanyang paligid.
Umaambon palibhasa, sumilong ito sa pintuan kaya’t nagkita sila ng unang sumilong. Naisipan nilang
magsugal at kung sinuman ang manalo sa kanila ay maiiwan upang makipagsugal sa mga patay. Pumasok
sila sa loob nglibingan at sa ibabaw ng punto ay umumpog magkaharap upang magsugal. Ang mataas sa
dalawa ay si Elias at ang may pilat sa mukha ay si Lucas. Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa isang
tao lamang ang nakikipagpagsugal ang mga patay. Natalo si Elias kaya umalis itong hindi kumikibo. Nilamon
siya ng kadiliman. Nang gabing iyonn dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng simbahan. Pinaguusapan nila
ang tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat sinumang makahuli rito ay hindi mapapalo sa loob ng tatlong
buwan. Nakasalubong nila si Lucas at itinanong kung saan ito pupunta. Sa simbahan ani Lucas upang
magpamisa. Pinabayaan nila sapagkat ayon sa alperes walang pilat si Elias. Ilang saglit lamamg, si Elias
mismo ang nakasalubong ng mga sibil. Dinala siya sa liwanag upang kilalanin. Sinabi ni Elias na hinahabol
niya ang lalaking may pilat sapagkat siyang bumugbog sa kanyang kapatid. Ang mga sibil ay patakbong
nagtungo sa simbahang pinasukan ni Lucas.

Kabanata 54: May Maluwalhating Araw

Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na nakita sa libingan ng nakaraang gabi. Sa
paniniwala ng mga puno ng mga kapatiranh ni San Francisco, may 20 ang nakita niyang kandila na sinindihan.
Panaghoy at pahikbi naman ang narinig ni Ermana sipa kahit na malayo ang kanyang bahay sa libinga. Sa
pulpito, binigyang diin naman ng kura sa kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa purgartoryo.
Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na paningin nina Don Filipo at Pilosopong Tasyo na ilang araw na
ilang araw ngt naghihina. Nasabi ni Don na tinaggap ng alkade ang kanyang pagbibtiw sa tungkulin. Hindi
namn mapakali si Tandang Asyo sapagkat naniniwala siyang ang pagbibitiw ay hindi nararpat at
napapanahon. Sa panahon ng digmaan, anya, ang puno ay dapat na manatili sa kanyang tao. Sa pagiisip ni
Pilosopong Tasyo. Ayon sa kanya, nag iba ang bayan na di na katulad noon na may 20 na taon na ang
nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay ng aralin. Namamalas na nag naging bunga ng pagdayo sa Pilipinas ng
mga Europeo at ang pagdayo naman ng mga kabataan sa Europa ay nadadma na rin. Ang mga kabataang
nakapag aral sa Europa ay nagkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa kaysayan, Matematika, Agham,
wika at iba pang uri ng kaalamn na itutring na enerhiya noong una. Kaya na ng tao na pangasiwaan ang
malawak na daigdig na kanyang ginagalwan at tinatahanan. Sa panitikan, nagsimula na ring lumitaw ang mga
makatang nagpapahayag ng malaya at mga makaagham ng pagsubok. Hindi na rin kayang sawatain ng
kumbento ang paglaganap ng mga modernong kabihasnan. Nagkaroon pa ng palitan ng katwiran ang dalawa
tungkol sa bayan, sa relihiyon, sa kahihinatnan ng bayan, ugali ng mga binata at dalaga ang ng mga
naglilingkod sa Simbahan hanggang sa tanungin ni Don Filipo si Tandang Tasyo kung hindi nangangailangan
ng mga gamot sapagkat napansin nitong hinang-hina na sya. Pero tinugon sya ni Tandang Tasyo na ang mga
mamamatay ay hindi na nangangailangan ng gamot at sa halip ang mga maiiwan ang mangangailangan.
Ipinakiusap din niya sa Don na sabihin kay Ibarra na makipagkita sa kanya sa loob ng ilang araw sapagkat
malapit na siyang yumao. Sa kabila ng karamdaman ni Tandang Tasyo ang kapakanan ng bayan ang kanyang
inaalagata. Matibay ang kanyang paniniwala ng ang Pilipinas ay tumatahak parin sa karimlan. Hindi nagluwat,
nagpaalam na si Don Filipo.

Kabanata 55: Hindi Malilibing ang Liwanag

Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes. Ang mga taong gustong humalik sa kanyang
kamay ay hindi niya pinapansin. Tuloy-tuloy na pumanhik ito ng bahay at malakas na tinwag ang alperes.
Lumabas agad ang alperes kasunod ang asawang si Donya Consolacion. Bago makapag salita ang kura,
inireklamo agad ng alperes ang mga kambing ng kura na naninira sa kanyang bakod. Sinabi naman ng pari na
nanganganib ang buhay ng lahat. Katunayan, anya ay mayroong napipintong pagaalsa na gagawin nang
gabing iyon. Nalaman ito ng pari, anya sa pamamagitan ng isang babae na nangumpisal sa kanya na nagsabi
sa kanya na sasalakayin ang kuwartel at kumbento. Dahil dito nagkasundo ang kura at alperes na
paghandaan nila ang gagawing paglusob ng mga insurektos. Humingi ang kura ng apat na sibil na
nakapaisana ang itatalaga sa kumbento. Sa kuwartel naman ay palihim ang pagkilos ng mga kawal upang
mahuli nang mga buhay ang mga lulusob. Layunin nito na kanilang mapakanta ang sinumang mahuhuling
buhay. Ika-walo ng gabi ang nakatakdang paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng alperes at kura ang pag-ulan
ng kurus at bituin sapagkat ganap silang nakahanda. Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na
tumatakbo sa daan patungo sa tirahan ni Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at hinanap sa nakitang utusan
ang amo nito na kaagad naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay Ibarra ipinagtapat
niya kaagad ang nakatakdang paglusob at batay sa kanyang natuklasan. Si Ibarra ang kapural at nagbayad sa
mga kalahok sa paglusob. Ipinasunog ni Elias kay Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito sapagkat di
na maiiwasan na siya ay mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang mahuhuli ng mga sibil.
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan, nabasa niya ang tungkol kay Don
Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra kung ano ang relasyon nito sa kanya. Halos nayanig ang
buong pagkatao ni Elias nang sabihin ni Ibarra na iyon ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa
pa, ito ay isang Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng matinding kasawian sa kanilang
buhay. Biglang bumunot ng balaraw si Elias at naisip niyang gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit, saglit lang ang
pagkadimlan ng kaisipan ng biglang siyang matauhan. Binitiwan niya ang hawak na balaraw at tulirong
tumingin ng tuwid kay Ibarra at saka mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy ang pagsunog
sa mga mahahaagang papeles at dokumento.

Kabanata 56: Sa Pusod ng Apoy

Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang kumain. Kaya niyaya niya ang kaibigan ni
Sinangsa piyano. Nagbulungan silang dalawa habang palakad lakad si Pari Salvi sa loob ng bulwagan. Hindi
mapakali si si Maria sa paghihintay nilang magkaibigan ang pagdating ni Ibarra. Kasalukuyan kumakain noon
ang argos na si Linares at isinadasal nilang umalais na ang "multong" si Pari Salvi. Nakatakdang dumating sa
ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo rin ng gabi ang nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang
sumapit ang ikawalo, napaupo sa isang sulok ang pari samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman ang
gagawin. Nang tumugtog ang kampana, silang lahat ay tumindig upang magdasal. Sya namang pagpasok ni
Ibarra na luksang luksa ang suot. Tinangkang lapitan ni Maria ang kasintahan ngunit biglang umalingawngaw
na lamang ang sunod sunod na putok. Napapatda si Ibara, hindi makapagsalita. Ang Kura naman ay nagtago
sa likod ng haligi. Ang mga tao sa bahay ni Kapitan Tiyago ay nakakarinig ng puro putokan, sigawan at
pinagbuhan sa may kumbento. At mga nagsisikain na kumedor ay biglang pumasok at panay na ‘tulisan…
tulisan…Si Tiya Isabal ay panay ang dasal samantalang ang magkaibigan ang nagyakapan. Si Ibarra ay
walang tinag sa kinatatayuan. Nagpatuloy ang putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga pintuan at
bintana ng biglaan. Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng alperes ang kura. Inakala ng mga nasa bahay
na nasugatan ng malubha sa pari Salvi. Tiniyak ng alperes na wala ng panganib kaya lumabas na sa
pinagtataguan ang kura, nanaog ito. Si Ibara ay nanaog din. Pinasok naman ni Tiya Isabel ang magkaibigan
sa silid. Hindi nagkausap si Ibarra at Maria, basta nagpatuloy nalamang sa paglakad ng binata, mabilis.
Napadaan siya sa hanay ng mga sibil na naka bayoneta pa. Sa may bandang tribunal, nangingibabaw ang
tinig ng alperes sa pagtatagubilin sa kapitan na wag niyang pabayaan makatakas ang mga nahuling lumusob.
Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni Ibarra ang kanyang katulong na ihanda ang kanyang
kabayo. Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang kanyang maleta ang mga hiyas, salapi, ilang mga
kasukatan at larawan ni Maria. Nagsukbit siya ng isang balaraw at dalawang rebolber. Ngunit aalis na lamang
siya nakarinig sya ng malaks na pagputok sa pintuan. Tinig ng isang kawal na kastila. Lalaban sana siya
ngunit nagbago ang kanyang isip. Binitawan niya ang kanyang baril at binuksan ang pinto. Dinakit siya ng
Sarhento ng mga dumating na kawal. Isinama. Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias ng pumasok
siya sa bahay ni Ibarra. Para siyang sinusurot sa sariling budhi. Naalalala niya ang sinapit ng kanyang angkan,
ang kanyang nuno, si Balat, kapatid na babae at ang kanyang ama. Waring ang lahat ay tinatawag siyang
duwag… isang duwag. Labis na pangingipospos ang kanyang damdmin. Hanggang sa maisip niyang balikan
ang bahay ni Ibarra. Dinatnan niya ang mga katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa kanilang amo. Nang
malaman niya ang nangyari kay Ibarra, nagkunwari itong umalis. Pero lumigid lamang saka umakyat sa
bintana na patungo sa gabinete. Nakita niya ang mga kasulatan, mga aklat, alahas at baril. Dinampot niya ang
baril at ang iba naman ay isinilid niya sa sako at inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating ang mga sibil.
Kinuha ni Elias ang larawan ni Maria at isinilid ito sa isang supot. Nagipon siya ng mga damit at papel,
Binuhusan niya ito nga mga gas at saka sinilaban. Ang mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok.
Sinabihan sila ng matandang katulong ng walang pahintolot sa may-ari, kaya hindi maa-ari silang pumasok.
Naalaska ng husto ang directocillo, sa isang hudyat niya tinabig ng kawal ang matanda at mabilis silang
pumanik. Pero sinalubong sila ng makapal na usok at ang apoy na nakarating na sa gabinete. Biglang
nagkaroon ng bmalalakas na pagsabog. Mabilis pa sa lintik na umatras at nanaog ng bahay ang mga kawal
kasama ang mga katulong ni Ibarra.

Kabanata 57: Usap- usapan

Hanggang sa kinabukasan sakmal ang buong bayan ng San Diego. Ni isa mang tao ay walang makitang
naglalakad sa gitna ng daan. Tahimik na tahimik ang buong paligid. Pamaya-maya, isang bata ang naglakas
loob na magbukas ng bintana at inilibot ang paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba na
magbbukas ng bintana. Ang mga magkakapit-bahay ay nagbalitaan. Lubhang kalagim-lagim daw ang
nagdaang gabi tulad noong mandambong si Balat. Sa kanilang pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw
ang sumalakay. Ipinapalagay naman ng iba na ang mga kuwadrilyero raw pa rin ng takot kaya dinakip si
Ibarra. Ang mga lalaki ay nagpunta naman sa kuwartel at sa may tribunal. Lumitaw pa sa usapan ng mga tao
na tinangka raw ni Ibarra na itanan ang kasintahang si Maria upang hindi matuloy ang pakikipag-isang dibdib
niya kay Linares. Kaya lang sinansala ni Kapitan Tiyago ang kanilang pagtatanan sa tulong ng mga sibil.
Samantala, nakausap ni Hermana Pute ang isang lalaking kagagaling lamang sa tribunal. Sinabi nitong
nagtapat na si Bruno. Pinatunayan nito ang balita tungkol sa magkasintahang sina Ibarra at Maria. Sa ngitngit
daw ni Ibarra, pati simbaha’y nais niyang paghigantihan, mabuti na lamang at nasa bahay ni Kapitan Tiyago si
Pari Salvi. Ang mga sibil daw ang sumunog sa bahay ng binata. May isang utusang babae naman ang
nagpahayag na nakita niyang nakabitin sa ilalim ng puno ng santol si Lucas.

Kabanata 58: Tadhana ng Nalupig

Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay ang kanilang pagbabanta sa mga batang sumisilip sa puwang ng
mga rehas upang tingnan ang mga nadakip. Naroroon ang alperes, direktorsillo, Donya Consolation at nag
kapitan na halatang malungkot. Bago mag-ikasiyam dumating ang kura at wala sa loob na naitanong niya sa
alperes sina Ibarra at Don Filipo. Kasunod niya ang isang parag batang umiiyak at duguan ang salawal.
Hinarap sa kura ang dalawang tanging buhay na nabihag ng mga sibil. Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan
ni Tarsilo. Pilit siyang tinatanong kung kaalam si Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit din niyang
walang kamalay-malay si Ibarra sapagkat ang ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang pinatay sa
palo ng mga sibil. Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa limang bangkay, ito ay umiling. Nakita
niya ang kanyang kapatid na si Bruno sa tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay Lucas na
may tali pang Lubid sa leeg. Dahil sa patuloy itong walang immik kahit sa sunod-sunod ang pagtatanong sa
kanya. Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos na paluin ng yantok si Tarsilo hanggang sa magdugo ang buong
katawan nito. Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay ibinalik sa bulwagan. Nadatnan niya ang isang bilanggo
ring nagpapalahaw sa iyak at tumatawag sa mga santo. Ipinasino kay Tarsilo ang dinatnan. Sinabi niyang
nuong lamang niyua nakita. Dahil dito, muli siyang pinalo hanggang sa mabalot ng dugo ang buong katawan.
Hindi nakayanan ng kura ang gayong tanawin kaya lumabas siya sa bulwagan na namumutla. Nakita ng kura
ang isang dalagang parang nagbibilang ng mga naririnnig sa loob ng tribunal, humahalinghing at nanananghoy
ng malakas. Ang babaing ito ay ang kapatid na dalaga nina Bruno at Tarsilo. Samantala, nang di mapansin si
Tarsilo, lalong nagngitngit ang alperes. Binulungan pa siya ni Donya Consolacion na lalong pahirapan ang
binata. Pero, hiningi na lamang ni Tarsilo na madaliin ang kanyang kamatayan. Walang makuhang anumang
impormasyon at di mapaamin si Tarsilo kaya ito ay itinimba sa isang balong nakakabaligtad ng sikmura ang
tubig at amoy.
Kung ilang bese ibinulusok ang katawan ni Tarsilo sa balon. Hindi niya natagalan ang pagpapahirap hanggang
sa takasan siya ng hininga sa gayong uri ng kalupitan. Nang matiyak na patay na si Tarsilo ang binalingan
naman ay ang isa pang bilanggo. Ang pangalan diumano ng bilanggong ito ay Andong luko-luko at kaya
napapunta sa patyo ay upang magbawass sapagkat pinapakain ng bulok ng biyenan nito. Inaantok ang
alperes sa naging sagot ng bilanggo, kaya iniutos itong ipasok na muli sa karsel.

Kabanata 59: Pinaghukuman

Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila ay pabalik-balik sa kumbento, kuwartel at tribunal.
Ngunit, hindi sila makapagtamo ng luna sa kanilang mga inilalakad. Palibhahsa wala silang kilalang malakas at
makakapitan na makakatulong upang palayain ang kanilang kaanak na bilanggo. May sakit ang kura at ayaw
na lumabas ng kanyang silid at ayaw daw itong makipagusap kahit kanino. Ang alperes naman ay nagdagdag
ng mga bantay upang kulahatin ang mga babaingh nagsusumamo sa kanaya. Ang kapitan naman ay lalong
nawalan ng silbi. Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis. Palakad-lakad
umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal naman ni Kapitana Tinay ang pangalan ng kanyang anak na si
Antonio. Si Kapitana Maria naman ay pasilip-silip sa rehas upang tignan ang kambal niyang anak. Ang biyenan
ni Andong ay nanduroon din at walang gatol na ipinagsasabio na kaya raw hinuli si Andong ng mga sibil ay
dahil sa bago nitong salawal. Amy isang babae naman ang halos mangiyak-ngiyak na nagsabing si Ibarra ang
may pakana at kasalanan ng lahat. Ang suro ng paaralan ay kasama-sama rin ng mga tao. Samantalang si
Nol Juan ay nakaluksa na sapagkat ipinalagay niyang wala ng kaligtasan si Ibarra. Magiikalawa ng hapon ng
dumating ang isang kariton na hila ang isang baka. Tinangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at
kalagan ang mga hayop na humihila sa kariton. Pero, ipinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag
ginawan nila iyon, mahihirapan sa paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo. Pamaya-maya, lumabas ang
may 20 kawal at pinaligiran ng kariton. Ang sinunod na ilaban ay mga bilanggo sa pangunguna ni Don Filipo
na nakuha pang batiin ng naka ngiti ang kanyang asawang si Doray ng yakapin ang asawa, pero hinadlangan
siya ng dalawang sibil. Nang makita naman si Antonio ng inang si Kapitana Tinay binirahan ito ng katakot takot
na hagulgol. Si Andong ay napaiyak din ng makita ang biyenan na may pasari ng kanyang pagkakakulong.
Katulad ng kambal na anak ni Kapitana Maria, and seminaristang si Albano ay naka gapos na mabuti. Ang
huling lumabas ay si Ibarra na walang gapos ngunit nasa pagitan ng dalawang kawal. Ang namumutlang si
Ibarra ay pasuyod na tinignan ng mga maraming tao at naghahanap ng isang mukhang kaibigan. Pagkakita
kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na kung sino pa ang may sala ay siya pa itong walang
tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng mga kawal ng abot-siko. Kahit na walang utos ang
kanilang mga pinuno ang mga sibil sumunod sin sila sa utos ng binata. Ang alperes ay lumabas na naka-
kabayo at batbat ng sandata ang katawan. Kasunod ay may 15 ng kawal na umaalalay sa kanya.Sa kalipunan
ng mga bilanggo, tanging kay Ibarra lamang na walang tumatawag sa kanyang pangalan sa halip siya ang
binubuntunan ng sis at tinwag na siyang duwag. Pati ang kanyang mga nuno at magulang ay isinumpa ng mga
tao hanggang siya ay tinawag ng erehe ng dapat mabitay. Kasunod nito ay pinagbabato si Ibarra. Naalala niya
ang kwento ni Elias tungkol sa babaeng nakakita ng ulong nasa bakol at nakabitin sa punongkahoy. Ang kasay
sayan ng piloto ay parang biglang naglaro sa kanyang pangitain. Waring walang ibig dumamay kay Ibarra. Pati
si Sinang ay pinagbawalan umiyak ni Kapitan Basilio. Kahit na nasa gipit at abang kalagayan ang binata.
Walang naawa sa kanya. Doon nya nadama ng husto ang mawalan ng inang bayan, pag-ibig, tahanan
kaibigan at magandang kinabuhasan. Mula sa isang mataas na lugar, maamang nagmamasid si Pilosopong
Tasyo na pagod na pagod at naka balabal ng makapal na kumot. Sundan nya ng tingin a ng papalaong kariton
na sinakyan ng bilanggo. Ilang sandali pa ipinasiya na niyang umuwi. Kinabukasan, nagisnan ng isang pastol
patay na si Tasyo sa may ointuan ng kanyang bahay.

Kabanata 60: Bayan at Sarili

Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating at napalathala sa mga diyaryo sa Maynila.
Iba rin ang balitang nagmula sa kumbento. Iabiba ang estilo ng mga balitang lumaganap. At ang pang-unawa
sa mga ito ay batay sa talas ng isip, kuro-kuro, damdamin at paniniwala. Ang mga tauhan ng kumbento ay higit
na naliligalig. Ang mga provincial ay palihim na nagdadalawan at gumagawa ng mga pagpapanayam hinggil sa
nangyari. Ang ilan naman ay nagpunta sa palasyo at naghahandog ng tulong sa pamahalaang nasa panganib.
Nabanggit pa nga na na maging ang munting heneral o generalillo daw MAG-AGUERO ay napagkuro ang
kahalagahan ng korporasyon. Samantala, ipinagbubunyi naman si Pari Salvi at sinabing ito ay karapat-dapat
na bigyan ng isang mitra. Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw sa
mga heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging pilibustero. Sa isang bahay naman sa Tundo, hindi mapakali
si Kapitan Tinong dahil minsan ito ay nagpakita ito ng kagandahang loob kay Ibarra. Kaya panay ang sisi sa
kanya ng asawang si kapitana Tinchang. Ang kanilang dalawang anak na dalaga ay sa isang tabi lamang at di
umiimik. Nasabi pa ni Tinchang na kung siya ay naging lalaki lamang, disin sana ay haharap siya sa Kapitan-
Heneral at ihahandog nito ang kanyang paglilingkod laban sa mga manghihimagsik. Malapit ng mabanas ng
husto si Tinong sa kakulitan ng asawa nang dumating ang kanilang pinsan si Don Primitivo. Ito ay isng lalaking
may edad at mahilig magsasalita ng Latin. Siya ay ipinasundo ni Tinchang upang hingan ng payo sapagkat
marunong itong mangatwiran. Kaagad na nag-umpisa ng pagsasalita si Tinchang pagkakita sa pinsa. Ayon sa
kanya, pinakain ni Tinong si Ibarra sa kanilang bahay at niyukuran pa niya ito nang makita sa may tulay ng
Espanya sa gitna ng maraming tao at sinabing sila magkaibigan. Sinabi ni Don Primitivo na dapat napakilala si
Tinong kay Ibarra pagkat ang mga mabubuti raw ay napaparusahan dahil sa mga masasama. Kaya’t walang
ibang nalalabing paraan kundi ang gumawa ng huling habilin si Tinong. Nawalan ng malay ng di oras si Tinong
dahil sa payo. Nang bumalik ang kanyang ulirat, dalawang payo ang ibinigay ni Don Primitivo: (1) magbigay
sila ng regalo sa heneral ng kahit anong alahas at idahilan na ito ay pamasko at (2) sunuging lahat ng mga
kasilulatan na maaaring makapagpahamak kay Tinong, na katulad ng ginawang pagsunong ni Ibarra sa
kanyang mga kasulatan. Boto silang lahat sa payo. Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na
dinaluhan ng mga dalaga, mga asawa at mga anak ng kawani ang tema ng kanilang pag-uusap ay ang tungkol
din sa naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na galit daw ang heneral kay Ibarra
sapagkat naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi naman ng isang ginang na talagang walang utang na
loob ang mga indiyo kaya’t di dapat silang ituring na mga tunay na tao. Kahit na araw ang itatayong paaralan
ay isang pakana lamang sapagkat ang tunay na layunin ni Ibarra ay gawin lamang itong kuta na gagamitin
niya sa kanyang pansariling pangangailangan. Sumabad naman ang isa pang babae at ipinaliwanag na is
Tinchang daw ay nagregalo ng isang singsing na puno ng brilyante sa heneral. Napalingon ang lalaking
komang at tiniyak kung totoo ang balita. Nagdahilan ang pingkok at nanaog na ng bahay. Ilang oras pa ang
nakalipas, ang ilang mag-anak sa Tundo ay tumanggap ng mga paanyaya ng pamahalaan sa pamamagitan ng
mga kawal. Ang imbitasyon ay tungkol sa pagtulog ng ilang mayayaman at tanyag na tao sa Fuerza de
Santiago na may bantay pa. Si Kapitan Tinong ay kasama sa mga inimbita.

Kabanata 61: Pagharap sa Dambana

Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi siya nahuli o natanong man lamang. Hindi rin siya nakuryente o
nabilanggo sa ilalim ng lupa. Dahil dito, siya ay nagpamisa sa Mahal na Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario
at sa Birhen del Carmen. Kung hindi naimbita si Kapitan Tiyago ng pamahalaan, masamang kapalaran naman
ang dumapo kay Kapitan Tinong. Tulad ng karamihan siya ay inimbitahan ng pamahalaan. Di nakabuti ito sa
kanya ang ‘paglalakbay’ sa ibat-ibang tanggapan nito sapagkat ng siya ay lumabas. Siya ay may sakit, putlain,
namamanas at di palaimik. Hindi na rin siya bumaba ng bahay, dahil nangangamba itong baka batiin siya ng
isang pilibustero. Alam ni Tiyago ang ganitong sinapit ni Tinong. Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at
ang mag-asawang de Espadaña na kapwa itinuring na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni Donya
Virtorina ang usapan. Sinabi na kung babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya ay isang pilibustero.
Bagama’t namumutla at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga bisita. Humantong ang usapan tungkol sa
pagpapakasal nina Maria at Linares. Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si Tiya Isabel
na kung ano ang nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang dibdib. Sa wari, desidido na si
Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita niyang siya’y maglalabasmasok sa palasyo sa sandaling
maging manugang niya si Linares. Si Linares ang tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya’t inaakala ni Tiyago na
siya ay kaiinggitan ng mga tao. Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiyago ay puno ng mga bisitang kastila at
intsik. Nangunguna sa mga ito si Pari Salvi, Pari Sibyla, ilang pransiskano at dominikano, ang alperes na
ngayon ay tinyente at may grado ng komandante, ang mag-asawang de Espadaña, si Linares na nagpatihuli
ng dating at si tenyente Guevarra ng mga sibil. Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay si Maria na kahit
malungkot siya ay magalang na tinanggap ang mga bisita. Sinabi ng isang babae na maganda nga raw si
Maria, pero ito raw ay tanga naman. Kayamanan lang daw habol ni Linares. Sinabi rin na marunong daw siya
sa buhay sapagkat kaya siya ikakasal dahil bibitayin ang unang katipan ni Ibarra. Sa narinig ni Maria lalo
siyang nasaktan at naghirap ang kalooban. Iniwan niya ang mga babaing nag-uusap. Sa pulutong ng mga
lalaking nag-uusap naman, lumitaw na ang kura ay lilipat na ng Maynila samantalang di tiyak ng alperes kung
saan ito madedestino. Ipinaliwanag ni Guevarra na hindi mabibitay si Ibarra na katulad ng mga nangyari kina
GOMBURZA at sa halip ito ay ipatatapon lamang. Binanggit din niya ang tungkol sa kaso ng binata at
pagkaraan ay binati niya si Maria. Ito raw ay nakakatiyak ng magandang kinabukasan. At nagpaalam na ang
tinyente. Nagtungo sa asotea si Maria. Nakita niya ang bangkang pasadsad sa may sadsaran ng bahay ni
kapitan Tiyago. Puno ng damo ang ibabaw ng bangka at may lulan itong dalawang lalaki. Bumaba ang isa sa
lulan ng bangka at pinanhik siya, si Ibarra. Nakatakas siya sa tulong ni Elias. Dumaan lamang ang binata
upang ipaalam ang damdamin nito at tuloy bigyan ng laya ang kasintahan tungkol sa kanilang kasunduan.
Inilahad ni Maria ang tunay na kasaysayan at pagkatao nito. Napilitan umano itong talikuran ang kanilang pag-
iibigan alang-alang sa kanyang inang namayapa at sa dalawang amang nabubuhay pa. Pero wala siyang
tanging pag-ibig kundi si Ibarra lamang. Mahigpit na niyapos at pinupog ng halik ni Ibarra si Maria. Matagal.
Pagkaraan, lumundag muli ito sa pader at sumakay sa bangka. Nag-alis ng sumbrero si Elias at yumukod kay
Maria. Sumagwang papalayo sa lumuluhang si Maria.

Kabanata 62: Pagtakas sa Lawa

Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na itatago siya sa bahay ng isang kaibigan sa
Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa may puno ng balite sa libingan ng ninuno nito ay kanyang
ibabalik upang may magamit si Ibarra sa pagpunta nito sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang
katiwasayan ni Ibarra at hindi nababagay na manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay niya ay hindi inilaan sa
kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na lang sila ni Elias, tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan
na parang magkapatid. Pero, tumanggi si Elias. Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo, napansin nilang
nagkakagulo ang mga bantay. Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at tinakpan ng maraming damo. Nang
mapadaan sila sa tapat na polvorista, sila’y pinatigil at tinanong ng bantay si Elias kung saan ito nanggaling.
Ipinaliwanag ni Elias na siya’y galing ng Maynila at rarasyunan niya ng damo ang hukom at ang kura.
Kumbinsido ang bantay sa paliwanag ni Elias kaya ipinatuloy niya ito sa pagsasagwan at pinagbilinan na
huwag magpapasakay sa bangka sapagkat katatakas pa lamang ng isang bilanggo. Kung mahuhuli raw ito ni
Elias, siya ay bibigyan ng gantimpala. Inilarawan ng bantay ang bilanggong tinutukoy ay nakalebita at
mahusay magsalita ng Kastila. Nagpatuloy sa pagsasagwan si Elias. Lumihis sila ng landas. Pumasok sila sa
may ilog-Beatang inawit ni Balagtas upang akalaing siya ay taga-Peñafrancia. Itinapon ni Elias ang mga damo
sa pampang, kinuha ang isang mahabang kawayan at ilang bayong at sumige sa pagsagwan. Nagkuwentuhan
muli sina Elias at Ibarra. Nakalabas na sila sa ilog-Pasig At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa
tapat ng bahay-bakasyunan ng mga heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa isip ni Elias ang
masasayang araw na tinamasa niya, may magulang, kapatid at maganddang kinabukasan. Namuhay nang
masagana at mapayapa. Sumapit sila sa malapad na bato at nang makitang inaantok na bantay na wala
siyang kasama at mahihingi, pinaraan niya si Elias. Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa di-kalayuan
nabanaagan nila ang isang palwa ng mga sibil na papalapit sa kanila. Pinahiga ni Elias si Ibarra at tinakpan
niya ito ng bayong. Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila sa baybayin. Kaya sumagwan itong patungo sa
may Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksyon ang palwa. Tinawag sila. Inisip ni Elias na magbalik sa
bunganga ng Ilog-Pasig. Nakuro ni Elias na napagtatalikupan sila at walang kalaban-laban. Isa pa wala silang
dala ni isa mang sandata. Mabilis na naghubad ng damit si Elias. Sinabi niya kay Ibarra na magkita na lamang
sila sa noche buena sa libingan ng nuno ni Ibarra. Tumayo si Elias at tumalon sabay sikad sa bangka. Ang
atensyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa bangka ay natuon kay Elias. Pinaulanan nila ng punglo ang
lugar na pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw si Elias pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na lamang ang layo
ni Elias sa may pampang, nahapo na ang humahabol sa kanya sa kasasagwan. Makalipas ang tatlong oras ay
umalis na ang mga sibil sapagkat napansin nilang may bahid ng dugo sa tubig ng baybayin ng pampang.

Kabanata 63: Sa Puso ni Padre Damaso

Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa itaas ng hapag. Ang mga mata niya ay
nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi naman
binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamaya-maya dumating si Pari Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na
sirain ang kasunduan ng kanyang kasal kay Linares at pangalagaan ang kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria
na ngayong patay na si Ibarra walang sinumang lalaking kanyang pakakasalan. Dalawang bagay na lamang
ang mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang kumbento. Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni
Maria ang kanyang sinabi, kaya humingi ito ng tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng malakas habang
binibigyan diin niya ang walang kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi pahintulutan na
pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan. Umalis si Pari Damaso na sakbibi ng lumbay.
Tumingala ito sa lagit at pabulong na sinabing totoo ngang may Diyos na nagpaparusa. Hiniling niya sa Diyos
na siya ang parusahan at huwag ang walang malay niyang anak na nangangailangan ng kanyang pagkalinga.
Damdam na damdam ng pari ang kasiphayuang dinaranas ni Maria.
 Kabanata 64: Pagsasalo sa Hatinggabi
May isang kubo na yari sa balu-baluktot na sanga ng kahoy ang nakatayo sa libis ng isang bundok. Sa dampa
ay mayroong nakatirang mag-anak na tagalog na nabubuhay dahil sa pangangaso at pangangahoy. Sa lilim
ng isang puno mayroong isang matanda na gumagawa ng walis. Sa isang tabi naman mayroong isang dalaga
na naglalagay ng mga itlog ng manok, gulay at dayap sa isang bilao. Sa di-kalayuan, may isang batang lalaki
at batang babae ang naglalaro sa tabi ng isang payat at putlain. Ang batang nakaupo sa nakabuwal na kahoy
ay si Basilio, may sugat ito sa paa. Inaaliw siya ng dalawang batang naglalaro. Nang utusan ng matanda ang
apong dalaga na ipagbili ang mga nagawang walis, sinabi niya kay Basilio na may dalawang buwan na ang
nakakaraan nang ito ay kanilang matagpuang sugatan at kalingain pagkatapos. Isinalaysay naman ang
tungkol sa buhay nilang mag-anak. Kaya, nang ito ay magpaalam na uuwi na sa kanila, siya ay pinayagan ng
matanda at ipinagbaon pa niya ng pindang na usa para sa kanyang inang si Sisa. Samantala, noche buena
na, ngunit ang mga taga-San Diego ay nangangatog sa ginaw bunga ng hanging amihan na nagmumula sa
hilaga. Hindi katulad ng nakaraan na masayang-masaya ang mgat tao. Ngunit ngayon lungkot na lungkot ang
buong bayan. Wla man lamang nakasabit na mga parol sa bintana ng bahay. Kahit na sa tahanan ni Kapitan
Basilio ay wala ring kasigla-sigla. Kausap ng kapitan si Don Filipo na napawalang sala sa mga bintang na
laban dito nang mamataan nila si Sisa na isa ng palaboy. Pero, hindi naman nananakit ng kapwa. Ang pinsan
nitong si Victoria at si Iday. Si sinang ay tumanggap ng liham buhat kay Maria subalit hindi niya ito binubuksan
sa takot na malaman ang nilalaman. Habag na habag ang magkakaibigan sa magkasintahang Maria at Ibarra.
May kumalat namang balita na ang pagkakaligtas ni Kapitan Tiyago mula sa bibitayin ay utang niya kay
Linares. Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan. Pero, wala ang kanyang ina. Paika-ika niyang tinalunton
ang landas patungo sa tapat ng bahay ng alperes. Nanduon ang ina, umaawit ng walang katuturan. Inutusan
ng babaing nasa durungawan ang sibil na papanhikin si Sisa. Subalit nang makita ni Sisa ang tanod,
kumaripas ito ng takbo. Takot. Hinabol ni Basilio ang ina, pero binato siya ng alilang babaing nasa daan.
Nasapol sa ulo si Basilio pero hindi ito tumigil sa pagsunod sa inang tumatakbo. Nakarating sila sa may
guabat. Pumasok sa pinto ng libingan ng matandang kastila si Sisa. Ito ay nasa tabi ng punong baliti. Pilipt na
binubuksan ito ni Basilio. Nakita niya ang isang sanga ng baliting nakakapit sa kinaroroonan ng ina. Kaagad
niya itong niyakap at pinaghahagkan hanggang sa mawalan ng ulirat. Nang makita naman ni Sisa ang
duguang ulo si Basilio, unti-unting nagbalik ang katinuan ng kanyang isip. Nakilala rin niya ang anak. Napatili
ito ng malakas at biglang napahandusay sa ibabaw ng ank. Nawalan ng malay. Nang magbalik naman ng
ulirat si Basilio at nakita ang ina, kumuha ito ng tubig at winisikan sa mukha. Dinaiti niya ang kanyang taynga
sa dibdib ni Sisa. Sinakmal ng matinding pagkasindak si Basilio. Patay na ang kanyang ina. Buong higpit na
niyakap niya ang malamig na bangkay ng ina at napahagulgol ng malaks, pasubsob sa ina. Nang mag-angat
siya ng ulo, nakita niya ang isang taong nagmamasid sa kanya. Tumango si Basilio nang tanungin siya ng tao
kung anak siya ng namatay. Hinang-hina ang lalaking sugatan, hindi niya matutulungan si Basilio na mailibing
si Sisa. Sa halip pinagbilinan niya si Basilio na mag-ipon ng maraming tuyong kahoy at ibunton sa bangkay ng
kanyang ina at pagkaraan sila ay silaban hanggang sa maging abo ang kanilang katawan. Itinagubilin rin ng
lalaki kay Basilio ang malaking kayamanan na nakabaon sa may puno ng balite. Kay Basilio na raw ito kung
walang ibang dumating na tao upang gamitin niya sa pag-aaral. Ang lalaking sugatan na kausap ni Basilio na
dalawang araw ng hindi kumakain at sa wari ay malapit ng mamamatay ay si Elias. At lumakad na si Basilio
upang manguha ng panggatong. Si Elias ay tumanaw naman sa dakong silangan at nagwikang higit pa sa
isang dalangin. Siya ay babawian ng buhay nang di nakikita ang pagbubukang-liwayway ng bayang kanyang
minamahal. Sa mga mapalad, huwag lamang daw limutin nang ganap ang mga nasawi sa dilim ng gabi. Sa
pagkakatingala niya sa langit, kumibot hanggang sa unti-unting nabuwal sa lupa. Nang magmamadaling-araw,
namalas ng buong bayan ng San Diego ang isang malaking siga na nagmumula sa may lugar na kinamatayan
ni Sisa at Elias. Sinisi pa ni Manang rufa ang gumawa ng siga na hindi raw marunong mangilin sa araw ng
pagsilang ni Hesus.

Ang Katapusan
Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan na si Padre Damaso sa Maynila. Di nagtagal, aiya ay
inilipat ng padre provincial sa isang malayong probinsiya. Kinabukasan, siya ay nakitang bangkay sa kanyang
higaan. Sa pagsusuri ng doktor, sama ng loob o bangungot ang sanhi ng kanyang ikinamatay. Sa kabilang
dako, si Pari Salvi habang hinihintay niya ang pagiging obispo ay nanungkulan pansamantala sa kumbento ng
Sta. Clarang pinasukan ni Maria Clara. Kasunod nito ay umalis na rin sa San Diego at nanirahan na sa
Maynila. Ilang linggo naman bago naging ganap na mongha si Maria, si Kapitan Tiyago ay dumanas ng sapin-
saping paghihirap ng damdamin, nangayayat ng husto, naging mapag-isip at nawalan ng tiwala sa mga
kainuman. Pagkagaling niya sa kumbento, sinabihan niya si Tiya Isabel na umuwi na ito sa Malabon o sa San
Diego sapagkat gusto na lamang mabuhay mag-isa. Ang lahat ng mga santo at santang kanyang pinipintakasi
at nalimot na niya. Ang kanyang inaatupag ay ang paglalaro ng liyempo, sabong at paghitit ng marijuana.
Madalas tuwing takip-silim ay makikita siya sa tindahan ng intsik sa Sto. Cristo. Di nagtagal, napapayaan niya
ang kanyang katawan at kabuhayan. Ang kanyang dating marangyang tahanan ay mayroong nakasulat sa
pintuan na: Fumadero Publico de Anfion. Ganap na siyang nalimot ng mga tao. Wala ni isa mang nakakaalala
sa kanya, siya na isang tanyag at dating iginagalang. Nagdagdag ng mga kulot sa ulo si Donya Victorina
upang mapagbuti ang pagbabalatkayo niyang siya’y taga-Andalucia. Siya ngayon ang nangungutsero. Si Don
Tiburcio ay hindi na niya pinakikilos. Nagsasalamin na ito. Hindi na rin siya natatawag bilang "doktor" para
mag-gamot. Wala na rin siyang ngipin.