190 JAK POWSTAWA Ł A POLSKA
191
Skąd pochodzili Piastowie?
Wątpliwości w tej kwestii nie mial Gall Anonim, który genez ę dynastii wypro-
wadza w prostej linii z Gniezna. Z kolei krakowski dziejopisarz Wincenty Kad-
łubek, opisując epizod z myszami, które zagryz ły zł ego Popiela, nie wypowiada
się, gdzie te wydarzenia mia ły miejsce. Tym samym milcząco zdaje się su-
gerować, ż e dramatyczne wydarzenia, których punktem kulminacnym by ło
przejęcie władzy przez Piasta, mia ły miejsce nie w Gnieźnie, lecz w Krakowie
- skoro stamtąd wywodzić się mieli Lestkowie (G. Labuda 1988: 25; por. też
J. Banaszkiewicz 1998). Natomiast Jan D ługosz umieszcza pocz ątki dynastii
W Gnieźnie. Wybór miejsca na stolic ę państwa Polan poprzedziły, zgodnie
z przekazem dziejopisarza, poszukiwania odpowiedniego miejsca i konsultacje
z najbliższym otoczeniem. Był a to, jak podaje kronikarz (D ługosz, 1), pierwsza
ważna, nieł atwa i strategiczna zarazem decyzja, jak ą podjął nowy władca: „[...
łatwo zostawszy ksi ę ciem swego pokolenia i swego plemienia, za nowym kra-
jem rozglądając się i krążąc, bardzo często z najbliższymi swoimi roztrz ąsał
i zastanawiał się, jakie miejsce był oby odpowiednie do zamieszkania i dla
ustanowić się mającej siedziby ksi ęcia. Znalaźłszy równinne p łaszczyzny, odzna-
czające się urodzajem gleby i łagodnością klimatu, w których dooko ła spotyka
się liczne jeziora samoistnie powsta łe, z tych zaś , jak gdyby z rodzicielskiego
łona, wypływają nieustaj ą ce rzeki, obfite w zdrowe ryby; [Lech] tutaj obozowisko
swoje rozbił i tak z postanowienia samego ksi ęcia Lecha, jako te ż wszystkich
starszych wiekiem, którzy pozostawali pod jego wodz ą, miejsce to przeznaczone
zostało i wybrane na pierwszą siedzibę królestwa, stolic ę i miasto. [Lech za ś]
obmyślił i nadał mu od osadzenia się imię lechickie, czyli polskie Gniezno, co
w powszechnym j ęzyku znaczy nidus [gniazdo]".
Długosz nie pozostawia cienia wątpliwości, że początków dynastii piastow-
skiej i ich domen rodowych szuka ć należy w rejonie dzisiejszego Gniezna.
W historiografii polskiej legendy dynastyczne, poddawane krytycznej ocenie
przez kolejne generacje badaczy, przechodzi ły różne etapy: od ca łkowitej alś cep-
tacji, poprzez cz ęściową negację, aż po uznanie, że odzwierciedlaj ą jedynie war-
tości naczelne danej spo łeczności, w tym dotyczące sposobu przejęcia władzy
przez nową dynastię4 . Ostatnie datowania dendrochronologiczne najstarszych
obiektów państwa gnieźnień skiego wskazują, że wielki przełom państwowy na
ziemiach polskich zaznaczył się w czasach ojca Mieszka, cho ć nabrał rozmachu
dopiero w czasach pierwszego historycznego w ładcy Polski (por. rozdz. 10).
Drugim nurtem dyskusji jest kwestia miejscowego b ądź obcego pochodzenia
dynastii piastowskiej. Mediewi ści zwracają uwagę na dwie okoliczno ści. Wiele
państw europejskich, w tym słowiań skich (np. Ru ś, a wcześniej, w VII w.
tzw. pań stwo Samona), powstawa ło przy współudziale elementu germa ńskiego,
Legenda dynastyczna o Pia ście i Popielu była przedmiotem szczegó łowych analiz J. Banaszkiewicza (1986b).
o imionach ksi ążąt najstarszych polskich dynastii pisa ł szerzej m.in. G. Labuda (1988: 5-82), w cytowanych
pracach literatura.
li•
SK Ą D POCHODZILI PIASTOWIE?
często zaciężnych skandynawskich drużyn wareskich, których ślady czytelne s ą
wśród znalezisk kultury materialnej na ziemiach polskich (por. rozdz. 15).
W streszczeniu dokumentu znanym pod nazw ą Dagome iudex ze schyłku X w.
- oddającym Stolicy Piotrowej pod opiek ę państwo polskie - pierwszy historycz-
ny władca Polski zosta ł nazwany, jak są dzono, imieniem skandynawskim Dago
(Dagr). I choć inni uważali, że skrót ten kryje raczej odniesienie do chrze ści-
jańskiego imienia Mieszka - Dagobert, ta pierwsza idea przez wiele lat zajmo-
wała umysły części badaczy polskich i obcych.
W kwestiach pochodzenia dynastii piastowskiej d ługo nie wypowiadała się
archeologia. Wynika ło to przede wszystkim ze specyfiki jej metod badawczych.
W jaki bowiem sposób opisywane kwestie mo żna rozpoznać, opisać, a następ-
nie zbadać poprzez źródła ąrcheologiczne? Czy jednak rzeczywi ście archeologia
stoi na przegranej pozycji? Je żeli w świetle danych archeologicznych Gniezno
zaistniało dopiero w czasach Mieszka, tym samym relacje kronikarskie o po-
wstaniu tam państwa w czasach jego poprzedników wydaj ą się mało prawdo-
podobne. Zdumiewa te ż zakres i skala zniszcze ń dawnych centrów plemien-
nych, dokonanych przez twórców nowej dynastii. Nic wi ęc dziwnego, że
również archeolog zadaje sobie pytanie: gdzie w tym krajobrazie po żogi wo-
jennej okresu schyłkowoplemiennego szuka ć rodowej domeny tych, którzy
ustanawiali nową władzę w czasach poprzedzaj ących zaistnienie na mapie
Polski Gniezna i Poznania?
W jednym z wcze śniejszych artykułów sugerowałem (A. Buko 1999), że
odpowiedzi należałoby szukać tam, gdzie przed powstaniem państwa polskiego
istniał już odpowiedni potencjał w postaci wcześniej wybudowanych grodów.
Problem polega na tym, że na terenach, gdzie jest ich najwi ększe zagęszczenie,
badania archeologiczne po świadczyły najbardziej wymowne świadectwa ich
katastrofy. Czyżby zatem Piastowie niszczyli grody plemienne, poniewa ż byli
obcymi w stosunku do ich mieszka ńców? Czy nie był to powszechnie znany,
militarny sposób torowania sobie drogi do w ładzy, którego elementem jest
zakładanie konkurencyjnych o środków, budowanych często na surowym ko-
rzeniu? Na korzyść tej tezy przemawia m.in. przykład małopolskiego San-
domierza (por. rozdz. 10) - szybkiemu wyłonieniu się tego ośrodka w latach
siedemdziesiątych X w. towarzyszyła katastrofa centrów plemiennych w Z łotej
i w Zawichoście-Podgórzu. Ale tam przyczyna sprawcza wspomnianych zdarze ń
została określona: byli nią najpewniej najeźdźcy z Wielkopolski, zidentyfikowani
za pomocą dwóch niezależnych grup danych: archeologicznych i antropolo-
gicznych. W Wielkopolsce sytuacja jest bardziej z łożona. Trudno bowiem wiązać
początki dynastii z obcymi etnicznie przybyszami, poniewa ż nie upoważniają
do tego ani źródła pisane, ani tym bardziej dane archeologiczne. Równie ma ło
prawdopodobna wydaje si ę teza, że Piastowie mogli pochodzi ć spoza Wielko-
polski, choćby z tej przyczyny, że najbardziej dynamiczne procesy przemian
w schyłkowym okresie plemiennym, także takie, które dotycz ą osadnictwa
grodowego, obserwujemy w łaśnie w tym regionie. Tutaj te ż wyznacza im
192
JAK POWSTAWA Ł A POLSKA
miejsce dynastyczna tradycja. ~na, co prawda, przyj ąć, że zniszczenia zostały
spowodowane wzajemnymi najazdami ma ł ych lokalnych wspólnot osadniczych.
Ale oznaczał oby to nie tyle czas wy łaniania się i krzepnięcia elit władzy
plemiennej, co niewyobra ż alnego chaosu organizacyjnego Wielkopolski, i to
niemal w przededniu powstania pa ń stwa. Jest jeszcze jeden aspekt zagadnienia,
na który nie zwrócono w przesz łoś ci uwagi. Gdyby Piastowie - jako dynastia
- byli obcymi na tych terenach, nale żałoby oczekiwać, że zniszczenia wcze śniej-
szych struktur politycznych, których materialnym korelatem s ą grody plemienne,
mają statystycznie podobny rozk ład w skali cał ego regionu. Tymczasem tak nie
jest. Są bowiem terytoria, gdzie ślady zniszczeń przybierają zastanawiaj ąco duże
rozmiary, ale i takie, gdzie podobnych śladów jest niewiele, a nawet w ogóle
ich brak. W tej sytuacji uprawomocniona wydaje si ę teza, że spośród wielu
pretendentów do w ł adzy w nieznanych bliżej okolicznościach na czołowe
miejsce wysunął się w pierwszej polowie X w. ród Piastów, najlepiej zorganizo-
wany gospodarczo, politycznie i militarnie. Gdzie zatem znajdowa ć się mogły
ich pierwotne siedziby? Cho ć odpowiedź na to pytanie jest trudna, mo żna
pokusić się o zdefiniowanie warunków, jakim odpowiada ć winny tereny do-
meny rodowej. Poszukiwać jej należy przede wszystkim tam, gdzie brak
zniszczeń z czasów prze łomu państwowego. Powinny to by ć też obszary (lub
obszar), gdzie przetrwa ł co najmniej jeden o środek z okresu plemiennego,
zachowują cy wysoką rangę (polityczną, administracyjną , religijną itp.) również
w czasie powstawania pa ństwa i w okresach pó źniejszych. Kultura materialna
takiego ośrodka winna wyróżniać go pozytywnie na tle innych. Na takim
obszarze oczekiwa ć należałoby też ponadprzeciętnej w stosunku do innych
części Wielkopolski liczby znacz ących (ekonomicznie, militarnie, w sferze życia
duchowego) inwestycji.
Dogodnym punktem wyj ścia do konfrontacji tych za łożeń z realiami archeo-
logicznymi moż e być porównanie map o środków grodowych Wielkopolski
okresu plemiennego i wczesnopa ństwowego. Uwa żna analiza danych yskazuje,
ż e brak jest podstaw, aby domeny rodu Piastów doszukiwa ć się na terenach
Wielkopolski południowo-zachodniej, poniewa ż tamtejsze ośrodki plemienne
był y niszczone systematycznie, i to niemal w przededniu powstania pa ństwa
(por. ryc. 9.2). Co wi ę cej, w rejonach tych w pierwszym okresie funkcjonowa-
nia państwa gnie źnieńskiego nastąpił a wyraźna stagnacja osadnicza. Odnoto-
wujemy te ż na tych terenach brak o środków grodowych z okresu plemiennego,
które trwał yby nadal w okresie wczesnopa ństwowym. Nie lepiej przedstawia
się sytuacja w okolicach Poznania, zw łaszcza po jego stronie zachodniej. Dzisiej-
sze miasto jest wrę cz otoczone zniszczonymi grodami z okresu plemiennego.
Na tym tle zastanawia przyjmowana przez lata pó źna, bo dopiero wczesno-
pań stwowa metryka samego Poznania. Nale żałoby się zastanowić , czy nie było
inaczej: mo że właś nie tutaj istniał o nierozpoznane dotychczas, wcze śniejsze,
silne plemienne centrum grodowe, w którym Piastowie napotkali najwi ększy
opór swych rywali? W zwi ą zku z tym pytaniem, na uwagę zasługują najnowsze
SK Ą D POCHODZILI PIASTOWIE? 193
wyniki badań Hanny Kóćki-Krenz, wskazuj ące na wcześniejsze, niż powszechnie
sądzono, plemienne pocz ątki grodu poznańskiego (por. rozdz. 10). Je żeli przy-
puszczenia te zostan ą potwierdzone, stałoby się zrozumiale, dlaczego obok
Gniezna, w widł ach Warty i Cybiny - a zatem w miejscu i na terytorium
trudnym politycznie i ideologicznie, ale o kluczowym, strategicznym dla pa ń-
stwa piastowskiego znaczeniu - powsta ł nie tylko czołowy ośrodek państwa,
ale i pierwsze biskupstwo misyjne. Dzia łania takie był yby nie tylko najbardziej
efektywnym sposobem pacyfikacji „starego porz ądku", ale i manifestacj ą potęgi
nowej dynastii; jej materialnym świadectwem, podobnie jak w pogranicznym
Przemyślu, stała się m.in. badana ostatnio rezydencja ksi ążęca (por. rozdz. 10).
W regionie gnieźnieńskim dostrzegamy dawne ośrodki, które przetrwa ły
w okresie wczesnopaństwowym. Są też grody budowane przez pierwszych
Piastów (jest ich najwięcej), ale i takie, które by ł y przez nich niszczone. Niektóre
z nich, m.in. Moraczewo, Jankowo czy Mietlica, w świetle danych archeolo-
gicznych przesta ły istnieć w nieznanych bliż ej okolicznościach wkrótce po
przejęciu władzy przez Piastów. Inne, jak Santok, Mi ędzyrzecz czy Nakł o nad
Notecią przetrwały, ale chyba tylko dlatego, że był y to punkty nadgraniczne.
Ich racje bytu zarówno wcze śniej, jak i później wyznaczały zatem względy
strategiczne. W stosunku do obszarów dot ąd opisanych zgoła inaczej przed-
stawia się mapa terenów południowo-wschodniej Wielkopolski. W świetle da-
nych archeologicznych i datowa ń dendrochronologicznych, zapewne jednym
z nielicznych ośrodków grodowych Wielkopolski okresu plemiennego, który
w momencie obejmowania w ładzy przez dynastię piastowską nie podzielił
losów pozostałych i nie został zniszczony, był Kalisz. Wiele danych wskazuje,
że gród wybudowany tu w czasach piastowskich powsta ł w tym samym miej-
scu, co jego plemienny poprzednik (por. T. Baranowski 1998). Czy by ła to
bezpośrednia kontynuacja starszego grodu, którego przebudow ę wymusiły
zmiany układów hydrologicznych (podniesienie si ę poziomu wód Prosny), czy
też odkrycia te znajduj ą inną wymowę? Pozostaje faktem, że również w cza-
sach pierwszych Piastów gród na Zawodziu w Kaliszu, po łożony w centrum
państwa, odgrywał nadal pierwszorz ędną rolę. Zastanawia akcja inwestycyj-
na, podjęta na tych terenach przez twórców pa ństwa gnieźnieńskiego. Przy-
pomnijmy: wokó ł Kalisza w krótkim czasie za panowania Mieszka i Chrobre-
go wyrastaj ą grody budowane na surowym korzeniu. Dział aniom tym towa-
rzyszyła intensywna akcja kolonizacyjna. W grodzie kaliskim odkryto te ż uni-
kalne relikty najstarszego, drewnianego ko ścioł a z X[ w. Odkrycie to (por.
rozdz. 10) jednoznacznie potwierdza wybitn ą rangę Kalisza w okresie formo-
wania się państwa; te najwcze śniejsze placówki misyjno-duszpasterskie sta-
wały się , w zgodnej opinii badaczy, najstarszymi ogniwami organizacji ko-
ś cielnej. Wybudowanie w Kaliszu jednego z najstarszych na ziemiach polskich
kościołów (i jednego spośród dwóch znanych w tym okresie z Wielkopol-
ski) należałoby zatem umieścić w kontekście znacz ącej symbolicznej roli
ośrodka na Zawodziu. Tutaj, jak wykaza ły badania, usytuowane jest cmenta-
194 JAK POWSTAWA Ł A POLSKA
rzysko wczesnosłowiań skie, którego element stanowi kamienny kurhan. Zgod-
nie Z przekazem Galla, zdobycie Kalisza przez Krzywoustego w czasach jego
konfliktu ze Zbigniewem, który w łaśnie tam się schroniĘ stało się miarą
politycznego sukcesu Krzywoustego; tutaj te ż znajdowała się rezydencja i miej-
sce ostatecznego spoczynku princepsa Mieszka Starego i jego syna Mieszka
Mieszkowica.
Powstaje pytanie, czy opisane zjawiska nie s ą wymownym świadectwem
dowartościowania (równie ż militarnego) przez Piastów w łasnej, ubogiej dotąd
w grody, domeny rodowej w czasach, gdy sta ć ich było na podjęcie takiego
dzieła? Może więc to właś nie Wielkopolska południowo-wschodnia i jej czo łowy
oś rodek grodowy - Kalisz - by ły rodowymi domenami dynastii Piastów w okre-
sie poprzedzaj ą cym powstanie państwa gnieźnieńskiego? Jeż eli tak, to ustano-
wienie ośrodka sto łecznego w Gnie źnie był oby logiczną próbą „kompromisu",
możliwego do zaakceptowania zarówno przez piastowskich naje źdźców, jak
i podbitych. W tym miejscu przed powstaniem pa ństwa znajdowało się sakralne
centrum lokalnej (?) wspólnoty - poga ński ośrodek religijny, którego funkcja,
po dokonaniu przez Mieszka konwersji na chrze ścijań stwo w 966 r., zosta ła
ugruntowana w dobitny sposób poprzez utworzenie tam w roku 1000 metro-
polii arcybiskupiej. Z analiz przekazów źródłowych wynika, że jedną z ważniej-
szych decyzji nowej dynastii by ło przejmowanie przez ni ą miejsc świętych dla
poprzedzaj ącej j ą wspólnoty plemiennej. Miejsca te stawa ły się z czasem ośrod-
kami centralnymi nowej władzy5 .
Zastanawiaj ący jest jeszcze inny aspekt poruszanych zagadnie ń. Ostatnio
zidentyfikowano w dzielnicy Kalisz-Wydarte pozosta łoś ci drugiego, nieznane-
go dotą d grodu, którego pocz ątki odnoszone są również do okresu plemien-
nego. Jeżeli wstępne diagnozy co do chronologii i funkcji tego obiektu zo-
staną potwierdzone, byłby to nader rzadki w skali ziem polskich przypadek,
dodatkowo wyró żniający ten ośrodek na tle innych. Czy zatem Kalisz i ziemia
kaliska był y punktem wyjś cia rewolucji piastowskiej? Nie odpowiemy tu jedno-
znacznie na to pytanie, do wyja śnienia pozostaje bowiem wiele kwestf Przed-
miotem kontrowersji dla niektórych autorów nadal pozostaj ą kwestie chronolo-
gii najstarszego (plemiennego) grodu w Kaliszu-Zawodziu. Ale trudno nie od-
notować, ż e kolejne datowania dendrochronologiczne najstarszych faz gro-
du Kalisza-Zawodzia w sposób konsekwentny odnosz ą się do drugiej polowy
IX W.
Zofia Kurnatowska sfonnu łował a konkurencyjną hipotezę, w myśl której
czoł owe miejsce w domenie piastowskiej przypisano Gieczowi. Sk łaniają do
tego ostatnie odkrycia, zw ł aszcza najnowsze datowania dendrochronologiczne
najstarszej fazy grodu, odnosz ące się do czasów plemiennych. Giecz - zgodnie
z przekazem Galla Anonima (1,8) - by ł również miejscem znacz ącym na
mapie pań stwa polskiego, dostarcza ł bowiem chrobremu 300 pancernych
Kwestie te prezentuje szerzej J. Banaszkiewicz (1986a, 1986b, 1998), w cytowanych pracach dalsza literatura.
) SK Ą D POCHODZILI PIASTOWIE? 195
(tj. konnicy) i 2000 tarczowników. Tutaj znajduje SIÇ jedno z niewielu pala-
tiów okresu wczesnopaństwowego, odkryte przed laty W . południowej cz ęści
grodziska. Rangi tego odkrycia nie pomniejsza fakt, że była to, jak się uważa,
nigdy nieukończona inwestycja. W ostatnich latach mia łY miejsce w Gieczu
kolejne ważne odkrycia (T. Krysztofiak 2000). NaleY do nich monumentalna
bazylika, umiejscowiona w pó łnocnej części grodu, wskazująca na wysoką
sakralną rangę tego miejsca (por. rozdz. 11).
Istotnym argumentem s ą także najnowsze dane wskazuj ące na ple-
mienne początki grodu, datowanego metodą na drug ą
połowę IX w. Czy nie przes ądza to więc o pin że właś nie Giecz był
domeną rodową dynastii Piastów? Zdaniem Zofii U mat0wskej (2002: 64), na
rzecz tej hipotezy świadczyć może fakt, że jest to jedyny spo śród pięciu
grodów ziemi gnieźnieńskiej, sięgający swymi 0 zą mi okresu plemiennego
i zachowuj ący znaczenie w okresie powstawania pa ństwa. Hipoteza ta nie-
wątpliwie zasługuje na uwagę . Ale - podobnie jak i w innych przypadkach -
i tutaj dostrzec mo żna kilka dyskusyjnych punitóW Przewaga Giecza nad
Kaliszem opiera si ę m.in. na zawartej w niej implte przesłance, że Kalisz
jest od Giecza chronologicznie m łodszy, co nie zosta ło jednak udowodnio-
ne6. Trudno też nie dostrzec kilku innych kwestii. W przeciwie ństwie do rejo-
nu Kalisza, znamy z okolicy Giecza przyk ł ady grodóW plemiennych zniszczo-
nych w okresie wczesnopa ń stwowym (dlaczego i przez kogo?), ale jedno-
cześnie brak (poza samym Gieczem) świadectw íliwestycji na miar ę zaplecza
grodu kaliskiego. Wreszcie w przypadku Giecza - w kontek ś cie hipotetycznej
domeny rodowej w tym o środku - pozostaje zagadk ą nie tylko zaniechanie
budowy rezydencji książęcej, ale nade wszystko zaP0eme i opuszczenie
grodu jeszcze we wczesnym średniowieczu. Cz y jedyną przyczyn ą tego stanu
rzeczy było wyludnienie tego o środka po 1039 r., za spraw ą najazdu Brze-
tysława, który - wed ług źródeł - mial przenieść tagltejsz4 ludność do czeskich
Hedćan? Czym można by wytłumaczyć, że dynastia Piastów pu ścił a w niepamięć
swe rodowe gniazdo?
Problemów do rozstrzygni ęcia pozostaje wię c wiele. W dalszej dyskusji nie
można wykluczyć i tej ewentualno ści, że mogło być nie jedno, lecz kilka miejsc
związanych ze starsz ą domeną rodową Piastów. 0graniczymy się zatem w tym
miejscu do stwierdzenia, ż e przy obecnym stanie badan' domniemane o środki
domeny rodowej Piastów, Giecz i Kalisz - podobnie Jak Pozna ń i Gniezno -
w okresie po powstaniu pa ństwa stanowią pary rywali w „zmaganiach" o pry-
mat pierwszeństwa.
6 grodowego w publikacjach Z. Kurna-
Odmłodzenie" Kalisza dostrzec mo żna na mapkach osadnictwa
est on konsekwentnie oznaczany jako
towskiej wydanych po 2000 r. We wcze śniejszych pracach tej autorki j
sięgający okresu przedpiastowskiego. o wczesnej metryce miasta 54
natomiast przekonani archeolodzy
badaj ący ten ośrodek, a podstawą ich przypuszcze ń są m.in. liczne daty dendrochronologiczne, pozyskane
ż M. Kara (2009)
Z Kalisza-Zawodzia (por. T. Baranowski 1998; T. Baranowski, M. (Japiec 1998). Równie
podziela jednoznacznie t ę opinię .
194 JAK POWSTAWA Ł A POLSKA
rzysko wczesnosłowiań skie, którego element stanowi kamienny kurhan. Zgod-
nie z przekazem Galla, zdobycie Kalisza przez Krzywoustego w czasach jego
konfliktu ze Zbigniewem, który w łaśnie tam się schronił, stało się miarą
politycznego sukcesu Krzywoustego; tutaj te ż znajdowała się rezydencja i miej-
sce ostatecznego spoczynku princepsa Mieszka Starego i jego syna Mieszka
Mieszkowica.
Powstaje pytanie, czy opisane zjawiska nie s ą wymownym świadectwem
dowartościowania (równie ż militarnego) przez Piastów w łasnej, ubogiej dotąd
w grody, domeny rodowej w czasach, gdy sta ć ich było na podjęcie takiego
dzieła? Może więc to właś nie Wielkopolska południowo-wschodnia i jej czo łowy
ośrodek grodowy - Kalisz - by ły rodowymi domenami dynastii Piastów w okre-
sie poprzedzaj ą cym powstanie państwa gnie źnieńskiego? Jeż eli tak, to ustano-
wienie ośrodka sto łecznego w Gnie źnie byłoby logiczną próbą „kompromisu",
moż liwego do zaakceptowania zarówno przez piastowskich naje źdźców, jak
i podbitych. W tym miejscu przed powstaniem pa ństwa znajdowało się sakralne
centrum lokalnej (?) wspólnoty - poga ński ośrodek religijny, którego funkcja,
po dokonaniu przez Mieszka konwersji na chrze ścijań stwo w 966 r., zosta ła
ugruntowana w dobitny sposób poprzez utworzenie tam w roku 1000 metro-
polii arcybiskupiej. Z analiz przekazów źródłowych wynika, że jedną z ważniej-
szych decyzji nowej dynastii by ło przejmowanie przez ni ą miejsc świętych dla
poprzedzaj ącej j ą wspólnoty plemiennej. Miejsca te stawa ły się z czasem ośrod-
kami centralnymi nowej władzy' .
Zastanawiaj ący jest jeszcze inny aspekt poruszanych zagadnie ń. Ostatnio
zidentyfikowano w dzielnicy Kalisz-Wydarte pozosta łości drugiego, nieznane-
go dotą d grodu, którego pocz ątki odnoszone są również do okresu plemien-
nego. Jeżeli wstępne diagnozy co do chronologii i funkcji tego obiektu zo-
staną potwierdzone, byłby to nader rzadki w skali ziem polskich przypadek,
dodatkowo wyró żniający ten ośrodek na tle innych. Czy zatem Kalisz i ziemia
kaliska był y punktem wyj ś cia rewolucji piastowskiej? Nie odpowiemy tu jedno-
znacznie na to pytanie, do wyja śnienia pozostaje bowiem wiele kwesti Przed-
miotem kontrowersji dla niektórych autorów nadal pozostaj ą kwestie chronolo-
gii najstarszego (plemiennego) grodu w Kaliszu-Zawodziu. Ale trudno nie od-
notować, ż e kolejne datowania dendrochronologiczne najstarszych faz gro-
du Kalisza-Zawodzia w sposób konsekwentny odnosz ą się do drugiej połowy
IX W.
Zofia Kurnatowska sformu łował a konkurencyjną hipotezę, w myśl której
czoł owe miejsce w domenie piastowskiej przypisano Gieczowi. Sk łaniają do
tego ostatnie odkrycia, zw ł aszcza najnowsze datowania dendrochronologiczne
najstarszej fazy grodu, odnosz ące się do czasów plemiennych. Giecz - zgodnie
z przekazem Galla Anonima (1,8) - by ł również miejscem znacz ącym na
mapie pań stwa polskiego, dostarcza ł bowiem Chrobremu 300 pancernych
Kwestiete prezentuje szerzej J. Banaszkiewicz (1986a, 1986b, 1998), w cytowanych pracach dalsza literatura.
j SK Ą D POCHODZILI PIASTOWIE? 195
(tj. konnicy) i 2000 tarczowników. Tutaj znajduje si ę jedno z niewielu pala-
tiów okresu wczesnopaństwowego, odkryte przed laty w po łudniowej części
grodziska. Rangi tego odkrycia nie pomniejsza fakt, że była to, jak się uważa,
nigdy nieukończona inwestycja. W ostatnich latach mia ły miejsce w Gieczu
kolejne ważne odkrycia (T. Krysztoflak 2000). Nale ży do nich monumentalna
bazylika, umiejscowiona w pó łnocnej części grodu, wskazuj ąca na wysoką
sakralną rangę tego miejsca (por. rozdz. 11).
Istotnym argumentem s ą także najnowsze dane wskazuj ące na ple-
mienne początki grodu, datowanego metodą dendrochronologiczną na drugą
połowę IX w. Czy nie przes ądza to więc opinii, że właśnie Giecz był
domeną rodową dynastii Piastów? Zdaniem Zofii Kurnatowskiej (2002: 64), na
rzecz tej hipotezy świadczyć może fakt, że jest to jedyny spo śród pięciu
grodów ziemi gnieźnieńskiej, sięgający swymi początkami okresu plemiennego
i zachowujący znaczenie w okresie powstawania pa ństwa. Hipoteza ta nie-
wątpliwie zaskiguje na uwagę . Ale - podobnie jak i w innych przypadkach -
i tutaj dostrzec mo żna kilka dyskusyjnych punktów. Przewaga Giecza nad
Kaliszem opiera si ę m.in, na zawartej w niej implicite przesłance, że Kalisz
jest od Giecza chronologicznie m łodszy, co nie zostało jednak udowodnio-
ne6. Trudno też nie dostrzec kilku innych kwestii. W przeciwie ństwie do rejo-
nu Kalisza, znamy z okolicy Giecza przyk łady grodów plemiennych zniszczo-
nych w okresie wczesnopa ństwowym (dlaczego i przez kogo?), ale jedno-
cześnie brak (poza samym Gieczem). świadectw inwestycji na miar ę zaplecza
grodu kaliskiego. Wreszcie w przypadku Giecza - w kontek ście hipotetycznej
domeny rodowej w tym o środku - pozostaje zagadk ą nie tylko zaniechanie
budowy rezydencji ksi ążęcej, ale nade wszystko zapomnienie i opuszczenie
grodu jeszcze we wczesnym średniowieczu. Czy jedyn ą przyczyną tego stanu
rzeczy było wyludnienie tego o środka po 1039 r., za spraw ą najazdu Brze-
tysława, który - wed ług źródeł - miał przenieść tamtejszą ludność do czeskich
Hedćan? Czym można by wytkimaczyć, że dynastia Piastów pu ściła w niepamięć
swe rodowe gniazdo?
Problemów do rozstrzygni ęcia pozostaje więc wiele. W dalszej dyskusji nie
można wykluczyć i tej ewentualno ści, że mogło być nie jedno, lecz kilka miejsc
związanych ze starsz ą domeną rodową Piastów. Ograniczymy si ę zatem w tym
miejscu do stwierdzenia, że przy obecnym stanie bada ń domniemane ośrodki
domeny rodowej Piastów, Giecz i Kalisz - podobnie jak Pozna ń i Gniezno -
w okresie po powstaniu pa ństwa stanowią pary rywali w „zmaganiach" o pry-
mat pierwszeństwa.
6
Odmłodzenie" Kalisza dostrzec mo żna na mapkach osadnictwa grodowego w publikacjach Z. Kurna-
towskiej wydanych po 2000 r. We wcze śniejszych pracach tej autorki jest on konsekwentnie oznaczany jako
sięgający okresu przedpiastowskiego. O wczesnej metryce miasta s ą natomiast przekonani archeolodzy
badaj ący ten ośrodek, a podstawą ich przypuszcze ń są m.in. liczne daty dendrochronologiczne, pozyskane
z Kalisza-Zawodzia (por. T. Baranowski 1998; T. Baranowski, M. Kr ąpiec 1998). Równie ż M. Kara (2009)
podziela jednoznacznie t ę opinię .