JACK GOODY

27 Temmuz 1919 tarihinde, Britanya’da, St Albans, Velwyn Garden City’de

doğan sosyal antropolog Sir John (Jack) Rankine Goody, Cambridge Üniver-
sitesi’nin önde gelen hocalarından biridir ve British Academy ve US National
Academy of Sciences’m üyesidir.
İkinci Dünya Savaşı’na katılmış, Kuzey Afrika cephesinde savaşmış. Alınan­
lara esir düşmüş ve üç yıl esir kampında kalmıştır.
1954’ten 1984’e kadar Cambridge Üniversitesi’nde sosyal antropoloji dersle­
ri vermiş; antropolojinin her alanında, özellikle aile, miras, çiçekler, yiyecek,
okuryazarlık konularında kitaplar yazmış ve sayısız makale yayımlamıştır.
Başlıca eserlerini şöyle sıralayabiliriz: Death, Property and the Ancestors
(Stanford University Press, 1962); Literacy in Traditional Societies (Cambrid­
ge University Press, 1968); The Myth of the Bagre (Oxford University
Pres, 1972); The Character of Kinship (Cambridge University Press, 1973);
Production and Reproduction: A Comparative Study o f the Domestic Donuiin
(Cambridge University Press, 1976); The Domestication of the Savage Mind
(Cambridge University Press, 1977) [Yaban Akim Evcilleştirilmesi, Dost Ki-
tabevi Yayınları, 2001]; Cooking,Cuisine and Class: A Study in Comparative
Sociology (Cambridge University Pres, 1982); The Development of the Family
and Marriage in Europe (Cambridge University Pres, 1983); The Logic of
Writing and the Organisation of Society (Cambridge University Press, 1986);
The Interface Between the Written and the Oral (Cambridge University Press,
1987); The Oriental, the Ancient and the Primitive: (Cambridge University
Press, 1990); The Expansive Moment: The Rise of Social Anthropology in Bri­
tain and Africa, 1918-1970 (Cambridge University Press,1995); The East in
the West (Cambridge, Cambridge University Press, 1996) [Batı’daki Doğu,
Dost Kitabevi Yayınlan, 2002]; Representations and Contradictions: Ambiva­
lence towards Images, Theatre, Fictions, Relics and Sexuality (Blackwell
Publishers, 1997); Food and Love: A Cultural History o f East and West (Ver­
so, 1998); The European Family: An Historico-anthropological Essay (Black­
well Publishers, 2000) [Avrupa’da Aile, Literatür Yayıncılık, 2004]; Islam in
Europe (Polity Press, 2004) [Avrupa’da İslam Damgası, Etkileşim Yayınlan,
2005]; The Theft o f History Cambridge University Pres, 2007
 Aynntı:554
“Ağır" Kitaplar Dirisi:26
Çiçeklerin Kültürü
Doğu ve Bau Topltunlarında Çiçek Kullanımı ve Çiçek Sembolizmi
Jack Goody

Kitabın özgün Adı

The Culture of Flmvers

İngilizce'den Çeviren
Mehmet Beşikçi
Yayıma Hazırlayan
Melih Pekdemir
Düzelti
Mehmet Celep
© Cambridge University Press, 1993
Bu çevirinin Türkçe yayım haklan
Aynntı Yayınlan'na aittir.
Kapak İllüstrasyonu
Sevinç Alton
Kapak Düzeni
Gökçe Alper
Dizgi
Esin Tapan
Baskı ve Cilt
Mart Matbaacılık Sanatları (0 212) 3212300 (Pbx)
Merkez Mah. Burcu Sok. 611 Kâğıthane-İstanbul
Birinci Basım 2010
Baskı Adedi 2000
ISBN 978-975-539-567-8
SERTİFİKA NO: 16061

AYRINTI YAYINLARI
Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Eminönü - İstanbul
Tel.: (0212) 512 15 00 - 01 - 05 Faks: (0212) 512 15 11
www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Çiçeklerin Kültürü
Doğu ve Batı Toplumlannda Çiçek Kullanımı ve
Çiçek Sembolizmi

Jack Goody
 İçind ek iler

Resimlerin Listesi.............................................................................. 10
Teşekkür.............................................................................................12
Kitaptaki Bazı Terimlere Dair Bir Not.............................................. 13
Ö n sö z.................................................................................................15

Birinci Bölüm
AFRİKA’DA HİÇ ÇİÇEK YOK MU?

Çiçek N edir?.................................................................................... 28
Bali’deki Bereket.............................................................................. 31
Afrika’daki Eksiklik.......................................................................... 38
Neden?.............................................................................................. 46
A m aç................................................................................................ 55

İkinci Bölüm
BAŞLANGIÇ: BAHÇELER VE CENNET, ÇELENKLER VE KURBAN

Mezopotamya’daki Bahçeler............................................................ 63
Nil Vadisi.......................................................................................... 68
Kitabı Mukaddes Çiçekleri.............................................................. 81
Desenin Yaygınlaşması ve Formelleşmesi......................................87
Mısır ve Klasik Dünya...................................................................... 91
Bahçelerin Gelişmesi........................................................................ 93
Değişen Çiçek Kültürü...................................................................... 95
Resmedilen Çiçekler........................................................................ 96
Çiçeklerin Pazarlanması.................................................................... 98
Lüks Malların Ticareti ve Onu Eleştirenler.................................... 103
Çiçeklerden Çıkarılan Parfümler.................................................... 106
Taç ve Çelenk Kullanımı................................................................ 108
Tanrılara Sunu Olarak Kan ve Çiçekler........................................ 113
 Üçüncü Bölüm
AVRUPA’DA ÇİÇEK KÜLTÜRÜNÜN GERİLEMESİ

Bahçeler ve Çiçekler....................................................................... 119

Taçlar............................................................................................... 122
Heykeller......................................................................................... 126
Kurban............................................................................................. 128
Diğer Sunular................................................................................... 131
Çilecilik ve L ü k s.............................................................................137
G ü l................................................................................................... 139
Sanat ve Sadelik............................................................................... 142
Botanik Bilgisinin Maruz Kaldığı Etkiler...................................... 149
Roma ve Batı Avrupa'nın Periferisi.............................................. 151

Dördüncü Bölüm
İSLAMDA TASVİRSİZ ÇİÇEKLER

Bahçeler........................................................................................... 158
Edebiyat........................................................................................... 163
Yaratılış ve E leştiri......................................................................... 164
Hükümdarlar ve L ü k s .....................................................................168
H alılar............................................................................. 170
Doğu Asya’dan Gelen Natüralist Etkiler.......................................173
Hıristiyan Batı’nın Etkisi.................................................................175

Beşinci Bölüm
ORTAÇAĞ BATI AVRUPA’SINDA GÜLÜN GERİ DÖNÜŞÜ

XII. Yüzyıldan Önce Çiçekler ve Manastır B ahçeleri............... 188

Edebiyatta Çiçekler......................................................................... 192
Sanatta Çiçekler............................................................................... 197
İkonlar ve İkonoklazm.................................................................... 204
Heykellerin Geri Dönüşü................................................................ 207
Kutsal Emanet Sandığı Heykellerinin Gelişimi..............................209
Karolenj Canlanması...................................................................... 214
Daha Sonraki Dönem...................................................................... 216
Romanesk.........................................................................................216
G o tik ...............................................................................................217
Uygulamada Çiçekler...................................................................... 225
Dinsel Sembolizm.......................................................................... 228
Gündelik Yaşamda Çiçekler.......................................................... 230
Sivil Bahçeler...................................................................................234
Pazar ve Loncalar.............................................................................235
Üsttekiler ve Alttakiler.................................................................... 237
 Altıncı Bölüm
RÖNESANS’TA İKONLAR VE İKONOKLAZM

İtalyan Rönesans’ında Taçlar.......................................................... 245

Tezhip Edilmiş Çiçekler................................................................ 248
Aşağı Ülkeler’de Natürmort.......................................................... 251
Edebiyatta Çiçekler........................................................................ 258
Çiçekler ve Bahçeler...................................................................... 263
Çiçek Kültürüne Tepkiler.............................................................. 265
Ev İçindeki Çiçekler...................................................................... 267
Lale Tutkusu.................................................................................. 271
Dinsel ve Siyasal Araçlar Olarak Festivaller..................................284
Çiçeklerin Restorasyonu................................................................ 288

Yedinci Bölüm
PAZARIN BÜYÜMESİ

Doğu’dan Gelen Dekorasyon Çiçekleri..........................................299

Doğu’dan Gelen Çiçekler.............................................................. 304
Kent Pazarı...................................................................................... 305
Çiçek Satıcıları................................................................................ 306
Çiçekçi Kızın Rolü ve Çiçekçi Kız M iti........................................ 314
Çiçek Üreticileri ve Kent................................................................ 319

Sekizinci Bölüm
FRANSA’DA ÇİÇEKLERİN GİZLİ DİLİ: UZMANLIK BİLGİSİ Mİ,
KURGUSAL ETNOGRAFİ Mİ?

Dinsel Gelenek................................................................................ 342

Bilimsel Gelenek............................................................................ 345
Batmi Bilgi (Okült) Geleneği........................................................ 346
Çağdaş Sahne.................................................................................. 348
Geleneğin İcadı.............................................................................. 351
Dilin Statüsü.................................................................................. 353

Dokuzuncu Bölüm
YABANCI ZİHNİYETİN AMERİKANLAŞTIRILMASI

Amerikanlaştırma Süreci................................................................ 378

Amerikan Pratiği........................................ 380
 Onuncu Bölüm
AVRUPA’DA ÇİÇEKLERİN POPÜLER KÜLTÜRÜ

Folklor ve Yakın Geçmiş: Ölüm Ritüelleri....................................398

Damgalı Çiçekler............................................................................ 404
Köy Çiçekleri.................................................................................. 416
Püritenliğin İnatçı V arlığı..............................................................419
Sosyalizmde G üller........................................................................423
Armağan Verme.............................................................................. 432
Britanya ve Fransa’da Çiçek Satın A lım ı......................................435

On Birinci Bölüm
HİNDİSTAN’IN ÇELENKLERİ: KADİFEÇİÇEĞİ VE YASEMİN

Erken Dönem Hindu Toplumunda Çiçekler..................................447

Çiçekler ve Kurban........................................................................ 453
Budizmde Çiçekler.......................................................................... 454
İkonlara Yönelik Müphemlik..........................................................460
Çiçeklere Yönelik Müphemlik........................................................463
İslam, Bahçeler ve Çiçekler............................................................465
Çağdaş Çiçekler.............................................................................. 468
Ahmedabad’daki Çiçek Pazarı........................................................471
Hindistan’daki Çiçekler..................................................................474

On İkinci Bölüm
ÇİN’DE “DÖRT BEYEFENDİ ÇİÇEK”

Ekoloji ve T arım ............................................................................ 482

Botanik Bilgisi................................................................................ 485
Sanatın Erken Dönemlerinde Çiçek Motifleri
ve Desenleri.................................................................................... 486
Çiçek Şiirleri ve Çiçek Resimleri..................................................488
Şiirde ve Resimde Çiçekler ve Kadınlar........................................493
Çiçek Resimleri Hakkındaki Elkitapları........................................496
Çiçek Düzenlemeleri...................................................................... 503
Çiçek Sembolizminin Bağlamsallığı..............................................506
Çiçek Kullanımı.............................................................................. 509
Çiçeklerin Dinsel Kullanımı:
Budizm ve Konfüçyüsçülük............................................................ 521
Elitler ve Popüler Kültür................................................................526
 On Üçüncü Bölüm
“YÜZ ÇİÇEK AÇSIN”: GÜNEY ÇİN’DE YENİ YIL

Yeni Yıl Çiçekleri..........................................................................531

Ü retim ............................................................................................ 542
Pazar ve Pazaryeri.......................................................................... 546
Çiçek Kültüründeki Gerilimler ve Çelişkiler..................................552

On Dördüncü Bölüm
MESAFELİ BÎR YORUM

Afrika’ya Geri D önüş.................................................................... 567

Çiçekler ve D in .............................................................................. 569
Çiçekler ve L ü k s............................................................................ 574
Avrupa’da Çiçekler........................................................................ 576

Kaynakça.......................................................................................... 585
D izin................................................................................................ 623
 R esim lerin Listesi

Renkli resimler

1.1. Bali’de bir tapınak sunusu.

II. 1. Duvar resimleriyle sütunlu bir bahçe, Venus Marina’mn evi, Pompei.
IV. 1. Firdevsi’nin Şa/t/zame’sinden şairin pikniği.
IV.2. İran bahçe halısı.
V.l. Moutier-Grandval İncirinden, Tours.
V.2. Sainte-Foy heykeli, Conques.
V.3. Aratea tacı.
VI. 1. Lady Margaret Beaufort’un Saatler Kitabı’ndan,
Aziz Yuhanna İncil’inin açılış sayfası.
VI.2. Jan Breughel, A Vase o f Flowers.
VII. 1. XVII. yüzyıla ait çiçek-ağaç duvar örtüsü.
X.l. Ambalajlan içinde cenaze çiçekleri, Bethnal Green, Londra.
XI. 1. İran giysili kadın, Moğol okulu.
XI.2. Pazarda kadifeçiçekleri, Ahmedabad.
XI.3. Bir çiçek tezgâhında çelenkler, Ahmedabad.
XII. 1. Budist bir rahibenin altan, Xiaolan, Çin.
XIII. 1. Yeni yıl için eve mandalina ağacı götürürken, Chencun pazan, Guang­
dong.
XHI.2. Aile şeftali ağacı, Hong Kong, yeni yıl.
Xm.3. Çince yeni yıl pankartı. San Francisco.
XIII.4. Guangdong’da Chencun pazannda bir üretici.

Siyah beyaz resimler

1.1. Wayang kulit gölge oyununda kullanılan kuklalardan biri olan Haya-
tağacı (Tuba).
1.2. Taze çiçeklerle süslü başlığıyla bir dansçı kız, Bali.
2.1. Assurbanipal ve kraliçesi bir bahçede akşam yemeği yerken.
2.2. Kral Sargon elinde “kutsal çiçek” olduğu halde, bir dağkeçisini kurban
ediyor.
2.3. Lotus ve palmet desenleriyle süslü bir taş halı.
2.4. Üzüm asmaları ve diğer çitli alanları, su tankları ve ufak bir eviyle bü­
yük bahçe.
2.5. Teb kentinin sayfiye bölgesinde kutsal bir mabedin bahçesi.
2.6. Horus ya da genç güneş, lotustan çıkıyor.
2.7. Tehoutihotep’in kızı, beyaz lotuslardan yapılma bir taç giyiyor ve elin­
de mavi bir lotus tutuyor.
 2.8. Bir Mısır eğlencesinde bazı kadınlar tek tek lotus çiçeği, bazıları vazo
içinde çiçekler, bazıları ise gerdanlıklar alırken.
2.9. Bir Girit hydria'smda, kemerli saplı, lotus ve palmet kenar süslemesi.
2.10. Acantos yapraklarının kullanıldığı, lotus ve palmet kenar süslemesi.
2.11. Tezgâhlan ve seyyar çelenk satıcılanyla, Romalı çiçek satıcılan re­
simleri.
2.12. Çiçek satıcılan olarak cupido\aı ve ruhlar.
4.1. Botanik bahçesi. Oxford.
4.2. Bir Kır Manzarasında Aslanlar.
4.3. Stefano da Zevio, Gül Bahçesindeki Madonna.
5.1. Aziz Cuthbert’in şalında peygamber Daniel.
5.2. Aziz Aetheldreda elinde bir zambak tutuyor.
5.3. Aziz John Chrysostom, Aziz Matta Incil’i üzerine vaazlar.
5.4. Geç imparatorluk döneminden bir imparatora ait defne taçlı yüz kalı­
bı [maskesi].
5.5. La fâret, gotik duvar örtüsü.
6.1. Jan Breughel (P. P. Rubens’le birlikte). Garland of Flowers with the
Virgin, Infant Jesus and Angels.
6.2. H. Memling, Flowers Sacred to the Virgin.
6.3. N. Poussin, Altın Buzağı’ya Tapınma.
6.4. N. Poussin, Flora Krallığı.
7.1. Çiçekçi kız ve sepeti, Paris.
7.2. Çiçekçi kız ve el arabası, Paris.
7.3. Bir çiçekçi kulübesi, Paris.
9.1. Mayıs direği.
9.2. “Bakire Çelengi”, Abbot’s Ann Kilisesi, Hampshire.
9.3. “Mary” isminin “phyllanthography”de ifade edilmesi
9.4. St. Lawrence Katolik mezarlığı, New Haven.
10.1. Çiçekler ve papatya: XX. yüzyıl başlanna ait bir Fransız kartpostalın­
da, ayrıntılı bir “Seviyor, sevmiyor” illüstrasyonu.
10.2. Gülün politik kullanımı: İşçi Partisi amblemi.
10.3. Askerlere çiçek veren kız, Prag.
10.4. La rosière tacı.
11.1. Lotustan Çıkan Buda.
12.1. Budist tapmakları için yapılan kiremitlerin uçlarındaki lotus desenleri.
12.2. Lu Chih, Krizantem Ekerken.
12.3. Tabut üzerinde çiçekler, Xiaolan, Guangdong.
12.4. Bir cenaze için hazırlanmış pankartlı çelenk, Hong Kong.

Tablolar

2.1. Eski Mısır hanedanları.

12.1. Çin hanedanları.
12.2. Çin’de önemli bahçe çiçeklerinin kökenleri, H. L. Li’den sonra,
1959:6.
 TEŞEKKÜR

Kitapta kullanılan görsel malzemeleri sağladıkları için yayımcılar

aşağıdaki kunımlara teşekkürü bir borç bilir. Görsel malzemelerin kul­
lanım izninin alınması için her çaba gösterilmiştir ve Cambridge Uni­
versity Press resmi kullanım izni veren kurumlara müteşekkirdir:
British Museum; British Library; Topkapı Sarayı Müzesi; Musei
Civici di Verona; Museum o f Archaeology and Anthropology, Univer­
sity of Cambridge; Oxford University Press; Österreichische National­
bibliothek, Viyana; M useo Nacional del Prado, Madrid; M. H. de Jong
Museum, San Francisco; Staatliche Kunstsammlungen, Dresden;
Musée National des Arts et Traditions Populaires, Paris; Bibliothèque
Nationale, Paris; Victoria and Albert Museum; Thyssen-Bomenisza
Collection, Lugano; Cambridge University Library; Metropolitan Mu­
seum of Art, New York; St. John’s College, Cambridge, Simon Jervis,
Fitzwilliam Museum, Cambridge.
T elif hakkı sahiplerine ulaşmak için her çaba gösterilmiştir. Farkın­
da olunmadan ihlal edilen hakların bildirilmesinden yayımcılar mutlu­
luk duyacaktır.
 K İT A P T A K İ B A Z I T E R İM L E R E D A İR B İR N O T

“Kültür” sözcüğü gündelik hayatta ve akademik dilde farklı biçim­

lerde kullanılır ve bu kullanımlar çoğunlukla tatmin edici olmaktan
uzaktır. Ben kültür terimini, insan etkinlikleri arenasını işaret eden bir
tabela olarak kullanıyorum; daha ziyade toplumsal olana aittir ve bazı­
larının kültürel tarihi toplumsal tarihten, antropolojiyi sosyolojiden
ayırt etmeye çalıştığı yol bakımından hiçbir şekilde aksi bir istikamet
oluşturmaz. “Faydacı” ve “estetik” bahçecilikten de benzer bir biçim­
de bahsediyorum; çiçeklerden bazen ilaç, parfüm, yiyecek elde etmek
ama hepsinden ziyade tanrılara ya da tanrılar için sunular olarak fayda-
lanılsa da, çiçek yetiştirmeyi estetik bir şey olarak değerlendiriyorum.
Bu kullanımları savunmak gibi bir derdim yok; neolojizmden [varolan
kelimelerin yeni anlatımı] başka meramımı ifade edecek bir yol bilmi­
yorum. “Temsiller” [tasvirler] ilke olarak duyuların alanını kapsar, ama
benim özellikle vurguladıklarım, sözcükler [imgelem] ve görüntüler
[imgeler]; “ikon” terimini ise genellikle dinsel anlamlarla yüklü ya da
damgalanmış suretleri anlatmak için kullanıyorum.
 Önsöz

KİTABININ ARGÜMANI
Derelerin, çiçeklerin, kuşların ve çardakların şarkısını söylüyorum,
Nisan, mayıs, haziran ve temmuz çiçeklerinin.
Mayıs direğinin, harman sepetlerinin, içki âlemlerinin,
sabahlamaların şarkısını,
Damatların, gelinlerin ve onların düğün pastalarının.
Gençliği, aşkı yazıyorum,
Ve bunlara sahip olup vurdumduymazca
şarkı söylüyorum.
Şebnemlerin, yağmurların şarkılarını
söylüyorum tek tek,
Oğulotunun, bitki yağının, baharatın ve
kehribar Yunanistan'ının.
Yer değiştiren zamanın şarkısını söylüyorum;
Ve güllerin nasıl kırmızı, zambaklarınsa beyaz
olduğunu yazıyorum.
Koruları, şafakları yazıyorum.
Ve Mab kraliçesinin ve peri kralının sarayının
şarkısını söylüyorum.
Cehennemi yazıyorum; cennetin şarkısını söylüyorum
(ve hep söyleyeceğim),
Ve en sonunda oraya girmeyi umut ediyorum.
(R. Herrick, Hesperides, 1-14. satırlar)

Bu meseleleri araştırdığım için pek çok insan aslında bana gülü­

yor ve kafamı ıvır zıvırla meşgul etmekle suçlanıyorum. Ama bu
aşağılamaya sadece kendimin değil Doğa’mn da maruz kaldığını
bilmek, bu külliyetli meşakkatte bana büyük bir teselli veriyor. (Pli-
nius, Natural History, XXII.vii.15)

15
Çiçeklerin Külliirü

Bu girişimi iki nedenden dolayı kişisel bir etnografı çalışması ola­

rak niteliyorum. Birincisi, burada kullandığım malzemelerin büyük bir
kısmı başkalarının -gezginler, şairler, her alandan araştırm acılann-
yazdığı kitaplardan derlenmiş olsa da, araştırmamı başka iki hat üzerin­
de yürüttüğüme işaret etmek istiyorum. Bu işe girişirken en başta sor­
duğum soru kısmen Afrika’da yaptığım gözlemlerimden doğdu; bu
gözlemler, odaklandıkları nitelikler açısından yoğun, niyetleri açısın­
dan ise akademik bir karakterdeydi. Öte yandan, belirli bir şekil alma­
ları başka kültürlere yaptığım yolculuklarla gerçekleşti. Gözlemlerimin
çapını Hindistan, Japonya, Çin ve başka bazı kültürleri kapsayacak şe­
kilde genişletmeye karar vermiştim; oysa ne bu kültürler ne buralarda
konuşulan diller hakkında fazla bir bilgim vardı. Afrika üzerine, kendi
başıma derleyebildiğimden daha fazla bilgiye ihtiyacım vardı; kitaplar­
da pek az malumat bulabildiğim için başka bazı etnografların yardımı­
na başvurdum. En önemli noktalardan biri de çağdaş Avrupa üzerine
bilgi edinmekti. Bu çalışmayı böylesine kişisel bir anlatı haline sokmak
ve hem arkadaşlarımın deneyimlerine hem kendi deneyimime dayan­
mak zorunda kalışımın nedenlerinden biri, ilgilendiğim konu hakkında
sistematik karakterde çok az şey yazılmış olmasıydı. Botanik, çiçekler
ve bahçeler üzerine tabii ki sayısız kitap mevcuttu. Ama “etnografık”
bir niteliğe sahip, yani çiçeklerin pratik ve “sembolik” kullanımlarını
toplumsal özgüllükler bağlamında inceleyen çalışma sayısı dikkati çe­
kecek derecede azdı. Böylesi kullanımların tüm toplumlarda aldığı bi­
çimleri karşılaştıran ve bu karşılaştırmanın ortaya çıkardığı tablonun iç
ve dış veçheleri hakkında sorular sormaya başlayan bir çalışma ise hiç
yoktu. Bu kitabın, sözü edilen kullanım biçimlerini kayda geçirmek an­
lamında bir “etnografı” olmasını hedefledim. Ama süreç içinde ortaya
çıkan sorular, gözleme dayanmanın yanı sıra tarihsel bir değerlendirme
yapmayı da gerekli kıldı ve böylece o yönde de budama yapıp kendi­
me yol açmak durumunda kaldım. Yaptığım araştırmanın niteliği çok
çeşitli kaynaklan elden geçirmeme yol açtı. Bunların en faydalıların­
dan biri, hükümetler ve tican kuruluşlar tarafından yaptırılan tarama
çalışmalanydı; zira bunların varlığı, günümüzün ulusal ve uluslararası
ekonomileri için çiçeklerin sahip olduğu muazzam öneme işaret ediyor.
Araştırmam esnasında, esasen “uzman” ve “gündelik” kullanım
arasındaki ilişki sorunu nedeniyle XIX. yüzyılda Avrupa’da gelişen
“Çiçeklerin Dili”yle ilgilenmeye başladım; bu ilgi, daha önce yemek
kültürüne ilişkin terimlere duyduğum ilgiyle paralellik arz ediyordu.
Varsayımım şuydu: Bu dil, o ana değin gizli kalmış mevcut pratiğin te­
melini teşkil eden bir göstergebilimi değil, tikel/özel koşullarda oluştu­

16
 Önsöz

rulmuş ama yazılı kültürde ve edebiyatçılar arasındaki gelişmelerden

de çokça etkilenen bir “uzman” sistemini temsil ediyordu. Paris’teki
Bibliothèque National’de bu yeni geleneğin tarihini incelerken Bever­
ley Seaton’un (ve daha sonra Philip Knight’ın) çalışmalarıyla karşılaş­
tım. Bu eserler bazı bakımlardan benim araştırmamdan çok daha deri­
ne inmişlerdi ve bazı boşlukları doldurmamda bana yardımcı oldular.
Daha sonra Yale Üniversitesi’ndeki Sterling Library’de, Library of
Congress’te ve başka bazı kütüphanelerde Am erika’ya ait malzemenin
bir kısmına bakma imkânı buldum. Ne var ki, kalıcılığı hedeflemeyen
bir karakterde olmaları bu yayınlara ulaşmanın genellikle çok zor oldu­
ğu anlamına geliyordu.
Bu kitabın konusunu “çiçeklerin kültürü” oluştursa da, münhasıran
çiçekler üzerine odaklanmıyorum; zira süsleme amaçlı yapraklar [fol-
yaj] kavramına da değiniyorum. Buketlerden ve çelenklerden, çoban-
püskülü ve sarmaşık gibi dekorasyon amaçlı kullanılan bitkilerden bah­
sederken bu iki kategoriyi birbirinden tamamen ayıramazsınız. Diğer
toplumlar bu ikisi arasında bizim çizdiğimiz türden sınırlar çizmiyor
olabilirler. Gerçi araştırmalarımda bu iddiayı önemli ölçüde destekle­
yecek verilere rastlamadım.
Daha önemlisi, araştırmalarım esnasında giderek çiçeklerin ibadet­
le ve temsili sanatlarda kullanılmasıyla ilgilenir oldum. Bu ilgi beni za­
man zaman çiçeklerin, kullanılabilecekleri (ve başka dönemlerde kul­
lanılmış oldukları) durumlarda bile neden reddedildikleri üzerine kafa
yormaya itti. Bu ise, kitlesel tüketim kültürünü önceleyen “lüks kültür­
leri” içindeki çelişkiler sorunsalını; Püriten, devrimci ve başka birçok
grubun, sadece lüks olanlara değil her türden tasvire verdikleri farklı
tepkiler ve bu tepkilerin yoJ açtığı ikonoklazm ve yasaklama biçimleri
sorunsalını ortaya çıkardı. Soruşturmamın istikameti bu yönde oldu.
Bu yolculuk beni, kendi etnografık gözlemlerime ek olarak kütüphane­
lere, arkadaşlara ve başka araştırmacıların eserlerine bağımlı kıldı.
“Çiçeklerin kültürü” üzerine bir veda semineri vermeye, uzun yıllar
çalıştığım Sosyal Antropoloji Bölümü’nden ayrılacağım sırada karar
verdim; bu ilgimin nasıl doğduğunu 1. Böiüm ’de açıklıyorum. Asha
Sarabhai ve Deborah Swallow maharetli parmaklarıyla konuşmam es­
nasında bir çelenk hazırladılar; birçok noktanın yanında çiçeklerin kul­
lanımı. çiçek pazarlan ve bahçıvanlan araştırmak üzere çalışmamın
kapsamını genişletmeme ve Ahmedabad’a gitmeme yol açan şey de bü­
yük oranda onlann Hindistan’la olan bağlantılanydı. Beni Osaka’daki
Ulusal Etnografya M üzesi’nde birkaç ay geçirmeye çağıran davet, Ja­
ponya’daki çiçekler hakkında bir miktar bilgi edinmeme yardımcı ol­

17
Çiçeklerin Kii/ıürü

du. Daha sonra ise zihnimde aynı fikirle Güney Ç in’i ziyaret etlim.
Çiçek konusu arkadaşlar, tanıdıklar ve ara sıra karşılaştığım kişiler­
le sonu hiç gelmeyen bir sohbete yol açtı. Antropologların, kendi arka­
daşlarına kibar olmayan bir biçimde verdikleri adla “bilgi verici-
ler”imin (bu deyim bana hep İrlanda tarihinde adı kötüye çıkmış rolle­
riyle “ispiyoncular”ı hatırlatır) tam bir listesini veremem. Ama bilhas­
sa Centre d'Ethnologie française’den Martine Segalen’e, başkanı oldu­
ğu bir dinleyici grubuna Fransa’yla ilgili bir konu üzerine konuşma
yapmamı sağladığı için minnettarım. London School o f Econom ics’ten
Jean La Fontaine ve University of East Anglia’dan Cesare Poppi beni
İngiliz orta sınıfı ve Coton, Plough’daki İtalyan âdetleri hakkında bil­
giye boğdular; Ecole des Hautes Etudes’den Julian Pitt-Rivers İngilte­
re, Fransa ve M eksika’daki daha zevkli ortamlar hakkında bana yar­
dımcı oldu. Sheila M umaghan projeyle yakından ilgilendi ve Bütün
Azizler Yortusu’nda New Haven’daki Katolik mezarlığını ziyaretimde
bana eşlik etmekle kalmadı, New England ve Karayipler’deki başka
mezarlıkların resimlerini de yolladı. Bogota’daki And Dağlan Üniver­
sitesi’ne yaptığım bir ziyaret esnasında konunun uzm anlannın tavsiye­
lerinden faydalandım. Sandy Robertson 1988 yılının Noel günü Santa
Barbara’daki mezarlıkları ziyaretimizde bize eşlik etti. Aynı şekilde,
Bütün Azizler Yortusu’nda Los Angeles’taki mezarlıktan ziyaret eder­
ken Ellen Paden, Aziz Valentine Yortusu’nda Glendale'dekileri ziya­
rette Christine Klapisch ve paskalya yortusunda Santa M onica’daküeri
ziyarette Pam Blackwell bize eşlik ettiler. Olga Linares bir Panama me­
zarlığını gezerken bize rehberlik etti; Barbara Sahlins bana Chica­
go’daki mezarlıkları gezdirdi; Birgit Müller Doğu ve Batı Berlin’in
Friedhöfe’sini dolaştırdı; Manuela Cameiro da Cünha beni Sâo Pau-
lo’daki çiçek pazarlanna götürdü; Patricia MacGrath bana Washing-
ton’daki bahçeleri ve bahçe kataloglanm gösterdi; ve Arthur Wolf, Ca­
lifornia ziyaretlerimde ve Tayvan konusunda bana yardımcı oldu. In­
ternational Cultural Society aracılığıyla Kore’ye düzenlenen bir ziyaret
esnasında Seul Üniversitesi’nden Kim Kwang-ok, beni Konfüçyüsçü
soy ayinlerine götürdü. M inpaku’dan Shigehu Tanabe, Japonya’da ge­
çirdiğim üç ay boyunca bana harika bir ev sahipliği yaptı; aynı ilgiyi
Hong Kong’da Lucia Szeto Y iu’dan da gördüm. İnci Nehri deltasında­
ki “Krizantem Kent”iyle olan bağlantısı sayesinde Yale’den Helen
Fung-Har Siu’nun bana Ç in’e ilişkin meseleler konusunda çok yardımı
dokundu; beni hem kendi araştırma sahasına götürdü hem Hong Kong
ve Guangdong’daki çiçek kültürleriyle tanıştırdı. Bu şehirlerdeyken,
Guangzhou’daki Guangdong Sosyal Bilimler Akademisi öğretim üye-

18
 Önsöz

lerinden Ye X ian’en ve Guangzhou’daki Zongshan Üniversitesi öğre­

tim üyelerinden Liu Xhiwei bize eşlik ve yardım ettiler. Ç in’deki çağ­
daş duruma ilişkin anlatı, Helen Fung-Har Siu’ya çok şey borçludur ve
onun adım yazar olarak benim adımın yanma eklemek gerekir. Çiçek­
lerin ortaçağ tarihinin edebi tarafları üzerine Joe MacDermott Çin ko­
nusunda, Londra’daki Victoria and Albert M useum ’dan Deborah Swal­
low ise H indistan'a ait kaynaklara ulaşm ada yardımcı oldular.
SSRC’den David Ailen araştırma malzemelerine ulaşmamı sağladı ve
kaynakçalardaki eserleri bulmamda yardımcı oldu. Cam bridge’de
Stephen Hugh-Jones, Gilbert Lewis ve Stephen Levinson, eski dünya
önyargılarıma ket vurmaya çalıştılar. Birçok kişiyle yaptığım tartışma­
ları da hatırlıyorum: Ray Abrahams, Fred Adler, Jeanne Augustins,
Pascale Baboulet, John Baines, Chris Bayly, John Aubrey, Maria Pia di
Bella, George Bush, Brendan Bradshaw, David Brockenshaw, Peter
Brooks, Elizabeth Colson, Elizabeth Copet-Rougier, Marie-Paul Ferry,
Anthony Forge, Takeo Funabiki, Ariane Gastambide, Michelle Gilbert,
Heather Glen. Aaron Gurevich, Colette de la Cour Grandmaison, Fran­
çois Héritier-Augé, Alicia Holy, Christine Hugh-Jones, Sara d ’Incal,
Joseph Kandert, Junzo Kawada, John Kerrigan, Pratina Khilnani, Hil­
da Kuper. Stephen Lansing, Peggy McCracken, Malcolm McLeod,
John Middleton, Birgit Müller, Rheinhold Müller, Gyoko Murakami,
Sue Naquin, Colette Piault, Zdenka Polednovâ, Elaine Scarry, Regina
Schulte, Michaela Settis, Monika Zweite-Steinhausen, Amrit Sriniva-
san, Lucia Szeto, Francine Thérondel, Douglas Tsui, Dan Sperber ve
Ruth Watt. Ekleri ve yazışmaları Griet Kershaw, Beverley Seaton ve
Roy Vickery sağladılar. Ellie Apter bende olmayan bir kitap buldu.
Esther Goody çok sayıda mezarlığı dolaşmaktan yılmadı ve Marc Go­
ody Londra’daki çiçekçilerin ve çiçek pazarlarının resmini çekti. Aynı
işlemi John Sawyer Bütün Azizler Yortusu’nda Cambridge’in mezar­
lıkları, Claudio Poppi aynı tarihte Bologna’dakiler. Mike ve Sonia Co­
le San D iego’dakiler, Bogumil Jewsiewicki Q uebec’tekiler, Pam
Blackwell Los Angeles’takiler ve Helen Siu New Haven’dakiler için
gerçekleştirdi. Ayrıca, çiçeklerin hep unutulmaz olduğu Ahmeda-
bad’daki Asha ve Suhrid Sarabhai'ye daima müteşekkirim. Lokamit-
ra’ya da bana Budizm ’e giriş dersi verdiği için, gelinim Ranjana’ya ise
Pune’de çiçeklerin daha dünyevi kullanımlarına ilişkin örnekler verdi­
ği için teşekkür ederim.
Paris’te Bibliothèque National ve Maison des Sciences de l'Hom -
m e’da, Yale’de Sterling Library’de, Stanford’daki Green Library’de,
Harvard’daki Widener Library’de, Smithsonian Libraries’de (ve Lib-

19
Çiçeklerin Kültürü

rary of Congress’de), Chicago’daki Newberry Library’de, Wissens­

chafts Kolleg zu Berlin’de; daha kapsamlı olarak The Library of Getty
Center for the History o f Art and Humanities’de (Los Angeles’taki
University of Califom ia’mn kütüphanesinde de) ve Cambridge’deki
University Library’de kaynakça çalışmaları yaptım. Bazı kütüphaneler
ise o kadar yardımcı değildi; çalışanlarını ve yöneticilerini daha yar­
dımsever bir tutuma teşvik için onların adlarının da zikredilmeyi hak
ettiğini hep düşünmekle birlikte, burada adlarını vermeme konusunda
ikna edildim.
Centre d ’Ethnologie française’den Josselyne Chamarat’ya, Fran­
sa’daki çiçekler konusunda kendi referanslarına ulaşmamı sağladığı
için minnettarım; Norwich M useum’daki “Resimde Çiçekler” adlı yir­
mi altı ciltlik koleksiyonu bağışladığı için dolaylı olarak A. de Carle
Smith’e (ve ona dikkatimi çeken Jane Thistlewaite’e) teşekkür ederim.
Her zaman olduğu gibi genel tavsiyeler için Patricia W illiams’a ve
Cambridge University Press’ten Richard Fisher’e müteşekkirim. Kita­
bımı oluşturan bölümlerin değişik versiyonlarını şu kişiler okudu: 1.
Bölümü Anthony Forge, Stephen Hugh-Jones, Christine Hugh-Jones,
Gilbert Lewis, Cesare Poppi; 2. Bölümü Dick Whittaker (3. Bölümü de
okudu), Salvatore Settis, Graeme Clark (3. Bölümü de okudu); 3. Bö­
lümü Aaron Gurevich; 4. Bölümü Ziba Mir-Hoseini; 5. ve 7. Bölümle­
ri Richard Beadle; 6. ve 7. Bölümleri Peter Burke; 10. Bölümü Marti­
ne Segalen. Pascale Baboulet; 11. Bölümü Asha Sarabhai, Chris Bayly,
André Béteille, Lokamitra; 12. ve 13. Bölümleri Helen Siu, Joe
McDermott. David McMullen, Francesca Bray. Keith Hart yiğitçe hep­
sine girişti.
Sözcük işlemediği için Cambridge’de Antonia Lovelace, Dafna Ca-
pobianco, Janet Reynolds, Andrew Serjent, Jaya Pankhurst, Sue Kems-
Iey, Hamish Park ve Sam ata’ya minnettarım; Santa M onica’da bana
çok yardımcı olan Bill Young. Neil Hathaway, Brigitte Buethner ve
özellikle de Julie Deichmann’a teşekkürlerimi sunuyorum. Çince söz­
cüklerin Latin harfleriyle yazımının kontrolü için Oliver M oore’a te­
şekkür ediyorum. Yazım yanlışlarının düzeltilmesi için Ruth Daniel’e
ve birçok kontrol için de Sue Kemsley’e müteşekkirim.
Daha önce yemek pişirme konusunda olduğu gibi çiçeklere ilişkin
pratik becerilerim de asgari düzeyde. Sınırlı empirik bilgimi kitaplar­
dan ve hatta gözlemlerden değil, evden edindim; bana bu bilgiyi annem
Lilian Rankine Goody ve özellikle eşim Esther Newcomb Goody, ay­
rıca kızım Rachel Mead Goody sağladılar.
Borçlu olduğum teşekkürlerin de işaret ettiği gibi, benzer birçok ça-
 Önsöz

lışma gibi bu kitap da pek çok açıdan “yağmacı” bir çalışmadır ve er­
keklerden ziyade kadınların elinde daha güvende olan bilgilere dayan­
maktadır. Ne var ki bu çalışmaya kendimi ya da sırf erkek egosunu yü­
celtme amaçları güderek başlamadım; amacım hem “insan gözlemci­
si”’ (Napoléon döneminde kurulmuş olan bir Fransız antropologlar der­
neği bu deyimi kullanmıştı) olarak kendi deneyimlerime bir anlam ver­
mek, hem bir yanda Kuzey ve Güney, diğer yanda Batı ve Doğu ara­
sındaki benzerliklerin ve farklılıkların anlaşılmasına katkıda bulun­
maktı. Bütün bunlardan başka, bu girişimin beni dünyanın ilginç yerle­
rine ve dost canlısı insanlarına götürmesinden ve bu temasların çoğun­
lukla alışılageldik akademik çerçevenin dışında gerçekleşmesinden bü­
yük zevk aldım. Seçtiğim konunun en büyük avantajlarından biri şuy­
du; Afrika dışında dünyanın hemen hemen her yerinde insanlar, bilgi­
leri ne kadar az ya da çok olursa olsun, çiçekler hakkında konuşmaya
çok ama çok istekli oluyorlar. Bu durumu, “arkadaşlarımdan biraz yar­
dım gördüm” tabiriyle ifade edersem haksızlık etmiş olurum; bana çok
yardımcı oldular demem gerekir.

* Yazar İngilizce m etinde "observer o f m an” deyim im kullanıyor, “erkek gözlem cisi” de de­
nebilir. (ç.n.)

21
 B ir in c i B ö lü m

A F R İ K A ’DA HİÇ ÇİÇ EK YOK MU

 içek kültürü evrensel midir? Bütün insan toplumlannda bir biçim­
Ç de mevcut olan, doğaya duyulan ilginin bir parçası mıdır? Birçok
kışı gibi ben de, çiçeklerin cazibesinin dünyanın her yerinde mevcut ol­
duğunu ve neredeyse biyolojik bir düzeyde işlediğini zımnen kabul et­
me eğilimindeyim. Bitkilerin üremesinde çok önemli bir rol oynayan
renkleri, kokuları, tatlılıkları ve şekilleri, öyle görünüyor ki, hayvanla­
rı olduğu kadar insanları da cezbetmiştir; tıpkı kestanekargası ve tavus-
kuşunun parlak tüylerinin, sazan balığı ve tropik balıkların zengin pul­
larının cazibesi gibi. İnsanoğlunun renkli nesneler toplama ve yapma
eğiliminin yanı sıra, çiçekleri ve tüyleri kullanmalarında da ortak bir
yön var sanki; bu kullanımda kuş tüylerinin bir avantajı uzun ömürlü
olmalarıdır ve bu noktada onlarla ancak yapay çiçekler boy ölçüşebilir.
Blondel’in çiçekler üzerine yaptığı, yüzyıl önce yayımlanmış çalışma­
sında dile getirdiği fikri ömek alan bir kültürel antropolog, belki farklı
ama yine de evrensel varsayımlarda bulunabilir. Sözü edilen çalışmada
Blondel çiçekleri kadınsılıkla özdeşleştiriyor ve şunu söylüyordu: “Çi­
çeklerden çelenk ve taçlar yaparken ya da onları demet demet dererken
zevk almayan hiçbir insan topluluğu yoktur.” ' Çiçeklerin Fransız şiiri
üzerindeki etkisini değerlendiren Philip Knight, metinlerarası süreklili­
ği olan bir “culte des fleurs”dan [çiçek kültü] bahseder ve bunun XIX.
yüzyılda “yeni bir çiçek retoriği” meydana getirdiğinin altını çizer.2 Bu
bakış açısından bakıldığında her halkın bir kullanım biçimi, yani kültü­
rü vardı; ama çiçek kültürünün kendisi evrenseldi.
Öte yandan, bazı anlatılar çiçeklere yönelik ilgideki artışı, Batı'nm
yükselişinin ve Avrupa’nın genişlemesinin bir parçası olarak değerlen­
dirmiştir. Bu çalışmalar bu bağlamda, yabancı türlerin başarıyla üretil­
1. Blondel 1876:6.
2. K night 1986: 3.

25
Çiçeklerin Kiillürii

meye başlamasına, çiçek bahçelerinin popülerleşmesine, bitki yetiştiri­

ciliğindeki gelişmelere ve yeni çeşitlerin çoğalmasına vurgu yapmışlar­
dır.3
Benzer bir ikilik insanın doğa karşısındaki tavırlarının kültürel tari­
hine de eşlik eder. Bazı yazarlar bu ilginin kent toplumunun gelişimi­
ne koşut gittiğini düşünürler; tahrip etmekte olduğumuz doğa, roman­
tik tarzda bir tefekkür ve ilham kaynağıdır. Bazılan modem tavırların
ortaya çıkışını daha erken bir döneme, Rönesans’a yerleştirirler. Öte
yandan başka bir grup yazar ise, hem avcı erkek hem toplayıcı kadının,
ilgileri belirgin biçimler almış olmasa da, mevcut olanaklann muhafa­
za edilmesi ve onlara ilişkin dünyayla gizemli bir paylaşım ilişkisine
girme konusunda duyarlı olduklannı iddia eder; dolayısıyla bu bağlam­
da onlann duruşları, doğal çevreye yönelik daha sonraki dönemlerde
ortaya çıkacak birçok tutumun habercisiydi.
Bu noktada bir dönemselleştirme sorunuyla, bir süreklilik ve sürek­
sizlik sorunuyla, hepsinden önemlisi de uğraştığımız şeyin tam olarak
ne olduğunu tanımlama sorunuyla yüz yüze gelmekteyiz. Ç in’deki
minyatür bahçeler üzerine yazılmış bir kitabın yazan, “doğaya bakma
sevgisi” gibi genellemelerin “pek çok uygarlıkta ortak olduğunu”, do­
layısıyla herhangi bir tekil uygarlığa izafe edilebilecek özgül bir du­
rumdan bahsedilemeyeceğini yazar.4 Belirgin farkları olmayan kulla­
nımlar, bir süreklilik ya da süreksizlik değerlendirmesine destek bul­
mayı zorlaştınr. Genel bir düzeyden bakıldığında birçok şeyde devam­
lılık vardır; ama daha özel bir düzleme inildiğinde farklılıklara rastla­
nır ve bunlar tarihsel bir değerlendirmenin nesnesi yapılabilir. Doğanın
ve toplumun doğa hakkındaki görüşlerinin bir parçası olan çiçeklere
odaklanarak, genel düzeyde çok rahat göremeyeceğimiz sorunlara da­
ha kolay yaklaşma şansı buluruz. Çünkü çiçekler kültürün de parçası­
dır. Birincisi, onları evcilleştirip yetiştirilebilir kılan, insanoğludur;
İkincisi, toplumsal yaşamın pek çok alanında kullanılmaktadırlar: de­
korasyonda, tedavide, yemek pişirmede ve yemeklere çeşni katmada,
hepsinden önemlisi de, hem ölüler hem canlılarla, hem ilahi varlıklar
hem insanlarla ilişkiler kurmada, ilişkileri sürdürmede ve sona erdir­
m ede...
Elbette zaman içinde önemli değişimler meydana gelmiştir; botani­
ğin gelişmesi, yazılı bilgi ve edebiyatın kullanımı, boş vakit değerlen­
dirme biçimlerinin değişen karakteri, yeniden üretme sanallan, üretim
biçimleri ve daha gündelik olan kaygılar, bu değişimlere etki eden fak­
3. Örneğin bkz. R. Gorer, The G rowth o f Gardens, Londra, 1978.
4. Stein 1990: 49.

26
 A frika'da H iç Çiçek Yok mu?

törlerdir. Ama öte yandan süreklilikler de vardır ve bunlar, genelleş(ti-

ri)len (ama her zaman genel olmayan) insanlık durumunun kendisinden
ileri gelir. Bu farklı yönleri birbirinden ayırmaya çalışmak önemlidir.
Burada yaptığım türden bir araştırma, doğa karşısındaki tavırlar soru­
nunu, bu tavırları daha kapsamlı toplumsal dönüşümlerle ilişkilendire-
rek, somutlaştırmaya yardımcı olur. Çünkü zaten konumuzu çiçekler
olarak belirlemekle, yabani olanın yanı sıra evcil olanla, “gerçekliğin”
ya da temsil edilenin yanı sıra suret ve tasvirle ilgileniyoruz; başka bir
deyişle, nesnelerle ve onların, geniş bir pratikler ve inançlar bütününün
etkilediği kullanım biçimleriyle ilgileniyoruz.
Tavırlardaki özel değişimler ve farklılıklara ilişkin kanıtlar geniş bir
tarihsel ve coğrafi bağlamda değerlendirilmelidir; ve uğraştığımız şe­
yin sözde “B atı’nın eşsizliği” anlayışıyla bir şekilde ilişkili olduğunu
düşünüyorsak, bunu bilhassa yapmalıyız. Başka bir deyişle, argümanı­
mın keskin ucu, özellikle Rönesans döneminde Doğu ve Batı’daki bil­
gi ve uygulama sistemlerinin karşılaştırılmasını, ayrıca bu sistemlerin
modem dünyanın gelişimiyle birlikte birbirlerine karşı nasıl konumlan­
dıklarını ele alıyor. Bu soruna yeniden eğilmeye başladığım zaman, ev­
rensel türde uygunsuz varsayımlar konusunda ihtiyatlı olmak önemli
görünüyordu. Bununla birlikte birçok kişi, Avrupalı araştırmacılar ara­
sında yaygın olan başka bir tuzağa düşüyordu: Bu, modernleşme süre­
cinin “pratik” etnosantrizmi ya da “teorik” anlayışları yüzünden, başta
İngiltere’ninki olmak üzere Avrupa’nın modem başarılarına odaklanıp
bunları Avrasya’ya ait daha kapsamlı gelişmeler bağlamından çıkarma
tuzağıdır. Söz konusu araştırmacılar bunu yaparken, Avrupa'nın daha
önceki dönemlerdeki geriliğinin dolaylı etkilerini, Doğu’nun ve Yakın­
doğu’nun hem bizim toplumumuzdaki hem dünyadaki çiçek kültürüne
yaptığı muazzam katkıyı gözden kaçırma eğilimindedir. Benzerlikler
ve farklılıkların arkasında yatan etmenlere işaret eden benim yaklaşı­
mım, Doğu ve Batı, hatta Kuzey Avrasya ve Afrika’nın güneyi arasın­
daki kopukluğu hem “akılcı” bir temele oturtmaya hem daraltmaya kal­
kışıyor.
Çiçeklere özgü hususiyetlerin kargaşası içinde boğulabilecek olan
bu iddia, bazı bakımlardan, kapitalizmin, bilginin ve genel olarak da
modem yaşamın gelişimi üzerine yapılan çalışmalardaki birçok yakla­
şımın temelini teşkil eden “Batı’nın eşsizliği” sorununu yeniden göz­
den geçirmek için bir model ifade etmektedir. Bir iour du monde fdün-
ya turu] sunmaktaki gerekçem, onu yaparken aldığım zevkten başka,
tarihsel aktarımlar ve yetkin karşılaştırmalar için gerekli bağlamı oluş­
turmaktır.
Çiçeklerin Kültürü

Ç iç e k N e d ir ?

Başlarken değindiğim özgül soruna geçmeden önce, bir çiçeğin ne

olduğu sorusunu soralım. Bu konuda her toplumun kendi açıklaması
vardır; bununla birlikte, bildiğim ya da aşina olduğum dillerde, İngiliz­
ce’de kullanılan terime (daha geniş kapsamlı olan “doğa” [nature] ve
“kültür” [culture] kavramlarından farklı olarak) karşılık geldiği pekâlâ
söylenebilecek bir kavram mevcuttur. Ama öncelikle ilgilendiğim şey
failin kendisininkinden ziyade gözlemcinin referans çerçevesi, yani
em ic'ten ziyade etic oluğu için,* Encyclopedia Britannica’ya. bakıyo­
rum: Buradaki tanımda çiçek, yaygın olarak bitkinin çiçeklenmesini ya
da çiçek açmasını betimlemek için kullanılan bir terimdir ve dolayısıy­
la bir şeyin en zarif, en seçkin ve hoş parçasına ya da yanma işaret eden
bir benzetmedir.5 Çiçek, bitki krallığındaki en üst grubun, yani çiçek
açan bitkilerin ya da Phanerogamia'nın ayırıcı özelliğidir; bu grubu çi­
çek açan bitkiler oluşturur. Şekil olarak aşağı yukan yaprağı andıran,
meyvenin ya da tohumun üremesiyle ilgili olan organların bileşimine
verilen ad olan Phanerogamia düzeni iki alt bölüm içerir: gymnos-
p erm 'ler (ya da “çıplak tohumlar”) ve angiosperm'ler (ya da “örtülü
fzarlı] tohumlar”).
Botaniğin bakış açısından bakıldığında, çiçekler bitkilerin yaşamını
devam ettirmenin bir yöntemidir. Erken bitkisel yaşam suya doğrudan
erişim gerektirir ve bitkiler spermler yoluyla döllenerek ürerler. Sürün­
genler çağının sonu angiospermlerin ortaya çıkışma tanıklık etti; çiçek
veren bitkilerin bu “zarlı tohum lan” polen yayan cinslerden çıkıyorlar­
dı. Angiospermler spor yerine tohum üretiyordu ve bu tohumlar rüzgâ­
rın yanı sıra hayvanlar ve kuşlar tarafından da etrafa yayılabiliyordu (ki
hayvanlar ve kuşlar bu yayma işlemi için daha güvenliydi). Üreme, çi­
çeğin rengi, kokusu, tatlılığı ve şekliyle diğer türleri kendine çekmesi­
ne bağlıydı: bu sayılan özelliklerin hepsi Kretase çağında [II. zamanda]
gelişti. Cinsellik çiçeğin varoluşunun merkezi unsuruydu ve çiçek in­
san yaşamına taşındığı zaman da önemli bir rol oynamaya devam etti.
Bu üreme süreci aynca, palazlanan hayvansal yaşama da ihtiyaç duy­
duğu enerjiyi sağlıyordu; böcekler için konsantre yiyecek, nektar ve
polen, daha büyük hayvanlar için meyve sağlarken, tohumların içerdi­
ği maddeler de büyümekte olan bitkinin kendisini besliyordu. Arılar çi­

* Kültürel antropolojide em ic, “içeriden” bakış perspektifi, yani “yerli”nin. kendi inanç ve
geleneklerini yorum lam a biçimi için kullanılan bir kavram dır, etic ise “dışarıdan” bakanın,
yanı gözlem cinin ve araştırm acının yorumudur, (ç.n.)
5. Encyclopedia Britannica (11. Basım ), c. 10. s. 553.

28
 A frika'da Hiç Çiçek Yok mu?

çeklerden beslendiler. O halde en geniş anlamda şunu söyleyebiliriz ki.

karada yaşayan memelilerin hâkimiyetinin ve böylece bizzat insanın
ortaya çıkışının yolunu açan etmen, yabani çiçeklerin ortaya çıkışıydı.
Çok yaygın olarak bilinmeyen bir yönü vurgulamakla birlikte, çiçe­
ğin teknik anlamına ilişkin bu kadarı yeter. Şimdi çiçeğin İngilizce’de­
ki anlamının (Doğu dillerine daha sonra eğileceğiz) kapsamını incele­
yelim. Bugünün Batı Avrupalılan için çiçek öncelikle “süs amaçlı çi-
çek”tir. Çiçeklerin kültürüyle ilgilendiğinizi söylerseniz insanlar gül­
lerden, şakayıklardan ve zerrinlerden bahsederler ya da bahçeler hak­
kında konuşurlar. XU(. yüzyıl İngiltere’sinin kırsal kesimlerinde bile
çiçek bahçesi sebze bahçesinden ayrıydı. Sebze bahçesinin elbette ken­
di çiçeklileri vardı; ama bunlar çiçek bahçesindekiler gibi kendi başla­
rına çiçekler değil, sebze ve meyve ürünleriyle sonuçlanacak sürecin,
tüketim maddelerinin ve yiyeceğin habercileriydi. Bahçe sözcüğü ise
(“İngiliz bahçesi” gibi) ev bahçeciliğini çağrıştırma eğilimindedir.
Bahçe çiçekleri teşhir amaçlıdır; öte yandan sebze bahçesi, kır evleri­
nin arka kısmında çitlerle çevrilerek gizlenir, banliyö meskenlerinin
çimlerinin boş bıraktığı yerlere yerleştirilir, belediye binası bahçelerin­
de ise hiç hisse alamaz. Sebzelerin teşhirlerinin farklı bir düzeni vardır;
bunlar emekçi sınıfın kültürünün bir parçasını oluşturur, ürünün hayır­
lı sebepler için satışını amaçlar ve taşra kiliselerindeki hasat festivalle­
rini şenlendirir. Öte yandan çiçekler ise ön ve arka bahçelerde, evlerin
içinde, halkın görebileceği biçimde belediye parklarında ve kır evleri­
nin bahçelerinde, kraliyet ailesi tarafından resmi olarak açılan Chelsea
Çiçek Sergisi gibi üst sınıfa ait etkinliklerde, birbirleriyle yarışırcasına
teşhir edilirler.
Değer verilen şeyler kendi başlarına çiçekler değildir sadece; hem
bahçede hem ev içinde çiçeklerin birbirleriyle oluşturdukları uyuma da
değer biçilir. Sebze bahçesinin düzenlenme planı genellikle “işlev-
sei”dir; çiçek bahçesininki ise “estetik”tir. Ayrıca, meyveler bir dere­
ceye kadar ev içi teşhirde kullanılabilirken, sebzeler neredeyse hiç kul­
lanılmaz. Özel olarak imal edilmiş saksılarda çiçek düzenlemeleri yap­
mak bir sanattır; çiçekler şekillerine, renklerine ve boylarına göre kar­
şılıklı olarak konumlandırılır ve oda, salon ya da kilise gibi mekânların
hangisinde bulunuyorlarsa, bu örüntü o mekânla ilişkilendirilir.
Yiyecek (ya da üretim) ile dekorun, “işlevsel” olan ile “estetik” ola­
nın birbirinden bu şekilde ayrılmasının en uç örneği, kiraz gibi birçok
meyvenin meyve olarak değil de çiçek amaçlı yetiştirildiği Doğu As­
ya'da görülür/ Ç in’de ve özellikle Japonya’da, yılın doğru zamanında
6. G rim al (1969: 81) R om a'daki kısır m eyve ağaçlarından bahseder; ama sayılan çok azdır.

29
Çiçeklerin Kültürü

bu tür bitkileri en göz alıcı hallerinde “görmek” için geziler yapılır,

platformlar kurulur ve piknikler düzenlenirdi.
Çiçeği meyveye tercih etmek, birçok AvrupalInın çiçek açan bir
meyve ağacının bir dalını kırdığında, bir doğum engellendiğinde his­
settiğine benzer bir vicdan azabına yol açar: Güzelliğin verdiği haz ve
bilerek israf etmenin eleştirisi arasında kalmanın uyandırdığı bu karışık
his, ileri derecede gelişmiş bu çiçek kültürlerinde, açık ya da örtük bi­
çimde sıkça ortaya çıkan bir özelliktir.
Bir tomurcuk ve müjdeci olan çiçeğin İngilizce’deki başlıca anlam­
larından biri “öz”dür [essence]; aynen Fransızca’da olduğu gibi {la qu­
intessence). Kükürtün “çiçekleri” (ya da les fleurs), bu maddenin özü­
dür; tıpkı buğdayın çiçeğinin bu bitkinin özü olması gibi. İngilizce’de­
ki “un” [flour] sözcüğü böyle türemiştir; ancak yazılı bir dilde mümkün
olan bir biçimde, İngilizce’deki çiçek [flower] ve un sözcükleri aynı
kökten gelir. Ortaçağ Fransızca’sında ince öğütülmüş buğday için flo ­
ur de farine deyimi vardı; Latince flos fa rin a ’dan türeyen ve bir şeyin
“en iyi” ve “en ince” parçası/numunesiyle benzer bir anlamı olan flo u r
de fa r ine’i kullanmak hâlâ mümkündür.
Bununla birlikte, hem Latince hem de Fransızca’da çiçek sadece öz
değil, İngilizce’deki çiçeklenmek/çiçek açmak [bloom] gibi zaman za­
man “yüzey” [fleur d ’eau gibi] anlamına da gelir: le velouté, le duvet
du raisin, d ’une pêche [üzümün ve şeftalinin kadifemsiliği ve tüyü].
Bunun altında yatan mantık, çiçeğin bir üreme organı olması ve bu
amaca göre renklenip kokulanmasıdır; dolayısıyla, teşhir edilen şey ay­
nı zamanda bir üreme organıdır. Yüzey aynı zamanda özdür ya da mey­
veyi ve tohumları ortaya çıkardığı zaman öyle olur; bunlar ise Cesalpi-
no gibi Rönesans bilginlerinin elinde botanikteki sınıflamanın temeli
haline gelmiştir.7
Belki de çiçeğin tenasülle olan bu ilişkisi nedeniyle kadınların âdet
görmeyle ilgili aktivitesine “çiçekler” [“flowers”] adı verilmiştir; ama
bir bakirenin bekâretini kaybetmesi [deflowering], yani cinsel ilişki yo­
luyla kızlık zarının yırtılması kavramı, daha ziyade bir çiçeğin koparıl­
masıyla, “öz”ünün [bekâretinin] alınmasıyla ve bir kadın olarak “ol­
gunlaşmasıyla/çiçek açması”yla [blossom] ilişkilidir. Elbette kadın da
bir çiçek gibi gereğinden fazla olgunlaşabilir ve “tamamen açılabilir”,
“tazeliğini kaybedebilir”, hatta “bakımsızlaşabilir” [blowzy] ya da
“kendini koyverebilir, kaşarlanabilir” [blousy]', bu deyimler muhteme­
len, Shakespeare’in “Dere kıyısında bir yer biliyorum, her yanı yabani

7. Bkz. Al ran 1986: 78.

30
 A frika'da H iç Çiçek Yok mu?

kekik sarmış”' dizesinde olduğu gibi, İngilizce blow sözcüğünden ge­

lirler ve bu bağlamda bu sözcük, çiçek açma, açılıp serpilme [bloom]
anlamlarını içerir; “açılıp serpilme” tazeliği ve gençliği ima ederken,
“kapatma” [blowen] ve muhtemelen “kaşarlı” [blowze], bir fahişeye
gönderme yapar.8
İngilizce bir kez daha Latin ve Cermen dillerinin yaptığı katkılardan
faydalanmayı beceriyor ve flow er sözcüğünü Franzsızca’dan, bloom ve
blossom sözcüklerini ise Cermen kökenli dillerden alıyor. Bloom Eski
İskandinav dillerinden ve flow er Fransızca’dan gelmeden önce, blos­
som Eski İngilizce’de kullanılan kelimeydi. Bu sözcüklerin anlamlan
büyük ölçüde birbirleriyle örtüşür; ama bu tekrarlama ince ayrımlar
yapmaya da olanak sağlar. Diğer ikisinden farklı olarak flower, bir bü­
tün olarak bitkiye gönderme yapabilir. Bloom narin bir çiçek, hatta bir
üzümün kabuğundaki toz anlamını verir; yüzeye ait bir olgudur. Dr.
Johnson’a göre blossom genellikle “kendi başına değerlendirilmekten
ziyade çiçek açan bir bitkinin özelliği olarak görülen” çiçeği belirtir.

Sen çürüm üş bir ağacı b u d u yorsu n ...

O ağacın tek bir çiçek bile a çab ilecek hali yok.
(Shakespeare, As You Like It, ll.iii.64)"

Bununla birlikte, kirazlar çiçek açar [blossom] ve zerrinler çiçekle-

nirken [bloom], ilk sözcük aynı zamanda, meyve olsun olmasın ağaçlar­
la ve yüksek bitkilerle özdeş büyük ve ağır çiçekleri belirtmek için kul­
lanılır daha ziyade. Her durumda, hem kentte hem kırsal alanda, mevcut
kullanımda hâkim olan, çiçeğin süslemeye ilişkin ve estetik anlamıdır.

B a li’deki B ereket

Araştırmamın genel çerçevesini yukarıda çizdikten sonra, artık bu

konuya ilgi duymamı sağlayan ve Afrika’daki çiçekleri bu sorunsala

* “ I know a bank where on the wild thym e blow s” (M idsum m er N ight's Dream, n.ii.249)
IBir Yaz G ecesi Rüyası, çev. Biilent Bozkurt. 6. baskı. İstanbul, Remzi Kitabevi, 2004, s. 46].
8. Shakespearc'in bir diğer dizesi de şöyledir: “Tatlı yavru, sen güzel bir çiçeksin” (“Sweet
blouse, you are a beautious blossom e sure”, Titus A ndronicus, IV.ii.72) [Titus Andronicus,
çev. Ali Neyzi, Istanbul, M itos-Boyut Yayınları, s. 63]. “ B low en" H errick'in Hesperides'm -
de karşım ıza çıkar. Burada, Fransızca’dan gelen, türetilm iş bir sözcükten ziyade bir benzet­
me olan “ yavru” [blouse] ile karşılaşıyoruz (diğer bir örnek de, bir başka kadın giysisi olan
ve yaratıcısının adını alan "bloom ers").
** Size Nasıl Geliyorsa, çev. Bülent Bozkurl. 3. Baskı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2002, s. 50.

31
Çiçeklerin Kültürü

yerleştirmeme yol açan özel duruma eğilebilirim. Soylu bir geçmişe ve

estetik bir bugüne sahip bir Bali kenti olan Ubud, Bali’nin dağlık böl­
gesinde yer alır ve Uluslararası Havaalanı’ndan yaklaşık iki saat uzak­
lıktadır; kentteki pek çok tapmaktan birinde bir festival düzenlenir.
Bunda sıradışı bir taraf yoktur. Kendilerine özgü kurallı dansları, ga-
melan müzikleri, Mahabharala ve Ramayana’ya* dayanan ve gece yarı­
larına kadar süren wayang kul it gölge oyunu gösterileriyle (Resim 1.1)
tapmak festivalleri, birbirini takip eden bir devamlılık içerisinde yapıl­
maktadır. Bu devamlılık, belli bir mevsimi ve düzenli bir hasat ve har­
man zamanı olmayan bir süreç olan pirinç ekme, yetiştirme ve topla­
manın dikişsiz örüntüsüyle paralellik arz eder. Çünkü insan yapımı su
kanallarının oluşturduğu olağanüstü karmaşık sulama şebekesi sulama
suyunu dağlardan kıyılara taşımaktadır. Su bazı yerlerde yolların üze­
rinden devam eden tahta su kemerlerinden geçmekte, bazı yerlerde de
tropik manzaranın vadilerinden aşağı azametle akmaktadır. Bu akış, in­
sani örgütlenmenin dikkate değer bir başarısıyla, yol üzerinde bulunan
sayısız küçük tarlaya ihtiyaçları olan şeyi, miktarı değişken olsa da, sü­
rekli olarak sağlamaktadır.9
Birçok antropoloğun saha araştırması yapmış olduğu bir yer olan
Bali’ye, ada hakkında bir fikir edinmek üzere kısa bir ziyarette bulun­
muştum. Daha önce adaya giden antropologlar arasında Margaret M e­
ad, Jane Belo, Clifford ve Hildred Geertz ve daha başka birçok isim
vardı; ama benim için özellikle önemli olan, dedesi ve babası gibi ken­
disi de benim devamlı olarak çalıştığım Cambridge Üniversitesi’nde
öğretim üyesi olan Gregory Bateson’du. Bu insanların çalışmaları sa­
yesinde, asimda, gördüğüm şeyin çoğu konusunda önceden hazırlıklıy-
dım.1" Bateson ve M ead’ın kalmış oldukları Colin M cPhee’nin evinin
yıkıntıları arasında yürürken, yol kenarında bir horoz dövüşüne rast
geldim." Yüz ifadeleri ve vücut hareketleri, etnografların göz mercek­
leri tarafından olduğu kadar sözcükleri tarafından da yakalanmıştı.

* Muhabharata ve Ramayana, Hint m itolojisinde çok uzun iki epik şiirdir, (ç.n.)
9. Eldeki suyu dağıtm ak am acıyla, bir sulam a grubunun üyeleri farklı zam anlarda ekim ya­
par. Her bir taraça ya da taraça grubunun ekim ve hasat ritüelleri vardır. Eski pirincin büyü­
mesi 210 gün sürer, bu süre, başlıca tapınak ritüellerinin dayandığı Bali yılının uzunluğunu
belirler. Ama yeni pirinç türleri 100 günde olgunlaşm aktadır, dolayısıyla döngü çok daha
hızlıdır.
10. Kastettiğim çalışm alar şunlardır: M ead ve M acgregor (1951), Bateson ve Mead (1942).
Belo (1953.1960. 1970). C. G eertz (1966. 1980) ve H. G eertz (1975). Flamanca yazılmış ça­
lışm alara bakm adığım gibi müzik (M cPhee 1966). dans ve dram a (de Zoete ve Spies 1939)
konularında uzm anlaşan çalışmaları ve daha yeni tarihli çalışmaları (Boon 1977; Hobart ve
diğerleri) da üstünkörü inceledim.
1 1. Bir m üzikolog olan Colin McPhee Bali'deki evinden bahseder (1946).

32
 A frika'da H iç Çiçek Yok mu?

Resim 1.1. W ayang kulit gölge oyununda kullanılan kuklalardan biri olan Hayalağacı [Tu­
ba], Cennet Bahçesi ağaçlarıyla özdeşleştirilir. (Cam bridge U niversity M useum o f A rcha­
eology and Anthropology).
Çiçeklerin Kültürü

Olup bitenler gerçekten de bir tiyatro oyununu andırıyordu. Ama son­

radan fark ettim ki, yaklaşımımda önemli bir boyut eksikti.
Bu kısmen benim hatamdı. İlgileri ve yetenekleri sözel alanda olan
kişilere bu denli güvenmek yerine, akademik kaynakları ve yazılı ka­
yıtları daha derinlemesine incelemem gerekirdi. B elo’nun, “Bali hak­
kında yazm ak... ilkel bir toplum hakkında yazmaya benzemez”12 uya­
rısını hatırlamalıydım. G eertz’ün, dinsel sistemin daha eski özellikle­
rinin İslami bir çerçeve içinde muhafaza edildiği bir ortamı anlatan
The Religion o fJa va [Cava’nın Dini] adlı önemli çalışmasını da hatır­
lamam gerekirdi. Bu kaynakları ihmal edişimin bir sonucu olarak, gör­
sel sanatlarının gelişimini ve bunların Hindistan’la olan güçlü bağları­
nı görmek beni şaşırttı. Gerek yazılı gerekse sözlü kiple özdeşleşen
dilsel karmaşıklık düzeyleri, yani geçmişe olduğu kadar bugüne de ait
olan Hindu ve Budist vecizelere yapılan göndermeler, aynca “başka
bir uygarlığa” yapılan ikonografik uyarlamalara da şaşırdım. Tapmak
ritüellerinin müzik, drama ve görsel açılardan içerdikleri zengin ayrın­
tılar da şaşırtıcıydı. Hepsinden öte, özellikle Afrika’nın daha önce ya­
şamış olduğum savan bölgeleri ya da uzun zamandır memleketim olan
East A nglia’nın buğday tarlalarıyla karşılaştırıldığında, tarımdaki ge­
lişme ve verimliliğin yanında, sahip olduğu “lüks” de hayrete düşürü­
cüydü.
Festival için hazırlık yapan kadınlar saatler harcayarak pirinçli kek­
ler, meyveler, çiçekler ve her türlü sebzeden oluşan çok renkli sunular
hazırlıyor ve bunları, evden tapmağa kadar başlarının üzerinde taşıdık­
ları bir tepsinin üzerine yüksek ve zarif bir piramit biçiminde diziyor­
lardı. (Renkli resim 1.1). Bizzat ayin sırasında da rahip (brahman), Be­
lo ’nun anlattığına göre, tanrıya adanmışlığın bir işareti olarak kulağı­
nın arkasına bir çiçek yerleştirme biçiminde kendi sunusunu yapardı.13
Sunular yere yerleştirilince, tütsü ve özellikle kadifeçiçeğinden oluşan
çiçeklerin eşlik ettiği tanrılara dualar edilir; çiçeklerin sözleri ilahi var­
lıklara taşıdığına inanılır.''' Ubud’da katıldığım törende, tapınağın ön
kısmını doldurmuş olan kadınlar, önce üzerlerine, yüzeyinde çiçek
yapraklarının zarifçe yüzdüğü Kutsal Su’dan (tirta) serpilerek kutsan­
dılar; sonra taşıdıkları çiçeklerin yapraklarını kopardılar ve sunağa
doğru savurdular; bunu, bir kez Brahma, bir kez Vişnu ve bir kez de Şi-
12. Belo 1949: 1.
13. Böyle bir ayinde bir brahm an P edanda'sının bulunması zorunlu değildir. Birçok tören,
herhangi bir kasttan olan tapm ak rahibi tarafından yürütülür, am a bu durum da rahip ayini ye­
re oturarak yönetm ek durum undadır. Adakların bazıları tam amen çiçeklerden oluşur. Bkz.
Belo 1970: Şekil xix.
14. Belo 1953: 24-5 .x

34
 A frika'da H iç Çiçek Yok mu?

va için olmak üzere üç kez tekrarladılar.

Sunu olarak yiyecek kullanılmasına mbanten adı verilir ve Ge-
ertz’ün Cava bağlamında betimlediği slametan ya da “ortak ziyafet”le
aynı anlama gelir;15 “hemen hemen her olayı kutlamak, düzeltmek ya
da kutsamak amacıyla düzenlenebilir”. Bu ziyafette tütsü ve özel yiye­
cekler (çeşitli renkler verilmiş ve kalıplara sokulmuş pirinç yemekleri)
hiç eksik olmaz. Mbah Buda (Büyükbaba Buda) kutsal mabedine fshri-
ne] sunulan basit bir slametan sunusu, yiyecek, tütsü ve çiçeklerden
oluşurdu;'6 görevli kişi yiyeceği alır, tütsüyü yakar ve çiçekleri, Hindu
fil tanrısı olan G aneş’in başının üstüne yerleştirir.17 Sonra görevli kişi
kutsal mabetteki bazı eski solmuş çiçekleri toplar ve onları bir paket
yapıp sunu getiren kişiye eve götürülmek üzere verir; böylece bunlar
suyla karıştırılır ve bu su, katılan kişiler tarafından içilir. Gerek pirinç
gerek çiçekler bu amaç için pazardan satın alınabilir; Geertz çiçeklerin
maliyetinin 15 rupi olduğunu ve bu değerin kullanılan yiyeceğin dört­
te biri olduğunu hesaplıyor; bunlar piyasa ilişkilerine bir ibadet boyutu
ekliyor. Çiçekler ayrıca, ölüm yıldönümlerinde ebeveynlerin mezarla­
rına da bırakılır.18
Büyük pirinç “piramitleri” de dahil olmak üzere bu tür sunuların
karmaşık yapısı, doğum kutlamalarında daha üst bir düzeye çıkar;'9 ev­
liliklerde ise çiçekler çok daha göze çarpan bir rol oynar. Asıl düğün
töreninden önce gelin törensel bir yatak odasının önüne oturtulur ve an­
nesi kembang majang' ı (“açılan çiçek”) gömme ritüelini gerçekleştirir.
Bu büyük bitki bileşiminde gövdeyi bir muz ağacı bedeni meydana ge­
tirirken, çeşitli ağaçlardan toplanmış yapraklar “açan çiçekleri” oluştu­
rur ve bu “çiçekler” yeşil hindistancevizi dallarına sarmalanır; bu bitki
bileşimi gelinle damadın bekâretini temsil eder. Başka birçok şey daha
kullanılır. Geleneksel evlilik töreni için gelin bir prenses gibi giydirilir,
siyah bluzu çiçeklerle süslenir; gümüşten ya da çiçeklerden yapılma üç
gerdanlık takar. Damat da açan çiçeklerle bezenir; kemerine kocaman,
çiçeklerle kaplı bir kris takılır; bu, bilinçli olarak erkeklik organını
sembolize eder.20 Ayakları gelin tarafından çiçekli suyla yıkanır; geli­
nin damada göstermek zorunda olduğu saygının bir işaretidir bu. Suya

15. G eertz 1960: 11 ve devam ı.

16. Geertz 1960:25.
17. Gancş, Ş iva ve Parvati’nin fil kafalı oğluydu: öğrenm enin hamisi ve M ahabharaıa’mn dü­
zenleyicisi olarak bilinirdi; ona ait kutsal eşyalar genellikle, ilk ona ibadet edilsin diye tapı­
nak girişlerine yerleştirilir.
18. Geertz 1960: 72.
19. Geertz 1960: 39 ve devamı.
20. G eertz 1960: 57.
Çiçeklerin Kiiltürii

güzel koku katmak amacıyla çiçekler D oğu’nun her yanında yaygın bi­
çimde kullanılır; hoş kokulu su insan vücuduna ya da damak tadına ta­
zelik getirir. Dansçı kızların saçlarını süslemek için de kullanılır; bazen
metal bir taçla ya da metal çiçeklerle birlikte (Resim 1,2).21 Ancak ki­
şisel süsleme işlevlerinden ve törenlerdeki rollerinden başka, çiçekler
Hindu, Budist ve bazı İslami sanatlarda da önemli bir yere sahip olduk­
ları gibi, evlerin ve su kâselerine çiçek yapraklarının serpiştirildiği ta­
pınakların süslemesinde de kullanılır.“ “Gelinin giydirilmesi”, cenaze
törenleri, evlerin ve tapınakların süslenmesi gibi çok değişik alanlarda
çiçeklerin kullanımları açısından çiçek kültürü, çağdaş Batı’yla birçok
benzerlikler içermektedir.
Bali’de insanlara ve tanrılara yapılan bu sunular, tarlalardan ve or­
manlardan renkli yabani çiçekler toplama olayı değildir; A sya’nın tro­
pikal kuşağında sayısız yabani çiçek olması bu durumu değiştirmez.
Tanrılara sunulacak çiçekler evlerin etrafında yetiştirilir; sadece tapı­
naklardaki kamusal törenlerde değil, dekorasyondan ziyade ibadet için
evlerdeki kutsal eşya mabetlerine de bu çiçekler sunulur. Böylesi bitki­
ler, çoğunlukla şifalı otlar ve baharat adını verdiğimiz özel ürünler için
ayrılmış olan ufak arazilerde yetiştirilir (asma şeklindeki vanilya ye­
mişleri hemen göze çarpar). Bunlar tanrılara sunulmak üzere yetiştiri­
lir; tapınak festivalindeki müzik, dans ve tiyatro gösterilerinin işlevi gi­
bi, çiçekler de insanlara yardım etmeleri için tanrıları yeryüzüne inme­
ye davet etmek amacıyla sunulur. Frangipani’ye' (Plumifera acutifoli-
a ) ve yasemine ritüel sunular için talep özellikle yüksektir ve küçük ço­
cuklar, satmak üzere bu çiçekleri sabah erkenden toplarlar. Dağlık böl­
gelerde, canlı renkleri, sertlikleri ve dayanıklıklan yüzünden sevilen
kadifeçiçeklerinin ticari amaçlı tarımı da yapılır. Hint pazarlarında bol­
ca alıcı bulan bu çiçeklerden satılmak üzere her sabah kamyonlar dolu­
su getirilir.
Çiçeklerin böylesi amaçlar için yetiştirilmesi, Endonezya dini, ri-
tüeli ve ikonografisinin ayrılmaz bir unsurunu oluşturan Hint kültürü­
nün önemli bir parçasıdır. İngiltere, Leicester’deki Midlands kasaba­
sında bulunan arkadaşımız Bikubhai Sharma, kendi bahçesinde sırf ev
içi mabedine sunulmak üzere güller yetiştirmektedir.23 Aynı durum
Çin, Japonya ve bizzat Hindistan’ın kırsal alanları ve hatta muhteme-

21. Ramseyer 1977: 79, resim 82; 231, resim 373; 232, resim 375.
22. G eertz 1960: 42.
* Pasifik’te tropik bölgelerde yetişen, güzel kokulu bir bitki.
23. E. G oody’nin çektiği bir fotoğraf, geçici Randal M ata kutsal kabrindeki bir çiçeği göste­
riyor; bunun bir kısm ı daha sonra ev içi m abedine ya da m undir'e eklenecektir.

36
Resim 1.2. Taze çiçeklerle süslü başlığıyla bir dansçı kız. Bali. (Ram seyer 1977: 231)
Çiçeklerin Kültürü

len Avrupa’nın bazı bölgeleri için de geçerlidir.24 Teşhir etme ve için­

de oturma amaçlı bahçeler, ev içi ya da dışı dekorasyonda kullanılan çi­
çekler yoksullar için değil, zenginler içindir; ama yoksullar da Hindu
ritüellerinde ve özellikle de Budizm’de ibadet için çiçeklere gereksi­
nim duyarlar. Gerçekten de, Ç in’de bulunan “Hint” nilüferi (Nelumbo
nucifera) Batı’da zaman zaman “Budist” nilüferi olarak bilinir.25

A fr ik a ’daki E ksiklik

Avrupa gibi kendine ait bir çiçek kültürü olan Asya'nın başka böl­
gelerinde yaşamışlığım olmasına rağmen, Bali’de gördüklerim, kısmen
manzaranın aşina olmadığım zenginliği nedeniyle, beni hayrete düşür­
müştü. Ama beni öncelikle hayrete düşüren şey, Batı Afrika ile kıyas­
landığında aradaki derin uçurumdu. Birçok törene katılmış, sayısız kut­
sal mekânda gerek taze gerek pişirilmiş yiyecek sunuları görmüş ama
hiç çiçeğe rastlamamıştım. Bırakın tarlaları, evlerin etrafında çiçek ye­
tiştirildiği de görülmüş bir durum değildir. Şu ana değin tek istisnaya,
Gonja’daki Damongo kasabasında, “geleneksel” bir bağlamda rastla­
dım; burada, çokça seyahat etmiş bir Müslüman tacirin arazisinde ye­
tiştirilen mavi çiçekli bir sürüngen sarmaşık gördüm. İslam ’ın elbette,
en azından Asya, Akdeniz ve bir ölçüde Doğu Afrika’da, kendine ait
bir çiçek kültürü vardır. John M iddleton'un gözlemine göre. Doğu Af­
rika’nın kıyı şeridindeki Lam u’lu Swahililer, kırmızı güller ve yasemin
yetiştirmektedirler.2'’ Öte yandan, onların kültürü İslam, Hindistan ve
Endonezya’nın çok fazla etkisi altında kalmıştır. Pembe Burbon gülü
yapraklarından buketler yapılır ve fesleğen yapraklarından oluşan bir
zemin üzerinde yaseminlerle iliştirilir.2’ Kadınlar bu buketleri ya saçla­
rına ya korsaj olarak göğüslerine takar ya da yastıklarının altlarına ko­
yarlar. Lam u’daki bütün ev bahçelerinde fesleğen dahil olmak üzere şi­
falı bitkiler yetiştirilir; ama gül ve yasemin, onları hem hane arazilerin-
24. R önesans'a dair çok daha geç bir dönem de yazan Tapie ( 1987: 26) şöyle der: “ (Çiçekler]
kurban eım e fikrini som utlaştırır; T anrı’ya sunulan canlı varlıklardır onlar.”25. "N ilüfer" çi­
çeğinin başlıca iki tipi m evcuttur: Hint ya da Budist nilüferi (Nelumbo nucifera yenilen bir
bitkidir) Ç in ’in yerlisi olm akla birlikte, Pers istilası dönem inde (yak. 10 708) H indistan'dan
M ısır’a ulaşm ıştır, M ısır nilüferi ise (N ym phaea sp.) bir tür su zambağıdır.
26. J. M iddleton, kişisel yuzışmu.
27. Burbon gülünün. R. chin esis'm [Çin gülü| Şam gülüyle şans eseri m elezleşm esinin bir
ürünü olduğu söylenir, "R ose de Q uatre Saisons" [dön mevsim gülü] adı da verilen bu gül­
leri Réunion adasındaki Fransız çiftçiler, dikenleri nedeniyle bahçe etrafını çitlem ekte kulla­
nırlardı. XVIII. yüzyılda Çin güllerinin ithali, m elez misk güllerinin atasını ortaya çıkarm ış­
tır (Coats 1970: 178-9).
 A frika'da H iç Çiçek Yok mu?

de hem kentin dışındaki, genellikle hindistancevizi palmiyeleri dikili

olan küçük tarlalarda yetiştiren uzman çiftçilerden edinilir. Güller, ya-
banileştikleri Kuzey Madagaskar ve Réunion (Burbon’un yetiştiği yer)
adasında da yetiştirilir. Baskın biçimde İslami olan bu bölgede, Ko-
m orlar’ın Frankofıl adası Mayotte yer alır; burada yetiştirilen ticari
ürünler arasında, çiçeklerinin ürettiği yağın Fransız parfüm endüstrisi
tarafından dengeleyici olarak kullanıldığı ylang-ylang da bulunur.3“
Madagaskar dili konuşulan köylerde kolonya (marashi). ruhlara tapın­
malarda sunulan önemli bir nesnedir; Swahilice olan bu sözcüğün ter­
cümesi “gülsuyu ve genel anlamda hoş koku”dur; ve İslami şiirde za­
man zaman bilgeliğe ve müminliğe, “mukaddesliğin kokusu”nun bir
çeşidine göndermede bulunur. Hoş kokunun birçok ayinde merkezi bir
yeri vardır ve dualar genellikle yanan tütsü çanağının üzerine okunur.
Hoş kokular (lıaruf) sadece kolonya ve limonları değil, bazı baharatla­
rın yanında bazı çiçekleri de kapsar. Kadınlar saçlarına kurutulmuş çi­
çekler takıyor olsalar da, çiçeklerin “renkleri ya da şekilleri nedeniyle
değil, hoş kokuları yüzünden seçildiği” iddia edilir.39
Arabistan ve Hindistan’da yaygın olarak bulunan gülsuyu (yani,
marashi) aynı zamanda Lam u’da, hem bir kişiyi zapt etmeleri için ruh­
ları çağırmak, hem düğün günü ağır makyaj yapmış olan gelinin üzeri­
ne serpmek için kullanılır; bir etnograf, “kendi normal kişiliğinin bir
seks bebeğine dönüşerek yok edilmesi gerektiği için bir kişinin mak­
yajla tamamen değiştiğini görmek olağanüstü bir durumdur” yorumu­
nu yapar.30 Asya’ya özgü etkiler, sadece Hindistan’dan gelen yasemin
ve Çin'den gelen güller gibi yerli olmayan bitkilerde değil, tütsü, par­
füm ve süslemeye ilişkin başka özelliklerde de barizdir; zira, sarısabır
ağacı ve başka malzemeler ruhlara haz vermek için yakılır. Doğu Afri­
ka'nın İslami olmayan bazı halkları bile aym etkiye maruz kalmış ola­
bilirler; çünkü yine M iddleton’un bildirdiğine göre, evlenmemiş Lug-
bara kızları dans etmeye gittikleri zaman saçlarına egzotik çiçekler, ya­
semin ıtırı ya da canlı al renkli çiçekler koyuyorlar; yoksa 1950’lerde,
cinse] organlarını örten yapraklar, kolyeler ve yaralara örtülen kabuk­
lar dışında tamamen çıplaktılar.
Ama genel olarak Afrika halkları evcilleştirilmiş çiçekler yetiştir-
memişlerdir. Yabani olanları da ibadette, armağan sunmada ve vücut
süslemesinde önemli bir ölçüde kullandıkları da söylenemez. İbadete

28. Bu çiçek Z anzibar’da da yetiştirilir. Adı, Malezya ve F ilipinler'de bulunan Canangium

odoratum için kullanılan Tagalog dilindeki sözcükten türetilm iştir.
29. Lanı bek 1981: 16. 119-120.200.
20. J. M iddleıon, kişisel yazışma.

39
Çiçeklerin Kültürü

ilişkin söylediklerimin ışığında bakıldığında bu durum anlaşılabilirdir;

çünkü ibadette kişi tanrılara, insanlara verdiği şeylerin en iyisini sunar:
Ekmek ve şarap, en azından dinin ortaya çıktığı bölgede, hem sivil hem
dini yaşamın temelidir. Ama belki de daha şaşırtıcı olan şudur ki, ister
evcil ister yabani olsun, çiçekler tasarıma ve yaratıcılığa dayanan güzel
sanatlar alanında çok az bir yer tutmuştur. Gerçi Afrika’daki görsel sa­
natlar külliyatını baştan sona incelemiş değilim kesinlikle; ama kendi
deneyimim içinde karşılaştığım şeyler yok denecek kadar azdır.31 Afri­
ka heykelciliği de hiç örnek sunmaz: Benin’deki bronz levhalarda çi­
çek şekli olabilecek birtakım süslemeler bulunur ve Afrika Sahra’smın
güneyine binlerce yıldır girmekte olan Mağrip ve Mısır yapımı pirinç
aletlerin bazılarında da benzer “soyut” şekiller mevcuttur. Ne var ki Is­
land geleneğin bu “gül şekilli rozetleri” açıkça çiçek suretlerine alter­
natif oluşturur; imgeden ziyade onun reddiyesidir.32
Peki sözlü sanatlarda durum nasıldır? En erken zamanlarından iti­
baren Çin şiirinde ve Hint. Arap ve Avrupa edebiyatlarında rastladığı­
mız çiçek sembolizminin gelişimiyle ve çiçeklere yapılan sayısız gör-
dermelerle kıyaslanabilecek paralellikler var mıdır?33 Afrika “edebiya-
tı”nın tamamını, hatta sözlü geleneğin yazıya geçirilmiş olan küçük
kısmını bile baştan sona taramanın imkânsız olacağını tekrar belirte­
yim. Ama merkezi bir örneği ele alabilirim: Birkaç yıldan beri, Batı Af­
rika’nın LoDagaa”sımn Bagre toplumuna ait en uzun Afrika sözlü an­
latılarını kaydediyor, yazıya geçiriyor ve yazıları düzeltiyorum. Bu ka­
yıtlardan ikisi yayımlandı ve birlikte çalıştığımız S. W. D. K. Gan-
dah’la birçoğunu daha yayıma hazırladım.34 Bu uzun “efsaneler”de, el­
bette AvrupalIların onları anladığı biçimde, çiçekler neredeyse hiç yer.
almıyor. Ürünlerin habercisi olarak çiçeklere bazı göndermeler bulunu­
yor; bu konuya daha sonra tekrar döneceğim. Görsel sanallarda bitki
imgelerinin yokluğu Flaman natürmort resimleriyle nasıl derin bir tezat
oluşturuyorsa, sözlü anlatılardaki eksiklikleri de W ordsworth’un “Ner­

31. Afrika tasarım sanallarının bir özeli için bkz. W illiam s 1971.
32. Sanat tarihi hakkında bkz. Bravmaıın (1974). Savan iklimi kuşağındaki Müslüman cv
süslem elerinde bazı gül şekillerine ve B enin’deki levhalarda farklı bir tasarım ın ürünü olan
“çiçeklere" rastlıyoruz; fleur-de-lis [zambak] gibi çiçekleri içeren bu tasarım lar muhtem elen
Portekizlilerin etkisinde kalınarak yapılm ıştır. Her ikisi de. bilinen çiçeklerin şekilleri değil;
dışandan alınıp uyarlanm ış fonncl tasarım lardır. İbadan’dan gelen Yoruba çivit kum aşlarda
papatya şekilli bazı kalıplar görülür (W illett 1971; 122; W illiam s 1974; 90; V. Ebin. kişisel
yazışma).
33. Klasik Cava saray edebiyatı, tıpkı kendisine model oluşturan Hint edebiyatı gibi, çiçek
gönderm eleriyle dolup taşar. Bkz. Zoeım ulder 1974; 196 ve devam ı; bu kaynak için Sıevcıı
Lansing’e teşekkür ederim.
34. Goody 1972; G oody ve G andah 1981.

40
 A frika'da H iç Çiçek Yok mu?

gisleri”yle, Clare’in ve tamamen farklı bir biçimde Baudelaire'in çalış­

malarıyla, Shakespeare’in deli Ophelia’nin ağzından dillendirdiği im­
gelemle aksi istikamettedir; çiçeklere yapılan göndermelerle dolu Asya
şiirini ise zikretmeye bile gerek yoktur.
Bu tezat beni hayrete düşürdüğünde hemen Afrika üzerine çalışan
başka araştırmacalara danıştım ve onların deneyimlerinin benimkiyle
uyumlu olup olmadığını görmek istedim. Fransız meslektaşlarım des­
tekleyiciydi. Alfred Adler, aynı durumun kendisinin çalıştığı Ç ad’ın
Moundang halkı için de geçerli olduğunun altını çizerek benimle hem ­
fikir olduğunu vurguladı. Kamerun’daki Nkakalar üzerine çalışan Eli-
zabetlı Copet-Rougier, tropik ormanlarda bile yabani çiçeklerin göreli
yokluğu gibi bir diğer süpriz özellikle karşılaşmanın yanı sıra, çiçek­
lere yönelik bir ilgi olmamasını özellikle çarpıcı bulmuştu. G ana’mn
kuzeyinin süslü ağacı, parlak kırmızı çiçek açan cüssesiyle yeşillikler
denizinde hemen göze çarpar;” ama diğer birçok savan ağacı gibi
(mango, tik ve nim gibi) görünüşte o da sömürgeci Avrupalılar tara­
fından getirilmiştir.36 Cesaro Poppi bana, yağmur ormanında yürüyüş
yapmak için Gana Botanik Bahçeleri’ne gittiğinde duyduğu hayal kı­
rıklığını yazdı: “Çiçeklerin çok az sayıda olduğunu ya da hatta hiç ol­
madığını fark ettim ... Önde, orta kısımda, arkada ve ufukta hep aynı
can sıkıcı derin yeşillik vardı; kelebekler etraftaki tek ‘çiçek’ti.” Sa­
van kuşağında da çiçekler çok az ve seyrekti; neredeyse görülmeye de­
ğer tek tür, yağmur mevsiminde çok kısa süreliğine açan bazı büyük
beyaz ve mor zambaklardı. Çiçekler dayanıklı bitkiler değildir; “Afri­
ka’daki süslemelerde kuru maddeler görülür”. Kamerun’da bugün kul­
lanılmakta olan tek çiçek, bir “kolon” [sömürge yerleşimcisi, plantas­
yon sahibi] tarafından ithal edilen, yapraklan ve soğanı ilaç olarak
kullanılan renkli nergis zambağıdır [arnaryllis].37 Pek çok Afrika halkı
için, ağaçların ve bitkilerin yapraklan, kabuklan ve kökleridir önemli
olan. LoDagaa halkının ilaç (m) ve kutsal mekân/kabir (iiib) için kul­
landıkları sözcükler, ağaç için kullandıkları sözcükle (ne) ilişkilidir
muhtemelen: kök için kullanılan sözcükten ise şifacı ya da tedavici
için kullanılan başlıca terimlerden biri türetilir (daanyigr). Yine bura­
da da, yerel sözlü anlatılarda daima bol sayıda hayvana rastlanılması-

35. Süslü ağaç ya d a lavus ağacı ya da royal poinciana (D elonix regia). M adagaskar’ın yer­
li ağaçlanrıdandır.
36. Bir m eyve ağacı olan mango (Mangifera indica) Doğu Asya'nın yerli ağaçlanndandır: lik
(Tectona g randis) Hindistan. Burma ve T ayland’ın yerlisi olan bir keresle ağacıdır; nim ise
bir Doğu Hindistan ağacıdır.
37. Renkli nergis zam bağı. G üney Afrika kökenli soğanlı bitkilerin bir cinsidir.

41
Ç içeklerin Kültürü

na rağmen, çiçeklere hiç yer verilmez.58

Afrika’da çiçek olmadığı gözlemini, parfüme ve genel olarak ko­
kulara yönelik ilginin göreli eksikliği ve renkler için kullanılan söz­
cüklerin muhtemelen sınırlı olması gibi olgular da destekler. Gerek ri-
tüellerde ve efsanelerde, gerekse de kişisel süslenmede, yöreye özgü
hoş koku kullanımına rastlamadım. Elbette günümüzde Afrika ülkele­
ri, başta Hindistan’da imal edilen güçlü çeşitler olmak üzere parfüm it­
hal etmektedir.59 Ve bunlar, İslami etki altındaki bölgelerde yaygın ola­
rak kullanılır.'’0
Parfüm ve koku duyusu gibi, Afrikalıların renkleri tanımaması so­
runu da mevzubahis değildir; ne var ki, ister zihinsel açıdan renk termi­
nolojisini (temelde siyah, mavi/siyah ve kırmızı/kahverengi arasında
yapılan üçlü ayrımdan ibarettir) ister dokumacılıkta, boyamada ve
renklendirmede renklerin kullanımını hesaba kalalım, renkleri kulla­
nım kapsamlarının sınırlı olduğunu söyleyebiliriz.41 Dokumacılıkta Ba­
tı Afrika’da en çok bilinen boya renkleri çivit (mavi/siyah) ve kırmızı
ya da daha ziyade kahverengimsi kırmızıydı; doğal pamuk ya da saç
38. Batı A frika’da çiçeklerin seyrek de olsa kullanıldığı görülür. Kuzey G ana'daki LoBrifor
halkı arasında yaptığı son saha çalışm asında Eslhcr Goody, bazı genç kızların kulak arkala­
rına yabani çiçekler taktıklarını belirtm iştir (am a teşhir için delinen dudaklara yerleştirilen
saman sapı daha yaygın bir süslem e nesnesidir). Christine K ream cr aynısını Togo-G ana sı­
nırında yaşayan Bim obalar arasında görmüştür; yine belirttiğine göre, A sanıe’dcki bir kente
kum aşı kalıbı “yam çiçeği" olarak bilinm ekledir; ama hu da gene ne olduğuna göre değil, ne­
ye benzediğine göre değerlendirilen bir durum dur.
39. Bu noktalar Elizabeth C opet-R ougier'le yaptığım bir tartışm ada ortaya çıktı. Afrika top­
lundan "kötü” kokulara elbette dikkat eder; tedavi anlaçli ritüellerde zam an zam an dum an
kullanır. İslam aracılığıyla edinilen Hint gülyağı (ya da otto) darhıtma yoluyla üretilin güç­
lü kokusu, dam ıtm a işlemini de kolaylaştıran, sandalağacı talaşlarının kanştırılm asından ge­
lir (Rim m el 1865: 9).
40. Bir keresinde bir M üslüm an arkadaşla, G ana’nın kuzeyindeki Jirapa yakm lanııda bir te­
pedeki m etruk Dinlenm e E v i’ni ziyarete gittiğim izde, bir a n sürüsünün saldırısına uğramış
ve aksi yönlerde kaçm ıştık. Sürünün lam am ı, yokuş aşağı koşm akla olan arkadaşım ın peşin­
den gitm işti; bunun nedeni büyük ölçüde, arkadaşım ın bolca tuvalet kolonyası kullanm ış ol­
m asıydı. Yerel ahali, kitabi dinlere m ensup kişilerin bu hallere düşm esini görm ekten kuşku­
suz zevk alıyordu; zira eski söm ürgeci hüküm et. Dinlenme E v i’ni "vahşi yaratıklar” ın (kon-
tonıe) ikamet ettiği tepeye inşa etm işti. Çok daha yaygın olarak arılar, yerel çıkarların koru­
yucusu olarak görülür, m eşhur bir kutsal m ezarın bulunduğu G onja’daki S enyon’da olduğu
gibi. XIX. yüzyılın sonunda, an lar önce Samorili Müslüman süvarilere, ardından Brilanyalı
Hıristiyan işgalcilere saldırarak onlan aşağılayıcı durum lara düşürdü. Bu olaylar hakkında
Duncan-Johnstone’un değerlendirm esine bakınız. Afrika arılannm saldırganlığı A m erika kı­
tasını işgallerinden sonra iyi bilinir oldu: Avnıpalı anlara kıyasla bunlar, evcil arılara karşı
yabani an lar gibidir.
41. Bu dilsel olguya acaba çok fazla önem mi gösterildiği şüpheli bir dunundur; zira, boya-
m acılıkla kullanılan İMiya m addelerinin çeşitliliğine ve kumaş boyam a için çiçekler yetişti­
rilm esine rağmen Rom alılann renk terimleri de sınırlıydı. M uhtemelen portakal ve karanfil
gibi nesne adlanılın kullanılm asıyla, geniş bir renk çeşitliliği hakkında konuşm anın alterna­
tif yollan genellikle bulunm aktadır.

42
 A frika'da Hiç Çiçek Yok mu?

rengi olan beyaz boyamacılıkta kullanılmazdı. Evlerin ve çömleklerin

boyanmasında da, mevcut çeşitlilik aralığını aynı sınırlı sözcükler ve
renk tonları hemen hemen tamamen dolduruyordu.
Çiçek sorununu, Burkina Faso’daki Tenkodogo’da yaşayan Mossi-
ler arasında saha çalışması yapmış olan Japon antropolog Junzo Kavva-
d a’yla da tartışma fırsatı buldum. Dediğine bakılırsa, yerel şef böyle bir
konunun araştırılmasına çok şaşırmış. Kawada’nm vardığı sonuca gö­
re, şefin ve oradaki başka insanların tepkileri, insan yapımı nesnelerden
ayrı bir doğal güzelliğe yönelik yaygın bir ilgi eksikliğini temsil edi­
yordu. Bu önermede gerçek payı olabilir; ama üç nokta akılda tutulma­
lıdır: Avrupa sanatında böylesi bir güzelliğe duyulan ilgi “doğuştan”
gelmiyordu; bazı yazarlar onun ortaçağda yeniden keşfedilmiş olduğu­
nu iddia etseler de,42 büyük ölçüde Rönesans’ın bir sonucuydu. İkinci­
si, bizatihi doğal güzelliğe yönelik bir ilginin muhtemelen olmaması,
Afrika’da doğaya yönelik bir ilginin de olmadığı anlamına gelmiyordu
kesinlikle; çünkü hem vahşi hem evcil biçimiyle doğal hayat daima yo­
ğun bir ilgi odağı olmuştu. Ne var ki, insanın hayatına ve eserlerine ne­
redeyse hiç girmemiş olan çiçekler bu ilgiden nasibini almadı. Elbette
bu, estetiğin hiç gelişmemiş olması demek değildir; gerek sözel gerek
plastik sanatlarda ilgi, daha az canlı doğadan ziyade insanlara ve hay­
vanlara odaklanmıştır.43 Üçüncüsü (ki burada daha sonra geliştirilecek
bir konudan daha bahsetmek istiyorum), yaşadığı ortamda Tenkodogo
şefinin, çiçeklere ilgi duymayı ahlâki bir zaaf olarak görmesi muhte­
meldir; A frika’nın açlık ve kıtlıkla sürekli olarak yüz yüze kalışını dü­
şünenlere de böyle görünmüş olabilir. Çiçek ilgisi, önceliklerini doğru
belirlememiş olanların bir ilgisiydi.
Afrika’daki çiçeklere dair genel iddianın yumuşatılması gerektiğini
belirtmiştim. Meramımı en iyi, “Bagre Efsanesi”ne gönderme yaparak
ortaya koyabilirim. Bu efsane, birliğe yeni katılanlann üyeliğe kabul
[inisiasyonj ayinleri esnasında okunur. Bu ayinler kurak mevsim bo­
yunca birkaç ay sürer ve birbirine bağlı aşamaların zamanlaması, yenen
çeşitli bitkilerin olgunlaşmasına göre belirlenir. Gruba yeni girenlerin
bu bitkileri yemesi, uygun tören yapılana kadar yasaktır; tören yapıl­
dıktan sonra bu yasak kalkar. Yiyeceklere dair böyle bir tabu konulma­
sı ve kaldırılması, bu ürünlerin toplumun geneli için ne kadar önemli
42. Evans 1931:1. 40. özellikle gotik geleneğe gönderm e yapar.
43. Eski M ısır (Joret 1897: 249) ve M ezopotam ya (Jorel 1897: 444) edebiyatlarında bitkile­
rin konuşm ası önemli bir noktadır; öte yandan Afrika m asallarında konuşanlar çoğunlukla
hayvanlardır. Daha ciddi bir seviye olan “e fsa n e le rd e sadece erkeklerin ve kadınların ko­
nuştuğunu görüyoruz; burada aklım da Lodagaaların Bagre efsanesi ve Sahra Afrika’sının ke­
nar bölgelerinin epikleri var; am a önerme yaygın olarak da geçerli görünüyor.

43
Çiçeklerin Kültürü

olduğunu vurgular; ayrıca, yaşlıların, Bagre’nin kendisinin, onunla öz­

deş tanrıların ve ilahi varlıkların öneminin altını çizer. Bunların hepsi,
insanın temel ihtiyaçlarını bu yolla kontrol etmeye muktedirdir; tıpkı
bizzat hayatı ve ölümü kontrol ettiklerini iddia etmeleri (ve sürecin en
sonunda da bu iktidardan yoksun kalmayı kabul etmeleri) gibi.
Törenlerin ilki, shea tohumunu çevreleyen meyvenin olgunlaşma­
sıyla yerine getirilir; shea, yabani sayılabilecek bir ağaç olup, tohumla­
rı, sabunun yanı sıra temel besin maddelerinden olan bir yağ (shea ya­
ğı) yapımı için kullanılır; meyvesinin ise, tam olgunlaştığında, hurma­
ya benzeyen bir tadı vardır. Efsane, meyve yiyen bir yarasanın nasıl ol­
gun bir shea yemişi (taari) bulduğunu ve onu yemeye başladığını anla­
tır. Dişisi biraz tatmak ister, ama o dişisine zırnık koklatmaz; bir gece
önce kendisiyle sevişmeyi reddettiği için, bu tatlı meyveyi paylaşma­
yacağını söyler. Daha sonraki bir törende de, bir fasulye çiçeği için
kavga eden ve didişirken onu yere düşüren erkek ve dişi hinttavuğu çif­
ti hakkındaki benzer bir masal anlatılır. Yaşlılardan biri, para olarak
kullanılan bir deniz salyangozu kabuğu gördüğünü sanır; ama onu al­
mak üzere yanına gittiğinde bulduğu şeyin, gruba yeni giren üyelere
shea meyvesi gibi başta yasak olan beyaz fasulye çiçeği (puru) olduğu­
nu görür:

Bir gün
yaşlı adam uyu m aya gitti -
ve deri çantasını çıkarıp yere koydu.
Y aşlı adam
uyum aya g itm ek le aptallık etti.
Y aşlı bir hinttavuğu
ve d işisi
dün g e c e k avga etti.
Erkek d işisiy le sev işm ek istedi
am a d işi reddetti.
Ertesi sabah uyandığında
h in tm ısın yaprakları arasında
yürüyüşe çıktı
v e bir fasu lye ç iç e ğ i buldu.
Derken d işisi yetişti
v e ona,
“N edir o? Y iy e lim on u ” dedi.
O ise,
“ Dün sana yatalım d edim ,

44
 A frika'da H iç Çiçek Yok mu?

am a sen beni neden reddettin?

A m a bak bugün ne old u ?”
karşılığını verir.
İki hinttavuğu kavga ederken
ya şlı adam ın
önü nd e buldular kendilerini.
A d am b eyaz ç iç eğ i gördü
v e bir d eğn ek bulup fırlattı,
“ A m an , çantam da d elik var,
Kabuk param düşm üş
v e hinttavuğu onu y iyor”
d iye bağırdı.
D eğ n eğ in i fırlattığı yerden
alm aya giderken fark etti ki
bu bir fasu lye ç iç eğ iy m iş.
“Ç ocuk larım ız günah işlese
tam da b ö y le olurdu”
d iye bağırdı.4’1

Dolayısıyla, LoDagaalar çiçekleri çok az kullansalar da, çiçek kavra­

mına sahiptirler. Ama bu kavramın doğası çok önemlidir: “Çiçek” muh­
temelen bütün dillerin ya da çoğunun bitki terminolojisinin bir parçası­
dır.45 LoDagaalarm çiçek için kullandıktan sözcüğün (puru) selamlama
için kullanılan sözcükle (puoru) aynı kökten geldiğini düşünmüştüm en
başta; dolayısıyla, ben puru [fasulye çiçeği] deyiminin aynı zamanda fa­
sulyeyi “ selamlama” anlamına gelebileceğini zannetmiştim; yani çiçek,
ortaya çıkacak ürünün habercisi olan bir tomurcuk olarak görünüyordu.
Şimdiyse etimoloji konusunda o kadar emin değilim ama altında yatan
fikir LoDagaalar için doğru olmaya devam ediyor; mısınn “çiçek açma­
sı/olgunlaşması” hasat dönemini haber verir ve çapa dansının yörenin pa-
zaryerlerinde yapılacağı zamana işaret eder. Teknik anlamda aynı şey İn­
gilizce ve diğer Avrupa dilleri için de geçerlidir. Bu bakımdan, Orta İtal­
ya’nın tanrıça Flora’sının ilk önce tahıl bitkilerinin, asmaların ve meyve
ağaçlarının çiçek açmasını gözetiyor olması önemlidir. “Sözcüğün tam
anlamıyla” çiçeklerin tanrıçası olması ancak ondan sonradır.46Başlangıç-
44. G oody 1972: 128.
45. Terminolojiyle, Joseph Needham’ı (1986: 117) izleyerek, parçaların/öğelerin adlannı kaste­
diyorum; nomenklatiirle ise. bitkilere verilen adlan kastediyorum (ki bu aynı zam anda bir sınıf­
lama sistemini temsil eder).
46. Hild 1896: 1189; kanıtlar zorunlu olarak zayıf olm asına rağmen yazar bu sıranın aynntı-
h döküm ünü veriyor. Ö te yandan, törenin cinselliğe ve çiçeklere özgü yanlan ancak daha son-

45
Çiçeklerin Kültürü

ta kötü hasatlarla ilgilenen tanrıçanın kültü resmi olarak tanınmıştır ve

M.S. 173’ten beri her yıl düzenlenmekte olan çiçek oyunları (Floralia)
M.S. 240’ta onun onuruna düzenlenmeye başlamıştır. Tarihsel olarak
“çiçek” meyvenin müjdecisi olarak görülmektedir, kendi başına bir bitki
olarak değil.

Neden?

Bu anlayışlardaki ve onlara eşlik eden kullanım biçimlerindeki

farklılıkların kavranması ilk soruyu ortaya çıkardı: Çiçekler neden Af­
rika yaşamında bu kadar küçük bir yer işgal ederken, Asya ve Avru­
pa’da bu kadar büyük bir rol oynadı? Bu soru, Afrika ve Avrasya’nın
belli başlı uygarlıklarının yemek ve mutfak kültürleri arasındaki, aslın­
da daha geniş bir özellikler bütünündeki farklılıklara yönelik daha ön­
ceki bir ilgiyle benzer köklere sahipti. Afrika yemek kültürü sınırlı bir
farklılaşma ve gerçekten de kısıtlı bir incelik ortaya seriyordu; yüksek
mutfak kültürüne dair çok az şey içeriyordu. Bu açıdan bakıldığında
Afrika’daki farklı mutfak kültürleri büyük oranda türdeşti; hatta farklı
toplumsal tabakaların oluşturduğu devletlerde bile. Bu durum Avrupa
ve Asya’da kesinlikle geçerli değildir; bu coğrafyalarda toplumsal ta­
bakaların mutfakları, tıpkı evlilikleri gibi “grup içi”ydi; her bir tabaka­
nın kendi yemek tarifleri, yemek malzemeleri, pişirme usulleri, sofra
adabı ve sosyal ritüelleri vardı; her birinin, üretimde olduğu gibi tüke­
tim sisteminde de, toplumda olduğu gibi kültürde de (eğer bu kifayet­
siz karşıtlığı kullanabilirsek) kendine ait yeri vardı. Kıtalar arasındaki
bu genel farklılıkların, toplumsal sistemlerin doğasıyla ve daha özelde
de “sınıflar” arası ilişkilerle bağlantılı olduğunu görmüştüm. Afri­
ka'nın büyük bir kısmında, farklı toplumsal grupların üyeleri arasında
evlilikler sıkça yapılmaktaydı; dolayısıyla bu gruplar kendilerine ait bir
alt-kültür oluşturmadıkları gibi yemek pişirme sanatı üzerinde de fazla
durmamışlardır. Çapa tarımına dayanan ve bronz çağının başlıca icat­
larına sahip olmayan toplumlarda, bireyler ve gruplar arasındaki fark­
lılıkların ne üretim araçlarına sahip olmayla ne bu sürece katılanlar ara­
sındaki ilişkilerle belirlendiğini ileri sürmüştüm. Aynı şekilde, yazının
olmaması da, Müslüman bölgeler haricinde, iletişim biçiminin de fazla
bir farklılaşmaya yol açmadığı anlamına geliyordu. Elbette, özellikle
ra anlatılır. Flavius P hilostratus’un (yak. M.S. 170-245) iddia ettiğine göre. R om u'da kutla­
nan Gül (Rosalia) Festivali, katılanlann. gençlik güzelliğinin gelip geçtiğini imleyen bir gül
taktıkları bir yarış içerir (Ep.. 55).

46
 A frika'da Hiç Çiçek Yok mu?

köleler ve şefler arasındaki ya da cinsiyete ve kuşak farkına dayanan

ilişkiler hesaba katıldığında, topluluklar içinde farklar mevcuttu. Ama
çapalı arazi rotasyonu tanınma" dayanan sistemlerde, toprağa erişim
göreli olarak büyük oranda açıktı; çünkü ekilen toprağın genişliği, ürü­
nün miktarı ve nüfusun yoğunluğu gayet sınırlıydı. Ürünün sadece
miktarı değil, çeşitliliği de sınırlıydı; zira, İslam ’ın etkisi altındaki böl­
geler haricinde, ne çiçekli meyve ağacı türleri (sadece turunçgiller Ku-
zey’den getirilmişti), ne evcil çiçek yetiştiriciliği yapılıyordu. Geri ka­
lan bölgelerde tarım sistemi, icat ya da uyarlama gibi konularda pek ça­
ba harcamıyordu; bu bölgelerde önemli olan, büyük oranda arazi rotas­
yonu tarımına dayanan bir tarımda daha temel yiyecek maddeleri ürün­
leri yetiştirilmesiydi; bu tarımsal sistemin çiçeklere ayıracak fazla za­
manı yoktu.
Afrika örneğinde, çiçeklere ve onlarla yakından bağlantılı olan par­
fümlere olan düşük ilgiyi etkileyen faktörler arasına ekolojik etmenler
de sokulabilir. Avrupa ve Afrika’ya kıyasla Asya çok daha geniş bir çi­
çekli bitkiler yelpazesine sahipti ve dolayısıyla da kendine özgü hoş ko­
kulan vardı. Bengal Körfezi’ndeki Andaman Adalarımda yaşayan avcı-
toplayıcı bir topluluğun bile yabani çiçeklere yönelik büyük bir ilgisinin
olduğu görülür. Bu topluluk içinde saha araştırması yapan Radcliffe-
Brown’ın yazdığma göre, buradaki genç kızlar ergenliğe eriştiklerinde,
onlara ek isim olarak o dönemde çiçek açmış olan bir ağacın ya da bit­
kinin adı verilir. Bu ağaçlann ve bitkilerin çiçek açması/olgunlaşması
yıl içinde belli bir sıra izler ve oradaki insanlar her bir farklı mevsimi o
mevsimde çiçek açan belli bir türe göre tanımlarlar. Bu amaç için seçil­
miş olanlann hepsinin, bal üretilen çiçekleri vardır. Her biri, bala özel
bir lezzet veren kendine has kokuya sahiptir.47 Bu farklı kokuların bazı­
ları çok güçlüdür; Sterculia adı verilen bir tür çiçek açtığında, “koku­
sundan kaçınmak neredeyse imkânsızdır’’.48 Ama ister zayıf ister güçlü
olsunlar, bunlar yılı belli dönemlere ayırır. Aslında, “bu insanların tak­
vimi bir kokular takvimidir”; her bir çiçek döneminin kendine özgü bir
üretici gücü vardır ve koku bunu tanıtan işarettir.49 “Genç bir kız ergen­
liğe eriştiğinde, yerliler onun, çiçeği olgunlaştıran aynı doğal güçlerin
etkisiyle çiçek açtığını düşünürler”; böylece ona o çiçeğin adı verilir ve
kız doğum yaptıktan sonra bu ad artık kullanılmaz.50
* Arazi rotasyonu, verim liliği artırm ak için aynı arazinin üst üste kullanılm am ası (nadas) de­
mektir, ürün rotasyonuyla karıştırılmam alıdır, (ç.n.)
47. Radcliffe-Brovvn 1922: 119.
48. Radcliffe-Brow n 1922: 34.
49. Radcliffe-Brow n 1922: 312.
50. Zagros D ağ lan ’nda 50 bin yıl önce yaşam ış Neanderthal insanının çiçek kullandığını gös-

47
Çiçeklerin Kültürü

Sanayi öncesi birçok toplumda, çiçeklerden elde edilen bal tatlılığın

ana kaynağıydı; koku duyusu için parfüm zevki ne ifade ediyorsa bal
da damak tadı için aynı şeyi ifade ediyordu.51 Her ikisi de çiçeklerle sı­
kı bir ilişki içerisindedir. Islah edilmiş şekerkamışının yokluğunda, in­
sanlar bu tatlı lüksünü elde etmek için olağanüstü çabalar göstermekte­
dirler. Şeker günümüzde, Afrika ve Pasifik Okyanusu’ndaki birçok ye­
ni ulusun başlıca ithal mallarından biridir; tıpkı XVIII. ve XIX. yüzyıl
A vrupa’sında olduğu gibi.52 Andaman A dalan’nda sene döngüsünü tat­
lı kaynağının belirliyor olması çok şaşırtıcı bir durum değildir. Her du­
rumda. çiçekler kıla A sya’sının ekolojik ve toplumsal manzarasının
öne çıkan bir özelliğidir. Arıları daha yabani olsalar da, bal Afrika’da
da önemli bir tatlılık kaynağıdır. Bununla birlikte, diğer kıtalarda yaba­
ni çiçekler o denli yaygın değildir; bu durumun, sadece evcil çiçeklerin
yokluğunun, çiçekli bitkilerin kullanımının asgari düzeyde olmasının
da etmenlerinden biri olduğu söylenebilir.53

teren bazı arkeolojik bulgular m evcuttur. Bir polen incelem esinde, civanperçem i (A chillea).
kanaryaotu (Senecio), peygam berçiçeği (Centaurea soisitialis), zambakgil (M im ari) ve de-
nizüzUmii (Ephedra altissim a) fam ilyalarına ait polen küm elerine rastlanmıştır. İlk dön tür.
parlak renkli çiçekleri olan (Mııscari için m avi, Senecio için sarı renkler) ol cinsinden bitki­
ler ihtiva eder. Leroi-G ourlıan’ın vardığı sonuca göre, ölüler dallarla ve çiçeklerle dolu bir
çiçekliğe göm ülm üş olm alıydı (1975).
51. Tabii başka tatlı kaynaklar da mevcuttu; örneğin, yabani m eyveler, akçaağaç ve daha
sonraları cultigen’ler (doğada yabani bir atası ya da karşılığı olduğu bilinm eyen kültür bitki­
leri), hurm a ve diğer kurutulm uş m eyveler (kuru üzüm , kuru erik); aynca, M Ö. 3000 gibi
erken tarihlerde H indistan’da olduğu bilinen şekerkamışı da vardı. Yunanlı general Nearc-
hus M.Ö. IV. yüzyılda onunla karşılaştığında, manalı bir biçim de “arısız bal” yorum unu yap­
mıştır. M.S. VIII. yüzyıla gelindiğinde şekerkam ışı Müslüman Ispanya'da ve hatta F ransa’da
yetiştiriliyordu. Venedik ürünün rafine edilm e m erkezi haline geldi ve onu Anvers takip et­
li. Ü rünün yeni dünyaya girişi, büyük ölçüde köle emeği sayesinde, üretim de büyük bir artı­
şa yol açtı. Ne var ki 1736 gibi geç bir tarihte bile şeker lüks sayılıyordu; bu tarihte m üstak­
bel Avusturya İm paraıoriçesi M aria T heresa'nın evlilik hediyeleri arasında bulunan değerli
taşlar listesinde şeker de vardı. Daha genel bir değerlendirm e için bkz. M intz 1985.
52. Goody 1982: 168, 176; Mintz 1985.
53. A frika anlarının davranışı, evcil çiçeklerin yokluğuyla ve dolayısıyla onların daha kısa
öm ürlü ve m uhtem elen daha az bulunan kaynaklara bağımlı olmalarıyla ilişkilendirilebilir.
Avrupa anlannın çiçekli bitkilere uyum sağladıklan görülüyor Afrika anları ise hem daha çe­
şitli hem daha geniş alana yayılm ış bitkilerden beslenir. Evcil anlar çoğunlukla evcil çiçek­
lerden beslenir ve sağa sola taşınm aktan dolayı daha az m utsuz olur. Am a bu özelliklerin da­
ha asabi olm ayla ilgili olup olmadığı tartışm alı bir konudur (Smithsonian Tropical Research
İnstitute’ten David R oubik'e teşekkür borçluyum; öte yandan saldırganlık kaynaklanyla il­
gili öneriler onun hem fikir olacağı cinslen değildir). Yabani çiçeklerin yokluğu sadece göre­
li bir durumdur; Siyah A frika üzerine son yıllarda yayım lanan bir eser 91 çiçek fotoğrafı
içerm ektedir, bunların aşağı yukan yüzde 58’i yerli, yüzde 3 6'sı egzotiktir (Assi 1987). Ak­
deniz iklim iyle G üney A frika bir istisna oluşturur. XVII. yüzyılın başlarında Flamanlar, sö­
m ürgelerinden ülkelerine çiçekli bitkiler yolluyorlardı; bunlar, özellikle 111. W i]]iam'ııı tah­
ta geçm esinden sonra, yavaş yavaş İngiliz bahçelerine girm eye başladı (G orer 1978: 4. B ö­
lüm).

48
 A frika'da H iç Çiçek Yok m u ?

Çiçeklerin görsel sanatlarda kullanılması açısından Afrika ile Av­

rasya arasındaki genel farklılıkta “maddi” etmenler de bir rol oynamış
olabilir; zira, yazının mevcut olması ya da olmamasıyla kısmen ilişkili
olan iletişim araçlarının [medyanın] doğasında da önemli farklar bu­
lunmaktadır. Terimi genellikle anladığımız biçimiyle Afrika sanatı bü­
yük ölçüde heykelcilikle ilgiliydi; taşı çok az kullanan bu sanat, daha
ziyade ahşap, kil ve Nijerya’nın bir kısmında bronz kullanıyordu. Ku­
maşlarda bazı resim (aplike ve işleme) desenleri, sukabaklannda bazı
oymalar ve az cisimleşmiş kabartmalar vardı. Ama figüratif resim sa­
natına ait pek az örnek mevcuttu; avcılar, toplayıcılar ve birtakım ço­
banlar tarafından mağaralara ve kayaların üzerine çizilmiş resimler is­
tisnaları oluşturuyordu.14 Kaya sanatı gibi heykelcilik de bitki ve çiçek­
lerle değil, insanlar ve hayvanlarla ilgilenir. Antik dünyada çiçeklerin
kullanıldığına rastladığımız birkaç mimari ve dekoratif bağlam mev­
cuttu. Temsili resimde konular genellikle soyuttu ve kaya yüzeylerin­
den ziyade çamur duvarları kullanan çizimler pek fazla gelişmemişti.
Diğer geleneklerde ise çiçek imgeleri, kâğıt, hayvan derisi, kumaş ve
tualden yapılma düz ve taşınabilir zeminler üzerinde fırça ya da kalem
yoluyla ve yazıyla ilişkili devinimsel yeteneklerle ortaya çıkmaktadır.
Bunu söylerken, sorumun bir yönünün, Afrika ve Avrasya arasında­
ki farklılıklara ilişkin genel argüman tarafından ele alındığını görüyo­
rum; bu argümanı yalnızca yemek kültürüne değil, daha merkezi önem­
deki başka faktörlere uygulamıştım. Özellikle, Technology, Tradition
and the State in Africa (1971), Production and Reproduction (1976),
The Oriental, the Ancient and the Primitive (1990) çalışmalarıma ve
daha genel bir düzeyde, yazıya sahip olan ve olmayan toplumlar ara­
sındaki belli başlı farklılıklara gönderme yapıyorum. Yetiştirilebilir çi­
çekler esas itibarıyla gelişmiş tarımın ve bahçeciliğin ürünüdürler; do­
layısıyla, komşulardan ödünç alındıkları ya da uyarlandıkları yerler dı­
şında. çapa tarımına dayanan bölgelerde onlara nadiren rastlarız. Bu
genel veçhe “s ın ıf’, toplumsal roller ve kültür sisteminin karmaşıklı­
ğıyla ilintilidir. Ne var ki, başlangıçta sorduğum sorunun iki veçhesi
vardır; İkincisi, yabani çiçeklerin bile Afrika kültüründe neden bu den­
li az yer tuttuğu meselesiyle ilgilidir. Ekolojik argüman kendi içinde
yeterli bir açıklama değildir; çünkü arazi rotasyonu tarımı uygulanan
birçok toplumdaki durum Afrika’daki durumla benzerlik arz etmekte­
dir. Güney Amerika’nın Amazon bölgesinde yaşayan ve zengin bir çi­
çek florasına sahip olan Barasana halkı hakkında Stephen Hugh-Jones
şöyle yazıyor;
54. Örnek olarak bkz. Leakey 1983.

49
Çiçeklerin Kültürü

Barasanalar, gü zel egzotik (“m aym unun aşk iksiri” adım verd ik leri) orki­
deler de içeren y a b a n i çiçek lere karşı tam am en kayıtsızdırlar; onlara y a l­
nızca, m evsim lerin belirtileri, m eyvelerin habercileri vs. oldukları sürece
ilgi duyarlar. V ücut sü slem elerin d e zam an zam an (yabani) çiçek leri kul­
landıkları olur; onları çoğu n lu k la ya kulaklarına açtıkları delik lere sokarlar
ya da m arangoz kalem i gibi kulak arkası yaparlar. K ulaklarının arkasına ç i­
çek koyan başka G ün ey A m erika yerlilerinin de resim lerini gördüm ; örne­
ğin K o lo m b iy a ’da yaşayan C h o co halkı (Em bera. N oanam a, W aunan ve
halta Cuna halkı). D üzlük lerde yaşayan birçok G ün ey A m erik a yerlisinin,
evlerinin etrafında "m utfak bahçeleri" vardır; bunlar, yen i cu itig e n d en e­
m eleri v e “sih irli” bitki yetiştirm e v s. gibi am açlar için d en ey sel araziler
olarak da kullanılır. B ariz bir biçim d e bazı sihirli bitkilerin se ç ilm e n ed e­
ni, hoş v e kesk in koku ları olm asıdır; bazılarının yapraklarından ziy a d e ç i­
çek leri koku üretir. A m a her halü kârda burada ön em li olan kokudur. B aş­
ka bazı sihirli bitkilerin canlı renkli v e gü zel şek illi yapraklan vardır; bun­
ların başında, yaygın olarak ku llan ılan ve yetiştirilen yılan yastığı fa m ily a ­
sından [C aladium ] çeşitler gelir. Y ılan yastığı B atı’da popüler e v bitkilerin-
dendir. Barasanalardan ed in d iğim izlen im e göre, yılan yastığı fam ilyası “s i­
hir” v e “e stetiğ i” birleştirm eye başlayan bitkilerdir; Barasanalar bunları
hem kısm en (sihirden d olayı) faydalı old u k lan için hem hoş g ö rü n d ü k le ri
için yetiştirirler. D o la y ısıy la burada, faydacı olm ayan bir b ah çeciliğin baş­
langıç biçim ini görm ek teyiz.
Barasanalar y in e bu m utfak bah çelerinde bazen, yerel m isyonlardan aşı ka­
lem i olarak aldıktan , tam am en fa yd asız çiçek ler yetiştirirler. H em P rotes­
tan hem ö z ellik le K atolik m isyon bölgelerin in karakteristiklerinden biri,
buralarda bakım ını yerli e m e ğ iy le birlikte rahibelerin yaptığı çiçek lik ler
bulunm asıdır; ayrıca buralarda ç içek v e g ü z e l yapraklı bitkilerin (y ıla n y a s­
tığı dahil) d ik ili oldu ğu saksılar da bulunur. Sanırım B arasanalann b öyiesi
çiçek ler de yetiştirm elerinin bir nedeni de m isyonerlerin yap tık lan n ı taklit
e tm ey le ilişk ili olm alıdır. Y ü zyılın başında halen inanıyor oldukları m esih-
ci kültlerine dair kendi anlatılarında, kült önderlerinin toplantılara a ğaç-çi-
çek dem etleri taşıyarak geld ik leri belirtilir; kült ilahilerinden birinde de
zikredilir bu çiçek ler. H en üz burada olanların tam açık lam asın ı yap ab ilm iş
değilim ; am a dediklerine bakılırsa K atolik k iliselerind ek i gibi aharları
[mihrapları! vardı. Burada da çiçek lerin K atoliklikteki uygulam anın (allar­
da çiçek ler) bir taklidi o la b ile c eğ in i zannediyorum . S on olarak, tam olarak
çiçek lerden olu şm asa da. Barasana bah çesinin dü zen len m e planı katı bir
faydacı an layışa dayanm az; gerçi m a n yo k rastgele belirlen m iş bir tabaka­
da, c o c a çalıları ise bahçenin üstünde ızgara şekli oluşturan dü zgü n setler
halinde ekilir. Başta B rezily a ’daki K reeıılerin olm ak üzere, A m azon bah­
çelerinin dik katlice d ü zen len m iş “se m b o lik ” planlarının başka örneklerine
dair anlatılara rastlam ıştım . Sanırım bu bölged ek i çiçek lere dair sö y le y e b i­
leceğim her şe y bunlardan ibaret; kısaca, ne gerçek hayatta o kadar ön em -

* Doğada yabani bir alası ya da karşılığı olup olm adığı bilinmeyen killlür bitkileri, (ç.n.)

50
 A frika'da H iç Çiçek Yok m u?

lidirler ne m itoloji, ritüeller v s .’de büyük bir yer tutarlar.55

Hugh-Jones’un betimlediği durum, misyon bahçelerinden çiçek

edinme olgusu da dahil olmak üzere, benim ilgi alanım olan Afrika’nın
çeşitli bölgelerindeki durumdan çok az farklıdır. Ne LoDagaalar ne gü­
neydeki Gonjalarda renkli yapraklı bitkilerin genel bir kullanım alanı
vardır. Öte yandan, tek tek bireylerin herhangi bir yapraklı bitki ya da
çiçekte, şifa verici ya da estetik anlamda cazip özellikler keşfedebilme­
si ve dolayısıyla toplumda bu davranış biçimi için bir pencere açabil­
mesi her zaman mümkündür.
Güneydeki yağmur ormanındaki Asante kültürü sanatsal ve maddi
açılardan çok daha zengindir. Pek çok renkten yararlanılan kullanım
alanlarına sahiptir; örneğin, en başta 1720’lerde kıyı şeridinden ithal
edilen ipek ve pamuklu materyallerden dokunan, daha sonra söküp tek­
rar imal ettikleri kente kumaşlarında56 ve alaca renkli cam boncuklar­
da.57 Bununla birlikte, zaman zaman kullanılan süs işlemeleri (Gon-
j a ’da zaman zaman hayvan motifleri, diğer yerlerde çoğunlukla İslami
kökenli soyut desenler) bir tarafa bırakılırsa, yerel olarak dokunan pa­
muklu kumaşta, A sya’da pamuğun ve ipeğin yapıldığı biçimde hiçbir
zaman boyanmayan ve baskılanmayan dokuma ipliğinin rengi haricin­
de. süslemelere çok ender rastlandığı söylenebilir. Gerçekten de, Batı
Afrika’ya Portekizliler tarafından pintados adıyla ithal edilen Hint ku­
maşının sunduğu çarpıcı renk lekeleri, hafifliğiyle birlikte, kumaşın gü­
nümüze değin azalmayan muazzam popülaritesinin nedenlerinden bi­
riydi kesinlikle. Bununla birlikte, edindiğim genel izlenim şudur ki;
böyle olsa bile, tercih edilen süslemeler çiçekler değil, hayvan ve insan
desenleridir (siyasetçilerin yüzleri de dahil); gerçi Hindistan’dan esin­
lenen her kumaşta bunlara kaçınılmaz surette rastlandığını da belirtmek
gerek.58
55. S. Hugh-Jones, kişisel yazışma.
56. McLeod 1981: 153.
57. A sanıeler K uzey'te alun ticareti yapıyorlardı vc altına karşılık aldıktan kaplardaki desen­
lerden oldukça etkilenm işlerdi. Ö zellikle daha (İnce değindiğim bronz kâseler olm ak iizere.
bunlar çoğunlukla İslami bir özellik taşıyordu. Palmiye ağacı molifi (McLeod 1981: 1 11) ve
dam ga baskı Adinkra kum aşı üzerindeki birçok kalıp böylesi kaynaklardan geliyordu. Uyar­
ladıkları yabancı m odeller arasında Avrupa örnekleri de vardı: bunlar sadece Venedik bon­
cuklarını değil. II. Richard ibriği ve diğer melal testileri de içeriyordu. B unlar Sahra A frika’sı
boyunca ticareti yapılan eşyalardandı vc krallık m ezarlarının bir parçası haline gelm işlerdi
(Goody 1971); şekilleri krallıkta daha sonra yapılan bronz aletleri pekâlâ etkilem iş olabilir.
Bu yabancı etkilere ve kültürlerinin göreli zenginliğine karşın. A sanıeler de daha kuzeyde
kullanıldığını gördüğüm üz aynı üç temel renk terim inden fazlasına sahip değillerdi.
58. Kum aş etnografyası üzerine yaptığı geniş çalışm adan dolayı Hsther G oody'ye ve pera­
kende satış m ağazalarında yaptığı incelem elerden dolayı da Victoria E bin’e teşekkürlerim i
sunuyorum .
Çiçeklerin Kültürü

Köyün eteklerinde yer alan bir Asante mezarlığında, cenaze tören­

lerinde [gösterilerinde] kullanılan kumaşın kuru yaprak renklerini an­
dıran karakteristik yeşil ve sarı yaprakları olan çalılıklar ekilidir. Çi­
çeklerden farklı olarak yaprakların bölgede çok sayıda kullanım alanı
vardır.511Batı Afrika'nın “kabilese!” topluluklarındaki kadınlar, çıplak­
lıklarını örtmek için “giysi” olarak düzenli biçimde yaprakları kullanır­
lar.60 Asante Krallığı’nda (önceleri ağaç kabukları, sonra pamuktan
imal edilen) giysiler, olağan durumlarda giyilmekteydi. Ama insanların
normaldeki davranışlarının tersini sergiledikleri cenazelerde, dul ka­
dınlar, asuna bitkisinden (Cardiospennum grandiflora) yapılma, antro­
polog R attray’ın “çelenkler” dediği şeyleri giyerlerdi; bir Asante söz­
cüğü olan asuna “göz yaşları” anlamına gelir. Bu sarılgan bitkiler
omuzların üzerinden geçirilip koltuk altlarından çaprazlanırdı.61 Rat­
tray, öleli uzun zaman olmuş iki yaşlı kadın için düzenlenen ikinci bir
cenazeye daha katıldı; bu cenazede, ölülerle (yvirempefo) uzaktan iliş­
kili olan erkek ve kadınlar, köyün içinde seğirtip çılgın ve abartılı bir
biçimde ağlamaya başlamadan önce, aynı asma bitkisinden çelenkler
yapmışlardı.62 Ne var ki, etrafı çevreleyen tropik ormana ve insanların,
birbiriyle genellikle yeteri derecede ilişkilendirilen şifa ve tanrılar için
ona olan bağımlılığına rağmen, çiçek unsurunun kültürdeki rolü asgari
düzeydeydi.
Dekoratif sanatların kullanımının, okuryazar olmayan diğer kültür­
lerde muhtemelen görülmemiş bir derecede doruğa çıktığı Yeni Gi­
n e’de ise durum böyle değildi. Örneğin vücut süslemelerini ele alalım.
Birçok Afrikalı törensel amaçlı olarak vücutlarını boyar.63 Güneydoğu
Nuba halkının kullandığı altmış beş temsili desen içeren listede genel­
likle hayvan desenleri vardır; ama çiçeklere ya da başka bitkilere rast­
lanmaz.64 Balı A frika’da, ince ayrıntılı vücut boyama, cenazelerde ge­
ride kalanları ayırt etmek için beyaz renk sık sık kullanılsa da, önemli
59. Süs amaçlı yapraklar [folyaj] bazı savan kuşağı toplum larm da da kullanılır, örneğin, B ur­
kina F aso ’d a yaşayan Bobolar, yaprakların mitolojik anlam lar edindiği D o adı verilen m as­
keli gösterilerinde kullanırlar. Ama C. Poppi'ııin de bana söylediğine göre, kılık değiştirm e
ve süslem e için genellikle kuru m ateryaller kullanılır.
60. Cinsel organların örtülmesi için yaprak kullanılması A frika’da özellikle yaygın bir du­
rum dur. vücudun arka tarafını örtm ek için genellikle dalla fazla yaprak kullanılır. Bengal
K örfezi’ndeki Andaman A d alan'nda yaşayan kadınlar, ön kısm ına bir dem et M im usops litıo-
ralis yaprağı astıkları, Pandanus yaprağından yapılm a bir kem er giyerler. Ön kısm a karşılık
arka avret yerinin daha fazla korunm asının, cinsel yaklaşım , pozisyon ve talinin anlayışlarıy­
la bir ilgisi olabilir; am a bu soruna ilişkin çok az malumat mevcuttur.
61. Rattray 1927; 72. Şekil 67 ve 68.
62. Rattray 1927: 181.
63. Ebin 1979. Vücudu yapılan kalıcı işaretler ve dövm eler için bkz. Rubin 1988.
64. Faris 1972: 94-6.

52
 A frika’da Hiç Çiçek Yok mu?

bir rol oynamaz.65 Kabilesel halkların kullandıkları festival süslemele­

rinde, deri iplere dizilen denizsalyangozu [cowry] kabukları ve daha
farklı bir düzeyde, genellikle odundan yapılan maskeler ve lif giysiler
kullanılır. Gündelik hayatta erkekler bellerini ya da cinsel organlarını
örtmek için genellikle deri örtüler ya da ağaç kabuklan kullanırken, ka­
dınlar çoğunlukla deri ve yaprak bileşimi kemerler takıyorlardı.66 Bazı-
lan İslam ’dan etkilenen devletli toplumların hepsinde, kumaşın ve do­
kumacılığın gelmesiyle, gündelik örtünmede uzun gömlek, cüppe ben­
zeri elbise ya da “bez” kullanılmaya başlandı; genelde birçok giyim
kültüründe olduğu gibi, festivallerde “giyinip süslenmek” anlayışı var­
dı. Bu geleneksel süsleme tarzında, çiçekler yokluklanyla dikkat çeki­
yordu.
Yeni Gine kısmi bir istisna oluşturur. Gilbert Lew is’in gözlemine
göre, düzlük bölgelerde yaşayan insanlar “bilas'tan, yani süslemeden
hoşlanır; böylece çiçekler yaygınlaşır”.67 Bu kullanım belli bir düzenli­
lik arz etmez ve Gnau halkının ağaçlara ve çiçeklere olan ilgisinin yo­
ğunluğu, Lewis’e göre, tamamen kayıtsızlıkla neredeyse kayıtsızlık
arasında bir derecededir.68 Vücut süslemeleri çok fazla ayrıntı içerir ve
çiçeklere de şüphesiz bir yer vardır. Adanın sakinleri yakın geçmişte
görece basit tarım biçimlerini uygulamaya geçmişlerdir ve genel olarak
eşitlikçi bir toplum örgütlenmesine sahiptirler; ama durum ille de hep
böyle olmamıştır.69 Ayrıca, ada Pasifik’te Endonezya ve Polinezya’yla
aynı genel bölgede yer alır; bu bölgede çiçek kültürü hayli gelişkindir
ve Güney-Güneydoğu Asya kültürüyle bariz süreklilikler arz eder.70
Ama bu değerlendirmelerden oldukça ayrı olarak, “ilerlemiş” tarımın
kültür çiçeklerinin artışı ve kullanımıyla olan ilişkilerini kapsayan var­
sayımımız, eğilimlerle ilgili bir meseledir. Islah edilmiş çiçeklere sahip

65. G oody 1962.

66. “K abilesel" sıfatını. Fortes ve Evans-Pritchard’ın (1940) tanım ladığı gibi, örgütlü yöne­
tim yapılan olm ayan toplunıları belirtmek için kullanıyorum : bu, “hüküm darsız kabileler”
(M iddleton ve Tait 1958) ve “devletsiz toplum lar” kategorileriyle kabaca aynı anlam dadır.
A ntropolojik term inolojide bunlar genellikle başsız ve parçalı toplum lardır, tıpkı devlet sis­
tem lerinin de çok çeşitli olm ası gibi, resmi [form elj düzeyde bile bu toplum lann birçok çe­
şidi vardır. İki kategorinin içinde ve arasında sayısız m orfolojik aşama mümkündür; “devlet­
siz” terim i, genellikle siyasi hayatı büyük adam ların, haydutlann ya da yerel şeflerin ege­
m enliği altında olan toplum lun içerir. Bununla birlikte. Kuzey G ana ve dünyanın birçok baş­
ka parçası için genel ayrtm gayet iyi iş görür, ilk gezginler ve daha sonraki sakinler için bu
gayet açıktı.
67. G. Lewis, kişisel yazışma.
68. Aynı zam anda bkz. Frankel (1986), Goldm an (1983), M. ve A. Stathem (1971), S illitoe
(1983) ve Mead (1940).
69. Strathem 1982; Golson 1982; Chowning 1977.
70. Pasifik’te çiçek kullanım biçim lerine dair bkz. Lam bert 1878.

53
Çiçeklerin Kültürü

olan toplumlar ileri tarım sistemleri kullanan toplumlardır, arazi rotas­

yonu tarımı kullananlar değil; yabani çiçeklerin bir rol oynayıp oyna­
mayacağı ancak dolaylı bir biçimde belirlenir.
Bu noktada, Afrika’daki yabani çiçeklere yönelik düşük ilgi sorunu­
na geri dönelim. Gördüğümüz gibi, diğer kıtalara kıyasla Afrika’da da­
ha azdırlar; aynı zamanda kısmen, çiçeğin değeri şimdiki haliyle değil
geleceğiyle, ne olduğundan ziyade ne olacağıyla ölçülür. Yine bir ölçü­
de, bitkisel dünyanın insanın ilgisini çeken tarafı, çiçeklerden ziyade
yapraklar, kökler, kabuklar ve ağaçların nitelikleridir. Bazı doğal ürün­
lere yönelik bu bariz ilgi eksikliği eşsiz bir durum değildi; LoDagaala-
rın arasındayken, çiçeklerle belli akrabalıkları olan meyvelere ve kuş-
tüylerine gösterdikleri benzer bir yaklaşım beni hayrete düşürmüştü.71
Doğaya yönelik ilginin değişik yüzleri birbirini yansılar; evcil çiçek
yetiştiriciliği yapan insanlar çoğunlukla yabani çiçeklere de yoğun bir
ilgi gösterenlerdir. Bunu ortaya çıkaran yalnızca bu ikisi arasındaki ak­
si tesir ya da hatta kent ve kır arasındaki bir karşıtlık değil; bahçe bit­
kilerinin en büyük kaynağmı yabani türlerin temsil etmesidir. Bu kar­
şıtlık anlayışı başka bir olasılık daha ortaya çıkarır. Çiçekler, en azın­
dan çiçek temsilleri zımnen hiç reddedilmiş midir? Bu soruyu, Afri­
ka’da bazı ikonlara yönelik böyle bir reddiyenin olduğunu daha önce
öne sürmüş olduğum için soruyorum.72 Bu soru, dönem dönem yasak­
lamalar yaşamış olan hem çiçekler hem ikonlarla ilgili olarak Avrupa
bağlamında sorulduğunda kritik bir nitelik arz eder; Evrensellik anlayı­
şında birbirinden farklı biçimlerde gedikler açılır; ama bir yandan da
sözü edilen toplumlarda birbirine benzer çelişkiler ve müphemliklerin
mevcut olduğu öne sürülür. Zira erken dönem Avrupa’da, daha sonra­
ları Püritenler ve Asya’da bazı gruplar içinde çiçek kültüründe kesinti­
ler meydana gelmiştir. Başka yerlerde bu reddiye, Tanrı’nın yarattığı
şeylerin ve özel olarak da yaratıcı Tanrı’nın kendisinin suretlerine kar­
şı çıkmayla özdeştir. Afrika toplumlannda fetişizmin hâkim olduğu yo­
lundaki anlayışlara karşın, bir ölçüde Afrika’da da manevi olanın mad­
di biçimlerde temsil edilmesine yönelik kararsızlık varolagelmişlir;
ama bu, çiçek kültürünü etkilememiştir. Reddetmek bir tarafa, Afrika
bir lüks kültürü için gerekli altyapıya bile sahip değildi. Zira, evcil çi­
çeklerin, tıpkı sSnat ve edebiyatta, görsel ve sözel medyada temsilleri
71. A frika'nın başka yerlerinde kuştüylerine ilgi vardır; ne var ki, belki de m evcut kaynak­
ların farklılığından dolayı, A m erika kıtasında ve Pasifik’te olduğu ölçüde gelişkin değildir.
Devekuşunun vatanı A frika olduğu ve (Hint) tavuskuşunun ortaçağda kullanıldığı biliniyor
olsa da, kuştüyü giysilerin A v rupa'ya yayılması G üney A m erika’ya yapılan yolculuklardan
sonradır.
72. Bkz. G oody 1991.

54
 A frika'da Hiç Çiçek Yok mu?

gibi, yetiştirilmesi ve kullanımı da “lüks kültürlerinin”, dolayısıyla da

onları takip eden “kitlesel tüketim kültürleri” ve tüketim toplumlarının
gelişiminin bir parçasıydı. Soruşturmamın odak noktası, hiyerarşik top-
lumlarda çiçeklerinin kullanım biçimlerinin bir analizi ya da daha ziya­
de sadece etnografık bir betimlemesidir.

Am aç

Burada önerilen şey, Afrika’daki durumun Avrasya’dakiyle karşı­

laştırılarak aydınlatılabileceğidir. Bir bakıma bu kitabın geri kalan kıs­
mı Avrasya kıtasındaki çiçek kültürünün izlenmesine hasredilmiştir.
Ne yazık ki Amerika kıtasının yerli toplumlarını yer darlığı yüzünden
ihmal ediyorum; ama Meksika ve Amazon arasındaki zıtlık, Avrasya
ve Afrika arasındaki karşıtlıkla paralellikler arz ediyor. Meksika’da çi­
çeklerin kullanım alanı o denli genişti ki, burada Xochemanqu-
i adı verilen ve uzmanlık alanları çiçekler olan tüccarlara rastlıyoruz;
ayrıca, ibadet ve gösterilerdeki yaygın kullanımları, “MeksikalIların
bahçıvanlık dehası”yla ilişkilendirilmiştir.73 Benim kendi araştırmam
iki biçim içeriyor; zaman ve coğrafya boyutlarında yol alıyor. Antik
Yakındoğu ve Akdeniz dünyalarına yolculuk ederek, sözü edilen kül­
türlerin, bronz çağında tarımdaki gelişmelerdeki köklerinin izini sürü­
yorum; daha sonra Yunanistan ve Rom a’ya gidip Avrupa geleneğinin
başlangıç noktalarını arıyorum.
Zaman boyutuna bakarken, uzun vadede çiçek kültürünün nasıl ge­
lişip aynntılandığınm taslağını çizmeye çalışıyorum; bu süreç içinde
meydana gelen, özellikle de, lüks kültürlerine sahip hiyerarşik toplum-
larda halihazırda mevcut çelişkilerden istifade eden siyasal ya da din­
sel karakterdeki “devrimci” hareketlerin sonucunda ortaya çıkan köklü
dönüşümleri de resme dahil ediyorum. Zira çiçeklerin yokluğu sadece
Afrika örneğinde değindiğim iznedenlerin değil, bilinçli bir reddiyenin
de sonucudur. A vrupa’da, gerek pratikte ve temsilde/surette, gerekse
bilimsel ve şiirsel söylemde meydana gelen (önce) gerilemeyi ve (daha
sonra da) yoğun bir etkinliğin yavaş yavaş ortaya çıkışını resmetmeye
çalıştım; bu kıtanın, daha sonra bir dönem hâkimi olduğu dünya paza­
rıyla bütünleşmesi bağlamına özel bir vurgu yaptım. Bu gelişimin özel­
liklerinden biri, kent yaşamında biçilmiş çiçeklerin kullanımının yay-
gınlaşmasıydı; bu durum, başta Hollanda ve özellikle de Paris’te, “uz­

73. Lam bert 1878: 459-60.

55
Çiçeklerin Kültürü

man sistemJeri”nin ilerlemesinin bir örneği ve edebiyatta “sembolik

sistemler”in genişlemesinin bir açıklaması olarak değerlendirdiğim Çi­
çeklerin Dili’nin olağanüstü gelişmesine yol açtı. Onu bu biçimde in­
celemek, güçlü bir yazılı öğe içeren kültürlerin doğasının anlaşılması­
na katkıda bulunur. Bir sonraki bölüm, bu “dil”in XIX. yüzyılda Ame­
rika Birleşik Devletleri’nde nasıl “konuşulduğunu”, yerel ortama nasıl
uyarlandığını ve Püriten İngiltere gibi geçmişte çiçeklerin rolünü sık
sık küçümsemiş bir kültür üzerinde nasıl bir etki yarattığını sorguluyor.
Günümüzde çiçeklerin kullanımı eskiden olduğundan çok daha yaygın­
dır; ama Avrupa’daki kullanım biçiminden daha az “sembolik”tir. Av­
rupa hakkında ise daha genel bir resim sunuyorum; bununla birlikte,
zamana ve mekâna değişmeden direnen yeknesak bir kültür anlayışını
değişime tabi tutmak amacıyla, zaman ve hiyerarşi boyutlarını da hesa­
ba katmaya çalışıyorum.
Coğrafya boyutuna bakarken ise, Avrasya’nın belli başlı toplumla-
n arasındaki bazı benzerlikleri ve farklılıkları, ayrıca başlıca sınırlan
çaprazlama kesen özellikleri ortaya çıkarmayı hedefliyorum. Bu bö­
lümlerde, gözlemler dokümanları, bugüne bakma ve bugün hakkında
konuşma da geçmiş hakkında okumayı tamamlıyor; çünkü tarihsel ka­
yıtlardaki birçok gediğin bazılannı bu yolla doldurabiliriz.74 Hem za­
man hem coğrafya boyudan, bu şekilde, kültür kavramı ve daha genel­
de kültürel analize ilişkin sorunlar ortaya çıkarmaktadır.
Çiçeklerin Kültürü başlığım kullanırken, bunun sınırlan tam olarak
belirlenmiş bir konu, yeni bir uzmanlık alanı oluşturduğunu öne sürme­
ye çalışmıyorum. Ekoloji, ekonomi ve pratik olduğu kadar sembolik de
olan bir türün kullanımlan arasındaki etkileşime dikkat çekmek istiyo­
rum; bunu yaparken, herhangi bir etmenin münhasıran başka bir etmen
tarafından belirlendiğini önermeyi arzulamıyorum (ki bu, bir iddiadan
ziyade bir araştırma meselesidir). Afrika örneğinin zaten göstermiş ol­
duğu gibi, kültürel analizin nesnesi maddi, faydacı ve en başta da top­
lumsal olanla bir karşıtlık içine yerleştirilemez.
Bu çalışmanın başlığında bu kadarı açıktır. Bazılan “çiçeklerin kül­
türü” deyimini duyduklannda içerdiği muğlaklığı gözden kaçınr ve
sembolik bir sistem, kapsayıcı bir yorumsal şema arayışının kastedildi­
ğini düşünürler. Ama Fransızca gibi İngilizce’nin de Latince’den miras
aldığı sözdağannda, kültür, aynı zamanda toprağın işlenmesi, bitki ye­
tiştirilmesi anlamlarını da içerir. Hakikaten, kitabımın başlığı, Cato ta­

74. Sözü edilen ülkelerdeki gözlem lerim sınırlıdır; am a tek başına gözle bile, kültürün göz
önündeki yönlerine dair çok şey öğrenebiliriz; zira diğer taraflar için, birlikte çalışlığım ve
tavsiyelerine başvurduğum mükemm el arkadaşlara sahibim.

56
 A frika'da H iç Çiçek Yok mu?

rafından nesir türünde yazılmış Romalıların en eski rehberi De agri

cultura' ya bir benzetmeyle. De flo ri cultura olabilirdi. Türetilmiş anla­
mıyla sözcük, adabın, davranış biçimlerinin, özellikle de ihtimam gös­
terilen inceliklerin “yetiştirilmesi”yle ilişkilidir. Gayet sıklıkla, “kül­
türlü bir kişi” deyiminde olduğu gibi, herhangi bir niteleme içermeksi-
zin “yüksek” kültüre göndermede bulunur. Kültür kavramı, bu anlam­
da. “uygarlık” kavramının, yani kent kültürünün, Çince’ye wen hua
(yazılı sözcüklerin getirdiği dönüşüm) olarak tercüme edilen sözcüğün
bazı yananlamlarını bile içerir. Elbette toplumbilimciler, sanatsal bir
terim olan “kültür” sözcüğünü bu şekilde kullanmazlar. Ama gündelik
konuşmada çekirdek anlam bu olmaya devam etmektedir. Aynı şekil­
de, birçok insanın zihninde de bitki büyütmekle ilgilenmek anlayışına
karşılık gelir; bu ise asla tamamen otomatik, maddi ve teknolojik bir
çaba değildir; daima insanın bilgisi ve niyetiyle yönlendirilir, karmaşık
bir toplumsal ve kültürel üretim örgütlenmesi gerektirir. Çiçek yetiştir­
me üzerinde açıkça sadece faydacı hesapların etkisi yoktur; onu aynı
zamanda estetik talepler, onlara atfedilen anlamlar, bahçe tarımının ve
genel olarak da “uygarlığın” düzeyi belirler.
Dolayısıyla, bazıları için çiçeklerin kültürü dar ve sınırlı, hayattaki
ciddi işlerden ziyade bahçe bakımı ve dekorasyon gibi boş zaman de­
ğerlendirmesiyle ilgili bir konu gibi görünse de, bu gayet dar açılı bir
yaklaşımdır. Bir düzeyde, çiçekler bahçe ve bahçecilikle, ikinci tarım­
sal devrimin (birincisi yaygın çapa tarımına geçişti) ardından gelen
post-neolitik gelişmelerin tarihinin tamamıyla iç içedir. Çiçek aynı za­
manda meyvenin ve mısırın baharıdır; tıpkı süs kirazı ve atkestanesinin
açan kısmı olduğu gibi. Çiçekler Phanerogamia’nin üreme süreçlerinin
içkin unsurudur; şekilleri, renkleri, kokulan ve tatlılıklan bu süreçler­
de rol oynar. Kokulan parfümlerin ve vücut yağlannın tarihinin, şekil­
leri ve renkleri sanatın (sadece dekoratif değil yaratıcı sanatın da) tari­
hinin ön saflannda yer alır. Teşhir için, kokulan için (tütsü olarak ya­
kılan hoş kokulu odunlar gibi), tatlan için (çeşni bitkileri gibi), tatlılık­
tan için (bala dönüştürülür) ve şifa verici özellikleri için (her nevi bit­
ki gibi) yetiştirilirler. Tüm bu nitelikleri onları çeşitli süslenme biçim­
leri için ziyadesiyle uygun kılar: saçlara takılan çiçekler, alın çevresin­
deki gül halkalan... Ama aynı zamanda başkalarına hediye olarak da
verilirler: Dostluk için (çiçek demetleri), kutlama için (çelenkler) ya da
alay etmek için (dikenli taçlar)...
Çiçeklerin sanattan dışlandığı da olur; çünkü bazı inanç sistemleri
sadece ilahi yaratıcının değil, yaratıcının yarattıklarının suretlerini de
yasaklar. Böylesi inançların dünya sanatı, özellikle de müstakil heykel­

57
Çiçeklerin Kültürü

ler ve tapmak süslemeleri üzerindeki etkisi çok derindi ve bu etki ikon,

ikonoklazm ve ilahi yaratıcının doğasının ne olduğu sorusunu ortaya
çıkarır. Aşağıdaki değerlendirmede, imgelerin yokluğu meselesine çi­
çeklerin yokluğu meselesine eğildiğim ölçüde eğiliyorum. Bunun bir­
kaç nedeni var. Birincisi, çiçekler sık sık imgelerin, ikonların parçası
olurlar ve temsillerinin yokluğu çiçeklere dair bilgiyi, hazzı ve zengin­
liği elbette etkiler. Ayrıca, Avrupa geleneğinde Püriten inançta olanlar
imgelere ve ikonlara sıkça karşı çıkmışlardır; bunun nedeni kısmen
bunların “lüzumsuz” ve lüks olduğunun düşünülmesi, kısmen de ço­
ğunlukla bunların, Püritenlerin “pagan” diye yadsıdığı ayinlerin özel­
liklerinden olmalarıdır.
Bu özette, zorunlu olarak, yürürken iddiayı beklemedim, kanıtların
üzerinden üstünkörü geçtim ve konuyu basite indirgedim; bunu okurun
çeşitli sorunların ve tali sorunların içinden çıkmasına yardımcı olmak
için yapıyorum. Şimdi ise başlangıca geri dönmemiz gerekiyor.
 İk in c i B ö lü m

BAŞLANGIÇ:
BAHÇELER VE CENNET,
ÇELENK VE KURBAN
 ahraaltı Afrika’sının tersine, Yakındoğu, Avrupa ve Akdeniz’de çi­
S çek kültürleri gelişip zenginleşmiştir. Bu bölümde, bu kültürlerin
gelişiminin karakter analizini yapmayı ve içerdikleri çelişkileri göster­
meyi amaçlıyorum; böylece, daha sonraki dönemlerde Avrupa’da neler
olup bittiğini değerlendirmek için uygun bir zemin hazırlamayı hedefli­
yorum. M.Ö. 3000’den itibaren bronz çağmın yoğun tanmı, uygulama­
ya yeni teknikler soktu, besin maddesi sağlayan yeni ıslah edilmiş ürün
çeşitleri ortaya çıkardı ve bunların kullanımını yaygınlaştırdı; bu ürün­
lerin giderek daha verimli hale gelmesi önemli bir servet ve kültür hiye­
rarşisi tesis edilmesine olanak sağladı. Bunun sonucunda ortaya çıkan
lüks üretim artışının getirdiği yeniliklerden biri, faydacı olmayan, este­
tik kaygılar güden ve çiçekler de dahil olmak üzere yabani bitkileri, ola­
caktan değil olduklan halleriyle ıslah etmeyi hedefleyen bir bahçecilik
biçiminin gelişmesiydi.
Bu bahçecilik biçimini “estetik” ve “faydacı olmayan” şeklinde ni­
telemekle birlikte, öncelikle yiyecek, barınma, şifa ve benzeri kaygılar
için yetiştirilmeyen bitkileri kastediyorum. Islah edilmiş çiçeklerin ilk
kullanım alanı, Afrika ve diğer yerler bağlamında değindiğimiz yabani
türlerin kullanım alanlannın bir uzantısı olan vücut süslemesini içeri­
yordu. Bu süslenme biçimi, erken dönem M ısır’da birçok kanıtına rast­
ladığımız, misafirler için çiçek tedarikine yol açtı. İnsanlar için tedarik
edilmelerinin yanı sıra, çiçekler yaygm olarak ölülere ve genel olarak
tanrılara sunulmaktaydı; bu ise, Euhemerosçu* bir değişimin değil, tan­
rılara ilişkin insanbiçimci kavramsallaştırma ve yaklaşımın bir veçhe­

* Euhem erosçuluk: Tanrıların yalnızca tanrılaştırılm ış büyük insanlar, kahram anlar olduğu­
nu öne süren Yunan filozofu E uhem eros'un öğretisi, (ç.n.) [Felsefi terimlerin açıklaması için
bkz. Bedia Akarsu, Felsefe Terim leri Sözlüğü, İstanbul: İnkılap Kitabevi. 1994J.

61
Çiçeklerin Kültürü

siydi. Çiçekler böylesi ilişkilerin vazgeçilmez öğeleri oldular; ama biz­

zat ibadetteki bu merkezi konumlan dinsel değişim koşullarında onları
tehlikeye atabiliyordu: tıpkı lüks tüketim maddeleri olarak statülerinin
toplumsal dönüşüm zamanlarında onlara yaptığı gibi. Bu sorunu bir
sonraki bölümde ele alacağız; bu bölümde yapmak istediğim şey, çiçek
kültürünün Asya’nın batısında ve Akdeniz’de nasıl geliştiğinin tarihini
anlatmak.
Kabaca “ ileri tarım” olarak nitelediğim sistemi ortaya çıkaran ikin­
ci tanmsal devrim Dicle ve Fırat nehirlerinin civarında başladı. Dola­
yısıyla, bir çiçek kültürünün doğduğuna ilişkin bize kanıtlar sunan ya­
zılı ve hatta bolca görsel kayıt da aynı bölgede oluştu.
Çiçeklerin ıslah edilmesine yol açan neydi? Çiçeklerin şifa ve besin
verici özellikleri nedeniyle yetiştirildikleri doğrudur; ama ıslah edilme­
lerinin başlangıçta başka hedefleri de içerdiği söylenebilir: Sırf süsle­
me ve estetik kaygılar için değil, aynı zamanda insanlara ve tanrılara
sunmak için. Her zaman teşhir için özel olarak hazırlanan bahçelerde
de yetiştirilmemişlerdir; Avrupa’da bu ikisini sıkça özdeşleştiriyor ol­
mamız bu durumu değiştirmez. Bali’de çiçekler genellikle, tanrılara su­
nulacak diğer bitkiler arasında yetiştirilirler: Japonya’nın kırsal kesi­
minde ise sebzelerle bir arada ekilirler ve ev içi ya da dinsel kullanım
için buradan toplanırlar.1Tapmaklar ve saraylar gibi daha kamusal yer­
lerde belli kurallara göre düzenlenen bahçeler elbette mevcuttu; ama
popüler düzeyde, evin dışına hitap eden teşhir o kadar da önemli değil­
di. Öte yandan, çiçek yetiştiriciliği ve özel olarak çiçeklerin bakımı (fi­
danlık) ve de bazen teşhiri (çiçek bahçesi) için ayrılmış yerler arasında
kurulan özdeşlik gayet güçlüdür. Bu ayrılmış özel mekân ilk zamanlar­
da duvarlar, çitler veya çalılıklarla çevrili bir alan olarak tasarlanıyor­
du; başlangıçta kamusal değil özel bir alandı: bu alanda çiçeklerin (za­
man zaman kuşların ve hayvanların da) sadece büyümesine izin veril­
miyor, onların tarımı ve ıslahı da yapılıyordu; civardaki kırsal alanlar­
dan getirilen yerli çiçeklerin yanında, başka kültürlerden ve uzak top­
raklardan getirilen egzotik çeşitler de bulunuyordu. İnsanlık tarihinin
görece yakın dönemlerinde, krallıklara ait bahçelerin artık hükümdar­
dan ziyade devletin ya da bazı “büyük kuruluşların” mülkiyetinde ol­
ması eğilimi hâkim oldu; bu ise hem kültür bitkileri yetiştirilen botanik
bahçelerinin hem halkın keyif alması için sefahat bahçelerinin ortaya
çıkmasına yol açtı: öte yandan ise üniversite, hastane, tapınak, manas­
tır ve bizzat belediye binaları gibi belli başlı kurum binalarının etrafın-
1. Günüm üzde Fransa'nın bazı kırsal alanlarında olduğu gibi, "çiçekler antik R om a sebze
bahçelerinin değişm ez öğesiydi” (Jaslıemski 1979: 172).
 Başlangıç: B ahçeler re Cennet. Çelenkler ve Kurban

da yeni bahçeler oluşturuldu.2

İngilizce’deki “bahçe [gardetı]” sözcüğü, toprağının çeşitli türde
bitkilerin yetiştirilmesi için işlendiği çitlenmiş bir alan anlamına gel­
meye devam etmektedir. Bu sözcük muhtemelen kuzey Fransızca’sın­
daki jarclin’den [bahçe, park] gelmektedir, ama y a n i [bahçe, avlu] söz­
cüğünün Töton [Cermen] kökleriyle de ilişkilidir. Yard sözcüğü de et­
rafı çevrili bir alana gönderme yapar ve Amerikalılar onu İngiltere’de­
ki gibi bahçe anlamında kullanırlar; öte yandan sözcük İngiltere’de da­
ha ziyade ekim yapılmayan arazi parçası [odun deposu, avlu vb.] anla­
mını içerir. Anglosaksonlar bahçe için wyrtzerd sözcüğünü kullanıyor­
lardı ve sözlük anlamı “nebat bahçesi", “ot bahçesi” idi. Etrafı genel­
likle duvarlarla çevrili olurdu ve XIV. yüzyılda Chaucer’in Romaunt o f
the Rose eserindeki gardin bu anlama gelmeye devam etti. Bununla
birlikte, kavram Yahudi-Hıristiyan geleneğindeki duvarlarla çevrili
cennet bahçesinden ve ondan türeyen imgelemden daha eski bir geçmi­
şe sahipti.

M e z o p o ta m y a ’d a k i B a h ç e le r

Kitabı M ukaddes’teki cennet [paradise] adı Farsçaydı ve kavram da

daha önceki dönemlerin tapmaklar ya da krallıklarla özdeşleştirilen Ba­
bil ve Asur bahçelerinden türemişti. Bunların bazıları avlanma parkla­
rıydı; Eden [Aden] gibi bazıları ise sulama bahçeleriydi ve bunların en
çok bilinenleri. II. Nabukednezar tarafından eşi Amyitis (Med kralının
kızı) için inşa ettirilen Babil’in Asma Bahçeleri’ydi ve Diodorus tara­
fından Dünyanın Yedi Harikası'ndan biri ilan edilm işlerdi/ Memleke­
ti İran’ın dağlarının ve ormanlarının özlemini çeken karısının gönlünü
almak için kral, sarayın yanında, suyu aşağıdaki sulama kanallarından
yukarıya taşıyacak vinci olan bir dizi taraçalı [sekili] bahçe inşa ettirdi.
Bu şekilde, şehrin çatılarına yukarıdan bakan devasa bir egzotik bahçe
meydana getirildi/ Bunun ve diğer Yakındoğu bahçelerinin önemli bir
özelliği, devlet sembolü olarak ve daha genel anlamda sembolizm için
kullanılan palmiye ağacıydı. Zira, ancak kökler için bir miktar suyun
mevcut olduğu görece kurak bu bölgede hurma ağacı/palmiyesi (Phoe-

2. Pom pei şehrinin kamusal alanlarındaki bahçeler hakkında bkz. Jashenıski 1979: 155 vd.:
daha önceki dönem lerde A lina'da m evcut olan kamusal parklar için bkz. s. 165.
3. Bkz. Strabo. Geographia, XVI.I. 5: Diodorus 1.10. Sennaşerib’in daha eski “asm a" bahçe­
leri için bkz. Pcrroı ve Chipiez 1884: ii, 30: Jorct 1897: 384. '
4. Parrot 1961b: 176.

63
Çiçeklerin Kültürü

nix dactylifera), tatlı meyvelerinin uzun süre kolayca muhafaza edile­

bildiği bir kültür bitkisi olarak yaşamsal öneme sahipti; İbranice’deki
adı olan tamar, genel olarak meyve anlamına gelen Arapça thamar söz­
cüğüyle ilişkilendirilir.
Daha büyük parklarda ya da “cennet bahçeleri”nde meyve ağaçla­
rının yanı sıra süs ağaçları da bulunuyordu; M.Ö. VIII. yüzyılda yaşa­
mış olan II. Sargo’nun devasa bahçesinde hoş kokulu otlar da vardı.
Dahası, buralar aynı zamanda hükümdarların ve maiyetlerinin hoşça
vakit geçirdiği avlanma alanları olduğu için, görme ve spor yapma
amaçlı olarak, kuşlar da dahil olmak üzere, kısmen-serbest dolaşan ya­
bani hayvanlar da mevcuttu. Bununla birlikte, bu bahçeler kafa dinle­
me amacıyla da kullanılıyordu; Kral Assurbanipal ve kraliçesinin Ni-
nova’da bulunan meşhur kabartması, onları bahçede akşam yemeği
yerken göstermektedir (Resim 2.1). Etrafı çevreleyen ve özel alan sağ­
layan duvarlar, toplumun hiyerarşik karakterini örnekliyor; ama bah­
çenin dışarıdaki dünyadan tecrit edilmesinin başka faydaları da vardı.
Zira, ilk botanik bahçeleri gibi daha büyük çitli alanlar egzotik türle­
rin toplanma alanlarıydı. Buralar bir tür üretme çiftlikleri, hatta deney
istasyonları işlevini görüyordu, çünkü egzotik türler yeni ortamlara
otomatik olarak adapte olamıyorlardı; ayrıca, böylesi fidanlıklar bitki­
lerin tanıtılmasında, ıslah edilmesinde ve yaygınlaştırılmasında da bir
rol oynuyordu. Son olarak, buralar sadece sefahat bahçeleri ve bilim­
sel parklar değil, aynı zamanda insanın kendisiyle ve doğayla baş ba­
şa kalmasını sağlayan sığınaklar, inzivaya çekilme ve meditasyon yap­
ma yerleriydi; bu biçimleriyle, gündelik tarımın doğrudan taleplerin­
den uzaklaşıp yoğun bahçecilik uygulamalarının yapılabildiği, tapı- -
naklar ve daha sonra da m anastırlar için özellikle uygun yerlerdi. Do­
layısıyla, dini amaçlı evin bahçesi, yaşamı idame ettirmek için yiyecek
üretmenin yanı sıra, ibadet ya da dekorasyon için çiçekler de yetiştiri­
yordu.5
Bahçeler, ağaçlar ve çiçekler Mezopotamya sanatı ve heykelciliğin­
de yaygın olarak temsil edilmişlerdir. Tarihöncesi el-Ubeyd döneminde
bile vazolar, “püskülü andıran pandantiflerin asılı olduğu dairesel ya da
eşkenar dörtgen biçimli öğeler içeren bir efriz” oluşturan “çelenklerle”
süsleniyordu.*’ Daha sonraki dönemlerde, Uruk’ta bulunan bir Sümer
mührü, ibadet eden insanların tapmağa yaklaştıklarını göstermektedir;
içlerinden biri, şüphesiz kült imgesini süslemek amacıyla bir çelenk ta­

5. Bahçeler hem M ezopotam ya’da (Joret 1897: 475) hem M ısır’da (s. 82-3), tanrılara adak
olarak sunulabitiyordu.
6. Parrot 1961a: 166.

64
 B aşlangıç: B ahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

şımaktadır.7 Çelenkler en erken dönemlerden itibaren kullanımdaydı;

ama bitkilerden yapılma taçların giyilmesi ancak antik Yunan etkileri­
nin hâkim olmasıyla gelişmiş görünüyor. Hakikaten, Suriye ve M ısır’da
da geçerli olan durum şudur ki, bahçe kültüründen ayrı bir gelişkin çi­
çek kültürü epey geç bir dönemde ortaya çıktı. Asur bahçelerinin bazı
çiçekler içerdiği doğrudur, zira bu, M.Ö. VII. yüzyılda Assurbanipal
döneminde yapılan bir anlaşmada zikredilmektedir.8 Asurlular ölülerin
yanına yiyecek, kadınların ve genç kızların cesetlerinin yanına ise par­
füm şişeleri, makyaj malzemeleri ve daha sonraki dönemlerde de çiçek
koyarlardı.5 Filistin’de de ölü bedenlerin yanına düzenli olarak hoş ko­
kulu bitkilerin konulduğu bilinmektedir. Şüphesiz hoş kokulu bitkiler
yetiştiriliyor, vücut yağlan kullanılıyor, parfümler imal ediliyor ve çi­
çekler ekiliyordu. Bütün bunlar yalnızca insanlar için değil, dinsel
amaçlar için de kullanılıyordu. Ninova’da kral bir kurban yerinde elin­
de bir nilüfer çiçeği [lotus] sapıyla resmedilmektedir; başka çiçekler gi­
bi buna da zaman zaman vazolarda rastlanmaktadır (Resim 2.2).'° Tan­
rılık vasfı atfedilmiş heykeller de çiçek tutuyorlardı; M ari’de bulunan
M.Ö. VIII. yüzyıla ait bir heykel, üst kademeden bir tanrıçayı bir çiçe­
ği koklarken göstermektedir." Çiçeklerin kokusu açıkça onlann ilk kul­
lanımlarının önemli bir özelliğiydi; bu kokuları daha uzun bir süre mu­
hafaza etmek ve onları kozmetik amaçlar için, erkeklerden ziyade ka­
dınlar için mevcut kılmak üzere parfümler imal edildi.12Öte yandan, bu
kullanım aynı zamanda dinseldi; “parfüm” sözcüğü, “duman yoluyla”
anlamına gelen Latince per fum um deyiminden türetilmiştir ve yukarı­
daki tanrılarla iletişim kurma, hatta duaları ulaştırma anlamını içeriyor­
du. Hoş kokulu bitkiler, tütsü ve özellikle de parfüm bu kurak toprak­
larda üretilmiştir; çünkü buradaki çiçeklerin kuzeydeki ülkelerdekilere
göre daha güçlü kokuları vardı.13
Lotus çiçeği ve zambakgiller dışında, en azından Sennaşerib döne­
mine (yak. M.Ö. 700) kadar başka çiçeklere rastlamak zordur. Bitki
temsillerinin pek çoğu konvansiyoneldir.14 Bitki ikonları genellikle süs­
leme amaçlıydı; ama, Afrika sanatında olduğu gibi, yorum içeren an-
7. Parrot 1961a: 74.
8. Joret 1897: 285.
9. Joret 1897: 482.
10. Layard 1849: 53: 11, Resim 8.1.
11. Parrot 1953: Şekil 132, sarayın avlusundan.
12. Parfüm , dam ıtm a XI. yüzyılda Araplar tarafından geliştirilene kadar bu yöntemle imal
edilm iyordu; am a yum uşatıp eritme ve em m e gibi başka yöntem ler mevcutlu.
13. Kuzeydeki topraklardan gelen lavanta ve nane, güneydeki bölgelerde çok ağır kokuları
oldukları için pek değerlidir. Bkz. Rimmel 1865: 19.
14. Joret 1897:432.
Çiçeklerin Kiilliirii

Resim 2.1. Assurbanipal ve kraliçesi bir bahçede akşam yemeği yerken. Ninova. yak. M.Ö.
645 (British M useum. Londra).

lam taşıyanlar hayvan ve insan ikonlarıydı. Bunun en bariz iki istisna­

sından biri Chaldea’da hem ilahi varlıkla hem krallıkla özdeşleştirilen
palmiye ağacı, diğeri ise Yakındoğu’da hediye ve kurban olarak sunu­
lan lotus çiçeğiydi. Bu iki bitki hem süsleme hem sembolik amaçlarla
kullanılıyordu.15 Öte yandan, mimari ve el sanatlarında, kumaşlarda ve
15. “Lotus” sözcüğünün tam olarak hangi bitkinin adı olduğunu anlam ak pek kolay değildir.
Antik Yunanlılar lolos adını birçok bitki için kullanmışlardır. O dysseus’un Libya kıyıların­
da karşılaştığı bir halk olan lotus-yiyenler ya da lotopiutgoi örneğinde muhtem elen haşhaş
kastediliyordu; çünkü onu yiyenler acayip şekilde unutkanlaşıyordu. Ama terim pek çok
farklı bitkiye gönderm e yapıyor olabilir. Y unanlılar sözcüğü. Güney A vrupa'nın yerli bitki­
lerinden olan ve m eyvesi ekmek ve m ayalı içki yapım ında kullanılabilen topalakgiİlerden 2i-
ziphııs lotus için kullanm ışlardır. Mısır lotusunun mavi çeşidi (Nym phaea caerulea) M ısır sa­
natında hâkim bir öğeydi. Hindu ve Budisılerin kutsal lotusu (Nelumbo nucifera) beyaz ya
da pem be çiçekleri olan, suda yaşayan bir bitkidir: Kuzey A m erika’nın doğusunda başka çe­
şitlere de rastlanır. Rom alılar, m uhtem elen C eltis austraUs IçitlembikJ olan bir lotus ağacın­
dan, Libya lotusundan bahsederler. L otus aynı zam anda bczclyegillerin bir cinsidir. Theoph­
rastus M ısır “fasulyesi" adı altında Nelum bo nucifera'nm uzun bir tasvirini verir ve pratik
kullanım larından bahseder (Needham 1986: 135); çünkü, en azından Ç in ’de, günüm üzde bir
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

Resim 2.2. Kral Sargon elinde “kulsal çiçek” olduğu halde, bir dağkeçisini kurban ediyor,
Khorsabad. (Parrot 1961: 3).

67
Çiçeklerin Kültürü

halılarda, palmet ve rozet gibi soyut, çiçek-benzeri desenler kullanıl­

mıştı (Resim 2.3).16 Rozet, lotus ve palmet (palmiye ağacı değil) motif­
lerinin karakteristik olarak birbiriyle ilişkilendirilmesi, tüm A sya’yı
dolaşmış ve Yeni Krallık döneminde Mısır bir Asya imparatorluğu kur­
duğu zaman Mezopotamya dekoratif sanatına dahil olmuştu.

Nil Vadisi

Tıpkı iki nehir arasındaki topraklar gibi, Mısır da bir güneş, verim­
li toprak ve iyi sulanan bahçeler bölgesiydi; bu bahçelerde incirler, as­
malar, narlar ve firavunincirleri üretiliyordu; ayrıca, bahçenin orta ye­
rinde dinlenme amaçlı kullanılan küçük bir köşk bulunurdu.17 M.Ö.
1570 yıllarında başlayan Yeni Krallık döneminde, günümüzde Luksor
yakınlarında bulunan Teb kenti, XVIII. Hanedan’ın (Tablo 2.1) baş­
kenti olarak yeniden inşa edildi. Mezar süslemeleri pek çok bahçe mo­
deli ve temsili içeriyordu. Böylesi bir imge, krallığa ait bir bahçeyi tas­
vir ediyor; bahçenin etrafı, “önünden nehre bağlı bir su kanalı geçen
surlarla çevrili. Surlar ve kanal arasından...çeşitli ağaçlarla dolu gölge­
li bir yol geçiyor” (Resim 2.4). Yolun arka tarafında üzüm bağına açı­
lan bir kapı bulunuyor ve bağı çevreleyen duvarın dışında palmiye
ağaçlan var; “toprağı sulamakta kullanılan dört su tankının her birini,
kazların tutulduğu ve zarif lotus çiçeğinin büyütüldüğü çim ekili bir
arazi çevreliyor; ayrıca, ağaçlann gölgelediği küçük köşkler ya da say­
fiye evleri suyun yanında duruyor ve su fidanlıklara tepeden bakıyor.”1*
Persler zamanında (M.Ö. 525-332) getirilen pembe Hint lotusu (Ne-
lumbo nucifera), Mısır lotusu ya da nilüferin (Nymphaea) güçlü dinsel
çağnşım lan vardı; beyaz ve mavi cinsler, insanlann süslenmesi için
kullanıldıkları gibi sürekli olarak tannlara da sunuluyordu.19

çiçek olan pembe lotus geçm işte bir yiyecekti. A vrupa'ya gelişinden ve dağılm asından son­
ra yaygın b ir biçim de kullanılm ıştır: Napoli M üzesi'nde bulunan, Pompei şehrine ait bir Nil
m ozaiğinde tasvirine rastlanır (Joret 1897: 165 vd.; Jashem ski 1979: 20, şekil 19).
16. Joreı 1897:431.
17. W inlock 1935; M ısır'da çiçeklerin törensel am açlı kullanım ı için bkz. Lam bert 1878:
464-7.
18. W ilkinson 1837: ii, 144.
19. B oot o f the D ead, s. 61.

68
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet. Çelenkler ve Kurban

Resim 2.3. Lotus ve palmet desenleriyle süslü bir taş halı. A ssurbanipal'ın Ninova'daki
Kuzey Sarayı'ndan, yak. M.Ö. 645 (British Museum).

69
Çiçeklerin Kiiitürii

Mmmrn

ı ıu i iH iı m ı n ^

Resim 2.4. Üzüm asm aları ve diğer çitli alanları, su tankları ve ufak bir eviyle büyük bah­
çe. M ezar resm i, Teb. (W ilkinson 1873: 11. 143).
Resini 2.5. T eb kentinin sayfiye bölgesinde kutsal bir m abedin bahçesi; lotus çiçekleri, m eyve ağaçlan ve sh a d u f kullanarak su çeken bahçıvanlar görülü­
yor. Papirüs biçimli sütunlara ve lotus biçimli sütun başlanna dikkat edin. (M aspero 1895: 340)
Çiçeklerin Kültürü

Tablo 2.1 Eski Mısır Hanedanları

İlk Hanedan Dönemi yak. M.Ö. 3100-2686

Eski Krallık yak. M.Ö. 2686-2160
İlk Ara Dönem yak. M.Ö. 2160-2040
Orta Krallık yak. M.Ö. 2040-1786
İkinci Ara Dönem yak. M.Ö. 1786-1567
Yeni Krallık yak. M.Ö. 1570-1085
Üçüncü Ara D önem , M.Ö,. 1085-656
Geç Krallık * M.Ö,. 664-332
Makedon ve Ptolemeler Dönemi M.Ö.. 332-30
Roma ve Bizans M ısır’ı M.Ö.. 30-İS 642

Mezarlar suya yakın yerlere inşa edildiklerinde bahçelerin kendile­

ri de zaman zaman türbelerle özdeşleşiyordu; ama bahçeler daha ziya­
de, hükümdarı yüceltme, ilahi ya da defin amaçlı olarak inşa edilmiş ta­
pınakların yanlarında kuruluyordu.30 Shaduf adı verilen, manivela kuv­
vetiyle çalışan salıncaklı kovalarla çekilen suyla sulanıyorlardı (Resim
2.5). Muhtemelen Mezopotamya etkisiyle, güneydeki Punt ülkesinden,
yani Etiyopya’dan hoş kokulu ağaçlar getirilmişti. Böylece, avlu bah­
çelerde, zekice kurgulanmış makinelerle sağlanan serin suların oluştur­
duğu bir arka plana karşı, kırpık kanatlı kuşların tatlı sesleri tatlı koku­
lara ve renklere karışarak, rengârenk düzen tamamlanıyordu. Yeni
Krallık döneminde, XVIII. Hanedan işgalci Hiksosları yenilgiye uğra­
tarak imparatorluğu büyük ölçüde genişletti. Kraliçe H atshepsuf un gü­
neye düzenlediği deniz seferinde ele geçirilen ganimette, daha sonra"
T eb’e ekilen otuzdan fazla parfüm bitkisi bulunuyordu.21 Yerli ağaçlar
ve bitkiler yanında uzak diyarlardan getirilen egzotik çeşitlerin de yer
aldığı eksiksiz bir botanik bahçesi oluşturuldu. Görünüşe bakılırsa, tıp­
kı Mezopotamya’daki gibi, insanların ilgisi önceleri genellikle hoş ko­
kulu bitkilere, parfümlere ve vücut yağlarına yönelikti; bunlar için oyu­
lan, M.Ö. IV. binyıla ait vazolar mevcut. Çoğunlukla kişisel güzellik­
lerini ve erkekler için çekiciliklerini artırmak için kadınlar tarafından
kullanılan sürme, kına, aynalar ve banyolar içeren kozmetik kültürü­
nün, “tuvalet” kültürünün bir parçasıydı bu. Hoş koku tuvalet kültürü­
nün önemli bir bileşeniydi ve çiçeklerin bu özelliği, görüntüleri solup
kurusa bile uzun süre muhafaza edilebiliyordu.
20. Perrot ve Chipiez 1883: i, 3 0 1.309.
21. Perrot ve Chipiez 1883: i, 426. Hatshepsut, I. Thutm osis’in kızıydı; babanının üvey karde­
şiyle evlenmiş ve onun ölümünden sonra ülkeyi yönetmişti.

72
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet. Çelenkler ve Kurban

M ısır’ın başka hükümdarları da bahçeciliğe büyük ilgi göstermiş­

lerdir. Halshepsut’la birlikte ülkeyi yöneten ve onun halefi olan III.
Thutmosis (M.Ö. 1504-1450) imparatorluğu Asya’ya doğru genişletti
ve ülkesine, mevcut bitki ve hayvan çeşitlerini (flora ve fauna) getirdi;
bunlar Teb yakınlarındaki K am ak’ta bulunan festival salonunda tasvir
edilmektedirler. Hoş kokulu bitkiler ülkenin güneyindeki topraklardan
getirilmiş olmakla birlikte, ülkeye yeni bitkiler sırf bu bölgeden gelmi­
yordu; defne, ıhlamur ve daha başka birçok bitki Akdeniz’in daha ılı­
man bölgelerinden getirilmişti.2 Harris Papirüsü’ne göre (i.83f.), III.
Ram ses’in “büyük bağlan” oluşturmasından aşağı yukan iki buçuk
yüzyıl sonra, “yürünen yollara meyvelerle yüklü her çeşit meyve ağa­
cının gölgesi düşüyor ve kutsal yol bütün ülkelerden getirilmiş çiçek­
lerle muhteşem bir görüntü arz ediyor”du. Yayılma döneminde Avru­
pa benzer bir sorunla karşılaşmadan çok evvel, yerel repertuarda hiç ol­
mayan bitkilerin yetiştirilmesine ve dolayısıyla da sınıflanmasına rast­
lıyoruz. Yerel halkın oluşturduğu listeden çok daha kapsayıcı olana ge­
çiş süreciyle ilk karşılaşan Aristoteles değildi; Rönesans ve Avrupa’nın
yayılma dönemindeki karşılaşmalar ise çok çok sonraydı. Ekimi yapı­
lan çiçekler de dahil olmak üzere bitkilerin başka diyarlardan bilinçli
olarak getirilip yetiştirilmesi olgusu Avrasya toplumunun. kökü eskile­
re dayanan bir özelliğiydi. Aynı durum, baharat ve hoş kokuların, yani
taze bitkilerden ziyade kurutulmuş olanların ticareti için de geçeriiydi.
Mısırlı doktorların hazırladığı pharmacopoeia ' çoğunluğunu sebzele­
rin oluşturduğu yaklaşık yedi yüz malzemeyi kapsıyordu; bu doktorla­
rın bilgisi komşu ülkelerdeki (Suriye. Doğu Afrika, Arabistan ve hatta
Hindistan) bitkilere de uzanıyordu ve antik Yunanlıların ve Arapların
daha sonraki dönemlerde yapacakları çalışmalar için bir model oluştur­
muştu.“ Yazılı kayıtların kullanımının yardımıyla, egzotik bitkilerin
toplanması yerel sınıflamaların sınırlarının aşılması ve Rönesans döne­
mindeki “bilimsel” taşanların habercisi olacak daha geniş bir botanik
bilgisi oluşturulması anlamına geliyordu.
İlk başlarda Mısır bahçeleri çiçeklerden ziyade meyvelere ve süs
ağaçlarına ayrılmış görünüyor; bu anlamda aslında park ve meyve bah-
çesiydiler. Firavunlar M ısır’ında, lotus çiçeğinden ve Sesbania aegy-
ptica ve kına gibi çiçek açan bazı çalılardan başka az sayıda kültür çi­
çeği mevcuttu. Ama mevcut olanlar yaygın bir biçimde kullanılıyor­

22.7joret 1897: 94-5.

* İlaçların bileşim ini ve hazırlanm a usullerini de içeren ilaç listesi, (ç.n.)
23. Joret 1897: 310-11, Ebers Papirüsü'nü tem el alıyor. Hiyeroglif yazının karakteri tanım ­
lam a sorununu daha da zorlaştırıyor.

73
Çiçeklerin Kültürü

du.24 Ancak Yeni Krallık döneminde (yak. M.Ö. 1570-1085), daha ge­
niş bir çeşit yelpazesi oluşturan çiçekli bitkiler yetiştirildiğine dair ke­
sin kanıtlara rastlıyoruz. III. Ramses, Helipolis tanrısına adadığı, lotus
ve sazlarla, “her ülkeden getirtilen tatlı ve hoş kokulu çiçeklerle” dolu
havuzlan olan bahçelerden bahseder.25 Mısır bahçe resimleri, daha son­
raki Roma resimlerine nazaran daha formel ve daha az gerçekçidir; do­
layısıyla çiçeklere dair kanıtların yorumlanması daha zordur. Zemin
planı kuşbakışı veriliyor olsa da, bitkiler, bir İran halısındakileri andı­
rır tarzda, tek tek profilden çizilirler. Bu resimlerde, sadece lotus çiçe­
ğine değil; peygamberçiçeği, gelincikgiller, dağlalesi ve krizanteme de
(muhtemelen dağlama, Chrysanthemutn coronarium) rastlanmıştır.26
Ayrıca, mezarlarda çelenk ve bitki sapı kalıntıları bulunmuştur; örne­
ğin, Tutankhamen’in (öl. M.Ö. 1327) mezarında bulunan kalıntılar, çe­
şitli meyvelerin yanı sıra lotus, peygamberçiçeği ve papatya içeriyor­
du.27 Bunların bazılan muhtemelen yabaniydi; ama birkaçı yetiştirilen
bitkilerdendi.“ M ısır’da tanm ı yapılan flora, Yeni Krallık tarafından
gerçekleştirilen seferler ve fetihler, Pers istilaları ve nihayet Ptolemeler
dönemine kadar Büyük İskender’in fetihleriyle gittikçe genişledi; ama
bahçe çiçeklerinin ve yeşil yapraklı çalıların çeşitleri sınırlı kaldı.29
En erken dönemlerde, lotus tam anlamıyla bir Mısır çiçeğiydi. V.
Hanedan dönemi (M.Ö. 2494-2345) gibi erken tarihlerde bile tasvirleri
yapılıyordu ve papirüs nasıl Aşağı Krallık ile özdeşleşmişse o da Yuka­
rı Mısır ile özdeşleşmişti; örülmüş lotus saplan, ülkenin nihayet 1. Ha­
nedan döneminde (yak. M.Ö. 3100) gerçekleşen birliğini tasvir eder.
Bütün lannlar ve tanrıçalar şerefine düzenlenen büyük Mısır festivalle­
rinin ilki Toth ayının birinci gününde gerçekleşirdi. İkinci gün Büyük"
Lotus alayı olurdu. Lotus mitolojinin merkezi öğelerindendi. Bir efsane,
güneş tanrısı R â’nm, henüz ilk okyanusun derinliklerindeyken, nasıl bir
lotus tomurcuğunda hapsolduğunu anlatır. “Dünyanın başlangıcından
önceki” alıl güneş Toum ou’nun “Gel bana” çığlığını duyduktan sonra,
açılan çiçekten güneş diskiyle birlikte çıkmış, dolayısıyla da “büyük lo­
tustan çıkan tanrı” olarak bilinmiştir (Resim 2.6).30 Güneş diski, yorum-
24. M ısır'daki çiçekler hakkında bkz. Hepper 1990 ve bu eserde R. G erm er'e (1985), V. Tâc-
holm 'e (1974) ve F. W oenig’e (1886) yapılan referanslar. A yrıca daha genel olarak bkz.
Scolt-Jam es. D esm ond ve W ood'un (1989) hazırladıkları m ükemmel resimli eser.
25. Joret 1897: 98.
26. Jaslıemski 1979: 346.
27. Hepper 1990: 8 vd.
28. Joret 1892: 92 vd.
29. Jorel 1897: 95; benzer bir çıkarım için bkz. Lindsay 1965: 248.
30. Joret 1897: 260-1: M aspero 1895: 137-8, 140. Lotusun diğer m itolojik kullanım ları hak­
kında bkz. Lambert 1878: 464.

74
 Başlangıç: Bahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

layan teoloğa bağlı olarak, ya gövdeyi ya ruhu tasvir ediyordu. Benzer

bir anlayış insanların ölümden sonra yeniden doğuşu inancına da uygu­
lanıyordu. The Book o f the D ead'At ölünün bir lotustan tekrar doğduğu
anlatılır; bir yanda güneş kültleriyle, diğer yanda ise insanın çıktığı ra­
him olarak lotusla özdeşleştirilen bir fikirdir bu.31
Çiçeklerin dinsel olduğu kadar seküler kullanımları da vardı. Yeni
Krallık döneminde eğlenceler için toplanırlardı. Değerli vücut yağları­
nın sürülme töreni biter bitmez hizmetkârlar ziyafet süresince elde tu­
tulmak üzere lotuslar getirirlerdi.’2 Daha sonra konuklara, başta lotus
olmak üzere çiçekler içeren gerdanlıklar sunulurdu.33 Başa bir çelenk
konduğu da olurdu ve ona tam alnın üzerinden sarkacak şekilde tek bir
lotus iliştirilirdi; zira lotus tomurcuğu kadın başlıklarının kabul görmüş
bir parçasıydı (Resim 2.1).34 Şölenlerde katılımcılar daha önce verilen
çiçeklerin yerine ya da sırf konuklar hoş koku alsın diye taze çiçekler
getirirlerdi. Çiçekler ziyafet masasını süslemek için de kullanılabilir­
ler;35 kenarlarına delikler açılmış saksı, seramik ve cam vazo ve kava­
noz buluntuları, genel olarak ev dekorasyonunda da kullanıldıklarını
akla getirmektedir.36 Bunlar tahta sehpalarda dururdu ve muhtemelen
içlerine biçilmiş çiçekler konurdu (Resim 2.8).37 Dahası, bazı çiçekler
bizzat vazoların etrafına asılırdı.38 Ama çiçeklerin en büyük kullanım
alanı, beyaz ve mavi nilüfer çiçeklerinin yanı sıra gelincikgiller, papat­
yalar ve benzeri yabani çiçeklerle yapılan buketler, taçlar ve çeldikler­
di.39 Yetiştirilen diğer çiçekler ve fundalar cenaze taçlan için kullanılı­
yorlardı: Flinders Petrie tarafından kazılan Havara’mn Greko-Roman
mezarlarından, M ısır’a muhtemelen XXII. Hanedan döneminde gelen
Mimusops schimpei, XX. Hanedan döneminden zeytin çelenkleri par­
çaları, akasya çelenkleri, muhtemelen meşe ve lotustan, sesbania'dan
yapılma çelenkler ve defne yapraklarından taçlar çıkmıştır.40 Sadece
31. Lindsay 1965: 249 vd. Lotus yoluyla ölülerin dönüşüm ü hakkında bkz. Ani Papirüsü
(yak. İÖ 1420) (Book o f the Dead. s. 60)
32. Lam bert 1878:466.
33. W ilkinson 1837: ii, 215 vd.
34. W ilkinson 1837: iii, 370.
35. W ilkinson 1837: ii, 393.
36. Antik M ısır'da lotus vazoları hakkında bkz. Berrall 1969: 10 vd. Ama buna çiçek düzen­
lemesi pek denem ezdi: 11. yüzyıla ait m eşhur bir R om a m ozaiği olan Çiçek Sepeti dışında,
Yunanistan ve R om a’ya ilişkin daha az kanıt vardır. M ünhasıran çiçek koym ak için imal
edilm iş hiçbir Yunan vazosu bulunmam ıştır.
37. W ilkinson 1837: ii. 216.
38. T eb’deki m ezarlarında bulunan resimlerin yeni kopyalan için bkz. Davies ve G ardiner
1936.
39. Joret 1897: 121, 131, 144, 151, 152, 154.
40. M ısır’daki cenaze taçlan hakkında bkz. Plcyte 1885. Herodotus, İranlı şam anlann (magus),
adak adarken, tercihen mersin çiçeklerinden yapılma bir taç giydiklerini yazar (Hist., 1.132).

75
Çiçeklerin Kültürü

Resini 2.6. Horus ya da genç güneş, lotustan çıkıyor. (M aspero 1895: 136).
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

Resim 2.7. Tchoutihotep’in kızı, beyaz lotuslardan yapılm a bir taç giyiyor ve elinde mavi
bir loıus (utuyor. E l-B crsheh’teki m ezar, XI. Hanedanlık (Foucart 1897: 87; M aspero 1895:
340).

Aşağı ve Yukarı M ısır’ın iki tacı olduğu gibi siyasi amaçlı olarak gö­
rece kalıcı malzemelerden meydana getirilen taçlar değil, kişisel ve ka­
musal ritüellerde kullanılan, bitkisel malzemelerden yapılma çelenkler
de büyük öneme sahipti. Bu çelenkler, “tanrılara ve komşulara duyulan
sevgiyle dolu adil bir hayatı” kutlamak için mumyaların üzerine konur­
du.41 Eğer The Riîual ofR ouge kitabının “Haklılık Tacı” başlıklı bölü­
mü “kutsal bir taç” huzurunda okunursa ve bunun eşliğinde Osiris’e"
bir tütsü adanırsa, bu bir insanı, ister canlı ister ölü olsun, düşmanları­
na karşı haklı kılardı. Osiris onu, aynı adlı bitkinin eşlerinin büyüdü­
ğü Earu tarlalarına girmeye layık bulduğunda, ölülere, bir palmiye
yaprağından yapılan şeride dizilen bitki ve çiçek yapraklarından olu­
şan uygun taç takılırdı. Tanrı heykelleri de benzer şekillerde taçlan-
dırılırdı.
41. Pleyte 1885: 18.
* M ısır'd a bereket lannsı. (ç.n.)

77
Resim 2.8. Bir M ısır eğlencesinde bazı kadınlar tek tek lotus çiçeği, bazıları vazo içinde çiçekler, bazıları ise gerdanlıklar alırken. Vazoların durduğu sehpa­
lara dikkat edin. M ezar resm i, Teb. (W ilkinson 1837: ii, Resim X II)
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet. Çelenkler ve Kurban

Altara (sunağa] konan sunuların bir parçasını oluşturan lotus çiçeği

bazen tek. bazen de buket şeklinde sunulurdu. Ptolemeler dönemde çe­
şitler arttı; bu dönemde artık avakado (persia] ve zeytine, Avrupa’dan
gelen sarmaşığa, Hindistan’dan gelen sambac yaseminine, mersin çiçe­
ği. gelincik çiçeği, şebboy, ebegümeci, yakıotu, dağlama (Chrysanthe­
mum coronarium), doğulu peygaıııberçiçeği. bağa otu, Girit teresi, çit
sarmaşığı. Nübye siğilotu, güveyolu, gümüş horozibiği, inciçiçeği, Si­
birya süseni ve daha başka çeşitlere de rasllanmaktaydı.45 Bunlardan
daha önemlisi, Mısır bahçelerinin çok önemli bir ürünü olmuş; ama an­
cak Ptoleme (M.Ö. 332-30) döneminde yetiştirilmiş olan yüz-yapraklı
güldü. Bu çiçeklerin hepsi, Romalıların pek sevdiği buketler, taçlar ve
çelenkler yapmak için kullanılırdı. Çelenkler askeri zaferlerden sonra
orduya sunulurdu. Ev içinde kadınlar onları saçlarına ve göğüslerine ta­
karlardı; ama aynı zamanda erkekler de, hatta savaş zamanlarında, çi­
çek takar ve parfüm kullanırlardı. Ebedi yaşamın bir koşulu olarak vü­
cudun fiziksel olarak ölümsüz kılınması kaygısı güden Mısırlılar,
mumyalama sanatını geliştirdiler. Tıpkı tanrılara ve canlılara karşı ol­
duğu gibi ölülere karşı hoş muamelede de vücut yağlarına, tütsüye ve
parfüme ihtiyaç duyuyorlardı; bu, kısmen nahoş kokulan giderip hoş
kokular yaratmak için, ama daha önemlisi, muamele gösterilenleri hoş­
nut etmek için gerekliydi.43 Daha sonra R om a’nın devraldığı baharat ve
hoş kokulu otlar ticareti, ülke için hayati bir önem taşıyordu.
Gündelik hayata bakıldığında da lotus çiçeğinin mimaride, resimde
ve şiirde baskın bir rol oynadığı görülür. XVIII. Hanedan döneminde
lotus biçimli kadehlere rastlıyoruz; bunların altından yapılan bir örne­
ği. “sunu lotusu” olarak bilinir.44 Kaymaktaşından yapılanlar ise içki iç­
mek için kullanılırdı. Mavi lotus (Nymphaea caerulea) çeşitleri kült
kaplarıydı ve ölülere ilişkin ritüellerde sıkça kullanılırdı; ince Tuna ka­
dehleri muhtemelen, güneş-tannnm bir lotusun üzerinde göründüğü
Yaratılış hikâyesinin geçtiği yer olan HermopolisTe ilişkilendiriliyor-
du.45
Papirüs ve palmiye ağaçlarının kullanıldığı yerler de vardı; bunlara
sadece görsel tasvirlerde değil, mimaride de rastlıyoruz. Tapmak sü-
42. Jorct 1897: 288-90; özellikle B inders P ctrie’nin G reko-R om an kazılarına ilişkin rapor­
lar. 1889a ve 1890; burada P. E. N ew bcrry'nin botanik üzerine yazdığı bir bölüm de m evcu­
ttur. Başka yerlerde nane, altınçiçeği (H eiidırysum staeehes), güllıatmi, hezaren çiçeği, mu-
habbctçiçeği, akasya, yalancı safran (C artham us tinctoriııs), yabani kereviz ve hezareni de
zikreder.
43. Jorct 1897: 129; Lindsay 1965: 272 vd.; ve daha genel olarak bkz. Corbin 1986.
44. Tait 1963: 98. 132-3.
45. XVIII. Hanedan dönem inde ölülerin üzerine konan çelenklerdeki mavi lotus hakkında
bkz. Pleytc 1885: 17 vd.

79
Çiçeklerin Kültürü

tunları papirüs ya da palmiye ağacı yığınları şeklinde biçimlendiriliyor­

du ve sütun başı olarak çoğunlukla budanmış lotus şekilleri kullanılı­
yordu (Resim 2.5).“ Bu çiçek kendisini T i’nin (yak. M.Ö. 2494-2345)
mezarındaki odun sütunlarda çok önceden göstermişti; antik Mempfis
kentindeki Sakkara’da bulunan mezarın sütun başlan, küçük şeritlerle
birbirine bağlanmış iki tomurcuğun çevrelediği yanm açılmış bir çiçe­
ği temsil ediyordu; iki ya da üç çiçekten oluşan bu buketlerin biri, du­
var resimlerindeki figürlerin elindekilere benzem ektedir/7 Taş sütunla-
nn başlıklan ilk başlarda daha basitti; ama bitki dünyasından motif
ödünç almada onlar da odun modelleri takip etti. Zamanla bu süsleme
tipi giderek ayrıntılı bir hal aldı ve bizzat sütun gövdeleri çiçek ve bit­
ki yapraklarından oluşan çelenklerle süslenmeye başladı. Lotus, palmi­
ye ve papirüs bitkilerinin hepsi de süsleme amaçlı olarak sütun başla­
rında kullanıldı ve bunlara daha sonra rozetler/* palmetler, üzümler ve
daha soyut öğeler katıldı/9
M ısır’da çiçeklerin kullanım biçimlerinde bariz bir hiyerarşik unsur
mevcuttu. Hayatı idame ettirmenin doğrudan süreçleriyle ilgili sayıla­
mayacak şaşaalı ziyafetlerine, ayrıntılı cenaze törenlerine ve karmaşık
davranış biçimlerine angaje olanlar toplumun alt değil üst tabakalarıy­
dı. Böylesi durumlar bilişsel türde bir çatışmaya yol açtı; bu çatışma,
yenilebilir meyvelerin yerine bazılarına “faydasız” görünecek çiçekle­
rin, kamusal alanların yerine özel bahçelerin daha fazla tercih edilme­
siyle giderek şiddetlendi. Sarayların ve tapınakların sulak bahçelerinin
bir dizi amaca hizmet ettikleri doğruydu; ama bunlar, etraflarındaki du­
var sayesinde halkın gözünden kısmen saklansalar da, daima lüksün,
israfın ve teşhirin dışavurumlarıydı. Bu halleriyle onlar, imrenmeden
ziyade, lüks yemek kültürlerinin gelişiminde rastlanan durumla kıyas­
lanabilecek daha geniş çaplı bir toplumsal eleştirinin ve tepkinin nes­
neleri oluyorlardı.50 Böylesi lükslerin M ısır’da XIX. Hanedan döne­
minde (M.Ö. 1320-1200) bir parça yumuşatılması kısmen işte böyle bir

46. Perroı ve Chipiez 1883: ii. 100.

47. Joret 1897:219.
48. Joret 1897: 235.
49. Faydalı bir tartışm a için bkz. Joret 1897: 218 vd. Bu gelişm elerde siyasi bir unsur da ola­
bilirdi. Mısır m im arisindeki lotus-biçim li tarzın tarihi çalışm asında Foucart, söylediklerine
belli bir şüphecilikle yaklaşm ak gerekse de. monarşik sistemdeki değişim lerle ilintili Uç aşa­
ma belirler. Öne sürdüğüne göre, değişim dönem lerinde, vide monum ental [anıt eksikliği]
krallık gücünün zayıflığının en önemli belirtilerinden biriydi. Etkin bir hüküm darın tekrar iş
başına gelm esiyle üslubun evrim i devam ediyordu (Foucart 1896: 288 vd.). Taşradaki Roma
sanatında horreur de vacuité [boşluk korkusu] siyasi gerilemenin bir göstergesi sayılıyordu:
ama bu iddiaya da ihtiyatla yaklaşılmalıdır.
50. G oody 1982.

80
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

tepkinin sonucuydu. Bu tür tepkileri güçlü bir yazılı gelenek olmaksı­

zın tespit etmek imkânsızdır; ama genel teorik bir zeminde ve daha
sonra ortaya çıkan medeniyetlerden alınan örneklerin ışığında, böyle
bir eleştirinin farklı kültürel tabakalardan oluşan bütün toplumların po­
tansiyel bir özelliği olduğu görülmektedir. Bu tür karşı koyuşlarm te­
melini bazen insani varoluşun sınırlı ömrünün kıymetini bilememenin
oluşturduğu düşünülür, zira insanın bu dünyada sahip olduğu şeyler
ona ölümden sonra eşlik edemez; bu yönde sıkça yapılan yadigâr gö­
türme çabaları bu durumu değiştirmez. Ama hayattayken bile hazların
fani olduğu ıstırapla kabul edilir çoğunlukla. Çabucak solan çiçekler bu
durumun etkili bir hatırlatıcısıdır. Bu tema, Anacreon ve Horace gibi
antikçağın sayısız şairinin ve birçok ahlâkçının ilham kaynağı olmuş­
tur; bunlardan biri olan The Book o f W isdom' un yazan şöyle der: “En
kıymetli şaraplardan ve parfümlerden şişelerimizi doldurmalı, tek ba­
har çiçeğini bile görmeden geçmemeli, güller solmadan kendimize taç­
lar yapmalıyız.”51 M ısır’da böylesi tavırların sadece imaları vardır ve
bunların doğrudan ifadelerine edebi etkinliklerin ve demokratik tartış-
malann artmasıyla birlikte antikçağın daha geç dönemlerinde rastlan-
maktadır.51 Pek çok kültürde ikincil önemde bir tema olarak karşımıza
çıkan bu tepkinin bazı toplumlarda hâkim bir konuma yükseldiğini ve
çiçek kültürünün tüm karakterini köklü bir şekilde etkilediğini görüyo­
ruz. Üyeleri hem Mısır hem de M ezopotamya’da yaşamış ve ideolojisi
daha sonra ortaya çıkan Yahudi, Hıristiyan ve Müslüman dünyaların
derin etkisine maruz kalmış olan antik İsrail böylesi toplumlardan bi­
riydi.
Kitabı Mukaddes Çiçekleri

Cennet Bahçesi deyiminde olduğu gibi, bahçe için kullanılan Semi-

tik sözcük gan idi; Arapçası ceıme(t) olan sözcük, korumak ya da ört­
mek anlamına gelen ganan sözcüğünden türetilmişti. Bahçe, “etrafım
kuşatan ülkeden ve yabancıların akınlarından tecrit edilmiş, gözetleme­
lere karşı koruyucu ağaçlarca gizlenmiş” bir alandı.53 Çin, Japon ve
Hint bahçeleri çiçek kültürlerinin tarihinde elbette önemli bir rol oyna­
mıştır; ama bildiğimiz biçimleriyle bahçelerin hem mitolojik hem ta­
rihsel başlangıçları Yakındoğu kökenlidir; burada Mezopotamya gele­
neği, meyve ve diğer ağaçlarıyla (bilme ağacı ve hayat ağacı), bahçeci­
liğin verimliliğini yükseltmek için kurak bölgelerde yaşamsal olan ama
51. Jerusalem Bible, s. 1008.
52. M ısır’d a lükse karşı çıkış belirtileri hakkında bkz. W ilkinson 1837: ii. 411 vd.
53. W hiiehouse 1901: 1640.

81
Çiçeklerin Kültürü

yarı-tropik kuşaklarda da ihtiyaç duyulan sulanan topraklarıyla, hiç

kuşkusuz Cennet [Aden] Bahçesi anlayışının kaynağını oluşturuyordu:

Rab Tanrı doğuda, A den’de bir bahçe dikti. Yarattığı Â dem ’i oraya
koydu. Bahçede iyi meyve veren türlü türlü güzel ağaç yetiştirdi.
Bahçenin ortasında yaşam ağacı ile iyiyi kötüyü bilme ağacı vardı.
A den’den bir ırmak doğuyor, bahçeyi sulayıp orada dört kola ayrı­
lıyordu. (Yaratılış, 2.8-10).’

Dolayısıyla, meyve ağaçlarının yanı sıra estetik amaçla yetiştirilen

ağaçlar da içeren bahçe ya da park, sulanan bir alandı. Bununla birlik­
te burada aynı zamanda hayvanlar, özellikle de kuşlar bulunurdu:

Rab Tanrı yerdeki hayvanların, gökteki kuşların, hepsini topraktan

yaratmıştı. Onlara ne ad vereceğini görmek için hepsini Âdem ’e ge­
tirdi. Âdem her birine ne ad verdiyse, o canlı o adla anıldı. (Yaratı­
lış, 2.19)

Hikâyenin geri kalan kısmı herkesçe bilinmektedir. Tanrı Havva’yı

yarattı, Havva bilme ağacının yasak ama adı konmamış meyvesinden
yedi. Bunun sonucunda kadın yazgısı, “acılar içinde” çocuklar doğur­
mak ve ihanet etmiş olduğu erkeğin buyruğu altında olmak şeklinde be­
lirlendi; erkeğin yazgısı ise tarlayı sürmek ve ürünün düşmanı olan za­
rarlı otlarla ebediyen savaşmaktı. Çünkü Tanrı nasıl yiyecek bitkilerini
yaratmışsa, insanoğluna rahat vermemek için zararlı otlan da yaratmış­
tı:54 -

Toprak sana diken ve çalı verecek, yaban otu yiyeceksin. Yaratılmış

olduğun toprağa dönünceye dek ekmeğini alınteri dökerek kazana­
caksın. Çünkü topraksın, topraktan yaratıldın ve yine toprağa döne­
ceksin. (Yaratılış, 3.18-19)
* Kitabı M ukaddes alıntıları yeni çeviri m etinden yapılm ıştır; isam esih.org internet sitesin­
den yararlanılm ıştır, (ç.n.)
54. Nasıl toz/çam ur alakasız bir m esele olarak görünüyorsa, zararlı otlar da alakasız bitki­
lerdir. Ya da daha ziyade, yetiştirilm e am açlı olm ayan bitkilerdir. L oD agaa halkının bir za­
rarlı ot kavram ı olduğunu zannetm iyorum ; bunun nedeni kısm en, ister yabani isler ıslah edil­
m iş olsun pek çok bitkiyi kullanm alarıdır. Elbette ürünlerin yanlarında büyüyen bitkileri te­
mizlerler ve bu çiftçiliğin temel bir öğesidir; am a bu. “çim en”i {mwo) tem izlem e m eselesi­
dir: bu aynı sözcük, m w o p uo deyim indeki gibi, çoğunlukla “çalı” olarak tercüm e edilir. Bu
kullanım A frika’ya has bir durum değildir; Fransa’da da zararlı ot bir “kötü çim en’’dir (une
mauvaise herbe) ve sadece hayvanlara yedirilen iyi çim enlerin (foin) değil, yem eklerde kul­
lanılan daha iyi otların {potagère) karşılı olarak kullanılır.
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

Âdem daha sonra, (ölümsüz) ağacın meyvesinden yemesin diye

Aden bahçesinden kovuldu. Bu ise, onun bir an için görmüş olduğu
lüks varoluşa yönelik arayışı, insanoğlunun yaşamının, bu dünyada ol­
masa bile öbür dünyada, daima mevcut bir özelliği olarak bıraktı. Bu
bahçelere Pers ve Yunan dönemlerindeki İbranice’de, duvarlarla çevri­
li kapalı alan anlamındaki Farsça sözcükten gelen p ardis (İngilizce’de
paradise) adı veriliyordu.55 Antik Yunanlılar bu sözcüğü Farsça’dan
ödünç almış ve park ya da sefahat yeri anlamında kullanmışlardır; ay­
rıca, M.Ö. IH-II. yüzyıllarda İskenderiye’de meydana getirilen, İbrani-
ce kutsal yazıların Yunanca versiyonu olan Septuagint’te,* Aden Bah-
çesi’ni tercüme ederken bu sözcüğü kullanmışlardır. Sözcük aynı za­
manda kilise Latince’sine geçmiş ve Tertullianus onu, müminlerin ika­
metgâhı anlamında kullanmıştır; böylece anlamında, dünyevi olandan
ilahi [cennete ait] olana, krallığa ait parktan lüks bahçeye doğru aşama­
lı bir kayma gerçekleşmiştir.56
T an n ’mn, Âdem’in isim verdiği bitkiler ve hayvanlar âlemini yarat­
tığına dair genel ifadeye, O ’nun bir bahçe yarattığı ilanı eşlik eder. Bu
Yakındoğu bahçesi, yetiştirilen bitkilerin düşmanlarını, yani zararlı ot­
lan yok etmek için alınteriyle işlenmeliydi. Başka bir deyişle, O, avcı­
lar ve toplayıcılar, hatta arazi rotasyonu yapan çiftçileri bile değil; ile­
ri tanm a ve kentlerin gelişimine dayanan “medeniyetler”e ait yerleşik
bahçıvanlar yaratmıştı. Bahçelerin tarihi ve kentin tarihi sıkıca iç içe
geçmiştir.
Bununla birlikte, bu Semitik bahçede dikkati çeken bir taraf vardır:
Çiçeksizdir. Dante ve diğerlerinin daha sonraki dönemlerdeki dünyevi
ve ilahi cennet yorumlarına rağmen, Aden’de hiç çiçek yoktur. Aslın­
da, Kitabı Mukaddes ve Talm ud’da çiçeklere dikkati çekecek derecede
az gönderme mevcuttur.57 Yazılı sözcükte vurgu yine görünüşten ziya­
de hoş kokulu bitkiler ve çiçek kokusu üzerinedir. Sadece üç çiçek zik­
redilir. Tanımlamak pek kolay olmasa da bunlar muhtemelen akzam­
bak ya da “madonna zambağı” (Lilium candidum), nergis ya da “tarla

55. Bahçe eski F arsça'da pairidaeza, çilli alan (“ etrafını çevirm ek”ten gelir). E rm enice'de
pardez. geç dönem İbranice'sinde pardâs, m odem Farsça ve A rapça’da fird e v s'tir. Farsça
sözcük özellikle. Altın Ç ağ 'm efsane m asallarında rastlanan, m eyvelerin ve hayvanların hiç
ekim yapılm adan ürünlerini sunduğunda ortaya çıkan bolluk anlayışıyla özdeşleştirilen, kral­
lığa ait çitli alana gönderm e yapıyordu.
* Eski A hit’in m evcut en eski Yunanca tercümesi; tercüm eyi m uhtem elen İskenderiyeli H e­
len Yahudiler yapm ıştır, (ç.n.)
56. Lindsay 1965: 260-1; Terıullian. A pal., 47; 13, "C ennete gelince, orası m üm inlerin ruhu­
nu alm aya yazgılı olan, sıradan dünyanın bilgisinden, o kızgın alandan sanki bir duvarla ay­
rılm ış olan, doğaüstü güzelliklerle dolu bir yerdir.”
57. A ynca bkz. Lam bert 1878: 467.

83
Çiçeklerin Kültürü

zambağı” (Narcissus tazetta) ve kumzambağı ya da “Şaron gülü”dür

(Pancratium maratimum). Çiçek toplamaktan yalnızca bir kez bahsedi­
lir: “Bahçesine indi sevgilim, güzel kokulu tarhlara; bahçede gezin­
mek, zambak toplamak için” (Süleyman’ın Ezgiler Ezgisi, 6.2). Bu du­
rum Akdeniz’de gerek yabani gerek evcil çiçek yoktu anlamına gelme­
mektedir. Bugün bile Yahudilik’te devam eden bir gelenektir bu; çiçek­
ler ve bitkiler sinagog, mezarlık ve hatta ev törenlerinde genellikle kul­
lanılmaz. Yavaş yavaş bazı Yahudi aileler kendilerine ev sahipliği ya­
pan toplumlann normlarını benimsemektedirler; dolayısıyla ABD’de
çiçekler artık aile etkinliklerinde boy göstermektedir. Ama geleneksel
olarak, cenaze törenlerinde ve mezarlıklarda çiçeklerin ya da çelenkle-
rin yeri yoktu ve sinagog bahçelerinde ağaç yetiştirilip yetiştirilemeye-
ceği meselesi hakkında bile tartışmalar olmuştu. Bugün bile mezarlık­
larda çiçeklerden ziyade taşlara rastlarsınız ve bunlar sunulan değil, ha­
tırlatıcı işlevi olan şeylerdir. Antik İsrail’de çiçeklerin kullanımı hak­
kında yorum yapan bir yazar, İbranilerin “ihtişamdan yoksun sade bir
halk” olduğunu ve sadece tahıl demetleri (gerbes) ve yaprakları kullan­
dıklarım söyler.58 Ama İsrail’de, Afrika’dan farklı olarak, taç ve çelenk
kullanmama bir bilgi eksikliği değil, bilinçli bir reddedişti; zira Mezo­
potam ya’da ve bir müddet ikamet ettikleri M ısır’da neler olup bittiğini
gayet iyi biliyorlardı. Böylesi kararlan etkileyen birkaç etmen mevcut­
tur. Bunlardan biri, insanların manevi varlıktan nasıl tasavvur ettikleri
ve onlara nasıl yaklaştıklarıdır. Bu konuda, özellikle de kurbanın nasıl
olacağı meselesinde daima çelişik anlayişlar vardır ve bunlar maddi
kurbanların reddedilmesine yol açabilirler. Bu durum, şiddetli “insani”
sorunlara yol açabildiği için özellikle insanlann kurban edilmesi söz
konusu olduğunda geçerlidir. Antik İsrail’de çelenklerin reddedilmesi­
nin dayandığı gerekçe içerdikleri dinsel çağnşımlardı; bu reddiye, Fe­
nikeliler ve çok daha sonralan Kartacalılar tarafından da yerine getiri­
len bir uygulama olan m ol’k 'm , yani Ba’al Hammon’a çocuk kurban
etmenin terk edilişini temsil ediyordu. Böyle yapan sadece onlar değil­
di; gladyatör gösterileri biçiminde bir tür insan kurban etme uygulama­
sına izin vermelerine ve bu noktada Hıristiyanların dikkatlerini yönelt­
tikleri bir hedef olarak kalmalarına rağmen, bu tür öldürmeleri Roma­
lılar da yasaklamıştı.59 Felsefi değerlendirmeler de bu konuyla yakm-
58. Blondel 1876: 12; İsrail'de çiçek kullanım ının görece eksikliği konusunda bkz. Lambert
1878:467.
59. Charlcs-Picard 1959: 268. M olchinon insanlann yerine hayvanları geçiren bir tedbir ol­
sa da, Rom alılarda (İTİ. yüzyılda G aul'de ve Roma A frikası’nda) insan kurban etm e zaman
zaman rastlanan bir uygulam a olmayı sürdürdü. C artaga'da m ol’k pratiğinin çelenk kullanı­
mını içerdiği görülm em ekledir, am a palm iye yığm ian ve sırf palmel kullanan pek çok m otif
mevcuttur.

84
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

dan ilgiliydi. Öte yandan, hayvanlar ritüellerde öldürülmeye devam et­

seler de hayvan kurban etme ciddiye alman bir uygulama olmadı. Ay­
rıca, Yahudi inancının hem hedef (“Başka tanrılara inanmayacak­
sın...”) hem içerik (okuma ve dua etme) açısından katı sadeliği, bu top­
luluğu komşularından ayırt ediyordu. Talm ud’a göre, Yahudi olmayan­
lar festivallerde idollerini güllerden ve dikenlerden yapılma taçlarla ve
çelenklerle süsleyebilirlerdi; ama seçilmiş halkı diğerlerinden ayırt
eden işte tam da böylesi sunuların olmamasıydı.60
Ayırt edici etmenler, yabancı tanrıların kabul edilmemesi ve kendi­
lerinin olana farklı bir biçimde ibadet edilmesinin çok önemli bir rolü
vardı. İsrailoğullannın çiçekleri kullanmamasının nedeni, XIX. yüzyıl
bahçeciliği üzerine çalışan duyarlı bir araştırmacı olan Henry Phillips
tarafından, özellikle komşularının “putperestliğini” reddetmeleriyle
açıklanır: “Putperest milletlerin bahçeleri ve ağaçlıkları genellikle on­
ların müstehcen davranışlarını sergiledikleri mekânlardır; heykel ya da
suretlerle birlikte böylesi halka açık tarlalar da ülke kanunları tarafın­
dan yasaklanmıştır.”61 Plinius’u, Yahudiler “ilahi güçleri küçümseyen
bir ırktır” demeye iten de muhtemelen tanrılara yakarmanın mevcut bi­
çimlerinin bu reddedilişiydi.63
Çiçekler ve diğer doğal nesneler sorunu sadece T ann’ya yapılan su­
nuların karakteriyle sınırlı değildi. Yehova’nın Emirleri tektanncılık ve
ahlâk doğruluğunun yanı sıra tasvir konusunda da katıydı. “Kendine
yukarıda gökyüzünde, aşağıda yeryüzünde ya da yeraltındaki sularda
yaşayan herhangi bir canlıya benzer put yapmayacaksın” (M ısır’dan
Çıkış, 20.4). Bu buyruğun tam olarak ne anlama geldiği, özellikle dini
amaçlar için suretler oluşturmaya gönderme yapan bir sonraki ayete ba­
karak anlaşılabilir: “Putların önünde eğilmeyecek, onlara tapmayacak­
sın.” Öte yandan, harfi harfine uyulduğunda, emirler sadece sanatı de­
ğil, botanik ve zooloji bilgisindeki pek çok gelişmeyi de engelleyebili­
yordu. Bu ritüel bir dışlama olsa bile, İsrail için derin sonuçlara yol aç­
mıştı. Dekoratif sanatların, zanaat ve mimari alandaki ustalıkların mer­
kezleri Filistin’in dışında gelişti. Zira, Davut’un sarayımn ve Süley­
m an’ın tapmağının inşası için ustalar ve bu yapılarda kullanılacak süs­
leme amaçlı motifler civar bölgelerden getirilmişti.63
60. İlk m eyve rilüellerinde çelenklerin muhtemel rolüne ilişkin pek çok tartışm a yapılmıştır.
Erken dönem Yahudi kaynaklarında çiçeklere genel gönderm eler vardır elbette; ama bunlar
çoğunlukla başka halkların davranışları bağlam ındadır. Bakire olarak evlenen bir kadının
mersin çiçeklerinden yapılm a bir çelenk giym esi, aldığı çeyizin m iktarıyla ilişkili bir olguy­
du (Lam bert 1878: 467-70).
61. Phillips 1829: i, xxvi-xxvii.
62. Plinius. Nar. Hist., XIII. ix. 46.
63. Joreı 1897:412.

85
Çiçeklerin K üllim i

Benzer nedenlerden dolayı, başka dekoratif bağlamlarda bitkilerle

ilgili temalar kıt değildi. Şamdanların üzerindeki süslemeler tomurcuk­
lu ya da çanakyapraklı ve çiçekli ya da taçyapraklı bademler şeklindey­
di (M ısır’dan Çıkış, 25-33); kâse kenarlarındaki süslemelerde zambak
çiçekleri kullanılırken (I. Krallar, 7.26), sedirağacı tahtalarında “tomur­
cuk ve açılmış çiçek oymaları” vardı (6.18). Böylesi görsel tasvir bi­
çimleri hâkim dinsel ideolojiyle her zaman birliktelik içinde değildi;
bunun muhtemel nedenleri, özgül anlamlar içermeyen süslemeler (ro­
zet gibi) olarak görülmeleri, bazen seküler alana ait olmaları ya da baş­
kaları tarafından yapılmalarıydı (zira yasaklanan şey bunları yapma ey­
lemiydi). Öte yandan, formel yasağa rağmen, ritüellere ayrıntılar kat­
maya ve doğal nesneleri kullanmaya yönelik genel bir eğilime dair bir
örnek de bulabiliyoruz. Bunun, çiçeklerin gerçek hayatta kullanımları­
nın sınırlılığıyla parallellik içinde gerçekleştiği görülüyor. Daha sonra­
ki dönemlerdeki edebi eserlerde, en yüksek din adamının, çelenklerin
yanı sıra banotunun (Hyoscyamus) çanakyapraklarından yapılma bir
taç giydiğine dair göndermeler bulunur. Talmud, gül ve mersin çiçek­
lerinden yapılma çelenkler takan damatlardan bahsederken; vahiysel
çalışmalar bakirelerin, Yahudi hasat bayramını [Tabemacles] kutlayan­
ların ve savaşta muzaffer olanların giydiği çiçek çelenklerine değinir.“
Başka bir deyişle, çiçeklerin bugün Akdeniz ve Avrupa’da varlığını ha­
len sürdüren bazı kullanım biçimleri, sunu bağlamının dışına çıkarak
kendilerine bir alan açmış görünüyor.
Bu bölgedeki Eriha [Jericho] ve diğer merkezler tabii ki, süs ve
meyve amaçlı ağaçlardan oluşan ilk bahçelerin gelişimine şahitlik et­
mişti.65 Hoş kokulu bitkiler, bu bitkilerin yetiştirildiği başlıca alanlar
olan kurak topraklara komşu olan bu bölgede uzun zamanlar boyunca
kıymetli addedilmişti; günlük [buhur] ve mür, mevcut ürünlerin topla­
mında ancak küçük bir parçayı temsil ediyordu.66 Ne var ki İsrail, kıs­
men sahte tanrılara tapınmayı engellemek, kısmen daha genel düzlem ­
de kendilerini başka halklardan ayırt eden özellikler ve kısmen de Tan­
rı’ya yakarışla ilgili daha geniş kapsamlı nedenlerden dolayı, çiçekle­
rin kullanımına yönelik özgül tutumlar geliştirmişti. Dahası, bunlarla
alakalı bir tasvirler meselesi ve yaratıcının eserlerini taklit etmenin
doğru olup olmadığı sorusu vardı. Böylece bu temaların Yakındoğu ve

64. Yahudi hasat bayramı (Sukkolh) geldiğinde, m ersin, söğüt, palm iye, ağaçkavunu ya da
avakado çiçeklerinden oluşan bir buket taşınırdı (Josephus, 1930: 345; 1943: 372).
65. K artaca’da Sem itik gelenek, zam anla Helenizm etkisiyle insan ve hayvan biçim leri alan
benzeım csiz m ezar sem bolleriyle başlam ıştı.
66. Joret 1897: 397 vd.
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

Avrupa’nın daha sonraki tarihi üzerinde derin etkileri olmuştur; çünkü

Hıristiyanlık ve İslam taralından farklı zamanlarda farklı biçimlerde al­
gılanmışlardır. Buna karşın, Yakındoğu’nun İsrail’in reddetmiş olduğu
belli başlı uygarlıkları, çiçeklerin kültürüne ve daha genel olarak da
ikonlara büyük bir ilgi göstermişti; daha sonraki dönemlerde ortaya çı­
kan bu gelişmelere aşağıda eğiliyoruz. Zira, Helenistik dönemde çiçek
kültürü, hem gerçek hayatta hem tasvirlerde sıçrama yaşamıştı.67 Konu­
ya lolus-biçimli desenlerin ve onlarla ilişkili motiflerin mimaride ve
görsel sanatlarda yaygınlaşmasının bir değerlendirmesiyle başlıyorum.

Desenin Y aygınlaşm ası ve Form elleşm esi

M.Ö. 650’den itibaren Mısır’a yaptıkları ziyaretlerin artması Yunan­

lılara M ısır’daki taş yapılar hakkında bilgi edinme fırsatı vermiş, “anıt­
sal mimari ve heykelciliğin nihai gelişimi” için bir başlangıç noktası
sunmuştu.68 Lotus biçimleri, Dor üslubundan sonra antik Yunanistan’ın
doğusunda evrilen İyonya üslubunda yapılan sütun başlarını özellikle
etkilemiş olabilir; ayrıntılı dairesel çiçek biçimleri oyulu - “genellikle
daha küçük nesnelerde ve mobilyalarda rastlanan Doğululaştıncı bir ka­
lıp”65- sütun başlan olan taş sütunlarda görülmektedir. Mısır bu yolla,
“dünyanın görmüş olduğu en kapsayıcı ve istikrarlı tasanm üslubu” de­
nilen şeyi oluşturan Yunan mimari formlanna katkıda bulunmuştu.70
Lotus biçimi, Asur sütunlarındaki ve Fenike dikilitaşlarındaki baş­
lıkların tasarımını da etkilemiş olabilir.71 Dekoratif bir tema olarak lo­
tus çiçeği Yeni Kralltk’ın Teb kentindeki mezarlarda çıkmıştı; burada
sadece görsel sahnenin bir parçası değil, aynı zamanda hem Doğu hem
Batı sanatının tarihinde temel bir öneme sahip olacak bir süsleme biçi­
miydi. Bu M ısır mezarlarında üç farklı desen öğesine rastlanır: Lotus,
palmet (“sahte” bir çiçek) ve spiral biçiminde bitki bedenleri. Lotus ve
67. Joret 1897: 400.
68. Boardm an 1985: 962.
69. Boardman 1985: 962.
70. Sir John Sum m erson, alıntı yapan Gom brich 1979: 176.
71. S uriye'de değil de K ıbrıs'ta bulunan sütun başlarındaki totus çiçekleri ve saplan hakkın­
da bkz. Joret 1897: 435. Paphos tapınağındaki sütunlar palmiye bedenlerine benzetilm iştir.
Byblos tapm ağındaki sütun başları, A sur’da rastlandığı gibi, lotus çiçeği yapraklan ve pal-
metlorlc süslenm iştir (s. 436). K artaca'nm adak niteliği taşıyan dikilitaşı lotus çiçeği ve diğer
bitkisel süslem eler taşıyordu. Öte yandan, yaşam ağacının C haldea'daki palm iye ağacının
(Joret 1897: 432) ve A sur’daki servi ağacının (s. 462) dönüşüm e uğramış bir şekli olduğu gö­
rülüyor, am a genel biçim ve kavram Doğu A sya ve Pasifik’e Filistin’den yayılmıştır. Ö rne­
ğin Endonezya ve G üneydoğu A sya'daki çağdaş gölge oyununda kullanıldığı görülür (Resim
1 1 ).

87
Çiçeklerin Kültürü

spiraller kenar süslemelerinde ve duvar yüzeylerinde bir arada kullanı­

lıyordu ve bunlara zaman zaman palmetler eşlik ediyordu. Bu üç öğe,
kendi başlarına desenler oluşturmalarının yanı sıra başka desenler için
çerçeve ya da kenar işlevi de görüyordu.
I. Tutmosis (M.Ö. 1525-yak. 1512) ve halefleri dönemindeki aske­
ri genişleme ve ticari etkinlikle birlikte Mısır süslemeleri önce M ezo­
potamya’ya, oradan da Suriye ve Yunanistan dahil olmak üzere Ege’ye
yayıldı.72 Böylece, “ M.Ö. XVI. ve XVII. yüzyıllarda Yakındoğu’da ge­
lişen süsleme, daha sonra Ege adaları ve Yunanistan anakarasında kul­
lanılacak sözdağarını sağladı.”73 Öğeler artık lotuslardan, palmetlerden
ve rozetlerden oluşuyordu (Resim 2.9). Böylesi motifler, M.Ö. VII.
yüzyılda geometrik dönemden sonra, özellikle Korinthos’taki Yunan
vazolarındaki kenar süslemelerinde görülmeye başladı. Birbirine ke­
merli saplarla bağlı bu lotus ve palmet kalıplarına Yunanlılar daha son­
ra, Korinthos sütun başlıklarının karakteristiği olan ve çiçeklere destek­
leme ya da bitki gövdelerini süreklilik arz edecek şekilde birbirine bağ­
lama işlevi gören akantus yaprağı kıvrımını eklediler (Resim 2.10).74
İlk olarak Miken kültüründe bulunan dalgalı akantus kıvrımı Mısırlılar
için yabancı kalsa da, lotus deseniyle birleştirilmiş ve “doldurması
umulan her alana sonsuz biçimde uyarlanabilir” olan bir motif ortaya
çıkmıştır.75
M otifler mimarinin yanı sıra resim ve heykelcilikte de mevcuttur.
İskender’in doğu istikametindeki fetihleri sonucunda Helen mimarisi­
nin taşra formları Orta Asya’ya yerleşmişti ye İpek Yolu üzerindeki
Çin Budist mağaralarını süsleme uygulaması “tamamıyla onlardan tü­
retilmişti”.76 Dolayısıyla, Çin sanatındaki birtakım çiçek kalıbı öğeleri­
nin kökeni, muhtemelen biraz Ege etkisi de hesaba katılarak antik Mı­
sır’a kadar götürülebilir.77
Sanat tarihçisi Riegl, Doğu halılarındaki yapraklı-palmet kenar süs­
lemelerinin geç antikçağ modellerinden nasıl türediğini, bunlarınsa kla­
sik Yunan sanatından nasıl geldiğini göstermiştir.78 Arabesk de palme-

72. Rawson 1984: 199 vd.

73. Pek çok M ısır m otifinin yayılm asına aracılık eden şey. Miken, Knossos ve böylesi diğer
m erkezlerin ticari bağlarıydı.
74. A kantus (Achanthus), A kdeniz bölgesinin dikenli ve braketli çiçekleri olan otsu bitki­
lerinin bir cinsidir. Üç ana üsluptan sonuncusu olan Korinthos üslubu. M.Ö. V. yüzyılın so­
nunda ortaya çıkm ıştır.
75. G om brich (1979: 184), palm etin akantusa cvrildiği iddiasına şüpheyle yaklaşır. Goodye­
ar 1981.
76. Rawson 1984: 23.
77. Raw son 1984.
78. Riegl 1891, 1893.
 Başlangıç: Bahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

Resim 2.9. Bir G irit hydria'sında. kemerli saplı, lotus ve palmet kenar süslemesi. Etruria.
M.Ö. VI. yüzyıl (British M useum. Londra: Rawson 1984: 215).

tin dönüşüme uğramış bir hali olarak görülebilir; ayrıca, akantusun da

onun bir başka versiyonu olduğu bazıları tarafından öne sürülmüştür.
Başlangıçta, en azından IV. yüzyıla, Pheidias* dönemine kadar, Yunan
dekoratif temaları konvansiyonel ve simetrikti. Roma sanatı, bitkilerin
gözleme dayanan formuna biraz daha yakınlaşma yönünde bazı çaba­
lar gösterdi.79 Bununla birlikte, dekoratif motifler, farklı toplum ve kül­
türlerin kaynak olarak kullandığı bir formel külliyatın parçası olmaya
devam etmiştir.
Akantus, Mağrip sanatında olduğu gibi, Bizans ve ortaçağ Roma
mimari tarzında yapılan kiliselerde de kullanılmış, sonunda, Amiens ve
diğer Kuzey katedrallerinin belirgin özelliği olan, çok daha natüralist
gotik yaprak işi biçimlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Desen, stili­
ze (“klasik”) biçimiyle Rönesans’ta yeniden boy göstermiştir. Bu şekil­
de Avrupa ve Asya kıtalarına yayılmış, bir temanın karmaşık toplum-
ların oluşturduğu geniş bir alana yayılması açısından çarpıcı bir örnek
teşkil etmiştir. M.S. ilk yüzyıllarda, Han Hanedanı döneminde A sya’da
Çin’e ulaşmış, Hindistan’da hem Budist hem Hindu heykelciliğinde
boy göstermiş, oradan Güneydoğu Asya ve Endonezya’ya yayılmış,
hatta Hint kumaşlarında bir desen olarak Avrupa’ya geri dönmüştür.
Akantus yaprağı etkisini Doğu’nun daha uzak köşelerinde de hissettir­

* Antik Yunan heykeltıraşı; antik Y unanistan'ın en büyük heykeltıraşı olarak görülür, (ç.n.)
79. C ourbaud'un iddia ettiğine göre. Rom a alçak kabartm asını büyük oranda Yunan ya da
Yakındoğu sanatı csinlem iştir. Elrüsk etkisini göz önüne alm ayan bu iddianın artık kabul
görm esi zordur, ayrıca, çelenk yapan cupido’lan tasvir eden Pompei resimleri, sepetlerde ve
ellerinde buketler taşıyan m acun heykeller ve lahillerin üzerindeki, m eyve ve çiçeklerden ya­
pılm a çelenkierin uçlarını tutan cupido tasvirleri doğrudan İskenderiye m odellerinden. Del­
ta bölgesi resim lerinden türetilm işti (1899: 6 vd., 12).

89
Çiçeklerin Külriirii

OOCOOCOOOOOCOBOTCOOOC«^^

Resim 2.10. Akantus yapraklarının kullanıldığı, lotus ve palm et kenar süslem esi. Erechthe-
ion. Atina, M.Ö. V. yüzyılın sonları (British M useum. Londra; Ravvson 1984; 219).

miş, İpek Yolu boyunca seyahat ederek Tang Hanedanı hâkimiyetinde­

ki Ç in’in, Kore’nin üç krallığının80 ve Nara dönemindeki Japonya'nın81
saraylarına ulaşmıştır. Öte yandan, aynı şekilde Doğulu motifler de ak­
si istikamette yolculuk etmiştir.81 Bu alışveriş yoluyla, aynı desen öğe­
leri Avrasya’nın çok farklı kültürlerinde kullanılır olmuştur. Elbette her
zaman belli bir yeniden yorumlama payı bulunuyordu. Ama bu biçim­
lerin pek çoğu konvansiyonel olduğu ve çok az özgül anlam taşıdığı
için, genellikle bu payın büyük olması gerekmiyordü. Hepsi yeniden
düzenlenmiş olmakla birlikte, biçimlerin kendileri çoğunlukla bağlam­
dan koparılmış bir varoluş tarzı edinmişlerdir. İskenderiye ve Do­
ğu’dan gelen Roma mirası üzerine yazan Courbaud, “ [tüm süsleme sa­
natında] şematik temsile yönelik eğilim, hayvansal ya da bitkisel konu­
nun, aşağı yukarı hep sabit kalan özel bir motife dönüşümü, palmiye
ağacı yaprağının örneğin palmete, gülün rozete ya da ‘gül’e J/ üsûcc]
dönüşümü” noktalarına değinir.83
Bir kalıbın zaman ve mekânda gösterdiği böylesi bir sürekliliğin ne­
denini sanat tarihçisi Gombrich, antropologların “âdet” ya da hatta
“kültür” olarak adlandırdıkları “ahşkanlık”la açıklar. Bu tanımlamalar
kendi başlarına böylesi bir devamlılığın nedenleri hakkında bize bir şey
söylemez. Daha somut bir düzeyde, Gombrich bu yayılmanın nedenini

80. Lee 1984: 59 vd.; Kim 1988: 100 vd.

81. Hayashi 1975.
82. Ravvson 1984.
83. Courbaud 1899: 13. Palm elin neyi temsil ettiği konusunda pek az anlaşm a vardır (bkz.
Ravvson 1984: 202).

90
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

söz konusu motifin dekoratif tasarımın üç temel gerekliliğini yerine ge­

tirme kapasitesine atfeder: çerçeveye oturtma, doldurma ve birbirine
bağlama. Kaynakların itibarının oynadığı rol şüphe götürmez; zira dün­
ya çapında mimariyi etkilemeye devam etmektedirler. Din ve ticaret de
önemliydi ve dolayısıyla diğer iktidar biçimlerini oluşturuyordu. Yu­
nan ordularını Doğu’da Hindistan, Roma askerlerini Balı’da Britanya
gibi uzak noktalara götüren askeri güç de, klasik imgelemin çeşitli öğe­
lerinin Avrupa ve Asya’nın geniş kesimlerine yayılmasına kısmen kat­
kıda bulunmuştur.

Mısır ve K lasik Dünya

Perslerin gelişine kadar Mısırlıların oldukça az sayıda bahçe çiçeği

olduğu görülüyor; pembe ya da Hint lotusu bile ortalıkta yoktu.84 Yu­
nanlılar onların çiçek repertuarını ve çelenk kullanımını genişletmekte
büyük bir rol oynadılar. Yeni edinilen çiçeklerin en önemlisi güldü; gül
önce Yunanistan’daki çiçek kullanımında, edebiyatta ve popüler imge­
lemde hâkim bir konum edinmiş, sonra da M ısır’da lotusun yerine geç­
me eğilimi göstermişti. Yunanlılar M ısır’ı M.Ö. 332’de fethettiler ve
M.Ö. 30’da Ptoleme Hanedanı döneminde ülke Romalıların denetimi­
ne geçti.
Romalılar için Mısır, daha az verimli olarak gördükleri kendi top­
raklarına kıyasla, yıl boyunca açan çiçekleriyle bereketli bir topraktı.
Plinius, Mısır çelenklerinin yanı sıra kışın görülen yapay çiçeklerden
bahseder.“ Mısır aynı zamanda, birçoğu uzak diyarlardan gelmiş olsa
da. baharat ve parfüm toprağıydı.88 Mısırlı çiçekçiler ve bahçıvanların
yüksek bir itibarı vardı ve büyük bir endüstri geliştirmişlerdi; zira çi­
çeklere yerel olarak, eski dönemlerde olduğu gibi, şatafatlı ziyafetler
için, çelenk düşkünlüğü [Garlandomanial şeklinde tanımlanan İsken­
deriye modasını beslemek için ihtiyaç duyuluyordu.87 Ayrıca Akdeniz
üzerinden Rom a’ya da ihraç ediliyorlardı. Çiçeklere hem içeride hem
dışarıda talep olmasının Mısır bahçeciliği üzerindeki etkisi derindi. Çi­
çeklerin ve çelenklerin üretimi, imalatı, toplanması ve dağıtımının na-
84. Joret 1984.
85. Plinius, Nat. Hint., XXt.iii.5.
86. M iller 1969. A ynca bkz. Plinius ile aşağı yukarı çağdaş olan Peripius o fth e Erythraean
Sea; bu eser. R o m a'd a kullanılan baharatın Yem en ve H indistan’dan geldiğini öne sürer; it­
halat geleneği 11. Ptolem e dönem ine gider; am a Yem en M ısır'a çok daha önceleri de ihracat
yapmıştır.
87. G rim al 1969: 281.

91
Çiçeklerin Kiihürii

sil olduğuna dair imalar içeren. Roma egemenliğindeki M ısır’dan gön­

derilmiş olan aşağıdaki mektuba bakalım:

Güller burada henüz tam olarak açmış değil ve zaten pek bol değiller, bü­
tün fidanlıkları ve çelenkçilen dolaşıp, hatta yanna kadar koparılmaması
gerekenleri koparıp, size Sarapas’la gönderdiğimiz bin adedi zar zor derle­
yebildik. İstediğiniz tüm nergisler bizde vardı; dolayısıyla istemiş olduğu­
nuz iki bin adet yerine size dört bin adet gönderdik. [Çiçeklerin] parasını
göndermiş olduğunuzu yazarak bizle alay edip küçük görmediğinizi uma­
rız; zira biz sizin çocuklarınızı da kendimizin sayıyoruz ve onları kendimi-
zinkilerden daha çok sevip sayıyoruz; dolayısıyla onların babası olan sizin
kadar mutluyuz [selamlar].88

Karşımızda sadece aristokratlar için “geçimlik” bahçe ürünleri sağ­

layan büyük bahçeler değil; aynı zamanda, evlilikler de dahil olmak
üzere dinsel törenler ve ev içi kullanım için çiçeklerin büyük bir ölçek­
te ticari gelişimi ve satışım (bazen kredili satışını) içeren büyük bir pa­
zar var. Çiçekler hem pazaryerleri için, hem doğrudan çelenk imal eden
atölyeler için yetiştiriliyordu. Çiçek satışları, kentli nüfusu besleyen
geniş meyve ve sebze piyasasının ancak küçük bir bölümünü oluşturu­
yordu. Çiçek ürününün yetiştirildiği ve bir kısmına kadınların sahip ol­
duğu topraklar, karmaşık bir vergi ve muamele, alım ve satım, kirala­
ma ve kiracı tarafından kiraya verme sistemine tabiydi. Bu ayrıntılı im­
tiyaz sistemi temeli üzerinde “pazar-bahçeciliği, sefahat bahçeleri ve
çelenkler ve saçılan çiçekleriyle festivaller ya da partilerle, yiyecek su­
nulan ziyafetler ve şölenler arasında bir halka olarak öne çıkıyor”.89
Antik Yunanistan ve Rom a’daki bahçecilik ve çiçek yetiştiriciliği
büyük oranda Doğulu komşularının daha önceki dönemlerde gerçek­
leştirdiği ilerlemelere dayanıyordu. Değişik zaman dilimlerinde M ısır’ı
ve Asya’yı istila eden bu iki devlet, bu iki geniş bölgenin kültürel ba­
şarı lanyla yakın ilişki içine girmişti. Bu temaslar sadece çok zengin ta­
bakanın parklarını değil; kentlerdeki daha küçük bahçeleri ve çiftçile­
rin ticari amaçlı bahçeciliğini de etkilemişti. Roma bahçesinin, özellik­
le de ticari biçiminin, Campania üzerinden M ısır’dan gelen Helenizm
etkilerinin benimsenmesi yoluyla geliştiği ileri sürülmüştür.90 Elbette
M ısır’ın Pompei ve diğer kıyı merkezleriyle ticari bağlan vardı; ama
M ısır’ın aracılık rolünün gücü, Yunan etkisinin Güney İtalya’da haya­
ti olduğunu düşünenler tarafından sorgulanmıştır.91 Her halü kârda.
88. Oxyrhynchos Papyrus, 3313, alıntı yapaıı Lewis 1983: 80.
89. Lindsay 1965: 284.
90. Grimal 1969: 297.
9 1.Jashem ski 1979.

92
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet. Çelenkler ve Kurban

hem dinsel hem tamamen toplumsal nedenlerle, ticari bahçeciliğin zir­

veye çıkışının ve sene boyunca ömrü devam eden çiçekler üretebilecek
düzeye gelmesinin İskenderiye döneminde gerçekleştiği görülüyor.”

Bahçelerin G elişm esi

Antik dünyanın ilk bahçeleri esasen sosyoekonomik iktidar merkez­

lerinin, yani kral sarayları, aristokrasi ve tapınakların yarattığı bir olgu
olmuştu. Bu merkezler yüksek kültürle özdeş sanatsal temsillerin de
odak noktasıydı; dolayısıyla hem edebiyat hem görsel -dekoratif ve ya­
ratıcı- sanatlarda, bahçe ve bahçenin içerdiği öğeler önemli bir tema ha­
line gelmişti. Bu gelenek klasik Yunanistan ve Roma dünyasında da de­
vam etti. Odysseicı'ÛTk Alkinoos’un saray bahçesinde meyve ağaçları, as­
malar ve her dem yeşil şifalı otlar ekiliydi (VII); Kalypso’nun bahçesin­
de ise erguvan çiçekli bir bağ, menekşeli çimenlik ve yabani maydanoz­
lar vardı (V). Ama Yunan demokrasisinin gelişimi, krallığın kısmen or­
tadan yok olması ve artan toplumsal refahla birlikte bahçe kültürü saray­
ların dışına taştı. M.Ö. V. yüzyılda zengin Yunanlılar Pers krallarının
bahçelerini, özellikle de Sardes’te bulunan Kyros’un' cennet bahçesini
bilinçli olarak taklit etmişlerdi. Bu uygulama Helenist dönem esnasında
hem dinsel hem seküler alanlarda genişlemişti. Atina’daki Agora’yı,
belli kurallara göre düzenlenmiş çalılıklar ve ağaçlar çevreliyordu; bu
açıdan, örneğin Antakya-Daphnae’deki gibi, dinsel yaşamın önde gelen
bir özelliği olan kutsal koruların daha doğal ortamıyla tezat teşkil edi­
yordu. Şehirlerdeki ev bahçelerine yazılı kaynaklarda değinilmesine
karşın, biçimlerinin nasıl olduğuna dair çok az arkeolojik kanıt mevcut­
tur.” Su kıl, mekân kalabalıktı; Roma’dan farklı olarak, kent duvarları­
nın dışında şifalı ot ve meyve üreten bahçeler bulunsa da. sütunlarla
çevrelenmiş olan kent alanı bitki açısından genellikle çoraktı. Şehir mer­
kezinde saksılar içinde yetiştirilen bitkilere rastlanırdı, ama bunlar esa­
sen Adonis onuruna düzenlenen festival içindi: festival zamanında, re­
zene, marul ya da arpanın hızlı büyüyen tohumlan yas tutan kadınlar ta­
rafından saksılara ekilir ve bu bahann yeniden doğuşunu temsil ederdi.”
92. Grimal 1969: 60. 63. Lindsay şöyle yazar: “R om a ve diğer büyük İtalyan şehirleri etra­
fında gelişen pazar amaçlı bahçeler, önemli ölçüde Ptolem e ve Rom a M ısın 'n a dayanıyordu:
paradeizoi'm n N om oi Teloikoi ya da Vergi K anunlan’nda adı geçer" (1965: 284).
* Pers kralı; M.Ö. 559-530 yıllan arasında yönetti, (ç.n.)
93. Ridgw ay 1981: 28. A ltlan delikli bir dizi bahçe saksısı A gora'daki Hephaeston civarın­
daki alanda yerinde (in sini) bulunmuştur.
94. D 'A ndrea 1982: 46.
Çiçeklerin Kültürü

Dinsel bahçelerin ya da parkların başlıca iki tipi vardı: Ekilebilir

topraklar olan birinci tiptekiler kiraya da verilebiliyordu: kırsal alanlar­
da yer alan ve kutsallık atfedilmiş ikinci tip bahçelerde ise “heykeller
ve ağaçlar kesin bir plana göre düzenlenmeksizin bir arada bulunuyor­
du”. Ayrıca, jimnazyum lar ya da felsefe okulları gibi kamusal yerler,
çoğunlukla bir ilaha adanmış mabet ya da bir kahraman m ezan bulu­
nan parklar ve gölgeli yollarla birbirine bağlanıyorlardı. Canlıların ölü­
lerle bir araya gelip konuşabildikleri yerler olan mezarlıklarda ağaçlar ve
çiçekler, hatta çeşmeler ve yemek yeme kameriyeleri bulunuyordu. Bu
dinsel ortamlar muhtemelen Roma bahçesinin öncüllerinden birini
oluşturmuştu.515Ama onlardan daha önemli olan başkaları da vardı.96
Cumhuriyet’in son dönemlerinde aristokrasi ve zengin tabakanın
geniş sefahat alanları vardı.97 En azından bir “sanat biçimi” olarak bah­
çe Roma tarihinde oldukça geç bir dönemde gelişmiş ve M.Ö. II. yüz­
yıldaki emperyal yayılmayı beklemek zorunda kalmıştı; ayrıca, As­
ya’yı fetheden generaller, geniş parkları ilk inşa eden kişilerdi. Pompei
bahçelerinin duvarlarındaki hayvan resimleri, zenginlerin vahşi hay­
vanlarla doldurduğu ve Pers ülkesindeki paradeisa'yı bizzat gören Yu­
nanlı yazar Ksenephon’un betimlediği o büyük malikâneleri hatırlatır.98
İskender Doğu’yu fethettiğinde parklann denetimini de ele geçirmişti;
bu denetim daha sonra, Helen dünyasına hâkim olduklarında Romalı­
ların eline geçecek ve Romalılar bu bahçeleri kopyalamak suretiyle ço­
ğaltacak ve geliştireceklerdi.
Roma’da bahçeler Yunanistan’a kıyasla nüfusun daha geniş bir ke­
simi tarafından inşa edilmiş; ama yine de lüks belirtileri olarak görül­
müşlerdi.99 M.Ö. I. yüzyılda boy gösteren ve bulunduktan bölgenin da­
ha önceki kullanımından dolayı horti [bahçeler] olarak bilinen Ro-
m a’nın gösterişli banliyö villalan ve bahçelerinin israfa varan aşmlıkla-
n , ahlâkçıların onlara tepki göstermesine sebep olmuştu.'“ Tepki gösle-
95. Gri mal 1968: 63.
96. T anrılar ve bahçeler hakkında bkz. Grim al 1969: 70 vd., Jashem ski 1979: 11 vd., ve da­
ha erken tarihli bir çalışm a olan Gibaulı 1901. Bahçelerdeki heykeller konusunda ayrıca bkz.
Dvvycr 1982 ve Ridgway 1981: bu yazarlar, özellikle Y unan bahçeleriyle özdeşleştirilen tan­
rıların “yaşam tanrıları’’ olan Aphrodiıe, Dionysos, Eros, Asklepios, Herakles ve Adonis ol­
duklarına işaret ederler. D e Caro (1987) ise Pom pei'de insanlarla tanrıların birlikteliklerine
dikkati çeker ve Rom alılarda heykelleri tanım lam a konusunda belirsizlik olduğunu belirtir.
97. Rom a bahçelerinin klasik anlatısını G rim al sunar (1943, gözden geçirilm iş baskı 1969):
am a “ Doğulu” tezin güçlü versiyonunun eleştirm enleri de yok değildir. Daha yeni tarihli ça­
lışm alar için bkz. M acDougall 1987 ve Jashem ski 1979.
98. Ksenophon, Anabilsin, I.ii.7: Cyropaedia, î.ii. 14; H ellenica, IV.i. 15. Bkz. Jashem ski
1979. '
99. G rim al 1969: 24; Littlew ood 1987: 10.
1(X). Purcell 1987: 203. horti, bkz. aşağıda s. 57-58.

94
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

renler sadece ahlâkçılardan ibaret de değildi. Bu gösterişleri bahçeleri

hem kişisel kıskançlığın hem siyasi yıpratmaların malzemesi haline ge­
tiriyordu. M.Ö. 82 ve 81 yıllarında onların mülkiyeti mülk sahibine,
“zorba diktatör Sulla döneminde kamusal haklardan mahrum edilme gi­
bi ürkütücü bir şöhret” getirmişti.101 M üsrif bahçeler çoğunlukla büyük
servet sahibi olmanın bariz bir kamusal dışavurumudur ve bu halleriyle
kıskançlıkların hedefi olma ihtimalleri yüksektir.

Değişen Çiçek K ültürü

M ısır’ın ve Doğu’nun katkıları ne olursa olsun, Yunanistan ve Ro-

m a’nın yükselişi çiçek kültürünü önemli açılardan değiştirdi. İlk ola­
rak. Yunanistan’da heykellerin, Rom a’da ise budama sanatının hâkimi­
yetine giren bahçelerin şekli değişti. İkincisi, bu iki uygarlığın başarı­
larına dair bilgimiz, yazılı kültürde kaydedilen ve geliştirilen örnekler­
le, yani örneğin Theophrastus’un kaleme aldıkları gibi önemli botanik
incelemeleri ve Athenaeus’un The Deipnosophists eseri gibi daha söy­
lemsel çalışmalar sayesinde bir hayli genişlemektedir. Üçüncüsü, kıs­
men bilgideki genişleme, kısmen servetin yayılması, kısmen bir miktar
demokrasinin gelişmesi ve kısmen de teknolojinin ilerlemesi sayesin­
de, hükümdarların ve din adamlarının iktidarı daha az ön plana çıkar­
ken çiçek kültürü daha sivil, burjuva ve belki de daha halka ait bir ka­
raktere büründü. Dördüncü olarak, bu dönemde Doğu Akdeniz’de ye­
tiştirilen çiçek türlerinde bir çoğalma meydana geldi.
Akdeniz’in kuzeyinde kalan bu bölgelerde hem yaşamda hem sa­
natta, hem bahçelerde hem de edebiyatta hâkimiyet kuran çiçek lotus
değil gül oldu. Gül edebiyatta çiçeklerin en güzeli, tanrıların memnu­
niyeti, C upido’nun* yastığı ve Aphrodite’in elbisesiydi.102 Nesir ve tah­
minen gündelik konuşmanın yanı sıra şiir dilinin standart imgelemine
de (“gül parmaklı seher”) damgasını kısa sürede vurdu. Resim sanatın­
da, gülün beş taçyapraklı çeşidinin, ikinci binyıl gibi çok erken bir dö-
101. Plutarkhos, Stili. 31.10; Litllewood 1987; 11. “Katiller bile, 'bu adamı güzel evi öldür­
dü, üçte birini sıcak ham am ların oluşturduğu bir bahçesi v ardı’ demeye başladılar” {Plu­
tarch's Lives, Sulla. The Drydetı Plutarch. gözden geçiren A. H. Clough. c. 2, E verym an’s
Library, Londra, s. 172). Plinius da S ulla’mn bu zorbalıklarına özellikle dikkat ç e k e r am a
aslında çoğu im parator m ülk müsaderesi yapm ıştır, hem de sadece horti sahiplerinden değil:
örneğin, vasiyet bırakm aya m uktedir olmayan ya da bunu çeşitli nedenlerle yerine getirem e­
yen kişinin malını içeren botta catluca, otom atik olarak im paratorluk fisa ts 'u n u n [hazinel
eline geçiyordu.
* Eski R om a'da aşk tanrısı; Yunan aşk tanrısı E ros’un Latince karşılığı, (ç.n.)
102. Anacreon. Odes, 35, 1-2; 53; 55, 1-10, çeviren T hom as Moore.

95
Çiçeklerin Kültürü

neme ait G irit’teki Knossos sarayındaki Mavi Kuş freskinde tasvir edil­
diğini görüyoruz (Burası safranın da evidir); gül aynca bez dokumala­
rına da girmiş, Troya’da Hektor öldüğünde Andromakhe’nin dokumak­
ta olduğu gül desenli erguvan renginde iki katlı kumaşın parçası olmuş-
^ 103
tu.
Güller daha sonra lüksün sembolleri haline geldi. Zeus safran, lotus
ve sümbüllü bir yatakta uyumuştu; ama Rom a’da iyi yaşamı güllerin
taçyapraklanndan yapılan yatak temsil ediyordu.104 Bununla birlikte,
gülün daha melankolik bir yanı da vardı; bunun nedeni cenazelerde
kullanılması ya da dikenleri olması değil, daha sonra gelen kültürlerde­
ki biçilen diğer çiçekler gibi, hazzın çabuk solan doğasını temsil etm e­
siydi. Dolayısıyla bu çiçek sadece lüksün sembolü olmamış, yaşamın
kendisi hakkında bir uyarı mesajı da taşımıştı; gülün içinde çürütücü
bir yara bulunuyordu.

R esm edilen Çiçekler

Roma çiçek kültürü hakkıııdaki bilgimiz bir tek edebi betimlemele­

re dayanmıyor; özellikle Vezüv Dağı’mn gölgesinde, son yıllarda ger­
çekleştirilen dikkatli bahçe arkeolojisi çalışmaları da tek kaynak değil­
dir. Pompei’nin bahçelerinde, yıl boyunca yaprağını hiç dökmeyen
hepyeşil bitkiler ekiliydi. Daha büyük bahçelerde ise muhtemelen Pli-
nius’un onayladığı budama sanatından örnekler vardı ve birçoğu Yu­
nan heykellerinin kopyalarını içeriyordu. Evet, gerçek çiçekler ancak
“arızi bir rol” oynamıştı; ama tasvirleri yaygındı.105Zira Pompei’nin sa­
kinleri, evin merkezini teşkil eden sütunlu bahçelerinin duvarlarını,
kısmen trompe l’oeil [gözboyamaca] yoluyla boyutlarını büyük göster­
mek amacıyla, satın aldıkları ya da yetiştirdikleri çiçeklerin resimleriy­
le süslüyorlardı (Renkli resim IL I).106 Zakkum gözde bir çiçekti; ama

103. Iliad. X XII.441. Hurst 1967; ya d a A. T. M urnıy’ın çevirdiği Loeb baskısında olduğu
gibi (1976: ii, 487), daha genel olarak "rengârenk çiçekler işlemek"; zira Liddell ve S cott'ta-
ki thröna'nm anlam ı budur: "kum aşa işlenm iş çiçekler” ya da "ilaç ve m uska olarak kullanı­
lan ollar”. [Türkçe çevirisinde: "Y üksek bir sarayın odasında kumaş dokuyordu o/erguvan
renginde bir kumaştı bu. iki katlı/alacalı süsler işliyordu kumaşın içine", İlyada. çev. Azra
Erhat-A. Kadir. 18. baskı, İstanbul. Can Y ayınlan, 2004]
104. Cicero, Tuscu. quacsl„ V.26; D ’A ndrea 1982; 80.
105. Gül. zam bak ve m enekşe en sık zikredilenlerdir: bunların yanında mersin çiçeği, çiçek­
ti sarm aşık, kartopu çiçeği, kasım patı. M adonna zambağı, gclincikgiller, süsen ve zakkum
vardı (Jashem ski 1979: 4 7 ,5 4 ).
106. Jashem ski 1979: 273. Y unanistan’da sütunlu evlerde neredeyse hiç bitki olm adığı gö­
rülüyor (s. 18).

96
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

kuşlar ve bazen vahşi hayvanlar ve mitolojik figürlere de rastlanıyordu.

Çiçekler bu yolla ebedileşiyor, tıpkı zaman zaman boş havuzların ba­
lık, yalın duvarın heykel ve çelenk resimleriyle süslenmesi gibi, çırıl­
çıplak avlulara da daimi bir arka plan dekoru sağlanıyordu.
Çiçek resimlerinin kullanım alanı bahçeyle sınırlı değildi. Bir evin
tavanına yerleştirilmiş çerçeveli bir panel üzerine, karanlık bir arka pla­
na karşı güller, peygamberçiçekleri ve diğer çiçeklerden oluşan bir
kompozisyon tatbik edilmişti. Mozaikler ve Roma sanatının diğer bi­
çimleri gibi böylesi resimler de muhtemelen, İskenderiye ve Pergamum
[Bergama] gibi Helen kentlerinin başarılarını daha az maliyetli ve da­
ha kalıcı yollarla kopya etme çabasıydılar.107 Acaba bu resim, İmpara­
tor Elagabalus’un konuklarını çiçeklere boğmak için kullandığı tersine
çevrilebilir tavanının görsel bir versiyonu m uydu?108
Pompei’de yapılmış olan bu resimler, Püritenlerin ve başka insanla­
rın, ister tiyatroda isterse sanatta olsun tasviri aldatma olarak görüp ona
itiraz etmelerinin net örneklerini sunarlar. Lararia'm vi duvarında, hi­
maye edici tanrılara daimi bir adağı temsil eden bir çelenk vardır. Bu,
mezara konan plastik çiçeklerle aynı niteliğe sahiptir ve benzer itiraz­
lara yol açar. Kalıcı olmayan bir sunu, yani bir çiçek ya da bitki, kalı­
cılığı olan bir biçime sokulmaktadır. Bir süsleme türü olarak makul

107. Duvarlara süslem eli kum aşlar ya da halılar asm anın daha ucuz bir alternatifi olan duvar
resimlerinin rolü hakkında bkz. G om brich (1979: 173); yazar bunu, “ m etafor" sözcüğünün
Yunanca bir anlam ı olan skeuomorphs ile. yani yeni nesnelere (örneğin arabalar) eski model­
lere (örneğin at arabası) göre şekil verme eğilim iyle ilişkilendiriyor. R om a’da böylesi repro­
düksiyonların kullanım alanı düşük maliyetli konaklarla sınırlı değildi.
108. Littlcvvood 1987: 25-6. Efemine oğlan İmparator M arcus Aurelius Antoninus, namı di­
ğer E lagabalus’un tavandan dökülen çiçekler ve diğer gösteriş m eraklan hakkında bkz. Hay
1911: 245. Çiçeklere yaptığı büyük m asraf sadece süsleme amaçlı değildi. Yemek masasında
gelincik ve ballı kakırcalar olurdu; m ulsum olarak bilinen bir kokteyl beyaz şarap, gül, süm ­
bül, apsent ve balla hazrrlamrdı: yataklara çiçekler ve parfüm ler saçılır, yürüdüğü yol zam ­
baklar. m enekşeler, güller ve nergislerle kaplanırdı (s. 254-6). Bkz. Sir Lawrence Alma-Ta-
dem a'm n The Roses o f Heliogabalus (1888) adlı resmi: bir Victoria dönemi sanatçısı olan
ressam, klasik zam anlardaki kadınlan ve çiçekleri resm eden canlı tablolar yapm ış, bunun so­
nucunda o n a " H o lly w o o d 'a İlham V eren R essam " denm iştir (A sh 1989). T abi-
ı ki o Püritenliğin sonunu birçok şekilde tasvir etm ektedir. A ynca, Toprak Ana Kybele tan­
rıçasına güller serpilm esi hakkında bkz. Lukretius. D e natura rerum, П.624-8: ve düğün oda­
sı için benzer bir uygulam aya dair bkz. Claudian, S horter Poems, 35, 116-9: “Evlilik odası­
nın kapılanna v an r varm az, kırmızı bahar çiçekleriyle dolu sepetlerini boşaltırlar ve her ya­
na güller ...v e V enüs’ün çayırından toplanm ış m enekşeler saçarlar.” C oats'a (1970: 163) gö­
re, yemek m asasının üzerine bir gül asm a da benzer bir uygulam aydı ve m asada konuşulan­
lara şahit olan konuğun, ona sunulan m isafirperverliğin m ahrem iyetine saygı duyması gerek-
hğine işaret eden sub rosa deyim ini ortaya çıkarm ıştı. Öte yandan. Thomas (1983: 230) bu
âdetin XVI. yüzyılda ortaya çıktığını söylerken, The O xford English Dictionary bu deyimin
Almanca kökenli olduğunu belirtiyor.
Rom a’da evlerde kutsal nesnelerin bulunduğu odalar; aile mabedi, (ç.n.)
Ç içeklerin Kültürü

olan şey, başkalarına, özellikle de o anda tepki veremeyecek ölülere bir

hediye olarak sunulduğunda değerini kaybeder; bazıları için bu bir hi­
le ya da aldatmadır. Tabii ki çelengi yapanlar ona böyle bakmıyorlar­
dı; ama Püriten bakış, insan eyleminin yüzeyinden çok uzak bir nokta­
da değildir.

Ç içeklerin Pazarlan m ası

Atina’da filozof Epiküros bahçe oluşturan az sayıda kişiden biriydi

ve kurduğu bahçenin felsefe okuluyla bağlantısı vardı. Öte yandan, Ro­
ma dönemine gelindiğinde, örneğin Pompei kenti içinde ve civarında
özel bahçelerin yaygınlaşmış olduğuna dair elimizde bolca kanıt mev­
cuttur. Rom a’nın ilk dönemlerinde hortus [bahçe] öncelikle bir mutfak
bahçesiydi ve çiçekler evin avlusunda yetiştiriliyordu. Bununla birlik­
te, M.Ö. 79 yılma ait çok iyi muhafaza edilmiş Pompei kalıntıları,
Campania’nın bu verimli bölgesinde çiçek kültürünün yaygınlığına
ilişkin sağlam kanıtlar sunar. Bu kültürün güllerinden Plinius övgüyle
bahseder. Roma sukemeri kente bol miktarada su getiriyor ve havuzla­
rı, çeşmeleri ve sulanan fidanlıkları besliyordu; dolayısıyla, kent bah­
çelerinin dışı artık mersin, zakkum ve sarmaşık gibi hep yeşil bitkiler­
le sınırlanmıyor, mevsimlik çiçeklerin renkleriyle de canlanıyordu.'“1
Günümüzde bile iklim ve toprak, her yıl birisi çiçekler olmak üzere üç
tür ürün yetiştirilmesine olanak sağlamaktadır ve bölge Avrupa'nın bir­
çok büyük tohum şirketi için bitkiler üretmektedir. Aynca, geniş bir bi­
çilmiş çiçek piyasası için karanfiller, güller, karga soğanları ve sümbifl-
teberler yetiştirilmektedir.110
Antikçağda Pompei’de çiçekler başlıca iki amaç için yetiştiriliyor­
du: Çelenkler (coronae) ve parfüm (odor) için. Çelenk yapımı ve kul­
lanımının örneklerine çeşitli çizimlerde ve resimlerde rastlanır. Çiçek­
çiler hem kendileri çelenk yapıyor hem onları imal eden başkalarına da
çiçek satıyorlardı; bu durum bugün Hindistan’daki çiçek pazarlarında­
ki duruma çok benziyordu. Gerçekten de, görünüşe göre taç (Yunanca
stephanos) insanların başlarının ve hayvanların boyunlarının etrafına
sarılan Hint usulü çelenklerden (corona longa\ Yunanca hypothymia-
des, “parfüm yükselen”) türetilmiştir. Yaprak taçlar da mevcuttu ve bir­
birine dikilmiş yapraklarıyla bolca tasvir edilmişlerdi. Kazılar kentte ne
kadar çok bahçe olduğunu ortaya çıkarmaktadır; bunların birkaçı ev içi
109. D 'A ndrea 1982: 4.
110. Jashem ski 1979: 287-8.

98
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

kullanımın yanı sıra pazar için de çiçekler üretiyordu. Ama çiçeklerin

büyük kısmının, şehirlerin yakınlarında zengin toprak sahiplerinin top­
raklarında yaşayan çiftçilerden geldiği anlaşılmaktadır.
Süreklilik arz eden Latince düzyazının en eski ömeği, C ato’nun
(M.Ö. 234-149) De agri cultura adlı çalışmasıdır. Yazar burada dokuz
parçadan oluşan bir arazi betimler; bunlann üzüm bağından sonra ge­
len İkincisi sulanan bir bahçedir. Eğer arazi bir kentin yakınındaysa, bu
bahçede sebzeler ve çelenkler için çiçekler olm alıydı.'” Kente yakın ol­
ma ifadesi, “şehir dışı”na çıkıp kırsal bir inzivaya çekilme (Vitruvius
buna, villa pseudourbana der) anlamıyla sınırlı değildir; daha ziyade
hem şehirdeki eve hem pazara ürün sağlama fırsatını akla getirir.”2
Varro da arazinin konumuna dair aynı tavsiyede bulunur: “Şehre yakın
yerlerde büyük bahçelere sahip olmak kârlı bir iştir; bahçede yetiştire­
ceğin menekşe, gül ve birçok başka ürüne kentte talep vardır.”"3 Ro-
m a’nın civarındaki bölge, gerçekten de, pazar bahçeciliğinin geliştiği
yer olarak ünlüdür.”4
Ptoleme döneminde M ısır’da, özellikle de İskenderiye’de, ayrıca
Yunanistan ve geç Cumhuriyet Rom a’smda çiçekler pazarlanabilir
mallardı ve sadece yetiştiricilere değil, zorunlu olarak satıcılara da ih­
tiyaç duyuyorlardı. Daha sonraki dönemlerde Avrupa’daki duruma çok
benzer biçimde, satışın başlıca dört yolu vardı: Pazaryeri, çiçekçi dük­
kânları, yarı-daimi çiçekçi tezgâhlan, seyyar çiçek satıcıları (Resim
2.1 i). Çiçekler kenti (“la ville des fleurs”) İskenderiye’de çelenk yapı­
mı, mesleki bir grubun varlığını akla getirecek şekilde, şehrin özel bir
mahallesindeki kadınlann işiydi.”5 Pom pei’deki resimlerde, şarap ve
vücut yağı üretmenin yanı sıra çiçek satıcılığı yapan küçük cupido tas­
virlerine rastlanır (Resim 2.12)."6 Gerçek hayattaki çiçekçiler ise bir­
çok açıdan daha sert kişilerdi. Yunanlı oyun yazan Aristophanes alay­
cı bir biçimde, mersin çiçeği pazannda “tannlar için çelenkler yaparak”
ailesini geçindirmeye çalışan beş çocuklu dul bir kadının hikâyesini an­
latır.”7 Bunu, tragedyacı Euripides, tanrıların olmadığı konusunda hal­
kı ikna edene kadar başarır; bu olaydan sonra ise satışlan yanya düşer.
111. Cato, D e agri cultura, 8.2.
112. Littlewood 1987: 12.
113. Varro, Rust., 1.16.3; Purcell 1987: 188. Y etiştirilen m enekşeler m uhtem elen şebboydu
(Jashem ski 1979: 54).
114. “C 'est en E g y p te ...q u ’il faul chercher l’origine des cultures florales ‘industrielles’ qui
prospère à côté de Rome et fournissent les roses, les violettes et les autres fleurs aux fabri­
cants de couronnes et aux convives des banquets” (Grim ai 1969: 60).
115. Courbaud 1899: 12.
116. In the House o f the V cttii, bkz. Jashem ski 1979: 268. Şekil 3 9 7,399.
117. Thesm ophoriazitsae, 450.

99
Çiçeklerin Kültürü

Resim 2.11. T ezgâhlan ve seyyar çelenk saücılanyla, Romalı çiçek sancılan resim leri (Jas­
hemski 1979: 268)
B aşlangıç: Bahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

101
Çiçeklerin Kültürü

Ama o zaman bile, teslim etmesi gereken yirmi sunu çelengi vardır. Bu
hikâye, çiçekler, tanrılar ve dolayısıyla tanrı ikonları arasında sıkı bir
ilişki olduğuna işaret eder; “görünmez tann”ya bir şey sunmak zordur.
Şüphesiz daha alt statüde olan seyyar satıcılar mallarını sokaklarda
dolaştırarak satarken,"8 üçüncü grubu oluşturanlar daha büyük işler be­
ceren çiçekçilerinden oluşuyordu. Bunlardan biri olan çelenkçi kadın
Glycera, yaptıklarım kendi eserlerinde tasvir etmeye çalışan Yunanlı
ressam Pausias’ın sevgilisiydi."9 Ama ressamın yeteneklerini sınamak
için, yaptığı düzenlemeleri hep değiştiriyordu; “Sanat ve Doğa arasın­
da bir düello vardı” sanki.120 Çiçekçi kızların, daha sonraki dönemlerde
de olduğu gibi, sıkça haz nesneleri oldukları anlaşılıyor; bunun nedeni
kısmen sattıkları malın çekiciliği, kısmen de, onları müşterileriyle ya­
kın temasa geçiren işlerinin doğasıydı. Zira satıcılar çoğunlukla kadın­
dı. “Çiçeklerden çelenkler örenler” diye yazmıştır Sappho, “daima kız­
lardır”;121 başka yerlerde de, çelenk yapımı münhasır kadınların işi ol­
masa da, çiçek satıcılarının ve tabii çelenkçilerin de çoğu kadındır. Çok
daha geç tarihli olan Greek Anthology (v.81) sofist Dionysios’a atfedi­
len bir şiir içerir: “Güllerin var, caziben gibi; peki ne satıyorsun; ken­
dini mi, gülleri mi yoksa ikisini de m i?”1“ Hem çiçeklerle süslenmek
118. L ucius’un eşeğe dönüştüğü hikâyede, tekrar insan olması ancak gül taçyaprakları yiye­
rek m üm kündür. Önce bir bahçeye dalar: am a oradaki bitkilerin zakkum olduğunu fark eder.
En sonunda sokaktan geçen, taze güller de dahil olmak üzere her türlü çiçekten yapılm a taç­
lar ve çelenkler taşıyan birine rastlar. O nları yiyince eski haline geri döner (Lucius o f Patras
1822: 90); gülün sihirli vasfı onu tekrar insan yapm ıştır.
119. Pausias’ııı sıephaneplokos olarak bilinen tablosunun m odem versiyonu, Rubens’in Pa-
ıısias ve G lycera resm id ir bir çiçek ressam ının, m uhtem elen Osias B eerl’in işbirliğiyle ya­
pılm ıştır. Freedberg bu resm i, sadece geleneksel sanat-doğa tem asının (resm edilen doğal
olandan üstündür) bir yeniden işlenm esi olarak değil; aynı zam anda “geleneksel olarak aşa­
ğı derecede bir tür olan çiçek resm inin yeni kazanılan statüsünün bir ifadesi” olarak görür
(1981: 121). W ashington, D C ’dekj N ational M useum o f Am erican A rt'ta, Randolph Ro-
g ers’ın yaptığı, “ Pom pei'nin k ö r çiçekçi kızı” N ydia’ııın bir heykeli bulunur; kaynağı Bul-
vver-Lytton 1834 olan heykel 1855-1856 yıllarında m erm erden yapılm ıştır.
120. Plinius. Nat. H ist.. X XI.iii. Ç in ’de Tang Hanedanı dönem inde üst tabakayla düşüp kal­
kan fahişelerin ressam lara m odellik yapması hakkında bkz. Laing 1988: 35.
121. Saklatvala 1968: 72 (41); buradaki parçalarda gerdanlıklara (47), çelenklere (49) ve ay­
rıca O vidius’un “ Sappho'dan Paon’a" m ektubunda. Arapların getirdiği parfüm lere (s. 194)
gönderm eler vardır.
122. Şair ve oyun yazan E ubulus'un kayıp bir çalışm asının başlığı gerçekten de “çelenk sa-
tıcılan ”ydı; gerçi “çelenkçi kız"dan ziyade "bir çelenkçi" hakkmdaki oyun anlam ını verse
de. N aevius’un C orollaria’sm m orijinalinin bu olduğu sanılm aktadır. G örünüşe bakılırsa çe­
lenk sancılan düşük ahlâki karakterde olm alanyla ünlüydüler; am a H unter (1983: 191) bu
karakterlerin fahişe dem ek olduğu yönündeki iddiayı reddeder. A nthology'dc Fragman
9 8 'deki yaşlı başlı ve m akyajlı kadınlar, hayatlanııın dinç evrelerini geçirm iş hetaerae, yani
üst tabaka falıişeleridirler; bu kadınlar çelenk satıcısı da olahilir, onlarla karşılaştırılan başka
bir gruba da ait olabilirler. Fragm an 104’te. (erkek) m üşterisine, “B öyle (kekik) kokan bir k ı­
zı öpm eyi kim istem ez?” diyen bir çelenk satıcısından bahsedilir (D 'A ndrea 1982: 84).

102
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

hem çiçek satmak sadece cinsellikle değil; cinselliğin satılmasıyla da

özdeşleştiriliyordu ve hetaerae'yi' alıcının gözünde daha çekici kılı­
yordu.123
Taçlan elbette her iki cinsiyet de kullanıyordu; ama erkekler başta
geliyordu. Bazı insanlar kendi taçlarını kendileri yapıyor, bazılanysa
onlan pazardan satın alıyordu; ama yöneticilerin ve zenginlerin konak­
larında bu özel iş için çalışan elemanlar vardı. İskenderiye’deki Mısır­
lı zanaatkârlar bilhassa kıymetliydi; ama çiçek örme işiyle uğraşanlar
başka ülkelerde de çalışıyordu. İskender’in istilacı ordusu Pers Kralı II­
I. Darius’un sarayını ele geçirdiğinde orada, müzisyenlik de yapan 329
cariyenin ve başka birçok çalışanın yanı sıra, taç örme işiyle uğraşan 46
ve parfüm imalatı yapan 14 adam bulunmuştu.124

Lüks M alların Ticareti ve O nu E leştiren ler

Bahçecilik çoğunlukla, ticari olan ile estetik olanın bir karışımını

içeriyordu. Bir sonraki yüzyılda Plinius’u, C ato’nun ifadelerini estetik
açıdan yeniden yorumlarken buluyoruz; Plinius’a göre Cato, “açılan çi­
çeklerinin verdiği tarif edilemez hazdan dolayı”, insanları bahçelerine
ektikleri bitkiler araşma “çelenklik çiçekleri” de katmaya teşvik etmiş­
ti. Bunların kıymeti sağladıkları faydayla (usus) değil, “ [Doğanın] sa­
dece bir anlığına meydana getirdiği -dolayısıyla gözün en hoşuna gi­
den taze çiçeğin, en erken solacak şey olduğuna dair açık bir uyan
olan - açtıkları çiçeklerle ve hoş kokularıyla” ölçülmeliydi;125 böylece
felsefe, din ve sanatın yukanda karşımıza çıkan genel temasına yeniden
parmak basıyordu. Öte yandan, iddia ettiğine göre ilk çelenkler çiçek­
lerden değil; kutsal kullanım alanlan olan ağaçlann dallarından ve yap­
raklarından yapılıyordu. Gerçekten de Plinius, hem askerler hem sivil­
ler arasında en yüksek onur derecesine sahip ot çelenklerden bahse­
der;126 “bugün bile Almanlar arasında mevcut olan” bir fikirdir bu.127
Sadelikte ve Almanların saf âdetlerine bağlılığında bir gerileme oldu­
ğu anlayışı, daha genel bir lüks ve dekadans eleştirisinin bir parçasını
oluşturur; Tacitus’un Germania'smdaki aile hayatı anlatısı da bunun
başka bir örneğidir. Plinius çiçeklerin ancak daha sonraki dönemlerde
* Antik Y unanistan'da üst tabaka fahişeleri (ç.n.)
123. A thcnaeus, Deipn.. XX.679.
124. Deipn., X lII.iv.8.
125. Plinius. Nat. Hist., X X J.İ.l.
126. Plinius. N a t. H u t.. X X n.iv.6.
127. Plinius. Nat. H u t., XXII.iv.8.
Çiçeklerin Kültürü

kullanıldığını öne sürer; bu kullanımların “ Mısır çelenkleri ve yılın

toprağın çiçekleri kabul etmediği zamanlarında boyalı boynuz pulların­
dan yapılma kışlık çelenkler” içerdiğini belirtir.128 Gerek B atı’da gerek
Doğu’da, ürün alınmayan mevsimlerde ve taze çiçeklerin uygun olma­
dığı amaçlar için yapay çiçeklerin kullanılmasının tarihi, yetiştirilen çi-
çeklerinki kadar eskidir. Plinius ayrıca, “hanımlarımızın en son lüksü”
olan, “hint sümbülü yapraklarından [folia]”m ya da “parfüme batırılmış
alacalı ipekten yapılma”130 çelenklerden bahseder. Bazen taze çiçekler
bile parfüme batınlırdı. Yabancı kökenli, belli bir mevsimi olmayan
davranışlar ve değişen moda, Plinius’un eleştirisinin temelinde yatan
temalardır. Belirttiğine göre, “gerçek taçyapraklarından örülen, haliha­
zırda sadece Hindistan ve daha uzak diyarlardan getirilenler haricinde­
ki” hiçbir çelenk modaya uygun değildi.
Kurutulmuş ve yapay çiçeklerin ve parfümlerin ticareti M ısır’la ve
Doğu’yla yapılan lüks mallar ticaretinin bir parçası olarak tartışılırken,
taze çiçeklerin ticaretinin niteliğine dair pek az şey söyleniyor. Roma­
lılar kendi bahçelerinde çok az çelenk çiçeği çeşidi, “aslında sadece
menekşe ve gül”131 yetiştirdikleri için, böylesi çiçeklere yönelik bir ta­
lep mutlaka olmalıydı. Plinius süsenin faydasız bir çiçek olduğunu söy­
ler; çünkü çelenk yapımında kullanılmıyordu; öte yandan kökleri vücut
yağı ve ilaç yapımında kullanılıyordu. En güzel kokulu güllerin Kuzey­
batı Libya’daki Cirene’den gelenler olduğu söylenirdi; ama Ispan­
y a’daki çeşitler de bütün yıl çiçek açtıkları için kıymetliydi.132 Dolayı­
sıyla, Akdeniz’in başka bölgelerinden ve daha ötelerden gelen çiçekler
Rom a’da biliniyor ve kullanılıyordu: Bugün nasıl insanlar Fransızların
kırmızı ve Almanların beyaz şaraplarından bahsediyorsa, Virgilius" da
Suriye’nin gülleri ve Horace İran’ın çelenkleri hakkında yazmıştı.133
Ama Mısır, sürekli eleştiri konusu olan bu ticarette ana üretici konu­
mundaydı.133 M artial’m bu ticarete dair kısa şiirini, çiçek kültürüyle
olan genel alakasından dolayı tamamen alıntılıyorum:

128. Plinius, Nat. H isl., XXI.İii.5.

129. Hini süm bülü (Nardostachys jatam ansi). Blondel bu ürünü. Fransa’da eskiden fteu rs
italiennes [İtalyan çiçekleri] olarak bilinen, "endüstrinin günüm üzde dahi taklit ettiği" bitki­
lerle karşılaştırır (1876: 84).
130. Plinius, N at. H isı., X X ll.viii.l 1.
131. Plinius, Nat. IIİst., X X II.x.l4.
132. Plinius, Nat. H isı., X X Il.x.l9.
133. Virgil. Eclogues, IV.29: "A sur rayihası toprağı dolduracak” (bkz. R oyds’un çevirisine,
tarihsiz: 25).
134. B londel'in (1876: 70) S aum aise’e dayanarak söylediğine göre, her iki haftada bir Ka-
taplııs adı verilen, her türlü çiçek yükü taşıyan ticari gem iler İskenderiye’den Rom a limanı
O stia'ya geliyordu. Bu ifadeyi doğrulayacak başka kaynak bilmiyorum.
 B aşlangıç: B ahçeler ve Cennet, Ç elenkier ve Kurban

Kış güllerini göndermişti sana Nil Nehri,

Sezar, gösteriş içinde, nadirdirler diyerek;
Ama şimdi elçisi görmeye değer
Kapın, Pharos’un bahçesini yoksul ve yabani kılar;
Tatlı Flora’nın hâzinesini her yerde gözler önüne serdi
Paestan gül bahçelerindeki ihtişamı da;
Nereye baksa arayan gözleri halka halka dumanlarla
Aydınlanmış bir sokağa çarpar, çiçeklerle bezeli Roma’ya.
Mısır, Roma’mızın semalarıyla yanşamazsın,
Demetlerini gönder bize ve götür güllerimizi yuvaya.135

Çiçeklere dair bu yorumda eleştirel bir taraf var; bir kez daha, tersi
olacak yerde, zaruri malların karşılığında lüks malların alındığına şahit
oluyoruz. Bu ithalat gündelik kullanıma dönük (muhtemelen çelenk
olarak değil de saksılarda), kendi mevsimi dışında da mevcut çiçekler­
den ibaret değildi; aynı zamanda, M ısır’ın bir Roma eyaletine dönüş­
mesinden sonra Roma’da boy gösteren “ Doğulu” kültler için gereken
çiçekleri de içeriyordu.136 Örneğin, bereket tanrıçası İsis kültü, palmiye
dallan ve güllerin yanı sıra lotus çiçeğinden yapılma taçlar da gerekti­
riyordu.137 İskenderiye’nin hoşkuran [Amaranthus] çiçekleri dayanıklı­
lıklarından dolayı çok kıymetliydiler; ve Plinius’un, ıslatıldıklannda
canlanabilirler ifadesine bakılırsa, ithal edilen çiçekler arasında muhte­
melen onlar da vardı.138
Romalıların kendileri, seralarda olmasa bile en azından ısı kullana­
rak, turfanda çiçek yetiştirme usulleri geliştirmişlerdi.139 Bu yöntem so­
nunda onları dışarıdan gelen ürünlere daha az bağımlı kıldı; ama lüks
arayışı için doğaya lüzumsuz bir müdahalede bulunmaya karşı eleştiri­
ler de yükseldi.I4U Fransız bahçecilik tarihçisi Gibault, “culture for-
135. M artial, Epigram s, V1.80; Pott ve W right tarihsiz: 189.
136. “D oğufluj” sözcüğünü tırnak içinde kullanıyorum ; çünkü, başka yazarların başka bağ­
lam larda tartıştıkları gibi, bu kavram a büyük bir ihtiyatla yaklaşılm ası gerekm ektedir. Bir
düzeyde basitçe “ Doğu’dan gelen” anlam ına gelir; am a klasik dünya hakkında yazan birçok
yazar ona acayip, gizem li, akıldışı gibi yan anlam lar yüklem ektedir. Bu anlayış Çiçeklerin
D ili'ne ilişkin XIX. yüzyıl tanışm aları bahsinde tekrar karşım ıza çıkacak. Benim bu kavra­
ma yüklediğim anlam sa tamamen aksi bir istikam ette seyrediyor. Doğu pek çok bağlam da
Batı için uygarlaştıncı bir güç olm uştur; am a özgül bağlam lar haricinde, baskın bir yönün ye­
rine diğerini geçirm ekle pek bir şey elde edem eyiz. En genel düzeyde, okuryazar ve ileri ta­
nın toplum lannın birbirlerine yaklaştıktan noktalara dikkat çekm eye çalışıyorum .
137. A puleius. M et., XI. Courbaud, V atikan'da bulunan lotus çiçekleriyle süslü bir şam dan­
dan bahseder (1899; 12); Pom pei'deki Faun Evi’ndeki Nil m ozaiğinde bir Hint lotusu görü­
lür (Jashem ski 1979:20).
138. Jashem ski 1979: 273.
139. Jorel 1892:41; Littlewood 1987: 20.
140. ‘‘Kışın gül arzulayan ya da zam bak gibi bir bahar çiçeğini sıcak su ısıtıcıları kullanarak
ve sıcaklıkta suni değişiklikler yaparak yetiştirm eye çalışan insanlar Doğa’ya karşı yaşamı
yorlar m ı?” (Seneca, Epistoiae morales, 122: Purcell 1987: 190).

105
Çiçeklerin Kültürü

c£e”yi [turfanda tanm ] ancak çok ileri uygarlık dönemlerinde gelişebi­

len “la culture de luxe” llüks kültürü] olarak tanımlar.141 R om a’da ve
Avrasya'nın başka yerlerinde bu tür bahçeciliğin varlığına dair elimiz­
de bolca kanıt mevcut. Kuşkonmaz ve enginar gibi sebzeler, bir ha­
mamda olduğu gibi sıcak su ve buhar kullanılarak ya da cam değil de
saydam taşla (specularia) yapılan seralarda veyahut güneşin altında ha­
reket ettirilebilen tekerlekli yük arabaları ihorti pensiles) kullanarak
turfanda olarak yetiştiriliyordu. Böylesi etkinlikler yaygın değildi ve
yoksulların sebzeleriyle yetinmeyi salık veren Stoacı fılozoflarca kına­
nıyordu. Ama soylular arasında, her büyük ziyafette ihtiyaç duyulan bu
lüks ürünlerin, özellikle de güllerin tüketimi görülmeye değer düzey­
deydi. Suetonius, kullanılan güllerin maliyetinin 4 milyon sesters" ol­
duğu bir şölen düzenleyen, N ero’nun bir arkadaşından bahseder. Bu
devasa talebin karşılanması için, yerel turfanda çiçek üretimine ek ola­
rak Mısır ve Cam pania’dan ithal edilmeleri gerekiyordu.

Ç içeklerden Ç ıkarılan Parfüm ler

Çelenkler çiçeklerin başlıca kullanım alanıydı; ama çiçekler aynı

zamanda yerlere seriliyor, yiyecek olarak ve Plinius’un uzun uzun tar­
tıştığı tedavi edici amaçlar için de kullanılıyordu. Bununla birlikte, baz
ve renklendirici olarak sıvıyağları, buharlaşmayı geciktirmek için de
sakız ya da reçine kullanan parfüm imalatına da girmişlerdi.142 Kokular,
taçlardan çok daha somut bir biçimde, genellikle farklı yerlerle özdeş-
leştirilirdi. Süsen parfümü genellikle Korinthos’tan, gülyağı Phase=
lis’ten, safran yağı Klikya’daki Soloi’den, üzüm çiçeği ve servi kokusu
Kıbrıs'tan, mercanköşk ve ayva çiçeği Kos’tan gelirdi; bunlara ek ola­
rak badem ve nergis kokulan ve birçok başka çeşit mevcuttu. Parfüm
ve vücut yağı yapımında kullanılan malzemelerin bazılan (Bunlara “ya­
bancı özler” denirdi) uzak diyarlardan gelirdi. Bu yabancı özler, imalat­
ta kullanılan bütün malzemelerle birlikte, parfümü çok pahalı bir ürün
haline getiriyordu; dikkat çekmek için hem erkekler hem kadınlar tara­
fından kullanılan “bütün lükslerin en 1üzumsuzu”ydu.1,wTütsü gibi par­
fümler de sunulann belli bir bölümünü oluşturuyordu ve ordunun kar-
141. G ibaull 1898b: 1109.
* Rom a para birim i, (ç.n.)
142. Plinius, Nat. Hist.. XIII.
143. Plinius, Nat. Hisı.. X lll.iv.20. Erkeklerin parfüm kullandıkları başlıca ortam lar sem poz­
yum lar. banyo ve egzersiz, sonraları ve kendi düğünleri idi. Bkz.. H unter 1983: 194; yazar
gönderm eler için Eubulus, Fragm ent 100 üzerine yorum da bulunuyor.

106
 B aşlangıç: B ahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

tal amblemleri ve sancakları tatil günlerinde hoş kokularla yağlanıyor­

du; Plinius bunu, dünyayı fethetmeleri için kartallara verilen rüşvet ola­
rak adlandırmıştı.144 Taçlar gibi parfümler de tamamen belli bir toplum­
sal cinsiyetle ilgili şeyler değildi.
Bitkisel yağlar uzun zaman boyunca, sadece vücuda sürmek ve ye­
mek pişirmek için değil; aynı zamanda çiçeklerin “öz”ünü muhafaza
etmek ve koşullara uydurmak amacıyla parfüm ve vücut yağlan için
baz olarak da kullanılmıştı. Antik dünyada çiçeklerin bu kullanım biçi­
mi, iki bakımdan, bir modanın (ya da “la mode”un) dışavurumuydu.
Kullanılan malzemeler çoğunlukla egzotik ve pahalı olduğu için, bu
kullanım zenginler ile daha doğrusu bazı zenginler ile ya da modayı ta­
kip eden zenginler ile yoksullan birbirinden ayınyordu. Ama hali vak­
ti yerinde olup da abartılı harcamalara karşı çıkmak, başka bir deyişle
Plinius'un, “kumaşlar konusundaki çılgınca gösteriş merakımıza uy­
durmak için ketenleri bile boyama”145çabalan hakkında yazdığında ser­
gilediği tarzda bir Püriten olmak da mümkündü. Böylesi hassasiyetler
Tertullianus gibi ilk Hıristiyanlar tarafından hemen onay görmüştü,
İkinci olarak, bu uygulamalar birinciyle alakalı başka bir açıdan daha
moda oluşturuyorlardı, zira tercihler devamlı değişmekteydi: Plini-
us’un belirttiği gibi, tıpkı modaya ayak uydurmak için imalat yerlerinin
yer değiştirmesi ya da aynı yerdeki imalatçıların değişmesi gibi, deği­
şik parfümlerin de modası geliyor ve geçiyordu.14* Sürekli değişimin de
yine, ciddi bir amaç eksikliğinin göstergesi olarak eleştirmenlerin öfke­
sinin hedefi olması muhtemeldi.
Çiçek yetiştiriciliğine ayrılan alan ve harcanan emek ne kadar bü­
yürse, tahıl ekimine ayrılan alan ve harcanan emek o denli azalıyordu;
lükse yönelik eleştirileri besleyen bir başka değişim de buydu. Görünü­
şe bakılırsa, bize bizim yetiştirmemiz gereken tahılı gönderin deme
noktasına gelinmişti. Ama dışarıyla olan karşıtlık içerideki bölünmele­
ri yansıtır. Çiçek kültürünün gelişmesi zenginlerin hayat standardında
bir artış anlamına gelir. Bu ise. sınırlı kaynakların ve insan enerjisinin
azınlık için mal ve hizmet üretilmesine kaydırılmasını içeren bir fark­
lılaşma ve lüks meselesi olarak başlar. Çoğunluğu yoksulların oluştur­
duğu bir toplumda sınıf-sınırlamalı tüketimin çelişkileri, sözü edilen
uygulamalar yeni ortaya çıkmışsa ve dış kaynaklı olarak görülüyorsa,

144. Plinius. Naı. H isı.. X lll.iv.22.

145. Plinius, Nal. Hint.. XtX.v.22.
146. Parfüm imalatına dair Pom pei'deki resimlere bkz. (Jashcm ski 1979: 268). Aristophanes
(Eceles., 841) parfüm salan kızlar hakkında çiçekçiler için söylediklerine benzer şeyler söy­
ler.

107
Çiçeklerin Kültürü

toprağın kullanım amacının asli ihtiyaçların sağlanmasından lüzumsuz

görülen ihtiyaçlara, faydacı değil “estetik” ürünler yetiştirilmesine kay­
dığı fark edilmişse, bilhassa belirgin bir hal alırlar.
Plinius’un şikâyetleri ne tamamen kendine has kişisel saptamalardı,
ne sırf edebi bir amaç güden denemelerdi; çünkü bahçelerin ortaya çı­
kışının yanı sıra, taçların da yaygın bir biçimde kullanılmasının impa­
ratorlukta yeni bir uygulama olduğu anlaşılıyor. Daha önce taçlar cesa­
reti ödüllendirmek için verilirdi. Flora festivalleri esnasında giyilebilir­
lerdi; ama akşam yemeklerinde ve özellikle kamusal alanlarda kesin­
likle takılamazlardı.147 Kullanım alanlarının genişlemesi Doğu’daki fe­
tihlerle ve Helen örneklerinin daha serbestçe benimsenmesiyle gerçek­
leşti. Taç bir refah ve uygarlık işareti addediliyordu; ama bazı eleştir­
menler onu devletin zayıflamasına ve belki de çöküşüne katkı yapabi­
lecek bir şey olarak görmüşlerdi.

Taç ve Çelenk K ullanım ı

Özellikle çiçekler, taçlar ve parfümler hakkında yazan bazı klasik

yazarların eserlerinde, taçların ve çelenklerin önemlerine dair bazı ka­
nıtlar bulabiliyoruz. Plinius Natural History [Doğal Tarih] adlı eserin­
de, muazzam bir taramaya dayanan bir bölümü, hem çiçeklerden hem
yapraklardan yapılma “taçlar”m tartışılmasına ayırmıştı. Kullandığı
kaynak olarak Claduius Satum inus’a ait bir kitabı vermektedir ve ko­
nuyla ilgili olarak Eschinus, Paschalius, Asclepiades, Apollodorus,
Philonides ve Hephaestion’un çalışmalarına da çeşitli göndermeler
yapmaktadır. Genel olarak konunun büyük bir edebi ilgi çektiği açıktır.
Taçların mevcut kullanım alanı epey genişti ve çoğunlukla neşeli
durumlara özgüydü. Ölenlerin taçlan tabutlarının üzerine konsa da ce­
nazelerde hiçbir zaman taç giyilmezdi. Köylülere ait çelenklerden, hat­
ta bazı yabani çiçekler kullanılarak yapılanlardan bahsedildiğini duy­
sak da, sanat ve edebiyatta keşfettiğimiz şey onların toplumun üst taba­
kalarında oynadığı roldür. Çelenkler Homeros zamanında dahi kulla­
nımdaydı; zira Akhilleus’un Hephaistos tarafından yapılmış kalkanın­
da, birbirlerinin bileklerinden tutarak dans eden gençleri ve evlenme
çağındaki bakireleri gösteren bir sahne süslemesi vardır: “Kızlar keten
giymişlerdi ipince,...kızlar güzel çelenkler takmışlardı başlarına.”148
Öte yandan bu tek örnek, eski Yunanistan’da taç kullanımının pek ge-
147. Blondel 1876: 60 vd.
148. Iliad. XVIII.352.

108
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

lişmiş olmadığını akla getirmektedir.1,19

Klasik Yunanistan’da seküler kullanımlar dinsel kullanımlara eşlik
etmişti; kurban töreninde hem kurban edilen hem töreni yerine getiren
kişi için bir çelenk gerekiyordu; bazen kurbanın adandığı tanrının hey­
keli için de çelenge ihtiyaç duyuluyordu. Athenaeus’a göre, taçların
Yunanlılar arasında ilk kullanımı, bir tanrının onuruna onu başa takma
şeklindeydi. Sappho, kendisine taze yeşil yapraklardan bir çelenk ör­
mesi için Dika’ya yalvarmıştı:

Çünkü öyle inanıyoruz ki Kharitler,' hiç çelenk takmayanlara nazaran çi­

çeklerle süslenenlere daha büyük inayet gösterirler.

Athenaeus yaptığı bir yorumda şunu da ekler: Sappho kurban töre­

ninde çelenkler takılmasını emreder, “çünkü bir şey çiçeklerle ne kadar
çok süslenirse, tanrıların gözünde o denli makbul olur”.150
R om a’da da çiçeklerin dinsel bağlam larda geniş bir kullanım ala­
nı vardı.151 Cenazelerde yığm larca çiçeğe ihtiyaç duyuluyordu. Ölü,
“onur ve sevginin bir ifadesi olarak” süsleniyordu. Tabut da benzer
biçimde süsleniyordu; cenaze ziyafetinde konukların üzerine çiçekler
saçılıyor ve mezarın içine kuru ya da yapay çiçeklerden yapılma çe­
lenkler yerleştiriliyordu.152 Roma yakınlarında bulunan, geç Flavia­
nus-erken Trajan dönemlerine ait bir m erm er kabartma, gömülmek
üzere yatırılm ış ve üzerine meyve ve çiçeklerle donatılmış iki yüksek
vazo konmuş bir kadını göstermektedir. Saçları hafif bir çiçek çelenk-
le süslenmiş olan kadının yanında, boynuna ağır bir çelenk yerleştir­
meye hazır bir adam durm aktadır.153 Sol tarafta bulunan bir akantus,
içeride ölü olduğunu göstermek için kapıya asılan yaprakları temsil
ediyor olabilir. Ölüler cenazeden sonra da tamamen terk edilmiyordu.
Mezarlar, ölüleri anmak ve hâlâ hatırlandıklarını göstermek için sık sık
taze çiçeklerle, özellikle de güller, zambaklar, menekşelerle donatılır-

149. H om cros dönem inden bahseden İskenderiyeli Clcm ent, ’’Eski Yunanlılar hiçbir zaman
çelenk kullanm adılar” (Paid., Il.vii.72) diye yazar, am a bir öm ek bulm a konusunda elbette
istekliydi.
* G öze hoş olanı sim geleyen tanrıçalar; Üç Güzel adı da verilen bu tanrıçalar Aglaie,
Euphrpsyne ve T halia’dır. (ç.n.)
150. A thenaeus. Deipn.. X V .675.
151. Yunanistan ve R om a’ya dair daha fazla öm ek için bkz. Lam bert 1878:470-7. Y azann
gözlem ine göre, h er tanrıya ay n bir çiçek adanıyordu; C eres’e gelincikgiller, V enüs’e
dağlalesi, A rtem is'e mersin çiçeği.
152. Jashem ski 1979: 151. Mısır, H avara'daki bir Rom a mezarında bulunan ve L ondra'daki
British M uscum 'da sergilenen, dayanıklı çiçeklerden yapılm a taca bakınız.
153. Toynbee 1971:44-5.

109
Ç içeklerin Kültürü

di.154 Çiçekleri hem kişiler hem defin işlerini yerine getiren dem ekler
sağlıyordu. 13-21 Şubat tarihleri arasında kutlanan Parentalia’da’, her
aile kendi mezarlarına çiçek ve yiyecek götürüyordu ve mezarlarda sık
sık ziyafetler hazırlanıyordu. Mezarlara Rosalia Igül] festivalinde gül­
ler ve Violatio [menekşe] festivalinde menekşeler bırakılırdı.155 Meza­
rın kendisinin etrafı bazen bir bahçeyle çevrilirdi ve bu arazideki ürün­
lerin satışından elde edilen gelir oranın bakımı ve muhafazası [tutela]
için kullanılabilirdi.154 Mezarların bazı duvarları ve tonozlarına, ebedi
hayatın bir taahhüdü olarak “taklit çiçek” resimleri yapıldığı bile olur­
du.157
Çiçekler aynı zamanda ev tanrılarına da sunulurdu. The Pot ofG old
[Çömlek] adlı eserinin girişinde Plautus, aile mabedinde {lar fam ilia-
ris) sürekli dua eden ve oradaki tanrılara günlük hediyeler (“tütsü, şa­
rap ya da başka bir şey: Bana çelenkler verir”) sunan ev kızından bah­
seder. Öte yandan Cato bu tür hediyelerin kutsal günlerde verildiğini
ileri sürer ve bu daha akla yakın görünür.158 Pompei’de, kutsal eşya
odaları ya da lararia duvarlarındaki çelenk resimlerinin yanı sıra, bu
sunuları asmakta kullanılan çengeller bulunmuştur: XVII. yüzyılda
Aşağı Ülkeler’de’ çok popüler olan çiçek resimleri, bir kez daha, yapay
çiçek örnekleri olarak karşımıza çıkıyor.
Sivil hayatta taçlar ziyafetlerde konuklara sunulurdu ve içki içerken
kullanılırlardı. Yaygın bir şekilde başlara takılmanın yanı sıra, içki ka­
dehlerinin etrafını da süslerlerdi; zaman zaman taçların yapraklan ya
da çiçeklerinin kadehlerin içine konulduğu da oluyordu ve bu uygula­
ma coıonas bibere olarak bilinirdi.159 Çiçek kullanımının alanı gemile-
154. Euripides. The Plıoenician M aidens, 1632-3; Sophokles, E lectra, 894-6; Virgilius. Ae-
neid, VI.883-6; Tibullus. E legiae. n.iv.47-8; Propertius, Elegiae, I.xvii.22; A lciphron, Epis-
tolae. IV.ix.5; Lucian, D e luctu., 11.
* Ö lü ebeveynleri anm ak için düzenlenen ziyafet, (ç.n.)
155. Jashem ski 1979; 142 ve daha fazla referans için s. 350; Toynbcc 1971: 63. Rosalia m a­
yıs ve haziranda düzenleniyordu.
156. Roma M ısır’ında mezarlık bahçelerinin, sadece bakımı çok aşacak biçim de, ürün alm a
ve ticari am açlar için kullanılm ası hakkında bkz. Lindsay 1965; 298 vd. Y azar m ezarlık bah­
çelerini ve ölüler adına verilen ziyafetleri Doğu kökenli bir uygulam a olarak görüyor (s.
303).
157. Toynbee 1971:63.
158. Cato, De re rustica, 143.2. Kâhya kadına dair şöyle der: “ Kalends, İdes ve Nones gün­
lerinde ve her kutsal günde ocağın üstüne bir çelenk aşmalı ve o günlerde, velinim et ev tan­
rılarına dua etm elidir." M .Ö. IV. yüzyılın sonlarında Theophrastus. her ayın dördüncü ve ye­
dinci günleri ev tanrılarına m ersin çiçeğinden yapılm a çelenkler asan ve “ bütün günü Her-
maphroditoslara adak adam akla ve onları çelenkterle donatm akla geçiren” hurafcci Yunan­
lıları alaya alır (Charaeters, X V I.10)
* Hollanda, Belçika ve L üksem burg'a verilen ortak ad. (ç.n.)
159. Taçların şölenlerde ve içki içilen ortam larda kullanılm alarına dair bkz. Blondel 1876.
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet. Çelenkler ve Kurban

ri süslemeye kadar uzanmıştı; tiran Dionysius, “bilgeliğin yüce rahibi”

Platon’u karşılamaya çelenklerle donatılmış bir gemi göndermişti.1“
Özel zamanlarda bütün bir kent baştan başa çelenklerle süslenebiliyor­
du; m or kaftanlar ve elbiselerin, güller ve menekşelerin gelinin yürüdü­
ğü yola saçıldığı “Aphrodite’in evlenmesi” bunlardan biriydi.161 Âşık­
ların sevdiklerinin evlerinin kapılarına taç koyduları olurdu; bu aynı za­
manda bir çocuğun dünyaya gelmiş olduğunun da işaretiydi. “Kapını
çelenklerle süsle, artık nihayet baba oldun.” '“ Yunanistan’da, bir çocuk
doğduğu zaman sekizinci gün için bir kutlama yapılır, bebek erkek ise
kapıya zeytin yapraklarından yapılma bir taç, kız ise yün bir kurdele
asılırdı.163 Bunların çağrıştırdığı şeyler açıktır. Zeytin dallarından yapı­
lan taçlar sadece Olimpiyat galiplerinin değil, şairlerin başlarına da ko­
nurdu. Bununla birlikte, Homeros ve Pindaros’un defne yapraklarından
yapılma taç taktıkları söylenmiştir; rahipler, bazı ziyaretçiler ve Apol­
lon kâhinine danışanlar da aynı tacı takarlardı.
En çok bahsedilen taçlar, savaş oyunlarının galiplerinin ve şairlerin
taktığı yaprak taçlandır. Bununla birlikte, çiçeklerden yapılma taçlar
halka hitap ederken takılıyor ve askeri bir sefere çıkmak üzere yola ko-
yulanlara sunuluyordu.1“ Aynı zamanda tiyatro gösterilerinden dolayı
sanatçılara ve yazarlara da ödül olarak veriliyorlardı ve Herodotos bu
uygulamanın Doğu’dan geldiğini iddia etmişti. Antikçağ dünyasında
başarılı kişilerin üzerine mücevherler ve kumaşlar saçıldığı bile olurdu.
Çiçek sunma uygulaması Avrupa’da XVI. yüzyılda tiyatronun yeniden
doğuşundan sonra bilinçli olarak canlandınlm ıştır ve günümüzde de
devam etmektedir.
Çelenklerin böylesine yaygın ve çok çeşitli kullanımları göz önüne
alındığında, bileşimlerinin kullanıldıkları duruma göre belirlendiğini
fark etmek şaşırtıcı olmaz. Olim piyat’ta kazananlar çoğunlukla zeytin
dallarından yapılma bir taç takarlardı; âşıkların taçlan güllerdendi.
Âşıklar bu taçları karşılıklı olarak birbirlerine verebilirlerdi ya da biri
diğerine, ısırılmış bir elmayla birlikte hediye olarak gönderebilirdi.
Çam dallarından yapılma taçlar bakirelikle özdeşleştirilebilirken,
Bakkhos' ve üzüm bağıyla ilişkilendirilen sarmaşık taçlar akşam ye­
meklerinde takılırdı ve baş ağrılarıyla baş dönmelerini savuşturdukları

160. Plinius. Nat. Hist., V II.x x x .I10.

161. Lane Fox 1986: 139.
162. Juvenal. Satire IX.
163. Blondel 1876: 29.
164. Aristophanes, E ccles.. 148.
* Şarap tanrısı, (ç.n.)
Çiçeklerin Kültürü

düşünülürdü. Ama bu ortamlarda ve aslında birçok başka hayırlı du­

rumda güller de kullanılıyordu.
Klasik dönemlerde çeşitli türde taçların kullanımlarını tek tek ele
almamış olsam da, yapraklardan ve çiçeklerden yapılanların farkı rol­
leri olduğunun ayırdma varmalıyız; bunun nedeni kısmen bu farklılığın
daha sonraki dönemlerde arz ettiği önemdir.165 Klasik dönemde böyle
bir özdeşliğin dışlayıcı olduğu söylenemese de, yapraklar daha çok ka­
zananlara verilen taçların yapımında, çiçek çelenkleri ise sosyal etkin­
liklerde memnuniyeti artırmak, aşk ve evlilik, ilkbaharın gelişi, yemek
yeme ve içki içme gibi vesileler için kullanılıyordu.
Zengin galipler taçlarının altın ve gümüş kopyalarını yapıyorlardı;
ayrıca, diğer kültürlerdeki krallık taçlan ile Yunanistan’da galiplere ve­
rilen taçlar arasında açıkça kavramsal bir bağ mevcuttu.166 İki yönlü bir
süreç işlemekteydi. Tarihsel olarak çiçek ve yaprak çelenkleri değerli
metallerden yapılanlardan muhtemelen daha eskiydi. Krallıklar taçları
kullanmaya başladıktan sonra sıradan halkın onlan kullanmasına yöne­
lik kısıtlamalar getirilmesi muhtemeldi; ama karann bilinçli olarak de­
ğiştirildiği, kâğıt şapka kullanıldığı ya da gelin tacında olduğu gibi kul­
lanım alanının genişletilmesi gereken gayri siyasi durumlar istisna
oluşturuyordu. Öte yandan, bu sayılan durumların hiçbiri Yunanistan
ve Roma’da taçların kullanıldığı alanların çoğalmasının sebebi değildi;
çünkü bu artış, babadan oğula geçen hükümdarlığın bir tarafa bırakıl­
mış olduğu bir ortamda ortaya çıkmıştı. Helenik Yunanistan ve impa­
ratorluk Rom a’smda kıymetli taçların yaygın bir şekilde kullanımının
demokratik yönetim biçiminin zaferinin bir dışavurumu olarak görüle­
meyeceği doğrudur. Öte yandan bu durum bize, refahın ve iktidarırr
toplumun daha geniş bir kesimine ve tabakalaşma sisteminde başarı öl­
çütlerinin oynadığı role doğru genişlediğine dair bazı kanıtlar sunar.
Doğu komşularının uyguladığı rütbe/statü atfetme sistemine mutlak bir
karşıtlık oluşturacak bir durum yoktu ortada; ama ister barışçıl şiir sa­
natında, ister askerin kahramanca davranışlarında ya da belki de en ti­
pik ve sembolik biçimde isterse atletin oyunlardaki zaferinde olsun, ba­
şarı bu toplumların işleyişinde merkezi bir konumdaydı. Bu hedef için
başarının karşılığında alınan taç ödülü, onun miras yoluyla yüklenilme-
siyle tezat teşkil ediyordu.
Farklı tip taçların anlam ve önemlerini belirleyen kapsamlı bir dü­

165. A ntikçağda taçlara dair geniş bir tartışm a için bkz. Baus 1940; bu çalışm ayla çok geç
karşılaştığım için kullanam adım.
166. R om a'm n “taç” altını bir vergiydi ve bu gelir, halkının şampiyonu olarak im paratora gi­
diyordu.
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

zenleme oluşturmaya yönelik çabalar eksik olmamıştı. Süreklilik gös­

teren bazı özdeşlikler elbette vardı. XIX. yüzyılın sonlarında yazan
Blondel, buluşma yerini belli etmek için âşıkların renk kullanmasında
olduğu gibi taç kullanımının da, kendi zamanında moda olmuş Çiçek­
lerin Dili kadar sağlam bir düzenlemeye tabi tutulduğunu bile iddia et­
mektedir. Bu sistemin çok eskilere dayandığını, “bu sessiz dilin çok er­
ken çağlardan beri kullanıldığı Doğu’dan geldiğini” de eklemektedir.167
Her iki durumda da, Çiçeklerin Dili üzerine yazan XIX. yüzyıl yazar­
larının iddialarıyla tam olarak örtüşen bu önerme, bir kodun kültüre öz­
gü olduğu yollu anlayışı altüst etmektedir. Ama Yunanistan ve Ro-
m a’dan çıkan kanıtlar, çeşitli çiçeklere, yapraklara ve dallara bazı ge­
nel anlamlar yüklenmiş olsa da, kullanımda hatırı sayılır ölçüde bir es­
neklik bulunduğunu ve özel bir bağlamda özel bir anlama dair önceden
hemfikir olunan durumlar haricinde, işe yarar anlamda bir “dil” olarak
kabul edilebilecek bir şeyin mevcut olmadığını düşündürmektedir.
Değişik çelenklere verilmiş olan ayrı ayrı adlar, daha sonraki dö­
nemlerde ortaya çıkan Çiçeklerin Dili ile özdeşleştirilen başka bir özel­
liği daha ifşa eder. Bizzat Athenaeus’un “çelenk yüklü ders”168 dediği
şeyin bir kısmı, bir dizi isim konmuş çelengin listelenmesinden oluşur:
Naucratisli Berzah (Adı M ısır’daki antik kentten geliyor), İskenderiye­
li Antinoeis. Bu adların pek çoğu diğer edebi kaynaklardan alınmıştır.
The Deipnosophists adlı kitabının konu edindiği akşam yemeği bağla­
nımda. bu liste bir oyun harici ve gerçek davranıştan ne denli uzaklaş­
tırılmış olursa olsun, daha fazla örnek için bir tür meydan okuma ola­
rak ortaya çıkmaktadır. Yemekteki oyunların çerçevesi bile büyük öl­
çüde bir edebi araç olarak görünmektedir. Gündelik hayatta, tıpkı pra­
tik kodlar gibi, farklı taçların anlamlan da birbirini dışlamaz, daha zi­
yade birbiriyle örtüşür. Taçların isimleri kesinlik içerir; ama yazılı kod­
larda sıkça rastlandığı gibi, asgari öneme sahip edebi uydurmalardır.

T an rılara Sunu O larak Kan ve Çiçekler

Çiçek kültürü bir bakıma, zenginlik ve yoksulluk, aşınlık ve kısıtla­

ma arasında gidip gelen kendi iç çelişkilerinin daima tehdidi altındadır.
Ama doğasındaki iç çelişkiler bir tarafa, çiçek kültürü Akdeniz ve Ya­
kındoğu’nun çoğu toplumunda derin kökler salmış, sadece eski İsra­
il’de reddedilmişti. Yukanda gördüğümüz gibi, İsrailoğullan ne kom-
167. Blondel 1876: 78.
168. A thcnaeus, Deipn., XV,686.
Çiçeklerin Kültürü

şularının tanrılarına sunduğu kurbanları kabul etmişlerdi ne bu sunula­

ra eşlik eden çelenkleri.
Daha erken devirlerde kan kurbanı tanrılara yakarışın başlıca yolla­
rından biri olmuştu ve okuryazar olmayan pek çok toplulukta yakın za­
manlara değin uygulanagelmişti. Bunun yöntemi, bir hayvanın bir tan­
rı için öldürülmesi ve etinin dinsel cemaat tarafından. Robertson
Smith’in klasik biçimde ama biraz da idealize ederek, ortak yemek ya
da komünyon olarak betimlediği tarzda tüketilmesiydi. Öte yandan,
Budizm, Hinduizm ya da Jainizm ’in baskın olduğu yerlerde, çiçekler
tanrılara yapılan sunuların önemli bir öğesini oluşturdu ve Siyah Afri­
ka’da hâkim uygulama olan hayvan kurban etmenin yerini aldı; tıpkı
Kitabı Mukaddes’te anlatılan, Yakub’a oğlu İshak’ın yerine bir koyu­
nu öldürmesinin, yani insan yerine bir hayvan kurban etmesinin emre-
dildiği hikâyedeki gibi.149
Bali'de böyle genelleştirilmiş bir yer değiştirme olmadı. Bazı sunu­
lar bitkilerle yapılsa da, bazdan öyle değildi. Çiçeklerin hayvan kurban
etmenin yerini almaktan ziyade ona eşlik ettiği Yakındoğu’nun büyük
kısmında da durum böyle değildi. Bununla birlikte, belki de zımni bir
çelişkinin bir belirtisi olarak, çiçeklerin yaygın bir biçimde kullanılma­
sı orada da kan sunusunun yerini almaya yönelik bir hamleydi. Resim
ve heykelcilikteki örnekleri de dahil olmak üzere çelenkler, giderek su­
nudan daha önemli hale geldiler; Pompei’nin ev mabetlerindeki [lara-
ria] resimlerde hayvan kurban edilmesi tasvirlerine pek seyrek rastla­
nır.170
Çelenkler kan sunularına eşlik ediyorlardı etmesine; am a kansız
kurbanlar [sacrifıcium incrucntum) için daha uygun görüldüklerine da­
ir de kanıtlar mevcuttur. Hem tanrılara hem ölülere sunular yapılması
antikçağm sonlarına değin devam etti; Divus Julius ya da Divus Augus­
tus gibi ilahlaştınlmış imparatorların tapmaklarında bu ikisi birleşiyor-
du; ama yapılan vurgular göz önüne alındığında değişiklik gösterme
eğilimindeydiler. Bu sunular, zaman zaman kalkanın yerini alan çe­
lenkler içeriyordu171 ve bu, savaş ikonlarından barış ikonlarına bir ge­
çişti. Gerçekten de çelenkler zaman zaman kurbanın kan içeren boyu­
tuna özellikle bir tezat oluşturuyordu. Antikçağm sonlarında, kamusal
mezarlıklardaki bazı imparator suretlerine bile çelenkler dahil edilmiş­

169. Aynı yer değiştirm e Roma K artaca’sında da gerçekleşti ve kan akıtm a pagan motchinon
uygulam asının merkezi unsuru olm aya devam etti: am a Hıristiyan inancında ancak mecazi
bir rol oynadı.
170. Jashenıski 979: 120.
171. Bu muzaffer olanın, daha sonra da halkın babasının \pater patriae] kalkanıydı.
 Başlangıç: B ahçeler ve Cennet, Çelenkler ve Kurban

ti; öte yandan portreler de çiçek, çelenk ve akantus içeren bitkisel öğe­
lerle süsleniyordu.172
Kurbanın toptan reddedilmesi gibi bu geçiş de, sözü edilen ritüelle-
rin yüzeyine yakın bir yerde bulunan süreğen bir çelişkiyi keskinleşti­
riyordu. Öncelikle, tanrılara sunulan yiyecekler insanlar tarafından da
yeniyordu. Yunanistan’da bu sorunu, Prom etheus’un, büyük bir ökü­
zün parlak yağla kaplı kemik içeren parçasını seçmesini sağlayarak Ze-
us’u nasıl aldattığını anlatan Hesiodos ifşa etmiştir;173 bu aldatılmadan
sonra Zeus insanların ateşe erişimini engellerniştir.m Yiyecek rekabeti
tanrı lan bile bölmüştür; kutsal varlıklara yapılan somut sunular örne­
ğinde maddi ve manevi olan arasında daim a bir tür gerilim vardır; açık­
tır ki tanrılar bu sunulardan insanların aldığı tarzda bir haz almamakta­
dır. Aynı zamanda, kan kurban etme anlayışı da farklı felsefi zeminler­
de eleştirilmiştir. M.Ö. V. yüzyıl filozofu Empedokles bütün öldürme
biçimlerini, özellikle de kurbanı saflığı kirletme olarak görüyordu; ruh
göçü* fikriyle ilişkili bir görüştü bu: “Akarları (ağza alınmaz) boğa kat­
liyle kana bulanmamıştı; ama yaşama son vermek ve asil uzuvlan ye­
mek, insanlann yaptığı en büyük kirletmeydi.”'73 Çok daha sonraları
M.S. III. yüzyılda yeni-Platoncu Porphyrios, Hıristiyanları genel olarak
hayvan eti yediklerinden dolayı kınam ıştı.176 Bu anlayışlar, sözcüğün
tam anlamıyla, insancıldı; en azından kan dökme açısından, hayvanla­
ra da insanlar gibi muamele ediyorlardı. Benzer bir müphemlik, M.S.
V. yüzyıla ait Sanskritçe bir tiyatro oyunu olan&îkuntakV&â, mesleğini
icra etmekte olan balıkçı tarafından da dokunaklı bir şekilde dile geti­
riliyor:

bir rahip
ibadetini yerine getiren
acır
öldürdüğü hayvanlara.177

Bu görüşler, manevi bir varlığa maddi hediyeler sunmanın içerdiği

sorunlara ilişkin bir tereddüdün yanı sıra, gerek diğer insanların gerek

172. A ntikçağın sonlarına ilişkin referanslardaki yardım lanndaıı dolayı Salvatore S etıis'e te­
şekkür borçluyum .
173. H esiodes. Theog.. 540 vd.
174. Brown 1980.
* Ruhun ölüm den sonra başka bir bedene girm esi. (ç.n.)
175. Fragm ent 118, ayrıca bkz. 120, 122. 124.
176. Porphyrios. D e abstinentia.
177. M iller 984: 145.

115
Çiçeklerin Kültürü

hayvanların öldürülmesine karşı insanın aldığı tavırlardaki yaygın bir

yönü, yani bıçakla kan akıtma konusunda bir müphemliği büyütüyor ve
genişletiyor. İkincisinin kısmi bir çözümü, kan dökme yerine çiçekle­
rin kullanılmasında yatıyor olabilir. Ama antikçağ dünyasında çiçekler
çoğunlukla bir “eşlik edici” olarak karşımıza çıkmaktadır ve dolayısıy­
la da bazıları tarafından, ötekilerin tanrılarına sundukları kurbanlarda­
ki rolleri nedeniyle “lekelenmiş” olarak görünmektedirler. Böylesi le­
kelenmelerin olmadığı yerlerde bile, yüzeyin altında, estetik olanı sa­
dece bir lüks olduğu için değil; ahlâki dokuyu gevşettiği ve köylülerin
çorba kâsesini dolduramadığı için de eleştiren bir müphemlik cereyanı
tespit etmekteyiz. Bu bölümde çiçek kültürünün Yakındoğu ve Akde­
niz’deki kökenlerini, antik Rom a’da ortaya çıkardığı hayli incelikli uy­
gulamaları ve aynı zamanda yol açtığı içsel eleştirileri göstermeye ça­
lıştım. Bu görüşler, bir yandan barbarların gelişi diğer yandan da Hıris­
tiyanlığın yükselişiyle birlikte Avrupa’da çoktan yerleşik bir konum
edinmeye başlamışlardı. Bu hadiselere karşın, Roma daha sonraki dö­
nemlerdeki Avrupa için devamlı bir odak noktası oldu ve çiçek kültü­
rünün gerilemesi ve yeniden yükselişi büyük ölçüde klasik bir arka
plan dekoru önünde cereyan etti. Bu bağlaşıklığın Avrupa kültürü tari­
hi açısından sonuçlan sonraki birkaç bölümde incelenecek.
 Ü ç ü n c ü B ö lü m

A V R U P A ’DA ÇİÇEK KÜLTÜRÜNÜN

GERİLEM ESİ
R om a’nm çöküşünün, Avrupa’daki çiçek kültürünün gerek bilgisi,
gerek uygulaması üzerinde devasa etkileri oldu. Botanik bilimi ge-
lişememek bir yana, aslmda geriledi. Aynı süreç bitkilerle ilişkili baş­
ka bilgi biçimleri için de geçerliydi. Hekimlik mesleği neredeyse orta­
dan kayboldu; ama şifalı otlarla tedavi, Dioscorides, Plinius ve Ga-
len’in el yazmalarını muhafaza eden Hıristiyan keşişler tarafından cılız
da olsa canlı tutuldu.'

Bahçeler ve Çiçekler
Çiçek yetiştiriciliğinde de aynı durum mevcuttu. Klasik Yunan ve
Roma bahçeleri ise derhal yok olmadılar. Lyons kentinden Galya-Ro-
malı bir aristokrat ve Arvemi halkının piskoposu olan Sidonius Apol-
linarius’un (yak. 431-86) Clermont yakınlarında, özenle düzenlenmiş
bir bahçesi olan bir villası vardı. V. yüzyılda Galyalı soylu sınıfının ba­
zı üyeleri, villalarının revaklarını ve bahçelerini muhafaza ediyorlardı.
Sidonius, Nimes yakınlarında yaşayan bir arkadaşı hakkında şunları
söylüyor:

Hybla’daki [Sicilya] bal veren ya da diğerleri gibi çiçekler açan gözden

ırak bahçelerinde, Corycuslu yaşlı adamın keyfiyle yürür... Oralarda me­
nekşeler, kekikler, kurtbaharları, serpyllum, frenküzümleri, safranlar, kadi-
feçiçekleri, nergisler ve sümbüller arasında dolaşır... veyahut tepenin ya­
macındaki yalandan mağarasında dinlenmeye çekilmiştir... Şimdi Hint
Kralı’mn kadim meyve bahçelerini ve altından bağlan kim kıyaslayabilir?2
1. D ’Andrea 1982: 21.
2. Sidonius, C arm ., 24.56 vd. Corycus’a yapılan gönderm e, Virgilius, Georg., IV. 125 v d .’den
Çiçeklerin Kültürü

Bahçelerin yaşamaya devam etmesinin kısmi olarak bir başka nede­

ni de G alya’nm güneyi ve Roma İmparatorluğu’nun Batı’da geri kalan
kısmını istila eden barbarların Romalılaşmayı memnuniyetle karşıla­
malarıydı. Zira, kendi kültürleri böylesi lükslere hoşgörü göstermez­
ken. yönetici elit fethettiği yerlerde medeniyetin birtakım yönleriyle ta­
nışmıştı. Ama çeşitli nedenlerden dolayı, Bizans’ın haricindeki yerler­
de genel olarak böylesi bahçelerin ömrü çok uzun olmadı. Roma bah­
çelerinin yapısı İtalyan Rönesans’ında yeniden canlandırılmaya çalışıl­
dığı zaman, yazılı kaynaklara dayanarak yeniden inşa edilmeleri epey
zor olmuştu ve bu durum imparatorluğun Batı’da yok oluşunun yarat­
mış olduğu kesintiye dair bir hatırlatmaydı. Bir tarihçi şu yorumu ya­
par: “Batı Roma İmparatorluğu’nun çöküşü bahçeleri ve bahçe sanatı­
nı o derece ufalttı ki, fiilen yok olduklarını söylemek abartı olmaz.’’1
Bir başka tarihçi ise Yakındoğu ve Uzakdoğu’yla karşılaştırıldığında
Avrupa’da çiçeklerin genel olarak ihmal edildiğini yazar1 ya da bir sa­
nat tarihçisinin daha şiirsel ifadesiyle, “ortaçağın başlarında Avru­
pa’nın büyük kısmı yabani hayata geri dönmüştü.”5
Bunda gerçekten de bir miktar abartı olabilir. Ne var ki, istilacıların
ideoloji ve pratikleri lükse uyum sağlayabilirken, ekonomi ilk zaman­
lardaki refah düzeyini muhafaza edememiş ve kent yaşamı düşüşe geç­
mişti. Resimleri, heykelleri ve ticari ürünleriyle Pompei’nin zengin
bahçe kültürü yok oldu. Onunla ilişkili bahçecilik teknikleri de aynı
akıbete uğradı; turfanda yetiştiricilik uygulaması ve hatta bilgisi yüz­
yıllarca ortalıkta görünmedi. Ülke de değişime uğradı. İlk başlarda ba­
zı bahçeler, büyük evlerin istihkâm edilmesi karşısında hayatta kalma­
ya devam ettiler.6 Belirsizlik ve huzursuzluk arttıkça, savunmayla ilgi­
li hesaplar hem toprak kullanımında hem ev mimarisinde hâkim unsur
konumuna geldi. Öte yandan, bu değişimler bir geçim derdinden ibaret
de değildiler. Eğer erken dönem Hıristiyan kilisesi pek çok dinsel bağ­
lamda pagan uygulamaların kullanımını etkin bir şekilde engellememiş
olsaydı, çiçek kültürü varlığım bir biçimde devam ettirebilir ve hatta
yeniden canlanabilirdi. “Putperestlik” imasında bulunan davranışlar
yasaklanmıştı ve bunlara, Yahudilik’te olduğu gibi, tanrı heykellerinin,
kurban edilen hayvanların ve yakarışta bulunanların kendilerinin çe-
alınm adır. Hint kralı gönderm esi ise Kral Porus'un sarayının m uhteşem bahçelerine dair ef­
saneden alınm ıştır. Bu ve önceki bölümlerdeki bu ve diğer referanslardan dolayı Dick Whit-
taker'a teşekkür borçluyum.
3. Thacker 1979: 81.
4. G orer 1875: 4.
5. Stokstad 1986: 177.
6. Littlevvood 1987: 26-7.

120
 A vrupa'da Ç içek Kültürünün Gerilemesi

lenklerle süslenmesi de dahildi. Batı için pagan bir sahne, John Ke-
ats’in XIX. yüzyıla ait “Ode on a Grecian Um ” adlı şiirinde tasvir edi­
liyordu:

Bu kıyıma gelenler kimler? Hangi yeşil sunağa.

Ey esrarengiz rahip, sen inisin göklerde böğüren düveyi süren ve ipeksi
böğrünü çelenklerle süsleyen? (V-IV)

Sivil yaşamda, özellikle de D oğu’nun etkisinin daha güçlü olduğu

Bizans’ta, çelenkler kullanılmaya devam ettiler. Coronatio urbis, yani
imparatorların arzı endam edecekleri zamanlarda kentin çiçeklerle süs­
lenmesi Hıristiyan imparatorlar döneminde de devam etti.1 Bu bir an­
lamda kiliselerin süslenmesi uygulamasına zemin hazırlamıştı. Ama si­
vil kullanım ile ibadet amaçlı kullanım arasındaki sınır çizgisi teolog­
lar için yüzyıllar boyunca sabit bir sorun olmaya devam edecekti. To-
urslu Gregorius, zaman zaman muzaffer imparatorlar gibi muamele
edilen kutsal yadigârlara’ ibadet etmeyle ilişki olarak çiçeklerden bah­
seder.8 Azizlerin kutsal yadigârları G alya’da ruhsal tedavilerde merke­
zi bir konumdaydı ve hacılık ve ibadet nesneleriydiler. Ama bu uygu­
lamayı başından itibaren eleştirenler de vardı; Vigilantius adında bir ra­
hip. bu şekilde davranan Hıristiyanları “kül taciri” olmakla, pagan tö­
renleri devam ettirmekle suçlamıştı. VI. yüzyılda kutsal yadigâr tapın­
maları daha da popülerleşmiş ve kiliseye pek çok piskopos sağlayan,
dolayısıyla da azizlerin soyundan gelen yerel aristokrat ailelerin öne­
mini artırmıştı. Kutsal yadigârların özel bir yere yerleştirilmesi uygula­
ması, bir şehre imparator ya da imparator sureti geldiğinde düzenlenen
adventus töreniyle kıyaslanabilirdi. Ama IV. yüzyılın sonu ya da V.
yüzyılın başlarında Rouen’e kutsal yadigârların getirilişi üzerine yo­
rum yapan Piskopos Vitricius, iki uygulama arasındaki büyük farklılık­
lara dikkat çekmişti. Hıristiyanlıktaki törende krallık cüppesi “ebedi
hayatın elbisesi” olur. Bu ve başka yollarla, geleneksel ayinlere meca­
zi yorumlar katılıyordu. Ama her şey mecazi olmadığı gibi, her çelenk
de ilahi bir taç değildi. Sonraki bölümlerde göreceğimiz gibi, çiçekler
sivil ve dinsel gösterilere aşama aşama dahil edildiler. Ama bu dahil ol-
7. Prudentius, Contra orationem symmaclıi, 2.727-8; M.S. 3 9 5 'te şöyle yazıyor: “ Hangi ç i­
çekleri saçacağım ve binalarımı hangi çelenklerle donatacağım ?” (Loeb baskısı). 837'de İm ­
parator T heophilus. bir Asya kentinin çocuklarına o kenti çelenklerle donatm ayı emretm işti
(Imp. exp., Bonn, 508.2-5); ayrıca, 879’da Bizans, gaspçı I. Basileios’u çiçek çelenkleriyle
karşılam ıştı (Imp. exp., 498.17 vd.). D oğu’daki bu ve diğer zafer alayları için bkz. M cCor­
m ick 1986: 149. ve 155. Batı’daki örnekler için bkz. Van Dam 1985.
* Burada kastedilen, azizlerin cesetleri ya da ceseüerinin kalım dandır, (ç.n.)
8. Greg. Tur. Liber in gloria martyrum, 90.VI.36.

121
Çiçeklerin Kültürü

manın boyutu klasik dönemlerde olduğu denli büyük değildi ve başta

Kilise Babalan' nezdinde olmak üzere çok daha fazla müphemlik içe­
riyordu. Çiçek yetiştiriciliği ve çiçeklere dair bilgiyle birlikte onlann
kullanımı da açık bir şekilde azaldı. Bazı bağlamlarda çiçeklerin kulla­
nımı daha radikal Babalar tarafından şiddetli bir şekilde mahkûm edil­
di; bunun nedeni, özellikle tanrılara sunulan kurbanlara çelenkler ya da
başka biçimlerde eşlik etmeleri ve rahibe, kurban edilen hayvana ve ge­
nellikle etraftaki bir bahçeye yerleştirilmiş tanrı heykeline aynı şekilde
taç olarak sunulmaları gibi, pagan törenlerdeki rolleriydi.

Taçlar

Çiçeklerin, başta pagan tanrı heykellerini süsleyenler olmak üzere

taçlarda ve çelenklerde kullanılması açıkça mahkûm edilmişti. Gerçek­
ten de bazı Hıristiyanlar her tür tacı yasaklamışlardı. Yukarıda belirtti­
ğim gibi, klasik dünyada taşımış oldukları derin önem, coronae üzeri­
ne yazılmış eserlerin sayısıyla ve Theophrastus ve Plinius gibi yazarla­
rın daha âlimane çalışmalarında onlara yöneltilen dikkatle kanıtlan­
maktadır. Hıristiyanlığın ilk dönemlerinde pek çok insan için taşıdıkla­
rı önem, bir Hıristiyan Kilise Babası olan Tertullianus’un, Katoliklik’le
ilişkisini koparıp uç bir öğreti olan M ontanizm’i" benimsedikten sonra
yazdığı eserinde de aynı ölçüde dile getirilmektedir. M.S. 211 tarihin­
de yazılan The Chaplet adlı eserde Tertullianus’.un kalkış noktası, Ro­
malı bir askerin hikâyesidir; bir Hıristiyan olan askerin, İmparator Sep­
timus Severus’un ölümü üzerine para hediyesi dağıtılan bir donavitunf
esnasında başına defne yapraklarından yapılma bir taç takmasına izin
verilmemişti. Dolayısıyla tutuklanmış ve hapse atılmıştı. Tertullia­
nus’un sorunu, böyle bir yasağın Kitabı M ukaddes’te yeri olmasa da,
taç giyilmesine izin verilmemesini haklılaştırmaktır. Sonuçta, iddia et­
tiğine göre bazı Hıristiyanların göz ardı etmeyi arzuladığı teamüllere
(consuetudo) başvurmak zorunda kalır ve metinde bu uygulamaya dair
herhangi bir atıf olmadığı için “sükûttan” bir hüküm çıkarmaya girişir.
Öne sürdüğü ilk gerekçe, çiçeklerin bir bukette kullanılmasından
farklı olarak başa taç giymenin doğaya aykırı olduğudur. Kullanım bi­
çimlerinin karşıtlığına dikkat ediniz. İkincisi, Yunan mitolojisine göre
taçların icadı, putperestlik amaçları güden Şeytan’m işiydi. Çünkü “taç
* Hıristiyanlığın ilk dönem lerinde kutsal m etinleri kalem e alan yazarlar, (ç.n.l
** II. yüzyılda F rigya'daki Hıristiyan kilisesinde, M onlanus tarafından kurulan sapkın bir
hareket, (ç.n.)

122
 A vrupa’da Çiçek Kültürünün G erilem esi

putlara sunulmak üzere yapılır” (10.5); “taçlar putların kapılarını, kur­

banlarını ve altarlannı [sunaklarım] süsler; onlann vaizleri ve rahipleri
taralından da giyilirler” (10.9). Öte yandan:

Hiçbir patrik ya da peygamber, hiçbir levi, rahip ya da hükümdar hiçbir za­

man taç giymemiştir; ne de yeni düzende bir Havarinin, bir İncili Şerif va­
izinin ya da bir piskoposun taç giydiğine dair bir şey okuruz. Hatta ne Tan-
rı’nın Tapmağı, On Emir Tabletleri Sandığı ve şehadet tapınağının ne de
kurban sunağı ve [yedi dallı] şamdanın taçla süslenmiş olduğuna inanıyo­
rum. Öyleyse, eğer bir tacın Tanrı katında değeri varsa, o zaman bu say­
dıklarım buna istinaden, gerek ilk açıldıklarında yapılan törenlerde, gerek­
se restore edildiklerinde düzenlenen şenliklerde taçlarla süslenmiş olurdu.
(9.1)

Böylece Yahudilerin kutsal tarihi, damadın giydiği evlilik tacı (“pa­

ganlarla işte bu yüzden evlenmiyoruz”, 13.4), kapıya asılan taç, vaizle­
rin taktığı taçlar ve hatta kadınların saçlarını toplamalarına yarayabile­
cek taçlar (14.2) da dahil olmak üzere her türlü tacı kullanmaktan sa­
kınması beklenen Hıristiyanların bu geleneğini teyit eden bir delil ola­
rak sunuluyor. İsa dikenli bir taç giymeye zorlanmıştı; ama C ennet’te
altından bir taç giymektedir. Bir Hıristiyan olarak, “kaderinde hüküm­
dar tacı [diadem] giymek varken küçük bir çelenkle alnını küçük dü­
şürmemelisin” (15.2). İsa’nın yolu izlenerek dünyevi tacın yerine se­
mavi bir taç geçirilmektedir. Konstantinos dönemi öncesindeki bir baş­
ka çileci önder olan İskenderiyeli Clement, taçlara karşı çıkışını özgül
bir şekilde Hıristiyan bir hikâyeye bağlıyor ve şunu beyan ediyordu:
“Hazreti İsa’nın çektiği kutsal ıstırabı yâd eden ve O ’na dikenli bir taç
giydirilmiş olduğunu bilen bizlerin çiçeklerden yapılma taçlar giyme­
miz tutarsızlıktır.”9 Bu karşı çıkışlardaki üçüncü bir unsur, pek çok kül­
türde ortak olan imgelem, yani çiçeklerin kalıcı olmaması noktası üze­
rinde durur. T an n ’ya ibadet ederek edinilen “ şeref tacı”, Yeşaya’nm
sözleriyle “bir gurur tacı”nın karşısına konur; bu karşıtlıkta Yeni Ahit
pagan çelenklerinin solup gittiğinden bahsederken, Hıristiyan tacının
“bozul(a)maz” olduğunu söyler.10 Buradaki taç semavi değil manevi,
hatta muhtemelen mecazidir.
Çiçeklerden yapılan ve başa takılan taçlara bu karşı çıkışlara belirgin

9. Clem ent (1954): 156 (2, viii.73.3). Bkz. Kronenfeld 1981: 291.
10. Isaiah. 28.1-5; I Peter, 5.4; I Corinthians. 9. 24-5; Kronenfeld (1981: 291): T anışm alar
ve referanslar için teşekkür borçlu olduğum K ronenfeld. Yeni A hit'in genellikle, çelenk ola­
rak sıephanos ya d a taç (ki aynı zam anda mecazi olarak manevi zafer için de kullanılır) ile,
aslında bir kum aş filesi ve bir krallık işareıi olan diadem a arasında ayrım yaptığına işaret
eder.

123
Çiçeklerin Kültürü

bir şekil verilen yer, erken dönem Hıristiyan Babalarından olan Minuci-
us Felix’in eseridir, Felix’in yer yer acayiplik arz eden iddiası taçlan red­
deder; ama kendi başlarına çiçeklere ve çelenklere dokunmaz. Paganiz­
min destekleyicisi Caecilius’u, çelenklere karşı çıktıklanndan dolayı Hı-
ristiyanlara saldırırken gösterir: "Ne başınıza çiçek çelenkleri takarsınız
ne vücudunuza hoş kokular sürersiniz: vücut yağlannı cenaze törenleri
için saklarsınız; kabirlerinize çelenk koymayı bile reddedersiniz.”" Pli-
nius ve Yahudilerinkini hatırlatan itirazlan daha da ileri giderek akar­
ların, tapınakların ve “tasdik edilmiş suretler”in olmamasını kapsar;
böylece Tanrılarını “gösteremezler ve göremezler... O her yerdedir”.
Bununla ilişkili olarak Hıristiyanlığın ilk dönemlerindeki benzetmeci-
lik karşıtı eğilimler sorununu daha sonra tartışacağız; ama suret yoklu­
ğunun sunu yokluğuyla ve Tanrı’nın görünmez, her yerde bulunan ve
her şeye gücü yeten karakteriyle ilişkilendirilmesi önemlidir.12
Bu saldırıya karşı Octavius uzun bir yanıt verir. Çiçekleri, özellikle
de gülü ve zambağı, kokuları ve renkleri için ilkbaharda toplarız ve on­
ları istediğimiz gibi saçar, ayrıca boyunlarımıza çelenk olarak asarız.
Ama “bizi affedin, gerçekten de başımıza taç takmayız; tatlı bir çiçeğin
kokusunu burun deliklerimize çekmeye alışığız biz, kafamızdan ve saç­
larımızdan solumaya değil”; hiçbir şey koklayamadıkları için “ölüleri­
mize de taç giydirmeyiz. Solan bir çelenk”ten ziyade, “T an n ’nın bah­
şettiği ebedi çiçeklerden yapılma bir taç giyeriz.”13 Hıristiyan yaklaşı­
mının bu savunusu özellikle başa giyilen taçlara karşı çıkışla ilgilidir.
Ne var ki tartışmanının temelinde sadece Tanrı’nın farklı bir algılanışı
(O “her yerdedir”, görünmezdir) ve Tanrı’ya yapılan sunular değil; ay­
nı zamanda T an n ’nın ölümsüz ihtişamına kıyasla çiçeklerin gelip g eçi-'
ci güzelliğinin, havailik ve lükse karşılık yüksek ciddiyet ve sınırlılığın
öneminin idrak edilmesi de yatar.
Eski Ahit ya da klasik yazarların metinlerinin ya da aslında bizzat
“uygulama”nın farklı veçhelerini “açıklama”nın bir yolu olarak, meca­
zi yorumlamanın açıkça kullanıldığı görülür. İlk dönem Hıristiyan iti­
razcıları bu tekniğe sıkça başvurmuşlardır. “Hiç solmayan çiçeklerden
yapılmış güzel bir taç, iyi bir şekilde yaşayanları beklem ektedir... onun

11. C larke’ın notu çelenklere başka gönderm elerden de bahseder. “ İlk Hıristiyanlar çelenk­
lerden hem canlılarda (bir onur işareti olarak festivallerde ve kutlam alarda giyilen, kurban
törenlerinde kurban eden ve edilen tarafından kullanılan... çelenkler) hem ölülerde sakınmış-
lardı.” Bu reddedişin temel gerekçesinin çelenklerin güçlü dinsel yananlam lan olduğunu dü­
şünür. Yahudi geleneği notun ima ettiği kadar farklı görünmem ektedir; am a zam an içinde de­
ğişm iştir (Clarke 1974: 238-9).
12. M inucius Felix 1869: 465 (cap. 10) ve 468. (cap. 12); Plinius, Nat. Hist., XIII.ix.46.
13. M inucius Felix 1869: 514-15.
 A vrupa'da Çiçek Kültürünün Gerilemesi

çiçeklerinin nasıl açtınlacağının sırrı sadece cennette saklıdır.”14 Hatta

daha aşırı biçimleri de vardır: “Kadının tacı kocası olmalıdır.” Elbette
gözlemcinin mecaz olarak gördüğü şey aktörün kendisine hakikat ola­
rak görünebilir. Zira böyle yorumlar, metnin kutsal ve tamamen önem­
li olduğuna inanan uygulayıcılara dayatılırlar; ama sözcüklerin asıl an­
lamlarına odaklanan, “harfi harfine” bir okumada kendi kendileriyle
uyuşmazlar. Lane Fox’un belirttiği gibi, “Hıristiyanlığın metinlerle
özel bir ilişkisi vardı.” Roma katakomplarında bulunan birkaç resim,
Kıyamet’e ulaşan Hıristiyanların kitaplarını sıkıca kavradıklarını gös­
termektedir; ve Hıristiyan ikonografisinde kitap sürekli işlenen bir te­
ma olmaya devam etmektedir. Konvansiyonel papirüs el yazması şek­
lindeki metin, “mitler ve sanılardan oluşan sözlü kültüre dayanan” bir
dinin yerini almıştı.15 Roma toplumunun yazılı kelamdan yoksun oldu­
ğu söylenemezdi; ama Hıristiyanlar yazıyı dinsel amaçlan için baskın
ve yaygın bir biçimde kullandılar. Bu kullanımların bir kısmı, sonraki
uygulamalara ve öğretiye, yani alegori, mecaz ve birbiriyle bağlantılı
istiareler olarak görülebilecek kullanıma uydurmak için daha erken dö­
nemlere ait İbranice metinleri yeniden yorumlamayı içeriyordu. Bu is­
tiarelerde, özellikle de klasik yazarlar öm ek alınarak yazılmış tumtu­
raklı pasajlarda çiçeklere göndermeler vardır. Örneğin, kilisenin çiçek­
leri arasında hem zambağı hem gülü bulan Kartacalı Cyprian’ın 10.
mektubuna bakalım: “Artık her insan her iki mülkte de en yüksek onur
için çaba göstersin. Taçlar kazansınlar: tyi ameller için beyaz, ıstırap­
lar için koyu kırmızı renkte taçlar. Semavi kalede hem barış hem de sa­
vaşın kendi çiçekleri vardır; İsa’nın askerleri onlarla yapılan çelenkler-
le şereflendirilsin diye.”16
Yasak çelenkler için kullanılan çiçeklerin listesi çiçek krallığının ta­
mamını kapsıyordu: “Herhangi bir kimsenin başında duran hiçbir güzel
çiçek ve süslü yaprak, hiçbir çimen ya da asma filizi görmeyeceksiniz”
(7.7). Bu anlamda hepsi şüpheliydi. Bununla birlikte, Tertullianus’un
çelenklere itirazı çiçeklerin bu amaçla kullanılmasını ya da hatta giyil-
meyip sadece taşındıkları, yani başa yerleştirilmeyip sade buket yapıl­
dıkları sürece çelenkleri mahkûm edecek kadar ileri gitmiyordu. Ter-

14. Clem ent, Paid. 11.8, 7 3 .7 1 .

15. Lane Fox 1986: 304.
16. Bilgilendirici bir dipnotta Clarke, beyaz ve koyu kırmızının, özellikle de zam bak vc
gülrenginin, Latince düzyazıda kullanılan bir klişe olduğunu belirtir. Bu imgelem Cyprian.
Nolalı Paulinus, Jam es ve Jerom e tarafından kullanılm ıştır. M eyvelere ve bazen de gül ve
zam bağa bir hayır duasının okunduğu ayinsel bir gelenekten de bahseder. Bazı ikon tasvirle­
ri de m evcuttur: Dom itilla katakom punda İsa azizlere, tahminen şehit olduklarından dolayı,
güllerden yapılm a taçlar sunuyor (Clarke 1984: 1, 75. 236-37).

125
Çiçeklerin Kültürü

tullianus’a göre özellikle mahkûm edilmesi gerekenler, taçlar ya da ba­

şa takılan çelenklerdi:

Bununla birlikte, bir şeyi olağanüstü bir biçimde kullanmak onun olağan
kullanımına bir engel teşkil etmez. O halde çiçekleri, tıpkı onları kendi hal­
lerinde dururken, yani bakılacak ve koklanacak şeyler olduklarında kullan­
dığınız gibi, iple ve hasırotuyla [bir taç oluşturacak şekilde] birbirine bağ­
lanıp sarmalandıklarında da kullanın. Mesela bir demet çiçeğin bir dizi
oluşturacak şekilde birbirine bağlandığında ortaya çıkan şeye taç diyelim;
böylece çok sayıda çiçeği aynı anda taşıyabilir ve onlardan hep birden haz
alabilirsiniz. Eğer tertemiz iseler onları göğsünüzün üzerine yerleştirin; yu­
muşak iseler yatağınıza yayın onları; ya da hatta kadehinize batınn, eğer
zararsız iseler. Duyulara tesir ettikleri her bir biçimde haz alın onlardan.
(5.3)

Öte yandan, çiçeklerin başka kullanım biçimlerine aynı şekilde kar­

şı çıkmamasına karşın, gerek burada gerek The Clothing o f Women ve
Spectacles adlı eserlerindeki uyanlarının mahiyeti neredeyse her türlü
lüks ya da teşhire karşıdır; onu tiyatroyu, mücevher takmayı, makyaj
malzemesi kullanmayı ve renkli giysiler giymeyi mahkûm etmeye iten
aşın Püriten bir tavırdır bu. Renkli giysiler giyilmesine karşı çıkışım,
eğer Tann böyle elbiseler giymemizi isteseydi bize kırmızı ve mavi ko­
yunlar gönderirdi şeklinde garip gerekçelerle haklılaştırmaya çalışmış­
tır. Bu görüşleri tipik örnekler olarak alamayız. Tertullianus’un eseri,
Montanist olduğu dönemde, Konstantinos’un henüz Hıristiyan olmadı­
ğı ve Hıristiyanların azınlık olduğu bir toplumda yazılmıştı. Minucius
Felix’in eseri için de aynı şey geçerliydi. Ama böylesi yorumlar, ayak­
lan yere basmıyor gibi görünse de eşsiz değildiler ve lüks açısından
Romalıların yaşamının başka yönlerine daha ölçülü eleştiriler de sıkça
yöneltiliyordu. Tekrar etmek gerekirse, burada Romalı ahlâkçılarla
olan bağ açıktır; farklılık yazann okur kitlesiyle olan ilişkisinde yat­
maktadır.17

Heykeller

Roma dünyasında taçlann ve çelenklerin hem sivil hem dinsel alan­

larda yeri vardı. İbadet ve kurbanın bir parçası olarak tanrı heykelleri­
nin süslenmesinde kullanılıyorlardı. Dolayısıyla heykeller hakkında da

17. Benzer bir düşünce için bkz. Virgilius, Eclogue 1V.49-5Ü. “Canlı koçun m or yapağıdan
dolayı yüzü hafifçe kızaracaktır” (Royale. tarihsiz: 26).

126
 A vrupa'da Ç içek Kültürünün Gerilemesi

iyi düşünülmezdi; özellikle de sadece tanrıların varlıklarının sembolle­

ri oldukları için değil; kendi başlarına “iktidar icra edebildikleri” için.
Mısır dönemindeki örnekler izlenerek, bu heykelleri “canlılaştırmak”
için gizli ayinler düzenlenebiliyordu: “Hıristiyan İmparatorluğu döne­
minde bile, bir heykele ‘ilham verm ek’ amacıyla, bir kâğıt parçasına
yazılıp heykelin içine konulan afsunlar yapılmasını salık veren papirüs­
lere hâlâ rastlanıyordu.”18 Nesnenin kendisi, Homeros zamanlarından
imparatorluğun son dönemine dek insanlara çeşitli biçimlerde görünme
yetisine sahip tanrının bir dışavurumuydu; ama aynı zamanda heykelin
kendine ait bir gücü de vardı. Konstantinos’un zaferinden az önce İm­
parator Maximin, Doğu’da şehirlerde yaşayan insanların nasıl tanrıla­
rının suretlerini yanlarında getirerek Hıristiyanlara zulmedilmesine ye­
niden başlanması için yalvardıklarından bahsetmişti.10
Heykellerin anlamı, onların varlığını gerçek dinin karşıtı şeytani
ruhların eylemleriyle özdeş gören bazı Hıristiyanlar için yeterince açık­
tı. “Eğer tanrılarınızın insan yapımı heykeller aracılığıyla gerçekleştir­
diği mucizelere inanıyorsanız” diye sormuştu Theophilus, “o zaman
Tanrı’mn bedeni yeniden dirilteceğine neden inanmıyorsunuz?” Lane
Fox’un yorumuna bakılırsa, “Bizans döneminin ortalarına değin Hıris-
tiyanlar, şehirlerindeki eski pagan heykellerine şeytani ruhların mesken
tuttuğu yerler olarak bakıyorlardı. Artık güzel değildiler; çünkü istila
edilmişlerdi.”'0 İlk Hıristiyan piskoposların birçoğu kilise içindeki re­
simleri bile mahkûm etmişlerdi ve Ispanya’daki Elvira Konseyi’nde re­
simler yasaklanmıştı.21 Zaman zaman heykellerin parçalanmasını da
teşvik etmişlerdi. Öte yandan bazıları, örneğin Konstantinopolis’te, de­
korasyon öğeleri olarak yaşamaya devam etmişler, yeni dinin merkez­
lerinde “şeytani” kalıntılar olarak bırakılmışlardı.22 Genel olarak bakıl­
dığında ise, Konstantinopolis’te Kitabı Mukaddes’ten esinlenen birkaç
heykel bulunmasına karşın, üç boyutlu heykellerin sayısı çok azalmış­
tı. Bizans’ta sivil bağlamlarda imparatorlara ait bazı suretler mevcuttu
ve çiçek çelenkleri bunların standart özelliklerindendi. Bununla birlik­
te, Yahudi geleneğini takip eden bazı Hıristiyanlar sivil heykellere bi­
le şüpheyle yaklaşmışlar ve bunların hepsini, Tanrı’nın gerek yaratma
gerek yeniden diriltme kudreti açısından “insan yapımı” ve Tanrı’nm
işine karşı çıkma olarak görmüşlerdi. Sözü edilen güçlerin her ikisi de
ilahi vasıflardı.
18. Lane Fox 1986: 135.
19. Lane Fox 1986:612.
20. Lane Fox 1986: 136-7.
21. Lane Fox 1986: 66; tiyatroyu ve yarışm aları da mahkûm etmişlerdi.
22. Lane Fox 1986: 674.
Çiçeklerin Kültürü

Antikçağ dünyasının en büyük başarılarından biri heykeldi: yani in­

sanın, tanrının ya da kahramanın müstakil ve üç boyutlu temsili. V.
yüzyıldan itibaren bu neredeyse yok oldu. Konstantinopolis, Suriye ve
M ısır’da çok az Bizans heykeli bulunuyordu.23 Aynı süreç Batı’da da
geçerliydi. Heykeltıraşlık başka biçimlerde devam etti; ama heykeller
edemedi. Çiçek örneğinde olduğu gibi, paganizmin reddedilmesi daha
erken dönemlerdeki Yahudi karşı çıkış geleneğiyle birleşti ve Avrupa
kültürünün, Avrupa’daki üç boyutlu temsilin çehresini değiştirdi. El­
bette bazı istisnalar mevcuttu. Ama çarpıcı karşıtlık devam etti ve bu­
na yol açan etmen bir tekniğin yok olması ya da ekonomideki gerileme
değil; kökleri herhangi bir dinden daha derinlerde yatan bilinçli bir red­
dedişti.

Kurban

Böylece, yeni kilisenin bakış açısından klasik bahçeler ve onların

heykelleri, şüpheyle yaklaşılması gereken şeylerdi. Başka tanrılara iba­
det eylemleriyle ilişkilendiriliyorlardı. Kurban törenlerinde Roma ve
Yunan tapınaklarına çelenkler asılırdı ve zaman zaman özel evler de
çelenklerle süslenirdi. Bu kült merkezleri Konstantinos zamanına değin
etkinliklerini sürdürdü ve buralarda düzenlenen kurban törenlerine ka­
tılmak her iki taraf için de, yani hem paganlar hem Hıristiyanlar için
kritik bir ayrım noktasıydı; bu nokta sadece teolojik bir mesele değil,
zulme uğrama ya da uğramama meselesi de olmuştu. Tanrılara sunulan
kurbanlar değişik biçimler almış olmakla birlikte, filozofların ve diğer
eleştirmenlerin yorumlarına rağmen kan kurban etme pek çok kültte
merkezi bir rol oynamaya devam etmişti: Ayrıca, “kurban Yunan (ama
Roma değil) kültürel bölgesinin perhizinde et tüketmek için tasdik edil­
miş bir vesileydi.”24 İmparatorluğa yeniden güç ve istikrar kazandırmak
çabasındaki Diocletianus, M.S. 303 yılında, tanrılara, devlete ve impa­
ratora kurbanlar sunulmasını zorunlu kılan bir buyruk çıkarmıştı; sunu­
nun hem niteliği hem içerdikleri, tek bir görünmez Tanrı’ya inanan ve
ona maddi nesneler değil dualar sunulması gerektiğini düşünen Hıristi-
yanlar, Yahudiler ve diğerleri için de ciddi zorluklara yol açmıştı.
Daha önce değindiğimiz gibi, kan kurban etmenin teorisi ve pratiği­
23. Ephesus’la bulunan bir Theodora (?) başı ve bir zam anlar K onstantinopolis'te duran bü­
yük bir İustinianus heykeli vardır, tkonoklazm dönem inden önce ne kadar heykel olduğunu
bilm em em iz bir sorun yaratm aktadır; am a G rabar ve Pelikan bu etmeni önem sem em e eğili­
mindedirler.
24. Lane Fox 19R6: 70.

128
 A vrupa'da Çiçek Kültürünün Gerilemesi

ne ilişkin müphemlikler klasik toplumlarda da mevcuttu ve bunlar sa­

dece ahlâkçılar arasında görülmüyordu.25 Bu durum Yahudilik’te de ge-
çerliydi. Tanrı’nm Emirlerine itaat etme kurbandan daha iyiydi (I Sa­
muel 15.22) ve içsel tavırları gözden kaçıran dışsal uyuma yöneltilmiş
peygamber eleştirileri bulunuyordu. Dahası kurban, gerek İkinci Tapı-
nak’ın 70 yılında yıkılmasından sonra Yahudilik, gerek Hıristiyanlık
gerek, en azından ilkesel olarak, İslam tarafından açıkça reddedilmiş­
ti.26 Bu reddediş iki türlüydü. İlk olarak, paganların sunularından kaçı­
nılmalıydı. Kurban etinin yenmesini bazı pagan imparatorlar itaatin bir
işareti olarak görürken, Hıristiyanlar bunun şeytanın içselleştirilmesi
ve inancın inkân olduğuna inanıyorlardı. Dolayısıyla, Hıristiyan impa­
ratorlar kurbanı yasakladıklarında, “paganların kült eylemlerinin canlı
kalbini hedef alıyorlardı’’.27 İkinci olarak, görünmez olan Tanrı’ya ne
kan ne de aslında başka maddi nesneler sunulabilirdi. Bu karşı çıkışa
ilişkin zaman zaman karmaşık nedenler ileri sürülmüştür. Minucius Fe­
lix, Octavius’a, acaba “O ’nun hediyesini ona geri fırlatmalı mıyım?”
diye sordurtur; XVII. yüzyıl şiirinde sıkça tekrarlanan ve açıkça Tan-
n ’ya sunulan her şeyle ilişkilendirilebilen bir temadır bu; verici olana,
her şeyi yaratana bir şey vermek imkânsızdır.28 Böylece kurban anlayı­
şının içerdiği anlamın bir kısmı başka nesnelere ve eylemlere aktarılı­
yordu. İsa kendini insanlık için kurban etmiş ve bir tanrıya atfedilen
olağan rol tersine çevrilmişti. İbranilere M ektup’ta, boğaların kanı onu
çok çok aşan İsa’nın kanıyla karşılaştırılır;

Erkeçlerin ve danaların kanıyla değil; sonsuz kurtuluşu sağlayacak kendi

kanıyla kutsal yere ilk ve son kez girdi. Murdarların bedensel temizliği için
üzerlerine serpilen düvenin külleri ve erkeçlerle boğaların kanı onlan kut­
sal kılıyor. Öyleyse sonsuz Ruh aracılığıyla kendini lekesiz olarak tanrıya
sunmuş olan Mesih’in kanının...29

Bu arada ilk dönem Hıristiyan kilisesi, kurban imgelemi ve dilini

“şeytani ruhlar için kan sunularından arındırıp bunların yerine, Hıristi­

25. Tyanalı [Kemerhisarlı] A pollonius hayvan kurban etm eye de karşı çıkm ıştı (Philostraıus,
Life a f A poilinius, 1.31-2) ve vejetaryenliği savunm uştu (1.31). Hcrmetistler. şükretm e ve
Tanrı sevgisi yoluyla m anevi kurbana vurgu yapm ışlardı ve Hıristiyan Lactantius onlara bü­
yük hayranlık beslemişti.
26. “Onların ne etleri ne de kanlan A llah'a ulaşır, fakat O ’na sadece sizin takvânız ulaşır"
(Kuran. es-Sûrâ 22.38) [Diyanet meali kullanılmıştır; ayet num arası aslında 37 olacaktır
(ç.n.)
27. Lane Fox 1986: 6 7 ,7 0 , 72.
28. M inucius Felix 1869: 504 (cap. 32).
29. tbraniler, 9.12-14.

129
Çiçeklerin Kültürü

yanların piskoposlarına sundukları kendi sadakaları ve ilk meyvelerini”

geçirmişti.30
Kuzey Afrika’daki Hıristiyanlar arasında “Tanrı’nm Kuzusu”nun‘
kurban edilmesi anlayışına rastlandığı doğrudur; bu fikir Satumus-Ba-
al tapınmasından miras alınmıştır. Ama Donatist" kilise bu geleneği sa­
dece mecazi bir biçimde devam ettirdi;31 gerçekten de, kan kurban et­
me Lactantius gibi yazarlar tarafından kınanmıştı.32 Bununla birlikte,
Donatistler ılımlılaştırılmış kurban anlayışını hem kurban edileni hem
kurban edeni kurtaran bir yöntem olarak görüyorlardı; oysa başka yer­
lerde Tanrı’nm Kuzusu’nun kurban edilmesi ve ona tapma farklı türde
bir mecazi eylemdi. Kan kurban etmenin reddedilmesi elbette Güney
ve Doğu A sya’da daha köklü biçimlere bürünmüştü. Bu genel gelişme­
ye bir dizi etmen katkı yapmıştı; bunlar, tam-zamanlı din adamlarının
(rahipler ve keşişler) ve cemaatçe bölüşülen komünal yemekten ziyade
kendi idamesi için sunulan zorunlu kılan kısmen bağımsız bir kilise ör­
gütlenmesinin ortaya çıkışıyla ilişkili, gerek ideolojik33 gerek sosyo­
ekonomik34 etmenlerdi. Hakikaten, bu noktada komünyon ve Aşa-
i Rabbani ayinleri, farklı Hıristiyan mezhepler için farklı anlamlar içer­
seler de, oldukça farklı bir açıdan sembolik hale gelmektedirler.
Elçilerin [Havarilerin] İşleri kitabındaki, din değiştirenlerin Musa
Şeriatı’na [Tevrat] göre sünnet edilmelerinin gerekip gerekmediğine
dair tartışmada, Yahudi olmayanlara [Gentile] farklı muamele edilme­
si noktası üzerinde anlaşma sağlanır. Jam es’e göre, Tanrı’ya dönmekte
olanlar usandırıcı kısıtlamalara maruz bırakılmamalıdırlar, ama “putla­
ra sunulup murdar hale gelen etlerden, cinsel ahlâksızlıktan, boğularak
öldürülen hayvanların etinden ve kandan sakınmaları gerektiğini onla­
ra yazmalıyız.”35 Kan tabii ki sık sık idoller tarafından kirletilmektey­
di; ama bu ifade, kanın her türlü sindirimine gönderme yapacak şekil­
de de yorumlanmıştır. Ne var ki, böyle bir temas çiçek sunularını da
tehlikeye sokmuştu. Aziz Augustinus’a göre, spermler de dahil olmak
üzere sıvı tohumlan yöneten tanrı olan Liber’e hitaben bir ay boyunca
30. Lane Fox 1986: 89.
* T a n n ’mn Kuzusu Hz. İsa’dır; zam an zaman genel olarak Hıristiyanlar için de kullanılır,
(ç.n.)
** R om a A frika'sında ortaya çıkan ve IV-V. yüzyıllarda gelişen bir Hıristiyanlık akımı; R o­
m a K atolik K ilisesi tarafından sapkın olarak görülmüştür, (ç.n.)
31. Y akındoğu’da yakın zam anlarda bazı Hıristiyan gruplar paskalya yortusunda gerçeklen
de koyun keserek kan kurban etm ektedirler.
32. Lactantius, Divine Institutes, VI.i.5.
33. G oody 1986: 13 vd.
34. Goody 1982: 149.
35. A cts 15.20.

130
 A vrupa'da Çiçek Kültürünün G erilem esi

süren ayinlerin zirve noktası, kadın yöneticinin bir penisin üzerine çe­
lenk koymasıydı.36İster kan kurban etm e ister yiyecek isterse çelenkler
şeklinde olsun, pagan tanrılara yapılan sunuları içeren uygulamalar,
görünmez ve her şeye kadir T an n ’nın kendilerinden şükretme ve Tan­
rı sevgisi istediği yeni dinin üyeleri için lanetlenmiş şeylerdi. Hediye­
ler O ’nun kilisesine sunulacaktı, O ’na değil.
Uygulama düzeyinde bazı kurban kesmeler yine de varlığını sürdür­
müş, bazı eşyalar mezarlara konmaya devam etmişti. Antikçağdaki bir
âdete uyularak, insanların yakın yoldaşı olan atlann zaman zaman, sa­
hipleri öldüğünde öldürüldüklerine rastlanıyordu. İslam ’da ve muhte­
melen Hıristiyanlık’ta da, İbni Fadlan’ın M.S. 920 yılında ziyaret etti­
ği Oğuzlar hakkında yazdığı gibi, ölen kişinin cennete at sürebileceği
anlayışı vardı. Böylesi bir uygulamaya 1781 gibi geç bir tarihte Alman­
ya’da rastlandığına dair bilgimiz vardır; gerçi Papa III. Gregorius bu
uygulamayı mahkûm etmişti ve G rim m ’e göre, atlann öldürülmesi ve
yenmesinin yasaklanması Hıristiyanlığı kabul etmiş olanların ayırt edi­
ci özelliklerinden biriydi.37

Diğer Sunular

Çiçekler, tanrılara ve ölülere sunulması yasaklanmış şeylerin sade­

ce bir kısmını oluşturuyordu. Aynı şekilde mahkûm edilmiş başka su­
nu biçimleri de vardı. Hiçbir hayvan kesilmiyor, tanrılara hiçbir yiye­
cek sunulmuyordu. Din değiştirme pagan tanrıları otomatik olarak iş­
levsiz kılıyordu ve yeni takdiri ilahide T an n ’ya maddi hediyeler değil;
dualar sunuluyordu. Gerçekten de ilk başlarda sunuların kime yapılaca­
ğına dair maddi hiçbir gösterge yoktu. İlk Kilise Babalan, görünmez
Tanrı'ya yapılan Hıristiyan ibadetiyle görünür tanrı tasvirlerine tapan
her tür putperestlik arasındaki temel farklılığı vurgulamışlardı.38 İnsa­
nın “gövdenin görünür biçimi”nden ibaret olduğu görüşü paganlarla,
Yunanlılarla özdeşleştiriliyordu ve bu, putlara tapan dinsizlerin anlayı­
şıydı; Hıristiyanlar ise ruhun rasyonalitesini vurguluyorlardı. “Duyula-
n n algısı”nın (aisthesis) karşısında “akıl” {logos) vardı.3’ Paganların
duyulan temel alan ve tütsünün “hoş kokusunun koklanması” ya da

36. Aziz Augustinus 1949: 284-5.

37. Yaklaşık 732 yılında yazılm ış m ektup, M GH, Epistolae, III, s. 279; Şalin 1959. m etin
290. s. 483; G rim m 1844: 62 vd.: McNeill ve G am er 1938: 40; Şalin 1959: 27.
38. Pelikan 1990: 68.
39. Athanasius, A gainst the Heathen, XXX.2, alıntı yapan Pelikan 1990: 104.

131
Çiçeklerin Kültürü

“kurbanın kanının ya da yağının görüLnrıesi”ni içeren bir tapınmaları

vardı. Hıristiyanların “kansız kurban”] ise duyulara bağlı değildi.*0
John Chrysostom’un sözleriyle, onlarınki “gövdesel, kaba ya da duyu­
ların yaşamına dolaşık hiçbir şey içermeyen bir tapınm aydı.41 Bu kar­
şı çıkışın bir parçası olarak, ilk dönem Hıristiyan ibadetlerinden tütsü
bile dışlanmıştı; oysa hoş kokulu bitkilerin daha önceki dönemlerde
Yahudi ritüellerinde yeri vardı. Ancak VI. yüzyılın başlarında Doğu ki­
lisesinde kullanıldığından bahsedildiğini görüyoruz ve Batı’da kulla­
nılmaya başlaması ise çok daha sonradır.4*
Tütsü kullanımı, ritüel kimliği tanımlamak için “ötekiler”in uygula­
masının reddedilmesine başvurmanın önemli bir örneğini oluşturur.
Çin, Hindistan ve Yakındoğu’da yaygın bir şekilde kullanılan tütsü,
bütün büyük uygarlıklardaki çiçek, hoş kokulu bitki ve parfüm kültü­
rünün bir parçasıydı. Eski İsrail’de Yehova için saklanırdı ve Ezgilerin
Ezgisi’nde (3.6)’ sivil amaçlar için kullanıldığına işaret edilmesine kar­
şın, Zebur’da (141)” duayla ilişkilendirilir. İslam ’da, ibadet edilen yer­
lerde hoş bir koku oluşturmak için yakılır; ama hiçbir özel anlamı yok­
tur. Bununla birlikte, ilk Hıristiyan Babalarından İskenderiyeli Cle­
ment tütsünün ritüellere dahil edilebileceğini düşünürken, İskenderiye­
li Cyril ve John Chrysostom, pagan uygulamasıyla yakın benzerliği ne­
deniyle tütsü kullanımını mahkûm etmişlerdi. Hıristiyanlar imparator
heykeline tütsü sunmayı reddetmeleriyle ayırt edilir olmuş ve bazılan
bu amaç uğruna öldürülmüştü. Ölümden kurtulmak için uzlaşmayı se­
çenlere turifıcati, yani tütsüyakıcılar deniyordu. Konstantinos zamanı­
na değin tütsünün Hıristiyan kilise ibadetinde hiç yeri yoktu; ama IX.
yüzyıla gelindiğinde bazı kiliselerde kullanılır olmuştu ve sonralân
Doğu’da ve daha sonra da Batı’da daha yaygın bir şekilde kullanılmış­
tı.43
Asıl sorun ölülere muamelede ortaya çıkıyordu; çünkü ölülerimiz,
yani ailemizden ölüler ya da şehitler daima bizimledir. Din değiştirme
ölülere bakış ve hitap etme biçimini değiştirmiş olabilirdi; ama ölüle­
rin mevcudiyetlerini değiştiremezdi. Romalılar ölülere kurbanlar ve he­
diyeler, özellikle de çiçekler sunar, onları eşyalarla birlikte defneder-

40. Athenagoras, E m b a ssyfo r the Christians, X III.2. alınlı yapan Pelikan 1990: 104.
41. Chrysostom . H om ilies on Rom ans, XX.2; Pelikan 1990: 125.
42. Pelikan 1990: 109.
* “ Kim dir bu kırdan çıkan: B ir dum an siiıunu gibi; Tüccarın türlü türlü baharatıyla: M ür ve
günlükle tütsülenm iş?” (Ezgilerin Ezgisi, 3.6). (ç.n.)
** “D uam önünde yükselen buhur gibi, el açığım akşam sunusu gibi kabul görsün!” (Zebur,
141.2). (ç.n.)
43. Rahim 1987. Nadir bir sözcük olan turtificaıus için bkz. Clarke 1986: LU. 167.
 A vrupa'da Ç içek Kültürünün G erilem esi

lerdi. Yaygın bir defin biçimi olan ölü yakma işleminde bile, ölünün ya­
kılacağı odun yığınının üzerine hediyeler ve kişisel eşyalar yerleştirildi­
ği olurdu; yığm sık sık çelenklerle süslendiği gibi, hediyelerini görsün
diye ölünün gözleri de açılırdı. Mezar açılırken kurbanlar kesilir, meza­
rın içine eşyalar yerleştirilir ve mezarın üstü de sık sık güllerle süsle­
nirdi.44 Yunan Doğu’sunda, ölüyü onurlandırmak için gül festivalleri,
yani Rosalia düzenlemek zaman zaman tercih edilirdi.45
Hıristiyanlığın gelişiyle birlikte, ilahi varlıklara sunulanlar gibi ölü­
lere sunulan her türlü maddi nesne de yasaklandı. Bazı kaynaklardan
öğrendiğimize göre bu uygulama kuşaklar boyunca devam etmiş olsa
da, mezarlığa yiyecek ve içecek götürmek bir günahtı.44 Böyle şeyler
sunmak, ölülere sanki dünya işlerini etkiliyebilirlermiş gibi muamele
etmek demekti, oysa onlara yaklaşmanın tek yolu Tanrı aracılığıyla ol­
malıydı. İster ölüyü onurlandırmak için ister ona öteki dünyada eşlik
etsin diye, ölüleri eşyalarla birlikte gömmek de yasaklanmıştı. Hıristi­
yanlık simgelerinin ölülerle gömülebildiği bir örtüşme dönemi yaşan­
mışsa da, böylesi eşyalar VII. yüzyılda Anglosakson İngiltere’sinde
mezarlıklardan yavaş yavaş kayboldular.47 Ç in’den M ısır’a değin antik-
çağ dünyasmm her yanında mezarlardan çıkan değerli eşyalar bir yana,
sırf Sutton Hoo gemi gömütünden çıkan muhteşem Anglosakson hâzi­
nelerinin hayatta kalmasını sağlayan bu uygulama, Hıristiyan mezarla­
rına dair katı bir çileciliğe ve maddiyattan yoksunluğa yol açtı.48 Çiçek­
ler mezarlara geri döndüklerinde, yiyecek, içecek ve mezar eşyaların­
dan daha makbul görüldüler; çünkü kurban, komünal yemek ya da

44. Toynbee 1971: 50-2.

45. Lane Fox 1986: 39. Rosalia R om a'da da düzenlenirdi, am a sıkça şahit olunan bir durum
değildi.
46. Bu kaynakların sayısı o kadar çok değildir. İlk dönem İrlanda tövbeleri (penitential), bü­
yücülere (striga ve lamia, yani “ büyücü” ve “ vam pir” ) inanmayı ve büyü kullanımım (m ale-
ficum ) m ahkûm etm e dışında ve “İkinci Aziz Patrick S inodu"nda ölülere (oblatione p ro de-
funetis) yapılan sunulardan söz edilen bir bölüm ün dışında, "pagan" hakkında pek az şey
söyler. Söz konusu bölüm de şu soru yer alır: "H ayatı boyunca kurbanı hak etm em iş bir kim ­
se için, bu kurban, ölüm ünden sonra ona nasıl yardım cı olabilsin ki?" [XII, 189)) Bu tövbe­
lerde, kurban, okunm uş ekm ek (host) olarak anlaşılm ak durum undadır. Aksi halde cezalan­
dırm alar esas olarak cinsel davranışlar (hatta çocuklara tecavüz), sarhoşluk, hırsızlık, bede­
ne zarar verm ek ve okunm uş ekm eğe yapılan m uamele (örneğin, onun kurdar tarafından yen­
mesi. kilise dışına çıkarılması vb.) için söz konusudur. En açık sözlü kıtasal tövbeler ise bü­
yücülük faaliyetleri hakkındadır. VIII. yüzyıl kaynaklarından birinde otuz hurafe ve pagan
faaliyeti listelenmiştir: hurafeler “ölülerin m ezarına yapılan dinsel saygısızlıkları" içerm ek­
tedir (M cNeill ve G am er 1938:419). Listede “idoller", sunular, ateşler, tılsımlar, kehanetler
vb. hakkında süregelen korkular da açığa vurulmaktadır; orta yerde, mesafeli durulm ası ge­
reken bir pagan dünyasının tehdidi bulunmaktaydı.
47. D. W ilson 1984: 12.
48. Bruce-M itford 1972.

133
Çiçeklerin Kültürü

“ziynet eşyası”ndan ziyade bir süsleme ya da anma nesnesi olarak yo­

rumlanabiliyorlardı.
Öte yandan, en azından mezarlık mimarisi açısından ve özellikle de
kırsal alanlarda, Hıristiyanlığın Batı Avrupa’ya sıkıca hâkim olması bi­
raz zaman aldı. İlk Hıristiyanlar katakomplarda mezar süslemeleri ola­
rak palmiye ve çelenk kullanmışlardı; bunu kısmen gizlenme, kısmen
de geleneğe bağlı kalma amaçlarıyla yapmışlardı; bir başka kısmi ne­
den ise, ilk Babaların bazılarının ikonlar ve uygulamalara ilişkin yasak­
lamalar konusunda o kadar da katı olmamalarıydı.49 Avrupa’nın başka
taraflarında Hıristiyanlaşma süreci daha da yavaştı. Galya-Roma toplu­
mu, büyük istilalar gerçekleştiğinde M.S. 407 ve 451’deki “seller”den
bozguna uğramıştı. Bu toplum o dönemde de Hıristiyan olarak tanım­
lanabilirdi; ama “çok tedrici bir süreç” içinde ciddi değişimlerin mey­
dana gelişi ancak Frankların Hıristiyan olmalarından sonra gerçekleş­
ti.50 VII. yüzyıla gelindiğinde, hükümdarlara ait mezarlar ve ölülerin
giydikleri şeyler dışında mezar eşyalarına artık rastlanmaz olmuştu.51
Kiliselere yakın yerlerdeki mezarlara daha önceki dönemlerde de rast­
lanıyordu; ama ancak VIII. yüzyılda kilise bahçesi mezarlıkları ortaya
çıktı: “Kutsal binaya olabildiğince yakın ve o binanın çatısından akan
suyun altına -su b stillicidio- yerleşmiş” mezarlıklar.52 Kilise bahçesi
artık mezarlık olmuştu ve çok özgül bir anlamda, yani rahiplerin doğ­
rudan denetimine tabi olma anlamında kutsal bir alandı. Kilisenin ona­
yı olmadan oraya hiçbir şey sokulmuyordu. Ancak XVII. yüzyılda
New England püritenleriyle birlikte mezarlıklar yeniden sivilleştirildi
ve belediyelerin denetimine girdiler.”
Öte yandan, yiyecek ve içecek sunularını tamamen ortadan kaldır­
mak zordu. VI. yüzyılda Arlesli Aziz Caesarius, “ölülere yiyecek ve
içecek götüren” Hıristiyanlara ve paganlara ateş püskürüyordu; “sanki
bedenleri terk eden ruhların dünyevi gıdalara gereksinimi varmış da...
Ama sevdiklerine ziyafet sunduklarını iddia edenler onu kendi midele­
rine indirir; kendi göbeklerini hoşnut eden şeyi hayırseverlik olarak su­
narlar.”54 Bu tipik bir eleştiriydi ve daha önceki dönemlerin gerek Hı­
ristiyan gerekse pagan yorumcularının işlediği temaları kullanıyordu.

49. Le Blant, Inscriptions chrétiennes de la G aule. Paris, 1865: ii, 429.

50. Jam es 1988: 128.
51. Salin 1959: 4 4 8 ,4 5 3 -4 .
52. Clovis 51 l ’de bir kiliseye göm ülm üş ve aristokrasi de onu izlemişti (Jam es 1988: 145).
Salin 1959: 455.
53. G cddcs 1976.
54. Migne, Patrologia latina, XXX.ix, App. Serm o 190, col. 2101; Salin 1959. m etin 296, s.
486.

134
 A vrupa'da Ç içek Kültürünün Gerilemesi

Yeni ilahi düzen, hayır işlerinin kilise aracılığıyla yapılmasını şart ko­
şuyordu. Yine de daha önceki bazı uygulamalar yaşamaya devam etti­
ler. Toulouse bölgesinde, kilisenin sürekli karşı çıkmasına rağmen, ölü­
lere yiyecek sunmanın yanı sıra ziyafetler ve danse macabre gösterile­
ri düzenlemek uzun bir süre daha devam etti.55 Günah sayılan bu uygu­
lamalara katılanlar sadece halktan kişiler değildi. 748 yılı dolaylarında
Aziz Boniface, pagan tanrılara boğalar kurban eden ve kemikler sunan
hürmetsiz rahiplerden yakınıyordu; üstelik bu kurbanların eti yendikten
sonra seks âlemleri yapılıyordu.56
“Pagan” damgası taşıyan uygulamaları temizleme çabası yüzyıllar
boyunca devam etti; bu, onların asla tamamen bastınlamadıklarmı gös­
teren bir noktadır. XI. yüzyılda Wormslu Burchard’m tövbesi, içki iç­
meyi ve âlem yapmayı mahkûm etmenin yanı sıra, ölülere kurban sun­
mayı, pagan cenaze ayinlerini, defin esnasında ziyafet verme ve ölü
bekleme ayinleri yapmayı katı bir biçimde yasaklamaktadır. Büyücü­
lük ve sihirbazlık hakkındaki sorularının gayet Afrikalı bir tınısı var­
dır.57 Şifalı otlan kullanmanın bile tehlikeli olabileceği düşünülüyordu,
çünkü işin içine sihirle ilgili inançlar kanşabilirdi; dolayısıyla, tedavi
amaçlı bitkiler toplanırken Hıristiyanlığın akideleri ve Pater Noster
duası okunmalıydı.58 Ama kiliseyi bilhassa kaygılandıran şey kan akıt­
ma ritüeliydi; çünkü böyle bir kurban illa ki başka tannlara sunuluyor­
du.59 Kanı akıtılabilecek tek kurban İsa’nın kendisiydi ve bu kan Aşai
Rabbani ayininde, sembolik olarak değil gerçekten içilmişti; kilise,
başka yerlerde yasaklanmış olan kurban yemeğinin, yani “komün-
yon”un tek mekânı olmuştu.
Kutsal varlıklara ve ölülere sunulan şeylere ilişkin bu tavır Aziz
Augustinus tarafından The City o fG o d [Tanrı Kenti*] adlı eserde etkili
bir biçimde dile getirilir; burada sürekli temalardan biri kurbanın red-
didir. Hiç duydunuz mu, diye sorar Augustinus, bir şehide kurban ke­
sildiğini? Manevi anlamda anlaşılan “kurban” ancak Tanrı’ya sunula­
bilir. “Taçlar [coronae] ve palmiyeler kazanmada” şehitleri taklit ede­
biliriz. Ama mezarlarına adaklar sunmak, bu sunular sadece “süs”
55. B ordenave ve Vialelle 1973. özellikle s. 257.
56. Papa Zacharius. Mayıs 748? M G Iİ, E pisıolae, III, s. 358; Şalin 1959, metin 295, s. 486.
57. M cNeill ve G am er 1938; G urevich 1988; 87. "H ıristiyan ölülerin cesetlerinin paganlara
ait bir ritüelle korunduğu, ölü beklem e törenlerine hiç katıldınız mı ve orada şeytani şarkılar
söyleyip dans ettiniz m i...v e orada içki içip kendinizden geçtiniz m i?” (s. 333).
58. M cNeill ve G am er 1938: 330, the C orrector o f Burchard o f Worms.
59. Herhangi bir hayvanın kanını içmek mahkûm edilm işti. Bu yasağın V. yüzyıl dolayların­
da zayıfladığı görülüyor; am a Cerm en halkları arasında m isyonerlik faaliyetlerinin başladığı
VI. ve VII. yüzyıllarda tekrar güçlenm iştir (Gurevich 1988; 239).
* D e Civitate D eh “Tanrı Devleti” olarak da çevrilir, (ç.n.)

135
Çiçeklerin Kültürü

amaçlı, “onların anılarına saygı gösterme niyetiyle yapıldığı zaman ka­

bul edilebilir; sanki tanrıymışlar gibi ölülere sunulan kurbanlar [sacri-
ficia mortuorum] ya da kutsal nesneler kabul edilemezdir.”“ “Daha iyi
türden Hıristiyanların yapmadıklarını” belirttiği bir uygulamayı, yani
Romalıların Parentalia törenlerinde görülen ve ayrıca Afrika’da da
uzun geçmişe sahip bir âdet olan ölülerin mezarlarına yiyecek götürme
uygulamasını betimler. Bununla birlikte, niyet ve muamelede farklılık­
lar vardı. “Mezara yiyecek koyduklarında bir dua okur ve ardından, ye­
mek için ya da bir kısmını ihtiyacı olanlara ikram etmek için yiyeceği
oradan götürürler.” Görünüşe göre bu âdet Kuzey Afrika’da Hıristiyan­
larca uygulanıyordu; zira Augustinus’un annesi Monica Kartaca’dan
M ilano’ya ilk geldiğinde, Aziz Ambrose tarafından yasaklandığını bil­
meden, şehit mezarına yiyecek götürmüştü. Daha sonraki yazarlar gibi
Augustinus da böylesi sunulan mahkûm etmişti; çünkü “şehitlerimizi
ne ilahi imtiyazlarla ne insani suçlarla onurlandınnz... ne de onlara
kurbanlar sunanz.” Sunular hayır işlerine tahvil edilir ve bunlar da hem
kendisini hem başkalannı desteklemek için kilise aracılığıyla yapılır.
Bu şekilde, T an n ’nın doğrudan verdikleri onun kilisesi aracılığıyla
O ’na dolaylı olarak geri verilir.61
Dolayısıyla, başta kan kurbanı olmak üzere sunuların olmaması,
Yahudilik ve Hıristiyanlığın ayırt edici bir özelliği oldu; Hıristiyan­
lık’ta bu, Yahudilik’te soyut Tann tasvirlerinin bile olmamasıyla ilişki-
lendirilmişti. T an n ’ya kurban ve başka adaklar sunmaya karşı çıkış, su­
nulan çelenkleri, çiçeklerin yetiştirildiği bahçeleri ve bunların alıcısı
olan tann heykellerini de kapsayacak şekilde genişledi. Zira, Forum gi­
bi bahçeler bile yan tann-yan hayvan heykelleri içeriyordu; Plinius’a
göre bunlar, “kıskançların büyüsüne karşı bir muska olarak adanmışlar­
dı”. Sonuçta, pagan tanrılara sunulan kurbanlarla ilişkili nesnelere Hı-
ristiyanlar şüpheyle bakıyordu ve birçok başka sözcük gibi “kurban”
terimi de yeni bir yorumlamaya tabi tutulmuştu. Buna paralel bir şekil­
de, yerdeki bahçelerin yerine gökteki bahçeler tercih edilir olmuştu.
Nolalı Paulinus bir keresinde, Auitania’daki mülkü Ebrom agus’u kü­
çük bir bahçeyi ekmek için terk etmediğini belirtmişti; “mirasım ve
memleketim yerine Cennet Bahçesi’ni tercih ettim.”63
60. Aziz Augustinus, City o f God, VUI.xxvü.
61. Daha önce başka bir yerde, m ülkiyetin kilise tarafından alıkonm asının. tıpkı ekonom i ve
toprak mülkiyeti rejimi gibi genel olaral akrabalık sistemi üzerinde de önem li bir etkide bu­
lunduğunu iddia etm iştim (Goody 1983). Bu tez, maddi etm enlere gereğinden fazla vurgu
yaptığı gerekçesiyle eleştirilm işti. Bu bölüm de belli teolojik tarafları göz önüne serm eye ça­
lışıyorum.
62. Paulinus, Ep„ II. 14. Daha sonraki bir gelenekte, Paulinus kendisini bir barbar prense bah­

136
 A vrupa'da Çiçek Kültürünün Gerilemesi

Çilecilik ve Lüks

Çileciler için Hıristiyanların cenneti yukarıdaki Elysium' tarlaların­

da aranmalıydı, yerdeki krallık bahçelerinde değil. Benzer bir görüş,
eski İranlı peygamber Mani tarafından, büyük bir bahçıvan olan ve Ma-
nicilerin toprağı işleme ve bitkilerle ağaçlan budamayı reddedişlerine
karşı çıkan Mezopotamyalı bir hükümdann din değiştirme sürecinde
ifade edilmişti. Bir gün Mani hükümdarın bahçesine girmiş ve hüküm­
dar ona, “Vaaz ettiğin bu Cennet’te benimki kadar iyi bir bahçe olacak
mı?” diye sormuş. Bunun üzerine hükümdar cennet bahçelerinde dolaş-
tınlmış ve ardından din değiştirmiş.“ M ani’nin bahçelere karşı çıkışı
bitkilere ve hayvanlara duyduğu derin saygıyla ilişkiliydi; ama avcılı­
ğa ve bahçelere yönelik bu şiddetli itirazının, zenginlerin lüks yaşam
biçimlerinin bir kınanmasını da içerdiği görülmektedir.64 Böyle bir red­
dedişin insanları etkileme gücü küçümsenmemelidir: Cyprian, Hıristi­
yanlığı kabul edişinin, üst rütbeliler ve zenginlerin gösterişlerinden
hoşlanmamasıyla ilgili olduğunu düşünmüştü.65
Bu itirazlara, eserleri Kitabı M ukkaddes’in yanı sıra klasik ahlâkçı­
lara ve hicivcilere de dayanan birçok Kilise Babasının yazılarında da
rastlanır. Rönesans döneminde çok okunan bir kitapta İskenderiyeli
Clement her türlü lüks davranışı, daha sonra gelecek Püritenlere bolca
model sunacak şekilde mahkûm etmişti. Kadınların parfüm kullanma­
sına, erkeklerin kıllarını aldırmasına, müsrifçe yeme ve içmeye itiraz
ediyordu. Hatta, kadınlardan ayrı olarak erkeklerin, zevk için değil sırf
sağlık nedenleriyle sıcak banyo yapmalarına bile karşı çıkmıştı; soğuk
suyla yıkanılmalıydı. İstenmeyen davranıştan sıraladığı uzun listesin­
de, sadece taç takmayı değil çiçek koparmayı bile mahkûm ediyordu:

Bahar geldiğinde, farklı çeşitlerde taze çiçeklerin arasında, anlar gibi onla­
rın saf ve doğal kokularından beslenip yumuşak ve çiyli çimenliklere uzan­
mak hoştur; ama akıllı kişi “tarlalardan toplanmış çiçeklerden çelenkler”
yapıp evine götürmez; saçlan örtmek için olmadıklarını bilir ve doğayı ta­
lan edip goncalar, menekşeler, zambaklar ve diğer çiçeklerle yaşanacak
zevki boşa çıkarmaz.66

çıvan olarak sunuyor. İsa da böyle tasvir edilm iştir am a kılık değiştirm ekten ziyade mecazi
olarak.
* Kökeni antik Yunan ve R om a'ya uzanan cennet tasavvuru, (ç.n.)
63. Lane Fox 1986: 566.
64. Aynı çilecilik, m üsrifçe resim lenm iş el yazm aları üreten kendi mezhebi içinde her zaman
geçerli olm am ıştır.
65. Lane Fox 1986: 15.
66. Clem enl. Paid., II.8, 70, 1-2.

137
Çiçeklerin Kültürü

T an n ’ya ibadette çiçeklerden gözler aracılığıyla keyif alınabilirdi,

ama bir ibadet aracı yapılamazlardı; çünkü çiçekler kısa sürede solarlar
ve kişi doğayı bir hiç uğruna yağmalamış olur. Yunanlılara özgü şey­
ler olmadıklarını iddia ettiği taçlar mecazi olarak kullanılabilirdi; ama
gerçeklikte onlar putlara ait şeylerdi.67 Bu nedenden dolayı onun saldı­
rılarının ana hedefi taçlardır. Çiçekler ve çiçek parfümleri kendi başla­
rına zararlı değildir; tedavi amaçlı kullanılabilecekleri gibi, bazı du­
rumlarda onlardan akıllı ve ölçülü bir şekilde ferahlama aracı olarak bi­
le faydalanılabilirdi. Çünkü çiçekler ve hoş kokulu bitkiler, ihtiyacımız
olduğunda bize yardım etsinler diye vardır, yoksa gösteriş ve lükse
kaçmamız için değil. Çiçeklerin kokusundan haz duyun, der nihayetin­
de; ama onları taç olarak kullanmayın.68 Başka bir deyişle, çiçekleri te­
davi amaçlı kullanmaya ve onlardan pasif bir biçimde haz duymaya
izin vardır; hoş görülmeyen şey onların festivallerde, ev içi zevklerde
ya da hatta ritüel ve dinsel amaçlarla kullanılmasıdır.69
Lükse yönelik böylesi eleştiriler Hıristiyanlarla sınırlı değildi; zira
daha önceki dönemlerde bazı Romalı yazarlar servet gösterişlerini, ba­
zdan kurban ve öldürmenin mantığını eleştirmişlerdi; aynı şekilde fes­
tivaller de aşın serbestliklerinden dolayı kınanmıştı. Bu festivallerin
bazılannda çiçeklerin önemli bir rolü vardı ve bu da onlann ilk Hıris­
tiyan yazarlarca mahkûm edilmesine yol açmıştı. Zira, Rom a’da çiçek
tanrıçası Florada adına düzenlenen festival, önceleri, fahişelerin davet­
li izleyiciler karşısında soyunduğu bir gösteri içeriyordu.70 Bu şekilde
çiçekler üretkenliğin meyveleriyle, açgöz hayvanlarla ve cinselliğin ka­
musal olarak sergilenmesiyle özdeşleştirilmişti; bu durum ahlâkçılann
ve hicivcilerin sansürünü kışkırtırken, Ovidius ve Martial tarafından
aynı ölçüde savunulmuştu.71 Hıristiyanların şiddetle üzerinde durdukla­
rı bir konuydu bu. Hıristiyanlığı M.S. 300 dolaylarında kabul eden bir
yazar olan Lactantius, Floralia’yı mahkûm eder ve mitolojik bir yapı-
bözum ve Euhemerosçu bir icat yaptığı ilginç bir yazıda, çiçek tanrıça­
sı adına kutlamalar yapmanın, tanrıçanın “Çiçek” adındaki lekeli bir
kızla ilişkili iffetsiz kökenlerini örtmeye yönelik bilinçli bir çaba oldu­
ğunu iddia eder. “Orospuların bile elde ettiği bu ölümsüzlük ne muhte­

67. C lem ent. Paid., I I .8 ,7 2 .2 .

68. Clem ent, P aid.. 11.8, 7 6 ,4 -5 .
69. Taçların lüks oldukları gerekçesiyle reddedilm esi M inucius F elix'in ve pagan festivalle­
rinde ölçülü davram lm am asm ı kınayan Yunanlı Senatör A m brose'nin eserlerinde de görülür
(Lam bert 1880: 819-20).
70. Hild 1896: 1191.
71. Martial, Epigram s, önsöz: O vid, Fast., IV.945, V .3 3 1.3 5 2 ; Seneca, Ep„ 97; Juvenal, Sa­
tire V1.250, X1V.262.

138
 A vrupa'da Çiçek Kültüriiııün G erilem esi

şem olmalı? Flora fahişesi aracılığıyla büyük servet kazandığında hal­

kı vârisi ilan etti ve bir miktar para bıraktı; bu paranın yıllık faiziyle
onun doğum günü Floralia adı verilen oyunlar düzenlenerek kutlana­
caktı.” İddia ettiğine göre, festivalin utanç verici kökenini gizlemek
amacıyla Senato, kutlamaları taşıdığı adla daha yakından özdeşleştire­
rek onlara saygınlık kazandırmaya karar vermişti. Ama şehvet hüküm
sürmeye devam eder. “Çünkü, her türlü müstehcenliği ortaya döken
sözcüklerin aymazlığının yanı sıra, orospular halkın ısrarıyla giysileri­
ni de çıkarırlar.”72 Çiçekler ve çiçek festivalleri sadece sahte tanrılara
sunulan adaklarla değil; bizzat kendi saflıklarının teşvik ettiği ahlâksız
davranışlarla da özdeşleştiriliyorlardı. Mayıs ayinlerine karşı çıkan
hem eski İngiltere’nin hem de New England’ın’ Püritenlerinin XVII.
yüzyılda yeniden canlandırdığı bir hikâyeydi bu. Gerçekten de, gerek
festivallere yapılan saldırılar gerek onlann savunusuyla, daha sonra o
dönemde ortaya çıkan tartışmalar arasında benzerlikler vardı.

Gül

Sunulara, pagan ayinlerine ve lükse karşı çıkılması, bazı şeylere

izin veriliyor ve bir miktar özgürlük kullanılabiliyor olsa da çiçek kül­
türünde büyük saldırıların vuku bulduğu anlamına geliyordu. Özellikle
baskı altında olan şey taç ve çelenk kullanımıydı. Ve çelenklerin başı­
na gelenler, çiçeklerin çiçeği olan gülün başına da gelmişti. Gülün tari­
hi hakkında yazan Joret şunlan söyler: “Roma İmparatorluğu’nun dört
bir yanında pek gelişmiş olan gül kültürü, tamamen terk edilmese bile,
süregiden savaşlar yüzünden epey ihmal edilmiştir.”73 Ama tek sorum­
lu savaşlar değildi. Bu çiçeğin oynadığı rol Hıristiyan yazarlarca da
mahkûm edilmişti.” Venüs ile olan bağı yüzünden gülün onlann gö­
zünde bir itibarı yoktu. Gül Hıristiyan ikonografisinde kendini ancak
yavaş yavaş gösterebilmişti.” İskenderiyeli Clement (150-211/15) çi­
çeklerden, özellikle de güllerden ve zambaklardan yapılan taçların kul­
lanılmasını yasaklarken,76 eserleri ortaçağın sonlannda oldukça etkili
olan İspanyol şair Prudentius (348-yak.405) ne güllerin ne hoş kokulu
bitkilerin kullanımım övüyordu:
72. L actanıius, D ivine Institutes, I.XX.S: Prudentius, Contra sym m ach. 1.266.
* Kuzey A m erika’nın doğu kıyısında XVU. yüzyılda İngiltere’den göç edenlerin kurduğu
bölgenin adı: "Yeni İngiltere" dem ektir, (ç.n.)
73. Joret 1892: 141.
74. “H ıristiyanlığın gelişi gülii tahtından etti” (Coats 1970: 163).
75. Haig 1913:71.
76. P aid.. 11.8.78.

139
Ç içeklerin Kültürü

Hic mihi rosae spolia,

Nullus aromate fragrat odor.
Burada gül talan edilmez,
Burun deliklerimde baharat kokusundan eser olmaz.77

Şair, güllerden yapılan çelenkleri, kehribar süsleri ve altın gerdan­

lıkları küçümsediği için Eulalia’yı metheder. Düğünlerde kullanılan
gelin çelenkleri bile, pagan şenlikleriyle olan bağlan nedeniyle bazıla-
nnca reddedilmişti.” İlk başlarda evlilik taçlanndan da uzak durulmuş­
tu.80
Dolayısıyla gül, cenazelerde yaygın bir biçimde kullanılmasına rağ­
men, Roma’da “bir zevk düşkünlüğü ve sefahat sembolü” haline gel­
miş olduğu için kısmi bir yok oluş yaşadı.81 Cenaze bağlamında bile bir
gösteriş öğesi, daha iyi değerlendirilebilecek bir kaynağın israfı olarak
görülüp eleştirilmekten kurtulamamıştı. Jerome, başka kocaların k an ­
larının tabutlan üzerine koydukları menekşeler (violas), güller ve zam­
baklarla, Pammachius’un Paulina’nın anısını onurlandırmak üzere yap­
tığı hayır işleri arasındaki karşıtlığın altını çizmişti.82 Buradaki ahlâk
dersi açıktı: Böyle m üsrif harcamalar yapacağınıza, onlan kilise aracı­
lığıyla başkalarına veriniz. Clem ent’in çiçeklerin kullanımına tamamen
karşı olduğu söylenemez; ama onlar sadece gereksinimler için kullanıl­
malı, lüks uğruna heba edilmemelidir; gereksinimler sağlıkla ilgili ol­
duğu için, çiçeklerin tedavi amaçlı kullanımı teşvik edilmelidir.83 Çi­
çeklerden açık havada çimenliklerde keyif alınabilir; ama kapalı me­
kânlarda çelenk giymek “ince düşünceli insanların” yapacağı şey değil­
dir.84 Dolayısıyla çiçeklerden yapılma taçlar doğal değildiler ve bir lüks,
olarak görülüyorlardı; ama hepsinden ziyade putlarla özdeşleştiriliyor­
lardı ve evlerin içine sokulmamalıydılar.
Öte yandan, ölüleri ve tanrısal varlıkları etkileme aracı olarak red­
dedilen çiçeklerin, süsleme amaçlı kullanılmaları kabul edilebilirdi. Ni­
yetlerin ne olduğu önemlidir ve anlamdan desene bir kaymanın olduğu
söylenebilir. Böylece, ilk dönem Hıristiyanlığın daha ılımlı kanadında,
çiçeklerin sivil yaşamda ve süsleme amaçlı olarak kullanılmalarına bir

77. Pnıdcntius, The Daily Round. Cathem erinon, Hymmts ante eibıtm, 21-2.
78. Prudentius, Crowns o f M artyrdom . Peristephanon, H ym nus in honorem Eulalia, 21-2.
79. Lam bert 1880: 812.
80. Baus 1940: 99, referans verdiği yer Schrijncn 1911: 316.
8 1 .D 'A n d rea 1982: 72.
82. E pisto la a ıi Pammachium, M ektuplar LXVI.5 ve LXXVI1.10. (M igne, Patrologia latina,
XXII, cols. 6 4 1 ,6 9 7 ).
83. Paid.. 11.8.76.
84. Paid., U.8.70.

140
 Avrupa'da Ç içek Kültürünün Gerilemesi

miktar izin çıkmıştı. Augustinus, İsa’nın kır zambakları üzerine konuş­

masından alıntı yaptığı gibi, yeni-Platoncu Plotinos’un, “küçük çiçek­
lerde ve yapraklarda görülen güzellik, Tanrı’nm inayetinin kudretli eli­
nin altındadır”*5 şeklindeki sözlerinden de bahseder. Böylesi hassasi­
yetler, çiçek kullanımını hayvan kurban etmenin ve yiyecek-içecek
sunmanın yerine geçirmez, fakat onu baştan aşağı farklı bir icraat hali­
ne getirir; ölülere sunulan bir hediye değildir bu, ölüler için bir hediye­
dir; yani, karşılık beklenmeden verilen “gerçek” bir hediye modeli te­
melinde bu icraat hem dekore eder hem saygı gösterir. Daha iyi bir ifa­
deyle, çiçekler bir sunu ya da ziynet eşyasından ziyade süslemedirler,
çünkü süslemeler, en azından aynı özgül açıdan, herhangi bir anlam ta­
şımazlar; ama ziynet eşyaları, dinsel törenler bağlamında, ritüelin ay­
rılmaz yan öğeleridirler.
Mezara çiçek koyma uygulaması ilkin Aziz Jerome". Aziz Ambro­
se ve diğerleri tarafından mahkûm edilmişti. Ama uyuşmazlığın yanı
sıra ortada bir müphemlik de vardı; azizlerin yaptıklarıyla söyledikleri
her zaman birbirini tutmuyordu ve ölüleri çiçeklerle anma yönünde bir
eğilim ortaya çıkmıştı. Heliodorus’a yazdığı bir mektupta Aziz Jerome,
İmparator Nepotianus ’un mezarına belagat çiçekleri serpmekten bahse­
derek bu uygulamaya mecazi de olsa değinir.*6 Daha somut bir düzey­
de ise Prudentius gençlere, gülden taçlan küçümsemiş olan Azize Eu­
lalia şehit olduktan sonra onun altan için menekşe ve safran toplama­
larını öğütler:

Bolca menekşe ve yeşil yaprakla

Mezardaki kemiklerle ilgilenmek vazifemiz olacak.
Ve de kitabeli soğuk taşlara
Hoş kokulu parfümler serpilecek.87

Varlıklarına şahit olan Aziz Augustinus gibi onlar da çiçeklerin baş­

ka bağlamlarda kullanılmasına karşıydılar.88Aynı durum tütsü için de ge-
çerliydi. Parfüm insanlar için müsrifçe bir lükstü ve onu kullanan kadın­
lar “aşın bir bayağılık” sergiliyorlardı; fakat İskenderiyeli Clement tütsü­

85. M atthew 6.28-30. '

* Latince tam adı Eusebius Sophronius H ieronym us'tur. Kitabı M ukaddes’i Yunanca ve İb-
ranice’den L atince’ye ilk tercüm e eden azizdir, (ç.n.)
86. “ Super tum ulum eius Epitaphi huius F lores sp a rg are...", Episıola, LX, “Ad hcliodo-
rum. epitaphium nepotiani” . Mignc. Patrologia latina, XX1I.331 (s. 590).
87. Cathem erinon, X, Hymnis circa exequias defuncti, V. 169-72, M igne, Pat. iat., 59, 363­
4 (s. 888). The Poem s o f Prudentius 1962: 77, The Hym ns 10, 169-72.
88. Çiçeklerin H ıristiyanlarca kullanılm asına dair daha erken tarihli bir tartışm a için bkz.
Lambert 1880; ben bu çalışm ayla bu bölüm ü yazdıktan sonra karşılaştım.

141
Çiçeklerin Kültürü

nün ibadetlerde kullanılabileceğini, çünkü artık oldukça farklı bir anlam

taşıdığını düşünüyordu; artık bir sunu değil, “makul bir sevgi hediye­
s iy d i.89 Buna çiçekler de dahildi. VI. yüzyılda Poitiers piskoposu Fortu-
natus’un bir şiiri, bilhassa kiliseleri süslemek için kullanıldıklarında ilk­
bahar çiçeklerinden övgüyle bahseder: “O zaman erkekler kapılarını ve
evlerini çiçeklerle süsler, kadınlarsa tatlı güllerle süslenirler. Ama siz,
kendiniz için değil İsa için toplaym bu ilk meyveleri ve onlan kiliselere
götürün ve rengârenk parıldayana kadar altarlan çelenklerle bezeyin.”90
Tek tek kilise görevilerinin vurgulan farklıklar arz ediyordu; bazılarının
bizzat kendi tutumları müphemdi; bazıları çözümü mecazi kullanımlarda
bulmuştu. Ama çiçek kültürünün gelişimine pek azı katkı yapmıştı.

Sanat ve Sadelik

Roma “pagan” modelinin cazibesi ve reddedilmesine dair benzer

sorunlar edebiyat ve sanatta da mevcuttur. Am brose’ye saldıranlar da
dahil olmak üzere bazı ilk dönem Hıristiyan yazarlan, klasik dönem
yazarlarından alıntı yapmaktan kasıtlı olarak kaçınmışlardı.91 Bazılan
ise, özellikle IV. yüzyıldan sonra hâkim bir konum edinen bir yöntemi
izleyerek, Virgilius gibi şairlerin kullandığı sözcükleri Hıristiyan dü­
şüncesine uyarlama geleneğini tercih etmişlerdi. Gerçi, muhtemelen çi­
çeklere özgü mecazlar, mevcut durumla ilgili olmaya devam ettikleri
için, resim sanatına kıyasla edebiyatla daha büyük bir süreklilik mev­
cuttu; ama ilk dönemlerdeki eleştirilerden sonra çiçeklere yapılan gön­
dermeler kesinlikle azalmaya başlamıştı. Bununla birlikte, özellikle üç-
boyutlu (ama önemli ölçüde de iki boyutlu) ve dinsel içerikli (ama ay­
nı zamanda da sivil) sanatta, bir bütün olarak görsel temsili etkileyen
daha geniş bir sorun mevcuttu.
Tıpkı klasik çağ yazarlarında olduğu gibi, halihazırdaki dinsel sanat
da bariz bir sorun barındırıyordu: Pagan kökenler sorunu. Böylesi uy­
gulamaları ve Gregorius’un bulduğu, “ormanlarda ve suda yaşayan ya­
ratıklar, kuşlar ve hayvanlar şeklindeki” ya da amcası G allus’un canını

89. Parfüm ün (ve renkli yünlerin) reddine dair bkz. Clem enı, P aid., II.8.65; Clem ent Pla-
ton'un D evlet’ine (II.37A) gönderm e yapar: “Etrafa aşın bir bayağılık saçan kadınlar vardır
daim a; yatak takım larını ve evlerini durm adan güzel kokulara bularlar ve bu titizliklerinden
ancak lazım lıklarım m ür kokutm a noktasında vazgeçerler’’(64).
90. Lam bert 1880: 810; Venantii Fortunati. mise. Lib. Vii. Capuı XII. M igne, Paırologiae
cursus eom pletus, CXXXV1II.267, Ad eam dem de floribus süper allare. Fortunalus. bir çi­
çek sunusuyla birlikte Kraliçe Radegund’a da bir şiir gönderir (s. 286) (Caput XI, de violis).
A yrıca bkz. Fortunalus, C am ı., VU1.7; Van Dam 1985: 292.
91. Am brose. de Fide. UI.i.3, M igne, Patrologia latina, XVI.427 (s. 589-90).

142
 A vrupa'da Çiçek Kültürünün Gerilemesi

zor kurtarma pahasına Köln’de paramparça ettiği putları bir yana bırak­
mak elzemdi.” Ne var ki, Hıristiyanlığın ilk dönemlerinde ortaya çıkan
bir başka akım daha da ileri gitmiş ve sadece pagan suretlerin değil;
kutsallık taşıyan her türlü suretin meydana getirilmesini ve onlara iba­
det edilmesini teolojik gerekçelerle mahkûm etmişti.” Bu unsurun hep
baskın olmadığı ve Ortodoks ve Katolik kiliselerde yavaş yavaş orta­
dan kaybolduğu doğru bir tespittir. İsa’nın iki boyutlu imgelerine gerek
Batı gerek Doğu’nun geç antikçağ sanatında rastlanmaktadır; advenlus
gibi kutlamalarda, geç IV. yüzyılın Bassus lahtinde, V. yüzyılın Barbe-
rini tabletlerinde ve VI. yüzyılın Ravenna mozaiklerinde bu görüntüler
sık sık imparatorun yerini alıyorlardı.” Sözü edilen imparatorluk kutla­
malarında çiçek süslemeleri kullanılıyordu. Konstantinos 311’de Au-
tun’a vardığında, saraya çıkan sokaklar süslenmişti. Bununla birlikte,
advenlus süslemeleri diğer Hıristiyan yazarlar tarafından yeni dine uy­
gun olmadıkları gerekçesiyle reddedilmişlerdi;’5 ortada daima bir mik­
tar açık gerilim oluyordu.
M.S. II. ve IV. yüzyıllarda gelişen Kuzey A frika’daki Roma moza­
ik geleneği, öncelleriyle kıyaslandığında “ikonografik yoksulluk” izle­
nimi vermesine karşın, Hıristiyan kiliseleri zeminlerinde yaşamaya de­
vam etti.” Büyük piskoposluk kiliseleri geometrik ya da çiçek desenli
kalıplarla döşenmiştir. Sözü edilen ikonografik yoksulluğun nedeni
kısmen, kutsal “suret” sayılabilecek bir şeyi yere yerleştirmeye yönelik
isteksizlikti; zira böylesi suretler imparatorlukta yaygın bir şekilde ya­
saklanmışlardı.’7 Özellikle Vandal istilasından önceki erken dönemde,
bazilikaların dekore edilmesine sınırlamalar getirilmişti: ama BizanslI­
ların kaybedilen yerleri yeniden fethetmesinden sonra, Sabratha’daki
Iustinianus bazilikasının orta koridorunda olduğu gibi, bu konuda daha
cüretkâr davranılmaya başlandı. Suretler açısından Doğu, Batı’ya göre
kesinlikle daha zengindi. Oradaki sembolik gelenek büyük ölçüde da­
ha önceki Kuzey Afrika realizminden devralınmıştır. Ana duygu ilk
başlarda “hâlâ zengin ve çiçekli cennef’ti; ama “zamanla daha formel

92. Gregorius. LH 11.10; L ife o f the Fathers. VI.2.

93. Anglosakson sanatında X. yüzyıla değin tutarlı derecede yetkin insan figürü tasvirleri
yoktu: D. M. W ilson bu durum u, “ insan türünün doğalcı tasvirine karşı pagan bir tabunun”
muhtemel izi şeklinde değerlendirir (1984: 27). Yaratılanı yeniden yaratm aya yönelik insani
çabalara ilişkin zım ni şüphelerin gayet yaygın olm asına karşın, Yahudilik ve diğer Semitik
gelenekler dışında böylesi b ir tabunun varlığına ilişkin başka bir kanıl bilmiyorum.
94. M acCorm ack 1981; Baus 1940, Resim 8-10, 13.
95. M acCorm ack 1981: 28. 24.
96. Dunbabin 1978: 188.
97. Dunbabin 1978: 189, 193.

143
Çiçeklerin Kültürü

ve dekoratif’ olan bir organizasyona tabi oldu.

Öte yandan, sanat tarihçisi Oleg Grabar’a göre, ilk iki yüzyılda Hı­
ristiyanlık, tıpkı geleneksel olarak Yahudiler gibi, benzetmecilik karşı­
tı [aniconic] bir dindi.98 Hıristiyanlık kendine bir ikonografi oluşturma­
ya, cenazelere özgü amaçlarla Rom a’daki katakomplarla birlikte IH.
yüzyılın ilk yarısında başladı. Hıristiyanların ibadetlerini özgürce yeri­
ne getirebilmeye başlamalarından önceki ilk dönemde, Hıristiyan sana­
tı kaçınılmaz olarak klasik temaları işlemeye eğilimliydi ve onlara giz­
li bir Hıristiyan anlam yüklüyordu. Mimari çerçevelerdeki yapraklar,
kuşlar ve çiçeklerden oluşan arka planlar sanatçılar tarafından kopyala­
nıyor ve bunlara cennet bahçelerindeki Hıristiyan ruh iması ekleniyor­
du.99 Mevcut sembolizmin içerdiği anlamlara alternatifler getirmek ye­
rme onlara eklemeler yapılıyor, zulüm altında yaşarken zorunlu olan
bir belirsizlik böylece sağlanmış oluyordu. Örneğin, bir zafer simgesi
olan palmiye, ölmüş am a "Tanrı’mn bir atleti olarak”1“ muzaffer olmuş
bir şehide sunulurken, Bakkhos ve üzüm yaprakları Aşa-
i Rabbani şarabını temsil ediyordu. Hıristiyanlığın resmi statü kazan­
masıyla birlikte, anlamların aynı şekilde double entendres [ikili yorumj
içermesi artık gerekli değildi. Öte yandan, bazı klasik temalar zengin
Romalılar tarafından kullanılmaya devam etti; bunların bir örneği, Ro­
m a’daki Santa Costanza kilisesinin (yak. 358), bağlarda çalışan putti
[genç erkekler] ile birlikte yaprak desenleri içeren mozaik tavanıydı.
İmparator Septimus Severus’un iktidarı (193-211) Roma İmparator-
Iuğu’nu Pers ülkesinden ayıran sınır olan Fırat Nehri üzerindeki Dura-
Europos’taki’ ibadet yerlerinin duvarlarında bir Yahudi ve Hıristiyan
ikonografisinin ortaya çıkışma da tanıklık etti. Bundan kısa bir süre
sonra, Mani tarafından kurulan mezhep din değiştirme sürecinde suret­
leri açıkça kullanmaya başladı; bunların arasında T ann’mn ve peygam­
berin kendisinin suretleri de vardı.101 Kült am açlan için imgelerin kul­
lanımına ilişkin bu gelişmeler birbirleriyle ilişkili görünmektedir; çün­
kü bu merkezin ayırt edici özelliği. Roma, Yunan, Semitik ve Pers tan-
rılanna tapınma yeri olmasıydı. Mithraeum’un ve Bel tapmağının du­

98. G rabar 1968: 23 vd.

99. Stokstad 1986: 11.
100. Stokstad 1986: 12.
* Fırat N ehri’nin orta kısm ında, Suriye-Irak sınırına yakın bir yerde bulunan arkeolojik bu­
luntu yeri, (ç.n.)
101. D ön yüzyıl sonra A ziz Augustinus, İngilizlere Hıristiyanlığı kabul ettirm e çabalarında
Kıyam et im gelerini kullanm ıştı. Bu sadece kaydedilen ikinci kullanım dır. M anici suretlere
ilişkin m evcut örnekler çok daha sonraki tarihlere aittir ve T ürkistan’da yazılm ış, “güçlü Çin
etkisini gösteren” bir el yazm ası için yapılm ışlardır (G rabar 1968: 28).

144
 A vrupa'da Çiçek Kültürünün Gerilemesi

varları. Pers geleneğinden ilham almış duvar resimleriyle kaplanmıştı;

aynı durum, “Bizans resminin doğulu öncüleri” olarak betimlenmiş
Yahudi sinagoğu ve Hıristiyan vaftiz evi için de geçerliydi. Resimlerin
içeriği açıkça Doğu’dan etkilenmişti; resimlerin kullanıma girişi de
muhtemelen. Yunan sanat geleneğinin devam ettiği Antakya gibi bir
şehirden çok farklı olan yerin yerel âdetlerine bir uyum sorunu ortaya
çıkarmıştı. Gerçekten de Dura cemaatinin üyeleri, gerçekte ibadet edi­
len tanrının cisimleşmeleri olarak görülen ‘“ oyulmuş suretler’, heykel­
ler ve kült imgeleriyle, Yahudilerin birliği ve kurtuluşu mesajını taşı­
yan resimler” arasında bilinçli bir karar kılmaya çalışmış olabilirler­
di.103
Doğu Hıristiyanlığı M.S. II. ve III. yüzyıllarda Helenize oldukça,
temsili sanatları bir miktar benimsedi.103 Yunus peygamberin hikâyesi­
ni örnekleyen küçük heykellere de III. yüzyılın ortalarından sonlarına
değin rastlanıyordu. Grabar, M.S. 200 dolaylarında rastlanan ilk Hıris­
tiyan imgelerinin tamamını resimlere özgü göstergeler olarak adlandı­
rıyor; bunların çoğunluğu ilahi müdahale durumlarıyla ilişkilidir ve ço­
ğunlukla ebedi yaşam arzusuyla özdeşleştirilirler.'04 Konstantinos’un
çıkardığı hoşgörü fermanlarını, asgari düzeyde tasvir kullanımının ol­
duğu bir dönemin takip ettiği görülmektedir. Büyük bir patlamanın
beklenebileceği bir zamanda şaşırtıcı derecede sınırlı dinsel ikonogra­
fiyle karşılaşılmaktadır. İmparator, kendi tasvirleri de dahil olmak üze­
re sivil sanata karşı değildi. Öte yandan, dinsel bağlamda, İsa’nın bir
simgesi olarak imparatorluk sancağında Yunanca chi [XJ ve ıho [P1
harflerini benimsemekle birlikte hiç suret kullanmamıştı. Gerçekten de.
“Putperestliği terk eden Konstantinos’un İsa’nın dinindeki temsili im­
geleri kolayca ayıklayabileceği” ileri sürülmüştür."“ Roma İmparator­
luğu IV. yüzyılda resmen Hıristiyan olduğunda bile, onun önde gelen
üyelerinin sanatlara ilişkin endişeli halleri devam etmişti. “Sanatın, bir
eğitim aracı ve anıtlarla anılmanın miras alman tadı olarak sadece pra­
tik değeri, aksi halde gereğinden fazla dünyevi, fazla gösterişli ve pa­
gan putperestliği gereğinden fazla hatırlatıcı şeklinde değerlendirilebi­
lecek imgelere izin çıkarıyordu. Müstakil heykeller putperestlik suçla­
masına karşı özellikle kırılgandılar; çünkü pagan dünyanın tanrılarıyla
özdeşleşmeyi teşvik ediyorlardı.”106 Ama bundan daha önemlisi, “tem­

102. M atheson 1982: 26-7.

103. O torite sayılan b ir anlatım için bkz. G rabar 1968.
104. G rabar 1968: 10.
105. G rabar 1968: 38.
106. Stokslad 1986: 23.

145
Çiçeklerin Kültürü

sil” güçleri gereğinden fazlaydı ve gerçekliğe gereğinden fazla yakın­

dılar. Klasik dönemlerde çoğunlukla çıplak vücutları tasvir eden hey­
kellerin böylece ortadan kaybolması süreci, Hıristiyan yazarların insan
vücuduna dair müphemlikieri ve le G o ff un ortaçağın “la déroute doc­
trinale du corporel”i dediği şey tarafından hızlandırılmış olabilir.107
Ama aynı zamanda putlara benziyorlardı ve paganlarla özdeşleştirili­
yorlardı. Aynı itirazlar, mozaikler ve resimler gibi iki boyutlu ya da ka­
bartmalar gibi tamamen üç-boyutlu olmayan biçimlere her zaman yö­
neltilmiyordu. Bununla birlikte, yüzeyin altında, Musa Şeriatı’na ve
pagan uygulamalardan geçen yan yollara bakıp da ikonlarla ilgili her
türlü etkinliği mahkûm eden bir düşünce akıntısı vardı. Bu tür etkinlik­
ler devam edecekti; ama tabii ki protestolar da.
Böylece, D oğu’nun ikonografik geleneği kısa sürede canlanmıştı,
ama bu hamle sınırsız bir hareket serbestisine sahip değildi. IV. yüzyı­
lın ortalarına doğru Caesarealı Eusebius (yak. 264-340), heykelleri, on­
lara fark gözetmeksizin hürmet gösteren putperestlerin [Gentiles]
inançlarıyla özdeşleştirmişti.108 Küçük ölçekli ve taşınabilir nesneler
tercih ediliyordu; çünkü ikonlar mabetlere konulamıyordu. Salamisli
Epiphanius, üzerine bir imge resmedilmiş bir perdeyi, putperestçe ol­
duğunu düşünerek yırtınıştı.10'’ Gerçi dinsel suretler söz konusu oldu­
ğunda bile bu karşı çıkış mutlak bir nitelikte değildi; ama ikonlar, en
azından üçboyutlu biçimleri, tapmaklara kesinlikle sokulmamalıydılar.
İkiboyutlu imgeler, ibadet için değil ama eğitim amaçlı olarak boy gös­
teriyorlardı. Doğu’da Bizans ikonları, Kuzey A frika’da mozaikler, Ba­
tı’da ise freskler vardı. V. yüzyılda Piskopos Perpetuus, Tours’daki
Aziz Martin kilisesinin duvarlarını, azizin mucizelerini gösteren fresk­
lerle kaplatmıştı.110 Bunu eğitsel bir amaç güderek yapmıştı.
Benzetmeciliğe karşı çıkan akımlardan başka, Hıristiyan cemaati­
nin bazı kesimlerinde gerek dünyevi malların inkârına, gerek ibadet
yerleri inşa etmenin dışında anıtsal mimarinin ve sanatın reddedilmesi­
ni teşvik eden gerçek yoksulluk sadeliğine yönelik eğilimler mevcut­
tu.111 Sebepleri ister dinsel ister ekonomik olsun, benzer bir dönüşüm
Anadolu’daki mezar mimarisinde de meydana gelmişti. “III. yüzyılda
Hıristiyanların pagan komşularıyla paylaştıkları, aile m ezan için ve ai­
le bağlarının ölümde de sürmesi için duyulan şefkatli ilgi, VI. yüzyılda

107. Brown 1988; Le G off 1985; 123.

108. Eusebius, Historiae ecclesiasricae VH. 18. bkz. Migne. Patrologia graeca. XX.680.
109. W citzniann 1987; 3-4.
110. Van Dam 1985: 137.
111. Stokstad 1986:9.

146
 A vrupa'da Çiçek Kültürünün Gerilemesi

yerini nudité redoutable du dernier jo u r 'a bıraktı.”“2Böylesi değişim­

ler, akrabalık sisteminin geçirmekte olduğu dönüşüm ve kan bağının
yerini kısmen “manevi” bağın alması süreciyle tutarsız değildiler. Ama
bu feragatin sanatsal sonuçları yıkıcı olmuştu.
Daha önce değindiğimiz gibi, bir düzeyde bu çilecilik teolojik, fel­
sefî ve entelektüel boyutlar içeriyordu; bir sunu olarak kurban kesme
mantığının içerdiği çelişkilerle ve kan akıtmaya yönelik pek çok top­
lumda hissedilmiş olan bir hoşnutsuzlukla ilişkiliydi. Dolayısıyla tanrı
suretlerinin reddedilmesi de, doğaüstü olanın maddi bir biçimde ifade
edilemeyeceği, ömeklenemeyeceği ve de tasvir edilemeyeceği yollu
görüşün farklı bir tezahürünü temsil ediyordu. Kelam ve kavram ete
kemiğe büründürülemezdi; nesnel bir karşılığı, fiziksel bir eşi olamaz­
dı. Alternatif olarak, tasvirler üretilmeye devam ettiler, ama kısıtlandı­
lar; suretler mabetlerden çıkarıldılar, ama ikiboyutlu ya da kabartma bi­
çiminde ya da sadece ikincil önemdeki figürler için olanlara izin veril­
di. Diğer yeni ve reformcu dinlerde, dünya tarafından “yozlaştırılma­
dan” önce, daha radikal bir anlayışa rastlanır. İlk dönem Budist heykel­
ciliği Buda’nın tasvirini asla yapmamış, sadece daha önceki bir cisim-
leştirmeye, Bodhisattva tasvirlerine yer vermiştir."3 Hıristiyanlığın,
Budizmin ve daha az ölçüde Yahudilik ve İslam 'ın erken ve geç aşa­
maları arasındaki karşıtlığın görsel ve plastik sanatlar açısmdan son de­
rece önemli olduğu doğrudur; ama kavramsal olarak bu aşamalar bir­
birlerinden, muhtemelen göründükleri kadar farklı değildirler. Daha er­
ken aşamalarda bile Tanrı maddiyattan asla tamamen kopuk değildir;
varlığı göstergeler ve sembollerdedir, rüzgâr ve ruh şeklindedir; aynı
şekilde, daha geç aşamalarda da asla tamamen cisimleşmiş değildir. En
azından insanların kavrayışında, zaten öyle de olamazdı. Müphemlik
daima vardır ve duyarlı bir denemede Gilbert Lewis’in işaret ettiği gi­
bi, hem şüpheciliğin hem inancın yolunu açar.“'1 Bu müphemlikler ve
bizzat Kitabı Mukaddes’in bağlamı hesaba katıldığında tasvir karşıtı
eğilimlerin geri dönmesi daima muhtemeldi.
Benzetmecilik karşıtı bu yaklaşımın başka ilginç sonuçlan da vardı.
Standart imgelerin fiili yokluğu nedeniyle, İsa ve diğer figürleri düşle­
rinde gördüklerini iddia edenler onları değişik biçimlerde, yani çocuk­
luk, gençlik ve orta yaşlılık hallerinde görüyorlardı."5 Ortada ayrıntılı

* Fr. "Son günün korkunç çıplaklığı.” (ç.n.)

112. Calder 1920: 55.
113. Dull 1962: 189.
114. Lewis 1986.
115. U n e Fox 1987: 397.

147
Çiçeklerin Kiihürü

Yunan dinsel sanatına benzeyen bir şey yoktu; zira bu sanat Yahudi­
lik tek i tanrı kavramının neden bu denli tezat oluşturduğunun açıkla­
ması olarak kabul ediliyordu: Birincisi ilahi güzelliği görsel ve ahenk­
li biçimlerde görüyor, İkincisi ise bu güzelliğin tını ve ses, ışık ve renk
etkileri aracılığıyla deneyimlendiğini düşünüyordu. Yahudilere göre
Tanrı ölümlü gözlerle asla kavranamazdı; ancak kutsal metinler aracı­
lığıyla idrak edilebilirdi; dolayısıyla Hıristiyanlar ve Müslümanlar da
metne, yani T an n ’nm kelamına odaklandılar. Evet, yazı ilke olarak do­
ğaüstü olana dair ayrıntılı bir betimleme sağlayabilirdi; ama metin da­
ha ziyade teşbihler ve semboller yoluyla, imalar ve hatta kaçınmalarla
işliyordu.
Sorun kısmen, her yeni dinsel grup gibi Hıristiyanlığın da başlan­
gıçta kendine ait bir mimarisi ve sanatı olmaması, bunlardan özellikle
de kendi peygamberleri ve tanrıları konusunda yoksun olmasıydı. M.S.
200 dolaylarında lahitler üzerinde bazı İsa tasvirleri boy göstermişti."6
Ama piskoposlar temsili sanatlara karşıydılar ve diğerlerinin yaklaşımı
da şüpheler içeriyordu. Küçük Asya’da bulunan ve II. yüzyıla ya da da­
ha geç bir tarihe atfedilen Yunanca bir apokrif metin olan Havari Yu-
hanna’nm İşleri’nde, Yuhanna’nın bir müridi efendisinin portresini
yapması için gizlice bir ressam ayarlar. Bunu onun yatak odasına ko­
yarak çiçeklerle süsler, önüne mumlarla bir altar yerleştirir. Yuhanna
müridini yaptığından dolayı kınar ve hâlâ “bir putperest gibi” yaşadığı­
nı düşünür; ama portrenin kendisine ait olduğunu öğrendiğinde ise res­
min “bedensel bir suret ’’olarak yetersizliğini mahkûm eder."7
Yahudilerin durumunda olduğu gibi, bu karşı çıkış da açıkça teolo­
jik bir nitelikteydi ve aynı zamanda ötekilerin inancının bir reddiydi;
aynı şey yas giysilerinin rengi"8 ve dinsel tatil [Sebtj gününün zama­
nı"9 gibi ritüel değişikliklerde de geçerliydi. Bununla birlikte, bu tartış­
manın alt temaları olarak tezahür eden iki önemli öğe daha vardı. Cer­
men Avrupa’sında ölen adamın mallarının mezara konan üçte biri (“ru­
hun üçte biri”) artık T an n ’mn, başka deyişle İsa’nın payı olarak kabul
ediliyordu ve bu pay kilisenin gözetimi altında olacaktı.I2Uİşte bu üçte

116. Bunlar, sinagoglarda bile duvar resimleri olan uzak Pers kemi D ura-Europos’a aitti (La­
ne Fox 1987: 318). Bkz. s. 92-3.
* tbranice metinleri bulunm adığı için doğruluğu herkesçe kabul görm eyen ve Kitabı M ukad-
d e s'e dahil edilm eyen m etinler (ç.n.)
117. G rabar 1968:66-7.
118. G oody 1962: 58.
119. 11. yüzyılda Hıristiyan yazarlar Sebt gününü Yahudi kutlamalarını takip eden gün ola­
rak kabul etm işlerdir.
120. G oody 1983.

148
 A vrupa’da Ç içek Kültürünün Gerilemesi

birlik pay ve Konstantinos’un Hıristiyanlığı kabulünü takip eden birkaç

yüzyıl boyunca biriken diğer aktarımlar sayesindedir ki kilise Avrupa
toplumunda bu denli güçlü bir konum elde edebilmiş, muhteşem güzel­
likte büyük binalar inşa etmiş ve devasa genişlikte topraklara sahip ol­
muştur. Böyle hızlı bir büyüme ancak ölülere sunulan hediyelerden
vazgeçmeyle ve bunların aslında birer ilahi hediye kılınmasıyla destek­
lenebilirdi. Hediyeler daha az hoş karşılanıyor değillerdi; ama artık,
kendi yaşamlarını idame ettirmekte hediyelere epey ihtiyaç duyan kili­
se ve rahipler aracılığıyla işlem gönmek zorundaydılar. Artık “kur-
ban”m alıcıları onlardı; ama bu İsa’nın kurbanı değil, bir kısmı aynı za­
manda muhtaçlara dağıtılan sunular biçiminde, cemaatin kurbanıydı.131
İkinci tema, Gregorius’un, “ormanlarda yaşayan yaratıklar şeklin­
deki” putlar suçlamasında gizlidir. Bu tema doğrudan paganizmin red­
di ya da dinsel ikonlar kullanımıyla değil; doğal yaratıkların tasvirleri­
nin yapılmasıyla ilgilidir. Bu noktada, benzetmecilik karşıtı eğilimler
çiçek kültürünü de çok etkiler; çünkü Pompei’de bulduğumuz türden
güzel seküler resimlerin ve de, daha uç bir noktada, botanik amaçlar
için çok değerli olan her türlü tasvirin ortaya çıkmasını imkânsız kılar­
lar. Böylesi geleneklerin tekrar gelişmesi çok uzun bir zaman alır; ay­
rıca, ikonların tekrar boy gösterdikleri yer seküler alan değil, bitkilerin
ve özellikle de çiçeklerin yaşamından ziyade azizlerin yaşamıyla ve Ki­
tabı Mukaddes hikâyeleriyle ilgili olan dinsel alan olur.

Botanik Bilgisinin Maruz Kaldığı Etkiler

Batı’da çiçek kültürünün gerilemesi, Hıristiyanlığın, Eski Ahit’teki

emirlere uyma ve farklı bir tanrı ve ibadet anlayışı benimseme arzusu­
nun yanı sıra, öteki dinleri bir kenara bırakma ve lüksü sınırlayıp hayır­
severliği teşvik etme arzusuyla da ilişkiliydi. Bu gerilemenin ilişkili ol­
duğu bir başka etmen ise zamanla Batı Hıristiyanlığının temel dayana­
ğı olacak olan, barbarların Batı’daki istilalarıydı. Ama steplerden ve
çöllerden gelen benzer göçebe grupların sürekli istilalarına maruz kalan
Asya’da bu durum çiçek kültürünü aynı biçimde etkilememişti. Bu nok­
tanın en net görülebildiği yer bizzat bitkiler üzerine yapılan araştırma­
n ı . M ichigan, D earbom ’un M ariannhill B abaları’na ail çağdaş bir broşür. Katoliklerden,
A raf'taki zavallı ruhları kasım ayı boyunca hatırlamalarını ister. “D olayısıyla...dua edin...ke­
faretinizi yerine getirin....kurban sunun [genellikle sadaka verme biçim inde].” Bir “kurban­
sa! sunu" alındığında. Babalar ölü dostlar için dua edecektir, sunu "benim kişisel kurbanım-
dır". Y eniden tanım lanm ış bu “kurban” anlayışı, kiliseye ya da kilise aracılığıyla sadaka ver­
meyle yakından bağlantılıdır.

149
Çiçeklerin Kültürü

lardaki gelişmelerdir. Botaniğin tarihi hakkında bir özet sunan Joseph

Needham şu sonuca varıyor: “Daha önceki dönemlerde de genellikle ol­
duğu gibi... Ç in’de bitkilere ilişkin bilgide yavaş ama oldukça istikrar­
lı bir büyüme gerçekleşti ve bir Karanlık Çağ yaşanmadı.” 122 İddiasına
göre, Yunanistan ve Ç in’de botaniğin temelleri aşağı yukarı aynı zaman
diliminde atılmıştı. Öte yandan Batı’da, Aristoteles’in öğrencisi Eresus-
lu Theophrastus’un (M.Ö. 371-287) büyük başarılarının on altı yüzyıl
boyunca hiçbir gerçek halefi çıkmamıştı. Dahası bilgi de aslında düşü­
şe geçmişti: Peripatetiklerin' bitki listesindeki isimler 600’ü bulurken,
XII. yüzyılda betimlenen bitki sayısı 77’ye düşmüş; ancak XV. yüzyı­
lın sonlarında hızlı bir artış yaşayabilmıştir.'23 Bahçeler, çelenkler ve
güller gibi botaniğin kendisi de keskin bir gerileme dönemine girmişti;
bunun bir nedeni istilalar ve bunların sonucunda ortaya çıkan zorluklar
ise, bir nedeni de Hıristiyanlığın yükselişi ve yazılı geleneğin yönünün
dinsel hedefler doğrultusunda saptırılmasıydı. Ortaçağ A vrupa’sında
botanik bilgisinin genel durumuna dair bir gösterge, Dioscorides’in
M.S. I. yüzyılda yazdığı, bitkileri yemeklik, hoş kokulu ve tedavi amaç­
lı olmak üzere üçe ayıran ve resimlenmiş ilk çalışma olan eserinin Av­
rupa’da takip eden on beş yüzyıl boyunca tıbbi botanikteki en temel
eser olarak kalmasıdır. Tıpkı verdiği bilgiler gibi resimleri de kabul edi­
len doğrular olarak çağdan çağa aktarılmıştı.124
Bilginin bu durağan niteliği, özellikle el yazması kültürlerinde, ya­
ni yazının makineyle değil elle çoğaltıldığı kültürlerde hiç görülmedik
bir durum değildi. Böylesi kültürlerde bilgiye ilişkin sorunlardan biri,
sözlü öncüllerinde olduğu gibi, yeniden üretme ve birikme süreçleri­
nin, yani kopyacı yazarın rollerinin birbirinin içine geçme eğilimidir.
Kutsal metinler harfi harfine kopya edilmelidir ve daha sonra yapılacak
eklemeler, zorunlu olarak daha alt bir statüde olan şerhler biçiminde ol­
mak zorundadır. Ama eğer dağıtılacak ya da hatta muhafaza edilecek­
lerse, diğer metinlerin el yazması kopyaları da kelimesi kelimesine çı­
karılmalıdır. Bu süreçte metni geliştirmeye yer yoktur; “yazar”ın işi
tekrar etmektir; bu şekilde kutsal olmayan metinler bile kutsallığa ya da
ritüele ilişkin bir nitelik edinebilirler. Bir metnin sürekli olarak bir “ya-
zar”ın eliyle kopyalanarak muhafaza edilmesi ve kitlelere iletilmesi sü­

122. Needham 1986: xxv.

* A ristoteles'in yandaş ve öğrencilerine verilen ad. (ç.n.)
123. Needham 1986: 2-4.
124. D e m ateria m edica, V iy ana'da bulunan bir Bizans kopyasından bilinm ektedir, bu kop­
yanın tarihi yaklaşık M.S. 5 1 2 'd ir ve renkli resim leri m uhtemelen C raıeuas’ın daha erken ta­
rihli bir çalışm asından alınm ıştır.
 A vrupa'da Çiçek Kültürünün G erilem esi

reci hayli tutucudur. Dioscorides’in metni çok uzun bir zaman dilimi
boyunca bu yolla çoğaltılmıştı; çünkü başka bir yol mevcut değildi. Re­
simlerin geliştirilememesi kısmen el yazmasına dayanan kültürlerdeki
bu eğilimin sonucuydu; botanik bağlanımda ortaya çıkan durum doğa­
nın kendisinin gözlenmesi yerine ana eserin kopyalanması olmuştu.
“Yazı” ile yazının, yani kopyalama ile meydana getirmenin rolleri ara­
sındaki fark ancak matbaanın gelişiyle, mekanik yeniden üretim im­
kânlarının ortaya çıkışıyla netleşti ve bunun sonucunda, özellikle bi­
limsel ya da edebi çalışmalar söz konusu olduğunda “kopyalayıcı” ne­
redeyse tamamen ortadan kalktı.

Roma ve Batı A v r u p a ’nın Periferisi

Rom a’dan çıkan iki akım, Batı Avrupa’daki çiçek kültürünü çok
farklı biçimlerde etkiledi. İlk olarak, Kelt ve Cermen Avrupa’sının Gü­
neyli istilacıları, kültürel bagajlarının içerdiği eşyalardan biri olarak,
tercih ettikleri bitkilerin ve yiyeceklerin pek çoğunu beraberlerinde ge­
tirmişlerdi. Bu yolla Romalılar Britanya’daki bahçeciliği ve bahçe ta a ­
mını dönüşüme uğrattılar. İstilacılar tarafından getirilip ekilen, ıslah
edilen ya da yerleştirilen bitkilerin listesi bu dönüşüm noktasından ön­
ceki ve sonraki hayat hakkında bazı fikirler vermektedir; bu listede
üzüm, karadul (Morus nigra), ceviz, incir, erik, mürdümeriği, kiraz, ba­
dem, İtalyan fıstık çamı, zeytin, İspanyol kestanesi (ya da tatlı kestane),
(ak) hardal, turp, dereotu, maydanoz, rezene, kişniş otu, haşhaş, bezel­
ye, şalgam, armut, hıyar, lahana, havuç, kereviz, çilek, ahududu, bö­
ğürtlen ve elma buluyordu. Bu sayılanlardan son yedisi Romalılar gel­
meden önce de vardı, ama muhtemelen sadece yabani türler olarak ye­
tişiyorlardı.123 İthal edilen bitkiler arasında çiçekler, Akdeniz’den geti­
rilen cultigen'lerin (ki bunların birçoğunu kendileri daha doğudaki böl­
gelerden almışlardı) Kuzey Avrupa’nın daha sert iklimine alıştınlma-
sıyla yerel gündelik besinlerin kapsamını büyük ölçüde genişleten ye­
meklik otlar da dahil olmak üzere çiçekli meyveler ve diğer yiyecekler
kadar yer tutmuyorlardı. Bunlar, Akdeniz bahçeciliğinin merkezi un-
surlanm n periferiye yayılmasını temsil ediyorlardı.
Barbarlar bunları takip ettiler; yasaklan ve nasihatleriyle Hıristiyan­
lık da aynı şeyi yaptı. Hıristiyanlık ayaca bir yazı sistemini (Roma) ve
periferinin yerel toplumun sunduğundan daha geniş bilgi kaynaklanna

125. Cunliffe 1981:98-9.

151
Çiçeklerin Kültürü

ulaşmasını sağlayan yazılı bir dili (Latince) yaygınlaştırdı. Yemeklik

bitkiler kabul gördüler; bunlara, hem sivil hem külte ilişkin amaçlar
için gereken üzüm asması da dahildi. Ne var ki, bir yanda “barbarlar”
diğer yanda ise reformcu bir din, çiçek kültürünü geri plana itti. Elbet­
te gerek Romalıların gelişinden önce gerek sonra çiçekler bazı alanlar­
da şüphesiz kullanılıyorlardı. Repertuardan kaybolan şey, Akdeniz top-
lumlarında geliştiğini gördüğümüz ve ekonomik, siyasal, dinsel ve en­
telektüel açılardan karmaşık katmanlı bir yapı arz eden bir “üst” kültür
etkinliği türüydü. Antikçağm kültürleri homojenlikten uzak yapılar ol­
dukları için, nüfusun farklı katmanları çiçekleri farklı şekillerde kulla­
nıyor ve bu süreçte onlara farklı anlamlar yüklüyorlardı. Sözü edilen bu
“üst” kültür, ister çiçek ister daha önyargılı başka nesneler şeklinde
Tanrı’ya maddi adaklar sunma fikrini reddeden ve bu sunuların, hızla
zengin bir rakip konumuna yükselecek olan kilise aracılığıyla yapılma­
sını isteyen bir dinin gelişiyle temelden sarsılmıştı.1“ Daha önce değin­
diğimiz gibi, özellikle karşı çıkılan şey taç ve çelenk kullanımıydı ve
bu davranış üzerindeki yasak dinsel alandan sivil alana ulaşmıştı. Hı­
ristiyanlıktan önceki dünyada, kurban sunanlar, tanrılar ve kurban edi­
len hayvanların hepsi çelenklerle süsleniyordu. Blondel’e göre, ilk Hı-
ristiyanlar “pagan taç kullanımına, sanki bu bayağı süsler vaftizle kut­
sanan alınları lekeleyecekmiş gibi, dehşetle karşı çıktılar”.137 Dahası,
ilk Hıristiyalann taç kullanımından rahatsız olmaları için özgül bir ne­
den vardı; bu neden, güllerden yapılan taçlarla dikenli taçlar arasında­
ki bariz karşıtlıktı. Güller ve dikenler bir anlamda paganlan ve Hıristi-
yanlan simgeliyorlardı; ama her ikisi de aynı bitkiye aitti ve biri olma­
dan diğeri düşünülemezdi. Ortaçağ boyunca Avrupa’da, hem bahçeler
ve çelenk kullanımında hem botanik ve bahçecilikte aşama aşama bir
canlanma meydana geldi.
Hıristiyan ve pagan fikirler ile uygulamalar arasındaki sözü edilen
karşıtlık, daha önceki dönemlerde İbraniler ile paganlar arasındaki kar­
şıtlığın izlediği yoldan gitti: T an n ’ya sadece maddi şeyler sunulmasına
değil, O ’nun tasvirlerinin ve daha aşırı biçimde, O ’nun yarattığı her­
hangi bir şeyin suretinin yapılmasına engel olmaya çalışan aynı kutsal
metne gönderme yapıyordu. Bu yasak sanata dair uygulama ve kav-
ramsallaştırmalan derinden etkiledi. Suretler sorununun sadece komşu
dinlerin reddedilmesinden ibaret bir sorun olmadığını. T an n ’mn mahi­
yetine ve yaratma edimine ilişkin dinsel düşünceyi yeniden formüle et­
meyle de ilgili olduğunu yukarıda görmüştük. T ann’nm ve yarattıkla-
126. Van Dam 1985.
127. Blondel 1876: 94.

152
 A vrupa'da Çiçek Kültürünün Gerilemesi

nnın görsel tasvirlerini yasaklama çabası sanatçıya, soyul, formel ve

geometrik tarzlar dışında çalışacak çok az alan bırakıyordu. Çiçekler
bile büyük ölçüde dışarıda bırakılmıştı. Yahudilik, Hıristiyanlık ve İs­
lam ’ın ayırt edici özelliği olan kitaba bağlılıkla uyum içinde, Tanrı gör­
sel olarak değil; sözcüklerde vücut buluyordu. Gerek ilk dönem Hıris­
tiyan Babalarının eserleri gerek Talmud ve Hadis okunurken kitaba ya­
pılan büyük vurgu, kutsal metinlere yapılan sürekli göndermeler ve
metnin her parçasının ayrı ayrı ele alınması dikkatimizi çeker; başka bir
deyişle, hem metnin kutsallığı hem onun analitik tetkiki çok çarpıcıdır.
“Başlangıçta Söz vardı”; sadece Tanrı’nın değil, aynı zamanda pey­
gamberlerinin, onların müritlerinin ve tefsircilerinin sözü. İşte bu yüz­
den, yazılı kelam Avrasya’nın batı periferisi Britanya’da bile büyük bir
öneme sahipti.
Çiçeklerin kullanımına yöneltilen itiraz, en azından birçok kilise
Babasının itirazı, oldukça özgül bir nitelikteydi. Çiçekler popüler bir
düzeyde kullanılmaya pekâlâ devam etmiş olabilirdi; ama sanat ve ede­
biyattaki yoklukları, doğaya yönelik daha genel bir tavrın, manastır ya­
şamı görüşünün contempus m undi'sım n bir parçası olarak görülmeliy­
di ve bu tavır dünyayı genel olarak etkilemişti. Doğa ilahi olana, hatta
insanın kendisine tabiydi. Ortaçağın son dönemlerine değin sanatta
manzaraya dair derinlemesine ve enlemesine herhangi bir değerlendir­
meye rastlamıyoruz.128
Hıristiyanlığın insanın doğaya ilişkin görüşü üzerindeki etkisi çi­
çeklere ve çelenklere dair bir tereddütle sınırlı değildi. Dünyanın ken­
disi de ilkese] olarak sivil olanı dışlayan manevi bir bakış açısıyla gö­
rülmeli ve anlaşılmalıydı; başta görsel sanatlar olmak üzere genel ola­
rak sanatta doğa “natüralist” [doğalcı] bir tarzdan ziyade “sembolik”
bir biçimde yorumlanmalıydı. Bu durum elbette bir “yükseköğrenim”
düzeyinde geçerliydi; daha popüler düzeydeki uygulama ve inançları
belki etkiliyordu, ama her zaman kontrol etmiyordu. Büyük ölçüde din­
sel olana karşıt bir biçimde de olsa, yükseköğrenim düzeyinde bile da­
ha sivil bir görüş yavaş yavaş kendisini tesis ediyordu. Latince’nin can­
lanması klasik metinlerin okunması anlamına geliyordu; ama bu seç-
meci bir süreçti. Daha erken dönemlere ait okulların gelişip üniversite­
lere dönüşmesinin eşiğinde bile, Paris’in bir Taşra Konseyi 1210 yılın­
da, Aristoteles’in doğal bilimler hakkındaki kitaplarının okunmasını ve
öğretilmesini yasaklamıştı ve yasağa karşı gelmenin cezası aforoz edil­
mekti.129 Bu örnek A vrupa’da sivil öğrenimin on beş yüzyıl sonra bile
128. Pearsall ve Şalter 1973.
129. Southern 1953: 229; Pearsall ve Şalter 1973.

153
Çiçeklerin Kiihürü

ne kadar uzun bir yol katetmek zorunda olduğunu yansıtmaktadır.

Aynı hikâye sanatlar için de geçerliydi; belki kiliselerin inşası için
gereksinim duyulan mimari dışında, Hıristiyanlığın bütün sanat dalla­
rıyla ilişkisi muğlak bir nitelik sergiliyordu. Bazıları müziğin, insanla­
rın dikkatini ayinin ve ibadetin içerdiği sözcüklerden saptırdığını düşü­
nüyorlardı. Müziğin sinangogdan ödünç alman sade ilahiler biçiminde­
ki kullanımı VI. yüzyılda yerleşik hale getirildiğinde bile bu kullanım,
sözcüklerin duyulabilirliğini ve anlamını artıran bir durum şeklinde ma­
zur gösterilmişti. Aynı şey görsel sanatlar için de geçerliydi. İkonlara
izin verildiği zaman bile. Roma resminin ve heykelciliğinin gerçekçili­
ği terk edilip. Doğu sanatından ödünç alınan ve özellikle İrlanda’da et­
kin bir şekilde kullanılan daha soyut ve manevi biçimler benimsenmiş­
ti. Aynı zamanda, resmin, fresklerin, tezhiplerin ve mozaiklerin okurya­
zar olmayanların kitaplan şeklinde, başta yüce İsa’nın olmak üzere
Meryem Ana’nm ve havarilerin kişilikleri üzerine odaklanan bir eğitim
aracı olarak kullanılmasına yönelik baskılar mevcuttu. Kitabı Mukka-
des’te anlatılan olayların cereyan ettiği sahnelere ilişkin bazı tasvirlere
rastlanıyordu; ama bunların gerçekçi bir yoruma yaklaşması çok nadir
görülen bir durumdu. Romanesk üslup ancak gotik üslubun gelişiyle de­
ğişim yaşadı. Aynı duruma tiyatro oyunlarında da rastlanıyordu. İmpa­
ratorluğun son dönemlerinde tiyatro, Hıristiyanların alaya alınması ve
mustarip edilmeleriyle özdeşleştirilen taklide ve spora özgü ludi [oyun]
düzeyine düşmüştü ve Aziz Chrysostom Aziz Augustinus ve Aziz Je­
rome gibi birçok Baba tarafından mahkûm edilmişti. VI. yüzyılın bar­
bar istilacıları Babaların durdurmayı beceremedikleri şeye son darbeyi
indirdiler. “Hıristiyan toplumu” ancak XI. ve XII. yüzyıllarda, “ ... inan­
cın hizmetindeki bir eğitim aracı olarak tiyatro sanatına yaklaşmaya
kendini hazır [hissetti].”130 XII. yüzyılın sonuna gelindiğinde tiyatro sa­
natı Hıristiyanlığın dört bir yanında kendini yeniden tesis etmişti.
Gülün geri dönüşü, botaniğin gelişmesi, natüralist resmin yeniden
doğuşu, üçboyutlu heykelciliğin kabul görmesi; bunlar uzun, yavaş ve
oldukça tartışmalı bir sürecin safhalarıydı. Bu süreç dinle ne kadar ya­
kın temasa geçtiyse o denli uzamıştı. Bu geri dönüş sürecinde Müslü­
man Doğu önemli bir rol oynamıştı, çünkü çiçek kültürü açısından Ba­
tı ile arasındaki karşıtlık çok büyüktü; ama bu karşıtlık tasvirlerde de­
ğil (zira İslam da Kitabı M ukkaddes’in akidelerine uymuştu), kulla­
nımda ve edebi referanslardaydı.

130. W ickham 1987:23.

154
 D ö rd ü n c ü B ö lü m

İ S L A M ’DA TASVİRSİZ ÇİÇEKLER

R om a’mn düşüşe Hıristiyanlığın yükselişe geçtiği zaman diliminde
Yakındoğu, Avrupa’ya musallat olan aksiliklerden ne siyasal ne
ekonomik açılardan mustaripti. Dışarıdan gelen saldırıların ve içeride
ekonominin ve kentlerin zayıflamasının etkileri Batı’da olduğundan
çok daha azdı. Bir çiçek kültürünün yaşaması için gerekli olan maddi
koşullar, en azından Arap fetihleri dönemine değin, Batı’daki gibi teh­
dit altına girmemişlerdi.
Aynı zamanda, Doğu Hıristiyanlığı tasvirler konusunda daha az ka­
tıydı ve daha önce değindiğimiz gibi, belli Pers etkileri taşıyan bir ikon
geleneği, daha III. yüzyılda Dura-Europos'taki Yahudi sinagoğu ve Hı­
ristiyan vaftiz evinin duvarlarındaki duvar resimlerinde kendini göster­
mişti. Bununla birlikte, suretlere yönelik yasakların ifade bulduğu Kut­
sal Kitap geleneği sadece Yahudilik ve Hıristiyanlığa değil İslam ’a da
özgüydü ve İslam, Arabistan’dan çıkıp VII. yüzyıldan sonra çevreleyen
bölgenin fiilen tamamında hâkim olacak şekilde genişlemişti. Aslında
İslam, gerek kutsal gerek sivil suretler üzerindeki yasağm uygulanma­
sı konusunda daha katıydı ve diğer dinleri bu konudaki ihmallerinden
dolayı eleştiriyordu; dolayısıyla, İslam ’da bir ikonografinin, özellikle
de T an n ’nın yarattığı doğaya ilişkin tasvirlerin gelişmesi için pek az
yer vardı. Ama bahçeler ve çiçek yetiştiriciliği düzeyinde durum Ba­
tı’dakinden çok farklıydı. Yakındoğu’da Arap istilaları döneminde
meydana gelen bir miktar ekonomik gerilemeye ve bunun sonucunda
sulama kanallarının ve sekilerin bir süre ihmal edilmelerine karşın, Ba-
tı’dakine paralel bir bilgi kaybı yaşanmadı. Tam tersine, Arap âlimleri,
kısmen kendileri için faydalı bilgiler içerdiğini düşünerek, birçok met­
ni tercüme ettikleri için İslam klasik eğitimin Avrupa’ya geri döndüğü
önemli kanallardan birini oluşturmuştu.1 İran’daki Sasani İmparatorlu-
ğu’nun M.S. 636/7 yıllarında Arap ordularına yenik düşmesinin ardm-
1- Burkhill 1965: X

157
Ç içeklerin Kühiirü

dan Bağdat’ta 750 yılında Abbasi halifeliği kuruldu ve İslam dünyasın­

da İran etkisinin artmasına yol açtı. Bizans kaynaklarının yanı sıra Hin­
distan kökenli eserlerin de tercümeleri yapıldı. Aslında İslam medeni­
yeti VII. ve VIII. yüzyıllarda bu kentte oluşturulmuştu. Reformcu din­
leriyle gelen istilacı Araplar, saray kültürü de dahil olmak üzere İran
kültürünü benimsedikleri zaman, B atı’da Hıristiyanların tavrına kıyas­
la, kendi seleflerine ait başarıların daha fazla bir kısmını muhafaza et­
tiler. Bu durum çiçek kültüründeki devamlılıkta açıkça görülür. Dinsel
ikonlar ve doğal nesnelerin tasvirleri konusunda yine de daha katı olsa­
lar da, Güney Ispanya’daki Mağribi bahçelerinde gördüğümüz gibi,
bahçecilik uygulaması felce uğramamıştı.2 Çiçekler sivil hayatta yetiş­
tirilmeye ve kullanılmaya devam ettiler. İslam eski İsrail’in benzetme-
cilik karşıtı geleneklerine bağlı kalsa da, suretler üzerindeki yasağın bu
uygulama üzerinde aksi tesirleri olmamıştı. Hem fatih hem misyon ta­
şıyan bir güç olarak İslam, kendisiyle komşu pagan kültürler arasında­
ki karşıtlığı, ilk dönem Hıristiyanlığın ve Yahudiliğin gördüğü gibi
görmedi. İslam onlar gibi siyasal olarak aşağı bir konumda değildi. As­
lında, İslam ’ın rakipleri çoğunlukla diğer iki dinsel inancın takipçile­
riydi. Ayrıca, İslam Kahire, Şam ve Bağdat’ı fethettiğinde, koyduğu
yöneticiler buralardaki lüks sivil saray üsluplarını benimsemişlerdi; bu
üsluplar aynı dönemde Kuzey ve Batı Avrupa’da deneyimlenen kültür­
lerden daha zengindiler ve Güney Avrupa’nın büyük kısmındaki kültü­
rün gelişimi de dışarıdan gelen barbarlarca ve içeride Hıristiyanlarca
şiddetli bir şekilde engellenmişti. .

Bahçeler

Uzakdoğu ve Yakındoğu, Batı’da daha sonra yükselişe geçecek

olan çiçek kültürünün ana kaynaklan oldular. Asya’nın tamamı bitkile­
rin yanı sıra yapay çiçekler, parfümler, hoş kokulu bitkiler ve baharat
(ve daha sonra da kâğıt, kumaş ve porselen üzerinde bitki tasvirleri)
sağlarken, Yakındoğu da etrafı çevrili bahçeler için bir model sunma­
ya devam etti. Bu model Kitabı M ukaddes’teki Aden Bahçesi anlatı­
mında da vardı, ama B atı’ya yakınlaşması sadece edebi eserlerin dola­
şımının artması ve yurtlarına dönen Haçlıların etkileriyle değil, aynı
zamanda İslam ’ın Güney İspanya’ya, Güney İtalya’ya ve sonra da Do­
ğu Avrupa’ya yerleşmesiyle oldu.’ İran’ın ve daha erken dönemlerde
2. D ickie 1976.
3. İslâmî bahçelere ilişkin geniş bir tartışm a için bkz. Lehrman 1980 ve Brookes 1987.

158
 İslam ’da Tasvirsi: Çiçekler

Mezopotamya’nın cennet bahçeleri, sadece mitolojide değil gerçeklik­

te de İslam ’daki bahçelerin doğrudan atalarıydı. Buradaki süreklilik
aşikârdır. II. yüzyılda Part İran’ındaki Kale-i Yazdigird’de, bir cennet
bahçesi içine yerleştirilmiş bir saray olduğu belirtilir.4 Bu gelenek Sa-
sani hükümdarları döneminde de devam etti ve Abbasi hanedanı iktida­
ra geldiğinde, yani İslam ’ın merkezi Şam ’dan Bağdat’a kaydığında,
Pers [İran] bahçe tarzı Akdeniz’e, M ısır’a ve M ağrip’e taşındı.5
Güney ve Doğu Asya’daki uygarlıkların yanı sıra İran en gelişmiş
çiçek kültürlerinden birine sahipti. M ezopotamya’nın iki nehri arasın­
daki bölgenin yukarısındaki platoya yerleşmiş olan ülke yılda ortalama
30 santimetrelik bir yağış miktarına sahiptir. Hazar Denizi’nin güney
kıyısı, kıta boyunca uzanan ılıman iklim kuşağının bir parçasıdır; bu ik­
limde meyve ağaçları ve diğer çiçekli bitkiler yetişme ortamı bulurlar.
Ülkenin geri kalan kısmında ise sulama suyu, ekimi yapılan birçok
ürün için elzemdir; etrafı çevrili bahçe sadece bir vaha değil, merkezin­
de bir havuz ya da köşk olan dört parçalı (çahar bağ) bir mikrokozmos-
tur.6 Arapça’da cennet (el-cerıne), bahçe demektir. Daha sonraki dö­
nemlerde İran bahçeleri Aden modelini çok yalandan takip etmedi;
ama çoğunlukla, bir su yolunun civarında, tali eksenin hoş kokulu ça­
lılar ve otlarla çevrili yollar içerebileceği doğru açılarda ve merkezde
bir köşk yer alacak şekilde oluşturuluyorlardı.7 Arazinin orta yeri örtü­
lü yürüme yollarıyla birlikte büyük ölçüde dekoratif bir durum arz ede­
biliyordu; ama çevre kısımlarına doğru giderek işlevsel bir niteliğe bü­
rünüyordu ve bu şekliyle, bazılarının bir Rönesans kavramı olduğunu
düşündükleri bahçeden ziyade, Roma ve Doğu Akdeniz’deki biçimiy­
le bir hortus oluşturuyordu.8 Avrupa bahçelerinin tersine, suyun önemi,
bu bahçelerin ağaçların ve sebzelerin seyrek olduğu ve dikkatlice bes­
lenip bakılması gerektiği kurak topraklarda bulunması olgusundan ile­
ri geliyordu. Avrupa’da ise su yollarının yerini, dört kareli tasarımı or­
taya çıkaran yollar alma eğilimindeydi; bu tasarım Batı’daki, Yenidün-
ya'nın keşfinin ardından inşa edilen ilk botanik bahçelerinde pekişti9
(Resim 4.1). Daha önceleri dört nehrin böldüğü dört bölüm, artık dört

4. Saraydaki dekoratif m otiflerin bazıları kesinlikle Akdenizlidir, zira “ sanata dair fikirler ti­
caret kadar hareketliydi” (V ollm er vd. 1983:42).
5. Pinder-W ilson 1976: 73; M arçais 1957a: 235.
6. Çahar b a ğ 'm alternatif bir anlam ına dair bir tartışm a için bkz. Pinder-W ilson 1976: 79.
7. Harvey 1976: 21.
8. Dickie 1976: 93.
9. Bu botanik bahçelerinin önde gelenleri, XVI. yüzyılda inşa edilm iş Padua. Leyden ve
M ontpellier, XVII. yüzyılda inşa edilm iş Oxford, Paris'teki Jardin du Roi ve U ppsala'ydı
(Presi J981; 1).

159
Çiçeklerin Kültürü

kıta gibi görülüyordu: Avrupa, Asya, Afrika ve Amerika.

Yemeklik ürünlerin yanı sıra çiçeklerle de yakından ilgileniliyordu.
Bahçede gülün diğer bütün çiçekler üzerinde hâkimiyeti vardı ve hatta
ona özgü bir alan (gülistan) mevcuttu. XIX. yüzyılın başlarında bir zi­
yaretçi, “dünyanın başka hiçbir ülkesinde böyle mükemmel güller ye­
tişmemektedir” gözleminde bulunmuştu.10 Gülün taçyapraklan, tıpkı
antikçağda gül çelenkleri gibi, misafirlere sunulan gülsuyu yapımında
kullanılıyordu; çiçekler ise şerbetler ve pastalar gibi kokulu tatlıların
önemli bir malzemesini oluşturuyordu. Ortaçağın başlarında Avru­
pa’da olduğu gibi, kişisel süslenme için taçların ve hatta çelenklerin
pek az kullanıldıkları görülmektedir. Erkekler başlarına, karmaşık sta­
tü kodunun bir parçası olarak sank, kadınlar ise yaşmak ya da başörtü­
sü takıyorlardı. Çiçeklerin ve yaprakların kişisel kullanımı, vücudun
giysilerle nasıl örtüldüğü ya da mücevherle nasıl süslendiğiyle, başka
bir deyişle erkek ve Tanrı karşısında edepli davranmaya ilişkin değer­
lendirmelerle açıkça yakından ilişkilidir. Yakındoğu’da başın bir örtüy­
le örtülmesi taç giymekten daha büyük bir önemi haiz olmuş, gerdan­
lıklar ve başka çeşit mücevherler ise kadının çeyizinde, kalıcılığı daha
az olan ziynet eşyalarına nazaran daha çok yer tutmuşlardı. Hıristiyan­
lık öncesi M ısır'da çok yaygın olan çelenk kullanımının sadece Hindis­
tan’da devamlılık arz ettiğini görüyoruz. Kişisel süslenme bir yana, çi­
çek kültürü, ibadette hiçbir rol oynamayan bahçeler biçiminin hâkimi­
yetinde gelişme göstermiştir.
Bahçe ve çiçek kültürü İran’dan hem batıya hem doğuya yayıldı.
IX. yüzyıla gelindiğinde İslami bahçe Tunus’ta boy göstermiş, oradan
da Ispanya’ya geçmişti." Arkeolojik kanıtlar, tıpkı Plinius’un Roma
için söylediği, daha sonra Hint minyatürlerinde göründüğü ve günümü­
zün Doğu Asya Ao/ısaf lerinde rastlandığı gibi, havzalara sıkışmış por­
takal ağaçlı, güllü ve bodur ağaçlı bahçeler olduğunu göstermektedir.
Sulama için gerekli olan alçak nehir yatakları yolların geometrik hâki­
miyetini artırıyor ve üzerinde yürünecek bir çiçekler halısı sağlıyordu.12
Böylesi bahçeler ilkin saraylarla sınırlıydı, ama yavaş yavaş zengin
yurttaşlar tarafından da benimsenir oldular; Afrikalı L eo’nun XVI.
yüzyılın başlarında Tlem sen’de gözlemlediği bir özellikti bu. Sayıları
ve gösterişleri o dönemde Avrupalı ziyaretçileri fazlasıyla büyülüyor-
du. 1470 dolaylarında Tunus’a giden Flaman bir seyyah, kentin etrafın­
da ayrı ayrı bireylere ait 4 bin sulanan bahçe olduğunu ve bunların
10. W ilber 1979: 71. P ortcr'dan alıntı yapıyor.
11. Marçais 1957a: 236.
12. Jellicoc 1976: 111; D ickie 1976: 100.

160
 İslam 'da Tasvirsiz Çiçekler

Resim 4.1. Botanik Bahçesi, Oxford (Loggan, “ Hortus Botanicus", Oxonia lllusırala, 1675,
Oxford).

161
Çiçeklerin Kültürü

meyvelerle ve havaya parfüm salan çiçeklerle dolu olduğunu iddia et­

mişti. Bakımlarını çoğunlukla Hıristiyan tutsakların yaptığı böylesi
mülkler sahiplerine sıcak yaz aylan boyunca kentin dışında alternatif
bir konaklama imkânı sunuyordu. Dolayısıyla, Kuzey’deki aristokrat
ve daha sonra da burjuva bahçelerine model oluşturacak örnekler, bu
bahçeler onların topraklarında kurulmadan çok önce oralardan gelen
ziyaretçilerin önlerindeydi.
Yakındoğu’nun etrafı çevrili bahçesi yakın zamanlara değin kendi­
ne özgü karakterini büyük ölçüde korudu. Duvarlar, sahip olduğu de­
ğerli malı hem başka insanlardan hem hayvanlardan koruyordu; birden
fazla kadınla evlenmeye izini veren İslam toplumlannda kadınlar da çi­
çekler gibi dış dünyadan tecrit ediliyorlardı. XVIII. yüzyılın başlarında
Lady Mary Wortley Montagu, İstanbul’daki padişah bahçesini aşağıda­
ki sözcüklerle tasvir ediyordu:

Kadınların hanesi arka kısımda inşa edilmiştir ve gözlerden uzaktır; yük­

sek duvarlarla çevrili bahçelerden başka manzarası da yoktur. Bu bahçeler­
de bizdeki gibi, çiçekler için aynlmış özel kısımlar yoktur; ama hoş gölge­
leri ve hatırladığım kadarıyla güzel görüntüleri olan uzun ağaçları vardır.
Bahçe’nin orta yerinde bir Köşk, yani büyük bir oda vardır ve bunun orta
yeri de, genelde olduğu gibi hoş bir çeşmeyle güzelleştirilmiştir. Yerden 9­
10 basamak yüksektedir ve yaldızlı kafeslerle çevrilmiştir; etrafı bir tür Ye­
şil Duvar gibi asmalar, yaseminler ve hanımelleriyle sanlıdır. Bu yerin et­
rafında büyük ağaçlar dikilidir; şehrin en büyük haz veren manzarasına sa­
hip olan bu yerde hanımlar zamanlanmn çoğunu geçirirler, müzik ve na­
kışla uğraşırlar. Kamusal bahçelerde de halka açık köşkler vardır; insanlar
buralarda kendilerini evde gibi hissedèrler ve kahve, şerbet vs. içerler.15

Nehir kıyısındaki bir ağacın altına, üzerinde oturmak, kahve içmek

ve musiki dinlemek için halı sermek, o dönemdeki “en hatırı sayılır
Türklerin” eğlencelerinden biriydi.14 Şehirler böylesi alanlarla çevriliy­
di ve “Edirne’nin etrafındaki birkaç millik alan”, sadece sefahat için
değil aynı zamanda kâr için, “tamamen bahçelere ayrılmıştı”;15 çoğun­
lukla Rum olan bahçıvanlar şehre meyve ve sebze sağlıyorlardı. Ortam
aslında XIX. yüzyılın sonlarında. Paris’in dışında yer alan Bois de
Boulogne’daki Le déjeuner sur l'herbe'den [Çimenlikte Kahvaltı]
farklı değildi; ama sefahat bahçesi ticari bahçeyle iç içeydi.16 Böylesi
bahçeler, kökleri erken dönem Yakındoğu’ya uzanan ve az çok sürekli
13. M ontagu 1965: 343-4.
14. M ontagu 1965: 331.
15. M ontagu, letter to Alexander Pope.
16. M aneı’nin resm i, daha sonra Picasso tarafından bir varyasyonu yapıldı.
 İslam ’da Tasvirsiz Çiçekler

bir yapı arz eden bir geleneği temsil ediyorlardı; bu gelenek ancak
XIX. yüzyıl gibi geç tarihlerde yaygın bir şekilde benimsenmişti ve bu
gecikmenin nedeni sadece iklimin sert oluşu değil; aynı zamanda, din
adamları ve aristokrasi için inşa edilenler haricinde umuma açık kam u­
sal bahçelerin (ya da ev temelli kullanım için özel olanların) daha ya­
vaş gelişmesiydi.

Edebiyat

İslam ’da bahçe en başından itibaren edebiyatta merkezi bir rol oy­
namıştı; çünkü cenneti temsil ediyordu. Hakikaten, Arap bahçeciliğini
incelemek Arapça şiiri anlamak açısından elzemdir; zira Arapça şiirde­
ki iki janr olan nevrîyât (çiçekler) ve ravzîytât (bahçeler) İspanyol-
Arap şairleri arasında en popüler olanlardı ve bu durum Hıristiyan Av­
rupa için bir başka potansiyel model oluşturmuştu.17
İngilizce’de ve orijinal Yunanca Anthology'de (anthos'un logos’u;
[derleme]*) olduğu gibi, çiçek toplamak konuşma ya da şiir “çiçekleri­
nin” bir koleksiyonunu yapmak anlamına geliyordu.18 Aynı şekilde pe-
ristephanon, yani “taç” sözcüğü de Prudentius tarafından şehitlerin ya­
şamları üzerine yazdığı eserin başlığı olarak kullanılmıştı.
İran edebiyatında çiçekler o denli geniş yer kaplar ki, bu konuda
onunla sadece Çin ve daha sonra Batı’da zaman zaman ortaya çıkan
Robert Herrick gibi kişilerin çalışmaları rekabet edebilir. İran’ın milli
destan şairi Firdevsi M.S. 1010’da kızına çeyiz hazırlamak amacıyla
Şehname eserini yazdığında, çoğunlukla ıslah edilmiş bitkiler içeren
pek çok doğa tasvirine yer vermişti (Renkli resim IV. 1). Meyve ve çi­
çek yetişen bereketli toprakların olduğu Hazar Denizi kıyılarına dair
şöyle der;

Mazanderan bahann kameriyesi...

Lale sümbül deste deste
Tepesinde her patiskanın; her taraf
Bahçe gibi yeşerir gençlik çağında,
Beslendikçe o leziz iklimce.

17. D ickic 1976: 89.

* A nthology'nin bir başka Türkçe karşılığı, yine çiçek toplam akla ilgili bir sözcük olan "gül-
deste”dir (ç.n.)
18. Latince florilegium sözcüğü de aynı anlam a gelir ve daha sonraki dönem lerde, örneğin
İsa’nın tanrısal ve insani doğası arasındaki ilişkiye dair eski otoritelerin yazdıklarından yapı­
lan alıntı koleksiyonları için kullanılmıştır.
Ç içeklerin Kültürü

Bu sivil edebiyat Endülüs’te de gelişmişti; orada İbni Hazm (994­

1064) gibi yazarların The Ring o f the Dove [Güvercin Gerdanlığı] gi­
bi eserlerinin. Güney Fransa’nın lirik şiirini, özellikle de troubadour
[ozan] ve saraylı aşkı geleneğini etkilemiş oldukları düşünülmekte­
dir.'9
İlahi alanda ise Kuran müminlere ebedi bahçelerin nimetlerini vaat
etmektedir; bu bahçelerde özellikle çiçekler, meyveler ve “ölümsüz
genç nedimeler” vardır.2*' Ama çiçekler imge ve metaforlar olarak da
mevcuttur ve bunlar, Hıristiyanlık’ta “taçlar”ın geçirmiş olduğu meca­
zi dönüşüme çok benzer biçimde, gerçekte var olan çiçek kültürüne
karşı çıkmak amacıyla kullanılabilirlerdi. Zira duyusal tasvirler, cennet
kavramına manevi bir nitelik veren ve Tanrı’ya ibadet etmenin uygun
yolunun onun eserleri üzerine düşünmek olduğuna inanan bazı filozof­
lar ve mutasavvıflarca eleştiri konusu ediliyorlardı.21 Özelliikle sufı
dervişleri, Tanrı’nın yarattığı şeylerin farklı veçheleri arasında karma­
şık analojiler keşfetmişlerdi. Bizzat insanın kendisi manevi bir bahçe
olarak görülüyordu; tomurcuk, yani Meryem, İsa’yı, yani gülü doğur­
muştu. Ama Peygamber için bir gözde olan gül başkaları için de kulla­
nılıyordu; “Tanrısal vahiy taşıyıcısı hemen her büyük dinsel kişilik”le
ilişkilendiriliyordu: İbrahim, Musa, Yusuf ve Süleyman’la.22 Lüksü
sembolik olarak yerinden edip maneviyata açılacak kapının tek bir
anahtarı yoktu.

Yaratılış ve Eleştiri

Mükemmeliyetleri Tanrı’nın yaratıcı kudretinin eşsizliğine teolojik

olarak meydan okuyabileceği için, dünyevi bahçeler bir başka istika­
metten daha eleştirilere hedef oluyorlardı. Arabistan'ın güneyindeki bir
emirin, İrem Bahçesi’nde cenneti yeryüzünde taklit etmeye kalkıştığı
söylenir. Sonuçta yaptığı şey Tanrı tarafından yok edilmiştir.25 Bu m e­
sel edebi ve ahlâki bir ilginin odağı olmuştur. İnsanın yarattıklarının
T an n ’mn yarattıklarıyla boy ölçüşmesine izin verilemez. Güzel çiçek­
lerle dolu bahçelerin böyle bir iddiası olabilirdi. Bu meselde şöyle uç

19. Örneğin bkz. M enocal 1987.

20. Sure 76. fd -İn sân suresi, 19: “O insanların etrafında öyle ölüm süz genç nedim eler dola­
şır ki, onlan gördüğünde, etrafa dağılıp saçılmış inciler sanırsın." (ç.n.)]
21. Schim m el 1976: 22-3.
22. Schim m el 1976: 33.
23. Hanavvay 1976: 46.

164
 İslam 'da Tasvir siz Çiçekler

bir nokta vardı: Bir bahçe oluşturmak başka şeylerin tasvirlerini yap­
makla aynı kategoriye sokuluyordu; çünkü hepsi T ann’nm eserlerinin,
onun başlangıçtaki eşsiz yaratma ediminin taklitleriydi ve bu durumda
bahçeler A den’in, yani en başta var olan duvarlı bahçenin taklitleri olu­
yorlardı.
Bahçelere ilişkin bu görüş hâkim bir konum elde edememişti; ama
ikonlar söz konusu olduğunda mesele farklıydı. Onlara karşı çıkma,
kısmen başka tanrılara tapmaya karşı çıkmaktı. Muhammed Kabe’yi
putlardan temizlemiş ve putperestliğin lekeliliğini, yani o dönemde
Arabistan’da yaygın olan Yahudilik ve Hıristiyanlık da dahil olmak
üzere diğer dinlerin tasvirlerini özellikle mahkûm etmişti. Ama mesele
edilen şey sadece diğer tanrıların ikonları değil; aynı zamanda Tan-
rı’nın yarattığı şeylerin suretleriydi. Kuran, sanatçının ya da heykeltı­
raşın yaratıcı çabalarının, eğer Tanrı ’nın kudretini taklit etmeye kalkar­
larsa gayri meşru olabileceğini ima eder. Peygamberin daha sonra der­
lenen hadisleri, Tanrı’mn kudretini gasp etmeye kalkmanın küfür oldu­
ğu konusunda oldukça açıktır; çünkü sanatçılar kendilerine O ’nun mu-
savvir, yani “yaratan”, “varlıklara biçim veren” sıfatını atfetmektedir­
ler. Bu yorumları yapanlar Kitabı M ukaddes’teki anlayışı geliştirmiş,
tasvirler yapmayı yaratma edimine kalkışmakla özdeş tutmuşlardır.
Peygambere isnat edilen bir hadise göre. Kıyamet Günü’nde, canlı bir
varlığın resmini yapmış olan bir kişiye Allah, “yaratmış olduğun şeye
can ver” diyecekir.24 Bununla ilişkili anlayış, yani suretlere biçim ver­
menin Tanrı’nm eserleriyle yarışmaya kalkan beyhude bir kibir olduğu
meselesi, Suriye’deki Hıristiyan işliklerini ele geçirmiş olan Şam Eme-
vileri döneminde (660-750) şekillendi.25 Bazı yorumcular bununla aynı
fikirde değildi ve bazı otoriteler zamana ve mekâna göre değişen bazı
istisnalara izin vermişlerdi. Bu istisnalar, kumaşlar üzerindeki desen
çalışmalarının yanı sıra bazı dekoratif amaçlar için altın ve değerli taş
kullanımını içeriyordu.“ Bununla birlikte, müminlerin böyle şeylerden
uzak durması daha iyi olurdu.
Doğaya ilişkin suretler üzerindeki yasağın topyekûn etkili olduğun­
da ısrar etmek bir hata olacaktır.27 İslam ’ın ilk dönemlerinde bazı un­
surlar gösterişi eleştirmiş olsalar da, bahçe genellikle güvendeydi. Hat­
ta kısıtlı ölçüde var olan temsili sanatta bazı bahçe tasvirlerine bile rast­
lıyoruz; daha sonraki dönemlerde gelişen, çoğunlukla geometrik ol-

24. Marçais 1957b: 70.

25. Marçais 1957b: 75.
26. Bravm ann 1974: 15 vd.
27. M arçais 1957: 67 vd. ve 8 vd.

165
Çiçeklerin Kültürü

makla birlikte zaman zaman gerçekçi bir nitelik de taşıyan halı desen­
lerini ise zikretmeye gerek yok. Kudüs’teki Kubbetü’s-Sahra ve
Şam ’daki Emeviye Cam ii’nde bulunan İslam dünyasının ilk resimli
tasvirlerinde ağaçlı m anzaralar görülür.28 Ayrıca, sarayların özel daire­
lerinde çeşitli türde resimlere, özellikle Şiiler tarafından, hoşgörü gös­
teriliyordu. Bununla birlikte, genellikle daha fazla vurgulanan şey, oda­
ğı insan figürlerinin temsili niteliklerinden başka yönlere kaydırmanın
bir aracı olarak süsle birlikte formellikti. Kenar süslemeleriyle bir res­
mi çerçeve içine almak onu gerçeklikten daha fazla uzaklaştırır; tıpkı
alçak kabartmanın müstakil heykele göre daha kabul edilebilir bulun­
ması gibi. Doğu’dan bazı ikonik etkiler gelmiyor değildi; böylesi etki­
ler önce Selçuklu Türkleriyle geldi, ardından da Moğollar (1220-1500)
ve Safeviler (1501-1732) için çalışan İranlı minyatür ustalarının eserle­
riyle XV. ve XVI. yüzyıllarda doruğa ulaştılar. Minyatür geleneğinin
gelişmesini sağlayan şey kitap illüstrasyonlarıydı; Avrupa’daki tezhip
geleneği gibi bu sanat da yazılı kelamdan doğmuştu. 751 ’deki Talaş
Savaşı’nda bir grup Çinli kâğıt yapımcısı tutsak edildikten sonra, kitap
üretimi Bağdat’ta büyük Harun er-Reşid’in (786-809) hükümdarlığı
döneminde ilerledi. Safeviler dönemine değin, gerek ikon sanatında ge­
rek tasvire bağımlı olan bilgi alanlarında pek az gelişme yaşandı. Kitap
üretimindeki sözü edilen artış, dışarıdan, özellikle de Ç in’den gelen et­
menlerin etkilediği istisnai bir gelişmeydi.2'1Aksi halde, Fransız bir oto­
ritenin belirttiği gibi, “İslam sanatı, devasa heykel ikonografisini. Yu­
nan ve Roma üslubunu, Hıristiyan sanatını, Hint, Kamboçya ve Çin sa­
natını yok sayar.30
Sivil hayatta hangi suretlere izin verilmiş olursa olsun, kutsal alan­
da fiilen hiç ikon yoktu. Diğer Müslüman topluınlann pek çoğuna gö­
re, sınırlı ölçüde bazı müstakil heykeller de dahil olmak üzere canlı
varlıkların suretlerini daha fazla kullanmış olan Fatımilerin M ısır’ında
bile, camilerde hiç tasvire rastlanmamaktadır. Aynı durum hem Şam
Emevileri hem Babürlülerin İran sivil resim sanatını geliştirdikleri Hin­
distan için de geçerliydi.31 Dinsel ortamlarda suretlere rastlanmıyordu.
Normanlar Fatımilerin bir deniz üssü kurmuş oldukları Sicilya’yı fet­
hettiklerinde, mabetlerine suretleri sokanlar, ipek kumaşlar üzerindeki
İran aslan ve grijftn'lenm kopyalayanlar Hıristiyanlardı. Palerm o’da-

28. Etlinghausen 1976: 7.

29. W elch 1 9 7 2 :4 1 ,5 4 .
30. Marçais 1957: 68ç
31. Marçais 1957b: 76. Dönem in İran resmi hakkında bkz. Gray 1930.
* Kartal gibi kanatları ve aslana benzer başı olan m itolojik ejderha, (ç.n.)

166
 İslam 'da Tasvirsiz Çiçekler

ki meşhur Capella Palatina, Sicilya'nın Norman kralları tarafından in­

şa edilmiş ve Fatımi sanatçılar tarafından dekore edilmişti; “kâfirlerin”
dinsel sanatına sekliler bir gelenek uygulamışlardı. Bu dönemde Müs­
lüman Batı, Doğu'dan farklı olarak, kendi dekorundaki tüm insan ve
hayvan tasvirlerini ortadan kaldırmaya niyetliydi; Afrikalı Almoravid
hanedanı ve halefleri beraberlerinde çöl İslam ’ının sadeliğini getirmiş­
lerdi. İspanya’ya 1085 yılında giren ve Hıristiyan ilerleyişini durduran
Almoravidler çölde yaşayan bir Berberi hanedanıydı. Emevilerin hale­
fi olan Almoravidler sanatsal alana güçlü bir Püriten unsur soktular ve
sadece dokumacılık ve fildişi oymacılığının “küçük çaplı” dekoratif sa­
natlarında süslemeyi bir amaç olarak kullandılar. İnşa ettikleri camiler­
de gösterişli geç dönem Emevi üslubunu kullanmaktan kaçındılar. Si­
vil alanda bile, lüks sarayların ve anıtların inşasından sakındılar. XI.
yüzyıldan sonra İslami Batı’da canlı varlıkların tasvirlerine neredeyse
hiç rastlanmıyordu.
Sadece Kordoba halifeliğinde (929-1031) ve daha sonra XIV. yüz­
yılda Granada sultanları arasında, daha önceki dönemin İran geleneği­
nin bir miktar süreklilik gösterdiğini görüyoruz; buna bir örnek, XIII.
yüzyıla ait Mimarın Bahçesi’nin’ de olduğu Elhamra Sarayı’ndaki As­
lanlı Ç eşm e’dir. Saray kültürünün Şarklılaştınlması, sanat ve mimari
alanlarının yanı sıra, bahçelerin tasarımı ve içeriklerinde de giderek ar­
tan bir rafineleşmeye yol açtı; bu ise Hıristiyan Avrupa’daki değişen
durumda bir rol oynayacaktı.
Bahçeler ve ikonografide meydana gelen bu gelişmelere dair, teolo­
jinin yanı sıra bir eleştiri kaynağı daha mevcuttu ve bu, göçebe Bede­
vilerle yerleşik kentli Araplar arasındaki karşıtlıkla ilişkiliydi. Çöldeki
sade yaşamla şehirlerin lüksü arasındaki bu karşıtlık İbni Haldun’un
Müslüman hanedanların yükselişi ve düşüşüne dair çözümlemesinin te­
melini oluşturuyordu; ama İslam tarihinin tamamı boyunca da önemli
bir etmen olmuştu. Özellikle de İslam ’ın, Yakındoğu’da Şam ve Bağ­
dat’ı fethettiğinde mevcut kültürlerle girmiş olduğu uzlaşmalar üzerin­
de yoğunlaşıyordu.”

* Arapçası C ennetü'l-A rif; İspanyolca’da G cneralile olarak bilinir (ç.n.)

32. Bu nokta Y akındoğu'nun Hıristiyan A vrupa’da çiçek kültürünün canlanm asındaki rolüy­
le doğrudan ilgili değildin am a İslam 'da, özellikle de İran, O rta Asya ve Kuzey H indistan'da
daha sonraki dönem lerde ortaya çıkan gelişm eleri kavrayışım ızı etkilemektedir.

167
Çiçeklerin Kültürü

Hükümdarlar ve Lüks

Saraylarla ve cennetin hazlarıyla özdeşleşen ilk bahçeler, sadece

ibadet ve meditasyon değil, aynı zamanda sefahat ve cinsellik mekân­
larıydı; bahçelerdeki bazı köşkler “açıkça aşkla ilgili amaçlar için ya­
pılıyorlardı.”33 Hükümdar, XV. yüzyılda odalarının duvarlarını süsle­
yen; ama Batılı ziyaretçilerin gözüne çok itici gelen cinsel içerikli re­
simlerle şevke gelip, hareminin banyo yaptığı havuzların etrafında oya-
lanabilirdi. B ir bahçeye serilmiş çiçekli bir halının üzerinde vuku bulan
bir cinsel ilişkiyi gösteren başka resimler de vardı.34 İkametgâhın gerek
içerisinde gerek dışarısında olabilen bu çiçekli halılar, minyatür albüm­
lerindeki resimlerde sıkça karşılaşılan bir özelliktir; bu jannn İran’dan
yaklaşık 1500’lerde yayılıp geleneksel Hindu üsluplarıyla birleştiği
Hindistan, söz konusu özelliğin en yaygın biçimde görüldüğü yerdi.33
Zira, İran çiçek ve bahçe kültürünün etkisi Doğu’da da B atı'da ol­
duğu denli güçlü bir şekilde hissediliyordu. İran’ı M.S. 642’den itiba­
ren egemenliği altında tutan Bağdat halifeliği 1220’de Cengiz Han’ın
ardılı Moğollar tarafından fethedildi. O tarihe gelindiğinde İslami bah­
çeler İspanya’ya yerleşeli uzun zaman olmuştu; ama Doğu’da büyük
hükümdar bahçeleri silsilesi ancak Tim ur’un ve onun istilacı Türk or­
dularının İran’a girmesiyle oluşturulmuştu.36 1369 yılı dolaylarında Se-
merkant’ın hâkimi olan Timur, 1381 yılında İran’ın batısına doğru iler­
ledi. İran’dan mimarları Semerkant’a getirerek ve onların desenlerini
göçebe bir kamp ortamına uyarlayarak, 1396’da Dilguşa, yani Kalbin
Huzuru adı verilen bir bahçe inşa edilmesini emretti; bahçe, Çiçek Yu­
vası olarak bilinen bir çayırda inşa edilmişti.37 Bunu, Gül Bağ [Gül
Bahçesi] da dahil olmak üzere daha pek çok bahçe takip etti. Kastilya
ve Leon’un elçisi olan Clavijo 1404 yılında ziyarete geldiğinde, kent
Türk hükümdarların inşa ettirdiği pek çok bahçenin etkisiyle oldukça
dönüşüme uğramış durumdaydı. Clavijo, bunların arasında Yeni Bah­
çe’nin, hayatında görmüş olduğu bahçelerin en güzeli olduğunu düşün­
müştü. Öte yandan, daha sonraki yüzyıllarda inşa edilenlerin planlan
da benzerdi ve genel tasarım Mezopotamya’daki ve Kitabı Mukad­

33. W U berİ979: 46.

34. Örneğin bkz. Mandel 1983: 15.
35. Böylesi kitaplar, “soylu hanelerin m ensuplan ve özellikle de kadınlan hoşlansın diye”
hazırlanıyordu. "C insel sevgide nelerin mümkiln ve haz verici olduğunu gösterm eleri” açı­
sından bir ölçüde de “eğitsel"diler (Rawson 1977): bu eğitim in bir kısmı akrobatlann ve fa-
hişclerin aleyhindeydi; am a en azından yoga yapanlar için daha erişilebilirdi.
36. Dickie 1976: 92.
37. W ilber 1979: 27; Pinder-W ilson 1976: 77.

168
 İslam 'da Tasvirsiz Çiçekler

des’te bahsedilen bahçeleri andırıyordu. “En tipik özellikler, yüksek

duvarlarla çevrili olma, çevrili alanın dört bölüme ayrılması, bir ana su
ekseninin kullanılması, arazinin orta yerinde bir saray ya da köşk bu­
lunması, suyun uygun bir şekilde akmasını sağlamak amacıyla doğal
bir eğimin seçilmesi ya da yapay bir tepe yaratılması ve sefahat bahçe­
si faydacı bir bağ ve meyve bahçesinin iç içe geçmesiydi.”5*
Timur İmparatorluğu M.S. 1500’de parçalandı; ama yirmi altı yıl
sonra, Tim ur’un beşinci kuşak torunu olan Babür, Delhi’deki Müslü­
man sultanlığının (1206-1526) hükümdarlarını yenilgiye uğratarak
Hindistan’da Babür [Mugal] Hanedam’m kurdu. Daha sonra, İran bah­
çesini daha güneyli iklimlere uyarlamaya çalıştı. Bahçelerin inşa edil­
diği başlıca alanlar sarayların etrafıydı. Ama gerek camilerin ve kutsal
mekânların gerek mozolelerin (rawda ya da rauda sözcüğünün bir an­
lamı da buydu) etrafında da bahçeler inşa ediliyordu. Rauda'nın en bü­
yüğü, dul kalan Cihân Şah’ın çok sevdiği eşi (öl. 1631) adına inşa et­
tirdiği abideydi. Tac Mahal adı verilen o muhteşem yapı hem kamusal
kullanıma açıktı hem özel meditasyon mekânıydı. Hükümdarlara ait
bahçeler bile zaman zaman üç kısımdan oluşuyordu: Hükümdara ait
olan alan, harem alanı ve halka açık alan. Ama Babürlülerin Hindis­
tan’da inşa ettiği bahçeler sadece haz almak için değil, gelir elde etmek
için de kullanıyordu, hanlı eşi ve eşinin ailesinin çokça tesirinde kal­
mış olan Cihângir Şah’m hükümdarlığı döneminde (1606-27), Kaşmir
Vadisi’nde en az 777 (şüphesiz hayali bir rakamdı bu) bahçenin oldu­
ğu iddia edilmişti. Sayılan kaç olursa olsun, bu bahçelerde yetiştirilen
güllerden ve misk bitkilerinden, muhtemelen, tohumları bir tür misk
kokusu yayan ve böcekleri uzak tutsun diye kumaşlara serpilen amber-
çiçeğinden (Hibiscus abelmoschus) ciddi bir gelir sağlanıyordu.” Talep
antıkça ve müşteriler çoğaldıkça, tüccarlar bir kez daha çiçek kültürüy­
le yakından ilgilenir olmuşlardı.
Bahçe tasarımını ve çiçek yetiştiriciliğini İran’dan hem Batı’ya hem
Doğu’ya yayan İslam, sivil çiçek kullanımını teşvik etmişti. Benzer is­
tilalardan mustarip olmasına ve aynı Yahudi geleneğinden türemiş ol­
masına karşın, İslam bu açıdan Hıristiyanlık’tan farklıydı. Şam ve Bağ­
dat’ın saray kültürlerinden etkilenen İslam, Doğu Asya’da daha önce
hâkim olan lüks geleneklerin birçoğunu benimsemişti. Bununla birlik­
te, Hindistan’daki Müslüman etkisinden de açıkça anlaşıldığı gibi, Ya­
hudiliğin tasvir konusundaki emirlerinin derin bir etkisi vardı. Hindu
sanatı, çoğunluğunu insan ve tann figürleri olmak üzere heykel zengin-
38. W ilber 1979: 29.
39. Jellicoe 1976: 115.

169
Çiçeklerin Kültürü

1iğiyle tapmak üzerinde yoğunlaşmıştı. Öte yandan, başta lotus olmak

üzere çiçekler ve bitkilerin de tapınmada yeri vardı ve onlara pek çok
oyma eserde rastlanmaktaydı.40 Hindu kültürüne uyum sağlamalarına
rağmen, Babürlülerin tutumları ve ikonografileri çok farklı kalmaya
devam etmişti. Hindu heykelciliği, dört bir tarafta ortaya çıkan ikonok-
lazm hareketi içerisinde sık sık tahrif edilmişti. Babürlüler kendilerine
ait dinsel yapılarda insan ve hayvan şekillerine izin vermiyorlardı; böy­
lesi yapıların dekorasyonunda genellikle soyut kalıplarda çiçek öğeleri
ve kaligrafi (hat sanatı] kullanılıyordu.41 Bu bağlamda, Tanrı’nm yarat­
tıklarını taklit etme suçlamasından sakınıldığı için, desenler geometrik­
ti. Bahçelerde bile, tıpkı İran halılarında kullanılmış olan su bahçelerin­
de olduğu gibi, plan çoğunlukla gayet formeldi (ama büyük parklar
böyle değildi). Ne var ki, bu halılar büyük ölçüde, kuralları daha esnek
olan ve İran minyatürleri ve Babürlü resimleri gibi gelişmelere izin ve­
ren sivil alana dahildiler.

Halılar

Daha VI. yüzyılda İran kralları, cennet bahçelerinin kullanımındaki

mevsimsel sınırlamaları, bahçeleri temsil eden devasa halılar kullana­
rak aşmaya çalışmışlardı; bu halıların biçimleri ve renkleri yılın daha
hoş günlerini hatırlatma işlevi görüyordu.43 590 ile 628 yıllan arasında
hüküm süren Sasani hüküm dan II. Hüsrev’in bahçe halısı o kadar bü­
yüktü ki, sarayını yağmalayanlar onu dön parçaya bölmüşlerdi.45 Bah­
çeler göçebelerin, köylülerin ve kent sakinlerinin hepsinin benzer bi­
çimde kullandığı Şark halılarının standart bir teması haline gelmişti.

40. Crow e vd. 972: 23.

41. İslam genellikle çiçekleri teşvik etm iş ve onlarda ilahi yaratıcının varlığının kanıtını, hat­
la birliğini görm üştür, ama bu varlık ve birlik tasvirlerden ziyade ayetlerde ve dilde kutlan­
m ıştır. Bununla birlikte, Osm anlı T ürkleri. İstanbul ve E dirne'deki cam ileri süsleyen duvar
çinileri üzerinde lale bahçeleri sergilem işlerdi (Schimm el 1976: 23); lale m utasavvıflar için
kıym etliydi, çünkü adı (yani lale), İslam ’ın ve A llah'ın sem bolü olan h ila l'lt aynı harfleri
içeriyordu. [A rapça harflerle yazılan h ila l'm “lı" harfi Osmanlı T ürkçe'sinde “güzel h” ola­
rak bilinir ve la le'd e olduğu gibi, sözcük sonlarında “e" olarak okunur (ç.n.)]
42. Dick W hittaker, geç im paratorluk dönem inde çiçeklerle ilgili üslupların Kuzey A frika'da
çok popüler hale geldiği R om a’da, mozaiklerin muhtemelen benzer bir am aca hizmet ettik­
lerini öne sürer. Pom pei’deki pek çok bahçe resminin trompe l'o eil yönüne daha önce değin­
miştik.
43. “ VII. yüzyıla ait bir el yazm ası, Ctesiphon sarayına serilmiş II. H üsrev'e ait bir halıyı be­
timlemektedir. Halının am acı, soğuk kış aylan esnasında hükümdara ilkbalıan hatırlatmaktı.
Alun ve gümüş ipliklerle dokunm uş ve m ücevherlerle kaplanmıştı: halının üzerinde, su kanat­
lan, kuşları, ağaçlan ve çiçekleriyle bir bahçe tasvir ediliyordu" (Coen ve Duncaıı 1978: 4).
 İslam ’da Tasvir s iz Çiçekler

Çok az insan bahçe sahibi olabiliyordu; tüm yıl boyunca sulama ve çi­
çeklere ihtiyacı olmayan halıları ise pek çok insan edinebiliyordu. Tek­
rar belirtelim ki İslam ’da hiçbir kopya asla mükemmel olamazdı ve
söylendiğine göre, dünyanın bu temsillerinde bile bir miktar kusur bu­
lunmak zorundaydı. Sadece Tanrı mükemmeldi ya da mükemmeli ya­
ratabilirdi.
Bu durumun alternatifi, doğayı taklit etmeye kalkmayan ve düğüm­
le dokunan halılar için özellike uygun olan formel ve geometrik desen­
ler kullanmaktı. “Bahçe halıları” adı verilen özel tür, tipik olarak XVI-
I-XVIII. yüzyıllara ve XIX. yüzyılın başlarına aittir. Ama daha geniş
anlamda bakıldığında, bütün dönemlerde, çiçeklerle ilgili kalıplar ve
genellikle formel bir bahçe deseni çerçevesi kullanan pek çok İran ha­
lısı “bahçe halısı” olarak nitelenebilir. Hayatın sanatta taklit edildiği bu
örnek muhtemelen daha geç dönemlere ait bir olgu olsa da, bu halıla­
rın desenleri gerçek bahçelerden kopya edilmişti.*1En basit plan, Aden
Bahçesi’nin ve Mezopotamya ile Semerkant bahçelerinin planıydı. Ha­
lılar birbirini dikine kesen ve kanallardan oluşan iki eksenle dörde bö­
lünmüş bir alanı tasvir ediyorlardı; iki eksenin kesiştiği noktada muh­
temelen bir köşk ya da çeşme şeklinde bir yapı bulunuyordu (Renkli re­
sim 1V.2). Tekrar etmek gerekirse, bu bütün, kozmosa benziyordu; dört
parçaya bölünmüş dünyanın her bir parçasında, dört ana noktaya, Aden
Bahçesi’nin “baş”larma yönelen ve merkezi bir dağın etrafında topla­
nan bir büyük nehir bulunuyordu. Halı bahçeyi bu şekilde tasvir edi­
yordu, bahçenin kendisi ise dünyanın ve kökenlerinin mikrokozmosuy-
du. Sarayın bu muhteşem lüks nesnesinin (düğümlü halı, halkın yaygın
olarak kullandığı kilim 'den farklıydı) mülkiyetinin hükümdara ait ol­
ması, belki de hükümdarın o dünya üzerindeki hâkimiyetinin sembo­
lüydü.
Formelleştirilmiş çiçekler geometrik halıların, özellikle de İran ha­
lılarının asli bir öğesidir. Onların kullanımı teknik etmenlerle ilişkili­
dir. Türk ya da Gördes düğümlülerinde, halıdaki düğüm sırasını oluş­
turan yün düğümler iki bağımsız çözgü arasından geçirilir ve bu iki
çözgüye bağlanarak ortada bir demet gibi durur; İran ya da Senneh dü­
ğümlüsünde ise halıdaki düğüm sırasını oluşturan düğümler bir çözgü
ipliğinin arkasından geçirilir ve çözgünün iki yanındaki uçlar boşta ka­
lır. Türk düğümlüsünde çözgüler arasındaki boşluktan dolayı, bu doku­
macılık türü kıvrımlı çizgilere değil, düz çizgilere uygun geliyordu;
Iran düğümlüsü ise, özellikle zanaatın iyice geliştiği XV. yüzyıl sonla-
44. W ilber 1979: 13.
45. Schiirm ann 1979: 12.

171
Çiçeklerin Kiilriirii

Resim 4.2. B ir K ır M anzarasında Aslanlar. T ebriz'de Türkm en üslubuyla yapılm ış, yak.
1480'e aiı bir çizim , Çin etkisini gösteriyor. (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, İstan­
bul, H. 2153; W elch 1972:41).

rina doğru, dokumacının çiçek tasvirleri yapmasını çok daha kolaylaş­

tırıyordu.
XV. yüzyıl birçok açıdan bir dönüm noktasıydı. Bunun başlıca ne­
deni, Doğu’dan gelen etkilerin giderek artmasıydı; bu etkiler, İran’da
tasvirlere yönelik İslami tutumların yumuşatılmasında ve bu ülkedeki
Safevi geleneğinin (daha sonra da Hindistan’daki Babür geleneğinin),
ister kitap illüstrasyonları ve halılarda ister minyatürlerde olsun, diğer
Müslüman bölgelerdeki hâkim gelenekten oldukça farklı bir mecrada
akmasında önemli bir işleve sahipti. Gerçi dinsel sanat, camiler, mima­
ri ve heykelcilik pek az etkilenmişti; değişimler çoğunlukla sivil alan­
da meydana gelmişti.
Halılar üzerindeki etki çarpıcıydı. O dönemde, “Hünerli sanatçılar,
kitap illüstrasyonlarını ve mükemmel işçilik eseri kitap kapaklarını ha­
lı süslemeleri için uyarlıyorlardı.”46 Hayvan tasvirlerine yer veriliyor­
du; ama Doğu Türkistan’daki halılarda “öylesine çok çiçek, çiçekli bit­

46. Schüm ıann 1979: 15.

172
 İslam ’da Tasvirsiz Çiçekler

ki, nar ağacı ve rozet bulunuyordu ki, hayvan tasvirleri için yer kalmı­
yordu.”47 Değişim dikkat çekecek bir düzeydeydi ve Ç in’le girilen te­
masların tesiri altındaydı. Orada, “çiçek süslemelerinin (lotus çiçekle­
ri, şakayıklar, krizantemler) natüralist (doğalcı) reprodüksiyonları üs­
lup açısından mükemmeliyete ulaşmıştı.”48 Çin halıları sembolik motif­
lerin yanı sıra ejderhalar da içeriyordu; ama dokumacılar çoğunlukla
onların anlamını açıklayanlıyorlardı.49 Çin halılarındaki bazı desenlere
İfan halılarında da rastlanmaktadır. Dalgalanan qi sancağının bulutların
arasında boy gösterdiği olur; ejderha ise Anka kuşuyla dövüşür.80

Doğu Asya’dan Gelen Natüralist Etkiler

Tekstil, kumaş, metal işleri ve resim ticareti yoluyla Çin motifleri

Batı Asya’da iz bırakmıştı; aynı şekilde, talep de arz edilen desenler
üzerinde etkide bulunuyordu. Zira, bir zamanlar Çin Türkistan’ına de­
ğin uzanan bir alanı mesken tutmuş olan İran halkları, Doğu ile Batı
arasındaki büyük aracılardı. Chinoserie üslubu Batı Avrupa’da XVIII.
yüzyıldan önce yükselişe geçememişti; ama Moğollan takip eden Sa-
feviler dönemindeki İran minyatürlerinin olağanüstü özelliklerinden
biri, bilhassa doğuda Timur İmparatorluğu’nun Herat merkezindeki
benzer çalışmalarla kıyaslandığında, kuzeybatının Tebriz okulunun
Çin motiflerinden ödünç aldığı öğelerin fazlalığıydı.51 Türkmen yöneti­
minin başkenti olan Tebriz, beraberlerinde Doğu Asya’dan modeller,
temalar ve motifler getiren Moğollar tarafından işgal edilmişti. Ama
Tebriz çok uzun süreden beri İpek Yolu ticaretinin önemli antrepola­
rından biri olmuştu; en azından Helen döneminden itibaren, gerek Hin­
distan ve Avrupa’dan, gerek Ç in’den gelen malların pazarlanma yeriy­
di (Resim 4.2). Türkmen üslubu, Doğulu çiçekler, kuşlar, çiçekli ağaç­
lar, yükselen kayalıklar ve ejderhalardan etkilenmişti. “Uzun ve sarı
hatları olan taçyaprakları kıvrılıp bükülürler; büyükçe şakayık çiçekle­
ri ve palmetler sayfayı kaplıyor görünürler...”52 Bahçelerin sadece re­
simleri değil, mimarileri de etkilenmişti; duvarlar Çin porseleni ve kar­
tonpiyerle, Ç in’den gelen ağ şekilli ağaç kalıplarla ve Hindistan’dan
47. Schürm ann 1979: 24-5.
48. Schürm ann 1979: 25.
49. Schürm ann 1979: 27-8.
50. M arçais 1957a: 79. IX. yüzyıldan itibaren İran seram ik sanatı Tang Hanedanı dönemi
Ç ini’nden öğeler ödünç almıştı.
51. W elch 1972: 37.
52. W elch 1972: 39.

173
Çiçeklerin Küitürü

gelen mermer lambriyle kaplanıyordu.”

Uzun mesafeli ticaret yollarının merkezinde bulunması, figüratif sa­
natlardaki geniş yerel geleneği ve Doğu’dan gelen barbar hükümdarla­
rı nedeniyle İran, sanat açısından Müslüman dünyada çok özel bir ko­
numdaydı. Peki bu gelişmeler çiçek tasvirlerini nasıl etkilemişti? İran
bir yana bırakılırsa, İslami sanattaki desen kullanımının oldukça for­
mel, üsluba bağlı ve hatta geometrik olduğunu söyleyebiliriz. Çiçekler
söz konusu olduğunda da durum böyleydi. Marçais, içinde çiçek olan
bir vazonun önünde çalışan ya da feslerinde yasemin veya portakal çi­
çekleri olan Cezayirli zanaatkârlara rastladığı pek çok durumu anımsa­
maktadır.54 Ne var ki, yaptıkları şey asla çiçeklerin kopyasını yapmak
değildi; ne de Hıristiyan sanatçılardan etkilenip, çoğunlukla klasik
akantus ve asmadan oluşan dekorasyon repertuarlarını yeniden oluştur­
ma yönünde ilham alıyorlardı. Sözünü ettiğimiz kopyalama türü az.
rastlanan bir durum değildi; Avrupa ve Doğu A sya’daki sanat gelenek­
lerinde önemli bir unsurdu. Ama kısmen teolojik nedenlerden dolayı,
İslami sanatta daha ziyade dekoratif desenler hâkimdi. Bu sanatın, tem­
sili olmaktan ziyade dekoratif olması ve yazının kendisinden ziyade
arabeskin doğasını paylaşması olgusu, muhtemelen, canlı varlıklar üze­
rindeki hayali ya da gerçek yasakların etrafından dolaşmayı kolaylaştı­
ran bir özellikti. Çünkü böylesi dekoratif desenler ne temsili ne sem­
bolikti; böylesi hiçbir “anlam ” içermiyorlardı. Bununla birlikte, kap­
samları sınırlıydı ve geniş bir çiçek repertuarı ancak İran sanatında
mevcuttu.
Yukarıda değindiğimiz gibi, İslam ’ın çiçek kültürünü güçlü bir bi­
çimde etkilemiş olan özelliklerinden biri, sivil olan ile dinsel olanın ay-
rılmasıydı ve temsil ile “gerçekliğin” ayrılması da bu duruma paralel­
di. Genel anlamda kültürde önemli bir yerleri olsa da, ibadette çiçekle­
re rastlanmıyordu. Bu ayrılık günümüz İran’ında sürmektedir.55 Öte
yândan, diğer İslami kültürlerden farklı olarak, İran’da çiçeklerin sivil
tasvirleri XV. yüzyıldan sonra yasak değildi; zira neredeyse her yerde,
bahçeler, çiçekler ve güllerin yaşamdaki ve edebiyattaki rolleri merke­
zi bir öneme sahipti. Çiçekler evlerde icra edilen ritüellerde ya da nev-

53. W ilber 1979: 31. M arçais, bu İran bahçelerinin kökeninin, hanedanın kendisi gibi Çin
olup olmadığını sorar ve yerel bir varsayım ı tercih eder (1957b: 235).
54. M arçais 1957b: 74. ’
55. Çiçekler ibadette kullanılm asalar da. yaşam döngüsü ritüellerinde yerleri vardır. D üğün­
lerde çiftin önüne bir bez serilir ve bunun üzerine, refahla özdeşleştirilen birçok nesne konur;
bu nesnelerin arasında çiçekler de bulunur. Cenaze törenlerinde ise lale öne çıkar ve hatta,
şehitlerin ölüm ünün bir hatırlatıcısı olarak İslam C um huriyeti’nin çiçeği haline gelm iştir
(M ir-H osseini, kişisel yazışm a).
 İslam 'da Tasvirsiz Çiçekler

tuz gibi, kökenleri Zerdüştlükte (yani İslami geleneğin dışında) olan et­
kinliklerde de yasak değildi. Afganlılann ve Kürtlerin de kutladıkları
nevruz bayramının sivil yanları vardır; bu kutlamalarda kullanılan ve S
harfiyle başlayan yedi nesneden olan sümbül önemli bir rol oynar.

H ıristiyan B a tı’nın Etkisi

Çiçek kültürü Batı’da inişe geçmiş olsa da, Yakındoğu bahçesi po­
tansiyel bir model sunmaya devam etmişti; daha sonraki dönemlerin çi­
çek kültürünün pek çok unsurunu oluşturan şeyler A vrupa’ya Akdeniz
aracılığıyla, işte D oğu’daki bu ve diğer kaynaklardan geldi. Avru­
pa’nın kendi içindeki değişimler, Arapların Güney Avrupa’daki fetih­
leri ve Haçlı Seferleri’nin sonucunda, manastırlara özgü sınırlı bahçe­
ler yavaş yavaş, XII. ve XIII. yüzyıllarda Avrupa saray kültürünün gül
bahçelerini ortaya çıkardılar. Müslümanların İspanya’daki egemenlik­
leri 71 l ’den 1492’ye dek sürmüş, XV. yüzyılda sona ermişti; ama et­
kileri çok daha uzun ömürlü olmuştu. Etkisi özellikle uzun süren un­
surlardan biri, duvarlarla çevrili olma anlayışını muhafaza eden ve
Lady Mary Wortley M ontagu’nun betimlediği gibi ev ile bahçe arasın­
daki iletişimi sağlayan bir verandası olan, M ağribi bahçeleriydi.
Lady M ary’nin gördüğü bahçeler, İstanbul’un 1453’teki fethinden
ve Topkapı Sarayı’nm inşasından çok önce Türk hükümdarların hima­
ye ettiği bahçelerin uzantılarıydı. Daha Edirne’deyken, muhtemelen
Granada dışında tüm Batı’ya kıyasla daha iyi tekniklere sahip olan Os­
manlIlar, süs amaçlı bahçelere özel bir ilgi göstermişlerdi. “İstanbul,
hâzineleri Ogier Ghiselin de Busbecq’in 1554-1562 yılları arasındaki
elçiliği aracılığıyla Avrupalı milletlere açılmadan koca bir yüzyıl önce,
bahçe-severlerin bir cenneti haline geliyordu.”56 Sözü edilen hâzinele­
re, A vrupa’ya Doğu’dan gelmiş olan lale ve karanfil de dahildi; diğer
bitkiler ve teknikler ise İspanya’daki Müslümanlardan alınmıştı. Ayrı­
ca, ortaçağda İspanya bahçeciliği üzerine yapılan çalışmalar Avrupa’da
türlerinin en iyi örneğiydiler. Bu çalışmaların öncüleri, İbni Bassal ve
îbni el-’Avvâm ’m, sırasıyla yak. 1080 ve 1180 tarihli “muhteşem ince-
lemeler”iydi; bu eserler Mağribilerin Toledo ve Endülüs’te, “sırf este­
tik amaçla” yetiştirilen bitkiler de dahil olmak üzere ne ekip biçtikleri­
ne dair ayrıntılı bilgiler sunmaktadır.57
XII. yüzyıl Avrupa’sının etrafı çevrili bahçesi ya da hortus conclu-
56. Harvey 1978: 52-3; 1976.
57. Harvey 1978:47.

175
Çiçeklerin Kültürü

XV. yüzyıl başlan (M useo del

176
 İslam 'da Tasvirsiz Çiçekler

sus, Kitabı Mukaddes kaynaklarını temel alıyordu; ama kısmen de, ge­
rek Haçlı Seferleri esnasında Batı’nın aşina olduğu gerek Sicilya, Ku­
zey Afrika ve Müslüman Ispanya’ya giden ziyaretçilerin gözlemlediği
Doğulu ve özellikle de Iran örneklerini model almıştı. “Havuzu ve köş­
kü olan duvarlı bahçenin ilk biçimleri” Fransa, İngiltere ve Aşağı Ül-
keler’e bu yollarla sokulmuştu.38 Daha önce Kitabı M ukaddes’e özgü
Aden Bahçesi’ni sağlayan aynı coğrafi kaynak B atı’yı etkilemeye de­
vam etmiştir; ve birçok kavramsal benzerlik, örneğin İran bahçesi biçi­
minde, XII. yüzyıldan XV. yüzyıla değin Avrupa’daki betimlemeleri
ve tasvirleri şekillendirmiştir; bunların görsel biçimlerinin XIV. yüzyı­
lın sonlarına değin ortaya çıkmamış olması bu durumu değiştirmemek­
tedir.55 Daha erken dönemlere ait referanslar, Roman de la Rose’daki
aşk bahçesi için İskenderiye’den getirtilen ağaçlardan bahseder ve Mu-
hammed’in Cennet’e yaptığı ziyarete dair yazılı bir anlatı XIV. yüzyıl­
da Avrupa’da mevcuttu. Sicilya ve Venedik’in, Doğu ile yapılan baha­
rat, kumaş boyaları ve tekstil ürünleri ticaretinin merkezleri olarak ro­
lü hayati önemdeydi ve Venedik’in, XIV. ve XV. yüzyıllarda yapılan
“bahçedeki Meryem Ana” resimlerinin (Bunlar âşıklar ve nedimeleri
tasvir eden bahçe resimlerinin dinsel karşılıklarıydı) asıl yurdu olduğu
söylenmiştir.60 Stefano de Zevio’nun büyük bir öneme sahip olan Gül
Bahçesindeki Meryem Ana resmi, XIV. yüzyıla ait bir İran resminden
esinlenmiş olabilir61 (Resim 4.3).
D oğu'ya kıyasla Batı’nm yaşadığı gerilemenin bir veçhesi de, gerek
çiçekler gerek sebzeler alanında turfanda yetiştiricilik uygulamasının
kaybolmasıydı. Roma İmparatorluğu’nun çöküşüyle birlikte bahçecilik
baştan başa köklü bir değişime maruz kalmıştı. Şarlman bile kendi bah­
çelerinde, daha önce zenginler için yetiştirilmiş olan sebzeleri (yani
kuşkonmaz, enginar, karpuz-kavun ve kenger otu) artık yetiştirmiyor­
du.62 Ortaçağın tamamı boyunca seralardan bahseden sadece bir anlatı
biliyoruz. Albertus M agnus’un retrospektif hayatı, bilgili Dominikenin
1249’daki 6 Ocak yortusunda Köln’deki manastırında İmparator Hol­
landalI W illiam ’a nasıl bir ziyafet sunduğunu anlatır. Sihirle ilişkilen-
dirilmiş olan sanatıyla, ziyafet salonu gül çalıları, çiçekler ve birçok
meyve ağacıyla dekore edilmişti. Aynı dönemlerde, Kuzeyli halklardan
58. Harvey 1976: 21.
59. G uillaum e de L orris’in Le Roman de la /?cwe’unda, “ la lerre Alexandrine”den [İskende­
riye toprağından) bir “vergier"e [meyve bahçesine] dikilm ek üzere getirtilen ağaçlardan bah­
sedilir (589-92. satırlar).
60. Pcarsall ve Şalter 1973: 78, gönderme yaptığı eser: Meiss 1951: 140-1. 108.
61. Clark 1949: 29.
62. Gibaulı 1898b: 1112; alıntı yaptığı eser: Capitulaire, De villis, art. 70.
Çiçeklerin Kültürü

daha bilgili olan Ispanya’daki Araplar, sebzeleri büyütmek için taze

hayvan gübresinin ısısını kullanıyorlardı. Kuzey’de ise bu uygulamaya
ancak, turfanda yetiştiricilik geleneğinin yeniden tesis edilmeye başla­
dığı Rönesans döneminde rastlanmaktadır.
İslam ’ın egemenliğindeki kültürlerde, başka pek çok alanda olduğu
gibi bahçe sanatlarında da gelişmeler Avrupa’dakilere kıyasla daha
fazla süreklilik arz ediyorlardı. İnancm ilk dönemindeki “Püritenlik”
öğesi ne olursa olsun, çiçek kültürünün yok olmasına yol açmamıştı;
ikon olarak temsilleri ve ibadette kullanımları neredeyse hiç görülme­
se bile, gerek pratik ve sivil anlamda, gerek yazılı kelamda çiçekler
kaybolmadılar. Uzakdoğu sanatından etkilenmiş olan İran’daki Safevi
dönemine değin, sözünü ettiğimiz bu çiçek kültürü tasvire neredeyse
hiç yer vermiyordu.
Peki İslam neden sivil çiçeklere karşı gösterdiği cömertliği (ama
tasvirlerine karşı her zaman öyle değildi) dinsel bağlamdaki çiçeklere
göstermiyordu? Benzetmecilik karşıtlığının katılığı teolojik bir temele
dayanıyordu ve bu durum, İslam ’ı Hıristiyanlık’taki ve paganlardaki
gediklerden ayırt eden bir özellik haline gelmişti. Kelama karşı büyük
saygısıyla bu çöl inancı, takipçilerinin yakın bağlılığını gerektiriyordu.
Gerek İslam ’da gerek Yahudilik’te bir manastır geleneği gelişmemişti
ve var olan az miktardaki dinsel hiyerarşi de Kitap’ın yorumuyla doğ­
rudan ilgili değildi. Hıristiyanlık’ta ise uzlaşma ve aynntılandırm a için
çok daha fazla ayartı ve fırsat bulunmaktaydı.
İslam egemenliğinde ise uzlaşma, Yakındoğu’nun gelişmiş sulama
tarımıyla birlikte Şam ve Bağdat’ın daha önceki hükümdarlarından
devralman saraylarda gerçekleşiyordu. Saray kültürü, duvar resimleri,
minyatürler, porselen ve halılar biçiminde sivil tasvirlere izin veriyor­
du. Bu kültür, Roma dünyasının saray hayatı ve ekonomisinin Hıristi­
yanlık ve istilacıların birleşik etkisi altında büyük ölçüde mustarip ol­
duğu Batı’ya kıyasla daha ayrıntılı bahçecilik sistemlerine dayanan
bahçeleriyle övünüyordu.
Bu bölümde, Hıristiyan Avrupa’daki çiçek kültürü Roma İmpara­
torluğu’dan sonra düşüşe geçmiş iken İslam ’da eski geleneklerin mu­
hafaza edildiği ve yaygınlaştırıldığını göstermeye çalıştım. Doğu’dan
gelen etkiler ortaçağ Avrupa’sında çiçek kültürünün yavaş da olsa ye­
niden canlanmasına katkıda bulundu ve daha sonraki dönemlerde orta­
ya çıkan gelişmelerde Osmanlı İmparatorluğu, Hindistan ve Çin büyük
bir rol oynadı. Bu etkiler hem çiçekler hem çiçek ikonları için önem­
liydi. Doğu’nun katkılarına B atı’nın düşünce, yaşam ve edebiyat tari­
hinde hak ettiği önemin verilmemesi eğilimi vardır. Klasik dönem araş-

178
 İslam 'da Tasvirsiz Çiçekler

turnacıları, klasik dünyanın alfabesi ve diğer veçheleri üzerindeki Se-

mitik etkileri dikkate almamışlardır. Yahudilik ve İslam gibi Hıristi­
yanlık da Asyalı bir dindi (“Nasıralı” sözcüğü Arapça’da Avrupalı an­
lamına gelse bile). Klasik yazarların Arapça metinlerinin ilmin canlan­
masına büyük katkıları olmuştur; ortaçağ mimarları güneyli kom şula­
rından çok şey öğrenmişlerdi ve halk ozanlığım (Arapçada taralsa) İs-
panyol-Arap şiiri de teşvik etmişti.63 Bu katkıları abartmak çok kolay­
dır. Yine de, XII. yüzyıldaki canlanmanın İslam ’dan türeyen pek çok
öğe içerdiği uzun zamandan beri kabul görmüş bir saptamadır.64Tıp ta­
rihine yapılan katkılar iyi bilinmektedir.63 İbni R üşd’ün felsefe tarihi
üzerindeki etkisi de öyledir. Avrupa’nın etrafı duvarlarla çevrili bahçe­
sinin başka kökleri olsa da, Güney İspanya, Sicilya ve Akdeniz’in İsla-
mi modelleri, çiçek kültürünün biçimi, içeriği ve kullanımına yönelik
tavırları açısından yeniden canlanmasında önemli bir rol oynamıştı.

63. M cnocal 1987.

64. Bkz. Haskins 1927.
65. Sarton 1951.
 B e ş in c i B ö lü m

ORTAÇAĞ BATI A V R U P A ’SINDA

GÜLÜN GERİ DÖNÜŞÜ
 * ster Püritanizm ister diğer kültlere karşı çıkma nedeniyle olsun, Hı­
1 ristiyanlık’taki önemli unsurlar sadece kan kurban etme uygulaması­
nı değil; dinsel yaşamın tanrıya maddi nesneler (yani heykeller, çiçek­
ler, tütsü, parfüm ve ikonlar) sunmayla ilgili başka özelliklerini de bir
kenara bırakmışlardı. Onların görüşleri bu meselelerin bazılarında Ya­
hudilik inancıyla uyum gösterirken, bazılarında da Romalı ahlâkçıların
lükse ilişkin görüşleriyle paralellik arz ediyordu.
Tanrıya kan kurban etme ve başka şeyler sunma uygulamaları, bel­
li bir önem teşkil edecek derecede bir geri dönüş gerçekleştirmediler.
Bu uygulamalar, “görünmez Tanrı”ya yakarma yollan üzerine kurulu
teolojik doktrinle hiç tutarlı değildi. Bununla birlikte, diğer özellikler
takip eden bin yıl boyunca değişen derecelerde tekrar gündeme geldi­
ler. Çiçek kullanımının geri dönüşü, bunlann içinde değerlendirilmesi
en güç olanlardan biridir. Çoğunlukla edebi ve sanatsal kanıtlara ba­
ğımlı kalıyoruz; bunların bazılan, klasik geleneğin imgelemini ve im­
gelerini muhtemelen mecazi ya da en azından hayali bir biçimde kulla­
narak. basitçe daha önceki dönemlere kısa bir bakışı temsil ediyorlar.
Mecaz ve alegori sorunu konuyla ilgili her tartışmanın merkezinde
yer alır. “Çiçekler” gibi bir sözcüğün ima ettiği anlamlar yelpazesin­
den, Hıristiyanlık çoğunlukla mecazi olanı seçmiştir. Çelenk, taç, be­
nimseme, kurban etme gibi kavramlar söz konusu olduğunda ise bu
özellikle böyleydi. Bu dönüşüm bazı anlatıların kanıt olarak kullanıl­
masını güçleştiriyor; ikonlar (imgelemden farklı olarak suretler) daha
açıktır, ama onların kullanımı bile bazı sorunlar ortaya çıkarmaktadır;
zira çelenk, nesne olarak kendisi ortadan kaybolduğu zaman bile bir
ikon olarak kullanılmaya devam ediyor olabilir.
Sözünü ettiğimiz durum bir gelişten ziyade bir geri dönüş, bir do­

183
Çiçeklerin Kültürü

ğuştan ziyade bir yeniden doğuştu. Tarihçiler ve diğer araştırmacılar

Batı Avrupa’da kültürün ve genel olarak toplumsal yaşamın ilerleme­
sini tartışırken, zaman zaman, sanayi öncesi dönemde bilginin ve top­
lumsal örgütlenmenin -devlet düzeyinde karmaşık, aile düzeyinde ba­
sit bir yapıya doğru- gelişmesini sanki insanlığın hikâyesinde ilk kez
meydana gelen bir süreçmiş gibi değerlendirirler. Avrupalı araştırma­
cılar biraz aşırıya kaçarak, bu hikâyenin antik toplumdan feodalizme,
feodalizmden de kapitalizme kaçınılmaz bir biçimde koştuğunu düşü­
nürler ve Batı için oluşturulmuş olan bu sıraya ayrıcalık atfederler. Da­
ha geniş bir bakış açısıyla bakıldığında ise, böyle bir sıra olsa bile bu­
nun nadiren takip edilmiş olduğu görülür. Joseph Needham ’ın botani­
ğin tarihi bahsinde gösterdiği gibi, botanik bilgisinde Avrupa, Doğu’da
aynı ölçüde yaşanmayan derin bir düşüş deneyimi yaşadı. Doğu’da bar­
bar göçebelerin nadiren aynı ölçüde yıkıcı etkilere yol açtığı görülür ve
muhtemelen bu gruplar çok daha kolayca emilmişlerdir. Her halü kâr­
da, Asya’daki gelişmeler daha sürekli ve daha az kesintiye uğramıştı.
VIII. yüzyılda Şarlman döneminde dünyanın en büyük şehirleri, İpek
Yolu’nun iki ucundaki Bağdat ve Chang-an’dı (şimdiki Xian). Gerçek­
ten de, Batı’nın daha sonraki “modernleşme” sürecindeki güçlü yanla­
rından biri, Karanlık Çağlar’daki göreli “geriliği”ydi; bu gerilik onu,
bilginin gelişiminde yapıcı uyarlamaları seçme konusunda daha özgür
kılmıştı ve bilgideki artış matbaanın icadıyla, ticaretin gelişmesi ve Av­
rupa çıkarlarının fiziksel genişlemesiyle birlikte ekonomideki ilerle­
meyle zirveye ulaşmıştı.
Oldukça yavaş bir hızla meydana gelen yeniden canlanmaya yol
açan birkaç unsur vardı. İlk olarak, işgalciler daha önce mevcut olan
kültürlere uyum sağlamıştı. Ama bu nokta bu bağlamda görece az bir
öneme sahipti; çünkü onlar başlarda Romalılaşmaktan ziyade Hıristi-
yanlaşmakla ilgiliydiler. İkincisi, “popüler kültür”ün belli bir ağırlığı
vardı. Bu ağırlığın ne kadar olabileceğini tespit etmek ise asla kolay de­
ğildir. Çünkü sıradan halkın yaşamı değişime karşı bağışık değildir ve
zaman zaman çarpıcı değişiklikler geçirmekle kalmamış, dinsel ya da
siyasal sisteme itaat meselesinde kapsamlı tersine çevrilmeler de yaşa­
mıştır. Reform’un İskoçya’ya, New England’a ve zaman zaman da İn­
giltere’ye ulaşmasıyla yaşanan durum böyleydi. XVII. yüzyılda New
England’daki gerek dinsel, gerek popüler ritüellerin cılızlığı o düzey­
deydi ki, zaman ve Episkopaller sınırlı bazı incelikler getirdilerse de,
cenazeler ve ölüleri anma bile soluk etkinlikler olarak kaldılar.' Popü­
ler ritüellerin bastırılması ve ikonoklazm, el ele gitme eğilimi gösteıi-
1. Geddes 1976.

184
 O rtaçağ Batı A vrupa'sında Güliin G eri D önüjii

yorlardı. Bu durumun erken dönem Hıristiyan Avrupa’yı ne kadar etki­

lediğini söylemek zordur; ama popüler kültür pagan ve dolayısıyla da
yok edilmesi gereken bir şey olarak görüldüğü için, kilisenin potansi­
yel etkisi şüphesiz esaslıydı. Her kilise mıntıkasına atanan rahipler kül­
tür gardiyanları gibi çalışıyorlardı. Çiçek kültüründeki gelişmeler po­
püler ilgilerde yeniden bir yükselişi temsil ediyorlardı; ama kontrol al­
tında olmadıkça, kilisenin yasaklamaya ya da Hıristiyanlaştırmaya ça­
lıştığı “pagan” bağlantılarından dolayı kiliseyi sık sık endişelendirmiş­
lerdi. Tıpkı kiliselerin pagan ibadet mekânları üzerinde inşa edilmeleri
gibi, otlar ve çiçekler de kelimenin tam anlamıyla vaftiz edilmiş, “Mer­
yem otu” ya da “Yuhanna otu” gibi yeniden adlandırılmışlardı. Hatta o
zamanlar, tıpkı gündelik hayatta pek çok hareketten önce haç çıkarılm-
sı gibi, ot toplarken de dua okumak gerekiyordu. Kilise ne derse desin,
otlar, yapraklar ve çiçekler tedavi edici ve bununla ilişkili amaçlar için
önemli olmaya devam ettiler. Onların faydacı kullanımı hem estetik
kullanıma hem popüler olanla uzlaşmaya bir pencere açmıştı. Çünkü ri-
tüelleri daha ayrıntılı hale getirmeye, “görünmez Tanrı”ya ibadete bile
çiçekler gibi maddi öğeler sokmaya yönelik temel bir eğilim vardır ve
bu eğilim çoğunlukla herhangi bir toplumsal eylemdeki süreklilikten
daha önemlidir.
Üçüncü olarak, daha önce gördüğümüz gibi, ilk Kilise Babaları ara­
sında, başta çiçekler olmak üzere dışlanmış özelliklerin bazılarına iliş­
kin bir müphemlik mevcuttu ve bu da ilk zamanlarda bir uzlaşıyı müm­
kün kılıyordu. Erken dönem Hıristiyanlık ağırlıklı bir biçimde benzet-
mecilik karşıtı olsa da, dinsel alanda yavaş yavaş bir temsili sanat orta­
ya çıkmıştı. Yaklaşık 330-340 yıllarında İsa’nın bir portresi Dorset’te-
ki bir mozaik döşemeye yerleştirilmişti. Yaklaşık 380-400 yıllarında,
azizlerin kutsal sandıkları kiliselerde hâkim bir yer işgal etmeye başla­
mış ve sanat eserleriyle çevrelenir olmuşlardı. Bir sonraki yüzyıla giril­
diğinde, “ortaya çıkmakta olan bir portre sanatı, Hıristiyanların tanrının
mevcudiyetine ilişkin şuurlarının doğru noktalarda odaklaşmasına yar­
dımcı oluyordu.”2 Ne var ki bu sanatta çiçeklerin neredeyse hiç yeri
yoktu.
Çiçeklere yönelik de en az suretler meselesinde olduğu kadar bir
müphemlik vardı; ama erken dönem kilisenin önde gelen bazı şahsiyet­
leri kullanımlarına karşı değildiler. İlk Hıristiyanların taçları reddetme­
lerine karşın, daha IV. yüzyılda, özgül bir amaç için onların kullanıl­
masını savunan Hıristiyan yazarlar vardı.3 Hem evlilik hem ölümde be-
2. Lane Fox 1986: 677.
3. Lam bert 1880:819-20.

185
Çiçeklerin Kültürü

kâretin ödüllendirilmesi özgül bağlamında, Aziz Chrysostom şunları

söylemişti: “Gelinlerin başlarına çelenk giymeleri âdettendir; zaferin
sembolü olan çelenkler, gelinlerin gerdek odasına nefislerine yenik
düşmemiş olarak giriyor olduklarının işaretidir.”4 Evlilik taçlan uygu­
laması yeniden canlandı ve Doğu kilisesinde bu uygulama “çelenk kut­
laması” adıyla bilinir oldu. Bu çelenk ya da taç artık yapay ya da doğal
turunçgil dallarından yapılıyordu. Evlenmek ve çelenkle taçlanmak
eşanlamlı deyimlerdir; evlenen çiftin başlanna çelenk, T an n ’ya onları
“şeref ve onurla” taçlandırması için dua eden, yani dünyevi kullanımı
maneviyata ait mecazi bir kullanımla takdis eden rahip tarafından ko­
nur. Taçlar başka bağlamlarda da zaman zaman kullanılıyorlardı. V.
yüzyıla ait Romulus oyması [intaglio], zaferlerden dolayı defne çelenk-
leriyle taçlandırılmış üç figürü ve chi-rho sembolünü resmeder. Ayrı­
ca, Bizans’ta taç ödülleri İsa ve Meryem tarafından verilir; ama bunlar
da aynı şekilde mecazi taç anlamına gelebilirler.
Kilisede de çiçeklerin kullanılmasına bazılan tarafından izin verili­
yordu ve Aziz Augustinus’un Tanrı Kenti eserinin XXII. Kitabında çi­
çek kullanımından bahsedilir. Çiçekler artık sunu olarak değil de deko­
rasyon amaçlı kullanılıyor ve dinsel olarak “faydacı” bir işlevden din­
sel olarak “estetik” bir işleve kayıyor olsalar da, ortaçağda aharlar za­
man zaman, başta zambaklar olmak üzere çiçeklerle süsleniyordu ve
böylece T an n ’nm E vi’nde sürekli bir bahar hüküm sürüyor gibi görü­
lebilirdi. Noialı Paulinus (353-431), Aziz Felice yortusuna katılan mü­
minlere, yere çiçekler sererek ve kilisenin eşiğini çelenklerle süsleye­
rek baharı getirmeleri gerektiğini salık vermişti.5 Aziz Jerome, bazili­
kalara ve aziz şapellerine çiçekler ve yapraklar koymasından ötürü Pis­
kopos Nepotianus’u övmüştü.6 Augustinus’un Tanrı Kenti'nde, kör bir
kadın. Aziz Stephanus'un kutsal emanetlerini taşıyan piskopos ona ri-
tüelde kullanılan çiçeklerden bazılarını verdiğinde mucizevi bir şekilde
görmeye başlar.7 Tourslu Gregorius’un da benzer bir iyileştirme ger-

4. Horn., IX.1 Tim . (çev. J. Tweed).

5. Noialı Aziz Paulinus, "De. S. Felice nataliıium carm en". III, Pnema 12, v .1 10-12:
Spargite flore solum , praetexite lim ina sertis:
Pupureum ver spiert hiems, sit florens annus
A nte diem , sancto cedat natura diei.
Bkz. Paulini nolcuıi episcopi opera digesta in II tom as. Paris, 1 6 8 5 ,1. s. 43.
6. E pistola LX, “Ad Heliodorum: cpitaphium nepotiani” . M igne. P atrologia latina X X II.340
(s. 597): Hoc idem possum us et de isto dicere, qui basilicas Ecclesiae, et M artyrum Concili-
abula, diversis floribus. et arbonım com is, vitim que pam pincis adum brarit: ut quidquid pla-
cebat in Ecclesia, tam disposiıione, quam visu, Presbyteri laborem et Studium testaretur.
7. D e Civitatc D ei, lib. XXII, Caput VIII, 10, M inge, Patrologia lat.. X LI.41, 766: Ad Aqu-
as-Tibilitanas episcopo afferente Pracjecto reliquias m artyrivs gloriossim i Stephani, ad ejus

186
 Ortaçağ Batı A vrupa'sında Gülün G eri Dönüşü

çekieştirdiği söylenmişti ve görünüşe bakılırsa uygulama yaygın bir bi­

çimde benimsenmişti. Çiçekler giderek artan biçimde ritüellerde, özel­
likle de azizlerin mezarlarına yönelik ritüellerde kullanılır hale geldiler.
Zira bu mermer mezarların kendileri ibadet nesneleri haline gelmişler­
di ve sahip oldukları gücün hastalıklara şifa, felaketlere teselli sağlaya­
bileceğine inanılıyordu. İnayetlerine mazhar olmak amacıyla halkın
onları çiçeklerle ve yapraklarla bezeyişini anlatan görsel tasvirler var­
dır. Bu sunular fiiliyatta kilise tarafından hoş görülüyordu; ama yiye­
cek hediyeleri ve hayvanların kurban edilmesi aynı şekilde hoş görüle­
mezdi.8
Babaların müphemliklerinin izin verdiği bu uzlaşmalar sadece “po­
püler kültür” ve ritüel ayrıntılardan kendi kendilerine ortaya çıkmış de­
ğillerdi; B atı’nın her bölgesinde Roma modellerinin inatla yaşamaya
devam etmesi ve sürekli olarak onları dikkate alan yeniden doğuşlar
yaşanması da bu uzlaşmaları ortaya çıkaran sebeplerdendi. Cermen
bölgelerinde antik Rom a’ya ait anıtların bulunduğu doğrudur; ama
bunların, Şarlm an’ın fetihlerinin onu götürdüğü Güney Fransa ve biz­
zat Rom a’daki kadar fazla olmadıkları da aşikârdır. Eski dönemlerin
ihtişamının kalıntıları fiziksel olarak bölgenin yeni sakinlerinin gözle­
rinin önündeydi ve XII. yüzyılda Rom a’ya yeniden hayranlık duyulma­
ya başlaması gerçeklikteki bu mevcudiyete atfedilmiştir. Çünkü bu
anıtlar basit birer antik eser ya da kalıntı değil; potansiyel birer model
ve harekete geçirici ipucuydu.’ Kaybolan halkların ikonografik gele­
nekleri, uzak geçmişin nesnelerde somutlaşmış kültürü klasik dönem
sonrası A vrupa’da, inşa etmede toprağı, oymada odunu kullanan Afri­
ka toplumlanna kıyasla farklı bir etki bırakmıştı. Roma uygarlığının
ürünleri, geleceği daha doğrudan ve kalıcı bir biçimde etkilemek üzere
yaşamaya devam etmişlerdi. Dolayısıyla geçmiş, bir nesne olarak şim­
diki zamanda daima mevcut olmuştu. Gerçekten de, daha önce Roma
yapılarının olduğu yerlerde ya da o yapıların malzemeleri kullanılarak
pek çok yeni yapı inşa edilmişti. VII. yüzyılda Merovenj Fransa’sında­
ki ilk dönem manastır yapılarının bazıları, yerel aristokratların onlara
bağışladığı Roma villalarının üzerine inşa edildi; güneybatıdaki Mois-
sac böylesi yapılardan biri olmuş olabilir. Mezarlıklar da aynı şekilde
inşa edilmeye başlamıştı; mezarlar mozaik döşemelerde oyuluyordu ve

memoriam veniebat magnae m ultiludinis concursus et occunsus. Ibi caeca m ulier, ut ad epis-
copum portantem ducereıur, oravit: flores quos ferebat dedi; recepit. oculis adm ovit, proti-
nus vidit.
8. Tourslu G regorius. D e gloria corıfess., L, Patrol., 72. 935 (s. 886).
9. Bloch 1982.

187
Çiçeklerin Kültürü

hatta mevcut hisarlar zaman zaman mezarlık yapma amacına uyarlanı­

yor ve surları mezarlığı çevreleyen duvarları oluşturuyordu.10
Birçok açıdan ise köklü ve bilinçli bir kopuş gerçekleştirilmişti.
Mezarlıklara özgü mimariden farklı olarak kilise mimarisinde Hıristi-
yanlar daha önceki dönemlerin dinsel biçimlerini terk etmekte kararlı
davranmışlardı. İmparatorluğun Hıristiyanlığı kabulü böylesi binaların
tam olarak gelişmesine imkân verdiğinde, tapınak modelini reddedip
bazilika, dinleyici salonu ve mozoleyi tercih etmişlerdi. İlk dönem Hı­
ristiyan sanatı Greko-Romen sanatla ne denli yakın olmuş olursa olsun,
içeriği çarpıcı bir biçimde değişmişti. Dahası, değişen sadece içerik de
değildi; çünkü artık kamusal alanlardaki anıtsal heykeller fiilen ortadan
kalkmıştı; daha önce hâkim olan üçboyutlu heykel biçimi şimdi ufak
ölçekli parçalarla ve özel anma amaçlarıyla sınırlanmıştı.
Bir başka önemli etmen de güneydeki İslam örneğiydi; özellikle de
onun, bir önceki bölümde gözden geçirdiğimiz bahçeciliği. Son olarak,
bizzat kilisenin çiçek kültürünün yeniden doğuşundaki kendi çelişkili
rolü geliyordu.
Avrupa ortaçağında çiçeklerin ve çiçek ikonlarının geri dönüşünü,
söz konusu dönemi kabaca XII. yüzyıl kesme noktasından ikiye böle­
rek ele almak istiyorum; ikinci olarak, birbiriyle ilişkili olan bahçeler­
deki çiçekler, edebiyattaki çiçekler, sanattaki (görsel sanatlardaki) çi­
çekler ve mimarideki çiçekler konularını ayrı ayrı kısımlarda değerlen­
dirmek istiyorum.

XII. Y ü zyıldan Önce

Ç içekler ve M anastır Bahçeleri

Çiçekler aşağıda yeryüzünde himaye edilmiyor olsalar da, yukarı­

daki Cennet’te halen mevcuttu. Bir III. yüzyıl hayalperesti olan Satu-
rus, cennete nasıl çıktığını ve cennet bahçesinde nasıl güller ve servi
ağaçlan bulduğunu betimlemişti." Çiçekler en azından sözel imgelem­
de ve eskatologyaya özgü hayallerdeki yerlerini muhafaza etmişlerdi.
Dolayısıyla, çiçeklerin dinsel gösteriler için yasaklanması ilk dönem
Hıristiyanlığın sadece bir yönüydü. Alternatif bir eğilim, onlann Kato­
lik kilisesinde yeniden kullanılmaya başlamasına şahit olmuştu. İlk
aşamalarda, bahçeciliği ilerleten ve sonuçta çiçeklerin üretimiyle kul-
10. Aziz Philibert’in yaşam ında betim lenen tipte; Jam es 1981.
11. Lane Fox 1986:402.

188
 Ortaçağ Batı Avrupa'sında Gülün G eri D önüşü

lanımlannı geliştiren, kilise kurumunun manastır koluydu. Yakındo­

ğu’nun sivil bahçelerinde uzun dönemler boyunca güçlü bir biçimde
teşvik edilen gül kültürü Avrupa’da tamamen ihmal edilmiş değildi.
Manastır bahçelerinde sadece meyve, sebze ve gölgelik ağaçlar değil;
daha sonraları kutsal günlerde aharları süslemek için kullanılacak bit­
kiler de yetiştiriliyordu. İlk manastır bahçelerinin pek çoğu, çiçeklerin
tedavi edici ve bununla ilgili yemeklik özellikleri üzerine yoğunlaşmış­
lardı. Bununla birlikte, uzun vadede ibadet bağlamında estetik yönleri
de ortaya çıktı; çünkü kilisede sunu olarak değil, süsleme olarak kulla­
nılmaları gerekiyordu. Böylece, Roma döneminde olduğu gibi. Güney
Avrupa’nın çiçekleri ve meyveleri, bu korunaklı ve etrafı çevrili ortam­
larda Almanya ve İngiltere gibi kuzey ülkelerinin iklimlerine adapte
edildiler. Ama bu, aşağı yukarı bin yılı kapsayan yavaş bir süreçti.
Yadırganmayacak bir şekilde, yeni gelenek M ısır’da başlamıştı; bu­
radaki Çöl Babalan, uzak bir dağda 286’da emekliye aynlıp kendine
üzüm bağlan ve bir su havuzu olan küçük bir bahçe yapan Aziz Antho-
nius'un izinden gitmişlerdi. Aslında, Çöl Babalannın çoğu cömert Nil
vadisinin yakınlarında yaşamış ve kendi sebzelerini, bazı yerlerde de
meyve ağaçlarını yetiştimıişlerdi. Münzeviler bir yana, senobit* ya da
cemaat geleneğinden keşişler, Pachom ius’un kurumsallaştırdığı gibi,
kendi geçimlerini manastır duvarlarının sınırları içinde sağlamayı
amaçlıyorlardı.12 İlk manastır 305 yılında Fayum ’da kuruldu ve manas­
tır geleneği oradan Akdeniz’in kuzey kıyılarına yayıldı. VI. yüzyılın
başlarında, toplumun üst tabakasının bir diğer üyesi olan Aziz Bene-
diktus toplumdaki ahlâki yozlaşmadan tiksinerek Roma’nın doğusun­
daki Subiaco’da emekliye ayrıldı ve inzivaya çekilerek, çiçekleri duyu­
lara haz verecek, dikenleri ise nefsin isteklerini köreltecek kendi gül
çalılığını [// roseto] oluşturdu.13
Benediktus, manastırların kendilerini örgütlerken örnek almaları
gereken bir model oluşturdu; böylece manastırlar Katolik mezhebinin
ve Latin geleneğinin kaleleri haline geleceklerdi. Hem Bizans Rumla­
rına hem de Ariusçu Lombardlara karşı papayı destekleyenler onlar ol­
muştu. Ama VTII. yüzyılın ortalarında Roma, Karolenj Frankları’ndan
askeri yardım talebinde bulunmak zorunda kaldı; bunun sonucunda, ki­
liseye karşı aslında saldırganlık gütmemiş olan Lombardlar yenilgiye

* Manastırda yaşayan tarikat mensuplan, (ç.n.)

12. M evvaert 1986: 25-7.
13. II roseto, Benediktus’un kefaretini yerine getirdiği Subiaco'daki Sacro Speco’da (bir ma­
ğara) halen görülebilm ektedir, bu. dikenlerini bedenine batırdığı bir gül çalılığıydı. Subiaco
hakkında bkz. Egibi vd. 1904 ve Gium elli 1982.

189
Çiçeklerin Kültürü

uğratıldı ve kısmen daha önce Bizans’a ait olan topraklarda Papalık

devletleri kuruldu. Yüzyılın başlarında, 725 yılında, bu topraklar İmpa­
rator III. Leo’nun kült suretlerini yasaklayan ve B atı’da İkonoklazm
Tartışması’nın başlangıcına işaret eden buyruğu üzerinde kopan kavga­
larla yıkıma uğramıştı. İtalya’nın Franklar tarafından fethi sadece Şarl-
m an’m 800 yılının Noel gününde imparator olarak taç giymesi sonucu­
nu doğurmamış, gerek sanatsal gerek edebi bir düzeyde, başta Latin­
ce’nin canlanması olmak üzere renovatio imperii'ye [imparatorluğun
yenilenmesi] yol açmıştı.
İlginç bir şekilde, geç ortaçağ yaşamının genel bir özelliği olan şi­
falı ot bahçelerinin ilk yüzyıllarda ortalıkta olmadıkları görülmektedir.
Şifalı otların tıbbi değeri zaman zaman, tedavinin Tanrı’nın elinde ol­
duğuna inanan Hıristiyan biliminin takipçileri tarafından sorgulanmış­
tı. Cassiodorus, “şifalı otlara güvenmeyin ve insan tavsiyelerinde teda­
vi aramayın” diyerek keşişleri uyarmaktadır.14 Manastırlardaki ciddi tıp
pratiğinin Karolenj canlanmasının bir sonucu olduğu görülmektedir ve
bu pratik Montpellier, Salemo ve başka yerlerdeki tıp okulları ortaya
çıkana dek devam etmiştir; bu okulların açılmasından sonra keşişlerin
lıpla uğraşması yasaklanmıştı.15 Özellikle hava sıcaklıkları Kuzey Av­
rupa’ya kıyasla daha yüksek bir seyir izlediği için, şifalı ot bahçesi el­
bette keşişlerin keyif almak için gidebildikleri hoş kokulu bir inziva
mekânıydı ve dolayısıyla içerdiği bitkiler daha çeşitli ve kokulu cins­
tendi. Bununla birlikte, yabani doğada inzivaya çekilen Çöl Babaları­
nın yaptığı gibi dünyevi şeylerin reddedilmesi ile Tanrı’yı yarattıkları­
nın içinde arama arasında daima bir gerilim mevcuttu. Çimlerin, çiçek
bahçelerinin ya da violaria'nın [menekşe fidanlıklarının] gelişmesinin
işte bu ikinci bağlamda gerçekleştiğini görüyoruz.16
Arapların Sicilya’yı işgal ettikleri döneme (827-78) değin Güney
İtalya Bizans İmparatorluğu’nun bir parçası olarak kaldı; daha sonra ise
Normanlar hem o adayı (1061-91) hem İtalya’nın güney eyaletleri olan
Puglia ve Calabria’yı (1071) Akdeniz’deki ilerlemeleri esnasında fet­
hettiler. Sicilya Arap egemenliği altında iki yüzyıl boyunca ekonomik
açıdan zenginleşti. Üzüm bağları meyve bahçelerine çevrildi; turunç­
giller, şeker kamışı, hurma ve ipek için dut (Morus alba) ağaçları ye­
tiştirilmeye başladı ve sulama sistemi geliştirildi. İslami sanatlar ve bi­
lim dallan teşvik edildi; saraylar, camiler ve ince ayrıntılı bahçeler in­
şa edildi. Bir anlamda bu gelişmeler, Akdeniz'de ticaretin genişlemesi,
14. Cassiodorus, lm ıitutiones, alınlı yapan M eyvaert 1986: 39.
15. M eyvaert 1986: 39-40.
16. Meyvaert 1986:44-5.

190
 Ortaçağ Batı A vrupa'sında Gülün Geri D önüşü

bahçeciliğin, bilim ve sanat dallarının ilerlemesiyle Avrupa’nın canlan­

masına yol açtı. Daha sonra gelen Sicilya Norman Krallığı, Akdeniz’in
Müslüman ve Hıristiyan dünyaları arasında bir aracı rolü oynayarak üst
seviyedeki medeni hayat ve küitürü muhafaza etti; ayrıca, Ispanya’yla
birlikte, A kdeniz’de daha önceki devirlerde ortaya çıkan etkileri güç­
lendirip yaygınlaştırarak, sadece bahçeciliğin değil; çiçek kültürünün
de aşama aşama canlanmasına katkıda bulundu.
Böylesi “estetik” bahçelerin gelişimi yavaş bir süreçti ve Kuzey
Avrupa’daki ilk manastırlardaki çiçeklere ilişkin fazla kamt bulunma­
maktadır. Manastırların ilk dönemlerde bahçecilikle olan özdeşliği
güçlü olmasına güçlüydü; ama topraklarında çoğunlukla üzüm, meyve
ve şifalı otlar gibi yenilebilir ürünler yetiştiriliyordu. Çiçekler XI. yüz­
yıl sonunda, sükûnet dönemlerinde iletişime olanak sağlaması için ha­
zırlanan bir Cluniacus' işaretler listesinde gelincikgiller, zambak ve
gül, baklagillerden ayrı olarak “sebzeler” (olera) kategorisi altında lis-
telenmişlerdi. Diğer çiçekler arasında, baklagiller de yaygın bir şekilde
yeniyorlardı.17 “Estetik” bahçeciliğe bir geçiş olacağına dair umut var­
dı; ama kanıtlar ağırlıklı olarak faydacı istikamettedir. Bahçeler çiçek­
li bitkiler, özellikle de ilkbaharda çiçek açan meyve ağaçlan içeriyor­
du; ama bunlar, kendi başlanna çiçek oldukları için değil, pratik amaç­
lar için vardılar. Faydacı bir bahçenin etrafı çevrilerek açık alandan ay­
rıldığına dair erken dönemlere ait kanıtlar mevcuttur; meşhur Aziz Gali
manastırında olduğu gibi bu bahçeler genellikle Yakındoğu prototipini
model alıyorlardı. İyi korunan çimenlik (ya d a prau) dört yan yola (dört
nehre) bölünüyordu ve çoğunlukla merkezde, dünya ile cenneti sembo­
lik bir şekilde birleştiren bir ağaç bulunuyordu.18 Aziz Gali örneğinde,
dört köşeye çiçekli meyve ağaçlan dikilmişti. Ne var ki, özel çiçek bah­
çelerine ya da daha sonra XIX. yüzyıldaki yorumcuların adlandırdığı
şekliyle “cennet bahçeleri”ne ilişkin ilk dönemlere ait pek az kanıt bu­
lunmaktadır. Çiçeklerin azlığı ve çoğunlukla faydacı amaçlar için kul­
lanılmaları sevilmelerine engel teşkil etmemişti ve sanattan çok önce
edebiyatta olan şey tam da buydu.

* 9IO’da Fransa’nın Cluny şehrinde kurulan reform cu bir Benediktcn cem aatine ait keşişler
için kullanılan sıfat, (ç.n.)
17. M eyvaert 1986: 37. XII. yüzyılda, Cisıercian yazan Ignyli G uerric’in eserinde çiçek bah­
çelerinden bahseden kısma bakınız.
18. Gibault 1896b: 9. Lenoir 1852: 311.

191
Çiçeklerin Kültürü

Edeb iyatta Çiçekler

Rom a’mn fiziksel kalıntıları gelecekteki sanatsal yenilenme için

potansiyel bir kaynak oluşturmuşlardı; ama çiçek kültürü için çok daha
önemli kaynaklar yazılı metinler, hatta Hıristiyan metinleriydi. Cennet
betimlemelerinde güller ve zambaklar standart öğelerdi; M.S. V. yüz­
yılın sonlarında Kuzey Afrika’daki edebi canlanmanın katılımcıların­
dan olan şair Dracontius’un yazdığına göre, Adem ve Havva “çiçekle­
rin ve büyük gül kümelerinin arasında” bahçede yürümüşlerdi.19 Aynı
yüzyılda, Kelt aziz Brendan’ın mucizevi yolculuğu onu Cennet’e gö­
türmüştü ve orada:

Her ot dolup taşmıştı çiçeklerle;

her ağaçta ise bir dolu meyve.“

Bu referanslar, tıpkı çiçeklerin daha sonra Aden Bahçesi’ne dahil

edilmesi gibi, tamamen edebi jestleri temsil ediyor olabilir. Ama çiçek­
leri oyuna yeniden sokma yönünde bir teşvik sağlamışlardı.
Başa konan çelenk anlayışı başka biçimlerde (edebi biçimlerde) ve
özellikle de, şiir derlemesi için kullanılan stephanos ya da antoloji bi­
çiminde yaşamaya devam etti.21 Erken dönemlerdeki sivil edebiyatta,
çelenkler şeklinde birbirine bağlanmış gül kullanımına yapılan refe­
ranslar hiçbir zaman tamamen yok olmazlar; ama bunların ne kadarının
üslubu olan bir geleneğe ait olduğuna karar vermek zordur. Eşsiz Co­
p a , Suriyeli Dansçı Kız şiirinin Virgilius’a ya da daha sonraki bir tak­
litçiye atfedilip edilemeyeceği meselesi bir yana, şiir çiçek kullanımı­
na dair bolca referans içermektedir:

19. De laudibus Dei, 1.437, M onum enıa germ aniae historica, auetorum anriquissimorum,
ser. I. V.14, R eliquiaef l . M erobaudis. Carmina B lossii aem ilii dracom ii. C arm ina et episto-
lae Eugenii Tolenani episcopi. der. Fridericus Vollmer, Berolini. 1905.
20. Horstm ann 1887: 221.
21. M.Ö. I. yüzyılın başlarında Gadaralı Meleager, klasik Yunan edebiyatı dönem inde, VII.
ve III. yüzyıllar arasında yazılm ış kısa şiirlerden oluşan bir derlem e yapm ıştı; buna Stepha­
nos ya da “T aç” adı verilmişti. A ugustus’un yönettiği dönem inde Selanikli Philippus başka
bir “stephanos" derledi ve VI. yüzyılda Agathias Kiklosu ortaya çıkıt. Ama bu kitaplar ka­
yıptır ve geride kalan. Conslantinus C ephalas’ın derlediği X. yüzyıla ait bir el yazmasıdır;
bunun daha sonra yapılan bir baskısı şimdi Greek A nthology'yi oluşturm aktadır. Yunanca şi­
irler İngilizce'ye. Chrysanthem a gathered fro m the Greek Anthology (1878), A m aranth and
A sphodel (1881), Love in Idleness (1883), G rass o f Parnassus (1888), From the G arden o f
H ellas (1891), R ose Leaves (1901) başlıklarıyla çevrilm iştir: bu başlıkların hepsi çiçek y a d a
bitki kavram ını içerm ektedir.
 O rtaçağ Batı A vrupa'sında Giiliin G eri Dönüşü

Senin için hatta çelenkler, menekşe ve safran taçlar var.

Kan kırmızı güllerle sanlı altın sansı yoncalar.
Ve de el değmemiş nehrin kenanndan toplanan
zambaklar.

Ve daha sonra:
Vay canına! Ama burada asmaların altında yalan
söylemek,
Sade başına güllerden yapılma bir taç takmak,
Ve güzel bir kızın dudaklannı elde etmek ne güzel.
- Kahrol e mi! Püriten kaşlarınla (prisca supercilia)
birlikte kahrol!
Çelenklerin tatlılığına karşılık soğuk küller
ne verebilir ki?22

Muhtemelen Kuzey Afrika’da VI. yüzyılda yazılmış olan “Güzel

Venüs” şiiri de Copa'm n gönderme yaptığı aynı üç çiçekten bahseder:

Solar menekşeler, yağan çiye rağmen,

Güller günah çıkarır güneşin altında.
Zambakların tüm o beyazlığı kirlenir.

Bordeauxlu Ausonius (yak. 310-395) durmadan çiçeklerden bahse­

der, tıpkı Epikürosçu şair Fortunatus’un (348-yak. 405) yazdığı gibi:

Şimdi zambakların
Ya da kan kırmızı gülün zamanı olsaydı,
Toplardım onları senin için.
Kırlardan ya da benim fakir bahçemden.

Dolayısıyla, çiçeklerin dinsel ya da sivil alanlardaki kaderi ne olur­

sa olsun, sadece antikçağ dünyasmın geride bıraktığı sanat ya da mi­
marlık eserlerinde değil; klasik geleneği bir biçimde devam ettirmiş
olan Latince şiirde de yaşamaya devam ettiler.
Rom a’nın çöküşünden sonra şiirde ve diğer Latince eserlerde belli
bir devamlılık olmakla birlikte, Brem en’den Brindisi’ye uzanan Frank
imparatorluğu için tek bir iletişim aracı sağlama çabası içinde Latince
kullanımını teşvik eden kişi Şarlman olmuştu. Roma kilisesinde daha
önceleri Latince kullanılması ister istemez pagan yazarların okunması­
na ve Roma kültürüyle, toplumuyla biraz aşina olmaya yol açmıştı.
Ama Şarlman’ın daha önceki bu modellere başvurması, “antikçağm
yüksek kültürüyle Hıristiyan Ortodoksluğu” birleştirmeye yönelik ola-
22. W addell 1929: 2-5.

193
Çiçeklerin Kültürü

rak kendisinin ve maiyetinin çok bilinçli bir çabasıydı.23Bunun belki de

en açık olduğu yer, Theodulf’un “Eskiden Okuduğum Kitaplar” adlı şi­
iridir:

Sık sık okurdum Gregory ve Augustine’i...

Bugüne dek okudum pagan bilgelerin yazılarını,
Birçok alanda saygınlık kazanmış bilgelerin,
Aynı zamanda “Virgil ve çok konuşan Ovid”in.M

Bu dönemde üretilmiş olan şiirlerde, kısmen klasik modelleri kıs­

men de çağdaş deneyimi temel alan bahçelere ve çiçek kültürüne az sa­
yıda referans vardır. Einhard, etrafı duvarlarla çevrili kendi av parkını
betimlerken, ormanlar, çimenlikler, çayırlar, kuşlar ve vahşi hayvanlar­
la dolu olduğundan bahseder.25 Öldürmeyle ilgili sporlara vurgu yapan
bu özellikler kralların ilgi duyduğu şeylerdir. Ama “A achen’deki Ya­
şamına Ağıt”ında Yorkshire keşişi Alcuin, geçmişine pastoral bir açı­
dan bakıyordu:

Etrafı çevrili bahçelerin boyunca elma dallan kokar

tatlı taüı,
beyaz zambaklar birbirine dolanır küçük kırmızı güllerle.“

Bir başka şiirde, ilkbahar, “çiçeklerden bir taç” giymiş olarak tasvir
edilmişti; güç “onun başından alınmış bir çiçek tacıdır [corona]” der­
ken, Lyonslu Florus bu imgeyi daha, somut bir şekilde kullanıyordu.27
Bu imge krallık tacının kaybedilmesi28 ve Karolenj İmparatorluğu’nun
çöküşüyle ilişkiliydi.25 -
Ortaçağ Latince’siyle yazılmış olan bu şiirler aynı zamanda, Walah-
frid’in De cultura hortorum ’unda [Bahçe Kültürü Üzerine], bir manas­
tır bahçesinin ilk ayrıntılı betimlemesini sunmaktadır; bu betimleme
şairin kendi “kapalı küçük bahçe”si hakkındaki gözlemlerine ve antik-
çağ yazarlarının kapsamlı bir okumasına dayanıyordu. Öte yandan,
Şarlman’m kızlarının imparatora sunmak üzere alışılmış üç çiçeği top­
ladıkları yer tahminen krallık bahçeleriydi:
23. Godm an 1985: 5.
24. Godm an 1985: 169.
25. Karolus M agnus et Leo Papa, G odm an 1985: 205.
26. “Cİaustra per hortos” , 9-10. satırlar (Godm an 1985: 125).
27. Godm an 1985: 14, 6; W adde! 1929: 97, 115.
28. Godm an 1985: 40, 69-70.
29. A ynca, “ şehitlik taçlarT ndan {corortae] ve azizlerin, “melek görüntüleriyle" çevrili m e­
zarlarına “ hoş kokulu otlarla” birlikte göm ülm elerinden bahseden anonim bir şiire bkz.
(Godm an 1985: 185).

194
 Ortaçağ Batı A vrupa'sında Gülün G eri Dönüşü

Bertha gülleri sunar, Hrothrud menekşeleri,

Gisela zambakları...30

Virgilius’un G corg/cs’inin ölçüsünü temel aldığı görülen Walah-

frid’in şiirinde zikredilen yirmi dokuz bitkinin çoğunu, sırf yemeklik
amaçlardan ziyade şifa verici özellikleri nedeniyle dahil edilmiş otlar
oluşturur. Çiçek açan meyve ağaçları dışında sadece dört “çiçeğe” rast­
lıyoruz: Süsen, gelincik, zambak ve gül. Son ikisi için şair, özünde Hı­
ristiyan kilisesine özgü bir dizi sembolik özdeşlik sunmaktadır. Bunla­
rın haricinde çiçeklerin edebi anlam lan ancak belirsiz bir tarzda geliş­
tirilmektedir.
Çiçeklerden haz alma pasif bir etkinlik değildi; zira şiirlerde onla-
nn, yeşil ot kokan âşığın odasına serildiklerine rastlıyoruz.31 Gemblo-
uxlu Sigebert’in (yak. 1030-1112) çok daha sonralan yazdığı ve baki­
re şehitlere adanmış olan şiirinde onların “taze tarlaları dolaştığını” gö­
rüyoruz:

Bir demet yapmak için çiçek topluyorlar,

İhtiras için gül.
Aşk içinse zambak ve menekşe.”

Buradaki üç çiçeğin bir arada boy göstermesi bir klişedir. Artık gül­
ler de dinsel bir anlam edinmişti ve kırmızı, ilk Babalann karşı çıktığı
dünyevi aşktan ziyade çarmıhta acı çeken İsa’yı temsil eder olmuştu;
böylece sembolizm Hıristiyan bir niteliğe büründürülmüştü. Ama çi­
çeklerin dinsel bağlamda kullanımının kabul görme sorunları hâlâ de­
vam ediyordu. Aynı yazarın bir başka şiiri (“Şehit Olan Thebes Lejyo­
nu”), Hıristiyan yazarların ibadette çiçek kullanımı konusundaki müp­
hemliğini canlı bir biçimde ifade eder; çünkü, Tanrı bir yana, şehitler
için hiçbir şey yeterince iyi olamaz:

Azizler için bir bahçe yapmaya çalıştım...

Zambak, menekşe ya da gül benim için değildi.
Saflığın zambakları, ihtirasın gülleri karşı çıktılar.
(1-3. dizeler)

Dolayısıyla onların yerine, daha mütevazı bir sunu olarak kurtbağ-

30. T heodulf. “On the C ourt", 97. satır; G odm an 1985: 155.
31. W addell 1929: 145.
32. W addell 1929: 159: Bahçe çiçekleri toplam a hakkında bkz. “Toprak Bağn A çık U zanı­
yor”, W addell 1929: 209. Çiçekleri aharlara serm ek hakkında bkz. s.217; her ikisi de XII.
yüzyıla ait olan Carm ina Burana'& in.

195
Çiçeklerin Kültürü

nndan “fakir taçlar” örer; bu edimin tek erdemi, onlarla birlikte sunu­
lan sevgidir.” Tevazuu çiçeklerin lüksünü reddetmektedir. Bunlar ba­
sitçe edebi metaforlardan ibaret değildi. Taç ve çelenk kullanımına baş­
ta I Mayıs olmak üzere popüler festivallerde rastlanmaktaydı; sözü edi­
len festivalde taç toplanması, kızların rakip aşklar arasından seçim yap­
masıyla ve festival kraliçelerinin seçilmesiyle özdeşleştiriliyordu. Bu­
nunla birlikte, böylesi davranışlara yönelik müphemlik, Brunneli Ro­
bert Manning’in 1303’te yazdığı Handlyngen Synne eserinde gayet be­
lirgindir; burada yazar, kızların taçlar (“floure-garland" ya da “couron-
ne”) yapmak ve onları giydiklerinde en güzel olanın hangisi olduğunu
görmek için çiçek toplamasının kutsal emre aykm olduğunu yazmakta­
dır.34
Edebiyatta ve sanatta çiçeklere geri dönmek, manzaralara yaklaşım­
da gördüğümüz doğaya çok daha geniş bir geri dönüşün parçasıydı; bu
geri dönüşün uzun vadeli istikameti netti: “doğal olguları her zaman ve
sistematik bir biçimde daha geniş ve özünde sembolik olan felsefi ve
dinsel anlamlara tabi kılan bir doğa gözleminden, görünüşlerin güzelli­
ğini felsefi olarak açıklanabilir ve estetik olarak tatmin edici bulan ve
dolayısıyla da kendi gerçek biçimlerine dayanan bir doğa gözlemine.”35
Bu sürece iki öğe katkıda bulunuyordu. Biri, klasik sonrası retorik ge­
leneğinden kısmen yeniden doğan, manzaraya yönelik edebi ilgiydi;
sözü edilen gelenek, bir descriptio locı [yer tasviri] öğesi de içeriyordu
ve stilize edilmiş ilkbahar manzaraları ve bahçeleri bunun örnekleriy­
di. Bu örnekler Roman de la R ose'nin daha ayrıntılı manzaralarının ön­
cülleriydi ve gerek IX. yüzyıldaki Karolenj gerek X. yüzyıldaki Otto
Rönesansı esnasında Latince çalışmalarında yaşanan yeniden canlanma
ve de Bizans etkileri bunları teşvik etmişti. Plesaunee manzarasındaki
gelişmeleri ayrıca Doğu motiflerinin kullanılması, dünyevi cennet fi­
kirleri ve romanslarda yeniden dirilen klasik etkiler de desteklemişti;
İsidore’ninki gibi, bütünsel retorik aşkın bir parçası olarak sivil aşkla
yakından özeşleştirilen ansiklopedilerin ortaya çıkışının da dolaylı bir
etkisi olmuştu.35

33. W addell 1929: 160-1.

34. 996-1000. satırlar, bkz. Baskervillc 1920: 44.
35. Pearsall ve Salter 1973: 161.
36. Pearsall ve Salter 1973: 47 vd.

196
 Ortaçağ Batı A vrupa' stntla Gülün G eri D önüşü

Sanatta Çiçekler

Çiçeklere olan ilginin canlanması gerçeklikte olduğu kadar tasvir­

lerde de ortadaydı. Bununla birlikte, tıpkı üçboyutlu sanatın kendini
yeniden tesis etmesinin ikiboyutlu biçimlerden daha uzun sürmesi gibi,
çiçek imgelerinin sanatta ve mimaride yeniden doğuşu da çiçeklerin
yeniden doğuşundan daha uzun zaman almıştı. Klasik ve Mısır resim
geleneği, M.S. I. yüzyılda gelişen kitap tezhibi biçiminde metinle iliş­
kili olarak varlığını devam ettirdi. Anlikçağın sonlarında bu gelenek
Homeros ve Virgilius’un el yazmalarında iyice gelişti. (IV. yüzyılın so­
nu, V. yüzyılın başlarına ait) Vatikan Virgilius’unda ve V. yüzyıla ait
Roma Virgilius’unda klasik döneme özgü sahnelere rastlanır. Doğu’da-
ki imparatorluktan gelen başka tezhipler de vardı. Bunların bilhassa
önemli olanı, VI. yüzyıl başlarında Konstantinopolis’te yapılan, ayrın­
tılı olarak 400 bitki, 25 yılan ve 47 kuş minyatürü içeren Dioscorides
versiyonuydu. Bu I. yüzyıl el yazmasının illüstrasyonları XV. yüzyıla
kadar üretilmeye devam etti; çünkü ortada pek az rakip vardı. En başın­
dan itibaren Bizans geleneği Batı sanatı üzerinde sürekli bir etkileme
gücüne sahip olmuştu ve zaman zaman bu etki daha güçlü bir realizm
yönündeydi; XI. yüzyıl başlarına ait, Oppianus'un Cynergetica el yaz­
ması, avcılık, balıkçılık, mitolojik sahneler ve savaşlarla ilgili, hayal
gücünü yakın gözlemle birleştiren çok sayıda illüstrasyon içermekte­
dir.” Ama genel olarak Batılı tezhipler eğitsel amaçlarla yapılıyordu ve
çoğunlukla insan figürleri üzerinde yoğunlaşarak konularını Kitabı
Mukaddes’e özgü sahnelerden seçiyorlardı.
Eski Akdeniz kentlerinde üretilen ilk Hıristiyan tezhiplerinin mer­
kezinde Kitabı Mukaddes bulunuyordu. Bazı örnekler daha önceki dö­
nemlere ait yanılsamam teknikleri kullanırken, bazıları mozaik ve
fresklerden uyarlanmıştı. Bilgilendirme ve Hıristiyanlığı kabul ettirme
amaçlan doğrultusunda kullanılan ikonlar, kutsal ortamlardaki, tapın­
ma nesneleri olarak görülebilen ikonların karşılaştığı itirazlarla karşı­
laşmadılar. Bede’nin anlattığına göre, Aziz Augustiııus ülkeyi Hıristi­
yanlığa döndürmek üzere M.S. 597’de Güneydoğu İngiltere’ye ayak
bastığında, haç ve bir tahta üzerine çizili İsa resmi taşıyan bir grupla
birlikte kralın huzuruna kabul edilmişti. Canterbury'ye ilk kez gittikle­
rinde de aynı şeyi yapmışlardı. Birkaç yıl sonra, 601’de. “birçok kitap”
getiren yeni misyonerler gelmişti. Bu kitaplar arasında muhtemelen.
Şimdi Cambridge’deki Corpus Christi College Kütüphanesi’nde bulu­

37. Bkz. Bologna 1988: 92.

197
Çiçeklerin Kültürü

nan, VI. yüzyıla ait İtalyanca İncil de vardı. Aziz Augustinus İn c irin ­
de olduğu gibi, D oğu’da da doğrusal desen üzerindeki vurgu bilinçli
soyutlamanın başlangıcı olarak görülebilir; ve bu, eyaletlerde' daha
hızlı ilerlemişti.38 Tezyinata, özellikle de kenar süslemelerine güçlü bir
ilgi geliştiren de yine Doğu olmuştu. VIII. yüzyılda, ortaçağın başlama­
sıyla birlikte, “kompozisyonun artık doğal mekâna yapışık olmadığı”
ve B atı’da ortaya çıkacak tezhipleri dört gözle bekleyen yeni bir gele­
neğe rastlıyoruz.3’
Ortaçağdaki manzara kıtlığı, “sembolize edici m elekesini” gerçek­
leştirmek amacıyla Helenist geleneği saf dışı bırakan “ortaçağ zihniye-
ti”ne atfedilmiştir.40 Doğanın realist temsilindeki gecikme, kısmen Tan-
n ’nın yarattığını taklit etme girişimi olarak görülen bir ikon meselesiy-
di, kısmen de dinsel olandan ayrı bir sivil görsel sanat geleneğinin yok­
luğundan ileri geliyordu; son olarak, bunun bir nedeni de belki Cermen
ve Kelt halklarının kendi yerli sanatlarında ortaya çıktığı şekliyle doğa­
nın, bitkiden ziyade hayvan olmasıydı.
Bu canlanmanın kuzeydeki yavaşlığı Britanya adalarının sanatında
açıkça görülür. Üstün olan şey kelamdı; ama imgenin yeniden doğuşu
için hayati bir odak noktası sağlayan şey yine metindi. Bir metni oku­
ma yeteneği, yüzyıllar boyu süren bir dizi yeniden doğuşun zeminini
hazırlayan klasik kaynaklan ulaşılmaz olmaktan çıkarıyordu. Öte yan­
dan, ilkin sade bir el yazması olan metnin kendisi, ikonu daha doğru­
dan bir tarzda geliştirmek için bir fırsat sunuyordu (Resim 5.1). VII.
yüzyılın Anglosakson İngiltere’sinde kilisenin ürettiği pek çok el yaz­
ması tezhip içermiyordu ve bunlara Stonyhurst Incil’i gibi büyük iba­
det kitapları da dahildi. Bununla birlikte, daha görkemli ciltlerin çoğu­
nun “en azından baş harfleri hafifçe süslü, bazen sırf bir renk tabaka­
sıyla yaldızlı” olmaya başlamıştı.'" İlkin bu kitapların sadece kaligrafik
tipte tezhipleri, arabesk tezyinleri. Roma el yazısına özgü işlemeleri, İr­
landa el yazmalarına özgü “manasız” süslemeleri oluyordu. Figürlerle
süslenmiş baş harfler A vrupa’da ilk kez Bede’nin 746 tarihli Leningrad
[St. Petersburg] el yazmasında boy göstermişti; ama resimli anlatı XII.

* '‘Provinces"; İtalya dışındaki dinsel yetki bölgeleri anlam ında, (ç.n.)

38. W eitzm ann 1977: 22.
39. W eitzmann 1977: 24.
40. Clark 1949: 19; Clark, geleneğin. A ntakya'da yaklaşık 560 yılında m eydana getirilen Vi­
yana Y aratılışı'nda devam ettiğinden bahseder, IX. yüzyıla ait Ulster M ezm urlar Kitabı da.
Helenist resim den alınm a m anzara m otifleriyle doludur; am a E advine’nin C anberbury'deki
m anastır için XII. yüzyıl ortalarında hazırladığı kopya “sem bolün duyu üzerindeki” zaferini
gösterm ektedir.
41. D. W ilson 1984: 30.

198
 Ortaçağ Batı A vrupa'sında Gülün G eri D önüşü

Resim 5.1. Aziz C uıhbert'in şalında peygam ber Daniel, Durham Katedrali, yak. 910. Karo-
lenj kaynaklarından türem e, akantus da dahil olm ak üzere bitki süslemeleri kullanan W inc­
hester üslubu. (W ilson 1984: 155)

199
Çiçeklerin Kültürü

Resim 5.2. Aziz Aetheldreda elinde bir zam bak tutuyor. Benediclional o f St Ac!hclwold.
 O rtaçağ Batı A vrupa'sm daiG üiün G eri Dönüsün

Resim 5.3. A ziz John Chrysostom , Aziz M atta İncil'i üzerine vaazlar, Salzburg. (National
Bibliothek. Viyana)
Çiçeklerin Kültürü

yüzyıl gibi geç bir tarihe kadar yaygınlaşmadı.42 Ayrıntılanmaya yöne­

lik temelde yatan bir baskı, bu istikamete götürmüştü: Anglosakson Ze­
bur’unun [Mezmurlar Kitabı] seyrekliğinden Saatler Kitabı’nın göste­
rişli minyatürlerine, gülün geri dönüşüne ya da en azından bitkiye...
Ama doğal çevreye ilişkin öğeler uzun bir zaman boyunca çiçeklerden
ziyade insan ve hayvanlarla ilgili olmaya devam etmişti.43 (Resim 5.2).
Anglosakson sanatındaki güney, yani Canterbury okulu İtalyan, Gal­
ya ve Bizans sanat biçimlerinden ve 597’de Augustinus’la birlikte ya da
ondan sonra gelen diğer misyonerlerden güçlü bir şekilde etkilenmişti.
Northumbria’daki el yazması tezhipleri, VII. yüzyılda, İrlanda ve onun
eğri-çizgisel Kelt geleneğiyle bağlantılı Lindisfame gibi manastırlarda
ortaya çıkan ilimde canlanışın teşvik ettiği bir durumdu. Anglosakson-
lar her boşluğu doldurma arzularında (horror vacui ) Cermen gelenek­
lerini takip ettiler; bu doldurma işleminde çoğunlukla soyut desenleri ve
iç içe geçen hayvan şekilli kalıpları kullandılar; çiçekler ve bitkilerin ge­
nellikle ancak küçük bir yeri vardı. Akdeniz'den gelen etkilerle birlikte,
Hibemo-Sakson sanatına insan figürleri girmeye başladı.
Çoğunlukla metin süslemeleri şeklinde olmak üzere soyut bazı çi­
çek kalıplarına rastlanmıyor değildi. Yapraklı helezonik kıvrımlar,
Aziz Augustinus İncirlerindeki VI. yüzyıl sonuna ait Aziz Luka por­
tresini süslemektedir44 ve Stonyhurst Incil’inin cildinde de zarif bitki
kıvrımları vardır; ama böylesi el yazmalarındaki süslemelerin çoğu iç
içe geçen desenler, spiraller ve hayvanlar içeriyordu.'45 Karolenj döne­
mi Fransa’sında sınırlı sayıda bazı doğa tasvirlerine rastlanıyordu; bun­
lar aziz resimlerinin arka planı olarak (Resim 5.3), Kitabı Mukaddes’e
özgü sahnelerde (Renkli resim V. 1) ve el yazmalarının mevsimleri tas­
vir eden takvimsel kısımlarında kullanılmışlardı. IX. yüzyılın ilk çey­
reğine ait bir imgede mayıs ayı, bir elinde bir demet çiçek, öbüründe de
bir tür çelenk tutan bir adam olarak resmedilmektedir.44 Böylesi tasvir­
lerin, halihazırdaki Karolenj uygulamalarından ziyade daha önceki de­
virlerin Roma uygulamalarına gönderme yapan klasik natüralizmin bir
parçası olması mümkündür; tıpkı astrolojik denemelerin burçlar kuşa­
ğındaki işaretlerde çelenk ya da taç tasvirleri neşretmeye devam etme-
42. D. W ilson 1984: 63.
43. El yazm asına özgü sanallarına bir diğer unsuru, yani bitkisel süsü kalan, 746 tarihli Be­
de e! yazmasıydı (D. W ilson 1984: 63).
* Lal. Boşluk korkusu, (ç.n.)
44. D. W ilson 1984. Resim 15: Bologna 1988:49.
45. Slonyhursı Incil'i Aziz Cuthbert Incil'i olarak da bilinir. 698 yılında azizle birlikte gö­
müldüğü ve kalıntıları 1104 yılında Durham K atedrali’ne yerleştirilene değin 400 yıl boyun­
ca tabutunun yanında kaldığı anlaşılm aktadır (de Hamel 1986: 249).
46. Durliat 1985. Şekil 446. (fol. 90. cod. 387. Ulusal Kütüphane, Viyana).

202
 Ortaçağ Balt A vrupa’sm da Gülün G eri Dönüşü

leri gibi.47 İlimdeki canlanma X. yüzyıl başlarında akantus yaprakları­

nın İngiliz el yazması sanatına girmesi sonucunu doğurmuştu;44 gerçi
bir başka egzotik öğe olan asma kıvrımları çok önceden beri bu gele­
neğin bir parçasıydı;49 Danimarka istilalarından sonra İngiltere’de ma­
nastırların canlanmasıyla özdeşleştirilen X. yüzyılın ikinci yarısının
Winchester üslubu, yerel temaları X. yüzyıl başlarındaki Cluniacus re­
formları esnasında kullanılmaya başlayan temalarla harmanlamıştı.50
Ama böylesi sahnelerin popüler bir düzeyde neler olup bittiğini göste­
riyor olması daha muhtemel görünmektedir. Çiçek ve yaprak kültürü­
nün devamlılığına ilişkin, Hıristiyanların seçkin ölülerini gömme âdet­
lerinin bir parçası olan mezarlarda kullanılmış heykelcilik biçimlerinde
daha güçlü kanıtlar buluyoruz. IV. ve VI. yüzyıllar arasında G alya’da-
ki lahitler, konular büyük ölçüde değişmiş olsa da alçak kabartmalarla
süslenmişlerdi; Hıristiyan ikonografisi hâkim bir konuma yükselmişti;
ama üslup ve dekorasyon önceki dönemlere ait bazı motifler içeriyor­
du. Özel durumlarda eski mezarlar tekrar kullanılıyordu; ama diğer du­
rumlarda işlik gelenekleri sepet ve çelenk eklemeye devam edebilirdi;51
Tunus’ta bulunan bir vaftiz kumasının üzerinde çiçekli bir kadına rast­
lıyoruz. Bu temaların kullanılması Püritenlere şikâyet etmek için iyi bir
gerekçe sunmuştu.
Öte yandan, diğer çiçekler arasında gül, bazı giysilerin üzerinde süs­
leme olarak kullanılmanın yanı sıra, bazı erken dönem Hıristiyan me­
zarlarında, Roma’daki erken dönem kiliselerin bir kısmında ve Raven-
na’daki Bizans mozaiklerinde boy göstermişti göstermesine; ama bu
önemli çiçek Batı Avrupa ikonografisinden büyük ölçüde kaybolmuştu
ve ilk örnekleri Suriye, İspanya ve İtalya’dan çıkan romanesk sanat dö­
neminde değin de ortalıkta görünmemişti.” Klasik öncüllere rağmen, çi­
çeklerin görsel sanatlarda sağlam bir biçimde yeniden boy göstermele­
ri. hatta dekoratif bir tema olarak ortaya çıkmaları çok yavaş ilerleyen
ve Hıristiyanlığın başlangıcından itibaren bin yıldan fazla zaman alan
bir süreçli.

47. Burçlar. Scvillalı Isadore, De natura rerum içinde. IX. yüzyıl (Durliat 1985, Şekil 447:
fol. 161. Biblioteque Nationale, Paris. M S lal. 5543).
48. D. W ilson 1984: 156-7.
49. Akantus yapraklan, başta Durlıam 'daki Aziz Cuthbert m ezannda bulunanlarda olmak
üzere, aynı dönem in nakışlı tekstillerinde de boy gösterm ektedir.
50. Cluny m anastırı 910 yılında kuruldu.
51. L eB lan t 1886: x.
52. Joret 1892: 425-6.

203
Çiçeklerin Kültürü

İkonlar ve İkonokiazm

İkon olarak çiçeklerin ilk dönemlerdeki azlığı büyük oranda sanatın

dinsel karakteriyle ilişkiliydi. İsis kültü gibi gizem kültlerinde resimler
mevcuttu; ama başta gül olmak üzere Hıristiyanlık’ta varlıkları, başlar­
da şüphe uyandırmıştı. Zira, daha önce değindiğimiz gibi, ilk Kilise
Babalarının bazılan, tıpkı taklidin aldatıcılığından kaygı duyan yeni-
Platoncu Plotinus’un yaptığı gibi, ikonlan şiddetle mahkûm etmişlerdi.
Hıristiyanların başka gerekçeleri de vardı. III. yüzyılda İskenderiyeli
Origenus, Yahudilerin ve Hıristiyanlann suretlere karşı düşmanlığını
eleştiren filozof Celsus’a, suret yapmayı mahkûm eden ve pagan bas­
kılar karşısında boyun eğmektense şehadet çağrısı yapan On Em ir’e
atıfta bulunarak yanıt vermişti. Hıristiyanları paganlardan ayırt eden
şey, “duyumsallık” (ya da daha doğrusu duyu deneyimi) değil; mane­
viyat üzerindeki ısrardı.
Bununla birlikte, el yazmalarında kullanılanlardan başka ikonların
da Hıristiyan deneyimine girmeye başladığını yukarıda görmüştük. Si­
vil suretler üretilmeye devam etmişlerdi ve saraylarda, yani kuşlar ve
çiçeklerle dekore edilmelerine kesinlikle izin verilen yerlerde boy gös­
teriyorlardı.55 Dinsel alanda, illüstrasyonlar kitap üretiminin bir parçası
olmaya devam ettiler; yaratılışa meydan okumaktan ya da hepsinden
önemlisi, tapınma bağlamında “put” işlevi takınmayan bu illüstrasyon­
lar, yazılı kelamı resimliyorlardı. Ama burada bile, Clement ve Orige-
nus’un “Hıristiyan idealizmi” bir “Hıristiyan materyalizmi”yle tamam­
lanır hale geldi.54 Bu ise “dünya göriişü’ yle ilgili başka köklü mesele­
ler ortaya çıkardı. Tanrı’mn görülebilirliği fikrine, Eski A hit’in görün­
mez Tam vsıyla birlikte bazı Hıristiyan yazarlar şiddetle karşı çıkmış­
lardı. Şamlı Yuhanna, “Eski İsrail T an n ’yı görmedi; ama bize ifşa edi­
len yüz aracılığıyla Rab’bın ihtişamını yakından gözledi” diye ilan et­
mişti.55 Eğitsel amaçlar için bu kabul edilebilir bir şeydi. Kitap okurya­
zarlar için ne ifade ediyorsa, ikonlar da okuryazar olmayanlar için ay­
nı şeyi ifade ediyordu. Yanan Çalı’daki' gizli varlık, vahyin somut an­
lamıyla karşı karşıya getiriliyordu.
Bu canlanışta. Helenize olan Hıristiyanlar için, reddettikleri pagan
geleneğin tamamen cisimleştirilen heykellerine kıyasla resim daha
53. Runciman 1975: 89.
54. Pelikan 1990: 107.
55. Alınlı yapan Pelikan 1990: 113.
* Burada Eski A h it’in “ M ısır'dan Ç ıkış” kitabına (3.2) atıfta bulunuluyor: “R ab’bın meleği
bir çalıdan yükselen alevlerin içinde ona göründü. Musa baktı çalı yanıyor am a tükenm iyor.”
(ç.n.)

204
 Ortaçağ Batı A vrupa'sında Gülün G eri D önüşü

makbul görülüyordu. IV. yüzyılda Caesarealı Piskopos Eusebius (yak.

263-340), özel, küçük çaplı ve taşınabilir resimlerden farklı olarak ki­
lisedeki resimlerin putperestliğe ait görüldüğü bir zamanda, İsa ve di­
ğer dinsel kişiliklerin ikonlarını zikretmiş; Ariusçu öğretinin bir des­
tekçisi olarak kullanılmalarını mahkûm etmişti.56
Sorun sadece ikonlarla ilgili bir mesele değil; aynı zamanda ibadet­
le ilgili bir meseleydi. Bu gelişmede, azizin varlığını yâd etmek için
ona ait emanetlerin kullanılması, “gelecekteki suret ibadetinin köken-
leri”nden biri olarak görülmüştür.” Konstantinos’un annesi Azize Ele­
na Kudüs’te asıl haç olduğunu iddia ettiği kalıntıyı bulduğunda, bir
parçasını, imparatorun kendi heykelinin içine konsun diye imparatora
yollamıştı.5*
İkonun kutsal mekânlara geri dönüşü sorgulanmadan devam eden
bir durum değildi. Emevi Halifesi II. Y ezid’in 724’te, büyük bir katı­
lıkla hayata geçirilmiş olan ikon karşıtı bir ferman çıkarması önemlidir.
111. Leo’nun meşhur buyruğundan sadece üç yıl önce o, kendi egemen­
liği altındaki yerlerdeki Hıristiyan kiliselerinde bulunan bütün ikonla­
rın yok edilmesi emrini vermişti; bazı otoriteler, özellikle de Müslüman
olanlar, bu olayın Hıristiyanlık’taki tartışmanın patlak vermesi sürecin­
de önemli bir rolü olduğunu düşünmektedirler.59 Anlaşılan o ki İmpara­
tor Leo, ikon kültüne karşı çıkan askerlerinin ifade etmiş olduğu yerel
bir geleneği takip ediyordu; bu kült inancında, ikonlar belaları engelle­
sinler diye kentlerde resmi geçit şeklinde dolaştırılıyorlardı. Suriye ve
Mısır’da baskın olan Monofizitler, İsa’nın tamamen ilahi bir varlık ol­
duğu görüşünü benimsemişlerdi ve dolayısıyla da onun portresinin ya­
pılması onlar için kabul edilemezdi. Leo’nun oğlu ve halefi, ikonoklaz-
ma yeni bir katkı yapmış ve Bakire M eryem ’e ibadet, kutsal emanetler
ve hatta azizlik unvanı meselelerinde bir hoşnutsuzluk sergilemişti.60
Leo yarı-Müslüman olmakla suçlandığı zaman (Aslında Müslüman sal­
dırılarına ordusuyla karşı koymuştu), itirazları Doğu Hıristiyanlığında
köklü bir yer edinmişti. Bununla birlikte, aynen İslam ’da olduğu gibi,
ikonoklazm hareketi de Tanrı’mn yarattığı her şeyin tasvirine karşı de­
ğildi. Sonuçta bu hareketin, M usa'nın, yapılması yanlış ve tapılması ise
çok daha kötü olan putlara karşı koyduğu yasaklan temel aldığı düşü­
nülebilir. Ama tartışma özgül bir biçimde Hıristiyan bir karakter sergi­

56. Sahas 1986: 85. 134 vd. Eusebius'un Pam philus izleyicisi olduğu da söylenir.
57. K itzinger 1977: 10.
58. Pelikan 1990: 27.
59. Bu konudaki geniş literatüre dair bir kaynakça için bkz. Sahas 1986: 18 vd.
60- Runcim an 1975: 83.

205
Çiçeklerin Kültürü

lemişti. Bir yanda, İsa tasvirlerine karşı çıkıldı; çünkü onun ilahi doğa­
sının “sınırlan çizilemez”di. Ama öte yanda, söz konusu hükmün Gü­
ney İtalya ve Bizans İmparatorluğu’nun başka bazı bölgelerindeki çok
az etkisi olmuşsa da, ikonoklazm hareketinin savunucuları azizlerin
ikonlanna da karşı çıkmışlardı ve Leo onlann kiliselerden atılmasını
emretmişti.61
Böylece, M.S. 726’da patlak veren ikonoklazm, aziz tasvirlerine ve
sikkeler de dahil olmak üzere, ölçeği ne olursa olsun her türlü iletişim
aracındaki dinsel tasvirlere saldınlara yol açtı.62 Kilise Babalan, resme-
dilenin İsa’nm ilahi değil insani doğası olduğunu savunarak kendi su­
retlerini savunmak durumunda kaldılar. Tasvire yönelik tavırlar farklı­
lıklar gösteriyor ve İsa’nm doğasına ilişkin teolojik öğretilerden etkile­
niyorlardı; zira eğer İsa’nın ilahi ve insani doğalan birbirinden farklı
şeyler ise, bunlardan birini [insani olanı] resmedebilmek mümkün ol­
malıydı. Ariusçu öğreti baba ve oğulun aynı anda var olması anlayışı­
nı reddediyordu; M ısır ve Habeşistan’daki Kopt (Kıpti) Kilisesi gibi
Monofızit kiliseler ise başlangıçta İsa’nın tasvir edilmesine karşı bir ta­
vır benimsemişti; çünkü ilahi ve insani doğaların ayrı olduğu fikrini ka­
bul etmiyorlardı. Nasturi kiliseleri de İsa’nm iki ayrı doğası olduğu fik­
rini tamamen benimsememişti.
Bu durum çok üzün ömürlü olmadı. 787’de ikinci İznik Konseyi’yle
birlikte, suretler ve suret ibadetleri Ortodoks ve Tanrı’yi hoşnut eden
öğeler olarak kabul edildiler.63 İlk dönemlerde Babalar, görünmez Tan-
n ’ya yapılan Hıristiyan ibadet ile görünür tann tasvirlerine yönelik her
türlü putperestlik arasındaki uzaklığı vurgulam ışlardı^ Vücut bulmanın
İkonodüller" tarafından epey geliştirilen Ortodoks yorumu, İsa’nın do­
ğasının hem ilahi hem insani olduğunu, ki bu şekilde ilahi yaratıcının
görünür olduğunu iddia ediyordu. Beş yüzyıl sonra Şamlı Yuhanna.
okuryazar olmayanların eğitilmesi için suretlerin kullanılmasını savu­
nuyordu. Öte yandan, mabetlerin içinde ikonlara yine de izin verilmi­
yordu.
Bu reddedişteki bir unsurun paganizmle hiçbir özel ilgisi yoktu ve
kapsamı herhangi bir özgül öğretisel tartışmadan çok daha genişti. Bu
unsur, ilahi bir varlığa, onu maddi bir biçime sokarak hitap edilip edi­
lemeyeceği ya da hatta onun temsil edilip edilemeyeceğine ilişkin da­
ha büyük bir sorunla, başka bir deyişle, bizzat dinsel sanatın mümkün
61. Pelikan 1990: 150.
62. Aynı durum İslam da da cereyan etmişti.
63. Pelikan 1990: 1-2.
64. Pelikan 1990: 68.
* İkonlara saygı gösterenler, (ç.n.)

206
 O rtaçağ Batı A vrupa'sında Gülün G eri Dönüşü

olup olmadığıyla ilgiliydi. Üçboyutlu biçimler söz konusu olduğunda

sorun bilhassa derindi; çünkü bunlar maddi gerçekliğe çok daha fazla
yaklaşıyorlardı. Ortaçağın ilk dönemlerinde Hıristiyanlık böylesi bi­
çimleri büyük ölçüde reddetmişti. Ama bu Hıristiyanlığa has bir durum
değildi. Tanrı anlayışlarında böylesi bir değişimin ipuçları klasik dö­
nemde mevcuttu. Erken dönem Yunanistan ve Roma’da tanrılara iba­
det tapınaktaki heykeller üzerine odaklanmıştı; özel alandaki ibadetler
için evin bir odasındaki nişe ya da bir bahçeye heykellerin kopyaları
konuluyordu. M S . III. yüzyılda heykellerin yerini düz kabartma, daha
sonra da. özellikle gizem dinlerinde, resimler almaya başladı. Bu deği­
şimler, “insan vücudunun maddi olmayan temsil biçimlerinde Tanrı
için daha iyi bir ifade” bulan aşkın bir bakış açısının sonucu olarak gö­
rülmüştür.63 İkonlar ile ikonoklazm arasında gidip gelen sarkaç, daha
geniş insani ilgilerle ilişkilidir.

H eykellerin Geri Dönüşü

Daha eski devirlerde, “belirgin cismaniliğin etkisini sindirmek ama­

cıyla” genellikle düz kabartmanın tercih edilmiş olmasına rağmen,
ikonlar, mozaikler, metaller ve heykeller için çok çeşitli materyaller
kullanılmıştı.66 Bizans döneminin ortalarında ise değişik figür gruplan
ve büyük şölenlere dair tasvirler buluyoruz.
Ama gelişme kesinlikle düzçizgisel bir seyir izlemedi. XI. ve XII.
yüzyıllarda insan vücudunu “maddilikten kurtarma”ya dönük sürekli
çabalar heykelcilikte başka bir gerilemeye yol açmıştı; çünkü müstakil
mermer figürler putperestlikle özdeşleştirilmeye devam ediyordu.
Muhtemelen nişler için az sayıda ufak heykel yontulmuş, bölme perde­
leri ve tırabzanlar üzerinde ise alçak kabartma kullanılmıştı. Dolayısıy­
la, Doğu kilisesinde İznik-sonrası dönemde heykeller özellikle yasak­
lanmış olmamakla birlikte, resim hâkim konuma yükselmişti ve Yunan
dünyası özgür heykelciliğe çok az yer bırakmıştı.
Latin Batı dünyasında ise, tersine, Doğu’da yaşandığı gibi geniş
Çaplı bir ikonoklazm başkaldırısı yaşanmadı. Bununla birlikte, 599 do­
laylarında M arsilya piskoposu Serenus, kiliselerdeki resim suretlerini
rimagines], cemaat onlara ibadet ediyor diye yok etmek istemişti. Ama
Papa Büyük Gregorius, okuryazar olmayanları eğitmenin bir aracı ola­
rak kutsal mekânlarda azizlerin tarihinin resimlerle anlatılması fikrini
65. W eitzm ann 1987: 3.
66- W eitzm ann 1987: 6.

207
Ç içeklerin Kültürü

desteklemişti. Buna ve başka metinlere istinaden Fransız araştırmacı

Hubert ortaçağda dinsel heykelciliğin sürekliliğinden bahseder. Bu­
nunla birlikte, alçak kabartmadan farklı olarak müstakil heykellerin
varlığına ilişkin somut kanıtlar seyrektir. Bu durum Karolenjlerle bir­
likte değişti. İşte bu noktada Batı Avrupa temel bir meselede nihayet
kendini Doğu’dan ayırdı: Dinsel suretler konusundaki görüşlerinin ma­
hiyeti meselesinde.67 Batı ikonoklazmı reddetmişti; ama Karolenjler
ikinci İznik Konseyi’nin aldığı kararları onaylamadılar. Onların gözün­
de, tasvir edilen bir azizle birlikte komünyona girmeyi sağlayabilecek
olan bu kararlar neredeyse suretlere tapmaya varıyordu. Batı için suret­
ler okuryazar olmayanlar için eğitsel bir rol oynayan maddi nesnelerdi.
İbadeti çağrıştıracak her durum defediliyordu, ama bu kurala uyulduğu
sürece de suretler teşvik edilebilirdi.
Özgür heykelcilikteki canlanmanın başlangıcının izlerine VIII. yüz­
yıl sonlanndan kalma edebi eserlerde rastlamak mümkünken, bunun
uzun ve zahmetli bir yeniden doğuş olduğu su götürmezdir.68 Bazıları­
nın Şarlman’a ait olduğunu söyledikleri klasik tarzda meşhur bir heykel,
taç giyen bir imparatoru at sürerken tasvir etmektedir.6’ Bu dönemde
mühürlerde ve paralarda, defne çelengi ya da taç takılmış baş tasvirine
rastlanıyordu. Heykellere ilişkin başka referanslar da mevcuttur. Gotik
Kral Theodoric’i at üzerinde tasvir eden altın heykel, İmparator Louis
tarafından Ravenna’dan Aachen’e getirilmiş ve burada, en azından IX.
yüzyıl şairi Walahfrid için, zalimane iktidarın sembolü olma işlevini
görmüştü.70 .
Batı açıkça ikon karşıtı bir hareket deneyimi yaşamamıştı; ama ay­
nı şekilde bağımsız dinsel resimlerde de bir gelişmeye sahne olm adı.'
Bazı fresklerden ve duvarlardaki resimlerin yasaklardan m uaf tutuldu­
ğundan bahsedilir.71 Sonradan yaygın bir önem kazanan bir heykel bi­
çimi daha vardı: Çarmıha gerilmiş İsa heykeli, yani krusif. Köln Kated­
rali’ndeki, 986 yılı öncesine ait oyma meşe Gero krusifinde, İsa’nın be­
deni açıkça haçtan öne çıkmakta ve eski Mısır kökenli bir tür ilahi taç
olan nimbus’la çevrelenmektedir.72 Söz konusu oyma, daha sonra Batı

67. Durliat 1985: 174.

68. Forsythe 1972: 91.
69. H ubert 1970: 224-5;
70. Ad serenum m assilienscm episcopum , S. G regorii Pop. I cognamento. M agna Opera
Omnia. viii, V enedik, 1771. fos. 134 ve 242.
71. B em ard d ’Angers, L iber miraculorum sanctae Fideis (yay. Haz. Bouillet ve Servifcres),
1900: 472-3.
72. Ayrıca, Londra’daki Victoria ve Albert M useum 'daki Anglosakson fildişi krusifine ba­
kınız (Durliat 1985: 172).

208
 Ortaçağ Batı A vrupa'sında Gülün Geri D önüşü

Avrupa’da yeniden yükselecek heykelcilik geleneği içerisinde geliştiri­

lebilecek belli bir ölçüde realizm sergilemektedir. Hildesheim’daki St.
Michael Kilisesi’nde bulunan ve İsa’nın yaşamını gösteren spiral sütün
(yak. 1020), Ottolarm' sanatının, yani, klasik bir canlanmayı da teşvik
eden ve Kutsal Roma İmparatorluğu’nun hükümdarları olarak Karo-
lenjlerin Sakson haleflerinin sanatının bir örneğidir. Bir yandan bu sü­
tunun yüzü geçmişe, Trajan ve Marcus Aurelius’un muzafferane sütun­
larına dönüktür; öte yandan ise geleceğe, Güneydoğu Fransa’da bulu­
nan romanesk tarzdaki muhteşem Moissac M anastın’nm incelikli hey­
kelciliğine, sadece kapı almlarına değil; kemerli yollardaki sütun baş­
larının aynntılı oym alanna bakmaktadır.
İznik Konseyi’ne tepki gösteren Karolenjler, saygı göstermenin
meşru olduğu suretleri tanımlamışlardı: Ekmek, yani İsa’nın bedeni,
haç, kutsal kitap, Aşai Rabbani ayininde kullanılan kutsal vazolar ve
son olarak azizlerin emanetleri. Diğer temaları reddedişleri, bir yanda
ikonoklazm, öte yanda putperestlik olarak gördükleri ikinci İznik Kon­
seyi arasında bir orta yol bulmaya çalışan Libri carolini'de ifade edil­
mişti.73 Bir kez daha, krusif tanrıyı tasvir etme meselesine bulaşmıyor­
du; çünkü suret sadece İsa’nın insan yüzünü temsil ediyordu ve dolayı­
sıyla onun iki doğası olduğu şeklindeki anlayışla tutarlıydı. Teolojik
değerlendirmeler tasvire ilişkin anlayışlar üzerinde hâkimiyet kurmuş­
lardı.

Kutsal E m anet Sandığı

H eykellerinin G elişim i

Üçboyutlu tasvirlerin aşama aşama meşrulaştırılma sürecindeki ilk

gelişmelerden biri sandık heykelleriydi." Burada da, putlara tapmaya
getirilen yasak, başlangıçta, azizlere ait kutsal emanet heykellerini kap­
samıyor görünmüştü; şöyle ki. parça bütünü temsil ettiği için, ibadet
eden kişi aslında azizin kendisine hitap ediyordu. VI. yüzyılda Avru­
pa’da baskın olan kutsal emanet kültü, Haçlılar Doğu’dan ganimetle
döndükleri zaman tekrar baskın bir konuma yükselmişti. Bu durum
ikon karşıtı eğilimlerle uyum içindeydi; çünkü kişi surete değil, ister
Aziz Christopher’ın bir kemiği, ister İsa’nın sünnet derisi olsun, gerçek

* Almanya ve Kutsal Roma İm paralorluğu’nun hükümdarı olan üç Otto, 936-1002 yıllan

arasında hüküm sürm üştü, (ç.n.)
73. Schm itı 1987: 274.
** Azizlerin kutsal em anetlerinin m uhafaza edildiği sandıklar kastediliyor [reliquaryj (ç.n.)

209
Çiçeklerin Kültürü

Resim 5.4. G eç im paratorluk dönem inden bir im paratora ait defne taçlı yilz kalıbı Imaskesi].
Conques’deki Sainte-Foy sandık heykelinin temelini oluşturm aktadır (Hubert 1985: 358)
 Ortaçağ Batı A vrupa'sında Gülün G eri D önüşü

bir şeye ibadet ediyordu. Sandık heykellerinin işlevlerinden birinin

heykelciliğin Avrupa geleneğine geri dönüşünü meşrulaştırmak olduğu
iddia edilmiştir.74 Başkaları bu tezi dikkate almamaktadır; çünkü tahta
oturtulmuş M aiesta’lar,‘ yani Meryem A na’nın oturan heykelleri, ke­
sinlikle sandık heykeli değildir. Bununla birlikte, bilinen ilk örnek
olan, Clermond-Ferrand’da bulunan IX. yüzyılın sonlarına ait altın M a­
donna kesinlikle bu türdendi; Karolenj döneminden kalma bu türde
başka örnekler de vardı.
Böylesi heykeller Fransa’da IX. yüzyılın son çeyreğinde ortaya çık­
tı; Rhone vadisindeki Vienne’de bulunan St. Maurice heykeli taçlı bir
Figür olup 879-87 tarihlerinden kalmadır; Rouergue’deki Conques’de
bulunan Sainte-Foy (Aziz Faith) heykeli de aşağı yukarı aynı tarihlere
aittir (Renkli resim V.2).,s Bir kez daha, bu sandık heykellerinin güney­
deki kullanımına, özellikle kuzeyin Ortodoksluğu tarafından karşı çıkıl­
mıştı. Yaklaşık yüz yirmi beş yıl sonra 1013’te, Loire’da görev yapan
yapan bir papaz olan Angersli Bernard, Auvergne’ye hac ziyaretine git­
miş ve o bölgenin “viel usage" (modası geçmiş kullanımlar] ve “anti­
que coutım e”üne [antika âdetler] karşı şaşkınlığını ifade etmişti.76 Ora­
da. Rouergue ve Toulouse civarında bulunan, değerli madenlerden ya­
pılmış koruyucu aziz heykellerine gösterdiği ilk tepki gayet netti. “Bil­
ge kişiler bu uygulamayı bir hurafe olarak değerlendiriyorlardı; böyle
bir ayin, aslında, tanrılara ya da daha ziyade şeytani ruhlara tapan bir
kültten artakalmıştı.”7' Bizzat kendisi bu kültü “ Hıristiyan yasasına
mutlak olarak karşı” görüyordu ve Aurillac’ta böylesi sandık heykelle­
riyle ilk kez karşılaştığında, ona refakat eden kişiye dönüp Latince ola­
rak, “Kardeşim, bu put hakkında ne düşünüyorsun? Jüpiter ya da Mars
heykellerin onlara layık olmadığını düşünebilir mi?” demişti. Zira ku­
zeyli din adamları olarak onlara şu öğretilmişti; “En yüce kült sadece
tek bir gerçek ve hâkim Tanrı’ya yönelik olduğu için, çarmıha gerilmiş
efendimizi tasvir edenler haricinde, taş, odun ya da bronz heykeller
yapmak hem uygun değildir hem saçmalıktır.” Heykeller ya da metal
işleri sadece, tek istisna olan krusif için kullanılmalıydı; azizlerin tas­
viri için yazalı kelamla ya da duvar resimleriyle yetinilmeliydi. “ Hey­
kelleri sadece, suiistimalin eskiliği ve sade halkın zihnini ıslah etmenin
zorluğu nedeniyle hoş görürüz.”
Üç gün sonra iki adam, kalabalığın Aziz Faith heykeli önünde sec-
74. Forsythe 1972.
M aiesta R onıa m itolojisinde onur ve saygı tanrıçasıdır, (ç.n.)
75. Genel bir tartışm a için bkz. Forsythe 1972.
76. Bernard d ’A ngers. Liber miraculornni sanctae F id is. A yrıca bkz. Ourliat 1985: 233.
77. Bouillet ve S e rv ic e s 1900: 472.
Çiçeklerin Kültürü

deye gittiği Conques’i ziyaret etti; Bemard burada da, kendilerini akıl­
dan ve dilden yoksun olan maddi bir nesneye adayan halk karşısında
hayrete düştü. Venüs ve Diana’nın’ isimlerine bile göndermede bulun­
muştu. Gerçi bire bir uygunluk gösteren bir nedenden dolayı, böylesi
göndermeler tamamen alakasız da değildi. Yakın tarihli araştırmaların
gösterdiği gibi, Sainte-Foy sandık heykeli, daha önceki devirlere ait,
defnelerle taçlanmış altın bir Roma yüz kalıbının üzerine yapılmıştı; bu
yüz kalıbı geç imparatorluk döneminden bir imparatoru tasvir ediyor­
du (Resim 5.4).’* Ama bu ikinci durumda, Bemard şüphelerini bir ya­
na bıraktı ve aniden “inanç değiştirdi”; bunun nedeni, kısmen heykelin
aynı zamanda bir sandık heykeli olması, kısmen mucizelerin (“oyun-
Iar”m) onunla özdeşleştirilmesi; ama hepsinden önemlisi de onun bu fi­
gürün “danışılan bir kâhin ya da adak sunulan bir put” olarak görüle­
meyeceğini, “sadece Yüce Tanrı’yı hamdetmek üzere kutsal bir din şe­
hidinin anısını onurlandıran” bir şey olduğunu fark etmesiydi.7’ Azizi
onurlandırarak ve yâd ederek Tanrı’ya ibadet ediliyordu.
Auvergne’de sandık heykellerinin yayılmasını Hubert, Atlantik
Okyanusu’na akan nehirler yoluyla ulaşılabilen aşağı bölgeleri terörize
eden ve sadece daha uzak tepelik bölgeleri yağmaya karşı güvende bı­
rakan İskandinav gruplarının akınlarının sonucu olarak görmüştür. Sö­
zü edilen yazar, bu heykellerin, “yüzyıllar süren unutulmuşluktan son­
ra insan tasvirlerine bir geri dönüşü” temsil ettiği fikrini kabul etmez.
Fransa’nın, suretlere düşman kuzey ve daha ılımlı güney şeklinde iki
kuşağa ayrıldığını da düşünmez. Onun iddiasına göre, Batı Doğu’nun
ikonoklazmından çok az etkilenmişti ve geç imparatorluk döneminden
itibaren sanat biçimlerinde bir devamlılık vardı. '
Bu iddia bir yandan Kuzey ve Güney, kent ve kır, yüksek ve alçak
bölgeler arasında bir dikotomi gönnekten kaçınırken, öte yandan Doğu
ile Batı arasında aşın koyu bir çizgi çizmektedir. İkonoklazm eğilimi
sadece Doğu kilisesinin uğraşmak durumunda kaldığı bir meseleden
ibaret değildi; Yahudi, Hıristiyan ve İslam geleneklerinin merkezinde
de yer alıyordu. Böylesi fikirler bir yandan hem iki hem üçboyutlu su­
retlerin yaygınlaşmasını destekleyen sosyokültürel güçlerin sürekli
baskısı altında kalırlarken, öte yandan bu etkinliklerin üzerinde potan­
siyel bir kıskaç gibi duruyorlardı; çünkü Kutsal Kitap’ta somut ifadele­
rini buluyor, ilk Babaların yorumlarında geliştiriliyor ve maddi olma­

* D iana Yunan m itolojisinde avcı tanrıça olarak bilinirdi; Rom alıların gözünde ise daha çok
A pollon'un kardeşi bir ışık tanrıçası sayılırdı, (ç.n.)
78. J. ve M .C. Hubert 1985: 358. '
79. Bouillet ve Servieres 1900: 473.

212
 Ortaçağ Batı A vrupa'sında Gülün G eri Dönüşü

yan bir T an n ’ya maddi araçlarla ibadet etme ve onu tasvir etme mese­
lelerine ilişkin daha geniş şüphelerle ilişkilendiriliyorlardı.
Angersli Bem ard’m ilk şüpheleri B atı’da bile cereyan eden güçlü
bir düşünce akımını temsil ediyordu. Marsilyalı Serenus örneğini, “ev­
lat edinmeci [adoptionist] sapkınlığın etkisi izledi; sadece suretleri de­
ğil haçı da mahkûm eden Torinolu Cladius'un eylemleri üzerine,
794’teki Frankfurt Sinodu bunu mahkûm etti; çünkü İsa Tanrı tarafın­
dan evlat edinilen bir insandı sadece, tanrının kendisi değildi.”*0 Daha
sonraki dönemlerde Batı A vrupa’da, özellikle heykelciliğe özgü biçim­
leri yeniden canlandırma çabalan esnasında, buna benzer ikonoklazm
eğilimlerinin başka bazı dışavurumlarına da rastlandı. Çarpıcı bir ör­
nek, binyılı takip eden dönemdeki dinsel muhalefetin ilk epizotlanndan
birinde bulunabilir ve bunun anlatısını Ortodoks bir kaynak vermekte­
dir. Mamelı bir köylü olan Leutard adında biri rüyasında bir an sürüsü
görmüş ve bunu T an n ’dan gelen bir vahiy olarak yorumlamış. Eve git­
miş, karnını boşamış ve oradan da kiliseye giderek “haçı devirmiş ve
İsa suretini paramparça etmiş.”81 Sonuçta ünü etrafa yayılmış ve civar
halktan bir grup mürit kazanmış; onlara “kiliseye onda bir [tithe] ver­
gi” vermeyin uyansm da bulunmuş ve Kitabı Mukaddes peygamberle­
rinin, “faydalı ifadeler”in arasına “yalanlar” sokmuş olduklarını düşün­
düğünü beyan etmiş. Stock’un “sapkınlıklar” üzerine yaptığı değerli bir
tart ışmada işaret ettiği gibi, Leutard’m görüşleri, Cathar ikiciliğinin bir
ilk ömeği ya da yeni gelişen feodalizme bir karşıtlık göstergesinden
fazla bir şeyi temsil etmektedir; Leutard’ı “aydınlanmış bir halk adamı,
kendi çapında bir yorumlamam ve T an n ’nın işini yapmaya ‘çağrılmış’
bir Kutsal Kitap propagandacısı”83 olarak görme durumu mevcuttur.
Başka bir deyişle, onu, 1500 yıl önce yazıya geçirilmiş ve değişmez bir
metin içinde sonraki kuşaklara aktarılmış olan Tanrı’nın kelamına bağ­
lı bir kişi olarak değerlendirmek gerekir. Öte yandan bazılan ise bu ola­
yı kişisel şöhret edinmeye yönelik bir durum olarak görmüşlerdir; bu
örnek kuşkusuz günümüzde resimleri yok eden bazı bireyleri motive
eder niteliktedir.83 Ne var ki, tanrının tasviri ve kutsal metnin kutsallığı
sorunları da dahil olmak üzere dinsel değerlendirmeler şüphesiz böyle-
si anlayışlann üretilmesinde temel bir öneme sahiptir. Zira sözünü etti­
ğimiz örnek son değildi. Bu ihtilaf bir dip akıntısı gibi akmaya devam
etti ve yüzeye çıkmaya hep hazır oldu.

SÖTSchmiıt 1987: 278.

81-Stock 1983: 102.
82. Stock 1983: 103.
83. Freedberg 1985: 44.

213
Çiçeklerin Kültürü

Karolenj Canlanması

Başta Akdeniz Avrupa'sında olmak üzere, bir miktar süreklilik el­

bette mevcuttu; edebiyat ve maddi kalıntılardaki Roma modelleri kıta­
nın dört bir yanında varlıklarını sürdürdüler, böylece klasik biçim ve
imgelerin yeniden canlandırılmasını mümkün kıldılar. Sözü edilen mo­
deller ya pagan ya da sivil kökenli oldukları için, dinin toptan hâkimi­
yetini tehdit etme eğilimindeydiler. Bununla birlikte, böylesi yeniden
uyanışlar genel olarak kültür tarihinin daimi özelliklerindendi ve Batı
Hıristiyanlığı bir istisna değildi. Doğu kilisesinde klasik bir yeniden
canlanma, ikonoklazm döneminin (726-842) sona ermesiyle, muhte­
melen dinsel imgeleri ikonoklazmın sınırlamalarından kurtarmaya yö­
nelik bir çaba içerisinde ortaya çıktı.84 Bu, IX. yüzyılda klasik model­
lere bir geri dönüş anlamına geliyordu. Aynı ikonoklazm tartışması,
papalığın Franklardan yardım istemesine ve daha sonra Şarlm an’ın
Kutsal Roma İm paratorluğu'nu oluşturmasına neden olan etmenlerden
de biriydi; bununla ilişkili olarak neden olduğu gelişmelerden bir diğe­
ri de, Şarlm an’m sarayındaki entelektüellerin renovatio adını verdikle­
ri kültürel yenileşmeydi. Bu entelektüellerden biri şunu ilan ediyordu:
“Zamanımız antikite medeniyetine dönüşmektedir. Altın Roma yeni­
den doğmakta ve dünyaya yeniden kazandırılmaktadır.”85 İtalya’da el­
bette daha önce de geçmişe dönüşler yaşanmıştı; zira burada Rom a’nın
ihtişamının kalıntıları başka her yerdekinden kesinlikle daha güçlüydü,
ekonomik ve toplumsal etkinlikler Kuzey Avrupa’ya kıyasla daha can­
lıydı. Ortaçağın başlarında İtalya hiçbir zaman tamamen içine kapalı
bir ekonomi olmadı. Sahip olduğu pazarlar para kullanımını gerektiri­
yordu; Bizans’a ait olan güneyin Doğu’yla ve Konstantinopolis’te ve
Asya’nın başka yerlerinde kolonileri ve ambarları olan Am alfî’yle iliş­
kileri etkindi.
Bu dönemde İtalya’da geçerli olan siyasal koşullar nedeniyle, ge­
rek yurttaşlıkla ilgili gerek seküler alanlarda yerel hükümdarlar gibi
davranmak, makamları zorunlu olarak önemli kentlerde bulunan pis­
koposlara düşüyordu. Roma hukukunun ilkeleri de dahil olmak üzere
Rom a’mn yurttaşlığa özgü ve sivil geleneklerini muhafaza edecek bir
işlev yerine getiriyorlardı ve Karolenj döneminde birçoğu şehirlerin
dini liderleri | master] haline gelmişti. Bugüne değin R om a’nın ihtişa­
mını canlandırmaya yönelik en bilinçli çabaya işte bu dönemde rastlı­

84. İznik Konseyi 7 8 7 'd e bu öğretiye zaten karşı çıkmıştı.

85. Autunlu M oduin. Egloga: Şiir ve Yeni Çağ, 26-7; Goodman 1985: 193 içinde.

214
 Ortaçağ B an A vrupa'sında Gülün Geri D önüşü

yoruz. Yeni imparatorluğun ilgileri, sadece kilisedeki değil, bürokra­

siyi işletmek için çağrılan âlimlerinin de ifşa ettiği gibi antikçağ ilmi­
ne duyulan bağlılıkla birleşmişti.
Roma dönemine yapılan referanslar sosyokültürel düzeyde hep
müphem kalmıştı. Bir yandan, Roma İmparatorluğu pagandı, doğru
inancın karşıtıydı, ölülere ibadete, heykelleri çelenklerle süslemeye ve
kurban törenlerinde hayvan ve diğer eşyalar adamaya bağlıydı. Öte
yandan uygarlığın ve dindışı ilmin yurduydu. Eğer ortaçağda böyle bir
ilim var olacaktıysa, ister retorik ve botanik ister astronomi alanında ol­
sun. klasiklere başvurmak zorundaydı. Karolenj sanatının başyapıtla­
rından olan Leiden Aratea, III. yüzyılda yazılmış ve şimdi kayıp olan
bir geç antikçağ el yazmasından kopya edildiği sanılan burçlara, mev­
simlere ve bitkilere dair yirmi dokuz minyatür içeren astronomik ve
meteorolojik bir incelemenin IX. yüzyıldaki bir kopyasıydı. Rüstik bü­
yük harf biçimlerinde olduğu gibi, sadece aldığı model değil; kökeni de
Romalıydı.86 İllüstrasyonlardan biri, Corona Borealis başlığı taşıyan,
klasik tipte bir çelengi resmetmektedir (Renkli resim V.3). Astronomiy­
le ilgili bir terim olarak kullanılması bir tarafa, corona mn kelime anla­
mı taçtı. Eski bir âdetin hatırlatıcısı, imgelem ve hatta pratiğin potansi­
yel kaynağı olarak orada, gökyüzünde, sayfanın üzerinde durmaktadır.
Bu asuman için de geçerliydi. Zira, Hıristiyanlık yeni bir eskatologya
kurmuş ve pagan mabetlerini ve tanrılarını yasaklamış ya da yeniden
yorumlamış olsa da, zaman ve mekânın eski isimlerini, bilhassa ilahi
semanın ismini değiştirmede başarılı olamamıştı; püritenler daha sonra­
ları, Pazar günü [Sunday] deyiminden kaçınmak amacıyla Tanrı Günü
(Lord’s Day] ifadesini kullanmış olsalar da, geleneksel ad hiçbir zaman
kaybolmamıştır. Ayin zamanlarının ölçümü için kilise, yılı peygambe­
rin yaşam döngüsü olarak somutlaştıran kendi liturjik takvimini dayat­
mıştı; ayrıca, bütün bir çağı hesaplama biçimini değiştirmiş ve diğer bü­
tün çağlara baskın olan yeni bir çağ başlatmıştı. Ama günler ve aylar di­
rençli çıkmıştı; bunun nedeni kısmen onların, semanın astronom ve as­
trologlar tarafından çıkarılan haritasına bağlı olmalarıydı. Babil bili­
minden türemiş olan burçlar kuşağının yıldızlan gelecek kuşaklar için
sürekli bir gizem kaynağı, potansiyel bir mistik cazibe kaynağı olarak
kaldılar. Yunan ve Roma burçlannm adlan da değiştirilmedi, dolayısıy­
la klasik mitolojiye gönderme yapmaya devam ettiler. “Orion’ kimdi?”

86. Daha kesin bir şekilde ifade edilirse. Yunanlı şair A ratus'un (yak. M.Ö. 3 15-240/39) yaz­
ı ğ ı Phaeııom ena'ya dayanıyordu; bkz. Katzenstcin ve Savage-Sm ith 1988.
Burç kuşağında A krep’i lem sil eden Orion, Yunan m itolojisinde dev bir avcıydı. Artem is
tarafından üzerine bir akrep salınarak öldürülen Orion gökte bir yıldız haline gelmişti, (ç.n.)

215
Çiçeklerin Kültürü

diye burç kuşağı sormaya iter bizi. Bazı yıldız kümeleri Plough [Büyü­
kayı] ve Morning Star [Sabah Yıldızı] gibi yerel, yerli dillere özgü ad­
lar alırken, bilgili insanlar için onlar Latince soyundan Ursa Majör ve
Venüs’tü. Dolayısıyla gökyüzü, “eğitimsizler” için bile, pagan bir mi­
tolojiyi hatırlatan öğeleri sergilemeye devam etmişti. Bunlar, edebiyat
ve sanattaki çiçek anlatılan bahsinde gördüğümüz gibi, Karolenj Röne­
sans’ında genişletilmeye çalışılan potansiyel bağlardı.

Daha Sonraki Dönem

XII. yüzyıla gelindiğinde çiçekler, en azından kısıtlı bir biçimde

manastır ve krallık bahçelerine, popüler kullanıma ve şiire geri dön­
müşlerdi. Gerçi hiçbir zaman tamamen yok olmamışlardı; ama şimdi,
yenice gelişen daha üst bir kültürün ve muhtemelen aynı zamanda po­
püler kültürün bir parçasıydı. Ne var ki, başta müstakil heykeller olmak
üzere çok fazla vurgulanmayan görsel sanatlarda onlara ayrılan alan yi­
ne de pek küçüktü. Bu alanda bir canlanmanın gerçekleşmesi, Avru­
pa’nın pek çok entelektüel ufku ve sanatçıları üzerinde hâkimiyet kur­
muş olan Hıristiyanlığın ortaya çıkışından yaklaşık bin yıl sonra ger­
çekleşecekti. Bu canlanma, romanesk üslubun gelişine şahit olan dö­
nemde başladı; ama daha hareketli çıkışını, gotik mjmari gelenekleri­
nin ortaya çıktığı zamanda yaşadı. Ama bu gelişmeler, mimari ve sana­
tın yanı sıra toplumun genelinde de cereyan eden bir dizi değişimin sa­
dece en görünür örnekleriydi.

Rom anesk

Anıtsal heykelciliğin Batı’daki canlanma sürecinde, antikçağ, Bi­

zans ve İslam sanatının buluşması için uygun bir ortam sağlayan Apu­
lia ve Sicilya ilk önderlerdi. Bu etkiler Bari’deki muhteşem Aziz Nico­
la Kilisesi’nde bir araya gelmişlerdi; bu kilisenin inşası, hem adını ta­
şıdığı azizin yeni edinilen kutsal emanetlerini hem onları ziyarete ge­
len hacıları barındırmak amacıyla 1089’da başladı. Sütunlar aslan sırt­
ları üzerine oturtulurken, başpiskoposun mermer tahtı, dünya halkları­
nı temsil eden üç figürün omzuyla desteklenmişti.
Kuzeyde ise canlanan anıtsal taş heykelcilik, temalarını, Ottocu al­
tın ve bronz çalışmaların yanı sıra el yazması tezhiplerden almıştı; ki­
tap bir kez daha model işlevi görmüştü. Ama anıtsal heykelcilik asıl

216
 Ortaçağ Batı Avrupa'sında Güliin Geri Dönüşü

kuvvetine romanesk kiliselerde kavuştu; buralarda heykeltıraşlar, bir

Cluniacus manastırı olan M oissac’taki timpanda [kapı veya pencere al-
nı] olduğu gibi, çoğunlukla tezhipçilerden ilham almışlardı.*7
Bu dönemde güneybatıdaki bir diğer muhteşem romanesk timpan
Conques’te yapılmıştı; Conques, Fransa’dan geçip Kuzey Ispanya'da­
ki Compostellalı Santiago (Aziz Jacques) mabedine ve Aziz Faith’in
kutsal emanetlerinin ebedi istirahat mekânına giden hac yollan üzerin­
de bulunan dört büyük kiliseden biriydi. IX. yüzyılda Aziz Jam es’in
mezannın keşfinin ardından, Compostella Kilisesi Aziz Peter Kilise-
si’ne rakip olmuştu. Bu hac yolu üzerindeki diğer büyük kiliseler To-
urs’daki Aziz Martin, Toulouse’daki Aziz Semin ve Limoges’daki
Aziz Martial kiliseleriydi; muhtemelen hepsinde de aynı ustalann bir
kısmı çalışmıştı. Bu yapılardaki anıtsal heykelcilik, Hıristiyan hikâye­
sinin pek çok hacıya doğrudan ve etkili bir biçimde aktanlması çabası
içinde gelişmişti. Anlatısai sanatın canlanmasına yol açan eğitsel süre­
cin bir parçasıydı. Bu daha önceki dönemlerde bazı fresklerde zaten
mevcuttu; ama XI. yüzyıl sonlan, XII. yüzyılın takvim ikonlanndan
doğan, azizlerin hayatlarına dair anlatısai resimlerin gelişimine şahit
oldu.
Romanesk mimari üzerindeki Müslüman etkisi çeşitli biçimler al­
mıştı; bunlara, Toulouse’daki Aziz Semin Kilisesi’ndeki, kapıyı çerçe­
veleyen büyük çiçekleriyle süsleme amaçlı çıkmalar da dahildi.88 Gü­
neyden gelen çiçek desenlerinin kullanılmaya başlamasına, gerçek çi­
çekler ve bahçelerin yanı sıra Provençal şiir, ozanların [troubadours]
dindışı şiiri üzerindeki Müslüman etkilerinin ayırt edici özelliği olan
çiçek imgelemi eşlik etmişti. Mimari açıdan daha büyük öneme sahip
olan şeyler ise, gotik dönemde gelişen sivri uçlu kemer ve diğer deko­
ratif özelliklerdi.

Gotik

Görsel sanatlarda, Bizans Doğusu’nun Batı üzerinde Karolenj dö­

neminden çok sonra bile süregiden bir etkisi vardı. Bu etkinin geldiği
anahtar kanallar, Konstantinopolis’le ilişkilerini muhafaza eden Vene­
dik ve Güney İtalya’ydı; Sicilya XII. yüzyıl başlarında Normanlar tara­
fından almana dek Müslümanların elinde kalmış olsa da, Güney İtalya

87. Stokslad 1986: 242.

88. Stokstad 1986: 27; çıkm a desteği [corbclj, gerek duvarın içinden dışarıya çıkıntı yapan
gerekse bazı nesneler için destek görevi gören bir m imari özelliktir.

217
Çiçeklerin Kııltürü

Doğu tarafından 970 yılı dolaylarında yeniden fethedilmişti. Norman

kralları o dönemde, yeni katedralleri dekore etmek için Konstantinopo-
lis’ten zanaat ustaları ve M ısır’dan Fatımi ressamları getirterek, Sicil­
y a’yı bir kültürel gelişme merkezi haline getirdiler. Öte yandan, Doğu
Karolenj İmparatorluğu’nun vârisi olan Ottocu Alm anya’da Bizans et­
kisi kendini bilhassa hissettirmişti.89 İtalya’nın bir zamanlar Fransa’nın
özellikle kitap tezhip sanatında önceki 550 yıl boyunca sahip olduğu
konuma denk bir noktaya ulaştığı zaman olan XIV. yüzyılda İtalyan us­
taları (i prim i lumi) boy gösterene değin, resimdeki hâkim öğe bu ol­
du.90
Bizans imge-üretme tarzının Ottocu saray üzerindeki etkisi, daha
önceleri müphem kalmış olan tutumları değiştirmeye başladı.9' Takip
eden iki yüzyıl boyunca Batı kilisesi, daha önceleri Yunanlılar için
mahkûm etmiş olduğu konumları benimsedi. Krusif haline gelen haç
bazen kutsal emanetleri içeriyor ve daima İsa’nın insanlığını vurgulu­
yordu. Daha IX. yüzyıl sonlarında Fransa’da sandık heykellerinin nasıl
geliştiğini ve üçboyutlu heykeller halini aldığını daha önce görmüştük;
bunları daha sonra heykellerin kendisi izledi.92
Bir kez daha, bu gelişmeler protestolarla karşılaştı. XI. yüzyıl baş­
ları, Tanrı ile insan arasındaki “yapay” meditasyon biçimlerini hedef
alan popüler sapkınlıkların ortaya çıkışına şahitlik etti. Vertuslu sapkın
Leutard’ııı M.S. 1000 dolaylarındaki eylemlerinde haç açık bir biçim­
de reddedilmişti ve buna sık sık, daha sonraları Catharlar ve Waldens-
ler arasında olduğu gibi, suretlerin kapsamlı bir biçimde reddedilmesi
eşlik etmişti.93 îkonoklazm örneğinde olduğu gibi, bu hareket ortodoks
dindarların suretleri savunması ve aynntılandum ası durumuna yol aç­
tı. Bu durumu haklılaştıran yazılar arasında, XI. yüzyıl sonlarında Pa­
ris yakınlarındaki St. Denis’deki ilk büyük gotik katedralin mimarı Ab­
bot Suger’m ve “dinsel suretler konusundaki anlayışı, müminlerin sun­
duğu ve Batı sanatında yeni olan resimlerin artışıyla çağdaş olan”94
Aziz Aquinolu Thom as’ın yazılan da bulunuyordu. İtalya’da böylesi
resimler, Konstantinopolis’in Haçlılar tarafından 1204’te ele geçirilişi­
nin ardından D oğu’dan gelen ikonlarla birlikte, Pisano, Cimabue ve

8 9 . 1. Oıto 936 ile 973 y ıllan arasında hüküm sürdü; hanedanın otoritesi, 1125'te tamamen
ortadan kalkana dek geriledi.
90. Panofsky 1972; 114 vd.
91. Schm itt 1987: 282.
92. “ La iridim ensionnalité était traditionellem ent attachée aux idoles païennes" (Üçboyutlu-
luk geleneksel olarak pullarla ilişkiliydi.] (Sehm itl 1987: 286).
93. Schm iu 1987: 286.
94. Schm iu 1987: 297.

218
 Ortaçağ B an A vrupa'sında Gülün Geri Dönücü

Giotto’nun yapmış olduğu XIII. yüzyıl başyapıtlarını içeriyordu. Suret­

lerin yeni dinsel mezhepler olan Fransiskenler ve Dominikenler ve de
onlara bağlı olarak sıradan halkın oluşturduğu kardeşlik birlikleri tara­
fından desteklenmesi de bu döneme rastlıyordu. Zira kilise sapkınlıkla­
rı yenilgiye uğratmak ve feodalizmin ilk döneminde kendisini savun­
mak için her türlü yardıma ihtiyaç duyuyordu.’5
İkiboyutiu suretler konusunda, Doğu’nun ikon geleneği Batı’daki
tam sayfa el yazması illüstrasyonunun ve sonunda da pano resminin ge­
lişiminde büyük bir ilham kaynağı oldu.96 Daha sonra tezhipler de ro­
manesk heykeltıraşlar için model teşkil etti. Ama ilerleme tekrar bir
meydan okumayla karşılaştı. Clairvauxlu Aziz Bemard (1090-1153),
Cistercianlan, sadece binalarında heykel ve görsel tasvirler bulundur­
ma fikrini reddetmeye ikna etmekle kalmadı, onları tam sayfa tezhipler
ve hatta kendi metinlerinde çiçek ve hayvan figürleriyle süslü [historia-
tedj baş harfler kullanmaktan da vazgeçirdi. Bütün bunlar yazılı kelam­
dan ve manastıra özgü okumadan sapmalar olarak görülüyordu: “Ki­
taplarımız yerine mermere mana vermek bizi daha fazla cezbediyor.”
Aziz Bemard şunları da ekliyordu: Eğer insanlar bu budalalıklardan
utanmıyorlarsa, en azından yapılan masraftan utanmaları gerekir. Kıs­
men saptırıcı, kısmen de lüks olan görsel sanatlar onun için bir lanetten
ibaretti ve bu düşünceleri sanatın yanı sıra mimariye de uzanıyordu.97
950 ile 1050 yılları arasındaki dönemde, ilerleyen inşa yötemleri,
büyük ölçek anlayışı, sağlam bir temel tesis etmiş desenler, tonoz ya­
pıcılığı alanında gelişen ustalık, yaprak süslerinin ve figüratif heykel­
lerin artan kullanımı gibi etkenlerin hepsi, Batı Avrupa’da hâkim bir
konuma ulaşan romanesk mimari üslubunun gelişmesine katkıda bu­
lundu. Ama bunun yanı sıra hem resim ve heykelcilik hem mimari de­
korasyon da gelişti. Cisterciaıı tarikatı her tür dekorasyona şiddetle kar­
şıydı ve kiliseleri (örneğin Fontenay’da 1139-47 yıllarında inşa edilen
kilise) resim ve heykele hiç yer vermeyen zarif bir sadelikle inşa edil­
mişti.98 Cistercianların tasvire karşı gösterdikleri tepki aşın bir nokta­
daydı, zira tezhipii kitaplardan bile rahatsızlık duyuyorlardı. 1131 ta­
rihli tüzükleri, baş harflerin sadece tek renkli ve illüstrasyonsuz yazıl­
ması gerektiğini beyan ediyordu.” B em ard’m kendisi de XII. yüzyıl
başlarının Cluniacus sanatının taşkınlığını, dindışı temalann dinsel sa­
nata taşınmasını engellemeye yönelik bir çabanın parçası olarak, şid-
95. Schmitt 1987: 30(7.
96. Sıokstad 1986: 158.
97. Sıokstad 1986: 246; Panofsky 1946: 25.
98. Shaver-Crandell 1982: 24.
99. Dc Hamel 1986: 97.

219
Çiçeklerin Kültürü

detle protesto etm işti.100 Ayrı olmaya ve kısıtlamaya yönelik bu çağrı,

contemptus mundi temasının bir parçası olarak sık sık ortaya çıktı ve
geniş kapsamlı etkilerde bulundu. İki yüzyıl öncesinin çileci reform ha­
reketi (ki, X. yüzyılın ilk yansında Fransa’daki Cluniacus m anastınn-
dan çıkıp Batı A vrupa'nın dört bir yanına yayılmıştı) kilise görevlileri­
nin ruhban sınıfından olmayan sıradan halk için yazı yazmasını engel­
lemişti. Bir sonraki yüzyılda yerel dillerde çok az şey kaleme alındı.
Aziz Denis’in (1081-1151) manastır kilisesinin gotik üslupta yapıl­
masıyla birlikte bu kısıtlama ortadan kalktı. Başkeşiş ve mimar Suger
çok farklı bir tutum benimsedi. “Batıni tefsir [anagogical] hareketi, boş
zihnin maddi olan şeyler yoluyla” hakikate ulaştığına şahit oldu. Ger­
çekten de, mücevher ve renkli cam, “maddi olanı manevi olana” dönüş­
türmeye muktedir olarak algılanıyordu.101 Zanaatkârlık tanrıyı anlama­
ya giden yolun giriş kapısıydı.1“ Batı cephesi heykeller için bir çerçe­
ve olarak geliştirildi; daha yeni inşa biçimlerinin ortaya çıkardığı daha
hafif duvarlar ise renkli ve boyalı camlı pencereler kullanmayı müm­
kün kıldı; bu camlardaki resimlerin anlatısal içeriği okuryazar olma­
yanları eğitme işlevi görüyordu. Bu gelişme gül biçimli pencereyi de
içeriyordu. Dairesel pencere örnekleri romanesk dönemde mevcuttu;
örneğin İtalya, Pomposa’daki, X. yüzyıla ait Santa M aria’da böylesi
pencereler bulunuyordu. Ama zengin bir dekoratif öğe olarak gül bi­
çimli pencere, ancak Haçlı Seferleri’nin ardından, 1200 dolaylarında
ortaya çıktı; bu dönemde, önce Fransa’da ve ardından da İngiltere, İtal­
ya, İspanya ve A lm anya’da olmak üzere, geçiş aşaması ve erken dönem
gotik üsluplarıyla inşa edilmiş pek Çok kilisenin bir özelliği olmuştu.103
Mağrur Aziz Bemard (Clairvaux başkeşişi, Papalık hocası, Avru­
pa’nın en büyük manevi gücü) ile münzevi Suger (St Deniş başkeşişi,
Abelardus’un halefi, kraliyet danışmanı ve Fransa’nın en büyük siyasi
gücü) arasındaki karşıtlık, ilahi olana yakarışa ilişkin farklı anlayışlar
(aracı olarak kelamı ve nesneyi kullananlar) arasındaki, tefekkürü sa­
vunanlar ile eylemi savunanlar arasındaki, kendi nefsinden feragat
edenler ile lükse dalanlar arasındaki süregiden mücadeleyi temsil edi­
yordu. Suger, başkeşişliğinde bürokratik bir anlamda reforma giderek,
Galyalılarm havarisi Aziz Denis’e adanan kiliseyi yeniden inşa etmek
için gereken parayı biriktirmeye yardımcı oldu; bu kilise Avrupa’daki
ilk büyük gotik yapıydı ve Aziz Bem ard’m onayladığı sade romanesk

100. Randall 1966.

101. Panofsky 1970: 162.
102. Panofsky 1946: 47-9.
103. Cowen 1979: 8.

220
 Ortaçağ Batı A vrupa'sında Oülûn Geri Dönüşü

üsluptan oldukça farklı bir tutumla süslenmiş ve aynntılandırılmıştı.

Aziz Bernard şunları yazmıştı: “Ama îsa adına bizler, güzellikle parla­
yan, kulakları büyüleyen, hoş koku yayarak haz veren, beğenileri tat­
min eden, dokununca memnuniyet veren her şeyin pislik olduğuna
hükmettik; sorarım size, bu gibi şeyler aracılığıyla kimin dindarlığını
teşvik etmeyi hedefliyoruz.”"* Devam ederek şu soruyu soruyor: “Al­
tının mabette ne işi var?” Suger ise tamamen zıt bir görüşe sahiptir ve
kilisesini, Tanrı ve azizler onuruna, mevcut her türlü lüksle süslemeye
çalışmaktadır. Areopagus’ üyesi Dionysus’un İskoçyalı John tarafından
tercüme edilen yazılarını izleyerek, manevi olana ancak maddi olan
aracılığıyla ulaşılabileceği görüşünü kabul ediyordu. Sonuç olarak, bü­
tün bir maddi evren büyük bir “ışık” haline gelmektedir;105 büyük kili­
sesinin boyalı pencereleri anlayışa giden yolu açtıkça, nesneler kelamı
sembolize etmekte, kelamı aydınlatmaktadır. Burada sorun bir kez da­
ha, manevi olanla iletişim kurma meselesiydi.106
Dolayısıyla, gülün geri dönüşünün ideolojik bir karşılığı vardı. XII­
I. yüzyıl filozoflarının Aristotelesçiliğine karşılık geliyordu; bu yakla­
şımda nominalizm, “somut olanın gözlemini ve ampirik bilgisini yeni­
den tesis etmektedir. Aquinolu Thomas. Roger Bacon ve Occamlı Wil­
liam, teolojik düşünceyi duyu ve doğa deneyimiyle uzlaştırmıştı”.101
Böylece. ilahi varlık, giderek kendi yarattıkları yoluyla kavranmakta­
dır; bu, hem kilisenin kendisi tarafından haklılaştırılan hem kutsal ola­
nın doğrudan temsillerine karşı artan antipatiyle uyumlu olan bir yarı-
dünyevileşme süreciydi.
Bu dönemde, bitkiler hakkında akademik çalışmalar da geri dön­
müştü. Anglosakson bitki kitaplarının arttığını, hatta o bilgiyi muhafa­
za ettiğini söylemek zor olsa bile, botanik hakkında yazılı çalışmalar
ortaçağda Avrupa’sında tamamen yok olmamıştı. XIII. yüzyıl, Need-
ham’ın, “Latin B atı’nın tek botanik teorisi” şeklinde tarif ettiği, Re­
gensberg piskoposu Albertus M agnus’un De vegetabüibus (yak. 1265)
adlı eserinin ortaya çıkışına şahitlik etti. Bu çalışma, sözde-Aristote-
lesçi bir inceleme olan ve şimdi Şamlı Nicolaus’a (M.Ö. I. yüzyıl) at­

104. Alıntı yapılan yer: Panofsky 1946: 15.

* Antik A tina'da yüksek hukuk m eclisi, (ç.n.)
105. Panofsky 1946: 19-20.
•06. Am a o kilise inşa edilirken (ki Batı m im arisinin bir yüzyıldan fazla izleyeceği yolu be­
lirlemişti), bizzat S uger’in kendisi, bir yandan yaratırken öte yandan yok ediyordu; Panofsky
Ou projeye, “yıkıcı biçim de yaratıcı olan girişim " adım verm işti. Çünkü, “ yeni ışık”a yol aç­
mak için, eski Karolenj yapıyı neredeyse tam amen ortadan kaldırmış ve bu yıkım ı. Cisterci-
ünı Püritenliğine karşı kalem e aldığı yazılarda savunmuştu.
•07. Sterling 1985: 7: alıntı yapan: Tapie 1987: 23.

221
Çiçeklerin Kiiltiirii

fedilen De plantis'e çok şey borçluydu; De plantis, A vrupa’ya bu dö­

nemde Arapça tercümeler yoluyla giren ve sonunda Latince’ye aktarı­
lan pek çok klasik çalışmadan biriydi.108 Bununla birlikte, en büyük
ilerleme daha sonra. 1475’te Konrad von Megenberg’in (1309-74) da­
ha önceki eserinin basılmasıyla gerçekleşti; M egenberg’in eserinin bü­
yük bir kısmı ise Belçika’dan Cantimpreli Thom as’ın (1201-63) eski
Latince metinlerinin bir tercümesiydi.109 İngiliz Bartholomevv’in 1250
civarında yazılmış olan bir çalışması, yüz elli dört bitkilik bir liste ve­
riyordu; bu eser nihayet 1470 civarında, Konrad’ın eserinden kısa sü­
re önce basılmıştı. Ama Konrad’m eserinin başlıca başarısı sözel değil
görseldi; çünkü tahta baskı resimler içeriyordu ve bunlar muhtemelen,
“süsü değil de tanıtmayı” hedefleyen ilk örneklerdi.11“ Bu eserden son­
ra, kısmen B izans’ın çöküşüyle birlikte klasik bilginin yeniden topar­
lanmasının, kısmen de “yeni kullanılmaya başlanan, Çinlilerin icat et­
tiği baskı tekniğinin sunduğu çok geniş imkânların” teşvikiyle, “her
şey daha hızlı gerçekleşti”.111 Yazılı dil başka pek çok çağdaş bilgi sis­
teminin gelişmesi için zaruriydi; ama dış dünyadaki nesnelerin tanın­
masına dayanan botanik ve diğer doğa bilimleri için fiziksel temsil de
çok önemliydi. Bütünün ve parçaların gerçekçi temsillerine kıyasla,
sembolik anlam ve dekoratif tasarım daha az ilgi görüyordu. Ç in’de,
IX. yüzyılda baskı tekniklerindeki gelişmenin ardından, benzer ilerle­
meler yaklaşık dört yüzyıl önce gerçekleşmişti. Bu açılardan, ortaçağ
ve Rönesans Avrupa’sı Ç in'e ve kendi geçmişine yetişmek zorunday­
dı. XIII. ve XIV. yüzyıllarda şekillenmeye ve. Avrupa’nın dört bir ya­
nma yayılmaya başlayan botanik bilgisindeki ilerleme, bahçelerin ve
çiçek yetiştiriciliğinin gelişmesiyle yakından bağlantılıydı. Zira. “XIV;
yüzyılda, Kuzey Avrupa’da çiçeklerle dolu pek çok cennet bahçesi,
önceki onyıllarda yapılan İtalyanca botanik çalışmalarına özellikle
borçluydu.”112
Çiçekler sadece botanikle ilgili metinlerde boy göstermiyordu; XII-
1. yüzyıldan itibaren mimari dekorasyona da girmişlerdi. Taş, tahta ve
metallerde doğa tasvirleri teşvik ediliyordu. Kuzey Fransa kentlerinde­
ki katedraller, dekorasyonlarını “doğrudan doğadan” alıyorlar ve sütun
başlıklarına pek çok türde çiçek ve yaprak dahil ediyorlardı.115 Lisie-

108. A rber 1938: 4; ayrıca bkz. Reeds 1980 ve Stannard 1980.

109. Konrad von M egenberg ite Cantim preli T honıas’ın eserleri arasındaki ilişki üzerine bkz.
Brückner 1961.
110. Needham 1986: 4.
111. Needham 1986: 4.
112. Pearsall ve Saller 1973: 60.
113. Evans 1931: i. 42.

222
 Ortaçağ Batı A vrupa'sında Gülün G eri D önüşü

ux'daki Aziz Petrus Kilisesi’nde (yak. 1200), “aşağı yukarı natüralist

tomurcuklar”, birbirine yakın romanesk yaprakların içine sokuluyordu.
Daha sonra Laon ve Rouen katedrallerinde hayat buluyorlar, çok daha
natüralist bir hale geliyorlardı; Notre Dame’da, kırlangıçotu yaprakları
ve aslanağzı çiçekleri motifleriyle birlikte birsuteresi, friz oluşturuyor­
lardı. İlk safhalarda, yapraklar ve çiçekler ortaçağ bahçesinin küçük
bitkilerine aitti ve daha eski dönemlerdekilere kıyasla çok daha geniş
bir repertuar oluşturuyorlardı: hasekiküpesi, çuhaçiçeği, düğünçiçeği,
sardunyalar, menekşe, bıldırcınotu, bezelye, sedefotu, süpürgeotu. saf­
ran, inciçiçeği ve birçok dere kenarı bitkisi; eğreltiotu, sinirotu, yabani
danaayağı, tere, nilüfer, yonca ve geyikdili. Yüzyıl ilerledikçe, Cham-
pagne’deki bütün bahçe bitkileri dekoratif formlarda temsil edilir ol­
muştu. Rheim Katedrali’nin sütun başlıklarında, gül de dahil olmak
üzere otuzdan fazla türde bitki motifi oyuluydu. Formel rinceau ya da
yaprak geleneği kaybolmuş, basit yapraklar ve çiçek hatları “taşın üze­
rine konmuşçasına” oyulmaktaydı.1“1 Natüralist üslup Kuzey Fran­
sa'dan İngiltere’ye sıçradı ve burada, akçaağaç, şeytanşalgamı (Cocur-
bitacene), kırlangıçotu, alıç, hasekiküpesi ve pek çok başka bitki ve çi­
çek kullanıldı. Dinamik gotik mimarinin yaratıcıları, “sütun başlıkları­
nı doğal bitkilerin yaprakları ve dallarıyla, duvarlarını ise çiçek ve
meyve bahçelerinde yetiştirilen bitkilerle süslüyorlardı”."5 Artık sade­
ce, bir önceki oymacıdan kopyalanan klasik sütun başlıklarının formel
dekorasyonunu görmüyoruz; bunların yanı sıra, ıslah edilmiş çevrenin
(en azından manastırlara ve krallıklara ait olan alanlarda) hâkim özel­
liği haline gelmiş olan bahçelere dayalı motiflerle de karşılaşmaktayız;
bu bahçe tipi, Albertus M agnus’un tarif ettiği gibi, sadece faydacı ihti­
yaçları değil; görme ve koku alma zevklerini de hedefliyordu."6
Benzer bir “natüralizm” görsel sanatlara da dokunmuştu. Bizanslı
öncüllerin önemli ölçüde benimsendiği XII. ve XIII. yüzyıllar. Batı ge­
leneğinde manzaranın yeniden ortaya çıkışına şahit olmuştu.117 Daha
114. Evans 1931:1.47. E lv ’deki Lady şapelindeki yapraklı sülün başlıktan 1321-49 arası dö­
neme aittir.
115. A lbeni Magni ex ordiııe praedicaıomnı. D e vegetahilibus libri Vıı.hisıoriae naturalispars
« ///. Editionem eriticam ab Em csto M eyero coeptanı. absolvit Carolus Jessen. Frankfurt anı
Main, 1982 ( 1867), s. 636. Sunt autem quaedam utilitaüs non magnae aut fnıctus loca, sed ob
delectaıionem parala... haec autem sunt, quae viridantia sive virdaria vocantur. Haec autcm.
9uia ad deleetationem duorum maxime sensuum praeparantur. hoc est visus et odoralus...
116- Alberti Magni ex ordine praedicatom m. De vegelabilibııs libri VII. hislariae naturalis
Pars XVIII. Editionem eriticam ab Emesto Meyero coeptam . absolvit Carolus Jessen. Frankfurt
nnı Maiıı. 1982 (1867). s. 636: Sunt autem quaedam utililatis non magnae aut fnıctus lota, sed
ob deleetationem p arata... haec autem sunt, quae viridantia sive virdaria vocantur. Haec autem.
Muia ad deleetationem duorum maxime sensuum praeparanlur, hoc esi visus et odoratus...
117. Pearsall ve Salter 1973: 30.

223
Çiçeklerin Kültürü

Resim 5.5. L a fâ re t. gotik d uvar örtüsü, yak. I5(X) (Özel koleksiyon. Paris: K jellberg 1963:
 Ortaçağ Batı A vrupa'sında Gülün Geri D önüşü

önce gördüğümüz gibi, sözünü ettiğimiz dönemden önceki yüzyıllar,

“Avrupa’nın diğer yerlerinde olmayan bolca fiziksel kanıtın” göz
önünde olduğu İtalya’da klasik etki taşıyan bazı örnekler hariç tutulur­
sa, resim ve şiirde manzara adına çok az şey üretmişti. Buna karşılık,
ortaçağ edebiyatındaki eğilim ‘’manzarayı tamamen cennet ve cehen­
nem sembolleri şeklinde kutuplaştırmak” yönündeydi; İrlanda ve İrlan-
da-Sakson sanatı “hiç natüralist değildi”. Sadece Bizans geleneği, daha
sonraki dönemlerdeki canlanma için klasik manzara geleneğinin bazı
“kurutulmuş kalıntılarını” sunuyordu; öte yandan, hem dekoratif tema­
lara hem bahçelerin kendisine katkıda bulunmuş olan Sicilya’daki
Araplar ise “Oryantal temsil karşıtı geleneğin tüm Doğu Hıristiyan sa­
natındaki potansiyel mevcudiyetinin” hatırlatmışıydılar.118
XIII. yüzyılın ikinci yansında, I. Edward ve eşi için yazılmış olan
Mahşer' el yazmasının tezhipçileri, esere tek tek ağaçları dahil etmişler­
di. Sivil nakışçılıkta, kabartması yapılan orman bitkileri özellikle aranı­
yordu. Ortaçağın sonlarında, giderek artan miktarlarda yerlere serilen
(tapisseries) ve duvarlara asılan halılar (tapis sarrazinois, “Sarazen ha-
lılan”), İran geleneğinde olduğu gibi çiçeklerle kaplanıyordu (Resim
5.5.). Ortaçağ Avrupa’sının edebiyat ve sanatında, Cennet temsilleri,
dünyevi Aden Bahçesi’nin ve semavi cennet bahçesinin temsilleri, man­
zaraya çiçekleri dahil etme vesileleri olarak değerlendiriliyordu.
Bu gelişmede, cennet anlayışında gömülü olan farklı imkânlar için
net bir kronoloji yoktu. Daha önceki Hıristiyan yüzyıllarda alegorik
ifadeler hâkimdi; ortaçağın sonunda ise daha somut örnekler boy gös­
teriyordu.

Uygulamada Çiçekler

Çiçeklerle dolu olduğu düşünülen cennet anlayışı, çiçeklerin kendi­

lerini yetiştirmeyi de teşvik etmiş olabilir; çünkü manastır bahçeleri ay­
nı zamanda, deneysel türde bir yoğun bahçeciliğin uygulandığı yerler­
di. Bununla birlikte, manastırın bitişiğinde olan ve cennet bahçesi ola­
rak bilinen yerde de bazı çiçekler oluyordu; Bizans kilisesinden etkile­
nen bu bahçe tipi, pagan tanrılara adanmış heykeller içeren Yunan bah­
çesinden ya da budama sanatına dayanan Roma bahçesinden ziyade,
Iran bahçesiyle klasik avluyu birleştiriyordu."9 Ama bu gelişme erken
118. Pearsall ve Salter 1973: 33, 41. 44; bu açıdan. İzlanda destanları, A vrupa’daki diğer
ortaçağ edebiyatına karşıt bir konumda bulunuyorlardı.
* Incil’in son bölümü (ç.n.)
119. McLean 1981: 126.

225
Çiçeklerin Kültürü

sayılmazdı; çünkü “cennet” [“paadise”] teriminin İngilizce’deki ilk

kullanımı M.S. 1000 civarındaydı.120 Manastır bahçelerinin ekimi hiç­
bir zaman geleneği takip etme meselesinden ibaret değildi, işin içinde
yenilik de vardı. Karmaşık aşılama teknikleri benimsenmiş ve gelişti­
rilmişti; Romalılar döneminde olduğu gibi kilise egemenliği altında da,
buğday ve üzüm yetiştirmek (ekmek ve şarabın asli unsurları) giderek
daha kuzeye kaydırılmış ve bu süreçte de yeni iklimlere ve farklı top­
raklara uyum sağlam ıştı.121
Daha sonraki dönemlerin manastır bahçesi, gerek aharın ve kilise­
nin süslenmesi gerek tıbbi, manevi ve estetik amaçlar için kullanılan çi­
çekler de dahil olmak üzere her türlü bitkiyi içeriyordu. Bahçe hem bir
güzellik hem huzur yeriydi; çiçekleri ayinlerde, rahipleri taçlandırma-
da,'22 m um lan ve mabetleri süslemede kullanılır olmuştu. Böylece, sa­
dece manastırlar için değil, kiliseler ve şapeller için de talep ediliyor­
lardı; bir kısmı ise önemli günler için satın alınıyor ve sivil bir pazar
oluşturuyordu.
Bu durum, batini tefsir [anagogicalj düşüncesiyle uyumluydu; XII.
yüzyılın sonlannda Mende piskoposu olan Durandus, bu yaklaşım için­
de, çiçekleri iyiliğin amblemleri olarak görmüş ve paskalyadan önceki
pazar gününde insanların kendilerini çiçeklerle, zeytin dallarıyla ve
palmiyelerle süslemeleri gerektiğini öne sürmüştü; çiçekler İsa’nın er­
demlerini, zeytin onun barış getirici rolünü, palmiye ise zafer işaretini
simgeliyordu.'23 Gelişen bu sembolizm, başta okuryazar olmayanlar
için olmak üzere kilisenin öğretilerini anlamanın bir aracıydı. Diğerle­

120. V ulgata'da m evcuttu ve Ags. İncil 'inin Aziz Luka (23-43) tercüm esinde görülmektedir.
Eski İngilizce’de terim , neorxna wang'tit (toprak); The P hoenix'K olduğu gibi. İngiltere’de.
parvis terim i, kiliseye ait etrafı çevrili bir alan anlam ına gelen bir XIV. yüzyıl kullanım ıydı
(Latincedeki parvisus ise XIII. yüzyıl); bu bir çitli alan, kem eraltı ya da kilise önündeki bir
sundurm ada olabiliyordu; özellikle Aziz Pavlus kilisesinde bu arada avukatlar toplanıyor.
Nötre D am e’de ise kitap satılıyordu (Bkz. Chaucer, Prologue to the Canterbury Tales.
A.310, “hukuk kom iseri” hakkında). M etindeki benim ifadem öneri niteliğindedir, zira ne
M iddle English ne de O xford English Dictionary, bir m anastır bahçesi şeklindeki cennet an­
layışına dair herhangi bir kaynak zikretm ektedir; am a daha sonra bu sivil bahçeler için kul­
lanılmıştır.
121. İlk dönem lerde m anastır çiçek bahçelerinin önde gelen özelliklerinden biri, İngiltere’nin
1. Heııry’si’nin, müstakbel eşi Eadgyth ya da M atilda’nın eğitim gördüğü m anastıra yaptığı
ziyarete dair hikâyede o n ay a çıkar. Eşinin teyzesi olan m anastır başrahibesi kralın şövalye­
lerinin geldiğini görünce şaşırm ıştı: am a kral, “güllere ve diğer çiçek açan otlara bakmak is­
ter gibi", sessizce bahçeye (claustrus) girmişti. A ınhersı 1896: 7. Migne, P alrologiae cursus
completes, CLIX -CLX , xii, Eadmes. s. 427.
122. Bu törenlerde rahip, “coronae sacerdoıales"le taçlandırılırdı.
123. Haig 1913: 17. O rtaçağda İngiltere’de söğütlere zam an zaman “palm iye" dendiği olur­
du. Öte yandan, “palm iycci" Ipalm er], Filistin’e hacca gitm iş olan kişiydi (Anon. 1863: 214.
216).

226
 O rtaçağ B atı A vrupa’sında Gülün G eri Dönüşü

ri içinse, çiçekler ve bitkiler iyi ve kötü olarak, insanlara faydası olan­

lar ve olmayanlar diye ayrılıyordu. Böylece çiçekler ek sembolik an­
lamlar ve kilise ayinlerinde yeni kullanımlar ediniyorlardı. 1366 yılma
gelindiğinde, İsa’nın Miracı yortusuna “gül festivali” dendiğini duyma­
ya başlıyoruz; gerçi bu tanımlama, kilise uygulamaları Roma festival­
lerinin bazı lüks özelliklerini edinmeye başladığı bir zamanda. Hamsin
yortusu için daha sık kullanılıyordu.1’4 Bu yortu esnasında, özellikle
Fransa’da, Kutsal R uh’un inişini sembolize etmek için çok sayıda çi­
çek, Elagabalus tarzını çok andırır bir biçimde, yüksek bir yerden yere
saçılıyordu. Aynı zamanda trompetler çalıyor ve güvercinler cennete
doğru [gökyüzüne] uçuruluyordu. XV. yüzyıla gelindiğinde, paskalya­
dan önceki pazar günü için şimşir ve palmiye, paskalya için katırtırna­
ğı, Katolik yortusu [Corpus Christi] için çelenkler (ya da güller), 11
Haziran’daki Aziz Barnabas yortusu için yine çelenkler, yaz ortası için
huş ağacı ve Noel için çobanpüskülü ve sarmaşık satın alındığını gös­
teren kayıtlar vardır.125 Bazı yerlerde böylesi âdetlerin Reform’dan son­
ra da devam ettiği görülmektedir.'“
Bu tür pek çok ritüeli Katolik kilisesi benimsemişti. İtalya’da kırmı­
zı güller kullanılıyordu ve dolayısıyla da paskalyadan sonraki yedinci
pazar günü yortusuna [Whitsuntide] Pasqua rosa adı veriliyordu. Bu­
nunla birlikte, bu ayinin istismar edilmesi onun kilise tarafından yasak­
lanmasına yol açmıştı; ama immissio florum Sicilya’daki M essina’da
XIX. yüzyıl ortalarında hâlâ yerine getiriliyordu.127 Almanya’da ise
paskalyadan sonraki yedinci pazar günü yortusunda şakayık kullanılı­
yordu ve Pentecost Gülü (Pfingstrose) olarak biliniyordu. Diğer ayin­
lerde de gülün yeri vardı; örneğin Hollanda’da Aziz Yuhanna yortusu,
Belçika'da Aziz Petrus yortusu. Rom a’da 6 Ağustos’ta, Santa Maria
Maggiore’nin çatısından, bazilikanın kuruluşunun anısına, beyaz yase­
minler yağıyordu.128 Mayıs ayı (M eryem ’in ayı) hem sivil hem dinsel
alanda, çiçekli kutlamalar için özel bir zamandı. İtalya’da bu ay boyun­
ca dua odaları ya da tuvalet masalarında güller bulundurulur, hizmetçi­
ler bile kendi odaları için güller satın alırdı.
Yortu günlerinde kiliselerde çiçeklerin yanı sıra çelenkler de yaygın
bir şekilde bulunurdu. 1405’te Londra’daki Aziz Pavlus Kilisesi’nin
piskoposu, Aziz Pavlus’u Anma gününde kırmızı güllerden yapılma bir
124. Joret 1892: 393-4.
125. Nicols, Extracts fro m Churchwardens' A ccom pts, 1797, alıntı yapan Lambert 1880:
816 .
126. Cole 1659. alıntı yapan A m herst 1896: 19.
*27. i. P. M igne, Encyclopédie théologique, 1944.C. 8, Pentecôte, 1010.
*28. Lambert 1880:810-11.

227
Çiçeklerin Kültürü

taç (garlandis de rosis rubris) giyiyordu ve bu İngiliz âdeti kıtadan ge­

len ziyaretçilerin dikkatini çekmişti.129 Almanya, Fransa ve İtalya’da,
Katolik yortusu töreninde pek çok katılımcı kırmızı güllerden yapılma
taçlar takıyordu. Güller din adamları tarafından başka ritüeller esnasın­
da da takılıyordu; örneğin N ola’da, piskoposluk bölgesine ait rahipler
piskoposa yıllık hürmetlerini sundukları zaman, kentin saygıdeğer ka­
dınlarına taç dağıtılıyordu.

D in sel S em b o liz m

Durandus’un anlayışı, çiçek kültüründeki bu gelişmenin, öncelikle

çiçeklerin resimler gibi eğitsel amaçlarla kullanıldığı dinsel alanda ol­
mak üzere, sembolik bir yönü olduğunu vurgulamaktadır. Kilise mima­
risinde bu sembolik unsur, Tanrı’nın Annesi’ne sunulan sadakat konu­
sunda özellikle ayrıntılıydı. Bir bakirenin etrafı çevrili bir bahçe içinde
çiçek olarak tasvirine Rom a’nm yanı sıra eski İsrail’de de rastlanıyor­
du.13" Ortaçağ A vrupa’sının sanat ve edebiyatında Meryem Ana, bazen
etrafı çevrili bir bahçe olarak, bazen de o bahçedeki bir gül olarak tas­
vir edilmiştir; o, dikenleri olmayan bir güldü (çoğunlukla beyaz bir
gül).131 Roma tanrıları için çok önemli olan gül, karmaşık ve aslında çe­
lişkili bir karakteri olan bir sembole dönüştürüldü. Dindışı bağlamlar­
da ise, kırmızı gül ilkbaharın ve aşkın işaretiydi; ama aynı zamanda ila­
hi kurbanın ya da şehidin kanını temsil ediyordu ve dikenlerinden do­
layı ölümün de simgesiydi. Hıristiyan şairlere göre, “M eryem ’in anne­
liği tüm cenneti ve dünyayı rahminde, tek bir yuvarlak gülün içinde ta­
şımıştı”.132 Çiçek imgelemi tek bir noktayı vurgulamaktan ziyade kap­
sayıcı bir nitelikteydi; çünkü Meryem Ana ay m zamanda bir zambak ve
menekşe olarak görülüyordu. Öte yandan İsa’nın kendisi de, üzerinde
kendi kan lekesi olan kırmızı bir gülle temsil ediliyordu; bir hikâyeye
göre bu gülü, bir çelenk içinde, onu sevgide üstün tutan sultan’ın kızı­
na sunmuştu.133
Meryem Ana canlı çiçeklerle çok farklı bir biçimde de özdeşleştiril-

129. Lam bert 1880:816-17.

130. Liltlevvood 1987.
131. Joret 1892:249.
132. McLean 1981: 128-9.
133. Jorel 1892: 244-5; ayrıca bkz. Tapid 1987: 26.

228
 Ortaçağ Batı Avrupa sında Gülün Geri Dönüşü

mekteydi. Nasıl bahçeler manastırların içine sokularak “Hıristiyanlaş-

tınlm ış” ise, çiçekler de “Hıristiyan adları” alarak vaftiz ediliyorlardı.
Kadifeçiçeği [marigold], XI. yüzyılda inanç alanındaki popülaritesinin
yükselişinden sonra Meryem Ana’yla ilişkilendirilen pek çok çiçekten
biriydi. Büyük katedrallerde, kutsal Meryem Ana heykellerine sık sık,
minnettar yalvaranlar tarafından sunulmuş olan kıymetli kaftanlar giy­
diriliyordu; bu giysiler dönemden döneme değişiyordu ve Bizim Ana­
mız figürü törenlerde taşındığında özellikle zengin hale geliyordu. Bu
heykellere giderek daha fazla çiçek sunuluyordu.
Yabani çiçekler çok daha kapsamlı bir yeniden adlandırılma süre­
cinden geçmişlerdi; çünkü ad değişikliği yabani çiçekleri hem daha az
pagan hem “büyüyle ilgili” tedaviler için daha zor bulunur kılıyordu.
Aynı zamanda, kırsal alandaki din öğretmenleri, metinlerinin illüstras­
yonları olarak çiçekleri kullanıyor, sanatta ve edebiyattaki sembolik
kullanım tarzlarında onları kilise içindeki ayinlere taşıyorlardı. Bu şe­
kilde, kilisenin ve insanların, dinin ve popüler kültürün ortak eylemi
Meryem A na’yı yol kenarı bitkileriyle kaplıyordu. Artık sık sık
“Ana’nm [Lady’s] şusu ya da busu” gibi adlarla anılan bu çiçekler es­
kiden “Bizim Anamız’m” çiçekleriydi; ama Reform döneminde bu ad­
lar “Papalığa özgü saçmalıklar” olarak nitelendirildi ve dinsel anlamla­
rı silindi.134 Liste gayet uzundu ve daha sonra meydana gelen bu deği­
şiklerden önce:

Siyah akasma [tamus communis], tespih duası

Arslanpençesi, Anamızın [Our Lady’s] örtüsü
Gündüzsefası, Anamızın gece başlığı
Kuşyemi çiçeği, Anamızın kurdelesi
Keçisakalı ya da erkeçsakalı. Anamızın kuşağı
Şeytansaçı, Anamızın danteli
Gazelboynuzu ya da gazelboynuzu, Anamızın terliği
Guguk çiçeği, Anamızın önlüğü
Çançiçeği, Anamızın yüksüğü
Yüksükotu, Anamızın eldiveni
Saksıgüzeli, Anamızın parmağı
Yabani orkide. Anamızın buklesi
Çuhaçiçeği, Anamızın anahtarı
Deniz lavantası. Anamızın yastığı
Semizotu. Anamızın torbası
Çuhaçiçeği, Anamızın şamdanı
Mührüsüleyman, Anamızın mührü
134. Aynı şey. R eform ’dan önce hüsniiyusuf (Sweet W illiam , “Sweet Saint W illiam”) için
de geçerliydi.

229
Çiçeklerin Kültürü

Akasma, Meryem’in kameriyesi

Yersarmaşığı. Madonna otu
Nane, Herbae Sanctae Mariae
Maydanoz, Anamızın asması
Sığırkuyruğu, Anamızın gözyaşı
Akzambak, Madonna zambağıydı.

Hem bahçelerde hem tarlalardaki bu çiçekleri yeniden adlandırıla­

rak, yeni imanın yörüngesi içine sokuluyorlardı.13’

G ündelik Y aşam da Ç içekler

Çiçek kullanımı ve çiçek sembolizminin gelişimi sadece dinsel bağ­

lamla sınırlı değildi, sivil hayatta da vuku bulmuyordu; bunun bazı
emarelerine şiirde rastlamak mümkündür. XII. yüzyılın Carmina Bura­
na dönemine gelindiğinde, gerek yabani gerek bahçe çiçeklerinin top­
lanmasına, sevgilinin odasına çiçek ve yeşil ot saçılmasına, âşığa kır­
mızı bir gül verilmesine dair referanslara ve hepsinden önemlisi de ilk­
bahar çiçeklerinin aşk, güzellik, dans etme ve yeşil yapraklarla özdeş­
leştirilmesine rastlıyoruz:

Buraya bakireler gelir,

Çiçeklerle taçlanmış bakireler.136

Bu, aristokrat yaşamında zevk bahçesi anlayışının net bir şekilde or­
taya çıktığı dönemdir. Arthur dönemi romanslarından Erec and E m ­
de'de., daimi bir çiçek ve meyve bahçesi vardır; bu bahçenin duvarları
yoktur; ama “dört bir yanından havayla çevrilidir, içine hiçbir şey gire-
mesin diye” (5739. dize). Bununla birlikte, kral ve Erec “büyük zevk­
lerini” tatmak için atlarını bahçenin içine sürerler ve onları bir insan
güruhu takip eder. Daha dünyevi bir hazzı ise Cliges sunmaktadır. Fe-
nice, sevdiği kadına şöyle der: “İçinde bulunmaktan zevk duyabilece­
ğim bir bahçe bana çok iyi gelirdi.” Bir bahçe yaratılır ve sevişmek için
beraberce oraya giderler; ama kuş avlamak için orada dolaşan bir şö­
valye olan Bertrand tarafındım çırılçıplak yatıyor halde bulunurlar
(6347. dize ve devamı).

135. M eryem [Mary] çiçeklerinin bir listesi için bkz. Anon. 1863: 234 vc bilhassa Prior
1863. '
136. A cies virginea/redim ita flöre. W addei 1929: 209. 217. 236-7, 251, 253 (“Bu gölü ken­
dine al").

230
 Ortaçağ Batı A vrupa'sında Gülün G eri D önüşü

Çiçeklerin başlıca kullanımlarından biri taçlar, yani yapraklar ya da

çiçeklerden yapılına çelenklerdi; bu kullanım en parlak dönemini XII­
I. yüzyıl başlarıyla XV. yüzyılın ikinci yarısı arasındaki dönemde ya­
şadı (gerçi Alm anya’da daha erken başladığı görülmektedir).157 Bu taç­
lar bazen, şövalye tolgası gibi mevcut bir başlığın üzerine kondurulu­
yordu; ama o zaman da yine, çiçeklerin tutturulabileceği, söğüt ya da
kamıştan esnek bir yapraklı dal ya da sapa gereksinim duyuluyordu.
Renart’m Galeran adlı eseri gibi Fransızca romansların, çiçeklerin
nakşedildiği kahraman elbiselerini ve de kahramanın taktığı çiçek taç­
larını betimlemeleri XIII. yüzyıla rastlar.158 Kuzey Fransa’dan Adam de
la Halle’nin Le Jeu de Robin et de Marion (yak. 1283) adlı oyununda,
kadın kahraman, çoban kraliçenin “geleneksel” tacı olan bir chapelet
de fleurs giymektedir; daha sonra bu tacı, sevginin bir göstergesi ola­
rak aşkının başına koymaktadır.1511 Pek çok törende insanlar chapeau
ya da gül taçlan takıyorlardı; rahibeler geçit törenlerinde, kızlar evlen­
diklerinde. Alm anya’da düğünlerde böyle bir uygulamanın kökenleri
X. yüzyıla kadar geri gidiyordu, ama Rönesans’tan sonra güllerin yeri­
ni portakal çiçeğinden yapılma taçlar almıştı; kınnızı güllerin XVIII.
yüzyıla değin kullanılmaya devam ettiği Rusya bu duruma bir istisna
oluşturuyordu.140 Bakire olmadıkları bilinenler hasır taçlarla idare et­
mek zorundaydı, evli kadınların ise zaman zaman başka başlıkların
üzerine taç taktıkları oluyordu.
Erkekler de çiçek ya da yaprak taçlan takıyorlardı. Bunlar, çiçek
demetleri tutturulmuş yeşillikler ya da otlar içeren “taçlar”dı. Çoğun­
lukla soylular tarafından takılan, çiçek ve yapraklardan yapılma böyle-
si taçlarda, sedefotu, nane ve pelin gibi hoş kokulu otlar bulunuyordu.
Galeran'da, menekşe ve güllerden yapılma bir taç giyen genç bir adam

137. Çelenkler Chansons de gestes ve ilk rom anslarda zikredilmiyor. Ne Marie de France’da
ne Chrétien de troyes’de var; gerçi İkincisi, altın ve m uhtem elen kıymetli taşlardan yapılm a
bir çiçek tacının kullanım ım betim lemekledir. Kısa süre sonra. Roman de la Rose adlı ese­
rinde Jean Renart (D aha çok G uillaum e de Dole adıyla bilinir) üç yerde ''şapel" çiçeklerin­
den bahseder. R cnart'm Rom an de la Rose eseri spesifik çiçek adlan verm ezken. G uillaum e
de L orris'in daha sonraki Rom an (yak. 1280) eseri hep güllerden bahsetmektedir: öte yan­
dan. Jean de M eung'un m asalı tam amladığı dönem de, çelenk ve gülün önemleri daha azdır.
Bununla birlikte, hem ipeksi ve altınsı çiçeklerden hem umumi hamam da takılan çiçek taç­
larından bahsedilm ektedir (Planche 1987).
138. Lyons 1965; 72.
139. Axton ve Stevens 1971: 262. 272. Aynı jest Galeran ân da vardır.
’ Başa takılan çelenk, taç anlamındaki İngilizce “ehaplet" sözcüğünün Fransızca karşılığı.
(Ç.n.)
140. O xford EngUsh D ictionary'ye göre, bu uygulam a İngiltere'ye Fransa'dan ancak
1820'lerde ulaşmıştı.

231
Çiçeklerin Kültürü

vardır ve bu tacın nasıl muhafaza edileceğine dair özel tarifler verilir.

Floransa’da, yeşilliklerden yapılma taçlar vicedomiııi, yani piskoposlu­
ğun din adamı olmayan gardiyanları tarafından, piskoposun kendi ken­
tine girişinin ilk iki günü boyunca takılıyordu; bu örneğe dair ilk ayrın­
tılı anlatı 1286 tarihlidir.'41 Lanceloı de L ac'da, müstakbel şövalye, her
sabah yastığının üzerinde, sütannesi tarafından konmuş, kırmızı güller­
den yapılma bir çelenk bulur.142
Ama kullanımları soylularla ya da yetki sahipleriyle sınırlı değildi.
Chaucer’in Canterbury Tales eserinde, sarhoş ve zampara Summo-
ner’m başında bir “taç” vardı (666. dize). The Knightes Tale'de ise
(1505-8. dizeler) Arcite, mayıs ayını ormana gidip hanımeli y a d a alıç­
tan bir “çelenk” yaparak kutlar, Emelye ise “başına takacak narin bir
taç” yapmak için bahçe çiçekleri toplar. Ulak ya da masada eti kesici
[carver] gibi bazı hizmetçiler bile efendileri için taç takarlardı.143 Ama
öncelikle âşıklar ve aşk tanrıçası tarafından takılıyorlardı (The Knigh­
tes Tale, 1962. dize). Nihayet danslara götürülüyor ve hediye olarak
kullanılıyorlardı.
Aym anlayış içerisinde, çelenkler popüler oyunlarda, danslarda ve
şiirde galip gelenlere ödül olarak verilmekteydi ve bu uygulama Al­
m anya’da XVI. yüzyıla değin devam etm işti.144 Ama aynı zamanda, bir
ödül ya da aşk simgesi olarak gül tacı, itaatin göstergesi olarak alt sta­
tüdeki biri tarafından üst statüdeki birine de sunulabildiği gibi feodal
borcun ya da kiranın (cens) bir parçası olarak da verilebiliyordu. Bu
uygulamanın örneklerine 1124’ten itibaren Fransa ve İngiltere’de rast-
lanmaktadır145 ve XIV. ve XV. yüzyıllarda özellikle yaygın hale gel­
mişlerdir.144 Her iki ülkede de sözleşmeler, kira açısından karabiber ta­
nesine eşit olan ve elbette bir bağlılık göstergesi sayılan gül hediyesin­

141. Giovanni Lami, Sanctae florentinae ecclesiae momtmenta (4 cilt), Floransa. 1758, c. iii.
s. 1709 vd. Bu referans için Christiane K lapisch'c müteşekkirim; aslında kendisi çiçeklerin
kullanım ı konusunda, hatta kocasının evine gitm ekte olan yeni gelinin taçlan hakkında bile
çok az şey bulm uştu (kişisel yazışm a). Ya yerel farklılıklar çok fazlaydı ya da kaynaklar ye­
tersizdi.
142. Shaher, 1989; 220. alıntı yaptığı yer: Le Livre de Lancelot del Lac, J. Frappier, A m our
co w tois et table ronde, 10. Bölüm.
143. Joret 1892:408.
144. W right 1862: 290.
145. Joret 1892: 414vd.
146. Gül verilerek ödenen "terk etm e kirası" hakkındaki İngiliz örnekleri için bkz. Am ­
herst 1896: 61. B enzer bir uygulam a M eksika'da A ztekler arasında da m evcuttu: burada,
taç topraklarının ya da T ccp an tlalli’nin geçici kullanım hakkına sahip olanlar, “Kral onla­
rı nc zam an ziyaret ederse ona çiçek dem etleri ve farklı tür kuşlar sunma m ecburiyetine ta-
bi"ydi (Lam bert 1878: 460). Açıktır ki bu sadece sem bolik bir ifade değildi. Bu uygulam a­
nın İtalya'da daha az yaygın olduğu görülmektedir.

232
 Ortaçağ Batı A vrupa'sında Gülün Geri Dönüçii

den bahsetmektedir; bu hediye, eldivenler, yaldızlı mahmuzlar, demir

mızrak başlıkları ve kılıçlarla birlikte feodal borcun bir parçası olarak
kullanılıyordu.147 Baillée des roses, Fransız asilzadelerinin, nisan, ma­
yıs ve haziran aylarında parlamentoya ödemek zorunda oldukları (par­
lamento hürmetin sunulacağı kralı temsil ettiği zaman) feodal bir yü­
kümlülüktü. Bir asilzade binanın çeşitli odalarında etrafa güller saçar­
dı ve onun önünde, yargıç-yöneticilere sunulan güller ve yapay çiçek­
ler bulunan gümüş bir tabak taşınır. Bu âdet XVI. yüzyıla değin devam
etti ve benzer uygulamalar Toulouse ve Rouen parlamentolarında da
mevcuttu.148 Paris örneğinde, çiçeklerin bir kısmı, çelenklere dönüştü­
rüldükleri soylu evlerinden getiriliyordu. Ama güller çoğunlukla, Pa­
ris’in eteklerinde bulunan Fontenay-aux-Roses gibi yerlerden geliyor­
du; buralarda güller, courtils’de geniş bir pazar faaliyetinin parçasıydı;
“Margurite la mercière”, yani kuş satıcısından gül satın alındığına dair
kayıtlar mevcuttur ve bu, gülün giyimle ne kadar iç içe olduğunu vur­
gulamaktadır.
Böylesi taçlar artık, en azından kişisel kullanımda, çoğunlukla ön­
ceki özdeşleştirilmelerden bağımsızdı ve hatta aziz heykellerini dekore
etmek için kullanılıyordu. Gül tacının Hıristiyanlaştırılması kısmen
Meryem Ana kültünün yaygınlaştırılması yoluyla gerçekleştirilmişti.
Çiçeklerin kraliçesi Cennet’in Kraliçesi ile özdeşleştirilir olmuştu ve
eski anlamlarını aşarak, yeni heykelleri ve erdemli kızlan (les rosières)
süslemek için kullanılıyordu. Bu uygulamayı eleştirenler de yok değil­
di; onlar için, “süs” ile dekorasyonu birbirinden ayırmak çok önemliy­
di. Sorgulandığı sırada Jeanne d ’A rc’ın örülü çelenkleri olduğu, hem
Domrémy Leydisi hem Azize Catherine ve Azize Marguerite için taç­
lar yaptığı söyleniyordu. Somların sorulma biçimi, onu sorgulayanlann
böylesi uygulamalarda pagan bir unsur algıladıklarını akla getiriyordu;
bu özellikle de, bu uygulamaların perilerin dadandığı söylenen eski bir
kayın ağacıyla (“le beau may”) özdeşleştirildiği zaman geçeriiydi.ıw
Yapraklı ağaç ya da mayıs direği Jeanne için bir sorun yaratıyordu.
Karşılaştığı diğer sorun ise azizlere böylesi sunularla saygı göstermek
ile ibadet etmek arasındaki ince çizgiydi; mesele, iletişimin arkasında
yatan niyetti.
XII. yüzyılda, şövalyeliğin gelişmesi ve üst gruplar arasında lüks
ölçüsünün artmasıyla birlikte, çiçekler pek çok amaca hizmet eder ol­
dular. Gül taçyaprakları, zambakların da kullanıldığı düğünler gibi eğ­

147. Chéruel 1865: 409.

148. Chéruel 1865: 1049.
149. Herbermann vd. 1907: Barretl 1932: 54-5, 132.

233
Çiçeklerin Kültürü

lence zamanlarında hem evlere hem sokaklara saçılıyordu. Evler ve ba­

zen de masalar dekore ediliyor, lambrilerin üzerine çelenkler asılıyor
ve çiçekler sadece güzellikleri değil; hoş kokuları için de kullanılıyor­
du. Günümüze değin devam etmiş olan eğlence amaçlı sahte bir çiçek
savaşında, hanımlar Aşk Kalesi’ni güllerle korurken şövalyeler de ay­
nı kaleye güllerle saldırıyordu.150 Hamamlara gül taçyaprakları saçılı­
yordu; bir Minnesaenger el yazmasında (Provençal ozanların saray
aşkları anlatılarına dayanan Alman şiirleri), bir şövalye taçyapnıklarla
dolu suda sırt üstü uzanırken bir kadın ona güllerden yapılma bir taç
sunmaktadır.151
Bazıları, kendi kendini süslemek için çiçeklerin bu yaygın kullanı­
mının, kilisenin geçit tören alaylarında muhafaza edilen bir geleneğe
dayandığını iddia etm işlerdir;152 ama bazı unsurlar kilise içinde Hıristi-
yanca amaçlar için çiçek kullanımım teşvik etmiş olsa bile, hiçbir ka­
nıt belirtilmemekte ve bu iddianın daha erken dönemler için şüpheli ol­
duğu görülmektedir. Moda tarihçisi Enlart’a göre, “chapeaux de fleurs
et d ’herbes” giyme âdeti, ortaçağın antikçağdan devraldığı pek çok
âdetten biriydi ve yaygın bir şekilde benimsenmesi XII. yüzyıl Röne­
sans’ının bir özelliğiydi. Önce Almanya’da rastlanan bu uygulama
Fransa’da yaygındı ve oradan da İngiltere, İtalya, İspanya ve Slav ül­
kelerine yayılmıştı. Yapay çiçekler ya da metal yapraklar kullanılarak
saçların daha karmaşık biçimlerde örtülmeye başlanmasıyla birlikte
“chapeau” sözcüğü farklı bir anlam edindiği XV. yüzyıla değin geliş­
mesini sürdürmüştü.

Sivil Bahçeler

Çiçeklere yönelik daha geniş bir ilginin yeniden doğuşu sivil bah­
çelere yönelik ilgi artışıyla örtüşmektedir. Ortaçağın başlarında, el
emeğinin değerli tutulduğu manastırların sınırları dışında çok az bah­
çeye rastlanıyordu. Bahçelerden sorumlu olan keşiş, hortulamts ya da

150. Jo ret'e göre, böylesi olayların ilk anlatısı. 1214'te İtalya. T reviso'ya aitıir (1892: 403).
Lincoln piskoposu Robert G rosseteste’nin XIII. yüzyıla ait alegorik eserinde, Chastel
d 'Am our. M eryem A na'yı tem sil etm ektedir (de la Rue 1834: 110). P adua'da, bahar ayinle­
ri esnasında oynanan bir kur yapm a oyunu vardı: bu oyunda, kentin genç kızlan odun ve m u­
kavvadan yapılm ış bir kale içinde toplanıyor ve çeşitli yerlerden gelen ve kendi kentlerinin
renklerini giym iş olan genç erkekler ise hu kaleyi çiçekler fırlatarak kuşatıvordu. (Heers
1971:112-13). '
151. Jorcl 1892:405.
152. Lespinasse ve Bonnardot 1879: LXXV1.

23 4
 O rtaçağ Batı A vrupa’sında Giiliin Geri D önüşü

Roma’da çoğunlukla bahçıvan-çiçekçi için kullanılan bir terim olan

gardinarius olarak biliniyordu; burada da onun görevlerinden biri kili­
seyi uygun çiçeklerle dekore etm ekti.153 Manastırın çiçek bahçesinin
gözetimi manastır kayyımı [sacristan] tarafından yapılıyordu; Abing-
don’da kayyım bahçeyi gardinarius'tan kirlamak zorunda kalmıştı. İn­
giltere’de “gardinum Sacristae” deyimine yapılan ilk referans, Winc-
hester’de IX. yüzyıldadır ve buradaki bahçenin adı hâlâ “Cennet”tir.151
Feodal dönemdeki güvensizlik sorunu kısmen, sivil bahçelere an­
cak üst tabaka soyluların sahip olduğu anlamına geliyordu. XIII. yüz­
yılda, zenginlerin meskenlerinin etrafında, asma kafesli küçük çayırlar
oluşturuluyordu. Bu bahçede küçük ağaçlar, çiçekler ve çim alanlar
olabiliyordu. Bir sonraki yüzyılda, içinde köşkler olan daha karmaşık
bahçeler ortaya çıktı ve bunu, bahçe içinde labirent, budama ve hatta
mağara oluşturma modaları izledi.155 Çiçek çeşitleri çok fazla değildi;
ama XIII. yüzyılda W estminster’deki krallık bahçesi gül ve zambak
kümeleriyle dikkati çekerken, Lincoln kontunun bahçesi (daha sonra
Lincoln’s Inn adını aldı) sadece gülleriyle ünlüydü.156 1372’de Fran­
sa’da Burgundy dükünün malikânesinde bir bahçıvana, çoğunlukla gül­
ler içeren “le jardin Madame”a [M adam’m bahçesi] özel bir ilgi göster­
mesi için fazladan para ödenmişti. Ev içi kullanım için başka çiçekler
ve hoş kokulu bitkiler de vardı -böylesi bir ev için elzem olan çelenk
yapmak, yerlere sermek, parfüm ve tuvalet suyu için kullanmak gibi.157
Zevk bahçeleri başlangıçta sadece büyük adamlar içindi; ama aynı şey
çiçekler için geçerli değildi. Aristokrasi ve manastırların yanı sıra, özel
bahçelerin önce kent mekânlarında, yani ortaçağ başlarında İtalya ve
Almanya’daki özgür kentlerin banliyölerinde geliştiği görülmektedir.158
Çiçekler pencere çıkıntılarında otlarla yan yana da yetiştiriliyordu.
1417 gibi erken bir tarihte Paris zaptiye amiri [provost], böylesi saksı­
ların yoldan geçenlerin başına düştüğü için pencerelere konmamaları
konusunda halkı uyarıyordu.155 Bu tehlike hâlâ geçerlidir ve Paris’in
bazı bölgelerinde aynı yasak bugün de geçerlidir.

>53. Gibaull 1898a: 67: Am herst 1896: 10 vd.

>54. A m herst 1896: 17.
>55. Gibaulı 1898a: 6 8 .7 3 .
156. XIV. yüzyılda İngiliz bahçelerinde yetiştirilen çiçekler hakkında bkz. Amherst 1896:61 -
4- Bunların başında güller, daha sonra akzam baklar, sanzam baklar. m or süsenler, sardunya­
lar ve gelincikler geliyordu.
>57. n i. H cnry'nin 1250’de W oodstock'la. çoğunlukla güller içeren bir kraliçe bahçesi kur­
duğuna dair kanıtlar vardır (Am herst 1896).
>58. Hyaıns 1970.
>59. Gibault 1912: 828.

235
Çiçeklerin Kültürü

Pazar ve Loncalar

Keşişlerden farklı olarak aristokratlar bahçe toprağını kendileri işle­

miyor, bu iş için başkalarını tutuyordu. Bu meslek genellikle kuşaktan
kuşağa miras bırakılıyordu; bunlara dul kadınlar ve kız çocukları da da­
hildi; çünkü ortaçağın sonlarında bahçelerde çalışan pek çok kadın var­
dı.160 Bahçıvanlar hem özel hem ticari bahçelerde çalışıyordu. Özel
bahçeler büyük evlerin ihtiyacını karşılıyordu, ama ürünün bir kısmı da
pazara gidiyordu çünkü Londra’nın ilk piskoposlarının ve hatta yurttaş­
larının bahçıvanları (gerek yabancılar gerek özgür yurttaşlar) kendi
meyve ve sebzelerini. Aziz Pavlus Kilisesi avlusunun girişinin yakının­
da halka satmaya alışıktı. Çiçekler hiç zikredilmemektedir. 1345 yılın­
da bu satış uygulaması çeşitli şikâyetlere konu oldu; ama belediye baş­
kanı ve kent meclisi üyeleri, kent yaşamının ayrılmaz bir parçası olan
“eski âdetlerin” tarafını tuttular.I(” III. Edward döneminde (1327-77)
satıcılar satış yerleri için düzenlemelere tabiydiler; öte yandan, “yaban­
cıları” dışlamak için bizzat kendileri de düzenlemeler dayatıyorlardı.
Konumları yüzyıllar boyunca anlaşılmaz bir giz olan ya da arkadaşlık
şeklinde devam eden bahçıvanlar, en sonunda, 1605’te bir Lonca
[Company] içinde örgütlendiler; üyeleri hem satışla hem bitki, tohum
ve tahminen de çiçek (armalarında bunlar vardı) yetiştirmeyle uğraşı­
yorlardı.“2 .
XIII. yüzyılda profesyonel bahçıvanların ortaya çıkış sürecine paz
rın büyümesinin eşlik ettiğine dair kanıtlar buluyoruz. Bu pazara dair
kanıtlara, Paris loncaları hakkında, kökleri XIII. yüzyıla uzanan krallık,
nizamnamelerinde de rastlanmaktadır. Başa konan çelenk sağlama işi­
ni daha doğrudan üstlenen bu loncalar, geniş kapsamlı faaliyetlerini dü­
zenleyen zaptiye amirinin yetki alanı altına girdiler. Dört chapeliers,
yani şapkacı loncası vardı; zira insanların giydiği giysiler benzer olabi­
lirken, bireysel tercihleri genellikle başa giyilen şeyler gösteriyordu.
Bunları chapeliers de feutre (fötr), de coton (pamuklu) ve de paon (ta-
vuskuşu tüyleri) loncaları yapıyordu ve bunların ürünleri, hem Saint-
M artin’deki hem de sarayın yakınlarındaki kumaşçı dükkânlarında sa­
tılıyordu.163 Bu dönemde, erkekler miğferlerinin altına bone giyiyorlar­
dı ve bunlar da pamuklu şapkacılar tarafından yapılıyordu; bu az bulu-
160. Bkz. A m herst 1896: 105.
161. Amherst 1896:43-4.
162. Welch 1890: 4-10.
163. Depping 1837: Ixxv. Aynı zam anda fo u rreu rs de chapeaus (astarcilar) vefeserressesd e
chapiaux d 'orfois (kadın siisçiiler) loncaları da vardı; ayrıca bkz. Lespinassc ve Bonnardot
1896: I.XXVI.

236
 O rtaçağ Batı A vrupa'sında Gülün Geri Dönüşü

nur mal, bone, eldiven ve kolçak yapımında yünle karıştırılıyordu. Dü­

zenlemeler getirildikten sonra, tavuskuşu tüyü kullanan şapkacılar ar­
tık tüy kullanmadılar ve sadece altın ve değerli taşlar içeren başlıklar
yapmaya başladılar. Nihayet, herbiers ya da chapeliers de fleurs tara­
fından, başta gül olmak üzere taze çiçekler kullanılarak yapılan taçlar
vardı. Bu loncaların mensupları, şehir surlarının dışındaki bahçelerde,
gerek her iki cins tarafından da giyilen taçların yapımı gerek evlerde
verlere saçmak için gereksinim duyulan otlan ve çiçekleri yetiştiriyor­
lardı. Böylesi aileler çoğunlukla hem bahçıvan hem çiçekçiydi ve mev­
simi geldiğinde “bukleler” ve taçlar yapıyor, geri kalan zamanda da
bahçe işleriyle uğraşıyorlardı.164 XVIII. yüzyılda olduğu gibi, cinsler
arası bir işbölümünün varlığından söz edilebilirdi; erkekler bahçıvanlık
yaparken, kadınlar çiçek satıyordu. Çiçekler pazar günleri dışında her
gün satılabiliyordu; ama güller, krallık hâzinesine bir miktar ceza öde­
nerek pazar günleri de satılma izni alabiliyorlardı. Loncalar şeklinde
örgütlenen pek çok meslek gibi çiçekçilik de lüks ticaretinin bir parça­
sıydı. Gerçekten de, onların yaptıkları türden başlıklar “les gentiuz
hommes” için, burjuvalar için değil de soylular için ayrılabiliyordu.165
Chapelier de fleurs loncası XIV. yüzyıldan sonra varlığını devam
ettiremedi; ama çiçekçi-bahçıvan loncası varlığını sürdürdü ve üyeleri
tahminen bazı başlıklar yapmaya devam etti. Zira insanlar hâlâ “taçlar”
takıyor olsalar da, bunlar artık taze çiçeklerden değil; altın ya da gümüş
kumaşlardan kesilme kurdelelerden ve şeritlerden yapılıyordu. “Doğa­
nın lüksü” diye yazar Depping, “sanatın lüksü için terk edilmişti”.166
Güllere yönelik bu büyük talep göz önüne alındığında, çiçeğin mev­
simsel niteliğinin bir sorun yarattığı açıktır. Güllerin de bir rol oynadı­
ğı dinsel törenler, yazm yapılanlardı. Kullanıldıkları sayısız etkinlik bir
yana, bütün düğünleri haziran ayına sıkıştırmak mümkün değildi. Gon­
caları muhafaza etmeye yönelik bazı çabalar sarf edilm işti.16’ Ama
hem kurutulmuş, yapay ve metal çiçeklere, hem de tabii ki yeşil yap­
raklara (le chapelet vert) başvurmak zorunda kalınıyordu.

164. XVII. yüzyıl H ollanda’sında lale patlam ası zam anında, lale soğanları, loncalara mensup
“çiçekçiler" tarafından yetiştiriliyordu (Posthum us 1929).
165. Depping 1837: 247.
166. D epping 1837: lxxviii.
•67. XIV. yüzyıla ait bir ev işleri rehberi olan Le M tn a g ie r de P aris, gül goncalarım muha­
faza etmek için birkaç yol tarif etm ektedir, örneğin, onlan gözenekli bir kil ya da içi kumla
dolu odun b ir kap içine koyup akan bir suyun içine yerleştirm ek. Çıkarıldıklarında, ılık suya
konmaları gerekiyordu (Planchc 1987: 144).

237
Çiçeklerin Kültürü

Üsttekiler ve Alttakiler

Bu bölümde, B atı’da Rönesans dönemi boyunca çiçeklerin kültürel

tarihinin bir taslağını çizmeye çalıştım; bunu yaparken, taslağımın bü­
tün bir kültür alanında dinsel reform, genişleyen bir pazar ve belli bir
ölçüdeki sivilleşme arasındaki etkileşim için bir model olarak hizmet
edebilmesine dikkat ettim. Özellikle de, sadece çiçeklerin kullanımına
değil, daha geniş bir bağlamlar kapsamında, dinsel ibadette, lüks sem­
bolleri olarak ve aşın uçtaki reformcular tarafından nasıl kullanıldıkla­
rına da dikkat göstermeye çalıştım.
Şu anda nihai sonuçlar açısından vurgulanması gerek iki nokta da­
ha var: Bunların biri, kültürel eylemlerin sınırlarının hiyerarşik ve
uzamsal doğası, diğeri ise ortaçağ Avrupası’nda değişimin ardında ya­
tan nedenlerdir. Her bölgede, çiçek kültürü çeşitli biçimlerde farklılık­
lar arz ediyordu. Gülün ve genel olarak da çiçeklerin geri dönüşü, ta­
bandan mı yoksa tavandan mı gelen baskıların sonucuydu? Kanıtları­
mızın çoğu kaçınılmaz olarak daha üst kültür alanlarından (aristokrasi­
den, kilise sanatı ve mimarisinden, tamamıyla olmasa da büyük ölçüde
üst tabakalara ait olan edebiyattan) gelmektedir. Öncelikle, pazar ağır­
lıklı olarak onlara yönelikti. Popüler kullanıma dair de birtakım kanıt­
lar mevcuttur; bunlar sadece evliliklere ve mezarlarla heykeller üzeri­
ne yoğunlaşan yarı-resmi kültlere değil, XI. yüzyılda Wormslu Burc-
hard'ın “Tövbe”sinde canlı bir şekilde betimlenmiş olan (ki, taçların
■‘pagan” amaçlarla kullanılmaya devam ettiğini ileri sürüyordu) kabul
edilemez, büyüyle ilgili faaliyetlere de ilişkindirler. Bu eserde rahip,
kilise cemaatinin bir üyesini sorguya çekmektedir: “94. Putlara sunulan
şeylerden, yani ölülerin mezarlarına ya da kaynaklara ya da kayalıkla­
ra ya da dört yol ağızlarına konan sunulardan herhangi bir şey yedin
mi? Taş yığınlarına taş ya da dört yol ağızlarına konan haçlar için çe­
lenk taşıdın mı?” Çelenk olarak tercüme edilen sözcük ligatura dır ve
sözlük anlamı düğüm ya da sargıdır; bu sözcük, genel olarak, büyüyle
ilgili şeylerde “bağlama” anlamında kullanılır ve Fransızca’da da buna
benzer, küçük çiçek demetleri için kullanılan tıoeuds (bağlar) sözcüğü
vardır.168 Böylesi amaçlar için kullanılan yeşil yapraklar ise pazaryerin-
den ziyade insanların tarlalarından ve bahçelerinden geliyordu.
Daha sivil bir tarzda popüler kullanımlar şüphesiz mevcuttu. Başa
konan çelenkler normalde soyluların bir ayrıcalığı olmuş olsa da, tezhip-
li el yazmalarından çıkan kanıtlar çelenklerin daha erken tarihli ve daha

168. McNeill ve G am er 1938: 334.

238
 O rtaçağ Batı A vrupa'sında Gülün G eri D önüşü

geniş kapsamlı kullanımına işaret etmektedir. Ama şu nokta düşündürü­

cüdür: Eğer çiçekler daha önce toplumun herhangi bir katmanında bü­
yük bir rol oynamış iseler, güçlü bir şekilde geri dönüşleri neden aristok­
rasi ve kilise içinde gerçekleşmiştir? Mayıs kraliçesini taçlandırmak gi­
bi “popüler' ritüellere dair kanıtların çoğu gibi, burjuvazinin kent bah­
çeleri de daha sonra ortaya çıktı. İlginçtir ki, düğünlerde, mayıs eğlence­
lerinde ve Fransa’daki la rosiere'de taç kullanımları, Çin, Hindistan ve
Yakındoğu’da gelinlerin yaptığı gibi, insanların yüksek statülü kişiler gi­
bi görünmek için “giyinip kuşandığı” oyunlar içeriyordu. Bu ritüellerin
üst tabakadakiler tarafından geliştirilip alt tabakadakilerce benimsenmiş
olduğu sonucuna varmak fazla basit olacaktır. Ama "Mayıs paradok­
sumda da gördüğümüz gibi, çoğunlukla yukarıdan teşvik ediliyorlardı.
Robin tiyatro oyunları genellikle malikâne sahipleri tarafından sahneye
konuyor, saray mensuplan Bahar Bayramı’nı kutluyordu.169
Yeni çiçek kültürü üst ve alt tabakanın etkileşimi içerisinde ortaya
çıkmıştır. Öte yandan, aristokrat ve daha sonra da burjuva kültürü gi­
derek daha yoğun ve daha ayrıntılı bir hale gelmiştir. Aynı zamanda,
her türlü temsil konusunda kilisenin hâkim sesi de değişmiştir ve bu
durum kilisenin ikonlara, sunulara ve ibadetin maddi yönüne yönelik
genel tavrında açıkça görülmektedir. Çiçekler hiçbir zaman tamamen
ortadan kaybolmamışlardı ve yüzyıllar içerisinde yavaş yavaş geri dön­
müşlerdi; ama gülün geri dönüşüne şahit olanlar, XII. yüzyılın roma­
nesk ve gotik kültürleriydi.
Peki neden XII. yüzyıl? Bu dönem ortaçağ Rönesans'ı olarak adlan­
dırılmıştır ve hem Akdeniz’de İtalyan ticaretinin gelişimine, hem Do­
ğu ile yeni bir etkileşim içeren Haçlı Seferleri’nin başlangıcına şahit ol­
muştur. Bu yüzyıl, katedral okullarının gelişmesiyle başlar ve üniversi­
telerin kurulmasıyla sona erer. Değişen sosyoekonomik koşullara bir
tepki olarak. Roma ve kanon hukuku çalışmalarına sahne olur; aynı za­
manda, romanesk ve daha sonra da gotik kültürlerin tam olarak geliş­
meleri, İtalya ve Fransa’da yerel dillerdeki edebiyatın Latince edebi­
yatla yan yana ürünler vermeye başlaması da bu dönemde gerçekleşir.
Ayrıca, Kuzey İspanya ve Sicilya’dan gelen yeni klasik eserler Avrupa
kültürünü derinden etkilemiştir. Bütün bunları bilimde, tıpta ve felsefe­
deki önemli ilerlemeler takip etmiştir. Siyasi alanda ise modem bürok­
ratik devlet onaya çıkmaya başlar.170
Bu canlanmaya pek çok etmen katkıda bulunmuştur; ticaretteki ar­

169. B kz. Benim, Journal f o r M editerranean S tu d ies’de yayım lanacak olan (1993) "K nots in
May” adlı makalem e.
170. Bu nitelem eler büyük ölçüde H oskins'in klasik çalışm asına (1927) dayanıyor.

239
Çiçeklerin Kültürü

tış ve ilmin yeni kanallarının açılması bunlar arasında olmakla birlikte,

birçoğu, İspanya ve Sicilya’da sağlam temeller kuran ve Akdeniz tica­
retinin büyük bir kısmını kontrol eden (doğuya giden denizyollarını ve
Ç in’e, Hindistan’a ve Baharat Adaları’na giden karayollarını zikretme­
ye bile gerek yok) İslam dünyasıyla ilişkiliydi. Bu gelişmeler, daha
sonra İtalya’da ortaya çıkan Rönesans'ın ve Kuzeybatı A vrupa’daki sa­
natsal ve ekonomik serpilmenin zeminini hazırlamıştı. Gül, işte burada
ve bu zamanda tam olarak geri dönecekti.
 A ltın c ı B ö lü m

R Ö N E S A N S ’TA
İKONLAR VE İKONOKLAZM
 * konlar ile ikonoklazm, çiçekler ile çiçeklerin reddedilmesi (ya da on­
I ların mecazi dönüşümü) arasındaki etkileşimin edebiyatta, sanatta ve
bir bütün olarak hayattaki izlerini sürmek istiyorum; zira bu etkileşim
bu üç alanda farklı farklı biçimler arz etmektedir.
Ele aldığımız şey basitçe dairesel bir hareketten ibaret değil; çünkü
bu salınımlar, lüks kültürlerini sonuçta kitlesel tüketim kültürüne dön­
düren bir pazarın gelişiminin oluşturduğu arka plan üzerinde değerlen­
dirilmelidir. Şekerin büyük ölçeklerde üretilmeye başladığı XVIII.
yüzyılda tatlılık böyle bir değişim geçirmişti. Aynı dönüşüm, kitlesel
tüketim için kitlesel üretimi mümkün kılan sanayileşme çağının başlan­
gıcında pamuklu giysilerde de yaşanmıştı. XIX. yüzyıl başlarında çi­
çekler de benzer bir dönüşüm sürecine girdiler ve bu durumun sonuç­
larını daha sonra inceleyeceğim.
Ama şimdi Rönesans’a geri dönelim. Dairesel hareket ve çiçek kül­
türünün yeniden doğuşunu hesaba kattığımızda, kendimizi bir kez da­
ha klasik modelin, Yakındoğu ve ötesinin, popüler kültür dediğimiz şe­
yin rolü üzerine düşünürken buluyoruz. Bununla birlikte, gerek çiçek­
leri gerek ikonları etkiledikleri için, sürecin dinsel yönlerini, Ortodoks
ile sapkın düşünceler arasındaki ve Katoliklik ile Protestanlık arasında­
ki mücadeleyi de değerlendireceğiz. Birbiriyle ilişkili bu etmenler baş­
ka bir genel temaya daha, yani çiçek sembolizmi ve bu sembolizmin
kodlanmasının doğasına tesir etmektedir.
Avrupa’da çiçek kültürünün canlanması bir yeniden doğuşun, bir
yeniden uyanışın parçasıydı; antikçağdan feodalizme ve oradan da ka­
pitalizme uzanan gelişmede basit bir aşama değildi. Yani, XII. yüzyıl­
da yazının kullanılması örneğinde olduğu gibi, bu kültürel başarının bir
yönü, düşmüş olan bir parçayı tekrar yerine oturtmayla ilgiliydi;1elbet­
>• Bkz. Stock 1983 ve Clanchy 1979.

243
Çiçeklerin Kiiltiirii

te bu yeniden oturtma farklı bir biçimde, farklı bir bağlamda ve farklı

içerimlerle gerçekleşmişti; daha önce de karşılaştığımız gibi, bu farklı­
lıkların bir kısmı çiçek kültürünün içeriden yapılan eleştirisiyle ilgiliy­
di. Bu bölümde, bu kültürün Rönesans dönemindeki durumuna, çiçek­
lerin edebi ve ikonik geleneğe eklemlenme biçimine bakmak ve sonra
da. bu yeniden doğuşu izleyen Reform’un tasvir karşıtı [aniconic], “pa­
gan” karşıtı ve “çileci” eğilimlerinin söz konusu süreci nasıl etkilediği­
ni anlamak istiyorum.
Avrupa kültüründeki yeniden uyanışlar İtalya’daki büyük Röne­
sans’ı beklemek zorunda değildi. Roma İmparator!uğu’nun çöküşün­
den itibaren klasik ilmin çeşitli koşullarda yeniden doğuşu bile zaman
zaman rastlanılan bir durum olmuştu. V. yüzyılın Şistine Rönesans’ı
klasik ilmi canlandırmıştı; bu canlanma özellikle mimari alanında ger­
çekleşmiş ve Rom a’daki Santa Maria Maggiore bazilika kilisesini orta­
ya çıkarmıştı.’ Bu canlanmayı IX. yüzyılda Fransa'daki Karolenj ve X.
yüzyılda Almanya’daki Ottocu canlanmalar izledi. Daha sonra ise, kla­
siklerin bilgisi, Avrupa’nın geniş bölgelerini işgal eden ve hatta Akde­
niz’in Malta adasında dillerini bırakan Müslümanların metinleri Avru­
palIlara iletmesiyle yükselişe geçti. Pek çok yazar bu kültürel kazanım-
lara bilhassa dikkat çekerken, bazılan da XII. yüzyıldaki başarılan vur­
gulamaktadırlar.5 Daha önce de değindiğimiz gibi, bütün bu “yeniden
doğuşlar” çiçek kültürüne olan ilgide bir canlanma yaşanmasına katkı­
da bulunmuştu. Ama XII. yüzyılda gülün geri dönüşü serpilme çağını
İtalya’da XIV. yüzyılda, o zengin ve yaiatıcı Trecento'da’ yaşadı. Bu
geri dönüş, natüralizme [doğalcılık] daha geniş kapsamlı bir kaymanın
parçasıydı; bu kayma ise, manastıra özgü dünya görüşü contempüs
mundi'nin, doğadan haz almayı da beraberinde getiren bir gerileme ya­
şamasıyla ilişkiliydi. Bu haz teolojik ifadesini Aziz Francis’in, felsefi
ifadesini ise Aquinolu’nun yazılarında bulurken, Southwell papazının
oyma yapraklarında ve Albertus Magnus’un ayrıntılı betimlemelerinde
somutlaşmıştı.4 Bir düzeyde doğa resimlerinin kullanımı giderek geli­
şiyordu; ama çiçek kullanımı ve çiçeklerin ikonlarda somutlaştırılması,
Fransiskenlerin tepki gösterdiği lüks kültürünün bir parçasıydı. Aynı
zamanda, klasik tacın canlanışında açıkça gördüğümüz gibi, daha ön­
ceki Roma modellerine bir geri dönüş yaşanmıştı; bağlamların farklı
olmasına karşın, gül taçlarının yerini defne ve mersin çiçeği alma eği-
2. Panofsky 1972.
3. Haskins 1927.
* Genel olarak XIV. yüzyıl ve özel olarak da edebiyat ve sanatta canlanm anın yaşandığı İtal­
ya’nın XIV. yüzyılı anlam ına gelen terim, (ç.n.)
4. Pearsall ve Şalter 1973: 162; Clark 1949.

244
 R önesans'ta İkonlar ve İkonoklazm
limindeydi. Daha sonraki dönemlerde ise her ikisinin yerini de saksı çi­
çekleri (fleurs d ’appartement) ve vazolardaki biçilmiş çiçekler alacak­
tı. Bunlar tamamen yeni değillerdi; daha önceki devirlere ait M eryem’e
Müjde [Annunciation] sahnelerinde zambakgillere rastlanmaktadır
ama artık bambaşka bir ölçekte kullanılmaya başlamaktadırlar.

İtalyan R ö n esa n s’ında Taçlar

XVI. yüzyıla gelindiğinde çelenkler ortadan kaybolmuş ve “cha­

peau" sözcüğü başka bir anlam edinmişti. Kumaştan, tavuskuşu ve de­
vekuşu tüylerinden yapılma başlıkların kullanımı çiçeklerin yerini al­
mıştı. Bununla birlikte, çiçeklerden yapılma taçlar, portakal çiçeğinin
gülün yerini aldığı evliliklerde, rosière için, kilise azalan tarafından
kullanılmaktaydı; taze çiçekler ise kilise duvarlarını ve ziyalet sofrala-
nnı süslemekteydi.5 Başka pek çok amaç için ise taçlar ve çelenkler
yerlerini bukete bırakmıştı; bu sadece sanat (çiçek resimleri) ve edebi­
yat (posy ve nosegay [çiçek demeti, kısa şiiri) alanlarında değil, hedi­
ye verme ve ev dekore etme gibi pratik alanlarda da geçerliydi. Taçtan
bukete geçiş, gerek taç hakkındaki erken dönem Hıristiyan düşüncele­
riyle gerek değişimin nedenlerinden sadece biri olmakla birlikte, XVI.
yüzyıl reformcularının yeni fikirleriyle tutarlı bir durumdu. Öte yan­
dan, Rönesans’ın tam eşiğinde klasik tacın yeniden boy gösterdiği
önemli bir alan vardı.
Rönesans döneminde İtalya’nın önemli özelliklerinden birinin,
Fransa’yı karakterize eden teoloji ve metafizikten ziyade, tıp ve huku­
ka yönelen bir kentsel ortam ve entelektüel arka plan olduğu iddia edi-
legelen bir noktadır.6 Yani, bu yönelme dinsel olandan ziyade dindışı
olana doğruydu. Kitabı Mukaddes’ten ziyade Kodeks ve Digesta’ya,
Kudüs’ten ziyade Rom a’ya bakıyordu. Roma hukuku külliyatının tam
olarak yeniden toparlanması, Roma. Pavia, Ravenna ve özellikle de XI.
ve XII. yüzyıllarda Bologna’daki ekonomik etkinlik ve kentsel gelişme
arka planı üzerinde gerçekleşmişti. Antikçağa duyulan ilgiden etkile­
nenlerin en önde gelenlerinden biri, şiirlerini diğer İtalyan modellerden
ziyade antik modellerden etkilenmiş bir üslupta yazan bir şair ve
1315’te defne yapraklarından yapılma bir taç takılan ilk kişi olan Pa-
dualı Albertino M ussato’ydu (1261-1329). Bu hareketin devrimci bir

5- Planche 1987: 144.

6 . Hay 1977; 71 vd. Hay, özellikle üniversitelere gönderm e yapan K risteller'in (1961) iddi­
a n ı özetliyor.

245
Çiçeklerin Kültürü

dönüşümü temsil ettiği pek söylenemezdi. İtalya’da daha önceki dö­

nemlerin etkinlikleriyle epey bir süreklilik mevcuttu; Fransa ise Latin­
ce yazıda bir canlanmaya zaten sahne olmuştu ve bu canlanma, tıpkı
Pisano ve Giotto’nun daha da eski Fransız modellerinden etkilenmiş
olabileceği gibi, Padua’yı etkilemiş olabilirdi. Ama Avrupa’daki kültü­
rel etkinliğin gidişatını değiştiren itici güç, XIV. yüzyıl İtalya’sıydı.
Rönesans’ın, daha doğrusu bu tipte bir geçmişe dönüşün ana özelli­
ği, edebi ve görsel karakteriydi. Rönesans sözel olmayan bir hatırlama­
ya bağlıydı; hafızaya değil, solup giden her şeye rağmen yaşamaya de­
vam eden eserlerin yeniden dirilişine bağlıydı; bir kez yaratıldıktan
sonra insanlardan kısmen özerk olan nesnelere bağlıydı ve bu özerklik,
genelde sözel olan kültürden, yani yüz yüze konuşmalarla ve zihinsel
olanın sınırlarını aşan hiçbir iz bırakmayan benzer iletişim biçimleriy­
le iletilen kültürden farklılaşma demekti. Görsel sanatlarda olduğu gibi
yazılı kelamda da etkileşim belki bir yıl, yüzyıl ya da binyıl gecikebi­
lirdi ve Rönesans örneğinde de böyle bir durum vardı.7
Hareketin genel amaçları vardı. Ama bunlar, klasik edebiyata ve
klasik temalara yönelik ilgideki canlanmadan kamusal hayatta çelenk
kullanımına kadar uzanan bir dizi özgül yeniden edinme eylemlerinde
sık sık somutlaşıyorlardı. Rönesans’ın ilk döneminin önemli bir kişili­
ği olan Petrarch, yerel dilinden ziyade Latince yazdığı yazılarından do­
layı, M ussato’ya 1341 ’de C apitol’da verilen ve defnelerden yapılan ay­
nı ölümsüzlük tacıyla ödüllendirilmişti.8 Bu onuru kabul ederken Dan-
te’nin kararına kesinlikle zıt bir tutum benimsemişti; D ante’ye eğer ye­
rel dilini bırakıp Latince bir şiir yazarsa Bologna’da taçlandırılabilece-
ği önerildiğinde, o, akademik bir mükâfat için İtalyanca’dan vazgeç­
meyi reddetmişti.’ Ama Petrarch, eserleri bizim iddiamız açısından
başka anlamlar da içeren bir kişiydi; zira onunla birlikte, “Doğa’dan
kültürlü bir keyif alma biçiminin yeniden ortaya çıktığı” söylenmiştir
ve bu ifadede doğaya olduğu kadar kültüre de vurgu yapılmaktadır.10
Petrarch, Paris’e tercihen Rom a’da defnelerle taçlanırken, antikça-
ğa özgü bir âdetin yeniden doğduğunun farkındaydı. “Rönesans’ın ilk
manifestosu” olarak tanımlanmış olan bir yazıda, bu uygulamanın ba­
sitçe ortadan kaybolmadığını, “tuhaf bir efsane meselesine indirgendi­

7. Durkheim büttin "toplum sal olgular’i n kısm en özerk doğasm ı ortaya çıkarm ıştı; am a yazı­
lı kültür özel bir tür özerklikle karakterize olur.
8. Mussato ve Petrarch enstelasyonu üzerine bkz. K risıeller 1961: 158; yazar bu taç giydirme
töreninin, ortaçağ üniversitelerindeki kam usal resitallerden ve kitap onaylam alarından geliş­
tiğini düşünür.
9. Hay 1977: 79.
10. Pearsall ve Salter 1973: 185, alınlığı yaptığı yer: W hitfield 1943: 90.
 R önesans'ta İkonlar ve İkonoklazm

ğini ve on iki yüzyıldan uzun bir zaman boyunca kesintiye uğradığını”

ilan ediyordu." Tabii ki içerdiği pagan anlamlar dolayısıyla kesintiye
uğramıştı. Bu uzun zaman dilimi geçtikten ve klasiklerin yeni bulunan
prestijinin desteğini aldıktan sonra bile, sözü edilen âdet yine de tama­
men güvende değildi. 1468’deki küçük bir cumhuriyetçi komplonun
ardından papa, şiirle ilgili çalışmalardaki paganlaştırıcı eğilim hakkın­
da bazı sert laflar edecekti.12 Daha sonra ise Rönesans’ın, en azından
dinsel suretler söz konusu olduğunda pagan kökenleri, XVI. yüzyılın
Protestan reformcularının işleyeceği bir tema olacaktı.
Sorun basitçe bir paganizme düşme meselesi değildi; dindışı olanın
yeniden tesis edilmesiydi. Çünkü Rönesans, kilise öğretilerine yönelik
tavırlarda yaygm bir değişime sahne olmuştu. H ay’in belirttiği gibi, ke­
şiş erdemi tekelinde tutan kişi olmaktan çıkm ıştı;13tacirin ve askerin et­
kinliklerinin artık daha fazla ideolojik ağırlığı vardı. Servet artık, m a­
nastırlara ve kiliselere bağışta bulunun “suçlu vicdanlar”m boyunduru­
ğu altında değildi; çünkü dünyevi malların mülkiyeti yurttaşlıkla ilgili
erdemleri kullanma imkânına yol açabiliyordu.14 Yeni düzende, hayır­
severlik [caritas] anlayışları ve alıcıları keskin bir biçimde değişime
uğradı. Bununla birlikte, servetin eşit olmayan dağılımı ve servetten
faydalanmanın kişiden kişiye farklılık gösterdiği konularındaki bilinç o
kadar da kolayca defedilemedi; Scham a’nm altını çizdiği gibi, Hollan­
da’nın altın çağı boyunca, yani bu ülkenin kültürel ve ticari önderliği
İtalya’dan devraldığı XVI. ve XVII. yüzyıllarda, ticaretin odak nokta­
sının Amerika kıtasıyla ve Ümit Bum u’nu dolaşarak Doğu’yla yapılan
deniz ticareti sonucunda Kuzey Avrupa’ya kaydığı zaman diliminde,
zenginler utanmaya devam etmişlerdi.15 Zenginliğin sağladığı fayda ve
yol açtığı utanma, hem kapitalizmin hem Protestanlığın yerleşmesine
yardımcı oldu; birincisi insanın dünyevi mallardan yararlanması üzeri­
ne kuruluydu, İkincisi ise bunların reddedilmesini teşvik ediyordu. Do­
layısıyla, kiliselerde tasvirlerin rolünün yadsınmasına, burjuva evine
resimlerin, çiçeklerin ve her türlü lüksün sokulması eşlik etmişti. Rö­
nesans’ın ilk safhalarına bile, açıkça beyan edilen bir ruhbanlık karşıt-
■1. W ilkins 1953: 1241, 1245.
12. Hay 1977: 147.
13. Hay 1977; 130 .
14. Rönesans âlim lerine yöneltilen paganizm suçlam aları hakkında bkz. K ristellcr 1961, 4.
Bölüm: ‘‘Rönesans edebiyatında pagan tanrılar ve kahram anlar hakkında bolca konuşuluyor­
du; bu durum , bildik alegori aracıyla haklılaşıınlıyor ve astrolojiye duyulan inançla güçlendi­
riliyordu" (s.71). A m a “antik dinin rehabilitasyonu" bazı açılardan. Floransa’nın hüm anist
ak tö rü Salutati ve da Fiano gibi âlimlerin elinde daha da güçlü bir hal alıyordu (Baron 1955:
270 vd.).
l s - Scham a 1987; Burke 1974.

247
Çiçeklerin KWtiirii

lığı, pagan dünyaya duyulan bir ilgi ve bazılan için de sivil ve dinsel
alanlarda olan biten arasında bir kopuş eşlik etmişti; bu durum kendi­
ni, sanatçdann hem klasik hem de dinsel temalara olan güçlü bağımlı­
lığında açığa vuruyordu.

Tezhip Edilm iş Ç içekler

Rönesans tasvirlerle hem olumsuz hem olumlu anlamda çok ilgili

olduğu ve dolayısıyla da bolca kanıt sunduğu için, bir önceki bölümde
tanışılan İngiltere örneğine devam ederek öncelikle çiçek ikonlarının
sanattaki gelişimini ele almak istiyorum. Bu gelişme tezhip edilmiş el
yazmalannda ortaya çıkmıştı ve kitapla yakından bağlantılıydı. Anglo­
sakson sanatçılar sadece ilk harfi değil, tezhibin çerçevesini de geliştir­
mişlerdi. Bu çerçeve, iç içe geçen hayvan ve diğer kalıpların dekoratif
zenginliğinden oluşuyordu. Winchester okulunun çalışmalarında bu ilk
gelenekler Karolenj gelenekleriyle birleşerek klasik akantusu kazandır­
mıştı. Norman işgalinden bir süre sonra Aziz A lbens'in M ezmurlar Ki­
tabımda (yak. 1120), Ottocu Almanya ve Bizans etkilerininin kanıtını
gösteren, tam gelişmiş romanesk üslubuna rastlıyoruz. Daha sonra bu
üslup, kitap üretiminin artık sadece manastırlarda ve saraylarda değil,
yeni üniversite kentlerindeki atölyelerde de yapıldığı XIII. yüzyıl son­
larının ilk gotik üslubunun daha büyük natüralizmine yol verdi. İtal­
y a’da daha ХП. yüzyılda kitap üretimi bu işi meslek olarak yapanların
eline geçmeye başlamıştı.16 East Anglia’da serpilip gelişen geç dönem
gotik el yazmaları (yak. 1290-1500) sivil halktan zengin hamiler için
üretiliyordu ve natüralist betimlemeye artan bir ilgi göstermişlerdi; bu
ilgide İtalyan Trecento eserlerinin, muhtemelen Jean Pucelle gibi Fran­
sız sanatçıları yoluyla gelen bir etkisi vardı. Son olarak, Hollanda’dan
gelen modeller İngiltere’deki sanatı uluslararası gotiğin yeni gerçekçi­
liğinin alanına soktu.17
Bu en son zikretttiğimiz üslupla birlikte, yeni tip kenar süslemeleri­
nin gelişimine rastlıyoruz; Floransak Lorenzo M onaco’nun eserlerin-
dekiler buna örnek gösterilebilir. Muhtemelen Lorenzo d e’Medici için
1485’te tezhip edilmiş olan Saatler Kitabı’ndaki kenar süslemeleri, çe­
şitli klasik ve Rönesans temalarının yanı sıra putti, cornucopiae ve can-
delabrum'\& birlikte meyve, çiçek ve yaprak biçimlerinden oluşan bir
dizi içermektedir. Kenar süslemelerinin XV. yüzyılda daha da gelişme-
16. A lexander 1977: 10.
17. Alexander ve Kauffm ann 1973.

248
 Rönesans" ta ikonlar ve Ikonoklazm

Resim 6.1. Jan Breughel (P. P. Rubens’le birlikte). G arland o f Flowers with the Virgin. In­
fa n t Jesus a nd Angels. (Prado, Madrid. Foto: Anderson, Ecm ans 1964: Resim I)
Ç içeklerin Kültürü

si, tek bir kaybolan nokta perspektifi kullanılarak ikiboyutlu yüzey üze­
rinde üçboyutlu uzam tasvir etme sorununun çözülmesi sonucunda or­
taya çıkmış gibi görünüyor. Tezhip edilen kitap, ikiboyutlu olarak
okunması gereken yazıyla üçboyutlu olarak yorumlanması gereken res­
mi birleştiriyordu. Gözün bunlardan birinden diğerine geçerken karı­
şıklık yaşamaması için metnin etrafına geniş ve genellikle ikiboyutlu
olan, saç spreyi biçimli kenar süslemeleri yapılıyor ve bir tür tarafsız
bölge oluşturuluyordu (Renkli resim V I.l).18 Erken dönem Hollanda
okullarında önemli bir figür olan Burgundyli M ary’nin öğretmeni (yak.
1477-90) tarafından hazırlanan Nasaulu Engelbert’in Saatleri’nde,
trompe ïo e il kenar süslemesi kullanılıyor19 ve bir tür “pencere açısı”
yaratılıyor.30 Birçok sayfada kenar süslemeleri dört köşede de görül­
mektedir ve bunlar zarif çiçekler, yaprak ve meyveler içeren, m ürek­
keple çizilmiş ince saç spreyi şekillerinden oluşmaktadır.21
Resimlerin içinde de çiçeklere yer verilmekteydi; ibadet eden Bur­
gundyli Mary, cam bir vazo içindeki uzun bir demet süsenle dengelen­
mektedir. M eryem ’e M üjde’yi betimleyen bir sahnede, Madonna zam­
bakları bulunan bir çiçek saksısı yer almaktadır. Bir diğer tezhip çifti,
benzerine az rastlanan bir kenar süslemesi içermektedir; bu kenar süs­
lemesi, içlerinde iki cam sürahi ve bir su testisi de bulunan ve hepsin­
de çiçekler olan saksılardan oluşmaktadır; su testisinde tavuskuşu tüy­
lerinden süsler de bulunmaktadır. Bir sonraki aşama, “natürmortun
anekdota özgü yanını” terk etmek “ve basitçe renkli zemin üzerine rast­
gele çiçek ve mücevher serpişıirmek’-ti.22 Aynı döneme ait bir başka el
yazmasında ise kenar süslemeleri üzerinde hasır sepetlerden çiçekler
atan kadınlar resmedilmektedir; okurun dikkatini iyice çekebilmek için
bunlar ayrıntılı bir biçimde gösterilmektedir.
Dolayısıyla Avrupa’daki kenar süslemelerinde, ortaçağın başlarının
basmakalıplaşmış yaprak zincirleri ve daha gerçekçi hayvan şekillerin­
den, gotik dönemin başlangıcına tekabül eden, daha natüralist çiçekle­
re bir geçişe şahit oluyoruz. “Çiçekleri gerçek hayatta oldukları gibi
resmetme” yeteneği, “XV. yüzyılın en başından itibaren Flaman sana­
tının en büyük özelliklerinden biridir.”23 Kenar süslemeleri giderek da­

is. A İex an d erİ9 7 7 : 15.

19. İlk örnekler, duc de B erry’nin Très riches heures adlı eserinde görülür. En eski örnekler­
den b azd an XIV. yüzyıl sonu İtalyası 'ndandır. [“trom pe l’oeil”, göz aldanm ası anlam ına ge­
lir, bu tarzda nesneler kendi boyutlarında ve gerçek halleriyle resmedilir, (ç.n.j )
20. Bkz. Jan van E yck’in R olin M adonna eseri (yak. 1435).
21. A lexander 1977; bu kenar süslem elerinden bazdan, trompe T oeil tipinde boyanmıştır.
22. A lexander 1977.
23. Freedberg 1981.

250
 R önesans'ta İkonlar ve İkonoklazm

ha geniş bir yer kaplar hale geldiler ve en sonunda, uzman bir ressam
olan Jan (Kadife) Breughel’in (yak. 1568-1642) eserlerinde çiçekler
kenarlardan öne çıkmaya başladılar; İranlı öncülleriyle birlikte daha
önceki dönemlerin Gül Bahçesindeki Madonna temasını ele alan Gar­
land o f Flowers with the Virgin adlı resminde, çiçekler Meryem
Ana’nm etrafını çeviren bir çelenk oluşturmaktadırlar (Resim 6.1).
Breughel İtalya’da öğrenim görmüştü ve Milano başpiskoposu Kardi­
nal Federigo Borromeo’yla yakın bağlan vardı; Kardinal Borromeo
Karşı-Reform döneminde resim sanatının büyük hamilerindendi ve gö­
rünüşe bakılırsa, Breughel’e verdiği talimatlar 1608 dolaylarında Mer­
yem A na’nın bu biçimdeki resimlerinin ortaya çıkmasına vesile olmuş­
tu.24 Geç ortaçağda olduğu gibi, Katolik kilisesi, kısmen T ann’ya ya­
karmanın bir aracı olarak, kısmen de “reformcular”m hedeflerini geri­
de bırakmanın bir yolu olarak, (kendisi de bir çiçek olan) Meryem Ana
tasvirlerinin yanı sıra çiçek tasvirlerini ve kullanımını teşvik ediyordu.
Ayrıca, kilisenin hâkimiyeti sadece ideolojik değildi; hamilik aracılı­
ğıyla, yapılan resimlerin konulan üzerinde belirleyici bir etkiye sahip
olmuştu.23
Breughel sadece Kuzey Avrupalı, Burgundy ve Aşağı Ülkeler’den
olan tezhipçilerden değil; Güney A vrupa’da Romalı öncüllere duyulan
ilgi canlanmasından da etkilenmişti. Onun resmettiği çelengi İsa’yı,
azizleri ve portreleri çerçevelemek için geliştiren kişi, onun öğrencisi
Cizvit Seghers (doğ. 1590) olacaktı.“ Daha sonralan ise resmin için­
deki pencere kaybolmakta ve çiçekler başat bir konum elde etm ekte­
dirler; ama bu, bir çelenk ya da çiçek-yaprak zinciri biçiminden ziya­
de, vazo resimlerini ortaya çıkaracak olan, genellikle natürmort biçi­
minde olmaktadır. Aşağı Ülkeler’de XVII. yüzyılın başlarında gelişen
ve natürmortun başlıca türlerinden biri olan çiçek resmi geleneği böy­
le başlamıştı.

Aşağı Ü lk e le r ’de N atürm ort

Natürmort resim geleneği çiçek resminin gelişimine katkıda bulu­

nan bir diğer etmendi. İllüzyonist kenar süslemelerinin büyük yaralıcı-
24. Başka siparişler de aynı öçlüde kesindi; 1469’da Ludovico Gonzago, M antegna’ya şöy­
le yazmıştı: “Gerçek hayattan iki hindi çizmeni arzu ediyorum ." Renklerin kaliteleri bile ya­
pılan sözleşm elerde belirtiliyordu (Baxandall 1972: 12).
25. Freedberg 1981.
26. Delcnda 1987: 18. Ispanya’nın Flaman ülkesiyle olan yakın bağlan nedeniyle. S eghers’in
Çiçek resim leri Ispanya’da önemli bir etki yarattı.

251
Çiçeklerin KiUtilrii

lan Rönesans’ın geç dönem Flaman el yazması ressamlarıydı; bazen

Ghent-Bruges okulu olarak da bilinen bu akım, nüfuz alanı İsviçre’ye
kadar uzanan Burgundy sarayının hamiliği altında 1475’ten sonra ge­
lişmişti. İllüzyonun kendisinde, perspektif etkileri ve trompe I'oeil'm
çoktan resim sanatına dahil olduğu antikçağın yankıları vardı. Tezhip-
çiler ayrıca pano ressamlarından etkilenmişlerdi; zira Jan van Eyck ve
Hans Memling Bruges’de, Hugo van der Goes ve Joos van Ghent de
Ghent’de çalışmıştı.37 Bu ressamlar, Memling örneğinde çiçek çelenk­
leri de dahil olmak üzere maddi nesnelere ayrıntılı bir dikkat göstermiş­
lerdi. Bununla birlikte, daha önce gördüğümüz gibi, çiçek resmi Fla­
man Anvers’in Katolik ortamında gelişmişti; ama natürmortun XVI.
yüzyılın sonunda büyük gelişiminin meydana geldiği yer, Hollanda’nın
daha kuzeyiydi.38
Bu türe ilişkin fikrin filizlenmesi, Azize Catherine çarkı gibi “ölü
şeyler”in dinsel resimlere sokulmasıyla başladı.39 Raphael (1483­
1520), Azize Cecilia’nm ayaklarındaki müzik enstrümanlarını ayrıntı-
landırmak amacıyla bir ressam tutarak geleneğe önemli bir katkıda bu­
lundu. Aşağı yukarı XVI. yüzyılın ortalarında, Kitabı Mukaddes’e öz­
gü desenler, “arsızca ön planı kaplayan sebzeleri ve et parçalarıyla bir­
likte mutfakları ve pazaryerlerini resmetmenin bir bahanesi” oldu.30
Natürmort Hollanda’da sıkıca kök saldı; bu ülkede “geniş orta sınıf ta­
bakası... şaşırtıcı derecede çeşitli dünyevi resimler -jan r resimler, man­
zaralar ve aynı zamanda natürm ort- için bir pazar oluşturuyordu.”31
Natürmort başka hiçbir Protestan ülkede aynı popülariteye ulaşama­
mıştı; İspanya ve İtalya ile birlikte çiçek resmine katkıda bulunmaları­
na karşın, Fransa ve Almanya gözlerini farklı sanatsal biçimlere dik­
mişlerdi. Öte yandan, çiçeklere ve bahçelere duyulan ilgiye rağmen,
natürmort Britanya’da fiilen yoktu.
Aşağı Ülkeler’de daha gerçekçi resimlerin hâkim olması hamilerle
27. Kren 1983; Panofsky 1958.
28. Bu jaıınn bilinen en eski örneği. M ünih’te 1504 yılında “dejenere ve köksüz bir Vene­
dikli" Jacopo de'B arbari tarafından yapılm ış bir resim olabilir. Ama jan n n kökenlerini daha
eski tarihlerde aram ak da m üm kündür; bu arama, örneğin, Taddeo G addi’nin yaklaşık
1337'de Floransa'daki Santa Croce K ilisesi'nin nişlerinde yaptığı fresklerinde ve onun çağ­
daşı olan G iotto'nun. m uhtem elen klasik modeli takip ederek m eydana getirdiği eserlerinde
yapılabilir (Tapié 1987: 22). “Dans leur ensem ble, les décors floraux des fresques antiques
qui pouvaient subsister ont constitué pour les artistes des X V e et des XVle siècles un réper­
toire de form es inépuisables" (s. 24.)
29. N ero'nun Dom us A urca yapay m ağaralarının [grotto] keşfedilm esinin ardından, XV.
yüzyılda resim lere zam an zam an groteskler dahil edilmeye başlandı; am a bu gelişm enin ana
natürmort geleneği çizgisinde olduğu iddia edilem ezdi.
30. Friedliinder 1963: 279-80.
31. Friedlânder 1963: 278.

252
 R önesans'ta ikonlar ve İkonoklazm

ilgili bir durumdu. Montias’ın belirttiğine göre, “Hollanda sanat tari­

hinde, bu müşteri grubunun pazardaki talebi belirlemedeki önemi her­
kesçe kabul edilen bir durumdur; bu önem, konuların modasını, klasik
edebiyattan alınan mitolojilerden daha gerçekçi manzara, natürmort ve
janr resimlerine çevirmişti.”32 Delft’te bu müşteri grubu, kentli soylula­
rın yanı sıra usta-zanaatkâr ve küçük tüccarlardan oluşuyordu ve önce­
ki dönemlerin geleneksel ve dinsel hamiliğinin tersine, “aşağı yukarı
anonim bir piyasa talebi” oluşturuyordu. Konulardaki kayma aşama
aşama gerçekleşmiş, XVI. yüzyılın sonlarından itibaren dinsel ve mito­
lojik temaların daha gerçekçi biçimlere yol vermesi başlayıp XVII.
yüzyılda da devam etmişti.33
Daha önceki dönemlerde İtalya’daki dinsel resimlere çiçekli vazo­
lar dahil etme uygulamasını takip eden çiçek resimleri, bu natürmort
geleneğinin bir parçasını oluşturdular.34 1565’te A lm anya’da Ludger
tom Ring (doğ. 1522). bu türün büyük olasılıkla ilk örneğini üretti;35
oradan Flamanlar tarafından Aşağı Ülkeler’e taşındı: Utrecht’te Roe-
lant Savery ve Lahey’de II. Jacob de Gheyn (doğ. Anvers, 1565). XVI-
1. yüzyılda natürmort, kısmen çiçeklerin önemli bir rol oynadığı deko­
ratif sanatın bir parçası olarak, Aşağı Ülkeler’de gelişme ortamı buldu.
Ama Protestan Kuzey’den farklı olarak Katolik Güney’de durum daha
karışıktı. Ortaçağda, çiçek sembolizminin büyük kısmı edebi eserler­
den türetiliyordu; bunların başında Kitabı Mukaddes, şerhler, özellikle
de florilegiutn, yani Kitabı Mukaddes’ten alman ve bir sepetteki çiçek­
ler gibi görülen edebi parçalar, vecizeler, alıntılar ve izahatlardan olu­
şan derlemeler geliyordu. Bu eserlerde bahçe, kiliseyi ya da kutsal me­
tinleri simgeliyordu ve bu bahçenin içindeki tüm bitkiler Tanrı’nın ke­
lamını aydınlatmak için kullanılıyordu. Ortaçağın sonuna doğru bağlı­
lık eserleri, Hortus ya da Hortulus adı altında çoğaldı; bu ad, ruhun
bahçelerini ve aynı zamanda da Meryem A na’nın “etrafı çevrili bahçe­
s in i temsil ediyordu; sözü edilen “etrafı çevrili bahçe”, kemerli yollar­
la çevrili manastır bahçesinin yanı sıra zaman zaman Venüs’ün Aşk
Bahçesi’yle de özdeşleştirilmişti. Çoğunlukla ikincil önemdeki mevki­
leri işgal eden ve vaizlik yapan rahipler tarafından yazılmış olan böy-
lesi kitaplar XV., XVI. ve XVII. yüzyıllarda, başta Anvers’te olmak
üzere birbirinden farklı pek çok merkezde üretilmekteydi. Cizvitlerin
elinde bu eserler, Suger’in yaklaşımında da zaten mevcut olduğu gibi,
32. Montias 1982: 332.
33. M ontias 1982: 242, Tablo 8.3.
34. Çiçek resim leri üzerine çalışm alar için bkz. tlairs 1965 ve Bergström 1956; ayrıca, Fre-
edberg 1981: 136'daki ek referanslara bakınız.
35. Pieper 1980: 314.

253
Çiçeklerin Kültürü

çiçeklerin (ve bir bütün olarak doğanın) derin dinsel hakikatleri ifşa et­
tiği anlayışını geliştirmişti.36
O yüzyılda doğan ustaların çoğunun yetiştiği yer olan Anvers'te
Seghers, altar parçalarını ve ibadetle ilgili resimleri çelenkler ve çiçek­
lerle süslemişti. Çiçeklerin Meryem Ana’yla özdeşleştirilmesi Karşı-
Reform’un incelikle işlediği ve önemli teolojik ve siyasal anlamlar edi­
nen bir noktaydı. Tasvirleri Protestan ikonoklastlann saldırısına uğra­
mış olan Meryem A na’nın statüsünü yükseltmek amacıyla, yeni çiçek
resmi okulunun ressamları Meryem Ana suretlerinin etrafını çelenkler-
le donatıyorlardı. Amsterdam ’da 1566’da patlak veren ikon kaşıtı büyük
ayaklanmanın eşiğinde, onun saygı duyulan ikonu taşlanmış ve alaya
uğramıştı. Bu ikonoklazm hareketi, hem teolojik hem resimle ilgili bir
tepkiye yol açtı; resimle ilgili bu tepkinin özgül itici gücü Meryem
Ana’yı bahçe içinde betimleyen resimlerden değil; onu etrafı gül bahçe­
siyle, sonra güllerle, daha sonra da çiçeklerle çevrili gösteren resimler­
den geliyordu; bu çiçekler, en azından XV. yüzyıl ortalarından beri sık
sık onun suretini süslemiş olan gerçek çelenklerin temsilleriydi.37
Bu Katolik çelenklerdeki çiçekler genellikle karmaşık sembolik yo­
rumlara tabi tutulur.38 Frans Yvens ve Gérard Seghers’e atfedilen The
Virgin and Child in a Garland adlı resim aşağıdaki ifadelerle analiz
edilmiştir:

Güller Meryem’in sevgisini, zambak onun saflığını, üçlü bakireliğini ve

haşmetini, karanfil onun hoş kokusunu ve kurtarılmışlığmı çağrıştım. Por­
takal çiçeği, Kilise Babalarının Ezgilerin Ezgisi’hâen esinlendiğini söyle­
dikleri gibi, Meryem’in mistik bağlılığım sembolize eder. (İlk günaha karşı
yemişini dikenleriyle koruyan) kestane de yine saflık, aynı zamanda da if­
fet anlamına gelir (kestane [chestnut] ve iffet [chastity] aynı etimolojik kök­
ten, yani casta’dan gelirler). Fındık gibi incir de selametin, yeniden dirilişin
ve yardımseverliğin bir sembolüdür. Antikçağ’da lüksün sembolü olan in­
cir, Meryem’in yeni arife olarak bilinen meyvesi olmuştur. Oğlunun kurban
edilmesiyle Meryem manevi kurtuluşa erişmiştir.37

Bu resim üzerine yorum yapanların işaret ettiğine göre, “her bir çi­
çeğin anlamı, tüm kutsal metinlerde, edebi eserlerde ya da amblem ko­
leksiyonlarında bulunan geleneğe aittir; dinsel ve dindışı anlamlar bu­

36. Bkz. özellikle Le Roy Alard 1641.

37. Freedberg 1981: 123 vd. Gül bahçesinin kökeni üzerine yakın (arihli bir araştırm aya ya­
pılan gönderm e için bkz. s. 146.
38. Çiçek sem bolizm inin edebi ve resim le ilgili kullanım larına referanslar için bkz. Freed­
berg 1981: 146-7.
39. Tapié ve Joubert 1987.

254
 R önesans'la ikonlar ve Ikonoklazm

ralarda birbirine karışır ve zamanla onlara yeni anlamlar eklenir. Dola­

yısıyla, bu kadar çok örtüşme olduğu için çiçekler kendilerine özgü an­
lamlar taşımazlar. Başka bir deyişle, “dilbilimsel anlamda terimde hiç­
bir mesaj yoktur.” Benim görüşüme göre, sembolik kullanımlar genel­
likle bu ifadenin ima ettiğinden daha bağlamsal bir niteliğe sahiptir; ör­
neğin, katedralin gül penceresiyle Aşk Bahçesi’ndeki gül arasında hiç­
bir yalanlık görülmediği açıktır. Bununla birlikte, bir örtüşme de vardır;
dahası, hem kaçınma hem de yeniden tanımlama vardır. Jan Breughel ve
Daniel Seghers gibi Katolik ressamlar bile yazılarında sembolizmden hiç
bahsetmezler. Anlamların alıcılar için zaten zımnen mevcut olduğu ileri
sürülebilir. Bununla birlikte, onlar çiçekleri bazı Cizvitlerin yaptığı gibi
kasıtlı olarak didaktik bir biçimde değil; biçimleri, renkleri ve lükse, gös­
terişe ve dünyevi şeylerin gelip geçici güzelliğine ilişkin daha basmaka­
lıp anlamlan için kullanıyorlardı (Renkli resim VI.2). Dolayısıyla onla­
rın resimleri, amblem kitaplannda ya da Ripa’nın leonography'sinde
bulduğumuz daha geniş kapsamlı anlamların yanı sıra bir miktar vanitas
sembolizmiyle de yüklüdür.
Kısa süre içinde Batı Avrupa’nın hem Protestan hem de Katolik
çevrelerinde popüler hale gelen bu kitaplann en büyük kaynağı İtal­
ya’ydı.4“ Ama bunlann kullanımı, doğa ve özellikle de çiçekler ve çi­
çek tasvirleri hakkmdaki iki farklı teolojik görüşten kaynaklanan ahlâ­
ki değerlendirmeleri somutlaştırıyordu. Birçok Kalvenistin ve hatta pek
çok Katoliğin düşüncesine göre, doğal dünyanın güzelliği dikkatimizi
Tanrı’nın kelamının öneminden başka yönlere kaydırabilirdi. Özünde
Katolik olan ve bu dönemde güçlü bir biçimde Cizvitlerle ve İtalya’da­
ki Federigo Borromeo çevresiyle özdeşleştirilen alternatif bir öğreti ise
fiziksel dünyanın güzelliğini T ann’nın hikmetini anlamanın bir aracı
olarak görüyordu.41 Bununla birlikte, belli bir resimde bu iki görüşten
hangisinin somutlaştığını anlamak her zaman kolay değildir; çünkü Al­
man Georg Flegel (doğ. 1566) gibi sanatçılar aynı anda her ikisini de
temsil edebiliyordu. XVII. yüzyıl boyunca meydana gelen şey, çiçek
resminde dinsel sembolik öğenin yavaş yavaş kaybolmasıydı; dolayı­
sıyla, Protestan ressam Ambrosius’un oğlu olan Johannes Bosscha-
ert'in Çiçek Sepeti (yak. 1630) adlı resminde sembolik hiçbir taraf yok­
tu, çiçekler sadece çiçekti.42

40 .T ap ic 1987: 26-28.
41. Wlıeelock 1989: 17-18.
42. Bu resim Paris’teki Louvre'dadır. Janr resimlerinin tem elinde yalan alternatif bir sem bo­
lik anlam ın olabilirliği, de Jongh 1968-9’da tartışılm aktadır. Rcm brandt ilk eşini Flora ola­
rak nesmctmişıi; bu resim L eningrad'daki H crm itage’dadır.

255
Çiçeklerin Kültürü

Çiçek resimlerine rağbeti artıran büyük moda. Aşağı Ülkeler’in

zengin Protestan tacirlerinin artık adak niteliğindeki çelenkli resimler
sipariş etmekten vazgeçip evlerinin süslenmesi için hem gerçek hem
resimdeki çiçeklere ilgi gösterdikleri XVII. yüzyılla birlikte başladı.
Çiçek resimleri Amsterdam ve Anvers’te de yapılmakla birlikte, asıl
merkez, Büyük Ambrosius Bosschaert’in (1573-1645) Katolik zul­
münden kurtulmak için Anvers’ten kaçıp sığındığı Middelburg liman
kentiydi. Burada Katolik couronne [taç] yerini Protestan ya da daha
doğrusu sivil bukete bırakmıştı. Botanik çalışmalarından güçlü bir bi­
çimde etkilenmiş olan ressam, oğullan ve kayınbiraderiyle birlikte yak­
laşık 1610’dan itibaren kendini çiçek resimlerine adadı.43 Çiçek Sepeti
(1614) adlı resmi, masanın üzerine saçılan çiçekler ve aynca, illüzyo­
nist kenar süslemesi ressamlarının yolunu takip edercesine, bir kelebek
ve kızböceği içermektedir.
Natürmort resimler tarihsel resimlere göre daha alt bir statüde olma­
larına rağmen daha fazla talep görüyorlardı. Bir çiçek resmi Rubens’in
yaptığı birçok büyük dinsel resimden daha fazla gelir getirebiliyordu;
aynca, bir Meryem Ana tasvirini çevreleyen bir çelenk o resmin değe­
rini yükseltebiliyordu.44 XVII. yüzyıl başlarında. Çiçek Bahçeleri için­
deki bu Meryemleri birkaç yıl içinde bağımsız çiçek resimlerinin tam
olarak kabul edilmesi izledi. Öte yandan, gerek Katolik gerek Protes­
tan ülkelerde çiçeklerin aynı zamanda Rom a’mn Flora tannçası adına
kutlamalar yapmak için kullanıldığını da eklememiz gerekir. Flora tas­
virleri maskeli baloların yanı sıra Avrupa sanatında da yaygın bir öğe
haline geldi ve Botticelli, Rubens, Jan Breughel. Giordano, Rembrandt
ve Poussin’in ilgisini cezbetti. Gerçekten de, Püriten yazarların teatral
gösterişlere karşı eleştiri yükseltmelerine yol açan şey, İngiliz kraliçe­
sinin Flora gibi giyinmesiydi.45
Resim hem ticari hem bilimsel düzeylerde yaşamla etkileşim için­
deydi. Aşağı yukarı lale soğanlarının fiyatlarının arttığı bir dönemde,
çiçek resimlerine çok yüksek fiyatlar biçilmekteydi. Bu soğanlar, bota­
nikte heyecan verici ilerlemelerin olduğu ve Avrupa’ya pek çok yeni
bitki ithal edildiği bir dönemde boy gösterdiler. Gerçekten de, ilk re­
simlerin bazıları, “botanikçilerin geliştirmiş olduğu harikalar”ın neler
olduğunu görme isteğine bir tepki olarak yapılmıştı.46
Bu dönemde, kısmen yeni türlerin yetiştirilmeye başlaması, kısmen

43. Friedländer 1963: 283.

44. Freedberg 1981: 126.
45. Poussin’in Flora nm Z a feri adlı tablosu Paris’teki L ouvre'dadır.
46. W hcclock 1989: 14.

256
 R önesans'ta İkonlar ve İkonoklazm

de eskileri kaydetme ve tanımlama araçlarının gelişmesi sayesinde, bo­

tanik dikkate değer bir ilerleme kaydediyordu. Avrupa’da bilinçli bota­
nik keşif çağı XVI. yüzyılda başladı; bu süreç Pierre Belon’un Doğu
Akdeniz’e 1546-8 yıllarındaki ziyaretiyle başladı, de Busbecq’in Os-
nıanlı İmparatorluğu’na 1554 ila 1562 yıllarında elçi olarak atanmasıy­
la devam etti. Bunu, Viyana, Anvers, Paris ve Londra’ya “bir anda ye­
ni türlerin sel gibi akması” izledi; bu türleri Avrupa’ya taşıyanlar ço­
ğunlukla, de Busbecq’in görevindeki başarısının teşvik ettiği tüccarlar-
J *
Ama bu aynı zamanda eskileri tanımlama ve sınıflandırma mesele-
siydi. Botaniğe olan ilginin artışını, özellikle Almanya ve Aşağı Ülke-
ler’de matbaanın icadı ve çizimleri yeniden üretebilme kapasitesinin
gelişmesi kamçılamıştı; böylece, bitkileri tanıtıcı illüstrasyonlu kitaplar
popüler kitaplar arasına girmişti. Dolayısıyla, hem matbaa hem bota­
nikteki gelişmeler, XVI. yüzyıldaki, Fuschius ve Clusius gibi yazarla­
rın eserlerindeki botanikle ilgili illüstrasyonlar bağlamında değerlendi­
rilmelidir. Bu etkinlikler hem gerçeklikte hem sanat ve edebiyattaki
bitkilerde büyük bir artışa yol açmıştı.
XVI. yüzyıl başlarındaki el yazmalarında boy gösteren çiçek sayısı
o yüzyılın sonlarında basılan bitkileri tanıtıcı kitaplardakilerle kıyasla­
nırsa, farkın hayret verici olduğu görülür. V enedik’te hazırlanan Gri-
mani dua kitabının sayfa kenarlarında 59 adet bitki bulunmaktaydı;
Leonhard Fusch’un (1501-67) De historia stirpium 'unda ise çoğunlu­
ğu çiçekli olmak üzere 515 bitki vardı ve Rembert Dodoen’in (1617­
85) De stirpiıım historia'sı 840 adet içeriyordu.48 Bunlar, yabancı ülke­
lerden getirilen ve başlangıçta ekimleri küçük bir aristokrat ve görevli
bilginler çevresiyle sınırlanmış yeni bitkilerin yanı sıra, yenice dahil
edilmiş eski bitkileri de içeriyordu. Böylesi bilgiler yavaş yavaş pro­
fesyonel botanikçilere uzandı ve burjuvazi arasında önemli bir pazar
gelişti.
Aşağı Ülkeler’de çiçeklerle ilgili natürmort resim, İtalya’da çiçek­
lerin daha dar kapsamlı dekoratif kullanımıyla tezat oluşturuyordu; bu
ise sadece ticari ekonomi ve burjuva toplumun doğasıyla değil, aynı za­
manda büyük palazı i' lerden [konak] ziyade daha küçük ölçekli kent
evlerinin gereksinimleriyle, Protestanlıkla ve merkezi bir konum işgal
eden dinsel sanatın tahtından indirilmesiyle ilişkiliydi; dahası, İtal­
ya’dan uyarlanan pratik ve yoğun bahçeciliğin yanı sıra matbaanın ge­
tirdiği teknik yeniden çoğaltma imkânı sayesinde botanikle ilgili me-
■J7. Harvey 1976: 21, alıntı yaptığı yen Coats 1969: 11-13.
4*- MacDougall 1989: 27.

257
Çiçeklerin Kültürü

tinlerin yaygınlaşmasıyla ve her çeşit çiçeğe yönelik devasa popüler ta­

leple de ilişkiliydi.49

E deb iyatta Çiçekler

Genel olarak daha sivil bir alıcı kitlesine sahip olmakla birlikte, çi­
çeklerin edebiyattaki kullanımları sanattaki kullanım biçimine paralel
gelişti. Dante Divina commedia'âa [İlahi Komedya] çiçeklere pek çok
gönderme yapmıştı, ama bunlar çoğunlukla dinsel bir bağlamdaydı.
Ona göre, Dünyevi Cennet, Fra Angelico ve Benozzo G ozzoli’nin -K i­
tabı M ukaddes’e değil Floransa’ya özgü bir biçimi takip eden- eserle­
rinde görülen çiçek bahçelerine benziyordu. Ama, bestim rum 'laıâari
haberdar olmasına karşın, Dante’nin zikrettiği tür sayısı fazla değildir
ve eserde bitkilerin bilgisinin izine çok az rastlanır.50 Zikrettikleri ara­
sında, Meryem A na’yı temsil eden ve kraliçe statüsünde olan çiçek
zambaktan ziyade güldür (“quel bel fior”, “la rosa”). Bununla birlikte,
azizler ordusunu betimlemek için karbeyazı gülü de kullanır.51 Daha so­
mut bir biçimde, azizlerin başları zambaklarla ve özellikle de güllerle
taçlandırılır (“ehe tanti ardesser di sopra da i cigli”, “kaşlarının üzerin­
deki her şey ateşte”).52
Bu dönemde çelenk ve tacın yerini buket almaktaydı. Avrupa’da çi­
çek düzenlemesinden bahsedilmeye başlaması da yine XVII. yüzyılda­
dır; daha önceleri bazı estetik teşhir biçimleri elbette vardı, ama çiçek
düzenlemesinin bilinçli bir gelişme göstermesi muhteşem çiçek resmi
döneminde gerçekleşti. Bu yavaş bir süreçti; zira Ç in’de Budizmle bir­
likte ortaya çıkmış, Japonlar tarafından daha VII. yüzyılda benimsen­
miş ve orada çok daha geç bir tarihte oldukça uzmanlaşmış bir bilgi sis­
temine ulaşmıştı.53 XIV. yüzyıl İngiltere’sinde Chaucer, çiçeklerin bah­
çelerde teşhir edilmelerinin yanı sıra aristokrat giysilerinde de zengin
ve ayrıntılı kullanımlarını betimlemektedir. Romaunt o f the Rose'da
Aşk aşağıdaki ifadelerle tasvir edilmektedir:

49. N atürm ortun bir alı janrı olarak çiçek resmi üzerine daha fazla tartışm a için bkz. Schne­
ider 1980 ve Pieper 1980.
* Ortaçağa özgü, hayvanlara dair hikâyeler ve çoğunlukla illüstrasyonlar da içeren kitaplar
(ç.n.)
50. Paget Toynbee in Cotes 1898: 8 ve 5.
51. Paradiso, XXXI. 1.
52. Purgam rio, XXIX. 146.
53. Çiçek düzenlem esinin tarihi ve XVII. yüzyıl Hollanda'sındaki m odem gelişim i için bkz.
Berrall 1969.

258
 R önesans'la İkonlar ve İkonoklazm
İ p e k te n g i y s i l e r iç in d e d e ğ il d i , h a y ır
Ç i ç e k le r v e m i n i k ç i ç e k l e r s a r m ış tı h e r b i r y a n ım .
Ç a p k ın b a k ı ş la r l a s a r m a l a n m ı ş o l s a b ile ...
Ç e le n g i f a r k lı r e n k le r in iç iç e g e ç tiğ i
Ç i ç e k le r l e b e z e n m iş v e r e s m e d ilm iş ti.
P e k ç o k k ı l ı k t a ç i ç e k l e r v a rd ı
P e r g e lle ö r ü l m ü ş g ib is in e ;
B a ş ım ın ü s tü n d e h i ç b i r ç iç e k e k s i k d e ğ ild i,
Ne çimenlerdeki değersiz çiçekler
Ne menekşe, ne cczayir menekşesi,
N e d e in s a n ın d ü ş ü n e b i le c e ğ i b i r b a ş k a ç i ç e k ...
Ve pek çok gül yaprağı sere serpe
İşte orta yere serilmişti:
Ve üstelik onun dikkatli bakışları
Güller tarafından örülmüştü. (890-908. Saiırlar).

Bu aşk bahçesinin cennet kavramıyla açık bağları vardı. Giamal-

ti’nin belirttiği gibi, “Dünyevi cennet imgesi Roman de la R ose'ye. Ro­
man da daha sonraki yüzyılların edebiyatına musallat olur.”54 Bununla
birlikte, Todor, Elizabeth ve Jakoben dönemlerinde oldukça fazla çiçek
imgelemi kullanılmıştır; bu durum, hem dinsel ve sivil sanattaki geliş­
melerle, hem bahçelerin ve içerdikleri çiçeklerin artışıyla paralellik
oluşturmaktadır. Bu, özellikle Shakespeare’in daha sonra da Herrick’in
ve diğer Cavalier şairlerinin eserleri için geçerliydi. Burada, daha ön­
ceki tartışmalarla ilgili iki özgül sorun ortaya çıkmaktadır. Birincisi, bu
gelişmenin halk için ifade ettiği toplumsal ve siyasal anlamdır ve iko-
noklazmı ele aldığımız daha sonraki bir kısmın konusunu oluşturmak­
tadır. İkincisi, bir önceki bölümde öne çıkan sembolizm meselesiyle
ilişkilidir. Bu imgelemin daha genel bir öneme sahip olan temel bir
kodla ne kadar ilişkisi vardır? Sınırlı ama birbiriyle örtüşen dinsel an­
lamlar dizisinin ortaya çıkışma değinmiştik. Sivil kullanım da aşağı yu­
karı sistematik bir karakterde miydi? Eğer daha sistematiktiyse, bu,
edebiyat alanının dışında gündelik toplumsal yaşama ilişkin ortak bir
kültürel kodu ne derecede temsil ediyordu?
Klasik referans noktalarından biri. Hamlet'te aklını yitiren Ophe-
lia’mn konuşmasıdır:

Ophelia: [Laertes’e] Bak bunlar biberiye. Hatırlayasm diye. Ne olur

canım, hatırla. İşte bunlar da hercaimenekşe. Düşünesin diye.
Laertes: Deliliğin elkitabı. Düşüncelerle anılan bağlıyor.

54-Giamaııi 1966:66.

259
Çiçeklerin Kültürü

Ophelia: [Krai’aJ Şunlar rezene; şunlar da hasekiküpesi. [Krali-

çe’ye] İşte sana sedefotu, biraz da bana. Pazarlan şükranotu diyebi­
liriz ona. Oh, sen sedefotunu değişik takınmaksın. Bak, bir papatya.
Kokulu menekşe de getirecektim sana; ama babam ölünce hepsi ku­
rudu. Sonu iyi olmuş diyorlar. (IV.5. 174-85)'

Ophelia’nın çiçekleri dağıtması araştırmacılar için bir bilmece oluş­

turmuştur. Bu çiçeği o kişiye tahsis etmekle ne kastediyordu? Ve bu­
nun, hem konuşmacı olarak onun için hem okur olarak bizim için sem­
bolik anlamlarının ne olduğunu nasıl belirleyeceğiz ve buna nasıl karar
vereceğiz? Zikredilenlerin ilk ikisi, yani biberiye ve hercaimenekşe
için Laertes, yakın zamanlarda bir editörün “sembolik bir anlam” dedi­
ği şeyi kabul ediyor; hatırlama ve düşüncelerle olan özdeşlikler elbette
çok yaygın olan şeylerdi. Daha sonra o editör şunu iddia ediyor: Böy-
lesi “sembolik kullanımlar”la tanışıklığı daha fazla olan zeki bir okur,
geri kalan çiçekleri de aynı biçimde yorumlayabilir; ama şu koşulla ki,
bu anlamlar bitkileri tanıtıcı kitaplarda değil, popüler inançlarda aran­
malıdır. Oyun yazarları Beaumont ve Fletcher’in sözleriyle, “Her çi­
çek, kırsal halkın inandığı şekliyle, neyi işaret ediyordu?”55 Yazar, “gi­
zemli dil”in kayıtlan farklı anlamlar sunarken pek fazla şeyin “hayatta
kalmamış olması”nı ve dolayısıyla “oyuna uygulanabilir olan anlamla-
nn seçilmesi” sorununun ortaya çıkmasını esefle karşılıyor.56 Bir yan­
dan, böyle bir seçim “popüler inançlar”a dayandırılmak zorundadır;
ama öte yandan, kullanımın kanıtı aslında sembol kitaplarından, bitki­
leri tanıtıcı kitaplardan ve diğer edebi eserlerden çıkarılmaktadır. Popü­
ler ve genel kullanım açısından bu eserlerin statüsü açıkça sorunludur;
çünkü sembol ve bitki tanıtıcı kitaplar çoğunlukla daha yaygın bir şe­
kilde Avrupa kaynaklannı temel alıyorlardı ve oldukça seçmeli kav­
ranılan formelleştirmeye uğraşan, yerel olmayan boyutlan olan bir
edebi kültürün ürünüydüler.
H amlet''in bir başka editörü ise bize, rezenenin dalkavukluk, hase-
kiküpesinin zina, sedefotunun mutsuzluk ve pişmanlık, papatyanın iki­
yüzlülük, ve menekşenin sadakat anlamına geldiğini söylüyor. Bu kar­
şılıklar H amlet'in özgül bağlamında bir anlam ifade ediyor olabilirler;
ama Avrupa çapında uzun ömürlü bir kodun öğelerini oluşturmamak­
tadırlar. Çiçeklerin Dili üzerinde XIX. yüzyılda yazılan Fransızca ki­
taplar oldukça farklı bir anlam dizisi sunarlar. Örneğin, bu gelişmeler­
* Bkz. Hamlet, çev. Bülent Bozkurt, 6. baskı. Remzi Kitabevi, s. 173.
55. Beaum onı ve Fletcher, Philaster, I.i (yay. haz. A. Glover, Cambridgc, 1905, s. 88).
56. H. Jenkins, H am let için notlar 1982.

260
 R önesans’ta İkanlar ve İkonoklazm

de çok önemli bir rol oynayan Charlotte de Latour’un listesine bakalım:

rezene: kuvvet
sedefotu: “iyi huy”
menekşe: alçakgönüllülük

Hemfikir olunan noktalar çok sınırlıdır. Bununla birlikte, pek çok

kişi için Shakespeare’den alınan parça kabul görmüş, muhtemelen top­
lum çapında genelleşmiş olmamakla birlikte en azından belli bir taba­
kanın pratiğini temsil eden bir kodu akla getirmektedir. Çiçeklerin za­
manında geçerli olan bazı genel anlamlarını ortaya serermiş gibi, bu
parça zaman zaman bu fikir akılda tutularak alıntılanmaktadır. Eliza­
beth dönemi lirik şiirinin standart antolojisinin yayıma hazırlayıcısı
olan Ault, büyük olasılıkla Hunnis’e ait olan “lirik bir şiirden” alıntı
yaparak Shakespeare hakkında görüşlerini belirtir. Clement Robin-
son’un 1584’te çıkan A Handefull o f Pleasant Delites adlı eserinde ya­
yımlanmış olan şiir şöyledir:

Taze çiçeklerden yoksun bir çiçek demeli [Nosegaie],

Şimdi sana gönderdiğim. (1-2. dizeler)

Bu çiçek demeli, anlamları ayrıntılarıyla açıklanan aşağıdaki çiçek­

leri içermektedir:

Lavanta gerçek âşıklar içindir...

Biberiye hatırlama demektir...
Adaçayı yaşama gücü demektir...
Rezene dalkavuklar içindir...
Menekşe sadakat demektir...
Kekik beni denemek içindir...
Gül bana hâkim olmak içindir...
Zambak çiçekleri nezaket demektir...
Karanfil zarafet demektir...
Kadifeçiçeği evlilik demektir...
Penniriall aşkınızın izidir...
Çuhaçiçeği nasihat istemektir...

Şiir şöyle sona eriyor:

Yalvarırım sana, bu demeti iyi sakla.

Onun için bir yer hazırla.
Her bir çiçeğe iliştirilmiş anlamların belirlenmesinde, kafiye sağla­
ma> Çiçeğin ve anlamın ilk harflerini uyumlu kılma arzusu açıkça

261
Çiçeklerin Kültürü

önemli bir rol oynamakladır: Dolayısıyla, “kadifeçiçeği evlilik demek­

tir", “biberiye hatırlama demektir”.’ Gerçek uygulamada gelin ve da­
mat biberiyeyi düğünde, muhtemelen hatırlanmak için arkadaşlarına
verirlerdi; hep yeşil başka bitkilerle birlikte aynı bitki, ölümsüzlüğün
sembolü olarak cenazelerde de yaygın bir biçimde kullanılırdı.57 Halkın
biberiyenin erdemlerine büyük bir itimadı vardı ve bu durum bir süre
daha devam etti. Geçmişteki popüler kullanımlara bakan bir XIX. yüz­
yıl yazarı şu yorumda bulunuyor: “Kral Charles günündeki yaldızlı me­
şe yaprakları gibi, düğünlerde kullanılıyordu ve evin bahtını açık etsin
diye verandaya ve kapı kirişine asılıyordu. Hırsızlan evden uzak tutu­
yordu ve en iyisi, yaşlanan ev halkını tekrar gençleştiriyordu.”58 Başka
bir deyişle, gerçek hayattaki anlamların yelpazesi hem Hunnis’in hem
Shakespeare’in önerdiğinden çok daha genişti. Yazılı kod genellikle
edebi bir gösterişli mecazdır ve bu mecazda anlamlar şiirin biçimine
uydurulmak için şekillendirilir ya da inşa edilir. Ayrıca, bazıları daha
geniş deneyimlerle ilişkili olmakla birlikte, bu kritik pasajda Shakes­
peare’in benimsedikleri esasen işte bu edebi anlamlardır.
Rönesans edebiyatında insanı şaşırtan şey, kokunun ve tatlılığın
kaynakları olarak çiçeklere yapılan büyük vurgudur. Çiçekler tatlılığın
kaynağı olarak görülüyordu; çünkü şeker hâlâ pahalı bir ithal üründü.59
Şeker kitlelerin kültürüne XVIII. yüzyıl sonlarında ulaşmaya başlamış­
tı. Dolayısıyla arıların tatlı emdikleri yerler herkes için önemliydi. Çi­
çeklerin koku kaynağı olarak görülmesinin nedeni kısmen alternatif
parfümlerin göreli yokluğu, kısmen de çiçeklerin turfanda yetiştiricili­
ğe ve genetik manipülasyona daha az maruz kalmalarıydı; dolayısıyla
çiçek kokularının insanların hayatında daha büyük bir yeri oluyordu ve
bu özellikle kırsal hayatta muhtemelen daha geçerliydi. Buna nazaran,
çiçeklerin renklerinin ve şekillerinin kıymetli addedildiği ortaçağda ve
Rönesans’ın ilk dönemlerinde çiçek kokularına çok az değinildiği gö­
rülmektedir.“

* "R osem arie is for rem em brance...”. “ M arigolds is for m arriage...” .

57. T. M iddleton. The O ld L aw IV.I.36 ve R. Herrick. Hesperides, Biberiye Dalı, alınlı ya­
pan Seager 1896: 263. Biberiye zam an zam an yaldızlanır ve zaman zaman da düğün içkisi
olarak kullanılm ak üzere torbalara doldurulurdu.
58. Anon 1863:241.
59. 1597 yılında Breton. “ Şehirde tatlı işiyle uğraşan dört m eslek dalı” saym ıştır: “Şekerci­
ler. Şekerlem eciler. Parfüm cüler ve Dcm etçilcr.”
60. Plutarkhos çiçekler hakkında yazar ama kokularından çok az bahseder ve aynı şey
1522'de yazan Erasm us için de geçerlidir. O rtaçağda spesifik bir koku (bazen çiçek kokusu­
na benzediği söylenir) kullanım ı daha vardır; "kutsanm ışlık kokusu" kavram ıyla ifade edilen
bu koku, ölüm den sonra m ezar açıldığında çıkardı ve azizliğin kanıtlarından biri sayılırdı. Bu
oldukça özel bir imgedir.

262
 Rönesans' ta İkonlar ve Ikonoklaznı

Parfüm kullanımı Elizabeth döneminde yaygınlaştı. Parfümler İn­

giltere’de daha önceki devirlerde de biliniyordu; ülkeye Yakındoğu
kozmetiklerini getiren Haçlı Seferleri repertuarı takviye etmişti. Ama
yaygınlaşmaya başlamaları XVI. yüzyılda gerçekleşmişti ve tahminen
bu durum, gerçek olanı yapay olana tercih eden püritenlerin muhalefe­
tiyle karşılaşmıştı.

Ç içekler ve B ahçeler

Sanattaki tasvirler ve edebiyattaki referanslar, toplumu her düzeyde

etkileyen bir çiçek kültürünün giderek hızlanan gelişiminin farklı veç­
heleriydi. Soylular arasında formel bahçelerin artışım birçok kişi yeter­
li bir biçimde ele almıştır. Burada şunu söylemek yeterli olacaktır ki,
bu bahçelerin Avrupa’da yeniden doğuşu, hem Rönesans’ta bilginin,
formel bilginin yeniden doğuşuyla hem savunma kalelerinden sayfiye
evlerine geçişle yakından ilişkilidir.61 Klasik biçimleri yeniden canlan­
dırmaya yönelik bir çaba da vardı. Ama, M acDougall’ın belirtmiş ol­
duğu gibi, insanlar klasik modele göre bahçeler inşa etmek istedikleri
zaman, gerçeklikten belli bir mesafe uzakta duran edebi ve görsel kay­
naklar dışında rehber olarak kullanabilecekleri başka bir şey mevcut
değildi. Bahçelerin kendileri hayatta kalamamışlardı. Hiçbir plan yok­
tu. Bahçeler hakkında en üretken klasik dönem yazan Plinius’un ayrın­
tılı betimlemeleri bile birçok alternatif tasanm teklifi ortaya çıkarmış­
tı. Pek çok şey yeni bahçe sahiplerinin hayal gücüne kalıyordu; sanat­
çılar ise ya geç ortaçağın etrafı çevrili bahçe modellerini temel alıyor
ya da tamamen farklı tipte hayal ürünü peyzajlar oluşturuyorlardı. Bu
etkinlikler sadece artan bir uzmanlaşmayı değil, uygulayıcılann statü­
sünde de bir değişimi gerektirmişti.
Ortaçağın sonlarında çiçek yetiştiriciliği sadece saraylarda ve ma­
nastırlarda değil, aynı zamanda Swabia, Bavaria ve Ren vadisi tacirle­
ri gibi zengin tacirlerin bahçelerinde ve daha sonra da hem Aşağı Ül-
keler’in hem Augsburg, Ulm, Nuremberg, Basel ve Köln’ün şehir bah­
çelerinde gelişmişti. XIV. yüzyıla ait Menagier de Paris'te Paris’teki
burjuva bahçelerinden bahsedilir ve bu bahçelerde muhtemelen gül,
menekşe, lavanta ve karanfilin yanı sıra şifalı otlar ve pencere saksıla­

rı . Toplum sal, teknolojik ve siyasal tarih görüş noktasından kaym a hakkında o kadar çok ze­
kice ve ilginç tartışm a yapılm ıştır ki, son zam anlardaki kaynaklara dikkat çekm ek zorunlu­
dur- Bkz. Girouard 1978.

263
Çiçeklerin Kültürü

nnda kadifeçiçekleri bulunmaktaydı.“ Turfanda çiçek yetiştiriciliğinin

önemli bir ölçekte tekrar başlaması çok daha geç bir tarihi, XTV. Lou-
is’nin hükümdarlığı dönemini buldu.
XVI. yüzyılda bu alanda basit yöntemler kullanılmaktaydı; 1600 y
lında Olivier de Serres, Théâtre d'agriculture adlı eserinde, kuzeyde
karpuz ve kavun gibi meyveler yetiştirmek için çan biçimli cam muha­
fazalar kullanılmasını savunuyordu. Öte yandan, asıl ilgi gösterilen bit­
kiler turfanda bezelyelerdi; bu alanda yapılan masraflar 1657 yılında
HollandalI bir gezginin, yüzyılın sonunda Mme de M aintenon’un ve
daha başka birçok yazarın dikkatini çekmişti ve bu yazarlar bu işlemin
maliyetli ve lüzumsuz bir lüks olduğunu belirtmişlerdi. Bahçeleri kapa­
lı alanlara taşıyan limonluk ve seraların inşası kır evinin bir başarısıy­
dı ve ortaçağ kalesinde tasavvur bile edilemezdi. Bu gelişme, çiçekli
bitki kullanımı konusunda oldukça farklı bir ortamı ve tavrı temsil edi­
yordu. Saraylarda yemek odaları ve dans salonları baştan başa çiçekler­
le dekore ediliyordu ve ocak ayından itibaren bahçeler sırayla sümbül­
ler, anemon çiçekleri, nergisler, çiğdemler, laleler ve çuhaçiçekleri üre­
tiyordu. Çiçek yetiştirme önceleri, yerli bahçıvanlara ve dünyanın dört
bir köşesinden gelmeye başlayan egzotik çiçeklere akıtılan büyük pa­
ralan harcamaya gücü yeten zenginlere ait bir zevkti. Yavaş yavaş pa­
zar orta sınıfın da çiçek bahçeleri oluşturmasına imkân tanıdı ve uygu­
lama buradan kırsal halka kadar da ulaştı. 1677 yılında bir gözlemcinin
belirttiğine göre, bahçesiz bir kır evi neredeyse yoktu; aşağı yukan ay­
nı zamanlarda çiçek yetiştiriciliği üzerine basılan bir kitap, “sade ve sı­
radan köylü erkekler ve kadınlar” için hazırlanmıştı.63
Gül, çiçeklerin anası olmaya devam etti. Joret’nin yazdığına bakı­
lırsa, bu tarihten itibaren Orta Avrupa’nın her yerinde, mütevazı olsa
bile gül çalıları olmayan hiçbir bahçe kalmamıştı.6' İngiltere’de XIII.
yüzyıldan itibaren güller dekorasyon amacıyla kullanılmışlardı ve bu­
nun sonucunda da gül yetiştiriciliği yaygınlaşmış, üretilen gül çeşidi
artmıştı.65 Tıbbi ve şifa amaçlı kullanım mevcut çeşitleri muhafaza et­
me eğilimini getirebiliyordu; ama ağırlıklı olarak estetik tercihler yeni
numunelerin araştırılmasını teşvik ediyordu. Bunların bazıları yurtdı-
şından geliyordu. Mağribilerin, özellikle çiçekleriyle ünlü Toledo’nun
bulunduğu Ispanya’dan atılmaları sonucunda, farkı gül çeşitleri içeren
şaşaalı bahçeleri Hıristiyanların eline geçmişti.
62. Gibault 1896b: 7; M enagier (1981), II.2. s. 118-24 (Burada kadifeçiçekleri zikredilm i­
yor).
63. Thom as 1983: 228.
64. Joret 1892: 186.
65. W right 1862: 243.

264
 R önesans' ta İkonlar ve Ikonoklazm

Sivilleşme sürecinin bir parçası olarak, “cennet” adı artık zaman za­
man dinsel olmayan bir bağlamda da kullanılıyordu. XVI. yüzyılda
Hollanda bahçeleri buna bir örnekti.“ Bir sonraki yüzydda günlük ya­
zarı Evelyn, Hampton Court hakkında şunları yazmıştı: “Onların Cen­
net dedikleri kısımlı bir bahçe vardı ve bu bahçenin içinde, bir mağara­
nın ya da mahzenin üzerine inşa edilmiş çok güzel bir ziyafet evi bulu­
nuyordu.”67

Çiçek K ültürüne T epk iler

Tudor döneminde İngiltere’deki çiçek yetiştiriciliği öylesine hızlı

bir genişleme gerçekleştirmişti ki, bu durum Keith Thom as’ın erken
modem zamanlardaki bir Bahçecilik Devrimi’nden bahsetmesine yol
açmıştı. Çiçeklere yönelik artan talebin yaşamsal bir önemi vardı. Çi­
çekler artık görünüşleri ve özellikle de kokuları nedeniyle kıymetliydi­
ler. “Çiçekler, otlar ve halta ağaç dalları evin içine sokuluyor ve saksı­
larda muhafaza ediliyordu. Hoş kokulu bitkiler yerlere serpiliyordu:
yatak odalarına çiçek demetleri konuluyordu; yaz aylarında şömineler
dallarla, çelenklerle ya da çiçeklerle süsleniyordu; ve kadınlar taç ve
çelenk takıyorlardı. Botanikçi John G erard’ın gözlemlediği gibi, ağla-
yangelin çiçekleri, ‘güzellerin göğüslerini’ daha da güzelleştirmeye
yardım ediyordu...””8 Herbal adlı eserinde Gerard, kargagil çiçeklerden
(yabani bataklık şebboyu), hasekiküpesinden ve safrandan yapılan çe­
lenklerden bahseder; bunların ilkinden taç da yapılırdı ve İkincisi ev
içinde kullanılırdı. Diğer çiçekler yeni mezarlara konulurdu.“ Hepsi de
piyasa işlemlerine ve piyasa dalgalanmalarına maruzdu. 1603 yılında
çiçeklerin, şifalı otların ve çelenkierin fiyatı veba yılı boyunca artış
göstermişti; bunun nedeni, tahminen, işgücü eksikliği, ölümlerin fazla­
lığı ve çiçekleri kentlere taşıma konusundaki isteksizlikti.70

66. Hcllerstedt 1986.

67. The D iary o f John Evelyn, yay. haz. W. Bray. E verym an's Library, Londra, 1907, c. t, s.
371-2. Prag’daki kraliyet sarayında bir cennet bahçesi bulunm aktadır.
68. Thomas 1983: 224.
69. W ebster'in W hile D evil'indeki m eşhur pasaja bkz.. v.iv. 95-8.
Kızılgerdanlı ardıçkuşu ve çalıkuşunu çağırın
Gölge koruların üzerinden süzülsünler.
Yapraklar ve çiçeklerle örtsünler
Gömülmemiş adamların arkadaşsız bedenlerini.
177te Selected W orks o f John Webster, vay. haz. J. Dollim ore ve A. Sinfield. Cambridge.
1983). '
70. Dekker, “ Harika Sene 1603", alınlı yapan Seager 1896: 263.

265
Çiçeklerin Kültürü

Bu talep, büyük kentlerde yoğunlaşan fidanlıkları işletecek profes­

yonel bahçıvanların ortaya çıkmasını ve çoğu kıtadan ithal edilen bit­
kilerle tohumlara devasa miktarlarda paralar harcanmasını teşvik etti;
“bilinen anlamda ilk ticari fidanlıklar Tudor döneminde ortaya çıkmış,
XVII. yüzyıl başlarında çoğalmaya başlamış ve ondan sonra da ölçek­
leri hızla büyümüştü.”71 Bahçecilik üzerine kitaplar da fidanlıklar ve
bahçıvanlarla birlikte çoğaldılar. XVI. yüzyılda botanik ve bahçecilik
üzerine yaklaşık on dokuz yeni kitap çıkmıştı; XVII. yüzyılda 100,
XVIII. yüzyılda ise 600 kitap basıldı.72 Aynı dönemde İngiltere, çiçek
illüstrasyonları içeren lüks kitapların ortaya çıkışma şahit oldu. R epro­
düksiyonlar gibi gerçek çiçekler de çoğaldılar; 1500’de İngiltere’de
yetiştirilmekte olan bitki adedi muhtemelen 200 iken, bu sayı 1839’da
18 bini buldu. “Bahçe çiçeklerinin neredeyse tamamı arada kalan yıl­
larda geldi: XVI. yüzyılda lale, sümbül, dağlalesi, çiğdem; XVII. yüz­
yılda saraypatı, acıbakla, alevçiçeği, virjinya asması ve altın baston:
XVIII. yüzyılda ıtrışahi, yıldızçiçeği, krizantem, küpeçiçeği. Ayrıca,
Pireneler’den gelen ayıkulağı, Fransa’dan gelen ağlayangelin, Osman­
lı İmparatorluğu’ndan gelen zambak, Afrika’dan gelen kadifeçiçeği ve
Kuzey A m erika’dan gelen latinçiçeği vardı.”7’ Yeni katılan bu çiçekler
çiçek manzarasını keskin bir biçimde değiştirdi.
Bu gelişmelerin pek çoğunda HollandalIların etkisi vardı; bu, özel­
likle de onlann ataları olan Frizyelilerin yerleştiği komşu East Angli-
a ’da geçerliydi. N onvich’te, Hollanda’dan gelen göçmenler çiçek ye­
tiştiriciliğini Elizabeth döneminde başlatmışlardı. Pazara yönelik bah­
çeciliğin, bir tarla ürünü olarak köklü bitkilerin ve ileri bir çiçek kültü­
rünün gelişmesinin nedeni bu mültecilere atfedilmiştir. Bu göçmenle­
rin birçoğu zenginleşmiş ve ülkenin diğer yerlerindeki bahçeler hak­
kında danışılacak uzmanlar olarak görülmüştü. Norwich çiçekleri ve
bahçeleriyle ünlenmişti; “çiçekçi şölenleri” orada 1637 gibi erken bir
tarihte düzenlenmeye başlamıştı. Moens’e göre, çiçek yetiştiriciliği ve
sevgisi diğer imalatçı şehirlere oradan yayıldı; bunların başında, aynı
bağlantılarını XIX. yüzyılda da devam ettiren Spitalfields, Manchester
ve Bolton’un dokumacıları geliyordu.74
Rönesans Avrupası’nın anlatılarında çiçeklere sıkça rastlanır; bun­
ların başında da evlilikler ve diğer sivil kutlamalar gelmektedir. Krali­
yet maskeli balolarına vesile olan 1513 yılındaki İsa’nın Vaftiz Günü

7 1. Thom as 1983: 224.

72. Thom as 1983: 225.
73. Thom as 1983: 226.
74. Moens 1887-8:84, N orfolk T our XIV ve Loudon 1822:84’e gönderm e yapıyor.

266
 R önesans' ta İkonlar w Ikonoklasm
Yortusu’nda,' bir temsili törende, katırtırnağı bitkileri ve “zengin ipek-
si çiçekleri” olan altın bir dağ oluşturulmuştu; birinciler Plantagenetle-
re” gönderme yaparken, İkinciler muhtemelen York ve Lancaster’in
beyaz ve kırmızı güllerini simgeliyordu.75 Yüz yıl sonra Fransız sanat­
ç ı Jasper Isaac, ziyafet tanrısı Com us’u, kadınların klasik giysiler ve

başlarında da çelenkler taktıkları bir ziyafette tasvir etmişti. Aynı şekil­

de, Vincenzo Cortari de Comus’u, yerlere çiçekler serpildiği bir düğün­
den sonra bir çelenk takıyor halde resmetmektedir.76 Şenlikler, hem
gerçek hem yapay çiçeklerin kullanılma zamanıydı ve onların mevcu­
diyeti hiç şüphesiz klasik dönemin böylesi etkinlikler üzerindeki etki­
sinin bir parçasıydı. Bu etki, “pagan” tanrıları canlandırmaya kadar
uzanıyordu; bizzat kraliyet üyeleri bir maskeli baloya tanrıça Flora ve
diğer klasik tanrılar kılığında katılmıştı.77

Ev İçindeki Ç içekler

Parislilerin pencere saksıları ve turfanda yetiştiricilik, çiçeklerin ev

dışında olduğu kadar ev içinde de çoğaldıklarının örnekleridir; bunlar
bir yanda mobilyalar ve diğer yanda da çiçeklerin doğası olmak üzere
ev içi düzenlemeleri etkilemiştir. Çelenkten bukete geçiş sürecinde va­
zo, bitki yetiştirmekte kullanılan başka kaplar mevcut olsa da, spesifik
olarak biçilmiş çiçeklerin konulduğu bir kap olarak ortaya çıkmıştı.
Daha önceki dönemlerin resimlerinde “vazo”, çiçek konulan özel bir
kaptan ziyade genellikle bir su sürahisiydi; öte yandan, böylesi kaplar
Çin’de uzun dönemlerden beri mevcuttu.78
Sepetler ve kâseler vazolardan daha önce boy gösterdiler. XIV. yüz­

* 6 O cak’a rastlar. (ç.n.)

*■* İngiltere'yi 1154 ile 1485 yılları arasında yönetm iş olan krallık hanedanı, (ç.n.)
75. Orgel 1981:28.
76. Orgel 1981: 152.
77. XVII. yüzyılda dinsel çiçek sem bolizm inin bir özeti için bkz. Pineelli 1694.
78. Vazoların ilk kullanım larına dair benzer şüpheleri Lam bert ifade ediyor (1880: 8129;
bunlar eski kilise m ütevellilerinin anlatılarında yoktur. Elbelle Roma-sonrası B ritanya'da, çi­
çek kaplarına dair az m iktarda kanıta rastlıyoruz. Anglosakson çöm lekçilik geleneği. M .S. V.
yüzyıldan Normaıı istilası ve ötesine devam etm ektedir. H ayatta kalan en eski çanak çöm lek­
lerin çoğunun kökeni cenaze törenleriyle ilgilidir, bunların üzerinde çoğunlukla geom etrik
Şekilli dam galı, oymalı ya da çıkıntılı dekorasyonlar vardır: am a bir m iktar insan ya da hay­
van motifine ve nadir de olsa runik yazı m etinlere de rastlanır. Pagan defin geleneğinin terk
edilmesiyle birlikte, çöm lekçilik, zaman zam an yine dekore edilm ekle birlikle, tamamıyla
evcil bir nitelik edinm iştir; am a “vazolar" hâlâ ortada yoktur. (Yardım ları için Londra. Bri-
■>sh M useum ’daki ortaçağ ve geç antikçağ bölümü galeri müdürü yardımcısı Leslie W ebs-
■er e teşekkür borçluyum .)
Çiçeklerin Kültürü

yılın ilk onyılına ait olan, Padua’daki Scrovegni şapelindeki Giotto’nun

fresklerinde, evlilik sahnelerindeki bazı kadınlar sade kumaşlardan saç
kurdeleleri ya da yapraklardan örülme taçlar takmaktadırlar.79 Erdem­
ler arasında Hayırseverlik figürünün çiçeklerden yapılma bir taç tak­
manın yanı sıra, sağ elinde, doğal hallerine göre resmedilmiş çiçek ve
meyve dolu bir kâse tutmaktadır.80Çiçek vazolarına ilk olarak XV. yüz­
yıl başlarının tezhiplerinde rastlanmaktadır.81 Sözcüğün kendisi Fran­
sızca “vase”den gelmektedir; önemli anlamlarından biri, aksi halde bo-
uquetier (XVI. yüzyılda) ya da porte-bouquet de denen çiçek vazosu­
dur.“ Daha XVI. yüzyılda, bouquet (bosquet [küçük odun] ile aynı
kökten gelir) bir çiçek buketi anlamına geliyordu.83
Yeni yağlıboya tekniğiyle yapılan ilk resimlerden birinde bir vazo
yer alır; bu resim, Jan van Eyck’in daha yaşlı bir çağdaşı olan Flaman
sanatçı Robert Campin’in (Faal yıllan 1406 ila ölüm yılı olan 1444’tü)
yaptığı Annunciation [M eryem’e Müjde] tablosuydu. Oldukça ailevi
olan bu yorumda, iffetin simgesi olan zambak M eryem’e genelde oldu­
ğu gibi başmelek Cebrail tarafından verilmiyor, bunun yerine, masada
duran bir sürahinin içinde duruyor.84 Bazen eczacı kavanozlanna çok
benzeyen bu vazolar, Rogier van der W eyden’le de çalışmış olan Bru-
geslü sanatçı Hans M emling’in (yak. 1430/5-94) resimlerinde de boy
gösterir. Onun ellerinde de M eryem’e Müjde daha ailevi ve daha az mi­
tolojik bir havaya bürünür; çiçekler sunulmak yerine bir vazoda durur­
lar (Resim 6.2).
Aşağı Ülkeler’de çiçeklerin ev içi kullanımının gelişimi, sanatsal
kültürün kiliseden eve geçişiyle ilgili daha geniş kapsamlı bir değişi­
min parçasıydı; en azından reformun yoğun safhalarında, tıpkı Protes­
tan kiliselerden atılan ressamların tüccarlar arasında yeni hamiler bul­
maları gibi, çiçekler de yeni hamiler bulmuşlardı. İbadet mekânlarında
kullanılmaları şüphelere yol açıyordu. Her halü kârda, çelenk yerini bu­
kete, yani hediye olarak sunulabilecek ya da bir vazoda sergilenebile­
cek çiçek demetine bırakıyordu. XIV. yüzyıldan itibaren, Paris’in cha-
79. Bkz. M arriage at Cana ve B ridaI Procession o f the Virgin Mary.
80. Gnudi 1959: 173.
81. H ours o f the D uc d e B erry, 1413.
82. V azo sözcüğü [vase] vaisseau (kap, tekne) sözcüğüyle aynı köktendir. Lalincede vas, kap
dem ektir. F ransızca'da ise un vase g re c'ten (Yunan kül vazosu) vase de nutl’ye (idrar kabı)
uzanan bir anlam yelpazesi vardır.
83. XVI. yüzyılda O livier de Serres, şu dört bahçecilik biçimi arasında ayrım yapar: “ Bos­
tancılık. buketçilik. şifalı otçuluk ve m eyvecilik.”
84. New Y ork'ıaki M etropolitan M useum o f A rt'ta. M aster of the Vyssi Brod A ltarpiecc ta­
rafından yapılan M eryem ’e M üjde resm inde, toprakta zambak yetişm ektedir (N ational G al­
lery. Sı. George Convent, Prag).

268
 R önesans'ta İkonlar ve İkonoklazm

pcliers de fleurs loncası ortadan kalkmış ve yeni "communauté” des

maîtres jardiniers (maraîchers ya da préolers olarak da bilinir) halini
almıştı: çiçek satmaktan sorumlu çiçekçiler [bouquetières] ise kendi
başına bir kurumdu.85 Çiçekçiler dışında, 1595’te bir lonca olarak ku­
rulmuş ve tuz da satan tohumcular-çiçekçiler [grainiers-fleuristes] var­
dı.*6 Paris’in bahçıvanları XVI. yüzyılda, özellikle de denizaşırı ülke­
lerden yeni türlerin ithal edilmesiyle bir büyüme gösterdiler. Ama
XVII. yüzyılın sonunda, ürün satma yetkisi başkalarına verildi ve lon­
ca. bir kısım başka küçük zanaatların [petite professions] daha etkinlik
göstermeye başladığı 1776’ya kadar zor günler yaşadı; bunların arasın­
da, bahçıvanlar [jardiniersJ ve çiçekçilerin işlerinin yanı sıra dans ho­
calarının ve sepetçilerin işleri de vardı.
Çiçek resimleri ve çiçeklerin kendileri gibi, biçilmiş çiçek kullanı­
mı da hızla yayıldı; bu kullanım Fransa’ya XIII. Louis’nin hüküm sür­
düğü dönemde (1610-43) Marquise de Rambouillet’nin salonu, “otur­
ma odası” aracılığıyla girmişti. Biçilmiş çiçekler beraberlerinde sadece
vazo sorununu getirmiyordu; nerede duracaklarına karar vermek de bir
meseleydi. Ev içi mekânda özel talepler ortaya çıkar: Masalar, büfeler,
şömineler, raflar ve pencere eşikleri onların teşhir edildiği bilinen yer­
lerdir. Geleneksel Afrika ortamlarında bu desteklerden hiçbiri yoktur
ve erken dönem Avrupa resimlerinde bile vazolar genellikle zemine
konulmaktadır. Daha sonraki dönemlerde pencere eşiği, sadece biçil­
miş çiçekler için değil; değişik tipteki saksılarda ve kaplarda yetiştiri­
len çiçekler için de göze çarpan bir odak noktası haline geldi. Bütün bu
teşhir biçimleri, XVII. yüzyılın HollandalI ressamı Gerrit Dou’nun
pencere sahnesi içeren janr resimlerinde bolca bulunur.
Saksılardaki bitkileri ya da çiçeklikleri teşhir için eşik kullanımının
ortaya çıkışı, aslında biçilmiş çiçeklerin kendileri gibi özünde kente öz­
gü bir olgudur. Köylüler için çiçekler, eğer yetiştirileceklerse, bahçede
büyürdü, evin içinde değil. Çiçeklerin eşiklerde, saksılarda ve çiçeklik­
lerde boy göstermesi, bitkilerin kent merkezlerinde ve dış mahallelerin­
de yoğunluğunun artmasıyla ilişkiliydi. Bu gelişme, tüccarlar ve burju­
vazi arasında Batı Avrupa ile Kyoto gibi Japon kentlerinde aşağı yuka­
rı aynı zamanda gerçekleşti; Ç in’de ise daha erken meydana gelmişti.
Kısmen, bu özgül yaşam mekânlarında, şimdi olduğu gibi o zaman da
boş alanların kısıtlı olmasının bir sonucuydu. Bu ev bitkisi kültürü bah­
çecilik için üç açıdan önem arz ediyordu. Birincisi, yakından ilgilenme
85. Gibaulı 1896b: 7, ilk zikredilme tarihi 1467, hileli satışlar hakkındaki şikâyetlerin ardın-
4 ın ilk polis yönetm eliğinin tarihi ise 1473’tür.
86. G ibault 1896b: 18; G uide des marchands. 1766:268.

269
Çiçeklerin Kültürü

Resim 6.2. H. M em ling, Flow ers Sacred to the Virgin (Portrait o f a Young M an in Prayer
tablosunun tersyüzü). (Collection T hyssen-B om enisza. Lugano).

270
 R önesans’ta İkonlar ve İkonoklazm

ve dikkat gösterme, bitkilerin yeni koşullara çabucak uyum sağlayabil­

mesi anlamına geliyordu. İkincisi, böylesi bir “estetik” ilgi sürekli ola­
rak dışarıdan egzotik türlerin getirilmesini teşvik ediyordu. Üçüncüsü,
yeni çeşitlerin çoğalması süreci insan müdahalesi yoluyla hızlandırılı­
yordu ve bu, dekoratif amaçlı bitkilerin yanı sıra yiyecek bitkileri için
de yan etkileri olan bir manipülasyon süreciydi. Yeni çiçek kültürünün
bu üç veçhesinin hepsi, Hollanda’da lalenin kayda değer tarihinde or­
taya çıkmaktadır.

Lale Tutkusu

“Lale” \tulip] adı Türkçe “tülbent” sözcüğünden türemiştir ve bu çi­

çek İngilizce’de “Türk takkesi” [Turk's cap] olarak da bilinirdi. İmpa­
rator 1. Ferdinand’m İstanbul elçisi olan de Busbecq, lalenin orada ye­
tiştirildiğine şahit olmuş ve 1554’te Viyana’ya lale soğanları getirmiş­
ti.87 1560’larda temsilciler ve tacirler bunları Anvers, Brüksel ve Augs-
berg’deki saray mensuplarının, âlimlerin ve bankerlerin bahçelerine ta­
şımışlardı; toprağının lale ekimi için özellikle uygun olduğu ortaya çı­
kan Hollanda’ya ise 1578’de ulaşmışlardı. Diğerlerinin arasında, 1573
ila 1589 yıllarında imparatorun Viyana’daki bahçesinin idarecisi olan
Clusius (Fransız, de l ’Ecluse) değişik renk ve boyutta lale yetiştirme
deneyleri yaptı; Clusius sadece lale soğanlarıyla ilgili değildi, dünya ta­
rihi üzerinde kapsamlı etkileri olan patates ekiminin de Avrupa’ya ya­
yılmasına yardımcı olmuştu.88 Ama asıl dikkat çeken gelişme lale çeşit­
lerinin manipülasyonuydu ve bu en sonunda Hollanda lale soğanı en­
düstrisinin kurulmasına yol açtı. Paıadisus adlı eserin yazarı Parkinson
1629 yılma gelindiğinde İngiliz bahçelerinde 140 çeşit saymıştı; bu
bahçelerde lale sadece güzelliğinden dolayı değil, tıbbi yararlan nede­
niyle de yetiştirilmekteydi; keskin şarapla, yani kırmızı şarapla içildi­
ğinde boyun kasılmalarını tedavi etmeye iyi geliyordu.8'7
Lalenin Fransa’ya gelişi birazcık geç oldu; lale bu ülkeye yaklaşık
1608 yılında girdi; ama kısa süre sonra kadınlar onu düşük dekolteli el­
biselerine takmaya başladılar ve lale soğanları abartılı paralar karşılı­
ğında el değiştirir oldu. Karısının çeyizi için bir damat tek bir lale so-
Görünüşe bakılırsa lalenin A vrupa'ya ilk girişi bu değildir; çünkü hem R om a’da bulu­
nan (ve restore edilen) Basket o fF lo w ers m ozaiğinde (bkz. ayrıca 2. Bölüm . 36. dipnot) hem
“aha sonraki resim lerde lale vardır. Ama A lpier'in kuzeyinde XVI. yüzyıldaki ithal lalelere
rb^'11 k 'r 'a bırakm am ıştı (Bkz. Berral 1969).
*»• Bkz. Salam an 1985; 89.
89- Blunt 1950; Parkinson 1629; 45-67.
Çiçeklerin Kültürü

ğanına (Uygun bir biçimde adı “Marriage de ma fılle”ydi [kızımın ev­

liliği]) razı olmaya hazırdı. Lale düşkünlüğü Fransa’dan kuzeye Fla­
man topraklarına, oradan da Hollanda’ya yayıldı. Çiçeğin yeni biçim­
leri, ıslah etme yönteminin yanı sıra sporlar' aracılığıyla da ortaya çıkı­
yordu ve sadece zengin tacirlerin değil, genel olarak halkın büyük vur­
gunlar yapabilmesine imkân tanıyan şey kısmen işte bu olguydu. River
Scheldt’in abluka altına alındığı XVI. yüzyılın sonunda İspanya’ya
karşı savaşta Anvers’in elverişsiz konumundan fayda sağlayan Amster-
dam ’ın büyük ticaret merkezinde, çiçeklere olan talep ve kapitalist pa­
zarın araçları birleşerek ekonomik bir patlamanın koşullarını oluştur­
muştu. Tahmin edilmesi daima biraz imkânsız olan yeni lale soğanları­
nın renkleri üzerine kumar oynayan insanlar büyük paralar kazanıyor
ve kaybediyorlardı. Bu, kâr ve zararı hesaplamaya yönelik spekülatif
çabaların modeli haline gelmişti.
Spekülasyon sadece tahmin edilmesi zor renklerde değil; tahmin
edilmesi zor fiyatlarda da oluyordu. 1634 yılı sonlarında, zanaatkâr ol­
mayan pek çok alıcı büyük kâr elde etme şansının cazibesine kapılmış­
tı. Ertesi yıl fiyatlar hızlı bir biçimde arttı ve dokumacılar ve hatta
emekçiler krediyle alım yapmaya başladılar. 1636’ya gelindiğinde bu
satın alımın büyük bir kısmı, hanlarda bir araya gelen ve genellikle he­
nüz mevcut olmayan lale soğanlarını satın alarak (satın alman şey çi­
çeklerden ziyade lale soğanlarıydı) vadeli piyasada spekülasyon yapan
gayri resmi “kolejler” tarafından organize ediliyordu. 1637’de balon
patladı; fiyatlar dibe vurdu, alıcılar ve satıcıların ellerinde hayali borç­
lar ve ağır gerçek zararlar kaldı. Dönemin ahlâkçılarının gözünde (ki,
zenginlerin mahcubiyetiyle alakalı Püritenler için bir resmi geçit günü
olmuştu) bu olay kapitalist etkinlikleri en iyi özetleyen bir örnek ve ba­
şıboş piyasaların çürümüşlüğüydü (gerçi sonunda çiçekçiler, yerel oto­
riteler ve nihayet devlet duruma müdahale etmek zorunda kalmıştı).
Söz konusu mallar lüks ticaretinin bir parçası olarak görüldükleri için
Püritenlerin karşı çıkışı daha da şiddetliydi. Bazı modem yazarlar bu
süreci ekonomik döngünün iniş çıkışlarının, Güney Pasifik Balo­
nu’ndan çok önce ortaya çıkmış bir ilk örneği olarak görmüşlerdir.90
Dönemin heveslerinin belirlediği son moda lüks öğeleri elbette çiçek­
lerin daha sonraki dönemlerde de patlamalara maruz kalacağı anlamı­
na geliyordu; Aym ölçekte bir daha olmamakla birlikte, XVIII. yüzyı­
lın başlarında İstanbul’da, 1734’te sümbül soğanlarında, 1912’de kuz-

* Spor: Soyundan farklılık gösteren canlı, (ç.n.)

90. Posthum us 1929.

272
 R önesans'ta İkonlar ve İkonoklazm

gunkılıcında patlamalar yaşanmıştı.91 Bununla birlikte, bu aksaklığa

rağmen, lale soğanlarının üretimi ticari olarak yükselişe geçti ve sahip
oldukları büyük cazibe dönemin resimlerinde yansıtıldı.92
Lale soğanı pazarının çöküşü, pek çok reformcuyu rahatsız ettiği
hesaplanan çiçek kültürünün sadece bir yönüydü. İngiltere kraliçesinin
bir maskeli baloda Flora rolüne büründüğünün görülmesi ise bir diğe­
riydi. Cumhuriyetçi sempatileri olan, lüksü reddeden, suretler ve taklit­
lere şüpheyle yaklaşan Püritenlerin bu durumu çokça kınaması hiç şa­
şırtıcı değildi. Maskeli balolar Püriten itirazlara bilhassa maruzdu; çün­
kü saraya özgüydüler, gösterişçiydiler ve gelip geçiciydiler. Devonlu
günlük yazan W alter Yonge onlan “tumturaklı gösterişler” olarak ta­
nımlamıştı.93 1633’te dava vekili William Prynne, Histrio-mastijc ya da
The Players Scourge'da bütün tiyatro gösterilerine saldırıyordu ve kra­
liçenin oynadığı rolü karaladığı düşünüldüğü için, halka açık bir infaz
töreninde kulaklan kesilmişti. Püritenler iktidara geldiklerinde kelime­
ler eyleme döküldü. Dokuz yıl sonra Cromwell tiyatroları kapattı; ay-
nca, kraliyete ait resim koleksiyonunu satarak ve heykellerin tahrip
edilmesini emrederek sanata saldırdı.94 Sanatta olduğu gibi tiyatro oyu­
nunda da taklit eylemi, ilahi bir imtiyazı gasp ediyordu.95
Çiçeklerin bir tüketici lüksü olarak geri dönüşünün teşhire karşı bir
tepkiye yol açtığını öne sürmek aşın kolaycı bir açıklamadır; öte yan­
dan. daha geniş bir kültürel perspektiften bakıldığında bu nokta bir an­
lamda geçeriidir. XII. yüzyıl boyunca çiçek kullanımı Avrupa’da yay-
gmlaşmıştı; bu dönemde gotik yapılar, sayıları giderek artan heykelle­
riyle, renkli cam lanyla ve her türlü suretleriyle kilise mimarisinde sa­
vurgan bir üslup başlatmıştı. Bu gelişmeye, Aquinolu Thomas ve di­
ğerlerinin eserlerinde, bunlann uygun bir şekilde kullanılması gerekti­
ğini savunan âlimce savunmalar eşlik etti. Artık hem dinsel hem dindı­
şı alanlarda daha fazla dekorasyona rastlanıyordu. Ritüel de hem kilise
içinde hem dışında yaygınlaşmıştı.
Ev içindeki çiçekler, lüksü ve lüzumsuz masrafları hedef alan Püri­
ten eleştirilerle karşılaşmıştı; ama Püritenlerin Tanrı’ya imandan sap­
ma olarak gördükleri ve böylesi bir ahlâki öfkeye yol açan şey onların
kilise içindeki mevcudiyetiydi. Kınanacak çok şey vardı. Kilise içinde,
gösterişli haçlı pano kilise orta koridorunu akardan ayırıyordu. Perde-
jj1- Blunt 1950; C oats 1970; 195 vd.; ve özellikle Scham a 1987: 350-63.
»2. Schneider 1980: 310.
Underd°w n 1985: 127.
Bütün "Püritenler” tiyatroya karşı değildi. Bununla birlikle, pek çoğunun tavrı buydu ve
«kileri radikaldi. Bkz. Heinem ann 1980.
95. Orgel 1975: 60.

273
Çiçeklerin Kültürü

nin üzerine büyük haç ya da krusif ekleniyordu ve bunun üzerinde de,

panolu altar kemerinde, genellikle bir Kıyamet Günü resmi oluyordu.
Kabartma tavanları ve yaldızlı kuleleri olan kiliseler dekorasyon ve re­
simlerle doluydu. Resimler İsa’yı, azizleri ve hatta, “dizinde küçük
İsa’yı oturtmuş ve göğsünde Kutsal R uh’u simgeleyen bir güvercin
olan sakallı yaşlı bir adam” olarak Tanrı’yı tasvir ediyorlardı.*’ İlahi ya­
ratıcının ibadet mekânlarında tasvir edilmesini engellemeye yönelik
önceki devirlerin tüm yasakları artık çoktan kaybolmuştu. Her yerde
haçlara rastlanıyordu, ışıklar ve kandiller bollaşmıştı; heykellere paha­
lı elbiseler giydirilebiliyor, suretler örtülerle, çiçeklerle, renklerle ve
yaldızlarla güzelleştirilebiliyordu; yortu günlerinde ise “kiliseler taze
ağaç dallarının kokularıyla ve çiçek süsleriyle dolduruluyordu.”97 Noel
gününde çobanpüskülü ve sarmaşık, M iraç’ yortusunda güller, Katolik
yortusunda [Corpus ChristiJ zambak yapraklan ve inceotu, yaz ortasın­
da ise huş ağacı dallan vardı.98 Dizleri koymak için zemine yeşil hası-
rotlan ya da saman yayılırdı ve mevsimine göre bunların yerini gül
yapraklan, lavanta ve biberiye alabilirdi. Kiliseye özgü elbiselerde de
durum aynıydı.
İtalya’da, bir rahip ilk ayini esnasında taç takardı ve ayinden sonra
onu en yakın akrabasına yollardı. XIX. yüzyılda Alm anya’da da ben­
zer bir âdet görülmekteydi. Çağdaş İngiltere Kilisesi’nde, bir rahip ilk
Aşai Rabani ayinine çiçeklerle gelebilir ve bunları annesine, karışma
ya da nişanlısına verebilir; bu. ortaçağ geçmişiyle bir sürekliliği ifşa et­
mekten ziyade, ritüelci hareketin canlandırdığı bir âdettir. Zira, çiçek
kullanımı teolojideki ve ibadet örüntülerindeki farklı tutumları yansıt­
maya devam etmiş ve reformcular ilk Kilise Babalarmınkine benzer bir'
duruş almışlardır. Örneğin, XVII. yüzyıl başlarında M ainz’da, “duvar­
lar, evler ve dekore edilebilecek her yer çiçeklerle ve yapraklarla süs­
lenmiş, tüm yollar bunlarla b e z e n m iş ti.M a in z başpiskoposu Serari-
us bir Cizvitti ve Luther, Calvin ve Zw ingli’ye karşı sıkı polemikleriy­
le tanınıyordu. Karşı-Reform’un heyecanı içinde, tören alaylarında çi­
çek kullanılması gerektiğini ileri sürdü ve aynı zamanda da, böylesi ri-
tüellere şiddetle karşı çıkan reformculara karşı bunu savundu.1“

96. Phillips 1973: 27.

97. Phillips 1973: 28.
* Hz. İsa’nın cennete yükseldiği gün. (ç.n.)
98. Pendrill 1937: 61.
99. Lam bert 1880: 817. P entecost'ta çeşitli renkli çiçek kullanım ı ve güvercinler hakkında
bkz. E. M artene. Tractatus de antiqua ecclesiae disciplina in divinis cclebrandis ofliciis, 28.
Bölüm . D e aıtlic/uis ecclesiae ritibus, Anvers, 1764, c. 3, s. 195.
100. D e processionibus opuscıılorum theologieorum . Mainz, 1611, c. 3. s. 142-3.

274
 R önesans’ta ikonlar ve Ikonoklazm

Ayinin kendisi ve rahiplerin giydiği elbiseler de dahil olmak üzere

davranış ve nesnelere ilişkin tüm bu karmaşa suretlerle özdeşleştirilir
hale geldi; bu özdeşliği kuranlar, suretlerin çoğalmasma ve kullanımı­
na karşı çıkanlardı. Aziz Benediktus Yolu’nun katı yorumcuları olan
Cistercianlar, ilk ortaya çıktıkları 1098 yılından itibaren, bu temaları
ele aldılar; öte yandan, aynı temalar Lollard ve Huss taraftarlarının,
hatta daha sonraki dönemlerde bazı hümanistlerin de gündeminde ol­
muştu. XII. yüzyıl boyunca Cistercianlar devamlı olarak kiliselerde
heykel dekorasyonları, el yazması tezhipleri, taş kuleler ve renkli cam
kullanımını yasakladılar. Başka bir deyişle, bir miktar ikonoklazm ve
yoksulluk taraftarlığı içeren reform, Tanrı’ya ibadet etmenin doğru yo­
lunu bulma ve selamete ulaşma çabasından doğduğu için, Avrupa kili­
se tarihinde sürekli olarak ikincil derecede baskın bir m otif oluşturmuş­
tur. Araf anlayışı ve ölüler için edilen dualar XII. yüzyılda, daha son­
raki dönemlerin heretiklerini etkilemiş olan W aldensianlar tarafından
zaten reddedilmişti. XV. yüzyılın ilk yarısında, Bohemia’daki Huss ta­
raftarları [HussiteJ savaşı esnasında, kilisenin haksız servetinin örnek­
leri olarak görüldükleri için manastırlar yıkılmıştı. Ama tepkiler daha
özgüldü. Zira, aynı zamanda, radikal kanat ve hatta bazı ılımlılar kili­
selerdeki resimleri put olarak mahkûm etmişlerdi. Mucizevi suret ve
kutsal emanet kültleriyle özdeşleşmişlerdi ve daha sonra da bunlara al­
tara sunulan bağışlar eşlik etmişti. Aynı zamanda, Aziz Bem ard’a gö­
re bunlar, cemaatin yoksulluğuyla zıtlık teşkil eden lüksün dışavurum­
larıydı. Dahası, dikkati manevi olandan saptıran maddi nesnelerdi bun-
lar.'0'
Wyclifle ve Lollard’ın ve de Bohemialı Huss taraftarlarının doğru­
dan vârislari olan Protestan reformcuları, gösteri ve temsile karşı bu
eleştirel tavn benimsediler ve daha da aynntılandırdılar. Dinsel ayin ar­
tık bir kurban töreni olarak görülmüyordu ve daha ziyade bir “şükret­
me” töreni olarak adlandırılıyordu. Bu arada altar Kutsal Masa [Aşai
Rabbani Sofrası] haline gelmiş, dışa dönük göstergelere, ritüel nesne­
lere, kilise sanatına, tütsüye ve hatta Aşai Rabbani ayinine yönelik sal­
dırılar artmıştı. Bu eğilimler Kalvenist kiliselerde, Püritenler ve diğer
“resmi kilise karşıtları” [non-conformist] arasında daha da ileriye götü­
rüldü. Gerçekten de bunlar dinsel ve dindışı alanların birbirinden ayrıl­
masını sık sık reddediyor, sadece kilise ritüellerine değil; gerek popü­
ler gerek tiyatroya özgü her türlü kamusal gösterilere de karşı çıkıyor­
lardı.

•O l.K ejr, 1988: 134.

275
Çiçeklerin Kültürü

Püritenlerin korktuğu tehlikelerden biri, Tanrı’ya ibadet etmekten

saptıran suretlerdi. Ama bazılan, ikonlar meselesinde İslam ’la özdeş­
leştirilen daha kapsamlı bir teolojik görüşü benimsediler. Tıpkı XII.
yüzyılda Cistercianlarm tezhip ve heykel dekorasyonlarına karşı çık­
maları gibi, XIV. yüzyıl sonlan ve XV. yüzyılın Lollard taraftarları da
bütün suretleri, kutsal emanetleri ve azizleri reddettiler. İddialarına gö­
re, “sanat dünyevi gerçeğe tamı tamına sadık kalmalı”ydı; çünkü insa­
nın hayal gücü şüpheliydi.102 Bu nedenle, çok net bir şekilde, benzetim
ürünü nesneler (sanat eserleri) yerine “gerçek nesneler”i (iyi eserler)
tercih ediyorlardı. “Eğer XVI. yüzyıl sonu ve XVII. yüzyıl orta tabaka
ve entelektüeller arasında sanat eserlerine lyani, sanatkârlığa] yönelik
gelişen bir estetik ortaya çıkarmışşa, aynı dönemlerde Püriten bir ‘kar-
şı-estetik’ de gelişmişti.”1” Söz konusu olan sadece bir dinsel suretler
meselesi değildi; işin içinde “bağımsız bir yaratıcı olarak insan anlayı­
şını açıkça reddeden” bir tutum da vardı. Aynı zamanda, 1525’ten
1660’a değin süren uzun İngiliz ikonoklazm dönemi boyunca, bu diğer
temaya ilişkin, pek çok toplumdaki ahlâkçılar için ortak özellikler arz
eden kanıtlar buluyoruz: Harcamaları daha iyi kullanma arzusuyla bir­
leşen bir lükse karşı çıkış; hayırseverliğin ve yeniden dağıtımın gerek­
liliği iddiası (ki bu dinsel bir görev olarak görülmekteydi).
İkinci Emir bazı Protestanlar tarafından bütün tasvirlerin tamamen
yasak edilmesi şeklinde yorumlanırken, bunun yan anlamlarından ka­
çman ve böylesi yasakların sadece Yahudilere uygulandığım ileri süren
Katolik teologlar da bulunmaktaydı.104 Öte yandan, Erasmus da dahil
olmak üzere ılımlı reformcuların çoğu, sadece suretlerin ibadet edilen
şeyler haline gelmesine, yani kullanımlarından ziyade yanlış kullanım­
larına karşı çıkmıştı. Bununla birlikte. Luther’in suretlere yönelik tutu­
mu hoşgörülü iken. Zwingli için aynı şey söylenemezdi. Zürih’te 1523
yılında patlak veren ikonoklazm hareketinin sorumlusu oydu; bu hare­
ket sonraki on yıl boyunca İsviçre ve civarında benzer bir hareketler di­
zisini başlatmıştı.105
İngiltere’nin VIII. Henry’si en sonunda 1534’te Roma kilisesiyle
ipleri kopardığı zaman, Hugh Latim er’in de aralarında bulunduğu bazı
din adamları suretlerin, azizlerin ve kutsal emanetlerin istismar edilme­
sine karşı çıkmışlardı; iki yıl sonra kilise temsilcileri meclisi [Convo-

102. Phillips 1973: xii.

103. Phillips 1973: xii.
104. Bu yasakçı yorum lan ilk yapanlann bir örneği için bkz. Ludwig Hützer, Ein U rteil Got­
tes. Zürih, 1523; bkz. Freedberg, 1988: 34.
105. Freedberg 1988: 50.

276
 Rönesans' ta İkonlar ve Ikonoklazm

cation], krusif de dahil olmak üzere suretlerin kilise dışına çıkarılması­

nı talep eden bir beyanname yayımlamaya ikna edilmişti. Meclis daha
da ileri giderek, muhtemelen Luther’in Wittenberg Maddeleri’nden et­
kilenip aynı yıl On M adde’yi kaleme aldı;106 bu maddelerden akıncısı,
suretlerin doğru kullanımına dokunmamakla birlikte, onlara putperest­
çe tapınmayı yasaklıyordu. Bir anlamda, ister siyasal ister finansal ne­
denlerle olsun V in . Henry’nin manastırları ortadan kaldırma arzusu
uyumu bozmuştu; bu kurumlar, “hac seyahatlerinin, suretlerin ve hura-
feci kültlerin baş destekçileri”, gereksiz ya da dini istismar eden yerler
olmaları gerekçesiyle ortadan kaldırıldılar."" Böylece, İngiltere roman­
tik kalıntılarından bazıları zamanın eliyle değil; antik el yazmaları da
dahil olmak üzere her türlü nesnenin toplu halde yağmalanması ve et­
rafa saçılmasına ideolojik destek sağlayan ikonoklastlann saldırılarıyla
yaratılmış oldu.
Ikonoklazm hareketi VI. Edward’in takip eden krallığı döneminde
de yaygmdı ve 1550 yılında gemiler dolusu dinsel heykel Fransa’ya
gönderildi. Mary döneminde Katolikliğin restorasyonuyla birlikte böy-
lesi saldırılar durdu; ama Elizabeth döneminde (1558-1603) bir önceki
Mary rejiminin sürgünlerinin Cenevre’den geri dönmesiyle Protestan­
lık ateşleri yeniden yakıldı. Birçok Püriten tarihsel uyuma katılmayı
reddetti. Ve hatta 1559 yılında, Aziz Petrus Kilisesi’nin ve Londra’da­
ki diğer kiliselerin odun haç suretleri açık havada ateşe verildi. Bu de­
neyim bir yüzyıl sonra Cromwell döneminde tekerrür etti ve Exeter,
Canterbury, Winchester ve Ely’nin büyük katedralleri Püriten ikonok-
lastların saldırılarından büyük zararlar gördü.
XVII. yüzyıl başlarında, Kral Jam es’in yayımladığı mayıs (bahar)
oyunları ve mayıs direği gibi Pazar eğlencelerine izin veren Book o f
Sports [Sporlar Kitabı] yüzünden derin bir tartışma ortaya çıktı. Kral­
cılar bu şenlikleri krallığı bir arada tutmanın bir yolu olarak görüyor­
lardı; Stubbes gibi Püriten radikaller ise Bahar Bayramı ve benzer kut­
lamaları pagan diye mahkûm ediyorlardı. Püritenlerin iktidara geldiği
Iskoçya, Massachusetts ve Cromwell İngiltere’sinde, pek çok sivil gös­
teriye şüpheyle bakılıyordu; tiyatro yasaklanmış, dans kısıtlanmış ve
genel olarak sanatlara ve hatta kilisedeki org müziğine yönelik olum­
suz bir tavır takınılmıştı. İngiltere’de VI. Edw ard’in talimatıyla, Ely
Katedrali’ndeki Meryem Ana Şapeli’ndeki heykellerin kafaları kopar­
tıldı ve ikonoklazm iyice azdı. Protestanlıktaki en aşın tarikatlann pek
az ritüeli ve sanatı vardı; gerek kilise içinde gerek dışında bütün dikkat
1Q6. Phillips 1973: 54.
Çiçeklerin Kültürü

kelama odaklanmalıydı.'08 Püritenler için (aslında diğer Protestanlar

için de) söylem “çıplak hakikat”, “terbiyeli ve hoş elbise”, “sadelik” ve
“tek başına konuşma” nosyonlarıyla yakından bağlantılıydı; süsleme,
ibadetin “dışsal öğeleri” ve “görünür göstergeler” gibi anlayışlar bun­
ların paradigmatik karşıtlarıydı. Bazıları bir puta ya da surete tapmak
ile böyle bir suret aracılığıyla T an rf ya ibadet etme arasında fark oldu­
ğuna inansa da, Calvin her ikini de putperestlik olarak görmüştü.
İster çiçek sunmanın ister başka yöntemlerin eşliğinde suretlere iba­
dete karşı yükseltilen itirazlar, İngiltere Kilisesi'nin, Reformcuları ya­
tıştırmanın yanı sıra kendi zamanındaki Katolik ayin pratiğini hedef
alan buyruk maddelerine çoktan eklenmişti. “Araf hakkında” m addesi­
nin hedefi sadece A raf öğretisini reddetmek değil; aynı zamanda kutsal
emanetlere ibadeti, azizlere yakarışı ve afname bahşetmeyi mahkûm et­
mekti. Bu yüzden, Bütün Azizler ve Bütün Ruhlar yortusuna, litürji
takviminden silinmemekle birlikte, çok daha az önem verilmekteydi;
çünkü ölülere öbür dünyada yardım edilebileceği ve onlardan yardım
alınabileceği iması taşıyordu.109 Bu Protestan öğretisine tersti. Böylece,
Katolik ülkelerde çiçek kullanımına ilişkin en çok dikkat çeken nokta,
sadece Püritenler değil bütün Protestanlar tarafından reddedilmişti.
Yine de, dinsel suretlere topyekûn saldırıya en çok katılaniar (ve
Britanya’da sivil olanları da engellemek için epey uğraşanlar) Püriten-
lerdi. Suffolk ve Cambridgeshire, William Dowsing’in Journal'inde
anlatıldığı gibi, daha sonra ortaya çıkan Cromwelici ikonoklazmdan en
çok zarar gören yerlerdi. Dowsing burada, suretlere ilişkin 1643 tarih­
li Uzun Parlamento Kararnam esi’nin ardından Manchester kontunun
oluşturduğu bir komisyon adına hareket ederken yaptığı işleri kaydedi­
yor. Zira Püritanizm gibi ikonoklazm da sadece kitlelerin ideolojisi de­
ğildi. Parlamento’nun her iki organının da onayladığı kararname, tüm
kilise ve şapellerdeki taş aharların çıkarılıp yok edilmesini, tırabzan ve
komünyon sofralarının sökülüp atılmasını talep ediyordu. Bütün bu do­
nanımlar, cemaati aracılardan ayırmanın yanı sıra, pagan bir kurban tö­
reni için gerekli olan şeylere çok benziyordu. Altar için yükseltilen ze­
min 1 Kasım’dan önce hemzemin hale getirilmeliydi; ayrıca bu tarihe
kadar bütün ince mumlar, mumlar ve küvetler atılacak, “bütün krusif-
ler, haçlar, suretler, Kutsal Üçleme’nin bir ya da daha fazla kişisine ya
da Meryem A na’ya ait resimler, azizlere ait bütün diğer suret ve resim­
ler ya da hurafeci kitabeler sökülüp alılacak ve parçalanacaktı.” Yıkı-
108. Protestan ya da daha ziyade Püriten ikonoklazm a ilişkin özgül anlayışların kapsam lı in­
celem eleri için hkz. Kibbey (1986). Phillips (1973), Freedberg (1985, 1988) ve diğerleri.
109. Bkz. M adde 22, “ A raf hakkında” .

278
 R önesans'ta İkonlar ve Ikonoklaznı

inin ölçeği çok genişti. Suffolk’taki Clare’de bin “resim” (renkli cam
panoları) yok edildi, yakınlardaki King’s College ise siyasal nedenler­
den ötürü yıkımdan sıyrıldı; renkli cam T an n ’nın hakiki ışığını engel­
liyordu.110 O yılın 6 Ocak günü Manchester şöyle yazıyordu: “Tanrı ve
İsa’nın resimlerinin de aralarında bulunduğu aşağı yukarı yüz hurafeci
resmi ve bir kilisedeki büyük taş haçı paramparça ettik.”111 Hıristiyan­
lığın bu ana sembolü bile yıkımdan m uaf değildi. 1641 yılında Here-
fordshire’da, “ateşli bir suret parçalama galeyanında” haçlar parampar­
ça edilm işti."2 Bu eylemler İngiltere’yle sınırlı değildi; 1523 Zürih
ayaklanmalarıyla başlayarak, benzer örnekler Almanya, İsviçre, Fran­
sa ve özellikle de Hollanda da mevcuttu; bu olgu Avrupa’nın dört bir
yanma yayılmıştı ve küçük bir tarikatın tasarrufunda değildi.
Reform'un çiçek kültürünü etkileyen başka bir yönü daha vardı. Bu
nokta ölüleri yâd etmek için yapılan anıtlarla ilgiliydi. 1560 yılında
kraliçe, böylesi anıtları reformcuların saldırılarına karşı koruyarak bu
hareketin etkilerini sınırlamaya kalkıştı; bu durumun mezar heykelcili­
ğinin gelişmesi üzerinde belirleyici bir etkisi vardı. Öncelikle, bağlılık
artık daha önce gösterildiği biçimlerde, yani ya kiliseleri ya da mezar­
ları süsleyerek gösterilemiyordu. Ama sadece sunulara değil biçime de
karşı çıkılıyordu. XVI. yüzyıl sonlarında dikilen bazı anıtlar hâlâ müs­
rif statü gösterileriydi; ama dinsel temalarla süslenmek yerine, hem çe­
şitli sembolik süslerle hem soyut erdemler, inanç, bilgelik, umut ve ha­
yırseverlik kişileştirmeleriyle dekore ediliyorlardı: Hintliler, kafatasla-
n ve çapraz kemikler, tırpanlar, kaplar, ağlayan çocuk yüzlü melek­
ler.113 Reform mezarlığın sivilleşmesi ve bir ölçüde de eşitlikçileşmesi
sonucunu doğurmuştu.
XVI. ve XVII. yüzyıl İngiltere’sinde ölülerin defnedilmesine ilişkin
mevcut rilüellerin doğası hakkında şiddetli itirazlar ortaya çıkmıştı.
Araf anlayışının reddedilmesi tabii ki Luther’in endüljanslara karşı çı­
kışının merkezi unsuruydu; hısım akrabanın çabalan, yazgısı önceden
belirlenmiş olan ruhun kaderi üzerinde herhangi bir etkide bulunamaz­
dı. Aynca, ruhun bedende nihai olarak tekrar canlanacak olması, üze­
rinde fazla durulan bir nokta değildi. Definle ilgili ritüellerin “ancak
Katoliklere layık” olduğu beyan edildi ve bu anlayış, 1640’ların ortala­
rında çıkan A Directory fo r the Publique Worship ofG od'daki [Tann-
ya İbadet Rehberi] ölüler “hiçbir tören olmaksızın” gömülmelidir, çün-

110. Cheshire 1914: 77-8.

' 11. Freedbcrg 1985: 40-1: Dowsing 1885; Cheshire 1914.
H2. Underdown 1985: 139.
•13. Phillips 1973: 118.

279
Çiçeklerin Kültürü

kü bunların “yaşayanlara acı verdiği” kanıtlanmıştır yollu ifadede en

ileri noktaya ulaşmıştı.1'4 Bu, hoşnutsuz bir Protestana göre artık zikre-
dilmemesi gereken Bütün Ruhlar Günü’nden vazgeçilmesi anlamına
geliyordu: çünkü “ölüleri ölülerle baş başa bırakmalıyız. Önceleri ölü­
lerimizi gömdüğümüz yerler çiçeklerle kaplanırdı, şimdi ise mezarları­
mız böyle yozlaşmış değil.”"5Böylece çiçek kültürü, Püritenlerin ritüe-
le yönelik tavırlarından bir kez daha yoğun bir biçimde etkileniyordu.
Çiçekler, hem ölüler için yapılan senelik törenlerde hem cenazelerde
mezarlıklara artık sokulmadı. Çiçekler cenaze törenleri için XIX. yüz­
yıl ortalarında geri dönmüş olsalar da (hatta bazı durumlar için daha
önce geri dönmüşlerdi), yaşlı ölülere hediye sunma pratikleri pek çok
Anglosakson mezarlığında dikkat çekici bir biçimde az nadir rastlanır
bir durum olarak kaldı.
Başlıca itirazlar kiliselerdeki dinsel suretlere yöneltiliyordu; iko-
noklazm patlamaları ve kiliselerin ibadet için temizlenmesi hareketleri
bu fikirler formüle edildikten hemen sonra gerçekleşti. Heykeller söz
konusu olduğunda saldırılar bilhassa şiddetliydi; müstakil heykellerle,
aynı ölçüde güçlü bir gerçekliğe sahip olduğu düşünülmeyen ikiboyut-
lu resimler arasındaki farklılık erken dönem Yunan kilisesinde ve as­
lında genel olarak Hıristiyanlık’ta büyük bir önemi haizdi."0 Bu za­
manda büyük olasılıkla önemli bir resim merkezi olan Hollanda dinsel
ikonoklazmm da önemli bir merkezi oldu.1" Suretleri parçalayanların
bazıları bizzat ressamlardı; diğerleri ise ya kaçtılar ya da sanatlarını ta­
mamen bıraktılar. Resimlemeye devam edenler için reform hareketi,
resmettikleri şeyler açısından birtakım etkilerde bulundu ve genellikle
onları dini inançlarına göre kutuplaştırdı; zira bu inançlar, yaptıkları re- *
simlerin içeriğini etkiliyordu. Altın Buzağıya Tapınma, XVI. yüzyıl
başlarında Hollanda’da yaygın bir tema haline geldi; Lucas van Ley-
den’in aynı adı taşıyan resmi J520’lerin sonlarında yapıldı."8 Böylesi
resimlerde çiçek kullanımı, şölenler ve danslar putlara tapmayla özdeş-
leştirilmektedir.
Altın Buzağı’nın hikâyesi Reform ikonoklazmmın tarihini özetler.
Tanrı M usa’yı seyyar bir tapmak [Buluşma Çadırı] yapmakla görevlen­
dirir ve ona, “Tanrı’nm parmağıyla yazılmış” olan, “antlaşma koşulla­

114. Stannard 1977: 101.

115. Bu yorum un yayım landığı yer: Pierre M uret, Cérémonies funèbres de toutes les nations.
Paris, 1679; İngilizce çevirisi 1683 yılında yayımlandı. Bkz. Stannard 1977: 105-6.
116. Cam penhausen 1968: 197; Frcedberg 1988: I I.
117 Freedberg 1988.
118. Diğerlerinin listesi için bkz. Freedberg 1988: 18 vd.

280
 R önesans'ta İkonlar ve İkonoklazm

n yazılı iki taş levha” verir. Musa uzaktayken îsrailoğullan onun kar­
deşi Harun’a giderler ve ona, “Kalk bize öncülük edecek bir ilah yap”
derler. Bunun üzerine Harun onların altın küpelerini toplar, dökme bir
buzağı yapar ve “ona bir oymacı aletiyle biçim verir.” En azından Kral
James versiyonunun anlattığı biçimiyle, bu putun önünde halk kurban
keser, yer, içer ve çıplak dans eder. Olup biteni gören Musa, üzerinde
Tanrı’mn kelamı “oyulmuş” olan levhaları fırlatıp parçalar ve halkını
gerçek Tanrı’dan yana olmaya çağırır. Levililer bu çağrıya uyarlar; da­
ha sonra onlara, ordugâhta kapı kapı dolaşın ve “kardeşlerinizi” öldü­
rün der. Bunun sonucunda üç bin kişi öldürülür; ama Musa geride ka­
lanları günahtan kurtarmış, onları Tanrı yoluna döndürmüş, levhaların
bir kopyasını edinmiş ve “süt ve bal ülkesi” vaadi almıştır."9
Bu hikâye temamızla birkaç şekilde ilgilidir. Birincisi, İsrailoğulla-
nna Yehova’ya tapmaları ve diğer bütün tanrılardan uzak durmaları öğ­
retilmektedir. İkincisi, oyma kelam oyma surete karşıdır; tıpkı Clairva-
uxlu Bem ard’ın Başkeşiş Suger’e karşı çıkışı gibi; bu karşıtlık Avrupa
kültür tarihinin genel temalarından biri olmaya devam etmiştir. Üçün-
cüsü, bir dinsel zulmün bu ilk anlatısında üç bin kişi ölmüştür; bu zu­
lüm esnasında ibadet nesnesi, yani dinsel suret parçalanır. Ve bu nesne
kan kurban etme ve lüksün yanı sıra, şölen yapma, içki içme, çıplak
dans etme ve ahlâksız davranışla da özdeşleştirilmektedir.
Aynı tema, Poussin’in Leyden’den bir yüzyıl sonra 1626’da yaptı­
ğı Ahin Buzağıya Tapınma tablosunun merkezindeydi (Resim 6.3). Bu­
zağının boynunun ve kamının ve de üzerinde durduğu kaidenin etrafın­
da çelenkler asılıdır;'20daha sonra yapılmış ve daha güzel bir resim olan
Londra’da National Gallery’deki aynı adlı tablonun daha serkeş cüm­
büşlerinde, bu özellik daha az vurgulanmaktadır. Poussin, sadece Arca-
dialı Çobanlar121 ve özellikle de Epik Şairin İlharnım gibi klasik resim­
lerde değil; Davut'un Zaferi123 gibi Kitabı M ukaddes’e özgü sahneleri
anlatan resimlerde de çelenkleri çokça kullanmıştır. Yaprak ve çiçek
dekorasyonlarının içerimleri konusunda hayli bilinçli olduğu, çiçek,
cinsellik, çelenk, klasik heykeller ve bahçe temalarının sıkıca iç içe
geçtiği 1631 tarihli Flora Krallığı adlı tablosunda açıkça görülür (Re­
sim 6.4).124

119. Exodus 32.1-35: 33.1-3.

'20 . M.H. de Jong M emorial M useum, San Francisco.
121. Devonshire Collection. Chalsworth, Derbyshire.
•22. Louvre, Paris.
•23. Prado, Madrid.
•24. Staatliche Kunstsam m lungen, Dresden. A ynca bkz. Bacchanal Before a Herrn, N ati­
onal Gallery, Londra.
Çiçeklerin Kültürü

İkonoklazm Avrupa’nın dört bir yanında ortaya çıkmıştı. Şimdi,

W eber’in tezine göre, modem Avrupa kapitalizminin bu Püriten öncü­
lerinin, Protestan kalan Hollanda, İngiltere ya da M assachusetts'te de­
ğil de Fransa’da, hatta Güneybatı Fransa’nın dağlık Rouergue bölge­
sindeki Conques gibi uzak bir yerinde neler yaptıklarım bir hatırlaya­
lım. M anastır sivil bir koleje dönüşmek durumunda kaldı; ama her şey
bundan ibaret değildi. Kalvenistler Rouergue’de ilk kez 1558 yılında
boy gösterdiler. 1561 ’e gelindiğinde kendilerini Conques’e saldıracak
kadar güçlü hissediyorlardı. Sainte-Foy’un heykeli de dahil olmak üze­
re değerli eşyalar gizlenmişti. Ama koro yerinin oyma ahşap işi sökül­
dü. apsis sütunlarına dayandı ve kiliseyi yıkmak için ateşe verildi.125
Çok daha sonraları, 1790’daki Devrim döneminde, kiliselere ait
gasp edilmiş malların resmi olarak takibine başlandı. Conques Kilise-
si’nin kendisi zarar görmemişti, ama yüzyılların arşivleri orta yerde ya­
kılmıştı. Değerli eşyalar komün tarafından, gece yöre sakinlerine dağı-
tılabilsin diye Konvansiyon’un soruşturmacılarının dikkatinin başka
yönlere çekildiği dramatik bir olaylar dizisi içinde kurtarıldı. Bir kez
daha, dinsel suretlerin gasp edilmesi ya da parçalanmasına yönelik bir
halk hareketi ortaya çıkmıştı.
Sanat büyük ölçüde dinsel olduğu ya da dinle ilgilendiği zaman,
tanrının tasvir edilmesi ve ilahi yaratıcının doğası sorunu, örtük ya da
açık bir biçimde kaçınılmaz olarak ortaya çıkmaktadır. Rönesans’ın
hızlandırdığı, birbirinden ayrı dindışı ve dinsel eylemlilik alanlarının
evrimi bu sorunu sanatçı için kısmen çözmektedir; çünkü o artık ilahi
olandan kaçınıp insan biçimi üzerine yoğunlaşabilmektedir. Dindışı
portre dinsel olanı bütünlemekte, hatta onun üzerine çıkmaktadır. Böy-
lesi değişimler kısmen “büyük örgütlenmeler”in farklılığının yeniden
tesis edilmesi ve buna eşlik eden, kavramsal evrenin (artık tamamen
kutsal değildi) parçalara ayrılması meselesiydi. Aynı zamanda, alterna­
tif hamilik kaynakları ortaya çıkıyordu: İdeolojik, siyasal ve ekonomik
güç arasındaki göreli dengeye bağlı olarak, tüccarlar, seküler kolejler,
bağımsız bilginler ve diğerleri. Rönesans’la birlikte Avrupa’daki sanat­
sal etkinliğin dengesi nihayet kilise tarafından diğer yöne kaymıştı; İs­
lam ’da ise uzak bir sivil sanat geleneği Safaviler döneminde İran’da,
Babür akınlanndan sonra da Hindistan’da kök salmıştı.
Sivil bir geleneğin tesis edilmesi, en azından Hollanda’da, resim sa­
natının ve çiçek kullanımının reformcuların etki alanı dışında gerçek­
leştirilebileceği anlamına geliyordu. Çiçeklerle süslenen heykelleri ve
kiliselerdeki her türlü sureti ortadan kaldıran ikonoklazm hareketi, sa-
125. Bouillet ve Servières 1900: 115-16.

282
 R önesans'ta İkonlar ve İkonoklazm

Resim 6.3. N. Poussin, A ltın B uzağı'ya Tapınm a, 1626. (M. H. de Jong M useum . San Fran­
cisco).

dece dekorasyon ya da saygı için bile olsa, dinsel amaçlar için çiçek
kullanımını olumsuz etkilemişti. Ama Hıristiyan ibadetini düzeltmeye
çalışan hareket çiçek kültürünü başka biçimlerde de etkilemişti; çünkü
genel olarak ritüele ve gösterilere (kilisenin dışında yapılanlara bile)
yönelik tutumları çoğunlukla köklü bir değişime uğratmıştı. Fransa’da
olduğu gibi İngiltere’de de gizem ve mucize oyunları Elizabeth döne­
minin başlarında ortadan kalktılar. The Book o f Sports üzerine dönen
münakaşalardan bahsederken gördüğümüz gibi, popüler kültürün baş­
ka öğeleri de Püriten kanadın saldırısına uğramıştı. Essex’te, tam da
büyücü avının başladığı zamanda, festival ve kutlamalarda dikkate de­
ğer bir düşüş yaşandı;126 Noel’de yapılan geleneksel misafirperverlik
gösterilerine bile şüpheyle yaklaşıldı. Hem dindışı hem dinsel topluluk
rıtüelleri çiçeklerle özdeşleştirilme eğilimindeydi; başta Püritenler ol­
mak üzere Protestanlar, bireyin Tanrı'ya ve topluma yaklaşımının baş­
kalarının aracılığı olmaksızın olması gerektiğini vurguluyorlardı. Bu
görüş her türlü festivali etkiledi.
Çiçeklerin Kültürü

Resim 6.4. N. Poussin, Flora Krallığı, 1631. (Staatliche Kunstsam m lungen, Dresden)

Dinsel ve Siyasal
A raçlar O larak F estivaller

Noel, İsa’nın tanrısallığı, nasıl temsil edileceği ve ona nasıl ibadet

edileceği sorunuyla yakından ilintili bir kutlamaydı. Hıristiyanlık Ro­
ma İmparatorluğu’nda yerleşik hale geldikçe, kendi öğretilerini daha
kesin biçimlerde tanımlama durumunda kaldı. İsa bir peygamber miy­
di, yoksa Tanrı’nın kendisi miydi? Aynı anda her ikisi birden miydi?
Eğer böyleyse, birinden öbürüne mi evrilmişti, yoksa en başından beri
bu iki doğayı da mevcudiyetinde barındırmış mıydı? İsa’nın ikili doğa­
sı öğretisi ilk önce 328 yılındaki İznik Konseyi’nde tesis edildi; ama
ancak 431 yılında Ephesus’ta doğuştan itibaren Tanrı olduğu kabul
edildi. Nesturilere karşıtlık içinde, M eryem’in “T an n ’yı taşıdığı” be­
yan edildi. Bunun sonucunda, İsa’nın doğum günü dinsel takvimin en
önemli tarihi oldu. Yortu ilk kez 336 yılında zikredilmekle birlikte, ilk
beşik [crib], Meryem A na’ya adanmış pek çok Batı kilisesinin ilkinde

284
 R önesans'la İkonlar ve İkonoklazm

432 ila 440 yıllannda kayda geçti.127 Ev içi ve kamusal kutlamalar işte
bu öğretisel bağlamda ortaya çıktı; bunlar kuşkusuz yerel âdetleri temel
almışlardı ve daha sonraları evleri yeşilliklerle, yani çobanpüskülü, sar­
maşık ve ökseotuyla süsleme bu kutlamaların bir parçası haline geldi.
XVI. yüzyılın bazı Reformcuları için bu kutlamalar sadece bir pa­
ganizm aurasına sahip olmakla kalmıyor, aşın bir keyif düşkünlüğü
sergiliyorlardı. Rom a’nın Saturnalia ya da kuzeyin Yule festivalleriyle
arada devamlılığın olduğunun düşünülmesi de cabasıydı; zira kutlama­
lar, başta İngiltere, İskoçya ve New England ‘ın Püritenleri ve Presbi-
teryenleri olmak üzere bazı reformcu Protestanlar tarafından birtakım
nedenlerden dolayı antipatik bulunuyordu. Aşırılığa karşı saldırıyı
1580’lerde Philip Stubbes, The Anatomie o f Abuses [İstismarların Ana­
tomisi] adlı eserinde başlattı. Bunu başka itirazlar izledi; itirazların
kaynaklandığı nokta şuydu: Ortaçağ sonlannda Noel paskalyaya göre
ikincil önemde iken, XVI. yüzyıldaki çatışmalar, kısmen hem anne ola­
rak Meryem Ana’nın hem Noel beşik ikonunun rolü üzerindeki vurgu­
dan dolayı, onun önemini Karşı-Reform’un Katoliklerinin gözünde ar­
tırmıştı.128 Dolayısıyla bazı Protestanlar için Noel aynı anda hem pagan
hem Katolikti.
Noel ve diğer “sporlar” hakkındaki fikir ayrılığı Katolikleri ve Pro­
testanları ayırdığı kadar, belki ondan daha da fazla, Anglikan ve Kato­
likleri bir yana, çeşitli muhalifleri [dissenter] ve “resmi kiliseyle uyum
karşıtlarını” [non-conformist] da öbür yana savurmuştu.129 Gerçi XVII.
yüzyıl başlarında festivaller devam etmiş ve aslında Book o f Sports
(“Morris kitabı” şeklinde aşağılanıyordu) tarafından teşvik edilmişler­
di; ama Püritenler böylesi etkinliklere şiddetle karşı çıkıyorlardı ya da
açıkça sivil karakter taşıyan alternatif kutlamalara sığmıyorlardı. Parla­
mento binasını havaya uçurmayı hedefleyen komplonun ardından 1606
yılında, bu kurum 5 Kasım gününü Barut İhaneti Günü (Halk arasında
Guy Fawkes Günü olarak biliniyordu') olarak ulusal tatil ilan etti. 1 ve
2 Kasım gibi yakın zamanlı Bütün Azizler Günü ve Bütün Ruhlar Gü­
nü de dahil olmak üzere “Katoliklere layık” bütün festivalleri [yortula­
rı] reddeden Püritenler bu karan coşkuyla destekledi ve 5 Kasım bilinç­
li olarak onların yerine geçirilirken çiçeklerin yerini de havai fişekler
aldı. Azizler günü, gizemli oyunlar ve cümbüşler, ahlâksız ve kuralsız

127. M urray 1986.

128. Dursıon 1985; Bossy 1985.
129. Marcus 1986.
5 Kasım 1605’le G uy Fawkes Parlamento binasını havaya uçurm a teşebbüsünden dolayı
yakalanmıştı, (ç.n.)

285
Çiçeklerin Kültiirii

davranışlar bir yana, “papalık ve hurafe”yle özdeşleştiriliyordu. Bunlar

aynı zamanda çiçek kullanılan ortamlardı ve bazılarının gözünde çiçek­
ler bir kez daha paganizmle, Katoliklikle ve aşırılıkla eş tutuluyordu.
İngiltere’de dinsel festivallere en şiddetli saldın İç Savaş dönemin­
de vuku buldu. Noel G ünü’nde perhiz ya da şölen yapılmalı mı, yapıl­
mamalı mı üzerine sorular ortaya çıktı. 1645 yılında The Directory fo r
the Publique Worship festival günlerinin, “densizce Kutsal sıfatı yakış­
tırılan o günlerin” T an n’nın kelamında yerinin olmadığını savundu.
Yaklaşık iki yıl sonra, Parlamento 1646 yılında I. Charles’a karşı zafer
kazandıktan sonra, bir kararname bu yortuları lağvetti ve her ayın ikin­
ci salı gününü öğrenciler, hizmetçiler ve çıraklar için olağan tatil günü
ilan etti. Hâkim oldukları diğer bölgelerde de yaptıkları gibi, Püritenler
suretleri ortadan kaldırdılar, mayıs direğini “boyalı buzağı” ya da “put”
olarak mahkûm ettiler, renkli camlı pencereleri kırdılar, altar tırabzan­
larını yaktılar, kilise .orglarını sattılar, Noel ve paskalyayı yasaklayıp
onların yerine Şükran Günleri’ni geçirdiler.130 Görsel imgeler yerine
kelama, sade kelama ve rasyonel söyleme dayandılar.
Ama New England’ınkinden farklı olarak İngiliz kültürü, kiliseleri
her türlü “konu dışı” öğeden temizleyen ve mayıs direğini yıkan re­
formcu görüşler ile tıpkı İç Savaş’tan önce olduğu gibi131 kiliseleri çi­
çeklerle donatan, Hermes Trismegistus’un öğretilerini1“ izleyerek pa­
ganizmi proto-Hıristiyanlık olarak yorumlayan ve suretler gibi çiçekle­
ri de Tanrı’yla iletişim kurmanın bir aracı olarak gören muhafazakâr
güçler arasında şiddetli bir şekilde bölünmüştü.133 Anglikan tarafta, şa­
ir Herrick’in (1591-1674) Yunan antolojisiyle (ki, çiçek koleksiyonu
anlamına geliyor) bağlan vardı. Herrick, klasik lirik şiirin ruhunu can- '
landıran “Ben [Johnsonj’m oğullarının” en özgün olanıydı. Yaşamı
monarşinin lağvedilişine, Commonwealth’e’ ve Restorasyon "a şahitlik
etmişti. Onun çiçek şiirleri, momento mori, yani ölümün kaçınılmazlı­
ğı üzerindeki vurgulan açısından Flaman varıitates eserleriyle karşılaş­
tırılm ışım 134 Onu inanç ile uyum arasında bir yere yerleştirmek zaman
zaman zordur; çünkü Commonwealth döneminde “Laudcu* ritüeller ve
Tanrı’ya itaatsiz sporlara hoşgörü gösterme, hemencecik Katolik sem­

130. Underdown 1985: 55. 51. 78.

131. Marcus 1986: 222.
132. Marcùs 1986: 223-4.
133. İşaretler ve plıytognom y, yani bitkilerin kendi niteliklerine dair göstergeler sergilediği
öğretisi hakkında bkz. Hunt 1983: 77.
* O liver Cromwell dönem inde kurulan cum huriyet İngiltere’si, (ç.n.)
134. Fow ler 1980: 247.
* Başpiskopos Laud taraftan, (ç.n.)

286
 R önesans'ta İkonlar ve İkonoklazm
patisinin göstergeleri şeklinde yorumlanabiliyordu.”135 Aynı şey Bahar
Bayramı kutlamaları için de geçerliydi; Ditcheat’da Richard Allein,
“mayıs direğinin bir put olduğunu” ilan etti.136 Dolayısıyla, Herrick’in
"Corinna” şiirinde kuşlar ve çiçekler “doğal bir Bahar Bayramı hürme­
ti” sergilediklerinde, kendilerini Püriten davanın karşıtı safa yerleştiri­
yorlardı. Marvell ve Milton gibi bazı destekçiler bahçeler hakkında
muhteşem şeyler yazmışlardır. Ama çok daha aşın taraftarlar için ge­
rek çiçeklerin gerekse bahçelerin kullanılması siyasal anlamlar taşı­
maktaydı. Ateşli bir kralcı olan Richard Lovelace’m pastoralinin bir
parçası olan Lucasta da (1659) Aramantha, İç Savaş ortamından huzur­
lu kır hayatına çekilir ve bir bahçeye girer; bu bahçede bizzat çiçekler,
ülkenin genelinde yasaklanmış olan bir ritüeli yerine getirmekte, kendi
Flora’lanna, yani Mayıs kraliçesine taç takmaktadırlar.137
Klasik dönemin çelenk ve taçlarına olan ilgi Rönesans döneminde
canlanmış olmakla birlikte, solan çelenkler ile dayanıklı (tercihan ma­
nevi) taçlar arasındaki karşıtlık devam etmiş ve özellikle de XVII. yüz­
yıldaki münakaşaların gündeminde olmuştu. Aynı zamanda, rahatlığın,
lüksün ve hatta lanetin bir sembolü olan gül çelengi, dikenli tacın kar­
şıtıydı.138 Çiçeklerin kıymetini azaltan bir diğer olgu da. onların mey­
veyle sonuçlanan sürecin başlangıcı olmaları olabilir. Çiçekleri kopar­
mak ağacı kısırlaştırmak, Hıristiyan imgeleminde olduğu gibi üzüm ba­
ğını “meyve vermez” hale getirmektir. Bu yüzden, “Coronet” [Küçük
Taç] adlı şiirinde Marvell şöyle der:

Çiçek topluyorum (benim tek meyvem çiçeklerdir).1”

Başta defne çelengi olmak üzere çelenkler Hıristiyanlık’ta kısmi bir

kabul görürler; referans noktası maddiden ziyade mecazi olmakla bir­
likte, ahlâki erdem başarısına ulaşan kişilere sunulurlar. Mecaz ve im­
ge daima kabul edilebilirdi; ama asli [orijinal] olan pagan sayılabilir­
d i 140 Başta Protestan çevrelerde olmak üzere kabul başlıca (ama mün­
hasır olmayan) yoruma göre çelenk, edebi başarı ya da daha ziyade ah­
lâki erdem için verilen bir ödül, bir hediyeydi; bunun tipik örnekleri
George W ither’m A collection o f Emblems, Ancient and Modern adlı

•35. Underdown 1985: 129.

■36. Underdown 1985: 77.
*37. Marcus 1986: 218.
•38. Kronenfeld 1981:291.
'39. 6. dize. Bkz. Hardy 1962: 47.
HO. Bkz. Andrew M arvell, “Tire Coronet": Henry V aughan. "T he Garland"; John Donne.
La Corona”.

287
Çiçeklerin Kültürü

eserinde m evcuttu.141 Bir kez daha, mecaz olarak bile, tanrıya bir şeyler
sunmada potansiyel bir çelişki bulunmaktadır; çünkü “bütün dinsel şi­
irlerin paradoksu” şudur ki, yaratıcı T ann’ya ölümlüler tarafından su­
nulan şeref payeleri, maddiyat hâzinesi bir tarafa, onun ölümsüz şanı­
na asla hiçbir şey ekleyemez. Dolayısıyla, Marvell T an rf ya küçük bir
taç (yer yer taç ya da çelenk şeklinde gönderme yapılmaktadır) sunma­
yı düşündüğünde, çiçeklerin onun ayaklan altında ezilmesi sonucuna
varmaktadır.142

Ç içeklerin R estorasyonu

Directory' nin sözü edilen tedbirleri popüler kutlamalara son verme­

yi başaramadı. N oel’de İngiltere’nin çeşitli bölgelerinde ziyaretler hâ­
lâ devam ediyordu ve kadim yasa ve âdetleri desteklemek üzere edebi
savunmalar ortaya çıkıyordu. 1645 yılında bir yorumcunun belirttiğine
göre, eski düzen “saygıdeğer mayıs direği, çelenkleri, gaydalan ve
Whitsun birasını" gerektiriyordu.143 Kralcılann aşikâr bir sembolü hali­
ne gelen mayıs direği gibi çelenkler de, XIII. yüzyıldan beri çiçek kül­
türüyle birlikle gelişen, ayrmtılanan ve zenginleşen folklorik gelenek­
lerin bir parçasını oluşturuyordu. Böylesi bir yerel tören “çelenk taşı­
m a c ı içeriyordu ve buna sahip olmak için civar köylerden erkekler
arasında bir kavgaya yol açmıştı.144 Püritenlere göre bu etkinlikler put­
perestlik kokusu yayıyorlardı. Hatta 1648 yılının Bahar Bayramı günü
Oxford’da askerler çelenklere ve kemanlara el koydular. 1657’de bir
adam çocukların taşıdığı bir çelengi alıp siyasal bir protesto olarak
onun eşinin başına takmıştı. Çelengin taçla ve dolayısıyla da krallıkla
açık bir bağlantısı vardı. 1661’de Taç Giyme G ünü’ndeki Restoras-
yon’dan sonra, Bath belediye başkanınm karısı, beyaz ve yeşillere bü­
rünmüş dört yüz genç kızın “yaldızlı taçlar, çiçeklerden yapılan taçlar
ve defneyle lale karışımı çelenkler” taşıdığı bir kutlama düzenledi.145
Çiçeklerin geri dönüşü muhteşem olmuştu. Droitwich’te olduğu gibi,
su kuyuları koruyucu aziz gününde yılda bir kez genellikle yeşillik ve
çiçeklerle süsleniyordu; bu âdet hâlâ devam etmektedir. Ama böylesi
141. Üçüncü kitap, 1975 (1635): 135; ayrıca bkz. s. 258.
The Garland, He alone shall weare.
W ho. to the G oale, doth persevere.
142. Hardy 1962; 46.
143. Underdown 1985: 178.
144. Underdown 1985: 96.
145. Underdown 1985: 283.

288
 R önesans'ta İkonlar ve İkonoklazm

etkinlikler İç Savaş esnasında yasaklanmış ve ktıyu kurumuştu; ertesi

yıl âdet yeniden canlandırıldı ve kuyu tekrar suyla doldu.144
Müzik ve tiyatro gibi bazı etkinlikler birkaç sayfiye evinde muha­
faza edilmişti. Mayıs direği gibi birçokları ise ortadan kaybolmuştu;
ancak bunlar da Restorasyon’la birlikte geri döndüler. 1660 M ayıs’m-
da Sherbom e’un Dorset kasabasının sokakları yeniden çiçeklerle süs­
lendi. Monarşinin geri dönmesiyle birlikte Noel kutlamaları da geri
geldi ve bu durum Restorasyon’un mayıs direği ve Mutlu İngiltere’yle
Özdeşleştirilmesini güçlendirdi. Ama dünyanın diğer parçalarında, İs-
koçya ve New England’da, N oel’in Hıristiyan yılında önemli bir olay
haline gelmesi için birçok yıl geçecekti. İngiltere’de bile pek çok şey
yok olmuş ve XDC yüzyıldaki canlanmaya değin bir daha geri dön­
memişti; çünkü toplumun bazı katmanlarında festival ve suretlere yö­
nelik sürekli bir endişe mevcuttu. Yapıldıktan yerlerde festivaller, bi­
reysel m üminliğe ve ağırbaşlılığa değer veren daha yeni anlayışın ter­
sine, ortak ritüellere ve şenliklere katılıma dayanan geleneksel cemaa­
tin bir parçası olarak görülüyordu.147 Yerel düzeyde tüm ülke çapında
pek çok şey kaybolmuştu. Mayıs direkleri ve festivaller üzerindeki ça­
tışmalar devam etti; çünkü uyum karşıtları, siyasal hâkimiyetlerini
kaybetmiş olsalar bile bir gecede ortadan kalkmamışlardı. Daha önce­
kinden farklı olarak gösteriler daha ziyade kilise ve şapel üzerinde yo­
ğunlaştı.
Reformculann saldırılan kaçınılmaz bir şekilde Karşı-Reform’un
daha fazla savunmaya geçmesine yol açtı. Jan Breughel çiçek resimle­
ri yapmaya başlamadan az önce, 1570 yılında, teolog Molanus Hıristi­
yan ikonografisi üzerine bir deneme yazdı ve burada resim-suretin ro­
lünü vurguladı. İkonografi üzerine tartışan ya da vaaz, şiir, amblemler
ya da tiyatro gibi sanat eserlerinin insanlan eğitme ve imanın hakikat­
lerine yaklaştırma araçlan olduğuna inanan tek kişi o değildi. Kurucu­
larının “uzağa bakın ve her şeyde T ann’yı görün” buyruğuna uyan Ciz-
vitler bu amaç doğrultusunda suretleri çokça kullandılar ve dinin haki­
katlerini ifşa etmenin bir yolu olarak çiçeklere özel bir değer verdiler.14*
Çiçeklerin Meryem Ana ile olan özdeşliği Protestan eleştirileri karşı­
sında daha da geliştirildi ve Trento Konseyi’nden (1545-63) sonra Mer­
yem A na’yla hitap eden tespih duası “bir Haçlı Seferi veçhesi edin­

146. Underdown 1985: 261. İngiltere'nin iç bölgelerinde kuyu süsleme âdeli devam etmek­
tedir ve bu etkinlikte çiçekler bolca kullanılmaktadır.
47. Underdown 1985: 275. Yazarın gösterdiği gibi, karşıt yaklaşımlar, ekolojik farklıîıklar-
a özdeş bölgesel kültürlerle ilişkiliydi.
‘48. Delenda 1987: 16.

289
Çiçeklerin Kültürü

di”.149 Henry Hawkins gibi Katolik yazarlar, etrafı çevrili ve yüreğin

sembolleri olarak başta zambak, gül ve menekşe olmak üzere çiçekler
ekili bir bahçe olarak Meryem Ana anlayışını geliştirdiler.150 Böylesi
değerlendirmeler, inancı yaymak amacıyla Cizvit tarikatının (İsa Cemi­
yeti) desteklediği dayanışmacı demeklerle ilişkiliydi. Ortaçağın Latin­
ce lirik şiirlerinde Meryem Ana dikenler arasındaki zambak, Jesse Da­
lı, Yanan Çalı, gizemli Gül olarak resmediliyordu. Dönemin diğer
amblem kitaplarında olduğu gibi Hawkins’in eserinde de böylesi sıfat­
lara, şiirde daha da açıklanabilen temaya ilişkin bir gravür eşlik etmek­
teydi.151 Çiçekler sözel ve görsel imgeler olarak Tanrı’ya yaklaşmanın
ve hakikate ulaşmanın bir aracı olarak kullanılıyordu; Protestanların
hedefi ise “sade kelam”a yoğunlaşmak amacıyla genellikle imgelemi
ve dekorasyonu soyup atmaktı.
Reformcuların nüfuz alanına girmiş bölgelere popüler ritüellerin
birçoğu bir daha geri dönmemiş olmasına karşın, çiçekler en sonunda.
İngiltere Kilisesi'nde bile, daha önce sahip oldukları değerin bir kısmı­
nı yeniden kazandılar. Londra’da, Aziz Pavlus yortusu gününde başra­
hip ve kilise görevlileri kırmızı güllerden yapılma çelenkler giymişler­
di. Staffordshire’da 1750’deki Aziz Barnabas yortusunda herkes beyaz
gül takmıştı.131 Mezarlıklara gül ekilebiliyor ve çiçek bırakılabiliyordu;
bu noktada en çok, saflığın simgesi tatlı kokulu çeşitler tercih ediliyor­
du, Fransız ya da Afrika kadifeçiçekleri uygun bulunmuyordu.
Bununla birlikte, muhalifler ve İngiltere Kilisesi’nin “daha aşağı”
katmanları arasında çiçeklere dinsel bağlamda şüpheyle yaklaşılmaya
devam edildi. Aynı durum hoş kokulu bitkiler ve parfümler meselesin­
de de geçerliydi. Tütsü kullanımı Katolik ibadetini Protestan ibadetin--
den ayıran özellikti. Parfüm kullanımı bile benzer boyutlar kazanmıştı.
Commonwealth döneminde, A m erika’daki Püriten rejimde ve Victori­
a çağında parfümler lüks madde olarak görülmekteydi. Çiçek kültürün­
de ve genel olarak modada Birinci Dünya Savaşı’na değin öncülük
eden ülke Fransa’ydı; bugün bile bu ülke “la mode” konusunda, kadın
giyim kuşamında öncü konumunu kaybetmiş değildir. Bunun nedenle­
rini anlamak zor değildir. Restorasyon’dan epey sonra, Britanya parla­
mentosunda aşağıdaki koşulu içeren bir kanun çıkarıldı:

149. D elenda 1987: 19. Giovanni Pozzi ve M araia Cataldi G allo’nun çalışm asına gönderme
yapıyor.
150. Freem an 1978: 179. H aw kins'in, Partheneia sacra (1633) eserinden bahsediyor.
151. Kesin bir ifadeyle söylersek, am blem ler çizim lerle resim lenen sözcüklerdi.
152. Thom as 1983: 223, 230.

290
 R önesans’la İkonlar ve İkonoklazm

Yaşlan, statüleri, meslekleri ya da dereceleri fark etmeksizin, bakire, ev­

lenmemiş ya da dul olmalanna bakılmaksızın bütün kadınlar, bu kanundan
sonra. Majestelerinin tebaasından herhangi bir erkeği, kokularla, boyalar­
la, kozmetik ürünlerle, yapay dişlerle, peruklarla, İspanyol yünleriyle, de­
mir elbise destekleriyle, kasnaklarla, yüksek topuklu ayakkabılarla, destek­
lenip şişirilmiş kalçalarla baştan çıkanr ve evliliğe ihanet ettirirse, büyücü­
lük ve benzeri suçlara karşı çıkanlmış olan yasaya karşı gelmekten cezaya
çarptırılacak ve suçu kesinleşirse evliliği geçersiz sayılacaktır.

Erkekleri kayıran aynı kanun Pennsylvania eyaletinde de benimsen­

di; parfüm üretmek tam anlamıyla büyücülük olarak kabul ediliyor­
du.153
Çiçeklerin yeniden değer kazanması kısmen bir yandan dinsel ve
dindışı alanların giderek daha fazla birbirinden ayrılması, diğer yandan
da piyasa ve tüketim toplumunun gelişmesi sayesinde gerçekleşti. Bu
gelişme bir yönüyle, Avrupa’nın dünyaya yayılmasının ve D oğu’yla ti­
caretin artmasının sonucunda, çiçeklerin sıradan insanların hayatların­
da hâkimiyet kurmalarına yol açtı. Bu yayılma Avrupa’da mevcut bit­
ki sayısında olağanüstü bir artışa yol açtı ve A tran’ın da iddia ettiği gi­
bi, botanik sınıflamanın doğasmda değişiklikler meydana geldi; öte
yandan, D oğu’dan ithal edilen gerek Hint pamukluları gerekse Çin por­
selenleri biçiminde çiçek tasvirleri genellikle gerçek çiçeklerin kendi­
lerinden daha önce geliyordu.154
Bu noktanın üzerinde biraz durmaya değer; çünkü Hint pamuklula-
n bizzat Sanayi Devrimi’nin habercisiydi. Refahın ve sivilleşmenin art­
masıyla birlikte, ikonlara karşı dipten akan muhalefet dalgasının gücü
zayıfladı ve daha az belirgin biçimler aldı. Diğer reddiye biçimleri gi­
bi o da, yeni rejime yer açmak için eski rejimin anıtlarının yıkıldığı ra­
dikal siyasal değişim zamanlarında ya da dinsel etkinlikleri kapı dışarı
edip ve dikkati “zorunluluklar”m üretilmesinden saptıracak her türlü
davranışı engelleyerek köylünün çorba kâsesini doldurup insani eylem ­
de köklü bir değişimi hedefleyen devrimci hükümetler altında yaşama­
ya devam etmektedir. Ayrıca, kitle iletişim araçlarının ve pazarın bü­
yümesinin kaçınılmaz etkisine karşın, Yakındoğu’dan çıkan diğer din­
lerin olduğu gibi İslam ’ın da hâlâ eski tutumlara sıkıca sarılan bir ka­
nadı vardır. Ama aşırı Püritanizm biçimlerine asıl darbeyi indiren et­
men genişleyen pazardı; kitlesel otomobil tüketiminin gelişmesi, öme-
ğtn Amish halkını ve onların atlarını giderek arkaik ve marjinal kılmak­
tadır. Kirliliğe karşı saldın, tıpkı 1960’ların karşı-kültürünün daha doğ­
*53. Bkz. Piesse 1879.
Çiçeklerin Kültürü

rudan bir biçimde yaptığı gibi, kısmen “lüks”ü reddetmenin yeniden

formüle edilmesidir. 1960’lann karşı-kültür hareketi bolluk kültürüne.
1980’lerin sonlanndan itibaren Doğu Avrupa’ya yaptığı gibi Ameri­
ka’ya da sosyalist yolun bir alternatifini sunmuş olan umuda karşı tep­
ki göstermişti.155 Bu bolluk kültürünün bir kısmını, çiçek pazarının ye­
rel ölçekten dünya ölçeğine büyümesi oluşturmaktadır; bu büyümeyi
bir sonraki bölümde inceliyorum.

155. Susman 1984.

292
 Y e d in c i B ö lü m

PAZARIN BÜYÜMESİ
 akın zamanlar hakkında yazarken üzerinde durmak istediğim bir­
Y kaç nokta var. Bunların birincisi pazarın büyümesi ve bunun, çiçe­
ğin lüks sayıldığı dönemlerde müphemlik, eleştiri ve saldırıya manız
kalan çiçek kullanımı üzerinde ne gibi etkilerinin olduğu meselesidir.
Bazı öğeler yaşamaya devam etmekte ve halihazırdaki Anglo-Ameri-
kan kullanımında kendilerini dışavurmaktadır; diğerleri cenaze çiçek­
lerine yapılan masraflara karşı kişisel bir direniş (“ni fleurs ni couroıı-
nes”) biçimini almaktadır; daha başkalan ise bazı sosyalist devletlerin
uygulamalarında ortaya çıkmaktadır. Ama, Hollanda örneğinin ikna
edici bir biçimde gösterdiği gibi, pazann büyümesi, kısmen, dinsel ve
ahlâki kaygılara rağmen bizzat çiçekçilerin tanıtımını yapıp destekledi­
ği Aziz Valentine yortusu gibi günlerdeki çiçek verme ihtiyacını karşı­
layarak bu protestoların çoğunu yatıştırabilmektedir. İkincisi, formel
çiçek kültürünün büyük ölçüde kentsel bir kökeni olduğu ve ister rahip­
lerin ve çiçekçilerin ister yazarlar ve yayımcılarının bakış açısından ba­
kılsın, “m edenileştirici” olarak görülen süreçlerle bağlantılı olduğu
yollu temayı geliştirmek istiyorum. Bu anlamda, çiçek kültürü yukarı­
dan ve dışarıdan teşvik edilmektedir; ortaçağda genel olarak halkın, ki­
lisenin makul bulduğu kamusal ayinlerin yetersizliği nedeniyle çiçek
kültürünü hoş karşılamış olabilecekleri kırsal bölgelerde bu durum
özellikle geçerliydi. Bu ise iki başka sorun ortaya çıkarmaktadır: Çi­
çeklerin anlamı ve popüler kültürü oluşturan öğeler. 8. bölümde, XIX.
yüzyıl başlarında Paris’te ortaya çıkan ve oradan bütün Avrupa’ya, da­
ha sonra da 9. bölümde tartışıldığı gibi Am erika’ya yayılan Çiçeklerin
S ili’ne eğiliyorum. Bu dil “popüler kültür”ün bir parçası olarak değer­
lendirilebilir; ama toplumun geri kalanına “dayatılan” ya da onun tara­
fından benimsenen şey büyük ölçüde kentsel edebi dünyanın bir ürünü­
dür. Diğer, daha “popüler” öğeleri 10. bölümde inceliyorum; ama bu­

295
Çiçeklerin Kültürü

rada da, “Bahar Bayramı paradoksu” olarak adlandırdığım şeyle ilişki­

li iki sorunla karşılaşıyoruz.
Avrupa’da ekonominin gelişmesine, çiçek ve egzotik bitki pazarı­
nın, türlerin kapsamının, öncelikle biçilmiş çiçeklere olmak üzere tale­
bin, taçtan bukete geçiş hızının ve arz mekanizmalarının karmaşıklığı­
nın büyümesi eşlik etti. Bu pazarın büyümesine ivme kazandıran şey,
ev içi dekorasyonda çiçeklere verilen önemin artmasıydı. Aşağı Ülke­
ler dışında sadece zengin kesime hitap eden çiçek resmi geleneğini kas­
tetmiyorum sadece; gerçi XIX. yüzyılda renkli baskının icadı tüccarla­
ra renkli çiçek katalogları üretme, sanatçılara renkli baskılar yapma ve
fiilen herkese duvarlarına reprodüksiyonlar asma imkânı vermişti. Ori­
jinalini ancak kişisel zevki için zengin bir sanat hamisi, kamuya sergi­
leme için bir müze ya da maddi bir yatırım olarak bir emekli sandığı ya
da holding alabiliyor olsa bile, Van Gogh’un Ayçiçekleri adlı resmi pek
çok oturma odasını süslüyordu. Dekoratif sanatlarda önemli bir deği­
şim olan çiçeğin demokratikleşmesi, baskılı pamuklular ve duvar kâğıt­
larının gelişmesiyle birlikte daha evvel vuku bulmuştu: boyalı prototip
kullanımı esasına dayanan bu gelişmelerin her ikisi de Doğu’nun ica­
dıydı. Doğu’nun Avrupa kültürü, özelde de çiçek kültürü ve tasvirleri
üzerindeki etkisine daha önce değinmiştik. Mimari, resim ve edebiyata
göndermeler yapılmıştı. Ama bu etkilerin baskın hale gelmesi, başta
Hindistan’dan gelen pamuklular ve Ç in’den gelen porselen olmak üze­
re ev kullanımına özgü sanatlarla birlikte daha sonra gerçekleşti. XX.
yüzyılın ilk çeyreğinde Batı Avrupa’da fiilen her iki.evden birinde çi­
çekli perdeler, çiçekli duvar kâğıtları, çiçekli yatak örtüleri ve -e n azın­
dan yazlık elbiseleri içinde- çiçekli kadınlar bulunuyordu. Çiçekler bü­
yük ölçüde kadınların ev içi özel dünyasına girmişlerdir; öte yandan,
önce A sya’da daha sonra da Avrupa’da, pamuklu bez üretimi Sanayi
Devrimi’nin başlangıcında artınca pazarın gelişmesinde devasa bir rol
oynayan etmen de işte böylece ortaya çıkmıştı. Ancak Sanayi Devri-
m i’yle birlikte Avrupa, Roma döneminden beri bez üreticisi Doğu’nun
lehine olan ticaret sınırlarını tersine çevirebildi (Renkli resim VII. 1).
Roma İmparatorluğu’nun yıkılışı ipek ve pamuk ithalatını azaltmış
ama durdurmamıştı. Bu materyaller kilise mensupları ve krallar için
prestijli giysiler yapımında kullanılmaya devam ettiler ve en sonunda
da Batı’da üretilmeye başladılar. Ama, Yakındoğu’yla olan ticari bağ­
ların Bağdat halifeliği tarafından muhafaza edilmesine karşın, Uzakdo­
ğu’yla yapılan ticaret gerilemişti. Batı Avrupa ticaretin yeniden canlan­
masına, XIII. yüzyılda Ç in’e giden İpek Yolu’ndaki ticari etkinliklerin
yeniden başlamasına ve H indistan’la karadan ve denizden yapılan tica­

296
 Pazarın Büyümesi

retin artmasına kadar beklemek zorundaydı.' İpek materyali Avrupa’da

sökülüyor, yeniden dokunuyor ve boyanıyor olsa da, ipek üretimi uzun
süreden beri Ç in’in tekelindeydi. Avrupa’da üretim ancak M.S. 550 do­
laylarında başladı; söylentiye göre, Bizans İmparatoru I. Iustinianus iki
İranlı keşişi, bambu kamışlarının içinde Ç in’den Konstantinopolis’e
ipekböceği kaçırmaları için ikna etmişti. Sicilya’nın Palermo kenti,
M.S. 827’de başlayan Arap istilasından sonra tekstil üretim merkezi
haline geldi.2 1266 yılındaki Fransız işgaliyle birlikte pek çok ipek do­
kumacısı Lucca’ya kaçtı. Floransa 1315’te kenti ele geçirdiğinde Sicil­
y a lI dokumacıların birçoğunun işleri ellerinden alındı. Dokumacılık
kültürü 1480’de buradan Fransa’ya sıçradı; Fransa’da dokumacılığın
merkezi Lyons olurken üretim Montpellier ve Cevennes bölgesinde ya­
pılmaktaydı; üretime daha sonraları hâkim olan Protestanların bazılan,
1685’te Nantes Ferm anı’nm feshinin bir sonucu olarak endüstriyi İn­
giltere’ye taşıdılar.3
Hindistan ihracatının başlıca hamle alanı Güneydoğu Asya ve daha
küçük ölçeklerde de Doğu Afrika iken, Yakındoğu’yla da denizyolu
üzerinden önemli bir ticaret yapılmaktaydı. Afrika etrafındaki seferle­
rinden bile önce Portekizliler, akla gelebilecek her türlü rota üzerinden,
Hindistan’dan boyalı kumaş (pintados) ithalatı yapıyor ve kısa süre
sonra da bu kumaşı, talebin çok yüksek olduğu Guinea kıyısındaki Af­
rikalılara satıyorlardı.3 Bununla birlikte, Avrupa için önemli değişim,
yani önce zenginleri etkileyen ama en sonunda toplumun geniş bir ke­
simine tesir eden değişim, Atlantik kıyısındaki ülkelerin Hindistan ti­
caretine doğrudan katılımıyla ve bunun sonucunda da ticari etkinliğin
merkezinin Venedik’ten Anvers’e ve Amsterdam’a, İtalya’dan Ren
Nehri ağzında yer alan Aşağı Ülkeler’e kaymasıyla ortaya çıktı.
XVI. ve özellikle de XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Uzakdoğu’dan ya­
pılan ithalatın etkisi, B atı’daki bahçeleri ve evleri çiçeklerle canlandır­

1- Yakındoğu v e A vrupa’ya giden İpek Yolu M.Ö. II. yüzyıldan itibaren açıktı.
2. Arap idaresi altında Palerm o, nüfusu Konstantinopolis dışındaki bütün Hıristiyan kentle­
rinden daha fazla olan, dünyanın en büyük kentlerinden biri haline geldi. Bkz. Finley. Mack
Smith ve Duggan 1986: 52.
3- Bunlar Bethnal G reen ve diğer yerlerdeki Huguenot ipek dokum acılığıydı. Fransa'da gi­
yim endüstrisinde kullanılan yapay ipek çiçekleri fle u rs ilaliennes [İtalyan çiçekleri] olarak
•anırmaya devam ettiler.
4. Casa de G uine m em urlarının Kral M anuel’e, Sao Jorge da Mina hakkındaki 27 Eylül 1510
•anhli m ektubuna bakınız: m ektup, editörün. “Doğu Hint A daları'ndan gelen bir tür basma
§ıniz ya da callico” olarak açıkladığı, pim tados ya da pintadoes talebine değinmekledir. Böy-
esı kumaşlar olm adan, "tüccarlardan allın alınam az” . Bu m allann, on yıl önce bir üs kunıl-
mu5 ° 'an H indistan'dan gelm esi mümkündür; am a Hindistan kum aşının A vrupa'ya Yakın­
doğu yoluyla da ulaştığını biliyoruz (Blake 1942).

297
Çiçeklerin Kültürü

mak şeklinde olacaktı. Önce çiçek tasvirleri, XV. yüzyılda Doğu’ya

doğrudan giden bir deniz rotası keşfedildikten sonra artan miktarlarda
gelen kumaşları, porseleni ve mobilyaları süsledi; bu artış 1511’de,
şimdiki M alezya’daki Malacca ambarının ele geçirilmesiyle doruğa
ulaştı. İpek, muslin, baharat ve parfüm daha önceleri öyle miktarlarda
ithal ediliyordu ki, sadece Rom a’nm ahlâki ve askeri erdemlerine kar­
şı değil; ekonominin kendisine karşı da bir tehdit oluşturduğu düşünü­
lüyordu. Her iki tema da Seneca gibi ahlâkçıların eserlerinde görülür.
Sorunun çözümü yavaş bir süreçti. İpek kullanımına karşı çok benzer
bir itiraz 1584 dolaylarında, İngilizlerin ipek alışkanlığına düşkünlük­
lerini eleştiren T. M ouffet’ten gelmişti. “Ama zaman onları bu şehvet­
lerinden vazgeçirecek; paralarının İtalya hâzinesinde biriktiğini gör­
dükleri zaman vazgeçecekler.”5 Aynı nedenlerden dolayı baharatın,
lüks adına serveti ülke dışına çıkaran bir “hırsız” olduğu söyleniyordu.
Bunlara, özellikle de kişisel süs mallarına yapılan masraflar bu tür eleş­
tirilere zemin hazırlıyordu.
Çıplaklık ve duvar resimleri kanıtlarına yapılan referanslara göre
değerlendirildiğinde, Rom a’da çok renkli pamuklulardan ziyade ipek
ve musline yönelik bir tercihin olduğu söylenebilir. Daha ağır nakışlı
kumaşlar Kopt geleneğiyle, Hıristiyan kilisesinin daha sonraki prensle­
riyle (örneğin, Durhamlı Aziz Cuthbert’in ipek şalı) ve kalın vücut giy­
silerine ve yer halılarından ziyade duvarlara asılan ağır kumaşlara tale­
bin daha fazla olduğu kuzey iklim bölgeleriyle özdeşleştiriliyordu.6 Pa­
lerm o’da ve daha sonra da Lucca’da dokumacıların kullandıkları kalıp­
lardan bazıları çiçek desenliydi. Bu nedenden dolayı ipek, yüne kıyas­
la birçok açıdan çok daha cazip bir materyaldi.7 Avrupa’ya bir miktar
pamuklu kumaş ithal ediliyordu ama bunun çoğu, Venedik’in renkli
boncukluları gibi, Afrika ticaretine yönlendirilmiş görünmektedir; bu
ticarette Avrupa taklitlerine, Hollanda, Britanya ve Fransa balmumu
baskılarına bugün bile talep hâlâ yüksektir; bunları, canlı renkleriyle
tasvir edilen tavuskuşlan, “mangolar” ve diğer geleneksel Hint motif­
leri tamamlamaktadır.
Yakındoğu’yla karayolu üzerinden yapılan ticaret arazinin doğası,
yolculuğun uzunluğu, nakliyat biçimleri, devlet ve eşkıyanın talepleri
yüzünden hep sınırlı kaldı. Kahire G eniza’daki bölük pörçük doküman-
5. T. M ouffet, Theıııre o fln s e c ts (yak. 1584), s. 1033. alınlı yapan Seagcr 1896: 288.
6. VIII. Henry, bir Türk halısının üzerinde dururken resm edilm işti; bu, XVI. yüzyılın başla­
rında bir lüks ticaretinin varlığına işaret etm ektedir.
7. Yünlü m allan. XIX. yüzyıl P arisi'nin büyük m ağazalannda satılm akta olan ipeklilerin ca­
zibesiyle karşılaştıran Zola şöyle yazm ıştı: "M er montante de teintes neutres, de tons so­
urds... sol noir de décem bre” (G aillard 1980: 15).

298
 Pazarın Büyüm esi

ların parlak bir şekilde gösterdiği gibi, Mısır ile Hindistan arasında et­
kin bir deniz ticareti mevcuttu; ama ancak XVI. yüzyılda Portekiz ka-
ravelalannın Pasifik’te boy göstermeleriyle Doğu’nun m allan Batı Av­
rupa’daki daha geniş pazarlara, daha büyük miktarlarda, daha kaliteli
olarak ve daha iyi fiyatlarda akmaya başladı. Karşılaştıkları Asya ge­
milerine kıyasla bu tekneler daha küçük olsalar da, am barlan önemli
miktarlarda değerli mal taşıyabiliyordu ve daha üstün silahlan sayesin­
de Portekizliler Hint Okyanusu ve Çin denizlerindeki deniz ticaretinde
çok önemli bir rol oynayabiliyordu. Bir diğer ilerleme de, XVI. yüzyıl
sonlannda Kuzeybatı Avrupa ülkeleri İspanyol ve Portekiz tekellerini
kırmayı ve kendi bağımsız ticari bağlarını geliştirmeyi başardıklannda
gerçekleşti. Protestanlıkla özgürleşen bu ülkeler papalığın koyduğu ve
Katolik monarşilerin tüccarlarının lehine olan kısıtlamaları dikkate al­
mıyorlardı.

D o ğ u ’dan Gelen D ekorasyon Çiçekleri

Rönesans döneminde, ister giyim ister ev için olsun, karmaşık ka­

lıplı kumaş üretmek zor ve pahalıydı. Çoğunlukla yün duvar halısı ve
örtülerden oluşan döşeme materyalleri genellikle ağır ve pahalıydı.8
Daha hafif dokuma materyalleri çoğunlukla sade oluyordu; gerçi, da­
maskoda olduğu gibi, çapraz dokumaları incelikli kalıplar üretebiliyor­
du. “Baskı numunesi” oluşturmak için odun bloklara yerleştirilen sıcak
kalıplar yardımıyla bazı kumaşlara baskı bile yapılabiliyordu. Örtü ve
Çarşaf gibi amaçlarla kullanılan keten kumaşlarda dekorasyon çok az
kullanılıyordu ve bunlar normalde beyaz olarak bırakılıyordu. Cenova
ve Lyons’ta üretilen ipek damaskoların daha çarpıcı kalıpları vardı ve
bazıları brokarlıydı. Daha sade ipeklilerin bile, tabis de fleurs olarak bi­
linen küçük kalıpları olabiliyordu.9 Ama dekorasyon sınırlı, kumaş pa­
halı ve işleme süreçleri meşakkatli idi. Renkli baskılı kumaşlar ancak
XVI. yüzyılın sonlannda, Marsilya ve daha sonra da Lizbon, Anvers ve
Londra üzerinden Hindistan’dan daha fazla miktarlarda ithal edilmeye
haşladı.10 Bu gelişme dekorasyonun doğasını değiştirdi. 1609 yılma ge­
lindiğinde Doğu Hindistan Şirketi [East India Company] etkileri hızla
ve yaygın bir biçimde hissedilen canlı bir ticari etkinlik oluşturmuştu.

Çiçekler yünlü kum aş üzerimle çok erken tarihlerde boy gösterm işlerdi: am a eski M ısırlı­
larda rastlanan bu çiçekler, nakış biçim indeydi (Joret 1897: 240 vd.).
9-Thom ton 1978: 107 vd.
İÜ. Bu süreç 1570’ler ve 1580’icrdc başladı (Irwin ve Brctt 1970: 4).

299
Çiçeklerin Kiillürii

Yüzyılın sonunda, “en büyük centilmenden en pinti aşçı yamağına ka­

dar herkesin kişisel süslenmesi için, Hindistan’dan gelen kumaş kadar
uygun başka bir şeyin olmadığı düşünülüyordu! Aynı şekilde, oda süs­
leri için Hindistan perdeleri, dolapları ve askı eşyaları, gömme dolap­
lar için de porselen ve lake eşyalar uygun görülmekteydi.”11 1680’lere
gelindiğinde, “böylesi pek çok renkli materyal İngiltere, Hollanda ve
Fransa’daki her büyük evde görülmekteydi.”15 “Boyalı patiska” duvar­
lara asılan kumaş, perde, masa örtüsü ve yatak örtüsü olarak yaygın bir
şekilde kullanılıyordu. Renkli porselenler sadece İstanbul’da Topkapı
Sarayı’ndakiler gibi paha biçilmez koleksiyonlarda değil; aynı zaman­
da Avrupa’daki, daha sonraları da ABD, Brezilya ve Çin ticaretinin nü­
fuz etliği diğer ülkelerdeki büyük malikânelerde de bulunuyordu.
Ticari kapitalizm yerini sanayi kapitalizmine bıraktıkça, gerek arz
gerek talep açısından pazar genişledi ve bir zamanlar lüks olarak görü­
len ve giderek daha geniş ölçekte kullanılan mallar en sonunda kitlesel
tüketim mallarına dönüştüler. “Lüks” kategorisinden “gereksinim” ka­
tegorisine kayan bu mallar artık bir “sın ıf’ı karakterize ya da semboli­
ze etmiyorlardı. Bu zenginlikler artık daha az utandırıcıydılar ve Plini-
us’un yaptığı türden itirazlar artık daha az ağırlık taşıyorlardı. Öte yan­
dan, malların artan dolaşımlarına ve yeniden dağıtıcı vergilerin geliş­
mesine rağmen, kemerlerin sıkılması ve belli tercihlerin yapılması ge­
rektiği zamanlarda, özellikle denizaşırı yerlerden mal ithalatına ilişkin,
daha zengin ülkelerde bile böylesi tepkisel duygular hâlâ ortaya çık­
maktadır.
Kısa bir dönem zarfında, Doğu’dan yapılan bu ithalat, sadece ya­
bancı ürünlere değil; yerel dekoratif sanatlara yönelik beğeniler üzerin-"
de de belirgin bir etkide bulundu. Örneğin, İngiliz yün ipliği nakışları­
nın kalıplan, Hindistan’ın baskılı pamuklu palpam pore'\tnnden türer
oldu. Talep o denli yüksekti ki, böylesi pek çok malın kopyalan Avru­
pa’da üretilmeye başladı. t625 yılında, Hindistan figürleriyle duvara
asılan kumaşlar dokumak üzere bir İngiliz şirketi kuruldu; 1676’da ise
Sherwin, enli kumaşa “Doğu Hindistan’da yapılan tek hakiki baskı ve
boyama gibi” baskı yapmak için bir patent aldı. Ama ithal malların hâ­
kimiyeti son bulmadı ve ilk önce tahta bloklarla yapılan yerel baskılar
1730’lara dek etkin bir kullanım alanına sahip olmadı. Bu baskı, giyim
ve dekoratif amaçlı olarak ithal pamuklular üzerine yapılıyordu. Aynı
şey Ç in’den ithal edilen mallar için de geçerliydi. 1614 yılında
Wytmans, Lahey’de “porselen” yapma izni aldı ve 1642’den sonra ma-
11. Evans 1931: ii, PoIlexfen'dcn alıntı yapıyor.
12. Thom lon 1978: 116.

300
 Pazarın Büyümesi

vj.beyaz Çin eşyaları Delft’te fayansta taklit edilmeye başladı. Hollan­

da’daki ilk boyalı çanak çömlekler İtalyan mayolika üslubuna göre ya­
pılıyordu; ama XVII. yüzyılın ilk yıllarında, çoğunluğunu Ming hane­
danı dönemi mavi-beyaz ihraç eşyalann oluşturduğu Çin porseleni kar­
goları ele geçirilerek Hollanda’ya getirildi. “Karak porseleni” olarak
bilinen bu mallar, üretimin yoğunlaştığı kentin adıyla Delft [Hollanda
porseleni] olarak bilinen teneke sırlı çanak-çömleklerin üretimini teş­
vik etti.13 Taklit bununla sınırlı değildi; zira, Japonya’dan gelen Imari
çanak çömleklerinin yanı sıra, çok renkli fam ilie verte [yeşil aile] ve f a ­
mille noire [kara aile] çanak çömlekleri de kopyalanmaktaydı. Ching-
te-cheng’de yapılan Mavi Söğüt porseleniyle sıkça karıştırılan “Nan­
king” porseleni Nanking kentinden ihraç edilirken, çok renkli çanak
çömlekler Canton’dan gemilere yükleniyordu. Üretim Delft’ten İngil­
tere’ye yayıldı ve XVIII. yüzyıl sonunda söğüt kalıbı’ geleneğinin or­
taya çıkmasına yol açtı. Bu kalıp 1779’da Shropshire’da icat edildi;
ama diğer çeşitler gibi bu da Çin zevkine uyuyordu. Josiah Wedgwo-
od'un müteşebbis yetenekleri ve tüketici yöneliminin bir sonucu ola­
rak. bu desen Britanya’daki her eve girm işti.14
Delft için kullanılan sırlama teknikleri IX. yüzyılda Yakındoğu’da
yeniden icat edilmişti. Bağdat’ın büyük halifesi Harun er-Reşid’e Tang
porseleni tabaklar sunulması IX. yüzyıl başında, aşağı yukarı Şarl-
man’ın taç giydiği zamanda olmuştu. Böylece çanak çömlekçilik sanat­
sal bir araç haline geldi ve XIII. yüzyıla değin önemini korudu. Deko­
rasyonlarının zenginliği nedeniyle çok miktarda çanak çömlek ithal
ediliyordu ve taklitleri yapılıyordu; boyalı çanak çömleklerde başlayan
taklitler, İspanya ve İtalya’ya mayolika biçiminde yayıldı. İslam cam i­
lerde ve sivil alanda tasvir yasağını sıkı tuttuğu zaman, çiçekli kalıplar,
tıpkı daha sonra tezhiplerde olduğu gibi, sansürden çoğunlukla kurtu­
luyordu.
Duvarlara asılan kumaşların yerini de XVII. yüzyılda kâğıtlar alma­
ya başladı.15 Avrupa’da duvarlara elle boyanmış ya da şablonla desen
çizilmiş kâğıtların konulmasına, XV. yüzyıl sonlarında kâğıt üretimi­
nin başlamasından hemen sonra rastlanmaktadır. Hindistan kâğıtları
olarak bilinen boyalı Çin kâğıtları XVII. yüzyılın sonlarına doğru gel-

•3. Suriye XIV. yüzyılda m avi-beyaz porselen gereçlerin kopyalarını üretiyordu.

Beyaz Çin porselen gereçlerinde kullanılan ve içinde söğüt ağacı bulunan mavi renkle bah­
çeli köşk resmi, (ç.n.)
'4 . M cKendrick 1960, M cKendrick vd. 1982.
15. B ağım sızlık'tan sonra açılan Çin ticaretiyle birlikte New E ngland’a ithal edilen Çin çi­
çekli duvar kâğıdı örnekleri için bkz. Nelson 1985: 84-5.

301
Çiçeklerin Kültürü

meye başladılar ve özellikle Avrupa pazarı için üretiliyorlardı. Bu kâ­

ğıtların benzersiz ayrıntıları değerlerini artırıyordu ve XVIII. yüzyılda
yerel olarak kopyalan üretilmeye başladı. Doğulu modeller esas alına­
rak Rouen’deki bir fabrikada imal ediliyorlardı; ama ertesi yüzyıl, sa­
dece Fransa’da değil, böylesi ürünlerin ithalini engellemek amacıyla
1712’de vergi konulan İngiltere’de de daha yaygın bir biçimde kulla­
nılmaya başladılar. Endüstri, chintz’ gibi yeni desen motifleri kullana­
rak gelişti ve ilk duvar kâğıdı baskı makinesi Fransa’da 1785 yılında
icat edildi; bunu büyük kâğıt rulolann ortaya çıkışı izledi. Makine bas­
kısı duvar kâğıtlan İngiltere’de 1840’ta başladı ve 1862’den itibaren,
William M orris’in ve birçok çiçekli kalıbı yaygınlaştıran Sanatlar ve
Zanaatlar Akımı ’nm [Arts and Crafts MovementJ desenleriyle birlikte
köklü bir sıçrama gerçekleştirdi.16
Böylesi Doğulu modeller, Evans’ın belirttiği gibi, akademik klasi­
sizme karşı bir alternatif, bir parlak renk sanatı, az bulunan materyaller
sanatı ve mükemmel bir bitiriş sanatı sunuyorlardı. “XVII. yüzyılda or­
taçağın ve hatta köylü sanatının bütün dekoratif geleneklerinden ilginç
bir şekilde kopuş yaşanmasının nedeni belki de kısmen, ortaçağ gele­
neğinin karşıladığı aynı ihtiyaçları karşılayan bir dekoratif sanatın keş­
fedilmesidir... Parlak renk, çekici anlatı, doğal gözlem ve ustaca stili-
zasyon gibi etmenlerin hepsi de Çin çanak çömleklerinde mevcuttu;
dolayısıyla, eskinin tezhipleri, mine işi süslemeleri ve nakışlan kısa sü­
rede unutuldu.”17 Bu şaşırtıcı değildir; çünkü tezhipli el yazması sana­
tı, duvar halılan ve diğer öğeler çok pahalıydı, üretilmeleri zahmetli bir
süreçti ve kitle kültüründen ziyade aslında azınlığa özgü özelliklerdi.
Hindistan’dan ithal edilen kumaş ve Ç in’den ithal edilen porselen ima­
lat temelli ürünlerdi; proto-endüstriyel bir karakterdeydiler, ama kitle­
sel üretim olmasa da geniş ölçeklerde, yani hem boyama hem blok bas­
kı teknikleriyle üretilebiliyorlardı. Kumaşlarda blok baskı teknikleri
kâğıtlarda kullanılan blok baskı tekniğiyle aynıydı. Aynı şey Çin kitap
baskısı için de geçerliydi; daha ortaçağ başlarında iyice gelişmiş olan
logograf [sembol harf] kalıplarının oluşturulması tekniği dille ilgili ol­
mayan desenlerin kalıplarının oluşturulması tekniğine benziyordu; role
damgalardan farklı olarak kalıp damga kullanılmasını andırıyordu.
Hint kumaşının yerel kültür üzerindeki etkisi, Batı Avrupa’da oldu­
ğu kadar Doğu Asya’da da güçlüydü ve aşağı yukarı aynı dönemde or­
taya çıkmıştı. Japonya’ya ilk chintz'i (sarasa deniyordu), bu ülkede
* Renkli desenli basm a (ç.n.)
16. Havard 1887-90.
17. Evans 1931: ii, 65.

302
 Pazarın Büyüm esi

“Orta Batı” olarak bilinen yerden getirenler Güneyli barbarlar, yani

Portekizli ve İspanyol tüccarlardı. N ara’daki VIII. yüzyıl imparatorluk
koleksiyonunda muhafaza edilmiş kumaş parçalan gösteriyor ki, bu ül­
keye çok daha önceleri İran, Çin, Hindistan ve hatta Yunanistan motif­
leri girmişti. Klasik kalıpların İpek Yolu boyunca aktanmı iyi bilinen
bir konudur ve bunlar Kore ve Japonya’da Ç in’den alınıp benimsen­
miştir. Öyle ki Japon yazar Wada, bizzat kendi atalannın ürettiği kalıp­
lar var mıdır diye sormak durumunda kalır.18 Chintz bol miktarda geti­
rildiğinde sadece krallık sarayı değil; bir burjuva pazarı hedefleniyordu.
Parlak renkleri ve kalıplarının niteliği neredeyse bir devrim yaratmıştı.
Bunlar, oldukça geleneksel Noh oyunlarının kim onolan ve XVII. yüz­
yıla dek süren dönemin kostümleri de dahil olmak üzere tüm tekstil de­
seni gelişimini etkiledi ve “desenin doğası karşısında atalarımızın göz­
lerini açtı.”
Doğu’da ve Batı’da müşterileri bu denli çarpan parlak renkler, pa­
muğun, renklerin kenarlarda birbirleriyle daha iyi karışmasını sağlayan
daha hızlı emiciliğinin sonucuydu. Boyalı ve baskılı Hint kumaşı Av­
rupa’da XVII. yüzyıl sonlarında o denli popülerleşti ki, ithalatını engel­
lemek ve yerli ürünleri desteklemek yönünde önlemler alındı. Fransız
hükümeti, yerel olarak dokunan ipekli ve yünlülerin pazarını tehdit et­
tiği için Hint kumaşının ithalatını yasakladı.19 Yasak XVI. Louis’nin
maliye bakanı Colbert’in, Paris’teki Les Gobelins gibi imalathaneler
yoluyla lüks malların yerli üretimini teşvik etmeye yönelik çabalarıyla
da tutarlıydı. Colbert birçok kişinin hedeflediği bir politika takip etti;
ama ülkeyi aynı anda hem her alanda kendi kendine yeterli kılma hem
diğer ülkelere ihracat yapan bir ülke konumuna getirme sürecinde uzun
vadede zorluklara düşmesi kaçınılmazdı.
1701 yılında benzer düzenlemeler İngiltere’de uygulandı. Tıpkı
Fransa, İspanya ve Alm anya’da olduğu gibi sonuç, üretim için ihtiyaç
duyulan pamuk hammaddesi ithaliyle birlikte yerel taklitleri teşvik et­
mek şeklindeydi.2“ Kentlerin büyümesini ve kırsal alanların nüfusunun
azalmasını teşvik ederek Batı Avrupa’ya 1780’lerden itibaren hâkim
olan kitlesel endüstriyel üretim sürecinin ortaya çıkmasında anahtar bir
r°l oynayan etmen, işte bu pamuk endüstrisinin gelişmesiydi. Pamuklu
kumaşın endüstrileşmesi, başta ev içi desenlerde çok yaygın bir tema
haline gelen çiçekler olmak üzere pek çok doğal nesne kullanan chintz
Ve baskı kalıplarının üretimini makineleştirdi. Çiçek kültürü başka bi-
'8. Sanzo Wada 1963.
19- Vollmer vd. 1983: 2.
20- Evans 1931: ü. 68.

303
Çiçeklerin Kültiirü

çimlerde de etkileniyordu. Sanayi Devrimi çiçek tasvirlerinin yanı sıra

gerçek ve yapay çiçekler pazarının doğasını da değiştirdi.

D o ğ u ’dan Gelen Ç içekler

Avrupa ticaretinin yayılmasının ve kolonizasyonun ardından gerek

Doğu gerek Batı’dan gelen lüks egzotik çiçeklerin ateşlemesiyle, ger­
çek çiçeklerin kapsamı devasa bir şekilde genişledi ve çiçek bahçeleri
daha da popülerleşti. Lale gibi bazı çiçekler Yakındoğu’dan geliyordu.
Çiçekler de dahil olmak üzere pek çok cultigen XVII. yüzyılda Ameri­
k a’dan getirildi; ama bunların Doğu’dan ithal edildiği asıl büyük dö­
nem, önce popüler bahçeciliğin, daha sonra da XIX. yüzyılda büyüyen
biçilmiş çiçek kent pazarlarının gelişmesiyle birlikte XVIII. yüzyılda
başladı.
Daha önce gördüğümüz gibi, egzotik bitki arayışı gerek antik dün­
ya gerekse Ç in’de zaten mevcuttu. Diğer bitkiler arasında, nar Ç in’e,
meyvesi kadar çiçeğiyle de değerli olduğu B atı’dan gitmişti.11 Ama çi­
çekli bitkilerin asıl hareketi ters yöndeydi. Lotus, gül ve lale gibi çiçek­
lerin aktarımı birçok yüzyıl boyunca zaten vuku bulmuşken, dünya ça­
pındaki kolonyal karşılaşmanın doğurduğu daha derin ve yoğun temas­
lar, çiçeklerin giderek artan miktarlarda gelmesi anlamını taşıyordu.
Cizvitler Güney Am erika’dan, Hıristiyan ilmihalcileri için bir anımsa-
tıcı olarak ayrıntılı bir didaktik “sembolizm” oluşturmuş oldukları çar­
kıfelek çiçeğini [Passiflora] getirdiler. Hindistan zenginlikler üreten
bir ülkeydi; ama birçok evcil bitki Doğu Asya’dan getirildi. Kamelya,-
krizantem, şakayık, manolya, hor çiçeği, morsalkım, gardenya gibi çi­
çeklerin ve ayrıca gül ve karanfilin yeni çeşitlerinin hepsi Ç in’den gel­
di. Batı’daki bahçeleri, fidanlıkları ve seraları yeni çeşitlerle doldur­
mak için, dünyayı taramak üzere bitki avcıları dört bir tarafa gönderil­
mişlerdi.
Önceki aktarımlardan oldukça farklı olan şey ölçeğin büyüklüğüy­
dü ve bu gelişme, pazarın yanı sıra botanik bilgisini de etkiledi. Gide­
rek daha fazla sayıda Batılı uzak ülkelerde görevlendirildi ve bunların
ilk zihinsel görevlerinden biri, yeni çevrelerindeki bitkileri ve hayvan­
lan anlamaktı. Bunun yanında yönetimin, tarımın ve öğretimin gerek­
tirdikleri, bitkisel hayata dair sistemli incelemelerin üretilmesine yol

21. Çin, erken dönem lerde B atı'dan pek çok cultigen almıştı; Laufer (1919), çivitoıu, yase­
min ve nergis de dahil olm ak üzere çeşitli bitkilerden oluşan bir liste verm ektedir. Bu arada
ters istikam ette ise ravent ve gülhatm i (A lthaea rosea) gitmişti.

304
 Pazarın Büyümesi

açtı. Bu çalışmalar, A vrupa’da botaniğin daha önceki dönemlerde git­

tiği yolları takip ettiler; Avrupa’da, ithal edilen bitkilerin sayısı ve çe­
şitliliğinin daha organize bir anlayış ihtiyacını, sonuçta XVIII. yüzyıl­
da İsveçli botanikçi Linnaeus’un kapsayıcı sınıflama şemasmı ortaya
çıkaran bir ihtiyacı doğurduğu iddia edilmiştir. İtalyan Rönesans’ı ve
Alman Reform’u, bilgi sistemlerinin yapısını ve içeriğini gevşetmişti.
Ama botanik bilgisini, bilime dair daha yoğun bir iletişimin gelişimi,
özellikle de matbaanın, yani dizilebilir harf sisteminin icadının ardın­
dan, hem sayı hem kopya olarak kitap ve araştırma makalelerinin ben­
zeri görülmemiş bir biçimde artışı da ilerledi. Böyle bir bilgi için mat­
baanın en önemli özelliklerinden biri, Kuzey Avrupa’daki ressamların
hem dinsel hem dindışı alanda Güney’in kamu için resim anlayışına sırt
çevirip daha küçük ölçeklerde yapılan ev resimlerine yöneldikleri bir
zamanda, bitkilere ait çizimleri yanlışsız bir biçimde büyük miktarlar­
da yeniden üretebilme kapasitesiydi. Dürer’i takip eden Kleinmeister
eserinde ve Aşağı Ülkeler’in kentli evlerini süslemek üzere tasarlanmış
kompakt resimlerinde bu durum geçerliydi. Bu üretimin büyük bir kıs­
mı ibadet için değil dekorasyon için yapılıyordu; ama bu durumun o
dönemde uzun adımlarla ilerleyen yeni bilimlerle de güçlü ilişkileri
vardı.

Kent Pazarı

Aynı ortam biçilmiş çiçeklere olan talebi de geliştirdi; bu talep ka­

musal binalarda yerlere saçılacak taç yaprakları için değil; bir vazoyu
dolduracak, bir odayı süsleyecek ya da o odada oturan kişiler için uy­
gun bir hediye olacak uzun gövdeli otsu bitkiler içindi. Bahçeler de ge­
lişiyordu; sadece Roma’nın ihtişamını canlandırmaya kalkışan Röne­
sans’ın büyük formel bahçeleri değil, kentsel ortamlarda yaşayan daha
sıradan halkın daha küçük çiçek bahçeleri de. Daha sonra XVIII. yüz-
ydda, İngiltere’nin tipik özelliklerinden biri olarak görülen sayfiye
bahçelerinde çiçek tarhları ortaya çıktı.“ Bunları ise, özellikle XIX.
yüzyıl işçi sınıfı için tahsis edilen arazi parçaları fallotments] izledi; iş­
çiler buralarda, sebzelerin yanı sıra yarışma amaçlı teşhir için kendi çi­
çeklerini yetiştirebiliyordu. Böylesi teşhirler, başta orta sınıf ve daha
sonraları da işçi sınıfı arasında bahçeciliği teşvik etti. XVIII. yüzyılın
Kleinmeister: 16. yüzyılın ikinci yarısında N üm berg’de çalışan bir grup gravür ustası.
tÇ-n.)
22. Bkz. Hyams 1970; Clayton-Payne ve Elliotı 1988.

305
Çiçeklerin Kültürü

ortalarında Bristol’de, biri çiçekli bitkiler diğeri de karanfiller için ol­

mak üzere yılda iki kere düzenlenen çiçek sergileri vardı. Bitkiler fiya­
tı makul bir düzeye indiğinde, yoksullar da onlara zenginler kadar ilgi
gösterebiliyordu. Yarışmalar çok teşvik ediliyordu, çünkü bahçeciliğin
yaygınlaşmasının çalışan erkek ve kadınlar üzerinde medenileştirici bir
etki yaratabileceğine inanılıyordu; tıpkı Japonya’da çay ritüelinin ya da
XIX. yüzyılda rekabet amaçlı futbolun bilinçli bir şekilde yaygınlaştı­
rılması gibi.23
Günümüzde Varşova, Berlin, Prag ve Amsterdam civarında sıkça
rastlanan, kentlerin kenar bölgelerindeki bu küçük arazi parçalarında
şehir insanları kırsal hayatın tadma bakabiliyordu. Kendi çiçeklerini
yetiştirebiliyordu; ama birçok kişi için bu mümkün değildi. Sanayileş­
menin ilerlettiği hızlı kentleşme genellikle, burjuvazi için bile dar me­
kânlarda yoğun kümelenmeler anlamına geliyordu. Bilimsel botanikte­
ki ilerlemelere genel ilginin ve dünya çapında yeni temasların artırdığı
seyahat edebiyatımn tetiklediği işte bu atmosferde, XVIII. yüzyıl İngil­
tere’sinde kitap illüstrasyonları ve patiska kalıbı röprodüksiyonları için
çiçek resminde büyük bir gelişme yaşandığını görüyoruz. XIX. yüzyıl
Avrupa’sı, bir sonraki bölümde tartışılan, çiçek kültürünün o acayip
özelliğini, yani Çiçeklerin D ili’ni ortaya çıkarttı. Yüzyılın ilk yarısında
yaşanan bu gelişme, renkli baskılar da dahil olmak üzere, gerek ev içi
gerek ev dışındaki çiçekler ve çiçek yetiştiriciliği üzerine yazılan kitap­
ların artışının sadece bir yönüydü. Ama kentsel ortama damgasını vu­
ran şey, her şeyden önce, biçilmiş çiçek satışı ve onların büyük şehir­
lerde yaşayan insanların çoğunluğu tarafından kullanılması oldu. Biçil­
miş çiçek kullanımı büyük kentlerle sınırlı değildi (gerçi modayı belir­
leyen onlardı). 1830’larda Blessington Kontesi, büyük antika şömine­
nin taze çiçeklerle doldurulmuş olduğu Arles’teki küçük bir oteli ziya­
ret etmişti.2,1

Çiçek Satıcıları

A vrupa’da çiçek pazarının en hızlı geliştiği yer Hollanda’ydı; bu ül­

kede şehirlerin yoğunluğu, alüvyonlu toprağın zenginliği ve özellikle
Doğu ve Güneydoğu A sya’yla, ama aynı zamanda da Güney Afrika ve
Amerika kıtasıyla olan denizaşırı bağlantıların çokluğu, sadece biçil­
miş çiçeklerde değil; başta lale olmak üzere çeşitli soğanlarda da çok
23. Thom as 1983: 234.
24. Blessington 1842: 31.

306
 Pazarın Büyümesi

canlı bir ticaret ortaya çıkarmıştı.“ Hollanda’nın ilk dönemlerdeki tica­

ri ve kültürel hâkimiyetini en iyi örnekleyen şey güçlü çiçek resmi ge­
leneğiydi. Pek çok alanda Hollanda’nın ticari bir güç olarak konumu
İngiltere: tarafından devralındı; kültürel olarak ise Avrupa’nın geneli
için model oluşturan kentsel hayat genellikle Fransa’nındı. Şüphesiz
aynı şey Çiçeklerin Dili için de geçerliydi; zira HollandalIlar çiçek üre­
timi ve hatta tüketiminde öncü konumlarını muhafaza etseler de, kulla­
nımda modayı belirleme eğiliminde olan kent Paris’ti.
Fransa’da pazarın açılması, birçok çiçek çeşidinin satıldığı yerler
haline gelmesi, Paris’in buketçilerine bahşedilmiş ve onlar adına bir
lonca tesis eden XV. Louis parlamentosu tarafından da 1735 yılında
onaylanmış olan eski tekelin kaldırılmasının doğrudan bir sonucuydu.
Ama 1776 ve 1777 yıllarında, başka pek çok korporasyonun olduğu gi­
bi marchandes bouquetières, fleuristes, chapelières de fleurs meslekle­
rinin imtiyazları da geri alındı. Çiçek satışı ve buket imalatı herkesin
yapabileceği bir iş durumuna getirildi. Bunun sonucunda 1789’da,
meslektekiler yeni toplanan Zümreler M eclisi’ne bir dilekçe sundular;
dilekçede. Fiyatların azalmasını takiben işin kalitesinin ve gelir seviye­
sinin hızla düştüğü gerekçesiyle eski imtiyazların geri getirilmesi talep
ediliyordu. Gelirdeki bu düşüş, mesleği icra edenlerin, “ihtiyaç duy­
dukları kaynaklan ararken ahlâksız davranışlara ve en utanç verici ay­
yaşlıklara savrulm alanna” yol açmıştı.26
Bir başka sonuç da pazaryerlerinde daha fazla polise ihtiyaç duyul­
ması oldu; çünkü “ilkesiz kadınlar” kendilerini yetiştiricilerin (jardini-
ers-fleuristes) getirmiş oldukları ürünlerin üzerine atıyor, bazılanna za­
rar verip geri kalanı da keyfi fiyatlara satın alıyorlardı. Bu kadınlar, “ iyi
düzene karşı”, portakal çiçeği dallanna yapay çiçekler iğneleme ya da
birkaç karanfil çiçeğini (œillets) birleştirip kartlann üzerine yerleştiren
ve onları tek bir mal olarak satma gibi uygulamalara giren colporteu­
ses, filles non marchandes'tiler. Bu serbest satıcılar bütün bir geceyi,
özellikle de koruyucu azizler günleri arifesi gecelerini Halles’de [hal],
bahçıvanların gelişini bekleyerek geçirebilirlerdi; böylece çiçekleri
normal satış zamanından önce alabiliyorlardı; hatta bazen, soylulara ve
başkalarına ait çiçek ve portakallıklardan çiçek almak için doğruca kır­
sal alanlara gidiyorlardı. Bu sonuçlar yüzünden eski journalières-bo-
uquetières, “özgürlük ehliyetin düşmanıdır” iddiasıyla daha önceki im-
hyazlannın geri verilmesi talebinde bulundular.27
^ Schamu 1987.
26- Rebérioux 1989: 53.
27- Rebérioux 1989: 54.

307
Çiçeklerin Küllürii

Herkesin pazara girmesine olanak sağlayan “özgürlük”, belli bir dü­

zenlemeye göre çalışan tüccarlar ile serbest girişimciler arasında çatış­
malara yol açtı. Satıcıların sadece sayısını değil, tiplerini de çoğalttı.
1789’da bile buketçiler çiçek satan tek kadın “topluluğu” değildiler;
Zümreler M eclisi’ne marchandes de mode, ptumassières, fleuristes de
Paris tarafından başka bir dilekçe (doléance) daha sunuldu.28 Bu gru­
bun sıkıntıları daha teknik bir nitelikteydi ve çiçeklerden ziyade giyim
kuşamla ilgiliydi. Başta yapaylan olmak üzere çiçekler kişisel süslen­
mede giderek anan bir rol oynamaktaydılar; bu alanda sürekli olarak
tüy kullanımıyla (özellikle de Güney Amerika’yla ticaretin açılmasın­
dan sonra tüyler daha bol bulunur hale geldiği zaman) ili şkilendi ri 1i-
yorlardı. Tüy ve çiçeklerin eşleştirilmesi dünyanın pek çok yerinde
yaygın bir durumdu; ikisi de parlak renkliydi ve doğal dünyanın insan
biçimine yaptığı portatif eklemelerdi.
XVIII. yüzyılda kapalı korporasyonlann etkinlikleri Devrim’den
sonra daha geniş ve daha esnek yapılı üretici, toptancı ve perakendeci
yelpazesi ortaya çıkardı. Bu dönem loncalar sistem inin niha­
i çöküşüne şahit oldu ve bu gelişme 1830’larda perakende satışta ger­
çekleşen büyük değişimin önünü açtı. Devrim’den önce bile çevre böl­
gelerde üretim yapanlarla pazarda satış yapanlar, sokaklarda kapı kapı
çiçek dolaştıranlar ile çiçekleri giyim kuşam alanında kullananlar ara­
sında bir miktar işbölümü mevcuttu. Perakende satış alanında vuku bu­
lan büyük değişim butiğin ve dükkânın ortaya çıkmasıydı; ama yavaş
yavaş azalmakla birlikte, doğrudan çiçek pazarından, sokak tezgâhla­
rından ve seyyar işportacılardan yapılan alışverişler asla ortadan kay­
bolmadı. XIX. yüzyılda Paris’te hiyerarşinin en dibinde “bouquetière
au panier” [sepet buketçileri] bulunuyordu (Resim 7.1); onları “bo­
uquetière ambulante” [seyyar buketçiler] (Resim7.2) ve “kiosque de
fleuriste” [çiçekçi büfesi] (Resim 7.3) izliyordu: hiyerarşinin en tepe­
sinde ise bir butikte kurulmuş “grande maison” [büyük mağaza] vardı.
Sepet buketçilerinden bağımsız olan erkek işportacılar, Les H alles’de­
ki pazarın son zamanlarında, kelepir satışlardan kâr elde ediyorlardı:
elde kalan malı düşük bir fiyata satın alıp çiçekleri sırtlarında taşıdık­
ları sepetlere yüklüyorlar ve sokak köşelerinde menekşeler, nergisler,
karanfiller ve hatta tereler dolu sepetlerle boy gösteriyorlardı.29
Butik toplumsal yaşamı derinden etkiledi. Başka yerlerdeki satışlar
asla tamamen yok olmamıştı ve hatta günümüzde büyük kentlerde var
28. Rebérioux 1989: 45.
29. Mauméné 1897: 38. Anlatı yüzyılın son on yılına aittir, ama önceki elli yıl boyunca du­
rumun çok az değişliği görülmektedir.

308
 Pazarın Büyüm esi

. . >31kök.— -
_ , .r ' r : ı L z lT t t n o

Resim 7.1. Çiçekçi kız ve sepeti, Paris, XIX. yüzyıl sonlan. (Maumönü 1897: 35)
Çiçeklerin Kültürü

Resim 7.3. Bir çiçekçi kulübesi. Paris, XIX. yüzyıl sonlan. (M aum ene 1897: 41)

310
 Pazarın Büyüm esi

olmaya devam etmektedir; ama patlayan ticaretin aslan payı artık, ha­
vagazı sihriyle aydınlanan anacaddeler üzerindeki dükkânlarında çiçek
satan butik buketçilerinin ellerindeydi; Paul de Kock bu yenilikleri,
Balzac, Dumas ve diğerlerinin yardımıyla üretilen, 1840’lann Pa­
ris’inin olağanüstü bir anlatısı olan La Grande Ville, nouveau tableau
de Paris, comique, critique et philophique’de betimler.30 Aydınlanma­
ları ve düzenlenme biçimleri dışında böylesi butikler tamamen yeni
şeyler değillerdi. Ama 1830’larda artan refah magasirîlerin [mağaza]
çoğalmasına yol açtı; bunların en önde gelenlerinin birçoğu, la mode
mallar satıyordu: bir dükkân hiyerarşisinden söz edilecekse en başta
modiste [kadın şapkacıları] (chapeaux à fleurs satıyorlardı), sonra co­
uturière [kadın terzileri] ve cordonnier [kunduracılar] geliyordu.31
Bunlara ek olarak yeni lokantalar açıldı ve bakkallar için, kurutulmuş
mal satan ve magasins de nouveautés [yeni çıkmış mallar mağazası]
olarak bilinen yeni bir dükkân türü ortaya çıktı. Yirmi otuz yıl sonra,
1869’da, Aristide Boucicaut Paris’teki ve muhtemelen de dünyadaki
ilk büyük mağaza olan (çeşitli reyonlardan oluşan mağaza) Bon
Marché’nin temelini attı; öte yandan benzer gelişmeler aşağı yukarı ay­
nı dönemde Amerika ve İngiltere’de de yaşanmaktaydı.32 Dükkânın ge­
lişimi müşterilerin isteklerinin tedarik edilmesi meselesi değildi sade­
ce; geçici pazar tezgâhının asla gerçekleştiremeyeceği bir talep de ya­
rattı. Daha önceki dönemlerde de toplumda moda olgusu mevcuttu.
Belli metalara yönelik talepler hızla oluşturuluyor ve tüketiliyordu.
Shakespeare’in The Winter’s Tale [Kış Masalı] adlı eserinde, Auloly-
cus’un tepsisi, şüphesiz böylesi hızlı değişimlere maruz kalan ufak süs
nesneleri taşıyordu; saç stilleri, şarkılar ve danslar, “geleneksel” sözcü­
ğünün sık sık çağrıştırdığından kesinlikle daha az durağan olan birçok
Afrika toplumunda aynı özellikleri ifşa ederler. Modem dönem Avru­
pa’sındaki farklılık değişimin mevcudiyetinde değil hızmdadır; ayrıca,
“moda”ya uyan ve “les marchands de nouveautés” tarafından satılan
malların kapsamındadır.
Çiçekler yerel ekonominin ve perakende satışların bu genişleme sü­
recinde ^ e r a ld ıla r D e Kock büyük buket tüketiminden bahseder; baş-
De K ock'un eserleri çağdaşlarınca iyi biliniyordu. Bunlar, Karl M arx'in Jenny'ye 17 Ey­
lül I878’de yazdığı ve Balzac ile Paul de K ock'u karşılaştırdığı m ektupta da vardır-
• Engels ise Eduard B em stein'a 21Tem muz 1884'te ve Laura L afargue’ye 12 Haziran
91 de yazdığı m ektuplarda onun oyunlarından birine değinm ektedir; ondan şaka yollu bir
'Çimde, “evliliğin ve ailenin kökenleri” hakkındaki “ büyiik otorite" olarak bahsetmektedir,
'm üzerinde açık bir kelim e oyunu. Jam es Joyce’un U lysses' inde M olly’nin uzun m onolo­
gunda yapılmaktadır.
'• Bkz. öm eğin Blessington 1842.
32- Miller 1981.
Çiçeklerin Kültürü

lıca müşteriler “les petites-maîtresses [küçük metresler], les artistes

[sanatçılar], les lions et les dandys [ünlüler ve züppeler]”dir. Müşteri­
ler arasında hiç işçi, “grisettes" [fabrika kızı], halk adamı yoktu; çün­
kü bu tabakalar, ihtiyaç duyduklarında kendi çiçeklerini pazarlardan
satın alıyorlardı.33 De Kock’un belirttiğine göre müşteriler genellikle
erkeklerden oluşuyordu; bunlar çiçekleri kanlarına değil başka kadın­
lara veriyordu ve bu durum bir paradoksa yol açıyordı.34“Paris'teki ka­
dınlar devasa miktarlarda çiçek kullanırlar kullanmasına ama şöyle
acayip bir durum vardır: Kadınların kendileri çok az çiçek satın alırlar,
kocalan ise hiç satın almaz.”35
Çeşitli yaşlardaki erkeklerden oluşan “dandys” ve “lions”, çeşitli
vesilerle (örneğin, tiyatroya giderlerken) kadınlara hediye olarak çiçek­
ler yollarlardı. Kadınlar daha sonra bu buketleri, performansıyla kendi­
lerini memnun eden bir aktrise atabilirlerdi. Bu şekilde çiçek almak bir
itibar işareti olduğu için, aktrisin gururunu okşamak ve hasılatı da ar­
tırmak üzere ay aklam a yeteri kadar saygı çiçeğinin yağması için bazen
ayarlamalar yapılmaktaydı. De Kock, kızının performansının iyi karşı­
landığından emin olduktan sonra kulise gidip buketleri sayan ve böyle-
ce kızının çiçekçi tarafından aldatılmadığını kontrol eden bir annenin
hikâyesini anlatır. Bu günümüzde de oyun yapımcıları ve oyuncuların
yakınlarının bilmediği bir uygulama değildir.
Çiçekçi dükkânlarının gelişmesiyle birlikte bazı çiçekçi kızların sta­
tüsünde de bir değişim meydana geldi. Daha önceleri, gelip geçenlere
sundukları buketleri taşıyan bir seyyar satıcı sepeti -u n éventaire- ile
dolaşıyorlardı. “Çiçekçi kız güzelse gözleri de çiçekleri kadar ayartıcı
olabilir; her şey birbirine dolanır ve biri çoğunlukla diğerine yol
açar.”36 Daha sonra bazıları sokak ve bulvar köşelerindeki tezgâhları
devraldılar. Ama yüzyılın ortasına gelindiğinde çiçek satan butikler de
ortaya çıkmıştı ve bunlar oralarda çalışanların karakterini oldukça de­
ğiştirmişti. Önceleri çiçekçi kızlar sade bir bone takar ve korkunç bir
dil kullanırlardı. “Ama bir dükkândaki çiçekçi kız bir tezgâhtardır; sa­
çı bir moda satıcısı kadar süslüdür, bir erkek giyim mağazası elemanı
kadar alımlıdır ve bir parfüm satıcısı kadar kendini beğeniyle ifade
eder.”37 Karşı laştırmalar öğreticidir; çünkü hepsi de, bu dönemde
önemli bir çiçek kullanım alanı olan kadın giyim kuşamına gönderme

33. Kock 1843/4: 35.

34. Kock 1855: 7.
35. Kock 1843/4: 40.
36. Kock 1843/4: 32.
37. Kock 1843/4: 34-5.

312
 P azarın Büyümesi

yapmaktadır. Kaldırımdan standa, sokaktan dükkâna, açık alandan ka­

palı alana geçilirken, mesleğin doğası da kabalıktan nezakete, kirliden
temize, küçümsenenden saygı duyulana bir değişim geçirdi.
Tabii ki herkes değişmedi. Öncelikle, Devrim’den önceki dönemin
“petits marchands ambulants”ları [küçük seyyar satıcılar] ortadan kay­
bolmadılar; bahçecilik tarihçisi Gibault’nun yazdığı XIX. yüzyıl sonla­
rında hâlâ ortalıktaydılar. Gibault buketçileri genç ve güzel; ama argo
(“la langue verte”) konuşan ve nehri L ’Ile de la Cité’nin batı ucunda
geçen Pont N e u f ün her yanında da şemsiyelerinin altında duran kadın­
lar şeklinde betimler.3* Aslında butikler ve dükkânlar, çiçeklerin pera­
kende satıldığı diğer satış yerlerinin, tezgâhlan olan kızların ve sokak­
ları dolaşan diğerlerinin yanı sıra yeni satış noktalanydı. Sokaklan do­
laşanlar şöyle bağırırdı:

Oeilletzli arkadaşımın şerefine!

Gönlü zengin
N adir bulunan çiçek ler için
Âşıklar için

Karanlık bastıktan sonra çiçek satışlan, bugün de olduğu, gibi artı­

yordu; tek fark şuydu ki, bugün artık satıcıların çoğu erkeklerden olu­
şuyor. “La bouquetière des établissements de nuit” [gece mekânlarının
buketçileri] sadece akşam ortaya çıkıyordu. Daha kıdemli olanlar çi­
çeklerini yüksek fiyatlarda içeride satıyorlardı; çiçekler küçük sepetler­
de taşmıyor ve kadınlar için ufak demetler ve erkekler için yakalara ta­
kılmak üzere düzenleniyordu.3’ Mevsimine göre, uzun saplı gül, mimo­
za ya da karanfil demetleri taşırlardı. Café teraslarında, içeriye girme­
lerine izin verilmeyen buketçiler, bazı yabani çeşitler de dahil olmak
üzere en yaygın çiçekleri daha ucuz fiyatlara satıyorlardı. Onlar ve er­
kek meslektaşları hâlâ, karanlık bastıktan sonra Paris’in restoranlarını,
sokaklarını ve metrolarını dolaşmaktadırlar. Cambridge gibi taşra kent­
lerinin bile restoranlarını giderek daha sık ziyaret etmekte ve Kolombi­
ya gülleri satmaktadırlar; tıpkı Washington ve Batı Berlin gibi metro­
pollerde yaptıkları gibi.

38. Gibault 1906b: 66.

39- Kock 1843/4: 38. Bugün bir restoranda çiçek alırken, bir tezgâhtan alırken ödeyeceğini­
zin en az beş katını ödeyebilirsiniz.

313
Çiçeklerin Kültürü

Ç içekçi Kızın Roiü ve Çiçekçi Kız Miti

Çiçeklerin dilinden başka, A vrupa’da çiçek kullanımının yaygınlaş­

masının özel bir yönü daha vardır; bunun, dünyanın diğer bölgelerine
nazaran mit ve sembolizmde daha derin kökleri vardır. Pazarın geniş­
lemesiyle yakından ilintili olan çiçekçi kızın rolü işte burada ortaya çı­
kıyor; dominant erkeklere kişisel hizmetler sunması için çağrılan, ken­
di mitolojisini geliştirmiş olan ideal kadm. Plinius’un, Yunanlı bir res­
sama modellik yapmış olan (ya da modellik yaptığı varsayılanlar daha
ziyade çiçeklerdi) Glycera adındaki kız hakkındaki hikâyesinden bah­
setmiştim. Belki o da modellik yapmıştı; ama her halü kârda bu bağ
birçok açıdan çok sıkıydı. Ressam-model ilişkisi çiçek satıcısı ve müş­
terisi arasındaki ilişkiden daha yakındır; ama kadınların erkeklere kişi­
sel hizmet sunması öğesi her iki durumda da çok önemlidir.
Paris’te tipik bir buketçi kız, işlek bir sokak köşeşinde durur ve bu­
ketler ya da yakalara takılmak üzere (la boutonnière) tek tek çiçekler
satardı. “Fleurissez-voıts madame. Pour un sou. embaumez-voıız" diye
bağırırdı, çünkü gerçekte müşteriler genellikle kadınlardı. Buketçi alt
sınıftandı; ama muhakkak marjinal olacak diye bir kaide yoktu. Eliza
Doolittle işçi sınıfı kökenliydi ve güçlü bir Cockney aksam vardı; ama
gerek Londralılığı gerek daha sonraki statüsü bakımından kesinlikle
marjinal biri değildi. Lüks mallar satma kadınlar için daima bir toplum­
sal hareketlilik merdiveni olmuştu. D. Charles’ın metresi olan Nell
Gwyn XVII. yüzyıl sonlarında Londra sokaklarında portakal satıyordu.
Pek çok kadın terzisi (coutoumière) Carm en’in ayak izlerini takip et­
mişti; aktrisler de buna dahildi: ama onlar, kadın terzileri gibi, artık
yüksek bir statü edinmişlerdi. Sekreterler ve hemşireler gibi erkek pat­
ronlarıyla daha yakın temas çalışan kadınların bu erkeklerle evlenmesi
ya da arkadaş olması daha muhtemeldi. Isabel Brilliant gibi bazı impa­
ratorluk dönemi çiçek satıcıları büyük bir popülarite ve kendilerine ait
belli bir ün kazanmışlardı. Isabel’e Jokey Kulübü’ne girme izni veril­
mişti ve çiçeklerini, petit vernis'in on para değerindeki buketlere on
franktan daha fazla ödedikleri hipodrom alanı içerisinde satıyordu. Dü­
şüş döneminde çiçeklerini akşamlan şık kabarelerde ve tiyatrolarda
satmıştı. Hatta bazı çiçekçi kızlar zor zamanlara toslamış üst sınıf üye­
leriydiler; III. Napoléon’un bir arkadaşı olan Pathé kontesinin Paris’in
ana mezarlığı olan Père Lachaise’in dışında nasıl çiçek (özellikle de
menekşe) sattığını anlatan bir hikâye vardır.40 Yoksul kız, zengin kız te­

40. Mauméné 1897:36.

314
 Pazarın Büyüm esi

ması farklı bir kisvede bu mitolojide karşımıza çıkar; bazı ilginç deği­
şikliklerle birlikte özellikle de XIX. yüzyılda ve XX. yüzyıl başlarında.
Çiçekçi kızların, bulvar yaşamına dair, dramların yazarı Paul de
Kock’un eserlerinde özellikle önemli bir yeri vardır. La Bouquetière
des Champs-Elysées (1839) adlı oyunda, fakir bir evde doğan ama iyi
bir ailesi olan yetim Séraphine, arkadaşı Daligny’e yardım etmek için
gizlice çiçek satar. Daligny zor koşullarda onu kurtarmıştır; ama artık
resim yaparak para kazanamamaktadır, çünkü kızın [Séraphine’in]
onurunu savunmak için girdiği düelloda yaralanmıştır. Oyunun konu­
sunun vurguladığı olgu çiçek satmanın “adi” bir iş olduğudur; bu işi ya­
pan çekici kızlar yüksek statülü müşterilerinin ilgisini çok çekerler. Sö­
zünü ettiğimiz oyunda hem erkek hem kız kahraman iyi aileden gel­
mektedir ve en sonunda evlenirler. Bir başka çiçekçi kız, Kock’un La
Bouquetière du Château d ’Eau (1855) adlı romanında karşımıza çıkar;
Violet [menekşe] adındaki, fakir bir ailede büyümüş olan bir genç kız,
Paris’in o bölgesinde kurulmasına yeni izin verilmiş bir tezgâhta (bir
butikten ziyade bir stand) çiçek satmaktadır. Sık sık centilmenlerin il­
gisine maruz kalır; ama onların hamlelerini şu yanıtla reddeder: “M üş­
terilerimi aptalca şeyler söylemekten vazgeçiremem.”4' Burada da kızın
gerçek, “yüksek” statüsü, uygun bir birleşme yapacağı zamanda ortaya
çıkarılır. Bu oyunların konulan oldukça tahmin edilebilir cinstendir.
Nicholas M ullen’in Janet, the Flower Girl (1880) adlı eserinde, bir İn­
giliz lordu Fransa’yı ziyaret eder ve inciçiçekleri satan güzel bir kıza
âşık olur. Kızın bütün çiçeklerini çok yüksek bir fiyata satın alır. Daha
sonra kızın onun kuzeni olduğu ortaya çıkar; çocukken bir Çingene ta­
rafından kaçırılmıştır. En sonunda bir evlilik düzenlenir.42 Sevilen kişi­
nin gerçek sınıfsal statüsünün ortaya çıkması teması (ki daima kızın
statüsünün yükselmesi meselesidir) hipergami* temasının bir varyasyo­
nudur. Avrupa’da bu evlilik biçimi arzu edilir bir durum iken, insanla­
rın kendi (ya da muhtemelen komşu) kasttan bir kişiyle evlenmek zo­
runda olduktan Hindistan gibi toplumlarda gereklilikti. XV. yüzyıla ait
Sanskritçe üç Kâlidâsa oyunun ikisinde, aşağı tabakadan kız kahraman­
lar olan^âkuntalâ ve Mâlavikâ’mn en sonunda üst tabakadan ve kral için
uygun eşler olduklan ortaya çıkar.
Gerek butik içinde gerek dışında çiçekçi kızlann toplumsal statüsü
41. 1855: i, 83. Kock aynı zam anda I m Jolie Fitle du fau b o u rg (1840), La Demoiselle du cin­
quième (1856) ve Les D em oiselles de m agasin ( 1863) adlı eserleri de yazmıştır. Onun eser­
leri kentsel ortam a. P aris'in bulvarlarına dair dram lardır.
42. Bu oyunu H arvard’daki W idener Library'de bulurken, bana eşlik eden kişiye o kızın doğ­
duğunda iyi biri olduğu tahm inini yapmıştım. Ve tahm inim doğru çıktı.
Aynı ya d a daha yüksek statülü toplumsal gruptan evlenm e, (ç.n.)

315
Çiçeklerin Kültürü

diğer kadın satıcıların statüsüyle benzerlik arz ediyordu. Daha genç

yaştakiler öncelikli olsa da. her yaşta erkekler için flört malzemesi sağ­
lıyorlardı. De Kock, “une brodeuse” [nakışçı] Anastasie’nin hikâyesini
anlatır: Kız “un bain â domicile”, yani bir küvet kiralar; küvet eve ge­
tirildikten sonra içi sıcak suyla doldurulur. Ama suyun küvetten taşıp
binada oturan diğer kişilerin hayretli bakışları arasında merdivenlerden
aşağı akmasına izin verir. Onun sorumlu bir kız olduğu söylenir; “şu­
rada burada genç bir öğrenci ya da avukat onu ziyaret eder; ama bu
centilmenler daima gece yansından önce evden ayrılırlar.”4'1 Kadın ter­
zileri tüm Avrupa’da öğrenciler için bir oyundu. Schnitzler’in Die Li­
ebelei (1895; İngilizce çevirisi Playing with Love, 1914) adlı oyunun­
da, öğrenciler çoğunlukla yüksek statü sahibidir ve ilişkiler nadiren ev­
lilikle sonuçlanır. Gerçekçiliğin yerleşmiş olduğu hikâye, mütevazı ge­
lirleri olan iki kızın, biri tıp öğrencisi olan yüksek statü sahibi iki genç
erkekle nasıl tanıştıklarını anlatır. Kızlardan biri, Christine, birkaç gül­
le akşam yemeğine gelir; güller, Romalılarda olduğu gibi tavandan
düşmüş gibi masanın üzerine saçılır. Buna karşıt olarak, kızın evinde
yapay çiçeklerin olduğu ve erkek arkadaşının daima tozlu göründüğü­
nü belirttiği bir vazo vardır. “Odanda tatlı ve taze kokan hakiki çiçek­
ler olmalı.” Yaşam biçimlerindeki, taze ve yapay çiçekler arasındaki
karşıtlık, trajik sonuçlar doğuran çözümsüz ilişkiler sorununun köke­
ninde yer alır.
De Kock, yeni butiklerin önünde takılan ve beraber eğlenmek üze­
re çalışanların paydos etmesini bekleyen çeşitli yaşlarda erkekler be­
timler. Başta sokaklarda çalışanlar olmak üzere çiçekçi kızların erkek
müşterileriyle özellikle yakın ilişkileri vardı. XIX. yüzyılın fantezi
dünyasında evlilikler oluyordu; ama aynı sınıfın üyesi olduğu ortaya
çıkan kişilerle evleniliyordu. Yüzyılın sonuna gelindiğinde, Schnitz­
ler’in oyununda olduğu gibi, statüdeki uyumsuzluk evliliği imkânsız
kılmaktaydı.
Bir partner olarak çiçekçi kız teması iki dünya savaşı arası dönem­
deki sinemada da merkezi bir rol oynamaya devam etti. Bu mit Holi-
ywood’la sınırlı kalmadı; aslında Avrupa filmleri, beklenebileceği gibi,
çiçek kültürünün daha zengin olması nedeniyle bu konuda çok daha
zengindir. Bu filmlerde de yine, çiçek satıcısı değişmez bir şekilde yok­
sul bir kızdır ve yüksek statülü bir erkeğe âşık olur ya da erkek onu se­
ver. Güçlü bir uluslararası tem adır bu. Bir Hollanda-Belçika filmi olan
Angela' da (1973) bir çiçekçi kız aşkı bulmaya çalışır, ama arayışı (öze­

43. Kock 1843/4: 26.

316
 Pazarın Büyüm esi

tin söylediğine göre) “önyargı ve uyumluluk tarafından paramparça

edilir.” ABD’de Magic Night adıyla gösterilen bir Britanya filmi olan
Good Night Vienna'da (1932) Viyanalı bir kaptan, “yoksul bir çiçekçi
kıza âşık olma talihsizliğini yaşar... ve emsallerinden saygı göremez.”
Bir M acar filmi olan Love and Kisses, Veronica ( 1936), “patronuna
âşık olduğu için bir dizi yanlış anlaşılmaya maruz kalan” bir çiçekçi kı­
zın hikâyesini anlatır. İlk Britanya sessiz filmlerinden olan Squibs Wins
the Sweepstake'teki (1922) Cockney Squibs gibi çiçekçi kızlar alt sınıf­
tandılar; ama aynı zamanda çok çekiciydiler. Bir İtalyan aşk hikâyesi
olan 1 Choose L ove'da bir Rus subay bile Venedikli bir çiçekçi kıza
âşık olur ve firar etmeye karar verir; Chaplin’in muhteşem filmi City
Lights’la (1931) [Şehir Işıkları] çiçekçi kız kör ve güzeldir. Ama sah­
nede olduğu gibi sinemada da prototip çiçekçi kız, Shaw’in Pygmali-
o/ı’undaki, topluma ve kendi halinden memnun bağnaz bir akademis­
yen olan kocasına uygun hale sokulmak için yeniden eğitilmek zorun­
da kalan bir kız olan Cockney Eliza Doolittle’di.*1 Çiçekçi kızlar artık
burjuvazinin gizli üyeleri değildirler, ne de evlilik artık imkânsızdır;
ama kabul edilmeden önce dönüştürülmeleri gerekmektedir. Üst taba­
kaların böyle bir dönüşüm olmaksızın statüler arası evlilikleri mümkün
görmesi ancak daha sonraki dönemlerdedir ve o zaman bile avantajlar­
dan ziyade zorluklar daha fazla dikkat çekme eğiliminde olmuştur.
Belli mallar için butiklerin ve dolayısıyla da oralarda çalışanların
rolü, yüzyılın ortalarından sonra büyük mağazanın [department storej
gelişiyle köklü bir biçimde değişti. Les grand magasins [büyük mağa­
zalar] daha ucuza mal alıp daha ucuza mal satmalarına olanak sağlayan
(“à l’américaine”) işin hızlı devrine bağlıydılar. Ne onların fiyatlarıyla
boy ölçüşebilen ne menekşe demetleri (bir Napoléon dönemi sembolü)
dağıtma gibi onların verdiği türden “hediyeler” verebilen butikçiler
arasında korku ve nefrete yol açtılar. Bu arada bazı ahlâkçılar, ipek gi­
bi lüks mallara çok para harcayabilen “la petite bougeoisie’ ye [küçük
burjuvalar] ayartıcı nesneler sunulmasına karşı çıktılar. Zira lüks mal­
ların kitlesel tüketimi sadece mağaza sahiplerinin değil; tıpkı Lon­
dra'nın fmans ve ticaretin başkenti olması gibi Paris’in de “de la mode
eı du luxe”ün [moda ve lüks] başkenti olmasını isteyen İkinci İmpara-
torluk’un da hedefiydi. Haussmann’ın büyük bulvarları inşa etmesiyle
birlikte büyük mağazalar arka sokakları butiklere terk ettiler ve hem
Paris’te hem dünyada daha başat bir konuma yerleştiler.45 Bununla bir-
44- Bu bilginin ve alınlıların kaynağı için bkz. M agill's Survey o f C inem a on the Dialog Da-
*3 Base.
45- Gaillard 1980.

317
Çiçeklerin Kültürü

Iikte, farklı tür kumaşlar için daha küçük dükkânlar varlıklarını sürdür­
dü ve büyük mağazalarda çiçek satılıyor olsa da, çiçeklerin çabuk sol­
ma özelliği ve talebin doğası onlara çok az avantaj sağlıyordu. Seyyar
satıcıların pazardaki rolünün giderek daha marjinal hale gelmesine kar­
şın, çiçekçi dükkânları çoğaldı.
Günümüzde çiçek satıcılarının oluşturduğu hiyerarşi büyük ölçüde
geçen yüzyıldaki gibi olmaya devam etmektedir, ama talep ve çiçek sa­
tış yerleri çok büyük ölçüde artmıştır. Sadece biçilmiş çiçek ticareti de­
ğil; başta çiçekçiler olmak üzere kapalı ve açık alan bitkileri ticareti
için de aynı durum geçerlidir. Açık alan bitkileri ticaretinin genişleme­
si belli ki kentsel bir olgu olmaktan ziyade yörekentsel [suburban] bir
olguydu; öte yandan, her odayı bir seraya dönüştürme çabası giderek
hem kentin hem yörekentin bir karakteristiği haline geliyordu. Bitkile­
rin perakende satılması, bazen çiçekçi dükkânlarında, daha sık olarak
da fidanlık ve yetiştiricilerde olmak üzere uzun zamandan beri mevcut­
tu. Ama bahçe merkezlerinin oluşturulmasıyla birlikte miktar ve ölçek
büyük oranda arttı. Çağdaş İngiltere’de bunların bazıları, pazar günle­
rinde ailelere cazip gelen yerler haline gelmiştir; çünkü buralar dinsel
tatil günlerinde açık olan çok az dükkân türünden biridir. Eski zaman­
ların fidanlıkları ise gözden uzak kalmış, geniş halk kitlelerinden ziya­
de işin uzmanlarının uğradığı yerlere dönüşmüşlerdir.
Bahçe merkezlerinin bazıları ek bir reyon olarak çiçek satıyor olsa
da. buralar öncelikli olarak çiçek satışı için düzenlenen yerler değiller­
dir. Başta büyük kentlerde olmak üzere bu hâlâ çiçekçilerin ve bireysel
çiçek satıcılarının işidir. Kırsal alanlarda insanlar genellikle kendi çi­
çeklerini kendileri yetiştiriyorlar ve daha küçük kentlerde ise pazardan
satın alıyorlar. Birkaç yıl öncesine kadar, Güneybatı Fransa’daki Gra-
mat gibi küçük kentlerde çiçekler bakkallarda da satılırdı. Bugün ise bu
kent iki çiçekçi dükkânına sahip olmaktan gurur duyuyor; yakınlarda­
ki daha küçük bir merkez olan Bagnac bile iki satış noktasına sahip: Fi­
danlıkla (pépinière) bir adam ilgilenirken, bir kadın bahçe bitkileri, bi­
çilmiş ve yapay çiçekler satıyor.44 Kırsal bölgelerde çiçekçiler genellik­
le çiçeklerle birlikte cenaze dekorasyonları ve mezarlar için plaket de
satmaktadırlar; porselenden yapılan ve çiçeklerle süslenen plaketlerde
“à notre M éme” [büyükannemize] gibi yazılar bulunur; bu çiçekler, ev
dekorasyonu için bölgede çok aranan ve yapay ya da kurutulmuş çiçek­
lerden daha uzun ömürlü olan les immortelles’ti [ölmezotu], İtalya’da
olduğu gibi mezarlıkların hemen yanında çiçekçi olması çok sık rastla­

46. Şimdi dem ekle 1991 yılını kastediyorum .

318
 Pazarın Büyümesi

nır bir durum olmamakla birlikte, ölüm, gerek taze ve kurutulmuş ge­
rek yapay çiçeklerin satışı için başlıca vesilelerden biridir.
Paris’te dükkânlar daha uzmanlaşmış durumdadır ve çiçekçi kulü­
beleriyle seyyar buketçiler tamamen olmasa da büyük ölçüde ortadan
kaybolmuşlardır. Aynı durum, kısmen caddelerin motorlu araçların hâ­
kimiyetine girmesinden dolayı, cadde köşelerinde bekleyen çiçekçi
kızlar için de geçerlidir. Bununla birlikte, bouquetière au panier' in [se­
pet buketçileri] yerini bouquetier du métro [metro buketçileri] almıştır;
ama bunlar gündüz vakti kaldırımlarda koşuşturan insanlara değil (ya­
ka çiçekleri artık zenginler arasında bile günlük olarak takılan şeyler­
den değildir), evde bekleyen hanımlarına akşam yemeğine giderken çi­
çek almayı unutmuş olanlara hizmet vermektedir. Festivallerde akşam­
ları satışa çıkan seyyar satıcıları gündüzcü seyyar satıcılar tamamla­
maktadır.47 XIX. yüzyıldan beri değişmiş olan bir nokta da şudur: Bu­
günkü çiçek satıcıları, geçmişteki çiçekçi kızlardan farklı olarak, nere­
deyse tamam ıyla yabancılardan oluşmaktadır. Alt sınıfa ait bu meslek­
leri artık çoğunlukla göçmenler yapmaktadır.
Çiçek satıcılarına ilişkin bu çeşitlilik mevcut uygulamayı temsil
eden bir durumdur; çiçekçi dükkânlarının kendileri de sıradan dükkân­
lardan vitrinlerinde az bulunur zarif ve pahalı çiçek demetleri sergile­
nen büyük mağazalara kadar çeşitlilik arz etmektedirler. Değişen şey,
kısmen talepteki artıştır; özellikle de televizyon, sinema ve artan hare­
ketliliğin şehirdeki yaşam biçimlerini daha yakından takip etmeye itti­
ği kırsal bölgelerdeki talep artışıdır. Perakende satışın doğası da kıs­
men değişime uğramıştır; ama daha çarpıcı biçimde değişen şey arzın
miktarı ve çeşitliliğidir.

Çiçek Ü reticileri ve K ent

Geçmişte çiçekler büyük kentlerin kenar bölgelerinde üretiliyordu

ve bu bir ölçüde günümüzde de hâlâ böyledir. Hindistan’ın Gujarat
eyaletindeki Ahmadabad bu durumu günümüzde iyi temsil eden şehir­
lerden biridir; buradaki yerel üreticiler (bazen Mali kastından uzman
bahçeciler; ama çoğunlukla, örneğin tarlalarının bir bölümüne kadife-
47. İyi cum a gilnii [Paskalya pazarından önceki cum a], Dauphine C addesi’nde yürüyerek zer­
rinler satan iki adam la karşılaştım ; artık hasır bir sepet değil, plastik bir tabla kullanıyorlardı.
Aynı gün daha sonra. Paris'in m uhtem elen yaşam aya devam eden en eski lokantası Proco-
P6 de çiçek satan bir adam (ve sigara satan bir kadın) geldi; o sırada dışarıda kaldırım da, içe-
['ye girmelerine izin verilm eyen başka bir adam ve kadın, ellerindeki küçük demetleri satmak
lÇ>n başka nereye gidebileceklerini tanışıyorlardı.

319
Çiçeklerin Kültürü

çiçeği eken yerel çiftçiler) çiçekleri geceleyin, bir devenin ya da ökü­

zün çektiği arabayla yavaş bir hızla kentteki merkezi pazara nakleder­
ler. Brezilya’nın Sao Paulo kentinde, devasa boyuttaki günlük çiçek
pazarına, bireysel üreticilerin kamyonlarıyla mal sağlanır; bu üreticile­
rin çoğunu, en başta kahve plantasyonlarında çalışmak üzere sözleşme­
li işçiler olarak gelen Japonlar oluşturmaktadır; bir kısmı ise daha ya­
kın tarihlerde Portekiz’den gelen göçmenlerdir. Bu merkezi pazarlarda
çiçekler yığınlar halinde şehirdeki çeşitli perakendecilere satılır.
Eski Roma’da olduğu gibi çiçekler bazen daha uzaktaki yetiştiriciler
tarafından tedarik ediliyordu. Bu durum ulaşım sisteminin doğasına ba­
ğımlıydı. Mısır’la yapılan ticaret gemilerle gerçekleşiyordu. Paris’teki
pazar, her gece “les fleurs du midi” [güney çiçekleri] getiren Akdeniz
demiryolunun gelişiyle birlikte büyük ölçüde değişti;48 gerçekten de,
Menton’dan Toulon’a yayılan sürekli bir kaynak olan ve menekşeler ve
eskiden krizantemler için Toulouse’a kadar uzanan Riviera, Fransa’da­
ki çiçek yetiştiricilerinin önemli bir merkezi olmaya devam etmektedir.
İngiltere’de ise demiryolu taşra şehirlerinden, özellikle de zerrinleriyle
Scilly A dalan’ndan gelen rekabet anlamına da geliyordu.4’ Bununla bir­
likte, XIX. yüzyılın sonlarında yazan Maumene’nin gözlemine göre,
büyük çiçekçi dükkânları, başta “Gant français” olarak bilinen Versaii-
les civarından olmak üzere sera çiçeklerini tercih ediyorlardı.50 Belçi­
ka’daki Ghent, özellikle açelyalar ve orkideleriyle Paris pazarının bir
diğer önemli çiçek kaynağıydı. Demiryolları sayesinde Avrupa pazarı
çoktan uluslararası bir nitelik kazanmıştı; M idi'den biçilmiş çiçekler ve
Paris’ten sera çiçekleri kışın Alm anya’ya, İngiltere’ye ve hatta Rus­
y a’ya ihraç ediliyordu.
Güneyin bu rekabetine, ortaçağdan beri Paris civarında çalışmış
olan kuzeyli yetiştiriciler, pazara, güneyin bile tedarik edemediği tur­
fanda çiçeklerle girerek karşılık verdiler. XIX. yüzyılın sonunda Vil­
morin, Parislilerin ocak ayında bir gül buketine ya da eğlence düşkünü
zeki erkeklerin yakalarına taktıkları karanfil ya da kamelyalara ağızla­
rı açık baktıkları zamanları hatırlıyordu. Vilmorin’in yazdığı zamana
gelindiğinde ise böylesi mucizeler, seralarda turfanda çiçek yetiştirme
uygulaması sayesinde artık her yerde gerçekleşmekteydi; Grenelle’de
48. Çiçeklerden farklı olarak parfüm ler, uzun bir dönem boyunca Fransa’nın A kdeniz bölge­
sinden gelm işti.
49. Zerrinlerin, Scilly A daları’ndan biri olan T resco’nun don olayı yaşanm ayan bahçelerin­
den ihracı. 1867'de başlam ış görünm ekledir, bu tarihte Augustus Smith. Covent G arden'a
yollanan bir kutu biçilm iş zerrin için toplam bir sterlin alm ıştı. Bu ticaret onun yeğeni T ho­
m as Smith Dorrien tarafından geliştirildi. Bkz. K ing 1985.
50. Maumenü 1897: 25.

320
 Pazarın Büyüm esi

portakal çiçeği ve siklamen, M ontreuil’da kamelya ve Santeny'de gül

olmak üzere sera çiçekleri Paris civarında büyük miktarlarda yetiştiri­
liyordu. Turfanda leylak yetiştiren yaklaşık yirmi, gül yetiştiren on beş,
çiçek soğanı yetiştiren on iki ve eğreltiotu yetiştiren on beş yetiştirici
bulunuyordu.51
Çiçeklerin bu yolla yetiştirilmesi yüksek maliyetli bir işti ve dolayı­
sıyla da bu çiçekleri kullananlar sadece zenginlerdi. Evlilik buketleri
bile toplumsal sınıfa göre çeşitlilik gösteriyordu. Maddi durumu iyi ol­
mayanlar “cam bir muhafaza içinde anı olarak saklanan bir yapay bu­
ketle” yetinmek zorundaydı; orta sınıflar Nice’den gelen portakal çi­
çeklerini “bekâretin sembolü” olarak alıyorlardı; üst sınıflar ise Paris
yakınlarında seralarda yetiştirilen turfanda portakal çiçekleri satın alı­
yorlardı.52 Bu tip bir buket, gelin taşıdığında hafif olsun diye birçok
goncanın tek bir dal üzerinde birbirine bağlanması durumunda bilhas­
sa pahalı oluyordu; dip kısmı ise daha sonra bir dantele sarılıyor ve ge­
linin bir amcası tarafından, 25 louis’ye sunuluyordu.
Pazarda satılan şeyler biçilmiş çiçeklerden ibaret değildi. Taşımacı-
lakta birbiri ardına gerçekleşen her değişim (yük arabası, gemi, tren,
kamyon ve buharlı gemi) çiçeklerle ilgili her ürünü etkiliyordu. Fran­
sa, Almanya ve özellikle de Hollanda’nın değişik bölgelerinden yola
çıkan gezgin satıcılar çiçek soğanlarını, tohumlarını ve kısaca katalog­
lan, demiryollan ve buharlı gemilerin yardımıyla, Rusya’nın güneyi ve
Brezilya gibi uzak diyarlara götürüyor ve yetiştiriciler adına satıyorlar­
dı. Bu yolla, Avrupa’nın daha ılıman topraklannda yetişen yıllık ve di­
ğer bitkiler dünyanın uzak bölgelerine ulaştırılıyordu. Avrupa’da, bu
denizaşın ihracat endüstrisini tesis etmek üzere yetiştiricilik ve ticaret
birleşmişti; bu endüstri, başta dünyanın çoğu köşesine ulaşan Hollanda
çiçek soğanlarında olmak üzere bugün de devam etmektedir.
Pazarın dönüşümündeki ikinci aşama, biçilmiş çiçeklerde bile tica­
reti komşu ülkeler arasında gerçekleşen bir eylemden dünya çapında
yapılan bir ticaret ağma genişleten uçağın gelişiydi. Çiçekler bugün ar­
tık dünya çapında mamul mallar gibi taşınmaktadır; ve ben ABD’de ve
Ingiltere’de Kolombiya karanfilleri, Hong Kong’da Amerikan gülleri
ve Amerika’da İngiliz karanfilleri satın aldım. Bu ticaretin merkez nok­
tası, gerek Ren Nehri’nin ağzındaki zengin alüvyonlu topraklardaki
nretim, gerek Avrupa ve çok daha uzak başka bölgelere çiçek sevk

51- Viİmorin 1892: 5; Yriarte 1893: 25.

• Yriarte 1893: 47; te bouquet sous globe örnekleri için bkz. O bjets civile dom estique, In-
^ n ia ire général des m onum ents et richesses artistiques, Paris, 1986, s. 504-5 ve Le M obilier
"Astique, II. Inventaire général, Paris, 1987, s. 962-3.

321
Çiçeklerin Kültürü

eden Aalsmeer, Westland ve diğer merkezlerdeki bilgisayar destekli

mezatlar yoluyla satış ve dağıtım açısından, Hollanda’dır.
Dünya çiçek pazarında, 1987’deki yüzde 67.7 ile şu ana değin en
büyük ithalat hacmi Avrupa Birliği ülkelerine aittir ve bunun yansın­
dan fazlası Almanya’ya gitmektedir. En büyük ihracatçıların çoğu yine
Avrupa ülkeleridir; pazann yüzde 7 0 ’ini elinde bulunduran Hollanda
da hâkim güçtür; onu uzak arayla İtalya (dördüncü), İspanya (beşinci)
ve Fransa (yedinci) izlemektedir. Diğer önemli ihracatçılar çoğunlukla
Üçüncü Dünya ülkeleridir: Kolombiya ikinci, İsrail üçüncü, Tayland
beşinci ve Kenya sekizincidir.
Bitki ve çiçek soğanı ihracatçısı olarak uzun bir geçmişe sahip ol­
makla birlikte, Hollanda’nın biçilmiş çiçek pazarının yaşadığı devasa
büyüme daha yakın tarihli bir olgudur. XIX. yüzyıl başlarında, Amster-
dam ’m güneyinde yer alan Aalsm eer’deki yetiştiriciler çiçek ekimine
geçtiler. 1871’de ilk ısıtmalı sera inşa edildi, güllerin “ticari olarak”
üretilmesi bu yüzyılın başında başladı ve biçilmiş çiçekler alanında ilk
Hollanda mezatı 1911 ’de gerçekleşti. Güller bunların en önemlisi ol­
maya devam etmektedir; gülleri krizantemler ve karanfiller izlemekte­
dir. Üretimin büyük bir kısmı ihraç edilmektedir: Oranlar biçilmiş çi­
çeklerde yüzde 63, saksı bitkilerinde yüzde 51 ’dir. Başlıca satış nokta­
ları, toplam ürünün neredeyse yansını alan Almanya başta olmak üze­
re Fransa, Britanya ve İtalya'dır; sevkıyat çoğunlukla kamyonlarla ya­
pılmaktadır. Ama yaygın bir biçimde ABD, Hong Kong, Japonya ve
Liberya gibi uzak bölgelere gönderilen çiçekler havayoluyla nakledil­
mektedir; çiçekler buralarda, Hollanda pazarını terk ettikten sonra kırk
sekiz saat içinde satışa sunulmaktadır.
Biçilmiş çiçeklerin dünya çapındaki ticareti son yirmi yılda çarpıcı
bir artış göstermiştir. 1970 yılında ihracat 179 milyon dolarlık bir de­
ğeri temsil ediyordu. 1987 yılına gelindiğinde bu rakam 2.088 milyar
dolara ulaşmıştır." 1974’te İngiltere’nin en önemli çiçek sağlayıcısı
Fransa’ydı; bu ülkeden yapılan ithalatın başlıca kalemlerini karanfiller,
ardından da dağlaleleri, güller ve mimozalar oluşturuyordu. Son yıllar­
da ise başta Kenya ve Kolombiya olmak üzere Üçüncü Dünya ülkeleri
pazarda önemli yerler tutmaya başladılar. 1972 yılında Fransa 347 ton
karanfil sağlıyordu; onu 185 tonla Hollanda ve 165 tonla Kolombiya
izliyordu; 1971’de 1 ton sağlayan Kolombiya devasa bir büyüme gös­
termişti.54

53. BM Ekonomik ve Toplum sal İşler D epartm anı, SITC değerleri, 292.7.
54. AGREX raponı 1974: 8.

322
 Pazarın Büyüm esi

Üçüncü Dünya’dan yapılan ihracattaki artış, A B D ’nin “antidam­

ping” yasasını, A B ’nin korumacı gümrük tarifelerini ve Japonya’nın
idari ve sıhhi kısıtlam aları uygulam asına rağmen başarılm ıştır.55
“Lüks” bir ürün olan çiçekler ekonomik etkinliğin düzeyine ve döviz
kurlarına karşı çok duyarlıdır. Kolombiya’dan A B D ’ye ve Kenya’dan
da İngiltere ve Yakındoğu’ya yapılan ihracat bilhassa başarılı olmuştur.
Kolombiya ’mn ihracat artışı gerçekten de dikkate şayandır. 1970 yılın­
da 1 milyon dolardan az olan ihracat geliri 1988 yılında 200 milyon do­
lara ulaşmıştır.56 Bununla birlikte, çiçekler bu ülkenin toplam tarımsal
gelirinin sadece yüzde 5.9’unu ve ihracattan sağlanan toplam gelirin
sadece yüzde 3.7’sini oluşturmaktadır. Bu oran yaklaşık yüzde 9 ile
Guatemala’nın toplam ihracat gelirinden daha yüksektir, Kenya’da ise
çok daha düşüktür. Dolayısıyla, önemli bir artışa rağmen, Üçüncü Dün­
ya ülkelerinin dışarıya satmak için çiçek üretmekle kendilerini kıtlıkla­
ra karşı kırılgan kıldıklarım iddia edebilmek hayli zordur. Aslında, dış
ticaret onlara yurtdışından daha ucuz tahıl satın alma olanağı sağlamak­
tadır.
Çiçek pazarının büyümesi ve bunun kentlerin hayatı üzerindeki et­
kilerine değindim. Açıktır ki bu büyüme, Batı Avrupa ekonomisinin
kapsamının genişlemesiyle bağlantılıdır; daha özelde ise tüketici mal­
larının hacmi ve kapsamının büyümesiyle ve bununla alakalı “tüketim-
cilik” olgusuyla, ayrıca eskiden toplumun azınlığına ait lüksler olarak
görülen m alların “kitlesel tüketim”iyle ilişkilidir. Pazarının arz tarafı­
nın arkasında, kısaca değinmiş olduğum üretimin toplumsal organizas­
yonunun devasa karmaşıklığı vardır. Talep tarafının arkasında ise kişi­
sel ve kültürel yatkınlıkların baskısı bulunmaktadır. Çok genel bir dü­
zeyde, bu yatkınlıkları, Roma İmparatorluğu’nun çöküşünden itibaren
Avrupa’da meydana gelen çiçek kullanımına yönelik tavırlardaki deği­
şimlerle ilintilendirebiliriz. Pazar, nüfusun alım gücünün artmasından,
başta Doğu’dan olmak üzere dışarıdan gelen yeni türlerden, daha bi­
limsel üretme tekniklerinden, daha yoğun yetiştirme tekniklerinden,
botaniğe, renkli desenlere ve çiçeklerin anlamına yönelik genel ilgi ar­
tışından fayda sağlamıştır.
Pazarın ve genel olarak çiçek kültürünün gelişmesi toplumdaki te­
mel dönüşümlerden, XII. yüzyılda meydana gelen değişimlerden, Rö­
nesans’tan, Avrupa'nın merkantilist yayılmacılığından ve endüstriyel
kapitalizmin gelişiminden etkilenmiştir. Ama en azından tüketim kül­
türünün bu yönüyle, Avrupa’daki ekonominin gelişim seyri için belir-
55. La industria de las flores en Colom bia 1988: 40.
*>• La industria de las flores en C olom bia 1988: 31-43.

323
Çiçeklerin Kültürü

lenen düzçizgisel dönemselleştirmeler arasında çok sıkı bağlar olduğu­

nu kabul etme noktasında dikkatli olmak zorundayız. İster pazarın arz
ya da talep talep tarafına, ister üretim ve ticarete odaklanalım, var olan
eğilim, 1200 yıl sonra, Avrupa toplumunun halihazırdaki başarılarını
ortaya çıkaran başlıca değişimlerin meydana geldiği kavşak noktaları­
nı arama yönündedir. Çözümlememin anafikri şudur ki, tarihsel geliş­
meleri cüceleştirmekten ve onları etnosantrik bir biçimde yorumlamak­
tan kaçınmak için bu değişimleri çok daha geniş kapsamlı bir tarihsel
ve karşılaştırmalı perspektif içinde değerlendirmeliyiz. Bu, tarihsel ol­
mayan bir rölativizme düşmek demek değildir. Çiçek kültürü tarihsel
olarak bronz çağı toplumlarının ortaya çıkışıyla, ekonomik katmanlaş­
manın artışıyla ve yoğun tarımın gelişmesiyle boy göstermeye başla­
mıştır. Bu etmenlerin birleşmesi “estetik” bahçeciliğin doğmasına, çi­
çeklerin sadece zenginler için değil tanrılara sunulmak için de üretilme­
sine olanak sağlamıştır. Çiçeklerin tüketim kültürünün başlangıçları
daha eski dönemlerde aranmalıdır; ama aynı zamanda mekânsal olarak
da bu aramanın kapsamı Yakındoğu’yu, Güney ve Doğu Asya’yı ve
Orta Am erika’yı kapsayacak şekilde genişletilmelidir. İlk “medeniyet-
ler”in gelişimine eşlik eden lüks kültürlerinin tipik özellikleri, toplu­
mun en yüksek sınıflarının tekelinde olan sınırlı bir tüketimciliğin var­
lığıydı. Daha sonra bu tüketimin saray ve soylulardan tüccarlara, geniş
orta sınıflara ve hatta işçi sınıfına yayılması sonucunda kitlesel tüke­
timden bahsedebiliyoruz. Bu sürecin arz düzeyinde bazı önemli atılım-
lar gerçekleştirdiği ortadadır; ama bunların siyasal alanda ani ve “dev­
rimci” kayma etkileri olduğunu söylemek zordur, çünkü maddi kültür­
deki gelişmeleri karakterize eden şey çoğunlukla uzun erimli kümüla­
tif değişimlerdir. Talep düzeyinde ise tavırlar, ilk Hıristiyanlar örneğin­
de olduğu gibi, tam olmasa da ani tersine çevirmeler gerçekleştirmeye
kesinlikle muktedirdi. Ama Braudel’i izleyerek en azından kısmen şu­
na inanıyorum ki, en azından kültürel tabakalaşma taklitçi davranışı
toplumsal ölçekte mümkün kıldığından beri, “daima potansiyel bir tü­
ketim toplumu mevcuttur”;51 sorunsal olan birçok lüks malın (hepsinin
değil) nasıl tedarik edildiğidir.
Bu bölümde Batı Avrupa’da pazarın nasıl büyüdüğünün ana hatla­
rını çizmeye çalıştım; bu süreçteki etmenlerden biri, Doğu’dan ve Ba-
tı’dan gelen yeni türlerin yetiştirilmesinin bir sonucu olarak, tüketici­
nin kullanımına hazır çiçeklerin kapsamının genişlemesiydi. Kitabın
ilk kısmındaki argümanıma paralel olarak, bu yeni türlerin pek azı Af­
rika’dan gelmişti (Güney’in ılıman bölgeleri istisnaydı). Biçilmiş çi-
57. Braudel 1982:177.

324
 Pazarın Büyümesi

çeklerin gelişmesi en başta büyük ölçüde kentsel ve yörekentsel [subur­

ban] bir olaydı ve ancak daha sonraları kırsal alanlara yayılmıştı. Pazar,
solup kuruyabilen ürünü büyük şehirlere zamanında ulaştırabilmek için
iletişim biçimlerine, yani ulaşım tarzındaki değişimlere hayli bağımlıy­
dı: ama bu durum tohumlar, çiçek soğanları ve bitkiler söz konusu ol­
duğunda daha az geçerliydi. Şehirlerde karmaşık bir çiçek satıcıları hi­
yerarşisi mevcuttu ve bu satıcılar tüketiciye çeşitli biçilmiş çiçekler ve
bitkileri çeşitli koşullarda ve fiyatlara sağlıyorlardı. Başlangıçta ticaret
büyük ölçüde yerel pazarlara ve seyyar satıcılara dayanıyordu; ama
XIX. yüzyıl, sokak köşelerinde çiçekçi dükkânlarının ve çiçekçi kızla­
rının artışına şahit oldu; “çiçekçi kız”, bir cinsellik miti, zenginler ile
yoksullar arasında bir hipergami yanılsaması ya da maddi durumu kö­
tü olanların kalplerini sevindirecek bir Cinderella hikâyesi yaratan dö­
nemin popüler edebiyatında çok dikkat cezbeden bir meslekti. Çiçek ti­
careti lüks mallarla ilgili olduğu için, pazar yaşam standardının artma­
sıyla ve trenin, kamyonun ve uçağın gelmesiyle birlikte genişledi. Bun­
lar, biçilmiş çiçekler ve bitkiler alanında halihazırda dünya çapındaki
ticaret örüntülerinin ortaya çıkmasına yardımcı oldular; bu örüntülerse
daha sonra seçim ve kullanımı etkilediler. Çiçeklerin Dili’ne adanmış
uzun yayın dizisini doğuran etmen, işte XIX. yüzyıldaki bu kentsel çi­
çek kültürüydü; sözünü ettiğimiz dil çiçeklerin toplumsal önemlerini
ortaya çıkarmaya değil; çok kesin ve özgül bir bağlamda onların sem­
bolik anlamlarını belirlemeye çalışmaktadır.
 S e k iz in c i B ö lü m

F R A N S A ’DA ÇİÇ EKLERİN GİZLİ DİLİ:

U ZM AN L IK BİLGİSİ Mİ
K U R GU SA L ETNOGRAFİ Mİ?
 IX. yüzyıla dair bir resim, çiçeklerin rolüne, çiçek kültürünün pek
X çok biçimde yaygınlaşmasına ve demokratikleşmesine hak ettiği
yeri vermezse noksan kalacaktır. Sanatta ressam sehpasıyla orta sınıf
hanımefendisi. Alma-Tadema’nın klasik konulan, Rafael öncesi orta­
çağ romansları, Viktorya dönemi sonu İngiliz suluboya ressamlannm
mükemmelliği ve hepsinden ziyade, izlenimcilerin güçlü duyumlan
vardı.1Bu yüzyıl, bahçecilikle uğraşan toplumlar, çiçek sergileri ve ser­
gi yanşmaları, evrensel bahçıvan ve Tennyson’un M aude’yi davet etti­
ği edebi bahçe devriydi. Çiçekler ve bahçelere dair o kadar çok şey vu­
ku bulmuştu ki, Baudelaire için çiçekler, reddettiği bir dünyanın kötü­
lük sembolleri haline gelmişti.
. Ama “çiçek kültürü” deyimini duyan pek çok Avrupalının akima
hemen “Çiçeklerin Dili” gelir. Bununla, birbiriyle ilişkili iki anlam di­
zisi kastederler: Birincisi, herhangi bir kültürde çeşitli sembolik bağ­
lamlarda çiçeklerin sahip olduğu anlamdır; İkincisi, bu anlamın, Çiçek­
lerin Dili’ni analiz etmeye girişen pek çok XIX. yüzyıl kitabında aldı­
ğı özgül biçimdir.
Bu dilin daha ciddi savunucuları sık sık onun “evrensel bir dil”, hat­
ta insani düşünce yapısının bir parçası olduğunu iddia etmişlerdir. Baş­
ta Batı Avrupa’da olmak üzere bugün de pek çok insan böyle bir dilin
kendi kültürlerinin müesses bir parçası (ama büyük ölçüde ihmal ettik­
leri parçalardan biri) olduğunu düşünmeye devam etmektedirler.2 Çi­
çeklere yapışık sembolik anlamların varlığı dinde, armalarda, resim sa­
natında, edebiyatta ve gündelik hayatta gayet belirgindir. Ama XIX.
yüzyılın başlarında yeni bir edebi ürün, “dil”in göstergebilimsel [se­

t- Bkz. Bum pus 1990.

2. Avrupa ve Amerika’da insanlarla konuşurken böyle bir deneyim edindim; bu anlayış Cu-
nun (1981) bu bölümde daha sonra tartışılacak olan kitabında belgelenmektedir.

329
Çiçeklerin Kültürü

miotic] bir analiziyle birlikte bir dizi oldukça formel anlamlar listesi
sunmuştu. Bu, geleneğin keşfi mi yoksa icadı mıydı? Zira, en azından
bu elkitaplarının, annelerinin ya da anneannelerinin sahip olduğu ama
kendilerinin pek az tanıdığı bir bilgiyi sunduğunu düşünenler için, ke­
sinlikle bir gelenek haline gelmişti.
Benim bu alandaki ilgim kısmen etnografıktir; bu olgunun beni ken­
disine çekme nedeni, ister oryantalizm ister başka biçimlerde olsun,
Doğu’nun etkilerine maruz kalan Avrupa kültürünün bir parçası olma­
sıdır. Ama ben aynı zamanda “kültür”ün doğasının karmaşık toplumlar-
da aldığı biçimlerle, özellikle de yazılı şemaların oynadığı rolle ilgili­
yim. İnsani etkileşimde çiçeklerin kullanımı ve anlamı genel ve uzman­
laşmış bilgi arasındaki ilişki sorununu ortaya çıkarmaktadır; özellikle
de uzmanlaşmış sistemin sürekliliği bir ya da daha fazla kişinin zihnin­
de tutulmaya ve orada işleme sokulmaya bağımlı olmadığı zaman. Ya­
ni, ayrı bir edebi biçime girdiği zaman. Bu bölümde, XIX. yüzyıl Av­
rupa’sında, kısmen bir insani bilgi ve iletişim sistemi olarak Çiçekleri­
nin Dili’nin aldığı edebi biçimlere bakmak istiyorum.
Doğu’da bir çiçek dilinin var olduğu anlayışının Avrupa’da bilin­
mesi büyük ölçüde, Alexander Pope’un arkadaşı olan ve XVIII. yüzyıl
başlarında Osmanlı İmparatorluğu’ndan yazan Lady Mary Wortley
M ontagu’nun mektupları yoluyla olmuştur. Ondan önceki seyyahlar da
çiçeklerin diğer nesnelerin kullanımına, “en hassas ve narin duygulan
ifade etmek için... aşkın ve nezaketin gizemli bir dili” olarak değinmiş­
lerdi.3 Ama onu 1718’de güçlü bir şekilde insanlann dikkatine sunan
kişi Lady M ary’ydi.
Lady M ary’nin bildirdiği şey nesneler aracılığıyla gerçekleşen bir
iletişim tarzıydı ve bunu ondan bir “Türkçe aşk mektubu” isteyen bir
kadın arkadaşına yollamaktadır. Arkadaşına içinde birtakım nesneler
olan bir kese gönderir. “Keseden ilk çıkaracağın şey küçük bir incidir
ve şu şekilde anlaşılmalıdır”:

İnci, sensin güzellerin genci'

Burada dize, nesnenin adıyla “anlam” kafiyesi içermektedir. Diğer

nesneler için de benzer dizeler bulunuyor: Karanfil, fulya, kâğıt, armut,
sabun, kömür, gül, tahıl sapı vs. “Kendine ait bir dizesi olmayan ne bir
renk, çiçek, çimen, meyve ve ot, ne bir çakıl taşı, ne de bir tüy vardır;
ve parmaklarım hiç mürekkebe bulamadan kavga edebilir, sitem edebi-
3. H am m er 1809: 346.
* Orijinal m etinde bu Türkçe cüm le İngilİ7.ce fonetiğiyle yazılm ış ve İngilizce çevirisi veril­
m iştir. (ç.n.)

330
 F ransa'da Çiçeklerin G izli Dili

lir ya da ihtiras, dostluk, nezaket ya da hatta haber mektupları göndere­

bilirsin.”4 Birkaç yıl sonra Aubry de La Mottraye, “genç kızların birbir­
lerinin gelenekleriyle öğrendiği” bu dizelere dair başka örnekler verir.5
Ondan çok kısa bir süre önce Fransız tarihçi Jean Dumont, “bir Parça
Kâğıda sarılmış Çöp” içeren bir aşk mektubundan bahsetmişti.6 Bu
açıklamalar Avrupa’nın Doğu’ya ve gizemlerine ilgisini uyandırdı. Bu
ilgi XVIII. yüzyıl boyunca gelişti ve XIX. yüzyılın başmda Goethe’nin,
tılsımlar ve çiçeklere dair “Gizli Yazı” ya da şifre üzerine şiirler içeren
Doğu-Batı D ivanı’nda [VVest-Oestlicher Divan] (1819) ifadesini buldu:

Meyve ve çiçeklerle ziyafet sunanm

Bu büyüleyici masalarda,
İstersen eğer bir ahlâk masalı
En taze fablları sunanm. (“Four Favours”)

G oethe’nin yazdığı dönemde, “langage des harems” [haremin dili],

bu dilin eşsizliğine dikkat çeken AvusturyalI şarkiyatçı Hammer (Ham-
mer-Purgstall olarak da bilinir) tarafından araştırılmaktaydı; gerçi çi­
çekler İran’da aşk (gül ve bülbül) ve H indistan’da da dinsel sunular için
kullanılıyorlardı. Ama Hammer, Lady M ary’nin (daha sonra XIX. yüz­
yılda onunla aynı fikirde olan pek çok kişinin), bu dilin dünyadan el
ayak çek(tiril)miş olanların dış dünyayla iletişim için kullandıktan bir
araç olduğu yollu iddiasındaki çelişkinin altını çizmektedir. “Herkesçe
bilinen bir dilin iki âşık için, en ufak bir şüphenin bile hayatlarına mal
olduğu bir zamanda çok az faydası olacaktı.”7 Durum böyle ise, bu di­
li Şark m asallan kategorisine mi dahil etmeliyiz? İstanbul’da uzun yıl­
lar geçirmiş ve haremde çalışanlardan dizeler toplamış olan şarkiyatçı­
nın [Hammer’in] cevabı hayırdı. Erkekler ile kadınlar arasındaki ileti­
şim için kullanılmasalar da, sadece kadınların bildiği bir dil oluşturur­
lar; zira bu kadınlar “yalnız hayatlarının boş zamanlarında onu icat et­
miş ve bir eğlence ya da lezbiyen bağlılıklar için bir şifre olarak kullan­
mışlardır.”8 Bizim renklerle yaptığımızı onlar bitkiler, meyveler vb. ile
yaparak kendilerini eğlendirmiş ve böylece, Lady M ary’nin aşılama uy­
gulamasıyla birlikte memleketine götürdüğü bir dil yaratmışlardır. Bu
dil, imgelemin çiçekler ile fikirler ya da duygular arasında kurabilece­
ği ilişkiler temeli üzerine değil; Elizabeth dönemindeki gibi, nesnelerin

4 - Montagu 1965: 388-9.

5- De La M ottraye 1723-32: i. 254, ii. 72.
6- Dumont 1694: 268.
7- Hammer 1809: 348.
Hammer 1809: 549.

331
Çiçeklerin Kültürü

adlarıyla kafiye oluşturan sözcüklerin seçilmesi ve sonra da bunların

uygun dizeler oluşturacak şekilde kullanılmasıyla inşa edilmiştir:

Tel- bu gece gel

Ekmek- isterim elini öpmek’

Böylesi dizelere başka birkaç örnek:

Tel- sevgilim bu gece gel

Tuz- ettin beni meyus, gece ve gündüz
Saç- istersen al beni kaç
Fare- kocan mı evde?

Özgül olarak çiçeklere ait bir dili açıklamaya girişen kitaplar. Na­
poléon Savaşları’nın bitmesinin hemen ardından, botanikteki yeni ke­
şiflere ilginin yüksek olduğu, Avrupa’ya Doğu’dan birçok egzotik tü­
rün geldiği ve başta “la mode” ve “nouveautés” alanında olmak üzere
kentsel perakende pazarının hızla büyüdüğü bir zamanda Paris’te orta­
ya çıktı. Bunların arka planında Fransa’da çiçek kültürünün gelişmesi
yatmaktaydı. Bu kitapların edebi habercileri, mütevazı menekşe gibi
klişe semboller kullanan Guirlande de Julie’nin [Julie’nin Tacı] (1634)
geleneksel çiçek şiirleriydi. Pastoral geleneğin kalıntılarında gömülü
pek çok şey bulunmasına karşın, XVIII. yüzyıl, Malherbe’nin eserle­
rinde olduğu gibi, yeni tip çiçek imgeleri geliştirmişti. Yüzyılın ortala­
rında, Thompson’un Seasons’ı [Mevsimler] gibi eserlerde ya da kırsal
doğaya ve duygusal botaniğe bağlılığıyla Rousseau ’nun Julie ou la
nouvelle Héloïse [Julie ya da Yeni Heloise] (1760) adlı düzyazısında,
çiçekler “keşfedilmeye” başlandı.9 Cowley ve Rapin’in “çiçek şiirle-
ri”ne yapılan göndermelere daha sık rastlarız.
Türe katkı yapan diğer şeyler Linnaeus ve Jussieu’nunkiler gibi bo­
tanik incelemeleri ve Sautel Babanınkiler gibi alegorik “oyunlar”dır.
Bunları tümüne ve daha başkalarına, Paris’teki Lycée Impérial’de öğ­
retmenlik yapan E. Constant Dubos’nun Les Fleurs, idylles, morales,
suivies de poésies diverses (1808) adlı kitabında gönderme yapılmak­
tadır. Bu kitap, gül goncasından immortelle't [ölmezotu] uzanan çeşit­
li çiçekler üzerine on beş şiirden (idylles) oluşmaktadır; ayrıca her bir
şiire dair, diğer şairlere yapılan referansların yanı sıra bahçecilikle ilgi-

* Bu cüm leler de Türkçe yazılm ıştır, (ç.n.)

9. Knight 1986: 13 vd.

332
 F ransa'da Çiçeklerin Gizli Dili

li ve tarihsel bilgiler veren bir de not bulunmaktadır. Petite marguerite

ya da pâquerette [papatya] ile oynanan “saf çocukluk oyunu” gibi ha­
lihazırdaki kullanımlara ilişkin açıklamalara da yer verilmektedir. Bu­
nunla birlikte kitapta, “ölmezotu dostluk çiçeğidir” ve “gül Aşk Ana-
sfnın kutsal çiçeğidir” gibi deyimler bir yana, birkaç yıl sonra Çiçek­
lerin Dili’nde karşımıza çıkan, az rastlanır tipte oldukça spesifik ve ya­
pılı sembolik ilişkiler mevcuttur.10
Ortaya çıktığı dönemde yaşamış kişiler genellikle, ilk kez 1819 yılın­
da Paris’te Audot tarafından yayımlanan bir kitapta olduğu gibi, Çiçek­
lerin Dili’ni Charlotte de Latour’a atfediyorlardı.11 1811 yılında, kendi­
sini askeriyeden emekli biri olarak tanıtan B. Delachênaye, S. M.
l’Impératrice-Reine’e bir kitap ithaf etti; l’Impératrice-Reine’in Paris’in
dışındaki Malmaison’daki muhteşem bahçeye olan ilgisi göz önüne alın­
dığında çok uygun bir davranıştı bu. Kitabın adı Abécédaire de flore, ou
langage des fleurs... idi ve daha sonra ortaya çıkacak şey için bir örüntü
oluşturdu. Aşağı yukarı aynı tarihlerde Mme de Genlis’in La Botanique
historique et littéraire (Maradan, 1810) ve Mme Victoire M(augirard)’in
Les Fleurs, rêve allégorique (Buisson, 1811) adlı kitapları ortaya çıktı.
Mme de Genlis üretken bir yazardı ve bazı kitapları İngilizce’ye çevril­
mişti. Adını zikrettiğimiz ilginç kitabın ortaya çıkmakta olan “dil”e pek
az katkısı vardır; ama birçok ülkede belli çiçeklerle ilişkilendirilen kul­
lanımları etraflıca tartışmaktadır. Paris’te 1816 yılında yayımlanan yaza­
rı belli olmayan bir kitap, çiçekler ve anlamlarıyla daha yakından ilgili
bir tarih sunmaktadır. Otuz bir sayfadan oluşan bu risalenin başlığı, za­
ten sembolizm ile botaniğin bir birleşimi olan içeriğine dair her şeyi an­
latmaktadır: Les Emblèmes des fleurs: pièce de vers, suivie d ’un tablea­
u emblématique des fleurs, et traité succinct de botanique, auquel sont
joints deux tableaux contenant l’exposition du système de Linné et la
méthode naturelle de Jussieu.' Kitapta giriş niteliğinde hiçbir açıklama
bulunmamaktadır; tek istisna, birinin adı “les Emblèmes de fleurs” [Çi­
çeklerin Simgeleri] diğerininse “Hommage à la rose” [Güle Saygı] olan
iki şiirdir (İkincisi birinci şiirde gülün ihmal edilmesi yüzünden dilenen
bir özür niteliğindedir). Açılış şiiri çiçeklerin özgül anlamına değinir:

10. Dubos 1808: 72, 102. 74.

1 '• Bkz. Seaıon 1985a: 74. A ynca M ollevaut (1818) ve yayım cı Janet'in O racle de flo re
0 8 1 7 ) eserlerine dikkat çekiyor. British Library katalogunda 1819 tarihi altında bulunan bir
başka kitap. Le Langage des fleu rs, ou les sélants de l'O rient. O uvrage orné de douze bouqu-
eJ s , Paris. 1819. olarak verilmektedir.
Çiçek sem bolleri: Dizelerden bir parça, peşi sıra çiçeklerin sem bolik tabloları ve bitkiden
yoksun nitelik, yanı başındaysa L inne’nin düzenini ve Jussieu'niin doğal metodunu
sergileyen iki tablo.

333
Ç içeklerin Kültürü

Parlayan alevlerini tasvir etmek için

Utangaç âşık bu kıymetli sanatı yarattı.
Ruhun sırlarını
Mahirane örtülerin altında saklayan sanatı.

Burada, 1819’dan itibaren yaygın bir kabul görmüş ve kökenleri

Doğu’da olan “evrensel” bir çiçek dilinden hiç bahsedilmiyor. Aslında
yazar “yeni simgelere dikkat çekeceğini” iddia etmektedir. Tüm şiir
boyunca birtakım sözcüklerin üzerindeki numaralar, şiirden hemen
sonra yer alan Tableau embélematique de fleu rs'e [Çiçek Simgeleri
Tablosu] gönderme yapmaktadır. Tabloda toplam yüz kırk iki öğe
mevcuttur ve bunların ilk üçü şunlardır:

1 Pelin Acı
2 Akasya Tasa
3 Kurtboğan Vicdan azabı

Bu liste, iki yıl sonra C. L. Mollevaut’nun şiir derlemesi olan Les

Fleurs: poème en quatre chants'\a (Paris, 1818) yer alan listenin tıpa­
tıp aynısıdır; burada da yine her biri numaralı yüz kırk bir öğe bulun­
maktadır. Aslında Mollevaut da Linnaeus’un sınıflandırmasını sun­
maktadır;12 zira, öğrenme hevesi eğlenceyle uyandırılmalıydı.Utangaç
genç kızlar için çiçeklerin nasıl “le courrier charmant” [gönül çekici
haberci] olabileceğine dair çok benzer açıklamalar yapmaktadır. Ama
buna ek olarak, özgül bir biçimde “langage des fleurs” ve onun Doğu­
lu kökenine gönderme yapmaktadır:

Çiçeklerinin dilini bilin.

Onu Doğu’da öğrenin.
Aşkın onu hoş amaçlar için kullandığı yerde.13

Bu temaların her ikisi de yüzyıl ilerledikçe daha ince bir gelişme

gösterecekti.
Yazarının adı belirtilmemiş daha önceki kitabı kim kaleme almıştı
acaba? Bunun cevabı çok daha geniş kapsamlı bir kitapta veriliyor;
“gözden geçirilmiş ve genişletilmiş” ikinci bir baskı olduğunu iddia
eden bu kitabın yazarı, “birkaç edebi dem eğin” üyesi olan Ch. Jos.
ChXXX1 (Chambet) idi ve kitap 1825 yılında Lyons’da şu başlıkla ba­
sılmıştı: Emblèmes des fleurs ou parterre défloré, contenant le symbo­

12. M ollevaut 1818: 136.

13. M ollevaut 1818: 87.

334
 F ransa'da Çiçeklerin Gizli D ili

le et le langage des fleurs, leur histoire et origine mythologique, ainsi

que les plus joils vers qu elles ont inspirés à nos meilleurs poètes...'4M.
C ham bet, Charlotte de Latour hususunda kendi önceliğini gayet net ifa­
de etmektedir:

Derlemesinin ilk baskısının 1816’da çıktığını okurlara bildirmek zorunda

olduğumuzu düşünmekteyiz ve aynı konu hakkında Mme Latour’un ya­
yımladığı kitap sadece iki üç yıl [aslında altı yıl] mevcut kalmıştır. Dolayı­
sıyla, onun çalışması kayda değer bir yeteneğin ürünü olsa da, bizim ona
göre önceliğimiz vardır; iyi niyetli taklitçimizin meziyetlerini hiçbir şekil­
de küçümsemek istemeksizin, basım tarihi konusunda iddialıyız.15

Sembolik çağrışımlar listesi söz konusu olduğunda durum resmen

böyleyken, M. Chambet şimdi tamamen farklı bir kitap yazmıştı ve ki­
tap baştan sona Mme de Latour’un eserinin etkisi altındaydı. Örneğin,
ikinci baskı “destiné aux Dames”di [hanımları hedefleyen] ve Doğulu
köken anlayışı kitaba eklenmişti. “D oğu’da, tutsak güzellik maharetli
Selam’dan yardım diler.”16De Latour’da olduğu gibi, çiçeklerin anlamı
bir iki paragrafta tartışılmaktadır ve bu paragraflar sözü edilen anlamı,
gerek mitolojiye başvurarak gerek genel temayı destekleyen şiirleri
(Bu şiirler çoğunlukla E. C. Dubos’dandır) alıntılayarak yeniden doğ­
rulama yönünde bazı açıklamalar sunmaktadır. Öte yandan, listenin bi­
çimi temelde aynı kalmakla birlikte, anlamlar birçok durumda köklü
bir değişikliğe uğramaktadır: Listenin en başındaki pelin “acı” {amer­
tume) anlamına gelmeye devam ediyor ama akasya şimdi “tasa” değil,
“Amerikan vahşileri”ne {les sauvages de l’Amérique) atfedilen “plato­
nik aşk” anlamını veriyor; akantus (“çözülemez düğümler”, Roma’dan)
ve badem (“ihmalkârlık”, Yunanistan’dan) gibi diğer maddeler ise ar­
tık klasik mitolojiden türetiliyorlar.
Bu edebi türün tartışmalı başlangıcına ilişkin epey bilgi vermiş bu­
lunuyorum. Şimdi, bu geleneği başlattığı genel olarak kabul edilen ese­
rin içeriğine bakmak istiyorum. Ama ondan önce, bu Charlotte de La­
tour kimdi? Aristokrat soyadı takma bir isimdir: Onun adı aslında Mme

•4. Knighı (1986: 286) ‘G .’ M adam e'm 1816 yılında çıkan şu kitabını veriyor: Le Bouquet
du sentiment ou A llégorie des plantes et des couleurs', bu kitap Bibliographie de la F ran­
ce daki (1810-56) listede de m evcuttur. Bibliothèque nationale, L es Bouquets du sentim ent,
f'" n‘anuel de fa m ille p o u r tes fêtes... kitabını yazar C. J. Ch. (Cham bet) adı altında veriyor,
"• baskı, Paris, 1825. G. için hiçbir giriş olm adığı görülüyor. [Çiçek sem bolleri ya da bitki tur­
alan, çiçeklerin dilini ve sim gesini taşıyan, tarihini ve m itolojik kökenini, en iyi şairlerim i-
ilham vermiş güzel dizelerin yanında.)
15-Cham bet 1825: 10.
16- Chambet 1825: 7.

335
Çiçeklerin Kültürü

Louise Cortambert’dir.17
Mme Charlotte de Latour’un Langage des fleurs eseri ay ay mev­
simleri ele almakta, çiçeklerin adlarım ve yazarın keşfetmiş olduğu
“anlamlar”ı, seçilmiş anekdotlarla birlikte vermektedir. Kitabın sonun­
da, Dictionnaire du langage des fleurs avec l'origine de leurs signifi­
cations pour éecrire un billet ou composer un sélam" biçiminde, insan­
ların çiçekleri kullanarak iletmek isteyecekleri anlamların formel bir
listesi bulunmaktadır. Bahsettiğimiz şey şiirde ya da hayatın kendisin­
deki kullanımlardan türetilmiş bir anlamlar listesinden ziyade, çok da­
ha spesifik bir dildir, başka bir deyişle, kısmen gizli bu anlamları kul­
lanarak ya da bu anlamlan içeren çiçeklerden oluşan bir buket sunarak
bir mektup yazma yönteminden bahsetmekteyiz. Her bir sununun anla­
mı her iki yönde de tercüme edilmek zorundaydı; bu yüzden ikinci bir
liste vardır ve başlığı şudur: Dictionnaire des plants avec leurs
emblèmes pour traduire un billet ou un sélam." Bu liste, bitkinin ya da
çiçeğin hem adını hem anlamını, yine bir sözcüğe indirgeyerek ver­
mektedir: Örneğin, pelin için “yokluk”, akasya için “platonik aşk", kır­
mızı akasya için “zarafet”, akantus için “sanatlar”.18Sélam sözcüğü bu
dönemde, “sembolik düzenlemesi bir şifre oluşturan {Robert'&göre) ve
dolayısıyla da ‘sim gesel’ [emblematic] olan bir buket” anlamında kul­
lanılıyordu. Sözcük bu anlamda ve ayrıca D oğu’dan gelen gizli bilge­
lik üzerine yapılan vurguyla, XIX. yüzyıl başlan Paris üzerine kapsam­
lı yorumlan olan Paul de Kock tarafından kullanılmıştır.
Formelleştirilmiş sembolik anlam atıflan burada, bitmiyor; çünkü
çiçekler aracılığıyla zamanın (örneğin bir randevunun zamanının) nasıl
belirtileceğini gösteren başka listeler de mevcuttur: “Antikçağ dünya­
sında her saate atfedilen nitelikleri gösteren bir tablo” bulunmaktadır
ve bu tabloda birinci saati bir “gül goncaları buketi”, ikinci saati bir “si-
ğilotu buketi” nitelemektedir ve diğer saatler için de benzeri niteleme­
ler kullanılmaktadır. Ayrıca, “dil” başlığı altında yüzüklerin kullanımı­
na ilişkin tuhaf bir açıklama maddesi, bu eserin büyük bir kısmının for-

17. Gerek Dictionnaire de biographie fra n ça ise gerekse La Grande E ncyclopédie'de Louise
Cortam bcrt için bir açıklam a yoktur. XIX. yüzyılın ilk yansı için, yakın akraba üç Cortam-
bert için m addeler bulunm akladır: Eugène (1805-81) ve Louis (1809) kardeşler ve Eugc-
ne’nin oğlu Richard (1836-84): bunlar sayısız coğrafya ve seyahat kitabı üretmiştir. Louise
bu aileye evlenerek girmişti; am a üretken kadınlar bile bu ansiklopedik kaynaklarda erkekler­
den daha az yer buluyorlardı. Yoksa acaba yazdığı kitap yeteri kadar akadem ik bulunmamış
mıydı?
* Anlamlarının kökeniyle birlikte çiçek dili sözlüğü, bir k an yazm ak ya da bir selam bestele­
m ek için.
** Sem bolleriyle birlikte bitki sözlüğü, bir karu ya da selam ’ı çevirm ek için.
18. Latour 1819: 199.

336
 F ransa'da Çiçeklerin Gizli Dili

nıelleştirici, sımflandıncı ve “yaratıcı” niteliğine işaret etmektedir. İs­

ter İngiltere, Yunanistan ve Roma’da, ister Doğu’da böylesi özdeşleş­
tirmelerin gerçek hayattaki statüsü ne olursa olsun, paradoksal bir bi­
çimde hem gizli bir toplumsal etkileşimi gerçekleştirme biçiminde
(özellikle de niyetlerimizi başkalarından, anne babalarımızdan, sevdi­
ğimiz kıza talip olan erkeklerden ya da genel olarak dünyadan gizle­
mek istediğimiz zaman), hem bir “evrensel” sembolik anlam dizisinin
parçası olarak sunulurlar. Kıymetli taşların olduğu gibi yüzüklerin kul­
lanımına da atfedilmiş bir anlam vardır elbette; ama etnografıde hiçbir
şey yüzük takma pratikleri üzerine yapılan yorumdaki gibi karmaşık
değildir: Sık sık yapıldığı gibi yabancı bir ülkeye (bu durumda İngilte­
re) atfedilir; burada bir erkeğin, eğer evlenmek istiyorsa birinci parma­
ğına, nişanlıysa ikinci parmağına, evliyse üçüncü parmağına, bekâr
kalmak istiyorsa dördüncü parmağına bir yüzük takması beklenir.
Charlotte de Latour çiçekleri öncelikle cinsler arasındaki iletişimin
bir aracı olarak görmektedir. “Herkesten ziyade aşkı bilenler için... çi­
çek dilinin birkaç hecesini bir araya getirdik.” Ama başka amaçlara da
hizmet ettiği söylenebilir. “Bu dil, tılsımını dostluğa, minnettarlığa, ev­
lat ve anne sevgisine de verir.”’9
Başka her dilde olduğu gibi bu dilde de anlam lan ayrıntılandırmak
için çiçekler manipüle edilebilir. Dolayısıyla yazar “sözlüğü gözden
geçirirken” kullanılacak birkaç “kural” (règles) belirlemektedir. İlk
olarak, “belli bir düşünce ifade etmesi beklenen çiçek baş yukan tutu­
lur... Ama o anlamın karşıtı aktanlm ak isteniyorsa çiçeği baş aşağı tut­
mak yeterli olur.... Örneğin, dikenleri ve yapraklarıyla bir gül goncası,
“korkuyorum ama umutluyum” anlamına gelir; eğer gonca baş aşağı
tutulursa, “ne kork ne umutlan!” anlamını verir.20 İkinci olarak, çiçeğin
simgelediği şeyde başka biçimlerde değişiklikler yapılabilir: Dikenleri
kopanlmış bir gül, “umutlanmak için bütün sebepler mevcut” anlamı­
na gelirken, yaprakları kopanlm ış bir gül, “korkmak için bütün sebep­
ler mevcut” anlamındadır. Çince’deki yazı karakterlerini andırırcasına,
bir çiçek diğerleriyle birleştirilebilir; vücuttaki konumuna göre anlam­
lı kılınabilir (“Baş üzerinde duran bir kadifeçiçeği [fleur de souci] ba-
Şm belada olması, kalp üzerinde duruyorsa aşk acısı, göğüs üzerindey­
Se can sıkıntısı demektir”); yönlerin kullanılmasıyla bile anlam verile­
bilir (“Çiçeğin sağa yatınlması ben [moi] zamirini, sola yatırılması sen
M zamirini ifade eder”).21
Latour 1819:4.
Çiçeklerin Kültürü

Bu eserin ulaştığı muazzam popülaritenin kanıtı sadece yayımlandı­

ğında kopardığı yaygara değildir; Fransızca versiyonunun 1858 ile
1881 yıllan arasında sekiz baskı yapması ve dokuzuncu baskısı olan
Londra “tercümesi”nin de 1843’te çıkması bir diğer kanıttır; Londra
baskısının çıkmasından iki yıl önce, oyma kartlar üzerine basılan bir
versiyonu da Birmingham’da ortaya çıkmıştı. İlk Almanca tercümesi,
Die Blumensprache, oder Symbolik des Pflanzenreichs adıyla Ber­
lin’de 1820 yılında yayımlandı. Böylesi bir popülerlik, bu ve benzeri
eserlerin yayımlanması için Philadelphia’daki kitabevlerinin New
York’takilerle, Edinburgh’dakilerin Londra’dakilerle rekabet ettiği an­
lamına geliyordu. 1884 yılında çocuk kitaplarının ünlü yaratıcısı Kate
Greenaway tarafından yapılan illüstrasyonları içeren bir baskı Lon­
dra’da yayımlandı.22
Kitabın sadece yeni baskılan değil, bu baskıların yayımlanması da
uluslararası bir statü kazandı; 1890’da Almanya’da İngiliz pazan için
bir baskı yapıldı. Bu arada başka yazarlar Charlotte de Latour’un der­
lemesini, illüstrasyonlar eklemenin yanı sıra Fransızca’dan, İngiliz­
ce’den ve klasik şiirlerden yaptıklan uygun alıntılarla da değişik yayı­
nevleri için uyarlama konusunda istekliydiler.
XIX. yüzyıl boyunca Çiçeklerin Dili üzerine yayımlanan kitapların
popülaritesi giderek arttı. Var olan kitapların yeni baskılarının yapılma­
sı bir yana, yazarlar devamlı olarak yeni kitaplar üretme peşindeydiler.
Bu girişimlerin bazılarını hiç kuşkusuz yayınevleri başlatıyordu ve ye­
ni bir çalışma kendinden önceki eserlerin bir eleştirisine girişmek zo­
runluluğu hissediyor ya da en azından daha önce yapılan bir şeyi neden
yeniden yaptığının bir haklılaştırmasmı sunuyordu. Ama daha güçlü
gerekçeleri olan başka bazı yazarlar da vardı; bunların bazıları mevcut
literatüre daha bilimsel (botanikle ilgili) ya da hatta pratik (bahçecilik­
le ilgili) öğeler katmak isteğindeyken, bazıları da daha ahlâki, daha az
dünyevi bir yorum yapma çabasındaydılar. Bu ikinci grup içinde, çi­
çeklerin anlamının insandan, özellikle de mitolojinin pagan insanından

22. L alour’un bu çalışm asının en dikkate değer ardıllarından biri, orijinal eserden sadece iki.
Alm anca terciimesindense bir yıl sonra 1821 ’de B erlin’de anonim olarak basılan bir kitaptı-
Bu kitap daha özel bir şekilde, Selam, oder die Sprache von Blunıen başlığı altında Doğu un­
suruna hitap etm ektedir. J. D. Sym anski tarafından yazılm ış olan eser, türün tarihini izlemek
am acıyla Alman bilimsel çalışm a alanındaki bütün noktalan (dipnotlar, referanslar vc başka
her şeyle birlikte) verm esi açısından gelenekteki diğer çalışm alardan çok farklıdır. "D ie 8a-
um e” üzerine olan bölüm ü, “Die Blum cn” hakkındaki bölüm takip eder; üçüncü bölümün
başlığı ise “ Die Blum ensprache"dir. Yazar burada sâlam 'dan (bu anlam da İngilizce’ye hiç
girm em iş olan bir kavram ) bahsettiği gibi, gizli bir ileıişim aracına ihtiyaç duyan köle ve ha­
nım sultan efsanesine de değinir ve kodun Doğulu kökenlerini vurgular.

338
 F ransa'da Çiçeklerin Gizli Dili

değil T an n ’dan geldiğini düşünen Hıristiyanlık savunucuları vardı; ge­

rekçelerinin bir kısmı sadece çiçeklerin ibadet amaçlı kullanılmaların­
da değil, Hıristiyan kökenli birçok “popüler” ismin şifa verici ve başka
özellikleri olan bitkilere verilmesinde yatıyordu; bu isimlere dair Abbé
Magnat, bazılarını onaylayan bazılarını ise onaylamayan uzun bir liste
( 1855) vermektedir.
Öte yandan, Sélam ’m ödünç alındığı farz edilen Doğu, Filistin de­
ğil Türkiye [Osmanlı İmparatorluğuJ, Hıristiyan Doğu değil Müslüman
Doğu’ydu. En başından itibaren, ilettiği mesajlar açık değil, gizliydi.
Bu nedenle, gelişen geleneğin bir diğer veçhesi de oryantalizmde, ba­
tini bilgi [okültizm], kriptografıde ve bunlarla ilişkili çeşitli çalışma
alanlarında yatmaktadır (ki bu alanlar da, selamografi ve hierobotanik
gibi çok daha uzmanlaşmış başka alanları ortaya çıkarmıştır). Daha
1817 yılında, yazan belli olmayan bir kitap Oracle de flore adıyla ya­
yımlandı ve pagan bir Doğulu köken olduğu anlayışı, geleneğin ilk aşa­
masında derin bir biçimde gömülüydü. Ama XIX. yüzyıl ilerledikçe,
bu değişik kollar kendi varyantlanm üretme eğilimine girdiler.
Latour’un İngilizce tercümesinin ne kadar süre sonra çıktığı çok net
değildir. Shoberl tarafından tercüme edilen bir versiyon 1827 yılında
yayımlandı; bir diğeri, The Language o f Flowers adıyla Saunders ve
Otley tarafından 1834'te basıldı ve orijinalinin bir yorum-tercümesi
olarak değerlendirildi. Kitabın önsözünde şöyle deniyor: “Bu eser
Fransızca’sını temel almaktadır... Ama eklediğimiz değişikliklerden
dolayı bir tercüme olduğunu söyleyemeyiz.” Muhtemelen aynı yıl için­
de eserin benzer bir başlıkla (The Language o f Flowers, or Alphabet o f
Floral Emblems, Edinburgh ve New York) A B D ’de ikinci baskısı ya­
pıldı; basım tarihi 1834 olarak kayda geçmiş olmakla birlikte, Library
of Congress’deki bir kayıt bu tarihin 1827 olabileceğini düşündürmek­
tedir.
Gelenek Mme Leneveux tarafından ayrıntılandırıidı; Leneveux gra­
meri geliştirmekte, çeşitli listelere eklemeler yapmakta, botanikle iliş­
kili birtakım bilgiler vermektedir; ama hepsinden önemlisi, İngiliz­
ce'de “çiçeklerin dilini yakalamış olan” şiirleri ve süslemeleri esere da­
hil etmektedir. Zira, “Şark’ın hoşgörüsüz haremlerinde doğmuş olan bu
roahirane sanat, Paris ve Londra’nın şen odalarında mükemmelliğe
ulaşmıştır.”25 Albert Jacquem art’m çalışması Leneveux’nun çalışması­
nın ilginç bir devamını oluşturuyordu. Bu yazar bilimsel bir kitapla ya­
yım hayatına başlamış, daha sonra da ikinci çalışmasında “langage de
‘p . Leneveux 1837: vi. L es fle u rs em blém atiques'i R oret’in E ncyclopédie' sinde 1827 yılın­
da yayımlamıştı.

339
Çiçeklerin KiUtürü

fleurs”un botaniğe özgü bir analizini yapmaya çalışmıştır. Bu türle il­

gilenen pek çok kişi gibi üretken bir yazar olan Jacquemart, porselenin,
seramiğin ve mobilyanın tarihleri de dahil olmak üzere, hepsi İngiliz­
ce’ye çevrilmiş pek çok kitap yazmıştı. 1840 yılında Paris’te yayımla­
nan Flore des dames: botanique à l’usage des dames et des jeunes per­
sonnes adlı kitabı, Paris’i terk edip kırsal alanda yaşamak zorunda ka­
lan bir arkadaşla yapılan yürüyüşler biçiminde, botanik eğitimi sağla­
mayı hedefleyen ciddi bir girişimdi. Bir yıl sonra bu cildi bir başkası
takip etti; Çiçeklerin Dili dünyasına girmek isteyen aynı soylu hanıme­
fendiye ithaf edilmiş olan kitap, “tamamen gözden geçirilmiş ve büyük
ölçüde genişletilmiş” yeni bir baskı olma iddiasındaydı; çiçeklere özgü
bir gramer ve sélam' m oluşumu üzerine bir deneme eklenmişti. Çiçek­
lerin Dili çalışmalarına oldukça yeni bir dilbilimsel analiz boyutu kat­
kısı yapıyordu. Yazar, “ Mme Charlotte de Latoıır takm a adını taşıyan
sayfalan” gereğinden fazla edebi olmakla eleştirmektedir. Mme Lene-
veux’nun kitabının ise, “çiçekleri düşünce işaretleri olarak kullanması
daha kolay hale getiren bazı kurallarla” boşluğu doldurmaya çalıştığı­
nı düşünmektedir; ama yine de bu kitap da gereğinden fazla vecizdir.
Aynca:

yazar şu vahim hatayı işlemiştir: Elinde dünya kadar yaşlı bir dilin öğele­
rinin olduğunu, onu tamamlamak için sadece bir gramer gerektiğini, öte
yandan bu dilde her bir göstergenin değişmez bir değeri olduğunu anlama­
mıştır. (s.5)

Leneveux’nun anlatısı “tarlaların alfabesinin” en yüce özelliğini,

yani sadeliğini yıkmaktadır. Bu yüzden Jacquemart, bilimsellik iddi­
asındaki dalıa Önceki incelemesini tamamen bir yana bırakır ve iki se­
lefinin eserlerini, başta “gramer” açısından olmak üzere, içerecek ve
aynntılandıracak bir çalışmaya girişir. “Çiçeklerin dilinin temel ilkele­
ri” ve “çiçek sembollerini farklı biçimlerde kullanma yollan” üzerine
yazılan kısımları, “conversation florale”ın [çiçek dilini konuşma] nasıl
olacağım öğreten, “isim”, “sıfat”, “fiil”, “zamir” gibi gramere özgü
sözcük kategorileri başlığını taşıyan paragraflar izler. Bunlan “yaşlı bir
adam”la konuşma biçiminde örnekler ve konunun dilbilimsel yönünü
diğerlerine nazaran çok daha sistemli bir şekilde geliştiren bir tarzda,
daha önceki temaları ayrıntılandınr. Bu, dilbilimsel kavranılan bu öte­
ki “dil”e uygulamaya yönelik olağanüstü bir çabadır.
Gramere dair ilgileri bir yana, Jacquemart bahçeciliğe ilişkin yo-
rum lanna profesyonel bir öğe de sokmaktadır ve bunun oldukça ender
bir durum olduğunu belirtmek gerek. Çiçeklerin gerçek hayatta nasıl

340
 F ransa'da Çiçeklerin Gizli Dili

jcullanılacağı üzerine bazı somut bilgiler vermektedir: İlk görüşme için

couronne blanche [beyaz taç], ilk muhabbet için (la rose blanche [be­
yaz gül]); koca seçmeye yardım eden buketler; sadece evlilik tacı için
(buket olarak değil), bakireye özgü anlamıyla fleu r d ’oranger [portakal
çiçeği]; düğün ziyafetinde, “bütün kadınların başlan çiçeklerle süsle­
nir”; annelerin azizin günü için (yabani) çiçeklerden oluşan çocuk bu­
ketleri; cenazelerde, (genellikle “her dem taze çiçekler”le yapılan) çe-
lenkler; Miraç öncesi yakanş [rogation] günleri ve Katolik yortusunda
(Fête-Dieu), akdikenlerin (aubépine) de yer aldığı çiçek sergileri. Çi­
çeklerin D ili’ne ilişkin bu değinmelerde gündelik kullanımın herhangi
bir oynaması sık rastlanan bir durum değildir. Am a burada, tedaviyle
ilgili kullanımların yanı sıra yemek pişirmeyle ilgili bir dizi kullanıma
rastlıyoruz. XVII. yüzyıl sonlarında Fransa’ya Peru’dan ithal edilen ca­
pucine (Tropaeolum) salatalarda (devedikeni yapraklarının kullanıldığı
gibi), çorbalarda ve hatta purée olarak kullanılmaktadır; karahindiba
(pissenlit) yaprakları hem salatalarda hem fal açmada kullanılır. Japon­
ya’da kiraz çiçeği, düğünlerde konuklara sunulan bir içecek olarak
demlenir ve yeni çiftin mutluluğunu sembolize eder.
Latour tarafından tesis edilen gelenek, Fertiault (1847), Zaccone
(1853), Francal (1860), Mme Anaïs de Neuville (1866), Mlle Clarisse
JuranviLle (1867), Poisle-Desgranges (1868) ve Mme Emma Fau-
con’un (1869) eserlerinde devam ettirildi. Bunların arasında en ilginç
olanı, kendisini “kurucu hoca, eğitimle ilgili pek çok kitabın yazan”
olarak tanımlayan Juranville’in yazdığıdır. Eğitim alanında yazdığı ki­
taplarda gayet başarılı olmuştu; Le Premier Livre des petites filles adh
kitabı 1886 ile 1919 yıllan arasında yetmiş üç baskı yapmıştır. Juran-
ville, özellikle 1882 yılında zorunlu eğitimin gelişiyle ve bunun sonu­
cu olarak da eğitsel kitaplann sürümünün artmasıyla birlikte, XIX. yüz­
yılın ikinci yansında Fransa’da okuma ve yazmanın yaygınlaşmasını
destekleyen ve bundan da fayda gören yazarlardandı. Özel odalardan
ziyade ergenlik çağındaki kızları hedefleyen yazann beyan ettiği niyet­
leri bu rolle tutarlıydı ve dolayısıyla de Latour’unkilerden farklıydı. Bu
nedenle, “les fleu rs en moralistes"i [ahlâkçıların çiçekleri] dönüştür­
mek ve böylece de “beyaz gonca, aşk değil yürek bilir” gibi gönderme­
leri ortadan kaldırmak ya da değiştirmek istiyordu.
Seri halde renkli baskı yapmaya olanak sağlayan yeni teknikler gör­
Se! çiçek tasvirlerini oldukça farklı bir biçimde kullanmayı mümkün
kıldı. Baskıların renklendirilmesinden ya da tahta oyma baskıdan fark-
1' olarak bu renkli baskı tekniği, Alois Senefelder’in 1820’lerde renkli
^ b a sk ıy ı icadıyla başladı; Avrupa'nın dört bir yanına yayılmanın ya­

341
Çiçeklerin Kültürü

nı sıra 1840’ta Boston’a da ulaştı. Paris kısa süre zarfında önemli bir
merkez haline geldi. Mme Emmeline Raymond’un L'Espirit des fleurs,
symbolisme, science (Paris, 1884) adlı eseri, kendinden önceki gelene­
ğe sırtını dönerek metinde zikredilen her çiçeğin görselini sunan, güzel
illüstrasyonlar içeren bir kitaptır. Yazar şöyle der: “Günümüzün kuşa­
ğı, bir zamanlar çiçeklerin diline adanmış ve her bir çiçeğin temsil et­
tiği sembolün tercümesini veren pek çok kitap olduğunun belki de far­
kında değildir.” Ama mevcut çağın sembolizm ve şiir için daha az vak­
ti vardır, dolayısıyla da bu alanda yeni bir eserin sembolizme pek faz­
la katkı yapması gerekmemektedir; zaten sembolizm “aynı anda hem
çok yüzeysel hem yeterince saf olmamakla ayıplanabilir; genç bir kızın
hayal gücünü sıkıntıya sokacak her şeyi yok etmek ve botanik bilimini
zarif ve latif bir görünüş içinde popülerleştirmek için çaba sarf etmek
gerekir.”2J Bu amaç için, yeni teknolojinin mümkün kıldığı güzel renk­
li reprodüksiyonlar elzemdi. Bilim bir genç kızın ahlâkı için sembo­
lizmden daha iyiydi ve vakit geçirmek için daha güvenilir ve ahlâki bir
yol sunmaktaydı.
Raymond’un katkısı, ondan önce Mme Leneveux’nun kullanmış ol­
duğu bir biçim olan “congrès de fleurs”, yani konuşan çiçeklerin oluş­
turduğu bir birlik biçimini almaktadır. Geleneksel kitaptan geriye kalan
tek kalıntı, birkaç yeni anlamın yanı sıra illüstrasyonu olan bütün bitki­
leri de içeren “bitkilerin alfabetik tablosu ve eşanlam laradır.“

D insel G elenek

Dolayısıyla Çiçeklerin Dili, “destiné aux Dames” bir oyundan çok

daha fazlasını ifade eder duruma geldi; en azından küçük bir ölçekte,
gerek ahlâk gerek botanik açısından onların eğitilmesinin bir aracı da
oldu. Birtakım XIX. yüzyıl Fransız yazarlarının eserlerinde ahlâka
özellikle dinsel bir vurgu yapılıyordu. Daha genel bir ölçekte ise çiçek­
ler dinsel sembolizmde (sadece ibadette değil, ikonografi ve eğitimde
de) uzun bir zamandan beri önemli bir rol oynamışlardı.
Aziz Francis’in “Çiçekler”i elbette öğretisinin “çiçeği”ne (özüne)
gönderme yapıyordu; ama çiçeklerin Hıristiyanlık’ta eğitim için özgül
kullanımı da çok sık rastlanan bir durumdu. XIX. yüzyıldan bir örnek,
Flore mystique de Saint François de Sales ou la vie chrétienne sous
l’emblème des plantes (Paris, 1874) adlı eserdir; azizin yazılarından bir
24. Raym ond 1884: 2.
25. R aym ond’un eserini Riols (1896) ve D ugaston’unkiler (Dujarric) (1920) izlemiştir.

342
 F ransa'da Çiçeklerin Gizli Dili

dizi alıntı içeren kitap, çiçekleri betimleme yoluyla zikretmektedir. Bu­

nunla birlikte, diğer çalışmalar Çiçeklerin Dili’nden daha fazla fayda­
lanmışlardır. Başpapaz Casimir M agnat’m 1855 yılında yayımladığı
Traité du langage symbolique, emblématique et religieux des fleur, ya­
zarına ve başlığına rağmen konunun dinsel tarafı üzerine pek az şey
söylemektedir. Ayrıntılı bir çalışmanın ürünü olan eser ana akıma ve
hatta “bilimsel gelenekler”e daha fazla şey borçludur. Kitap, bilimsel
olanı (ki yazarı “eski botanik profesörü” olarak tanımlanmaktadır),
kendisi de bir botanik profesörü olan Jacquemart’dan alınan Çiçeklerin
D iii’nin kapsamlı değerlendirmesiyle birleştirmektedir. Selam '\axm
oluşumunun ve Çiçeklerin D ili’nin gramerinin standart açıklamasına
ek olarak. Magnat çiçeklerin dünya çapındaki kullanımına bakmakta­
dır: sadece tarihsel (“mitolojik”) bir bakışla yetinmeyen yazar diğer
medeniyetlerdeki çiçek kullanımlarını da araştırmasına dahil etmekte
ve Kuzey Avrupa’nın bu konuda özellikle geri olduğu sonucuna var­
maktadır. Çiçeklerin Dili’nin evrenselliğini vurgulayan standart refe­
ranslara rağmen, “Galyalılar ve Kuzey’in eski halkları çiçek kültürüy­
le hiç ilgili değillerdi” saptamasını yapmaktadır.“ Ortaçağ boyunca çi­
çek kültürü “neredeyse tamamen terk edilmişti”; bir daha ancak Avru­
pa ticaret sayesinde Doğu’yla ilişkiye girmek durumunda kaldığında
ele alındı. Çiçeklerin D ili’ne ilişkin edebi bağlamda Doğu’nun yaptığı
geniş katkılar genellikle romantik, hatta barbarca ve ilkel olarak görül­
se de, bu nokta bu çalışmanın ana temalarından birine temas etmekte­
dir.
En sonunda ise diğer kaynaklarda olduğu gibi bir dizi kapsamlı lis­
te ve Çiçeklerin D ili’nin gramerinin, yani isim, sıfat ve fiillerin kulla­
nımlarının tam bir açıklamasını buluyoruz. Bu gramer doğrudan Jac­
quemart’dan alınmış; ama birkaç ek ve farklı örnek eklenmiştir. Düz­
yazı “tercüme”sinde çiçek “anlamlar”ım göstermek için, buradaki ör­
nekler gerçekten de her açıdan aşırı aynntılandırılmıştır; bu tercüme et­
kinliğinin başpapazın gerek pedagojik gerek dinsel rollerinden bir şe­
kilde çıkarılmış olduğu düşünülebilirdi. Aşağıda, çiçek adları şifresi
hacılığıyla yapılan böyle bir tercüme örneği bulunmaktadır:

La Pensée du Cyprès nous donne de l’If, mais la Pensée de notre Asphodèle

Blanc et de l ’Armoise promise à notre Menthe Sauvage que nous avons cul­
tivée dans la Luzerne, doit nous donner du Peuplier Noir pour ne plus com­
mettre d’Aconit envers la Gyroselle et avancer avec beaucoup de Gouet ou
Arum Commun dans le sentier de la Lobélie Cardinale et de l’Ananas.

26. Magnai 1855: 9.

343
Ç içeklerin Kültürü

Tercüme: Ölüm düşüncesi bizi üzer, ama gelecekte yeniden dirileceğimiz

ve bu hayatta erdemli olanlara vaat edilen mutluluk düşüncesi bizi Tan-
n ’rnn önünde daha fazla günah işlememeye, erdem ve mükemmellik yo­
lunda coşkuyla yürümeye devam etmeye teşvik etmelidir.

Çiçeklerin Dili’ndeki gelişmelere dair, hem bir botanik profesörü

hem bir kilise başpapazı olan yazarın bu katkısından daha abartılı bir
örnek zor bulunur. Ama Çiçeklerin Dili’nin Hıristiyan yorumu doruk
noktasına, 1867 yılında yayımlanan, yazan belirtilmese de muhtemelen
Başpapaz F. Nöel olan iki ciltlik eserle ulaşmıştır. Eserin başlığı içeri­
ğini ortaya sermektedir: La Véritable Langage des fleurs, interprété en
l’honneur de la plus grande dame de TUnivers, par l'un de ses plus
dévoués admirateurs, ouvrage form ant une série de bouquets, couron­
nes et guirlandes symboliques, suivi de 1'Ecrin de Marie. Yazar, ciddi­
yetten yoksunluk ve daha kötü kabahatlerinden dolayı eleştirdiği sivil
geleneği iyi tanımaktadır. Bu geleneği, kendi hedefleri için, oldukça ra­
dikal bir biçimde uyarlamaya çalışmaktadır.
Aynı türün bir başka örneği, Mme Marie XXXX tarafından yazılan,
Voyage autour de mon parterre: petite botanique religieuse et morale
emblème des fleurs (Paris, 1867) adlı, genel akımdan çok farklı bir il­
ham kaynağına sahip olan kitaptır. Yazar, “Çiçeklere dedim ki, Tann
size bana ne söylemenizi istiyorsa onu söyleyin” ifadesiyle işe başla­
maktadır.” Çiçekleri anlamak T an n ’yı anlamaktır. Yazar ilk olarak
aubépine [akdiken] sonra da portakal çiçeğini ele almaktadır; birincisi
“masumiyet sembolü”, Meryem Ana için uygun bir sunu olan İkincisi
ise “bakirelik simgesi”dir. Yazar bu şekilde bir bahçe turu atarak her
bir bitkiye ahlâki bir anlam vermektedir. “İftihar sembolü” olan defne
(laurier) Hıristiyanlık için özellikle değerlidir; çünkü Fransa “Kili-
se’nin en büyük kızıdır”.28 Akasya, başka yerlerde olduğu gibi, “plato­
nik aşkın sembolüdür”; ölmezotu “mezarlık çiçeği, acıların ve pişman­
lıkların sembolüdür”.29 Geleneğin bu tarafında vurgu çiçek sembolleri­
nin dünyevi değil ilahi göndergeleri üzerinedir.

27. Marie XXXX 1867: 32.

28. Marie XXXX 1867: 181.
29. Marie XXXX 1867.

344
 F ransa'da Çiçeklerin Gizli Dili

Bilim sel G elenek

Linnaeus’un “Zaman Çizelgesi” [Horloge] gibi tabloların ve Latin­

ce adların kullanılması, ana gelenek içinde yazılan birçok eserin ayırt
edici özelliğidir, ama botanikle ilgili ve diğer bilimsel öğelere daha faz­
la vurgu yapmaya eğilimli olan kitaplar da dikkati çekmeye değer.
Bu “bilimsel” gelenek, Jaquemart’in daha önceki eserini karakteri-
ze eden eğitsel eğilim, 1845’te Tours’da Le Langage moral des fleurs,
suivi des principales curosités de la Touraine adlı kitabı yayımlayan
bir başka profesörün, J. M essire’in eserinde devam ettirilir. Yazar Pro­
vence gülü gibi çeşitli çiçekleri sayarak işe başlar ve bunlara sadece bir
anlam eklemekle kalmaz, aynı zamanda uygun bir şiir, bir tarihçe ve
hatta nasıl yetiştirileceklerine dair bir bilgi de ekler. Eserin sonunda,
“Horloge des fleurs” ve “Emblèmes de couleurs”u “Plantes annuel-
les”le karıştıran çeşitli listeler yer alır.
Mme la Baronesse de Fresne 1858 yılında. Le Nouveau Langage
des fleurs des dames et des demoiselles, suivi de la botanique à vol
d'oiseau’nun kendi versiyonunu yayımlamadan önce, Bibliothèque des
salons à l’usage des gens du monde dizisi için De l’usage et de la p o ­
litesse başlıklı bir kitap zaten yazmıştı. Kız yeğenlerine ithaf edilmiş
olan kitabı, dar bir çerçevede ve artık gelenekselleşmiş bir tarzda, hem
botanik sınıflandırmayı hem Çiçeklerin Dili’nin kendisini kapsamaya
çalışmaktadır. Bu ikinci kısım, her bir çiçek için değiştirilerek yazılmış
paragraflar içermekte ve bir “Calendrier de flore”un yanı sıra, yirmi
dört saat temelinde hazırlanmış bir “Horloge des fleurs” ile sona er­
mektedir.30
Bir dizi eserin botaniğin bilimsel tarafına vurgu yapması, bu alanın
yüzyıl boyunca yaşadığı genel gelişmeyi temsil etmenin yanı sıra, bu
bilginin yaygın bir biçimde paylaşılması ve gerek resmi gerek gayri
resmi eğitimin bir parçasını oluşturması gerektiği yönündeki hissiyatı
gözler önüne sermektedir. Bu bilimsel külliyatın bazı bölümleri, değer­
lendirilen eserlerin çoğuna, hatta dinsel içerikli bazılarına bile dahil
edilmiştir. Ama bu, batini bilgi üzerine yoğunlaşan, hem Doğu köken­
li evrensel ve gizli bir dil anlayışıyla hem en son öğeyle çelişiyordu.

^ gelenekteki diğer kitaplar şunlardır: Le Parfait Langage des fle u rs (Anon. 1862), Des
lordins (yeni b askı, 1886).

345
Çiçeklerin Kültürü

Batıni Bilgi (O küit) G eleneği

En başından itibaren Çiçeklerin Dili, kökeninin bir Doğu ürünü ol­

duğunu, Türklerin (ya da İranlıların ya da Mısırlıların) selam 'ından
geldiğini iddia etmiştir. Öte yandan, bazı yazarlar (genellikle bir mik­
tar tutarsızlıkla) bu dilin evrensel olduğunu ileri sürdüler; ama yine de
Hıristiyan değil; pagan kökleri olduğuna işaret ettiler. Gerçekten de,
gizli bir iletişim sisteminin doğası onu diğer “saklı” bilgi biçimleriyle
-kehanet, batini bilgi vb - yakınlaştırmışım Bu eğilimin erken bir dö­
nemde Blismon’un çalışmasında vurgulandığını görmekteyiz; Blismon
takma adını kullanan Simon Blocguel, ana gelenek içindeki Nouveau
Manuel allégorique des plantes, des fleurs et des fruits, des couleurs...
(Paris, 1851) adlı kitabı yayımlamıştı. Bu çalışma, çiçeklerle ilgili ol­
mayan birtakım “anlam” tabloları içermektedir; örneğin, meşhur insan­
ların yaşamından alınma bir amblemler tablosu (Abel “m asumiyet”i
simgeliyor), antikçağda yaşamış insanlarla ve pagan tanrılarla ilgili
tablolar; kitabın sonunda ayrıca, elli iki kartlık bir desteyle oynanan bir
“jeu des fleurs” bulunmaktadır. Yedi yıl sonra ise aynı yazar, bu defa
yeni ve daha uygun bir takma isim olan Ana-gramme Blimson adıyla
yeni bir kitap çıkardı ve burada “Selamografi” bilimini tanıttı. Bu yeni
kitabın adı şuydu: Nouvelle sélamographie, langage allégorique,
emblématique ou symbolique des fleurs et des fruits, des animaux et
des couleurs...
Ama bu geleneğin doruk noktasına ulaştığı yer, Sirius de Massilie
adındaki bir yazann çok daha sonra yayımladığı bir eserdir. Yazarın
1891 yılında çıkardığı ilk kitabı, hatırı sayılır bir beceriye sahip olmak­
la birlikte, ana gelenek içinde sayılırdı. Le Nouveau Langage des fleurs
adlı kitapta çiçeklerin anlamlarındaki iki öğeyi vurgulamaktadır: renk
ve koku. En güçlü duygular, en nüfuz edici parfümler ve en parlak
renklerle ifade edilmektedir. Beyaz saflıktır, portakal çiçeği kendileri­
ni aşka adayanların bekâretini simgeler. Kırmızı ateşli aşktır, mavi has­
sas ruhların, menekşe rengi dulların, yeşil umudun rengidir; san ise
hem uzun süreli bir evliliğin hem “boynuzlanma”nın rengidir. Yazar
çeşitli renk tonlarını birleştirerek aynntılı bir “anlamlar” dizisi oluştur­
maktadır; sadece kırmızı için yirmi bir farklı ton mevcuttur ve bunların
arasında “horozibiği kırmızısı” (“çoktandır devam eden arzu”), “ parlak
kırmızı” (“yüce arzu”) ve “lal” (“aldatıcı arzu”) gibi örnekler bulunur.
Yazarın sunduğu “Vocabulaire du langage des fleurs” büyük ölçü­
de öncekiler gibidir, ama ona bir “aşk alfabesi”eklemektedir; bu alfa­
bede bir “buket kriptogramı” ile adınızı güllerle ifade edebilirsiniz: “A.

346
 F ransa'da Çiçeklerin Gizli Dili

Grande Alexandre (rose de Provins)”. Ayrıca, sevilen kişiyle gizlice

yazışmak için bir başka yöntem olarak, saule (söğüt) ağacı kabuğunun
arkasına bir not iliştirmeyi önermektedir. Bununla birlikte Massilie, bir
kriptogram oluşturmayı ve yeni anlamlar geliştirmeyi tam olarak, çi­
çekler üzerine yazdığı ve 1902’de çıkan ikinci kitabında gerçekleştirdi.
Bu kitabın adı şöyledir: L ’Oracle des fleurs: véritable langage des fle ­
urs d ’après la doctrine hermétique: botanologie, hiérobotanie, boto-
mancie. Önceki yıl buna paralel bir başlıkla başka bir kitap yayımla­
mıştı: L ’oracle des enfants: prédiction du sexe des enfants avant la na­
issance; bunun yeni bir baskısı 1911 yılında, La Sexologie: prédicti­
on... adıyla çıktı. Bu edebi etkinlik de yine, yeni bir bilim kılığında ke­
hanetle ilgili ve gizemli olanı vurguluyordu. Kehanete kayışa, (daha
önce olduğu gibi) hakikat ısrarcılığına, bir otorite kaynağı olarak her­
metik öğretiye başvurmaya, (Blocquel’in Selamografısi gibi) yeni (söz­
de) bilimsel disiplinler icadına ve güya Doğulu bir kimlik varsayımına
dikkat ediniz.
Botanoloji, “çiçeklerin gizemli dilinin bilimi” olarak tanımlanmak­
ta ve büyüyle, yani “Yüce Bilim”le (ki bu bilimin “sırlarını Mecusiler,
dinsel gizemlerini koruyan tapmaklarda kıskançlıkla muhafaza etmiş­
lerdir”) yakından bağlantılı görülmektedir.31 Bu hedef doğrultusunda
yazar, daha önceki kitapların, “geleneğin himayesi olmaksızın insan ih­
tiraslarını onaylayan ve istismar eden” ve “takdire şayan ulu çiçek di­
lini alçaltan, çiçekleri çoğunlukla şehvet düşkünü duyguların ve sefa-
hata davetin habercileri yapan”, “cahil bir şarlatanlık” damgası vurul­
muş taraflarını ayıklamaya çalışmaktadır. Bu batini bilginin ahlâki has­
sasiyetleri, “gelenekten, yani kutsal gelenek olan hermetik kabaladan
gelen anlayışa” ve “analoji”ye dayanan Ortodoks dininkilerle örtüşü-
yordu.
“Araştırma”sımn bir sonucu olarak, Çiçeklerin Dili sözlüğü diğer­
lerinden çok farklıdır ve hakkında şu güçlü tanımlama verilmektedir:

Çiçeklerin hermetik dilinin sözlüğü, eşsiz bir çalışma, hatalı ve temelsiz ef­
saneleri daima hurafe ve genellikle de cehaletle bir tutması açısından diğer
tüm sözlüklerden tamamen farklı.

Sözlükteki ilk madde önemli bir farklılığı gözler önüne serer:

Abricotier Blanc rose J C.

Je vous aime et vous n ’aimez pas
Insensibilité du coeur, amour qui n’est pas payé de retour
3 |- Massilie 1902: I.

347
Çiçeklerin Kiiitürü

Kayısının yüreğin duyarsızlığı olarak yorumlanması yazarın önceki

kitabında olduğu gibi durmaktadır. Ama ek olarak burada kabalacı
bir sembol, sözlüğün tamamında görülen yeni bir öğe mevcuttur.

Bu kitaplar aynı anda hem yeni hem eski bir eğilimi temsil etmek­
tedir. Çiçeklerin Dili, ta en başından beri “gizli”ydi ya da bir “k e şif’ti;
âşıkların birbirleriyle gizlice ya da en azından yan açık bir biçimde ile­
tişim kurmasına yarayan bir araçtı ve doğanın ardındaki ahlâkı ortaya
sermenin bir yoluydu. Dilin kökeninin Doğulu olduğu varsayılsa da,
kilise yazarlan bu ahlâka daha açık bir Hıristiyan nitelik kazandırdılar.
Ama çiçeklerin ve diğer bitkilerin, gerek tıbbi gerek batini anlamlan
vardı ve bunlar hiç bilinmiyordu; bu ise bize, ortaçağın bitki kitapların­
daki bilgi organizasyonunu hatırlatmaktadır. Bu kitaplara bugün bile
hâlâ rastlanmaktadır. Culpeper’in bitki kitabı Paris, New York ve dün­
yanın pek çok başka yerinde gerçekten de bulunabilmektedir.

Çağd aş Sahne

Burada incelediklerimize benzer listeler veren eserler çeşitli biçim­

lerde basılmaya devam etmektedir. Bunlardan biri, 1930’da Larousse
du XXème siècle adıyla basılan bir ansiklopedide verilmektedir. Ama
bu, Çiçeklerin Dili üzerine çalışmaların sunduğu karşılıkların uzun bir
zaman diliminde aynı kalmadığını göstermektedir. Liste, Latour’da ol­
mayan abricotier'le [kayısı] başlıyor, pelin (“acı”) ve akasyayla (“pla­
tonik aşk” yerine “memnun etme arzusu”) devam ediyor.32 Sonraki dört
çiçek daha önceki koleksiyonda bulunmamaktadır ve daha sonra ba­
dem (“düşüncesizlik” yerine “tatlılık”) ve horozibiğine (“bitmeyen
aşk”tan ziyade “ölümsüzlük”) geliyoruz. A [Fransızca] harfiyle başla­
yanlar benzer bir tarzda devam ediyor; ama bazı eksiklikler var ve ve­
rilen anlamların hiçbiri diğerlerinde verilenlerle uyuşmuyor.
Bir kez daha, birkaç maddenin genel (ama evrensel değil) bir nite­
liği var. Gül “aşk”, menekşe “alçakgönüllülük” anlamına geliyor; tıpkı
renklerin kendi “doğal” anlam lan olması gibi: Kırmızı “aşk”, beyaz
“masumiyet” demek. Ama diğer hepsi gibi buradaki “tableau synopti­
que” de çok daha ileri giderek her bir çiçeğe sadece bir “signification
emblématique” değil, aynı zamanda çiçeğin renginden farklı bir anla­
mı olan başka bir madde de ekliyor: Örneğin, gülrengi nergiszambağı-

32. Larousse du X Xèm e siècle, 1930: 520-2.

348
 F ransa'da Çiçeklerin G izli Dili

nın anlamı “sen çok çapkınsın” iken, kırmızı nergiszambağı “peşinden

çok koşulan birisin” anlamına geliyor.
Bon Marché kitapçısında mevcut olan en yeni kitap, J. C. Lattès’in
Les Fleurs et leur langage adlı eseriydi. Buradaki liste, daha önce ba­
sılan pek çok kitaptan çeşitlemeler sunmaktadır. En başta pelin geliyor
ve altında iki açıklama bulunuyor: “Anlam: Bana acı veriyorsun ve si­
temlerin beni yaralıyor. Sembolizm: yokluk, acı.” “Pelin” şimdi hem
“yokluk”un hem de “a c f’nın amblemidir (burada sembol) ve bazılan
yorumda açıklanan (Mme de Latour ve diğerlerinin eserlerinde olduğu
gibi) açık çağnşım lan (acı, “tatlı olmayan”) vardır. Başka farklar da
mevcuttur. Akasyanın anlamı, “aşkın ruhuma öpücüklerinle geçer”
şeklinde verilmektedir. Sembolizm de çok daha güçlüdür: Beyaz “içe
işleyen aşk” (“platonik aşk” değil) ve pembe “zarafet” demektir. Ama
daha önce “savaş” sembolü olan Aziz Yuhanna otu Achillée (Achillea
millefolium (beyaz civanperçemi]) “şifa ve ferahlık” haline gelmiştir;
çünkü İsa’nın onu, marangoz Yusuf’un yarasını sardırmak için kullan­
dığı söylenir.
Kitabın sonunda, Louise Cortambert’in orijinal eserinde rastladığı­
mız ve sonraki yüzyıl boyunca geliştirilmiş olan yapısal karşılıklar tü­
ründen bir başka örnek sunmaktadır. Buradaki listeler şu konular üze­
rinedir: Renklerin anlamı (“Çiçeklerin renkleri sayesinde İlişlerinizin
ve tutkularınızın her tonunu ifade edebilirsiniz”); batini bilgi gelene­
ğinde burçlar kuşağındaki işaretleri sembolize eden çiçekler; her bir ayı
ve haftanın her bir gününün yanı sıra günün her saatini sembolize eden
çiçekler (“Botanikçi Linneaus her bir çiçeğin açtığı saati gözlemlemiş­
tir”); çeşitli ulusları sembolize eden çiçekler; ve çiçeklerin aşk anlam­
lan (“teslimiyet ifade etmek isterseniz, kırlalesi sunun”). Bu son liste­
de, bir önceki kısımda verilen “anlamlar”a aykırı olarak Mme Cortam­
bert’in daha önce belirlediği anlamlara geri dönmekteyiz.
Spesifik olarak Çiçeklerin Dili’ne adanmış kitaplar, kısmen bir tür
recherche du temps perdu, kısmen de Victoria ve Edward dönemlerin­
deki İngiltere’nin kent burjuvazisinin daha eğlenceli hayatının bir hatı­
rası olarak, İngiltere ve Fransa’da hâlâ basılmakladır. Fransa’da, muh­
temelen İngiltere’de de, bu hayat, adabımuaşeret kitapları adını verdi­
ğimiz kitaplarda, manuels du savoir-vivre olarak bilinen kitaplarda var-
bgmı sürdürmektedir.
Bu kitaplardan biri olan, eski bir vali J. Gaudouin’in Guide du pro­
tocol adlı eseri öncelikle kamusal ortamlarda nasıl davranılması gerek-
ügini öğrenmek isteyen sözde idari bir okur kitlesini hedefliyordu.
Ama tamamen değil: Yazar, hediye olarak verirken çiçeklerin anlamla-

349
Çiçeklerin Kültürü

rımn unutulmaması gerektiğini söylemektedir.33 Verdiği listenin halkın

depolanmış bilgisiyle, daha önceki sözlüklerin sahip olduğundan daha
yakın bir ilişkisi vardır; çünkü amaç pratik bilgidir. Ayrıca, hem tabu­
lardan hem de emirlerden haberdardır. Örneğin, bazı insanların süpür-
geotu ya da menekşe hediyeleri almaktan rahatsız olduğunu, bazıları
için ise “kadifeçiçeğinin kıskançlık anlamına geldiğini” belirtmektedir.
Armağan verilen durumlar (ki bu durumlarda çiçekler ilk tercihtir)
hakkında verdiği bilgi ve öneriler daha kesindir: Doğumlar, vaftizler,
komünyonlar, evlilikler, evliliğin yirmi beşinci ve ellinci yildönümleri,
aziz günleri, doğum günleri, Noel, yılbaşı ve paskalya. Ayrıca, “çiçek­
çiler, gömlekçiler ve parfümcülerin” bunlara “babalar günü” ve sevgi­
liler gününü (14 Şubat, “fête des amoureux et de l’amitié”) ekledikle­
rini belirtmektedir. Sevgililer Günü (Aziz Valentin Yortusu) Avru­
p a’da en azından XIV. yüzyıldan beri kutlanmaktaydı ve o zamanlar
bile evli kadınların kocalarından ilgi görmeyi bekledikleri bir durum­
du. Ama görünüşe göre, çiçek vermeyi icap ettiren başlıca durumlardan
biri haline gelmesi daha yenidir. İnsanların hayatındaki ve senenin dö­
nüm noktalarının yanı sıra, hastanede yatan arkadaşlara, emekli akra­
balara gösterilen “distinctions honorifiques” için düzenlenen akşam ye­
meklerinde ve ister aynı düzeyde ister daha kıdemli olsun terfi eden
meslektaşlara da çiçek sunulmalıdır.
M ichèle C urcio’nun M anuel du savoir-vivre d ’aujourd'hu­
i (1981) adlı eserindeki liste, kelimesi kelimesine Charlotte de Latour-
C ortam berf inkiyie aynıdır. Tek istisna, daha pagan ve daha güçlü bir
anlam atfedilen güllerdir: Gül “Venüs’e aittir” .34 Daha önceki sözlükte
“şiddetli ihtiras” anlamıyla nitelenmemektedir; yosun gülü \MaIvas-
trum coccineumj “aşk ve zevk” anlamına gelirken, karanfil “canlı ve
saf aşk”ı simgelemektedir. Ama Curcio’ya göre, kırmızı gül en derin
ihtirasın simgesiyken, beyaz gül “bir masumiyet ve bekâret mesajı ta­
şır”.
Bu listeye rağmen, Curcio Çiçeklerin Dili’ne Gaudouin’den çok da­
ha az bir kişisel bağlılık sergiler. Açıklaması ilginçtir:

Annem bana bir erkeğin bir kıza hangi çiçeği gönderebileceğini ve o çiçe­
ğin ne anlama geldiğini öğrettiğinde oldukça gençtim. “Ama bunun moda­
sı geçti” demiştim ona, “insanlar çiçeklerin diliyle artık ilgilenmiyor!" Dal­
gın bir ses tonuyla bana, “Bunu bilemezsin” demişti. “Belki evlendiğinde
başka bir erkek sana kırmızı güller yollarsa, bir şeylerin yaşamaya devam
33. Lindon, tarihsiz; Curcio 1981; Gosset, tarihsiz: B em age ve de Corbie 1971; Gaudouiıı
1984.
34. Curcio 1981: 46.

350
 F ransa'da Çiçeklerin G izli Dili

ettiğini anlayacaksın...” Bu çiçek dilinin belki resmen modem diye tanım­

lanan eserlerde artık bir yeri yok; ama insanların yüreğinde daima bir şey
kalacaktır ve bunun unutulup gitmesini istememek çok hoş.

Aynca, anne babanızı ve evde karanfil bulundurmaktan ürken batıl

inançlıları üzmemek için de bunları bilmelisiniz.

G eleneğin İcadı

Bu çağdaş elkitaplannın ilginç bir yönü, XIX. yüzyılın ilk yazarla­

rının, “icat edilm iş” olmasa bile en azından “keşfedilmiş” olduğunu dü­
şündükleri şeyi “gelenek” olarak kabul etmeleridir. Curcio ondan anne­
sinin bildiği bir şey, Gaudouin ise kullanırken insanların rehbere ihti­
yaç duyduğu bir iletişim biçimi olarak bahsetmektedir. Ama her iki ya­
zar için de o, geleneksel davranış örüntülerinin bir yönüdür. Geleneğin
tümü tabii ki bir icattır. Söz konusu durumda bu icadın, yaygın bir şe­
kilde tamamen kabul görmemekle birlikte, toplumsal yaşamın diğer
veçheleri üzerinde birtakım etkileri olmuştu. Edebiyatta Çiçeklerin Di-
li’ne ve hatta Balzac’ın eserlerinde Charlotte de Latour’un çalışmasına
göndermeler yapıldığını görmekteyiz. Balzac’m Le Lys dans la vallée
[Vadideki Zambak] adlı romanında, talip âşık Felix, sevdiği kişinin
evindeki vazolarda hiç çiçek olmadığını fark eder ve masum aşkını ifa­
de etmek için iki buket hazırlamak [“composer”] niyetiyle dışarı çıkar.
“Aşkın da bir arması vardır ve kontes ondaki şifreleri gizlice çözecek­
tir." Böylece sevdiği kişi için, “masadaki çiçeklerin Doğu’nun yazılı
sözcüklerini hoş kokulu renklerle değiştirdiği A vrupa’da kayıp olan bir
bilgiyi keşfetmiştir”. Daha sonra Felix bu buketten spesifik olarak ken­
di sélam'i olarak bahseder; Balzac açıkça halihazırdaki modaya gön­
derme yapıyordu.
Çiçeklerin D ili’nin başka etkileri de vardı. XIX. yüzyıldaki Fransız
Şiiri, romantiklerin doğaya olan ilgisi de dahil olmak üzere birden çok
kaynak kullansa da, çiçek imgeleriyle doluydu.35 1820’de Hugo şöyle
diyordu: “doux messages / Où l’amour parle avec des fleurs”. Musset,
gizemli bir çağrı” olarak kendisine yollanan bir çiçeğe hitap ediyordu.
Sainte-Beuve 1824 yılında Çiçeklerin D ili’ne gönderme yapıyor, Ga-
tttter ise “Chaque tleur est une phrase” diye yazıyordu.36 Senancour Çi­
çeklerin D ili’nin şiirsel kullanımla kıyaslanabilir olduğunu düşünür-

Bkz. Knight 1986.

36- Le S élam ’a giriş, bir 1830 hatırası, bkz. Knighl 1986: 254.

351
Çiçeklerin Kültürü

ken, dönemin başka birçok şairi çiçeklerin renkleri ve kokularının çağ­

rıştırdıklarına, sadece bir kod olarak değil müzikle ilişkileri bakımın­
dan da göndermede bulunuyordu. Bununla birlikte, daha yaratıcı bir
kullanım, gündelik dilin sembolik yapısının reddedilmesinde ya da de­
ğiştirilmesinde yatmaktadır. M allarme’ye göre Les Fleurs' un kan kır­
mızı gülü bambaşka bir şeyi simgeliyordu: “Gül / Zalim; ve gerçek ola­
nı yoksayan onun yeni dili “geleneksel söylem için y ık ıcıy d ı.37 O,
“langage des fleur du mal”dı [kötülük çiçeklerinin dili]. Dolayısıyla,
diğer edebi formlarda referanslar yapılsa da, Çiçeklerin Dili’nin kendi­
sinin bir şiir malzemesi olduğu pek söylenemezdi. Yorumcular “çiçek­
lerin dili” kullanımım hem Joyce’a38 hem de Senghor’a39 atfetmişlerdir;
ama her iki durumda da referans, Fransa’da geliştirilmiş olan spesifik
dile değil, genel olarak çiçek imgeleminedir. Baudelaire’in 1857’de ya­
yımlanan Les Fleurs du mal [Kötülük Çiçekleri] adlı eseri, “güzelliği
kötülükten çekip çıkarma” çabası içinde, “şiir ülkesinin daha çiçekli il­
lerinin” bilinçli bir reddiydi.*1
Elbette, başka birçok yazar (ve birçok empresyonist ressam) belli
çiçeklerin sembolizmini kullandılar; ama buradaki referanslar tüm
“sözlük”ün bir bölümüne yapılmaktadır. Yaratıcı yazarların yanı sıra,
dili seçmeci bir şekilde kullanan bir başka insan kategorisi de çiçekçi­
lerdir. Paris’teki Buci Caddesi’nde 1986’da bir çiçekçi dükkânında Çi­
çeklerin Dili’nden yapılan alıntılarla karşılaşmanın yanı sıra, aynı şe­
yin 1987’de New Haven’da güllerle ilişkili olarak daha basitleştirilmiş
bir biçimini ve benzerlerini 1989’da Hong Kong’un dik yokuşlarına tır­
manan bir ara sokakta, hatta Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Guangzho-
u ’daki bir dükkânda gördüm. Böyle bir kullanımın arkasındaki ticari
nedenler, yazarların yapısal “anlamlar” arayışından daha fazla açıkla­
ma gerektirmez. Ama bu bu dil, böylesi bir “uzman bilgisi”nin “gele-
nek”ten, kaybolmakta olan bir gelenekten doğduğu yönünde bir his ya­
ratarak (ki aslında icat edildiğini söylemek hakikate daha yakındır) in­
sanların davranışlarını daha genel biçimlerde de etkilemektedir. Yaşa­
dıkları ülkenin anadilini konuşan insanlar bana bu dili Çek, M acar ve
Alman kültürünün spesifik bir özelliği olarak betimlemişlerdir. Aslın­
da bunun tam tersi hakikate daha yakındır: Bilinçli bir şekilde yaratıl­
mış bir kültürel artefakt [insan eliyle yapılmış olan] ilavesiyle karşı
karşıyayız; sözlü kültürden ziyade yazılı kültürün bir ürünü olarak ken­
37. Knighl 1986:214.
38. Saldivar 1983.
39. Spielh 1985.
40. M arthiel ve J. M atthew s’in yayım a hazırladığı kitabın önsözü (gözden geçirilmiş baskı).
New York. 1963.

352
 F ransa'da Çiçeklerin Gizli Dili

dine ait bir varoluş edinen ve başlangıçta neredeyse kurgusal olan bir
etnografinin bir parçasından bahsediyoruz.

Dilin Statüsü

Çiçeklerin D ili’nde ilişkin listeler, ortak bir kullanımın biçimselleş­

tirilmesini temsil ediyorlardı. Bu halleriyle, bitkilerin sınıflandırılması
yönünde Rönesans dönemindeki (ve daha önceki dönemlerdeki) çaba­
ları hatırlatmaktadırlar. En azından ilk safhalarında böylesi pek çok
listenin karakteristik bir özelliği, bir gruplama ve erişme aracı olarak
alfabe kullanımlarıdır. Ama biçimselleştirme bizim dünyayı anlamamı­
zı kolaylaştırabilirken, aynı ölçüde her şeyi daha da karman çorman bir
hale getirebilir. Çiçeklerin D ili’nde işte böyle bir durum söz konusu­
dur. XIX. yüzyıl yazarlarının tüm Avrupa’ya yayılmış bu biçimselleş­
tirilmiş ifadeleri, yemek kitaplarmınkiyle boy ölçüşebilecek yaygınlık­
ta bir edebiyat üretmişti; ama bu edebiyatın yemek kitaplannınkinden
farklı bir norm atif statüsü, davranış açısından farklı bir rolü vardı. İki­
si arasındaki ilişki alana bağlıydı. Yemek kitapları çoğunlukla aşçıların
ya da gastronomların, gereken malzemeleri ve bu malzemelerin nasıl
kullanılacağını içeren anlatılarından oluşur. İnsanlar yemek pişirmek
için ne yapılması gerektiğini öğrenmek üzere onlara başvururlar. Mek­
tup yazma ve adabımuaşeret hakkmdaki kitaplar ise benzer, ama daha
sınırlı bir amaca hizmet ediyorlardı. Enformelliğin giderek artması ve
aynı zamanda formel eğitimin gelişmesiyle birlikte, bu kitaplar büyük
ölçüde ortadan kayboldular. Ama tamamen yok oldukları söylenemez;
mektup yazma hakkmdaki kitaplar Güneybatı Fransa’nın kırsal bölge­
lerindeki dükkânlarda (ve Üçüncü Dünya’da) hâlâ bulunabilmektedir;
adabımuaşeret kitapları da bazı yayınevlerinin ürünlerinin önemli bir
kısmını oluşturmaktadır.
Çiçeklerin Dili hakkmdaki kitapların bu norm atif nüfuza asla sahip
olmadıkları görülüyor. Eskiden olduğu gibi şimdi de bir tür pratik çi­
Çek dili mevcuttur ve bazı açılardan daha zengin (çünkü bağlamlara iç-
kindir), bazı açılardan ise daha az ayrıntılıdır (çünkü tablolar ve çizel­
geler şeklinde formüle edilmemiştir). Aktörler ya da gözlemciler için
bunun çok azı (adabımuaşeret kitaplarındaki maıjinal yeri hariç) ince­
leme kitapları şeklinde kaleme alınmıştır. Öte yandan, en parlak döne­
lin d e bile Çiçeklerin Dili’nin durumunun bir göstergesi, Paul de
Kock’un, Paris’teki toplumsal yaşamı anlattığı La Grande Ville
(1843/4) adlı eserindeki yorumudur. “Çiçeklerin D ili’ni Doğu’daki gi­

353
Çiçeklerin Kültürü

bi anlamayız; ama bir selam nasıl gönderilir bilmeksizin, bir buket yol­
lamanın ne anlama geldiğini gayet iyi biliriz.”41 Daha sonra yazdığı La
Bouquetière du Château d ’Eau (1855) adlı romanında, de Kock, aziz
günü için babasına bir buket vermek isteyen oldukça züppe bir genç
adamı betimlerken bu temayı kullanmaktadır. Adam annesine şu açık­
lamayı yapar: “Elde taşman bir buket için farklı çiçeklerden bir seçim
yaparsın; yan yana konduklarında daha derin bir anlama sahip olurlar...
Türkler buna selam der... Babama bir selam sunmak istiyorum.”42 An­
ne bu yabancı âdeti küçümserken, Violette, yani çiçekçi kız, böylesi se-
lam'laı hakkında hiçbir şey bilmemektedir: Durum ne olursa olsun, er­
kekler onlan başka erkeklere sunmazlar. Bununla birlikte bu örnek, bu
uydurma dilin toplumun en azından bir düzeyinde nasıl bir karşılık bul­
duğunu göstermektedir; gerçi bu karşılık sınırlıydı ve sözcüğün kulla­
nıldığı hiçbir genel anlamda “popüler” olduğu söylenemezdi.
Çiçeklerin Dili’nden, bilişsel [cognitive] bilimcilerin kullandığı bi­
çimde bir uzman bilgi “sistem”i ya da “yapı”sı olarak bahsedebiliriz.
Belli birtakım karakteristik özellikleri vardır. İncelenen “sistemler”in
çoğu, genel bir uygulama alanı olduğu varsayılan bilgileri iletirler ve
neyin doğru, neyin yanlış olduğuna dair bir ölçek sunabilirler. Sadece
Çiçeklerin Dili hakkında yazılan kitaplarda anlatılanlar açısından, in­
sanların bilgisi için böyle bir değerlendirme yapmak mümkündür. Ama
o kitapların içerdiği bilginin hafızanın içerdiği bilgiyle ve diğer yazılı
bağlamlarda (örneğin romanlarda) kullanılan sembolizmle pek az iliş­
kisi vardır; bu anlamda botanik sınıflandırmalarda veelkitaplarında yer
alan daha “o b jek tif’ bilgiyi ise zikretmeye bile gerek yoktur. Söz ko­
nusu olan inşa edilmiş bir “dil”, kendi dışında asgari bir referansa sa­
hip olan bir bilgi sistemidir. Güçlü bir biçimde yapısal kodlar üreten
böyle bir dizi sistemden (örneğin dinsel ve arma sembolizmine özgü
sistemler) biridir. Sanat tarihçisi Baxandall. renklerle ilişkileri açısın­
dan bu kod çeşitliliği hakkında ilginç bir yorumda bulunmuştur. Sem­
bolik renk dizilerini birleştirmek, Rönesans’ta da oynanmaya devam
eden bir geç ortaçağ oyunuydu. Teolojik bir kodu “doğal” bir kodla
karşılaştırır; kırmızı birincisinde “hayırseverlik”i, İkincisinde “ateş”i
simgeler. Astrolojik ve arma sembolizmine özgü kodlar da mevcuttur.
“Tabii ki başkaları da vardır ve sonuçta birbirlerini büyük ölçüde ge­
çersiz kılarlar. Her biri ancak çok dar sınırlar içinde işlevsel olabilir.
Ama bir koda yapılan gönderme özel koşullara ait ipuçlarının bir sonu­
cu olmadıkça, görsel deneyimin normal hazmının bir parçası olamaz.
41. Kock 1843/4: 36.
42. Kock 1855: 25.

354
 F ransa’da Çiçeklerin G izli Dili

Bu sınıf sembolizmler resimde önemli değildir... Ressamların renginde

bilmeye değer gizli kodlar yoktur.”43
Bazı sembolik anlamlar insanların sözlü olarak muhafaza edilen bil­
gi sistemlerinde bulunanlarla ilişkili iken, Çiçeklerin Dili bunlardan şu
şekillerde ayrılmaktadır: İlk olarak, zamanla homojenlik ve mekân ka­
zanmaktadır; kendisini evrensel bir sistem olarak öne sürmektedir.
İkinci olarak, format açısından, bağlamsal kullanımı ihmal etmek ve bir
sembolik karşılığı seçmek zorundadır; örneğin kırmızı gül ve ayrıca
(muhtemelen) belli sistematik varyasyonlar için (çiçek baş aşağı sunul­
duğu zaman). Üçüncü olarak, boş kutulan doldurmak ve daha önce hiç­
bir anlamı olmayan çiçekler için anlamlar inşa etmek zorundadır. Bu üç
karaktersitik genel olarak The Domestication o f the Savage Mind adlı
kitabımda önerdiğim yazılı listelerdekilerdir.44 Ama dördüncü olarak,
çiçeklerin kullanım ve anlamlarıyla ilgili başka düzeyler ya da anlam
alanlarıyla ilişkisi sorunu vardır.
Bu diğer düzeyler ya da alanlann genel karakteri başka bir yerde
tartışılacaktır.45 Bu noktada söylenmesi gereken şey şudur ki, sözü edi­
len kitaplar çiçek davranışının tek bir yönüne gönderme yapmaktadır
ve gerçekte çiçek sembolizmi çok daha bölük pörçük, yerel ve karma­
şıktır. Söz konusu daha genel şemaların gerçek davranışlar üzerindeki
(diyelim yükselen bir kent burjuvazisinin davranışı üzerindeki) etkisi
kesinlikle çok sınırlı olsa da, en azından protokol kitaplarında “onay­
lanmış davranış” olarak yer alan yan resmi bir “kod” sağlamak bakı­
mından, ayrıntılı ve yazılı sistemden gelen bir geribildirim mevcuttur.
Belli bir örtüşme ve hatta devamlılık sergilemekle birlikte, içerimleri
açısından bu bilgi geleneği, botanik sınıflandırma ve analiz geleneğin­
den çok farklıdır. Botanik sınıflandırma ve analiz (ilgili çevrelerde) ka­
bul görür, eklemeli değil biriktirmeli bir biçimde üretkendir ve dış dün­
yayla, göreli bir keyfi biçimden ziyade göreli bir olumsal biçimde, iliş­
kilidir. Ama insanlann çiçek bilgisinin ilginç bir özelliği, pek çoğunun
bir “kod” olduğunu düşünmesidir; birçok insan, belki Çiçeklerin Di­
li’nin oldukça yapısal biçiminde olmasa da, yine de, hakkında en ufak
bir şey bilmedikleri bir sistematik kullanımın var olduğunu düşünür.
Bu konuda yanılmaktadırlar; böyle bir yapı yoktur, ama onun hissedi­
len yokluğu muhtemelen, yüzeydeki çeşitliliklerin arkasında yatan sak­
İ! “hakikat’’i ortaya çıkarma iddiasındaki bu inşa edilmiş kodların orta­
lıkta boy göstermesinin sonucudur.
43- Baxandall 1972: 81.
M . Goody 1977a.
45. Bazı genel noktalara şu yazıda değindim : "C ulture and its boundaries: a European view ”,
European Journal o f Social Anthropology, 1992.

355
 D o k u z u n c u B ö lü m

YABANCI ZİHNİYETİN
A M ERİK A NL AŞTIRILM A SI
 üriten sözlükçü Noah Webster, ünlü eseri Dictionary o f the English
P Language'in (1828) ilk baskısında, yeni bir ulus için ayn bir dilbi­
limsel kullanım oluşturma yönünde bilinçli bir çaba harcamıştır. Bu işe
uzun yıllar önce, günümüze değin aşağı yukarı yüz milyon satan The
American Spelling Book (1783) ile başlamıştı. Dr. Johnson’un 1755 ta­
rihli ünlü sözlüğünü eleştirel bir şekilde kullanan Webster, Londralıla­
rın yapmacıkiıklan olarak gördüğü unsurları reddetmiş, örneğin “gaol”
yerine “jail” [hapishane] sözcüğünü tercih etmişti. Gerçekten de, bu­
gün İngiliz ve Amerikan yazım biçimleri arasında mevcut olan farklı­
lıkların kurumsallaşmasını sağlayan kişi büyük ölçüde oydu; bu farklı­
lıklar özel bir amaç güdülerek oluşturulmuşlardı ve o zamandan beri
fonetik ayırt edici özellikler olarak işlev görmektedirler. Bir gelenek
icat edilmiş ve etkin bir biçimde muhafaza edilmişti.1
Çiçeklerin D ili’nin A B D ’deki hikâyesi aynı özelliklerin bazılarını
ortaya koyuyordu. Zaten kendisi geleneğin icadının önemli bir örneği
olan özgül bir Avrupa geleneği alınmış, hem bazı ufak hem bazı kap­
samlı değişikliklerle yerel manzaraya uyarlanmıştı; am a basılı versi­
yonların çoğu, Charlotte de Latour’un Fransız modeline uygun İngiliz
bitkileri ve İngiliz şiirleri içermektedir. Bunun nedenlerinden biri kitap
dağıtımıyla ilgiliydi; çünkü İngiliz yayın yönetmenleri normalde Ame­
rikan şirketleriyle anlaşmalar yapıp kitaplarının Am erika’da basılması­
nı sağlıyorlardı. Ama aynı zamanda, yüzü hâlâ Avrupa’ya dönük olan
°zel bir alıcı kitlesi için bilinçli kültürel ödünç alma ve uyarlama me­
selesi de mevcuttu.
Bu yayımcılık hattının ABD’deki gelişme hızı ve kapsamı bu iletim
surecinin doğası hakkında çok şey söyler. Bu tarihin merkezindeki ki­
taP. 77ıe Language o f Flowers: With illustrative Poetry: To Which is
'• Bkz. Baron 1982.

359
Çiçeklerin Kültürü

Now First Added the Calendar o f flowers... [Çiçeklerin Dili: Resimli

Şiirlerle: Çiçek Takvimine İlk Kez Eklenmiş Olarak...] başlıklı eserdi;
görünüşe göre ilk baskısı 1827’de Philadelphia’da yapılan eseri. For-
get-M e-Not'm editörü gözden geçirmişti.2 Forget-Me-Not Londra’da
yayımlanan ve editörlüğünü, çeşitli Avrupa dillerinden mükemmel çe­
viriler yapabilen Frederic Shoberl’in yaptığı bir dergiydi. Latour’un ki­
tabının ilk İngilizce baskısını yapan ve ona Louise Leneveux’nun İngi­
liz yazarların katkıları üzerine yorumlarında öne sürdüğü şekillerde ek­
lemeler yapan kişi Shoberl’di. Kitap o tarihlerde ABD’de dikkate de­
ğer herhangi bir değişiklik yapılmadan basılmıştı.3 Hem Britanya hem
ABD’de yeni baskılar birbiri ardına yapıldı. Örneğin 1848 tarihli seki­
zinci Amerikan baskısı, onuncu İngiliz baskısından alınmadır ve her
ikisi de temelde Charlotte de Latour’un metnini izlemektedir.
Bu kitabın pek çok baskısının yapıldığı dönemde, bir yandan da,
Dorothea Lynde Dix’in 1829’da basılan ve The Garland o f Flora [Flo­
ra Çelengi] başlığını taşıyan çalışmasıyla birlikte geleneğin Amerikan­
laştırılması vuku bulmaya başladı. Sıradışı bir kadın olan D ix’in yer al­
dığı pek çok etkinlik arasında deliler için akıl hastaneleri yapılması
kampanyası da vardı. Fazlaca kullanılan bazı dizelere başvurmakla bir­
likte, D ix’in kitabı dikkate değer bir özgünlük sergilemektedir; sözü
edilen dizelere Percival’inkiler de dahildir:

Doğu ülkelerinde insanlar çiçeklerle konuşur

Bir çelenkte aşklarını ve ilgilerini söylerler,
Bahçe çardaklarında açan her bir çiçek
Gizemli bir dil taşır yaprakları üzerinde.

Bu kitap özünde geniş bir çiçek şiirleri antolojisidir; eser dünyanın

dört bir yanından (ki yazar buna, “şiirsel duygu ve imgelem ambarı”
adını verir) seçilmiş törensel kullanımlar üzerine yorumlar içerir. “Çi­
çekler!.. Çiçeklere dair yeni ne söylenebilir ki zaten söylenmemiş, di­
zelerde ve düzyazıda şairlerce binlerce kez dile getirilmemiş olsun...”4
Lehçeleri farklı olsa bile dili evrenseldir.3

2. Buradaki başlık 1830 tarihli üçüncü baskıdan alınmıştır. Daha önceki baskıların basım ta­
rihlerini N ational Union C atalogue'da bulamadım: ama The Language o f F low ers (New
York 1834) kitabı sanki bir ipucu veriyor: Kitabın kapağındaki bir ifade New H a v e n ’da
1827’de yayım lanan bir baskıya gönderm e yapıyor.
3. Şu ana değin British Library ya da başka yerlerde daha önce basılmış bir versiyona rastla­
m adım.
4. Dix 1829: 1.
5. Dix 1829: 4.

360
 Yabancı Zihniyetin Amerikanlaştırılması

Başıboş ruhun seni Fransa’ya götürür mü? Uzun sürse de onların Elysée
tarlalarını dolaş; en lüks bitkilerle doludur onlar; onların hoş kokulu gölge­
lerinin altında ölülerin kalıntılarının yattığından çok az şüphelenirsin.6

Tumturaklı “şiirsel” dil, ona eşlik eden duyguların iddia edildikleri

kadar arkaiktir.
Şiirlerin arasında Dix, dünyanın farklı bölgelerindeki törenler ve çi­
çek kullanımları hakkında bilgi parçacıkları sunar. İngiltere’nin Bahar
Bayramı ’na [May Day] özel bir vurgu yapar; ki bu bayramda, gençler
ormana gidip şafak vaktine kadar orada kalırlar, yaşlı John Stow’a gö­
re çiçekleri koklayıp demetler, çelenkler ve taçlar yaparlardı;7 ama kız­
ların yüzde ellisinden fazlasının geri hamile olarak gelmesinden şikâ­
yet eden Stubbes ise hiç zikredilmez. O bunu, Tudor döneminde hem
sarayın hem halkın katıldığı komünal bir festival olarak görüyordu; tıp­
kı Geoffrey Chaucer’e atfedilen The Court o f Love' da daha önce tasvir
edildiği gibi:

Tüm avlu kazıldı, altüst oldu.

Taze çiçekleri ve dalları ve tomurcuklan ayırt etmek için;
Ve böylece akdiken hem düşmanlık etti hem yardımcı oldu.
Bir yanı mavi bir yanı beyaz taze çelenklerde
Dağ kekikleri de kendi büyük keyiflerinde bayram ettiler.

Ayrıca gülhatmi, menekşe, zerrin

Yani her bir çiçek kendi panltısım verdi.8

Bahan bayramla karşılama XVI. yüzyılda Avrupa’da iyice yerleş­

miş bir âdetti. Büyük olasılıkla Bruges’da yaklaşık 1515’te hazırlanmış
olan bir kodeks, “Mayısta Tekneler” adlı bir illüstrasyon içermektedir.
Bu illüstrasyonda, teknede bulunan bir kadın ut ve flüt çalınarak eğlen-
dirilmektedir; büyük taze yeşil dallar toplanmıştır. Arka planda, or­
mandan dönen ve benzer dallar taşıyan dört atlı bulunmaktadır.9 Eliza­
beth dönemi şairlerinden olan Edmund Spenser da Shephard’s Calen­
dar [Çobanın Takvimi] adlı eserde mayıs buketlerinden ve “ alıç tomur-
cuklarT’ndan bahsetmektedir. Alıç, orman, mayıs direği ve mayıs kra­
liçesi merkezinde dönen Bahar Bayramı kutlamalarının özel nesnesiy-
di. Bugün bile Britanya'nın bazı bölgelerinde alıçı ev içine sokmanın

6- Dix 1829: 2.
7- Dix 1829: 9.
k 1432-7. dizeler, W . W. Skeal, Supplem ent to the W ork o f G eoffrey Chaucer, c. 7, "C hauce-
and other pieces” , Oxford, 1897, s. 419 vd.
• Book o f the H ours o f the Virgin (Bologna 1988: 159).

361
Çiçeklerin Kültürü

kötü şans getireceğine inanılmaktadır;10 Noel mevsimi yeşillikleri ve

paskalya söğüdünün tersine, alıç ev dışında tutulan bir bitkidir ve ya­
taktaki kan koca aşkından ziyade açık alanlardaki kontrolsüz aşklarla
özdeşleştirilir. Öte yandan, alıç mayısta Katolik kiliselerine sokuluyor­
du; görünüşü ve kokusu, parfümleri pek somut biçimde betimlemiş
olan Marcel Proust’a “le mois de Marie” [Meryem ayı] esnasında Mer­
yem Ana önünde diz çökmeyi hatırlatmıştı."
Bahar Bayramı şenlikleri, eski dönemlerin gerek Keltlere, Cermen-
lere gerek Romalılara özgü “pagan ritüelleri”nin kalıntılan olarak yo­
rumlanmıştır. Wicham, kilisenin pek çok yerde yavaş yavaş böylesi
âdetleri kabul ettiğini yazar: “ 1445’e gelindiğinde, ‘törensel geçitler,
gösteriler ve mayıs oyunları’ Berkshire, Abingdon’daki Kutsal Haç
Loncası’nm sorumluluğu haline gelmişti.” Ülkenin çeşitli bölgelerin­
den kilise yetkililerinin hesapları, bu tür gösterilerle ilişkili harcama ve
gelir kayıtlan içermektedir. Bununla birlikte, XIII. yüzyılda Lincoln’de
Grosseteste ve W orcester’de Chanteloup gibi piskoposlar, kısmen ge­
celeyin onnana gitmenin içerdiği aşırı cinsel serbestlikten dolayı, bun­
ları kontrol altına almaya çalışmıştır.
Zaman zaman Robin Hood oyunlarının da sergilendiği böylesi âdet­
lerin XIII. yüzyıldan önce var olduklarını gösteren kanıtlar azdır; erken
dönem Hıristiyanlığın ve barbarların şiddetli saldırılarına Roma tiyat­
rosu ve ludi'den daha sebatkâr bir biçimde direnebilmiş olup olmadık­
ları kesinlikle şüphelidir. Öte yandan, yapıları Avrupa çapında göreli
bir bütünlük -m ayıs direği, kraliçe (ve kral), ormanı ziyaret- arz eder;
ama tamamen sözel kültürlerde böylesine geniş ve farklılıklar içeren
bir bölgede daha fazla çeşitlilik beklenebilir. Bu âdetler kutsal tiyatro­
nun gelişimine, Meryem Ana için gerçekleştirilen mayıs ayinlerinin si­
vil bir versiyonuna eşlik eden öğeler olarak mı görülmelidir?
Herrick gibi şairlerden (“Corinna bahan kutlamaya gidiyor”) ziya­
de Stubbes gibi yazarlara benzeyen genel karakteri göz önüne alındı­
ğında, Dix’in isteksiz bir biçimde, “Bahar Bayramı New England’da
çok genel bir biçimde kutlanmaz” 12 demesi şaşırtıcı olmaz. Antik Ro-
m a’ya özenen ortaçağ âlimlerinin durumunda olduğu gibi, hakkında

10. B ir P rospect o f F low ers’da A ndrew Y oung şöyle yazar: “İnsanlar alıç çiçeğinden biraz
korkm uş görünm ektedirler, onu evlerinin içine sokm amaya, dışarıda kapının ya da pencere­
lerin üzerinde bırakm aya dikkat etm işlerdir." Ona göre bunun nedeni, ölüm cül bir kokuya sa­
hip olması olabilir (1986: 64-5). M ayıs çiçeği şarabı hâlâ alıç çiçeklerinden yapılmaktadır.
Yine denildiğine göre, evin içine kardelen ya da söğüt ağacı çiçeği sokm ak, kötü talihi davet
etm ek dem ektir (Jones ve Deer 1989).
11. Proust 1954: 137. 139, 167-72.
12. Dix 1829: II.

362
 Yabancı Zihniyetin Amerikanlaştırılması

okuduğu ve pek çok açıdan hayranlık duyduğu toplum, yaşadığı ve de­

ğerlerine bağlı olduğu toplumdan çok farklıydı. Edebiyat ve hayat ara­
sındaki uçurum derindi. Gerçekten de, Bahar Bayramı’ndan geri kalan
şey temelde ergenlik öncesi döneme özgüydü ve o da mayıs çalıları ve
çiçekleri toplamaya giden çocuklardan bahsetmektedir (Resim 9.1).15
Bununla birlikte, ilk dönem New England mayıs direklerinden tama­
men yoksun değildi. 1 Mayıs 1627’de, kendisinden “yazar ve macera-
cı”'4 olarak bahsedilen Thomas Morton, davul, tüfek, tabanca ve “du­
ruma uygun diğer aletlerin” sesleri eşliğinde plantasyonuna (Mare Mo­
unt) 24 metrelik, ucuna yakın bir yere bir çift geyik boynuzu çakılmış
bir çam direği diktirmişti. Bira hazırlanmış, direğe muammalı bir şiir
kazınmış ve aralarında yerli Amerikalı kadınların olduğu topluluk “kız­
lık zarı” hakkında söyledikleri bir şarkıyla dans edip eğlenmişti.15 Ma­
yıs direği kıyı şeridinde ilk kez bu olayda görülmüyordu; zira 1622 yı­
lında, “gemilerdeki adamlar”, kısmen işaret direği olarak kullanılan bu­
tane dikmişlerdi. Ama Morton (İngiltere’deki Başpiskopos Laud’a ra­
por veriyordu) gibi Anglikanlara caiz olan uygulama, Plymouth kolo­
nisinin “şüphe götürmez Ayrılıkçıları” için yasak edilmişti. Öte yan­
dan, Morton yerli Amerikalılara ateşli silah kullanmayı öğretmekten,
dolayısıyla da yerleşimcilerin bu alandaki mutlak tekelini kırmaktan
suçlanmıştı. Tutuklanıp İngiltere’ye gönderildi. Zoraki yokluğunda va­
li onun diktirmiş olduğu direği yıktırdı ve topluluğun adı Mount Dagon
olarak değiştirildi. İlginç olan şey bu ayinlerin mahkûm ediliş biçimle­
ridir. Vali Bradford direği bir put olarak damgalamış ve kutlamaları,
(ilk Kilise Babalarının söylediklerine göre) bir fahişe adına yapılan kut­
lamadan doğduğu iddia edilen Roma tanrıçası Flora’yla ilişkili bulmuş­
tu. Kitabı Mukaddes bağlamında ona “Horeb Buzağısı” [the Calf of
Horeb] deniyordu. Ama Morton için o, düşmanlarının hor gördüğü
“İlim Kadını M aja” anısına dikilmiş bir anıttı.16 Bununla birlikte, belki
eğlenceyi düşünmenin yanı sıra siyasal ve dinsel olarak da düşünerek
• 3. Bu âdet M innesota'da bu yüzyılın ilk yansına değin devam etti; çocuklar okula m ayıs çi­
çeklerinden oluşan buketler getirirlerdi. XIX. yüzyılda İsveçli göçm enler çocuklan için m a­
yıs direkleri (m aja) dikerlerdi; am a bunu I M ayıs’ta değil de yaz ortası yaparlardı. Alm an­
ya da ise yaz ortası, çelcnkler ve çiçeklerden oluşturulm uş bir piram it olan “Aziz Yuhanna
ağacı” etrafında dans edilirdi (M iles 1912; 269).
19. National Cyclopedia o f Am erican Biography.
15. Monon’un anlatısı için onun kitabına bkz.. The New English Canaan, ilk baskı 1637, ye­
niden baskı Boston 1883.
16. Morton 1883: 17, 18, 276 vd. Dagon Fılistinlerin bir tannsıydı ve Sam son onlara teslim
edildiğinde ona kurbanlar sunulm uştu (Judges. 16.23). Horeb ise M usa'nın yanan çalılığı gör­
düğü yerdi (M ısır'dan Çıkış. 3.1): buzağı da tahminen H arun'un yaptığı ve kurban sunulup
ans edilerek ibadet edilen altın buzağıydı (M ısır'dan Çıkış, 32); am a İncil ona bu şekilde
gönderme yapm am aktadır.

363
Çiçeklerin Kültürü

Resim 9.1. M ayıs direği. XIX. yüzyıla ait renkli bir gravür. (M usée National des Arts et T ra­
ditions Populaires, Paris)

tesis etmeyi umduğu “eski İngiliz âdeti" hâkim Püritenler tarafından sı­
kı bir biçimde bastırıldı; tıpkı daha sonra eski İngiltere’de meslektaşla­
rının yaptığı gibi. İkisi arasındaki başlıca fark Restorasyon’da yatıyor­
du; ama daha önce gördüğümüz gibi, bu Britanya’daki popüler “âdet­
ler”! ancak kısıtlı bir ölçüde etkilemişti. Kısmen Uyum Karşıtı [Non­
conformist] inanç ve pratiklerin sürekliliğinden dolayı, pek çoğu bir
daha asla canlanmadı. Tartışmanın içeriği ilginçtir. Morton klasik ön­
cellere gönderme yaparken Bradford Eski Ahit’teki pagan sahnelerden
bahsetmekte; biri çiçek ve çelenk kullanımını haklı görürken diğeri
mahkûm etmektedir. Kökleri bin beş yüz yıldan uzun bir geçmişe da­
yanan bir tartışmaydı bu.
Yetişkinlere yönelik böylesi festivallerin olmaması yeni devleti ken­
di festivallerini geliştirmeye sevk etti; bunlar kırsal alana daha az yöne­
liyor, daha ziyade kentleri merkez alıyordu. Kutlamaların örgütlenişin­
deki siyasa] unsurlar yaygın bir alanı kapsıyordu. Burada sadece Ekim
Devrimi yıldönümü gibi büyük resmi geçitlerden ya da Paris’teki 14
Temmuz kutlamalarının karnaval havasıyla asıl Bastille saldırısının

364
 Yabancı Zihniyetin Amerikanlaştırılması

nıünakaşalı ortamı arasında gidip gelep protesto yürüyüşleri gibi, onla­

rın gayri resmi karşılıklarından bahsetmiyorum. Aynı zamanda, XVII.
yüzyılda Bahar Bayramı kutlamasının bir siyaset meselesi haline geldi­
ğini de kastediyorum; öte yandan, Amerika’da Şükran Günü [Thanksgi­
ving] gibi özel ve ailesel bir şey bile, mevcut festivallere Püriten bir al­
ternatif sunm a niyetiyle, K ongre’nın çıkardığı bir yasayla önce
1789’da, daha sonra da 1863’te resmi statü kazanmıştı. Başka ülkeler­
deki pek çok bayramda [tatil günü] hükümetin zevkine göre kabul edi­
lir: en azından, Katolik kilisesi tarafından en başta hem Hıristiyanlara
hem Hıristiyan olmayanlara aynı şekilde dayatılmayan bayramlar böy-
leydi. W ebster’in sözlüğü ve D ix’in çalışması gibi, Bahar Bayramı’nın
reddedilmesi ve Şükran Günü ve Emek Günü [Labor Day] gibi bayram­
ların tesis edilmesi, yeni toplumsal-kültürel birimin ve onun üyelerinin
kimliklerinin tanımlanmasını içeren hassas sürecin parçasıydı.17
Dix’in uzun girişini, “Nosegays-Posies” [Çiçek Demetleri] başlıklı
kısa bir bölüm takip etmektedir. Bu iki İngilizce sözcüğün yerini artık
büyük ölçüde Fransızca “bouquet” (Spenser’ın “busket”leri) sözcüğü
almıştır; ama onlar Elizabeth dönemi edebiyatından dizelerle çiçekle­
rin, sözcüklerle imgenin iç içe geçmesini hatırlatırlar. Zira “posy”nin
bir anlamı şairlik ya da şiirdir. Aynı zamanda, “simge ya da simgesel
araç” anlamına da gelir; daha spesifik olarak ise “başlangıçta şiir dize­
si (Fransızca vers) olan anlamı, örneğin bir arma kitabesinde olduğu gi­
bi, genellikle belli bir kalıp içinde kullanılan, bir bıçak ya da yüzüğe
kazınan kısa bir slogan [motto]” demektir.18 Sözcük kendi içinde. Çi­
çeklerin Dili ifadesinin bir özetini sunar; simge olarak buket, motto
olarak dize: Her ikisi de, anlamın konuya vakıf olmayan ya da rastgele
dinleyicilerden çoğunlukla saklı tutulduğu, özetleyici muhtasar ifade­
lerdir.
Dix’in kitabının üçüncü ve esas kısmını bizzat çiçeklere özgü söz­
cük dağarcığı oluşturur; bademden başlayarak, adın Latince, İtalyanca
ve Fransızca karşılıkları verilir ve sonra da anlamı açıklanır: “Badem
umut ve vaat simgesidir. Uyanıklık anlamını da verir”; bu ifadeden
sonra gerek şairlerden (Moore, Dryden’in Virgilius’u, Spenser) gerek
Sanskritçe ve düzyazı kaynaklarından alıntılar gelir. Bu şekilde tüm
alfabe harflerini sıralayıp Söğüt’e [Willow], Ağlayan Söğüt’e [Wee­
ping Willow] geliriz. Bu tartışmanın tamamı boyunca, simgeler çiçek­
li. K ongre'nin bunları yapm a hakkı 1789 yılında Episkopal kilisesi tarafından tanınmıştı;
aına k atolik kilisesi 1888’e kadar bu hakkı tanımadı. Bayram lar üzerindeki egemenliklerini
S|yasal otoritelere teslim etm e konusunda Protestanlar daha istekliydi, özellikle de N oel’e bir
^ İ P söz konusu olduğunda.
*8. Oxford English Dictionary.

365
Çiçeklerin Kültürü

lerin mecazi ve gerçek kullanımlarıyla, başka pek çok yerde olduğun­

dan daha doğrudan bir bağa sahiptirler. Önce, şiirsel örneklemeler İn­
giliz şairlerden seçilir; ikinci olarak, çiçeklerin törenlerdeki gerçek
kullanımına bazı göndermeler yapılır. Ama şairlerin çoğu İngiliz olsa
da, kullanımların çoğu Kıta A vrupa’sına özgüdür ya da genel olarak
dünyaya aittir. Yukarıda değindiğimiz gibi, Bahar B ayram ı’nm çok az
bir önemi olan A m erika’daki çiçek kullanımlarına pek az gönderme
mevcuttur. Böyle bir eksikliğin nedenlerinden biri, New England kıyı­
larına yerleşmiş olan Püritenlerin “ikonoklazma yönelik” eğilimleri­
dir; bilhassa ölüleri defnetme ve anma söz konusu olduğunda Püriten­
lerin öncelikleri, Katolik Avrupa ve A sya’nınkilerle çarpıcı bir zıtlık
içindedir.
Püriten cenazeleri, Katolik ve hatta Anglikan törenlerinin daha ay­
rıntılı ritüellerini bilinçli olarak reddetmişti.15 Dinsel olmayan birçok
öğeyi de reddetmişlerdi. Ne var ki, ölü bedeni defnetmek için belli öz­
gül prosedürlerin yerine getirilmesi gerektiği göz önüne alındığında, bu
eylemlerin biçimsel ve ayrıntılı, yani muhtemelen daha önceki uygula­
maların benimsenmesiyle bir ritüel haline gelmeleri yönünde daima bir
eğilim mevcuttu. Bu hem ölünün mezarlığa götürülmesi hem cenazeye
katılanlara hediyeler dağıtılması için geçerliydi.
Diğer kültürlerde olduğu gibi, bazı kişiler, erken dönemlerdeki gibi
sade ritüellerdeki sınırlı harcamalara bile itiraz ediyorlardı. Papaz Jos­
hua Moody vasiyetine, “yas tutmaya harcanan ya da cenazelerde ol­
dukça sık israf edilen savurganca harcamaları sıkı bir şekilde yasakla­
yan”20 bir bölüm eklemişti. Cotton Mather böylesi harcamaları ailenin
çöküşüne neden olan etmen olarak görüyordu; 1721 ve 1724’te Mas­
sachusetts eyaleti “Cenazelerdeki Olağanüstü Harcamaları Kısma”yı,
özellikle de eşarp dağıtmayı içeren bir yasa çıkardı.21 Bu şekilde, daha
önceki dönemlerde ideoloji ve toplumsal yaptırımların yaptığı şeyi
şimdi masraflara dair yasalar yapıyor ve aynntılanmaya yönelik eğilim
sınırlandırılıyordu. Yaygın uygulamanın konusu olan şeylerin bile
onaylanmadığı oluyordu ve başka pek çok reformcu gibi Cotton Mat­
her de insanlardan böylesi faaliyetlerde “lüzumsuz m asraflar”ı kesme­
lerini ve parayı bunun yerine hayırseverlik okullarına vermelerini iste-
19. R eform ’dan sonra bile bazı İngiliz cenazelerinin ayrıntılı içeriği ve hiyerarşisi hakkında
bkz. The D iary o f H enry M achyn, Citizen and M erchanr-Taylor o f London, fro m AD 1550 to
AD 1563 (yay. haz. J. G. Nichols), T he Camden Society, Londra, 1848.
20. G eddes 1976: 256.
21. Bu uygulam a İngiltere’den getirilm işti. İçecek için büyiik harcam a planlan yapılan XVII.
yüzyılda V irginia cenazelerine ait raporlarda eldivenler, kurdeleler ve bir “ sevgi e ş a rb f’na
rastlanır (B race 1927: 226-7).

366
 Yabancı Zihniyetin Amerikanlaştırılması

inişti.2* Bu ideoloji XIX. yüzyıla değin devam etti (ve birçok yerde bu­
gün de devam etmektedir). O dönemin tipik tembihi Amerikalılardan
şunu hatırlamalarını istiyordu: “Biz bir cumhuriyetin üyeleriyiz ve Av­
rupa mezarlıklarının bazılarında rastlanabilen o pahalı ve fazla süslü
anıtlar ve heykelleri taklit etmemiz uygun olmaz.”23 Avrupa, izlenecek
bir modelin yanı sıra reddedilecek bir model de sunuyordu.
Sade ve dindışı olaylar olmaları amaçlanan cenazelerde neredeyse
hiç çiçek kullanılmadığı görülmektedir. Ölüler İngiltere’deki gibi kili­
se bahçesindeki mezarlıklara değil; kente ait ve kent tarafından idare
edilen ve ancak oralarda yatan azizlerin kalıntıları tarafından takdis
edilen defin alanlarına gömülüyordu.34 Bu alanlar otlak olarak bile kul­
lanılabilirdi, dolayısıyla bir tarla ya da park daima bir bahçe ya da av­
ludan daha uygun bir modeldi. İnsanların bazen mezarlıklara ve bizzat
kiliselere gömüldüğü oluyordu;23 öte yandan, Güney’de nüfusun sey­
rekliği genellikle özel topraklarda tek tek ailelere ait arazilerin kullanıl­
masına yol açtı. Genel yaklaşımdan dolayı, defin alanları bakımsız du­
rumda kalabiliyordu. Bu ihmal çoğunlukla bilinçliydi. XIX. yüzyıl dö­
nemecinde, Massachusetts, Salem’deki Papaz Bentley ölüler hakkında
şunları söylüyordu: “Onların anıları yaşasın, ama külleri unutulsun.”
Berkshire şairi William Cullen Bryant ise “Defin Yeri” (1818) adlı şi­
irinde, Püritenlerin İngiltere’den mezar süsleme ve mezarlıkları bitki­
lerle güzelleştirme âdetlerini getirmediklerini anlatıyordu. Bunun yeri­
ne şu vardı:

Çıplak mezar saflarının arasından...

Çim uzun başaklarını yükseltiyor
Ve rüzgârda hışırdıyor...“

Cenaze töreni en fazla çanın çalması, defin yerine gidiş, yüzük,

eşarp ve eldiven dağıtımı ve likör sunulmasından ibaret olurken, me­
zarlara basit tahta başlıklar ya da mezartaşlan dikiliyordu.37 Ne biçilen
ne ekilen, hiçbir çiçek kullanılmıyordu.

22. Gcddes 1976: 256.

23. Alıntı yapan, French 1975: 81.
24. Geddes 1976: 261.
25. French 1975: 70.
26. French 1975: 71.
22. Cenazelerde eşarp ve eldiven kullanımının İngiliz pratiğinden türediği anlaşılmaktadır.
Chambers (1869: 274) The Virgin s Pattern adlı bir kitaptan alıntı yapar; bu kitap, Londra,
ekney’deki bir cenaze törenini betimler; bu törende örtüyü, ölünün, “yas âdetine uygun bi-
Çmıde beyaz eşarplar ve eldivenler” giyen okul arkadaşları tutuyordu. Yas tutanların hepsi
2az eldiven giymişti ve onlara içmek için şarap verilmişti.

367
Çiçeklerin Kültürü

Katolik Avrupa ve bir ölçüde de Yüce Anglikan İngiltere’yle arada­

ki tezat kasıtlı ve çarpıcıdır. Dünya çapında çiçek kullanımlarından
bahsederken Dorothea Dix, Fransa’nın “Elysée tarlaları”na [“les
Champs Elysées”] değinir; ölülerden geri kalanlar burada beklenmedik
bir şekilde, en lüks bitkilerin hoş kokulu gölgeleri altında yatıyor ola­
bilir.28 Günümüzde Fransız mezarlıkları yıl boyunca çiçeklerle dolup
taşarlar; (bölgesine göre) bunların bazıları porselen, bazılan yapaydır;
ama yılın belli zamanlannda daima taze çiçekler bulunur.

Fransızlar, belki başka her milletten daha fazla, kabirlerinin olduğu yerleri
en hoş çiçeklerle süsleyerek, sık sık çelenkler bırakarak, çürümekte olan
bitkilerin yerine canlı ve pahalı olanlarını koyarak ölülerinin anılarını ya­
şatırlar... En güneydeki kentlerin sakinleri, arkadaşlarının mezarlarında çi­
çek büyütmek âdetini uzun zamandır muhafaza etmişlerdir; sadece tatlı ko­
kulu olanları ekmişlerdir; ama eğer ölüye ömründe kem gözle bakılmış ise,
nefretlerini mezarlıkların çevresine tiksindirici olarak görülen bitki tohum­
lan ekerek ifade etmişlerdir.”

Bugünün Lot mezarlıklarında, çiçekler çoğunlukla plastik, bez ya

da mayolikadır; yeni mezatların etrafı ve krizantemlerin göründüğü
Bütün Azizler Günü (Toussaint) istisnadır. 2 Kasım’a rastlayan ve
1024 ile 1033 yıllan arasında tesis edilen bu yortuyu (aslında Ölüler
Günü ya da Bütün Ruhlar Günü) kutlayan tek ülke Fransa değildir.30
Yortu tüm Hıristiyan kiliselerine hızla yayıldı. Güney İtalya'1da, Akde­
niz’in diğer bölgelerinde ve de Latin Amerika’da kutlamalar daha etkin
bir biçim aldı. Bir XIX. yüzyıl gözlemcisinin yazdığına göre, “Bütün
Ruhlar G ünü’nde ölülerin bulunduğu mahzenleri açmak, onları meşa­
lelerle aydınlatmak ve onları mayıs çiçekleriyle süslemek Napoli’de
âdetti; çiçekler taşıyan kalabalıklar kemer altlarından geçer ve bunları
ölülerin bulunduğu nişlere saçarlardı.”31
XIX. yüzyıl Amerika’sıyla aradaki tezat çarpıcıydı ve bugün de
böyle olmaya devam etmektedir; zira Protestanlar ne mayısta canlılar
ne kasım ya da bir başka ayda ölüler için kutlama yapıyorlardı. Öte
yandan İngiltere farklıydı; D ix’e göre, ölüler için çiçek kullanımı “ar­
tık bazı yerlerde neredeyse işlevini yitirmiş olan âdetlerden” biri olarak

28. Dix 1829: 2.

29. Dix 1829: 13.
30. Le G off 1984.
31. ‘T im e s T clescope"dan alıntı yapan Dix 1829:13; bu bilgi ve diğerleri. C ham bers'ın The
Book o f D ays kitabında (1869), s. 5 3 8 'd e bulunabilin yöre sakinleri bir önceki akşam ziya­
fet verir ve geceyi m ezarlıklarda geçirirlerdi; hırsızlara “ bu mümin âdetinin m ahsullerini”
toplam a fırsatı verirlerdi.

368
 Yabancı Zihniyetin Amerikanlaştırılması

Resim 9.2. "B akire Çelengi”, A bbot’s Ann Kilisesi, Ham pshire, XIX. yüzyıl. (Bum e 1833)

görülüyordu. Daha önceki dönemlerde çiçek kullanımı şairlerin ortak

temalarından biriydi. İntihan şüpheli olduğu için, Ophelia’nın tabutu­
nun önünde “bakire çelenkleri” taşınmasına ve “genç kızlann çiçekler
serpmesine” izin verilmişti; bakireliğin işareti olan bu çelenk defin es­
nasında tabuta konmuş, sonra da kiliseye asılmıştı (Resim 9.2).32
S2. Sözcük (cranıs) A lm anca kökenlidir. H am let'in editörü H. Jenkins’e göre (1982: 555),
u “ygulam a Elizabeth dönem i İngiltere'sinde yaygındı ve XVIT1. yüzyıla ve sonrasına de-
Ş n Çeşitli bölgelerde varlığım devam ettirdi. Jenkins'in diğer bir iddiasına göre ise bakirele-
nn defninde kullanılan bu orijinal çclengin yerini giderek, “ daha dayanıklı yapay bir biçim

369
Çiçeklerin Kültürü

Çiçek gibi kıza bu çiçekler. Elveda.

Hamlet’ime eş olursun ummuştum.
Bu çiçekleri de, tatlı kızım, mezarına değil.
Gelin yatağına serpmek isterdim.
(Hamlet V.İ236-9)*

Bitkiler, süsleme ve sembolize etmek için kullanılmanın yanı sıra,

hem insan ömründeki hem yıl içindeki önemli değişim anlarım imle­
mek için de kullanılıyorlardı. Ama diğer Püritenlerde olduğu gibi New
England’da da böylesi kullanımlar en aza indirilmişti ve aslında İngil­
tere’nin bazı bölgelerinde de XIX. yüzyılın ortalarına kadar durum
böyleydi.
Öncelikle Püriten geçmiş nedeniyle, Avrupa’yla aradaki zıtlık bü­
yüktü. Ama artık, Eski K ıta’nın kültürünü Yeni Kıta’nmkine uyarlaya­
rak bu gelenekte değişiklikler yapma zamanıydı. Bunu yapmanın bir
yolu Çiçeklerin Dili hakkındaki kitaplardı ve bu yazı türünün gelişme­
si ve bu alanda yayınların artması (ki yazarlar çoğunlukla kadındı),
başka yerlerde olduğu gibi Am erika’da da hızlı gerçekleşmişti. 1833
yılında Baltim ore’daki Fielding Lucas, “Bir Hanımefendi”nin yazdığı
(Yazarın adı aslında Elizabeth Washington -G am b le- W irt’di) Flora s
Dictionary adlı eseri yayımladı. Yazarın botanik bilimi, estetik ve ile­
tişime yönelik ilgi karışımı aynen Fransız geleneğinde rastladığımız
türdendir; hatta duygular bile ödünç alınmadır; tek istisna. Doğu’nun
“ilkel ve ilginç insanlarının” sadeliği lehine yapay ve aşın kibar davra­
nışların reddedilmesiydi:

aldı... Üsı tabaka kadınlar için bu bir inci, altın ya da güm üş telkari çelenk olabiliyordu; ama
hayatta kalan ve kayda geçen buluntular gösterm ektedir ki, bu karakteristik bir biçim de, on
iki ya da daha fazla inç boyunda (yaklaşık yarım m etre) olan ve taç şekli verilmiş odun bir
çerçevenin kum aş ya da kâğıtla kaplanm ası, yapay çiçeklerle (ya da zam an zam an siyah ro­
zetlerle) süslenm esi, ona kurdeleler, bir çift eldiven ve bazen de bir yakalık ya da m endil bağ­
lanmasıyla yapılm aktadır. Böylesi bir bekâret sem bolünü tabutun önüne koym a ve sonra da
kilisede asm a uygulam ası, görünüşe bakılırsa, tüm Kuzey A vrupa'ya yayıldı." Bakire çe­
lenkleri XIX. yüzyılda İngiliz kiliselerinde de m eşhurdu. Onlar, B um e’nin bildirdiğine göre,
çapraz biçim de yerleştirilm iş iki ip halkasıyla yapılıyor, renkli kurdelelerle kaplanıyor ve iç­
lerine bir çift eldiven konuyordu. Shropshire’daki Minsterley m aden köyünde, duvar köşele­
rine asılı, kesilmiş kâğıt eldivenler içeren yedi çelenk vardı; bu örnekte odundan olan halka­
lar, üzerine pem be ve beyaz kâğıtlardan yapılm a zam baklar ve güller dikili olan çarşaflarla
kaplanm ıştı (1883: 310-13). Bu uygulam a İngiltere'yle sınırlı değildi; L ivonia ve Cour-
land’de de görülmekteydi. H am pshire'daki A b b o t's Ann kilisesinde 39 çelenk vardı; bazıla­
rı genç erkekler için asılm ış olan bu çclenklerin sonuncusu 1896 yılından kalm aydı. Gilbcrt
W hite bunları, "iffetin m ucizeleri" olarak betim lem işti (1798). Bu uygulam a ülkede devam
etm ekle birlikte, XVII. yüzyılın ortalarına gelindiğinde L ondra'da kaybolm uştu (Cuming
1875: 194).
* Bkz. H amlet, çev. Bülent Bozkurt, Remzi Kitabevi, s. 197-8.

370
 Yabancı Z ihniyetin Amerikanlaştırılması

Seyyahlar... bize göstermektedir ki, Doğu’nun insanları [çiçeklerde] hay­

ranlık nesnelerinden daha fazla bir şey görürler. Bu ilkel ve ilginç insanla­
rın elinde onlar retorik çiçekleri haline gelirler ve hislerini, sözcüklerin ifa­
de edebileceğinden daha fazla bir hassasiyet ve kuvvetle anlatırlar. Onlar­
la birlikte, bu iletişim biçimi kutsal bir şeye sahip olur. Bu, bir tür dinsel
ibadettir; dünya meyvelerininden bir sunu yapmaktır. Ayrıca, dünyevi bir
nesneye hitap ediyor olsa da, muhtemelen ödünç alındığı ayine ait olan
kutsallığa özgü bir unsuru muhafaza etmeye devam eder ve ona, övünülen
şövalyelik çağında bile Avrupa saraylarının tipik özelliği olan yapay hür­
metten daha hakiki, daha derin ve daha dokunaklı bir sadakat eşlik eder. İs­
ter Avrupa ya da ister Amerika’daki modem davranış kurallarıyla karşılaş­
tırıldığında, orada, pitoresk güzellik açısından, metresine incelikle bir gül
sunan İranlı gençle ne rekabet edebilir? Hangi dil böylesine ince ve zarif
bir iltifatı ifade edebilir? Ve eğer çok daha ilginç olan doğaya dair bir ile­
tişim amaçlanıyorsa, doğulu âşığın dilsiz belagati, diğer memleketlerdeki
sakar ve utanç verici ilanlardan ne denli rafine, şiirsel ve etkileyicidir! Bir
çiçek sunmak bir konuşma yapmaktan çok daha kolay değil midir?

Çekici bulunan şey sade ve evrensel bir koddur ve kitap özünde,

“Doğu’nun bu gizemli dilini’’ yeniden inşa etmeye yönelik bir çabadır.
Diğerleri gibi yazar bunu, İngiliz şairlerin sözcüklerini, çiçeğin adını ve
çeşitli özelliklerini inceleyerek yapmaya başlıyor. Birkaç anlam, “bu
sembolik dile yeterli bir kapsam ve çeşitlilik kazandırma zorunluğun-
dan dolayı... keyfi bir şekilde varsayılmıştır” yazarın bunun için göster­
diği mazeret, konuşma dilinde bile ses ve sembol arasındaki ilişkinin
keyfi olduğudur.
“Bitkilerin Yapısı” adlı botanikle ilgili kısım kitabın sonunda değil
başındadır ve onun ardından “Flora Sözlüğü” gelmektedir:

Akasya, Gül Dostluk Eğer dosluk andı içtiysem,

Robinia Hispida onu yerine getiririm.
(S h a k e s p e a re )

Bunu, çiçeklerle değil de duygularla ilgili bir dizi alıntı takip etmek­
tedir.
Kitabın sonunda, H one’nin Every Day Book eserinden alınma, sene­
nin günlerini (Aziz Günleri) her bir azize bir çiçek atfederek sunan “At­
fedilen Çiçekler” başlıklı bir listeyle karşılaşıyoruz.” Ve en sonunda
“Dizin”, “Duygular”ı ve “Anlamlar”ı, onlara karşılık gelen uygun çi­
çeklerle (Duygular ve Simgeler burada anahtar sözcüklerdir) birlikte
sunmaktadır; bu ise Fransızca’daki Çiçeklerin Dili listelerinin aynısıdır.
33. Londra, 1826.
Çiçeklerin Kültürü

Y ok lu k Z inya
Faaliyet, etki Kekik
Kabirden öte sevgi Salkımağacı, vb.

Fransız geleneğini daha yakından takip eden daha tipik bir çalışma,
Catherine H. W aterm an’in (Esling) yazdığı Flora’s Lexicon: An Inter­
pretation o f the Language and Sentiment o f Flowers: With and Outline
o f Botany, and a Poetical Introduction [Flora Lügati: Çiçeklerin Dili ve
Duygusu Üzerine Bir Yorum: Botanik Özeti ve Şiirsel Bir Giriş ile Bir­
likte] başlıklı, 1839 yılında Philadelphia’da basılan kitaptır. Kitabın
açılış “tanıtım”ı şunları söylüyor: Çiçeklerin Dili “son zamanlarda öy­
lesine fazla ilgi çekti ki ona aşina olmak, zorunlu olmasa da kibar bir
eğitimden addediliyor, en azından latif ve zarif bir hüner sayılıyor.” Bu
nedenle, “o anlamların eksiksiz bir yorumunu” veren bir kitap, bir be­
yefendi ya da hanımefendinin kütüphanesinin kıymetli bir parçası hali­
ne gelmektedir; çünkü Avrupa’da olduğu gibi Amerika’da da böylesi
bir bilgi sosyal münasebetlerin arzu edilir bir unsuru haline gelmişti:

Her çiçekte bir dil vardır

Ki sere gözümüzün önüne,
Toprağın çiçeklerinde yalan
Sessiz, ama sihirli bir gücü;

Sözlük, Linnae’ci bir tasnifle, akasyayla başlar ve botanikteki adı

da (Rohinia pseudacacia) verilir. Bu maddenin ardından, doğrudan
Charlotte de Latour’un Fransızca eserinin Philadelphia’da yapılan ese­
rinden alınma; ama daha acayip tınısı olan bir yorum gelmektedir. Bir
kez daha, sessiz “vahşiler”in edimleri seçkinlerin sözcüklerine tercih
edilmektedir:

Kuzey Amerika’nın vahşileri akasyaya iffetli sevgi özelliği atfetmişlerdir;

kâseleri bu ağacın çürümez odunundan yapılır, okları onun bir dikeninden.
Ormanın bu sert çocukları, ki onlan hiçbir şey dize getiremez, bir nezaket
duygusu tasavvur ederler: Belki de sözcüklerle ifade edemedikleri şeyi çi­
çek açan bir akasya dalının ifade ettiği duyguyla anlarlar. Tıpkı kentin fet­
tan kadını gibi genç vahşi kız da bu baştan çıkarıcı dili mükemmel bir bi­
çimde anlar.34

Doğu bu dilin ana kaynağı olarak görülürken, ilkel insanlara da pek

çok gönderme yapılıyordu; kavram etnografya müzesinden çıkmamış­
tı. Bununla birlikte, sadece sembolizm değil, aynı zamanda çiçeklerin
34. W aterm an (Esling) 1839: 13.

372
 Y abana Zihniyetin Amerikanlaştırılması

kendilerini de (Türkiye’den laleler, Çin ve Japonya’dan krizantemler,

Hindistan’dan yasemin) tedarik eden, Doğu’ydu (ve görünüşe bakılır­
sa Doğu da sözde ilkellerin arasına dahil edilmişti). Hem Avrupa hem
ABD’nin, herhangi bir önemli endüstriyel dönüşümden bile önce ilginç
bir şekilde haddini aştığı nokta, bu büyük kültürlerin aşağılığı ya da il­
kelliğine dair kökleri derindeki hissiyattır. Çinliler yerli Amerikalılarla
aynı kefeye konuyordu; oysa ABD bir zamanlar onlarla, onların ince
zevklere hitap eden ihraç ürünler karşılığında New England buzunu sa­
tarak hareketli bir ticarete angajeydi. Bugün de olduğu gibi, bütün “öte­
kiler” eşit bir biçimde daha sonra Üçüncü Dünya adı verilen bütüne ait­
tiler. Köken olarak bu kategorizasyon Japonların Güney Barbarlan
(namdam) ya da Çinlilerin Yabancı Şeytanlar’a (yang guizi) yönelik ta-
vırlanndan çok az farklıydı. Her bir durumda böylesi görüşler kültürel
anlayışın ve kültürleri anlamanın doğasını çarpıtır.
Akasya üzerine yorumdan sonra M oore’dan sıkça yapılan alıntı ve­
rilmektedir:

Kayalarımız semir, ama gülümsemektedir orada

Akasya, sarı saçları dalgalanırken...

Bir kez daha, şiir varsayılan duyguya dair hiçbir işaret içermemek­
tedir; iffete dair bir sonraki alıntı ise çiçekle hiçbir ilgisi olmayan bir
duyguyu ifade etmektedir. Biçimsel karşılıklar aranmasına rağmen,
materyalin ele almış biçimi birçok boşluk, birçok tutarsızlık ve hayal
gücüne çok geniş bir alan bırakmaktadır.
Böylece alfabeyi tarayıp en son madde olan Z inya’ya, yani yokluğa
varıyoruz; bunu botanik hakkında birkaç sayfa izliyor ve her zaman ol­
duğu gibi en sonda “Çiçekler Dizini” bulunuyor:

Akasya Platonik aşk

Akasya gülü Zarafet

Bunun yanı sıra tamamlayıcı “yorumlar” da verilmektedir:

Yokluk Pelin
Yokluk Zinya

Sona doğru, yabancı ürünü evcilleştirmeye yönelik bir başka çaba

olarak şunlara rastlıyoruz:

373
Çiçeklerin Kültürü

Sen benim İlahımsın Amerikan çuhaçiçeği

Amerikanlaştırma süreci, yani yabancı zihniyetin evcilleştirilmesi.

Bayan S. J. Hale’in, ilk kez 1832 yılında Boston’da basılan Flora’s In­
terpreter, or the American Book o f Flowers ancl Sentiments [Flora’nm
Yorumcusu ya da Çiçeklerin ve Duyguların Amerikalı Kitabı] adlı ki­
tabıyla devam etti. Artık amaç çok daha net bir hale gelmişti. Yazar ki­
tabı hakkında şunları söylüyordu: “Düzenleme ve Amerikan duygula­
rına giriş dışında burada yeni bir çaba gütmüyorum. Muhtemelen ilk
ebeveynlerimiz kendi çiçeklerine Tanrı’mn ektiği bahçede baktıkların­
dan bu yana, çiçekler sevgi ve şefkat sembolleri de olmuşlardır. Bu öz­
deşlik onları kutsamış görünmektedir.
Cennet Bahçesiyle olan bağlan aracılığıyla çiçeklere özel bir Hıris­
tiyan “erdem” atfedilmesi, Türk kökenlerle bir parça çelişki içinde ol­
sa da, yaygın bir durumdu. Bununla birlikte, Yaratılış’ta, bahçede bil­
me ağacı ile yaşam ağacı vardır; bunların yanı sıra, “yersiz bitkiler”
olan yabani otlar da bulunur; daha önce de değindiğimiz gibi, çiçekler­
den hiç bahsedilmez. Bu anlayış, İranlIlardan türemiş olan C ennet’e da­
ha uygundur.“
Hale önce beş sayfalık bir Botanik Açıklaması’yla işe başlıyor ve
sonra, çiçekleri ve anlam lannı (“Anlam lar”; örneğin akasya, sarı, giz­
li aşk anlam lannı verir) listeleyen “ Flora’nın Yorumcusu” bölümüne
geçiyor; bunu, bir şairin (burada Moore) otoritesine başvurma izliyor;
sonra da, yerel şairlerden derlenmiş ahntılann oluşturduğu, “Duygu­
lar” üzerine bir bölümle devam ediyor. Bununla birlikte, anlamların
meşruluğu büyük ölçüde dışarıdan, yani Avrupa’dan gelmektedir.
Fransa’da olduğu gibi, tek tek çiçeklere atfedilmiş olan anlamların sta­
tüsü şüphelidir. Bunların uzun ömürlü tek bir kültürel koda ait olma-
dıklan, sözlükler arasındaki farklılıklardan bellidir ve Bayan Hale bu­
nun ayrımmdadır. Diğer yazarlar gibi o da, “çiçeklerin bugün bile yü­
reğin elçileri olduğu Doğu’daki tarzlar üzerine yazmış olan şairleri ve
yazarları dikkatli bir biçimde araştırm ış” olduğunu iddia etmektedir.37
Bu anlamlar onları veren otoriteye göre farklılık gösterdiği için, o ken­
disine en uygun görünenleri seçmiştir; bunlar ise büyük ölçüde, onun
Amerikalı selefleri olan Dix ve W irt’in kitaplarına dayanmaktadır.'8
35. Hale 1832: iii.
36. Hıristiyan kapalı bahçe anlayışının kökenleri Süleym an’ın Ezgilerin Ezgisi'ndcdir: "K a­
palı bir bahçesin sen. kız kardeşim , yavuklum ... Sen bir bahçe pınarısın, bir taze su kuyusu.
L übnan'dan akan bir dere" (4.12, 15).
37. Hale 1832: iii.
38. Am erikalılara ait alıntılar C heever'dendir ( 1831 ).

374
 Yabancı Zihniyetin Amerikanlaştırılması

Zira, bir gelenek tesis edilmekteydi.

Kitabın önsözünde, izlediği yollan şöyle açıklıyor: “Her bir çiçeğe
atfedilen anlamların dayandığı otoriteler genellikle Avrupalı yazarlar...
Onlar yaşlı bir insan topluluğu... Ama duygular için... Amerikalı şair­
leri tercih ettim; insanlanmızın Am erika’nın duygulan ve deyimleri
hakkındaki düşüncelerini ifade etmeleri gerektiği zamanın geldiğini
düşünüyorum.”39 Ve şöyle bitiriyor: “Kitabımı A m erika’nın gençliğine
adıyorum. Kitabımın, genç hanımlarımızın, en hakiki biçimiyle orman
çiçekleri tarafından temsil edilebilen kendi erdemlerini işlemelerine;
genç erkeklerimizin de, toprağımız Deha’nm yaratıcılığı tarafından gü-
zelleşene dek akıllarını işlemelerine ilham olmasını dilerim.”
Kitap, “Hasta Bir Dosta Yaban Çiçekleri” başlıklı bir şiir ve Bayan
Sigoumey’in aşağıdaki dizelerini içeren, “Çiçek Şairliği” üzerine bir
bölümle sona eriyor:

Sera asilzadeleri kaşlarını çatarlarsa

Ve senin plebyen erdemlerini mağrurca küçümserlerse.
Asla sinme...10

“Dostluğun temiz hediyesi” dizesiyle başlayan “Beyaz Krizanteme”

adlı bir diğer şiir ise Ladies M agazine’d m alınmadır. Burada sözünü
ettiğimiz şiirlerin ilkinde, çiçek kültürünün hiyerarşik tarafı bir nebze
de olsa tanınmaktadır; bu tanıma, biçilmiş çiçekler yerine yabani çiçek­
ler vermekten dolayı özür dileme ihtiyacı biçimini alıyor. Bu duygu
belki de çiçek ticaretinin satışla ilgili baskısının ilk belirtilerinden bi­
riydi, zira çiçekçiler bu tarz pek çok şey icat etmeleriyle tanınmıştı; an­
cak şiir aynı zamanda, çiçeklere yapılan dikkat çekici harcamaların sı­
nıfsal karakteri üzerine bir yorumdur. Krizanteme ilişkin şiir ise, canlı­
lara sunulan bir hediye olarak (ki Fransa ve İtalya’da böyle kullanılı­
yordu) ona atfedilen negatif değerin, Amerika ya da aslında İngilte­
re’ye ulaşmamış olduğuna işaret etmektedir; bunun sebebi kısmen, ilk
dönem Hıristiyanlığın aşın sadeliğine geri dönmeye yönelik bir çaba
içinde olan Protestanlann Bütün Azizler Günü’nü yıkıma uğratmış ol-
malanydı. Kitabın sonunda her zamanki gibi bir “Çiçekler Dizini” ve
“Yorumlar” bulunmaktadır; bunlar bir anlamda daha önceki bölümle­
rin bir özetini ve yazarın eğitmeye çalıştığı genç hanımlar için bir aide
memoire [kullanım kılavuzu] oluşturmaktadır.
Bu türe ait yerel örnekler giderek çoğaldı. 1842 yılında Lucy Hoo-

39' Hale 1832: v.

S igoum ey'in toplu şiirleri 1846‘da yayımlandı.

375
Çiçeklerin Kültürü

per, The Lady’s Book o f Flowers and Poetry: To Which are Added, a
Botanical Introduction, a Complete Floral Dictionary and a Chapter
on Plants in Rooms [Hanımların Çiçekler ve Şiirler Kitabı: Bir Botanik
Giriş, Tam bir Çiçek Sözlüğü ve Odalardaki Bitkiler Üzerine Bir Bö­
lüm Eklenmiş Olarak...] adlı eseri yayıma hazırladı. Yazarın ilan etti­
ğine göre, “çiçekler meleklerin alfabesidir; bulanık gözlere parlaklık,
bitkin zihinlere huzur verirler”.'" Bu kitap da çeşitli yazarların katkıla­
rını içeriyor ve dilin yanı sıra şiir ve botanik konularını da kapsamaya
çalışıyor; ayrıca dil konusunda kitap genel çiçek sözlüğünü de veriyor.
Aşağıda bu sözlükten birkaç öm ek bulunuyor:

Afrika kadifeçiçeği: Kaba düşünceler

Amerikan karaağacı: Yurtseverlik
Amerikan ıhlamuru: Evlilik

Sözlük hiçbir şekilde ABD’yle sınırlı olmasa da, buradaki anlamlar

dizisi, belki bir “ırkçılık” öğesi de dahil olmak üzere yerel değerlere
olan eğilimi özetlemektedir.
Çiçeklerin Dili ve ilgili konular üzerine ABD’de daha pek çok eser
basılmıştır.42 Bunlar, Avrupa’da gözlemlemiş olduğumuz genel eğilim ­
leri temsil etmektedir; yani bilimsel, dinsel ve batini, ama bunların ya­
nında ahlâki meselelere daha büyük bir vurgu yapan eğilimler.43 Sözü

41. H ooper 1842: 8.

42. 1848 yılında John S. Adam s F lora's Album adlı eserini yayımladı: kitabın girişinin ya­
zılm a tarihi 1 Ekim 1846'dır. Hem C ennet (Paradise ve Eden) temalarını (s. 3) takip eden
hem bir kez daha “ Doğu (opraklarT’na dönen kitap, kendinden önceki eserlerden liiremiş bir
yapı arz etmektedir.
43. Sadece daha yaygın b ir biçim de bulunabilen bir seçmeyi inceledim. 1836’da. F lora and
Thalia, or G ems o f Flowers a n d Poetry: Being an A lphabetical Arrangement o f Flowers,
with Appropriate P oetical Illustrations. E m bellished with Coloured Plates şeklindeki ilginç
bir adla bir kitap yayım landı; kitabın yazan bir kadındı ve kitaba, çiçeğin çeşitli kısım lannın
botanik bir tasviri ve çiçeklerin ölçüleri eklenm iştir diye bir açıklama var: basım yeri Phila­
delphia (Bu kitap, Ann A rbor'daki University o f M ichigan kütüphanesi katalogunda vardı;
ama m evcut değildi). D iğer kitaplar ise şunlardır: Frances Sargent Osgood (Locke) (der.).
The Poetry o f Flowers a nd the F low ers o f Poetry, New York, 1840; Sarah C arter M ayo (Ed-
gerton). The Flow er Vase, Lowell, 1844 (Aynı yıl yazar, John L anghom e’un F ables o f F lo­
ra (1735-79) kitabını yayım a hazırladı); Anonim , The Bouquet: Containing the Poetry and
Language o f F low ers, Boston. 1845 (yeniden baskı, 1846); A nonim , The A m erican L a d y's
Every D ay Hand-book o f M odern L etter W riting: Language and Sentim ents o f Flow ers: D re­
ams, their Origin, Interpretation and H istory; Domestic Cookery, Philadelphia, 1847; Pliny
M iles, The Sentim ents o f Flow ers in Rhym e, o r the Poetry o f Flowers L earned by M nemo-
technic Rules. New York, 1848; Henrietta Dumont, The Floral O ffering: A Token o f A ffecti­
on a nd Esteem, Comprising the Language and Poetry o f Flowers, Philadelphia, 1851; Anne
Elizabeth (takm a ad). Vase o f Flowers, Boston, 1851: Anonim. The Floral F orget M e Not:
A G ift f o r AH Seasons. Philadelphia. 1854. 1860’larda yeni yayın kıtlığı vardı, am a İç Savaş

376
 Yabancı Zihniyetin Amerikanlaştırılması

edilen kitapların birçoğuna da bilimsel öğe zaten içerilmişti. Dinsel un­

sur ise, Margaret Coxe’in, Floral Emblems: Or, M oral Sketches from
Flowers adlı, 1845’te Cincinnati’de basılmış olan kitabında vurgulan­
maktadır; gerçi bu kitap açıkça Meryem Ana’ya değil, bizzat İsa’ya yö­
neltilmiştir. Kitabın açılış cümlesi rengini belli ediyor: “Kurtarıcımız
dünyadayken havarilerini tarlanın çiçeklerine gönderdiğinde, onlara en
değerli derslerden bazılarını bildirmeyi tasarlamıştı.”44 Yazarın niyeti,
"ülkenin genç tebaasmı Doğa’nın eserleri ve Hıristiyan ilkeleri üzerine
araştırmaya yöneltmektir.”45 Aslında, düzyazı olması, özgül bir biçim­
de gençleri hedeflemesi ve birçoğu kendi deneyimlerinden gelen bir di­
zi olay yoluyla ahlâki dersler vermesi açısından bu kitap “Çiçek Sim­
geleri” konusunda diğerlerinden oldukça farklıdır.
Batıni bilgi geleneğinin de Amerika’da temsilcisi vardı ve Samuel.
A. Binion’un Phyllanthography (1909) eseri bunun örneğiydi. Sienkie-
wicz’in Quo Vadis ve diğer eserlerini Lehçe’den tercüme etmiş olan ya­
zar, Ancient Egypt or Mizraim (1877) ve The Kabbalah kitaplarının da
yazarıydı; dolayısıyla, “yaprak ve çiçek yazısı yöntemi”ni yorumlama
görevine girişmek için yeterince vasıflıydı.46 Dinleyicilerinin arasından
bir kadın, “eğer dekoratif amaçlara yönelik bir resimli alfabe icat edile­
bilseydi... iyi bir plan olurdu” yorumunu yaptığında, yazının icadı üze­
rinde bir ders verdiğinden bahsetmektedir.47 Binion, eksiksiz bir çiçek
alfabesi sunmak yerine, sadece gülü seçmiş ve bu bitkiyi, “Mary” [Mer­
yem] adında olduğu gibi (Resim 9.3), dili tercüme etmekte kullanılabi­
lecek yirmi altı farklı kombinasyon yaratmak için kullanmıştır. Bu ese­
ri Fransızlannkiyle aynı tarzda bir batmi eser saymak zordur; bununla
birlikte, tamamen dekoratif amaçlarla olsa da, yeni bir bilgi formu öner­
mek için kriptografiye başvurmuştur.
Çiçeklerin D ili’ne yönelik bu ilgi kısa ömürlü görünebilir; ama tam
tersine, süreklilik arz etmiştir. Günüm üzde Fransa, İngiltere ve
’lan sonra, yeni yazarlar tarafından yazılan ve anonim kitaplar, olağan miktarda yayımlan­
maya devam etti; örneğin; C. Seelye. The Language o f F low ers a n d Floral Conversation,
Rochester. 1874; Martha Ewing. The Language o f Flow ers and Poetry o f Flowers. Roches­
ter. 1875; Cordelia Haris Turner, The Florak Kingdom: It’s H istory, Sentim ent and Poetry,
Chicago. 1877; Anonim, The Language and Poetry o f Flow ers, and Poetic H andbook o f
Wedding Anniversary Pieces, Album Verses, and Valentines. Together with a Great Num ber
° f Beautiful Poetical Q uotations fro m F am ous Authors, New York, 1878; Fannie Frisbie
(der.). Songs o f the Flowers. Boston, 1885. Yüzyılın sonuna gelindiğinde (1899) Çiçeklerin
Dili, Vest Pocket D ictionary and H and M anual: Including a D ictionary o f the Language o f
Blowers’a (Chicago) bile dahil edilmişti,
M . Coze 1845:5.
Coxe 1845: 6.
46- Binion 1909: i.
47- Binion 1909: iii.

377
Çiçeklerin Kültürü

A B D ’de bu konuda yeni kitaplar basılmaktadır ve bunlar insanların,

kullanım salar bile dikkatle inceledikleri farklı çiçek karşılıklarını bir
araya getirmektedir.48 Bu ilgi birçok ülkeye yayılmakla kalmamış, aynı
zamanda insanlar onu sahiplenmiş, kendi yerelliklerine uyarlamış; ama
ana metinsel biçim ve içeriği muhafaza etmişlerdir.

A m erik an laştırm a Süreci

“Yaşlı bir halk” olarak Avrupa, “ilkel” Doğu, geleceğin umudu ola­
rak Amerikan gençliği; bunlar, XIX. yüzyılda ABD’deki Çiçeklerin
D ili’nde rastlanan temalardan bazdandır. Gençliğin tüm dünyevi bi­
çimlerde, hem “dilleri” hem bizzat doğalan işlenmelidir ve bunu yap­
mak için dışarıdan bir sürü şey ödünç almak durumundayız. Aynı za­
manda, bu Avrupalı pratikler Amerikanlaştınlmak zorundadır ve yeni
bir ülkenin kültürel gereksinimleri üzerinde sürekli bir ısrar mevcuttur
ve Çiçeklerin Dili’ne yapılacak uyarlamalar, festivaller kurumu ve te­
laffuz reformu kadar bu gereksinimlerin bir parçasını oluşturmaktadır­
lar. Püriten miras bu geleneği güçlü bir şekilde etkilemişti. Çiçeklerin
Dili’nin o dönemde onu pek az dikkate alan bir ülkede doğup büyüme­
si muhtemel olmasa da, görünüşe bakılırsa Amerikalılar onu Avru­
pa’dan daha ciddiye almışlar ve daha fazla ahlâki önem atfetmişler, er­
demi artırmak, eğitimi özendirmek ve yeni ulusun değerlerini tanımla­
mak için onu kullanmak gerekliliğini vurgulamışlardır. Aynı zamanda,
çiçeklerin kendilerinin kullanımı daha ziyade arka planda kalmaya de­
vam etmiştir. Çiçeklerin göreli yokluğu Amerikan pratiğinde çok daha
belirgindir ve günümüzde bile böyle olmaya devam etmektedir; herhal­
de D il’i tamamen edebi bir egzersiz olarak tutmak ve edebiyatın içeri­
sindeki hayat ile dışındaki hayat arasındaki yarığı daha da genişletmek
daha uygun addediliyordu.
Buketin arkasında saklı olan ahlâk, bir yanda yerel Püriten gelenek­
le öte yanda mevcut Avrupalı tarzların benimsenmesi arasında var olan
gerilimi kısmen çözmüştü. Mevsimlerin değişimi bile sadece tanrılar
ve doğanın işi olarak değil; estetik cazibelerin yanı sıra Püriten değer­
lere de sahip bir döngü olarak düşünülmektedir. Breck’in The Young
Florist'inde (Boston, 1833) Henry’nin belirttiği gibi, “Eğer yaz mevsi­
mi sürekli olsaydı ve çiçekler sürekli olarak birbiri ardına gelseydi, ga­
liba kısa sürede kayıtsızlaşır ve onlara pek az değer verirdik.” Püriten
mirasm gücü ve bir yüksek kültür geleneği yaratma açısından bunun
48. Örneğin bkz. O hrbach 1990.

378
 Yabancı Zihniyetin Amerikanlaştırılması

* R

Resim 9.3. "M ary " ism inin “ phyllanthography”de ifade edilm esi (B inion 1909)
İPhyllanthographv: Y aprak ve çiçek yazısı yöntemi.)
Çiçeklerin Kültürü

yol açtığı sorunları abartmak zordur. Commonwealth döneminde Püri­

ten balta tiyatro gösterilerini durdurmuş ve Edinburgh’da tiyatroyu iki
yüzyıl boyunca kapatmıştı. Am erika’da ise kamusal gösteriler doğar­
ken boğuldu. Daha önceki dönemlerde tek tük amatör gösterilere sah­
ne olsa da, Virginia’da turneye çıkan tiyatro kumpanyalarına ancak
XVIII. yüzyılda rastlayabiliyoruz.'*9 New England’ın bu uyarlamayı
yapması daha uzun sürdü ve Othello'nun oradaki ilk sahnelenişinin du­
yurusu, “beş perdelik ahlâki bir diyalog” şeklinde yapıldı. Yerel yazar­
lığın başlangıcı tahmin edilebilir bir dönemeçten geçti. 1787 yılında
The Contrast adlı oyunun teması, yabancıya dönük sevgi karşısında üs­
tün gelen Yankee dürüstlüğüydü. Ama çiçek kültürü lüks, üst kültür ve
hatta paganizmin yanı sıra tam da bu yabancı sevgilerle özdeş tutulu­
yordu. Çiçek kültürünün Kuzey Amerika’da ortaya çıkışı uzun ve zor­
lu bir yolculuğun sonucunda oldu.50

Am erikan Pratiği

B a h çeler

Erken dönem New England'da çiçekler toplumsal yaşamın dikkat

çeken öğeleri arasında değillerdi;51 ilk başlarda, özellikle sömürgecile­
rin alışık olduğu buğday ve arpa gibi temel ürünleri yetiştirmek olduk­
ça zordu. Bununla birlikte, 1630’larda Saybrook’tan Lady Fenwick’in
bir çiçek ve ot bahçesi işlediği belirtilmektedir, Johnson ise 1643 yılın­
da, “köy evi arazilerinde çiçek bahçelerinin sebze bahçelerine eşlik
eder olması çok eski değildir” diye iddia ediyordu. Ama XVII. yüzyı­
lın bahçeleri ve onların çiçekleri, Ann Leighton’un işaret ettiği gibi, ön­
celikle “yiyecek ya da şifa için”di. Bitkilere genellikle gizemli bir an­

49. Am atör oyunculuk G üney’de çok daha önce başladı; burada. Restorasyon’dan hemen
sonra. Doğu K ıyısı’ndan 1665 yılında Uç kişilik bir oyun sahnelenmişti. Ama o zaman bile
adli soruşturm alara uğram ışlar ve oyuncuların, kostümleri içinde ve oyunlarının bir kopya­
sıyla mahkemeye gelm eleri em redilm işti (Bruce 1927; 191).
50. Am erikan tiyatrosu hakkında bkz. Agnew 1986: 150. B oston'da 1792 yılm a değin pro­
fesyonel tiyatro yoktu. "Tiyatroyu İngiliz kültürüyle olan şövalyelik ruhuna özgü bağlantıla­
rım sergilem enin bir aracı olarak kullanabilecek söm ürgeciler" bile, "ilk dinsel yerleşimlerin
çileci m iraslan” tarafından sınırlandırılm ıştı; bunun kökleri ise sadece Britanya’ya değil, ilk
Hıristiyanlığa dek uzanıyordu.
51. Ö m eğin bkz. Blanchan (1909; 49); yazar D evrim 'den önce New E ngland’da az sayıda
çiçek bulmaktadır. Hollanda ve Fransız kolonilerinde ise. Protestanlar içinde bile daha fazla
etkinlik görülmektedir. İlk ticari fidanlık, Huguenot göçm enlerine satış yapm ak üzere
1730’da kurulmuştur. Am a fark o kadar da belirgin değildi.

380
 Yabancı Zihniyetin Am erikanlaştırılması

lam yüklenmesine rağmen, bahçecilik ciddi bir işti ve çiçek hediyeleri

onun önemli bir özelliği değildi. Nüfusun çoğunluğu için çiçekler aynı
anda hem faydacı hem didaktikti; ama sivil bir anlamda nadiren deko­
ratif ve sembolik oluyorlardı.
Protestanlığın bahçeler ve çiçek kültürü üzerindeki etkisi neydi?
Leighton göreli ilgi eksikliğini, dönemin İngilizlerinin Fransızlardan,
kişisel hazzm, özellikle de kraliyet ve soylu hazlannm , herhangi bir gi­
rişim için yetersiz bir neden olduğunu düşünmek açısından farklı olma­
sı gerçeğine atfediyordu. İngiltere’de bahçecilik hakkındaki basılı ki­
taplar, bahçenin demokratikleştirilmesi ya da onun diğer toplumsal
gruplar tarafından bir şekilde benimsenmesine hazır olan burjuva bir
okur kitlesini hedefliyordu. Başka bir deyişle, yazar nedenlerin olduk­
ça bağlama bağlı olduğunu, aslında itirazcıların benimsemeye istekli
oldukları lüks kültüre yönelik bir öfke meselesi olduğunu düşünmekte­
dir. Ama Püritenlik ideolojisinin herhalde daha sağlam bir temeli vardı
ve kolayca alt edilebilecek gibi değildi.
İlk dönem M assachusetts’te çiçekler kısmen, çoğunlukla tedavi
amaçlı oldukları gerekçesiyle haklılaştırılıyorlardı. XVIII. yüzyılın
epey sonlarına değin Vermont’ta, “harika çiçekçileri” olan kadın bah­
çıvanlara dair bir şey işitmiyoruz; bu kadın bahçıvanlar, farklı farklı
arazilerden ziyade tek tip fidanlıklarda “Cennet’e layık” çiçekler üreti­
yorlardı.52 Bu dönemde, “formel Avrupa tarzında” bahçeciliği benimse­
yenler, William Penn’in geleneklerini takip eden Philadelphialı zengin­
lerdi.53 Ülkenin geri kalanına gelince ise, XIX. yüzyıl başı yazarı Ber­
nard M’M ahon’un iddiasına göre, “Amerika bahçecilik alanında” zeki
ve zengin bir halktan beklenebilecek “o hızlı ilerlemeyi henüz gerçek­
leştirmemişti.”54 Püritenlik mirası hâlâ devam ediyor olsa da, daha fay­
dacı hedeflere bağlılıkla birlikte bu tavırlar ülke çapında hafifletilmeye
başlamıştı.
XVIII. yüzyılda çiçek kültüründeki değişimi, Ann Leighton’un
Amerikan bahçeleri üzerine ikinci kitabının, John Parkinson'un Para­
dise adlı eserinden alıntılanan alt başlığı (For Use or fo r Delight [Fay­
da için mi Yoksa Zevk İçin mi]) ifade etmektedir. Ancak bu bahçeler
genellikle New England’m güneyindeki kolonilerde bulunmaktaydı ve
buralarda hem tavırlar hem iklim oldukça farklıydı. Öncelikle, burada-
^ göçmenler Püritenliğin ana kolundan sayılmazlardı. New Eng-
•and’dan farklı olarak Anglikan kilisesinin hâkim olduğu Virginia’da-

52. Leighton 1986: 371-2.

53- Leighton 1986: 376.
54- Leighton 1986: 381.
Çiçeklerin Kültürü

ki ilk raporlarda sözü edilen farklılık açıkça görülebilir. Evet, Cenevre

[Kalvenizm] etkisi başlarda güçlüydü, çünkü kilise içinde bir Püriten
parti mevcuttu; dolayısıyla uyum üzerine katı bir vurgu yapılıyordu.
Ama ortam farklıydı ve ilk vali Lord Delaware 1610’da Jam estown’da
kiliseye gittiğinde, kilise hademesi çan kulesindeki çanı çalarak halkı
çağırmıştı. Vali yerine oturmuş ve bir vaiz kürsüsünden konuşmuştu;
kilisede bir vaftiz kuması bulunuyordu ve iç mekân “hoş kokulu çeşit
çeşit çiçeklerle bezenmişti”.55
Aynca, onların İngiltere’yle daha güçlü bağlan vardı ve bitki ve to­
hum alışverişine daha geniş çaplı bir şekilde angajeydiler. Yüzyılın ba­
şında Robert Beverly’nin gözlemine göre, lavanta ve “temmuz çiçekle­
ri” gibi İngiliz bitkileri New England’da zor koşullarla karşılaşırken,
“Virginia’da hiçbiri başansız olmuyor”du.56 Fiziksel karşıtlık gayet
açıktı. En azından yönetici sınıf arasında, Güneyli bahçeleri, vızıldayan
arıların yumuşak yapraklarından çiy ve balözü emdiği çiçek fidanlıkla­
rı içeriyordu. “Ülkedeki en güzel” bahçe olan Albay Bryd’m bahçesin­
de, Hint hammelleriyle çevrili bir çardak vardı ve “bütün yaz boyunca
tatlı çiçeklerle dolu”ydu.57 Aristokrat Quaker William Penn ise “Vasıf
sahibi bir kişiye... denemek için” çiçek tohumları göndermiş, ama aynı
zamanda İngiltere’den getirilmiş güllere eklemeler yapmak için kendi­
si de ıslah teşebbüslerinde bulunmuştu.58
Benzer çabalar başka yerlerde de gösterilmiş; ama her defasında sı­
nırlı sonuçlar alınmıştı. 1709 yılında John Lawson şöyle yazıyordu:
“Carolina’da çiçek bahçesi henüz ortaya çıktı; ama çok verimsiz ve ya­
van bir durumda. Sahip olduğumuz çiçekler sadece iki çeşit gül, karan-
fıl-temmuz çiçekleri, menekşe, hoşkuran ve très colores. Şu an hatırla­
dığım kadarıyla çiçek bahçesinde daha fazla işlenmiş bir şey yoktu:
Ama bu ülkenin kendiliğinden büyüyen yabani çiçekleri söz konusu ol­
duğunda ise doğa hep çok cömert olmuştur. Kıymetli olanların onda bi­
rini bile burada sayamam.”59 Royal Society’nin üyelerinin ve pek çok
başka kişinin Am erika’nın bitkilerine bu denli ilgi duymasını sağlayan
şey sadece çiçeklerin değil, aynı zamanda yerli floranın bu bereketlili­
ğiydi.
Doğu kıyısındaki Amerikan bahçeleri ve mezarlıklarının halihazır­
daki durumunu meydana getiren, sadece New England’ın Püriten arka
55. Brydon 1947: 16-17, W illiam Strachey’in o dönem e ait bir raporundan alıntı yapıyor-
A ynca bkz. Fischer 1989: 233.
56. Leighton 1986: 34.
57. Leighton 1986: 35.
58. Leighton 1986: 49-50.
59. Leighton 1986: 63.

382
 Yabancı Zihniyetin Amerikanlaştırılması

planı değildir. Onların mezarlıkları yurtdışında düzenli zarafetleriyle

tanınıyordu; am a ağaçlara ve çimlere çiçeklerden daha fazla dikkat sarf
ediyorlardı. Aynı şey bahçeler için de geçerliydi. Avrupalılarm gözün­
de çiçek fidanlıkları hâkim bir unsur değildir. Sıcak yazlar ve uzun kış­
larla birlikte fiziksel etmenlerin de rolü vardır. Orman tali ürünleri bu
etmenlerden etkilenir, çiçekleri vahşi hayvanların ve daha ufak böcek­
lerin hışmına uğrar, dolayısıyla ekim büyük bir zaman ve enerji harca­
mayı gerektirir. Zenginler istisna tutulursa, zaman zaman çiçek yetiş­
tirmenin kamusal iyilik ve kişisel selametin zararına özel zevklere bir
göz yummayı temsil ettiğine dair bazı hislerin güçlendiği olur. Dinin
yanı sıra yurttaşlık erdemi de iş başındaydı.
“Hıristiyanlığa ve iyi komşuluğa uygun olmayan” çitlemeden ka­
çınmak için varoş ev sahiplerinin “ön bahçelerini” açık tutmasını iste­
miş olan etkili XIX. yüzyıl bahçecisi J. Scott, çiçek fidanlıklarını bir
kadın elbisesindeki dantele benzetiyordu: “Gereğinden fazla ve yanlış
yerleştirilmiş süsleme elbisenin inceliğini yok eder.”40 Benzer duygular
çiçeklerin başka kullanımlarına da nüfuz etmişti. Bostonlu bir çiçekçi,
bir kasabın cenazesinde bir boğa başını çiçeklerle bezediğinde yerel ka­
dınların öfkesine maruz kalmıştı; kadınlar bu “çiçek p isliğf’ni protesto
etmişlerdi.61 Böylesi itirazlar, çiçek kullanımındaki “aşırılıklar”a dair
şüpheleri temsil etmektedir. Katolik ülkelerden pek çok göçmenin gel­
mesine karşın, bu şüpheler çiçek kültürüne ağır bir darbe indiriyordu.
Avrupa’nın büyük kısmına kıyasla dikkate şayan bir kısıtlamanın oldu­
ğu alan çiçeklerin hediye olarak ve ritüellerdeki kullanımıydı; yoksa
gerek kalite gerek fiyat açısından Am erika'nın üstün bir konuma geldi­
ği ticari amaçlı çiçek yetiştiriciliğinde bir sorun yoktu (1989 Ocak
ayında Hong Kong’un Happy Valley’inden bir çiçekçi, bu gerekçeler­
le biçilmiş güllerini Hollanda’dan değil, Am erika’dan almayı tercih et­
mişti). Los Angeles ve New York’ta büyümüş olan sofistike bir Ame­
rikalı şöyle diyordu: “Amerikalıların ilgisi bu şeylere Avrupalılannki
gibi çevrilmemektedir.” Burada bir miktar öz-yadsıma vardı; çünkü bu
görüş kısmen Avrupalılarm ne bildiğine dair temelsiz kanılara dayanı­
yordu. Ama benzer gözlemler sık sık ölüler için çiçeklere dair yapıl­
maktadır. Pompei’deki modem ve antik m ezarlıklar arasındaki sürekli­
liğe dikkat çeken Amerikalı arkeolog Jashemski şunları yazıyor: “Me­
zarlığı ne zaman ziyaret ederse etsin ABD’li bir ziyaretçinin en çok il­
gisini çeken şey, her bir mezarın taze bir çiçek demetiyle süslü olması­
dır. Campania’nın kızgın güneşinde bunun anlamı, taze demetlerin haf-
Scott 1870; alıntı yapan Leighton 1987: 255-6.
61-Leighton 1987: 113.

383
Çiçeklerin Kültürü

tada birkaç kez getirilmesi demektir.”62 Bununla birlikte, ABD’nin ken­

di içindeki farklılıkların yanı sıra. New England ve Protestan İngiltere
arasında bile önemli farklılıklar mevcuttur.

Mezarlıklardaki suretler

Püriten ideolojinin etkisi, başta New England olmak üzere mezhep­

lerin siyasal güç sahibi oldukları bölgelerde bilhassa güçlü ve uzun
ömürlüydü. Bu sadece festivaller ve çiçekler söz konusu olduğunda de­
ğil; suretler, özellikle de ilahi varlıkları temsil etmeye kalkışan suretler
için de geçerliydi. XVIII. yüzyılın başında Harvard College’ın rektörü
olan Samuel W illard’m dilin, sembollerin ve ikonların ilahiyatla ilişki­
leri konusunda söyleyecek çok sözü vardı. Kelam övülürken ikon yeri­
liyordu:

D o la y ıs ıy la İla h i D o ğ a 'y ı h erh a n g i b ir b e d e n se l b e n ze rlik le ta s v ir etm ek

n e k a d a r d a u ygu n su zdu r: Resimleri ve görünür, bedensel bir özelliği olan
suretleri kastediyorum; bunlar ister terbiye ve sadakat için, yani ister sade­
ce süsleme amaçlı ya da bazılarının varsaydığı gibi, insanlarda mümince
sevgiler yaratmak için olsun, bu değişmez; bir Ruhu doğru bir biçimde göl­
gelemek nasıl mümkün olur? Görünmez olan bir varlığın şekli ve şemalini
kim doğru bir biçimde çıkarabilir ki? Melek portrelerine sahip olabilirmi­
şiz gibi yapmak ahmaklıktır; ama Tann’nın herhangi bir suret ya da temsi­
lini sunmak ise delilik ve günahkârlıktır: Buna karşı Tann, Musa aracılı­
ğıyla insanlarına kaç kutsal uyan gönderdi? Hem ikinci emirde bunun ya­
sak olduğu zaten ifade ediliyor; Tann bunun putperestlik olduğunu ilan
ediyor.6’

Pratikte böylesi bir ikon fobisi toplantı salonuyla sınırlıydı.

New England’da suret yapımının yeniden ortaya çıkması, ölüme
ilişkin ritüellerde oldu. Daha önceleri bile ölüler mezarlığa, kanatlı
ölüm başlan [kurukafa] ve diğer sembollerin çizili olduğu kaftanlarla
kaplı, atla çekilen bir cenaze arabasında götürülüyordu. Cenaze töreni­
ne bir davetiye olarak eldivenler dağıtılıyordu (tıpkı evliliklerde oldu­
ğu gibi) ve belli katılımcılara, bir kurukafayı tasvir eden altın yas yü­
zükleri veriliyordu. Tek müzik ise çan sesiydi. Ritüel minimum bir se­
viyede tutuluyordu ve ölüler arasında farklılık olmuyordu. İngiliz defin
âdetleri, 1631 yılında John W eever’in yazdığı Ancient Funeral Monu­
ments adlı bir denemenin konusuydu; bu eser, ölüler adına dikilen anıt­
62. Jashcm ski 1979: 15.
63. W illard 1726: 54 (Ö lüm ünden sonra öğrencileri tarafından yayım lanm ıştır); alıntı yapan
Ludwig 1966: 33.

384
 Yabancı Zihniyetin Amerikanlaştırılması

lara karşı Püriten vandalizmine yönelik yazılmıştı. Böylesi anıtlar ve

dikildikleri yer, ölü kişinin toplumsal sistem içinde sahip olduğu statü­
ye göre belirleniyordu. New England’da, tıpkı eski İngiltere’deki Püri-
tenler arasında olduğu gibi, böylesi farklılıklar aynı muamele lehine
büyük ölçüde kaldırılmıştı; dolayısıyla mezarlıklar daha ziyade askeri
mezarlıkları andırıyordu. Bununla birlikte, papazların mezartaşları di-
ğerlerinkine göre daha ayrıntılı oluyordu ve farklı tarzlar yavaş yavaş
ortaya çıkmıştı. İngiltere’nin kendisinde klasik temalar uyarlanmıştı ve
Weever o dönemde ithal edilmekte olan çıplak heykelleri teessüfle kar­
şılıyordu. Kül vazoları, çelenkler ve benzer motifler şehirlerdeki kilise
bahçelerinin hâkim unsurlarıydı ve bunlara M assachusetts’in uzak me­
zarlıklarında bile rastlanıyordu.6* Bu gelişme, Reformcuların etkin bir
şekilde yasakladıkları özgül Hıristiyan ikonografisinden kaçınmanın
bir parçasıydı. “Pagan” taç ve çelenk sembollerine, ilk hümanistlerin ve
daha sonra bilginlerin çokça kullandıkları sembollere yönelik müphem
tavırlarına rağmen, bazı Protestanlar, dinsel (yani Hıristiyan) suretler
yerine onları tercih etmeye zorlanmıştı.
Bu semboller İngiliz aristokrasisi arasında, mezarlarının Reformcu­
ların tecavüzüne uğramasından kaçınmak amacıyla 1560 dolaylarında
kullanılmaya başlamıştı.“ Ama John W eever’ın İngiltere’de geride ka­
lan mezar taşlarındaki suretleri ve yazıtları incelediği kapsamlı araştır­
masını yaptığı dönemde, kafatası ve çapraz kemikler gibi görünüşte
“kabul edilebilir temalar” bile dahil olmak üzere, “fiilen hiçbir dinsel
ikonografinin artık mevcut olmadığı” belirtilmekteydi. W eever’e göre,
ikonoklazm o denli ileri gitmişti ki, bu “Püriten” Reformcular ibadet­
lerini, “Babil fahişesinin iğrençlikleriyle kirletildiğine” inandıkları ki­
lise yerine “boş bir ahırda” yapmayı tercih edebilirlerdi.66 Ama Püriten-
ler sadece tasvirlere ve ritüellere karşı çıkmıyorlardı. Kişiler arasında­
ki farklılıkları sergileyen defin pratiklerini de reddediyorlardı. Ölüm­
de herkes eşitti. Ama yaşamda da, Eşitlikçilerinkine [Leveller’] yakın
fikirler dünyevi işleri yerine getirme konusunda gayet uygundu.
Yaklaşık 1668 yılından itibaren, yani İngiltere’de Püriten iktidarı­
nın yıkılışından sonra, New England’daki mezartaşlanna, ruhlar ve
melekler de dahil olmak üzere her türlü biçimler sık sık oyulmaya baş­
ladı. Ama yine de bunlar çoğunlukla sade şeylerdi; tıpkı kiliselerde ve
toplantı salonlarında haçın bile çok seyrek kullanılması gibi. Görünüşe
bakılırsa, dekore edilmiş mezar taşlarının gelişmesi ve ölüme yönelik
W. Ludwig 1966.
65. Stannand 1977: 107.
66- Stannard 1977: 107-8.

385
Ç içeklerin Kültürü

katı Püriten yaklaşımının terk edilmesi New England’da eski İngilte­

re’den daha erken başladı; Stannard bu olguyu, kurucu babalarına yük­
sek bir ihtimam gösteren topluluğun içe yönelik karakterine atfetmek­
tedir.67 Bununla birlikte, Katolik ülkelere kıyasla ikonografide ve ritü-
elde önemli ölçüde bir gelişmenin olduğu söylenemez. Bu esnada, İn­
giltere’de (ve A vrupa’nın başka bölgelerinde) olduğu gibi, 1830’larda
kırsal alanlardaki mezarlık hareketinin şekillendireceği, şehirlerdeki ih­
male yönelik aym şikâyetler öne sürülmüştü. Boston’daki Mount Au­
burn mezarlığı, “ebedi ikametgâhlar” sağlamak üzere 1831 yılında ku­
ruldu ve büyük bir ticari başarıya dönüştü; buna karşılık Fransız mezar­
lıklarında ancak birkaç mezar “concession perpetuelle” [daimi imtiyaz]
damgası taşımakta ve geri kalanlar belediyeden kiralanmaktadır.68
New England mezarlıklarının süregiden sadeliği ünlüdür. D oğu’da-
ki Katolik mezarlıklarında bile, yeni mezarların etrafı hariç çiçek sunu­
larına çok az rastlanır. Protestanlar ve hatta Katolikler için Bütün Aziz­
ler ve Bütün Ruhlar yortularının pek az önemi vardır ve İskoçya’da ol­
duğu gibi, Hallowe’en [cadılar bayramı] pagan tonları olan dindışı bir
çocuk gösterisine indirgenmiştir. Öte yandan, Katolik defin yerleri bü­
yük bir farklılık arz etmemektedir. ABD’nm sadece Batı yakasında,
Meksikalı göçmenlerin hâkimiyetiyle, bu dönemde mezarlıklara önem­
li aile ziyaretlerine rastlamaktayız; oysa İtalya ve Fransa’da bunlar kır­
sal yaşamın önemli bir parçasıdır.69 Mezarlıklarda da kültürel açıdan il­
ginç bir bölgesel farklılık mevcuttur; zira bazı Califomialılar mezarla­
rını bayramlarda süslerler: N oel’de köknar ağaçları, ve sütleğenlerle
[poinsettia]. Aziz Valentine yortusunda [Sevgililer Günü] kırmızı gül­
ler ve diğer sevgi simgeleriyle süsleyip, New England’dakilerin büyük
bölümünün bugün bile onaylamayacağı biçimlerde ölüleri canlıların
bayramlarına dahil ederler.
Püritenler ve daha az bir derecede de diğer Protestanlar, tıpkı hey­
kel, kutsal kalıntı ve her türlü suret kullanımına karşı çıktıkları gibi,
Katoliklerin haça yaklaşımlarına da itiraz etmişlerdir. İlk Hıristiyan
sembollerden biri olarak haç kamusal alanda pek az kullanılmıştı ve bu
durum, bir cezalandırma şekli olarak çarmıha germeyi kaldırmış olan
Konstantinos’un, İsa’nın adını simgeleyen chi-rho harfleriyle birlikte
onun kullanımını da teşvik etmesine kadar böyle devam etmişti. İlk
67. Stannard 1977: 135 vd.
68. Örneğin T am 'd ak i Arfons m ezarlığında.
69. K endi deneyim lerini anlattıkları için L uisa Ciam m itti ve M anine S egalen'e, K uzey C a­
rolina, R aleigh'deki m ezarlığa beni götürdüğü için Jam es Banker’c, C harlottcsville’deki m e­
zarlıklara ziyaretler için David S apir'e ve B altim ore'dakileıe ziyaretler için de Emily Mur-
tin’e m innettarım .

386
 Yabancı Zihniyetin Amerikanlaştırılması

jtrusifler [çarmıha gerilmiş İsa figürleri] İsa’mn kötülük ve ölüm güç­

leri karşısındaki zaferini gösterirler; ama X. yüzyıl sonlarına gelindi­
ğinde artık resmedilmeye başlanan, acı çekmekte olan figürdür. Roma­
n e s k krusifler İsa’nın başına bir kraliyet tacı yerleştirirken, gotik kru-
siflerde dikenli bir taç görülür.70
Reform döneminde ikonografi değişti. Lutherciler haçın törensel ve
süsleme amaçlı kullanımını muhafaza ederlerken, diğer reformcu kilise­
ler XX. yüzyıla değin haç kullanmaya direnmişlerdir. Haç işareti (Ang­
likan vaftizleri hariç) ve krusif, genel olarak Hıristiyanlıktan ziyade Ro­
ma Katolik inancının simgesi haline gelmiştir. Bunun bir sonucu olarak,
Protestan mezarlık mimarisi, Katolik bölgelerde daha yaygın olan haç
biçimli taşlar yerine sade mezar taşlarını tercih etti. Genel olarak haçın
New England’daki kullanımı, özellikle de heykelciliğe özgü bir özellik
olarak kullanımı, Katolik ve Protestan mezarlıklar arasında (tıpkı evleri
arasında olduğu gibi) halen daha karşıtlık oluşturan etmendir.71

Mezarlıklardaki çiçekler

New England’da mezarlıklar öncelikle genellikle kent belediyeleri­

nin idaresindeydi, daha sonraları ise, nelerin yapılıp yapılamayacağına
dair katı sınırlamalar getiren özel şirketlerin eline geçtiler. Daha önce
değindiğimiz gibi, mezarlık bir bahçeden ziyade bir park gibidir ve esa­
sen çim ve yazılı mezar taşlan içerir. Günümüzde, toprağa yerleştiril­
miş ve biçilmiş çimler ve yapraklarla kaplanmış düz taş bu izlenimi
güçlendirmektedir. Bakım maliyetini azaltmak adına, büyük çim biçme
makineleri çimleri düzenli olarak biçmektedir, ama onlar büyümekte
olan her bitkinin de belli bir yerde olmasını gerektirmektedir, biçilmiş
Çiçekler ise mezarların üstünde sadece haftalık kesimler arasında kal­
maktadır.72
Ama burada da bu teknik bir meseleden ibaret değildir. Dikili m e­
zar taşlan olan mezarlıklar benzer bir görüntü sergilerler. Ayrıca, me­
zarlıkların girişindeki uyanlar sık sık kısa bir süre sonra çiçeklerin te­
mizleneceğini duyururlar. Santa Barbara’daki Calvary mezarlığı, “Bü­
tün çiçekler her Çarşamda atılır” uyarısında bulunur; bu mezarlık aynı
70. Southem ’ın (1953: 237) iddiasına göre, acı çeken İsa (insan İsa) fikri öncelikle XI. yüz­
e li. A nselm us’un yüzyılını karakterize ediyordu; bu çağda insanlık da kurtuluşuyla daha
doğrudan ilgilenir olm uştu. Başkaları ise bu eğilim i IX. yüzyılda bulm aktadırlar.
71. Bu lasvire N ew E ngland'daki bazı m ezar taşlarında rastlanm ıştı (Ludwig 1966: 128) ve
asker m ezarlarında da görülm ektedir.
72. Elizabeth Colson, çocukluğunda M innesota'da m ezarlara bitki konabildiğini; am a m o­
dern bakım teknikleriyle birlikte bunun im kânsız hale geldiğini belirtm işti.

387
Çiçeklerin Kültürü

zamanda yapay çiçekleri, saksılı bitkileri ve çelenkleri yasaklar, sade­

ce kurallara uygun vazolarda biçilmiş çiçeklere izin verir. Ama çarşam­
ba günleri bunlar “pislik” haline, toplanması gereken çöpler haline ge­
lirler. Aynı durum, bir Katolik mezarlığı da olan New Haven’daki St.
Lawrence mezarlığında da geçerliydı. New England’daki kent mezar­
lıkları ise çok daha katıdır; bunun nedeni kısmen tertip ve bakım mali­
yetiyle ilişkili nedenlerden dolayı konan kurallar, kısmen de böyle bir
ortamda çiçek kullanımına yönelik içselleşmiş tavırlardır (Resim 9.4).
Bugünlerde çiçekler yeni mezarları kaplamaktadır. Bunun dışında ise
onlara pek az rastlanıyor. Daha eski mezarlıklar monoton bir görüntü
arz ediyorlar: Yeşil çim, gri mezar taşı tabakaları için kırsal bir arka
plan oluşturuyor.
Yortularda bile ölüleri anmak için çok az şey yapılmaktadır. Ülke­
nin Batı yakasında bu durum değişmektedir; çiçekçilerin bu değişimi
kısmen teşvik ettikleri söylenebilir, ama İspanyol ve yumuşak iklim et­
kisi de görmezden gelinemez. Fransız ve İtalyan mezarlıklarının çiçek­
lerle dolduğu geleneksel Bütün Azizler ve Bütün Ruhlar kutlamaların­
da, New England’da Katolik mezarlıklarında bile mezarları şenlendir­
mek için pek az şey yapılır; aslında bunlar çoğunlukla, kişilerden ziya­
de görevliler tarafından temizlenmektedir. Califom ia’da yılın bu ve
başka zamanlarında mezarlara daha fazla ihtimam gösterilmektedir;
ama İtalya ile aradaki farklılık yine de çok büyüktür.
Birkaç kaba karşılaştırma yapalım: Son elli yılda ölen kişilerin me­
zarlarında bir hesaplama yaptım ve çiçek kültürünün “derinliğinin” bir
ölçüsü olarak çiçek yüzdesine baktım. Sonuçlar Güney Avrupa ve
ABD arasındaki dengesiz farklılığın altını çizmektedir:

Defin Yeri Çiçekler

Batı Massachusetts Hiç

New Haven, Whitneyville % l-% 3 (çoğunlukla
taze biçilmiş çiçekler)
Raleigh, Oakwood, Kuzey Carolina %5 (çoğunlukla yapay)
California %20-%25 (taze ve gösterişli)
Lot, Fransa % 100 (%90 yapay,
Bütün Azizler yortusu hariç)
Bellagio, İtalya %100 (%90 taze biçilmiş
çiçekler)
Berlin, Almanya % 100(% 90 bitki)
 Yabancı Zihniyetin Amerikanlaştırılması

Resim 9.4. St. L aw rence Katolik m ezarlığı. New Haven. 1988 (U yan: Saksılı bitkiler ve süs­
ler atılacaktır].

Bu devasa farklılığın sonuçlarından bazılarına bir sonraki bölümde

gen döneceğim. Burada şunu eklemeye değer ki, mevcut durum kıs­
men XIX. yüzyılın mezarlıkları kent dışında yapma hareketinin, kıs­
men estetik kaygıların, kısmen aşın kalabalıklaşmanın, esasen de sağ­
lık nedenlerinin sonucudur.

Çiçekçiler

Califomia’da çiçekler, mezarlıklann yanı sıra evlerde de daha geniş

bir yer kaplar. Yıl boyunca gerek dükkânlarda gerek bahçelerde bulu­
nabilirler. Çiçekçiler çoktur. Santa M onica’daki haftalık pazarda bulu­
nan çiçek tezgâhı çok fazla satış yapar ve çoğunluğu kadınlardan olu­
şan, ev ve ofis için çiçek satın alan müşterilerin akınına uğrar. Forest
Lavvn’daki mezarlığın kendi çiçekçileri bile vardır ve çiçekler aynı za­
manda süpermarketlerde de satılır.
Aynı durum Doğu yakasındaki süpermarketler için de geçerlidir.
Orada da sokak satıcıları şehir pazarının bir diğer unsurunu oluşturur.
New Haven’da 1987 sonbaharında, Yale’in eski kampusü etrafında
köyle dört satıcı vardı; bazılan geceyansına kadar çalışıyor, biri işa­

389
Çiçeklerin Küitürii

damlarına, ikisi öğrencilere, dördüncüsü de daha genel olarak halka hi­

tap ediyordu. Öğrenci satışlarını çoğunlukla New England kökenli gül­
ler oluşturuyordu; işadamlarına satılan çiçeklerin çoğunluğu ise Avru­
pa’dan ve Miami yoluyla başka yerlerden ithal edilen karanfil karton-
lanndandı. Bu sokak satıcılarının mevcudiyeti, gündelik amaçlara yö­
nelik sabit bir pazarın olduğunu göstermektedir.
Öte yandan, çiçekçilerin işinin en parlak olduğu zamanlar önemli ta­
til günleriydi. 1930’lara ait bir elkitabma göre, en gözde biçilmiş çiçek­
ler Thanksgiving [Şükran Günü] için alınan güller ve krizantemlerdi;79
“evrensel hediye verme günü” olan Noel özellikle yoğun bir gündü; ev­
li çiftlerin birbirlerine ve de çocukların annelerine çiçek verdikleri Aziz
Valentine [Sevgililer] gününün “daha geniş bir kapsamı vardı”. O za­
mandan beri, sembolizmini cinsel aşk alanına da taşıyan Sevgililer G ü­
nü, biçilmiş çiçek satın alman en önemli vesile haline geldi.74 “Paskal­
ya para kazanma zamanı olmasıyla meşhurdu”; özellikle “soğanlı bitki­
ler” ve pazar günü yakalara takılan paskalya zambakları en çok satılan­
lardı. Anneler Günü, “diğer satışların tecavüzüne rağmen”, “her yıl da­
ha fazla değer kazanıyordu”.75 Bu genel büyümenin bir kısmı, “halkın
eğitilmesi” olarak bilinen promosyonla ilgiliydi. Bu, beğenilerin dönüş­
türülmesini de içeriyordu. “Geleneksel karanfilin yerine her türlü çiçe­
ğin takılması konusunda halkın eğitilmesi işleri daha da kolaylaştırdı.
Aslında, birçok çiçekçi karanfil satışından toptan vazgeçiyordu.”75Böy-
lece, satışları artırmak amacıyla geleneksel ve daha ucuz karanfili saf
dışı etme yönünde bilinçli bir çaba harcanıyordu; günün ortaya çıkardı­
ğı duygular bu amaç için kullanılıyordu. “Anne sevgisinin psikolojik
etkisi” diye yazıyordu Ohio Eyalet Ü niversitesinde çiçekçilik profesö­
rü olan Laurie, “satın almaya yönelik büyük bir uyarıcıdır”.

73. Laurie 1930.

74. 1991 yılında, A B D 'de Sevgililer G ünü'nde satılan çiçeklerin tahmini değeri 400 milyon
dolardı (W ashington Post. B.I, 14 Şubat 1991. alıntı yapılan yer: Floral Index, Chicago). Bu
gün yılın en çok çiçek satılan günü oldu; bu m iktar A nneler G ünü’nden önceki haftayla eşit
derece; am a Noel tatilinden önceki aydan daha azdı. Satılan çiçeklerin yüzde 70’i güldü ve
erkekler tarafından satın alınm ıştı; çoğunluğu kırmızı olm akla birlikte bir kısmı san (dostlu­
ğu temsil ettiği söylenir), bir kısmı beyaz (saflığın simgesi), bir kısm ı da pem beydi (m utlu­
luğun sim gesi). Bu talebin büyüklüğü ve bu özel günde yoğunlaşması, bir dem el çiçeğin fi­
yatını, 100 dolara kadar çıkacak şekilde ikiye katlam aktadır.
75. A nneler Günü büyük ölçüde, paskalyadan önceki perhiz ayının [Lent] dördüncü gününe
rastlayan Annelik Pazar gününden alınm ıştır; o gün kilise cem aati üyeleri kendi “ana" kili­
selerini. yani kilise bölgesinin ait olduğu katedrali ziyaret ettikçe, bu özel gün kurum sallaş­
mıştır. Ancak XVII. yüzyıla gelindiğinde, bu özel günde annelere hürm et gösterm e ve onla­
ra çiçek hediyeleri verm e gündem e gelm iştir. Bu gün ayrıca, kilisede görevli kırsal bölge kız­
larına, anneleriyle görüşm ek üzere evlerine gitm e izni verildiği gün olmuştur.
76. Laurie 1930: 70.

390
 Y abana Zihniyetin Amerikanlaştırılması

Bununla birlikte. Anma G ünü’nün [Memorial Day] “kent çiçekçisi

için büyük bir değeri yoktur” ama mezarlık yakınlarındaki bazı dük­
kânlarda bir miktar iş yapılır ve bilhassa mezarlar için çelenk ve buket­
ler satılır. Bu kutlama İç Savaş’ta ölenleri anmak için tesis edilmişti ve
diğer savaşların gazileri yerel mezarlığa doğru sokaklarda geçit düzen­
liyorlardı. Daha sonra insanlar bu günü, mayıs ayının sonunda, sadece
askeri değil tüm ölüleri anmak için kullanmaya başladı. Birçok yerde
bu gün genellikle m ezarlara çiçeklerden ziyade ulusal bayrağın
(AB D ’de çokça kullanılır ve büyük bir öneme sahiptir) minyatür versi­
yonları konmaktadır. Bununla birlikte, Am erika’nın bazı yerlerinde ai­
le üyelerinin mezarlarım süslemek için çiçekler kullanılmaktaydı. Ör­
neğin M innesota’da, geçit töreni mezarlıkta sona eriyor ve yas tutan in­
sanlar bahçelerinden ya da tarlalardan toplanmış çiçekleri getiriyorlar­
dı; bu ise çiçekçilerin işinin öneminin fazla olmamasına yol açıyordu.
Aile ölülerinin mezarlarına böylesi bir dikkat, aile üyelerinin bazıları­
nın o bölgede yaşamaya devam etmesine bağlıdır; akrabaları onlara,
kendi adlarına çiçek sunsunlar diye her yıl para göndermektedir. Ama
aynı hizmet profesyonel bir çiçekçi tarafından da yerine getirilebilir.77
Çiçeklerin, hatta cenaze çiçeklerinin bile böylesi kullanımları göre­
ce yenidir: “Günümüzde başlıca yas sembolü ve ulusal harcamaların
büyük kalemlerinden biri olan [çiçekler], İngiltere’de ya da Ameri­
ka’da ancak XIX. yüzyılın ortasından sonra boy göstermiş, o zaman bi­
le kilise önderlerinin muhalefetiyle karşılaşmışlardır.”78 Aslında, çiçek­
ler Elizabeth döneminde kullanılıyorlardı; Püritenler böylesi sunulan
benimsemeseler de, böylesi tavırlann kamusal önemi azdı. Günümüz­
de cenaze ya da “sempati” çiçekleri, A B D ’deki tüm perakende çiçek
satışlarının yarısını oluşturmaktadır.79 Çiçek kullanımının yaygınlaş­
ması (ama Ortodoks Yahudi cenazelerinde hâlâ yasaktırlar) ölümün ti­
carileşmesinin bir parçasıdır ve bu alanda Amerika en ön saftadır; ce­
naze levazımatçısı “cenaze yöneticisi”ne dönüşmüştür. Çiçekçilik ve
cenaze yöneticiliği meslekleri arasındaki yakın işbirliği, “geleneksel
Amerikan pratiği” olarak betimlenen “anma törenleri”ne yönelik ortak
ilgide ifadesini bulmuştur. Zira, Amerika Çiçekçileri D em eği’nin bir
haşkanının söylediği gibi, “hiç çiçek olmamasından hiç cenaze oima-
77. E., kişisel yazışma.
78. Mitford 1963: 198-9.
79. Mitford 1963: 40, 110. 191. Tahm ini değer. 1960’ta 414 milyon dolarlık satışın yüzde
M ’i. yani h er bir cenaze için 246 dolardı; buna karşılık İngiltere'deki harcam a 60-70 sterlin
civarındaydı ve işçi sınıfı görece daha fazla harcıyordu. ABD için bir başka kaynak, 1954
'Çin toplam satış değerini 1.25 m ilyar dolar olarak veriyor ve bunun yüzde 85’i cenazeler ve
düğünler için harcanm ıştır.

391
Çiçeklerin Kültürü

masına sadece bir adım vardır”.80 Hiç çiçek olmaması olasılığı zaman
zaman cenaze uyarılarında kendisini göstermektedir (Lütfen Çiçek
Göndermeyin), ama böylesi uyanlar çiçekçiler ile gazeteler arasında
büyük çatışmaların konusu olmaktadır. Jessica M itford’un dramatik bir
şekilde anlattığı gibi, birçok gazete böylesi ifadeleri tamamen reddet­
meye zorlanm aktadır. Öte yandan, profesyonel cenaze organizatörle­
riyle, genellikle caritas'ı [hayır] lıauria 'ya [lüks] tercih eden ve müs­
rif bir tören yerine sade bir defin isteyen din adamlan ya da müşteriler
arasında da bazı gerilimler devam etmektedir. Aynntılı cenaze törenle­
rine karşı çıkanlar, “pagan gösteriler”den dem vuran Protestan din
adamlarıdır çoğunlukla. Bu farklılıklar bir yanda daha önceki dönem­
lerin Püriten geleneklerine, öte yanda da ruhun kaderine ilişkin Katolik
görüşlere bağlanmaktadır.81 Bununla birlikte, piyasa baskılarının lükse
ilişkin eski tereddütlere galebe çalma eğilimini de doğrulamaktadırlar.
Laurie, belli durumlarda özel simgelerin üretilmesi gerektiğini
önermektedir. M asonlar ya da Odd Fellows’ toplantıları için çiçeklerle
ilgili bir sanat eseri yapılabilir; ama bu tür işler giderek seyrekleşiyor­
du; çünkü, muhtemelen gereken emek miktarından dolayı, “çiçekçiler
halka böylesi eserlerden uzak durmayı öğretiyordu” . Çok kârın elde
edilebildiği cenazeler için bu bilhassa geçerliydi. Hızlı iletişim “Söyle­
yeceğini Çiçeklerle Anlat” hükmünün etkinliğini artırma yöntemi sağ­
ladığında yeni bir fırsat doğdu. Daha 1892 yılında Çiçekçilerin Telgraf
Teslimatı doğrudan çiçek teslimatı yerine posta yöntemini geçirmeye
başlamıştı ve o zamandan beri Interflora ve diğer şirketler gelişti. Gü­
nümüzde ise hiç görmedikleri insanların çiçek gönderebilmelerini sağ­
layamayan çiçekçi neredeyse yok gibidir.
Bu çeşitli yollarla kâr maksinıizasyon süreci hem mezarlıklarda
hem kişisel kutlamalarda çiçek satışlarını artırmıştır. Aynı zamanda,
kazançla çatıştıkları anda geleneksel kullanımları (örneğin cenazelerde
manzara resimleri ve paskalyada karanfil kullanımını özendirmeyerek)
saf dışı bıraktı. Bir diğer hüküm, Laurie’nin muhasebeciliği ilerletme
çabasıyla ilişkili olarak ortaya çıkmaktadır. 1917’den önce, hükümet
satıştan elde edilen kâr üzerine bir gelir vergisi koyduğu zaman, küçük
perakende dükkânlarındaki hesap defterleri “var olmamakla dikkat çe­
kiyorlardı”. Laurie, muhasebe defteri tutmanın maliyetleri hesaplama
ve azaltmaya yardım ettiğini savunmaktadır. Satışları kaydedin ve eks­
tradan mal vermeyin: “Demetin içine fazladan bir gül koymanın ne si­
80. Mitford 1963: 107-8.
81. M itford 1963: 252.
* XVIII yüzyılda İngiltere’de ortaya çıkan, XIX. yüzyılda A B D ’de de kurulan, mason loca­
ları tarzı bir örgütlenm e biçim ine sahip, gizli bir hayır dem eği (ç.n.)

392
 Yabancı Zihniyetin Amerikanlaştırılması

ze ne patronunuza iyiliği dokunur.”82 Kâr arayışındaki Laurie Avrupa

âdetlerinden bihaber görünmektedir; zira AvrupalIlar gülleri çift sayılı
adetlerde değil sadece tek sayılı adetlerde satarlar.8’ Gerçekten de, bazı
çiçek satıcıları hâlâ bir düzineye on üç adet gül koyuyor olsa da, bugün
bu âdetin A B D ’deki etkisi pek azdır. Bir kez daha, daha önceki dönem­
lerde Püritenliğin baskılan gibi şimdi de kâr baskısı çiçek kültürünün
sembolik taraflannı azaltma eğilimi göstermektedir.
Çiçekçiler bazı gelenekleri değişime uğratırken, aynı zamanda da
ürünlerinin promosyonunu yapmak için başka taraflara bağlı kalmakta­
dırlar (aslmda yenilerini icat etmektedirler). Örneğin, West Haven’da-
ki bir İtalyan çiçekçi, müşterilerine yardım amacıyla. Güllerin Dili’nin
anlamlarını içeren bir kart bastırmıştır:

Kırmızı Seni hep seveceğim.

Beyaz Masumiyet, saflık, sadakat
Pembe Kusursuz mutluluk
San Üzgünüm... hayal kırıklığına uğradım.

Bu anlamların ilk ikisi popüler bilince yerleşmiştir. Ama diğerleri

uydurma bir Çiçeklerin Dili’ne aittir ve benzerleri dünyanın pek çok ye­
rindeki çiçekçilerde bulunur. Laurie’nin kendisi, ilkel toplumlann kut­
sal ayinlerindeki çiçek kullanımından bahsetmektedir ve bunun “kültür­
lü olmayan kabilelerde bile bahçeciliğe yönelik bir beğeniyi teşvik etti­
ğini” söylemektedir. “Sembolik amblemler” olarak çiçeklere özel bir
dikkat gösterilmesini isterken, ileri derecede edebi bu “dil”den türemiş,
geçmişteki ya da şimdiki zamandaki popüler pratikten ziyade seçkinle­
rin icat edilmiş kültürlerinden türemiş anlamlar da sunmaktadır.
Çiçeklerin Dili Fransız burjuvazisinin bir icadıydı; XVIII. yüzyıl
Amerika ’sında, yabancı zihniyeti ıslah etme sürecinin bir parçası ola­
rak, orta sınıflan eğlendirmek ve eğitmek için benimsenmişti. Çağdaş
pratikle sadece asgari düzeyde bir ilişkisi olmakla birlikte, ticari kültür
üzerinde bir miktar etkisi olmuştu. Bu yolla pazarın büyümesine ve sa­
dece New England’a değil, ülkenin geri kalanının çoğuna da damgası­
nı vurmuş olan Püriten tavırların dönüştürülmesine yardım etmişti. Bu­
gün bile, C alifom ia’nın dışındaki yerlerde çiçeklerin ritüel kullanımı
Çok az gelişmiştir. Ama ticari alan dışında Amerikan çiçek kültürü ke­
sinlikle cılız kalmışsa, Avrupa’nın “yaşlı halkı” arasındaki, özellikle de
Püritenliğin çok az kalıcı iz bıraktığı yerlerdeki pratik ne düzeydeydi?
jj2- Laurie 1930: 60.
■Çinlilerin çiçek düzenlem elerinde çift çiçeklerden kaçınm ak için her çaba harcanır.

393
 O n u n c u B ö lü m

A V R U P A ’DA ÇİÇEKLERİN POPÜLER

KÜLTÜRÜ
 vrupa’nın geçmişine bakarken, çiçeklerin sembolik kullanımıyla,
A XIII. yüzyıldan itibaren oldukça ayrıntılı bir hal alan dinsel kulla­
nımıyla, aynı zamanda herkesçe görülen ama pek az kişi üzerinde etki­
li olan armalardaki kullanımıyla ve de diğerlerinden çok daha maksat­
lı bir icat olan Çiçeklerin Dili’yle ilişkili bir dizi “kod”la karşılaştık.
Dinsel kullanımın bazı yönleri hariç tutulursa, bu kodların pek azı po­
püler zihniyet üzerinde derin bir etki bırakabilmişti. Gerçekte uygula­
mada olan çiçek kültürü ise, sınıf farkı ne olursa olsun, söz edilen kod­
ların hepsinden (hepsi “popüler” eylem ve inançlarla bir miktar ilişkili
olsa da) dikkate değer bir biçimde farklıydı.
Çiçeklerin Dili üzerine yazan yazarların, bu dil çiçekçiler arasında
ve savoir-vivre [adabımuaşeret] hakkmdaki kitaplarda hâlâ sınırlı bir
geçerliliğe sahip olsa da, insanların gerçekte neler yaptığını anlatmak
bir yana, Avrupa’daki sembolik çiçek kodlarına dair bile yanıltıcı bir
anlatım sergilediklerini daha önce görmüştük. Diğer edebi eserler bit­
kilere ve bahçelere hatırı sayılır bir dikkat sarf ediyorlar; ama çiçekle­
rin insan etkileşimindeki rolü üzerine pek az eğiliyorlar. Yakın zaman­
larda basılan en faydalı kaynaklardan bazılan, biçilmiş çiçekler ve sak-
sıh bitkilerin satışıyla ilgilenen mesleki kuruluşların yaptıklan tarama
Çalışmalarıdır. Bununla birlikte, bu kaynaklann kullanıma dair verdik­
leri bilgiler sınırlıdır ve tabii ki, münhasıran ticari bitkiler üzerine yo­
z la ş tık la r ı için bahçe çiçeklerinin ve yabani çiçeklerin neredeyse ta­
mamını dikkate almamaktadırlar.
Yakın geçmiş için folklorculann sunduklan materyali, şimdiki za­
man için ise antropologlann ve başkalannın gözlemlerini kullanmakta-
y’m. Amacım Avrupa’daki çiçek kültürünün bazı yönlerini ortaya ser­
mek, ama daha özgül olarak da böylesi bir davranışın değişen smırlan-
na dikkat çekmektir; çünkü bu sınırlar bizim toplumlar ve kültürler ola­

397
Çiçeklerin KiHtürü

rak ne düşündüğümüze genellikle aldırmama eğilimindedirler, zaman

zaman toplumsal-siyasal birimleri çaprazlama keserler; öte yandan, ba­
zen geniş birimler içerisinde daha küçük kolektifliklere, bazen daha ge­
niş ilişki dizilerine, bazen de bizzat bireylere işaret ederler, bazı durum­
larda ise bir alt kültür türünde yarım yamalak formüle edilmiş anlayış­
ları temsil ederler. Benim görüşüme göre, “âdetleri’in değişken kapsa­
mına dair bir değerlendimıe, “bir kültür”ün doğasına ilişkin sık sık ta­
savvur edilen bütüncü ve tikelci [partikülarist] fikirleri değişime uğrat-
malıdır.
Çağdaş Avrupa’da çiçeklerin rolünü kapsamlı bir şekilde gözden
geçirmek gerek benim gerek okur gerekse yayınevi için imkânsız olur­
du. Bunun yerine, daha önceki temaları ele alan ve yeni bir tema geliş­
tiren üç veçhe üzerine yoğunlaşmak istiyorum.1 Öncelikle, çiçeklerin
kullanımına ritüel bir bağlamda, yani ölüm bağlamında bakmıyorum;
çünkü bu konu kitabın diğer kısımlarıyla daha yakından bağlantılıdır.
İkinci olarak, iki çiçeğin, krizantem ve gülün, anlamlarını inceliyorum;
krizantemin anlamlarındaki geniş çeşitlilik genellikle dinsel inançla il­
gili [confessionalj iken, gülünkiler tarihsel olarak karmaşıktır, bölgeye
özgüdür ve bir kısmı ulusaşm olan bir sınırlar çokluğu sergilerler; ama
bunun nedeni sadece yazılı kültüre özgü Çiçeklerin Dili’nin etkisi de­
ğildir. Üçüncü olarak, sosyalist ülkeler de dahil olmak üzere Avrupa
içindeki bazı büyük farklılıkları açıklamak için Püritanizm mirasının
bazı yönlerine geri dönüyorum; yerel düzeydeki farklılıklara işaret et­
mek için de köylerdeki çiçekleri ele alıyorum. Son olarak, çağdaş pa­
zarın ve Avrupa’daki çiçek kültürü hakkında bunun bize neler anlattı­
ğının tartışmasına geri dönüyorum.

Folklor ve Y akın G eçm iş: Ö lüm Ritüelleri

Daha önce ele almış olduğumuz, çiçeklerin ve yaprakların kilise

ayinlerindeki kullanımlarını bir yana bırakırsak, folklorcuların kayıtla­
rı edebiyat ve formel dokümanların çok seyrek yaptığı bir şeyi yapar­
lar ve çiçeklerin başlıca yıllık festivallerdeki, başta aşk ve evlilik ritü­
elleri olmak üzere insan hayatındaki dönüm noktalarına ait ritüelierde-
1. Yayınevinin tavsiyesi üzerine, aşk ritüelleri üzerine yazdığım kısım ların yanı sıra, çiçekle­
rin farklı biçim lerde kullanım larını ele alan "Ç içeklerin Şekilleri” başlıklı bir bölüm ü, Japon­
ya üzerine bir bölüm ü, genel bir teorik bölüm ü ve de “Çiçeklerin Tasnifi”, “ Arm a Çiçekleri"-
“ Yapay Çiçekler”, “Yeni G in e'de Ç içekler" ve “Polinezya'da Çiçekler” adlı ekleri de tama­
men çıkardım . Bu açıklam ayı yapm am ın nedeni, sözünü ettiğim bu noktalann ihmal edilm e­
m iş olduğunu vurgulam aktır, bu bölüm leri başka yerlerde yayım layabilirim .

398
 A vrupa'da Çiçeklerin Popüler Kültürü

ölüme ve ölülere özgü ritüellerdeki (ki her iki ritüel grubu da ilk Hı­
ristiyanların ve daha sonra da Reformcuların zıt tepkilerine maruz kal­
mıştı) kullanımlarına ilişkin bazı özellikleri gözler önüne sererler.
Ölümün ritüelleri, hem bireysel hem kolektif düzeylere odaklanır.
İngiltere’de Elizabeth sonrası dönemde, evliliklerde olduğu gibi cena­
zelerde de sunular çiçeklerden ziyade hep yeşil bitkilerden oluşuyordu;
ait olunan toplumsal sınıfın da belirleyici bir etkisi vardı. Commonwe­
alth döneminde 1656 yılında yazan bir şifalı ot uzmanının belirttiğine
göre, “centilmen kesiminde servi çelenklerinin cenazelerde büyük bir
itibarı vardır; ama avam takımı cenazelerde ve evliliklerde biberiye ve
defne kullanmaktadır.”2 Biberiye dalları XVIII. yüzyıl başlarında da
kullanılmaya devam etti;3 ama o dönemden itibaren, cenazelerde ve
mezarlıklarda Fransa’dakine kıyasla oldukça az kullanılmalarına rağ­
men çiçekler giderek daha fazla tercih edilir oldu. Günümüzde, her tür
çelenk genellikle yerel insanların yaptığı bir işten ziyade çiçekçi dük­
kânı ürünüdür. Güneybatı Fransa'nın Lot bölgesinde, başka zamanlar­
da kiliseye gitmeyen birçok insanı kiliselere çeken şey cenazelerdir ve
Bütün Azizler yortusu sayılmazsa, en çok çiçek, özellikle de ev bahçe­
lerinde bulunmayan yılanyastığı zambakları, bu zamanlarda satın alı­
nır. Sivil çağımızda bile, dinsel bir tarz dışında ölmek ya da en azından
gömülmek zordur. Cenazelerde tedarik edilen şeyler Fransa’da, ölü
yakma yönteminin popülerleşmesiyle birlikte çiçeklerin daha az talep
edildiği İngiltere’ye kıyasla çok daha fazladır. Aynca, “Çiçek getirme­
meniz rica edilir” ilanları giderek daha popüler hale gelmektedir; en
azından, çiçeklerin, daha değerli şeylere harcanabilecek paranın israf
edilmesi olarak görülebildiği orta sınıflar arasında.4 Yakın zamanlarda
yapılan bir araştırma gösterdi ki, The Times'tıık'ı cenaze ilanlarının yüz­
de 29’u bir hayır kurumunun adını verirken yüzde 17’si özellikle “çi­
çek göndermeyiniz” ifadesi içermekteydi. Geleneksel çelenklerden dal­
lara bir miktar geçiş olmakla birlikte, özellikle işçi sınıfı hanelerinde
Çiçek göndermek hâlâ çok önemlidir (Renkli resim X.1). Günümüzde
defin işlemlerinin üçte ikisini oluşturan ölü yakma yöntemiyle birlikte
bile, birçok insan çiçek göndermeye devam etm ektedir ve bu çiçekler
Çoğunlukla tekrar değerlendirilip hastanelere ve huzurevlerine yollan­
maktadır; buralarda çiçeklerin müphem bir anlamı vardır; yeniden de­
ğerlendirilen çiçekler, ölümün habercileri olarak görüldükleri için ge-

Biberiyenin ikili kullanım ına Elizabeth dönem inde yapılan edebi referanslar için bkz.
am/er'j yayım a hazırlayan H. Jenkins, 1982. s. 537-8.
■L tien 1991: 144.
4- The M arket f o r Flow ers. 1982. s. 23.

399
Ç içeklerin Kültürü

nellikle hoş karşılanmamaktadır.5 Sonuç olarak, çiçeklere büyük para­

lar harcanmaktadır; cenazelere katılan ortalama insan sayısı otuz sekiz­
dir, çiçeklerin ortalama maliyeti ise 23 sterlindir; dolayısıyla, çiçekçi­
lerde aşağı yukan 500 sterlin harcanmaktadır.6
Benzer gelişmeler ve benzer sınıf farklılıkları Fransa’da da mevcut­
tur. Bununla birlikte, çiçekler, özellikle de çelenkler, ölünün küllerini
içeren vazodan ziyade mezar için -tabii ki yeni ölen birinin mezan
için - daha gerekli görülmektedir. Ölünün nasıl defnedileceği elbette
eskatologyaya özgü inançlar tarafından etkilenmektedir, bu ise defin iş­
lemine eşlik edecek armağanları etkilemektedir. Yakma işlemine belli
bir sonluluk düşüncesi içkindir ve bu yeniden dirilişe ilişkin fiziksel fi­
kirlerle tutarlı değildir; yeniden diriliş düşüncesi ise her durumda, sa­
dece inancın sivilleşmesi ve dinin manevileşmesinin değil; yedek or­
gan ameliyatının tıbbi gerekliliklerinin de tehdidi altındadır. Tüm bun­
lar, orta sınıflar arasında ölüler için çiçekleri canlılar için çiçeklerden
daha az zaruri kılmaktadır.
Ölümün, yılın belli dönüm noktalarıyla ilişkili komünal ritüelleri de
vardı. Önemli bir çiçek kullanımı aşk ve 1 Mayıs etrafında yoğunlaşır­
ken, tam olarak altı ay sonrasına rastlayan diğeri, özellikle de Bütün
Azizler ve Bütün Ruhlar yortusunda ölüleri anan Katolik kilisesinde,
ölüm ve 1 Kasım üzerine odaklanıyordu.
Fransa’daki mezarlıklarda olağan zamanlarda çiçekler cenazenin
kendisinden sonra bile önemli olmaya devam eder. Ama güneybatıda,
mezarlar seramik ve plastik yapay çiçeklerle süslenir. Mezarlarla ilgi­
lenenler genellikle kadınlardır; tıpkı kilise içine akarlar ve aziz heykel­
leri için çiçek getirdikleri gibi, mezarları yosunlardan temizlerler ve
süslerler. Bazı durumlarda bir aile vasiyetindeki kadınlan hepsi yakın
bir akrabanın mezarında toplanırlar. Ama uzakta yaşayanlar da dahil
olmak üzere çoğu insan için mezarlık ziyaret zamanı Bütün Azizler ve
Bütün Ruhlar yortusudur. Bahar ayinlerinden bile daha fazla olarak,
ölüm ritüelleri cemaat üstü çıkarlann damgasmı taşıyorlardı; çünkü ne­
redeyse tamamen kilisenin yörüngesine giriyorlardı ve bu durum bü­
yük ölçüde bugün de böyledir. Gerçekten de, günümüzde kırsal bölge­
lerdeki kiliseler sadece bir olay için açıktırlar: Başka yerlerde yaşayan
akrabaların geleceği Ölüler Günü.7 Bölge sakinleri ve akrabalar, hangi
5. W ilm ott 1986: 15-16.
6. Fam ilies. Funerals a nd Finances, Sağlık ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı raporu; ayrıca.
Which, Kasım 1982, alıntı yapan Wilmott.
7. I9 8 9 ’da Lot, C ausse’deki bir rahip, insanların Bütün A zizler yortusuyla Bütün Ruhlar yor­
tusunu (Le Jour des Défunts) birbirine karıştırmasından ve bütün dikkatlerini aile m ezarları­
na yöneltm esinden şikâyet ediyordu.

400
 A vrupa'da Çiçeklerin Popüler Kültürü

çiçeklerin getirildiğini ve kimin gelmediğini görmek için birbirlerini

dikkatle süzerler, zira bu kaçınılmaz olarak aile kavgalarının su yüzü­
ne çıktığı bir zamandır.8
Günümüzde L ot’ta, Toussaint çiçekler için en büyük festivaldir.
Yerel pazaryerleri bir önceki hafta boyunca krizantemlerle dolar. XIX.
yüyılın sonunda yazan bir Fransız yazar, çanların ölüler yortusunu ha­
ber verdiği 1 Kasım günü mezarlıklara düşen, çiçekler, güller, krizan­
temler ve ölm ezotlan [immortelles] çığından bahseder.9 Cenazelerde
pek çok farklı çiçek kullanılırken, krizantemin hâkim çiçek olduğu
Bütün Azizler yortusunda güller ve ölm ezotlan daha az yaygın bir ha­
le gelmiştir.
Bütün Azizler yortusu Fransa’daki çiçek satışlanmn önemli bir bö­
lümünü oluşturmaktadır; 1984 yılında çiçeklere harcanan para bir mil­
yar frangı bulmuştur ve bu miktar, mezarlık çiçeklerine harcanan yıllık
paranın dörtte biridir. O yıl hanelerin yandan fazlası (yüzde 54) mezar­
lara çiçek koymuştu ve her bir hane ortalama 100 frank (10 sterlin ya
da 15 dolar) harcamıştı.10 1986’da Lot, Bagnac’da yerel bir fidanlık
bahçıvanı, yılın doğru zamanında olgunlaşsınlar diye bu çiçeklerden
epey fazla sayıda ekmişti. Bu pazardan kâr elde etmek için ekme ve
biçme zamanlarını doğru hesaplamak ve hava değişimlerini hesaba kat­
mak zorundaydı. Herhangi bir festival/yortu için yetiştirilen çiçekler
daha yüksek kâr getirebilirken, daha fazla kâr daha fazla risk demekti;
çünkü dakik bir programa göre çalışmak zorundaydı. Başan iyi kâr ge­
tirir; ama krizantemler gibi belli bir festivale/yortuya özgü çiçeklerin
ertesi gün hiçbir değeri kalmaz. Sözünü ettiğimiz günde getirilen çiçek­
lerin büyük bir kısmı (yüzde 75’i) saksılı krizantemlerdir. Günümüzde,
özellikle gençler arasında, sunulan çiçeklerin kapsamını genişletme yö­
nünde bir eğilim mevcuttur. Gençler ilk başlarda geleneklere daha az
bağlı iken, yaşam döngüsü ilerledikçe sorumluluklarına daha muhafa­
zakâr bir biçimde yaklaşmaktadırlar. İnsanlar çiçeklerini pazardan, çi­
çekçiden ve giderek artan biçimde de, sözünü ettiğimiz özel günde in­
dirimler uygulayan süpermarketlerden satın almaktadır. Ayrıca, insan­

8. Bölgede yakın zam anlarda yaşanan bir olayda, araba kazasında ölen bir adam karısını bo­
şamak ve daha genç bir kızla evlenm ek üzereydi. T oussaim ’da, onunla yeni nişanlanmış olan
kız m ezanna kocam an bir çiçek demeti getirmişti. Am a adam ın karısı onu takip etm iş ve ra­
kibinin saygı olarak bıraktığı çiçekleri atmıştı. Bütün bu olaylardan haberdar olan adamın kız
kardeşi ise. kendi bıraktığı çiçekler atılmasın diye onların üzerine kendi adım taşıyan bir eti­
ket yapıştırıyordu. Araştırm asının sonuçlarını benim le paylaşan Pascale B aboulet'e çok mü-
üsşekkirim.
9- M auméné 1900: 140.
•0- Toussaint 1984: L 'analyse du m arché, CNİH, 1985.

401
Çiçeklerin Kültürü

ların hatırı sayılır bir kısmı mezarlıklara götürülecek krizantemleri ken­

dileri yetiştirmektedir.
i Kasım’daki Bütün Azizler yortusunun kökeni, Rom a’daki Pant-
heon’un VII. yüzyılda Hıristiyan bir ibadet yerine döndürülmesine ve
Papa IV. Boniface tarafından Meryem Ana ve tüm din şehitlerine adan­
masına uzanır. Bunun yıldönümü önceleri 1 M ayıs’ta kutlanıyordu;
ama daha sonra halihazırdaki tarihe kaydırıldı. Bunu, XI. yüzyıl başla­
rında kutlanmaya başlayan ve sonraki iki yüzyılda geliştirilen Araf öğ­
retisiyle yakın bağları olan Bütün Ruhlar günü takip eder. Müminlerin
ruhlarının alacakaranlık kuşağından kurtulması için dua edilen gün iş­
te bu Bütün Ruhlar günüdür." Katoliklik’te, bir kişinin ölümünden son­
ra ona yöneltilen dikkat o kişinin ruhunun kaderini etkileyebilir; Pro-
testanlar için ise ölü çoktan cezasını bulmuş ya da kurtulmuştur, ara bir
aşama yoktur.
Bu yortu Anglikan takviminde hâlâ muhafaza edilmektedir, ama di­
ğer Protestan kiliselerinkinde yoktur. Reformcuların Araf anlayışını
reddetmeleriyle birlikte, defin yerlerine kayıtsız gözlerle bakılmaya
başlandı. Ölüye artık dualarla yardım edilemezdi, ölüler de canlıların
lehine müdahalede bulunamazdı. Bütün Azizler günü sadece sivil bir
festival olarak, çocuklar için yaşamaya devam etti; çünkü 31 Ekim ’de­
ki Hallovve’en ’in (Bütün Mukaddeslerin ya da Bütün Azizlerin Arife­
si) gelişmesine vesile oldu. XIX. yüzyılda yazan Chambers, tüm Bri­
tanya’da bu gecenin şömine yanı âdetlerinde dikkate değer bir aynılık
olduğunu belirtmişti; ama onun verdiği örnekler genellikle İskoçya, İr­
landa ve İngiltere’nin kuzey indendi.12 Ruhların, özellikle de ölülerin
ruhlarının ortalıkta yürüdükleri ve yaşayanlara onlara danışma fırsatı
sundukları zamandır bu. Böylece bu gün bir kehanet zamanı, özellikle
de evli çiftler için bir dizi oyun yoluyla şakacı bir kehanet zamanı ha­
line gelir; bunu Robert B um s’ün “Hallowe’en” şiirinden öğreniyoruz:

Eski iyi eşin iyi saklanmış kabuklu yemişleri

Yuvarlaktır ve yuvarlak bölünmüştür,
Ve birçok delikanlının ve genç kızın kaderi
Orada o gece belirlenecektir. (55-8. dizeler)

11. Bülün Azizler yortusunun kökenleri, ölülere dair daha eski yortular da olabilir, am a ha­
lihazırdaki biçim iyle, Katolik kilisesinin bir icadıdır. Bu yortuların gelişm esi Balı kilisesinin
kısm en bağım sız bir yapı olarak tesis edilm eye başladıktan sonra gerçekleştiği için, Ortodoks
dünyada onlara rastlanm az. Bunun bir eşiti, Psychosavato’da yapılan ölüleri anm a törenidir
asıl tören paskalyadan sonraki sekizinci pazar günü olur. İnsanlar genellikle arife günü me­
zarlıklara çiçek götürür.
12. Cham bers 1869: 519.

402
 A vrupa'da Çiçeklerin P opüler Küllürü

Kabuklu yemişler kişinin kaderini söylemenin sadece bir yolunu su­

nuyordu; aynı şey suya dalıp elma aramakla, “kailstocks” ya da lahana
saplarını çekmekle, gözü kapalı halde birinin parmağını tabaklara sok­
makla ve aynaya bakmakla da keşfedilebilirdi. Bunların ilk ikisi Aber-
deenshire’da 1930’larda hâlâ uygulanıyordu; ama kaderi söylemekten
ziyade oyun olarak görülüyorlardı. Ne var ki, İngiltere’de Hallowe’en
kutlamaları anti-Katolik 5 Kasım kutlaması tarafından fiilen ortadan kal­
dırılmıştı; 5 Kasım günü, 1605’te Guy Fawkes’m Parlamento Binası’m
barutla havaya uçurmaya yönelik başarısız komplosuna giriştiği gündü.
Günümüzde bu tarihte havai fişekler atılır, şenlik ateşleri yakılır ve
“adam” yakılır. Eskiden çocuklar bu gün gelmeden, kutlamalarda harca­
mak için yoldan gelip geçenlerden para isterlerdi; ama refahın giderek
artması bunun fiilen kaybolmasına yol açtı. İngiliz parlamentosunun ka­
deriyle o kadar fazla ilgilenmeyen İskoçya ve İrlanda’da ise Bütün Aziz­
ler yortusu arifesindeki eski kutlama, kilisenin Püriten Protestanlannm
salladığı baltadan kısmen kurtulmayı becermişti. Yortu yaşamaya de­
vam etti, ama yumuşak başlı bir aile kutlaması biçimine girdi; İngilte­
re’nin kendisinde ise geride ara sıra anlatılan hayalet masalları kaldı.
Öte yandan, Güney Am erika’da, Bütün Azizler ve özellikle de Bü­
tün Ruhlar günü çok daha ayrıntılı bir olaydır. Julian Pitt-Rivers, açılış
konuşmasını yaptığı gün, Vispira de los Difuntos’tan eğlenceli bir şe­
kilde bahsetmektedir:

Ve şu an yüzlerce Meksika mezarlığında neler olup bittiğini zihnimde can-

landırabiliyorum: Tatlı ve yapış yapış yemeklerle ve rom damacanalarıyla
yüklü kutlamacılar, sonraki birkaç gün ve gece boyunca üzerlerine otura­
cakları mezar taşlarını tamire başlamışlardır; çakırkeyf bir halde gitarları­
nı acemice çalmaktadırlar; havai fişek (ve bazen tabanca da) atmaktadırlar,
ara sıra da o cüretkâr sarhoş naralarını savurmaktadırlar; bu tablo o denli
Meksika’ya özgüdür ki, şair Octavio Paz’ın yazılarındaki en hoş kısımlar­
dan birine ilham kaynağı olmuştur.13

Çiçek kullanımı Batı’dan ithal edilen bir şeyden ibaret değildir; Ko-
lomb öncesi M eksika’nın ayrıntılı çiçek kültürünün bir devamıdır aynı
mamanda.H

13. Pitt-Rivers 1974: 1.

14. Christine ve S tephen H ugh-Jones'a ve de Elizabeth R eichel’e özellikle m innettarını. Sö­
mürge öncesi A m erika’daki çiçeklerin önemli rolünii tartışacak yetkinlikte değilim ve eski
dünyaya odaklanm ak arzusundayım ; am a şunu belirtm em gerekir ki, bu efloresans [çiçek
açma] Avrupa ve A sy a’da rastlanan genel lipte karm aşık bir bahçeciliğin içinde meydana
geldi; K uzey A m erika’nın ve güneyde Amazon bölgesinin yerli halkları arasında olmadığı
görülüyor.

403
Çiçeklerin Kültürü

Hallowe’en festivali ABD’de genç yetişkinlerin yanı sıra özellikle

çocuklar tarafından yaygın bir biçimde kutlanmaktadır. Bununla birlik­
te, Louisiana dışında, en azından mezarlıklara ziyaret konusunda,
Amerikalı Katolikler bile Bütün Azizler gününü fazla önemsemezler,
Bütün Ruhlar gününe çok daha az bir önem atfederler. North Caroli-
n a’dan Katolik bir tanıdığın belirttiği gibi, “bunu yapmak çok tuhaf
olurdu”. Kuzey’in ağırlıklı olarak Protestan ethosu [ahlâki değerij Ak­
denizli Katoliklerce tanınabilecek bir tarzdaki her türlü kutlama hare­
ketini batırmaktadır.15A B D ’nin doğusunda, çiçeklerin törensel kullanı­
mı da dahil olmak üzere törenselliğin genel cılızlığı, Katolik Avrupa’da
XII. yüzyıldan sonra gelişen gelenekle büyük bir tezat oluşturmaktadır
ve bu farklılık. Güneybatı Fransa’dan ayrı olarak mezarlıklara taze çi­
çekler konulan İtalya’yı ziyaret edenlerce sık sık dile getirilmiştir. So­
lup giden armağanların bu bolluğu, mezarlara sürekli ilgi ve dikkat
gösteriliyor olduğunu göstermektedir; sadece dinsel öğretiler ve ailevi
tavırlarla değil; mezar yerinin geçici işgali ve bununla bağlantılı kemik
kültleriyle özdeşleştirilmektedir.16

Dam galı Ç içekler

Aşk ve ölüm ritüellerinde çiçeklerin törensel anlamları, onların top­

lumsal yaşamdaki daha geniş kapsamlı kullanımlarıyla, başka etkileşim
biçimlerindeki “sembolik” anlamlarıyla v e özellikle de armağan olarak
süreğen rolleriyle ilişkilidir. Avrupa’da Rönesans döneminde Hollan­
da’da gelişen çiçek kültürünün en çarpıcı özelliklerinden biri, biçilmiş
çiçeklerin armağan olarak (bir odayı süsleyebileceği gibi bir mezarın
da mezar olduğunu gösterebilen armağanlar olarak) kullanılmasıdır.
Yine bir yandan ölümle, bir yandan da aşkla ilişkili çiçekler, özellikle
de krizantem ve gül üzerine odaklanacağım. Genel ya da dışsal türde
kültürel değişkenliklerin yanında, imlamın toplumsal etkileşim bağla­
15. İrlandalI K atolikler farklı davranırlar. İnsanlar Kuısal Ruhlar Yortusu için kiliseye gider­
ler ve fakir ruhlar için dua ederler; kiliseye geldikleri için onlara genel bir endüljans
Ipişmanlık duyulunca kilise tarafından giinah cezasının bir kısmın affolm ası-ç.n.| verilir.
Am a bazdan m ezarlıklara gitseler de çiçek götürmezler. Bunun nedeni m ezarlara çiçek bı­
rakmaktan hoşlanmamaları değildir, zira N oel’de bunu yaparlar ve yılın geri kalan kısmında
da m ezarlarla yakından ilgilenirler, çiçek ekerler ve onlan. kutsal resim ve bazen de fotoğ­
raflarla '‘İtalyan” usillu süslerler. A B D ’deki Katolikler de benzer bir ayin yaparlar ve zaman
zaman bu ayinden sonra topluca m ezarlığa giderler; am a bu özel günde ya da diğer günler­
de çiçekler çok az kullanılır.
16. Bkz. “Flowers and bones: the approach to the dead in Anglo-Saxon and Italian cem ete­
ries”. J. Goody ve C. Poppi, hazırlanıyor.

404
 A vrupa’da Çiçeklerin P opüler Kültürü

mında. yani zaman içinde çeşitli biçimlerde değişime maruz kalan ve

bir aradalıkları kaçınılmaz olarak dinamik bir değişim sağlayan farklı
“kodlar" bağlamında, daha incelikli içsel tanımlarını da göz önüne alı­
yorum.
Krizantem bir sonbahar çiçeğidir ve bu durum onun Avrupa ve baş­
ka yerlerdeki pratik ve sembolik kullanımlarını etkiler. Fransa, İtalya
ve Güney Alm anya’da, ölüler için yapılan sonbahara özgü ayinlerle.
Bütün Azizler günü ayinleriyle yakından bağlantılıdır. Krizantemler bu
ülkelerde ölülere sunulan şeylerle o denli özdeştir ki, canlılara sunula­
mazlar. Bir defasında Çinli bir meslektaşıma bir demet (bir saksı daha
uygun olurdu) san krizantem sunmak üzereyken, İtalyan bir arkadaşım
beni kolum dan çekti ve “ Bunu yapam azsın, onlar fio ri de­
i morte, yani ölü çiçekleridir” dedi. 1991 yılında Paris’te Daguerre cad­
desinde bir çiçekçiyi ziyaret ettiğimde, krizantem saksıları ve vazola­
rında “Marguerites” [çayır papatyaları] etiketini gördüm. Dükkân sahi­
bine nedenini sorduğumda, gülümseyerek bana, “Öbür türlü kimse al­
maz onları” dedi. Derken bir müşteri yaklaştı ve hediye olarak verece­
ği için onların gerçekten papatya olduğundan emin olmak istedi; ona
derhal teminat verildi.17
Avrupa’nın genelindeki durum böyle değildir. Öncelikle, bu kutla­
ma tesis edilmeden önce Batı kilisesi kendini büyük ölçüde ayırmıştı.
Öte yandan. Protestan kilisesi bu törenleri kati bir şekilde reddetmişti.
Dolayısıyla, ne Ortodoks ne Protestan mezheplerinin hâkim olduğu
bölgelerde krizantem ölümle ilgili bir anlam taşır.18 Aslında, ağırlıklı
olarak Protestan olan Amerika’daki Katolikler ve Katolik olan Fran­
sa’daki Yahudiler bile genel olarak, çiçeğin hâkim din içinde tanımlan­
dığı şekliyle sembolik statüsünü kabul ederler. Ama o anlam dinsel ala­
nın çok ötesine, canlılara armağan sunma gibi sivil bir alana genişler.
Avrupa’ya girişinden beri krizantemin sembolik statüsünde, Ç in’de
bir bereket ve uzun ömür çiçeğinden Avrupa’nın Katolik bölgelerinde
bir ölüm çiçeğine doğru radikal bir değişim meydana gelmiştir. “ Kri­
zantem” sözcüğü eski Yunanca altın çiçek deyiminden gelmektedir. Bu
ad, en azından şifalı ot uzmanlarınca, yabani horozibiğine Chrysanthe­
mum segetum şeklinde verilmiştir.'9 Bu adlandırma sürecinin tarihi, çi­
17. Botanikte m arguerite krizantem familyasmdandır.
1 8 .1950’lerde Ortabatı A m erika’da, rakip futbol takım larının taraftarları farklı renkli krizan­
temler takarlardı: bir sonbahar çiçeğinin bir başka kullanım ı.
19. A vrupa’da bazı başka krizantem biçimleri daha vardı. C . coronarium dağlam a ya da çe­
lenk krizantem iydi ve Parkinson tarafından krizantem ya da G irit kadifeçiçeği olarak bilini­
yordu: dolayısıyla onun yazdığı 1629 tarihinden önce kullanılıyordu. Paris papatyası (C .fr u -
ıescena) F ran sa’ya XV I. yüzyıl sonlarında K anarya A d aları’ndan gelm işti. M arguerite de

405
Ç içeklerin Kültürü

çeklerin değişen kavram sallaştırm alarının bazı yönlerini ortaya ser­

mektedir. Kadifeçiçeği [marigold] yaygın adı parlak sarı renkli ve ben­
zeri birçok çiçeğe gönderme yapar. Meryem Ana adıyla özdeşleştirile­
rek kutsallaştırılır. Bu isim hiçbir şekilde spesifik değildir; çünkü İngi­
lizce’deki başka pek çok bitki adı gibi (örneğin unutmabeni çiçeği,
“mısır” ve dan) “marigold” sözcüğü de hem zaman içinde hem aynı an­
da değişik bölgelerde birtakım bitkiler için kullanılmıştır. Bu akışkan
sınıflandırma sisteminde, belki çok yerel düzeyler haricinde, “etnobi-
Iim”' meraklılannm yerleştirdiği “bilimsel” kullanıma çok az yer oldu­
ğu gibi, daha genel anlamda bir “sistematik bilgi”ye de rastlanmıyordu.
Metinlerinde kullanmak için “âlim ane” bir Yunanca isim üreten şi­
falı ot uzmanları bu durumu değiştirdi. Bu pratisyenler kitaplannda,
bitkilerin nitelikleri ve kimlikleri konusunda daha sistematik bir yak­
laşım benimsediler; bunu genel bir okur kitlesinden ziyade uzman
okurlara rehber olsun diye yapıyorlardı. Sözü edilen uzman okurlar sı­
nırlı bir sayıda olsalar da ülke çapına, çoğunlukla da kıta çapma yayıl­
mışlardı; dolayısıyla, bitki adları spesifik yerel bağlamlarından çıkarı­
lıp tüm Hıristiyan dünyasında muğlak olmayan bir tarzda kullanılabi­
lecek hale sokulmalıydı. En sonunda, bilginin yapısındaki yeni bir ge­
lişme içinde Linnaeus ve diğer botanikçiler, her ne kadar kökeni yay­
gın kullanıma dayanan şifalı ot uzmanlarınkiyle ilişkili olsa da, yeni
bir sınıflama sistemi yarattılar. Yeni sınıflama sistemi, daha geniş kap­
samlı veriler kullanarak bitkilerin yapısını karşılaştırıyor ve araların­
daki ilişkiler hakkında daha kesin genetik varsayımlarda bulunuyordu.
Sonuçta ortaya çıkan standardize edilmiş, Avrupa’da gelişmekte olan
araştırm acılar topluluğu tarafından kabul edilmiş ve A vrupa’nın sö­
mürgeci yayılmacılığı sayesinde tüm “dünya sistemine” yayılmıştı.
Söz konusu olan krizantem, Chrysanthemum sinense, Hollanda’ya
1688 yılında getirilmiş, ama uzun süre hayatta kalmamıştı.20 İngilte­
re ’ye ise XVIII. yüzyılın ortalarında, 1764’te ulaştı; ama çiçeğin başa­
rılı olarak yetiştirildiği tek yer, bir tüccar olan M. Blanchard tarafından

Valois ve bazen de m arguerite'yle özdeşleştiriliyordu. “ İnci” anlam ına gelen M arguerite adı
zaten daha önce, arm asında papatyalar olan Anjoulu M argaret'le bağlantılandınlm ışlı. Ayrı­
ca C. parthenium ya da koyungözil vardı; m uhtem elen yerli bir çiçekli ve tıbbi am açlarla kul­
lanılmıştı. Daha sonraları daha karm aşık biçim ler gelişti ve Parkinson'a göre bunlar, “önce­
likle aylık ritim lerini sağlam ak am acıyla” kadınların hastalıkları için “ ve aşın dozda afyon
alanlara bir şifa olarak kullanılıyordu. İtalya’da, diğer yeşil otlarla birlikte bu tek türü,... özel­
likle sahanda yum urtayla birlikle yiyenler vardı” (Parkinson 1629; 289).
* Etnobilim. doğadaki bitki ve hayvantann folklorik laksonomisi için kullanılan “ethnosci-
ence” teriminin karşılığı olarak kullanılm aktadır, (ç.n.)
20. A vrupa’da krizantem in erken tarihi üzerine bkz. Gorer 1978: 72 vd.

406
 A vrupa'da Çiçeklerin Popüler Kültürü

j 789 yılında ithal edildiği M arsilya’ydı. Ç in’den daha fazla çeşit ithal
edildi ve çiçeğin ekimi sürekli bir hal aldı; takip eden yirmi yıl boyun­
ca Çin’den yirmi sekiz yeni tip getirildi.21 Bu çiçek ancak XIX. yüzyı­
lın ortalarında Toulouse civarında ticari amaçlar için üretilmeye başla­
dı. İngiltere’ye 1790’da Fransa’dan gönderildi ve Kew Bahçeleri’nde
yetiştirilmeye başladı. Çiçek kısa sürede East India Com pany’nin [Do­
ğu Hindistan Şirketij ilgisini çekti ve şirket bir anda, Japonya’daki ter­
de dahil olmak üzere başka çeşitlerini ithal etmeye başladı. Japon­
ya'daki üretme teknikleri daha büyük, fantastik biçimli ve çok değişik
renkli krizantemler üretiyordu ve bunlar Avrupalı bahçıvanlara çok ca­
zip geliyordu. Bu çiçeklerin birçoğu İngiltere’ye önce Robert Fortune
tarafından sokuldu; Fortune bunu, Londra Bahçecilik Demeği adına
1843 ile 1846 yıllan arasında Ç in’e yaptığı başanh bitki avı seferinden
sonra gerçekleştirdi; buradan ülkesine, pomponların atası olan Chusan
papatyasını da göndermişti. Bununla birlikte, daha 1825 yılında ilk kri­
zantem sergisi bu ülkede gerçekleşti ve o tarihten itibaren krizantem
gülle birlikte önde gelen sergi çiçeği oldu. Başkentteki büyük cazibe
merkezlerinden biri, 1850’den itibaren Tapm ak’ta ve İç Tapınak Bah­
çeleri'nde yapılan senelik teşhirlerdi. Yavaş yavaş böylesi rekabetler
aristokrasi ve burjuvaziden (ya da onların bahçıvanlarından) toplumsal
merdivenin daha alt basamaklarına, işçi sınıfına kaydı; kaynaklar 1880
yılındaki bir “işçi sınıfı krizantem sergisi”nden (çiçeğin ismi “tem”
şeklinde kısaltılmıştı) bahseder. Fransa’da, Üçüncü Cumhuriyet’in ay­
lak başkanma, “Krizantem sergileri açıcısı” deniyordu; yüksek ama boş
mevkilerdekilerin rilüel etkinliklerini ifade eden meşhur bir deyim ha­
line gelmiştir bu.
Ç in’den Fransa’ya anlamdaki kayma, özellikle aracıların karakteri
göz önüne alındığında, hiç de şaşırtıcı değildir; zira bu aracılar, çiçek­
leri kültüre] ortamlarından koparıp, egzotik nesnelere olan talepleri git­
tikçe artan AvrupalIlara getiren bitki avcılarıydı. Ne aracılar ne Avru­
palIlar yurtdışından gelen sembolik anlamlarla ilgileniyorlardı. Öte
yandan, şaşırtıcı olan şey, bu değişimin gerçekleşme hızıydı. Ölü çiçe­
ği haline gelirken, Çin krizantemi ya bir boşluğu doldurmuş ya da ken­
disi yeni bir oyuk açmış görünmektedir. Horozibiği gibi bu türün diğer
temsilcileri A vrupa’nın yerlisiydi; ama görünüşe bakılırsa onlara bu
anlam hiçbir zaman atfedilmemiştir. İngiltere’de aynı biçimde hiçbir
sPefisik çiçek (hatta altın çiçeği, biberiye ya da zambakgiller bile) ölü­
lere sunularla özdeşleştirilmemişti. Bununla birlikte. Güney Avrupa’da

21. Em sweller 1947: 26-7.

407
 1

Çiçeklerin Kültürü

beyaz karanfiller cenazelerle özdeşleştirilmişti ve İtalya’nın bazı böl­

gelerinde cezayirmenekşesi önceleri ölü çiçeği olarak biliniyordu; çün­
kü özellikle çocuklar için cenaze çelenklerine konuyordu. Ama bu uy­
gulama, krizantemin hâkim olmaya başladığı 1880’de kaybolmaktay­
dı.“
Fransa’da, ölülerle özdeş oldukları için başkalarına sunulmayan çi­
çeklere dair bazı yerel kanıtlar mevcuttur. Kuzey Fransa’da, bir ölüm
sembolü olan “beyaz hercaimenkşeler canlılara verilen buketlere kon­
mamalıdır”. Benzer biçimde, M arsilya’da insanların, tabutlarına konan
çiçekleri çağrıştırdıkları için küçük çocuklara taze çiçek verilmediğini
duymaktayız.23Çiçeklere yönelik bu müphemlik zaman zaman hastene-
lerde de karşımıza çıkar. Bu pratiklerin sınırlı kapsamı daha fazla yo­
rum gerektirir; ama her iki örnek de ölülerle bağlantılı olan çiçeklerin
canlılara sunulmasını yasaklamaya yönelik bir eğilime işaret etmekte­
dir ve bu, ölülere onları yaşarken mutlu eden yiyecek, içecek ve çiçek­
ler gibi nesnelerin sunulduğu Doğu Asya’daki ölü anma uygulamasın­
dan çok farklı bir anlayıştır. Dolayısıyla, çiçekleri iyi ve kötü çağrışım­
ları olanlar diye (“ les fleurs du mal” ve “les fleurs du bonheur”) ikiye
ayırmanın anlamı yoktur.
Sembolik anlam böylece, çiçeklerin geldiği Çin ve Japonya’da ge­
çerli olan şeklinden tamamıyla dönüşüme uğramıştır. Bu ülkelerde on­
lar aynı zamanda, yiyecek ve şarap da içeren ve tüm öğelerinin olumlu
değerler içerdiği sununun bir parçası olarak sonbaharda ölülere sunul­
mak için de kullanılmakladır. Bununla birlikte, sözünü ettiğimiz bitki­
nin Avrupa’ya ithal edilmesinden sonra görece kısa bir süre içerisinde
derin bir zıt anlam kazanmıştır ve Georges Brassens’in şarkısında (“Le
Testament”) saygın bir yer edinmiştir:

Effeuillant le chrysanthème.
Qui est la marguerite des morts.

Burada, bir yanda ölüm ve sonbahar çiçeği, diğer yanda da aşk ve

ilkbahar çiçeği olarak papatya arasında, yetiştirilen ile yabani olan ve
belki de yetişkinlerin çelengi ile çocuğun papatya zinciri (bir arkadaşın
dediği gibi, gümüş ve altın çocuklar olarak papatyalar ve düğünçiçek-
Ieri) arasında parlak bir yan yana bulunma durumu vardır. En basit Av­
rasya çelengi biçiminde düzenlenirler ya da geleceği söylemeyle ilgili

22. Lam ben 1880: 825.

23. Sébillot 1906: iii, 471.

408
 A vrupa'da Çiçeklerin Popüler Kültürü

bir oyunda taçyapraklan birer birer koparılabilir.24

Yabani çiçekler çocukların temel oyun nesnelerindendir, ıslah edil­
mişler ise yetişkinlerin. Yetişkinler normalde yabani çiçekleri hediye
olarak sunmazlar; ama çocuklar onları anneleri için toplarlar. Bu çiçek­
leri kendi başlarına toplamalarına izin verilir; çocukken Hertfordshire
ormanlarına gidip kucak kucak çançiçekleri, demet demet primulalar,
çuhaçiçekleri ve menekşeler toplardık. Böyle bir davranışa bahçede
izin verilmezdi ve nesli tükenmekte olan türleri korumak için çevreci­
lerin baskılarıyla günümüzde yabani doğada da giderek benzer bir du­
rum ortaya çıkmaktadır.
Çocukların yabani çiçeklerle oynadığı oyunlar hafızalardaki yerini
muhafaza etmekte ve genelde tüm Avrupa’da benzer biçimlerde bir ku­
şaktan diğerine aktarılmaktadır. Gözde çiçekler çimenliklerde ve özel­
likle de, yasak cultigen’ler arasındaki yabani çiçekleri ve otları temsil
ettikleri çayırlarda büyüyenlerdir. Bunların en önde geleni papatyadır;
çocuklar bunu papatya zincirleri yaparken, yetişkinler onu “devinette"
[kehanet bulmacası] olarak kullanırlar. Bu oyun hem İngiltere’de hem
Fransa’da oynanır; ama arada küçük farklılıklar bulunur. İngiltere’deki
kural ikilidir: “Seviyor, sevmiyor”; Fransa’da ise seçenek genellikle
dört ya da daha fazla olasılıktan oluşur: “il m ’aime, un peu, beaucoup,
pas du tout” (Resim 10.1).
Benzer tipte bir oyun, san çiçeği ve salata yapraklan bir üreme tü­
yü topu ortaya çıkardıktan sonra karahindibayla oynanır.25 Kehanette
bulunmak için, tohum lan uçurana kadar kaç kere üflediğinizi sayarsı­
nız. Ve böylece rüzgânn yayma işlemini gerçekleştirirsiniz. Bu şekilde
her şey hakkında kehanette bulunulabilir; bazı yerlerde kiminle evlene­
ceğinizi bilmek için (tamirci mi, terzi mi, asker mi yoksa denizci mi),
bazı yerlerde ise ileride ne iş yapacağınızı anlamak için. Her iki tip ke­
hanet oyununu da çocuklar ancak, yetişkin otoritesinin amansız sesin­
den korkmadan toplayabildikleri yabani çiçeklerle oynayabilirler.
Krizantemin tam tersine, kırmızı gül ateşli aşk ve şehitliği temsil
eder. Gerek A vrupa’nın kentsel alanlarında, gerek bu bakımdan Avru­
pa’nın kültürel uzantılarını temsil eden Güney ve Kuzey Am erika’da,
gül bir erkeğin kur yaptığı kadına vereceği p ar excellence armağandır.
Bir düzeyde bu evrensel olarak anlaşılır.24 Bununla birlikte bölgesel
24. Düğünçiçekleri ve altın hakkında bkz. Beals 1917: 6 6 vd. Papatya zincirleri ve Am eri­
ka'daki College ayinleri hakkında bkz. s. 83 vd. Papatya İskoçya’da çocukların çiçeği [ba-
utıv/on] olarak bilinir. B ritanya'nın değişik bölgelerinde, çoğunluğu çocuklarla ilişkili ol­
makla birlikte papatyaya dair bazı tabular m evcuttur (Jones ve D eer 1989: 19).
25■Beals 1917: 38.
26. Bir Fransız tanıdık, beyaz gül hediyesini özellikle samimi bir jest olarak görmüştü: be-

409
Çiçeklerin Küllürü

farklılıklar da mevcuttur. Daha önce zikredildiği gibi, Avrupa’da tek

sayılı adetlerle verilmesi tercih edilir ve genellikle tek bir gül yeterli
olur; aynı durum Brezilya’da da geçerlidir. Ama ABD ve Kolombi­
y a’da bir düzinenin anlamı bir düzinedir ve on üç adet içermez; bunun
nedenlerinden biri bir önceki bölümde açıklanmıştı.
Hem kur armağanları hem konukların getirdiği çiçekler için zaman­
lama da önemli anlamlar taşır. 1982’de İngiltere’deki çiçek kullanımı
üzerine yapılan profesyonel bir araştırma şu yorumu içeriyordu: “Grup
tartışmamızı yöneten psikologun sözleriyle, ‘Eğer bir erkek bir kıza gül
verirse, kız bu gecenin o gece olduğunu düşünür’. Bu tartışmalardan bi­
rinde çekici bir genç kız, tanıdığı bir erkeğin, bir kez çıktıktan sonra
ona nasıl bir düzine kırmızı gül gönderdiğini anlattı; bu hem ona hem
grubundaki diğer üyelere acayip garip geldi.”27 Aslında, gerek Londra
gerek Paris’teki üst sınıf çevrelerindeki uygulama, muhtemelen sami­
miyetin, derinden arzulanan samimiyetin gerçekleştiğinin bir işareti
olarak, tanıştıktan sonra çiçek göndermek olurdu.
Öte yandan, Sevgililer Günü ve benzeri anlarda cinsellik ve kur
yapma başlıca referanslar olmakla birlikte, bunlar kırmızı gülün eşsiz
önemini hiçbir şekilde temsil etmemektedir; çünkü anlam söylemin
gerçekleştiği bağlama bağlıdır. Çiçeklerin (ve renklerin) politik amb­
lemler olarak kullanımı geçmişte olduğu gibi bugün de büyük bir öne­
me sahiptir. Fransa’da kırmızı gülün, bayrağın rengini alarak sosyaliz­
min sembolü olması oldukça yenidir: “Halkm bayrağı en parlak kırmı­
zıdır”, tabii bu renkte şehitlerin kanı da vardır. Bu çok güçlü özdeşlik­
ler M. M itterand’m yakasına taktığı kırmızı gülle yumuşatılmıştır ve bu
kırmızı gül merkezdeki bir siyasal partnin amblemi olmuştur; tıpkı son
zamanlarda İngiliz İşçi Partisi’nin olduğu gibi (Resim 10.2). Aynı şe­
kilde, XIX. yüzyılda ve çok daha eskiden de XV. yüzyılda sırasıyla
Fransa ve İngiltere’deki siyasal hiziplerin işaretiydi. Güller Savaşı’nda
rakip taraflar farklı renkli gülleri seçmişlerdi. Daha önce gördüğümüz
gibi, geçmişte çiçekler başka türlü bir siyasal anlam da edinebiliyorlar­
dı. Başka insanların bahçelerinde, özellikle de zenginlerin bahçelerin­
de yetiştirildikleri zaman, gül gibi bir çiçek bir lüks, sınıf ve feodal
bağlılık amblemi olarak görülebiliyordu.28 Aynı şey diğer türler için de
yaz güller genellikle düğün çiçekleri olarak kullanılır. Bu kişisel anlayışlar bireysel deneyi­
mi yansıtır ve daha kapsam lı anlam değişikliklerine yol açabilir.
27. The M arket fo r Flowers, 1982.
28. Başka çiçekler de dikkate değer bir siyasal rol oynam ıştır. Takipçileri tarafından C apo­
ral V iolette olarak bilinen N apoleon E lb e 'y e sürgün edildiğinde. Napolüoncu İmparatorluk
Partisi m enekşeyi benim sem işti. XVIII. yüzyılda orduya çağrılan Fransız askerlerine bazen
çiçek adlan veriliyordu; am a başka yerlerde böylesi adlar çoğunlukla kadınlarla özdeşleşti-
rilmekteydi.

410
 A vrupa’da Ç içeklerin P opüler Kültürü

C h e re
E^dUC

Resim 10.1. Ç içekler ve papatya: XX. yüzyıl başlarına ait bir Fransız kartpostalında, ayrın­
tılı bir “ Seviyor, sevm iyor" illüstrasyonu. (Aşk ve Papatya, Carte posıale, Collection Belle
cPoque, editions Postcard Selecıion, 75, rue Am sterdam, Paris. 74008).
 I

Çiçeklerin Kültürü

Resim 10.2. Gülün politik kullanımı: İşçi Partisi am blem i (F inancial Times)

geçerliydi. Fransız Devrimi esnasında Quercy (günümüzde Lot) bölge­

sinde, üretken kestaneye kıyasla aristokratik olarak faydasız olan atkes-
tanesi (châtaignier'e karşı marronnier; yabancı kökenini vurgulamak
için marronnier d ’inde olarak bilinir) Fons bölgesindeki yerel köylüler
tarafından şatoya giden yola yıkılmıştı. Böylesi eylemlerin kökeni, sa­
dece Hıristiyanların değil, genel olarak Avrasya kültürlerindeki çiçek­
lere yönelik tavırların belirleyicisi olan “sınıf*, yaratıcılık ve değişim
problemlerine uzanmaktadır.
Dinsel alanda kırmızı gül e ra fta n ziyade agape'yi [merhamet], ba­
zen İsa’nın akıttığı kanı, daha seyrek olarak da onun annesini, Meryem
Ana’yı temsil ediyordu. Kullanım alanlan birbirinden farklıdır ve birey­
ler onlan büyük bir karşıtlık anlayışı olmaksızın kullanabilmektedir. Bu­
nunla birlikte, bu alanlar, hapishane olmak bir yana duvarlarla örülü bah­
çeler bile değildir ve zaman zaman anlamlar sınırlan ihlal etmektedir.
Ayrıca, anlamlann kendileri üretilen şeylerdir; özellikle de kendi imge­
lem kullanımlarında ve sembolleri manipüle etmelerinde daha yaratıcı
olan şairlerin eserlerinde böyledirler. Burada da şair ve köylü arasında
katı sınırlar yoktur; dili kullanmada bunlardan biri daha becerikli ve atik
olabilir; ama bu entelektüellerin eşsiz bir ayncalığı değildir. Yaratıcılık,

412
 A vrupa'da Ç içeklerin P opüler Kültürü

en azından dili kullanmadaki yaratıcılık, bütün insan kültürlerinin ve pek

çok bireyin sahip olduğu özelliktir.
Farklı alanlara özgü anlamlar göz önüne alındığında, değişen siya­
sal ve dinsel sahnenin bir anlamlar katmanı oluşturduğu göz önüne
alındığında, sırf kırmızı gül özelinde bile anlamların çok çeşitli olması
ve değişime maruz kalması şaşırtıcı değildir. Bu çeşitliliklere uluslara­
rası kırmızı gül kültüründe rastlamaktayız. Kişiler arası armağanlar
olarak değerlendirildiklerinde, tek ve çift sayılar sorununun yanı sıra
başka farklılıklar da mevcuttur. Fransa’da, kişilerin birbirine verdikle­
ri büyük hediyeleri “Amerikan” olarak görme eğilimi vardır; tek bir gül
yeterli bir hediyedir. İkinci olarak, daha önce gördüğümüz gibi, başta
güller olmak üzere çiçek hediyelerinin kullanımında ve zamanlamasın­
da sınıfsal bir etmen mevcuttur.
Krizantem ve gülden ayrı olarak, başka bazı çiçekler de, çoğunluk­
la teşhir bağlamında güçlü bir şekilde damgalıdırlar. Bunların en önde
geleni karanfildir.211 En bilinen kullanımı, erkeklerin, özellikle de yer
göstericilerin düğünlerde yakalarına takmasıdır; bu kullanım Japon­
ya’ya ve de İngiltere, Leicester’deki Hint törenlerine girmiştir. Ama
karanfil çok daha genel bir anlamda bir yaka çiçeğidir; şimdi sadece
yaşlı centilmenlerin taktığı bu yaka çiçeğini eskiden kentlerdeki işa­
damları ve âlemciler, kendi bahçelerinden koparıp ya da köşebaşında-
ki bir çiçekçi kızdan satın alıp takarlardı.3" Güney A vrupa’da cinsel bir
meydan okuma olarak da kullanılabilmektedir (ve Kuzey’deki yaka çi­
çeklerinde bile böyle bir niteliği vardır), zira birçok ritüel biçimde ka­
ranfiller İberyalıların güllerine eşittir. Karanfil, “Endülüs’te kadmın
simgesi” olarak betimlenmiştir. Feria'da’ flamenko dansı için Çinge­
nelerin giydiği türden renkli elbiseler giyer, saçlarını ensesinin üzerin­
de topuz yapar ve bazen düşük dekolteli bir elbiseye takılan kırmızı bir
karanfille süslerdi.31 Gerçekten de, bizzat flamenko kostümünün karan­
filin taçyapraklarını temsil ettiği söylenmiştir.” Boğa güreşlerinde bu
Çiçekler kulak arkasına takılır; eğer kız görüşmeye müsaitse sol kulağa,

29. Fransızca’da oeillet: am a sıfatlarla bu sözcük birkaç farklı türdeki bir dizi çiçeği niteler.
20. Savaşlar arası dönem de İngiltere'de açıkgöz genç erkekler dansa giderken karanfil taka­
biliyordu. Bu konular üzerine yorumlarından dolayı Julian Pitt-Rivers. Maria Pia di Bella ve
diğer arkadaşlara m innettarım .
Ispanya'da bir pazar festivali, (ç.n.)
2 i - Çingene elbiselerinin çiçeklerle özdeşleştirilm esi güçlü bir analojidir. Librettonun [opera
■netni) adapte edildiği kaynak olan M£rim 6e'n in hikâyesinde. C arm en önce genç asker Don
•losö'yie karşılaşır ve bu esnada bluzunun yakasında ve aynı zam anda da ağzında bir akasya
vardır. Bunu askere fırlatır ve onu iki gözünün arasına isabet ettirir, sonra genç asker çiçeği
al,r ve onu ceketinin cebinde saklar (C arm en. çev. W .F.C. Adc, New York, 1977).
32- Pitt-Rivers 1984: 252-3.

413
Çiçeklerin Kühiirii

değilse sağ kulağa:33 yan gizli bir şifredir bu, anlamak önemlidir ama
açıkça farkında olmamak gerekir. Boğa güreşi başanlı bir şekilde bitti­
ğinde, Julian Pitt-Rivers’ın âdet kanını sembolize ettiğini düşündüğü
kırmızı karanfil, tiyatrodaki buketler gibi güreş sahasına fırlatılır. Sakız
Adası’nda, bir kıza talip olanlar kapısına karnaval esnasında kırmızı
karanfil bırakırlar ve kız beğendiği erkeğin hediyesini alır.” Genelde
neşeli durumlara özgü bir çiçektir.
İngiltere’de, karanfiller hem yakalara takılıyor hem buketlerde kul­
lanılıyor olsa da, hediye olarak verildikleri çok nadir görülür ve veril­
dikleri zaman da demet şeklinde olmazlar; karanfil vermek yüksek bur­
juvazi arasında bayağı bir davranış olarak görülüyordu. Fransa’da da
karanfil hediye olarak verilmez ve hatta kötü şans getireceği söylenir;
İtalya’da beyaz karanfiller cenaze çelenklerinde kullanılır bazıları on­
ları kem gözlerle ilintilendirir.35 Benzer özdeşliklere Brezilya’da da
rastlanır; burada beyaz karanfiller “cravos de defunto”, yani “ölülerin
tırnakları” olarak bilinir; bu nedenden dolayı asla hediye olarak veril­
mezler. Bu çiçek her yerde güçlü bir şekilde damgalıdır ve bu damga­
nın yönü rengine bağlıdır. Hediye olarak çok az verilmelerine rağmen,
yine de yaygın bir kullanımları vardır; Polonya’nın başlıca çiçek ürün­
lerinden birini, Fransa’nın Britanya’ya ve Kolombiya’nın da dünyanın
geri kalanına yaptığı ihracatın önemli bir bölümünü oluştururlar.
Karanfil dinsel alanda başka anlamlar da taşır. Avrupa’da ilk boy
gösterdiği zamandan, yani XV. yüzyılın başından itibaren, Meryem
Ana ve Oğlu resimlerinde bazen bu çiçek kullanılmıştır ve anlamı La-
linize edilmiş Yunanca’daki dianthııs, yani Tanrı’nın çiçeğinden gelir
ve bu Fransa’da oeillet de Dieu şeklini almıştır.36 Aynı zamanda, eğer
bir kimse elinde pembe bir karanfille betimlenirse, bunun anlamı nişan-

33. Gay çevrelerinde sağ ve sol kulağa takılan lek küpe kullanım ıyla karşılaştırınız.
34. Karnaval, düğünlerin yapıldığı ve portakal çiçeklerinin hem gelin hem dam at taralından
taç şeklinde takıldığı zam andır. A m a aynı zam anda, karnavalın son iki ve L ent’in ilk Cumar­
tesi günleri m ezarlıkların ziyaret edildiği ve ölüler için çiçek bırakıldığı zamandır.
35. Gaudouin (1984) Fransa’da batıl ruhların karanfil ya da süpürgeolunun hediye olarak ve­
rilm esini hoş karşılam ayabileceği uyarısında bulunur.
36. Birçok Avrupa dilinde karanfillere [carııations\, kokusunun benzerliğinden dolayı baha­
rat adı verilin dolayısıyla XV. yüzyılda ilk ıslah edilen çeşitler için karanfil çiçeği (c/ove
gilliflower, 1535) kullanılıyordu. Baharatın şekli karanfil [c/ove] adının ortaya çıkm asına yol
açm ıştı; Fransızca'daki adı clou de g iro fle'ydi ve sanşebboy için de g iro flet kullanılıyordu.
Karanfilin karmaşık tarihi ve adlarının kapsam lı bir incelemesi için bkz. Harvey (19781. Öy­
le anlaşılıyor ki, İngilizce'deki “karanfil” [cam aıion] adı ne çiçeğin cafcaflı rengiyle ne
İsa’nın tutkusuyla ilişkilidir; m uhtem elen Türkçe kökeniyle bağlantılıdır, ama bunun neden
sadece İngilizce'de kullanıldığı da kafa karıştırıcı bir durumdur. "İngilizce’de “ pink" [pem­
be karanfil) olarak bilinen D ianıhus plum arius. adını renkten alm am ış, tam tersine renge
kendi adını vermişti.

414
 A vrupa'da Çiçeklerin P opüler Kültürü

(anmadır. Gülde olduğu gibi, dinsel ve dindışı imgelem farklı kanalla­

rı işgal ederler; yeni olan krizantemde ise tüm bir toplumsal etkileşim­
de tek bir anlam hâkimdir.
Çiçekleri damgalama süreci kültürel açıdan hızlı olabilir. Islah edil­
mişten ziyade yabani olan bir başka çiçek, XX. yüzyılın başlarındaki bir
dizi tarihsel olayın sonucunda güçlü bir biçimde damgalanmıştır. Bu çi­
çek gelinciktir; Kuzey Fransa’nın delik deşik edilmiş muharebe alanla­
r ı n d a bol olan gelincik, Birinci Dünya Savaşı’nda ölenlerin sembolü, An­
ma Günü’nün bir işareti haline gelmiştir ve ülkeleri için kanlarını akıtan
şehitlerin unutulmayacağına işaret etmektedir.
Aynı şekilde, bazı çiçekler de kişisel deneyimler tarafından damga­
lanır: Sarısalkım benim için çocukluğa dair bir sihri temsil eder; çünkü
sık sık bahçede, “ev” olarak gördüğümüz böyle bir ağacın altında oy­
nardık. Çünkü ilk bahçe ya da büyüdüğünüz bahçe, özel bir anlama sa­
hiptir, dolayısıyla, Lloyd W am er’m deyimlerini uyarlayarak ve kültü­
rel meseleleri anlamak için gelişimsel dönemler nosyonunu uygulaya­
rak söylersek, çiçekler ve oryantasyon (ya da doğum) bahçesi, doğur­
ma (ya da evlilik) çiçekleri ve bahçesiyle aynı değildir. Bir kimsenin ev
sahibi olarak kurduğu bahçenin farklı bir niteliği olur; bu bahçe planla­
ma ve çalışmaya dayanır ve o kişinin dünyada sahip olduğu ya da sa­
hip olmayı umduğu konumu, yaşadığı mahallede nasıl göründüğünü,
sahip olduğu komşuları ve teşhir edebileceği zenginliği temsil eder.
Öte yandan kişinin doğduğu bahçe, çalışma, rekabet ve gösteriden zi­
yade saf zevki, sayısız oyun ve macera sahnesini temsil eder. Böylesi
kişisel anlamlar edebiyatta kullanılabilir ve sıkça da kullanılır; özellik­
le de ortada referans yapılabilecek tek bir kapsayıcı “kod” ya da “dil”
olmadığı zaman. Proust’un eserlerindeki “catleya”, yani orkidelerin en
Çok rastlananı, bu duruma bir örnektir.37 Ona göre bu imge cinsel bir­
leşmeye gönderme yapar; eserine ve okura dayattığı kişisel bir metafor-
dur bu.
Nihayet, damgalı çiçeklerin beşincisi olankadifeçiçeğine geliyoruz;
Fransızca adı “souci” (baş belası) sözcüğünün çağrıştırdığı gibi damga­
lanmışım; ama bu sözcük daha eski bir biçimden, güneşle bir özdeşliğe
'Şaret eden “soulsi” sözcüğünden türemiştir.18 Fransa’da hediye olarak
Verilen, özellikle de yolculuğa çıkmakta olan birine verilen bir çiçek

37. "M ais non. m on petit, pas de calleyas ce soir, tu vois bien que je suis souffrante." Proust
1^54: 272: bu kişisel dolaylam anın [euphemism] kökeni için bkz. s. 234.
4». Beals 1917: 151 vd. M eksika'da kadifeçiçeğinin ölüm çiçeği olduğu söylenir, kiliselerde
Kullanılır am a yortu günlerinde kullanılm az. Bkz. E. Carmichael ve C . Sayer, The Skeleton at
'h 'F e a st, L ondra, 1991. s. 10.

415
Çiçeklerin Kültürü

değildir, bahçede yetiştirilmek içindir.39 Anlamla ilişkili sorunun bir

kısmı altın renginde yatar. Avrupa’da san çiçeklere bazen sadakatsiz­
lik ve kıskançlık gibi negatif yan anlamlar atfedilmektedir. Bazı Fran­
sızların net biçimde kabul ettiği gibi, Çiçeklerin Dili'nde bu, hediye
olarak verilen bir sarı gülün anlamıdır. Gerçekten de, bazı aileler asla
sarı renkli çiçekler vermezler ve Burgundy’deki M inot’da etnograflar
bu durumu dile getirmişlerdir.40
Bu negatif özdeşlik hiçbir şekilde evrensel değildir ve Fransa’da bi­
le, birçok bilgili, kültürel olarak “yetkin” kişi tarafından reddedilmek­
tedir. Zira bazı anlamlar oldukça kişisel olabilirken, bazıları çok yerel
bir karakter taşımakta ve muhtemelen de kişisel deneyimlerden doğ­
maktadır. Bazı anlamlar ise dışsal olarak farklılaşır; örneğin Som m e’un
senelik sembolü olan gelinciğin kökeni asla Fransa değildir. Karanfil
gibi daha başka çiçeklerin anlamlan da bağlamın yanı sıra ülke grupla-
nna göre farklılıklar gösterir. En yeni katılımcı olan krizantemin anla­
mı dinsel inanç temeline göre değişiklik gösterirken, kırmızı gül tüm
dünyada yaygın bir biçimde aşk alanının ortak bir sembolü olarak ka­
bul edilmektedir; ama o da gerek bazı ayrıntılar açısından, gerek farklı
toplumsal etkinlik, siyasal, dinsel ya da kişisel ilişkilere göre yerden
yere değişiklik gösterir.41

Köy Çiçekleri

Fransa’nın başka yerlerinde olduğu gibi Burgundy’nin Minot kö­

yünde ve Japonya, Bali ve Hindistan’ın bazı kırsal ortamlarında, çiçek­
lerin merkezi fiziksel anlamda bahçe değildir; “çevre alanlarda, duvar­
lar boyunca ve yollanıl kenarlarında” yetişirler.42 Bu çevresel konumla
39. Ortaçağda. M eryem A na'yla ilim ilendirilcn pek çok çiçekten biri olan kadifcçiçeği ye­
m eklerde acı ot olarak kullanılıyordu.
40. Zonabend 1980.
41. Evde yetiştirilen sebze ve çiçekleri E ot'un yerel pazarlarındaki bir tezgâhta satan kadın,
sorduğum soruya şaşırm ıştı: ” B ir kadına verem eyeceğiniz çiçekler var m ıdır?” GUldii. “Sa­
n la r m ı?” diye üsteledim . “Hayır, eğer onu iyi tanıyorsan elbette verebilirsin" dedi. Derken
biraz düşünüp, sıkıntı ifade ettikleri için bazılan “oeillet” , yani karanfil verm ekten hoşlan­
maz diye ekledi. Yanımdaki kişi de bunu onayladı. Alman annesi karanfillerden hoşlanmı­
yordu ve görünüşe bakılırsa, babasının mem leketi olan M alta'da karanfillere yönelik müp­
hem bir hissiyat mevcuttu. Soruşturm am a devam ettim: “B urgundy'de derler ki. insanlar
bahçede bile san çiçeklerden hoşlanm az?" Kadtn tekrar güldü, gülüşü bu sefer kahkaha gi­
biydi: "K ılıbık [cocırj olm aktan mı korkuyorlar?” Görünüşe bakılırsa, yerel çiçekçiler bu an­
lamın yakın zam anlarda ithal edildiğini düşünüyordu.
42. Zonabend 1980: 24. Bu çalışm a, T ina Jolas. Marie-Claudc Pignaud, Nicole Verdier ve
François Zonabend tarafından köylerde yapılan dört araştırmadan biridir.

416
 Avrupa'da Çiçeklerin P opüler Kültürü

tutarlı olarak, belli bir faydacı ya da hatta “Püriten” müphemlik söz ko­
nusudur. “Çiçeklere gereğinden fazla zaman harcamayınız” şeklinde
bir deyim vardır. Bu her iki müphemliği de içeriyor. Aslında, çiçekle­
rin yetiştirilmesine, biçilenlerin değiş tokuş edilmesine, çeşitli sivil ve
d in sel ritüellerde kullanılmasına oldukça fazla bir zaman harcanmakta­
dır. Yazar şöyle diyor:

Bahçe çiçekleri aynı zamanda köy grubunun üyeleri arasında yapılan değiş
tokuşun parçasıdır. Beyaz buketler halinde düğünlerde geline verilirler ve
kır tarzı çelenkler şeklinde düzenlenip kilisede ölünün tabutunun üzerine
konurlar. Topluluğun kızlarına ve ölülerine sunduğu şeylerin en sonuncu­
sudur! ar.
Daha önemli olan şey, çiçeklerin ölüler ile canlılar arasında, kutsal olan ile
dünyevi olan arasında bir bağ tesis ediyor olmasıdır. Gerçekten de. bütün
bir yıl boyunca, bahçelerden toplanan çiçekler kiliseye taşınır. Leylak ha­
ziran ayında ana altan süsler; beyaz zambak Meryem Ana heykelini süsler;
Aziz Yusuf’un önüne san çiçekler konur. Eski günlerde kilise çiçeklerin­
den korodaki kızlar sorumluydu. Günümüzde Aşai Rabbani ayininde şarkı
söylenmemektedir ve kızlann hiç boş vakti yoktur; bu işi yaşlı bir kadın
yapmaktadır. Bahçelerde daha yeni açmış güller, yan açılmış şakayıklar ve
olgunlaşmış yıldızçiçekleri arar ve “kilise için bir buket” ister. Bu rica as­
la geri çevrilmez. Bahçe çiçekleri aynı zamanda, ölü ebeveynlere ait fotoğ­
rafların ve Meryem Ana heykellerinin yan yana durduğu, evlerde buzdola­
bı ya da büfenin üzerine kurulmuş küçük kutsa] eşya bölmelerini dekore et­
mekte de kullanılır. Sonra, paskalyadan önceki pazar günü ve Bütün Aziz­
ler Günü’nde, bahçede yetiştirilen çuhaçiçekleri, hercaimenekşeler ve kri­
zantemler, azizlerin kabirlerine konmak üzere mezarlığa götürülür.
Koruyucu azizlere sunulan ve kiliseye konan bahçe çiçekleri, kutsal olan­
la bir bağ kurar. Kişi, kiliseyi evin mahsulüyle bezeyerek tüm hanenin ko­
runmasını teminat altına alır. Oturma odasındaki kutsal eşya bölmesine ya
da aile kabirlerine konan çiçekler, değer verilen ölülerin anısını ebedileşti­
rir, bu çiçekler kişinin onlara göstermek zorunda olduğu ilginin bir parça­
sıdır ve canlılarla göçmüş akrabalar arasındaki bağların güvence altına
alınmasına yardım eder.*5

Kilise bahçesi pratikleri Katolik Fransa’da yaygındır. Bununla bir­

likte, kırsal güneybatıdaki Lot bölgesinin daha dağınık yerleşim yerle­
rinde, yaşam daha serttir. Çiftlik evlerinin etrafında teşhir ve budama
*Çtn birkaç çiçek yetiştirilir; ama çiçek teşhirinin gelip geçenleri hayran
bıraktığı yerler, birçoğunda emekli çiftlerin oturduğu yeni yörekentsel
vıllalarm etrafıdır. Sivil etkinliklerde taze çiçeklerin tali bir rolü vardır
Ve asıl önemli rolü olanlar çoğunlukla yapay çiçeklerdir. Düğünlerde

43‘ Zonabcnd 1980: 152.

417
Çiçeklerin Kültürü

beyaz ve mavi kâğıt çiçekler hepyeşil çalıları dekore eder; genellikle

ardıç olan bu çalılar kesilip nişanlı çiftin evlerinin dışına, kilisenin ba­
tı cephesine ve belediye dairesinin etrafına konur. Önemli kişileri töre­
ne götüren arabaları rozetler süsler. Öte yandan, Burgundy’de olduğu
gibi, kilise, ayinler için taze çiçek getiren inananların sürekli ilgisinden
yararlanır; ama bu, çiçeklerin köyün üyeleri arasında “değiş tokuş”
edilmesinden ziyade kiliseye tek yönlü bir akışı temsil eder.
Lot bölgesindeki kırsal alan insanlarının, biçilmiş çiçekleri ve
sebzeleri değiş tokuş etm elerine rağmen, bahçelerinden toplayarak ya
da çiçekçiden alarak birbirlerine çiçek vermeleri çok az rastlanır bir
durumdur. Bu açılardan kırsal Lot, pastoral Burgundy’den ziyade
kentsel P aris’e benzer; köydeki sosyalleşmenin kökünde yatan şey
hanelerin ürettiklerini değiş tokuş etmesi değil, ister paralı ister para­
sız olsun karşılıklı hizm etler ve yerel uğraşlara ortak katılımdır. Çün­
kü, yıllık fe te , haftalık pazarlar, pazar ayini ve ara sıra yapılan nıesc-
houi ya da dışarıda yenen yemek daha formel ortam lar sağlıyor olsa
da, etkileşimin gerçekleştiği yer ağırlıklı olarak pratik faaliyetler çer­
çevesidir.
Minot üzerine yapılan yorumlar, bahçelerin ve bahçelerde bulunan
şeylerin oldukça yüksek bir tabakalaşma oluşturduğunu hatırlatmakta­
dır. Yurtdışından yeni ithal edilen bitkileri içeren formel bahçeler dai­
ma üst sınıf gruplara aitti. İngiltere’de de, XIX. yüzyıldan önce, kır ev­
leri bahçelerindeki çiçekler genellikle sebzelerle yan yana bulunuyor­
du. Son elli yıl boyunca köy yer değiştiren burjuvazinin oyun alanı ol­
madan önce, kır bahçeleri, üst tabakayı [gentry] bir yana bırakın, kent­
te oturan birinin bahçesindeki çiçeklerden bile karakteristik olarak
farklı çiçekler içeriyordu. Gülhatmi ve hüsnüyusuf gibi uzun süredir
var olan çeşitler mevcuttu; ama çiçekler genellikle biçilmek için değil,
dışsal teşhir içindi. Bununla birlikte, M inot’da olduğu gibi, en azından
yüzyılın ortasından sonra bahçe çiçekçelerinin (çiçekçiden alınanların
değil) önemli bir kullanım alanı kilisenin süslenmesi oldu. İngiltere Ki-
lisesi’nin kırsal kilise mıntıkalarında, kendilerinin ya da başkalarının
bahçelerinden derledikleri çiçekleri getirip düzenlemek köyün kadınla­
rının sorumluluğudur. Çiçek düzenlemesi hakkındaki birçok kitap ev­
ler için yazılmıştır; ama kilise de kişinin yeteneklerinin teşhiri için bü­
yük bir fırsat sağlıyordu ve sanatın münhasıran bu yönünü ele alan ba­
zı elkitaplan mevcuttur. Çiçekler yerel bahçelerden toplandıkları için
mevsimsel örüntüler izlerler; ama paskalyadan sonraki yedinci pazar
günü [Whitsun] kırmızı ve beyaz çiçekler tercih edilir. Çiçek düzenle­
me ve daha genel olarak da çiçekler, Barbara Pym ’ın yetmişlerde bir

418
 A vrupa'da Çiçeklerin P opüler Kültürü

Oxfordshire köyü hakkındaki romanı A Few Green Leaves’de kapsayı­

cı bir tem adır." Kilisedeki çiçekleri, bir nöbet çizelgesine göre orta sı-
n,f kadınlar kendi bahçelerinden sağlıyordu. Yılda bir kez kilisede bir
çiçek festivali düzenleniyor ve kilise bu vesileyle, yine yerel bahçeler­
den getirilen çiçeklerle ayrıntılı bir şekilde dekore ediliyordu. Artık
orada yaşamayan yerel üst tabaka mezarları için çiçek getiren bir çiçek­
çinin ziyaretinden bahsedildiğini duyuyoruz; ama çiçekçinin kim oldu­
ğu belirtilmiyor. Bazı mezarlarda duran yapay çiçek vazoları hakkında
doktorun karısı, “kırsal bir bölgede kesinlikle bir rezalet” yorumunu
yapmakta ve papaza, bu tür şeyleri yasaklayan kurallar olup olmadığı­
nı sormaktadır.
Kırsal İngiltere’deki yaşamın bu yönü kırsal Fransa’dakiyle benzer­
lik arz etmekle birlikte, bu yakınlık hem yakın zamanlı hem kısmidir.
Öncelikle, Anglikan kilisesine bağlanmaya reddedenlerin [Nonconfor­
mist] şapellerinde çiçekler genellikle yersiz addediliyordu; haçın bile
papalıkla özdeşleştirildiği ve duvarlarında hiçbir ikon bulunmayan
New England’ın yalın toplantı salonlarında ise kesinlikle asıl ruha kar­
şıydılar. Ama İngiltere Kilisesi’nde de çiçeklerin yaygın kullanımı ge­
leneksel olmaktan uzaktır; çünkü çiçeklere karşı Püriten tepkinin pek
çok öğesi varlığını devam ettirmektedir.

P üritenliğin İnatçı Varlığı

Önceki bölümlerde, çiçeklerin yaygın kullanımına onların faydacı

olmayan karakterine ilişkin kaygıların eşlik edebileceği olgusuna dik­
kat çekmiştim; güzellikleri gelip geçicidir ve onlara harcanan zaman,
enerji ve para daha kalıcı, daha az lüks alternatiflerin zararına olabilir.
Popüler kültür düzeyinde böylesi müphemlikler, basitçe “acayip” ya da
"sapkın” olarak görülemeyecek bireylerle konuşurken ortaya çıkmak­
ladır. Bunun altında yatan eğilim, başka gereksinimlere öncelik veren
Çeşitli Püritenlik, sosyalizm ya da hayırseverlik girişimleri biçimlerin­
de kurumsallaştınlmıştır.
Her halü kârda eski anlayışlar bir gecede ortadan kaybolmamıştır
ve başta Am erika’da olmak üzere Püriten fikirlerin etkin bir devamlı-
hğı söz konusudur. Daha genel bir düzeyde ise bu fikirler, hem büyük
XIX. yüzyıl İngiliz tasarımcısı Loudon’un çiçeksiz “bahçe mezarlık-
lan ” tercihinde hem diğerlerinin bütün kıtada mezarların dekore edil-

<î4- Londra, 1980.

419
Çiçeklerin Kültürü

meşine karşı yönelttikleri itirazlarda ortaya çıkmaktadır.45 1863 yılın­

da bir İngiliz yazar, “Kıtadaki kiliselerde mayıs ayında, Meryem
A na’nııı ayında, çiçeklerin her tarzına rastlanır” yorumunda bulunu­
yordu.46 Daha genelde ise bu tavır, Avrupa ve Am erika’daki gazeteler­
de yer alan, ölüler için çiçek göndermek yerine sevilen bir kuruluşa
yardım etmeyi talep eden ilanlarda varlığını devam ettirmektedir. Bu
şekilde böylesi fikirler, Püritenliğin kendisi merkezi konumunu kay­
bettikten çok sonra bile, çiçek kültürünü, özellikle de dinsel kültürü et­
kilemeye devam etti.
Bu anlayışların süreğenliğinin çarpıcı örnekleri, 1874 tarihli Kamu­
sal İbadet Yasası ve daha önceki yasalara göre İngiltere Kilisesi’nin
ayinlerinde batıl yenilikler için açılan hukuki davaların dinsel mahke­
melere getirilebildiği XIX. yüzyılda bulunabilir. Elphistone versus
Purchas'da, Brighton St. Jam es’den papaz J. Purchas, çiçek vazolarını
bir adak olarak kutsal masaya koydurmakla suçlanmıştı: “Sizin tarafı­
nızdan kasıtlı yapılan ve törensel ve sembolik bir dinsel âdet oluşturan”
bir eylem.47 Purchas’m talihi yaver gitmiş ve bilgili yargıç suçlamayı
reddederek şu karara varmıştı: “Çiçeklerin yeni bir ritüel, tören ya da
bir süs olarak kullanıldığına dair hiçbir kanıt yoktur... Bana masum gö­
rünmektedirler ve uygunsuz bir dekorasyon değildirler.” Süs ve deko­
rasyon arasındaki fark, tıpkı atıl nesneler ile ritüellerde kullanılan nes­
neler arasındaki fark gibi daha önceki bir hükümde ortaya konmuştu,
zira ibadet ve reverans arasındaki bu fark Hıristiyan teolojisindeki sa­
bit temalardan biriydi ve Jeanne d ’Arc’a yöneltilen sorunun arkasında
yatıyordu. Söz konusu örnekte ise çiçeklerin Noel’deki çobanpüskülü
demetleriyle ve paskalyadan önceki pazar günündeki söğüt çiçekleriy­
le aynı değerde olduğu hükmüne varılmıştı.
Birçok kişi ise tersini düşünüyor ve kararın “çiçekleri İngiltere Ki-
lisesi’nin törenselliğine bela ettiğini” savunuyordu. Karşıt görüştekiler,
çiçek kullanımının Oxford H areketi’nin yükselişiyle, onun Aşa-
i Rabbani’deki Gerçek Mevcudiyet öğretisiyle ve eski Katolik kilise­
siyle özdeş ritüellere genel bağlılıklarıyla birlikte öneminin arttığına
dikkat çektiler.48 Oxford Hareketi, 1832’de oy hakkının genişlemesiyle

45. Örneğin. M inns 1905.

46. Anon. 1863: 234.
47. Lam bert 1880: 814, alıntı yaptığı yer, 3 L aw Reports, Adm iralty and Ecclesiastical. Ca­
ses 6 6 .
48. Pall M all Gazette, 2 Ocak 1875. Hıristiyan yortularına uygun çiçekleri veren, ayrıntılı
“yiice” Anglikan çiçek takvimi hakkında bkz. Cuyler, 1862. Önsözde, atanm ış bir rahip olan
erkek kardeşi, böylesi kullanım ların hurafe hissi uyandırdığı şeklindeki görüşü yadsımakta­
dır, çiçekler daha ziyade İsa'n ın yaşam ını çağrıştırır (Pail M all Gazette, 20 Nisan 1878).

420
 A vrupa'da Çiçeklerin P opüler Kültürü

birlikte Test and Corporation A cts’ın yürürlükten kaldırılmasının ve

Roma Katoliklerinin özgürleşmesinin ardından kilise ve devlet arasın­
daki ilişkilerdeki 1828-32 reformlarına bir tepki olarak başlamıştı. Ba­
zıları yüksek kiliseye, XVII. yüzyıldaki I. ve II. Charles dönemlerinin
din adamlarına bakıyor ve İngiltere Kilisesi’nin konumunu, “popüler
Protestanlar” ya da Trento Konseyi’ndeki gibi, Roma Katolikleri gibi,
tek başına Kitabı Mukaddes yerine önceki dönemlerin bölünmemiş ki­
lisesinin öğretisinin otoritesine başvurarak muhafaza etmeye çalışıyor­
lardı. Entelektüel ilahiyatçı J. H. Newm an’m 1845'te Katolikliğe dön­
mesinden sonra, hareket tüm ülkeye sessizce yayıldı ve kadim model­
ler temelinde “kiliselerde daha saygılı ibadet ve törensellik” arayışıyla
özdeşleşti. Londra ve başka yerlerdeki kilise mıntıkalarında ritüelliğe
ilişkin çatışmalar yok değildi; ama hareketin etkileri yaygınlaştı ve ma­
nastır topluluklarının kurulmasına, ilahilerin ve dinsel şarkıların be­
nimsenmesine, ritüelin yavaş ama dramatik bir biçimde ayrıntılanması-
i 49
na yol açtı.
Bu sürecin bir parçası, çiçeklerin ibadette yeniden kullanılmaya
başlamasıydı. Çiçeklerin kiliselerdeki kullanımı (süs ve hatta dekoras­
yon olarak kullanımı) reformcu kilisenin uygulamalarına karşıt olarak
görülmüştü. Ama ritüele geri dönüş, onların kullanımını hoş karşılayan
kamuoyundaki önemli öğelerle uyumlu değişiklikler getirdi. 1878 yı­
lında bir gözlemci, Londra kiliselerinde paskalyada çiçek dekorasyonu­
nun genel olarak benimsendiğini gösteren Covent Garden M arket’teki
"olağanüstü manzara” üzerine yorumda bulunuyordu. Bu dekorasyon­
lar hem çok faal bir pazardan hem kırsal üst tabakanın bahçelerinden
tedarik ediliyordu ve dükkân sahiplerinin yanı sıra yetiştiricilere de ha­
tırı sayılır bir kâr getiriyordu. Aynı zamanda, İngiliz cenazelerinde
1860’lara kadar ayrıntılı çiçek hediyeleri kullanılmadı (ya da yeniden
kullanılmadı). Londra gibi Paris’te de yeni olan, tabutu kaplayacak pa­
halı çelenk gönderme modası hakkında bir gözlemci ancak 1889 yılın­
da yorumda bulunmuştu. Çoğunlukla Almanya’dan ithal edilmiş olan,
cam kubbeler altındaki porselen çiçekler 1890’larda boy gösterdi.50
İlk kez 1867 yılında, Directions fo r Floral Decoration o f Churches
[Kiliselerin Çiçekle Dekorasyonu Hakkında Talimatlar] alt başlığıyla
hasılan Flovvers and Festivals kitabı, “Kiliselerini... Hıristiyan Y ılı’nın
Çeşitli yortulan için nasıl dekore edeceklerini öğrenmek isteyenler için
hir elkitabı” olmayı hedeflemişti. “Yanlış anlamalardan ya da ‘karanlık

4y- Chadwick 1973.

S°- U tten 1991: 170: D avey 1889: 110.
Çiçeklerin Kültürü

ya da ahmakça törenler’ izlenimi yaratmaktan kaçınmak için çeşitli

sembolik biçimlerin” bir değerlendirilmesine girişilmişti. Kitap, “bıra­
kın eski âdetler yerinde kalsın” alıntısıyla başlamakta ve hem çiçekle­
rin hem yeşil dalların başta Hıristiyanlık’ta olmak üzere tüm dünyada
aslında evrensel bir şekilde kullanıldığını gösterme iddiasında bulun­
maktadır. Kiliselerin sadece Noel liturjik takvimdeki büyük yortularda
değil; yerel azizlere ait yortularda ve hatta Bahar Bayramı’nda bile de­
kore edildiklerine ilişkin örnekler verilmektedir. Bununla birlikte, “Bu
basit ve şiirsel pratikte sanki putperestliği andıran bir şey varmış gibi,
Kilise’yi dekore etme âdetini mahkûm eden pek çok kişi vardır.”51 Ama
“kilisenin böylesi kadim âdetleri Püritenlik tarafından hemen hemen
bastırılmıştır.”
Oxford Hareketi’nin eylemleri, en azından yüksek kilisede, Angli­
kan ve Katolik pratikleri ve inançları arasındaki uçurumun kapanması­
na yol açtı. Ritüellerde de kapsamlı değişimlere yol açtılar; bunlar tüt­
sü ve mum kullanımının yanı sıra, artık piskoposların rolünün ayrılmaz
bir parçası olan piskoposluk tacı ve asasını da içeriyordu. Bu değişim­
ler Katoliklik’ten ödünç alınan şeyler ya da eski kilisenin uygulamala­
rının restorasyonu olarak görülebilir. Her halü kârda, böylesi pratikler
hâlâ evanjelist ya da “Püriten” kanadın eleştirilerinden m uaf olmasalar
da, çiçek kullanımını da içeren daha ayrıntılı bir ritüele geri dönüşü
temsil etmektedirler.
İmanla ilgili yan anlamlar içeren dinsel ve törensel çiçek kullanı­
mıyla ev çiçekleri ve Hollanda’daki çiçek resimleri gibi böylesi değer­
lendirmelerden daha az etkilenen kişisel çiçek armağanları arasında bir
ayrım yapmak zorundayız. Ama belli bir ölçüde etkilendiklerini de ek­
lemek gerekir. Özellikle îskoçya’da Püriten görüşler sivil alana taşmış­
tır ve çiçekler bazıları tarafından lüzumsuz lüksler olarak, tıpkı boyalı
camların insanları Tanrı kelamından saptırdığı gibi yaşamın gerçek
amaçlarından sapan “estetik” bir bahçeciliğin ürünleri olarak görül­
müştür. Bu görüş, lüksleri azaltarak ve zenginliği yeniden dağıtıma ta­
bi tutarak köylülerin ve işçilerin yaşam standardını yükseltmeyi hedef­
leyen seküler reformcuların da önemli temalarından biri olmuştur. Bu
değerlendirmelerin marjinal bir öneme sahip olduğu günümüzün Batı
Avrupa’sında armağan verme pratiğini tartışmaya geçmeden önce, çi­
çeklerin Doğu A vrupa'nın sosyalist ülkelerindeki yazgısına bakmak is­
tiyorum.

51. Barrett 1873: I I.

422
 A vrupa'da Çiçeklerin P opüler Kültürü

S osyalizm de G üller

Peki bu anlayışlar Doğu Avrupa’nın eski sosyalist ülkelerini nasıl

etkiledi? Bu ülkeler Çinlilerin Kültür Devrimi esnasında yaşadıkları
dönüşümlerin aynılarından geçtiler mi? Çiçekler, Birinci Dünya Sava-
şı’ndan önce R usya’da kesinlikle yaygın bir şekilde kullanılıyordu. Uk­
rayna’nın kırsal bölgelerinde çiçeklere yönelik talep olduğu ve bu tale­
bin o bölgeleri ziyaret eden yan zamanlı Alman çiçek tüccarlan tara­
fından karşılandığı belirtilmiştir. M oskova’yı ziyaret edenler Krem-
lin’in etrafındaki çiçek tezgâhlannın bolluğunu betimlemişlerdir, zira
çiçekler kentsel toplumun her düzeyinde yaygın bir şekilde kullanılı­
yordu.
Çiçeklere özgü atmosfer, gerek tasvirlerde gerek gerçeklikte kesin­
likle değişti. Devrim sonrası dönemin kamusal sanatı faydacı üretimi
vurguluyordu; bir kadının elinde bir çiçekten ziyade bir çekiç tutarken
resmedilmesi daha muhtemeldi ve bazen araba lastiği çelengin yerine
geçiyordu. Dönemin toplantılarının fotoğrafları, cenazeler dışında çok
az çiçek kullanıldığını göstermektedir.52 Tabii ki dinsel kullanımlar da
ortadan kaybolmuştu. Bununla birlikte, ilk zamanların radikalizminin
ardından, çiçeklerin sivil kullanımı yüksek bir dereceye ulaştı. Konuk­
lar akşam yemeklerine çiçek götürmeye devam ettiler ve insanlar baş­
ka vesilerle arkadaşlarına ve akrabalarına çiçek sundular. Çiçek üreti­
mi kısmen kolektif çiftliklerde ama çoğunlukla özel arazilerde devam
etti.53 Çiçekler M oskova’ya güneydeki cumhuriyetlerden, orada hazır
bir pazar bulan özel girişimciler tarafından akıtılıyordu. Daha sonrala­
rı, çoğunlukla Doğu komşularından ve hatta daha uzak ülkelerden bile
bir miktar ithalat yapılmaya başladı, zira bir Fransız ihracatçısının 1986
yılında M oskova’da bir temsilcisi vardı.54 Ama genel olarak, komuta
ekonomisinin bir sonucu olarak ithalat geriledi. Aynı şekilde, aristok­
rasi ve burjuvazinin gözdesi olan siğilotu ve sümbülteber gibi eski dö­
nemlerin zengin çiçekleri 1917’den sonra ortadan kaybolduğu için, pa­
halı buketler de görünmez oldu. Sonuçta ortaya çıkan, çiçek kullanı­
mında merkezileşme ve demokratikleşmeyi içeren ikili bir süreçti.
Devlet hem kent bahçeleri hem ulusal olaylar için büyük miktarlarda
Çiçek kullanıyordu. Ülkenin liderlerinin cenaze törenleri için bol mik­
tarda çiçek tedarik ediliyordu. Özellikle tercih edilenler kırmızı çiçek­

52. Bkz. Tolstoy vd. 1990; R azina vd. 1990.

53. Sovyerler Birliği hakkında, Aaron Gurevich, Roslan Grinberg, Christel Lane ve o ülkeyi
®°n zam anlarda ziyaret eden başka bazı arkadaşlara minnettarım.
S4- Barjonet 1986.

423
Çiçeklerin Kültürü

lerdi ve bunların en önde geleni karanfildi; büyük, dayanıklı ve koku­

suz olan ve başta kamusal etkinlikler olmak üzere her durumda kulla­
nılabilen yeni bir karanfil çeşidi moda olmuştu. Bireysel kullanımda ise
seçenekler ve miktarlar önceki dönemlere göre daha kısıtlı bir hale gel­
di. Ne var ki, talep daim a güçlü kaldı ve çiçeklere yönelik Ç in’de be­
nimsenen türden Püriten görüşler tarafından asla tamamen bastırılma­
dı. Ülkeyi yakın zamanlarda ziyaret eden biri, M oskova’daki Novoche-
vichy [Yeni Bakire] mezarlığım, kapısında çiçeklerin satıldığı “neşeli
ve hayat dolu bir yer” olarak betimliyordu. Bireysel ruhun bazı abartı­
lı ifadeleri de dahil olmak üzere Sovyet kahramanları diğer yurttaşların
mezarlarına ziyaretler devam etmektedir. “Çiçekler bir tür ölümden
sonraki popülerlik anketi işlevi görüyorlar”, en fazla çiçek “ölümcül
şekilde yaralanmış, işkence esnasında koparılan kulağı görünsün diye
kesilmiş saçları arkaya taranmış ve göğüslerinden biri Nazi mermileri­
ne hedef olmuş genç bir kızın nefes kesici heykelinin” etrafında bulun­
maktadır. Gezi gruplan etrafına kırmızı çiçekler bırakıyor ya da yakı­
nındaki dallara kırmızı şeritler bağlıyorlar.55
Perestroykaya çıkan yıllar şüphesiz çiçeklerin durumunu iyileştirdi.
Hann’m “yeni sivil teolojinin Mesihçi evresi” diye adlandırdığı dönem
süresince, böylesi ritüellere izin verilmediği zamanlar olmuştu.“ Yine
de, kişisel kullanıma ait çiçekler, bireysel üretimin hatırı sayılır bir kat­
kı yaptığı satış noktalanndan biri olmuş görünüyor. Günümüzde bu sa­
tış noktalarının kapsamı genişlemiştir. Kırsal alanlardan gelen yaşlı ka­
dınlar birçok üstgeçit altında ve sokak köşesinde çiçek satmaktadır. Pa­
zar kendi başma o denli genişlemiştir ki, seçkin bir Sovyet iktisatçısı,
çiçeklerin serbest piyasanın bugüne dek sağladığı en önemli başarı ol­
duğu yollu Moskova’da ifade edilen bir deyimi dile getirmiştir.57 XVI­
I. yüzyıldaki lale tutkusunun yükselişi ve düşüşü de dahil olmak üzere
Hollanda deneyimi göz önüne alındığında bu durum büyük bir sürpriz
sayılmamalıdır.
İkinci Dünya Savaşı’mn ertesinde sosyalist rejimlerin kurulmasının
ardından Doğu Avrupa’nın geri kalan kısmında çiçek kültürü varlığını
devam ettirdi. Bu rejimler, bir iç devrimden ziyade bir dış gücün işga­
li neticesinde kurulmuşlardı; dolayısıyla, çiçeklerin dinsel ve diğer et­
kinliklerdeki kullanımı, eski dönemlerin (ömeğin, Bohemia bölgesin­
deki çiçek kültürünün Batı’dakine çok yakın olduğu zamanların) nornı-

55. “T he talk o f the tow n". N ew Yorker, 30 T em m uz 1990, s. 26-8.

56. Hann 1990 ve Sovycllerdeki ve Doğu A vrupa’daki ritüeller hakkındaki diğer çalışm ala­
ra yapılan referanslar.
57. Yer Berlin, tarih Nisan 1990.

424
 A vrupa'da Çiçeklerin P opüler Kültürü

[anna daha büyük bir bağlılığı sergilemeye devam etti. Din güçlü bir
etkendi. Krizantemler benzer nedenlerden dolayı Çekoslovakya’da
Fransa’dakinden daha hoş karşılanmamaktadır. Hıristiyan ikonografi­
sinde somutlaşmış olan eski sembolizm tüm kıtada çok az değişiklik
gösteriyordu. Aynı şey, Budapeşte ve Prag’da da Londra ve Edin­
burgh’daki gibi şevkle ele alman Çiçeklerin D ili’nde XIX. yüzyıldaki
gelişmeler için de geçerliydi.58 Bu benzerlikler “yüksek” ve yazılı bir
kültürden ileri geliyordu. Popüler düzeyde bile, aynı ve büyük ölçüde
Hıristiyan festivaller tüm kıtada, yerel farklılıklar olsa da çoğunlukla
benzer biçimlerde kutlanıyordu. Bunlar birtakım kısıtlamalar altında da
varlıklarını sürdürdüler. İktidardaki Komünist Parti dinsel ayinleri
onaylamasa da, gerek kilise ayinler gerek popüler kutlamalar, onlara
eşlik eden çiçeklerin bazılarıyla birlikte yerine getirilmeye devam etti.
Günümüzde Prag’da paskalya, zeytin dallarının yerini alan zambaklar
ve söğüt çiçekleri meydana çıkarmaktadır. Erkeklerin kızlan kendileri­
ne yumurta vermeye zorlamak için kullandığı “kırbaçlar”la birlikte,
kızlar yum urtalan çiçek desenleriyle süslemektedir. Hem kırbaçlar
hem yumurtalar Prag’ın Eski M eydan’ındaki tezgâhlarda sergilenmek­
te ve pek çok müşteri çekmektedir.
Bu kentin m ezarlıklan özellikle paskalya zamanı çiçeklerle dolu­
dur. Almanya’da olduğu gibi, yeni ölenlerin mezarlarının birçoğu her
zaman yakın bir ilgi görür ve genellikle, böylesi sunular eskiden taze
çiçeklere kıyasla “sıradan” olarak görülmesine rağmen, saksılı bitkiler
ya da kurutulmuş çelenklerle dekore edilir. Ana Olsany mezarlığının
dışındaki çiçekçi dükkânları ve bireysel üreticiler topluluğu yoğun bir
şekilde, saksılı bitkiler, biçilmiş çiçekler, söğüt çiçekleri; ama hepsin­
den önemlisi de paskalya “şekerlemeleri” satıyorlardı; bunlar hem ara­
larına yapay ve taze çiçekler yerleştirilmiş yeşil filizli saksılarda, hem
kabarık tavuk tüyleriyle dekore edilmiş çelenk benzeri dallar şeklin­
deydi.59Ev için, saksılarda yılın daha erken zamanlarında arpa ya da di­
ğer tahıl tohumları ekilir ve bunlar filizlenene kadar içeride muhafaza
edilir, sonra da piliçlerle ve boyalı yumurtalarla süslenirler; benzer bir
uygulamaya, tahıl tohumlarının paskalya için de ekildiği, ama karanlık­

58- Çekoslovakya'da Çiçeklerin Dili hakkında bkz. Macura 1983.

59. “Plastik” çiçek kullanım ına karşı bir orta sınıf hissiyatı m evcuttur. Nisan ayında çiçekçi­
lerde. taze çiçekçilerden çok bunlardan vardı, bazı yerel sakinler dikkat çekmekten dolayı ol­
dukça şaşırm ışlardı. Yine bana söylendiğine göre, yapay çiçekler m ezarlığa götürülm emeliy-
di'. ama OBany'deki yeni m ezarlardaki çiçeklerin yüzde 8 ’ini bunlar oluşturuyordu. Britanya
ve A B D ’de rastladığım oran da buna oldukça yakındı; am a bu miktarın yüzde 80’e çıktığı
Güney F ransa'da ve yapay çiçeklerin neredeyse hiç bilinmediği İtalya’daki durum lar çok
farklıydı.

425
Çiçeklerin Kiiltürii

ta bekletilerek beyazlatıldığı Bologna’da da rastlanır. C alifom ia’da ol­

duğu gibi, yaşayanların önemli kutlamaları, mevsimsel sunular yapılan
yeni ölülerle birlikte kutlanır.
Prag’daki Yahudi mezarlığı Hıristiyan defin yerleriyle yılın her za­
manı çarpıcı bir tezat sunuyordu. Kent merkezindeki eski mezarlık
1439 ile 1787 yıllan arasında faaldi ve bazı yerlerde derinlemesine 011
iki katman olmak üzere 12 bin mezara ev sahipliği yapıyordu. Ne ke­
mikler ne dik mezartaşları yerinden oynatılıyor, yeni definler sadece
eskisinin üzerine ekleniyordu. M ezar taşları üzerinde yazıtlar bulun­
maktaydı; ama taç, çam kozalağı ve bir üzüm salkımı gibi pek az ikon
vardı. Kelamın üstünlüğü söz konusuydu; tıpkı bitişikte yer alan, Av­
rupa’daki en eski sinagog olan ve içinde Süleyman’ın M ührü’nden
gayri pek az sembol olan ve hiçbir resim barındırmayan eski-yeni sina­
gogda olduğu gibi. Bunun kadar eski bir Hıristiyan mezarlığında çiçek­
lere rastlamak çok zor olurdu; çünkü mezarları dekore etmek için me­
zarlarda yatanların neslinden hayatta hiç kimse olmazdı. Ama burada
hiçbir yapraklı yeşil bitki yetişmiyordu; mezarlara sunulan tek nesne,
bir saygı işareti ve hazır bulunmanın bir kaydı olarak mezarların üzeri­
ne konan ve bazılarının altuıa dua içeren bir kâğıt parçası yerleştirilen
ufak taşlardı. Çiçeklerin yokluğunun mezarlığın ait olduğu çağla hiçbir
ilişkisi yoktur; çünkü Doğu B erlin’deki çağdaş Yahudi mezarlığı da
benzer bir görünüm arz etmektedir. ABD, Hong Kong ve Britanya gi­
bi dünyanın diğer bölgelerindeki Yahudi mezarlıklarında da aynı du­
rum geçerlidir. Çünkü Ortodoks Yahudilik, Tanrı’dan ziyade ölüye
“ibadet etmeyi” çağrıştıracak herhangi bir benzerlik konusunda ilk dö­
nem Hıristiyanlık’tan bile daha katıdır. Ayrıca, çiçek sunularının pagan
ayinlerle Kitabı M ukaddes’e dayanan özdeşleştirilmesi varlığını hâlâ
sürdürmektedir; değerli olan şey suret ya da sunu değil, kelamdır.60
Katolik kıtanın büyük bölümünde, çiçekler ya da yeşil yapraklarla
yapılan kutlamalar kilise törenlerinden ibaret değildi; Bahar Bayramı
da dahil olmak üzere sivil festivallerde de aynı durum geçerliydi. Çe­
koslovakya’da delikanlılar bir ladin ya da huş ağacım kesip uzun bir
mayıs direği haline getirirlerdi; direğin en tepesinde, flamaların ilişti-
rildiği hep yeşil bir çelenkle birlikte bir demet yaprak bırakırlardı. Bu
direk, Lot bölgesindeki çağdaş evliliklerdeki durumu çok andıran bir
biçimde, sevgilinin bahçesine dikilir ve ay sonuna kadar orada kalırdı-

60. M ezar taşlarına aynı şekilde çakıl iaşı koym a uygulam ası, tıpkı Avrupa gibi A B D ’de de
yaygın bir şekilde rastlanan bir durum dur. Çiçeklerin olm aması Yahudi m ezarlıklarının ka­
rakteristiğidir; ama A B D 'de etraftaki kültürlerin pratiklerinin, insanların giderek cenaze yö­
neticisine daha çok uyduğu cenazelerde çiçek kullanılm ası üzerinde bir m iktar etkisi vardı-

426
 A vrupa'da Çiçeklerin P opüler Kültürü

gu kişisel direklerin yanı sıra, tüm bekâr kızlar için köyün orta yerine
başka bir “mayıs” direği daha dikilirdi. Çekoslovakya’da, milliyetçi
hareketin bütün aylan Slav isimleriyle yeniden adlandırmasına rağmen,
bu ad muhafaza edilmiştir.
Çiçekler Çeklerin popüler kültürüne pek çok başka biçimde de
damgasını vurmuştu. 4 Aralık’taki Azize Barbara yortusunda, Noel
Arifesi’nde açsınlar diye çiçekli kiraz dallan kesilip evlerde saklanır­
dı.“ O zaman kızlar onları gece yansı ayinine götürürdü ve müstakbel
talip delikanlılar onları çalmasın diye pelerinlerinin altına saklarlardı.
Mayıs âdetlerinde olduğu gibi, bu da disko ve partiler döneminden ön­
ce köy topluluğunda bir eş seçme biçimiydi. Noel için, evi süslemek
amacıyla saksılı bitkiler, özellikle de sümbüller yetiştirilir, Yeni Yıl
Günü’nde ise dört yapraklı yoncanın gelecek on iki ay için iyi talih ge­
tireceği düşünülürdü. Bir başka önemli yortuda, Hıristiyanların Katolik
yortusunda [Corpus Christi], küçük kızlar, beyaz, mavi ve kırmızı ya­
pay çiçeklerden yapılma taçlar takarak geçit törenine katılır, taşıdıkla­
rı sepetlerdeki küçük yapraklan etrafa saçarlardı.“ Böylesi kutlamalar
İkinci Dünya Savaşı’ndan önce çok yaygındı ve Prag’ın ortasındaki Vi-
nohrady’de kız ve erkek çocukların sokaklara çiçekler saçması
1950’lerin ortalarına kadar devam etti. Daha sonra, geçit töreni dışın­
daki her şey hükümet tarafından yasaklandı; ama şimdi bile bu âdetler
bazı kırsal bölgelerde varlıklannı sürdürmekte ve Avrupa’nın popüler
kültüründeki örtüşen öğeleri bir kez daha gözler önüne sermektedir.
Yaşam döngüsü kutlamalarının da kendi çiçekleri vardı; Bunların
başında ölüm geliyordu; ama erkeklerin karanfil kadınların ise Batı’da-
ki portakal çiçeklerinden farklı olarak gül taktığı düğünler de önemliy­
di. Gerek dinsel gerek sivil alanlardaki törensel olmayan ortamlarda da
çiçekler (büyük demetlerden ziyade tek tek çiçekler) yerlerini alıyorlar­
dı. 1990 yılı paskalyasından önceki hafta Prag’da, çoğunluğunu kadın­

61. Azize Barbara m uhtem elen apokrifyaya [sonradan uydurulmuş] özgü bir bakireydi ve
başkaları tarafından lertip edilen b ir evlilikten kaçtıktan sonra şehit olm uştu. M imarların ya­
ttı sıra havai fişek yapıcıları ve topçular gibi tehlikeli m esleklerle özdeşleştirildiği ortaçağda
çok popülerdi.
62. Katoliklerin XVI. yüzyıldaki Meryem inanışında. Katolik yortusunda L ondra'da geçit tö­
renleri düzenleniyordu ve bu törenlere katılanlar, çiçeklerle “eski usul süslenen" meşaleler
Aşıyorlardı. M ainz ve A lm anya’nın başka yerlerine ait kanıtlar gösterm ektedir ki, “din
adamları ve halk, kızlar ve erkekler, yani herkes, güllerden ve diğer çeşitli çiçeklerden, me-
5® ve sarm aşıktan yapılm a taçlar ve çelenkler takıyordu” (Lambert 1880: 812, 817; gönder-
reo yaptığı yer: The D iary o f llen ry M achyn, Citizen and Merchctnt-Taylor o f L o n d o n .from
4 0 1550 to AD 1563 [yay. haz. J. G. Nichols], T he Cam den Socieıy, Londra, 1848. s. 63 ve
Serarii opus tlıeol. c. iii). Rom a ritüelinde. Aşai Rabbani ayininden önce erkek çocuklar et­
rafa gül saçardı. N eredeyse bütün geçit törenleri Reform dönem inde m arjinalize oldu.

427
Çiçeklerin Kiiltürii

ların oluşturduğu pek çok insanın çiçek taşıdıkları görülebilirdi; bu çi­

çekleri kimisi eve götürüyor, kimisi kiliselerdeki akarların önüne koyu­
yor, kimisi de konuk oldukları akşam yemeğinde ev sahibine veriyor­
du. Seçenekler sınırlı ve para az olsa da, çiçeklerin özel kullanımı yay­
gınlığını korumaktadır.“ Evlerin içinde birçok pencere saksısına rastla­
nabileceği gibi, pahalı lokantalardaki masalar daima taze çiçeklerle
süslenir. Çiçekler aynı zamanda popüler sanatın her alanında rastlanan
bir dekoratif m otif oluştururlar. Paskalya yumurtaları üzerindeki desen­
ler çoğunlukla çiçeklerden oluştuğu gibi, muhteşem boyalı ve işlemeli
mobilyalarda da onlara rastlanır.
1960’lardan itibaren Doğu Avrupa’da resmi doktrin bile, insanların
kişisel ve toplumsal statülerindeki değişiklerle ilgili ritüeller frites of
passage] için çiçek kullanımına izin vermeye başladı. 1986 yılında ba­
sılan ve Sovyetler Birliği’nde 1960’larda geliştirilen örüntüleri takip
ederek Bulgar halkına uygun ritüelleri öneren rehberde, ad verme tö­
renlerinde odanın, “stilize edilmiş ulusal kostüm öğeleri” giyen kadın­
larla birlikte çiçeklerle dekore edilmesi gerektiği söylenmektedir.64 Bu
öneri, rejimin pek çok kişinin umduğundan daha azını gerçekleştirebil­
diği bir zamanda, Sovyet tarzı yaşamın ulusal duygulara adapte edilme­
sinin bir parçasıydı. Ama bu aynı zamanda, bireysel ve ailesel düzey­
lerdeki ritüellerin cılızlığına karşı daha genel bir tepkiydi.
Doğu Avrupa ülkelerinin, çiçeklerden ziyade bahçe kültürüyle daha
yakından ilişkili olan çarpıcı bir özelliği, genellikle kentlerin çevrele­
rinde yer alan ve çeşitli büyüklüklerde sayfiye evler içeren küçük ara­
zi parçalarının bolluğudur. Çekoslovakya’da bu arazilerin ölçüsü aşağı
yukarı yirmi beş metrekaredir ve buralara birkaç meyve ağacf, çim.
sebzeler ye yerden yere çok değişen miktarlarda çiçekler ekilidir. Bu
tatil köşeleri yeni değildir; hem Doğu hem Batı Berlin’de bunlara rast­
lanır ama özellikle bol oldukları yerler Doğu ülkeleridir; hükümetler bu
ülkelerde böylesi arazileri özellikle teşvik etmiş, yurttaşlar da, balık is­
tifi gri işçi apartman bloklarının sıkıcı ortamından bir kurtulma şansı
olarak onları memnuniyetle karşılamıştır.65 Varşova, Berlin, Prag, Bel­
grad ve diğer büyük şehirlerin etrafındaki büyük toprak parçaları bu
amaç için kullanılmaktadır. Varşova ve Berlin etrafındaki arazilerde
63. Çiçek “am balajlam a kültürü”nde Prag ve Bratislava arasında farklılık vardır. Bralisla-
v a'd a çiçekler Viyana ve B udapeşte'de yaygın olan biçim de am balajlanırken, Prag’daki yön­
tem daha basittir.
64. Roth 1990.
65. Ç ekoslovakya'da bu uygulam a, '‘kütük kulübeler" olgusunun bir parçası olarak İkinci
D ünya Savaşı’ndan çok önce başlamıştı; am a bu dinlenm e köşeleri genellikle şehirlerden çok
uzaktaydı.

428
 A vrupa'da Çiçeklerin Popüler Kültürü

daha fazla çiçek boy gösterirken, Güney’dekilerde bu oran daha azdır.

Sıradan kır bahçeleri çok daha işlevsel olma eğilimindedir ve çiçekler
sebzelerin arasında, teşhir için değil biçilmek için yetiştirilirler. İngil­
tere’de XVIII. yüzyıldan itibaren gerçekleşen, aristokratik bahçelerde
çiçek teşhiri kültürünün aşağı doğru iletilmesine ilişkin pek az kanıt
mevcuttu. Çünkü çiçekler gerek özel şahıslar gerek kooperatifler tara­
fından genellikle ticari amaçlar için yetiştirilmekledir; örneğin, Elbe
vadisindeki bazı tarlalar tamamen, genellikle özel üreticilerin alışveriş
yaptığı Prag’daki Market H all’da satılacak zerrinlere ayrılmıştır.
Sovyetler B irliği’nde 1917’den sonra masrafları kısma yönünde ba­
zı önlemler alınmasına karşın, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra onun
nüfuz alanına giren ülkelerde çiçek kültürü canlı bir şekilde varlığını
devam ettirdi. Ürün çeşitliliğinin daha önceki dönemlerdeki kapsamı ti­
caret kontrolleriyle elbette sınırlandırılmış, bazı çeşitler tamamen yok
olmuş, yerli ekonomi tökezlemişti; yine de, çiçek üretimi ve kullanımı­
na para, zaman ve enerji yatırılmaya devam etmişti. Bu durumun en
çok geçerli olduğu yer, 1977 yılındaki çiçek tüketimi Danimarka, Hol­
landa ve İsviçre gibi ülkelerle aynı seviyede olan Polonya’ydı. Ertesi
yıl ise bir milyar yüz milyon ticari çiçek üretilmiş ve bunun dörtte biri,
başta Sovyetler Birliği, Demokratik Almanya ve Çekoslovakya’ya ol­
mak üzere ihraç edilmişti. Söz konusu miktar, her birey için yaklaşık
31 çiçek, her hane için haftada 2 çiçek ya da asıl pazarı oluşturan her
kent hanesi için yaklaşık 3.5 çiçek tüketimi demekti.66 Süsleme amaçlı
bitkiler çok değerli ürünlerdi; bahçeciliğe ayrılmış toplam alanın sade­
ce yüzde l ’ini işgal etseler de, toplam değerin yüzde 17 ’sini oluşturu­
yorlardı; bunun nedeni kısmen, cam muhafazalar altında her mevsim
yoğun bir şekilde üretilebiliyor olmalarıydı. Cam muhafaza altında
standart karanfil mahsulü metrekarede 120’ydi ve uzman üreticiler
1000 ila 2000 metrekarelik alana ekim yapabiliyorlardı. Ucuz enerji
politikası bunu kârlı bir girişim kılmıştı, öte yandan piyasa yönelimli
Batı ise çiçeklerini, seraların yapay sıcağından ziyade tropik bölgele­
rin doğal ılıklığında yetiştirmeyi giderek daha avantajlı bulmuştu.
Dünya pazarının etkisi, bu sektörde şimdiye dek başarılı olan etkinlik
üzerinde zıt bir tesirde bulunmaktadır; bu tesir zorunlu olarak pazar­
lama ve tüketim üzerinde değil, daha çok üretim üzerindedir.
İkinci Dünya Savaşı’m takip eden dönemde durum Doğu Almanya
ve Çekoslovakya’da neredeyse aynıydı. Bu ülkelerin her ikisinde de sa­
dece resmi amaçlar için değil; hem kır hem kentte özel amaçlar için de

M organ 1985: 340.

429
Çiçeklerin Kültürü

çiçek kullanımı yaygındı. 1990 ilkbaharında çiçekçilerin işleri gayet

iyiydi ve kentlerde çiçek satan, hatta paskalyada demet demet yabani
çiçekler satan yaşlı kadınlar vardı.67 Bununla birlikte, çiçeklerin çeşitli­
liği açısından dükkânlar Batı’yla büyük bir tezat arz ediyordu; çünkü
onların çiçekleri ya yerel kaynaklardan ya da Doğu blokundaki başka
yerlerden geliyordu. Çiçeklerin kamusal teşhiri yaygındı; ama bunlar
devletin lehine olduğu kadar aleyhine de kullanılıyordu. Zira çiçeklerin
politik kullanımı bugün Çekoslovakya’da savaş öncesi dönemde oldu­
ğu denli yaygındır; sosyalistler kırmızı karanfili benimserken, Çek
Ulusal Sosyalist Partisi 'nin üyeleri beyaz ve kırmızı karışımını seçmiş­
lerdir.68 Ama tek partili rejimde bile çiçekleri devlet kadar muhalefet de
kullanıyordu ve çiçekler “zayıfların silahlan”nın en önemlilerinden bi­
ri haline gelmişti. 1990 ilkbahannda Wenceslas M eydanfndaki hem
prens anıtı hem 1968’in anti-Sovyet şehidi Jan Palach’a adanmış nok­
ta çiçeklere bürünmüştü. Böylesi sunular o yıl gerçekleşen dramatik si­
yasal değişimlerden önce bile yapılıyordu. Zira meydanın o kısmının
sonundaki kaldırımda bulunan iki çiçekçi kulübesi, özellikle ölü kahra­
manlara -bugünün işbirlikçilerine karşı duran geçmişin ve direnişin
kahram anlarına- çiçek sunmak isteyenlere çiçek sağlıyordu. 1990 yı­
lında sözünü ettiğimiz anıtlar sürekli olarak ziyaret ediliyordu; Pa-
lach’ın fedakârlığını anlatan bildiriler dağıtılıyor, mumlar yakılıyor ve
bolca çiçek getiriliyordu; caddenin orta yerini dolduran belediyenin çi­
çek fidanlıkları tertibine karşıt bir biçimde, bu çiçeklerin gayri resmi
bir niteliği vardı.
Bununla birlikte, çiçek kültürü hiç yok olmamakla birlikte, şimdi
bazı hızlı değişimler geçirmektedir. Bugüne dek hâkim renkler kırmızı
ve beyazken, artık çoğunlukla sarıdır. Kırmızı hem burada hem de Do­
ğu Berlin’de önemini büyük ölçüde yitirmiştir. Sadece tercih edilen
renkler değil, çiçeklerin kullanıldığı ortamlar da bazı rahatsız edici de­
ğişikliklere maruz kalmaktadır. Bir arkadaşın amcası Bohemia’mn ku­
zeyinde bulunan ve bir kısmı ihracat için olmak üzere çiçek yetiştirici­
liğinde uzmanlaşan bir kooperatifte çalışmıştı. Kooperatif bu işi ancak
hükümet izniyle yapabiliyordu ve bunun için de bakanlıklarla doğru
bağlantılara sahip olmak gerekiyordu. Çiçekler çoğunlukla kamusal
durumlarda kullanıldığı için, belli bir takvime göre yetiştirilmeleri ge­

67. Bkz. Stensky’dcki (tarihsiz) savaş öncesi Prag fotoğrafları, 59 ve 6 i.

6 8 . “Turplar” terimi, kariyerlerini daha fazla ilerletm ek derdinde olan, dışı kırmızı içi beyaz
kom ünistler tarafından kullanılm ıştır. H ann’m belirttiğine göre, “turp" m etafonı, savaş son­
rası dönem de ulus-devleti betim lem ek için Polonya’da da kullanılm aktadır; kırmızı tabaka
her zam an kolayca soyulabilir.
 A vrupa'da Çiçeklerin P opüler Kültürü

rekiyordu.69 Bunlardan biri 8 M art’taki Uluslararası Kadınlar Günü’ydü

vc bu gün için kooperatif büyük miktarlarda küpeçiçeği yetiştiriyordu.
Ama Kadife Devrim ’le birlikte, bu kutlama bir yana bırakılarak “An­
neler Günü”, yani daha eski dinsel festival tercih edilmişti. Partiden ki­
liseye kayış, kooperatifin yarım milyon krona zarar etmesi anlamına
gelmişti; çünkü Anneler Günü çiçekleri küpeçiçekleri değil, inciçiçek-
leriydi.
Çiçek kültüründeki diğer önemli değişim, komünist hükümetlerin
yıkılışını getiren günlerde meydana geldi. Çünkü, çiçekler resmi amaç­
lar için yaygın bir şekilde kullanılsalar da, kişisel kullanımda aynı za­
manda direnişin sembolleriydiler; kısmen bahçeciliğe faydacı yaklaşı­
ma bir direnişin sembolleri, orta sınıflar için daha refah günlerin bir ha-
tırlatıcısıydılar; ama daha önemlisi, bir dava uğruna ölenlere sunulu­
yorlar ya da gücü oydan ziyade silahta yatanlara karşı sessiz bir çağrı
olarak kullanılıyorlardı. Bu sembolizm, San Francisco’nun çiçek insan­
larından Portekiz’de 1974’te Başbakan Caetano’ya karşı girişilen ve
askerlerin tüfeklerinin namlularına karanfiller konulan başkaldırıya ka­
dar çağdaş kültürlerin içine işlemiştir. Otoriter rejimlere karşı sosyalist
mücadelerde de bu sembolizm yaygındı. 1990 yılının nisan ayında Pe­
kin’in Tiananmen M eydanı’ndaki tek protestocu, bir sene önce Hu
Yaobang’m ölümünün anma töreninin yapıldığı ve öğrencilerin protes­
tolarının başlangıcının odak noktasını oluşturan anıta bir demet çiçek
koymaya çalışmıştı. Çiçek sunmak direniş şehitlerini anmanın önemli
bir biçimi olmaktan ibaret değildi, silahın keyfi iktidarına karşı halkın
moral gücünün de bir sembolüydü. 6 Mayıs 1990 tarihinde Romanya
vatandaşlarına Moldavya Sovyet Cumhuriyeti’ne geçici olarak girme
izni verildiği zaman, sınırı geçen kalabalıkların ellerinde akrabalarına
vermek ve onları ayıran nehre atmak için çiçekler vardı. Birkaç gün
sonra Sovyet ordusu barışçıl niyetlerini sergilemek için Moskova’da
bir resmi geçit yaptığında, tanklar çiçeklerle süslenmişti. Prag’daki
dramatik bir “kadife” devrim resmi, silahlı askerlere çiçek sunan bir kı-
21 göstermektedir (Resim 10.3). Armağan çiçekler bir kez daha kan
kurban etmenin karşısında duruyordu; çiçek gücü silah gücüne, aşk sa­
vaŞ ve otoriteye karşıydı. Ne var ki, bu “devrimci” durumlar için bile
Çiçek tedarik etmenin ticari bir yönü olabilmektedir. Berlin Duva-
n ’ndaki askerlere verilen çiçekler, çiçekçi kızların eşlik ettiği bir yük
arabası konvoyu yollayan bir Hollanda şirketi tarafından özel olarak
Böylesi sabit olaylardan biri de okul yılının sonudur, bu tarihte kadın öğretm enlere öğ-
^ ic ile ri tarafından çiçek verilir. Çiçek hediyeleri Amerikan okullarının bitirm e ritüeilerinde
e r°! oynar; am a erkek ve kız öğrenciler arasında.

431
Çiçeklerin Kültürü

Resim 10.3. Askerlere çiçek veren kız, Prag, 1989.

sağlanmıştı. Bu cömert jesti yaparken şirket aslında normal Tutinine bir

ek yapıyordu; çünkü Berlin’deki biçilmiş çiçeklerin çoğu zaten Hollan­
d a’dan geliyordu. HollandalI tüccarlar hem olayı kutluyor hem aynı za­
manda ürünlerinin tanıtımını yapıyorlardı.

A rm ağan V erm e

Çiçek kültürü bazı şaşırtıcı süreklilikler gösterse bile, Doğu Avrupa

pek çok açıdan özel bir durum oluşturuyordu. Balı’da son yıllarda bah­
çeciliğe giderek daha az müdahalede bulunulmaktadır ve yükselen ya­
şam standardı, gelişen uzun mesafeli ticaret ve Püriten mirasın zayıfla­
ması, çoğunlukla armağan vermek ve evleri dekore etmek üzere, çiçek
tüketiminin çok yönlü olarak artmasına yol açmıştır. Armağan olarak
çiçekler, bir yerden ya da kişiden bir başkasına mecazi olarak “aktarıl­
mak”* zorundadır. Gerçek hayatta botaniksel ve tanmsal açıdan önem­

* M etnin orijinalinde burada kullanılan sözcük olan "transplant"ın teknik anlam ı, bir bitkiyi
bir yerden çıkarıp başka bir yere dikm ektir, (ç.n.)

432
 A vrupa’da Çiçeklerin Popiiler Kültürü

li olan bazı aktarma işlemleri gerçekleşmektedir. Ama çoğunlukla ak­

tarılanlar biçilmiş çiçekler ve saksılı bitkilerdir.
Tıpkı birçok bahçe kategorisi -m utfak, çiçek, şifalı o t- olması gibi,
çiçekler için de pek çok kategori vardır. İngilizce’deki en açık ayrım,
yabani ve yetiştirilenler arasındadır. Armağan olarak, çocuklara ve sa­
mimi kişilere verilenler haricinde, yetiştirilen çiçekler değil satın alı­
nan, yani kişinin kendi bahçesinde yetiştirmediği çiçekler verilmelidir.
Gerçekten de en değerli çiçekler olan orkideler, Avrupa’daki bahçeler­
de yetiştirilmesi en zor olanlardır.
Armağan olarak verilen çiçeklerin kentsel hiyerarşisi şöyledir: satın
almanlar, bahçeden koparılanlar, yabani çiçekler. Biçilmiş ve saksılı çi­
çekler arasında da bir ayrım mevcuttur. Çiçekçiden alman biçilmiş çi­
çekler en müsrifleridir. Cazibeleri vardır, dikkatlice ambalajlanmışlar­
dır ama çabuk solarlar. Yakın zamanlara değin saksılı çiçeklerin hedi­
ye olarak verilmesi (çok iyi kişilere verilenler hariç) az rastlanır bir du­
rumdu. Günümüzde, kısmen merkezi ısıtma sistemlerinin gelişmesiyle
ilişkili olarak ev bitkilerindeki olağanüstü artışla birlikte, dikkat çeke­
cek derecedeki israf (özellikle de oturma mekânındaki israf) ve dikkat
çekecek derecedeki tüketimle birlikte, bu durum değişmiş ve ev bir se­
ra ya da limonluğa, dışarısı içeriye dönüşmüştür. Ama birçok koşulda
saksılı bir bitki hâlâ münasebetsiz bir armağan sayılır.70
Taze çiçeklerin yanı sıra kurutulmuş çiçekler de vardır ve kişi bun­
ları başkasına armağan olarak vermekten ziyade kendi için saklar; çi­
çekler kış boyunca saklanabilsinler diye eski bir çiçek kurutma gelene­
ği mevcuttur. Ve nihayet, burjuvazi arasında en az kabul edilebilir ar­
mağanları oluşturan yapay çiçekler vardır.71 Başkalanna verilecek bir
armağanın kısa ömürlü ve pahalı olması gerekir, dolayısıyla orkidenin
hiyerarşideki yeri gülün, gülünki de papatyanın üzerindedir.
Daha önce gerek kilisenin liturjik döngüsünde gerek insanın do­
ğum, evlilik ve ölüm döngüsünde çiçek kullanımını tartışmıştım. Kişi­
ler arası ilişkilerde hâkim olan bir üçüncü alan, yaşayanlara çeşitli ve­
silelerle armağan verilmesidir. Yıllık festivalleri bir yana bırakırsak, bu
vesileler çoğunlukla yıl dönümleri (özellikle doğum günleri ve evlilik
yıldönümleri), âşıkların buluşması ve özellikle bir yemek için dostlara
yapılan ziyaretlerdir. Bu durumların hepsinde, erkekler kadınlara hedi­
ye verirler (tersine pek rastlanmaz). Bunun nedeni pratikte kadınların
etkeklere çiçek vermemesinden ibaret değildir; bazı İtalyan çevrelerin-

?0- Bologna'da, kayınvalidesine saksılı bir bitki veren damat hakkında bir fıkra anlatılır.
- Yapay çiçek hediyesi hikâyesini Paris'te bir arkadaşa anlattığım da, bunun tüylerini diken
diken etm eye yettiğini söyledi, " c 'e st â faire dresser les cheveu.V.

433
Çiçeklerin Kültürü

de böylesi bir hediye cinsel çağrışımlar taşıyabilir. M arcia’nın dediği

gibi, “bu bir erkeğin kravatına dokunmak ya da bir kadının elbisesi
hakkında yorum yapmak gibi olur; o erkeği ya da kadını soymak iste­
diğiniz anlamına gelir” ki bu da açıkça cinsel bir eylemdir.
Çiçekler bir kadının en çok tercih ettiği armağan olmaya devam et­
mektedir. Gallup Poil for Interflora’nın yakın zamanlarda yaptığı bir
araştırmaya göre, Chelsea Çiçek Sergisi arifesinde kadınların yüzde
65’i çiçeklerin en romantik hediye olduğunu düşünüyordu; yüzde 18’i
iç çamaşırı, yüzde 9 ’u tiyatro bileti, yüzde 5 ’i de çikolata tercih ediyor­
du. Yaygın kanıya göre biçilmiş çiçeklerin büyük çoğunluğunu erkek­
ler kadınlar için satın almaktadırlar; 1897 yılında Paris’te Mauméne ve
yine Fransa’da daha eski bir tarihte de Kock böyle düşünüyorlardı.72 İn­
giltere’de yapılan yakın tarihli bir araştırma durumun böyle olmadığı­
nı göstermektedir. Biçilmiş çiçeklerin çoğu kadınlar tarafından satın
alınmaktadır; bunlar bazen başka kadınlar için, ama genellikle de ma­
sa dekorasyonu içindir; zira bu iş için saksılı çiçekler, evin başka her
köşesini dolduruyor olsalar da, hâlâ daha münasebetsiz kabul edilebiii-
yorlar.
Önemli bir çiçek sunma vesilesi, akşam yemeğinde ev sahibesine
sunulandır. Bu âdet kentsel Fransa ve Alm anya’da burjuvazinin üst
katmanları arasında çok yaygındı. Kent yaşamında daha alt toplumsal
tabakalara da sızmıştır. İngiltere ve özellikle A B D ’de ise şarap ya da
diğer alkollü içecek şişeleri aynı önemi edinmiştir; havaalanları ve hat­
ta uçaklardaki toplumsal mekânı dolduran “duty free” ritüelleri ise bu
durumun uluslararası bir yaygınlık kazanmasını tetikiemiştir. Bununla
birlikte, burjuva evlerinde akşam yemeğine çiçek götürmek hiçbir za­
man zekice bir davranış değildi. Michèle Curcio savoir-vivre elkitabın-
da bu konuda oldukça nettir. “Akşam yemeğine elinizde çiçekler ya da
koltuğunuzun altın saksılı bir bitkiyle gitmemelisiniz. Bu ev sahibini
utandıracaktır. Çiçekler daha önce ya da sonra gönderilmelidir.”73 Ya­
zarın belirttiğine göre, eğer size verilirse, onları (ya da herhangi bir he­
diyeyi) ambalajından çıkarın hemen bir vazoya yerleştirin. Bu konuda
normlar farklılık göstermektedir. İngiltere’de hediye daha sonra gizlice
açılmak üzere bir tarafa konabilir; Fransa'da ise çiçekler bile ambalaj­
lı verilmelidir ve Alm anya’da genellikle sunulmadan önce ambalajla­
rından çıkarılırlar.
Hastalara götürülen çiçeklerin özel anlamlan vardır. Modem Batı
tipi hastane nereye yayılırsa yayılsın, tedavi görmekte olan arkadaşlara
72. M aum éne 1897: 15.
73. Curcio 1981:323.

434
 A vrupa'da Çiçeklerin P opüler Kültürü

ya da akrabalara çiçek götürme âdeti de beraber gitmiştir. Britanya’da­

ki görece yeni hastanelerde, bir çiçekçi dükkânı genellikle hastanenin
binasına dahil edilir; T okyo’da hastanelerin dışı çiçek satıcılarıyla do­
ludur. Bununla birlikte, bitkilerin geceleyin odalarda bırakılmaması ge­
rektiğine dair yaygın bir inanç vardır; çünkü, söylendiğine göre, oksi­
jene ortak olmaktadırlar. Bazı hastaneler güçlü kokulu çiçekleri kabul
etmemektedir; Londra’daki bir hastanede beyaz ve kırmızı çiçeklerin
kötü şans getirdiklerine inanılmaktadır. Bu yerel farklılıkların bazıları
şüphesiz söz konusu kurumdaki insanların zihinlerine kazınmış olay­
larla ilişkilidir; ama hastanedeki hastalara (kimisi iyileşen, kimisi kötü­
leşen hastalara) çiçek verilmesine ilişkin kuşkuları da yansıtmaktadır­
lar. Sonucun insanların kontrolünün oldukça dışında olduğu durumlar
böylesi inançların geliştirilmesi için üretken bir ortam sağlar.

B ritan ya ve F r a n s a ’da Çiçek Satın Alımı

Dinsel inanç farklılıklarının tarihinin dinsel ve diğer törenlerde çiçek

kullanımım artırdığı ve azalttığı bir coğrafya olmasına karşın Avru­
pa’nın genelinde biçilmiş çiçeklerin armağan olarak verilmesi pratiği
yaygındır; bununla birlikte, satış seviyeleri dikkate değer farklılıklar arz
eder. 1974 yılında Britanya’da kişi başına çiçeklere harcanan para 3
sterlin, Alm anya’da 6 sterlin ve Fransa’da 7 sterlindi;7,1 ama 1977 yılın­
da Hollanda’daki tüketim Fransa’dakinin iki katıydı.75Biçilmiş çiçek sa­
tın alırmnda Hollanda dünyada ilk sıradaydı; bu ülkede çiçeklere kişi
başına 73 gulden harcanırken, bu değer İsviçre ve İtalya’da 68, Alman­
ya’da 63’tü.7<’ Bu fark başka şekillerde de dile getirilebilir. Britanya’nın
en gözde bölgesinde, yani Brighton’da. 1974 yılında her 5 bin 700 saki­
ne bir çiçekçi düşüyordu; Glasgow ve Batı İskoçya’da bu sayı 23 bindi;
Fransa’da ise 1982 yılında ortalama 3 bin 200 tüketiciye bir çiçekçi düş­
mekteydi. Dinsel inanç ve ekonomik farklılıklar şüphesiz bu büyük
orantısızlığa katkıda bulunuyordu; ama başka etmenler de mevcuttu.

Tutumlar

Daha önce gördük ki, Avrupa’da çiçek hediye edenler çoğunlukla

erkekler iken, kadınlar sadece hediye verilen değil; aynı zamanda baş-
74. Agrex raporu, 1984: 11 .
75- CNIH 1982.
76- T annı ve D eniz Ü rünleri Bakanlığı 1988.

435
Çiçeklerin Kültürü

lıca çiçek satın alan grubu oluşturuyordu. Ama onların arasındaki fark­
lılıkta tutumların da etkisi vardı.71 Erkeklerin tutumları tam olarak ka­
dınların onları algıladığı gibi değildir. Daha katı maskülen tipin genel­
likle çiçek taşırken görünmekten ulandığı düşünülür. Normalde çiçek
armağan eden tip olarak betimlenen, kadınlara düşkün olan “çapkın"
erkektir. Aslında, erkeklerin çoğu kadınların beklediği utangaçlık dü­
zeyini sergilemez. Bir şey satın alırken hesapçı oldukları ve çiçekleri
pahalı lüks olarak gördükleri doğrudur; ama çiçeklerin kadınlar için
özel bir anın işareti olduğunu da bilirler. Bununla birlikte, bazı erkek­
ler, özellikle de gençler, kur yaparken rollerinin bir işlevi olan bir de­
met çiçek taşırken utanmaktadırlar. Birisi şu yorumu yapıyordu:

Eğer biri benden eve yeşilliklerden bir şeyler getirmemi isterse, çiçekleri
başkasına taşıtır ve ben sebzeleri seçerdim. Sanınm çiçek taşımayı kılıbık­
lık olarak görmek doğuştan gelen bir maskülen anlayıştır. Çiçekleri gelinin
nedimelerinin taşımasıyla ya da benzeri bir durumla ilgilidir bu. Yargıçlar
celselere hâlâ çiçek getiriyor olsa da. bu ilk başlarda mahkemedeki kötü
kokulan defetmek için yapılıyordu. Şunu söylemeliyim ki bunu yaparken
hem çok bilinçli hem utanmış görünüyorlar!78

Bir erkeğin bir kadına kur yaparken çiçek verdiği sık sık görülse de,
böylesi armağanlar her zaman cinsel bir anlam taşımazlar. Bir birey
olarak bir kadına verilen hediye aşktan ziyade sevgi ima ediyor olabi­
lir. Pazarın genişlemesiyle birlikte böylesi armağanların, özellikle No­
el ve paskalya gibi dinsel yortularda ve Anneler Günü gibi ticari gün­
lerde aile içindeki önemi giderek artmıştır. Kur hediyelerini diğerlerin­
den ayıran şey sunulan çiçeğin türüdür ve bunda, bu bölümde daha ön­
ce tartıştığımız edebi olmayan popüler sembolizm sınırlı bir rol oynar.

işbölümü

Çiçek satın alma ve kullanmaya yönelik erkek ve kadın tutumların­

daki farklılık, bahçe işlerindeki işbölümünde, en azından yörekentsel
bahçelerde, aynı şekilde işlemez. Geçmişte kırsal alanlarda şöyle bir iş­
bölümü eğilimi vardı: Kadınlar bahçede, erkekler tarlada çalışıyordu.
Öte yandan, tıpkı profesyonel aşçılar gibi profesyonel bahçıvanlar da
münhasıran olmasa da çoğunlukla erkekti. Yörekentsel bahçelerde, tıp-

77. Çiçek salın alm aya yönelik dikkate değer bir ilgi, yakın tarihlerde çeşitli ülkelerdeki bah­
çecilik kurum lan tarafından sergilenm işıir. kendi incelem elerim den çıkan verileri tamamlu-
mak için, biri İngiltere diğer Fransa’da yapılan iki araştırmayı kullandım.
78. The M arket f a r Flow ers, s. 13.

436
 A vrupa'da Çiçeklerin P opüler Kültürü

(j! ev ve iş, içerisi ve dışarısı, çiçekler ve sebzeler arasında olduğu gibi

tahsis edilen ya da varsayılan görevler, başta sebze alanında olmak üze­
re eskisine göre daha az sabitti. Çimenlerin kesilmesi (çimen, yörekent-
sel İngilizce’deki tarladan ziyade fiilen “çim” olmuştur), ağaçların bu­
danması ve toprağın kazılması erkek işi olmaya devam etme eğilimin­
dedir. Ama bu çiçek bahçesinde böyle değildir; çiçeklerin satın alınma­
sı gibi koparılması da spesifik toplumsal cinsiyet imaları içerse bile,
bahçe bakımı yörekentlerde yaşayan erkekler için bir seçenek oluştur­
maktadır.

Çiçek satın almayı icap ettiren durumlar

Çiçekler şüphesiz sadece yortu günlerinde ve armağan vermek için

satın alınmamaktadır; Britanya nüfusunun yüzde 36’sı özel zamanlar­
dan başka durumlarda çiçek satın almaktadır; çiçek satın alan kadmla-
nn oranı (yüzde 44) erkeklerinkinden (yüzde 26), maddi durumu iyi
olanlarınki (yüzde 52) daha yoksullannkinden (yüzde 28) daha fazla­
dır. Aynca, sadece özel durumlar için çiçek satın alanların oranı yüzde
48 iken, böyle durumlarda hiç satın almayanların oranı yüzde 16’dır.
Güney ve kuzey arasında çiçek dükkânı mevcudiyeti açısından büyük
farklılıklar olmasına rağmen, bu figürler bölgeden bölgeye çok az de­
ğişmektedir.
En sık çiçek satın alınan özel durum, kadınların doğum günü kutla­
malarıdır (yüzde 52); bunu Noel ve yeni yıl (yüzde 44) ve paskalya
(yüzde 35) takip etmektedir. Ek olarak, evli kadınların yüzde 38’i son
evlilik yıldönümlerinde, yüzde 58’i de Anneler G ünü’nde çiçek almış­
tır. Satış hacminin en büyük olduğu zaman N oel’dir; bunu paskalya ve
Anneler Günü takip etmektedir. Fransa’daki en yoğun gün Bütün Aziz­
ler Günü, ABD’deki ise Sevgililer Günü’dür. Böylesi satm almaların,
Amerika’da tercih edilen şeyin aşkın kutlanması, Fransa’da ise ölümün
anılması olduğunu gösterdiğini söylemek yüzeysel bir yaklaşım olur;
ama sıradan durumları da hesaba katarsak, Fransa’da kadınlara kesin­
likle daha fazla çiçek verildiğini söyleyebiliriz; önemli farklılık, ölüle­
re sunulan çiçeklerdedir.” Bununla birlikte, satm alman çiçeklerin ço­
ğunluğu (yüzde 70’i) kişinin kendi evindeki kullanım içindir ve burada
sınıfsal aidiyet kendini gösterir. “İşçi sınıfından insanlar oransal olarak
kiliseye götürmek ya da mezara koymak için daha fazla çiçek satm al­

79. Sayılar Covent G arden’daki toptan satış pazarından alınm adır. 1973’te, 14 m ilyon ster-
'in değerinde 4 m ilyon koli satılm ıştı. Bunların 100 bin kolisi N oel'de, 85 bini paskalya haf-
lası ve A nneler G ilnü’nde sauldı.

437
Çiçeklerin Kültürü

maktadır... Eğer maddi durumu iyi olan biri evde kullanma dışında bir
amaç için çiçek alırsa, beş durumdan dördünde bu bir arkadaşa ya da
akrabaya vermek içindir. Bu ürünün orta sınıf evinin gündelik yaşamı­
na içkin bir öğe olduğu şüphe götürmezdir.”80 Yazarın vurguladığı gi­
bi, çiçekler hâlâ bir parça lüks olarak görülmektedir ve fiyatlarının ya­
pay çiçeklere kıyasla yüksek olması bu görüşü desteklemektedir. Ya­
pay çiçekleri reddedenler çoğunlukla üst gelir gruplarından insanlardır
(yüzde 45), alt gelir gruplarında ise bu oran yüzde 18’dir. Yine de, ya­
pay çiçekler üst gelir grubu evlerinin yüzde 4 0 ’mda bulunmaktadır ve
tahminen popülariteleri kuzeyde güneye kıyasla daha yüksektir.
Benzer farklılıklara evlerin dışmda da rastlanır. Lokantaların yüzde
29’unda masalarda gerçek çiçekler varken, yüzde 13’ünde yapay çiçek­
ler bulunmaktadır; bu oranlar ofislerde yüzde 25 ve yüzde 5 ’tir. Her iki
durumda da taze ya da yapay çiçek kullanımının bir hiyerarşiye işaret
ettiği düşünülmektedir. Daha iyi lokantalarda taze çiçekler vardır; çi­
çekli ofisler, çalışma mekânı olarak çiçeksizlere tercih edilmektedir ve
bunları sağlayan firmalar daha iyi çalışma yerleri olarak görülmekte­
dir.81
Fransa’da da kadınlar, parfüm almayı tercih etmelerine rağmen (ki
bu ürün de çiçeklerle çok yakından ilişkilidir), erkeklerden diğer hedi­
yelerden daha sık olarak çiçek (çiçekli ya da yeşil bitkiler değil) alır­
lar.82 Bu hediyelerin sunulduğu başlıca durumlar, alıcının yaşına bağlı
olarak, doğum günleri, davetli konukların karşılanması, Anneler Günü
ve “fete”lerdir. En sık çiçek verenler ise, kocalardan ve hatta insanın
kendine almasından daha fazla arkadaşlardır ve onları akrabalar takip
eder. Bununla birlikte, özellikle Fransa’da, kadınların kendi kendileri­
ne çiçek alması yönünde artan bir eğilim mevcuttur. Bu ve başka özel­
liklerde bölgeler arasında farklılıklar bulunur. O bölgede kadınlar ken­
dileri için çiçek satın almaya meyilli iken, daha kuzeydeki yüksek tü­
ketim bölgesinde en çok çiçek alanlar akrabalar (“la famille”) ve Ak­
deniz’de kocalardır.83
Beklenilenin aksine, Fransa'nın kuzeybatısında satışlar en üst dü­
zeydedir ve çiçekçi sayısı daha fazladır. Biçilmiş çiçek satışı açısından
Fransa’nın kuzeyi ile güneyi arasındaki farkın nedeni, kısmen, çiçekle­
rin güneyde daha çok saksılarda ve pencere kenarlarında yetiştirilmesi
ve evin içinde daha az kullanılması gerçeği olabilir. Çiftçi evlerinde kı-

80. The M arket fo r F lım e rs, s. 17.

81. The M arket fo r F low ers, s. 20.
82. Britanya öm eklem ine bu seçeneğin sunulup sunulmadığı açık değildir.
83. CN IH 1981.

438
 A vrupa'da Çiçeklerin P opüler Kültürü

şın kurutulmuş çiçekler bulunabilir, ama evlerin çiçeklerle dekore edil-

jnesi çok nadir rastlanan bir durumdur; kentlerin etrafındaki “villa-
lar’daki uygulama ise bunun tam tersidir. Ticari üretim büyük ölçüde
güneydoğuda yoğunlaşmıştır (“le fleurs du Midi”) ve 1986 yılında
Fransa’daki toplam karanfillerin yüzde 87’si, güllerin ise yüzde 68’i
burada üretilmiştir. Fransa bunların bir kısmını ihraç etmektedir: ama
ihracatın beş katını ithal etmektedir ve bu da iki milyar frank ticaret
açığına yol açmaktadır. HollandalIlar kapalı mekânlarda çiçek yetiştir­
me konusunda daha başarılıdır; çünkü petrol fiyatlarına çok bağımlı
olan Fransız Riviera’sının aksine onlar doğalgaz kullanmaktadırlar.
Ama başarılarının tek nedeni bu olmadığı gibi toprak da değildir. Hol­
landalIlar bu işte o derece yeteneklidirler ki, Fransa’nın güneyinin ya­
nı sıra Botswana ve başka ülkelerde danışman ve girişimci olarak ça­
lışmaktadırlar.
Çağdaş Fransa’da, biçilmiş çiçeklerin satışa sunulduğu iki ana nok­
ta çiçekçi dükkânı ve pazar tezgâhıdır. Armağan olarak verilecek çi­
çekleri satın almak için genellikle çiçekçi dükkânına gidilir ve bunun
nedeni kısmen, oralarda daha iyi ambalajlama yapılmasıdır. Kişilerin
kendilerine aldıkları çiçekler çoğunlukla pazar tezgâhından satın alınır;
mezarlığa götürülen çiçeklerin ise yaklaşık olarak eşit oranlarda iki
noktadan da alındığını söyleyebiliriz.84
Bu bölümde, hem günümüzde hem yakın geçmişte Avrupa’da çi­
çeklerin kullanım alanlarının bazılarım kabaca ortaya sermeye çalıştım.
Böylesi incelemeler, eğer geniş bir mecazi anlam çerçevesinden bak­
mıyorsak, çiçeklerin “dili”nden bahsetmenin ne denli tehlikeli olduğu­
nu kanıtlamaktadır. Bazı kullanımlar, hele belli bölgeler (örneğin Lot)
göz önüne alındığında, oldukça kesin bir biçimde sınırlıdırlar; gerçi
bunların daha geniş bir anlamda “kültür” oluşturduğunu söylemek çok
zordur. Öte yandan, düğünlerde portakal çiçekleri kullanılması gibi ba­
zı pratikler kıtanın daha geniş bir alanına yayılmaktadırlar. Ama kişiler
arası armağanlarda, sabit anlam noktalan çok azdır ve farklılaşma çok­
tur. Fransa’da bazı yetkin katılımcılar sarı güle atfedilen her kötüleyici
anlamı reddedecek, bazıları beyaz gülü kırmızıya tercih edecektir; ka­
ranfilin ve kadifeçiçeğinin anlamlan ise çok daha geniş bir anlaşmaz­
l a getirecektir. Hemen hemen herkes güçlü bir şekilde damgalanmış
olan belli çiçekleri tanır; ama bazı vurgular kişisel deneyimlere daya­
nır. Böylesi bireysel özdeşleştirmeler, özellikle hastane koğuşunda ya
da muharebe meydanında kolektif bir boyut kazandıklan zaman, “top­
lumsal olgular”ın içine kanşabilirler.
8 4 CN1H 1982: 1.

439
Çiçeklerin Kültürü

Elimizdeki olgular, ritüeli zıt yönlere, çeşitlenme ve yakınlaşmaya

doğru çeken süreçlere işaret etmektedir. Benzer süreçler bütün yinele­
meli toplumsal davranış biçim lerinde etkili olabilir; tabi­
i eğer, benim terimi anladığım biçimiyle ritüelin tek spesifik özelliği,
örneğin tarımda olduğu gibi, bu davranışın dışsal olarak tanımlanmış
etkinlikler tarafından zorunlu kılınmaması ise. Yani başka bir deyişle,
gözlemci için (ama tabii ki aktör için değil) araç-amaç ilişkisi "rasyo-
nel”dir. Sözünü ettiğimiz iki süreçten ilkinin, yani ritüel etkinliğin çe­
şitlenmesinin, insanın icatçılığmın ve “hakikat” arayışının bir sonucu
olarak sözlü kültür toplumlarının yinelenen bir karakteristiği olduğunu
daha önce ileri sürmüştüm; İkincisi, yani yakınlaşma süreci ise Bahar
Bayramı ve Katolik yortusu gibi popüler kutlamalara damgasını vu­
rur.85 Bu süreçlerin biri komşulardan ayrılmayı gerektirirken, diğeri ile­
tişim kurmaya iter. Geniş bir bölgede kilise ritüellerindeki benzerlikler
konusunda genel bir sorun yoktur; çünkü ortak kaynağın oldukça net
olmasının yanı sıra kilise cemaati içindeki otorite ve iletişim de, duru­
ma uygun olan törenselliğin benimsenmesi ya da muhafaza edilmesine
yol açar; yöreden yöreye pek çok farklılık ortaya çıkar elbette, ama
bunlar, kutsal metnin, teamülün, kilisenin otorite ve dayanışmasının ta­
nımladığı genel bir çerçeve içindedir.
Böylesi baskıların hiçbiri Bahar Bayramı örneğinde söz konusu de­
ğildir; bu paradoksal bir durum ortaya çıkarmaktadır, çünkü kıtanın
dört bir tarafında çarpıcı derecede benzer bazı kullanımlara rastlıyoruz.
Bunun bir açıklaması, böylesi benzerlikleri Hıristiyanlık öncesi ortak
bir kökene, Hint-Avrupalıların genel mirasına atfetmek olabilir. Böyle­
si bir açıklama tatmin edici olmaktan epey uzaktır, çünkü, öncelikle,
bir bölgedeki benzerliği başka bir bölgedeki çeşitliliği ihmal ederek
açıklamaktadır; işlevsel bir yaklaşımın haklı olarak daima soracağı so­
ru, bir ritüelin bir yerde varlığım devam ettirirken, başka bir yerde ne­
den yok olduğudur. İkinci olarak, Hint-Avrupaiılann yayılmasının, na­
sıl bir biçim almış olursa olsun, ritüel devamlılığı teşvik etmiş olması,
özellikle de nüfus farklı dilsel ve etnik gruplardan oluştuğu için, pek
muhtemel değildir. Üçüncü olarak, Avrupa’nın dışında, Hindistan’da
yaşayan günümüzün Hint-Avrupalılarıyla, hayli ince bir seviye dışında
çok az bir spesifik ritüel ortaklık mevcuttur. Çeşitlilik epey fazla iken.
Avrupa’daki mayıs kutlamaları, sivil Çin ya da yazılı bir dinde bulunan
türden ritüel direktiflerin yokluğunda olması beklenenden çok daha
fazla bir aynılık sergiliyordu. Batı Avrupa’daki ritüellerinin gerek yılın

85. A yrıca bkz. Barth 1987.

440
 A vrupa’da Çiçeklerin Popi'der Kültürü

Resim 10.4. La rosière tacı. XJX. yüzyıla ait gravür. (M usée National des Arts et Traditions
Populaires. Paris. Foto: A Guey)

dönüm noktalarım kutlamaya yönelik genel eğilim gerek Roma’nın

merkezi imparatorluğu açısından ortak bir kökene sahip olması, çeşitli
unsurlar içeren Hint-Avrupalılar içindeki varsayımsal bir ortaklığın so­
nucu olmasından daha muhtemeldir. Ama hiçbiri benzerliklerin olduk­
ça spesifik doğasını tam olarak açıklayamamaktadır. Eğer yılın dönüm
noktalarım kutlama konusunda, King Jam es’in ileri sürdüğü egemen
aristokrasinin çıkarlarıyla halkın arzusunun kesiştiğini varsayarsak, si­
yasal ve hatta kültürel etmenler bile belli bir kültürel performans birli­
ği kurmuş ve bunu muhafaza etmiş olabilir. Ortaçağdan önce bu spesi­
fik ritüellere dair pek az kanıtın mevcut olduğu görülmektedir; bu dö­
nemlerde onları sadece siyasal etmenler değil; artık mayısı Meryem
Ana’nın ayı olarak kabul etmiş ve la rosiere'de olduğu gibi erdemli
kızların bakirelik taçlan takmasını desteklemiş olan kilise de teşvik et-
nıiş olabilir“ (Resim 10.4). Bu durumların her birinde, “popüler kültür”

86 . Chicago bölgesindeki Katolik kiliselerde, benzer bir uygulam a m evcuttu. M ayıs ayında,
b’r kız seçilir ve M eryem A na olarak güllerle taçlandırılırdı: am a aslında akran rekabeti an­
ne babaları diğer kızlara da taç vermeye itiyordu.

441
Çiçeklerin Kültürü

çeşitliliği ilerletmektedir; ama ortak öğeler, karnavalda olduğu gibi, he-

gemonik kaynaklardan türüyor olabilir.87
Kullanımdaki bu esneklik göz önüne alındığında, özellikle siyasal
ve dinsel alanlarda, çiçek kullanımındaki değişimler kaçınılmazdır.
Doğal olarak, mezhepsel farklılıkların gelişimi, Meryem Ana’yla öz­
deşleştirilen çiçeklere yönelik tutumlarda bir evrensellik olmadığı an­
lamına gelmektedir. Ama krizantem ya da gelincik gibi bir çiçeğin de­
rinden hissedilen anlam edinme hızı bize şunu hatırlatmaktadır ki, kül­
türel olguları tartışırken, zamansal, mekânsal ve hatta kişisel boyutu
(çünkü tercihler ve yasaklamalar bu boyutta başlar) hesaba katmak du­
rumundayız. Diğer pek çok gözlemci ve hatta bazı katılımcılar gibi an­
tropologlar da örtük “normları” (örneğin ABD’de at eti yenmemesi ya
da Fransızların tuzlu tereyağı yememesi gibi) daha kolay anlamak için
açık “kuralları” ortaya sermeye çalışırlar.88 Bu istikametlerde bazı ge­
nel eğilimler mevcuttur; ama onları, gramerle analoji kurup “kurallar”
olarak görmek doğalarını yanlış anlamaktır. Bazı çiçekler diğerlerine
nazaran daha damgalı olmakla birlikte, böylesi damgaların zorlayıcı ve
evrensel bir dil niteliğine sahip olması çok az rastlanan bir durumdur.
Kendisinden örtük anlayışını açık etmesi istendiğinde, aktör için durum
buymuş gibi görünebilir; sonra da aynı aktör kendi kişisel anlam kata­
logunu “kültürel” bir perspektife genelleştirmeyi cazip bulabilir. Ama
toplumun görüş noktasından, yani toplum-merkezli bakıldığında, bir­
çok insanın kültür, gelenek ve toplumsal sistem kavramlarından bek­
lentilerine kıyasla içsel varyasyonların fazla, sınırların değişken, bağ­
lamların çok ve zaman içinde değişimlerin daha sık ve köklü olduğu
görülür; yazılı “kodlar”la kontrol altında tutulmayan davranışları ele
alırken bu durum özellikle böyledir.

87. A m pirik bir düzeyde böylesi bir açıklam a açıkça spekülatiftir, belki de kabul edilem ez­
dir. Bununla birlikte, ayrıntılı kaynaklarda daha sağlam kanıtlar da bulunabilir.
8 8 . Bkz. Sahlins 1976 ve Food and F oodw ays'deki (1989) benim kendi yorumlarım .
 O n B ir in c i B ö lü m

HİNDİSTAN’IN ÇELENKLERİ:
KADİFEÇİÇEĞİ VE YASEMİN
 vrupa çiçek kültürünün tek mekânı değildi. Daha önce gördüğü­
A müz gibi, Avrupa A sya'nın deneyiminden çok şey almıştı. Bunun
nedeni kısmen, o kıtanın pek çok bölgesinde çiçek üretimi ve kullanı­
mının başka yerlere kıyasla daha ayrıntılı olmasıydı. Bu aynntılanm a-
nın kökleri, hem saray lan ve tapınakları destekleyen yoğun bir tarım­
da hem her türlü bitkinin üretilmesini teşvik eden, yaygın bir ticari et­
kinliğe sahip uzun ömürlü kent kültürlerinde yatıyordu. Bu ve diğer
cephelerde Asya ortaçağ boyunca Avrupa’dan daha başanlıydı; As­
ya’nın nüfusundaki büyüme, deniz ve karayollarıyla oluşturulan tica­
ret ağlan, Pasifik ve Hint Okyanusu’nun yanı sıra Afrika ve Avru­
pa’ya da uzanan kültürel ve siyasal yayılması bu olguyu kanıtlamıştır.
Avrupa’daki gibi gelişme öğelerine sahip olmayan “durağan Doğu
toplumları” anlayışlan, büyük ölçüde yazılı sözcük kullanımına daya­
nan bilgi sistemleri bir yana, çeşitli lüks kültürlere de sahip oldukları
gayet aşikâr olan bu dinamik toplum lan anlamak için hiç de uygun de­
ğildir. Kuzeyden gelen barbar saldm lanna daha az açık olmamakla
birlikte, genel olarak kültür ve özel olarak da çiçek kültürü böylesi
^kınlardan A vrupa’dan daha az olumsuz etkilenmiştir. İç saldınlardan
da daha az etkilenmiştir; zira orada da lüks kültürler içinde çelişkiler
nıevcut olmakla birlikte bunlar, özellikle de çiçekler söz konusu oldu­
ğunda, kesinlikle B atı’da olduğu gibi dinsel olarak desteklenen biçim­
ler almamıştır. Daha sonraki dönemlerin Hint dinlerinde çiçekler, en
^ n d a n tanrılara sunulan uygun armağanların önemli bir bileşeni ol­
dukları ibadette, hayvan kesmeye bir alternatif olarak görülmüşlerdir.
O halde, kısmen Afrika’yla aradaki karşıtlığı kuvvetlendirmek, kıs­
men de çiçek kültürünü okuryazar ve tabakalaşmış toplumlann ileri ta­
amıyla ilişkilendirmek için, incelememi Güney ve Doğu A sya’nın iki
°nemli toplumunu, yani Hindistan ve Ç in’i kapsayacak şekilde geniş­

445
Çiçeklerin Kültürü

letmeye çalışayım.’ Yetiştirme, kullanım ve bilgi sistemlerindeki ayrın­

tılı karakterini göstermek bir yana, çiçeklerin kullanıldığı bazı özel
bağlamlara işaret etmek istiyorum. Böylesi büyük ve çeşitlilik içeren
siyasal yapılarda, bazıları yerel bazılarıysa geniş bir şekilde bölgesel
pek çok farklılık ortaya çıkar. Tropik Güney daha kurak olan Kuzey’e
kıyasla daha fazla teşvik sunar; dolayısıyla, Dravid Hindistan’ında ve
Güney Ç in’de kadınların saçlarına çiçek takması daha çok rastlanabi­
len bir durumdur. Kan kurban etmeyi reddeden dinler onun yerine çi­
çekleri kullanma eğilimi göstermekle birlikte, aradaki farklar önemli­
dir. Hinduizmde tanrılara ve insanlara tapınma çelenk sunma biçimini
alır. Sutralarm desteğiyle birlikte Budizm, ibadette belli çiçeklerin kul­
lanımını teşvik ediyor olarak görülür. Ve daha önce de değindiğimiz
gibi, kökleri Semitik Yakındoğu’da olan İslam, çiçekleri ibadet ve iko­
nografiden dışlarken, gündelik hayattaki kullanımlarını teşvik eder.
Yerellik ve dinle ilişkili boyutların yanı sıra, başka hiyerarşik bo­
yutlar da mevcuttur. Islah edilmiş çiçek kültürü okuryazar (bir yazı sis­
temine sahip olma anlamında) ve tabakalaşmış (üretici kaynaklarla iliş­
ki açısından) toplumlarda gelişmiştir, bu her iki olgunun da genel ola­
rak kültür ve özel olarak da çiçek kültürü üzerinde hiyerarşik etkileri
vardı. Lükse ve yoksunluğa ilişkin anlayışlar Afrika’da olduğundan da­
ha gelişkindi ve çiçekler, onları yetiştiren ve toplayanlar yoksullar olsa
da, çoğunlukla zenginlerin edindiği bir maldı.2 Öte yandan, bir tür iba­
det demokrasisi içinde çiçekleri daha birçok kişi de kullanıyordu. Ama
yine de çiçekler karşısında ikircikli bir tavır vardı. Örneğin, Budist ra­
hiplere yasaklanmıştı; İslam ’da ise ibadette hiç yerleri yoktu ve tasvir
edilmeleri bile sık sık yasaklanıyordu. Gerçi İslam ’da aynı şey bütün
doğa için geçerliydi; çünkü yaratılanı yeniden yaratmak, Tanrı’mn eş­
siz edimini tekrar etmek yasaktı. Ve suretlere yönelik böylesi karşı çı­
kışlar, özellikle en yüksek seviyedeki tanrısal varlık ya da dinsel lider
1. A slında Japonya üzerine de bir bölüm yazm ıştım ; am a yer darlığı beni onu çıkarm ak zo­
runda bıraktı.
2. John Uiffe’nin (1987), Sahraaltı A frika'da m ahrum ve dezavantajlı topluluklarda yoksullu­
ğun var olduğuna ilişkin argüm anını kabul etsem de, zenginliğin ve yoksulluğun nosyonları
ya da gerçekliğinin, toplum sal yaşam üzerindeki etkileri açısından Avrupa ve A sya’nın belli
başlı toplum lanyla kıyaslanabilir olduğu şeklindeki iddiayla aynı fikirde değilim . Farklılık,
köleliğin söz konusu olduğu durum larda bile insanların toprakla kurdukları ilişkilerin doğa­
sında apaçık görülmektedir. Pek çok devlette köleler bir katm an oluştursa da. zam anla her
grup toprakta önemli haklar edinm işti. Geçim ve iletişim tarzındaki köklü farklılıktan ihmal
etm e, bağım sızlık sonrası "m illiyetçi” tarih yazarlannın pek çoğunun tipik bir özelliğidir; ay­
nı şey hâlâ, üretimin toplum sal örgütlenm esine yeterli dikkati gösterm eksizin farklılıkları sı­
nırlı bir “ teknolojik" çerçevede gören kalkınm a ik tisatçılar için de geçerlidir. Bu yaklaşım­
ların her ikisi de. tarihsel sürecin algılanış kapsam ını yerel nüfusun aleyhine bir şekilde da­
raltmaktadır.

446
 H indistan'ın Çelenkleri: Kadifeçiçeği ve Yasemin

rolünü üstlenmiş kişiyle [figurehead] ilişki söz konusu olduğunda, za­

man zaman Hinduizm, Jainizm ve Budizm gibi ikon kullanımına ol­
dukça fazla yer veren kültürlerde de rastlanıyordu. Ama çiçeklere yö­
nelik müphemlikler bizzat lükse özgü kültürlerin doğasından da ileri
geliyordu; dolayısıyla Romalı filozofların, yoksulluğun ortasındaki aşı­
rılıklar hakkındaki şikâyetlerinin yankılarım Doğu’da da buluyoruz.
Hindistan’daki çiçek kültürünü şekillendiren etmenler bu çeşitli
dinsel etkilerden ibaret değildi, İngiliz idaresi döneminde seküler alan­
da da bazı etkiler ortaya çıkmıştı. Nehru’nun kendisi yakaya çiçek tak­
ma âdetini benimsemişti; ama bu iş için karanfil yerine gül kullanıyor­
du ve dolayısıyla da Avrupa tarzına Kaşmir kültürüne özgü bir değişik­
lik ekliyordu. Hindistan’da Budizm, Jainizm, Hinduizm ve İslam ara­
sında meydana gelen dinsel değişimlerde olduğu gibi, çiçek kültürün­
de sivil alandaki uygulamaların da zamansal ve yerel bir boyutu vardı.
Kısa bir değerlendirmede böylesi farklılıkları tamamen ortaya sermek
her zaman mümkün olmayabilir; ben burada genel özelliklere dikkat
çekmek istiyorum.

E rken D önem Hindu T op lum und a Ç içekler

Zengin bir çiçek kültürünün varlığı en erken edebi ve görsel kay­

naklarda bulunabilir; bunlardan birincisi büyük ölçüde Hindu olmakla
birlikte sivil hayattan bahsederken, büyük ölçüde Budist olan İkincisi
dinsel pratiğe ilişkindir. Ramayana'da, bahçeler ve parklardan bahse­
den kısımlar gibi çiçek dekorasyonları da boldu. “Goncalar, çiçekler,
Çelenkler, çiçek açmış bitkiler ve filizler” olmadan çekici bir kadının
giysisi tamam sayılmazdı. Çiçek toplamak Sitâ’nın zevklerinden biriy­
di; “saçma” taktığı lotuslara olan düşkünlüğü, priyapankayâ başlığını
oluşturmuştu.3 Erkekler de çiçek takıyorlardı, özellikle de gözde bir
yatma zamanı süsü olan çelenkleri. Çiçekler sadece insanları değil, at
arabalarım, yolları, evleri, sarayları ve hatta şehirleri süslemek için de
Allanılıyordu. Kentteki tezgâhlardan satın alınabiliyorlardı ve kulla­
nımları güzel koku kullanma ve banyo yapmayla yakından ilişkiliydi;
Rahmanlar için ise banyo yaptıktan sonra çiçek toplamak âdetti.4 Çe­
lenkleri armağan olarak vermek kur yapma ve evlilikle ilişkiliydi ve
Açlü bir cinsel anlam taşıyordu. Laws o f M antı'ya [Marnı Yasaları]
8°re, özgür olduğu sürece bir kadına çiçek ya da parfüm yollamak ca-
4 'V.1.67. IU.63.14, III.64.26-7. Bkz. Vyas 1967: 219.
"1.U .52; Vyas 1967:221.

447
Çiçeklerin Kühiirü

izdi. Svvayamvara olarak bilinen bir evlilik biçiminde, gelin ve damat

birbirlerine çelenk verirdi; bu, birbirlerini kendilerinin seçmiş olduğu­
nu ya da en azından başkalarının seçimine rıza gösterdiklerini ima edi­
yordu.
Bu ilk referanslar büyük ölçüde sivil ve genellikle cinsellikle ilgili­
dirler; ama geniş bir kullanım alanı olduğuna işaret etmektedirler. M.S.
ilk yüzyıllarda, erkekler ve kadınlar için uygun sayılan davranışlar, “aşk
özdeyişleri” (Kama Sutra) ve “ona tabi sanatlar ve bilimler”i anlatan
metinlerde açıklanmıştı. “Şarkı söylemek”ten “kil figürler ve suretler
yapma”ya uzanan toplam altmış altı tane olan bu sanatlar, aristokratik
yaşamda gerek taze gerek yapay çiçeklerin merkezi rolünü ortaya çıka­
rır. Bu listede yer alan bazdan şunlardır:

7 Bir putu pirinç ve çiçeklerle donatıp süslemek.

8 Yataklara, kanepelere ya da yere çiçekler yayıp düzenlemek.
15 Tespihler, gerdanlıklar ve çelenkler yapmak.
16 Başlıklar ve taçlar örüp üst kısımlarına çiçek koymak.
26 Yün ya da tüvitten papağanlar, çiçekler, püsküller, demetler, kabartma
süsler vb. yapmak.
40 Bahçıvanlık; ağaçların ve bitkilerin hastalıklarının nasıl tedavi edile­
ceğini, onların nasıl büyütüleceğini bilmek ve yaşlannı belirlemek.
47 Çiçek arabası yapma sanatı.
63 Yapay çiçek yapmak.5

Toplumsal bir sapkınlığı erkekler meydana getiriyordu ve “birbirle­

rini çiçeklerle süsleyen” kadınlar bazen erkeklerin diş ve tırnak izleri­
ne hayran olabiliyordu;“ demet demet çiçek toplanır, parfümlerle birlik­
te yatağa konur ve etrafa da çiçek yayılırdı. Üst sınıf erkeklerle düşüp
kalkan bir kadın âşığına bir çelenk sunabilir ya da kadın hizmetçilerini
yollayıp âşığının önceki gün kullandığı çiçekleri getirtebilirdi; böylece
kendisi onları “bir sevgi işareti” olarak kullanabilirdi. Tek tek çiçek
türleri hakkında pek az şey söylenmektedir; erkeklerin ve kadınların
gönüllerini hoşnut eden, genel olarak çiçeklerdir ve bunlar taze çiçek­
ler olabildiği gibi, yün, lif ya da diğer materyallerden yapılmış yapay
çiçekler de olabilir. Bitkiler mevsimlik olduğu, dolayısıyla da kadınla­
rın solup giden güzelliğini ve insanoğlunun kısa ömrünü simgelediği
için, yetişmedikleri mevsimlerde yoklukları derinden hissedilmektedir:
dolayısıyla kurutulmuş ve imal edilmiş modeller halinde daha önceden
5. Valsyayana Kama Sııtra'sı. 1963: 108-11. Bir eşin [karının] bir sebze bahçesi ekmesi ge­
rektiği de söylenin am a yasemin ve diğer çiçekliler için bir çiçek bahçesi de o luştu rab ilir
(M ülk Anand baskısı, 1990. s. 165).
6 . Bu davranışların cinsel rolü K am a S utra’da izah edilm ektedir.

448
 H indistan'ın Çelenkleri: Kadifeçiçeği ve Yasemin

de edinilebilmeleri sağlanmaktadır. Gerek yapay gerek pazardan alman

çelenklerin kullanımında çiçeklerin yaygın rolü, yaklaşık aynı dönem­
deki Akdeniz dünyasını anımsatmaktadır. Her iki bölgede de çiçekler
çoktan bir ticari mala dönüşmüşlerdi; Hindistan’da da “parfümcüler”in
yanı sıra “çiçek satıcılarından bahsedildiğini görmekteyiz. Ticari bir
alışverişte satın alınan çiçekler daha sonra cinsel bir alışverişte değişti-
rilebiliyor ya da bir evi ya da kişiyi süslemek için kullanılabiliyordu
(Renkli resim XI. 1).
Çiçeklerin ilk kullanımına dair başka kanıtlara şiirde, özellikle de
Güney Hindistan’daki zengin klasik Tamilce antolojilerde rastlanmak-
tadır (yak. M.Ö. 100-M.S. 250); burada, kadınların saçlarının yasemin
koktuğundan, erkeklerin boğa güreşlerinde ve savaşlarda bile çelenk
taktığından, bir çiçeğin bir klanın simgesi olabildiğinden ve âşıkların
birbirlerine çiçek hediyeleri verdiğinden bahsedilir. Farklı tanrılar gibi
farklı çiçekler de dünyanın dört bölgesini simgelemenin yanı sıra, âşık­
lar arasındaki ilişkinin durumunu ve iç peyzajın değişik yönlerini tem­
sil etmektedir. Özellikle akam ya da aşk şiirleri (başlıksız) böylesi re­
feranslarla doludur:

Kadınlar
ellenmiş ve açılmaya zorlanmış
gonca taçlar takarlar
böyle farklı kokarlar çünkü
.tepedeki gölcüklerden toplanmış
ve hepsi zincir gibi örülmüş
çelenkler takarlar.7

Düğün sayvanının altında bekleyen ve gelinliğinden yoksun kalan

bir gelin,

Ah diye inledi
utanarak,
sonra başını eğdi, bana yalvardı,
bunu yaparken saçını açıyor,
kalın rengârenk.
kırık zambak taçyapraklarından
tacını çıkarıyor,
siyah saç örgülerini çözüyordu.

7- Ramanujan 1985: 234, 242, 226, 110.

449
Çiçeklerin Kültürü

Elle toplanmış,
anlan hâlâ cezbeden çiçekler vardı üzerlerinde,
mahrem yerlerini gizliyordu.

Birkaç yüzyıl sonra, V. yüzyılın büyük Sanskrit şair ve oyun yaza­

rı Kâlidâsa’nın eserlerinde çiçekler yine bollaşmaktadır. Bir hikâyede
bizzat yazarın önceleri bir sığır çobanıyken nasıl saraya çağrıldığı ve
ondan krala çiçek sunması istendiği anlatılır. Bu çiçekleri her gün kra­
lın kızı için toplamış ve tannçası K ali’ye sunmuştu.8 Gupta dönemi bo­
yunca çiçekler, başla kadınlar tarafından olmak üzere vücut süslemesi
için de kullanılmalarına karşın, çelenkler biçiminde hem insanlar hem
tanrılar için önemliydiler.9 Sanskrit tiyatrosunu anlatan bir V. yüzyıl
eseri olan B harata’nın N ata-fâra'sı, tipik tiyatro kumpanyasında bir
çelenk yapıcısından bahseder. Bugün de olduğu gibi, erkek ve kadın
kraliyet m ensuplan gibi dansçılann da taçlar, gerdanlıklar, yüzükler,
bilezikler, pazıbentler, küpeler ve çelenkler takmaları beklenirdi.'" Ama
erken dönem edebiyatında kadınlar, mücevherler gibi çiçeklerle de ya­
kından özdeşleştinİmektedir (gerçi münhasıran böyle değildir); bir bi­
çim öbürünün yerine geçmektedir. Kâlidâsa’nın Söt«/ıra/öoyununun, bir
aktrisin Prakitçe söylediği proloğu şöyledir:

Yaz aşkına tutulan

duygusal kadınlar
kırılgan mimoza taçyapraklarmdan
çiçek küpeleri örerler,
yabani anlar
nazikçe öper onları."

Aynı yazarın bir başka eseri olan MUavikâ ve Agnimitra'da olayın

büyük bir bölümü, kralın bahçıvanı ve bir “çiçek kızı”nin boy göster­
diği bahçelerde geçmektedir. Bir yerde kraliçe, isteksiz kocasına bir
kırmızı horozibiği hediyesi göndererek onu “aşk korusu”nda kendisine
katılmaya davet eder. Sckuntatâdaki kadın kahraman, kral tarafından,
bir inziva yerinin efendisi adına ağaçlara bakan ve kulağında bir çiçek
8 . M iller 1984: 3-5.
9. T anrıya bir sunu götürm ek bahanesiyle krala ulaştırılan bir çiçekte bir aşk m ektubu saklı­
dır (M iller 1984: 115). File “dallarla yapılan çelenkler" takılır (s. 101), kralın giydiği çelenk
ise yabani çiçeklerdendir (s. 102): Sükuntalam n arkadaşı, kocasının evine gitm ek için ayrı­
lırken ona bir mimoza çelengi yapar.
10. G itom er 1984: 69.
11. M iller 1984: 90.

450
 H indistan’ın Çelenkleri: K adifeçiçeği ve Yasemin

takılı olan genç bir çileci olarak keşfedilir: “Bir yasemin kadar narin­
sin” der kral ona, “ama o sana ağaçları sulamanı emrediyor.”12Kral da­
ha sonra sevgilisinin bir resmini çizer; ama yaptığının eksikliğinden
dolayı tatmin olmaz:

Kulağındaki mimozayı çizmemişim,

sapı yanağına dayanmış;
sonbahardaki ay ışığı gibi
göğüslerine vuran
yumuşak lotus saplarından yapılma gerdanlığını da.13

Çilecinin korusu ve sadeliği, aşk ve ava adanmış zevk bahçesiyle

karşılaştırılır. “Çilecinin korusuna av donanımıyla girilmemeiidir.”'4
Zenginlik ve çilecilik arasındaki karşıtlık sadece mücevher ve çiçekler
arasmdakine değil; dekorasyon ve sadelik (lüksün reddi) arasındaki
karşıtlığa da benzetilir.
Hint efsanesinde, krallığın kutsallığına ilişkin birçok anlayışta oldu­
ğu gibi, kralın mevsimlere hâkim olma ve çiçeklerin açma zamanı da
dahil olmak üzere zamanı kontrol etme yeteneği olduğuna inanılır. Ur-
vafı Won by Valor \eSckuntal3da kral bu kontrolü bazen bilinçli olarak
kullanır, bazen de bu kontrol onun hatalı davranışı ya da ihmalinin so­
nucu olarak ortaya çıkar.: “Günahlarım asmaların çiçek açmasına engel
mi olmakta?”15 Bununla birlikte, bitkilerin çiçek açması kadınların di­
leklerine ve dokunuşlarına özellikle duyarlıdır; M UavikSda anlatılan
hikâyede, asoka ağacını çiçek açtıran kadın kahramanın başarısı vurgu­
lanır. Bir kadının hafifçe dokunuşuyla çiçeklerini açan bir asma için,
priyangu şeklinde ayrı bir terim bile mevcuttur; “dokunarak çiçekleri
iyileştirebilme kabiliyeti”nin (green fingers) toplumsal cinsiyete daya­
lı bir versiyonudur bu.16 Doğurganlık ve cinsellik çiçeklerle, çiçekler de
büyük ölçüde kadınlarla özdeşleştirilmektedir.
Avrupa’da olduğu gibi, çiçeklerin edebiyatta ve yaşamdaki gündelik
kullanımıyla, yoğun tarım ve yazının varlığına dayanan botanikteki bi­
limsel gelişmeler arasında paralellik kurulmuştu. Bu alanda incelemele­
rin olduğu bilinmektedir ve bunlar Ayurveda tıbbının temelini oluştur­
muştur. Ne var ki bunlar, Müslüman ve diğer güçlerin istilaları sonu-
•2. Kadınları sim geleyen yasem ine karşılık erkekleri m ango ağaçlan sim geler (M iller 1984:
155).
'3- Miller 1984: 156.
H . M iller 1984:91.
•5. Miller 1984: 136.221.
16. Gerow, M iller içinde. 1984: 373.

451
Çiçeklerin Kültürü

cunda Hint biliminin yıkılmasıyla (ve muhtemelen de metinleri kopya­

lama yerine ezberlemeye öncelik verilmesiyle) büyük ölçüde ortadan
kaybolmuştur. “Bitkilerin ve bitkisel yaşamın bilimi” üzerine Ag-
nivesa’mn bir eseri, “insanlığa faydası olan otların ve bitkilerin” bir iza­
hını sunmak amacıyla, Rşis’ler ya da kâhinlerin isteği üzerine derlen­
mişti.11 Muhtemelen Budizm öncesi dönemde yaşamış olan Parâsâra ad­
lı bir yazar, varlığını sürdüren bir el yazmasını birleştirmişti; eser şöyle
başlamaktadır: “Bugün huzurunuzda, Vrksâyurveda’yı, Brahma’nın
doğrudan bir vahyi olan Artharvaveda’nın yardımcı bir dalını anlataca­
ğım. Rşis, lütfen ona kulak verin.” Beşinci bölümde çiçekler (puşpam),
gynaeceum'un thalctmus ve diğer çiçek organlarıyla, ek olarak da corol-
/a’nın oluşumuyla ilgili başka iki organla daha ilişkisine göre konumuy­
la bağlantılı dört tip şeklinde sınıflandırmaktadır.18 Yani yazar gözlem­
lenebilir yapısal özelliklere dayanan botanik bilgileri organize etmek
için bilimsel bir şema sunmuştur.
Bu gelişmeler çiçeklerin sivil yaşamdaki önemini ortaya sermekte­
dir; öte yandan çiçekler dinsel etkinliklerde çok daha önemliydi. Özel­
likle lotus çiçeği (Nelumbo nucifera) Vişnu, Krişna ve Lakşmi’yle öz­
deşleştiriliyordu ve ilk iki tanrının dört ambleminden biriydi. Şimdi
ulusal çiçek olan lotusun birçok adı vardır ve bu durum onun Hint kül­
türündeki merkezi konumunu göstermektedir; bu adlar değişik biçim­
lerde tanrılara ve insanlara, erkeklere ve kadınlara verilmektedir. Bu­
dizm ’de ve eski M ısır’da olduğu gibi, lotus doğumla ve kutsal olanla
özdeşleştirilmektedir. Sembolik anlamlan boldur. “Lotus hep saflığın
ve cazibenin sembolü olmuştur. O, Brahma’nın kaynağı, Î T n in meske­
ni, Vişnunu’nun göbeğinden çıkan ve onun rasa olduğunu gösteren fi­
liz, Şiva’nm ja l3 sındaki Ganga suyunun sembolü ve her tannçanın
elindeki sporcu çiçeğidir. Lotuslann, abjiriipati, efendisi olan Sürya
(“güneş”] her iki elinde de bir çift lotus taşır. Tıpkı ay çıktığında çiçek
açan mavi zambak gibi, kırmızı lotus da Sürya’mn sembolüdür.”19
Nathdvara, Rajastan’da, Shrinathji biçimindeki Krişna, kumaş ve kâğıt
üzerindeki resimlerde, karanlık görüntüsünü daha da ortaya çıkaran bir
lotus goncası çelengi takmış olmanın yanı sıra, elinde iki gonca ve ta­
mamen çiçek açmış bir lotus tutarken de gösterilmektedir.20 Lakşmi
tanrıçası bu lotusun üzerinde dururken görülmektedir, bu ise Buda’nın
doğumu resimlerini anımsatmaktadır.

17. Zikredildiği yen Sircar 1950: 123.

18. Sircar 1950: 129: teknik term inoloji oldukça geniştir.
19. Sivaram am urti 1980: 11.
20. A m balai'nin anlatısına bkz. (1987).

452
 H indistan'ın Çelenkleri: K adifeçiçeği ve Yasemin

Ç içekler ve K urban

Bu referansların çoğu, Vedalar sonrası Hinduizmin, Jainistlerden ve

Budistlerden tanrılara şiddet içermeyen “sembolik” ibadet etme ve ve­
jetaryenlik anlayışlarını alıp benimsedikleri döneme aittir. Bu okurya­
zar dinlerin gelişiyle ve bunların şiddet (ahimsa) eleştirileriyle birlikte,
kan kurban etme âdeti fiilen sona ermişti. Resmi dogma, Aydınlanmış
Olanlar’a çiçek, tütsü ve ve mum sunularını, keşişin sert ve şiddet içe­
ren pratiğine kıyasla daha aşağı bir dinsel pratik olarak görmeye devam
etmiş olabilir; ama bhakti (“kendini adama”) tarzı Hinduizm bu yakla­
şımı üstün bir manevi kurtuluş modeline yükseltmişti. Reformcu dö­
nemlerinde, bhakti hem eşitlikçi hem ritüel karşıtıydı. Çok daha sonra,
XV. ve XVI. yüzyıllarda, bu inancın m ensuplan Kuzey Hindistan’da,
“dik kafalı Ortodoksluğa ve anlamsız ritüalizme karşı bitmeyen bir sa­
vaş” açmış, tann ikonlarını bile reddetmişlerdi; “tüm putperestçe uygu­
lamalara ve kast aynm lanna derinden düşman”dılar.2' Sonuçta, bhakti
ibadet gelenekleri gerek tapmak gerek evden, kendinin ya da başkala-
nnın “canlı” kurbanını bilinçli bir şekilde uzaklaştırdı. Dolayısıyla çi­
çekler, sadece şükretmek ya da gönüllerini almak için değil aynı za­
manda onları şereflendirmek ve sevmek için tanrılara yapılan bir sunu
olarak kullanılan önemli bir nesne haline geldi. Günümüzdeki sunular,
sadece en alt toplumsal gruplarda, köyün “ana” mabetlerine yapılırken
ya da istisnai durumlarda kan kurbanı içerir.22
Hindu tanrılarının “desteğini kazanmak” için normalde giysi, mü­
cevher, parfüm, müzik, dans, betel ağacı yaprağı, meyve ve çiçekler;
ama özellikle de, kurbanın yerini alan hindistancevizi ve sülüğen tozu
(sindhur) sunulur. Bazı kutsal metinlerde öne sürüldüğü gibi durum sa­
dece bu nesnelerin hayvan kesmenin yerini almasından ibaret değildir;
estetikten ortak bir zevk almayı vurgulayan bir ibadet teorisi de söz ko­
nusudur. İnsanlara sunulabilecek türden, hoşlanılacak bir armağan ola­
rak görülmektedirler. Bu nedenle, meyveler ve pişirilmiş yiyecekler su­
nulurken çiğ yiyecekler sunu olarak kullanılmaz. Metinler insanlara, an­
cak insan için uygun olan yiyecekleri tanrılara sunmaları çağrısı yapar.
Bu anlamda çiçekler ruhun gıdasıdır ve bir saygı ve sevgi işaretidir.23
îl.R iz v i 197 8 :1 ,3 7 2 .
22. T. N. P andy'nin bana söylediğine göre, G onda'daki Tharu halkı arasında, vejetaryen tan­
nlar için düzenlenen ritüellerde çiçekler, süt ve hom a sunulan yapılıyordu; diğer tanrılara ise
totrban olarak keçiler, koyunlar ve tavuklar sunuluyordu. Tüm Sanskrit tan n lan eli reddet­
mese de. vejetaryen tan n kavram ına dikkat ediniz; bunlar genellikle “daha alı düzeyde”, ye­
mi ve dişil m abetlerdir.
23- Bu kısım da bana yardım lanndan dolayı Amrit S rinivasan’a m inııetıanm .

453
Ç içeklerin Kiillürü

Alaca renkli ve tatlı kokulu çiçek çelenginin zıddı, bir ipe dizilen
ufak sığır pisliği kalıplarından yapılan çelenktir; bu çelenk, sonbahar
başında çıkan dolunay zamanında gerçekleşen Holi festivali için yapı­
lır. Bu etkinlikte, M arriott’un canlı bir biçimde betimlediği gibi, dünya
baş aşağı çevrilir. Gençler yaşlıları renkli tozlara bulayarak ve içine or­
man alevi çiçekleri (Butea) konan pembe bir sıvıyla ıslatarak muziplik­
ler yaparlar. Düzensizliğin hâkim olduğu bu günün düzeni aşırı serbest­
liktir. Gençler ayrıca Krişna’yı sığır çobanı olarak taklit ederek etrafta
dolaşıp eğlenirler ve boyunlarına inek pisliği çelenklerini takarlar.2'*

B u d iz m ’de Ç içekler

Bugiin Hindistan’daki hâkim din olan Hinduizm’deki çiçek kullanı­

mı büyük ölçüde Budizm’den, daha sonra da İslam ’dan etkilenmiştir.
Hayvan ve insan tasvirleri tarihöncesi Hindistan’ın ikonografisinde bol
miktarda mevcuttur ve Harappa mühürleri bunun en önde gelen örne­
ğidir.25 Diğer yerlerde olduğu gibi, erken dönem temsili sanatı hayvan­
ları ve bazen de insanları resmetmekle birlikte, bitkilere nadiren yer ve­
riyordu.“ Aynı durum büyük ölçüde Ç in’de de geçerlidir; gerçi bitkisel
motiflerin eksikliğinin gereğinden fazla vurgulanmış olabileceği de id­
dia edilmiştir.21 Hindistan’da mimari ve heykelcilikte ilk çiçek kullanı­
mı büyük ölçüde Budizm ’le ilişkilidir. Doğudaki Gaııdhâra krallığında
heykelcilik, Orta Asya üzerinden gelen klasik Avrupa formlarının bü­
yük etkisi altındaydı ve bu etkilere Yakındoğu’nun formel bitkisel mo­
tifleri de dahildi. Buna karşılık, Bodhgayâyakınlanndaki Buda’nm ay­
dınlanma yerinde, ilk mağaraların içinde hiç heykel öğesi görünme­
mekte ve dışında ise çok az bulunmaktadır. Başka yerlerde ise dinsel
tasvirlere çiçekler dahil olmaya başlamıştı. M. Ö. III. yüzyılda Râma-
purvâ’daki, alt kısmı “lotus çanı” biçiminde olan bir sütun başlığının al­
nında rozetler, “hanımeli” ve palmetler görülmektedir. Vidisa’da bulu­
nan ve M. Ö. 120 ila 100 yıllarına ait olan bir kolon “lotus çanı” sütun
başlığına başka bir örnek sunmaktadır ve taşa asılı olan bir çelengi tak­
lit etmesi olası olan bir çelenk oymasına sahiptir.“ Bu mimari formları

24. Bu gösteride birçok yerel farklılık ve bazı genel benzerlikler m evcutlun bunlar gösteri­
nin kentle ya da kırda yapılıyor olm asına bağlıdır. Benim açıklamalarım M arriott'tan ( 19 66 )
alınm ıştır: am a sığır pisliği kalıplarını ve renkleri 1991'de A hm edabad'da gördüm.
25. S. Hunlingdon 1985: 18 vd.
26. S. Hunlingdon 1985: 8 .
27. Cheng T e'k u n 1969.
28. S. Hunlingdon 1985: 58.

454
 H indistan'ın Çelenkleri: Kadifeçiçeği ve Yasemin

pekâlâ Yakındoğu’dan türemiş olabilir; Yakındoğu’da farklı bir “ lo­

tus”, nilüfer, dinsel hayatta benzer bir rol oynamış ve aynı zamanda sa­
natsal ve mimari motiflere dahil edilmişti. Ama daha sonra bu temala­
rın Doğu Asya’nın dört bir yanma dağılması Budizm’in yayılmasıyla
bağlantılıydı.
Vidisâ kolonu daha bol bir çiçek kullanımı sergilemektedir. Aynı
yerdeki bir başka oyma, bir kadın figürünü elinde bir demet çiçek tu­
tarken resmetmektedir. Öte yandan, güzel bir kadının kendilerine do­
kunmasını bekleyen tomurcuklanan bitkiler temasına örnek olarak,
Yakşis'lenn, doğurganlıkla özdeşleştirilen kadın doğa ruhlarının etrafı­
nı çiçek açan ağaçlar çevirmektedir. O dönemden itibaren ikonografi­
de tanrılar ve insanlar, hem temsil hem ibadet sahnelerine kolayca da­
hil edilebilen çiçeklerle yakın ilişki içerisinde resmedilmektedir.
Buda kendisi ve bhikşu'lar (keşişler) için çelenk kullanılmasını red­
detmişti: ama o öldüğünde müridiÂnanda, tıpkı Konstantinus dönemin­
de Hıristiyan ibadetine imparatorluğa özgü bazı dekoratif öğelerin da­
hil edilmesi gibi, köylülerden ona büyük bir kral gibi davranmalarını
istemişti: “ Kemikleri için bir dörtyol ağzında bir höyük [srupa] inşa
edilsin ve şemsiyeler, zafer sancakları, bayraklar, güzel kokular, çe-
lenkler, parfümler, pudra ve müzikle ona saygı gösterilsin.” B uda’nm
reddettiği nesneler, ona saygı göstermek için geri getiriliyordu.” Hür­
met merkezleri olarak pek çok stupa inşa edildi; Bhârhut’ta bulunan bir
II. yüzyıl rölyefinde, çelenklerle süslenmiş ve sâa ağaçlarıyla çevrilmiş
biri resmedilmekte ve ilahi varlıklara ise çiçek hediyeleri sunulmakta­
dır Amarâvafı’de bulunan daha geç tarihli bir rölyefte ise, Güney Hin­
distan’ın bazı çağdaş tapınaklarında olduğu gibi, diz çökmüş filler çi­
çek sunmaktadır.30
Buda’nın huzuruna çiçek bırakmak, keşiş ve sıradan insan tarafın­
dan farklı farklı yorumlanabilir. Sıradan bir kişi bunu bir tür dilek ya
da dua gibi görebilirken, bilgili biri için bu sunu, sunan kişinin erdemi­
ne işaret edebilir. Bu fark, 1938 yılında Sri Lanka’nın Kandy bölgesin­
deki Kutsal Diş Tapınağı’nı ziyaret eden C. G. Jung’un anlatısında ga­
yet net bir şekilde ifade edilmektedir:

Genç erkek ve kadınlar akarların önüne kocaman yasemin çiçeği yığınları

koyuyor ve aynı zamanda da alçak sesle bir dua okuyorlardı: mantram. Bu­
da için dua ettiklerini düşünmüştüm; ama bana rehberlik eden keşiş şu
açıklamayı yaptı: “Hayır, Buda arlık yok; O nirvanada; biz ona dua edeme-

-9. Mahâ-ptırınirvıtM-sııltâ, zikreden Snellgrove 1978: 19.

3(>. Snellgrove 1978: 32.

455
Çiçeklerin Kültürü

yiz. Onlar şöyle diyorlar: ‘Bu hayat tıpkı bu çiçeklerin güzelliği gibi gelip
geçici. Tanrım [deva] bu sununun değerini benimle paylaşsın.’”31

I. yüzyıla gelindiğinde çiçekler ve çelenkler hem dekorasyon ve ar­

mağan hem tanrılara sunu olarak yaygın bir şekilde kullanılıyordu.
Ama Budizm’de, ikonlar gibi onların kullanımı da, doğa ruhlarının po­
püler diniyle özdeşleştirildikleri için bir miktar müphemlik damgası
yemişti. Duyulara hitap eden figürler gibi bu da sangha'nın, yani keşiş­
ler cemaatinin çileci yaşam biçimiyle tezat teşkil ediyordu.
Yaklaşık olarak İsa'nın yaşadığı dönemde, Vişnu gibi kişisel tanrıla­
rın oluşturduğu Hindu ibadet kültü (bhakti) yükseliş halindeydi. O dö­
nemde ayrıca, M aha/aıa kolu bodhisattva anlayışını geliştirmişti: Pad-
ma pani gibi aydınlanmış bir varlık, “elinde lotusla”, henüz nirvanaya
ulaşmamış olsa da başkalarına şefkat dağıtarak yardım ediyordu. Şef­
katli bir varlığa bu şekilde bağlanma anlayışı, sadece Güney Asya’da
değil Doğu Asya’da da figüratif sanata ve heykelciliğe daha büyük bir
vurgu yapmıştı. Buda’nın bir zamanlar reddettiği ve geride bıraktığı çi­
çekler de dahil olmak üzere bağlılık sunulan çağnsı yapan figüratif sa­
nat ve heykelcilikle birlikte, eğilim kesin bir şekilde yön değiştirmişti.
Kutsal metinlerde de Buda’nm çiçeklerle ilişkisi daha yakın bir hal
almıştı. Buda doğduğu zaman ilk yedi adımını lotus çiçekleri üzerinde
attığı söyleniyordu (Resim 11.1). Ne zaman başına sıradışı bir şey gel­
se, çiçekler mevsimsiz açıyordu; A sya’nın başka yerlerinde gelişmiş
bir temaydı bu.32 Ölmek üzereyken, sal ağaçlan çiçek açmıştı. “İlahi
Mandârava çiçekleri de açmış ve ilahi sandal ağacı tozu gökten yağma­
ya başlamıştı.”33 Çağdaş piyasa ikonografisinde Buda bir lotustan çı­
karken resmedilmektedir. Bunu yaptığında, Bin Dünya’nın Efendisi
Brahma Shampati, öğretmesi için ısrar etmişti. Düşünde, büyümeleri­
nin farklı evrelerindeki lotuslardan başka bir şey bulunmayan bir dün­
ya görmüş ve insanoğlunun bataklıktan aydınlığa nasıl çıkacağı ona
vahyedilmişti. Burada lotusun mecazi konumu merkezi bir önemdeydi.
B uda’dan teyzesi ve sütannesini kutsaması istendiğinde önce reddet­
mişti. Ama daha sonra hizmetçisi onlar adına araya girmiş ve o da ka­
bul etmişti. Söylendiğine göre, müsaade almak sanki birinin başına ma­
vi lotuslardan (utpala) bir taç koymak gibiydi.31 Çiçekler bir yandan

31. Jung 1961: 264.

32. Bkz. 13. Böliim.
33. Mahâ-paribbâna Sutta, s. 8 6 , Buddhist Sutras içinde, çev., T . W. Rhys Davids: aynea.
D'tgha Nikâ/a.
34. Vinaya Texts. III. Kısım, çev. T. W. Rhys Davids ve H. Oldenbcrg, Sacred B ooks o f the
East. Yeni Delhi, s. 325 (ilk baskı, Oxford 1885).

456
 H indistan'ın Çelenkleri: K adifeçiçeği ve Yasemin

Buda’yla özdeşleştirilirken ve ibadette kullanılırken, diğer yandan da

Kutsal metinlerde önemli bir mecaz, teşbih ve sembol kaynağı haline
geldiler. Dhammapcda'daki bir bölümün tamamı çiçekleri bu şekilde
kullanmaktadır; burada vurgulanan kokulandır, çünkü renkler aldatma­
ya daha müsaittir:

53 Çiçek yığınlarından ne kadar çok çelenk yapılırsa, doğumundan sonra

öliimlii o kadar çok iyi şey başarabilir...
55 Sandal ağacı ya da Tagara, lotus çiçeği ya da Vassiki; bu tür parfüm­
lerin içinde erdemin parfümü eşsizdir.55

Çince metin Avatamsaka (Çiçek süsleme hakkında Sutta) ve Palice

metin Samyutta Nikfya, Budizm’deki çiçek kullanımına ilişkin başka
bilgiler de vermekte ve yine sembolik anlamlan vurgulamaktadır.34 En
temel sunular, çiçek, mum ve tütsüden oluşuyordu. Birincisi gelip ge­
çiciliği, Dharma’nın ana öğretisini, bir gün tatlı kokan bir şeyin ertesi
gün bozulup solmasını simgelemektedir.37 İkincisi Buda’nın keşfettiği
bilgelik ışığını, üçüncüsü ise Sangha’nın, Buda Dharma’sını uygula­
yanların saf yaşamının güzel kokusunu simgelemektedir. Saddharma
Pundarika Sutra'd a (Beyaz Lotus Sutra’sı) Buda Dharm a’smın insan­
lar üzerindeki etkisi yağmurun ve güneşin bitkiler üzerindeki etkisine
benzetilir; çünkü dokunduğu her şey, yani bütün kastlardan insanlar
büyür ve onları, insan olarak potansiyellerini tam olarak gerçekleştir­
meye muktedir kılar.38
Lüksle ilişkilendirilmelerinin yanı sıra, çiçeklerin sunu olarak kul­
lanılmasına yönelik şüphelerin bir başka nedeni daha vardı ve bu da on­
ların şiddet karşıtı öğretiyle özdeşleştirilmeleriyle ilgiliydi. Zira böyle-
si sunular bazıları tarafından daha fazla şiddet içeren ibadet biçimleri­
nin bir alternatifi olarak görülmekle birlikte, bizzat şiddet içeren bir
edim olarak algılanıyordu. Bir çiçeği koparmak yaşayan bir şeyi yok
etmek demekti. Böyle bir edim popüler Hinduizm’in “kurban” talebini
yerine getiriyordu; aynı zamanda da Brahmanizmi rahatsız etmiyordu,
35. MüUer 1881: 17-18.
36. The G reat E xpansive Buddha Flow er Adornm ent Sutra, yorum layan Tripitaka Master
Hsuan Hua. çev. Dharrna Realm Buddhist University B uddhist T ext Translation Society,
Talmage, California; The B ook o f K indred Sayings -Sam yutta-nikdta- or grouped suttas,
9ev- Mrs. Rhys Davids, Suriyagoda Sum angala T hera’run (F. L. W oodward) yardımlarıyla,
^ cilt, Pali T ext Society Translation Series, 7, 10. 13, 14, 16, Londra, 1917-30.
37. Aynı gelip geçicilik anlayışı, tapınaktaki günlerini doldurduktan sonra nehre atılan kil
•ann figürleri için de geçerlidir.
38. Scripture o f the L otus Blossom o f the Fine D harm a t the L otus Sutra), çev. L. Hurvitz,
Ne* York. 1976, 5. bölüm.

457
 Çiçeklerin Kültürü

Resim 11.ı. Lotustan Ç.kan Buda: Tibet tangkast. (Victoria and Alberi Museum. Londra)
 H indistan’m Çelenkleri: Kadifeçiçeği ve Yasemin

çiinkii hiç kan akıtılmıyordu ve bitki çiçek üretmeye devam ediyordu.39

Bununla birlikte, özellikle ahimsa anlayışım vurgulayan Jainisllerin
şüpheleri vardı. Bir yandan, ibadette çiçek kullanılmasına karşı değil­
diler. M ahavira’nın annesi doğum yapmak üzereyken on üç rüya gör­
müştü. Bunların biri bir çelenk {mala) hakkındaydı. Shatankar’daki hac
merkezinde, ziyaretçiler için özel bahçelerde çiçek yetiştirilir. Puja ya
da sunudan sonra, suret giydirilir ve gümüş zırhının üzerine safran ve
çjçek konur. Böylesi amaçlar için Jainistler özel bağışlarda bulunurlar.
Jainizm özellikle kendi keşişleri için kendinden feragat etmeyi içerse
de, “tanrısal olan”a değerli şeyler sunmak iyi addedilir. Bununla birlik­
te. çiçeklerin canlı varlık olduğu düşünülür; bir sunu yapılacağı zaman
çelenk örülerek yapılamazdı, dikme işlemi yerine bir iple bağlama yön­
temi kullanılırdı. Gerçekten de, sunulacak en iyi çiçekler toplananlar
değil; ağaçtan düşen ve yere düşmeden bir bezde toplananlardır.40 Böy­
lesi sunuların büyük ölçekte uygulanması mümkün değildir ve bu uy­
gulama ticari bir faaliyet içermek zorundadır. Bir çiçeğin ömrünün çok
kısa olduğu ve dolayısıyla da. güzellikten hoşlanan tanrısal varlığa su­
nulmak için iyi bir nesne olduğuna dair bilgili kişilerin teminatına rağ­
men, Jainistler yine de bazı müphemlikler sergilemektedirler. “Yük­
sek” Budizm’deki bazı müphemliklere yukarıda değinmiştim. Düşün­
celi Hindular da zaman zaman benzer hisler ifade ederler. Gerçekten de
Gandhi, sadelik ve şiddet karşıtlığı görüşleriyle çeliştiği için çiçek çe­
ldiklerinden kaçınmıştı; bunun yerine, dokuma pamuktan ya da hatta
sandal ağacı tanelerinden yapılım çelenkleri savunmuştu. Canlı varlık­
lardan yapılan çelenk bir yana bırakılarak cansız varlıklardan yapılan
gerdanlıklar kullanılmıştı.
Başta Sri Lanka’da olmak üzere Budizm ’deki çiçek kullanımı ço­
ğunlukla savurgandı. Sözü edilen ülkede çiçeklerin büyük ölçeklerdeki
kullanımı, krallığın erken dönem tarihini ve hanedanın Budizm ’i nasıl
kabul ettiğini anlatan ulusal vakayiname M ahâ'am sa'da açıkça ifade
edilmektedir. Tarih çok tartışmalı olmakla birlikte, vakayiname M.S.
İV. yüzyılın başlarına kadar olan dönemi kapsamaktadır. Burada bir
brahmana lotus sunulduğundan, begonya kentinden (şimdi Patna olan
P&aliputla: “çiçek şehri” olarak da adlandırılır), vihara'Y&r için çelenk­
lerden, çiçek hediye edilerek gösterilen hürmetten, haz bahçeleri ve
krallık parklarından bahsedilmektedir; hepsinden önemlisi ise, avluları
lotus çiçekleriyle dolu olan dinsel binalar {cetiya) ve şehrin dört bir ya-

39. C. ve S. Bayly. kişisel yazışma.

‘’O. Krişna’mn birçok resm inin arka perdesini ve Shrinathji geleneğindeki sütçü kızları oluş-
'uran çiçeklerde olduğu gibi.

459
Çiçeklerin Kültürü

nında, bir binanın tamamını kaplayacak şekilde yaklaşık seksen metre

yüksekliğe ulaşan yasemin çiçekleri vardır.41
Bahçeciliğin özellikle “estetik” türünün gelişmesi, toprak sahipliği
ve lüks sayılan artık ürünün din kurumu tarafından alınması bakımla­
rından, bu durumun sivil hayat üzerindeki yankılan da dikkate değer
bir boyuttaydı. Konu hakkında söz sahibi olan bir yazann iddiasına gö­
re, Budizm’de törensellik, gezginler için meyve ağacı sağlanması da
dahil olmak üzere “bahçeciliğin ilerlemesi için eşsiz bir itki” sağlamış­
tı. “Çiçekler ve çelenkler dinsel ayinlere en üst derecede dahil edilir.
Vihara ve tapınakların atmosferi, champac [Michelia champaca] ve
yasemin parfümüyle baskın kılınır; tannnın mabedi, suretinin kaidele­
ri ve tapmağa çıkan basamaklar nagaha ve lotus çiçekleriyle bezenir.”
Bu bolluk daha M.S. IV. yüzyılda Çinli yazar Fa Hian’m ilgisini cez-
betmişti ve çiçeklerle parfümlerin onlann ibadetine girme biçimi yaza­
rı hayrete düşürmüştü. Şaşırması gayet mümkündü, çünkü talep deva­
sa boyuttaydı; Sri Lanka’daki bir tapınağın nizamnamesi, her gün 100
bin çiçeğin (büyük olasılıkla taç yaprağı) sunulması gerektiğini belirti­
yordu. Talebi karşılamak için başkentin etrafı çiçek bahçeleriyle çevril­
di ve İngiliz işgalinden sonra bile, her bölgede en verimli topraklar (ki
bu topraklar vergiden bile muaftı) rahiplerin mülkiyetinde olmaya de­
vam etti. Kilisenin taleplerinin, sıradan insanların ve devletin cömertli­
ği ya da rızasının üretim sistemi üzerindeki etkisi çok büyüktü.42

İkonlara Y önelik M üphem lik

Hem çiçeklerin hem suretlerin kullanımı konusunda sorunlar vardı.

Hindistan’ın, insanlar ve tanrıların yanı sıra doğayı da içeren dinsel
ikonografisinin zenginliği, Avrupa ve Yakındoğu’ya damga vuran
müphemlikle arada herhangi bir paralellik kurmayı yersiz kılabilir gö­
rünmektedir; ve bu zenginlik yeri geldiğinde çiçek kültürünü de etkile­
miştir. Bununla birlikte, aşağı yukarı M.Ö. V. yüzyılda ortaya çıkan
Hint dinleri, yani Budizm, Jainizm ve Hinduizm, ilk başlarda kendi
kültlerinin önemli kişiliklerinin suretlerini yapmamışlardı ve bu durum
her üç dinin de ikonlara yer vermeye başladığı M.S. I. yüzyıla değin
böyle devam etmişti.
Dinsel sanatın paradoksu -k i din Hindistan’da hem sanatın hem mi­
marinin başlıca odak noktasıydı- doğası gereği biçimsiz olan hakikatin
41. G eigcr 1950: 241-2; Tennenı 1859: 367.
42. Tennent 1859: 366-7.

460
 H indistan'ın Çelenkleri: Kadifeçiçeği ve Yasemin

suretlerde asla tamamen gerçekleştirilemeyeceği şeklindeki inançta

yatmaktadır. Bir suret tamamen bir araçtan, arayış içindeki bir metafor-
dan ibarettir.43 Bunun bir sonucu olarak, anlayışın önünü açmak için fi­
güratif imgelerin tamamen reddedilebilme olasılığı mevcuttu. Öncelik­
li olarak kelama vurgu yapan Yakındoğu inançlarında olduğu gibi, bu
üç Hint dininin hepsi, sonraki kuşaklara miras bırakılan kutsal metinler
çok sonraları üretilmiş olsalar da, aşağı yukarı mevcut alfabelerin ge­
lişmekte olduğu bir zamanda ortaya çıktı. Her bir durumda dinin çekir­
deği (“kanon”) yazılı kelamla formüle edildi. Suretler ve hatta sunular
daha sonra geldi. Önemli kült figürlerinin suretleri, muhtemelen popü­
ler baskı sonucu olarak ancak birkaç yüzyıl sonra ortaya çıktı. Hıristi­
yanlıkta olduğu gibi, görebilecekleri, yakarabilecekleri ve idrak edebi­
lecekleri somut imgeleri tercih etmeye daha meyilli olanlar okuryazar
olmayanlar, kutsal metinlere doğrudan ulaşamayanlardı.
İlk başlarda Budizm kendi merkezi figürüne yönelik benzetmecilik
karşıtı [aniconic] bir yaklaşım benimsemişti. İlk beş yüzyıl boyunca
Buda’nın hiçbir sureti mevcut değildi, sadece soyut simgeler ve figü­
rün olmadığı biyografik sahneler vardı.44 Böylesi yasaklar, Japonya,
Kore ve Ç in’in kuzey kısımlarında özellikle önemli olan Mahâyâna
(Büyük Araç) tarikatına kıyasla Güney’in Hinayâıa (Küçük Araç) tari-
kaünın daha tipik bir özelliği olarak görünmektedir. Ama Budizm’in
tamamı ilk başlarda, önceki bölümlerde tartışılan klasik ikilemle karşı­
laşmıştı: manevi olanı maddi biçimlerde temsil etme sorunu. Yüce
“tanrısal varlıklar”ın tasvirine yönelik benzer bir isteksizlik başlarda
diğer Hint dinlerinde de mevcuttu ve bu durum sorunun öğretisel husu­
siyetlerden ibaret olmadığını akla getirmektedir. Budizm’deki sorun
yaratılanı ya da yaratanı yeniden yaratma meselesi değil, tanrısal varlı­
ğın en yüce ifadelerini tasvir etmeye, varlığın yokluğunu temsil etme­
ye yönelik daha genel bir hoşnutsuzluğun bir parçasıydı.
Budizm ve Jainizm ’deki eğilim değişmeye başladığında, en azından
Çoğunluk için entelektüel şüpheler durulduğunda, yeni heykelleri ya­
pan zanaatkârlar ve hamileri için başka bir sorun ortaya çıkıyordu: Çok
uzun zaman önce dünyadan ayrılmış ve hiçbir zaman dünyevi bir bi­
çimleri olmamış olan hürmet ve ibadet nesneleri nasıl temsil edilecek­
ti?45 Aynı sorunlar ilk Hıristiyanların bazılarını da ilgilendirmişti.
43. S. Huntingdon 1985: xxvi.
44. S. Huntingdon (1985) alternatif bir görüş ileri sürm ektedir, J. Huntingdon (1985) ise er­
ken dönem Budist sanatında ikonların olmadığı görüşüne karşı çıkm aktadır, am a onun fikri
Saygın olarak kabul görm em ektedir ve suretlerin kendisi söz konusu olduğunda ex silentio
(kaynakları suskun] iddialara dayanm aktadır.
45- Snellgrove 1978: 47 vd.

461
Çiçeklerin KülUirii

Konstantinus dönemi öncesi Kilise Babası Minucius Felix, “pagan” bir

uygulama olan “tanrı yapma” maskaralığına karşı “boş heykeller”in ol­
maması durumunu savunmuştu; “T an n ’nın hangi suretini yapayım” so­
rusu onun için saçma bir soruydu; “çünkü eğer doğru düşünülürse, in­
sanın kendisi T an n ’m n sureti değil midir?” Ayrıca, “ibadet ettiğimiz
T an n ’yı göstermeme ve görmeme"nin bir avantaj olduğu sonucuna
varmaktadır.'16
Böylesi temsiller yaratmaya yönelik Budistlerin başlardaki isteksiz­
liği, Skyaım ıni’nin aydınlığa erişmesi inancının bir sonucu olarak özel­
likle güçlüydü. Bu ruh durumu “hiçlik” (akincana) olarak tasvir edil­
mişti ve tüm dünyevi koşulların aşılmasını ima ediyordu. Dolayısıyla,
figüratif imgeler yerine, onun kendi insani varlığını aşmasıyla ilintili
sembollere rastlıyoruz: altında aydınlığa ulaştığı bodhi ağacı, adalet
çarkı, onun ayak izleri, boş bir taht. Ajanta mağarasında “eldeki lotus”
(padma pani), özellikle kırmızı lotusla sembolize edilen şefkat bodhi-
M i/va’sının bir yönüne işaret etmektedir.41 Buda’ya maddi bir biçim
vermek gerektiği zaman, aşkmlığın bir sembolü olan lotus çokça kulla­
nılmıştı. Bhâr-hut’ta bulunan ve M.S. II. yüzyıla ait olan bir madalya-
nun üzerinde lotus bulunmaktadır; burada, Buda’nın doğumunu temsil
eden doğurganlık tanrıçası Lakşmi elinde bir lotus tutmaktadır.48 Diğer
semboller gibi bu çiçek de yakarılan tanrısal nesneyi simgelemektedir;
tıpkı daha fazla şiddet içeren sunu biçimlerinin yerini alarak kendisi bir
sunu oluşturması gibi.
Mesele sadece Buda’nın aydınlanmasıyla ilgili değildi, maddi ikon­
lar yaratmak ya da bunların muhafaza edileceği yerler oluşturmak da
sorundu. Buda tarafından tesis edilen çileci (sanyassi) gelenek bu dün­
yanın lükslerini reddetmişti; keşişler de dilenciydiler ve daimi bir barı­
nakları olmaksızın bir yerden diğerine göçüyorlardı. Manastır hayatı
çok sonraları ortaya çıktı ve cemaatin merkezi, kutsal emanetlerin gö­
mülü olduğu höyük mezar (siupa) oldu. Bu gelişmenin meydana geldi­
ği Maurya döneminde (M.Ö. 325-185) sanat özünde figüratif değil
sembolikti.49 Temsili sanatı ilk başlarda keşişler ya da sangha'dan zi­
yade din görevlileri dışındaki halkla özdeşti; bunun nedeni de genellik­
le hem krallığın hem tüccarların, ev sahiplerinin ve ev kadınlarının
sponsorluğuydu.50Ama belli bir çelişki devam etmişti. Sanchi’deki stu-
46. M inucius Felix 1844-66: 490 (cap. 24), 504 (cap. 32).
47. Ajanta m ağaraları V. ve VI. yüzyıllara aittir, kadın figürlerin başlıklarında çiçeklere sık­
ça rastlanır (Berkson 1986).
48. Snellgrove 1978: 26-7.
49. Hyers 1989.
50. Dehejia 1989: 16.

462
 H indistan’ın Çelenkleri: K adifeçiçeği ve Yasemin

panın giriş kapısının üzerindeki, M.Ö. II. yüzyılda yapılmış ve yakla-

s,k M.Ö. 5 0 ’de genişletilmiş olan ayrıntılı oymalar, B uda’nm babası-
nln evinde bıraktığı şeyleri, tavuskuşlarını, filleri, atlan, boğalan, as­
lanları ve çiçek vazolannı konu edinir.5' Onun kendi yaşamında reddet­
tiği şeyler sanatta somutlaştırılıyordu. Ama temsilin konuları insanlar
ya da tannsal varlıklar değil, maddi nesnelerdir. Tannsal varlıkların
temsilleri daha az önemli olanlardan başlamış, daha sonraları ise giriş
kapıları, seyahatlerinde korunmak için özellikle tüccarların ibadet etti­
ği keyif düşkünü yafctf’lerle süslenir olmuştu. Bu varlıklann çiçeklerle
gayet yakın bir ilişkisi vardır; gerdanlık çelenkler ve dokunuşlarıyla çi­
çek açtırdıkları toka çiçekli ağaçlar takıyorlardı.51 Sanchi’nin stupa tı­
rabzanında olduğu gibi, çoğunlukla soyut biçimde olsa da lotus da gö­
rünmektedir. B uda’nm heykellerinin yapılmaya başlamasıyla bu du­
rum değişmiştir. Heykeller en sonunda, keşişlere daimi aharlar sağla­
yan manastırların mimari ve manevi ortamının bir parçası haline geldi­
ler. M.S. I. yüzyılda Kuzey Hindistan’da Kushan hükümdarlarının ge­
lişiyle, Buda figürleri, erdem kazanmak isteyen krallığın hamiliği altın­
da üretildi” Nihayet her vihara böylesi figürlerle dolmaya başladı.

Ç içeklere Y önelik M üp h em lik

Takip eden yüzyıllar boyunca tasvir karşıtı [aniconic] eğilim büyük

ölçüde ortadan kayboldu ve çileci gelenek de birçok açıdan hafifletildi.
Çiçekler sarayın lüks yaşamının simgeleri olarak görülebilirlerdi; ama
ibadette tam tersi anlamlar taşıyabiliyorlardı.54 Reform hareketlerinde
ise, tanrıya yakarışta ulaşılmaya çalışılan sadeliğin temsilcisi olabili­
yorlardı. Zira sadeliğe ulaşmak ibadetin karmaşıklıklarının budanması­
nı, herkesin tanrıya yakarmasını mümkün kılmayı ve herkesin tanrı hu­
zurunda eşit olduğu dinsel alanda hiyerarşiyi reddetmeyi gerektiriyor­
du. Devrimci hareketler, hem tasan hem uygulamada bu yontmayı
mümkün kılmıştır. Protestanlığın pek çok biçiminde kiliseler ritüel nes­
neleri ve nesne ritüellerinden temizlenmişti. Ahara dekorasyon için bi­
le çiçek konmuyordu artık, sadece dua ediliyordu. George Herbert’in

5 l.H y e rs 1989: 5.
^2. Hyers 1989: 4; D ehejia 1989: 17, Resim 6 (ve özellikle arka tarafı). B ir kadının çiçek
®Çan bir bakula ağacına dökm ek üzere elinde bir şarap kâsesi tuttuğu M athura için bkz. s. 19,
kesim 7.
53-D ehejia 1989: 23-4.
54. Bu noktayı vurguladığı için Andre Beteille’ye ve bana yardım cı olan diğer insanlara mü­
teşekkirim .

463
Çiçeklerin Kültürü

“Gazap” şiirinde dile getirdiği gibi, “Bana sadelik ver, ancak onunla
yaşayabilirim” (9. dize); çünkü karmaşıklık “hilekârlık” ve “dolambaç­
lı yollar”ı temsil eder. Hindistan’daki bhakti hareketlerinde ibadetin sa­
deliği tanrısal varlığa bir çiçek sunulmasını içerir, çünkü bu sunuyu
herkes yerine getirebilir. Sadece zenginlerin ya da topluluğun gücünün
yetebileceği ayrıntılı kurbanlara gerek yoktur; bir çiçekle bütün yalva­
ranlar eşit olur. Benzer bir gelişme, paralel Budist kültü Chan ya da
Zen’de meydana geldi. Çiçekler hakkında düşünme, anlayışa ulaşma­
nın bir yolu olarak görülüyordu. Chan geleneği, takipçilerinin önünde
elinde altın bir çiçek tutan B uda’yla başlar. Müritlerinden biri olan
Kashapa hafifçe gülmüş ve Buda onun anlamış olduğunu belirtmiştir.
Yine de çiçekler lüks eleştirisinden tamamen m uaf değildi; en azın­
dan zımni bir düzeyde, bir m iktar müphemlik var olmaya devam etmiş­
ti. Dhammapcda, diğer güzel nesneler gibi çiçeklerin de baştan çıkar­
ma ve saptırma potansiyelleri olduğunu açıkça belirtmektedir. Hindu
aşk tanrısı Kâma’dan alınan bir anlayışla, ayartıcı Mâra, çiçek uçlu bir
ok fırlatır. Daha açık bir biçimde, “Tıpkı bir selin uyuyan bir köyü alıp
götürmesi gibi, ölüm de çiçek toplayan ve dolayısıyla da zihni başka
yöne kaydırılmış olan insanı alıp götürür” denir.55 Çiçek biçmek ya da
çelenk takmanın Budist keşişlere yasaklanmasının nedeni de bu mu­
dur? Yoksa devaların [kötü ruhlar] eskiden çiçeklerde ikamet ettikleri
yollu Hint anlayışını kabul ettikleri için mi bu böyledir? Keşişlerin bir
çiçeği koklamasına bile izin yoktur; çünkü bu, özgür bir şekilde veril­
memiş olanı almayı, çiçek deva’sım almayı içermektedir. Gerçekten de
bir Budist ya da Hindu çiçek verdiği zaman, onları koklamaktan kaçın-
malıdn; çünkü bu, çiçeklerin özünün bir kısmının kaybolmasına yol aç­
maktadır. Ama Buda’mn yaşamının göstermiş olduğu gibi, lüksün red­
dedilmesi de önemli bir öğedir; çünkü onun çileci bir tarzda kaçındığı
nesneler arasında “çelenkler, parfümler, kozmetikler ve süs eşyaları”
bulunmaktaydı.56 Bu dünya nesnelerinden tüm çileciler uzak durmalıy­
dı. Ve bu sadece çilecilerle sınırlı değildi; çünkü bir keşişin kaçındığı
nesnelerden (örneğin çelenkler, hoş kokular ve merhemler) gönüllü bir
şekilde şuradan bir insan da uzak durabilirdi. Bu çileci eğilim çiçekle­
rin Buda için uygun bir sunu olamayacağı demek değildir; zira sıradan
insanlar çiçek sunmaya ya da bo ağacı yetiştirmeye teşvik edilmekte­
dir. Keşişleri belli bir mertebeye ulaştığında, Tay köylüleri onun yanı­
na çiçeklerle giderler. Birisi öldüğünde ellerine çiçek yerleştirilir.57 Do-
55. Kısım 47.
56. Digha N ikfya, çev. M. W alshe, Londra. 1987, s. 69.
57. Tam biah 1970: 9 0 ,9 4 . 110, 124.

464
 H indistan'm Çelenkleri: Kadifeçiçeği ve Yasemin

[ayısıyla, sivil hayatta lüksü temsil edebiliyor ve bu nedenle çilecilere

tarafından reddedilebiliyor olsalar da, kısmen sadeliklerinde, kısmen
de tanrısal ve yarı-tannsal varlıklara sunulabilmelerinden dolayı dinsel
alanda uygun bir sunu olarak görülmektedirler.

İslam, Bahçeler ve Çiçekler

İslam ’ın Hindistan’daki, özellikle de Kuzey Hindistan’daki etkisi

çiçek kültürüne iki önemli biçimde tesir etmişti: Saray düzeyinde ve
din düzeyinde. Babürlü hükümdarlarının Safevi İran’ıyla güçlü bağları
olduğu için, çiçeklerin önemli bir yeri olan dindışı minyatür resim ge­
leneğini beraberlerinde getirmişlerdi. Genel olarak suretlere sıcak bak­
mayan İslam ’da bu gelenek istisnai bir konumdaydı. Ama dünyevi ve
semavi cennetlerin birbirine model oluşturduğu büyük bahçeler inşa et­
mek İslam ’m bir özelliğiydi. Tac M ahal’in bahçesi gibi bahçeler, hü­
kümdarlar ve yandaşları tarafından Kuzey Hindistan’ın dört bir yanın­
da inşa edildi. Bu sivil çiçek kültürü, Delhi’de her yıl yapılan çiçek fes­
tivalinde bugün de devam etmektedir.
Bununla birlikte, mitlerde boy göstermelerine rağmen, çiçeklerin
normalde ibadette hiç yeri yoktu; çünkü Allah’a sadece kelamla, yani
dua. kıraat ve vaazla yakarılıyordu. Hindistan’daki yerel koşullara ba­
zı uyarlamalar gerçekleşti. Genellikle ünlü sufı gizemcileri olan p ir’le-
rin türbelerine, özellikle ölümlerini anma törenlerinde (uws) tütsüyle
birlikle çiçekler de sunuluyordu. Pirler hakkındaki mucize edebiyatın­
da (imalfuzat), mezarlarının üzerindeki çiçek kokularına göndermeler
vardır;58 bazı durumlarda onların kalıntıları, geride çiçekler bırakarak
kaybolmaktadır. Mevlüt Kandili gibi. Müslüman takvimiyle ilişkili ve
ayrıca düğünler gibi insan ömrüyle ilgili kutlamalara, tatlıların yanı sı­
ra gül ve yasemin taç yapraklan da girmişti.
Hindu pratiğine yapılan bu uyarlamalar Müslüman reformcuların
zıt istikametteki yorumlarına maruz kaldı; bu yorumları yapanlann ba­
şında, İslam ’ı “yenilikler”den arındırmayı hedefleyen, XVII. yüzyılın
Nakşibendi sufileri (Bunlar yanlış biçimde Vahabilerle karıştmlmakta-
dır) geliyordu. Bu sufı tarikatının Hindistan kolunun manevi önderi.
Çok büyük bir servete sahip olmasına karşın fakir bir derviş hayatı sür­
müş olan Taşkentli Hevace A hrar’dır;5*1 servetinin tamamı dinsel bir

58. Bu anlayış, H ıristiyan azizlere atfedilen “kutsallık kokusu”yla benzer görünm ektedir.
S9-R izvi 1983: i, 177-8.

465
Çiçeklerin Kültürü

vakfa adanmıştır. Öğretisi, “gerçek sevgi yürekten geldiğinde ve Tan-

n ’nın ve O ’nun niteliklerinden başka her şeyin imgesel varlığını orta­
dan kaldırdığında, gelip geçici olanın yok olduğunu” iddia ediyordu.
Kusursuz vahdet ya da mükemmeliyet demek olan renksizliğe ulaşmak
müritlerin göreviydi. Sufi liderleri, Hint Müslümanlannı pirlerin me­
zarlarında hayvan kurban etmelerinden (gerçek ya da kurgusal) ve hat­
ta mezarlarına yakın ilgi göstermelerinden dolayı kınıyorlardı; ne var
ki bu mezarlar, onlara Hintliler gibi aynı şekilde secde eden köylü
Müslümanlar için merkezi bir önem arz etmeye devam etmişlerdi.“
Hindistan’daki saflıktan yana diğer tarikatlar gibi (ki bunların başında
Barelviler gelir) bu Sufiler de hem Müslümanların çiçek kullanmasını
hem Krişna’ya dualar edilmesini kınıyorlardı. Onların Püriten eleştiri­
leri Batılı reformcularmkine benziyordu. Yine de gerek Kuzey gerek
Güney Hindistan’da pirlerin türbelerine taçyapraklan ve şeker sunul­
maya devam etmektedir ve bu uygulama. Efendi’nin lütfü anlamına ge­
len Hindu prasad uygulamasına çok benzemektedir; prasad, sunulan
ve sunulma edimiyle kutsandıktan sonra kısmen geri alman bir arma­
ğandır.61 Ama İslam pir mezarlarını tanıyordu, çünkü ölüler her yerde
şu ya da bu biçimde anılıyordu; öte yandan, sunu yapılabilecek hiçbir
suret yoktu. İslam başkalarının “putlar”ma şiddetle karşıydı. Dolayısıy­
la, Müslümanlar kuzeyi fethettiklerinde, Hindu heykelciliği, tıpkı Püri-
tenlerin Avrupa’daki heykelciliğe yaptığı gibi, etkin bir şekilde tahrip
edilmişti. Onlar ikona değil, kelama güveniyorlardı; “büyü”Ieri bile ad­
ların kullanımına odaklanmıştı: Başta A llah’ın doksan dokuz adı, yıl­
dız falı, sayısal kareler ve formüller; bunların hepsi yazıyla geliştirilmiş
ve yazıda somutlaştırılmıştı. Hint dinlerinde, özellikle de çileci uygula­
malarda ve bazı bhakti hareketlerinde, ikonlara yönelik bir müphemlik
olduğundan; ama toptan bir reddetme olmadığından daha önce bahset­
miştik. Erken dönem Yahudilik ve Hıristiyanlık’ta olduğu gibi İs­
lam ’da da, görünüşe bakılırsa, bu itirazlar sadece diğer dinlere karşı çı­
kıştan değil; aynı zamanda, bir anlama ve hitap etme biçimi olarak (su­
ret Tanrı’ya yakarmak için yanlış bir yoldu) kelama, özellikle de yazı­
lı kelama bağlılıktan ve israf ile lükse karşı Püriten bir tercihten kay­
naklanmaktadır.
Ama Babürlü bahçelerinin sivil geleneğinde bolca lüks (ve biraz da
60. Rizvi 1978: ii. 2 6 0 ,4 3 2 . K aşm ir'de m ezarlarda süsenler yetiştirilm ekledir; diğer M üslü­
m an bölgelerde m ezarlarda yabani çiçekler büyüm esi uğurlu sayılır am a çiçek ekilm esi uy­
gun görülmez.
61. Eck 1983: 12. Susan ve Chris B ayly’e m inneuanm ve o n lard a Yeni D elhi'deki Jaw ahar­
lal Nehru Ü niversitesi Tarih B ölüm ü’nden Dr. M uzaffar A lam 'a m innettardırlar. Sufı itiraz­
larına referanslar için bkz. Rizvi 1978.

466
 H indistan'm Çelenkleri: K adifeçiçeği ve Yasemin

formel kısıtlama) mevcuttu. İslam öncesi Hindistan’da teşhir bahçeleri

je vardı ve büyük çiçek tüketicileri olarak özellikle saraylara odaklan­
mışlardı. Görünüşe bakılırsa bunların birçoğunun ihtiyaçları sadece
k rallık bahçelerinden değil, aynı zamanda pazardan ya da sırf bu amaç
için kendisine toprak tahsis edilmiş olan hizmet kastının (mali) tarlala­
rından tedarik ediliyordu.62 Aynı durum Hindu tapınakları için de geçer-
liydi. Normalde onlara bitişik bahçeler yoktur; ama civarlarında bazı çi­
çekler yetiştirilebilmektedir.63 Bu anlaşılabilir bir durumdur; çünkü, kıs­
men, Hinduizm manastır!ardan ziyade büyük ölçüde bir tapmaklar dini­
dir (dolayısıyla daimi emekçileri yoktur), kısmen de, kast bölünmesi
genellikle rahiplerin Brahmanlann ekim işiyle uğraşmasını değil, yapı­
lan işleri kontrol etmesini gerektiriyordu. Avrupa’daki keşişlerin aksi­
ne, bahçıvanın işini devralmak onlara hiçbir erdem kazandırmıyordu.
Kentlerde tüccarların, içinde lotuslar ve nilüferler yetişen su bahçe­
leri vardı. Hane içinde kullanılan bazı bitkiler hanelerin dışında yetişti­
riliyordu. Tulsi bitkisine (bir tür fesleğen) pek çok evin avlusunda rast­
lanır ve başta Krişna için olmak üzere gündelik ibadette yeri vardır
(Aslında bazıları bizzat bitkinin kendisine ibadet edildiğini iddia eder).
Ama krallığa ve onun zengin yandaşlarına ait olan bahçeler dışında, çi­
çekler, bugün de olduğu gibi, çoğunlukla tarlalarda yetiştiriliyor ve ora­
lardan da tapmaklara ve müşteri evlerine ulaştırılıyor ya da pazarda ve
yol kenarı tezgâhlarında satılıyordu.64 Geçmişte bahçeciliğin, Çin ya da
Japonya’da yaşandığı gibi burjuvaziye yayılmasının çok düşük bir dü­
zeyde olduğu görülmektedir. O ülkelerde, hiç çiçek içermiyor olabilse-
ler de, manastırların da bahçeleri vardı. Elite ait formel Çin bahçeleri
Çoğunlukla kayalar, su, minyatür bitkiler ve heykellerden oluşuyordu;
aynı durum, kaya ve kumun hâkim olduğu ve çok az bitkisel öğeye sa­
hip Zen manastırlarının bahçeleri için de geçerliydi. Ama gerek Hindu­
izm gerek İslam manastır dini değildi ve dolayısıyla da, Budizm ’in (Sri
Lanka hariç) fiilen ortadan kaybolmasıyla birlikte, din adamlarının
ekim işleriyle uğraşması büyük ölçüde ortadan kalkmıştı.65 Şehir sakin­
leri çiçeklerini pazardan satın alıyorlardı ve sadece hükümdarlar özel
Çiçek bahçeleri geliştirmişti.

62. H indistan’ın bazı bölgelerinde bir phulm ali alt kastı çiçek yetiştirm eyle uğraşıyordu; ma-
labar’laı aynı zam anda bahçıvandı.
63. Gençlerle birlikte G ujarat. N andol’daki N ehir T apınağı’na gitm iştik; tapınağa sunmak
'Çin yolun kenarındaki çitli alanlardan çiçek toplam ışlardı; am a o alanda hiç çiçek bahçesi
yoktu.
64. G ünüm üzde. M adaipur'da inşa edilen Hari Krişna tapınağı, kendi kullanım ı için çiçek ye­
t tir ile n bir bahçeye sahiptir: am a sözü edilen, birçok Batılı öğe taşıyan yeni bir külttür.
65. Crowe vd. 1972: 12 .

467
Çiçeklerin KiiUürii

Çağdaş Çiçekler

Günümüzde Hindistan’daki çiçek kültürünün hâkim öğesi, siyaset­

çilerden heykellere, evli çiftlerden ölülere herkesin omuzlarını süsle­
yen çelenktir. Bu uygulama yenidir ve Gandhi geleneğinde olduğu pek
söylenemez. Eskiden çelenk genellikle tanrılar içindi; ama hepimizin
içinde tanrısallık vardır. Günümüzde bir siyasetçinin başarısı ona sunu­
lan çelenklerin sayısı ve tipiyle ölçülmektedir ve güller en değerli olan­
dır. Özellikle uzun bağımsızlık mücadelesi boyunca çelenk siyasetçile­
re gösterilen hürmete işaret ediyordu; ayrıca, çiçeklerden ya da diğer
popüler onay işaretlerinden yoksun formel İngiliz giysisiyle (kadınla­
rınki hariç) tezat oluşturuyordu. Öte yandan, Avrupa’daki kutsal var­
lıklar ve Katolik azizlere, M adras’daki San Thome Katedrali’nde oldu­
ğu gibi, çelenk takılıyordu ve bu onların yerelliğe dahil oluşunu göste­
riyordu. Günümüzde, saygıdeğer konuklara bir çiçek ya da kocaman
bir çelenkle hoşgeldin denebilmektedir. Dinsel, siyasal ya da benzer
türden kamusal toplantılarda, ziyaretçiye hoşgeldin deme arzularını
sergilemek için dinleyiciler çelenkler getirmektedir ve zaman zaman
banknotlardan yapılan bir çelenge de rastlanmaktadır. Bir çiçek yığını
oluşturulur ve kendi sunularını getirmeyenler buradan bir çelenk alabi­
lir ve onu yeniden değerlendirebilir. İnsanlar arasındaki en yaygın su­
nu meyvedir; ama aile üyeleri uzun yolculuklara çıkarken ya da döner­
ken çelenk verildiği de olur. Güney Hindistan’da örme yaseminler ve
pembemsi bir çiçek olan kanagambaram sokaklarda satılır ve maddi
durumu iyi olan evlerde, uzun saçlarına ya da topuzlarına taksınlar di­
ye kadın konuklara (ama dullara değil) betel ve ham hint hurmasıyla
birlikte sunulur.
Çelenkler kırmızı güllerden, Aziz Bruno zambaklarından, frangipa-
ni, paras, yasemin ve düğünler için özellikle kadifeçiçeklerinden örü­
lür; ama Güney’de daha açık sarı bir krizantem (javanihi phoo) tercih
edilir ve kadifeçiçeği (bazı köylerde kullanılmasına rağmen) pek çok
uğursuz durumla ve Müslümanlarla ilişkilendirilir. Dassera festivali
özellikle kadifeçiçeği çelengi sunmayla özdeşleştirilir. Bazı kişiler.
Râncyatıa'&dk\ silah ibadetini hatırlatır bir tarzda, geçimlerini sağla­
mak için kullandıkları bir aracı ya da gereci bu gün bir çelenkle süsler.
Çelenkler bir aracın ya da makinenin alınması gibi yeni bir etkinliğin
başlaması için de kullanılabilir ya da yeni bir evin kapısının üzerine ko­
nabilir. Toprağın yeni binalar için kazılması bir bhoorni puha gerekti­
rir: Bir çiçek çelengiyle birlikte tütsü ve hindistanceviziyle bir sunu
oluşturulur. Çelenkler her türlü modem yıldönümü ve küçük çocukla-

468
 H indistan'ın Çelenkleri: Kadifeçiçeği ve Yasemin

rııı doğum günleri için de kullanılmaktadırlar; ayrıca, özellikle ölüm

yıldönümlerinde ölü ebeveynlerin resimlerinin etrafına asılırlar; ama
yaşayanların resimleri için hiçbir zaman kullanılmaz. Ölüm başka bir
çiçek teşhirine daha yol açar; Yakılmadan önce cesedin üzerine çiçek­
ler atılır.
İnsan ömrü döngüsünde evlilik en önemli çiçek teşhir vesilesidir.
Çiçeklerin özel rolünü renkler belirler: Beyaz saflığı simgeler ve hem
gelin hem damat tarafından kullanılır; kırmızı çelenkler ve güçlü koku­
larıyla güller de, yıldönümleri ve âşıklar arasındaki ilişkide olduğu gi­
bi evlilikte de yeri vardır; başta Kuzey’in kadifeçiçekleri olmak üzere
san çiçekler düğünlerde ve diğer törensel kutlamalarda arka plan deko­
rasyonu olarak kullanılır. İngiltere, Leicester’deki Gujarati cemaati gi­
bi denizaşın topluluklar bile gerek sivil gerek dinsel amaçlar için çiçek­
leri bolca kullanırlar. Eski bir kilise binasından bir Hindu tapmağına
dönüştürülmüş olan Sree Sanatan M andir’de 1989’da yapılan bir dü­
ğünde, gelin ve damadın üstündeki gümüş sayvana kırmızı karanfiller
ve beyaz güllerden yapılma çelenkler asılmıştı. Bunlar yapaydı; ayrıca,
kadınların giydiği Jû/v’lerin üzerinde başka çiçek tasvirleri vardı ve çif­
tin oturduğu sandalyelerin arkasında bir lotus oyması vardı. Ama hem
kişilerin üzerinde hem ritüelde gerçek çiçekler de bolca mevcuttu. Ön­
de gelen katılımcılar da dahil olmak üzere birçok kadın saçını topuz
yapmış ve beyaz yaseminler ve ufak kırmızı taçyapraklarıyla süslemiş­
ti; güçlü kokusundan dolayı yasemin saçlar için kullanılan başlıca çi­
çektir; ama mevsimi değilse onun yerine başka çiçekler kullanılır.“ Bu
kırmızı ve beyaz düğünçiçekleri erkeklerin yakalarında da görülüyor­
du; çünkü gelinin tarafından olanlara kırmızı, damat tarafına beyaz ka­
ranfiller sunulmuştu. Daha önce değinildiği gibi, düğünlerde yakalara
karanfil takma şeklindeki bu Avrupa âdetinin uyarlanırken, evlilik ve­
silesiyle bir araya gelen iki tarafın değişik renkler taşıması şeklinde bir
ekleme yapılmıştı; bazı konuklar ise iki aileyle olan ilişkilerini göster­
mek için her iki çiçeği de takar. Kırmızı bir gömlek ve yaldızlı ayakka­
bılarla şatafatlı bir şekilde kuşanmış olan damadın kendisi ise pembe ve
beyaz karanfillerden yapılan bir çelenk takmıştı ve aynı çiçeklerden
oluşan bir buket tutuyordu. Törenin belli bir noktasında çifte benzer çe­
lenkler verildi ve gelin kendisininkini damadm, damat da kendisininki-

Yaseminin, bazıları diğerlerinden daha hoş kokulu birçok çeşidi vardır. Duyduğum a gö-
bu hoş koku hem yılanları (Madras) kendine çekm ekte hem insanları onlardan korum ak­
t ı r . Bir kadının ham ileliğinin üçüncü, beşinci, yedinci ve dokuzuncu ayında yapılan güney
n*üeli (Sim antham ) için, özellikte ayrıntılı bir saç süslem esi hazırlanır. G üney'deki çelenk-
k r bazen nane ya da ııılsi gibi kokulu otları da içerir.

469
Çiçeklerin Kültürü

ni gelinin omuzlarına yerleştirdi. Bu çelenkler tipik bir şekilde, gümüş

bir kâğıtla süslenen bir ipe dizilmiş çiçek başlarından yapılmıştı. Niha­
yet, törenin kendisinde, dışarıdan getirtilmiş olan Brahman rahibi, ge­
linin anne babasına ve çifte sunulan puja'lar için san ve beyaz krizan­
tem taçyapraklan kullanmıştı.
Çelenk değiş tokuşu M aharashtra’mn yeni-Budistleri için de önem­
li bir evlilik edimini oluşturmaktadır.67 Bu tören yakın zamanlann Hin­
du reformcuları tarafından, kuzeydoğu krallığının ardından gandhara
olarak da bilinen kadim “özgür” evlilik biçiminden uyarlanmıştı. Gelin
ve damat değiş tokuşu tamamladığında, konuklar onların üzerine taç­
yapraklan serperler. Eski dönemlerde, önceden planlanmış kastlann
üyeleri böylesi törenlerde çiçek kullanma konusunda isteksizdi; çünkü
daha yüksek kastlar bunu kendi törenlerinin taklidi ve dolayısıyla da
statü yükseltme çabası olarak görebilirdi. Ama günümüzde, servetin
artması ve kısıtlam alann azalmasıyla birlikte çiçekler bollaşmıştır.
Siyasetin ve artan “tüketimcilik”in taleplerine rağmen, çiçekler ve
çelenkler hâlâ ibadetin merkezi bir özelliğini oluşturmaktadır. Bizzat
sunu için kullanılan terim, puja, çiçeklerden ya da meyvelerden, genel­
likle de birincisinden oluşan bir armağan demektir. Ahmedabad’da kal­
dığımız bir evin arkasında çalışan terziler, hemen hemen her gün bah­
çeye gelip, genel olarak zanaatkarların hamisi olan yaratıcı tanrı Vish-
\vakarma mabetlerine sunmak için çiçek topluyorlardı.68 Çelenkler Va-
ishnava ibadetinde özellikle ön plandaydı. Benares Kutsal K enti’ndeki
Manikami Devi’nin yılda iki kez yapılan süsleme töreninde, “dikdört­
gen bir tahta çerçeve suyun üzerine konur ve kadifeçiçeği çelenkleri ve
ardıç çiçeği demetleriyle süslenir.”69 Ama diğer Hindu tarikatları tara­
fından da kullanılırlar. Büyük Shivarkri’nin bahar festivalinde, şehir­
deki her görünür linga’mn (penis şekilli altar) üzerine çiçekler yığılır.
İkinci en önemli festival, aym aya rastlayan Vishvanstha süsleme günü­
dür; bugün yine her linga sandal ağacı macunu, yapraklan, çiçekleri ve
kırmızı tozuyla süslenir.70
Çiçekler Hindu ritüellerinde başka ve daha karmaşık biçimlerde de
67. Bir Maharashtran köyünün neo-Budist M ahar kesimi üzerine yaptığı çalışm ada Ncera
B urra’mn (tarihsiz) belirttiğine göre, özünde Budist olan evlilik töreni, gelin ve damadın
A m bedkar ve Buda resim leri önünde basit bir çelenk takm a öğesi içerm ekledir. Tam am en le­
gal olm am akla birlikte, bu uygulam a oldukça yaygındır.
6 8 . Ay takvim inin her ayının ilk gününde özel bir puja gerçekleştirilir, şekerlem eler satın alı­
nır ve sonra da dinsel hediyeler olarak (prasad) dağıtılır.
69. Eck 1983: 247.
70. Eck Hindu puja’nm (pûjâ) izlerini. H indistan'daki "ilk” antropom orfik tanrılardan biri
olan yakslıa inancına dek takip eder, bu inançta kan sunularının ya da ha li'nin yerini, taşı ya
da ikonu alev kırmızısına boyam a pratiği almıştır.

470
 H indistan'ın Çelenkleri: Kadifeçiçeği ve Yasemin

rol oynarlar. Güney Hindistan’da Ram pura’daki tanrısal varlıklar tara­

fından (özellikle de boğa Basava), kuraklık ya da diğer felaket zaman­
larında takipçilerine haber gördermek için kullanılıyorlardı; çiçek dile­
ği ya da çiçek kehaneti olarak adlandırılabilecek bu süreç hu koduvudu
olarak bilinirdi. Geleceklerini önceden haber alan rahip, suretin her ya­
nına ıslak çiçekler koyarak tanrısal varlığı yıkardı. Puja işlemi yerine
getirildiği ve tanrıya yanar halde hoş kokular sunulduğu zaman, tanrı­
sal varlıktan bir çiçek vermesi istenir. Eğer sağ taraftaki bir çiçek dü­
şerse, yanıt olumludur; eğer soldaki bir çiçek düşerse olumsuzdur. Eğer
hiçbir şey olmazsa, tanrısal varlık yanıt vermek istememektedir ya da
mabedi terk etmiştir.71 Emin olmak için ertesi gün bazen “bayat” bir çi­
çeğin istendiği de olurdu.
Bazı çiçek çeşitleri sadece ibadet için kullanılırken, belli tanrılara
da spesifik çiçekler sunulur. Ganeş’e pembe kanare, Hanuman’a akra,
Krişna’ya akika ve tulsi, Şiva’ya ise mor ve beyaz dhatura sunulur. Bu
amaç için diğer çiçeklerden kaçmılabilir; Krişna tapınaklarında amber-
çiçeği bulunmaması gerekir; çünkü Şiva’nın üzerine basarken Kali’nin
çıkardığı bir dili vardır. Pembe süsenler, bazılarının dediğine göre bu
çiçeğin M üslümanlar ve Yahudilerce cenazelerde kullanılmasıyla ilgi­
li başka nedenlerden dolayı yasaktır; champac ise ibadette asla kulla­
nılmaz. G ujarat’taki durum aynen böyledir. Tıpkı Avrupa’da olduğu
gibi, dinsel kullanım, yerel ve hiyerarşik farklılıkların daha çok rastlan­
dığı sivil kullanıma kıyasla daha yaygm ve istikrarlı olma eğiliminde­
dir. Tamil N adu’da Brahmanlar koyu kırmızı gülleri (Bangalore civa­
rında yetiştirilirler) uğurla ilgili nedenlerden dolayı kullanmazlar; ama
öte yandan cenazelerde ve diğer kastlar tarafından kullanılırlar.

A h m e d a b a d ’daki Çiçek Pazarı

Günümüzde tapmaklara sunulan çiçekler çeşitli kaynaklardan teda­

rik edilmektedir; bir kısmı, İngiltere’nin Leicester kentindeki arkadaş­
larımızın durumunda olduğu gibi, müminlerin tarlalarından ve bahçe­
lerinden sağlanmaktadır. Ama çelenkler genellikle çelenk yapıcılardan
satın alınır; onlar da kullandıkları malzemeleri, düğünler gibi büyük et­
kinlikler için de çiçek sağlayan yerel pazardan alırlar.
Ahmedabad’ın merkezindeki günlük çiçek pazarını ziyaret etmek,
biçilmiş çiçek kavramına alışmış olan bir Avrupalı için olağandışı bir

r i . Srinivas 1976: 324-8. B enzer ritüellcr doğuda Uttar P radeş'te de vardır.

471
Çiçeklerin Kültürü

tecrübedir. Pazar sabahın erken saatlerinde açılır ve öğleye doğru saat

ona kadar devam eder; ama bazı satıcılar birkaç saat daha orada kalır
ve fiyatları ucuzlatarak çiçek satarlar. Sırf o alanda uzmanlaşmış birkaç
tezgâh dışında, biçilmiş çiçek hiç görmedim; sadece yığmlarca kadife-
çiçeği, yasemin, kırmızı gül ve Aziz Bruno zambağı başı vardı. Civar­
daki kırsal bölgelerden yetiştiriciler tarafından büyük sepetlerle getiri­
lip müşterilerin incelemesi için bez parçalan üzerine boşaltılmaktadır­
lar. Bunlar Öncelikle, çelenk yapıcılara mal sağlayan komisyoncu ya da
aracılardır. Komisyoncular üstü açık dükkânlardaki masalarına oturup
masanın üzerindeki hesap defterinde, yetiştiricilere önerebilecekleri ve
alıcılardan kabul edebilecekleri fiyatları hesaplarlar (Renkli resim
X1.2). Her dükkânın etrafı, bir komisyoncuyla düzenli olarak çalışan
birtakım yetiştiriciyle çevrilir. Eğer iyi bir fiyat alamadıklarını düşü­
nürlerse, başka komisyoncuyla çalışırlar. Ama dükkânlardan, imalatha­
nelerden ve tapmaklardan düzenli müşteri bulabilmek ve ürünlerinin
gündelik masraflarını ödeyebilmek için bir komisyoncunun yardımına
bağımlıdırlar; aracının müşterilerine kredi açmak zorunda kalması bile
bu durumu değiştirmez. Çiçekler çok çabuk solarlar ve bu yüzden de
satıcı bulmak ve satışın ayrıntılarına girmek için zaman kaybetmeyi
kimse göze alamaz. Çiçekleri kantarda tartmak, sabit müşteriler için
çantalar hazırlamak ve yeni müşteri çekmeye çalışmak komisyoncunun
yardımcısının işidir. Bu çeşitli işler için komisyoncu yüzde 10 komis­
yon alırken, yetiştirici de getirdikleri için 300 rupi (belki biraz daha
fazla) alır.72
Her toptancı dükkânının önündeki kaldırımda bir grup kadın oturu­
yordu; bunların bir kısmı eski çiçeklerden çelenkler yaparken, bir kıs­
mı da tek tek müşterilere perakende çiçek satıyordu. Çelenk yapım işi
çoğunlukla, şehrin dört bir yanına yayılmış olan küçük dükkânlar ve
tezgâhlarda yapılmaktadır (Renkli resim X1.3). Aynı işi yapıyor olsalar
da bu tezgâhtarların hepsi mali kastından olmak zorunda değildir. Her
gün ihtiyacı olan m allan hesap edip bunları açık pazardan satın alır,
sonra da oturup çelenk yaparlar. Bazı müşteriler, muhtemelen düğünde
kayın akrabalarına vermek üzere, sipariş vermek için birkaç gün önce­
den gelirken, bazıları ise çelenklerine sabah erkenden ihtiyaç duyarlar;
bu, onlann bir gece önceden hazır olması ve nemli muhafaza edilmesi
gerektiği anlamına gelir. Daha büyük siparişler pazarda verilebilir; ama
sivil ya da dinsel amaçlarla çelenk satın almak için gidilen kişiler ço­

72. Bu para yaklaşık 20 sterline karşılık gelir. Çiçek pazarını Ocak 1987 ve daha sonra da
Mart 1992'de ziyaret ettim; bu tarihte pazarın büyük bir kısm ı kentin hemen dışındaki büyük
bir binaya aktarılm ıştı (oradaki ve A vrupa'daki pek çok kentte olduğu gibi).

472
 H indistan'ın Çelenkleri: Kadifeçiçeği ve Yasemin

ğunlukla sokak sancılandır. Maddi durumu daha iyi olan bazı haneler
çiçek “başlan”nı ya kendi çelenklerini yapmak ya da günümüzde oldu­
ğu gibi, bir su kâsesinde çiçekler yüzdürerek evi süslemek için satın
alırlar. Aynca, çoğunlukla orta sınıftan olmak üzere bazı genç kızlar,
saçlarına koymak için günlük çiçekler satın alırlar; bu uygulama,
Çin’de olduğu gibi, çiçek örtüsünün Kuzey’e kıyasla daha verimli ol­
duğu Güney Hindistan’da daha yaygındır.73 Saça takılan çiçekler, özel­
likle düğünler gibi hayırlı vesilelerin karakteristik bir özelliğidir; dü­
ğünlerde damat bile çiçek takabilir.
Pazarın küçük bir bölümü, Bombay’dan ve Madya Pradesh’den
trenle getirilmiş ve sepetler içinde üst üste dizilmiş çiçeklere ayrılmış­
tı. Masa üstü kullanımı için uzun saplı biçilmiş çiçeklerin bazıları
Bombay’dan geliyordu; bu çiçekler Avrupa tarzı çiçekçilerde ya da
uluslararası otellerdeki tezgâhlarda satılmaktadır; günümüzde buralar
başta Japonya ve Ç in’de olmak üzere tüm D oğu’nun başlıca çiçek sa­
tış noktalarını oluşturmaktadır. Aynı çiçekçiler Hıristiyan cenazelerine,
özellikle de Katoliklerinkine, yine Avrupa modellerini izleyerek çiçek
sağlamaktadır. İthal çiçek alım satımıyla uğraşan satıcılardan biri, ko­
misyonculuk ve yüklenicilik rollerini birleştirmişti. Bir tasarımcının
gözetimi altında, ofisler, evlilikler, ziyafetler ve hatta özel tapmak fes­
tivalleri için gereken çiçekleri sağlamaktaydı.7'1
Çiçek pazarına, çiftliklerindeki bir tarlayı kadifeçiçeği gibi bir çiçe­
ğe ayıran yerel bahçeciler mal sağlamaktadır. Bir yetiştirici pazara her
sabah 40 kilometre uzaklıktaki çiftliğinden motosikletiyle gelip bir be­
ze sanlı olarak paras (saçları süslemek için yaseminin yerine kullanı­
lan beyaz bir çiçek) getiriyordu; elbette yemeklik ürünler de yetiştiri­
yordu. Kadifeçiçeklerine (zendu) devamlı talep vardı; ama özellikle Di-
vali’de. yani yeni yılda bu talep artıyordu. Böylesi özel talepler gerek
alıcılar gerek yetiştiriciler için sorunlar yaratmaktadır. Pazarın daha iyi
ve fiyatların daha yüksek olacağı beklentisiyle bazılan o özel vesile
için bir ürün yetiştirmeyi amaçlamaktadır; ama havanın ve pazann is­
tikrarsız davranışlan göz önüne alındığında bu riskli bir karardır. Ülke
dışına yapılan ihracat henüz az miktarda olmakla birlikte, büyük ölçek­
li ticari yetiştiricilik gelişmektedir. Örneğin, son on beş yıl, Ahmeda-

73. Evlenm eden önce Ranjana, saçlannı süslemek için Pune'deki çilli alanlardan çiçek lop-
lamıştj. Şimdi ise o nlan her sabah scyya
74. P une’deki bir çiçekçi, düğünler için yaptığı çiçek düzenlem elerinin fotoğraflarını içeren
bitaplar m uhafaza ediyordu; bu kitaplarda büyük duvar resimleri ve dekore edilm iş otomo­
biller de vardı. Böylesi gösterişler insanlann kafasında özellikle Bombay düğünleriyle öz-
'kşhsştirilm ektedir.r satıcılardan satın almaktadır. Bu. m ala ’dan (çelenk) farklı olarak ve-
m'd ir (Hindi).

473
Çiçeklerin Kültürü

bad yakınlarındaki Dholka’da, bir ziraat okulunda çalışan bir öğretim

görevlisinin girişimiyle, kırmızı gül ekiminde hızlı bir büyümeye sah­
ne olmuştur. 1990 yılında bu ekime ayrılan toprak 118 hektardı ve hek­
tar başına 60 ila 70 bin rupi gelir getiriyordu. Çiftçiler gülleri gece ya­
nsı toplamakta ve sabah erkenden Phul Bazaar’a (Çiçek Pazarı) ulaş­
tırmak için otobüse yetiştirmektedirler; geleceğe dönük hedeflerden bi­
ri, uzun bir geçmişe sahip Hint ürünleri olan gül parfümü ve gülsuyu
üreten bir aile endüstrisi [cottage industry] tesis etmektir.75 Ülke, Afri­
ka ve Batı Asya’ya ihraç edilen güçlü kokulan ve parfümleri destekle­
miştir.
Ahmedabad pazannm bir başka kolu da, çoğunluğu fabrika imala­
tı olan ama bir kısmı da el baskısı ürünlerden oluşan pamuklu bez sa­
tışına aynlm ıştır. Çiçeklerin önemli kullanım alanlanndan biri, kumaş
üzerine, boyama, nakış, basma teknikleriyle ya da makineyle yapılan
çiçek motifleridir. M obilyalarda ve çeşitli ev içi dekorasyonlannda da
çiçeklere rastlanmaktadır; bunlar, Batı A sya’dan Avrupa’ya ve Atlan­
tik ’e uzanan benzer bir köylü dekorasyonu geleneği içindedir. Ama
kumaş, özellikle Avrupa üzerindeki etkisi açısından, çoğunlukla bir
çiçek kalıbı içeren parlak renkli basmalarıyla büyük bir aracıydı. Hin­
distan da bu alanda Yakındoğu’dan etkilenmişti. Tekstil desenlerinde
yaygın bir biçimde kullanılan bazı çiçekler, başta lotus-palmet olmak
üzere, “uzun bir geçmişi olan İran halı motiflerinden ödünç alınmış
görünmektedir”.76XVII. yüzyıl boyunca Babürlü zanaatkârlar, çiğdem
ve süsen gibi tanıdık İran ve Kaşm ir çiçekleri kullanmışlardı. Lotus,
gül, kadifeçiçeği, Hindistan krizantemleri ve Hibicus rosa sinensis de
sanatta olduğu gibi tekstil ürünlerinde de boy gösteriyordu ve Güney
H indistan’daki r m /’ler kumaşın yüzeyine yayılmış yasemin tomur­
cuklan motifleriyle dokunmaktaydı. Daha önce değindiğimiz gibi, bu
desenlerin etkisi sadece A vrupa’ya değil; Afrika ve Pasifik’e de ulaşı­
yordu.

H in d is ta n’daki Çiçekler

Hindistan öncelikle, klasik dönemde Doğu Akdeniz’de de yaygın

bir kullanım alanına sahip olan çelenkler ülkesidir. Gerek büyük gerek
küçük kentlerde, sahibinin ve muhtemelen de onun ailesinin bazı üye­
lerinin çelenk yapmakta olduğu küçük çiçek satıcı tezgâhlarına rastla-
75. The Tim es o f India, 28 Mart 1990.
76. K rishna 1967: 2.
 H indistan'ın Çelenkleri: Kadifeçiçeği ve Yasemin

nır. Zira çiçekler öncelikle çelenk yapıldıkları sürece satın alınmakta­

dır: Yolculuğa çıkmakta olan dostların boynuna geçirilmek, doğum
günlerinde ve evlilik yıldönümlerinde hediye olarak verilmek ve ayrı­
ca tanrılara sunmak için. Günümüzde çiçekler bazen burjuva masa de­
korasyonu için kullanılmakta, su dolu kâselerde gül ve diğer çiçeklerin
taçyapraklan yüzmektedir. Koparılan ya da pazarda satılan çiçeklerin
hemen hemen tamamını sadece çiçeklerin baş kısımları oluşturmakta­
dır; bugün büyük merkezlerdeki bazı şehir dükkânlarında Avrupa tarzı
çiçek sunmak için biçilmiş çiçekler bulunmasına karşın, çiçekler sapla­
rıyla koparılmazlar. Bu durum Hindistan yarımadasıyla sınırlı da değil­
dir, Hint kültürüyle birlikte Güneydoğu ve Doğu A sya’ya yayılmıştır.
Gerçekten de, çelenk kültürü ta Pasifik ülkelerine değin uzanmaktadır
ve özellikle de, havaalanının çelenk satıcılarıyla çevrili olduğu ve
uçaklarının kendilerinin de lei' yi uçuş esnasında serin tutmak üzere
teçhizatlandırıldığı Hawaii’de gelişmektedir.77
İbadet nesneleri olarak çiçekler, eski zamanların kan kurbanının ye­
rini almışlardır ve daha eşitlikçi ibadet biçimleriyle özdeşleştiritünekte­
dirler. Ama aynı zamanda servetle ve dolayısıyla da üst toplumsal
gruplarla özdeşleştirilen teşhir nesneleriydiler. XIX. yüzyıl Pune’sinin
büyük eğitim reformcusu Mahatma Phule, bahçıvan kastı m ali'nin bir
üyesiydi ve ailesi saraya çiçek tedarik ediyordu. Çiçekçi olarak bu ye­
teneğiyle varlıklı bir insan olabilmiş, kendisi gibi yurttaşlara yardım
edebilmiş ve hatta bugün bile alt kastların üyeleri için güçlü bir model
oluşturabilmiştir. Çiçekler dokunulmazların törenlerinde büyük bir rol
oynamıyorlardı ve Güney Hindistan’da daha yaygın olmalarına rağ­
men, en azından G ujarat’ta, köy düzeyinde de aynı durum geçerliydi.
Çiçek kullanımının bu hiyerarşik yönü, çiçeklerin rolüne ilişkin müp­
hem bir durumun doğmasına yol açıyordu ve bu durum Budist keşişle­
rin tavırlarında ve Müslüman din adamlarının tartışmalarında görülebi­
lir. Bu müphemlik lüks kültürleriyle ilişkili bir mesele olduğu kadar, İs­
lam örneğinde tanrıya nasıl yakarılacağı, nesnelerin mi yoksa kelamla­
rın mı (ve amellerin mi) önemli olduğu sorunuyla da bağlantılıydı. Hint
dinlerindeki bir başka sorun da bir sunu yapıldığında çiçeğin yok olma­
sıyla alakalıydı; çünkü çiçek de bir canlı varlıktı. Hem günümüzde hem
geçmişte böylesi müphemliklerin genel doğası, Çin kültüründe çiçek-
11- D oğuya doğru yayılm anın, m isyonerlik çabalarının bir sonucu olm uş olabileceği iddia
sdilm iştir. zira Polinezya’daki daha eski karşılık yaprak bukleleridir, am a P olinezya'daki çi­
Çek kullanım ının yaygınlığı hesaba katıldığında, bu iddia biraz şüpheli görünm ektedir. Bkz.
f-ambert 1878: 457 vd. A yrıca B urrow s-daki (1963) Ifeluk şarkıları koleksiyonuna bakınız.
Öte yandan, R. L. Stevenson ve diğerlerinin çalışm alarında bazı zıt göstergeler bulunm akta­
dır.

475
Çiçeklerin Kültürü

lerin rolüne bakarken daha da netleşecek.78

Eski dönemlerde basma kumaşları ve indienne'leriyle Avrupa’nın
çiçek kültürünü çok etkilemiş olan Hindistan'ın yakın zamanların dün­
ya çapındaki biçilmiş çiçek ticaretinde pek az bir rol oynamış olması­
nın bir nedeni, tamamen bu ülkenin buket kültüründen ziyade çelenk
kültürüne ait olması ve uzun saplı çiçekler yerine yeni açmış çiçekleri
tercih etmesidir. Buket çiçekleri giderek daha fazla talep edilmektedir
ama Hindistan’ın ihracat ticaretine (ki bu alanda iyi teçhiz edilmiştir)
girişteki yavaşlığının bir nedeni de, bağımsızlık sonrası yönetici sınıfın
sosyalist Püritenliği de olabilir, benzer bir durum, özellikle Kültür
Devrimi esnasmda Çin’de de hâkimdi.

78. H in distan'da m odem plastik çiçeklerin az miktarda kullanıldığım gördüm; am a bu kulla­

nım artm aktadır. Plastik çiçeklerin kullanım ı bir sın ıf m eselesidir. E ğer maddi durum unuz ye­
teri kadar iyiyse ya d a iyi bir eğitim görm üşseniz, o zaman normal olarak taze çiçekler kulla­
nırdınız; bu çiçeklerin hızlı bir şekilde solm aları onların içsel değerinin bir özelliğidir. Yapay
çiçekler daha uzun öm ürlüdür, am a giysiler üzeri haricinde pek kıymetli addedilm ezler. Bu­
nunla birlikte, erken dönem lerden beri m evcut olmuşlardır.

476
 On İk in c i B ö lü m

ÇİN’DE
“DÖRT BEYEFENDİ ÇİÇEK”
 in kültüründe çiçeklerin önemini en iyi özetleyen şey, ülkenin ka­
Ç dim dönemlerde kullanılan adlarından biridir: Hua “çiçek” demek­
tir; modern zamanlarda kullanılan Zhonlıua terimi ise “Çiçek Merkezi”
anlamına gelir.1 Yabancıların uzun zamandır hemfikir olduğu ve XVII­
I. yüzyıldan beri orada çalışan birçok Batılı bitki kâşifinden birinin ta­
nımladığı gibi, Çin “bahçelerin anası”ydı.2 Bir başkası, Londra Bahçe­
cilik Kurumu’na 1842 yılında botanik koleksiyoncusu olarak atanan ve
takip eden üç yılı Ç in’de bitki arayarak geçiren Robert Fortune da
Çin’den, “ ‘çiçekli ülke’, kamelyaların, açelyaların ve güllerin ülkesi”
olarak bahsetmişti.3 Bu bolluğun nedeni, kısmen, jeolojik ve coğrafi
özelliklerin bir bileşimiydi; çünkü, kuzey yarımküre henüz buzla kaplı
olduğu devirde Çin, büyük bir kısmı yıkımdan kurtulmayı becermiş
olan, çeşitliliği zengin bir bitkisel yaşama sahipti. Am a yabani çeşitler­
den ayrı olarak ıslah edilmiş çeşitlerin bolluğu aynı zamanda, uzun bir
geçmişe sahip olan yoğun bahçecilikle de ilişkilidir. Ve bu bahçecilik,
gerek resim sanatını, yazılı kelamı, minyatür kültürünü ve uzmanlaş­
mış çeşitleri kullanan okuryazar sınıfı [literati], gerek Budistler, Dao-
istler ve imparatorluk sarayı tarafından ilerletilmişti.4 En azından Han
Hanedanı döneminden itibaren, muhtemelen Zhou döneminin başların­
da ve yakın geçmişteki durum böyleydi. Cheng T e-k’un’un belirttiği
gibi, “çeşitli bitki ve çiçek türlerinin ıslah edilmesi ve iyileştirilmesi
görevi hem bahçıvanlar ve çiçekçiler hem doğanın güzelliğinden haz
alma gibi sade bir hevesle hareket eden âlimler ve sanatçılar tarafından
k Cheng T e-k 'u n 1969: 251: belki daha iyi bir tercüme “çiçekli m erkez” olabilir.
Wilson 1929.
3-Fortune 1987: 13; D yer Ball 1900: 240.
9. Faure ve S iu ’yu izleyerek, "literati" terimini “ üst düzey m evki sahipleri” için kul-
Jatuyorunı: daha düşük vasıflı gruplar için ise “yerel elitler” deyim ini tercih ettim [Dolayısıy-
a’ Çevirideki "okuryazar sınıfı” deyim i de bu kapsam da anlaşılm alıdır (ç.n.)].

479
Çiçeklerin Kültürü

yerine getirilmektedir.”5 Uygun coğrafi ve toplumsal çevre göz önüne

alındığında, zanaatkar ve âlimin çalışması, dünyanın en ayrıntılı çiçek
kültürünü üretmek için iç içe geçmektedir.
Çiçekler hem tarlalarda hem evleri ve bahçeleri dekore etmek üze­
re saksılarda yetiştiriliyordu; ama Batı’nm yeşillik sınırlarından çok
farklı bir tarz söz konusuydu. Çinlilerin sessiz ve tecrit edilmiş bahçe
geleneği. Altı Hanedan döneminde (220-581, bkz. Tablo 12.1) Tao Qi-
an’ın (yak. 365-427) şiirlerinde net bir biçimde ifade edilmişti; gerçi
bir küçük toprak sahibi olan şairin kendisi bahçıvandan ziyade çiftçiy­
di. Bahçe, dünya işlerinden rücu edip inzivaya çekilme yeri olarak gö­
rülmekte, kendi içinde varoluşun ve yönetim yam en'inin, yani sarayın
taleplerinin bir eleştirisini oluşturmaktadır. Bahçe münzevinin ve âli­
min, kuşların ve çiçek açan ağaçların uğrak yeriydi. Gerçekten de,
“Şeftali Çiçeği Baharı” anlayışında ideal bahçe bir “ebedi cennet”tir.6
Aynı zamanda, evrenin bir tür mikrokozmosudur.
Yetiştirilen türlerin toplumsal hayattaki kullanımının, şiir ve resim
sanatında gördükleri ilginin uzun ve kesintisiz bir tarihi vardır. Üreti­
len türler geniş kapsamlıydı; bunların birçoğu daha sonra Batı’ya ihraç
edilirken, bir kısmı da Hindiçini’nden, Hindistan’dan, İran’dan ve da­
ha uzak diyarlardan ithal ediliyordu.7 Tıbbi açıdan kıymetli addedilen
san zambak ve ravent, Batı’ya ihraç edilen ilk çiçeklerdendi.8 Çok da­
ha sonralan, XVIII. yüzyılda, tacirler ve bitki avcılan, B atı’daki çiçek
kültürünü dönüştüren çok çeşitli bitkilerle geri geliyorlardı. Bunların
önde gelenlerinden biri krizantemdi; ama manolya, gardenya, orman-
gülü, hor çiçeği, morsalkım, aynca Çin gülleri ve karanfilleri de vardı;
bunların hepsi Avrupa iklimine uyarlandı ve melezleştirmenin sonucu
olarak çiçek dünyasına bir dizi yeni tür katıldı.

5. Cheng T e-k ’un 1969: 252.

6 . Bam hart 1983: 15. T ao Y uanm ing'in Peach Blossom S prm g’indeki ayn bir gelenek ^öy­
ledir: “B alı’nm Kraliçe A nne’sinin m uhteşem bahçesinde, şeftali ağaçları her iiç bin yılda bir
açar ve sonraki üç bin yıl boyunca olgunlaşırdı. Meyve olgunlaştığında, ölümsüzlerin
ziyafetinde bir yiyecek olurdu" (Laing 1988: 162: W illiam s 1941: 315-17). A ynca, halihazır­
daki pratiğin bu yazarla bağlan için bkz. Siu 1990.
7. T ang dönem i esnasında ithal edilen ‘‘güzel bitkiler" arasındaki yasem inleri, aslen Roma vc
İran'dan gelen Jasm im ım granclfiiorum'un yam sıra, J. sam bac ve H indistan’dan gelen Mit'-
helia cham paca oluşturuyordu. Sonuncusunun çiçekleri saça takılır, vücuda sürülür ve kutsal
m abetlere sunulurdu. (Bu ve diğer çiçekler hakkında bkz. Schafcr 1963). Safranın yanı sıra
şeftali ve hurm alar da İran’dan geliyordu.
8 . Li 1959: 109-10.

480
 Ç in'de “D ört Beyefendi Çiçek"

Tablo 12.1 Çin Hanedanları

ghang M.Ö. XVI. yüzyıl ortasından

XI. yüzyıl ortasına kadar
Zhou M.Ö. 1111-225
(İlkbahar ve sonbahar dönemi) M.Ö. 770-476)
(Savaşan devletler dönemi) M.Ö. 475-221)
Qin İmparatorluğu M.Ö. 221-206
Han M.Ö. 202- M.S. 220
Altı Hanedan 220-581
Sui 581-617
Tang 618-907
Beş Hanedan 907-960
Song (Kuzey) 960-1127
Song (Güney) 1127-1279
Yuan 1215-1368
Ming 1368-1644
Qing 1644-1911

Bu bölümde, hem tarihsel hem etnografık olarak Ç in’deki çiçek

kültürünün derinliğine bakmak istiyorum. Tarihsel derinliğin kanıtları­
nı bulmak için çiçek düzenlemeleri ve bahçelerin yanı sıra tasarımlar­
daki çiçek motiflerine, resim sanatına ve şiire de bakılabilir. Bu etkin­
lik alanları büyük ölçüde, kendi karmaşık çiçek sembolizmini geliştir­
miş olan okuryazar sınıfının imtiyazıydı. Ritüellerde ve gündelik ha­
yattaki kullanımlarını daha yakından incelemek için, yakın tarihli anla­
tılara bakmak zorunludur. Hindistan örneğinde olduğu gibi, ıslah edil­
miş çiçeklerin Çin kültürüyle uzun bir geçmişi olan ve yakın ilişkisini
göstermeye çalışmaktayım; bu olgu bir yandan sanatın yanı sıra bota­
nikteki entelektüel gelişmelerle, diğer yandan da lüks ürünlerin kulla­
nımı ve yetiştirilmesine ilişkin belli bir müphemlikle ilgilidir. Elit ke­
simin yazılı ve görsel geleneği, bu kocaman imparatorlukta çarpıcı bir
birlik çerçevesi ortaya çıkarmıştır; bununla birlikte, çiçek kültürü yerel
Ortamlarda farklılıklar arz etmiştir. Bunun önemli sebeplerinden biri,
gerek ıslah edilmiş gerek yabani bitkilerin dağılımını da etkileyen, Ku-
ZeY ve Güney arasındaki ekolojik farklılıktı.
Çiçeklerin Kültürü

T ab lo 12.2 Ç in ’de Ö nem li B a h ç e Ç içek lerin in K ökenleri (Li 1 9 5 9 ’dan

alınm ıştır)

krizantem şakayık orkide menekşe narçiçeği ponzımbağı yasandı rrrgiı kadefrçîçej,

jcftaliçiçeği ntlüfer erikçiçeği rnaolya dnıaçiçeği ch’iung çinşaksyığı kvnciyı defne

E k o lo ji ve T a r ım

Tasarım, resim sanatı, mimari ve edebiyattaki kanıtlar, kökü M.Ö.

birinci binyıla, aşağı yukarı A kdeniz’de benzer gelişmelere rastladığı­
mız aynı zaman dilimine değin uzanan ayrıntılı bir çiçek kültürünün
varlığını ortaya sermektedir. Zengin bir bahçe kültürünün devasa tarih­
sel derinliğine Tablo 12.2 işaret etmektedir; ama erken tarihler varsayı­
ma dayanıyor olmakla birlikte, birçok çiçek halihazırdaki haline yüz­
yıllar süren yoğun bir ıslah etme sürecinden sonra ulaşabilmiştir.
Çin’in süs bitkileri ve meyve ağaçları çeşitliliğine yaptığı önemli
katkının nedenlerinden biri, bölgede bitki kaynaklarının bolluğu olgu­
sudur. Dünyadaki türlerin toplam sayısı yaklaşık 225 bin olarak veril­
mektedir ve her cinsin ortalama sayısı 18’dir. Bu toplam içinde Ç in’in
florası yaklaşık 33 bin adedini içermektedir; bu miktar tropikal Ameri­
k a ’dan biraz, tropikal Afrika’dan ise çok çok fazladır; ama bu farklılık­
ların nedeni tam olarak anlaşılmış değildir. Kuzey ılıman iklim kuşa­
ğında Çin-Japon bölgesi açık ara en zengin olandır ve geri kalan tüm
bölgelerin toplamı kadar ağaç türüne sahiptir. Avrupa ve Kuzey Ame­
rika’nın göreli fakirliği, bu bölgelerin pleistosen zamanının buzul çağ-

482
 Ç in'de "D ört B eyefendi Çiçek"

larından etkilenme biçimiyle açıklanabilir. Bu mümkün olmakla birlik­

te. bu tür bolluğu, Ç in’in yetiştirilen bitki repertuarına katkısının potan­
siyel olarak çok daha büyük olması anlamına geliyordu. Kuzey ılıman
iklim kuşağından ginseng (Panax schinseng), Camellia'lar, dut (Morus
albcı) ve japonhurm ası (Diospyros kaki) gelmişti; güneydoğu büyük
olasılıkla başlıca pirinç (Oryza sativa), çay (Camellia sinensis) türleri­
nin ve Citrus cinsinden bütün meyvelerin anavatanıydı.
Ç in’de yetiştirilen çiçekler çoğunlukla şeftali, erik, manolya, ka­
melya ve şakayık gibi ağaç çiçekleridir, oysa Batı’da XVIII. yüzyıldan
önce gül dışında pek az çiçek bulunuyordu. Bu türlerin gelişinin Ba-
tı’da o denli ilgi uyandırmasının ve sonra da yabani çeşitler için yaygın
araştırmalara girişilmesinin nedeni buydu.9 Açelyalar ve ormangülleri-
nin Batı ve Güney A sya’nın yerlileri olmalarına rağmen, bunlan ülke­
lerine götürüp bahçe kullanımı için geliştirenler Avrupalı bitki avcıla-
nydı. Sayısız ağaç çeşidine karşın, Çin, krizantem dışında görece az ot­
sul çiçek üretmişti; krizantemin beyaz ve sarı çeşitleri arasındaki şans­
lı geçiş kromozomları iki katma çıkarmış ve bir dizi yeni tipin ortaya
çıkmasını sağlam ıştı.10
Bitki türlerinin dağılımı, en geniş anlamda jeobotanik etmenleri
yansıtmaktadır. Ama bizi en çok ilgilendiren çiçekler yabani türlere de­
ğil, cultigen ler sınıfına aittir. Bu ıslah edilmiş doğa, oldukça gelişmiş
bir tarım ürününü temsil etmektedir; zira bu tarım, Rönesans’a kadar
Avrupa’da bu alandaki ilerlemeleri uzak ara geride bırakmış olan tek­
nolojik ya da pratik bir statünün yanı sıra bilimsel ya da okuryazar bir
slatüye de erişmişti.
Pratik açıdan bakıldığında, Çin tanm ı ülkenin geniş ve çeşitli böl­
geleri; ama öncelikle de Dış Ç in’in kuzey ovalarının pastoralizmi ile İç
Çin’in tarımı arasında farklılıklar arz ediyordu. İklim ve toprak açısın­
dan yaklaşıldığında ise İç Ç in’in bir birlik oluşturduğu söylenemez; da­
ha ziyade kabaca Kuzey ve Güney şeklinde bölünebilir.“ Bu alanların
tarımları arasındaki farklılıklar kısmen ekolojiye bağlıydı; Kuzey kuru
bir tarım bölgesiyken, Güney’de sulu tarım ağırlıklıydı. Tropikal Gü-
ney’de, sulama için mevcut suyun bolluğu nedeniyle, yetişme mevsimi
daha uzundur ve çiçeklere de yiyecek bitkilerine uygulanan aynı yoğun
tarım teknikleri uygulanır. Güney çok daha zengin bir bölgedir. Ekilen
topraklardaki nüfus yoğunluğunun daha yüksek olmasma rağmen, tahıl
olarak yüzde 20 daha fazla mahsul üretmekteydi. Başlıca ürünler, Ku­
zey’in buğdayı, darısı ve kaoliangından (süpürgedarısı) farklı olarak pi-
9- Daha tam bir liste için bkz. Li 1959.
'O. Nakao 1986: II. 2 .
11- Cresscy 1955: 248.

483
Çiçeklerin Kültürü

rinç, çay ve ipektir. Güney’in gemi seferlerine elverişli nehirleri, ticari

etkinliği içeride ve dışarıda teşvik eden etkin bir ulaşım sistemi sağla­
m ıştır.12 Ayrıca Güney, imalat, ticaret ve tarımda önemli bir rol oyna­
yan “şirket soyları” geliştirdiği gibi, genellikle toprağı soydan soya ak­
taran kiracı çiftçilerin de çoğunluğuna sahiptir.13
Bu farklılıklar Song hanedanının (M.S. 960-1279) “Yeşil Dev-
rim ”inin sonucunda daha da arttı; bu dönemde Ç in’in ekonomik mer­
kezi Kuzey’in kuru ovalarından Güney’deki Yangzi bölgesine kaymış­
tı.'4Göçebe istilacılardan duyulan korkunun ve yönetimin, ikili-mahsu-
le olanak sağlayan ve hızlı olgunlaşan Champa pirinci çeşitlerini sağla­
yarak üretimi artırma çabalarının sonucunda, nüfus dengesinde Ku­
zey’in ağırlığı azaldı. Bu gelişmede bürokratik devlet önemli bir rol oy­
namıştı. Tohumlar yaygın bir şekilde dağıtılıyor, ürünlerin nasıl yetiş­
tirileceğine dair yazılı kılavuzlar veriliyor ve vergi teşvikleri sunulu­
yordu. Bu önlemlerin başarısı verimliliği artırdı ve emek için daha faz­
la talep yarattı. Sonuçta Güneyli köylüler bu yükü üstlendiler ve toprak
sahipleri ve soy şirketlerinin ıslah ettiği toprağı işlediler; ama artık Ku­
zey’in daha geniş çiftliklerinin aksine, kiracılar olarak daha küçük ara­
zi parçalarını işliyorlardı.
Artan verimlilik daha fazla uzmanlaşmaya olanak sağladı ve farklı
bölgeler ipek, şeker ya da diğer ticari ürünlerin üretimine yoğunlaştı.
Özellikle vergisini de ayni olarak ödeyen kumaş sektöründe “aile en­
düstrisi” yaygınlaştı. Bu üretim çoğunlukla kadınların elindeydi ve kla­
sik yöntem, Batı’daki proto-endüstri etkinliğin de başlıca özelliği olan
“parça başı üretim”di. Öte yandan, bu gelişmeler halihazırdaki ekono­
mik ilişkilerin köklü bir yok oluşu sonucunu doğurmadı; bunun nede­
ni, muhtemelen, sulu pirinç ekiminin yapıldığı tarlaların optimal alanı­
nın küçük olması ve hayvan gücünden yararlanan makinelerin kullanıl­
ması ya da diğer büyük ölçekli ekonomik biçimlerin uygulanma olana­
ğının pek az olmasıydı; Dış Çin dışında büyükbaş çiftlik hayvanları çok
azdı. Büyük çiftlik bazında emek istihdamının da, gerektirdiği kontro­
lün fazla olması nedeniyle, dezavantajları vardı. Köylüler genellikle,
sabit bir fiyata ve çoğunlukla yan-daim i kullanım hakkı temelinde kü­
çük arazileri kiralıyorlardı.15
12. Shepherd 1988, alıntı yaptığı yet: Buck 1937.
13. Toprak mülkiyeli haklan konusunda Kuzey ve G üney’deki farklılıklar üzerine bkz. Shep­
herd (1988). Daha önceki tartışm alar için ise bkz. Cressey (1955), W akem an (1975), Gam b­
le (1963), Porter (1970) ve Pastemak (1969). Ekoloji hakkında bkz. Elvin (1973) ve Perkins
(1969).
14. Elvin 1973: 113; Bray 1984: 598.
15. Bray 1984: 605; Blunden ve Elvin 1983.

484
 Ç in'de "D ört Beyefendi Çiçek"

Botanik Bilgisi

Başta ritüel amaçlı ve her mevsim bulunabilir çiçekler olmak üzere

çiçekleri yaygınlaştırmanın gerektirdiği bilgi, çok çeşitli meyve ve seb­
zenin ıslah edilmesine olanak sağlayan yoğun bahçeciliğin bu gelişi­
miyle yakından ilgiliydi. Böyle bir bilgi hem akademik hem pratikti ve
sadece tarım üzerine yazılan ders kitapları şeklinde değil; botanik hak-
kındaki daha soyut incelemeler şeklinde de ortaya çıkan çeşitli yazılı
biçimler alıyordu. Needham’m belirttiği gibi, Theophrastus ve diğer
klasik yazarların büyük katkılarının ortaya çıktığı zamanda, Çinlilerin
botanik bilgisi Yunanlılarınkine aşağı yukarı eşitti. Diğer bilgi biçim­
lerinde de olduğu gibi, Çin, Batı’da meydana gelen türden uzun dö­
nemli aksaklıklar ve hatta gerilemeleri yaşamamış ve zarar görmemiş­
ti; dolayısıyla, Avrupa yeniden keşfedilinceye ve daha önceki başarılar
üzerine hızla yenilerini inşa etmeye başlayıncaya kadar, birçok yüzyıl
boyunca dünyanın geri kalan kısmım gölgede bırakmıştı.
Bu konum monografık edebiyatta gayet net biçimde görülür, zira
“Bato botaniği Sevillalı Isidore, Cantimpreli Thomas ve Megenbergli
Konrad’m derinliklerinde zorlukla yoluna devam ederken. Çinli âlim­
ler, hem fayda sağlamak için hem süs amaçlı olarak yetiştirilen özel
bitki cinsleri üzerine ayrıntılı incelemeler ve zarif denemeler kaleme
alıyor, melezleştirmelerin sonuçlarını kaydedip sayısı yüzleri bulan çe­
şitleri isimlendiriyorlardı.”16 Örneğin, krizantem üzerine yazılmış en
eski Çince monografi XII. yüzyıl başlarına aittir ve yetiştirilen yirmi
beş türün listesini vermektedir; 1708 yılında yayımlanmış olan bir bo­
tanik sözlüğünde yaklaşık üç yüz betimleme mevcuttur.17 Tarım ve
bahçecilikle ilgili bilgiler içeren büyük ansiklopediler daha Song hane­
danı döneminde, X. yüzyıl civarında, âlimler tarafından hazırlanmak-
taydı. Bunları bahçecilik üzerine genel çalışmalar izlemişti; en erken
tarihli elkitabı, Ji Cheng tarafından yaklaşık 1631 yılında yayımlanan
The Craft o f Gardens’û [Bahçe Zanaatı].18Çinlilerin ahşap baskı illüs­
trasyonları mükemmel olmasalar da, kalite açısından Batı'dakilerden
daha üstündü ve bitkilerin doğru bir şekilde tanınmasına ve bilgi biri­
kimine yardımcı oluyorlardı.
Botanik bilimlerindeki bu başarılar, dünyanın pek çok bölgesinde
deri bir tarımın gelişmesine, yani antik dönem tarihçilerinin medeniyet
olarak bahsettikleri, farklılaşmış ve şehir merkezli bir kültürü, kentle-
■6 . Ncedham 1986: 11 - 12 .
I7- Gorer 1970: 72.
' 8 . Çeviren Alison Hardie.

485
Çiçeklerin Kültürü

rin kültürünü ayakta tutabilecek bir üretici sisteme eşlik eden bir başka
insan icadıyla bağlantıdır. Bu icat yazıydı; yazı insanoğluna, sözlü kül­
türe dayanan bir toplumdakine kıyasla çok daha geniş kapsamlı bir bit­
ki yaşamını tanıma, sınıflandırma, betimleme ve kaydetme imkânı sağ­
lıyordu. Sadece nicel bir mesele değildir bu; bir başvuru kolaylığı sağ­
layan ve düzeltmeler ve eklemeler, yayma ve eğitme yoluyla giderek
hızlanan bir bilgi birikiminin temelini oluşturan inceleme dizileri, söz­
lükler, ansiklopediler ve ders kitaplarının da gelişmesi meselesidir. Lis­
teler, tablolar ve sayısal tekniklerin gelişmesi, soyutlanabilen ve kıyas-
lanabilen malumat tiplerinin oluşturulmasına olanak sağlamaktadır.
Botanikte, doğal formları tasvir etmek için ilgili görsel çizim ve res­
metme tekniklerinin kullanımı (yazıya sahip toplumlar bu teknikleri et­
kin bir biçimde kullanırlar ama bu durum onlarla sınırlı değildir) topla­
ma, tanımlama ve benzerliklerin belirlenmesi süreçlerine yardımcı
olur; çünkü görsel bir korelasyon, bu tip materyalleri kaydetmekte da­
ha büyük bir kapasite sağlar. Bu anlamda, botanik çalışması ve çiçek­
lerin resmedilmesi yakından bağlantılıdır. Ç in’de kadın ressam Wen
Shu, materia medica Bencao’yu resimlemişti; daha sonra bu eser onun
iki öğrencisi, Zhou kızkardeşler tarafından XVII. yüzyıl sonlarında
kopyalanmıştı.19 Bütün sanatçılar işi ustalarından öğrenirken, bazı res­
samlar daha ileri gidiyor ve gözleme dayalı natüralist bir üslup benim­
siyorlardı; örneğin, Changzhou okulunun canlandırıcısı -olan Yun
Shouping’in (1633-90) albümünün başlığı, “Yaşamdan çizilen çiçekler
ve bitkileri’di. Ayrıca, bilim ve şiir arasındaki ilişki de yakındı. Güney­
doğu Asya florası üzerine bir IV. yüzyıl incelemesinin yazarı olan Chi
Han aynı zamanda bitkilere ve çiçeklere ilgi duyan üretken bir şairdi.20

Sanatın Erken Dönemlerinde

Çiçek Motifleri ve Desenleri

Çiçek kullanımına ilişkin en eski kanıtlar görsel kaynaklarda bulun­

maktadır ve flora kalıntıları için yapılan arkeolojik çalışmalar daha yo­
ğun bir gelişme düzeyine ve daha yaygın bir uygulama kapsamına ula­
şıncaya dek de bu durum kaçınılmaz olarak geçerli olmaya devam ede­
cektir. Çiçek motifleri henüz neolitik dönemde ortaya çıkmakta ve ta­
rihin ilk dönemlerinde onlara Shang yazısında (yak. M.Ö. 1520-yak.

19. Laing 1988: 110.

20. Li 1979: 11.

486
 Ç in’de "D ört B eyefendi Çiçek"

1030?) rastlanmaktadır.21 Lotus hem sanatta hem edebiyatta boy göster­

diği zaman, kapsam Doğu Zhou’da genişlemektedir; lotus “muhteme­
len Zhou bahçecilerinin” ve onun çeşitli kısımlarına adlar veren “takip
eden dönemlerin sözlüklerinin dikkatini çeken ilk çiçektir”. Lotus tabii
ki daha sonraları Budizm ’le özdeşleştirilmişti; ama daha erken dönem­
lerdeki popülaritesi onun “su”yla olan bağından ileri gelmiş olabilir; zi­
ra ilk imparator, yin-yang teorisi altında, suyu kendi hanedan iktidarı­
nın öğesi olarak benimsemişti. Aynı nedenden dolayı, binaların üzerin­
deki lotus kalıplan yangına karşı bir koruma olarak kullanılıyordu.22
Dut gibi diğer bitkiler de zaman zaman resmedilmektedir ve bu tasvir­
ler Han resim geleneğinin habercileri olarak görülebilir.
Yeşimtaşı üzerine yapılan en eski oyma M.Ö. III. yüzyıla aittir ve
bu oymalar Han hanedanı döneminde (M.Ö. 206-M.S. 220) çok daha
sık kullanılır hale gelmiştir; bu dönemden sonra çiçek demetlerine rast­
lıyoruz: meihua, erik çiçeği, mudaıı ya da şakayık, juhua ya da krizan­
tem ve şeftali çiçeği taçyapraklan.23 Ama bu dekoratif motiflerin ve de­
senlerin çoğu geleneksel üsluptaydı. Resim sanatında elbette uzun za­
mandır tasvir edilmelerine karşın, “çok daha natüralist ve sofistike bir
üslup”ta tasarlanan çiçek demetlerinin üretilmesi ancak XVII. yüzyılda
başladı.24
Han döneminde çiçek motifleri hem geometrik hem hayvansal mo­
tifleri gölgede bırakmaya başladı. Farklı bir kavramsal boyut da kazan­
dılar ve edebiyat, sembolizm ve mitolojiyle daha yakın ve ayrıntılı bir
ilişkiye sokuldular. Kişisel olanlar da dahil olmak üzere her tür süs eş­
yası çiçek desenleriyle dekore ediliyordu; üst sınıf hanımlar alınlarmın
üzerinde saçlarına gerçek ya da yapay büyük bir çiçek takmış halde res­
medilmektedir. Kadınların yüz makyajı (huazhııang), alın ya da yanak­
lar üzerinde çiçek ve taçyaprağı karışımıyla zenginleştiriliyordu.
Han hanedanı döneminin sonuna gelindiğinde, Budizm Kuzey’den
ve sonra da Güney’den Ç in’e ulaşmıştı. Onunla birlikte, büyük zengin­
likteki Hint bitki biçimleri de gelmişti. Budizm sadece Hint lotusunun
(Nelumbo) hem pempe hem beyaz çeşidini değil, Mısır lotusunu
(Nynıphaea) da getirmişti; bunun çeşitleri Hindiçini’nde de mevcuttu,
^unların yanı sıra, pipal ya da bodhi (Ficıts religiosa), yani altında Ga-
utama’nın aydınlanmaya ulaştığı kutsal incir ağacı, yine Gautama nir-
2 l- Oıeng Te-k'un 1969: 308, 310-12.
22. Lotusun bir simge olarak pek çok anlamı üzerine bkz. Koehn 1952: 136.
Xlll. yüzyıla gelindiğinde, bu motiflerin sonuncusu olan uzun ömürlülük sembolü, özel-
' ’Lle Daoistlerle özdeşleştiriliyordu; bunlar için yin v e y a ııg ’m harekelinin sembolü dönen bir
Çember olabiliyordu. "Hayat, tıpkı açan bir çiçek gibi, bu hiç durmayan dönüşle yaratılır.”
24- Cheng Te'kun 1969: 296, 304.
Çiçeklerin Kültürü

vanaya geçtiğinde çiçek açan saul ağacı (Shorea robusta) ve "Nâga çi­
çekleri” ve “Buda toprağı yaprağı” gibi değişik bitkiler de gelmişti.“
Bitki tasvirlerine, bu dönemin ardından iktidara gelen Altı Hane-
dan’m tapınaklarında rastlanabiimektedir; ama Budizm bağlamının dı­
şına taşan lotus özellikle göze çarpar. Tanrısal varlıklar lotus kaideleri
üzerinde tahta çıkartılıyor ve arkalan büyük lotus rozetleriyle süsleni­
yordu. Fujian, Quanzhou’daki Nesturi taş tabletlerinde Hıristiyan haçı
bile bir lotustan çıkmaktadır. Sivil bağlamlarda, onlara tekstil ürünle­
rinde, çanak çömleklerde ve porselenlerde rastlanmaktadır. Daha doğal
drapeler ve daha zengin kıymetli taş süsleriyle karakterize olan Tang
dönemi (M.S. 618-607) Budist heykelciliğinde, çiçek rozetlerinin hâki­
miyeti vardır (Resim 12.1). Bu eğilim Song döneminde de devam etti
ve Hint ve İran etkileriyle zenginleşti; bu dönemde çiçek resimleri
okuryazar sınıfının sanatı olarak gelişti.
Çiçek motiflerinden ayrı olarak çiçek desenlerinin aynntılanması,
Budist mimarisinin bir özelliği olan basit dalgalı kıvrımlarla başlamak­
tadır; burada da gerçekçi bir biçim aldıkları söylenebilir.26 Nihayet Sui
döneminde (M.S. 581-618) kendilerine ait bir biçime girerler; bu döne­
min ardından gelen Tang döneminde, böylesi kalıplara gümüş mutfak
eşyalarında rastlanmaktaydı ve Song döneminde porselenler üzerinde
kullanılmış ve varlığını sürdürerek çok daha sonraları hem Batı hem
Doğu’da üretilen sofra takımlarının hâkim özelliği olan dalgalı yaprak­
lar haline gelmişti. Bu kalıplar A vrupa’ya Ç in’den ve Japonya’dan gel­
diler; ama onların kökenleri de. Doğu Asya’ya Budizm’in yayılmasıy­
la ulaşan, antik Yunanistan ve Yakındoğu’nun akantus ve palmetine
uzanıyordu. Yer değiştiren bu çiçek benzeri kalıplar çoğunlukla çiçek­
lerin kendilerinden önce geliyordu.21

Çiçek Şiirleri ve Çiçek Resimleri

Çiçeklerden Çin edebiyaünda çok erken dönemlerden itibaren bah­

sedildiğini görmekteyiz; bu özellikle de, sevgilinin, daha sonra Japon
şiirinde olduğu gibi, erik çiçeğine, şeftali çiçeğine, güzel sarmaşıklara,
narin bambulara (hintkamışı), biber bitkisine, lotuslara ve de Çin bek-
taşiüzümüne (ya da keçi şeftalisine) benzetildiği kur ve evlilik şiirlerin-

25. Schafer 1967.

26. Rawson 1984: 14.
27. T ürkiye'ye ihraç edilen Çin porselenleri üzerindeki bitki motifleri hakkında bkz. Krahl
1987.

488
 Ç in'de “D ört Beyefendi Çiçek"

Resim 12.1. Budist tapınakları için yapılan kirem itlerin uçlarındaki lotus desenleri, Birleşik
Silla. Kore. (Catalogue o f the National Museum ofKorea, 1988:69)

de geçerlidir. Böylesi teşbihler, M.Ö. 800-600 tarihlerinde ortaya çıkan

Book o fO d e s'te [Kasideler Kitabı] çoktan yapılmaya başlanmıştı:

Ovalarda bulunur keçi şeftalisi.

Çok narindir çiçekleri.3*
Bir başka şiirde ise şu dizeler bulunur:
28- Waley 1937: 16,2 1 .

489
Çiçeklerin Kültürü

Güzel renkli çiçeğin

Harikadır sarısı.

Bu şiirleri çevirirken Waley, erken dönem Ç in’in şarkı ve baladla­

rını doğru bir şekilde Avrupa’dakiyle karşılaştırmaktadır; öte yandan,
tıpkı görsel tasvirlerde olduğu gibi, çiçeklere ve aslında doğaya ilişkin
imgelemin varlığına dair kanıtların Doğu’da daha erken dönemlere ait
olduğunu iddia etmektedir.” Gerçekten de, Tang-Song döneminin son­
larında, nasıl resimler zaman zaman şiirler için yapılıyorduysa, şiirler
de sık sık resimlerin üzerine yazılıyordu. Resim ve kaligrafi sanatları
sıkıca içi içe geçmişlerdi.
Çiçek kültürünün en canlı ifadesine, resim sanatının olağanüstü ge­
lişiminde ulaşılmıştı. Çin resim sanatı, aşağı yukarı M.Ö. III. yüzyılda
ortaya çıkan parçalarla başlar; Hun döneminde gelişmiş ve kâğıdın ica­
dıyla (M.Ö. I. ve II. yüzyıllar) bu gelişme hızlanmıştır. Ama bu konu­
daki bilgimiz, ancak Altı Hanedan döneminde, Budizm’in ikonografi
ve öğretisiyle birlikte, Batı’dan illüzyonist gölgeleme tekniğinin alın­
masıyla genişlemeye başlıyor. Tang döneminde en çok önem verilen
şey, imparatorluk ya da saray hamiliğinde figür resimleriydi; ama bu
dönemde yapılan eserlerin büyük çoğunluğu Budist kökenlidir ve Hin­
distan’a ve daha öte diyarlara giden İpek Yolu üzerindeki Dunhuang
yakınlarındaki Bin Buda mağaralarından gelmektedirler. IX. yüzyıla
gelindiğinde ilgi alanı insandan (ve tanrıdan) doğaya kaymış, daha son­
raki dönemlerin manzara geleneğinin tohumları atılmıştı.
Çin manzara resmi Han döneminde gelişti; bu gelişmede, doğal de­
senleri kullanan daha önceki dönemlerin öncüleri önemli bir rol oyna- "
dı ve doğaya, diğer Asya geleneklerinde olduğundan daha belirgin bir
vurgu yapıldı. Özellikle Budizm’in gelişiyle birlikte Hindistan yarıma­
dası, Batı da dahil olmak üzere çeşitli yönlerden gelen etkilere maruz
kaldı. Ne var ki, ağırlıklı olarak heykelciliğe dayanan Hindu sanatı bü­
yük ölçüde tapınaklara odaklıydı ve genellikle oldukça “insani” du­
rumlarda resmedilen tanrı ve kahraman tasvirleri içeriyordu; her sahne­
de bir figür kalabalığı vardı. Müslümanlarla birlikte sanat büyük Ölçü­
de sivil alana kaydı ve saray sanatı bile, teolojik nedenlerden dolayı iki-
boyutlu resme yoğunlaştı. Kendisi de Çin üsluplarından etkilenmiş
olan İran’ın Safevi geleneğini ithal eden Babürlüler, suret üzerindeki
yasağı hafiflettiler ve yine insan üzerine odaklanan (en azından Çin re­
simlerinde doğaya verilen geniş yerle kıyaslandığında) bir saray sanatı
geliştirdiler. Ama güzel çiçek resmi örneklerine rastlamıyor da değiliz;
29. W aley 1937: Ek 3.

490
 Ç in'de "D ört Beyefendi Çiçek"

bunlar sadece birçok hükümdar figürünü (özellikle de âşık rolünde ol­

duklarında) süsleyen çelenkler biçiminde değil; aynı zamanda tek tek
çiçeklerin tasvirleri şeklinde de karşımıza çıkmaktadır.
Bu gelişme Ç in’de çok daha önce ortaya çıkmıştı. Temeli daha
Tang döneminde atılmış olmasına karşın, çiçek resminin ayrı bir sanat
dalı olarak gelişmesi (“okuryazar sınıfının öncülüğü ve etkisiyle” çi­
çeklerin bağımsız konular olarak tasvir edilmesi) Beş Hanedan döne­
minde (907-60) gerçekleşti.30 Bu çiçekler arasında, bir refah sembolü
olan ve Sui hanedanı (581-617) döneminde kıymetli bir nesne haline
gelen şakayık da vardı. Bu çiçek üzerine yazılmış en eski şiirlerden bi­
ri. Tang dönemi şairi Wang W ei’ye (701-61) aittir:

Koyu yeşil yapraklan sessiz ve dingin,

Taçyapraklan kırmızının farklı tonlanna bürünmüş;
Dişiorganı melankoliyle düşerken.
Bahar neler hissettiğini bilir mi diye meraklanır.31

Şakayık şiirlerde merkezi bir konum edindikten sonra, X. yüzyılda

Beş Hanedan döneminde resimlerde de boy göstermeye başladı.32 Bu
dönemde C hengdu’da Huang Quan, renklerin doğrudan uygulanmasını
içeren ve mogu hua ya da “iskeletsiz resim ” olarak bilinen yeni bir tek­
nik geliştirdi; Nanking’deki rakibi Xu Xi ise çiçekleri mürekkeple, ge­
niş ve serbest bir üslupla çiziyordu. İlk üslup çoğunlukla profesyonel
ressamlar tarafından benimsenirken, âlimler İkincisini tercih ediyordu.
Ama sözü edilen her iki sanatçı da iyi birer bambu ressamıydı; fırçayı
kullanmada büyük bir teknik yetenek gerektiren bu iş, özellikle yazıy­
la ilgili eğitimleri ve etkinlikleri bu aleti kullanmaya odaklanmış okur­
yazar sınıfıyla özdeş hale gelmişti.
Tang döneminde çoktan listelenmiş (hua niao hua) ve Beş Hanedan
döneminde geliştirilmiş olmasına rağmen, çiçek ve kuş resminin önem­
li bir janr olarak ortaya çıkması XI. yüzyılda olmuştur. Diğer janrlar-
dan daha az ciddiye alman çiçek ve kuş resimleri (ve diğer bitki ve hay­
van resimleri), 1101 ila 1125 yıllarında hüküm süren İmparator Hui-
zong’un ilgisiyle teşvik edildi.33 Çiçek resimleri birçok biçim alabili­
yor, bazıları anlama yoğunlaşırken diğerleri görüntüye odaklanıyordu.

3ü. Szc 1956:435. Aslında T ang dönem inde “çiçek ve kuş” resim lerinden Zang Yanyuan (İS
bahsetm ektedir, bkz. A cker 1954: 146.
31. W aley 1937.
32. Chu (1988: 153-5) hem şakayık resimlerini hem iskeletsiz tekniği Xu X i'y a atfeder.
33. Cahili I960.

491
Çiçeklerin Kültürü

İmparator Huizong döneminde realizm hâkim oldu; Moğollar döne­

minde ise çiçek tasvirleri, daha önceki hanedanların “kayıp bahçele-
ri”ni çağrıştırdıkları için nostaljik bir protesto aracı olup siyasal bir bo­
yut kazandılar.34 Daha sonraki Song Akademisi ressamları ipek üzerine
natürmort konusunda uzmanlaştılar ve erik çiçeği resimleri onların en
önemli kompozisyonlanndandı. Bu dönemde, okuryazar sınıfı mensup­
larının ve “pis kokulu keşişler”in fırçalarından çıkmış eserler de olma­
sına rağmen, resim ağırlıklı olarak bir saray sanatıydı ve akademi tara­
fından organize ediliyordu. Sarayın sahip olduğu eserlerin listesini ve­
ren bir katalogda, 231 sanatçının 6387 resmi bulunmaktadır; bunların
içinde çiçek ve kuş jann en fazla sayıda olandır (2776); onu dinsel ko­
nular (1180) ve manzara resimleri (1108) izlemektedir.33 Bu eserler
okuryazar smıfı okulundan sanatçılar tarafından kopyalanıyordu ve
Ming ve Qing hanedanları dönemlerinde sanat öğretmenleri, öğrencile­
rine öğrettikleri çeşitli çiçek tipleri-biçimlerini bir araya getirmek için
başyapıtları analiz ediyorlardı. Bunun sonucunda birtakım elkitaplan
ortaya çıktı ve bunların en önemlisi, Mustard Seed Garden Manual o f
Painting’di [Hardal Tohumu Bahçesi Resim Kılavuzu] (1679-1701).
Janr hiyerarşisinde çiçek ve bitki resimleri manzara resimlerinin al­
tında yer almakla birlikte, özellikle Qing döneminde oldukça popüler
hale geldiler. XVI. yüzyılda, bir ticaret merkezi olan Suzhou’da çiçek
resminde büyük bir yaygınlaşma yaşandı; Suzhou Çin’in en zengin
kentiydi ve bir şehir sanatı yaratmada bu kentin özel yurttaşları bir ön­
ceki yüzyılın Nanjing’ini izlediler. Dönemin bahçeleri, daha önceki dö­
nemlerin büyük malikâne tarzından farklı bir biçim aldılar; etrafı du­
varlarla çevrili alanlar kent ortamına daha uygundu. Bu bahçeler sade­
ce resim konulan oluşturmuyordu; aynı zamanda buralarda, IV. yüzyıl
sonunun Tao Qian modelini izleyerek, şairler ve âlimler yaşıyordu. Bu,
“kent sakinlerinin çok az ulaşabildiği doğal dünyanın hem sembolik bir

34. Böylcsi etkinliklere duyulan ilgi. K uzey'in barbarlara kaybedildiği dönem de siyasal bir
önem kazandı. Bkz. Barnhart 1983: 26. 3 0 ,3 7 . G üney S ong'da erik şiiri ve resm inin siyasal
önem i üzerine bkz. Bickford 1985: 26, 71. Resim de çiçek kullanımının hoş bir öm eği, Song
yurtseveri Zheng S ixiao'nun (yaklaşık 1250-1300 arasında etkindi), Çin topraklarının Mo­
ğolların tecavüzüne uğraması hakkm dakı hislerini, köksüz orkidelerin olduğu resim lerde ifa­
de etm e çabasıdır (Sullivan 1974: 31). Çiçek şiirine siyasal yan anlam lar yedirm e, sadece
geçmişe ait bir şey değildir. K ültür Devrimi sırasında Şanghay'daki bir yaşam öyküsünü an­
latan bir eserde yazar, öğretm eni Bayan Pong’un, bir meihua dalını baş aşağı resm ettiği için
nasıl eleştirildiğini yazar, yukarı doğru değil de baş aşağı resm etm e Komünist P arti'nin dü­
şüşünü sem bolize ediyordu (Ctıeng 1986: 39). Aslında bu çiçekli ağaç eski ustalar tarafından
çoğunlukla bu şekilde resm edilirdi ve dolayısıyla da böylesi hiçbir yan anlam içerm iyor ola­
bilirdi.
35. Bam hart 1983: 27, 38.
 Ç in’de "D ört B eyefendi Ç içek”

minyatürü hem onun yerine geçen bir alandı”.36 Minyatür bahçeler üç

öğe üzerine odaklanıyordu: su, kayalar ve bitkiler. “Yapay dağlar” ya­
ratan kayaların kendilerine has bir önemleri vardı: Bir inziva için elzem
olan donatımın bir parçasıydılar.37 Bu bahçelerin başlangıcı Tang döne­
minin başlarına uzanır; ama boshanlu'da, zaman zaman bitkilerin de
eklendiği doğal taşta işleyen tütsü ocaklarında öncülleri vardır. Bunlar
Batı’nm Kraliçe A nne’sinin evi anlayışıyla ve Üç Kutsal Ada denizin­
deki ada dağlarla özdeşleştiriliyordu: Penglai, Fangzhang ve Yingzhou.
Tütsü ocakları gibi bahçeler de, bakılıp haz almanın yanı sıra kötülüğü
kovmaya hizmet ediyorlardı ve tapmaklarla yakın bir ilişki içindeydi­
ler.
Takip eden yüzyılda çiçek, kuş ve bahçe resimleri giderek daha faz­
la önem kazandılar. Merkez, tuz tüccarlarının zengin kenti Yang-
zhou’ya kaydı ve bu durum, Suzhou gibi onun da yıkıma uğradığı kül­
türel etkinliklerin merkezinin kıyı kenti Şanghay’a kaydığı XIX. yüz­
yılın ortalarındaki Taiping isyanından sonraya dek böyle kaldı.

Şiirde ve Resimde Çiçekler ve Kadınlar

Tang dönemi “çiçek” şiirleri için muhteşem bir dönemdi; bu özel­

likle de, okuryazar sınıfı versiyonunda Li Во (M.S. 701-62) ile doğdu­
ğu söylenen tz'u için geçerliydi. Bu janr, güzel “çiçekler” olan üst ta­
baka fahişesi ve şarkıcı kızın dünyasım tasvir eden melodiler için yazı­
lan şarkı sözlerinden oluşuyordu. Bu şiirlerin bir X. yüzyıl ortası anto­
lojisi olan ve Dunhuang mağaralarında keşfedilen Huajian j i (Çiçekler
Arasında), pek çok safhasında aşkın övülmesine adanmıştır. Çiçekler
de sıkça zikredilirler, ama jannn asıl odak noktasını oluşturmazlar; zi­
ra bu jannn kökleri, sarayla özdeş hale gelmesine karşın, “Güneyin şar­
kıcı kızları ”na uzanıyor görünmektedir. Bu eserin derleyeni, şarkıcı
kızların bu yeni versiyonları öğrenmelerini ve “lotus teknesinden şar­
kılar söylemeyi bırakmalarım” (lotus sözcüğüyle, aşk anlamına gelen
Чап sözcüğü arasında bir kelime oyunu yapılmaktadır) umut ettiğini
belirtmişti. Ama bu kızların birçoğu âlimlere eşlik etmek için eğitili­
yordu ve sadece şarkı söylemeleri değil, beste yapmaları da bekleniyor­
du; dolayısıyla, popüler ve okuryazar sınıfına ait formlar arasında sü­
rekli bir etkileşim olduğu görülmektedir. Gerçekten de, Tang dönemi­
nin sonundaki askeri çatışmalar Kuzey’deki iktidar ve kültür merkezle­
Bam han 1983: 63.
^ - S te in 1990: 37.

493
Çiçeklerin Kühürü

rinin Yangzi deltasına kaymasına yol açtığı zamanda, bu şiirin en çok

geliştiği yer Güney’in Jiangnan bölgesiydi.38 Bir şiir, iki tip “çiçek”
(bitki ve insan) arasındaki etkileşimin lezzetini verecektir:

Boyalı tekneyi sürüp

Lotuslu kıyılan geçerken.
Kürekçilerin şarkısı ansızın uyandırır,
mandarin ördeklerini.
Hoş kokular sürünmüş olan seyyah kız,
Yanındakine yaslanır ve gülümser,
Eşsiz bir güzellikle,
Akşam güneşine gölgelik etsin diye yuvarlak bir
lotus yaprağı koparır.

Sözü edilen antolojide her iki tür çiçekten bahsetmeyen şiir yok gi­
bidir.39
İlk başlardan itibaren, çiçeklerin güzelliği ile kadınların güzelliği
birbirinin yerine kullanılabiliyordu. Güzelliği tarif eden neredeyse her
yazılı karakterin dişil bir kökü vardır ve sadece kadınlar, çiçekler ve
meyveler için kullanılan geniş kapsamlı bir terimler bütünü mevcuttur.
Bunun bir sonucu olarak, tonu sanatçıdan sanatçıya değişmekle birlik­
te, “çiçek tasvirlerine güçlü bir erotizm unsuru sokulmuştur”.4* Bir
XVII. yüzyıl ressamı olan Yun Shouping’in Tree Peonies [Üç Şakayık]
adlı eserine, kendi elindeki biçilmiş çiçeğin, avcunun içinde dans eden
güzel bir kadın gibi göründüğünü (gözde bir cariyeyi anlatan bir de­
yim) anlatan bir şiir eşlik etmektedir. Eski Budist keşişi Shi’ tao’nun
eserinde amberçiçeği, esere eşlik eden bir şiirin ortaya serdiği eski gün­
lerin ihtiraslı deneyimlerini çağnştırmakatdır. Flowers [Çiçekler] adlı
bir albümde şiirler “bildik ve dolaylama [euphemistic] bir aşk yapma
dili” kullanmaktadırlar; klasik yin-yang kombinasyonundaki dişil erik
çiçeği ile erkeksi bambu buna örnektir.41
Daha sonraki dönemlerin kent merkezleri olan Suzhou, Nanjing-
Yangzhou ve Şanghay’daki ressamların arasında kadınlar da vardı. Bu
kadın ressamların çiçekleri konu olarak tercih etmelerinin çeşitli ne­
denleri vardı; bu nedenler kısmen onların erkeklerden daha az seyahat

38. Fusek 1982 ve W agner 1984.

39. Şiirdeki çiçeklerin doğası hakkında bkz. Frankel 1976.
40. Barnhart 1983: 84-5.
41. Bam hart 1983:96. Budist m üm inleri cennette bir lotus çiçeğinin laçyapraklan aracılığıy­
la yeniden doğarlar (s. 919.

494
r

Ç in'de "D ört Beyefendi Çiçek"

etmeleri ve dolayısıyla da farklı manzaralar konusunda daha az dene­

yimli olmaları, kısmen çiçek desenleri kullanılan nakış işlemeciliğinde­
ki uzmanlıkları, kısmen de “yüzyıllar boyunca şiirlerin, hikâyelerin ve
efsanelerin (kadın adlarını anmaya bile gerek yok) sürekli kıldığı kız-
ve-çiçek paketinin tamamını” kabul etmeleriydi.42
Yüzyıllar içinde kadın ressamlar saray ve eşraf mensuplarını, pro­
fesyonel ressamların ve üst tabaka fahişelerinin kızlarını içerir oldu. En
son grup çiçek resimleri yapıyor, nergis yetiştiriyor ve çiçeklerin kıy­
metini biliyordu; zira bu meziyetler onların genelevden çıkarılıp cariye
ya da ikinci eş statüsüne yükseltilmesini sağlayabilirdi. Üst sınıf erkek­
ler fahişelerin hamisi olmaktan ve onlar hakkında kitaplar okumaktan
hoşlanıyordu; Ming döneminde, konusu yazarının Nanking kentinde
tanıştığı en güzel şarkıcı kızlar olan The Hundred Beauties o f Nanking
[Nanking’in Yüz Güzeli] adlı bir eser basılmıştı. Buradaki kızlar tıpkı
bir metropol yoklamasındaki gibi sıralanmış ve her bir kız özel bir çi­
çekle eşleştirilmişti.43 Kadınların adlarının sık sık çiçek adlan olması­
nın yanı sıra, fahişeleri çiçeklerle eşleştirmek aynı zamanda kabul gö­
ren bir iltifattı. Örneğin. Bir Tang dönemi şairi, bir imparator gözdesi­
ni, çiçeklerin “kralı” olan, aşk ve sevginin yanı sıra kadın güzelliğinin
de sembolü olan şakayığa benzetmişti.
Elde taşınabilen kâğıt tomarlanndaki [handscrolls] resimler, ilkba­
hardan sonbahara değin açan “yüz çiçeği” de tasvir ediyordu; Jin Yue
tarafından XVII. yüzyılda yapılan ve Altı Hanedan dönemine uzanan
bir gelenek içinde çok daha eski modelleri temel alan eser bunlardan
biriydi. Bu tomar resimlerinin bazıları, üst tabaka fahişelerine gönder­
meler olarak görülebilir; bunlar, daha sonra Japon ressamların taptığı
ve aynı zamanda Çinli ressam Wu Jiayou’nun XIX. yüzyılda hazırladı­
ğı Pictures o f One H undred Beauties o fth e Past and Present albümün­
de de tasvir edilen güzel kadın dizilerinin daha zarif ve dolaylamalı bir
önceliydi.44 Üst tabaka fahişe ressamlarının kendileri, kaya ve orkide­
de olduğu gibi, konu olarak orkideyi tercih etme eğilimindeydiler; ay­
nı şekilde üst tabaka kadınlan kaya ve zambakları, erkekleri ise kaya
ve çam ya da bambuyu tercih ediyorlardı; bunun nedeni kısmen bun­
ların temsil edilm esinin kolay olması, kısmen de, tıpkı üst tabaka er­
keklerin bu tür bir kadını tasvir etme biçimiyle çok uyumlu olarak, in­
zivada yaşayan güzel bir kız için metafor teşkil etmesiydi.45
42. W eidner 1988: 24.
43. Sözü edilen eser I6 1 8 ’de S uzhou’da yayım lanm ışım Laing 1988: 36, alınlı yaptığı yer.
hanan 1981: 89.
44. Bartholom ew 1985: Laing 1988: 37: W idner 1988: 114-15.
45- Laing 1988: 37

495
Çiçeklerin Kültürü

Onların katılımı, XVII. yüzyılda yayımlanan The M ustard Seed

Garden eserinin yazan tarafından haklılaştınlmıştı; yazarın belirttiğine
göre, orkide resimleri, çoğunluğunu güzel ve yetenekli üst tabaka fahi-
şelerinin oluşturduğu birtakım kadınlar tarafından benimsenmişti.46 Ya-
zann gözlemine göre, insanlar bu olgunun çiçek üzerine bir gölge dü­
şürebileceğini düşünebilirler. “Bununla birlikte (iki Xiang prensesinin
babalan tarafından selefine cariye olarak verilmesinden beri), Xiang
Nehri’nin orkide tarlalan bir utancı yansıtmıştı ve hâlâ hiçbir sıradan
çiçek ya da ot üretmemektedirler.”47 Dolayısıyla, kadınların katılımı or­
kide resimleri sanatına gölge düşürmemiştir ve bu sanat okuryazar sı­
nıfı kültürünün merkezinde kalmaya devam etmiştir.

Çiçek Resimleri Hakkındaki Elkitapları

Çiçek resimleri geniş bir kapsama yayılan çeşitli yazılı ürünler or­
taya çıkmasına yol açtı. Kısmen birçok uygulayıcısının yoğun bir bi­
çimde edebi olan yaklaşımından dolayı, bu gelenek oldukça ilginçtir.
Bunların hazırladığı el kitapları Rönesans Avrupa'sındaki ressam ki­
taplarına benzemekte ve İslami zanaatkârlarm pratiğine ilişkin örnekler
sunmaktadır. Öğrencilere ilk öğretilen şey, doğanın kendisini izlemek­
ten ziyade doğa hakkındaki “kitaplar”ın kopyalanmasıydı; bu ise uzun
bir geçmişi olan geleneğin öğrenilmesi ve takip edilmesi anlamına ge­
liyordu. Örneğin, bambu resim tekniği, VIII. yüzyılda Tang döneminin
ortalarında yaşamış olan Wu Daozi’ye dayandırılıyordu.4* İki yüzyıl
sonra Wen Tong (1018-79) mürekkep tekniğinin büyük uygulayıcısı
olarak tanınmıştı; Song döneminin Güney okulu ustaları ve onların
izinden giden okuryazarlar için kullanılan bir terimle, o ideal bir “be­
yefendi ressam”dı. Sözü edilen gelenek birçok açıdan oldukça muhafa­
zakârdı. Çünkü bambu resim tekniği, âlimler ve beyefendi takımının
geleneksel ilgileri olan kaligrafi ve şiire en yakın teknikti ve semboliz­
mi ahlâki karakter ve idealleri vurguluyordu.49 Resim sanatı da, kişisel
ifadenin birincil sanatı olan kaligrafiye benzer bir biçimde, eleştirel bir
gözle değerlendiriliyordu ve fırça darbelerinin sanatçıların karakterini
yansıttığı düşünülüyordu. Bunun bir sonucu olarak, bu resim tekniği
46. K adınlar başka bitki ve çiçeklerin resim lerini de yapıyorlardı, am a geniş manzaraların
resimlerini yaptıkları görülm em işti; onların uzmanlıkları nakış işlem eciliğiyle yakından iliş­
kiliydi.
47. Sze 1956: 324; yani, yaklaşık 4 bin yıl önceki efsanelere dayanan geçmiş.
48. Bambunun [hintkamışı] Çin sanatındaki önemi hakkında bkz. Barnhart 1983; 50-4.
49. Sze 1956: 362.

496
 Ç in'de “D ört Beyefendi Çiçek"

bir tür, “sanatçının kendi portresini yapma biçimi” olarak algılanmaya

başladı; bambu okuryazar sınıfının en önemli konusuydu ve şairler ve
filozoflar tarafından mükemmel bir beyefendi olmanın sembolü olarak
sıkça kullanılıyordu.” Bambu fırçasını kullanmak için gerekli vasıflar
arasında incelikli bir kuvvet de vardı, çünkü kırılmadan eğitebiliyordu;
bütün kış boyunca yeşil kalmasından dolayı, hem uzun ömürlülük ve
mütevazılık hem solmayan dostluk anlamı taşıyordu.51
Bambunun kendisi, dört mevsim sürekliliği olan “dört beyefendi çi­
çekken biriydi. Bu çiçekler, hâlâ kullanımda olan The Mustard Seed
Garden M anual gibi eğitim amaçlı kitapların konusunu oluşturuyordu;
köylü kökenli ünlü bir çağdaş ressam olan Qi Baishi (1863-1957) ken­
di resim pratiği için bu kitabı kullanmıştı.52 Bu elkitabı, görsel sanatın
yazılı gelenekteki içkinliğine olduğu kadar resim ile yazı arasındaki
benzerliklere de özellikle dikkat çekmektedir; zira yazar, dört çiçekten
bir diğeri olan orkideyi aşağıdaki gibi tasvir etmektedir;

Mi Cao şöyle der: Orkidenin resimlerini tamamlamaya kalkmadan önce,

eskilerin eserleri incelenmelidir. Ancak ondan sonra kendi fikirlerinizi zerk
edebilirsiniz. Öte yandan, öncelikle çeşitli yöntemleri bilmeniz gerekir;
şarkı söyleyerek (gejue)5’ ezberleme kurallarını öğrendikten sonra, qiu ka­
rakterinin içerdiği temel çizgilerle başlayabilirsiniz.
Yazma öğrenilirken işe birkaç çizgiden oluşan basit karakterlerle başlanır
ve sonra çeşitli hatlardan oluşan daha karmaşık karakterlere geçilir. Aynı
şekilde, çiçek resmi yapmayı öğrenirken de işe birkaç taçyaprağı olan çi­
çeklerle başlarsınız ve sonra daha fazla taçyapraklılara geçersiniz; küçük
yapraklardan büyüklere, tek tek saplardan demetlere geçersiniz. Konunun
her bir bölümü burada sınıflanmaktadır ve böylece yeni başlayanlar onları
etraflıca öğrenebilirler; bunlar sadece gözlemlenmekle kalmamalı, edinilen
izlenimler zihinlere de kazınmalıdır. Kaligrafide önce, sekiz temel hattan
oluşan qiu karakterinin nasıl yazılacağını öğrenirsiniz; yüzlerce karakter
olmasına karşın, temel hatların hepsi qiu karakterinde bulunabilir. Aynı şe-

50. Robinson 1988: 67.

51. Koehn 1952: 134.
52. Bickford 1985: 146.
53. Yayıma hazırlayanın gejue deyim i hakkındaki notu çok ilginç (Sze 1956: 323). "Ge (şar­
kı söylemek, sözleri yinelem ek) jue (gizli, sır), burada resim sanatının kurallarım öğrenm ey­
le ilgili bir ifade olarak kullanılm akladır. Deyimleri şarkı söyler gibi yinelem ek, ezberlem e
*0гсст0е sıkça rastlanan bir uygulam adır ve özellikle de çocuklukta klasik eserleri öğren­
imde kullanılır. Jue aynı zam anda gizem li, batini ve sihirli formülleri vb. betim lem ekte de
kullanılır ve mantra ’larla (dinsel metinleri şarkı söyler gibi tekrarlam ak) ilişkiyi akla getirir,
bunların tınılarının, Sonsuz olanla ■'uyumlu” olarak betim lenebilen bir tarzda titreşimler
k a ttığ ın a inanılm aktaydı. K onuyla ilgili bir ifade, SfıuJing’de (Tarih Kitabı) bulunabilir:
Şiir en ciddi düşüncenin ifadesidir; şarkı söylemek ise o ifadenin yinelenen dışavurum udur”
d-egge, Tire Shoo King. H., 1. V. bölümler).

497
Çiçeklerin Kültürü

kilde çiçek resminde de, işe yeni başlayan temel adımlan attığı zaman, de­
neyim ve beceri kazanmaya başlamış olacaktır.54

Dolayısıyla resim ile yazı arasında pek çok benzerlik mevcuttur.

Hem resimler hem yazı karakterleri, ezberlenerek uygulanan temel hat­
ların ayırt edilmesi amacıyla analiz edilirler. Ancak yaygın bir bilgi te­
meli varsa yaratıcı olmak mümkündür. İşe bireysel ilhamla değil, baş-
kalannı kopyalamakla başlanır; özgünlük en sonunda kariyeri taçlandı­
rır. Tarihsel olarak Çince yazı figüratif resimden daha önce gelmiştir.
Kaligrafide kullanılan fırça ve mürekkep başta okuryazar sınıfmınki ol­
mak üzere resim sanatmda da hâkim olmuş ve fırça darbeleri resim sa­
natının en önemli öğesi sayılmıştır; bunun sonucunda da, “eğitimi ve
deneyimi sayesinde her okuryazar kişi bir sanatçı olabilirdi”.55
Kadınlarla özdeşleştirilen orkidelerin resimlerini yapma sanatının
tamamen yaprakları çizmeye bağlı olduğuna inanılıyordu ve bunun için
de ayrıntılı açıklamalar veriliyordu.56 Öte yandan, başta kalbi [göbeği]
olmak üzere çiçeğin kendisine de odaklanmak gerekiyordu. Çin orki­
delerinin çiçek kısmı küçük ve neredeyse önemsizdir ve daha ziyade
yapraklan ve hoş kokularıyla meşhurdur:

Orkidenin kalbini çizerken noktalar koymak, güzel bir kadının gözlerini çi­
zerken noktalar kullanmak gibidir. Xiang Nehri’nin dalgalı orkide tarlala­
rı nasıl tüm kıra hayat veriyorsa, çiçeğin kalbini çizerken konulan noktalar
da son dokunmayı oluşturur. Çiçeğin bütün özü o küçük dokunuşta saklı­
dır. Dolayısıyla ihmal edilmesi düşünülemez bile.57

Orkide (larıhua) inceliğin simgesi ve “tüm hoş kokuların atası”dır; -

güzel kadınların nefesiyle ve biiyük adamların şöhretiyle kıyaslanır.
Saksıdaki bir orkide resmi “mükemmel adamlarla dostluk” anlamına
gelir.58
Öte yandan, “dört beyefendi”den bir diğeri olan ve kışı simgeleyen
erik çiçeğinin de estetik önemi büyüktü; ama resim sanatında bağımsız
bir statü edinmesi ancak daha sonraki dönemlerde gerçekleşti.59 Bunun­
la birlikte, elkitabmın yazarı, fal için kullanılan Yijing'e (Değişimler

54. Sze 1956; 323-4.

55. Lee 1988: 18.
56. Orkidenin özellikle inziva olarak anlam ı hakkında bkz. Robinson 1988: 74, B arnhart
1983: 35 ve Van G ulick 1961: 92. 102. Şehirleşm e ve inziva hakkında bkz. Bickford 1985:
3. O rkidenin "m illi güzel koku” olarak resm edilmesi hakkında bkz. Bam hart 1983: 55.
57. Sze 1956: 326.
58. Kochn 1952: 132.
59. Erik çiçeği resim leri hakkında bkz. Banıhart 1983: 55.

498
 Ç in’de "D ört Beyefendi Çiçek"

Kitabı) dayanan birtakım semboller üzerinden erik çiçeği resimleri

hakkında diğer çiçeklerden daha sistemli bir yorum geliştirmektedir:

Erik ağacının sembolizmi (xiang) onun qi’si tarafından belirlenir. Çiçekle­

ri Yang ilkesine, yani Cennet’e aittir. Gövdesinin ve dallarının odunu ise
Yin ilkesine, yani Dünya’ya aittir. Temel sayısı beştir, çeşitli kısımları ve
öğeleri tek ve çift sayılara dayanır. Çiçeğin çıktığı demet sapı, bir Taiqi
(Evrenin Kirişi, En Yüce Olan, Mutlak) sembolüdür ve dolayısıyla da baş
yukarı duran kaliks biçimindedir. Çiçeği destekleyen kısım bir Sanca-
/ (Cennet, Dünya ve İnsan’dan oluşan Üç Güç) sembolüdür ve bunun so­
nucu olarak üç çanakyapraklı çizilir. Kaliksten çıkan çiçek bir Wuxing (Beş
Öğe) sembolüdür ve beş taçyapraklı çizilir. Çiçeğin merkezinde büyüyen
erkek organlar Qizheng (Yedi Gezegen: Güneş ve Ay’la birlikte beş geze­
gen) sembolleridir ve dolayısıyla yedi adet çizilirler. Çiçekler solduğunda
Taiqi'nin sayısına geri dönerler ve işte bu yüzden, erik ağacının büyüme ve
çürüme döngüleri dokuzdur.60

Bu çetrefil ayrıntılar, söz konusu olanın “popüler” bir kökten gel­

mekten ziyade edebi kökenleri olduğunun kanıtıdır. Bu bakımdan bu
durum, Cizvit Babalarının Hıristiyanlığa döndürdükleri kişileri eğit­
mek için (“kibir” içindeki kendi hazlan için de tabii) Peru’nun çarkıfe­
lek çiçeği [Passiflora] ve diğer türler hakkındaki yorumlarını geliştir­
me biçimine benzemektedir; şu farkla ki, onların durumunda süreç çok
daha açık bir biçimde hegemonikti.6' Başta minyatürler olmak üzere
bahçeler alanındaki ayrıntılar farklı ama aynı oranda karmaşık bir bi­
çim almaktadır; çünkü nesneler, efsanevi, teolojik ve sembolik özel an­
layışlara uymak için seçilmekte ve yeniden düzenlenmektedir.“
Song döneminden önce de erik çiçeği sanatta, edebiyatta ve deko­
rasyonda boy gösteriyordu; ama yaygın bir “erik şiiri” külliyatı ancak
bu hanedan döneminde gerçekleşmiştir; bu şiirler, Güney Song hane­
danı âlimlerinden Huang Dayu tarafından XII. yüzyılda Flowering-
Plum Garden [Çiçekli Erik Bahçesi] adlı antolojide toplanmıştır. Aşa­
ğı yukarı aynı dönemde bir başka şair erik ağacı hakkındaki ilk botanik
incelemesini hazırlamıştı ve ressamlar da elkitaplarmda gerek teknik
gerek estetik bilgiler sunuyorlardı.“ Şiir, resim ve botanikteki ilerleme­

60. Sze 1956: 404.

61. Çarkıfelek çiçeği sem bolizm i hakkında bkz. Anon. 1863:243; referans verdiği yer: Bosio,
trionfante e gloriosa croce, Roma, 1610; Parkinson, çiçeğin Kraliçe E lizabcth’e veril­
mesini önerm işti.
62. Stein 1990.
63. Bickford 1985: 28, 68. 1260 yılında Z hao Mengjian, erik çiçeklerinin söz konusu janr
■Çınde nasıl yapılm ası gerektiğine dair açıklam alar içeren Three P oem s on the Painting o fln k-
p lum Blossom s and B am boo adlı eseri m eydana getirdi.

499
Çiçeklerin Kültürü

ler, tıpkı estetik olarak haz veren çiçeklerle fayda amaçlı bitkilerin ye­
tiştirilmesinde olduğu gibi, birbiriyle yakından ilişkiliydi. Erik çiçeği
çiçek resminde özel bir konum edindi ve bu en sonunda yeni bir mü­
rekkep erik janrını ortaya çıkardı; küçümsedikleri tek renkli fırça işin­
den ziyade çok renkli teknikler kullanan profesyonel sanatçıların değil
de âlim-amatörlerin jantıydı bu.M
Resimlerin kendileri, erik çiçeğinin anlamına ilişkin elkitaplanndan
daha somut, daha az karmaşık ve kapsamlı bir yorumunu sunmaktadır:

Diğer çiçekler onaya çıkmadan önce ve kış daha bitmemişken yeni yılın
başlarında budanmış ağaçlarda görünen erik çiçekleri, uzun zamandır ye­
nilenmeyi ve cesareti sembolize etmiştir. Ağaçların kendileri ise dayanık­
lılığın simgesidir. Çiçeklerin beyaz rengi ve tek başına nöbet tutma durum­
ları saflığı çağrıştırmaktadır, çiçek açma dönemlerinin kısalığı ise güzelli­
ğin gelip geçici doğasım akla getirmektedir. Böylesi özdeşleştirmelerden
uzun ömürlü iki edebi imge çıkmıştır: Çiçek açan erik ağacı münzeviliği.
erik çiçeği güzelliği simgeler. Alim münzeviler kendilerini bu ulvi çiçek­
lerle özdeşleştiriyor ve inziva alanlarının etrafına erik ağaçlan dikerek
“Erik Çiçeği Daositi” gibi adlar benimsiyorlardı. Erik çiçeğinin güzelliği,
yaşamın aşkmlığı üzerine kafa yorarken bu zarif ve sade çiçekleri güzel
genç kadınlara benzeten şairler ortaya çıkarmıştır.“

Erik ağacının çiçekleri yapraklardan önce gelir ve kadın iffetini

sembolize ettiğine inanılır.“ Erik çiçeği güzelliği fikrinin kökenleri, ka­
dınlar ile erik çiçeğinin geçici görkemini karşılaştıran XVI. yüzyıl şai­
ri Xiao G ang’a uzanır; ama bu iki özellik Song dönemi yazarlarının
eserlerinde birleşmektedir. Aynı durum erik çiçeğinin tecrit olmayla
özdeşleştirildiği “çiçek açan erik ağacı münzeviliği” fikri için de geçer-
liydi.
Burada çiçek sembolizminin bağlamsal doğası netleşmektedir; fel­
sefi bir yorumdan, şairlerin ve ressamların yarattığı şiirsel bir yoruma
geçmekteyiz; bu yorum gündelik kullanımdan koparılmıştı, ama yine
de çeşitli biçimlerde “popüler kültür”e hem geri döndürülüyor hem o
alandan temalar alıyordu. Erik çiçeğinin yeni yılla olan bağlantısı yay­
gındır ve uzun bir geçmişi vardır; bu kutlamada hazır olabilsinler diye
erik çiçekleri Pekin’de seralarda yetiştiriliyordu.67 Erik ağacının Japon­
ya’daki statüsü kirazmkiyle aynıydı. Tıpkı kuzey bölgelerinde sonba­

64. Bickford 1985: I 7 ,5 6 v d .

65. W eidner 1988: 139.
66. Koehn 1952: 127. Erik çiçeği ve diğer sembolleri birleştirip sözcük oyunu referansları
oluşturm a hakkında bkz. s. 128.
67. K oehn 1952: 127.

500
 Ç in'de “D ört Beyefendi Çiçek"

har yapraklannın düşüşünü seyretmek için olduğu gibi, tek tek kişiler
ve gruplar hâlâ erik ve kiraz çiçeklerini en tercih edilen yerlerde “gör­
mek” için geziler düzenlemektedirler. Erik çiçeğinin bu köklü önemi
sadece şiirde ve resimde değil; hayatın kendisinde de ifade ediliyordu:

Kışın sonlarında çiçek satıcılan ilk tomurcuk demetlerini kente getiriyor­

lardı. Kızlar erik filizlerini saçlanna takıyor ve hayranlarıyla dalga geçerek
onları kendi güzellikleri ile erik çiçeklerinin güzellikleri arasında seçim
yapmaya itiyorlardı. Âlimler demetleri evlerine alıyor ve tomurcukların er­
kenden çiçek açmalarını sağlayarak ilkbaharın gelmesini hızlandırıyorlar­
dı. Bazen onları antik bronz vazolara koyuyorlardı, bazen de seramik erik
çiçeği vazolarına (meiping)-, bu vazoların uzun gövdesi ve dar ağzı, tek bir
“bahar demeti”nin zarafetini göstermek için dizayn edilmişti.

“Beyefendi çiçekler”in dördüncüsü, renklerinin ve biçimlerinin çe­

şitliliğiyle ünlü olan krizantemdi.68 Bu sonbahar çiçeği neşenin ve kö­
şeye çekilinen huzurlu bir hayatın sembolüydü;69 aynı zamanda da
“ayaza kafa tutan ve sonbaharın muzafferi”ydi.TOMing dönemine kadar
“sadece okuryazar sınıfı ve emekli âlimler ince kokulu krizanteme re­
sim için özel bir konu olarak muamele etmişti” (Resim 12.2).7' Resme­
dilmeye “gururlu eğilimi olan bir çiçek” şeklinde betimleniyordu; “bu
çiçeğin tasarımını kalbinizde tam ve kusursuz şekilde saklamalısınız”.
Tıpkı kutsal bir metni okumanın tek başına yeterli olmaması gibi, bu
içselleştirme de kopyalama sürecinin bile ayrılmaz bir parçası olarak
görülüyordu; “bilmek” ezberlemektir, böylece sözcükleri “ezberden”,
harfi harfine tekrar edebilirsiniz.
Bu dört çiçek sırasıyla ilkbaharı, yazı, kışı ve sonbaharı temsil et­
mektedir. Okuryazar simli bunları, “hoş kokusu doğuya doğru uzanan
bambu çitinin üzerine sinen çiçek” gibi hayli imalı referanslarla bili­
yordu. Bu nitelemeler, aslında bütün bir resim geleneği, bir kez daha,
okuryazar sınıfı ve sonra da bu sınıfın ülke çapındaki üyeleri tarafından
ayrıntılandırılan ve yerel kültürün bir öğesi olarak içerilen çiçek kültü­
rünün genişliğine işaret etmektedir. Erken tarihlerden itibaren âlimler,
müzik, içki ve bazen de güzel kadınlardan olduğu kadar resim, şiir ve

Krizantem resim de özellikle münzevi şair Tao Q ian'm (365-427) “Sarhoşken Yazılm ış"
aülı şiiriyle özdeşleştiriliyordu:
Doğudaki çitin altında krizantem kopardım ,
Ve diktim gözlerim i güneydeki uzak dağlara.
Koehn 1952: 143.
70 . 1708 yılında basılan ansiklopedik bir eserde, üç yüz krizantem çeşidi tasvir edilmektedir;
Çimdi ise bu sayı birkaç bin olabilir. Krizantemin botaniği hakkında bkz. Li 1959: 37 vd.
71- Sze 1956: 435.
502
 Ç in'de "D ört Beyefendi Çiçek"

kaligrafiden de haz almak için bahçelerde zarif toplantılar düzenliyor­

lardı; böylesi toplantıların kayda geçmiş ilk örneği M.S. 353 yılına ait­
tir.72 Birçok okuryazar sınıfı sanatçısı üç dalda mükemmeliyet kazanı­
yordu: resim, şiir ve kaligrafi; dolayısıyla bazen kendi yaptıkları resim­
lere kendi şiirlerini eşlik ettiriyorlardı. Başka ortamlarda, daha eski bir
yazardan resimlerinin konusuna uygun olan bir yazı alıyorlardı, şiirler
jse bazen resimleri edinen ve onlara hayranlık duyanlar tarafından ek­
leniyordu.73 Uzakdoğu resim sanatı, özellikle de âlimlerinki, fikirlerin
ve hislerin sözcükler ile resim arasında gidip gelmeleriyle ünlüdür.72
Çiçek resimleri için büyük bir pazarın olduğu, ressamların sayısın­
dan, hayatta kalan resimlerden ve biyografilerde yer alan, insanların
kendilerini ve ailelerini desteklemek için resme yöneldiklerini iddia
eden ifadelerden bellidir. Bu talebin nedenlerinden biri, bu kompozis­
yonların edindiği takvimsel önemdi.75 Bu uygulamanın kökeni, Liji'de-
ki (Ayinler Kitabı) bir takvime uzanıyordu; bu takvimde her bir ay do­
ğal bir olguyla özdeşleştirilmişti. Çiçekler ve kuşlar belli aylarla çok
yakından özdeştir; bu örüntü bazı değişikliklerle birlikte ressamların en
gözde temalarından biri haline gelmişti.76 Çince bahçe kitapları çiçek
takvimleri (huali) içeriyordu. XVII. yüzyıl başlarında Tu Benjun, on
iki ay için vazo çiçeklerinden oluşan sıralı bir tablo meydana getirdi;
tablodaki ilk sırayı erik çiçeği ve çift çiçekli kamelya alıyordu. Bu öz­
deşlikler mobilyalar, seramikler, yatak takımları ve elbise kumaşları
üzerindeki süslemelere de yansıyordu.

Çiçek Düzenlemeleri

Çiçeklerin desenlerde, şiirlerde ve resimlerdeki temsillerinin yanı

sıra, biçimsel kullanımları başka biçimlerde de ayrıntılandırılıyordu.
Bahçe sanatı çiçek düzenleme pratiğiyle yakından bağlantılıydı; her
ikisi de resimden etkileniyordu. Sözünü ettiğimiz bu üç alanda da do­
ğal manzaranın idealleştirilmesini görmekteyiz; bahçecilik dağların ve
göllerin, kayaların ve ağaçların belli bir biçimde düzenlenmesiyle kişi­
nin kendi avlusuna getirilme çabasıydı. Kayalıklı bahçeler Han dönemi
gibi erken tarihlerde bile inşa ediliyordu; grotesk kayalar uzun arama­

72. Chu 1988: 152.

73. Bkz. Sullivan 1974.
74. Sullivan 1974:30.
75. W eidner 1988:21.
76. Li 1956: 38-9; W eidner 1988: 123-4.

503
Çiçeklerin Kültürü

lar sonucunda bulunuyor ve yüksek fiyatlara satılıyordu. Sanat ile “do­

ğa” arasında daimi bir etkileşim vardı; bahçeler resimleri kopya etmek
için yapılıyor, resimler de hem gerçek hem ideal bahçeleri tasvir edi­
yordu. Suzhou’daki en ünlü yer, Aslan Ormanı, “söylendiğine göre
Yün-lin’in resimlerindeki üsluba göre, görkemli kayalar ve pek çok
yaşlı ağaçla meydana getirilmişti”.77
Saray bahçeleri bu ideali gerçekleştirmeye yönelik büyük ölçekli
girişimleri temsil ediyordu. Gerçekten de, saray çiçek resimlerine oldu­
ğu gibi bahçelere ve çiçek yetiştiriciliğine de önemli bir katkı yapıyor­
du. M.Ö. yak. 100 gibi erken tarihlerde İmparator Han Wudi, kendisi­
ne ölümsüzlük kazandırmaya yardımcı olması için tasarlanan parklar
inşa ettirmekle bu alanda önemli bir etki yapmıştı. Hiç şüphesiz okur­
yazar sınıfının fikirlerini ve pratiklerini kullanan sarayın ihmal edile­
meyecek bir etkisi vardı.78 740 yılında, Xuanzong hem başkentin hem
kent duvarları içindeki parkların yollan boyunca ağaç dikilmesini teş­
vik ettiği zaman, ağaçlar muhtemelen, sarayın yakm lannda kurulmuş
büyük fidanlıktan ve bahçeden (Yasak Park) getirilmişti. Aynca, “Tıb­
bi Bahçe’nin Efendisi” tarafından idare edilen, imparatorluğa ait şifalı
ot bahçesi de vardı ve önemli bir inceleme ve uygulama merkeziydi.
Birtakım özel parklar da yaygın ve egzotikti. Bir keresinde, bir hanenin
genç erkekleri, tekerlekler üzerine monte edilen ve “meşhur çiçekler ve
acayip ağaçlar ekili olan” seyyar bir bahçe inşa etmişlerdi ve ilkbahar­
da halka teşhir ediliyordu.7’ Okuryazar sınıfının ve tüccarların bahçele­
rinin bazıları, özellikle daha sonraki dönemlerde, alan olarak çok geniş­
ti. XIX. yüzyıl başlarında, Chen ailesinin Haining’deki Barış Dalgala­
rı Bahçesi yaklaşık yedi hektarlık bir alanı kaplıyordu ve kulelerle,
köşklerle, dolambaçlı yollar ve galerilerle, asmalarla kaplı kayalıklarla
ve “hepsi cennete uzanan” binlerce eski ağaçla doluydu.80 Böylesi bah­
çelere, “sadece bir kır kızı” olarak değil, “hoş giyimli güzel bir kadın”
olarak bakılıyordu. Suzhou gibi kentlerde de büyük bahçeler bulunu­
yordu, ama kent ortamına göre ayarlanmış bir dizi minyatür avlu bah­

77. Shen Fu 1983: 136. Bu ressam ın daha yaygın hir şekilde bilinen adı Ni Ç a n 'd ır (1301­
74).
78. Bu noktaya dikkatim i çeken lo e M cDenm ott'tur, kendisi aynı zam anda benim okuryazar
sınıfının rolünü gereğinden fazla vurguladığım ı düşünm ektedir. Her halü kârda. Çin okurya­
zar sınıfı sadece Konftiçyüsçülük’ıen değil, Daoism ve B udizm 'den de faydalanm ıştı. Şüp­
hesiz eklektiktiler. Am a çoğunluğun inancı ne olursa olsun, kurum sallaşmış “dinler'' açısın­
dan bu Doğu A sya geleneklerinin, özellikle muhalefet ve doğrudan çatışm a zamanlarında,
değişen ölçülerde ayırt edici özellikleri m uhafaza ettikleri görülmektedir.
79. Schafer 1967.
80. Shen Fu 1983: 110, 112.

504
 Ç in'de "D ört B eyefendi Çiçek"

çesine de rastlıyoruz. Aynı süreç, penzai olarak bilinen (Japonca’da

bonsai) tabla bahçeciliğinin, saksı ya da tabla kültürünün, ya da pen-
jitıg'in (bonkei) ve kaplar içine yerleştirilmiş manzaraların gelişimiyle
daha da ileri götürüldü. Ağaçlan bodurlaştırma süreci ileri derecede bir
uzmanlık işiydi ve kesin bilgi ve büyük sabır gerektiriyordu.81 Bu tab­
lalarda ilginç bir tarzda şekil verilen kayalar engebeli dağlan gösterir­
ken, bodur ağaçlar, bitkiler ya da yosunlar bir orman fikri yaratmakta­
dır. Minik tapmaklar, köprüler, tekneler ve figürler, bahçeciliğin ken­
disinde ve resimlerdeki temsillerinde ortaya konmuş olan örüntüyü iz­
leyerek, manzaraya insani bir boyut katmaktadır.
Çiçek düzenlemeleri, bu doğayı dönüştürme ve evin içine getirme
sürecinin bir parçasıydı; Budizm’in M.S. I. yüzyılda gelişinin82 ve ma­
nastır bahçelerinin çiçek kültürü için yeni bir alan açmasının teşvik et­
tiği bir süreçti bu. Ama Konfüçyüsçü kültür ile Budist kültür arasında
çiçek kullanımı açısından bir zıtlık mevcuttu. Tapmak içinde ve atala­
ra sunularda çiçek yığınları bir vazoda sunuluyordu, ev içindeki çiçek
düzenlemelerinde ise, tıpkı mürekkeple yapılan birçok okuryazar sını­
fı resminde olduğu gibi, vurgu hat üzerineydi. Biçilmiş ince dallar ve
çiçekler, daha önce tesis edilmiş bir dizi ilkeye göre dikkatlice düzen­
leniyordu; Japonya’daki kadar katı kurallar olmamakla birlikte, yazı
materyale önemli ölçüde bir dikkat etme söz konusuydu.
Bu ev içi kullanımlarının iç mekân döşemeleri üzerinde güçlü bir
etkisi vardı. Li çok çeşitli çiçek sehpalarının, masalarının ve masa çi­
çeklerini teşhir etmekte kullanılan karmaşık araçların listesini vermek­
tedir; mobilyaların bizzat kendisi sık sık çiçek desenleriyle dekore edi­
liyordu. Çiçek düzenlemeleri için çeşitli kaplar gerekiyordu; metal kap­
ların yanı sıra asıl önemli olanlar seramiklerdi ve bunlar Çin el sanat­
larının özel niteliklerinden biri haline gelmişti. Çiçeklerin, dalların ve
bitkilerin teşhiri için çok çeşitli vazoların yapılması kendi edebiyatını
üretmişti; bu en azından, Pirıghua pu (Vazo Çiçekleri üzerine Deneme)
adlı eseri 1595 tarihine ait olan Zhang Qiande’nin (1577-1643) zama­
nından itibaren böyleydi. Bazı saksılar büyük çiçekler için, bazıları tek
ince dallar için, bazıları belli çiçekler için, bazıları daha geniş kapsam­
lı teşhirler içindi ve her bir tipe özel bir ad veriliyordu. Vazolar çoğun­
lukla onlarla uyumlu sehpaların ya da masaların üzerine konuyordu ve

Ş ' • Bu sürecin b ir betim lem esi için bkz. Li 1956: 57 vd. ve Shen Fu 1983: 56-62. "Ç in çiçek
imgelerinin m etaforik değişkenliği” hakkında bkz. Bickford 1985: 25. A ynca Lü Ji (yak.
1440-1505) hakkında bkz. Rogers; “ Sem bolik tutarlılık her zaman bulunacak diye bir şey
yok... Bazen bir resim sadece bir resim dir" (1988: 116).
82- Li 1956.

505
Çiçeklerin Kültürü

talebin çeşitliliği ve kalitesinin seramik üretimi üzerinde hatırı sayılır

bir etkisi vardı.83

Çiçek Sembolizminin Bağlamsailığı

Çin desenlerinin Batı’ya ve Avrupa desenlerinin de Doğu’ya nasıl

geçtiğine daha önce değinmiştik.88 Antik Yunan’ın akantus kıvrım ka­
lıplarının kenar motifleri İpek Yolu’nu takip ederek Doğu’ya ulaşmış­
tı. Bu sürecin daha sonraki safhalarında aracılar çoğunlukla Budistler-
di ve “manevi olgunlaşmanın başlıca çiçek sembolü olan lotusu” işin
içine dahil ederek, desene yeni bir “yorum” getirmişlerdi.85 Lotus şiir­
de ilk boy gösteren çiçekti ve onu orkide izlemişti.86 Krizantem ise
M.S. III. yüzyıldan itibaren rol oynamaya başlamıştır; bu dönemde o,
eşsesli ya da eşsesliliğe yakın sözcükler olan uzun ömürlülük, şarap ve
şanslı sayı dokuzla özdeşleştiriliyordu; krizantem festivali dokuzuncu
ayın dokuzunda yapılıyordu. En gözde sarı çeşidinin rengi imparatorla
özdeşleştirilmişti ve dünyanın merkezini temsil ediyordu. VII. ve VII­
I. yüzyıllarda, Sui imparatorları ve Tang metropol toplumu ağaç şaka­
yığı (m udan. Paeonia suffruücosa) için bir “düşkünlük” geliştirmişti ve
bu çiçek de çiçekli süsleme kıvrımlarında kullanılmaya başlamıştı; ama
artık bir maneviyat sembolünden ziyade bir servet sembolüydü.83 Ağaç
şakayığı, Budizm’i desteklemiş olan tmparatoriçe W u’nun adıyla iliş-
kilendirilir; onun Luoyang’daki başkenti bu çiçeğin yetiştirilme merke­
ziydi. Bunu bir sonraki yüzyılda gülhatminin benimsenmesi izlemiştir;
gülhatmi hiçbir önemli bir çiçek sembolü statüsü edinmemiş ise de,
akıp giden zamanın sembolü olmuştur.88
Aynı zamanda, bir yandan anlamda değişmeler meydana gelirken,
bir yandan da anlam kayıpları olmaktaydı. Çiçek ve hayvan konuları­
nın “haz verici motiflerden ibaret olduğu”, onlara anlamlarından dola­
yı değil; “cazip ve şaşırtıcı” oldukları için değer verildiği iddia edilmiş-
83. Li 1956: 75vd.
84. Rawson 1984.
85. M cM ullen 1987: 199.
86. Orkide için kullanılan sözcüğe (lan) Book o fO d e s ’le rastlanm aktadır; bu eserdeki şiirler
M.Ö. 800-600 dönem ine aittir. W aley bu sözcüğün, onun “asm a-fasulyesi” adım verdiği bak­
lagillerden bir bitkiye gönderm e yaptığını iddia etm ekledir (The B ook o f Songs, Londra,
1937, s.55, Ode 55). Gizli orkide (you lan), bilinm eyen bir değer sem bolü olarak Konfüç-
y ü s'le özdeşleştirilm ektedir. Sözcüğe Chu c i'de de (G üney'in Şarkıları) rastlanır.
87. Bkz. Bartholom ew 1985: 23-4; zenginliğin ve onurun sembolüdür: fu -k u e i hua\ bu de­
yim birçok sözcük oyununda kullanılır (Koehn 1952: 133).
88. T ang şiirindeki çiçek referanslarına dikkatim i çektiği için D. M cM ullen'e minnettarım.

506
 Ç in’de "D ört Beyefendi Çiçek"

tir.851 Böyle bir kayıpla birleşen motifin devamlılığı sanat tarihinde sık
rastlanan bir durumdur; ama aynı şey motife yeni anlamların atfedilme­
si süreci için de geçerlidir. İlk durum kenar motifleri ve süs amaçlı kıv­
rımlarda meydana gelmiştir. Öte yandan, M cM ullen’in işaret ettiği gi­
bi, başlıca çiçek sembollerinin Ç in’in birbirini izleyen kuşaklarına sü­
rekli olarak hitap etmesi bir miktar yeniden yorum da gerektiriyordu.
Toplam repertuarın içerdikleri sayıca fazla değildi: “Lotus, şakayık,
bambu, çam ve gülgillere, şeftali, krizantem ve orkideyi eklemek ge­
rek.”’0 Çoksesli anlamlar atfedilmiş olan bu çiçekler yüzyıllar içinde
edebi geleneğin bir parçasını oluşturmuştu. “Üç kış dostu” olan bambu,
çam ve kışın çiçek açan gülgiller göz önüne alındığında, yüzyıllarca sü­
reklilik göstermiş olan rolleri, sembolik geleneğin “Çin toplumunun
her katmanının isteklerine uyarlanarak” hem öz hem biçim açısından
uzun süre varlığını devam ettirdiği görüşünü biraz desteklemektedir.’’1
Böylesi bir nüfuz etme elbette gerçekleşmişti. Ama bu gelenekler ayrı­
calıklı okuryazar sınıfının kültürüyle güçlü bir biçimde özdeştir ve bu
sınıf için sembolik değerin muhafaza edilmesi aynı zamanda siyasal ve
ekonomik etkinin de muhafaza edilmesi demekti. Bu kültür sözel ve
görsel kanallarla, operalar, hikâyeler, şiirler, resimler ve sergiler yoluy­
la sık sık aktarılmış olsa bile, gelenek, bölünmez bir bütün olma özel­
likleri için bir odak noktası sağlayan yazılı ve grafik eserlerde vücut
bulmaktaydı. Çiçek sembolizminin bazı bileşenleri elbette ki “okurya­
zarlık öncesi” kültürde geliştirilmişti, ama bunların hangileri olduğun­
dan emin olamamaktayız; diğerleri ise sıradan insanlar arasında daha
sonraki etkileşimlerden doğmuştu. Ama çiçek kültürünün ayrıntılı bir
hal alması büyük ölçüde okuryazar sınıfı üyelerinin ellerinde gerçek­
leştirilmişti; bu kişiler aynı zamanda çiçeklerin yetiştirilmesi ve ıslah
edilmesi düzenlemeleriyle de ilgiliydiler, dolayısıyla, belirleyici olma
eğilimi gösteren anlamlar onlann tesis ettikleriydi. Söz konusu aynntı-
landırma sürecinin büyük bir kısmı yazılı metinlerde yapılmaktaydı.
Bildiğimiz biçimiyle, yazılı ve “sözlü” (yani yazılı olmayan) gelenek­
lerin etkileşiminin ürünü olan “popüler kültür”, “üç kış dostu” ya da
‘‘dört beyefendi çiçek” gibi okuryazar sınıfı kültürünün pek çok öğesi­
ni kendi içine dahil etmiş ve bu öğeleri göze hitap eden motiflerde, çi­
Çek festivallerinde ve insanların kişisel ve toplumsal statülerindeki de­
ğişikliklerle ilgili ritüellerde kullanmıştı.
Popüler kullanımdaki çiçeklerin sembolik anlamının karakteri, kap-
89. Rawson (1984) G om brich’in izinden gidiyor.
90- M cM ullen 1987: 199.
91. Çam resim leri hakkında bkz. Bam hart 1983: 546-55.

507
Çiçeklerin Kültürü

samı ve bağlamına ilişkin bazı göstergeler, çağdaş durumu, özellikle de

yeni yılı tartışırken ortaya çıkacak. Hem okuryazar sınıfıyla hem Bu­
dizm ’le özdeşleştirilen lotus, serveti ve şehveti temsil eden şakayığa
karşıttı.92 Begonya kusursuz bir biçimde kadınsı bir çiçekti; çünkü se­
rin ve gölgeli yerleri tercih eder ve dolayısıyla da ümitsiz aşk hikâye­
lerine girer. Süsen doğurganlıkla ve erkek çocuk doğumuna ilişkin fi­
kirlerle bağlantılıydı. Süsen suyu Güney Ç in’in bazı bölgelerinde tö­
rensel bir banyoda kullanılıyordu ve şarapla karıştırılarak içildiğinde
ömrü uzattığına ve zekâyı artırdığına inanılıyordu; pelinle birlikte, ko­
ruma sağlasın diye kapılara asılırdı.93 Kırmızı narçiçeğinin, kötü talihi
kovmanın yanı sıra, mutluluğu ve başta erkek yavrular olmak üzere do­
ğumu simgelediğine inanılıyordu. Sarı zambak unutkanlığın şifasıydı
ve doğumdaki acıların dindirilmesine yardımcıydı; ama aynı zamanda,
doğacak çocuk erkek olsun diye hamilelikte de kadınlar tarafından ta­
kılırdı.94
Gerek okuryazar sınıfına gerek Budizm ’e göndermelerin de ima et­
tiği gibi, böylesi özdeşleştirmeler çoğunlukla bağlamsaldı ve söylemin
spesifik alanına bağlıydı. Diğer anlamlar devasa yaygınlıktaki kelime
oyunlarına dayanıyordu; bunlar kısmen vurgu, kısmen fonetik, kısmen
de kinayeyle ilgiliydi.95 Dekoratif sanatlarda kullanıldığında kelime
oyunları resimli bilmecelere dönüşüyordu; botanikle ilgili birkaç motif,
uğurlu bir deyim oluşturmak üzere birbirine tutturuluyordu; ömeğin,
şakayık, manolya ve yaban elması, “yeşim köşkte servet ve rütbe” an­
lamını verecek bir desen içinde bir araya getirilmişti.96 Çoğu kez çiçek­
ler iyilikle ilgili genel anlamlar taşıyorlardı ve olumsuz anlamlar edi­
nenler ancak birkaç taneydi; bunların bir örneği, A vrupa’nın çeşitli böl­
gelerinde cenaze ve ölümle özdeşleştirilen krizantem ve karanfildi.97
Çiçekler daima olumluydu, iyilik habercileriydi ve uzun ömürlülük.
mutluluk ve doğurganlık gibi insanoğlunun üç temel dileğiyle ilgiliydi­
ler.
Ç in’deki çiçek sembolizmi bu nedenle çoksesli ve çokdeğerlikliydi.
“ Anlam onların habitatlanndan, şekillerinden ve yılın çiçek açtıkları ya
92. Lotusun, G uangzhou’daki birçok erkek çocuk için bir dilek anlamı taşıdığı söylenir (Int­
roduction to Popular Traditions, 4)
93. Laing 1988: 32; Eberhaıd 1952: 82-5; W eidner 1988: 109.
94. Sarı zambağın ve narın diğer anlam lan için bkz. K oehn 1952: 135, 138.
95. Bkz. Bartholom ew 1985.
96. Bartholom ew 1985: 24.
97. 1989 yılında Kore, S eu l'd e bana, krizantem lerin cenazeler, güllerin düğünler için kulla­
nıldığı söylendi; bu noktada hata yapm ak çok korkunç olurdu. Japonya'ya dair de krizantem­
ler hakkında aynı şeyleri duydum . Bu özdeşleştirm eleri Batılı kullanım ın benimsenmeleri
olarak görm ekteyim; çünkü tarihsel bir derinliklerinin olduğunu düşünmüyorum .

508
 Ç in'de "D ört B eyefendi Çiçek"

da en görünür oldukları mevsiminden çıkarılıyordu. Hava koşullarına

direnme kabiliyetleri, şifa verici özellikleri ve adlarıyla eşsesli kelime­
lerin anlamlan da önemliydi.” Avrupa’ya yapılan aktanmlarda bir an­
lam fakirleşmesi yaşandığı ileri sürülmüştür; çünkü Batı geleneği “tek
bir erdem ya da ahlâki değerle bire bir şeklinde basit bir korelasyona”
dayanıyordu.9* Bu izlenimi veren şey tabii ki Çiçeklerin D ili’ydi. Ama
o listeler, Avrupa’daki geniş “çiçek kültürif’nü kesinlikle tamamıyla tü­
ketmemiş olan yazılı geleneğin bir dalının oldukça uzmanlaşmış bir
ürünüydü. Ç in’de olduğu gibi, resim sanatı, edebiyat ve dinin oluştur­
duğu “daha üst” kültür, tüm toplumdaki sembolik kullanımı, genellik­
le katmanlı ve bağlamsa! bir tarzda güçlü bir biçimde etkiliyordu. Ama
aktörün gözünde bütünsel tek bir şema olarak görünen şey, onun farklı
zamanlarda farklı katmanlara katılımını yansıtmaktadır.

Ç iç e k Kullanımı

Toplumsal yaşamdaki çiçek kullanımlarına daha genel olarak ba­

karken. tarihsel derinlikten kültürel derinliğe dönüyorum ve materyalin
daha bol olduğu yakın geçmişe gönderme yapıyorum. Çiçeklerin sahip
olduğu büyük önem somut ifadesini hua sözcüğünde bulur; çeşitli
kombinasyonları içinde bu sözcük sadece çiçeğin açan kısmına değil;
aynı zamanda tohumlara, filizlere, havai fişeklere, alaca renkli desen­
lere, pamuklu baskılara, kenar süslemelerine, çiçek resimlerine, tuvalet
suyuna (hualushui) ve nektara (huami) gönderme yapar. Sözcük, “çi­
çek ve yeşim kadar güzel" (ru hua si yu) deyiminde kadın güzelliği için
kullanılır ve sembolik olarak sadece evlilik aşkıyla (hua hao yueyuan,
“açılan çiçekler ve dolunay") değil, resmi olmayan daha gündelik cin­
sel toplantılarla da özdeşleştirilir; Yangzi deltasındaki Guangzhou
(Canton) “çiçek tekneleri”nde ve ülkenin başka yerlerinde “çiçek kız­
larca yapılan böylesi toplantıların müdavimleri, okuryazar sınıfı men­
supları ve tüccarların yanı sıra her sınıftan erkeklerdi. Sözcük genel
olarak kadın anlamını veriyor olmakla birlikte, aslında çoğunlukla fa-
hişeleri ve eğlendirici kadınlan anlatmaktadır. Onları ziyarete gitmek,
“çiçek aramak ve söğüt istemek” (xun hua wenliu) demekti; bunun bir
sonucu olarak da zührevi hastalığa “söğüt çiçeği hastalığı” deniyordu.
Cumhuriyet döneminde fahişelere, fazladan “çiçek vergisi” (huajan)
adı verilen bir vergi konmuştu. Böylesi kızlara çoğunlukla erik çiçeği

9». M cM ullen 1987: 200.

509
Çiçeklerin Kültürü

ya da orkide gibi çiçek adları takılıyordu; aynı şey Tang döneminde

“geyşalar” ve daha sonraki dönemlerde de Pekin Operası’nın kadın sa­
natçıları ve ev hizmetçileri için de geçerliydi. XIX. yüzyılda San Fran-
cisco’daki Çinlilerin yaşamı üzerine gözlemlerini aktaran bir yazara
göre, bunlar çoğunlukla saçlarına çiçekler takarlardı; yazar ayrıca, “ üst
tabaka fahişeleri genellikle cırtlak renkli elbiseler giyerler” diye de ek­
lem işti." Bununla birlikte, bu uygulama kesinlikle alt tabakalarla sınır­
lı değildi ve Pekin’deki kutlamalarda iyi giyimli kadınlar da saçlarını
çiçeklerle süslüyorlardı.100
Çiçeklerin kişisel süslenme için kullanımı sınıflara göre değişiklik
gösterdiği gibi ülkenin değişik bölgelerinde de farklılık arz ediyordu.
Bitki avcısı Fortune’un belirttiğine göre, Suzhou (Fujian) kadınlan çi­
çek kullanımına özellikle düşkündü ve bu düşkünlük doğal çiçeklerle
sınırlı değildi; daha XVI. yüzyılda gelişmekte olan bir yapay çiçek pa­
zarı mevcuttu. “Köylü güzeli, kırmızı gülhatmi gibi daha büyük ve şa­
tafatlı olanları kullanır; rafine genç kızlar ise yasemin, sümbülteber ve
benzeri çiçekleri tercih ederler. Öte yandan, yapay çiçekler doğal çi­
çeklerden daha fazla kullanılır.”101 1930’larda da durum böyleydi. Oto­
biyografik anlatısı The Golden W ing'de Lin, gelinin saçlanndaki yapay
çiçeklerden ve gelinin taşındığı, bez çiçeklerle dekore edilmiş sandal­
yeden bahsetmektedir.102 Yakın zamanlarda, saç ve korsaj süslemeleri
için manolya kullanılmaya başlamıştır; Ç in’in birçok büyük kentinde
sokaklarda satılan manolyanın yanı sıra gardenya ve yabani mercan­
köşkü de [Acocanthera spectabilis) saç süslemesi için kullanılmakta­
dır.105 Burada da, parlak renkler alt toplumsal gruplarla, daha ince ton­
lar ise üst sınıflarla özdeşleştiriliyor görünmektedir. Öte yandan, yapay
çiçeklerin kişisel dekorasyonda hiçbir olumsuz değeri olmadığı ve her­
kes tarafından kullanılabildiği anlaşılmaktadır.
Han hanedanı döneminde Güney Asya ve İran’dan ithal edilen ya­
seminler Güney Ç in’de çelenkler için en çok kullanılan çiçeklerdendi.
Açılmamış tomurcuklar gündoğmadan toplanır ve hem saç süslemesi
hem çaya hoş koku katmak için satılırdı."” Guangdong eyaleti hakkın-
daki bir XVII. yüzyıl anlatısı, kadınların nasıl ıslak bezler içinde to­

99. Gibson 1877: 150.

100. Bredon v e Mitrophanov; 1927: 126.
101. Fortune 1847: 373, 382.
102. Lin 1947: 42. XVI. yüzyıl şairi X iao G ang’tn saçlanndaki erik çiçekleri hakkında bkz.
Bickford 1985: 19.
103. Li 1959: 148, 161. 167.
104. G üney'de IV. yüzyıl başlannda “saç süslem esi için kullanılan ipek renkli" yasem in hak­
kında bkz. Li 1979: 36. K uzey'de ise bu bitki seralarda aynı amaç için yetiştiriliyordu.

510
 Ç in 'd e “D ört B eyefendi Çiçek"

murcuk toplayıp, şehirdeki tüccarlara sattığından bahsetmektedir; şe­

hirlerde bunları başlık, abajur ve satılık diğer süs eşyalarına takmak
için yüzlerce işçi çalıştırılmaktaydı.1“ Çiçekler parfüm üretmek için de
işleniyordu ve yasemin çelenkleri dinsel törenler esnasında binaları de­
kore etmek için bile kullanılıyordu. O dönemde pazarın temelleri sağ-
lamlaşmıştı.
Aynı durum diğer “çiçek pazarı”, yani seks için de geçerliydi. XX.
yüzyılın başlarında fahişelik hiyerarşisinde en düşük konumdaki yerler,
müşterilerin aynı anda hem afyon içip hem fahişeleri ziyaret ettikleri
“çiçek dumanı odaları”ydı (huayatt jiari). 1910’ların sonlarında Guang-
zhou’daki imtiyaz bölgelerinde 20 binden fazla çalışan olduğu rapor
edilmişti. Diğer yerlerde ise erkekler genellikle “çiçek şarabı” (huajiu),
yani fahişelerin doldurduğu şarabı içmeye gidiyorlardı. Eğer bir müş­
teri mesleğe yeni katılan bir kızın “çiçeğini koparmak” için yüklü bir
miktar para öderse, “evlilik törenini andıran... görkemli bir kutlama”
yapar ve arkadaşları için genelevde bir ziyafet düzenlerdi; bu işleme
“çiçeğin kutlanması” (zuo huatou) adı verilirdi.106
Çiçek kavramı başka pek çok ifadede mecazi olarak içkindi. “Gere­
ğinden fazla çiçek göz kam aştınr” (tına duo yan luan), çok fazla seçe­
nekle karşılaşmak için kullanılan bir deyimdir. “Farklı çiçekler farklı
gözlere hitap eder”, bireysel zevklerin çeşitliliğini anlatmanın bir yolu­
dur. “At sırtındaki çiçeklere bakmak” (zou ma kan hua), güzel şeylere
gelişigüzel bir bakış atmak için kullanılan bir ifadedir. Huaxu “çiçek
parçaları” anlamına gelir ve ıvır zıvır demektir. Çiçeklerin sanatta, ede­
biyatta ve yaşamdaki kullanımı gibi çiçek sözcüğü de çok yaygın bir
kullanıma sahiptir.
Çiçekler geçmişte olduğu gibi bugün de Ç in’deki kamusal ve özel
kutlamalarda yaygın bir biçimde kullanılmaktadırlar. İkinci Dünya Sa­
vaşı öncesi dönem hakkında yazan Koehn’in belirttiğine göre, “Do­
ğumlar ve ölümler, evlilikler ve yıldönümleri, yeni yıl ve sınavlardan
geçme, yani bütün kutlama günleri uygun çiçekler icap ettirir. Dört
mevsimin her biri gibi her ayın da kendi çiçeği vardır. Belli çiçekler
belli tanrısal varlıklarla, Budist azizlerle, Taocu ölümsüzlerle olduğu
gibi belli kuş ve hayvanlarla da özdeşleştirilir.”107 Çiçekli dekoratif de­
senler gündelik kullanımdaki sayısız nesnede göze çarpar.
Eski dönemlerde çiçekler sadece haz almak ve ritüellerde sunu ola-

>05. Li 1959: 127-8.

106. H ershatter 1991: 10. 24. Aynı işlem için daha yaygın bir ifade “tom urcuğu açm ak“tı
№oı bao).
107- Kochn 1952: 121.
Ç içeklerin Kiillûrü

rak kullanılmıyordu, bizzat kendileri de sunuların alıcısı olabiliyordu.

Başlıca her çiçek türünün Cennet’te bir “peri”si olduğu ve onu korudu­
ğu söylenirdi.10“ Bütün Çiçeklerin Tanrıçası olan Hua Shen ise kendi
doğum gününü ikinci ayın on ikinci gününde kutlardı ve bu gün ağaç­
lar ve çalılar kırmızı kâğıtlarla süslenirdi.109 “Çiçeklerin” doğum gü­
nünde, açılan çiçeklerin ruhları kendilerini Yeşim İm parator’a sunar­
lardı."0 İmparatoriçe Dul Cixi döneminde bu doğum gününü kutlamak
için bir saray festivali düzenlenmiş, kırmızı ipekler kesilerek çiçek
açan ağaçlar kurdelelerle süslenmişti. Bunun ardından gelen bir tiyatro
gösterisinde ise kadın çiçek perileri (ağaç ruhları erkekti) şarap içip şar­
kı söylemişti.1" Tıpkı yeni yılda, yaygınca kullanılan beyitleri tamam­
lamak için, uğurlu çiçek ve meyvelerin asılı tomarları [hanging scrolls]
hazırlandığı gibi, özellikle bu vesileyle çiçek resimleri yapılırdı. Çiçek­
lere adanan tek festival bu değildi. Bir XVIII. yüzyıl romanı olan The
Story o fth e Stone, Ear’daki Hububat festivalini anlatmaktadır; dördün­
cü ayın yirmi altıncı gününde kutlanan bu festival, ağaçların çiçekleri­
nin düşmek üzere olduğu yaz başında çiçek ruhlarına sunular yapılan
bir zamandı. Yolda olan ruhları hızlandırmak için kızlar, “söğüt filizle­
rinden ve çiçeklerden ufak tahtırevanlar ve at arabaları, brokar parçala­
rından ve bulabildikleri diğer güzel malzemelerden de küçük pankart­
lar ve flamalar yaparlar ve bunları, çiçek açan ağaçların ve çalıların en
tepesine renkli ipek telleriyle bağlarlardı.” "2
İlkbahar seyirlerinin odak noktasını oluşturan şey öncelikle erik çi­
çeğiydi. XII. yüzyıldaki bir üst tabaka fahişesinin hikâyesi, bir bakanın
oğlunun, ilk açan erik çiçeklerini seyretmek üzere Doğu Köyü’ne ken­
disiyle birlikte gitmesi için ona nasıl yalvardığını anlatmaktadır."3 Bu
pratik yaygındı. Pek çok bahçeci erik ağacı yetiştirerek geçimini sağlı­
yordu. Yargıç-yöneticinin [magistrate] kâtibi Shen Fu, XVITI. yüzyıl
sonlarında Suzhou yakınlarındaki, “çiçekler açtığında görebildiğiniz

108. Budistler bu aracılıktan m etin öğrencilerini çiçeklerle ödüllendirm eyle özdeşleştirirler.

"G üzel K okulann Budist K rallığı’ndan sorum lu olan cennet perisinin görevlerinden biri, ma­
nevi olgunluklannı test etm ek için kutsal metin öğrencilerinin üzerine çiçekler saçmaktır
{t'ien nü san hua)... Düşen çiçekler, henüz bütün ölümlü arzulan terk edem em iş olanlara ya­
pışacaktır. M ükem melliğe ulaşanları ise tek bir taçyaprak bile rahatsız etm eyecektir” (Koehn
1952: 123). Bu. çiçekler (dünyevi, lüks ve duyusal olan) ile sade erdem ler arasındaki bir baş­
ka potansiyel karşıtlık değil m idir?
109. Li 1956:31.
110. Robinson 1988: 85.
111. W eidner 1988: 54; Der Ling 1911: 348-50.
112. W eidner 1988: 54; Cao Xueqin 1977: 24.
113. “ Yağ Satıcısı ve Fahişe” , tartışıldığı yer: Laing 1988: 36. İlkbaharda erik çiçeği seyir­
leri hakkında bkz. Bickford 1985: 28.

512
 Ç in'de "D ört B eyefendi Çiçek"

tek şeyin, lapa lapa yağan kar gibi görünen düzinelerce li” olduğu böl­
ge hakkında yazmaktadır; dolayısıyla bu bölgeye Hoş Kokulu Kar De­
nizi adı verilmişti."4 Aynı kişi bölgedeki bir tapmağı ilkbahar sunusu­
nu yerine getirmek için ziyaret ettiğinde, açmış çiçeklerden ve manza­
radan öylesine büyülenmiştir ki ev sahibine sunmak üzere manzarayla
ilgili on iki resim yapmıştır. Bir başka zamanda ise, dokuzuncu ayda
düşen yaprakları görmek için seyahat etmiştir; bu pratik de gerek Ja­
ponya gerek Ç in’de uzun bir geçmişe sahipti.
Erik ağaçlan anıt olarak da kullanılıyordu. Fuzhou’nun Zhiyong
Akademisi’nin doğusunda, eyaletin kurucu valisi Wang Kaitai’ye
adanmış bir mabet bulunmaktaydı. Avluda on üç erik çiçeği ağacı var­
dı ve valinin halefi Xie, akademinin tabletlerini restore ettiğinde ve “on
üç erik çiçeği ağacı sınıfı” inşa ettiğinde, bu ağaçlann yerine yenileri­
ni dikmişti. Bu ağaçlar onun düşüncelerinin önemli bir odağı haline
gelmişti; “kış bittiğinde kapıyı açar ve erik çiçeklerine bakıp öylece ka­
lırım.”"5 Saksılarda yetiştirilen ağaçlar gibi erik de, örneğin kış sunusu
esnasında tapmaklarda bir hediye olarak sunulmaktaydı.1"’
Bazı çiçekler bahçelerde teşhir için yetiştiriliyordu; ama bu onların
asıl işlevi değildi. Bahçeler de sırf çiçeklere ait değildi; daha ziyade su,
kaya, yeşillik ve minyatür ağaçlar mekânıydılar. Daha önce değindiği­
miz gibi, Ç in’de çok sayıda çiçek, otsu bitki olmaktan ziyade ağaçlar­
da ve çalılıklarda boy gösterir. Hatta otsu bitkiler de, duvarlara ya da
balkonlara koymak ve kamusal alanlarda teşhir etmek amacıyla çoğun­
lukla saksılarda yetiştirilirler. Üzerine bahçeler kondurulabilecek şekil­
de genişletilen bina tepelerindeki teraslardaki, “ ziyaretçinin ayakları al­
tında bir bina olduğunu unutturabilecek düzenlenmiş kayalan ve dikili
çiçekleriyle” çatı bahçeleri çok ayrıntılı olabilmektedir."7 Resimler, la­
ke mobilyalar, porselen, tekstil ürünleri üzerindeki, yeşim taşı ya da di­
ğer taş minyatürleri biçimindeki tasvirleri ve hatta özellikle elit kesimin
evlerindeki ipek ve diğer materyallerden yapılma çiçekler bol miktarda
olmasına karşın, çiçekler ancak spesifik vesilelerle ve özel amaçlarla
ev içine sokuluyordu. Sözü edilen kullanımlar okuryazar sınıfı men­
supları arasında yaygındı ve topluluğun diğer tabakalarını da etkiliyor­
du; ama aldıkları model büyük ölçüde kentsel bir modeldi: etrafı çevri­
li bahçeler, ev duvarlarına oyulmuş çiçek desenleri, dekore edilmiş pa­
nolar, oyulmuş odunlar. Yuan Hongdao’ya göre, “çiçeklerden zevk al­

114’ S h en F u 1983: 136.

115. Bam ett 1989.
'^ . S h e n F u 1983: 127.
117-S h c n F u 1983: 138.

513
Çiçeklerin Kültürü

ma, doğal manzaradan alınan zevkin mutluluğunu terk etmek zorunda

olan şehir insanları için sadece bu zevkin yerine koydukları bir şeydir”;
bu tez, Batı’da doğaya yönelik ilgi artışına da uygulanabilecek bir tez­
dir."8 Bitki avcısı Robert Fortune’un 1840’larda bulduğu çiçeklerin ço­
ğu “mandarinler”in ya da okuryazar sınıfının kent bahçelerindeydi.
Bunlardan Ningbo’da bulunan biri, “uzun süre emekliye ayrılan ve ba­
ğımsız yaşamasına olanak sağlayacak bir serveti olan”, bahçecilikten
hoşlanan ve “çiçeklere ihtirasla düşkün” yaşlı bir adam olan Dr.
Zhang’a aitti."’ Bahçenin kapsamı sınırlıydı ve yapay bir kayalık etra­
fında düzenlenmişti; bodur ağaçların ve sarmaşıkların çevrelediği ufak
havuzlar vardı. Dolayısıyla, “doğayla olan benzerliği mükemmel”di.
Köy evlerinde gerek gerçek gerek “yapay” çiçek dekorasyonları
çok daha azdı. Bununla birlikte, günümüzde çiçek kültürünün özellik­
leri, başta Güney Çin ve Tayvan’da olmak üzere bölgenin dört bir ya­
nında görülmektedir. Duvarlar çiçek takvimleri ve şehir apartmanların-
dakinden daha az sofistike resimlerin reprodüksiyonlarını sergilemek­
tedir. Sürekli olarak kopyalanan bu resimler Çin anakarasında yaygın
bir şekilde bulunurlar; kendisini çiçek kültürüne adamış popüler bir
dergi mevcuttur; masa takvimleri değişen çiçek mevsimlerini ve çiçek
kullanımlarını hatırlatırlar. Çiçek açan çalılara pek çok ortamda rast-
lanmaktadır ve bodur ağaçlar kırsal pazarlardan yüksek fiyatlara satın
alınabilmektedir.
Çiçek kültürünün okuryazar sınıfı tarafından ayrmtılandırıldığı doğ­
rudur; ama çiçeklerin yetiştirilmesi ve çiçeklerden haz alma bu grubun
tekelinde değildi. Kuzey Çin kıyısındaki Weihaiwei köyleri İngiliz ida­
resi altındayken onlar hakkında yazan yargıç-yönetici Johnson’un göz­
lemine göre, “köy evlerinin pek çoğunun ufak bahçeleri vardır ve bu
bahçeler çoğunlukla sebze yetiştiriciliğine adanmış olsalar bile çiçek­
lerden tamamen yoksun oldukları nadir görülen bir durumdur. Şakayık,
krizantem, yabani zambaklar ve güller, keçisakalı, gülhatmi, yasemin,
ayçiçeği, çançiçeği, süsen ve saraypalı çok yaygındır.”"0 Çiçekli bitki­
lerin birçoğu, şifa verici ve yemeklik nitelikleri nedeniyle değerli adde­
dilir. Ama evdeki Budist mabedine koymak ya da uygun zamanlarda
atalara sunu olarak kullanmak gibi başka amaçlar için de kullanılıyor­
lardı. Biçilen ve hediye olarak kullanılan çiçekler yaşayan insanlardan
ziyade tanrısal varlıklara ve ölülere sunulurdu; tıpkı avuçları Hint usu­
lü birbirine bastırarak ölümlülerin değil, tanrıların selamlanması gibi.

118. U 1956: 95. "

119. Fortune 1847: 98.
120. Johnson 1910: 167.

514
 Ç in 'd e "D ört Beyefendi Çiçek"

Resim 12.3. Tabut üzerinde çiçekler. Xiaolan, Guangdong, 1989.

Gerçekten de, bu pratiklerin ikisi de Budizm tarafından benimsenmiş

ve doğaüstü varlıklar için kullanılmış olabilir.
Çiçekler ölüler için düzenlenen törenlerle bilhassa özdeşleştirilir.
Hong Kong’daki Anma G ünü’nde aileler atalarının mezarlarına çiçek
ve diğer sunulan götürür; ölülere birtakım yiyecekler ve hatta onlan tü­
ketmeleri için yemek çubukları bile sağlarlar. Çiçekler de cenazelerde
“çelenkleri' ve “buketler” için kullanılırlar. Tayvan’da ve daha az şata­
fatlı olmak üzere Hong Kong’da, ölüleri defin yerlerine taşıyan araba­
lar hem gerçek hem yapay çiçeklerle dekore edilirler; Guangdong’daki
Xiaolan gibi daha küçük kentlerde, üzerine büyük bir çelenk (huaquan)
konmuş olan tabut özel bir güzergâh izlenerek (Tabut Caddesi yoluyla)
halen ellerde taşınmaktadır (Resim 12.3). Çiçekler, sokaklarda taşınan
ve ayaklan üzerinde durabilen bir tür pankartlı çelenk oluşturmak için
de kullanılırlar (Resim 12.4); her iki yanda siyah kâğıt şeritler üzerine
duruma uygun bir beyit yazılıdır.121

*21. Böylesi cenaze şeritleri beyaz üzerine siyah yazılı da olabilm ektedir; örneğin, öğrenci­
lerin, Kom ünist P arti’nin eski lideri Hu Y aobang'ın portresinin önüne yerleştirdikleri böy-
leydi. Bu anm a töreni Haziran 1989’daki Tiananm en M eydanı olaylarıyla son bulmuştu. Böy-

515
Çiçeklerin Kültürü

Resim 12.4. Bir cenaze için hazırlanm ış pankartlı çelenk, Hong Kong, 1989.
 Ç in ’de "D ört Beyefendi Çiçek"

Benzer bir pankartlı çelenk (ama bunda siyah yerine, neşeli bir ile­
ti taşıyan kırmızı şeritler vardır) daha kutlama içerikli durumlar için
kullanılır; bu pankartlı çelenge özellikle yeni açılan ve hatta açılış yıl-
dönümlerini kutlayan dükkânlar ve ofislerin önünde rastlanır. Bunlar
çiçekçiler tarafından yapılır ve taze ve daha uzun ömürlü yapay çiçek­
lerden oluşan bir karışım içerirler. Çiçekler geçilen sınavları, düğün tö­
renlerini ve opera gösterilerini kutlamak için kullanılırlar. 1989’un ye­
ni yılında Canton Operası’nın oynadığı Hong Kong’daki Lee Tiyatro-
su’nun fuayesi, her ikisi de kadın olan iki yıldıza sunulan çiçekler ve
yazılı övgülerle dolmuştu; en önemli hediye ise onların “üvey” anne
babalarından ya da hamilerinden gelmişti.122 Bu ve başka durumlarda,
çiçekler sepetlerle (hualan) de taşınır. Bu sepetler normal hediye ver­
menin bir parçasını oluşturmazlar; ama Hong Kong’da yeni yılda yakın
arkadaşlar birbirlerine, meyvelerle dolu ayrıntılı sepetler verebilmekte­
dir.123
Günümüzde düğünler, özellikle de bir otel ya da restoranda yapılı­
yorsa, çoğunlukla çiçeklerin bolca kullanıldığı vesilelerdir. 1985 No­
el’inde Taipei'deki Grand Hotel’de yapılan pek çok düğün içinde en
çok davetlinin geldiği törenler hiç de geleneksel değildi. Gelin ve nedi­
meleri beyaz giyinmişlerdi. Daha müsrif törenlerde ise her birine on iki
kişinin oturduğu yüz masayı dolduran çok sayıda davetli, çoğunlukla
krizantemlerden oluşan kırmızı ve sarı çiçeklerin oluşturduğu yeşil bir
arka plan üzerinde çiçek dallarıyla pahalı biçimde dekore edilmiş bü­
yük bir salonda yemek yiyordu. Bu arada damat ve bazı davetliler, ge­
nellikle gül ya da karanfil olan kırmızı bir çiçek takmışlardı; bunu, ko­
yu renk takım elbiselerinin sol klapasına dikkatlice yerleştirmişlerdi.
Batı etkisi, güçlü olmakla birlikte, yerel pratiği de tamamen ortadan
kaldırmamıştı.
Daha geleneksel evlilik törenlerinde ise çiçekler aynı rolü oynamı­
yordu. Birkaç gün sonra, Tayvan’ın orta kısmındaki bir taşra kentinde
gözlemlediğim bir düğün ziyafetinde, masaların üstünde hiç çiçek yok-
hı ve sadece damat yakasına kırmızı bir gül takmıştı. Gelin beyaz değil
leşi “çelenkler". Zhou E n lai'nin daha önceki cenazesinde yasaklanm ıştı; çünkil bu tasfiye
«dilmiş lideri sessiz sedasız defnetm ek am açlanmıştı. Am a her iki durum da da cenaze törc-
m bir gösteriye dönüşm üştü; ritücli siyasal hedefler için kullanm aya dair yaygın durum lar­
dan biriydi bu. Bir destek ve protesto biçimi olarak (ki bu, otoritelerin şiddetle bastırm asıy­
la son bulm uştu) 1976'daki Q ingm ing’de ("Şehitler Günü” ) Tiananm cn M eydam ’nda Zhou
Enlai'ye çelenkler. çiçekler ve şiirler sunulması hakkında bkz. Cheng 1986: 573 vd.
122. Üvey terimi burada çok zayıf bir anlam da kullanılm aktadır; “ham iler” daha iyi bir ter-
camedir ve akrabalık yan anlam ı bile taşır. G uangzhou’da üç “üveylik” derecesi vardır.
123. Bununla birlikte. Li (1956) şöyle yazan “Çizgisel değil kitlesel bir niteliği olan çiçek
buketleri ve sepetleri arkadaşlar arasında verilen hediyeler olarak sıkça kullanılm aktadır.”

517
Çiçeklerin Kültürü

kırmızı giymişti ve salonun duvarları, annenin erkek kardeşinin ve baş­

kalarının bağışladığı kumaş parçalarıyla kaplanmıştı; bu kumaşların
üzerine ise çifte hediye olarak kâğıt paralar iğnelenmişti (Bunların ço­
ğu, 40 ABD doları değerinde olan 1000 Tayvan doları banknotlarıydı).
Törende toplanan paraların yekûnu epey yüksekti, zira kızın çeyizinde
bir otomobil bile vardı. Ama çiçeklere pek rastlanmıyordu.
Çiçekler sadece güzellik nesneleri değildir, yiyecek ve ilaç olarak
da kullanılırlar. Genellikle domuz ve koyun gibi kurbansal sunuların
bir parçasıydılar.124 Kışın Guangdong’daki gözde yemeklerden biri yı­
lan ve krizantemdir. Yılanlar pazarda satılır ve lokantalar onları, tıpkı
karides ya da balık gibi, kafeslerde canlı olarak saklar; yenen krizan­
temler ufak beyaz çeşittir; zaman zaman başka yemeklerde ve çorbalar­
da da kullanılırlar. Bir başka çiçek (Osmanthus fragrans), Şanghay res­
toranlarında sunulan bir çorbanın malzemelerinden biri olarak kullanı­
lır. Özellikle Guangzhou’da krizantemler çayla birlikte harmanlanabil-
mekte ve büyük pirinç kaplarda sıcak olarak tutuldukları özel dükkân­
larda içecek olarak satılabilmektedir. Olea fragrans, Chloranthus in-
conspicuus, Aglaia odorata, Litchi chinensis ve yasemin gibi diğer ku­
rutulmuş ve kokulu çiçekler de siyah çaya ilave edilebilmekte ya da
balla karıştırılıp içilmek üzere ayn olarak demlenebilmektedir.'25 Çin
tarçını gibi başkaları ise şaraba ilave edilebilmektedir.126
Yemeklik olarak kullanılan çiçekler şifa amaçlı çiçeklerden farklı
değildir. Krizantem çayının vücudu serinletme etkisi olduğu düşünülür.
Hong Kong’da, kurutulmuş çiçekler sık sık, yerel doktorun verdiği
ilaçlara dahil edilir ve doktorun mesleğini icra ettiği dükkânda, ayrı bir
tezgâhta satılan Batılı ilaçların yanı sıra satılır. Çiçeklerin iyileştirici
nitelikleri çok değerli addedilir ve diğer geleneklerin sunduğu şifalarla
birlikte kullanılırlar. Aslında, aktörün bakış açısından bakıldığında, bu
gelenekler "alternatif’ değil tamamlayıcı kaynaklardır. Özellikle kuru­
tulmuş çiçeklerin tedavi amaçlı kullanımı, ilaç olarak çoğunlukla yap­
rakların, köklerin, ağaç ve çalı kabuklarının kullanıldığı A frika’yla çar­
pıcı bir tezat oluşturmaktadır. Ç in’de 1950’ler boyunca, çiçeklerin do­
ğum kontrol amaçlı kullanımı resmi makamlar tarafından bile teşvik
edilmişti; bu amaçla kullanılan çiçeklerin başmda hanımeli, yalancısaf-
ran çiçekleri, patlıcan çiçeği tomurcuklan ve diğer bitkisel ürünler ge­
liyordu.127

124. Fortune 1847: 191.

125. Fortune 1847: 219.
126. S h e n F u 1983: 125.
127. Y u an T ten 1965: 227.

518
 Ç in’de “D ö rt Beyefendi Ç içek"

Çiçeklerin kamusal olarak kullanımı sadece ritüel amaçlı olmanın

yanında sivil bir nitelik de taşımaktadır. Yüzlerce çiçekleriyle bitkile­
rin teşhir edilmesi pratiğinin kökeni Song dönemine uzanır ve bu uy­
gulama bugün hem Ç in’de hem Japonya’da hâlâ gerçekleştirilmektedir.
Özellikle krizantemler, tek bir saptan çıkan çok sayıda büyük çiçekler­
le ayrıntılı kalıplar yapılmak üzere şaşırtıcı biçimlerde kullanılmakta­
dır. Krizantem, dokuzuncu ayın dokuzuncu günü kutlanan Chongyang
Festivali’nin (ya da özel bir deyişle Chongjiu, yani Çift Dokuz), hem
sonbaharı hem uzun ömürlülüğü temsil eden özel sembolüdür. Sonba­
harın başlangıcına rastlayan bu günde saray m ensuplan manzarayı sey­
retmek üzere yüksek bir yere çıkardı.1“ Eski zamanlarda, Han haneda­
nı döneminden itibaren saray kutlaması çiçek teşhirlerini ve krizantem
şarabı içmeyi içerir olmuştu. Bu teşhirlerde, küçük çiçekler açan saksı
bitkileri de olabiliyordu; bir bambu çerçevesine sarılan bu çeşitler, ba­
samaklı bir şekilde çok sayıda çiçek açıyorlardı. Bu süreç, âlimlerin
gösterdiği daha amatörce ilgiye karşılık gelen büyük bir uzman ilgisi de
gerektiriyordu.
Çiçeklerin okuryazar sınıfı mensuplarının hayatlan üzerinde derin
bir etkisi olduğu şeklindeki fikir, Shen Fu’nun Six Records o f a Floa­
ting Life (1809) adlı eserinde dile getirilmektedir; bu eserde Fu, görme­
ye gittiği doğal manzaranın ve ziyaret ettiği zarif bahçelerin bir anlatı­
sını sunmaktadır. Suzhou’daki, kolza çiçeklerinin açmış olduğu bir
bahçede, “yoksul âlimler’’i şarap, çay ve hamur köftesiyle eğlendirmek
istemişti.1“ Dağlara yaptığı yolculuklarda yabani krizantemler toplamış
ve bunları kulak arkasına takmıştı;130 başka bir yerde ise ortanca ve Çin
tarçını çiçeklerine hayran olmuştu. Karısı Chen Yun taze çiçeklerden
seyyar perdeler yapmış, erik çiçeklerini yemeklik tepsilere koymuş ve
parfümü sinsin diye lotus çiçeklerinin içine çay yapraklan koymuştu.
Shen Fu’nun kendisi masasında daima kendisinin düzenlediği bir çiçek
vazosu bulundururdu.131 “Küçük ve kalabalık evlerde yaşayan yoksul
âlimler”in, nasıl tabla bahçeler aracılığıyla “gerçeklik içinde bir yanıl­
sama” yaratabildiklerini açıklar. Kendisinin de “çiçek sevgisi takıntısı”
vardı ve gerçek gibi görünsünler diye minyatür ağaçlan budamıştı; bu
bir ömür boyu süren bir işti, çünkü “bir ağacın adam edilmesi en azın­
dan otuz, kırk yıl sürer”di.'32 Açıklamaları sadece budama hakkında de­
ğil, çiçek düzenlemeleri gibi işler için de gereken bakım ve uzmanlık
*28. Li 1959: 44.
*29. Shcn Fu 1983: 66.
*30. Shun Fu 1983: 108.
*31. Shcn Fu 1983: 62.
*32. Shen Fu 1983: 59.

519
Çiçeklerin Kültürü

hakkında bilgiler vermektedir; örneğin, krizantemler vazolara daima

tek sayılı adetlerde ve aynı renk çiçekler bir arada olarak konmalı, bir
masada yediden fazla vazo olmamalıdır.
Okuryazar sınıfının ve diğerlerinin çiçek yetiştiriciliğine gösterdik­
leri kamusal ilginin kanıtı. Güney Ç in’deki İnci Nehri deltasında yer
alan ve 12 bin nüfusu olan Xiaolan kentinde düzenlenen krizantem fes­
tivalleridir.133 Ming dönemi (1368-1644) boyunca, çok sayıda nehrin
kumlu kıyılarını ıslah etmek amacıyla bölgede askeri yerleşimler tesis
edilmişti. Bölgenin kaynaklarından faydalanmak üzere çiftçiler ve ba­
lıkçılar buraya göç etmişti; öte yandan, deltadaki daha eski ve yerleşil­
miş bölgelerdeki kolektif malikâneler, büyük ölçüde vergiden muaf
toprağın (ki bu toprağı daha sonra çiftçilere kiraya vereceklerdi) mül­
kiyet hakkı için imparatorluk hükümetine başvurmuşlardı. Yöre sakin­
leri ise en sonunda kendi soylarını oluşturmuş, gösterişli tapmaklar ve
atalara adanmış binalar inşa etmiş, kendi okuryazar sınıflarını meyda­
na getirmiş ve kolektif malikânelere meydan okumaya başlamışlardı.
Bu yeni soyların kendi güç ve servetlerini tesis ve ifade etmelerinin
yollarından biri, ekimi bölgeye yerleşimcileri çekmekte önemli bir rol
oynamış olan krizanteme adanmış festivaller tertip etmekti. Adı “ Ufak
Zeytin” anlamına gelen kent, yakın zamanlarda adını “Krizantem Ken­
ti” olarak değiştirmiştir ve şehir belediyesine ait olan bir fabrikada imal
edilen krizantem çeşnili yumurta çörekleri bile ihraç etmektedir.134 Çi­
çeklerin festivallerin temel öğeleri olarak kullanılması bölgede zaten
yaygın olan bir özellikti. Bölgedeki kasabalardan olan Foshan’da halk
“sonbahar renkleri” festivali kutlamaktadır ve yakınlardaki Panyu’da
ise “su renkleri” festivali vardır. Ama Xiaolan’daki festivalin son iki
buçuk yüzyılda aldığı özel biçimin kökenlerinin okuryazar sınıfında
yattığı görülmektedir. Öncelikle, bu çiçeğin yetiştirilmesi, beyefendi-
âlimler tarafından “boş zamanı olanların bir lüksü” olarak görülüyordu.
Gündelik siyasi işlerden bir geri çekilme anlamı taşıyordu; ama bu,
“İmparatorluk düzenine bağlılığı onaylamaya devam eden” geçici bir
geri çekilmeydi; bu çiçek dünyanın bayağılıklarından uzaklaşarak, an­
cak nazik bir ustalıkla yetiştirilebilirdi.'”
Yerel okuryazar sınıfı gerek kültürünü gerek gücünü, çiçek teşhir­
lerinde, özellikle de kendi soy binalarında atalarına yapılan sunular bi­
çiminde, rekabet ederek gösteriyordu. XVIII. yüzyılın ortalarından iti­
baren, yeni elitler şiir cemiyetleri oluşturmuşlardı ve bu cemiyetlerin
133. Kutlam aların bir analizi için bkz. Siu 1990; buradaki anlatı da bu esere d a y a n m a k t a d ı r .
134. Çin zeytininin (Canarium sp.) kullanımı hakkında bkz. Bartholomew 1980: 48.
135. Siu 1990: 777.

520
 Ç in'de “D ö n B eyefendi Ç içek’

akşam yemeklerinde arkadaşlar şiir okuyarak rekabet ediyor, bu şiirler

bina duvarlarına asılabiliyordu. Festival zamanlarında “krizantem ope­
raları” sahneye konuyordu; yakındaki Foshan kentinden, okuryazar sı­
nıfı kültüründen türetilen temalar üzerine tiyatro gösterileri yapmak
üzere kumpanyalar geliyordu.'“ Tıpkı maharetli bahçıvanların meyda­
na getirdiği ayrıntılı çiçek teşhirleri gibi bu operalar köylüler tarafından
da beğenilmekteydi; köylüler sonuçlardan zevk aldığı gibi kendi eme­
ğiyle katkıda da bulunuyordu. Zira bu gösterilerde etkin rol oynayanlar
sadece elitler değildi; atalara adanmış binalar yerel bir soyadı grubunun
tamamının ilgi alanındaydı. Bu noktada popüler ve elit kültürün birleş­
mesi söz konusuydu. Bununla birlikte, inanç ve pratik çerçevesinin bü­
yük kısmını tanımlayan kesim okuryazar sınıfıydı. Her birkaç yılda bir
daha küçük ölçekli festivaller düzenlenmekle birlikte, 1814 yılında elit­
ler her altı yılda bir daha ayrıntılı bir kutlama yapılmasına karar verdi­
ler ve bu, bölgenin meşhur bir özelliği haline geldi. İkinci Dünya Sava-
ş f nı takip eden belirsizlik döneminin ardından festivaller resmi olarak
da teşvik edildiler ve eskiye göre daha sık tertip edilmeye başladılar.
“Yerli kökleri” geliştirme kampanyası, denizaşırı yerlerde yaşayan
Çinlileri hem ekonomik hem diğer açılardan topluluğun yaşamına ka­
tılmaya çekmeyi amaçlıyordu.
Güney Ç in’de, hem biçilmiş hem saksılı biçimiyle çiçeklerin, mey­
velerin ve çiçekli bitkilerin bütün kullanımları arasında en çarpıcı ola­
nı. bunların gelecekteki refahın sembolleri haline geldiği yeni yılda
gerçekleşiyordu. Bir sonraki bölüm, bu kutlamada çiçeklerin, 1989’da
Guangdong’da gözlemlediğimiz gibi, hem “gerçek” hem “sembolik”
üretimi ve tüketimine ayrılacak.

Çiçeklerin Dinsel Kullanımı:

Budizm ve Konfüçyüsçülük

Geçmişte çiçek kullanımı özellikle Budizm’le özdeşleştirilmektey-

di ve bu günümüzde de böyle olmaya devam etmektedir. Kendisine bir
rahibe tarafından, başka bir kıtadaki evine götürmek üzere Budist mer­
hamet tanrıçası Guanyin’in bir figürü sunulan bir arkadaş, onunla nasıl
rtgileneceğini bilmediğini söylemişti. Rahibe ise şu cevabı verdi: “Sa­
dece ara sıra yanma bir çiçek koy” (Renkli resim XII. 1). Guang-
dong’daki Sanshui yakınlarındaki Loupao tapmağı birbirine bitişik üç
•36. Bu operaların tem aları, G uangzhou’daki Chcn Akademisi gibi gösterişli soy binalarının
^ a n la r ın ı ve perdelerini dekore etmek için kullanılm aktadır.

521
Çiçeklerin Kiiltiirii

binadan oluşmaktaydı: Ortadaki Daoist, sağdaki Konfüçyüsçü ve sol­

daki Budist geleneğe aitti. 1989 yılının ocak ayında bu tapınağı ziyaret
ettiğimizde, sadece Budist kısımdaki Guanyin figürünün önünde dikka­
te değecek miktarda çiçek vardı; bu çiçekler tanrıçanın tuttuğu bir va­
zoyu dolduruyordu. Kutsal nesnelerin bulunduğu mabedin önündeki
bir sehpada, geniş ağızlı daha büyük bir kap vardı ve tabanı lotus taç-
yapraklan biçimindeydi. Bu özdeşleştirme bugün de yaygın bir şekilde
kabul edilmektedir. Guangzhou’daki bir müze küratörüne, Han döne­
mine ait bir metal eşya üzerindeki, lotus çiçeğiyle ilgili olduğunu düşü­
nebileceğimiz bir kalıbın ne olduğu sorulduğunda, küratör şu cevabı
vermişti: “Hayır, Budizm o dönemde bize henüz gelmemişti.”'37 Aslın­
da, lotus Han döneminden önce bilinmekteydi; ama bu cevap, Budizm
ile çiçek kültürü, özellikle de lotus arasındaki ilişkiye yönelik yaygın
kanaati yansıtmaktadır. Değişik dönemlerde ve farklı sistemler altında­
ki Çin’de bile, Budizm ile vejetaryenlik ve hayvan öldürmeden kaçın­
ma arasındaki süregiden bağlantı göz önüne alındığında, çiçekler tanrı­
lar için kabul edilebilir bir sunu olarak görülüyordu.138
Budizm’le bağlantılı çiçekler ile Daoizm ya da Konfüçyüsçülük’le
bağlantılı yapraklar arasında, Japonya’daki Şintoizm’de rastlanan tür­
den belirgin bir karşıtlık yoktu; öte yandan, Budist olmayan tapınma
yerleri et sunularıyla (genellikle pişirilmiş etler, kan kurbanındaki gibi
çiğ et değil) ve yeşillik kullanımıyla özdeşleşme eğilimindeydi. Çiçek­
ler elbette ki popüler kültürle özdeşleşen tapmaklarda bulunmaktadır;
Hong Kong’da bulunan Daoist Ching Chung Koon tapınağı bunlara bir
örnektir; onun yakınlarındaki, ölülerin anılması için tesis edilen (özel
teşebbüsü çeken kârlı bir iş) yeni bir tapmak, bitki yetiştirilmesine ay­
rılmış bir fidanlık içermektedir. XIX. yüzyılda Pekin’de tapmak faali­
yetlerine yardım eden gruplar arasında taze çiçek bağışlayanlar da bu­
lunmaktaydı.'39
Çağdaş Tayvan’da, Daoist ya da popüler yönelimli çok sayıda tapı-

137. Hini lotusunun (Nehımbo nucifera ) botaniği hakkında bkz. Li 1959:64 vd. G örünüşe ba­
kılırsa, gerek Hint lotusu gerek nilüfer (Nym phaea) birinci bin yılda Ç in 'd e biliniyordu; ni­
lüfer için shui Han terimi kullanılıyordu (s. 43-44, Güney Çin hakkındaki bir erken IV. yüz­
yıl kaynağına atıfta bulunm aktadır).
138. T ang dönem inde H indistan’dan Ç in 'e yapılan egzotik bitkiler hakkında bkz. Schafer
1963: 7. Bölüm. B udizm ’in bitkisel ürünlerle güçlü özdeşliği bugün de devam etmektedir.
Hong K ong’daki vejetaryen lokantalar (ki yaklaşık 200 kadar vardır) B udizm 'le ve Budist
özdeşleştirm elerle yakından bağlantılıdır. Ay yılının ilk gününde, kent sakinleri sebze ye­
m eklerinden başka bir şey yem ezler (en azından ilk öğünde); hayvan kesimi ertesi gün baş­
lar. Hong K ong’daki Lantau Adası ’ndaki gibi rahibe manastırları konuklatm a sadece sebze
yemekleri sunarlar, bunlann avlusunda ve tapınağın içerisinde çiçekler bol sayıdadır.
139. Naquin, basılacak.

522
 Ç in'de " D ö n Beyefendi Çiçek"

nağm ibadette pek fazla çiçek kullanmadığı görülmektedir; ama bina­

ların kendilerinin dekoru çiçek motifleri içermektedir.'“ Normal za­
manlarda tapınakların etrafında çiçek satan tezgâhlara rastlanmıyordu.
Ama yeni yıl gibi kutlamalarda işler çok farklıydı. Biçilmiş çiçeklerle
dolu çok sayıda tezgâh ortaya çıkıyordu; bunlar, hepsi de uzun ömür ve
refahı simgeleyen krizantemler, papatyalar, aslanağızlan, yalancı çivi-
totları, cennetkuşlan satıyordu. Bu çiçekler tapınakların içine konuyor­
du; H indistan’da olduğu gibi, yasemin kâselerin içine saçılıyor, sunu
olarak kullanılıyor ya da iplere takılıyor ve bodur ağaçlara ve farklı tür­
de diğer bitkilere asılıyordu. Aynı durum Hong Kong’da da geçerliydi;
burada. Tan Hou (“Cennetin İmparatoriçesi”) gibi popüler dine ait ta­
pmaklar, şeftali ve mandalina çiçekleri, nergisler, krizantemler ve o an­
da pazarda mevcut olan başka çiçekler gibi mevsimlik çiçeklerle süsle­
niyordu.
Bununla birlikte, ideolojileri açısından temelde Konfüçyüsçü olan
soy binalarında çiçekler göze çarpan bir özellik değildir; bunlar daha
ziyade penjing, yani okuryazar sınıfının çok sevdiği minyatür ağaçlar­
la özdeşleştirilirler. 1989’un yeni yılında, Guangdong, Foshan’daki
merkezi soy binasındaki (zumiao) tapmakta hiç çiçek yoktu; ama dışa­
rıdaki kamusal bahçelerde san krizantemler parıldıyordu. Guangzho-
u’daki Chen Klam ’nın binasında ise büyük bir bodur ağaç teşhiri vardı
ve bu ağaçlar satılıyordu. Budizm ile Konfüçyüsçülük arasında, çiçek­
lerin ibadet amaçlı kullanımında kısmi bir ifade bulan belirgin bir kar­
şıtlık olduğunun kanıtı, Ç in’de bu ikisi arasındaki mücadelenin tarihin­
de bulunabilir; ama bu konuda, söz konusu antipatinin hem çiçek kül­
türü hem insan ve tanrılann tasviri sorunu üzerindeki etkilerinin çok
daha hissedilir olduğu Kore daha Önce gelir. Budizm Kore’ye Ç in’den
M.S. 372 yılında, resmi olarak görevlendirilmiş m isyonlar aracılığıyla
geldi ve onu devletin amaçları için kullanan yönetici hanedanlar tara­
fından coşkuyla karşılandı.141 Bu sürecin sanat üzerindeki etkisi çok de­

140. T apm aklarda yapılan olağan sunuların üç parçalı bir niteliği vardı: Birincisi, kişinin ba­
şını eğerek elleri arasında tuttuğu yanan çubukları yukarı kaldırarak “ta n rfy a sunduğu tüt­
süydü; İkincisi. “tanıT’nın önünde bulunan düz altara konulan m eyve, bisküvi ve diğer yiye­
ceklerdi ve bunları çoğunlukla sunanların kendileri alıp götürürdü. Son olarak ise tapmağın
ön avlusundaki özel fırında, refah için yakılan kâğıt paralardı. Bu nesnelerin hepsi, yakında­
ki tezgâhlardan satın alınabilirdi ve bu tezgâhlar bazen tapınakların kendilerinin bir parçası
oluyorlardı (özellikle kâğıt para ve tütsü satanlar). Bazen, olağan tezgâhlara ek olarak para
bağışları için kutular da tem in ediliyordu; buralarda insanlar, üzerinde çeşitli yazı karakter­
leri olan çubuklar ya da kâğıt tomarları aracılığıyla fallarına bakınabiliyordu; am a böylesi
•atlan, altar m asasına konan çubuklar ve eşlenm iş hilaller kullanarak insanların kendi başla-
nna da yapm ası her zam an müm kündü.
141. Lee 1984:59.
Çiçeklerin Kültürü

rindi. Budizm ibadette, metinlerde ve hepsinden önce de mimaride çi­

çek kullanımıyla güçlü bir şekilde özdeşleştiriliyordu. Budizmle birlik­
te, tapmaklara ait arkeolojik kalıntıların karakteristik bir özelliği olan
çatı kiremitlerinin kenarlarında akantus, arabesk ve üzüm kalıplarının
yanı sıra lotus dekorasyonu kullanımı da gelmişti (Bkz. Resim 12.1).
Bunlar bazen kil kalıplara dökülüyor, bazen de, gerçek ve boya resim­
lerle süslenen Budist binalarında hâlâ kullanıldığı gibi parlak renklerle
boyanıyordu.'42 Aynı dönem üçboyutlu tasvirin gelişimine de şahit ol­
du; daha önceleri de küçük kil figürlere rastlanmaktaydı; ama şimdi ar­
tık muhteşem Budist suretler vardı ve bunlar neredeyse Üç Krallık dö­
nemi boyunca heykelcilik repertuarının tamamını oluşturdu.
Başından itibaren Konfüçyüsçülük Budizm’e karşıydı; onun “dün­
yevi olmayan” konuları temel alan öğretisini ve mevki sahibi olmak
için rütbeden ziyade meziyeti tercih edişini (ki bu, üst soylu sınıfın dı­
şındakiler için mantıksal bir konumdu) kabul etmiyordu.143 Aynı za­
manda farklı bir şekilde Püritendi; haz düşkünü krallara karşı çıkıyor
ve ünlü metinlerinde belirtilen ahlâki standartlara dayanıyordu. Kon-
füçyüs’ün, filozofların ve kayda değer diğer kişilerin portreleri erken
bir tarihte Ç in’den getirilmiş olmakla birlikte, ibadet amaçlı heykelci­
liğin hiç gelişmemiş olduğu görülmektedir.
Konfüçyüsçü yapılar gösterişli Budist tapmaklarla çarpıcı bir tezat
oluşturmaktadır. Li hanedanıyla (1392-1910) birlikte Budizm bastırıldı
ve yeni-Konfüçyüsçülük yönetici sınıfın ideolojisi haline geldi. Hâkim
ton çok farklıydı: “Onlar sarangbang'm [ya da erkek mekânlarının] iç
dekorasyonunda gösterişi reddeder ve sade zarafeti tercih ederler...
Katlanan perdelerden genellikle kaçınılır...ve duvarları sadece seyrek
rastlanan kaligrafiler ve resimler süsler.”144 Resim sanatı ve çiçek yetiş­
tiriciliği yeni-Konfüçyüsçü okuryazar sınıfıyla güçlü bir biçimde bağ­
lantılıydı; ama parlak dekorasyon kullanımında daha fazla sınırlama
vardı ve Konfüçyüsçü törenlerde siyah-beyaz kaligrafi tercih ediliyor­
du; öte yandan, düğün ve cenaze törenlerinde ise çiçeklere, göz alıcı
giysilere ve farklı renklere rastlanmaktaydı. Bu durum, surete karşı ke­
lamın ve süslemeye karşı “sadeliğin” öne çıkarıldığı Avrupa’daki Re­

142. Bkz. Catalogue o fıh e National Mııseıını o f Korea, 1988. Çok daha sonraki dönemlere
ait Kore tapınaklarındaki Silla tem ellerini (yak. 600-800) tanunanm yollarından biri, üzerin­
de ana tahta yapının durduğu taç kaidelerdeki oym a çiçeklerdir.
143. Devlet Üniversitesi (Tachak) 372 yılında kuruldu: Üç Krallık dönem ine rastlayan bu ta­
rihte önce K onfüçyüsçülük gelm işti. Ama Tang dönem inde yeni bir ivme kazandı ve bu iv­
me Ulusal K onfüçyüs K oleji'nin (Kukhak) 682 yılında kurulmasına yol açtı; bunun ardından
ise 788. yılında hükümet görevlilerinin b ir devlet sınavıyla belirlenmesi uygulaması geldi.
144. Catalogue o f the N ational M useum o f Korea. 1988: 126.

524
 Ç in ’de “D ört Beyefendi Çiçek"

form’a pek çok temel açıdan benziyordu.145 Konfüçyüsçü “sınırlama”

özellikle ala kültü ve soy binaları bağlamında, yani ibadet bağlamında
uygulanıyordu. Zira, sanatta ve bahçelerde bir çiçek kültürünü gelişti­
renler tam da bu aynı okuryazar sınıfıydı. Benzer bir karşıtlığın Ç in’de
de olduğu görülmektedir.
Orada da, basit bir kısıtlamadan ziyade, Yakındoğu dinlerinde deği­
şik biçimlerde rastladığımız, görsel olanın yerine sözel olanın benzer
şekilde tercih edilişinin işaretlerini görmekteyiz. Tanrıların resimleri ve
heykellerine, başlıca taşıyıcılarının alt tabaka okuryazarlar -öğretm en­
ler, muhasebeciler, alt düzeydeki keşişler ve arzuhalciler- olduğu halk
dininde rastlanmaktadır; resimler söz konusu olduğunda taşıyıcılar biz­
zat resimleri yapanlardır. Okuryazarların kendileri, doğaya odaklanan
ve tanrıları fiilen dışlayan sivil bir sanat meydana getirmişlerdi. Ger­
çekten de, doğaüstü varlıkların suretlerine karşı, muhtemelen manevi
olanı maddi biçimde temsil etme sorunundan türeyen pozitif bir itiraz­
ları vardı. Bu sorunun, görsel olanın baskın olduğu popüler düzeyler­
den ziyade yazılı kelamla haşır neşir olan okuryazarlar elinde ifşa edil­
mesi daha muhtemeldir. İnci Nehri deltasındaki Fengjianlı Lius’a ait
bir kayıt, atalara ait binalarından “portre binası” (yingtang) olarak bah­
setme ve orada önceleri tabletler yerine ataların portreleri olduğunu ak­
la getirmektedir. “Resmi uygulamadan bu sapma, soy yüksek mevkile­
re gelen torunlara sahip olduktan sonra XVII. yüzyılın başlarında dü­
zeltildi.”'46 Song döneminde atalara yönelik ibadetin portrelerin önün­
de gerçekleşip gerçekleşmediği sorusu tartışmaya açıktır; ama kelam
(yazı) ile suret (portre) arasındaki karşıtlık açıktır. Zengin delta alanın­
da tabletlere geçiş erken bir tarihte gerçekleşti; ama Fujian’ın güneyi
gibi daha yoksul bölgelerde atalara ait figürler, yakın zamanlara kadar,
halk dini için suretler yapmış olan aynı zanaatkarlar tarafından oyul­
maktaydı.147 Ataların soyut temsilleri, dekoratif sanatın büyük bir kıs­
mının kaligrafi ve pankartlara yoğunlaşması, tanrısal varlıkları temsil
etme konusunda okuryazarların isteksizliği; bunlar, yine aynı okurya­
zarlar tarafından uygulanan ve evcil çiçekler de dahil olmak üzere bü­
tün biçimleriyle doğaya büyük bir vurgu yapan sivil sanatla dengeleni­
yordu.
Ama nesnenin suretle olan iki anlamlı ilişkisi sorunu ilahiyat bağla­
ntının dışına taşmaktaydı ve M.S. II. yüzyıla ait eski bir kaynakta ifa­
de edilmişti: “She dükü, ejderha resimleri yaparak gerçek bir ejderha
*45. Sum m ers 1968: 73; alıntıyı, ilginç tartışm asında K ronenfcld (1989) yapmaktadır.
’46. Faua- 1989.
*47, H. F. Siu ve D. Faure, kişisel yazışma.

525
Ç içeklerin Kültürü

meydana getirmeyi başardı.” Yazar W ang Chong sureti kelamdan aşa­

ğı görüyordu; resim “dönüştürme” ve “aydınlatma”yı başaramıyordu.14*
Yaygın olan bu hissiyat bir temsil geleneğinin gelişmesini engelleme­
mişti; ama iletişim hiyerarşisinde görsel olan ile sözel olana atfedilen
göreli statüye işaret ediyordu. Öte yandan bir de üslup meselesi vardı;
okuryazarlar genel sınırlama içerisinde bambu resmine, siyah-beyaza
yönelik bir tercih sergiliyorlardı; çiçek sunuları daha ziyade Budist ge­
leneğin bir karakteristiğiydi. Böyle bir sınırlama, ikonoklazm mesele­
siyle ilişkili olarak daha önce ele almış olduğumuz soruna değiniyordu;
en azından sivil sanatta, yani lüks kültürünün değişik veçhelerine tepki
konusunda durum böyleydi; bu noktaya bir sonraki bölümde geri döne­
ceğim.
Çiçekler resimde, şiirde ve toplumsal hayatta övülmesine övülüyor­
lardı ama gerek temsil gerek kullanıma ilişkin dipte yatan bir şüphe
mevcuttu ve bu şüphe Avrasya’da başka yerlerde de izini sürdüğümüz
aym kaygılardan ileri gelmekteydi; dolayısıyla şakayık yerine orkide­
ler, erik çiçekleri ve bambu tercih ediliyordu.

Elitler ve Popüler K ültür

Bu bölümde iki genel noktayı vurguladık. Ç in’de çiçeklerin ıslahı,

ayrıntılı bir çiçek kültürünün ortaya çıkması için bir önkoşul olan yo­
ğun bahçeciliğin doğasıyla doğrudan bağlantılıydı. Bir yandan yeni ge­
len bir dünya dininin, yani Budizmin, diğer yandan da -hatta çok daha
önemli bir derecede- okuryazarların etkinliklerinin etkisi altında çiçek
kullanımı büyük ölçüde yaygınlaştı; ama bunların her biri meseleye
farklı bir yaklaşım getirmişti. Daha popüler düzeyde başka öğeler de
mevcuttu; yeni açan çiçeklerin kullanımları gibi çiçeklerin sınıflandı­
rılması mevsimsel döngülere ve ilkbaharın belirtilerine gönderme yapı­
yordu; bunlar ise kırsal alanlarda yaşayan köylülerin faaliyetleriyle iliş­
kiliydi. Ama belli çiçek çeşitlerini ithal eden ve belli türleri yaratanlar
Budizm ve okuryazarlardı; bu ise onların sembolik ve üretkenlikle ilgi­
li bağlamlarını daha ayrıntılı hale getirdi ve onları resim sanatının ve
dekorasyonun odak noktası haline getirdi. Böylesi kültürel inşalar, ge­
rek yerel keşişler ve rahibeler gerek alt tabaka okuryazarlar aracılığıy­
la toplumdaki diğer gruplara aktarıldığı gibi, birçok durumda da onlar
tarafından canlı bir biçimde benimsendi. Bu diğer gruplar da sürece
kendi katkılarını yaptılar; kültürün ne kaynakları ne uygulaması yekpa-
148. Cahili 1964: 7 9 ,8 7 .

526
 Ç in ’de "D ört B eyefendi Çiçek"

reydi. Bu farklılaşma hem çiçekler hem yiyecekler için söz konusuydu;

kültürel istekler benzer olabilir; ama bu isteklerin gerçekleşmesi çok
sayıda etmene bağlıdır. Zenginler için gündelik yemekler fakirler için
bir ziyafet oluşturabilir; zenginler çiçeklere her gün erişebilirken, fakir­
ler bu fırsatı, özel ya da kamusal kutlamalarda bulabilmektedir. Onla­
rın hepsinin etkinlikleri ve inançlarının toplamı ise çiçek kültürünü
meydana getirmektedir.
“Doğa aşkı”nm ya da “doğal güzelliksin işlenmesi (bu deyimleri
anladığımız şekliyle), büyük ölçüde yazılı geleneğin bir parçasıdır. Bu.
yazıya sahip olmayan toplumlar daha geniş bir anlamda doğanın değe­
rinin farkına varamazlar demek değildir. Ama oralarda, şiirde ve anla­
tıda bile bu “ses” kısıktır. Eksik olan şey, okuma ve yazmanın teşvik
ettiği ve bir ölçüde de yarattığı bir yansıtıcılıktan doğan bilinçtir. Ön­
celikle, böylesi tavırlar genellikle, kentlere odaklanan elitlerle özdeş-
leştirilmektedir ve onlar için doğa kendi “doğal” çevrelerinden başka
bir şeydir. Onlar, doğal şeyleri kendi kentlerine ve evlerine getirmeye
çabalama konusunda en ısrarcı olanlardır; W ordsworth’un Londralılar
için yaptığı Göl Bölgesi’nde ama aynı zamanda çatı, balkon, pencere
kenarlan ve kaldırımlarda rastlanılan minyatür bahçeler biçiminde de
olduğu gibi, bunu kısmen hayal gücünde de yaparlar. Parklar ve fonrıel
bahçeler genellikle kralların ve büyük toprak sahibi soylulann yaptığı
işlerdi ve bunlar çiçek kültürünün aynntılandırılmasmda kendi rolleri­
ni oynamışlardı. Bununla birlikte, sık çalıların, saksılı bitkilerin ve iç
mekânlar için ev bitkilerinin yetiştirilmesi için gereken yoğun ilgiyi
sağlayanlar, çoğunlukla burjuvazi, okuryazarlar ve manastırların etrafı
çevrili bahçeleridir. Bu bağlamlarda dekoratif çiçekler özendirilmekte-
dir (Yemeklik bitkiler ise genellikle başkalarının ilgilenmesi içindir);
bu çiçekler spesifik olarak bu amaç için yetiştirilirler ve hatta zaman
zaman büyük çılgınlıkların konusu olurlar: Roma İskenderiye’sinin çe­
lenk düşkünlüğü, IX. yüzyıl başlarında Chang’an ve Louyang’m şaka­
yık düşkünlüğü,149 XVII. yüzyıl Hollanda’sının lale düşkünlüğü ve XX.
yüzyılda Guangzhou’daki krizantem düşkünlüğü. Hem kavramsal hem
pratik nedenlerden dolayı, minyatürleştirme çiçekli ve diğer ağaçlara
bile uygulanıyor, çarpıtılmış olmakla birlikte estetik bahçeciliğe özgü
değerli ürünler ortaya çıkarıyordu.
H9. Tang edebiyatının m eşhur kişiliği Han Yu (768-824) eğitilenler, olan erkek yeğenine,
°nun m aharetli bir şakayık yetiştiricisi olduğunu ve aynı zam anda köklere boya kalarak la-
Clvert, mor. sa n ve kırm ızı tonlu çiçekler üretebileceğini iddia ettiğini gördüğünde, bir şans
daha vermişti. Onun güneyde yetişm iş olm ası şunu akla getiriyor ki. bu uzm anlık güneyin
hliyük şehirleri olan Yangzhou, Hangzhou ve Suzhou’ya da yayılm ıştı: bkz. Duan Chengshi
(803-63), Youyang Zaztı, Pekin. 1981, 19. Bölüm, s. 185-6.

527
Çiçeklerin Kültürü

Böylesi etkinlikleri eleştirenler de vardı ve bunları motive eden şey,

doğa aşkına “daimi bir ses” veren yansıtmacılığın ta kendisiydi. Çiçek­
lere yönelik, dinsel pratiklerde ve Püriten inançlarda, gösterişe, renkle­
re ve ikonlara karşı sınırlama ve kelamda somutlaşan farklı tavırlara
daha önce değinmiştik. Bunlar kategorik karşı çıkışlar değildi; zaman
değişmiş, eklektizm egemen olmuştu. Ama sivil alanda çiçeklerin kul­
lanımına yönelik tavırlarda onlara benzer durumlar da vardı. Eleştiri
sadece, kumara ya da dikkat çekici tüketime düşkün olan tüccarların
zevklerinin tetiklediği zaman zaman yapılan müsrifliklere karşı yönel­
tilmiyordu. Ele aldığımız şey bir lüks kültürünün değişik veçheleridir;
tek bir sınıfla sınırlı bir kültürle değil, köken olarak ve bir ölçüde de
çağdaş yapısı ve gelecekteki biçimi açısından hiyerarşik olan bir kül­
türle ilgileniyoruz. Nüfusun tamamı elbette buna katılıyordu; ama bu
kültürün bazı yönleri, kitlesel tüketim geldiğinde bile daima halkın ge­
neline belli bir mesafede kalmıştır. Bu özellikle de, nüfusun çoğunluk­
la alıcısı olduğu; ama asıl yayıcı ve dönüştürücülerinin elitler olduğu
yazılı söz için geçerlidir. Bu durum, bir kısmı açık ve net, bir kısmı ise
örtük olan bazı çelişkiler içermektedir. Bu çelişkiler, bir ucunda lüks,
diğer ucunda ise bir iç eleştiriye yol açan yokluk ve hatta yoksulluk bu­
lunan, ileri derecede tabakalaşmış kültürlerin doğasıyla ilişkilidir. Ama
aynı zamanda, müsrifçe davranışın belli yönlerinin bazı “elit” gruplar
tarafından kısmen yadsınmasıyla, siyah ve beyaz lehine renkleri redde­
den ya da ibadette çiçek kullanımının kısmen reddedilmesi açısından
diğer inançlara karşı çıkışı tanımlayan kasıtlı bir kısıtlamayla da ilişki­
lidir. Bu temaları, belki de Ç in’deki ya da başka yerlerdeki çiçek kül­
türünün en canlı ve etkili dışavurumlarını meydana getiren zaman olan
yeni yıl kutlamaları bağlamında irdelemek istiyoruz.
[1.1. Duvar resim leriyle sütunlu bir bahçe. Vcııus M arina’nm evi. Pompei.
(Jashenıski 1979: 62)
 IV.2 İran bahçe halısı: XVII. ila XVIII. yüzyıllar.
(W agner carpet. Burrell Collection)

IV. I. I-'irdevsi’nitı Ş ahnam c'sinden şairin pikniği; Safcvi dönem i. XVI. yüzyıl İran. Tebriz
Türkm en üslubu. (W elch 1972: 83)
V .l. M outier-G randval Incil'inden. Tours. V.2. S ainle-Foy'un kutsal emanetler
(British M useum. Londra) sandığı. Conques

V.3. Aratca tacı; IX. yüzyıl. (Rijksunivcrsiteit. Leiden)

 V I.2. Ja n B r e u g h e l. A Vase o f Flowers. (F itzw illiain M u s e u m , C a m b rid g e )

ui I’
c >-y pnnapi
Ô
W JCvwjf onafnn"
,HUÏ
m e Sflmt’rijflmnB. ff J 'W ö J iin n ir r
f » ./Fl'jy .’ lim (I.:.
A^LapiiöÄu
xij: b Ujom ccijouri. Y, - Vimıın^—
nirim lim n^ornarm
bm c finjurcChbir
r _ f I
İİ 'n ııırI rlın i.
xfe rltejm w cm s- in n p i iplimi f iiir n f iu ir t r
« f OninrtlDiiins. Ûtir lp*"o fiicn in i fft-IItrilll-
Câjic'ö hımmı dfni «pföin
£
™,|iïSflJ!irfaKftrr.

V I . I . L a d y M a rg a re t B e a u f o rt'u n d u a k ita p ları a ra s ın d a b u lu n a n . A z iz Y u l ia n n a In c il'in in

a ç ılış s a y f a s ı; X V . yiizyıl. (St J o h n 's C o l le g e . C a m b r i d g e )
V II.I. XVII. yüzyıla ail çiçeıs-ağaç duvar örtüsü. Avrupa pazarı için H indistan'da üretilmiş
ticari Kumaş (Victoria and Alnert M useum . Londra)

X. 1. A m balajlan içinde cenaze çiçekleri. Bethnal G reen'de bir evin önü. Londra, 1987
(M. Goody)
 XI.3. Bir çiçek tezgâhında çelenklcr. Alınıedabad, Aralık 19X6.

X I.I. İran giysili kadın. Moğol okulu. XVIII. yii/yılın ilk yarısı. (Biblioleque Nationale,
Paris. MSS Or.. Smitlı L esouf 247, f. 13)
X I I I . I . Y e n i Y ı l i ç i n e v e m a n d a l i n a g ö ı i l r i i r k e n : C h e n c u ı ı p a z a r ı . G u a ı ı g d o n g . 19X9.
 XI1I.3. "Ç içeklerle G elir Refah". Çince Yeni Yıl pankartı: San Francisco. 1988.

XII 1.4. G uangdong'da Chcncun pazarında

XIII.2. Aile şeftali ağacı, Hong Kong: bir üretici ödüllü çiçeğini gösteriyor:
Yeni Yıl 1989. Yeni Yıl 1989.
 O n Ü ç ü n c ü B ö lü m

“YÜZ ÇİÇEK A Ç SIN ” :

GÜNEY Ç İN ’DE YENİ YIL
 in’in geçmişinde çiçeklerin oynadığı rol şimdiki zamana, şiir ve ef­
Ç sanelerdeki, resimlerdeki, taş oymalardaki ve okuryazar sınıfı ve
yerel elitlerin evlerinin pencere dekorasyonlarındaki melez temsiller
biçiminde gelir. Hangi toplumsal değişim gerçekleşirse gerçekleşsin,
ikonlar varlıklarını devam ettirirler. Operalar, metinler, bahçeler ve çi­
çekler ise, tıpkı okuryazar sınıfının kendisi gibi, Avrupa’da Reform ’un
ardından geldiğini gördüğümüz türden bir devrimci dönüşüm karşısın­
da daha kırılgandırlar. Çiçek kültürü anakaradaki “sosyalist” rejimden
ve Hong Kong, Macao ve Tayvan’daki “kapitalist” katmandan nasıl et­
kilendi? Her iki rejimde de çiçek kullanımına bakmak için, 6 Şubat
1989’da başlayan ve kendine özgü güçlü özellikleri olan yeni yıl kutla­
malarını inceledik.

Yeni Yıl Ç içekleri

Guangdong’da yeni yılda çiçek kullanımının uzun bir geçmişi var­

dı. 1840’larda bitki koleksiyoncusu Robert Fortune, asılmış çançiçek-
leri, kamelyalar, horozibikleri ve manolyaların yanı sıra, “çiçek açmış
şeftali ve erik ağacı dallarıyla yüklü çok sayıda” tekneyle karşılaşmış­
tı: bunların hepsi de evleri, tapmakları ve hatta tekneleri dekore etme­
ye götürülmekteydi. Yılın bu zamanının en gözde çiçeklerinden ikisi
çançiçeği ve fulyaydı (yani nergis). Birincisi tepelerden tomurcuk ha­
linde toplanıyor ve çiçek açması için suya konuyordu. İkincisi ise çakıl
taşları arasında suda yetiştiriliyor ve Çinliler tarafından “bodur ve ko­
caman büyümeye olan eğilimlerini sergilemek” için kullanılıyordu.
Bugün de olduğu gibi, “bütün bu çiçekler büyük miktarlarda satış için
Canton’un birçok dükkânı ve sokak köşesinde teşhir edilir; buralarda,

531
Çiçeklerin Kültürü

onları bu özel zamanın vazgeçilmez öğeleri olarak gören Çinliler tara­

fından hevesle satın alınırlar.”'
Günümüzde Guangdong ve Hong K ong’da yeni yılla özdeşleştirilen
başlıca üç çiçek türü vardır: Mandalina çiçeği, nergis ve şeftali çiçeği.
Türlerinin sıradan üyeleri olan bu bitkilerin her biri çeşitli biçimlerde
radikal dönüşümlere uğratılmıştır. Bu üç çiçek arasında bodur manda­
lina en yaygın kullanılandır. Saksılarda yetiştirilen mandalina çalıları,
koyu yeşil turunçgil yaprakları arka planı üzerinde san fenerler gibi
asılı duran minik meyvelerle kaplanır. Meyveler genellikle dalların ta­
şıyacağından daha ağırdır ve dolayısıyla da, belli olmasın diye bazen
yeşile boyanan bambu kamışlarıyla desteklenmeleri gerekebilir; dallar
ve hatta meyveler bu desteklere iple bağlanır. Bunun yeni yıl kutlama-
lan için özel değeri zaman zaman adının “iyilik” ya da “kısmet” için
kullanılan sözcükle benzerliğiyle bağlantılandırılır.2 En uygunu bir çifı
satın almanızdır ama birçok ev bir taneyle yetinir; özellikle de çok sa­
yıda kişinin yaşadığı Hong Kong’daki ya da Çin Halk Cumhuriyeti şe­
hirlerindeki kısıtlı mekânlarda durum böyledir.3
Mandalinanın birkaç çeşidi spesifik olarak yeni yıl için yetiştirilir.
En popüler olanı, “ Dört M evsim” (Canton dilinde sze kM>a-
i kat) olarak bilinendir; bunun minyatür meyvesi daha sonra şişelenir
ve tuzla muhafaza edilir. Guangzhou’da ve Guangdong’un dört bir ya­
nında böylesi saksılı bitkiler, birçoğunda ocaktan marta kış aylarında
bile bolca yaprak ve birkaç çiçek de bulunan balkonları ve çatıları süs­
ler (Renkli resim XIII. 1). Bir diğer çeşit de kumkattır (Canton dilinde
kam kwat, yani altın mandalina); meyvesi ufak, pürüzsüz kabuklu, ol­
dukça acı ve oval biçimindedir. Ama üçüncü bir çeşit ise dev bir man­
dalinadır; kırışık kabuklu bu mandalina bazen ufak saksılı ağaçlar şek­
linde satılsa da çoğunlukla meyveleri tek tek satılır.'1 Böylesi meyveler
uzun ömürlülük anlamı taşırlar ve servis masalarını süslemek ya da da­
ha sonra tanrılara ve atalara sunmak için satın alınabilirler.
Özel yeni yıl bitkilerinin İkincisi nergistir (Narcissus taıetta); su pe­
risi (shuixian hua) ya da şans zambağı olarak bilinir ve parfümü ve lüks
çağrışımı yapan büyümesi için yetiştirilir. Semboller olarak, Büyük

1. Fortune 1847: 157.

2. Ç ince’deki çok tonlu yapı seslerin kısıtlı kapsamı, kelim e oyunları yapm ayı olağan bir ha­
le getirmektedir; am a böylesi kelime oyunları Ç in 'd e yaygın olm akla birlikte, aynı şey man­
darin lehçesinde ve Canton dilinde işlememektedir. Karakterler, "altın” ve “şanslı” sözcük­
lerinin karakterleri gibi unlam aktadır. Bkz. Introduaion to P opular Traditions, 1986: 5.
3. Anakaradaki kırsal alan evlerinde ve üç katlı, beş odalı nouveaux riches evlerinde daha
fazla yer bulunur.
4. Büyük m eyvelerin dekoratif am açlarla kullanımı için bkz. Li 1956: 54-5.

532
 "Yüz Ç içek A çsın " : G üney Ç in'de Yeni Yıl

Mutluluğun getiricileri, “Taocu Cennet’in hakiki cinsleri” anlamını ve­

rirler,5 Diğer yeni yıl çiçeklerinden farklı olarak nergis Ç in’in her tara­
fında bulunur. Öte yandan, görünüşe bakılırsa onu Song döneminde
Arap tüccarlar buraya getirmiştir ve soğanların yetiştirilmesi büyük öl­
çüde. Fujian’daki Zhangzhou yakınlarındaki küçük bir köyde (çiçeğin
ülkeye girişi için de muhtemel bir limandır) yerelleşmiştir.6 Soğanlar
dikkatlice hazırlanmış ve zengin bir şekilde gübrelenmiş toprakta yetiş­
tirilir. Üç yıl boyunca her yaz, pazarda satılmaya hazır hale gelmeden
önce kazılıp çıkarılır, kurutulur ve depolanırlar. Dağıtımları tamamlan­
dıktan sonra aynı derecede bir ilgi, yetiştirilmelerinin son aşaması için
de gösterilmelidir; bu aşama, çiçeklerin açması için kesin zamanı ayar­
lamak amacıyla ısı ve güneş ışığını kontrol etmeyi gerektirir. İnsanlar
soğanları kasım ve aralık aylarında satın alırlar ve onları, çakıl taşlan
ve bazen de kumla dolu olan kaplara yerleştirirler; kökleri ise dikey ya
da çapraz şekilde kesilir. Dikey kesim uzun boylu, zerrin benzeri çiçek­
ler ortaya çıkarır; çapraz kesim ise bitkinin yanlara doğru yayılmasını
sağlar ve dolayısıyla da, birbirine bağlı karmaşık bir kök kümesi şek­
linde olan pahalı “yengeç” çeşidini geliştirir. Yengeç tırnaklı nergis
“haddi hesabı olmayan bir özen ve ustalık emeği” gerektirir.7 Çiçekle­
rin ve saplann boyu, güneş ışığına maruz kalma zamanı değiştirilerek
ayarlanabilir ve bu aynı zamanda büyümenin yönünü de kontrol eder.
Hem mutlu ve refah bir yıl beklemek hem bu beklentiyi kesinleştir­
mek amacıyla nergisin ay takvimine göre yeni yılın ilk gününde tam
olarak çiçek açması gerektiği için, çiçeklerin ne çok erken ne de çok
geç açmamasını garanti altına almak adına her çaba sarf edilir. Büyü­
me, gövdenin deniz suyuna batırılmasıyla geciktirilebilir; bu, eğer aşı­
rı sayıdalarsa tomurcukların dökülmesine neden olur. Büyük bir beyaz
doku lekesi bitkiyi nemli ve açmaya hazır tutar; eğer çok fazla ileri gi­
dilmişse, bitki kurutulabilir. Benzer etkiler, saksıyı evin ılık ve serin kı­
sımlarına götürerek de elde edilebilir. Hem yetiştirici hem satın alan bu
sürece dahil olur, zira yeni yılda teşhir edilen diğer bitkilerden farklı
olarak, nergis genellikle ev içinde, bir balkonda ya da bir çatı bahçesin­
de büyütülür ve insanlar bu görevi yerine getirmekten gurur duyarlar.
Ama üç yeni yıl çiçeği arasında en dikkat çekeni şeftali çiçeğidir
(tao), çünkü şeftali çiçekleri en narin olanlardır, büyüme süreçleri en
5. Koehn 1952: 129.
6 - W ilson'a (1 9 2 9 :3 2 4 ) göre çiçeği getirenler Portekizli tüccarlardı; am a ben L i'nin Arap kö­
keni iddiasını benim siyorum . Roma nergisine referanslar için bkz. Schafer 1963: 127. Ko-
ehn’in (195 2 :1 2 9 ) ileri sürdüğüne göre. Fukien ve Chckiang eyaletlerinde bulunan yabani bi­
çimlerden geliştirilm iş de olabilir.
7- U 1959: 89.

533
Çiçeklerin Kültürü

zor kontrol edilenlerdir ve “dikkat çekici is ra f’ öğesi en belirgindir.*

Öncelikle, nergis gibi bunun da çiçeği yeni yılın ilk gününde tam ola­
rak açmış olmalı ve ilk ayın on beşinci gününe, yani ortasına kadar ha­
yatta kalmalıdır. İkinci olarak, ağaç bir saksıdan ziyade bir fidanlık ya
da bahçede doğrudan toprakta büyütülür. Yeni yıl başlamadan hemen
önce, kökün aşağı yukarı on beş santimetre yukarısından kesilir ve son­
ra da pazara nakledilir ya da bir müşterinin siparişi olarak yerine teslim
edilir.
Batı Avrupa ve Am erika’daki Noel ağacı kullanımıyla aradaki ben­
zerlik çarpıcıdır. Oralarda da genç ağaçlar, evleri süslemek üzere bi­
linçli olarak kesilir. Dışarıya ait olan şey geçici bir teşhir için içeriye ta­
şınır; ama tam da bunu yaparken yok edilir. Ağaçlar yılın tek bir günü
için, özel fidanlıklarda özel haneler tarafından özel olarak yetiştirilir.
Guangdong ve Hong Kong’daki bazı dükkânların, restoranların ve fab­
rikaların, görkemini artırmak için ağaçlara renkli ışıklar taktıkları hesa­
ba katıldığında benzerlik daha da yakınlaşır; geleneksel olarak ise
ağaçlara sadece kırmızı kurdele bağlanıyordu (Renkli resim XIII.2).
Benzerlik bu noktada sona erer. B atı’da yabani türler kullanılmak­
tadır (gerçi çoğunlukla plantasyonlarda yetiştirilirler); aynı şey, No­
el’de eve sokulan diğer bitkiler olan çobanpüskülü, sarmaşık ve ökse­
otu için de geçerlidir. Ç in’de ise ıslah edilmiş bir tür, bir meyve ağacı
(Prunus mume Zieb et Zııce) kullanılır. Am a bu ağaçlar meyveleri için
değil (ki bunlar yenilmez), çiçekleri için yetiştirilirler; çünkü başka
amaçlar için (dekoratif, ritüel, yatıştırıcı amaçlar için) kullanılırlar. Bo­
dur mandalinalar ve kumkatlar örneğinde, meyvenin m inyatür versi­
yonları normal bir şekilde yenmek için değil (zaten çok acıdırlar), ku­
rutulmak ve tuzla saklamak içindir. Şeftalinin küçük yumuşak meyve­
si ise gün ışığını bile görmez; çünkü ağaç çiçek açlığında kesilir. Ama
ağacın kendisi kesilmekle birlikte kökleri muhafaza edilir ve birkaç yıl
içinde yeni bir ağaç üretmek için filiziyle aşı yapılabilir. Tıpkı manda­
lina gibi şeftali ağacı da tüketimden ziyade teşhir amaçlı bir uzmanlı­
ğın nesnesidir ve yüzyılların bahçecilik deneyimi birikimini ve geliş­
miş bir bahçe teknolojisini temsil eder. Bu ağaçlara gösterilen ayrıntılı
dikkat daimidir; çünkü doğru zamanda çiçek açmalarını sağlamak ve
dolayısıyla da yeni gelen yılda iyi talihi garanti altına almak için büyü­
meleri büyük bir ilgi gerektirir. Eğer gereğinden erken büyürlerse, bü­
yümelerini yavaşlatacak önlemler alınır ve erken açan çiçekler koparı­
lır ya da üzerlerine tuzlu su püskürtülür. Eğer büyümeleri gerektiğin-
8. Şeftali için kullanılan sözcük daha gene bir anlam da m eyveler ve kabuklu yem işler için de
kullanılabilir; spefisik bir lerim olm anın yanı sıra b ir kategoridir.

534
 Y üı Ç içek A ç sın " : G üney Ç in'de Yeni Yıl

den yavaşsa, çiçeklerin açmasını hızlandırmak için yapraklar erkenden

yolunur ve rüzgârdan korunsunlar diye ağaçlar plastikle sarılır. Satıl­
maya hazır oldukları zaman, çiçekleri düşmeden taşınabilsinler diye
dallar dikkatlice bağlanır.
Uzmanlık sadece yetiştirmede değil, tüketicinin seçiminde de söz
konusudur. İnsanların seçme yetenekleri, ödedikleri fiyat, seçtikleri
ağacın kalitesi (simetrik olup olmadığı, fazla büyüyüp büyümediği, çi­
çeklerinin tam açıp açmadığı ya da festival mevsimi boyunca hayatta
kalıp kalamayacağı) hakkında birçok yorum işitilir. Yeni yılı takip
eden günlerde akrabalar ve arkadaşlar birbirlerini düzenli olarak ziya­
ret ederler. Önce yeni yıl günü genç akrabalar yaşlıları ziyarete gider ve
yaşlı akrabalarını tanısınlar diye çocuklarını da beraber götürürler; bu­
gün en azından bir öğünde sadece vejetaryen yemekler bulunur. Bu zi­
yaretler daha sonra iade edilir ve takip eden günlerde sıra, birbirini zi­
yaret eden arkadaşlara gelir. Dükkânlar tatil süresince kapalıdır, ama
bazıları üçüncü gün açılır; bütün bu süre boyunca, evdeki ya da dük­
kândaki şeftali çiçeklerinin durumu sürekli bir konuşma konusudur.
Sadece büyük ofislerde ve evlerde şeftali ağaçları bulunur. Diğer ai­
lelerin mandalinaları ya da bazı biçilmiş çiçekleri vardır; bunlar kısmen
mekânı dolduracak kadar, kısmen de aşırıya kaçacak ölçüdedir. Bunun­
la birlikte, maddi durumu iyi tüccar evlerinde, en azından yaşlı kuşak­
ta, gelenek iyice oturmuştur. Ama yine de en iyi numuneler evden zi­
yade dükkân için ayrılır; çünkü bu açık bir şekilde onların şimdiki ve
gelecek servetidir.
Çince’de, “şeftali çiçeğinin getirdiği kısm et” anlamına gelen bir de­
yim vardır; genellikle bir erkek ve bazen de bir kadın için kullanılır ve
bu kişi karşı cinsin yoğun ilgisini cezbeden Dolayısıyla, şeftali ağaçla­
rının bekâr kızların olduğu evlerde özel bir çağrışımı olabilir. Hong
Kong’da bir arkadaş kayınvalidesi için bir mandalina ya da şeftali ağa­
cı satın almayı teklif ettiğinde ondan şeftali ağacı istenmişti; çünkü
otuz yaşındaki görümcesi hâlâ bekârdı.9 Benzer bir anlayış, yeni yılın
on beşinci gününe kadar kırmızı keselerde verilen şans parası hediye­
leri (Canton dilinde lai sze, mandarin dilinde hongbao) ile de özdeşleş-
tirilmektedir.'" Böylesi keseler evli yaşlılar tarafından gençlere verilir;

9. Yılın bu zam anında başka hediyeler de sunulur. P ekin'de eskiden aileler iyin ipekler, süs
eşyalım ve m ücevher; uzaktaki arkadaşlar için çiçekler (“am a asla biçilm iş çiçekler değil”),
katışıksız çay. az bulunan m eyveler ve özellikle de yiyecek verilirdi (Brcdon ve M itrophanow
'927: 79).
'0 . Bu süreçteki etkileşim in ilginç bir açıklam ası için bkz. M o 1978. Sınırlı da olsa devam
eden ev tem izlem e, yeni giysiler satın alm a ve şans parası verm e âdetlerinin 1974 yılında Çin
Halk C um huriyeti'ndeki durum u için bkz. Cheng 1987: 512.
Çiçeklerin Kültürü

ama İngiltere’de Noel “kutulan” örneğinde olduğu gibi, özellikle de

geçmiş yılda bir hizmeti dokunmuş olanlara verilir. Bu hediyelerin ve­
rildiği bir diğer grup da bekâr çocuklardır; bunun anlamlanndan biri,
hediyelerin zenginliğin yanı sıra evlilik ümitleri de taşımasıdır.
Ülkenin diğer yerlerinde şeftali ağacı dallan kullanılmasına rağ­
men, yeni yılda günümüzde eve ağaç (şeftali ya da mandalina ağacı)
sokma pratiğinin bir Guangdong özelliği olduğu düşünülmektedir. Ör­
neğin, Tayvan’dan gelen ziyaretçiler, Hong Kong’a ilk geldiklerinde
bu âdeti görüp şaşırmaktadırlar. Kuzey bölgelerde kışlann daha soğuk
geçtiği göz önüne alındığında, böylesi çiçekleri yeni yılda üretmek zor­
dur ve günümüzde genellikle biçilmiş çiçekler ön plana çıkmaktadır.
Bununla birlikte, Rixia Jiuwen Kao adlı esere göre, XVIII. yüzyılda Pe-
kin’de on iki ay boyunca şakayıklar, yasemin, erik çiçeği ve kırmızı
şeftali çiçekleri, ateş yardımıyla tuğla ocaklarda yetiştirilerek satılmak­
taydı." Şeftali ağacı, çiçeği, meyvesi ve mistik nitelikleri dolayısıyla
ezelden beri kıymetli addedilmiştir.12 Kökeninin, tannsal varlıkların ül­
kesi olan Uzak Batı olduğu ve uzun ömür bahşettiği söylenir. Doğum
günü kutlamalarında kurabiye ve kek (shou tao) biçiminde kullanılma­
sı bu yüzdendir.13 Zira uzun ömürlülük tanrısı olan Xi Wangmu (Batı
Havası’mn hâkimi), bir şeftaliden çıkıyor halde resmedilir. Efsanevi
şeftali onun saray bahçesinde büyümüştür ve her üç bin yılda bir ger­
çekleşen doğum gününde meyve olgunlaşır ve ölümlüler Şeftali Bayra-
m ı’na katılmak üzere bir araya gelirler. Kuzey’de, ağacın bütün kısım­
larının mistik bir güce sahip olduğuna inanılıyordu; çiçeği, sakızı, be­
deni ve meyvesi. Filizleri yılbaşında özel bir rol oynuyordu; bu yüzyı­
lın başlarında Suzhou’da insanlar, “kötü ruhları evlerinden defetmek
için kapılarının üzerine hâlâ şeftali filizleri asıyor ya da yere şeftali dal­
lan aracılığıyla su serpiyorlardı”.11
Şeftali odunundan yapılma nazarlıklar “şeytani ruhların en eski ve
güçlü düşmam”ydı ve Ç in’in çeşitli bölgelerinde uzun zamandan beri
kullanılmaktaydı.15 M.Ö. birinci binyılın ilkbahar ve sonbahar dönem­

li. Rixia Jimven K ao'm n orijinali. Zhu Y izun’un (1629-1709) yazdığı Ri.\ia Jiuwen'âv, bu
orijinal eser Yu M inzhong (1714-80) ve diğer yazarlar tarafından genişletilm iş ve ona şim ­
diki adı verilmişti. Bu eser, yerden beş Çin ayağı (89 cm ) aşağıdaki bir saksıda eriğin nasıl
yetiştirildiğini tarif etm ekledir. Bunun üç ayak alımda, üstündeki toprağı ısıtm ası için at te­
zeğinin yakıldığı bir kovuk olurdu. Aynı yöntem diğer çiçekler için de kullanılırdı: sebzeler
ise toprağın üstündeki seralarda yetiştirilirdi.
13. Bununla birlikte, düğünler gözde mevsim i olan ilkbahar çiçeği olarak aynı zam anda bir
evlilik sembolüdür.
14. Li 1959: 57vd. L i’nin m em leketi Suzhou'dur.
15. Bkz. Introduction to Popular Traditions. 1986 (Güney için); Bredon ve M itrophanovv
1927: 84 (Kuzey için).

536
 "Yüz Çiçek A çsın”: G üney Ç in'de Yeni Yıl

leri gibi erken tarihlerde bile, Kuzey’e ait kayıtlar “her evin kapısında
şeftali odunundan nazarlıklar asılı” olduğunu söylemektedir.16 Bu na­
zarlıklar dikdörtgen şeklinde küçük levhalardı; kapılara çivileniyor ve
“kötü ruhları kovan ve kutsanma talep eden” kelimeler taşıyorlardı.17
M.S. II. yüzyılda, şeftali odunundan küpelerin sihirli nitelikleri olduğu
düşünülüyordu: “Zamanımızın bölge yargıç-yöneticilerinin şeftali
ağaçlarını kestirip onlardan insan heykelleri yaptırma ve kötü ruhları
defetmek için bunları kapı yanlarına koyma alışkanlığı vardır.”18 Tang
döneminin sonunda ortaya çıkan on bağımsız krallıktan biri olan Shu
döneminin (M.S. 934-65) sonlarında, bunların üzerinde ilkbahar beyit­
leri olduğu söylenir; bu beyitler daha sonra Song hanedanının ardından
kâğıtlara aktarılmıştı.
Bu gelenek bugün de Güney’de devam etmektedir. Böylesi beyitler
sıkça kullanılmaktadır ve 1989 yılında, Guangdong’un dört bir yanın­
daki kaligraf tezgâhlarında resimlenip satılıyorlardı ve evin ana girişi­
nin her iki yanına yapıştırılmak için satın alınıyorlardı; niyet aynıydı:
kötülüğü defetmek ve refah getirmek. Anakarada daha önceki kulla­
nımları, “gelişen ulusal inşa sürecini betimlemek ya da ülkenin harika
manzaralarına şükretmek ya da insanların daha iyi bir gelecek arzuları­
na ifade vermek için” değiştirilmişti.19 Ama günümüzde, ifade edilen
anlamların kapsamı, sadece Hong Kong’da değil denizi aşırı yerlerde
de. bu alıntının ima ettiğinden çok daha geniştir.20 Zira bütün Çin top­
luluklarında refah değişmez bir temadır ve özellikle de yılın bu zama­
nında çiçeklerle özdeşleştirilir. 1988 yılında San Francisco’daki bir ye­
ni yıl pankartı şunu söylüyordu: “Çiçeklerle gelir refah”, yani “Çiçek­
ler açtığında refah gelir” (Renkli resim XIII.3). 1989’da İnci Nehri del­
tasında satılan bir beyit ise daha az doğrudandı:

O hayırlı gün ü karşılam ak için hazırlanan salon bin kırm ızı v e on bin k ız ıl­
la dolu.

Bir diğeri ise şöyledir:

16. Qi X ing 1988:6.

17. Şeftali odunundan suretler, yargıç-yöneticinin vekilinin [yamen] kapısına asılmıştı (Bre-
don ve M itrophanow 1927: 86).
18. W ang C h'u n g . Lung Heng, alınu yapan Cahill 1964: 79.
19. Qi X ing 1988: 7.
20. G ü n ey 'd e halihazırda kullanımda olan yaygın ilkbahar beyitlerinin bir listesi için bkz.
Introduction to Popular Traditions, 1986: 2-3; aynca. K uzey için bkz. Bredon ve M itropha­
now 1937: 82 v d .’deki tartışma.

537
Çiçeklerin Kültürü

K uşların şarkısında bolluk gelir. B o llu k servet v e onurun kapısını açar.21

Şeftali Guangdong’un yeni yıl kutlamalarında derinden kök salmış

görünmektedir; ama bu durumun sadece kırk yıllık bir geçmişi vardır.
Daha eski zamanlarda Hong Kong’da yılın bu zamanının gözde çiçeği,
asma çançiçeğiydi; şeftali ya da erik gibi tomurcuklanan dallarla birlik­
te, “biçilmiş çiçekler ev içinde istenmezler şeklindeki kurala istisna
oluşturuyorlardı”.22 Dallan yüksek fiyatlara satılıyordu ve odunlu göv­
desinden dolayı Hakka yakacak toplayıcıları tarafından aranan bir
maddeydi; yakmak için odununu kesmek ağacı öldürmüyor, ama bir­
kaç mevsim boyunca çiçek açmasını engelliyordu.23 Bu her iki neden­
den dolayı dallan o denli popüler hale gelmişti ki, ağaç yasal olarak ko­
ruma altına alınmak zorunda kalmıştı.
Asma çançiçeği (Canton dilinde tiu ch u n g fa , Enkianihus quinquef-
lorus), yabani olarak yetiştiği Güney Ç in’in yerli bir çalısıdır. Çiçek aç­
ma dönemi ay takvimindeki yeni yıla rastladığı için, ufak, balmumlu,
pembe, çan biçimli çiçekleri, bu mevsimde evlerin salonlannı ve iş me-
kânlannı dekore etm ek için yaygın biçimde kullanılıyordu; bu pratik
Qing hanedanı dönemi başlarında Guangzhou’da iyice yerleşmişti. Di­
ğer yeni yıl eşyaları gibi onun popülaritesi de, ona özgü çeşitli özellik­
lerden olumlu anlamlar çıkanlabilm e olgusu nedeniyle artmıştı. Dalla­
rın ucundaki çanlar Chotıg yuen ko chun olarak, yani “ İmparatorluk sı­
navında birinci geldi” şeklinde yorumlanıyordu; çok sayıda çan ve to­
hum ise, birçok tohumu olan diğer bitkilerde.olduğu gibi, Dor ize (lor
suen, yani “çok sayıda toruna sahip olma” anlamına geliyordu.
Asma çançiçeği, bitki koleksiyoncusu Robert Fortune Höng
Kong’u 1840’larda ziyaret ettiğinde çok popülerdi. Belirttiğine göre,
yeni yılda kent sakinleri “evlerinin dekorasyonu için dağlardan çok
miktarda dallar getirir”di. Ona göre bütün bitkilerin en güzeli olan bu
21. Bu yüzyılın başlarında Pekin’dc. yeni yılda farklı bir ağaç tipi kullanılıyordu. Büyük çam
ve servi dalları, şeftali ağaçlan için kullanılan türden uzun bir vazonun içine sokuluyor ve
onların üzerine eski sikkeler ve kâğıttan narçiçekleri bağlanıyordu; bunlara, “tannlara sunul­
muş çiçekler" adı veriliyordu. Bugün, delta kenti X iaolan'da aynı tip kâğıt “çiçek”, bir kızın
çeyizini oluşturan nesneleri süslem ekte kullanılm aktadır, bu süslem e, çeyiz sokaklardan kı­
zın m üstakbel kocasının evine, onunla evlenm eden iki gün önce taşınırken yapılmaktadır.
Görm üş olduğum uz gibi, narın çekirdekleri çok sayıda erkek çocuk arzusunu tem sil etm ek­
tedir. Bir diğer âdet uyarlam ası. San F rancisco'daki Çinli-Am erikan aileler arasında olm uş­
tur; burada, başka bir Çin cultigen 'i olan ayva, çok daha geç çiçek açan şeftalinin yerini al­
m ıştır (Bartholomew 1985; 25).
22. Sunday Morning Post, 5 Şubat 1989.
23. Hakka halkı yerel köylü çiftçi nüfusunun bir parçasını oluşturm aktadır |S a n Nehir ovası
halklarından biri olan Hakka, m uhtem elen Tang hanedanı dönem inde Güneydoğu Ç in ’in
dağlık bölgelerine göç etm iştir (ç.n.)].

538
 “Yüz Ç içek A ç sın " : Güney Ç in'de Yeni Yıl

bitkinin çiçekleri, “ilk toplandıklarında büyük değildir; ama suya ko­

nulduklarında evlerin içinde kısa sürede açarlar” ve iki haftadan uzun
bir süre “taze ve güzel” kalırlar.2,1Açık bir şekilde bu bitki de tıpkı şef­
tali ağacı gibi, yeni yılın ilk gününde açtırılan ve ayın on beşinci günü­
ne dek devam eden bir mutluluk habercisi işlevi görüyordu.
Bu çiçeğin kullanımı XIX. yüzyıl sonlarında Hong Kong sakinleri
arasında yaygındı; ama soyunun tükenme tehlikesi hükümeti harekete
geçirdi ve 1913 tarihli bir yasa satışını ve edinilmesini yasakladı.“ Bu­
nunla birlikte, ekimi yapılan ve ithal edilen bitkiler m uaf tutulmuştu ve
dolayısıyla da Ç in’de canlı bir endüstri büyüdü; Guangzhou’nun yak­
laşık 100 kilometre kuzeyindeki dağlık bir bölgede, çiftçiler onun ye­
tiştirilmesi için özel teknikler geliştirdiler: “Yaz başında yılın daha son­
raki bir zamanında kesilmek üzere seçilen dalların alt kısmı “halka ka­
b u k lu d u r (dış kabuğu soyulmuştur)... Bu, özsuyun aşağı akmasını ön­
ler ve böylece yaprakların ürettiği besinler üst kısımda tutulmuş olur.”26
Bu yolla yabani bir tür, talep yükseldiği zaman hızla ıslah edilmiştir.
Japonlar 1938 yılında Guangdong eyaletinin büyük bir kısmını iş­
gal ettiğinde stoklar tükendi ve yerel halk alternatifler aramaya başla­
dı. Bazı vasıflı fidanlık bahçıvanları Hong Kong’a sığındılar ve şeftali
çiçeği yetiştirme sanatım buraya getirdiler. Savaş sonrası yıllarda asma
çançiçeği geçici bir süre için geri döndü. Ama 1949 yılında, halkın yaş­
lı unsurlarının bazı direnişlerine rağmen, toprak sahipliğinde ve üretici
bölgelerdeki (ki anakaradaki otoriteler buralara artık çiçek yetiştirme
izni vermiyordu) pazarlamada meydana gelen değişimler onun anık
yeni yıl için bir daha kullanılmamasına yol açtı.27 Dışsal siyasal-ekono-
mik faktörler sembolik çiçeklerin kullanımı ve anlamlarında bir kayma
meydana gelmesini tetikledi; yaşanan şey basitçe birinin yerine diğeri­
ni geçirmekten ibaret değildi, baskı altında belli kullammlann dönü­
şüm geçirebileceğine işaret ediyordu. Başka pek çok çiçek gibi şeftali
çiçeği de Ç in’in başka yerlerinde sembolik bir öneme sahipti ve dola­
yısıyla da, onun kırmızımsı çiçeklerini bir refah işareti olarak gören
genç kuşaklar tarafından benimsenmesi zor olmadı. Kullanımı, müşte­
rilerin bitkilerini bizzat yerinde seçtikleri Yeni Topraklar’daki fidanlık­
ların gelişmesiyle daha da özendirildi. Aynı şey asma çançiçeği için ge­
çerli değildi; onun ortadan kalkışı, bazı seyyar satıcıların Michilus gibi
diğer bitki türlerinin dallarını mallarına eklemeleriyle birlikte hızlan­

24. Fortune 1847: 22.

25. Bu konudaki m alum atım büyük ölçüde L u'nun (1985) m akalesinden alınmadır.
26. lu 1985: 208.
27. Çiçeğin "reddedilm iş aşk”la özdeşleşıirildiği söyleniyordu.

539
Çiçeklerin Kiiltiirü

mıştı. Bu dalların tomurcuklan daha büyük olsalar da hiç çiçek ürete-

miyorlardı; sadece, alıcı için kötü bir alamet olan yapraklan vardı. Bu
çeşitli faktörlerin bir sonucu olarak, asma çançiçeği gözden düştü ve
şeftali çiçeği tüm Guangdong’da yeni yıl çiçeği haline gelerek yeni an­
lamlar edindi. Bu yaygınlaşma tahminen Hong Kong’un İkinci Dünya
Savaşı’nın ardından pazardaki hâkimiyetinin bir sonucudur. Sözü edi­
len hâkimiyet, ekonomik reformların ve “uzman haneler”le sözleşme­
ler yapma yoluyla köylülerin üretiminin yeniden tesisinin ardından ge­
nişletilmiştir. Etkisi ise ekonomik alandan kültürel alana yayılmış, te­
levizyonla eyaletin evlerine girmiş ve dolayısıyla da âdetleri sınırları
aşarak Güney Çin’e ulaşma eğilimi göstermiştir.2*
Söğüdün [cat willow] de bu diğer çiçekli bitkilerin rolüne benzer bir
rolü vardır ve yılın doğru zamanı tomurcuklanır. Budist merhamet tan­
rıçası Guanyin, kutsamak amacıyla inananların üzerine kutsal su saç­
mak için söğüt kullanmıştı.29Yaseminin olduğu gibi onun da tomurcuk­
lanması, tomurcuğun koruyucu kabuğunun doğru zamanda akıllıca so­
yulmasıyla hızlandınlabilirdi. Günümüzde bu söğütlerin büyük kısmı
Hong K ong’a Japonya’dan ithal edilmektedir ve daha ayrıntılı çiçekle­
rin yerine kullanılmak üzere tutumluca satın alınmaktadır.30
Başta krizantemler olmak üzere saksılarda yetiştirilen diğer çiçekli
bitkilere de talep vardır (Renkli resim XIII.4). Bunlar aslında, hem Çin
hem Japonya’da, özellikle ataların mezarları tabletleriyle ilişkili özel
festivaller ve teşhirler için kullanılan sonbahar çiçekleriydi. Tek bir
kökten çıkan ama zarif bir kalıp içinde yetiştirilen bu oldukça ayrıntılı
ve çok çiçekli çeşitler, yurttaşların beğenisi için parklara ve başka ka­
musal yerlere sonbaharda yerleştirilirler. Ama krizantemlerin yetiştiril­
me mevsimi, başta san çeşitleri (“ Sarı Refah”) olmak üzere bu çiçekle­
re talebin yüksek olduğu kış aylarına da uzatılmıştır. 1989’da Ta­
i Po vadisindeki bir fidanlıkta, bir krizantem kümesi üzerine, onları
doğru zamanda çiçek açtırmak için elektrik ampulleri asılmıştı; çiçek­
leri mevsimleri dışında olgunlaştırmak için yaygın bir şekilde kullanı­
lan bir yöntemdi bu. Bu bitkinin çok değişik çeşitleri olduğu için, müş­

28. B ir kasaba halkı, kanalları yaygın bir şekilde seyredilen Hong Kong televizyonunu daha
iyi çekm ek için ortak bir anten kurmuştu.
29. Savidge 1977: 71: tanrıçalara çiçek sunulan hakkında bkz. s. 75. Aynı zam anda da bir
güneş sem bolüydü ve yağm ur getirsin diye ilkbahar öküzüne vurmak için kullanılırdı (Bre-
don ve M itrophanow 1927: 133).
30. Söğütler, söğüt kalıbında olduğu gibi, Ç in'in am blem leri olarak önemli bir rol oynarlar.
İlkbaharın ilk göstergelerinden biridir ve dişilliğin sim gesi işlevini görürler. Kötü ruhlar üze­
rinde de güçleri olduğuna inanılır ve iyi şans getirsinler diye evlerin kapılanna asılm anın ya­
nı sıra, mezarları süpürm ekte de kullanılırlar (Kochn 1952: 131).

540
 "Yüz Ç içek A ç sın " : G üney Ç in 'd e Yeni Yt!

teri çok fazla seçeneğe sahiptir.31 Ama başka bitkiler de aranılır: benzer
biçimde “uzun ömürlülük” ve “refah” anlam lan taşıyan kadifeçiçekle-
rinin yanı sıra, şakayıklar ve kamelyalar gibi parlak renkli bitkiler bun­
lar arasındadır. Tang Hanedanı döneminden beri Kuzey’de yetiştiril­
mekte olan ağaç şakayıklannın [paeonia suffruticosa] refah ve servet­
le özdeşleştirilmesinin uzun bir geçmişi vardır. “Çiçeklerin çiçeği” ya
da “çiçeklerin kralı” olarak bilinen bu çiçeğin de çok farklı çeşitleri
vardır ve çok değerli addedilir.
Bu festival çiçekleri, ay takvimine göre ayın on beşinci günü orta­
dan kaybolurlar; bu gün yeni yıl kutlamalarının sonunu temsil eder ve
ayırt edici özelliği, Fenerler Festivali (yuan xiao ya da deng jie) olarak
bilinen temizleme törenidir. Hong Kong’daki Kowloon Park’ta, okur­
yazar sınıfının geleneksel etkinliği olan ve kadınlar ile erkeklerin kur
yapmasıyla özdeşleştirilen beyit yazma yarışması düzenlenmekte olsa
da. artık özel evlerde pek az şey yapılmaktadır. Gerçekten de bu zaman
zaman Çinlilerin Sevgililer (Aziz Valentine) Günü olarak tarif edilir;
ama o gün orada da, kısmen çiçekçilerin teşvikiyle, kısmen de aile dü­
zenlemelerinden ziyade cinsel eşleşmenin evrensel bir kutlaması ola­
rak, başka yerlerde olduğu gibi popülerdir. Ama bazı yerlerde bir Fe­
ner Töreni (kaideng, lamba yakmak) soy tarafından organize edilir ve
daha ciddi bir tarafı vardır. Zira yeni yılın onuncu ve on beşinci günle­
ri arasında, kırsal tapmaklarda ve soy binalarında “Fener” kutlamaları
tertip edilir; geçmiş yılda bir erkek evlat sahibi olan her yerel aile, ço­
cuğun sağlıklı olması yönündeki arzularını ifade etmek için binaya bir
fener getirmek ve onu yakmak zorundadır.32 Bu kutlamada, yıl esnasın­
da soy üyelerinin dünyaya getirdiği erkeklerin adlan genellikle kayda
geçirilir. 1989’da, Hong Kong’un Yeni Topraklar’ında bulunan Fanlin
yakınlarındaki Long Yok Tou ana soy binasının tavanına ayın on birin­
ci günü fenerler asılıyordu ve diğer yandan da aynı gün daha sonra, tan­
rı Tian hou’ya yiyecek sunuluyordu. Kâğıt fenerlerin her biri, geçmiş
yılda doğan soyun erkek üyesinin erkek çocuğunu temsil ediyordu. Bu­
nunla birlikte, bu sunularda bazı çiçeklerin bir yeri olsa da, onlar artık
yeni yıla adanmış özel bitkiler değildiler.33 O dönem artık kapanmıştı.

31. Tun L i-ch’en (1987) 117 tanesinin listesini verir ve daha birçok çeşitten de bahseder; se­
çim yapm aya gereken önem i vermez.
32. Introduction to Popular Traditions.
33. Fener T ören i'n e Kuzey Ç in 'd e de rastlanır ve Bodde ( 1975: 394) bunun Han dönemi son­
rasına ait bir olgu olduğunu düşünm ektedir; ev sahipleri evleri için fenerler saün alırlardı ama
özellikle de soy binalan için alırlardı; G üney’de ise bunlar kamusal bahçelerde teşhir edilir­
di. Yeni erkek çocukları olan zengin aileler fenerleri sadece adak sunulan olarak asm akla kal­
Çiçeklerin Kültürü

Üretim

Yeni yılın gözdelerinden en önemli çiçekler özellikle bu vesile için

üretilir ve bu nedenle de dalgalı bir kâr ve zarar durumuna maruzdur­
lar; tıpkı Fransa’da Bütün Azizler yortusu için üretilen krizantemler ya
da Hindistan’daki Divali için üretilen kadifeçiçekleri örneklerinde ol­
duğu gibi, arz özel ve zamanı belli bir pazara yönelik olmak zorunda
kaldığında, bu durum kaçınılmazdır. On iki ay boyunca kullanılan di­
ğer çiçekler, aile ya da şirketlerin gelecek yıldaki umutlan için bu ta­
rihte özel bir anlam taşır. Tıpkı ıslah edilmeleri, yüzyıllar süren uzun
ve yoğun bir ilgi gerektirmiş olduğu gibi, bütün bu çiçekleri üretmek
uzun ve yoğun bir ilgi gerektirir.
Hem Hong Kong hem Guangdong’da, üretimin bir kısmı görece kü­
çük ölçekli üreticiler tarafından yapılmaktadır; kan ve kocanın her iki­
si de tarlalarda çalışmakta ve emeklerinin karşılığı ürünleri satmakta­
dırlar. 1989’da, delta kenti Xiaolan’da şeftali ağaçlannın çoğu çocuk­
lar tarafından satılıyordu ve aynı durum diğer çiçekler için de geçerliy-
di. Ama aile emeği ve yerel araziler, Hong Kong civannda bulunan ve
üretimi artırmak için ücretli emek kullanan birçok üretici için yeterli
değildi. Tuen M un’da karşılaştığımız bir üretici biri Yeni Topraklar ve
diğeri, emeğin daha ucuz olduğu Yeni Ekonomik Bölge’de olmak üze­
re iki fidanlığa sahipti. Ç in’de teşhir için kullanılan mandalinaları ye­
rel işgücünün yardımıyla yetiştiriyordu, ama ağustos ayında bitkileri
satış için Hong Kong civarındaki daha cazip pazarlara götürmüştü.
Bu tür ticari fidanlıklar, başta İnci Nehri ve Yangzi delta bölgelerin­
de olmak üzere uzun bir dönemden beri mevcuttur. 1840Tarda Fortu­
ne, Şanghay yakınlarındaki Ningbo civarında bulunan bazılarını ziya­
ret etmiş ve kendi koleksiyonu için bitkiler satın alma imkânı bulmuş­
tu. Bu fidanlıkları işletenler bazen ekonomik nedenlerle ekim yerlerini
çok uzak yerlere taşıyorlardı. Aynı zamanda uzak yerlerden bitkiler de
satın alıyorlardı. Kentte çiçekçi dükkânları olan bir adam, çok uzak
yerlerdeki başka yetiştiricilerden bitki sipariş etmişti.34 Guangzhou ya­
kınlarında Fortune ünlü Fatei (Canton dilinde “Çiçekli Toprak”) Bah-
çeleri’ni ziyaret etmişti; buralardan Avrupa’ya çok miktarda ürün ihraç
edilmekteydi. “ Bitkiler genellikle, dar kaldırımlı yollar yollar boyunca
uzanan odalara yerleştirilmiş büyük saksılarda muhafaza edilmektedir;

maz, aynı zam anda yoksullar için akşam yemekleri de verirlerdi. Diğerleri ise ileride erkek
çocuk sahibi olm ak için o n lan asarlardı. Genel festival atmosferi, sokaklardaki maskeli eğ­
lencelere katılan çocuklar tarafından m uhafaza edilirdi (Introduction lo Popular Tradilions)■
34. Fortune 1987: 133-5.

542
 "Yüz Çiçek A ç sın " : G üney Ç in'de Yeni Yıl

bahçıvanların evleri giriştedir ve ziyaretçiler buradan geçip bahçelere

girmektedir.”’5 Bu bahçelerden on iki tane vardı ve her birinde, bitkile­
ri saksıdan çıkarma ve bodurlaştırma süreçleri için yığma yerleri mev­
cuttu. Fidanlıklara ve çiçekçi dükkânlarına ek olarak, özellikle yeni yıl­
da sokak köşelerinde tezgâhlar bulunuyordu.
1989’daki kutlamalardan önceki iki hafta boyunca, Hong Kong’da-
ki birçok fidanlık çoktan bir sürü mandalina çalısı satmıştı ve bunlara
daha sonra kırmızı etiket yapıştırılıyordu. Perakende satılan orta boy
bir bitkinin yaklaşık bedeli 350 HK dolarıydı (50 ABD dolan). Daha
büyük ve pahalı olanlann yetiştirilmesi üç yıl sürmüştü ve bunlar, ej­
derha ve diğer geleneksel desenlerle dekore edilmiş büyük kavanozlar­
da ekilmişti; bu kavanozlar daha önce yumurta koymak için kullanılı­
yordu; ama günümüzde böylesi kavanozlar özellikle bitki saksılama
için imal edilmektedir. Müşteriler açık pazaryerine önceden fidanlıktan
satın aldıklarında daha fazla para ödeyebilmektedir; ama bu durumda,
nasıl çalıştıklan bilinen yetiştiricilerle muhatap olmakta onlara güvene-
bilmektedir. Açık pazarda her şey olabilmektedir; çiçek açması gecik­
sin diye bir şeftali ağacı soğuk depoya konulabilir ya da erken solma­
sına yol açabilecek başka bir işleme tabi tutulmuş olabilir. Tamdık bir
üreticiden satın almakla ise belli bir koruma kazanılmış olur.36
Pek çok tüccar üretim faaliyetlerini, maliyetlerin daha düşük oldu­
ğu İnci Nehri deltasının daha uzak bölgelerinde yoğunlaştırıyordu.
I989’da Yeni Topraklar’daki üreticiler yeterli işgücü bulamamaktan
şikâyet ediyorlardı, çünkü işgücü eksikliği maliyetleri daha da artırabi­
liyordu. Bir fidanlık sahibi, fidanlığının otuz vasıflı bahçıvana gereksi­
nim duyarken ancak yirmi kişi bulundurabildiği için zarar gördüğünü
iddia ediyordu; çünkü birçok insan Hong Kong ve Yeni Ekonomik Böl-
ge’deki Shenzhen arasında kamyon şoförlüğü yapmak gibi daha ka­
zançlı işlere kaymıştı. Mevcut çalışanları ise ancak maaşlarını 200’den
350 KH dolarına çıkararak ve ek olarak da 20 dolar ulaşım parası vere­
rek elinde tutabilmiş».37 İşgücü kıtlığının bir sonucu olarak, fidanlık sa­
35. Fortune 1987: 152. .
36. Aynı ilke, kısıtlanm am ış rekabet fikirlerine zıt olan bazı biçim lerde, oldukça etkin şehir
pazarlarında da işlem ektedir. Benzer ürünler sunan dükkânlar, fiyat rekabetine girmeden yan
yana bulunabilm ektedir, çünkü m üşteriler tanıdıkları ve güvendikleri tüccarla m uhatap o l­
maktadır; Ç in 'd e tesis edilm iş olan ticaretin özü böyledir. İnsanlara sık sık. özellikle de fo­
toğraf m akinesi gibi pahalı ürünler satın alacakları zam an, böylesi dükkânlara gitm eleri sa-
•■k verilir; aksi halde, lensin değiştirilip değiştirilm em iş olm asını ya da ürünün başka m üda­
halelere m aruz kalıp kalm adığını bilem ezsiniz. Anonim açık pazar dükkânları böylesi pratik­
lere karşı yeterli garantileri sunm uyorlardı.
37. Sunday Morning Pom. 22 Ocak 1989. Bahsedilen, Sai K ung'daki W ing Tai Yuen fıdan-
hğıdır.
Çiçeklerin Kültürü

hibinin iddiasına göre, verimlilik yüzde 40 düşmüştü; ama öte yandan

aynı sahip, Hong K ong’un iki farklı pazarında, belediye yetkililerince
açık artırmayla verilen on dört tezgâha da talip olmuştu.
Böylesi sorunlara rağmen, çiçek üretimi yükselişteydi. 1988 yılın­
da, yerel üretimin toplam değeri için yapılan tahmin 82.5 HK dolarıy­
dı ve bir önceki yıla göre aşağı yukarı 15 milyonluk bir artış bekleni­
yordu.38 Çiçekler ve bahçe ürünleri çarpıcı bir biçimde pirincin önüne
geçmişti. Pirinç ekimine ayrılan arazi alanı 1954’te 9 bin 450 hektar
iken, 1987’de 10 hektara düştü. Meyve, sebze ve çiçeklere ayrılan ara­
zi alanı ise 1954’te 910 iken, 1987’de 2 bin 510’a yükseldi; bu düşüş
1976’da 4 bin 790 hektarla zirveye ulaşmıştı; ama bu alan çiçeklerden
ziyade sebze ekimine ayrılmıştı. Toprak ve emek fiyatının giderek art­
masıyla ve de toprağın endüstri ve yerleşim amaçlı kullanılmasıyla bir­
likte tarımsal üretimin büyük bir kısmı saf dışı kalmaktadır. Ekolojisi
daha kuzeybatıdaki İnci Nehri deltasına benzer olan Yuenlong ovası ar­
tık bir çevresel endüstri ya da en azından kentsel faaliyet alanı haline
gelmektedir.39 Pirinç üretimi neredeyse durma noktasına gelmiştir; bir
miktar sebze ve çiçek hâlâ yetiştirilmekle birlikte, arazilerin pek çoğu
sahipleri tarafından, konteyner park alanı için kiraya verilmiştir; zira
park alanı için limanları kullanmak çok daha maliyetlidir; yine pek çok
kırsal arazi eski araba, inşaat artıklan ya da benzeri büyük malzeme
hurdalığı olarak kiralanmaktadır. Sebze ve çiçek üretiminin büyük kıs­
mı sınırdan öteye kuzeye kaymıştır. Deltada siyasal ve ekonomik ola­
rak artık mümkün hale geldiği için, ipek için dut yaprağı ve pazar için
pirinç yetiştirme, yerini yerel tüketim ve ihracat için daha kârlı ürünle­
re bırakmıştır. Guandong, kolay hava ulaşımı gerektiren dünya çapına
hitap eden çiçek pazarına doğrudan katılmamaktadır; bunun yerine çi­
çeklerini, hem yerel kullanım hem yeniden ihracat için Hong Kong ve
Macao’ya göndermektedir. Ama mandalina çalıları, şeftali çiçeği ve
nergisler söz konusu olduğunda, pazar Yeni Yıl’da esas olarak Güney
Ç in’le sınırlıdır.
Küçük bir ölçekte benzer bir yer değiştirme döngüsüne Xiaolan.
Guangdong’daki kentsel bölgelerde de rastlıyoruz; bir önceki bölümde
zikrettiğimiz gibi, bu kent adını 1958’de Krizantem Şehri olarak değiş­
tirmiş ve kısmen denizaşırı yerlerde yaşayan Çinlileri düşünerek, eski
bir festivali yeni bir biçimde canlandırmıştır.40 Son yıllarda değişen
sosyoekonomik koşullar altında, bu kent kendi parkları, otelleri, dük-
38. Hong Kong. Annual Review, 1988. s. 353.
39. J. ve R. W atson alan çalışm alarım bu bölgede yapmıştır.
40. Bkz. Siu 1990.

544
 “Yüz Çiçek A çsın”: Güney Ç in’de Yeni Yıl

hânları ve insanları için ihtiyaç duyulan çiçekleri kendisi üretmiştir.

1988 yılında, Krizantem Şehri Oteli altında, yaklaşık 10 bin mandalina
saksısı bulunan büyük bir fidanlık vardı. Ertesi yıla gelindiğinde ise bu­
rası, giderek zenginleşen kent sakinlerinin eğlence ihtiyaçlarına cevap
vermek için bir yüzme ve kürek havuzlan kompleksine dönüştürüldü;
geriye otel için küçük bir fidanlık ve eski çiçek saksıları için de bir me­
zarlık kaldı. Büyük ölçüde küçük ölçekli ve kısmen Hong Kong'un teş­
vik ettiği imalat sektörünün dolaylı baskısıyla birlikte, çiçek yetiştirme
işi şehir sınırlarının dışına kaydı. Bir sonraki festival için şehir, çiçek
üretimi konusunda, çiçeklerin ticari olarak yetiştirilmeye devam ettiği
komşu bir “ekip’^ya da kasabayla anlaşmaya niyetlendi.
Xiaolan civannda, kenti çevreleyen balık göletleri arasındaki geniş
kıyılarda hâlâ bazı fidanlıklar mevcuttur; ama özel meskenlere ve za-
naatsal girişimlere yer açmak için bu göletler hızla doldurulmaktadır.
Bununla birlikte, Daliang ve Chencun arasında bulunan ve Guangzho­
u şehrinden çok uzak olmayan Shunde bölgesinde üretim gelişmekte­
dir. Geçmişte ve bir ölçüde de şimdiki zamanda birçok büyük Avrupa
kentinin etrafında olduğu gibi, kentsel alanın çevre bölgesi bahçecilik­
te uzmanlaşmıştır: Sebzeler ve meyveler, kendileri ekim yapacak ko­
numda olmayanlara bunları tedarik etmek üzere, kent pazarları için
üretilmektedir.
İnci Nehri deltasında çiçek üretiminin uzun bir geçmişi vardır; aynı
şey, sadece okuryazar sınıfı içinde değil; aynı zamanda geniş kitleler
arasında da, çiçeklerin sembolik ve dekoratif amaçlar için kullanımı
için de geçerlidir. Popüler kültür, her yerleşim birimine sızan ulusal ya­
zılı gelenekten çok etkilenmiştir; yakın zamanlı gelişmelerin yüksek
hızına karşın, okuryazar sınıfa ait eski evlerin bazılarının yılankavi ça­
tı çıkıntılarının, köylülere ait meskenleri hâlâ gölgede bıraktığı görüle­
bilir. Bu evlerin toplantı odalarının cam panolarına çiçekler nakşedili­
yordu ve mobilyalar ve giysiler çiçeklerle dekore ediliyordu; bugün de
çiçekler çizim ve resimde en önemli konulardan biridir.
Eski dönemlerin okuryazar sınıfı ve elitleri günümüzde tamamen
ortadan kaybolmuşlardır; 1949 olaylarının ardından, bazen mecazi ba­
zen de gerçek anlamda öldürülmüşlerdir. Halka daha fazla ait olan ama
aynı zamanda da daha fazla kısıtlanmış olan yeni kültürde de çiçekler
bâlâ kıymetli görülmektedir ve yeni yıldaki çiçek kullanımlarının aynı­
larına Guangdong ve Hong Kong’da rastlanmaktadır. Bununla birlikte,
bu yumuşama büyük ölçüde son beş on yılda ortaya çıkmış bir durum­
dur; bu zaman zarfında çiçek ekimi yeniden doğmuş ve bazı kentsel
alanlardan kuzeye doğru kayma döngüsü başlamıştır.

545
Çiçeklerin Kültürü

Çin’deki bütün ticari tarım ürünleri, 1976 yılma değin hükümet po­
litikalarınca ağır bir kısıtlama altında kalmışlardır. Xinhui bölgesinde
yenebilir mandalina üretimi çarpıcı biçimde düşmüştür. Shuııde bölge­
sinde yoğunlaşmış olan çiçek yetiştiriciliğinin de şansı azdı ve ancak
1984 yılında pazar etkin bir şekilde yeniden kurulabilmiştir. Kısmen
Hong Kong ve M acao’ya mal tedarik etmek, kısmen de yerel talebi
karşılamak üzere ticari yetiştiricilik yeniden gelişmiştir. M ao’nun reji­
mi altındaki (ve ondan önceki uzun ve zorlu savaş yıllarında) yaklaşık
yirmi beş yılık ara, genç kuşaklarda bahçecilik alanında uzmanlaşma ol­
maması anlamına geliyordu; dolayısıyla, Xiaolan ve diğer yerlerde, va­
sıflı, yoğun bir emek ve dikkatli planlama gerektiren yapılacak işleri ger­
çekleştirmek için eski toprak sahiplerine başvurulmak zorunda kalındı.
Çiçekler artık “uzman haneler” tarafından üretilmektedir; zaman
zaman, kış tarımının daha sınırlı olduğu kuzey bölgelerinden gelen
mevsimlik işçiler kullanılmaktadır. Zira, tıpkı bölgenin geri kalanı gibi
yarı tropik bir alan olan Shunde, ülkenin diğer bölgelerinde yetiştirile­
meyen çiçekleri uzun bir zamandır yetiştirmektedir.41 Halihazırda bu
bölge, Hong Kong’a düzenli olarak günde birkaç bin düzine çiçek ih­
raç etmektedir; bu çiçekler Hong Kong’a her gece hidrofoil ya da diğer
nehir taşıma araçlarıyla nakledilmektedir. Bir bütün olarak Guangdong
bölgesinin ise 1987 yılındaki toplam çiçek ihracatının değeri 11.402.00
dolardı.42 Çiçek üretimine ayrılan toplam alan 222 bin hektardı ve bu
bir önceki yıla göre yüzde 13.7’lik bir artışı temsil ediyordu; toplam
verimlilik de benzer biçimde yüzde 16.9 artmıştı ve buna, bir buçuk kat
artışla yaklaşık bir milyon düzine taze çiçek dahildi. Bu rakamlar, böl­
genin, siyasal yönelimde ekonomik olmaktan ziyade ideolojik olan et­
menler sonucunda meydana gelen değişimin ardından üretim ve pazar­
lamada yaşadığı devasa kaymayı temsil etmektedir. Bunlar çiçek kül­
türünün intikam alırcasına geri dönüşüne katkıda bulunmaktadır.

Pazar ve Pazaryeri

Güney Ç in’deki üretim, yerel taleplere, Hong Kong’un gereksinim­

lerine ve uluslararası pazara yöneliktir. Çok daha küçük bir ölçekte ol­
makla birlikte, Çin’deki bitkilere olan dış talebin uzun bir geçmişi var­
dır; öte yandan Çin’in kendisi de başka bölgelerden bitki türleri almış­
tır. Saksılı bitkiler Hong K ong'a yapılan ticaretin hâlâ önemli bir öğe-
41. Bkz. Qu Dajun 1700.
42. Government Year Book. 1988, s. 271.

546
 “Yüz Ç içek A çsın": G üney Ç in’de Yeni Yıl

sidir; ama kıymetli penjing'in (“saksıdaki manzara”), başta ABD ol­

mak üzere çok daha yaygın bir dolaşım alanı vardır. Değişen şey, pa-
zarlanabilir bir ürün olarak biçilmiş çiçeklerin artışıdır.
Ev için kullanılan biçilmiş çiçekler, gelenekse] Çin yaşamının
önemli bir parçası değildi.43 Ölüler için cenazelerde kullanılmalarına
karşın, insanlar yaşayanlara çiçekleri hediye olarak çok sık vermezler­
di. Tapmaklardaki çiçekleri bile ibadet edenlerden ziyade rahipler geti­
rirdi. Ama Hong Kong’da, aile üyeleri özel festivallerde mezarlıklara
biçilmiş çiçekler götürüyorlardı. Çiçekler bazen bir babanın evindeki,
bazen de anıldığı tapmaktaki (Budist ya da Daoist) tabletinin yanma
konur. Böylesi anma tapınakları Hong Kong’daki ticari pratiğin bir
parçasıdır; anma plaketleri fotoğraflarla dekore edilir. Yeni Toprak-
lar’da ziyaret ettiğimiz böyle bir tapmak, dekorasyon ve anma için kul­
lanılan çiçekleri tedarik etmek üzere kendi fidanlığım kurmuştu.
Günümüzde biçilmiş çiçekler, Batılı pratiğin takip edildiği Hong
Kong’da daha yaygın olarak kullanılmaktadır; çiçekler hem çiçekçi
dükkânlarında hem pazar tezgâhlarında satılmakta, buralara ise yerel,
anakaradaki ve yabancı üreticiler tarafından arz edilmektedir. Bu kent­
te, doğum günleri de çiçek hediyelerini çeken bir vesiledir ve nasıl otel­
ler ve lokantalar odalarını ve masalarını süslemek için çiçekleri kullanı­
yorsa, burjuvazi de evlerini dekore etmek için çiçekleri kullanmaktadır.
Yeni Yıl’da bile bazdan artık biçilmiş çiçekleri saksılı çiçeklere tercih
etmektedir; bazı evlerde ise bir tamamlayıcı rolü oynamaktadırlar. Bu­
nun nedeni kısmen fiyat, kısmen de mekân sorunudur; ama aynı zaman­
da değişen tutumlann da etkisi vardır. Biçilmiş çiçeklere doğru aynı
kayma Çin Halk Cumhuriyeti’nde de kendini hissettirmektedir. Çoğun­
luğunu kadınların oluşturduğu müşteriler onlan hediye olarak ya da da­
ha sıklıkla kendileri için satın almaktadır. Göçmenler eskiden faydalı
hediyeler getirirlerdi; ama bize söylendiğine göre artık Batılı tarzda çi­
çek hediyeleri verebilmektedirler. Bu kayma Batılı âdetin basit bir tak­
lidi değil; değişen ekonomik koşulların bir göstergesidir. Refah “fayda­
cı olmayan” hediyeleri öne çıkarırken, parti politikaları da çiçekler ile
refahın, ekonomik ilerleme ile “lüks” ürün yetiştirilmesinin özdeşleşti­
rilmesini daha kolay kabul eder olmuştur.
Guangzhou günümüzde Hong Kong’a kıyasla, soğuk bir ocak günü
daha az çiçeklerle bezenmiş olarak görülebilir. Bununla birlikte, kentin
merkezinde ve civarında çok sayıda çiçekçi mevcuttur. Evlerin çatıları
ve balkonları, tıpkı güneydeki komşusunda yapıldığı gibi bitkilerle de­
kore edilmektedir; okuryazar sınıfı ve toprak sahibi sınıfların sıkıştınl-
43. Bkz. Bredon ve M itrophanow 1927: 79.

547
Çiçeklerin Kültürü

mış evleri bunların başında gelmektedir. Kamusal alanda, dükkânlar ı

benzer sepet ve pankartlarla açılırlar; çiçeklerin kamusal kullanımı ise, |
özellikle yeni uluslararası otellerin etrafındaki yeni inşa edilmiş alan­
larda çok savurgancadır.
Bütün büyük şehirlerde, çiçekçilerin, otellerin ve halkın gündelik
çiçek ihtiyacını karşılamak üzere bir ana çiçek pazarı mevcuttur. Gu- -
angzhou’da uzun bir geçmişe sahip olan Çiçek Sahası, İnci N ehri’nin
eski yabancı imtiyazının karşısında yer alır. XVIII. yüzyıl yazan Shen
Fu burayı 1792’de ziyaret ettiğinde, pek çok çiçek ve ağaç bulunmak­
taydı; daha kuzeyden gelen yazar bunları tanıyamamıştı ve hatta bazı­
ları, bir tanıtma listesi niteliğinde olan Handbook o f Collected Frag­
rances's. bile dahil edilmemişti. Nehre yakın olan pazara, teknelerle ci­
vardaki kırsal alanlarda bulunan fidanlıklardan kolayca mal taşınabili­
yordu. Zira bu eyalet daha o zaman çiçekleriyle meşhurdu. Foshan böl­
gesinden geçip kente girmeden önce, “yerel halkın evlerinin etrafında­
ki duvarların üzerine saksılı çiçekler koymuş olduğunu gördük; bunla­
rın keklik üzümünü andıran yapraklan ve şakayıklara benzeyen çiçek­
leri vardı. Çiçekler kırmızı, beyaz ve pembe olmak üzere üç renkliydi
ve onlar bunlara kamelya diyordu”.4"’
Nehir boyunca bir başka “çiçek” pazan daha kuruluyordu. “Çiçek
tekneleri” aynntılı bir şekilde oyuluyor ve şatafatlı bir biçimde yaldız­
lanıyordu. Bu tekneler, “ağır makyaj yapmış ve çekici kıyafetler giy­
miş, siyah saçları güller ve portakal çiçekleriyle süslenmiş genç kızla-
n n ” kendilerine eşlik etmesinden hoşlanan zenginler tarafından zevk
partileri ve ziyafetler için kiralanıyordu. Ama bir XIX. yüzyıl ziyaret­
çisinin açıkladığı gibi, davranışlan çok kibarcaydı ve cinsellik içeren
ilişkiler başka yerlerde gerçekleşiyordu.45 Shen F u’nun betimlediğine
göre, bu tekneler kıyılar boyunca gruplar halinde demirliyor ve Ç in’in
değişik bölgelerinden gelen “çiçek kızlan” taşıyordu. Birinci teknede­
ki bir hanımefendinin bir kulağının arkasında çiçek vardı ve tiyatroda­
ki kadın aktrisler gibi giyinmişti. Ama bu durum Shen F u ’yu cezbetme-
mişti. “İnsanlar, genç erkeklerin Guangdong’a gelmemesi, genç kızla­
rın ayartmalarına kapılmaması gerektiğini söylüyorlar. Ama bu cırtlak
kıyafetler ve barbar güney lisanı kimi cezbedebilir ki?”46 Böylece Shen
Fu, kızlann onun yerlisi olduğu Suzhou tarzında giyinmiş olduğu tek­
neleri görmeye götürülür ve karısı Chen F u’ya biraz benzeyen biriyle
karşılaşır. Bu kızla, kentte geçirdiği süre boyunca devam eden bir dost-
44. Shen Fu 1983: 118.
45. Schlegel 1894: 4.
46. Shen Fu 1983: 119.

548
 "Yit: Çiçek A çsın": G üney Ç in'de Yeni Yıl

jule kurar; kızlar için bu türden bir ilişki, evlilikle, cariyelikle ya da en

azından, âlimlerin hamiliğinden dolayı topluluk içinde etkili bir statüy­
le son bulabilir. Zang-Xin-hai’nin tarihsel romanı The Fabulous Con­
cubine'de, Orkide adlı kahraman önce Ningbo’daki bir çiçek teknesin­
de çalışır; daha sonra Almanya’ya elçi olarak atanan bir adamın eşi
olur. Bu tekneler okuryazar sınıfın uğrak yerleriydi; buralara sohbet et­
mek, şiir yazmak, afyon içmek ve “şarkıcı kızların” arkadaşlığından
zevk almak için giderlerdi. Bu kızların rolleri diğer kadınlar tarafından
hiç onaylanmıyordu. Jinping M et'de Jade Fountain’in yazdığına göre.
Tarçın Tomurcuğu adlı kızın, yargıç-yöneticinin kendisine hamilik ya­
pacağını öğrendiğinde hüzünlü halinden eser kalmaz ve neşelenir; “bir
anda onun bir çiçek bahçesinden geldiğini görebilirsiniz”.47 Hatla bir
geyşa gibi şarkı söylemek için bir ut bile ister. Çiçek teknelerine İnci
Nehri’nde artık rastlanmamaktadır; deltanın bu ve diğer alanlarına Dan
balıkçıları da yerleştirilmiştir ve bu bölgelerdeki kıyı şeridinde hâlâ fa­
hişelik kısmen varlığını devam ettirebilmektedir.48
Yeni yıl için çiçek satışları epey önceden başlar; en azından bodur
mandalinalar için durum böyledir. 20 Ocak’a gelindiğinde, yaklaşık on
altı gün öncesinden, Hong Kong’daki bazı köşebaşı çiçekçilerinde ça­
lılar çoktan teşhir edilmeye başlamıştı ve de Yılan Yılı için gösteriş ha­
zırlığı yapmakta olan yerel fidanlıklarda mevcuttu. Guangzhou da yeni
yılda, yaklaşık on gün önceden birçok anacadde boyunca düzenlenen
mandalina çalılarıyla dönüşüme uğramaktadır. Bunlar özel kişilere sa­
tılmakladır. Nakliye imkânı olan fabrikalar ve diğer gruplar, daha iyi fi­
yatlar için şehir sınırlarının dışına çıkmaktadır.
Deltada en büyük (ama tek değil) çiçek pazarı, Guangzhou’nun gü­
neybatısındaki Chencun’dadır. 1985 yılında yeniden tesis edilen pazar
günümüzde, Shunde’den Guangzhou’ya giden her yolun her iki yanı
boyunca yaklaşık 15 kilometre uzanmaktadır; ama asıl yoğunluk, şeh­
re doğru trafiğin aktığı ve araçların durabildiği sağ taraftadır. Pek çok
istifiyle sayısız tezgâh yol kenarlarını doldurmakta ve başta mandalina,
krizantem, şakayık ve bazı bodur ağaçlar olmak üzere çok çeşitli çiçek­
ler satmaktadırlar. Bu pazar yerel nüfusa yönelik olmakla birlikte (ih­
racat farklı bir muameleye tabidir), penjing’in bir kısmı 10 bin yuan’a,
yani yaklaşık 2 bin 500 dolara satılabilmekteydi.4'7 Bu fiyatın iki katma
satılanlar da vardı. Bununla birlikte, birçok çiçek yaygın olarak rastla-

47. Jinping Mei 1939: 42.

48. Çiçek teknelerinin son günleri hakkındaki 1930‘larda yazılm ış bir kısa hikâye için bkz.
“The Husband” , Shen Congw cn, The Border Town and Other Stories içinde. Pekin, 1981.
49. Penjing için daim i bir sergi mekânı inşa halindeydi.

549
Çiçeklerin Kültürü

nan çeşitteydi ve akşam saat 9 ’a kadar alışveriş yapan yerel müşterile­

re daha makul fiyatlara satılıyordu. Satıcılar yol kenarlarına kaba çadır­
lar kurup, mallarına göz kulak olmak için geceyi buralarda geçirmek­
teydi. Tezgâhlara yakın birçok fidanlık vardı; ama saksılı çiçekler ci­
vardaki yerlerden kamyonlarla taşınıyordu.
Chencun’daki pazarda hiç şeftali ağacı satılmıyordu; çünkü onları
köklerinden koparmak için henüz çok erkendi. İlk şeftali ağacını, yeni
yıldan beş gün önce 1 Şubat sabahı, Daliang (Shunde) kasabasında
Chenhui Bahçeleri’nin dışındaki sokakta gördük. Yaklaşık 1-1.30 met­
re boyunda olan bu ağaçlar, kente, yeni yıl için çok miktarda çiçek ye­
tiştiren “uzman hane” mensuplarının bisikletlerinin arkasında taşınmış­
tı. Bazı bisikletlere, her iki tarafına da ağaç yüklemek için özel tahta se­
leler monte edilmişti.
Çağdaş Hong Kong’da, ana yeni yıl fuarı Victoria Park’ta yapıl­
maktadır; ama 1989 yılında burası, belediyenin gelen herkese açık ar­
tırmayla verdiği tezgâhlar kurduğu, sayısı bir düzine ya da daha fazla
olan yerlerden sadece biriydi. Satıcılar arasında hem özel hem profes­
yonel olarak çalışan bahçıvanlar olabilmektedir; özel olarak çalışan
bahçıvanların bazılan bahçe için olduğu kadar pazar için de çiçek ye­
tiştirir ve yeni yılda ürünlerini, kentin eski tüccar mahallesinde olanlar
gibi, satış amaçlı olarak bu alanlardan birinde kurulan tezgâhlardan bi­
rinde satarlar. Önceleri asıl pazar, tüm kıyı boyunca uzanan Wan Chai
F u an ’ydı. O zamanlarda da Pekin, Huguo Tapınağımda çiçek fuarları
vardı; “burada, tam anlamıyla bir yeni yıl çiçeği olan nergis, şakayık­
lar, manolyalar, özellikle Pekin’de yetiştirilen ilk çift şeftali çiçekleri
sergilenir ve ‘cennet bambuları’, portakal ağaçları, limonlar ve ‘Buda
parmakları' meyve açmış halde sunulur.”50
Yılın bu zamanı çiçek pazarına gitmek, Hong Kong’un pek çok sa­
kini için bir gelenektir ve yeni yıl arifesinde (Yılbaşında) neredeyse ka­
labalıkta iğne atılsa yere düşmez. Yeni yıl geldiğinde bu festival çiçek­
leri için pazar kurulmadığından, kapanışa doğru fiyatlar giderek düşer.
Müşteriler bir yandan çiçek satın almak için en son anı ayarlamak zo­
runda kalırken, bir yandan da kendilerine, aldıklarını eve götürüp yılın
ilk günü için dikecek yeterli zamanı bırakmalıdırlar. Bu işlem biraz il­
gi ister. Şeftali ağaçlan, küçük bir masa ya da sehpaya kırmızı kurde­
lelerle bağlanıp desteklenmiş uzun bir vazo içine dikkatlice yerleştiril­
melidir. Bir tanıdığın yorumladığı gibi, “sadece biçilmiş çiçekler için
50. Bredon ve M ilrophanow 1927: 149. V ietnam 'da H anoi’dcki çiçek pazarında yeni yılda
büyük şeftali dallan da satışa sunulmaktadır; S tein’in (1990) belirttiğine göre, burasıyla Ç in­
lilerin kültürel açıdan uzun bir geçm işe sahip bağları vardır.

550
 “Yü: Ç içek A ç sın " : Güney Ç in'de yeni Yıl

olsa bile, herkes yeni yıl için bir vazo saklar”. Bu vesile için kullanılan
vazolar genellikle aile yadigârları ya da koleksiyon malzemeleri gibi
değerlidirler. Bazı antik porselen modellerinin “çiçekleri ve meyveleri
solmadan uzun bir süre muhafaza ettikleri” söylenmektedir ve dolayı­
sıyla kaba da içindekiler kadar ihtimam gösterilir.51
Eski zamanlarda, bütün alışverişlerin yeni yıla geçileceği gece y an ­
sından önce, yani rıhtımdaki havaifişeklerin ve limandaki gemilerinin
düdüklerinin kulakları sağır edici bir gürültü çıkardığı andan önce biti­
rilmesi gerektiğine inanılırdı. Bu gürültü kötü ruhlan kovmak ve dağıt­
tıklarına karşılık zenginlere, dağıtmış olduklannı geri vermek üzere
yoksullardan yiyecek çaldığına inanılan Deri Kaplanı’nı uzak tutmak
için çıkarılırdı.52 Havaifişekler artık yasaktır; ama anakarada hâlâ kul­
lanılmaktadır. Ama o saat yaklaştıkça, pazardaki faaliyetlerin yoğunlu­
ğu hızla artardı; çünkü müşteriler alışverişlerini ya kısmen daha düşük
fiyatlar bulmak umuduyla ya da şafağa kadar devam eden pazardan ay­
rı lana kadar onları yanlarında taşımak istemediklerinden dolayı gecik­
tirmişlerdir.
Bütün çiçek satışları dükkânların ve pazarların tatil boyunca kapan­
masıyla birlikte sona ererdi. Ama çiçekçiler kısa süre sonra, kişisel he­
diyeler ve aile kutlamaları için açılırdı; bir sonraki büyük yıllık festival
olan 14 Şubat Aziz Valentine Günü (Sevgililer Günü) hazırlıklar yapıl­
maya başlanırdı. Bu ritüel küresel köy kültüründen alınmıştır ve tıpkı
Am erika’da olduğu gibi, Hong Kong’un beş yüzden fazla çiçekçisinin
Noel ya da Anneler Giinü’nde sattığından daha fazla çiçek satmasının
nedenini açıklamaktadır. Zira satışların çoğunluğunun yapıldığı yeni
yıldaki ticarete çiçekçilerden ziyade üreticiler hâkimdir. Sevgililer Gü­
nü’nde fiyatlar yükselmektedir. Normalde 8 HK doları olan uzun saplı
tek bir gülün fiyatı 35 dolara fırlar; bu çiçekler genellikle Hollanda,
Yeni Zelanda ve Singapur’dan gelmektedir ve biçilip dükkânlarda yer­
lerini almaları yaklaşık üç gün sürmektedir. Sokaklardaki ve lokanta­
lardaki çiçek satıcılarının sayısı artmaktadır. Çiçekçiler fazla eleman
çalıştırmakta ve çiçek ambalajlamaya bir akşam öncesinden başlamak­
tadır.53 Hong Kong Çin Üniversitesi öğrencileri bile, tıpkı bir Amerikan
yerleşkesindeki gibi, kırmızı güller ve beyaz “dolgular” satan bir stand
51. Fortune 1847: 89.
52. Eskiden banıbu sapı parçalan yakılan ateşlere atılır ve saplar ateşle, kötü ruhlan korku­
tacak bir gürültüyle patlardı (K oehn 1952: 134). Yeni yıl festivallerinin çeşitli özellikleri da­
ha Han Hanedanı dönem inde tesis edilmişti: ziyaret etm e, borçlan ödem e, ejderha dansları,
atalara sunulan kurbanlar (Bodde 1975).
53. H ollanda Çiçek K oııseyi'ııin yayım ladığı ve küçük çiçekçi dükkânlannda bile bulunan
resimli katalog, yurtdışına yollanabilecek 530 biçilm iş çiçek çeşidi vermektedir.

551
Çiçeklerin Kültürü

kurmuşlardı. Ama yeni yıl pazarı artık sona ermiştir ve artık, çiçek kül­
türünü etkilemekte olan ritüel döngüde başka bir safhaya girmekteyiz.

Çiçek K ültüründeki G erilim ler ve Ç elişkier

Çağdaş Hong Kong ve Guangzhou’daki çiçek kültürünü betimler­

ken, birbirine bağlılıklara ve yaklaşmalara dikkat çektim. Bu aslında
uzun süredir gündemde olan bir durum değildir. Bir önceki bölümde,
dinsel geleneklerdeki yaklaşımlardaki farklılıkları yorumlarken bunla­
rın, dünyada nasıl yapıp etme tarzımızın yanı sıra, tanrıya ve ölülere hi­
tap etme tarzımızdaki derin bir çelişkiye de işaret ettiklerini vurgula­
mıştık. O tartışma, çiçeklerin Budizm ve Konfüçyüsçülük’teki dekora­
tif, mimari ve ritüel amaçlı kullanımlarındaki içsel farklılıklara değin­
mişti; bu farklılıklar kısmen sunuların doğasıyla, kısmen kısıtlama an­
layışıyla, kısmen de zıt gruplar arasındaki ayırt edici farkların yerleşik­
liğiyle ilgiliydi. Ama bu dinsel sorunun sivil bir karşılığı da vardı ve
daha önceki dönemlerde bu, “kapitalist” Hong Kong ile “sosyalist” Gu­
angdong arasında köklü ayrılıklara yol açmıştı.
Yakın geçmişte bu iki rejim, sadece çiçek kullanımına karşı değil;
daha genel olarak ritüeller pratiğine ve lükse erişmeye (ve hatta lüksün
varlığına) yönelik de birbirinden çok farklı tutumlar edindiler. Lüksün
göstergeleri, ıskartaya çıkarılmış âdetlerin kalıntıları ve mal üretim işi­
nin ciddiyetinden sapmalar olarak çiçekler, geçmişin günahlarını dü­
zeltmeye çalışan eşitlikçi rejimlerin açık hedefleridirler. Ritüeller,
özellikle de doğaüstü inançlarla özdeşleştirilenler, sadece estetik' elit­
lerde değil; birçok reformcu dinsel elitte de nefret uyandırırlar. Lüks ve
ritüel öğeleri sık sık, tapınaktaki ya da evdeki dekorasyon ya da sunu­
lar olarak özdeşleştirilir ve dolayısıyla da, faydacı olmayan lükse yöne­
lik tavırlar, “insanların afyonu” olarak görülen inanç ve pratiklere yö­
nelik olanlarla birleşir. Böylesi düşünceler. Dörtlü Ç ete’nin’ temsil et­
tiği daha dogmatik unsurlar arasında açıkça dile getirilmekteydi. Yeni
yıl kutlamaları Kültür Devrimi esnasında yasaklandı; ama Deng Xiao­
ping döneminde tekrar serbest bırakıldı.“ Çiçekler parti tarafından or­
ganize edilen kutlamaların kesinlikle ayrılmaz bir parçasıydı ve kamu­

* Dörtlü Çete, M ao'nun karısı Jiang Qing, Zhang Chunqiao, Yao W enyuan ve W ang Hong-
w cn’den oluşan Çin Halk Cum huriyeti Kom ünist Partisi liderleriydi; M ao’nun I9 7 6 ’da ölü­
m ünün ardından. Kültür D evrim i’nde yaşanan olaylar nedeniyle suçlandılar, partiden tasfiye
edildiler ve tutuklandılar, (ç.n.)
54. Cheng 1987:511.
 "Yüz Ç içek A ç sın " : Güney Ç in’de Yeni Yıl

sal yerlerde ekiliyorlardı; ama özel alandaki çiçek kullanımı, kısmen

ideolojik araçlarla caydınldığı gibi, kısmen de elitlerin yoksullaşması­
nın artık ne kendilerinin ne başkalarının her arzularım yerine getireme­
meleri anlamına geldiği için azalmıştı; devlet kültürel etkinliğin bu kat­
manını ele geçirmişti.
Kültür Devrimi esnasında Şanghay’daki çiçek ve antika eşya dük­
kânları, böylesi saçmalıkları ancak parası olan zenginlerin satın aldığı­
nı söyleyen Kızıl Muhafızlar tarafından tahrip edildi. İpek ve kozmetik
ürünleri gibi diğer lüks mallar da mahkûm edildiği gibi, onları kullanan
insanlar da tacize uğradı;55 buna sadece nesnelerin kendisi değil, tem ­
silleri de dahildi. Nien Cheng, Kızıl M uhafızlar’ın Şanghay’daki evine
gelip çiçek kâselerini nasıl kırdıklarının, porselen, resim ve kitapları
nasıl parçaladıklarının içler ürperten bir anlatısını sunar. Söylemeye
gerek yok ki, böylesi eylemler, işçileri “lüzumlu olan şeyleri” üretmek­
ten saptıran şeyler olarak görülen çiçeklerin üretimini etkiliyordu. Ni­
en C heng’in yaşlı bahçıvanı ona, “çiçek yetiştirmek, karşı-devrimci ol­
masa bile kötü olarak görüldüğü için” işini nasıl kaybettiğini anlatmış­
tı.56 Kızıl Muhafızlar geldiklerinde, fide kutularını yatakların altına
koymuştu. Çiçek dükkânları kapatılmış ve Şanghay civarında çiçek ye­
tiştirmek 1970’lerin ortalarına dek yasaklanmıştı.57 Bununla birlikte, o
zaman bile Nien Chen bahçıvandan bahçeye çiçek ekmesini istediğin­
de, evi paylaşan aile itiraz etmişti: “Ulu Önderimiz Başkan M ao’nun
çiçeklere karşı olduğunu bilmiyor musun?” Ne var ki, Mao birçok ko­
nuşmasında sürekli çiçeklerden (ve de “ruh” anlayışından) bahsediyor
ve onları, “Yüz Çiçek Açsın ve Yüz Düşünce Mücadele Etsin”. “Eğer
zehirli otlar temizlenmezse hoş kokulu çiçekler büyüyemez” gibi slo­
ganlarda kullanıyordu. Başka bir deyişle, çiçek kültürünün yeniden te­
sis edilmesinin koşullan söylemde ve özel olarak da sözcüklerde ve
isimlerde örtük olarak mevcuttu. Nien Cheng’in öldürülen kızına Mei-
ping, yani Çiçek Açan Erik Vazosu adı verilmişti.
Çiçeklerin ve daha genel olarak da kişisel lükslerin azalan rolünün
arkasında yatan tutumlar, sadece devrimci ve reformcu programların
karakteristik bir özelliği değildir; aynı zamanda, bu tür lüks nesnelerin
bulunduğu pek çok toplumda ya da tarihsel dönemde ara bir tema, di­
be batırılmış bir öğe oluştururlar. Tabakalaşmış toplumlardaki başka
öğelerin (örneğin yiyecek ve giyinme) durumunda olduğu gibi,
“lüks”ün içeriden yapılan bir eleştirisini ortaya çıkaran şey, bizatihi
55. Cheng 1987: 83.
56. Cheng 1987: 484.
57. Cheng 1987:519, 605.

553
Çiçeklerin Kültürü

farklılığın mevcudiyeti olabilir; ama elbette bu eleştirinin şiddeti ve

doğrudanlığı, içinde bulunulan koşullara göre değişiklik gösterir.
Böylesi koşullardan biri, toplumsal gruplan ya da rolleri ayırt etmek
için lüks tüketim kalıplarını sınırlamaya çalışan, masraflarla ilgili yasa­
lardır. Bu tür kurallar müsriflikleri sınırlamaya hizmet edebilmekle bir­
likte, çoğunlukla hiyerarşik rekabetin bir sonucudur. Her halü kârda,
müphemliği ve eleştiriyi engelleyebilseler bile, onları tamamen bastır­
mazlar. Zira bu, kitlesel tüketim ve eşitlikçi dağıtım “kültürü” ideolo­
jisinde bile içsel bir öğedir. Şu bir gerçektir ki, tüketimci ideolojiler,
pratik uygulamaları açısından asla tam değildir. Yönetici ya da yöneten
elit, toplumun geri kalanı için yasak ya da edinilemez olandan istifade
eder; bunu bazen dinsel ya da toplumsal bir mantıkla açık açık, ama da­
ha sık olarak da iktidarın bir semeresi olarak gizlice yapar. Bir rejim ­
deki önde gelen kadrolar ve bir diğerindeki başarılı yupiler, başkaları­
nın erişimine açık olmayan mal ve hizmetleri kullanabilirler; bu mal ve
hizmetlerin başkalarına açık olmaması bir ilke değildir ve onların bü­
tün hayatı boyunca sürmesi de gerekmez, ama sistemin işleyişi bu du­
rumu ortaya çıkarır. Sonuç olarak, yorum lar ısrarla süregider; bunlar
bazen samizdat' şakaları, açık kıskançlıklar ya da editöre yazılan mek­
tuplar biçiminde olur. Eskiden böylesi eleştiriler filozofların, yaratıcı
yazarların ya da dinsel reformcuların yorumlarının konusuydu. Bu şüp­
heler zaman zaman “bireysel” bir tavır şeklinde ifade edilse de, yarat­
tıkları hassasiyet daha yaygındır.38 Böylesi hassasiyetler, Am erika’da
basılmış çiçeklerle ilgili ilk elkitaplarından birinde, “Çiçekler!” başlığı
altında ifade edilmişlerdi. “Çiçek yetiştirmenin ne faydası var ki? Bize
ne et, ne içecek, ne de giyecek verirler.”5’ Benzer hassasiyetlerpek çok
yerde duyulabilir. Böylesi ifadeler, hâkim bir tutum olarak, belli top-
lumlara ve belli dönemlere özgüdür; ama potansiyel olarak her “lüks
kültürü” böylesi yorumlara neden olma eğilimindedir. “ Lüks kültürü”
deyimiyle basitçe, estetik ve faydacı olmayan bahçeler gibi, eşitsiz bir
biçimde dağılmış “lüksler”in varlığına gönderme yapıyorum. Lüksler
zorunlu olarak bir elitle sınırlı değildir; ama onlara yapılan harcamalar,
müsrifçe tüketime dair başkalarının yorumlar yapmasına neden olduğu
gibi (bir hiyerarşi sorunu), yoksulların zenginlerin kırıntılarıyla değil,
lüzumsuz şeylere yapılan masrafların kısılmasıyla beslenmesi gerekti-

*Sovyetler B irliği'ndeki yeraltı basını, (ç.n.)

58. İskoçya K ilisesi'nin Piiriıen geleneğine bağlı bir Iskoçyalı, kendi burjuva evi hakkında
bana şunu söylemişti: “Evim izde hiçbir zam an çiçek bulundurmazdık; çünkii onları yiyemez­
siniz. Annem [hediye olarakl yumurtaları tercih ederdi."
59. Brcck 1851:2.

554
 "Yüz Çiçek A çsın ”: G üney Ç in'de Yeni Yıl

ği yollu dağıtımcı adalet fikirleri de ortaya çıkarır (etik bir sorun).

Böylesi farklılaşmış ve lüks kültürler, gerek ahlâk gerek erişim te­
melinde, gerçek ya da potansiyel protestolar ortaya çıkarma eğilimin­
dedirler. Mal dağıtımının yaygın olduğu ama evrensel olmadığı kitle
Kültürlerinde de, hiyerarşik ya da azınlık kültürlerinde olduğu gibi ge­
rilimler ortaya çıkar; her iki durumda da, mal üretmek için gerekli olan
ve “doğal olmayan” şeklinde görülebilen sürecin biçimi, gerilimleri ge­
nellikle artırır.
Dünyanın birçok bölgesinde tarımsal ürün üretiminin evrimi, insan
kontrolüyle ilgili ikili bir tedbir gerektirmiştir; ilk olarak, yabani türle­
rin kendi yerli habitatlarında ıslah edilmesi, ikinci olarak da, buğday ve
üzüm gibi Akdeniz cultigen'lerim daha kuzey iklimlerinde yetiştirme­
ye yönelik erken tarihli çabalarda görüldüğü gibi, bu türlerin farklı çev­
resel ortamlardaki yaygınlığı. Ama tarımsal ürünleri kendi mevsimle­
rinden başka zamanlarda da yetiştirmeye dönük kontrollü üretim, “do­
ğal” döngünün değişime uğratılmasıyla ilişkili daha kısa vadeli tedbir­
ler gerektirir. Turfanda tarımsal üretim uygulamasının Ç in'de uzun bir
geçmişi vardır; Özellikle de, havanın güneye kıyasla daha az yumuşak
olduğu kuzeyde yeni yıl için uygulanagelmiştir. Avrupa’da olduğu gi­
bi, önemli nokta ısının nasıl kullanıldığıdır. Tai Po vadisinin ampulleri
hiç de yeni değildir. XX. yüzyılın başlarında Pekin hakkında yazan Tun
Li-ch’e n ’in belirttiğine göre, “Çiçekçiler yapay ısıyla yetiştirilen çiçek­
lere daima lang çiçekleri derler ve her yeni yılda insanlar, başta şaka­
yıklar ve kumkatlar olmak üzere bunları birbirlerine hediye olarak ve­
rirler. İlkbaharın üç ayının zarif güzelliği burada bir salonun içindedir
ve işte bu yüzden insanlar bunlara ‘salon çiçekleri' ya da tanghua der­
ler.”6" Kâğıttan yapılma seralar, yıl boyunca üretimin devam etmesini
sağlamak için gerekliydi; son yüzyılda Fortune, krizantemleri bütün
mevsimlerde gözlemlemişti. Bu seralarda bitkiler verimi artırılmış top­
raklara ekiliyor ve her tomurcuk kâğıtla sarılıyordu; böylece “bu hüner­
li turfanda tekniği bodur meyve ağaçlarını ve şakayıkları, doğru za­
manda tam olarak çiçek açtırıyordu”.61
XVIII. yüzyılda basılan Rixia Jiuwerı K ao'y a göre, seralarda ateş
yardımıyla yetiştirilen şakayıklar, meyve ağaçlarının çiçekleri ve yase­
minler Pekin’de on iki ay boyunca satılmaktaydı. “Bu yöntem Han ha­
nedanı döneminden beri kullanılmaktadır; o dönemde taze soğan, so­
ğan ve kızılkök uzun barakalarla örtülür, ateş yardımıyla gece ve gün­

60. Tun Li-ch’en 1987: 102.

61. Bredon ve Mitrophanow 1972: 78-9.

555
Çiçeklerin Kültürü

düz sıcak tutulurdu; böylece ılık havayı alan bu sebzeler fılizlenirdi.”

Aynı teknikler, Doğu ve Batı tapınaklarında bütün yıl boyunca teşhir
edilen çiçeklere de uygulanıyordu. “Şakayık, begonya, leylak ve şefta­
li gibi ilkbahar çiçekleri, sert kış ayları boyunca çiçek açtırılır. [Bu çi­
çekleri yetiştirenler] Yueling'den bir adım öndeydiler ve şeylerin ilke­
leri konusunda derin araştırmalar yapıyorlardı. Ne yazık ki hiçbiri bu
konu hakkında kitap yazmadı!”62Tun Li-ch’en, çiçek yetiştirmekte kul­
lanılan kayda geçmemiş bu tekniklerin sebzelere uygulanmadığını, ge­
rektirdikleri harcamaların onları sadece lüks bitkiler için uygulanabilir
kıldığını üzülerek belirtmektedir. Belki de gizli tutulan bilgi ve açıkla­
yıcı kitapların yokluğu, keşiflerin, ülke çapma yayılmış olan diğer ta­
rımsal teknikler gibi yayılamadığı anlamına da gelmektedir. Bununla
birlikte, böylesi yoğun teknikler aslında, en azından zenginlerin bahçe­
lerinde, Han hanedanı dönemi gibi erken tarihlerde yemeklik ürünlere
de uygulanmıştı. Mevsimi dışında yetiştirilenler de dahil olmak üzere
çiçek yetiştirmede kullanılan yöntemler, oldukça yoğun (belki de dün­
yadaki en yoğun) bahçecilik sisteminin bir parçasıdır; bu sistem, yeni
çeşitler geliştirmek, yetiştirme mevsimini uzatmak, ürünün kalitesini
artırmak ve renkleri çeşitlendirmek için ısı, su, doğal gübre ve pek çok
teknik beceri kullanır; sözü edilen prosedürlerin hepsinde pratik bir bo­
tanik ve biyoloji bilgisi de kullanılır.
Böylesi gelişmeler meydana gelirken onlara karşı çıkanlar da vardı.
En genel düzeyde, filozoflar, birçok kişinin az sayıda insanın zevki için
üretim yaptığı ve yoksulların geçim kaynaklarının “lüzumsuz mallara”
harcanıp israf edildiği bir sistemin içerdiği lüksü ve hiyerarşiyi eleşti­
riyorlardı. Daha Han Hanedanı döneminde, yeni yıl sunulan öyle müs­
rif biçimler almıştı ki bunlar eleştirel yorumlara yol açmışlardı. M.S.
69 yılında çıkarılan bir ferman, yoksulların kendi yiyeceklerini ölülere
sunup israf etmesini protesto etmişti ve birkaç yıl sonra zenginler de
benzer bir şekilde eleştirilmişti. M.S. IV. yüzyılda ileri gelen saray ede­
biyatçılarının bir toplantısında, içlerinden bir genç bir odayı antikçağ
filozofu Zuangzi’nin portresiyle dekore etmişti. Ji Han, kendisinden
durumu öven bir yazı yazması istendiğinde, israf teşhirini eleştirmiş
olan bir arkadaşının mezarında yakılmak üzere bir “yas kâğıdı” kaleme
almıştı.6' Felsefe ve toplumsal eleştiri arasındaki bağ gayet açıktır.64
Geniş bir ahlâki ve toplumsal temelde lüksü eleştirenler sadece fi­
lozoflar ve politikacılar değildi; daha genel olarak din adamları da bu
62. Tun L i-ch'en 1987: 19.
63. Ui 1979: 8.
64. Bodde 1975: 64.

556
 "Yüz Çiçek A ç sın " : G üney Ç in’de Yeni Yıl

eleştiriye katılıyordu. Jinping Mei gibi edebi kaynaklara ihtiyatla yak­

laşılması gerekmekle birlikte, XVIII. yüzyıla ait bu pikaresk romanda
Başrahibe, rahip ve rahibelerin yeme içme alışkanlıktan hakkında
önemli bir yorum yapar: “Biz rahibeler bu bakımdan elbette az bir öz­
denetim sergiliyoruz... Tripitaka’da şöyle yazılıdır: Bu hayatta lükse
harcadığınızı, bir sonraki hayatta iyi şeylere dönüştürmelisiniz.” Bunun
üzerine görümcesi Wu şöyle der: “Aman tanrım! O zaman, bütün gü­
nümüzü ziyafet çekerek ve lüks içinde yaşayarak geçiren bizler, bir
sonraki hayatımızda bütün bunları telafi etmek zorunda kalacağız!”45
Başrahibenin sınırlaması din adamı olm ayanlan da kendi hayatlan hak­
kında yeniden düşünmeye sevk etmişti. Nasıl sınırlama bir gurur ve
güç kaynağı olabiliyorsa, lükse düşkünlükten de kefaret istenebilirdi.
Bu hem Budistler hem Konfüçyüsçüler için böyleydi. Bu aynı zaman­
da, en azından ilk safhalarda hanedan fatihlerinin de temalarından bi­
riydi. Kuzeyin Manchu hükümdarları, nasıl tebaaları çiçek resimlerini
kullanarak onların hâkimiyetine karşı siyasal ifadelerde bulunmuşlarsa,
seleflerinin müsrif ve “çocuksu” lükslerine karşı kendi “görkemli tu­
tumluluklarını” övmüşlerdi.64
İtirazlar genel olarak lükse yöneliktir. Ama bitkileri ve özellikle de
çiçekleri kendi mevsimleri dışında yetiştirmek, ekolojiyle ilgili sorula­
rı da ortaya çıkarmaktadır. Bazı yorumcular, bazıları yiyecek sıkıntısı
çekerken insan emeğini yenmeyen bitkileri yetiştirmeye yöneltme hak­
kında yargılarda bulunmuşlardı; bu, zenginliklerin ortasında yoksulluk
sorunudur. Başlıca ekolojik itiraz. Tun Li-ch’en ’in, günümüzde Li-
j i 'nin bir bölümünü oluşturan en eski Çin almanaklarından biri olan
Yueling'e yaptığı göndermede saklıdır.67 Bu kaynak sık sık, bir mev­
simde başka bir mevsime ait olan kuralları uygulayanları yakalayacak
doğal olmayan felaketlere karşı insanları uyarmaktadır. Aynı zamanda,
doğanın işlerine burun sokmaya dair yazarın müphemliği, D axue'nin
(Büyük İlim) ilk kısmının çok bilinen cümlesine yaptığı göndermede
ortaya konmaktadır; bu cümle şöyledir: “Bilginin genişliği araştırmada
yatar”; ama araştırma yöntemleri de eleştiriden m uaf değildir. Yazılı
kültürlerde daha açık olan böylesi tutumlar, her iki yolu içeriyor görün­
mektedir: Deneyin faydalarından yararlanılırken, yöntemleri onaylan-
mamaktadır. Bununla birlikte, benzer eleştiriler pek çok kaynaktan gel­
mekteydi. M.Ö. 33 gibi eski bir tarihte, Doğal Kaynak Gelirleri Baka­
nı Shao Xinchen, ister çiçek ister başka bir şey olsunlar sera bitkileri
65. Chin P ’ing Mei 1939:415.
66. Tun U -c h 'e n (1975) üzerine B odde'nin yorumu.
67. Sacred Books o flhe Eası. XXVII, 249-310.

557
Çiçeklerin Kültürü

gibi ürünlerin zamansız (münasebetsiz) şeyler olduğunu ve insanlara

zarar verebilecekleri gibi sunu olarak kullanılmalarının da uygun olma­
dığını ilan etmişti. Ayrıca, yok edilmelerini isteyecek kadar da ileri git­
mişti.6* Başlangıçta lüks ticaretine dayanan tüketici talebi, yetiştirme
mevsiminin uzatılmasını zorluyordu; ama kendisini “ekolojik” hislerde
ifade eden bir müphemlik mevcuttu ve doğanın işine karışmanın, onun
mevsimsel düzenini bozmanın genel olarak dünya ve doğanın dengesi
için zararlı olduğunu düşünüyordu.
Çarpıcı biçimde benzer bir bakış açısı, Hebei’de yaklaşık 1763’te
doğan ve 1830’da ölen Li Ruzhen tarafından yazılmış hiciv türünde
klasik bir roman olan efsanevi eser Flowers in the M irror'daki başlıca
temalardan birini oluşturmaktadır. Kitabın başlangıç bölümü, dağların
meyve, bitki, hububat, ot ve “tüm yıl boyunca açan çiçeklerle” dolu ol­
duğu Üç Kutsal A da’dan birinde geçmekledir.6’ Penglai adasındaki Gü­
zellik M ağarası’nda, dünyadaki bütün çiçeklerden sorumlu olan Yüz
Çiçek Perisi yaşıyordu. Batı’nın Kraliçe Anne’sinin Kunlun’daki do­
ğum gününde, yüz çiçekli bir nektar hediyesiyle, arkadaşları Yüz Bitki
Perisi, Yüz M eyve Perisi ve Yüz Hububat Perisi’nin eşliğinde uçup git­
miş ve yolda Edebiyat Yıldızı’mn karısıyla karşılaşmıştı.
Kunlun’a vardıklarında, hükümdarın maiyetinden biri olan Ay Ha­
nımefendisi, Yüz Çiçek Perisi’nden, bütün çiçekleri aynı anda açtırarak
Kraliçe A nne’yi eğlendirmesini istemişti. O ise şöyle itiraz etmişti:

Gördüğün gibi benim çiçeklerimin belli bir açma zamanı vardır...

Dünyada her çiçek açmadan önce, Tanrı'nın onayını almalıdır. Hoş
Kokulu Yeşim Bakiresi, taçyapraklarm sayısı ve renklerin tonu gi­
bi her şeyi önceden en ufak ayrıntısına kadar planlamak zorundadır.
O bir dâhidir ve sayısız özgün tasarısı vardır. İşte bu yüzden bu ka­
dar çok çeşit mevcuttur... Belli bir tasarıya göre açan çiçekler, dün­
yada özel bahçelerde ya da seçilmiş arazilerde açacak şekilde dü­
zenlenmiştir; buralarda onlara gerekli ilgi gösterilir, besin ve temiz
su verilir; böylece şairler övgülerini düzebilir ve insanlar onlardan
haz duyar, (s. 20)
Uygun biçimde açmayan çiçekler yargıç-yöneticinin huzuruna geti-
68. Tun L i-ch'en 1987: 102.
69. S. 17. Çiçeklerin öteki dünyada sürekli açm aları, A vrupa ve Y akındoğu'daki Cennet an­
layışlarında da olduğu gibi, hem ölüm süz yaşamın hem hazzm daha genel bir göstergesidir.
G uangdong’daki bazı yerel hikâyeler, bu dünyaya gelirken ve giderken bir çiçek taşıyan ço­
cuktan bahsederler; bu, W ordsworthcu bir anlayıştır. B atı'm n Kraliçe A nnesi, şeftaliler,
ölüm süzlük ve çiçeklerin m erkezi konum u, pek çok yazar tarafından yapılan göndermelerde
ortaya çıkm aktadır; bkz. s. 358, 378 ve dipnot 108. 391 ve dipnot 121.

558
 "Yüz Ç içek A ç s ın ": Ciiney Ç in'de Yeni Yıl

rilip cezalandırılıyordu. Bu perinin sorumluluğuydu ve o da, arzu edi­

len şeyi yapamayacağı için mazur görülmesini istemişti. “Birdenbire
bütün çiçeklerden aynı anda açmalarım nasıl isteyebilirim ki?”
Ay Hanımefendisi’nin yakın bir arkadaşı olan Teyze Rüzgâr, çiçek­
lerin mevsimleri dışmda da açtığını söyleyerek durumu protesto etti.
•’Peki, şakayık ve yeşil şeftali çiçeğinin, eğer ısı ve özel besin verilirse
kışın da açmalarını nasıl açıklıyorsun?” (s. 20-1). Peri, yapay araçlarla
çiçekleri mevsimleri dışında açtırmanın mümkün olduğunu kabul etti,
ama sorumluluk almayı reddetti. Çünkü, “sizin de bilmeniz gerektiği
gibi, mevsimlere saygı gösterilmelidir” (s. 21). Böylece, kendisinden
istenen mucizeyi gerçekleştirmeyi bir kez daha reddetti; ama eğer dün­
yevi bir hükümdar bunun yapılmasını emrederse, kefaretini ödeyebile­
ceğini kabul etti. Tang Hanedam’nın hatırı sayılır hükümdarı ve Budiz-
min güçlü bir destekçisi olan İmparatoriçe Wu 684 ve 704 yıllan ara­
sında hüküm sürdüğünde, tam da bunu yapmıştı. Sadece şakayık diren­
miş, dolayısıyla da başkent Chang’an’dan (günümüzde X i’an), yetişti­
rildiği merkez olan Luoyang’a sürülmüştü. Mevsimselliğe yönelik teh­
like, zenginlerin ve güçlülerin doğanın işine haksız yere kanşmasından
doğmaktadır.
Çiçek kültürüne yönelik bu itirazlar, çağdaş Avrupa’nın yeşil hare­
ketlerinin öğretilerinde içkin olan türden anlayışlardan kaynaklanmak­
tadır; ama insanlığın deneyiminin de bir parçasını oluşturagelmişlerdir.
İşin bir de dinsel tarafı vardır. Eğer mevsimlerin olağan döngüsünün
tanrının işi olduğu düşünülürse (ki ilk Hıristiyan Babalarından Minuci-
us Felix böyle düşünüyordu), o zaman bu düzeni bozmak ilahi olarak
düzenlenmiş evren planına müdahale etmek demektir.70 Ama böylesi
endişeler dindışı bir dünya görüşünde de aynı Ölçüde yerindedir. Pek
çok iklimde mevsimselliğin büyüme ve ara vermeyle bağlantısı öylesi­
ne açıktır ki, doğanın işine karışmanın felakete davetiye çıkaracağı yol­
lu bir fikrin ayrıntısına inmek bile gereksizdir.71 Bu anlayışlar, hayvan­
sal ve bitkisel hayatın yıkıma uğraması konusunda aynı ölçüde geçer-
lidirler.72 Söz konusu müdahalenin gerekçeleri lüksün ya da faydacı ol­
mayan şeylerin üretimi için olduğunda (örneğin üst tabaka kadınlara
kürk tedarik etmek için hayvanların öldürülmesi ya da kısa ömürlü ma­
gazin basınına kâğıt hamuru sağlamak için ağaçların kesilmesi), bu an­
layışlar daha da güçlenmektedir. Böylesi fikirler ileri derecede farklı-
70. M inucius Felix 1844-64: 475 (cap. 179).
71. M evsim selliğe m üdahaleye yönelik itirazlar sadece ilahiyat ve doğa bilim iyle ilgili de­
lild ir. olağan döngüye, farklı m evsim ler arasındaki harekete değer veren estetikle de ilgili­
dir.
72. Goody 1962: 198.

559
Çiçeklerin Kültürü

laşmış kültürlerde, lüks kültürlerinde bilhassa önem kazanmaktadırlar;

ama öte yandan bu toplumlann eşsiz bir özelliği oldukları da söylene­
mez.
Dolayısıyla, “sın ıf’m, yani sözcüğün en geniş anlamıyla “sın ıf’m
bir yönü, zorunlu olarak, “alt” gruplara ve bireylere karşı “üst” grupla­
rın ve bireylerin etkinlikleriyle ilgilidir. Lüks kültürünün diğer tarafla­
rı gibi, çiçek kültürüne yönelik bununla ilişkili bir itiraz da, kazançla­
rın eşit bir şekilde dağıtılmadığı, herkese açık olmadığıdır; tam tersine,
farklılığın, hiyerarşinin ve mahrumiyetin ana malzemesini oluştururlar.
Alt tabakalardakilerin özlemleri, sözü edilen ürünlere daha kapsayıcı
bir erişim arzusu olabileceği gibi, sistemin bizzat temellerini yıkmak
arzusu şeklinde de somutlaşabilir; her iki tavrın da devrimci hareketler­
le özdeşleştirildiğine rastlanmıştır. Ama ne bu tavırları ne bunların so­
nucunda ortaya çıkan eylemleri tanımlayan tek şey hiyerarşi değildir;
alt tabakalardakiler, üst sınıfın kültürünü, en azından bir hedef olarak,
kısmen ya da tamamen içselleştirebilirler. Çoğunun erişilm ez olarak
kalma ihtimali yüksek olsa da, çiçekler zenginlerin bahçelerinden (ki
buralarda onlara yoğun bir ilgi gösteren ve zorlu bir emek harcayanlar
çoğunlukla yoksullardır) göç ederler. Aynı şekilde, lüks kültürünün
eleştirisi de bizzat üst tabakalar içinde, özellikle kendi toplumlarının
çelişkileri hakkında kafa yormaya eğilimli olan okuryazarlar tarafından
üretilebilir. XIX. yüzyılın en önemli devrimci amentülerini formüle
edenler, hâkimiyetini sona erdirmeye çalıştıkları burjuva sınıfının ken­
disinin üyeleriydi.
Ç in’de daha önceki dönemlerde rastlanan benzer gerilim ve müp-
hemlikler yakın zamanlarda tekrar ortaya çıkmıştır ve Devrim’in ken­
disinin doğduğu kaynaklardan biri olarak görülebilirler. Özellikle elit­
lerin görece kolay yaşamlarının ışığında, eşitlik idealleri, Kuzeyli köy­
lülerin yoksullaşması gibi anlayışlar ve olgular, ilk önceliğini mülkiye­
tin yeniden dağıtımına ve çiçekler yerine hububat ekimine veren bir ha­
rekete ilham kaynağı olmuştu. Ülkenin başka yerlerinde olduğu gibi
deltada da köylüler komünler şeklinde örgütlenmişti ve onlardan, temel
tarımsal ürünlerin üretiminde yüksek hedefleri gerçekleştirmeleri bek­
leniyordu. İki pirinç ürününe ek olarak bir de kış buğdayı ürününün bu
hedefe dahil edilmesi, hem toprağın ve emeğin tükenmesi hem yüzyıl­
lardan beri bahçeciliğin önemli bir parçası olmuş ticari ürünlerin eki­
mine harcanan çabanın başka yöne saptırılması anlamına geliyordu.73
Kotaların doldurulmasını garanti etmek amacıyla, kadrolar diğer tarım­
salj ^ i n lik le r i azaltmaya çalışıyor, hatta bazı durumlarda sebze ekili
73. Siu 1989.

560
 “Yüz Çiçek A çsın": Güney Ç in'de Yeni Yıl

arazileri çiğneyip geçiyor, meyve ağaçlarını kesiyor ve ördek göletleri­

ni dolduruyorlardı. Zaten her halü kârda, bu talepkâr iş planı başka
ürünleri (özellikle de yenmeyenleri) yetiştirmeye ne enerji ne zaman
bırakıyordu. Kültür Devrimi faydacılık öğesini daha da güçlendirdi,
geçmişin burjuva ve feodal kültürlerine itirazları artırdı. Tapınakları
okullara ve soy binalarını fabrikalara dönüştürürken sadece onların
kullanımlarını değiştirmediler, bünyelerine de zarar verdiler; bunu ge­
nellikle bilinçli olarak yapmıyorlardı, ama zaman zaman tabletleri ve
dinsel figürleri kasıtlı bir şekilde tahrip ettikleri de oluyordu. Çiçek
kültürüyle aynı anda din ve ritüel de mustarip oluyordu. En azından
tanrıların temsil edilmesine ve çiçeklerin Özel kullanımına karşı olan
tavrıyla, Devrim’in ikonoklazm ve “PüritaniznrTle olan özdeşliği, Hı­
ristiyanlığın yükseliş zamanlarındaki ve daha sonra da Reform döne­
mindeki durumu hatırlatıyordu. Çiçeklerin kamusal kullanımında bir
sorun yoktu; ama devlet başka pek çok kullanımı, kısmen ideolojik ne­
denlerle, kısmen de artı-değer (dolayısıyla da lüks) olasılığını, aynı za­
manda da o haz nesnelerini yetiştirmiş ve kullanmış olan elitleri fiilen
ortadan kaldırmak için bastırmıştı.
Deyimin her iki anlamında da çiçek kültürünün yenilenmesi, Kültür
Devrimi’nin 1976’da sona ermesiyle ve özellikle de ekonominin
1979'da başlayan ilk açılma dönemiyle birlikte oldu. Köylülerin, belli
bir kotada hububatı devlete sabit bir fiyattan satmak üzere ürettikleri
Sürece, toprağı kendileri için işlemelerine izin verildi. Zorunlu üretime
aynlan kısım dışındaki toprakta köylüler, meyve yetiştirmek, kümes
hayvanı beslemek ya da çiçek ekmek gibi diğer etkinliklerle meşgul
olabilirlerdi. Köylüler bu etkinlikleri kısmen iç pazar için yapıyorlardı
ve hem “Püriten” ahlâkın gevşemesi hem daha yüksek verimliliğe bağ­
lı olan servete erişimin artması, sermaye ithali ve Hong Kong ve Ma-
cao’yla olan ihracat ticaretiyle birlikte bu etkinliklerin ölçeği genişli­
yordu. Bununla birlikte, çiçek tüketiminde ifade bulan tüketimciliğin
hızlı artışı partiyi kaygılandırıyordu. 1983 yılında hükümet çiçeklerin,
yeni yıl zamanında başlıca çiçek tüketicilerinden olan fabrika ve ofis­
lerdeki kullanımını yasaklamaya kalktı; bu çaba, daha eski dönemlerde
cenazelere, festivallere ve ziyafetlere uygulanan aynı masraf kısıtlama
uygulamalarının bir veçhesiydi. Hükümet kararının köylülerin yaşamı
üzerinde, en azından kısa vadede, yıkıcı etkileri oldu; çünkü çiftçiler bu
ürünlerin üretimi için birkaç yıllık planlar yapmak zorundaydı. Ama bu
durumun tüketiciler üzerinde de etkileri vardı. Ritüelleri düzenleme
alanında çalışan Xiaolanlı bir uzmanın belirttiğine göre, 1970'lerde bir­
çok fidanlığın ortadan kaybolmasının ardından, cenazelerde taze çiçek
Çiçeklerin Kültürü

kullanımı radikal bir şekilde azalmıştı. Günümüzde insanlar genellikle

yapay çiçekleri kullanmaktadır. Fidanlıkların yakın geçmişte tekrar art­
maya başlaması bu eğilimi tersine çevirebilir; ama genç kuşaklar için
ritüelin cazibesinin boyutu, eski uygulamaya geri dönüşü ille de getir­
meyebilir. Plastiğin kalitesi arttıkça kullanımı da kalıcı olmaktadır; ya­
pay çiçekler A vrupa’da olduğu gibi Ç in’de de hayatın bir özelliği ol­
muştur ve onlar sadece kış aylarında değil (ki dünya pazarı ve “turfan­
da” türlerden dolayı kışın artık elzem değildirler), kadınların elbisele­
rini süslemek gibi prestijli işlevler için de kullanılmaktadırlar.
Çiçeklerin aleyhine yeniden alınan kararlar uzun ömürlü olmadı ve
çiçek kullanımı, eski alanları doldurduğu gibi bazı yeni alanları kapsa­
yacak şekilde de genişledi. Kadroların bildirdiğine göre hükümet artık
çiçek kullanımını teşvik ediyordu; yeni gelişen çeşitli türde binaların et­
rafında saksılı bitkilerin sayısı artmaktaydı. Bunlar hatta bir teşebbüsün
zenginliğinin kabul edilmiş bir işareti haline gelmiştir. Çok sayıda çi­
çek, büyük kârlar anlamına gelmektedir. Panyu bölgesindeki Shawan
pazar kentinde bizim için bir yeni yıl pankartı yazan hattatın sözleriyle:

Bir demet altın dallarından oluşan İlkbahar Sunusu bolca çiçek ve yaprak
içerir.
Gümüş ağacının kalbi açılır, şans ve refah serpilir.

Özellikle yeni yılda, açan çiçekler, geleceğe dair umutları -sıhhat

ve iyi şans- dile getirdiği gibi, verilen hediyenin niteliğine de şahitlik
ederler. Zengin bir tüccar en iyi şeftali ağacını sunabilir. Yeni yılda sa­
tışların iyi olması umudunu ifade ederken Hong Kong’da bir üreticinin
belirttiği gibi, “Benim deneyimime göre, çiçek tüketimi genellikle eko­
nomik ortamla doğru orantılıdır”.7,1
Bu durum, Ç in’de çiçek kültürünü bastırma çabalarının ortaya çı­
kardığı sorunlardan biriydi; pek çok kişi için çiçekler hâlâ “refah”,
“uzun ömürlülük” , “zenginlik”, “m utluluk”, yani genel olarak iyi olma
anlamı taşımaktadır. Böylesi anlamlar 1990’larda iyi bilinmektedir. Çi­
çek pazarlarının 1984’te yeniden tesis edilmesinden beri, çiçek kullanı­
mı hem iş sektöründe hem evde hızla genişlem iştir. Sanshu-
i kentindeki yerel bir otel olan Jianlibao O teli’nin bile, girişleri süsle­
yen teşhirler ve başka ihtiyaçlar için bitki tedarik etmek üzere kendi fi­
danlığı vardı. Sanshui örneğinde, kentin yeni yollarının, kamusal tesis­
lerinin ve apartman bloklarının birçoğu, hükümetin sahibi olduğu Jian­
libao bira fabrikasından gelen kârlarla inşa edilmişti. Bu apartmanların
74. Suntiay M om ing Posı. 22 O cak 1989.

562
 "Yiiz Çiçek A ç sın " : Ciiney Ç in'de Yeni Yıl

balkonları bitkilerle dekore edilmişti; kentin çevre düzenlemeleri için,

kent fidanlığı, minyatür ağaçlar da dahil olmak üzere çok çeşitli bitki­
ler tedarik ediyordu. Türlerin genetik üremesi üzerine çalışan bir de­
neysel istasyon vardı. Batı Almanların teknik yardımı, Amerikan ekip­
manı ve Hong Kong işletmeciliğiyle kurulan müreffeh bir “ortak giri­
şim” olan bira fabrikasının bizzat kendisi çiçeklerle dolup taşıyordu.
Ana binanın ön kısmında bir bahçe inşa edilmişti; girişini süsleyen hey­
kel çiçeklerle çevriliydi; fuayede, krizantemler arasından yükselen
muhteşem bir şeftali ağacı vardı ve bu ağaca bir “Noel ışıkları” zinciri
asılmıştı. Bunların hepsi fabrikanın başarısını, çalışanları için sağladı­
ğı yüksek hayat standardını ve kentin bütününün imanna aktarılan kâr­
ları ifade ediyordu. Çiçekler gelecekteki refahın şaşmaz biçimde kesin
habercileri olmasalar bile, halihazırdaki refahın kesin göstergeleriydi­
ler.
Dünyadaki en ileri yoğun bahçecilik sistemlerinden birinden doğ­
muş olan, Güney Ç in’in köklü çiçek kültürünün, yeni koşullara uyar­
lanmış biçimlerde yeniden ortaya çıkmasından bahsettim. Geleneğin
çağrısı, hızlı ekonomik gelişme, başta “denizaşırı ülkelerde yaşayan
Çinliler” olmak üzere ziyaretçilerin arzulan ve de çiçeklerin kendileri­
nin cazibesi, politikalardaki değişimi etkilemiş ve çiçeklerin refah sem­
bolleri olarak yeniden kullanılmaya başlamasına yol açmıştı. Bu kay­
ma elbette devletin ekonomik liberalleşme yönündeki politika değişi­
mine bağlıydı; zira bu değişim insanların cebine daha fazla para koyar­
ken zihinlerine de daha az baskı yapıyordu. Genellikle siyasal örgütlen­
menin bir ayncalığı olan çiçekler artık fabrikalara, ailelere ve hatta ri-
tüellere yayılmıştı.

563
 O n D ö rd ü n c ü B ö lü m

MESAFELİ BİR YORUM

 A f r ik a ’y a G e ri D ö n ü ş

u inceleme. Siyah Afrika’da bir çiçek kültürü olup olmadığına da­

B ir sorulan bir soruyla başlamıştı. Liberya’daki bir Glebo Hıristiya-
nının, bir “pagan”ın tam tersi biçimde nasıl davranması gerektiği hak­
kında yakın zamanlarda yapılan bir yorum, meselenin özüne dokun­
maktadır. “İyi bir Glebo Hıristiyanı pazar günlerine saygı gösterir, tıl­
sımları (muskalar ya da “nazarlıklar”) yok eder ve geleneksel kurban
törenlerine katılmayı reddederdi; ama iyi bir Glebo Hıristiyanı aynı za­
manda Batılı giysiler giyer, Batılı bir ev inşa eder, tek bir kadınla evle­
nir ve bir bahçede çiçek yetiştirirdi.”' Çiçekler Hıristiyanlığı kabul
eden kişiyi ve ondaki yabancı etkileri ayırt eden unsurdu. İslam ’dan
güçlü bir şekilde etkilenmiş bazı bölgeler haricinde geleneksel Afri­
ka’da ıslah edilmiş çiçeklerin yokluğu, tarımın gelişmişlik düzeyiyle ve
çapa çiftçiliğinin ileri derecede tabakalaşmış kültürel biçimlerin ortaya
çıkmasına dayattığı sınırlamalarla ilişkiliydi; aynı sınırlamalar özellik­
le lüks kültürlerinin, “faydacı olmayan”, “estetik” bahçecilik biçimleri­
ni geliştirebilecek -y a da daha ziyade, öncelikle yiyeceğe ya da savaşa
yönelik değil; dine, armağan vermeye ve hepsinden önemlisi de güzel­
liğe yönelik ürünleri geliştirebilecek- farklılaşmış yaşam biçimlerinin
ortaya çıkması noktasında da işbaşındaydı. Bu, John Gerard’ın 1597 ta­
rihli H eıbal adlı eserinde kastettiği değişimdir; Gerard burada, “tayın
ya da şifa için değil, güzelliklerine itibar gösterilip, bahçeleri ve güzel­
lerin göğüslerini süslemek için kullanılan” bitkiler hakkında yorumda
bulunmaktadır.
t. Vurgu bana ait; M oran’ın (1990) alıntı yaptığı yen J. M artin, “The Dual Legacy: Govem -
menı A uthorily and M ission Influence am ong the G lebo of Eastem Liberia, 1834-1910”,
doktora tezi, Boston University, 1968. Bu referansı Rob L eopold’a borçluyum.

567
Ç içeklerin Kültürü

Ama başlangıçta Afrika hakkında kafalarda soru işareti uyandıran

mevzu sadece ıslah edilmiş çiçekler değildi; çok kısıtlı bir kullanım
alanı olan yabani çeşitler de bu soruya dahildi. Bu noktada başka bir
açıklama biçimi gerekiyordu. Bu açıklamanın kısmen, çiçek açan bitki
türlerinin, en azından belli bir süre hayatta kalabilen çiçekleri üretenle­
rin Afrika’daki göreli kıtlığında; ama daha önemlisi, bir çiçeğin kendi
başına bir şey olmaması, meyve ya da tohum gibi daha ileri bir sonu­
cun başlangıcı olması anlayışında aranması gerektiğini ileri sürmüş­
tüm. Meyve ağaçlan söz konusu olduğunda bu tutum Avrupa’da de­
vam etmektedir: “Eğer meyveyi seviyorsan, çiçeğini koparma.” Bu an­
layış bir yandan daha az özerk ve daha bağlamsal bir estetik ima eder­
ken, bir yandan da doğa hakkında daha bütünsel ve daha az bölünmüş
bir görüşe işaret etmektedir. Bu arada, yabani hayatın çeşitli yönlerine
daha açık bir ilgi, kentsel yaşamın büyümesine sık sık eşlik eder. Şe­
hirleri merkez alarak oluşmuş toplumlann dışında hayvanat ya da bo­
tanik bahçelerine gerek duyulmaz.
Avrupa ve Asya toplundan Afrika ile keskin bir karşıtlık içindedir.
Çin ve Japonya’da ağaçlar uzun zamanlardan beri sadece yenebilir
meyveleri nedeniyle değil; aynı zamanda spesifik olarak çiçekleri yü­
zünden yetiştirilmektedir. Bu kendi başına bir amaç haline gelmekte­
dir. Güney Ç in’de yeni yıl şeftalisi meyve vermeden önce kesilir ve
yüzyıllardan beri bu Özel ağaç türü, meyvesinden ziyade çiçeği için ye­
tiştirilmektedir. Avrasya’daki bu çiçek kültürünün kökleri antikçağ Ya­
kındoğu’suna uzanır; bu küitüriin Mezopotamya ve M ısır’daki gelişi­
minin, klasik dünyaya ve sonra da Batı Avrupa’ya nasıl geçtiğinin çer­
çevesini çizmeye çalıştım. Böylesi herhangi bir anlatı için araştırmacı­
nın hayatta olan görsel kaynaklara, edebi biçimler de dahil olmak üze­
re metinlere ve resim sanatına bağımlı olacağı açıktır. Bu etkinlikler,
farklı bağlamlardan (dinsel, siyasal, edebi) bir kapsam içerisinde çiçek­
lerin sembolik anlamlarının aynntılanmasma yol açarlar; Napoléon
sonrası Fransa’nın kentsel toplumundaki gelişimi şehir kültürünün, bo­
tanik bilgisinin ve perakende satış ve tüketimdeki yeni uygulamaların
gelişimiyle özdeşleştirilen Çiçeklerin Dili örneğinde olduğu gibi, gün­
delik olduğu farz edilen amaçlar için bile bu söz konusudur. Edebi sa­
yılabilecek [paraliterary] bu insan icadı Avrupa’nın büyük bir kısmın­
da benimsendi ve o tarihlerde kendi Püriten geleneğinin kültürel etki­
lerinin gerileyişiyle başa çıkma sürecinde olan Kuzey Am erika’da ha­
tırı sayılır bir etkide bulundu.2
2. Tarihçi D. H. Fıscher, H am el B eecher Slow e hakkında yazarken, “ bu kilKüriin alacaka­
ranlığında", yani XIX. yüzyılın ortasında yaşam ıştır der (1989: 113).

568
 M esafeli B ir Yorum

Ç içekler ve Din

Daha yakın zamanlardaki çiçek kültürüne bakarken ise metni bıra­

kıp söze ve gözleme döndüm. Avrupa, Hindistan ve Çin hakkındaki bö­
lümler kısmen benim kendi deneyimime dayanmaktadır. Sınırlı olmak­
la birlikte bu deneyim, çiçeklerin bu kültürlerdeki rolüne ve özellikle
de dinsel ve sivil karakterdeki armağan verme pratiklerine ilişkin, ya­
zılı kaynakların tek başına sunabileceğinden daha tam bir açıklama
yapma olanağı sağladı. Zira böylesi sıradan etkinlikler ya gözden kaçı­
rılır ya da gündelik hayatla ancak sınırlı bir ilişki kurabilen oldukça for­
mel bir biçimde kaydedilirler. Armağan verme pratiğinde Siyah Afri­
ka’yla aradaki karşıtlık özellikle netleşmektedir. Kıtanın bu kısmında
çiçekler insanlara ya da tanrılara sunulan şeyler arasında yer almazlar.
Tanrısal varlıklara söz (her yerde olduğu gibi), yiyecek sunuları; ama
özellikle de hayvan kurban etme yoluyla yaklaşılır. Antik Yunanistan
ve Rom a’da (ve daha eski dönemlerde Yakındoğu’da), tanrılara ve ölü­
lere yapılan bu kurbansal sunulara, çiçeklerin çelenkler biçiminde ta­
kılması eşlik ediyordu. Asya’da başka yerlerde çiçekler genellikle kur­
banın yerine geçen bir yedekten ziyade onu tamamlayan bir unsur ola­
rak görülüyordu ve rahiplerin, zaman zaman sıradan halkın hayvan eti
yemekten vazgeçtiği Hint dinlerindeki (Budizm, Jainizm ve Vedalar
sonrası Hinduizm) ibadetle yakından ilişkiliydiler. Çiçekler insanlara
sunuldukları gibi tanrılara da sunulurlar ve özellikle bu amaçlar için ye­
tiştirilmektedirler.
Çiçeklerin alıcıları yaşayanlar olabildiği kadar ölüler de olabilir.
Avrasya’nın defin işlemi uygulayan kültürlerinde, çiçeklerin önemi
ölüm zamanının ötesine uzanarak, ölülerin selamlandığı ve hatırlandı­
ğı tüm günleri. Özellikle de Doğu Asya’daki sonbahar festivali ve Ka­
tolik Avrupa’daki Bütün Ruhlar yortusunu kapsar. Ölü yakma işlemi,
cenaze töreninin kendisinden sonra sunular ya da anmalar için daha az
fırsat sunar; çünkü kemikler artık bizimle değildir ve küller de çoğun­
lukla saçılır. Çiçeklerin hem yaşayanlara hem ölülere sunulması, Av­
rasya’nın başlıca toplumlannın kültürünün bir parçasıdır ve bu özellik
onları, tanrılara ve ölülere yapılan sunuların esasen kan kurbanı ve yi­
yecekten (çoğunlukla, insanların kendilerinin de yediği pişirilmiş yiye­
cekler) oluştuğu Afrika’nın geleneksel toplumlanyla keskin bir karşıt­
lık içine koyar.
Ama Avrupa ve Asya’nın başlıca toplumlannın çoğu çiçekleri çok
Çeşitli biçimlerde kullanmakla birlikte, çiçeklerden uzak durulduğu ba­
zı zamanlar, yerler ve bağlamlar olmuştur. Tannyla iletişim kurma bi­

569
Ç içeklerin Kültürü

çimindeki değişimler, ritüele ve nesneye yapılan vurgunun zaman za­

man kelama ve metne kayması, insan kültürlerindeki başka bir tarihsel
değişim tipiyle özdeşleştirilmektedir ve bunun en iyi örneği Avrupa’da
çiçek kültürünün gerilemesidir. Burada bağlamlar dinsel ve siyasaldır.
Birinci bağlam, Yakındoğu kökenli olan ve çiçeklere gerçeklikte ya da
temsilde pek az önem atfeden Yahudilik’ten kaynaklanan dinlerle iliş­
kilidir. Temsil olarak çiçekler, her türlü “oyulmuş sureti” yasaklayan
ikinci Em ir tarafından yasaklanmıştı. Gerçek çiçekler, onların tasvip
etmediği “yabancı” kültlerle olduğu kadar manevi Tanrı’yla iletişimin
maddi sunularla değil; sadece kelamla olması gerektiği şeklindeki fik­
re verilen önemle de özdeşleştirilmiş görünmektedir.
Bu fikirler Hıristiyanlığı ve İslam ’ı değişik biçimlerde etkilemişti.
İslam çiçeklerin ibadette kullanılmasını ve T an n ’nm yarattığı herhangi
bir şeyin temsilini reddediyordu; öte yandan, çiçekler dinin dışında,
bahçelerinin görkeminde, halılarının lüksünde ve Safevi döneminde
boy gösteren dindışı resimlerde yerlerini almışlardı. Hıristiyanlığın ge­
rek çiçeklerle gerek ikonlarla özel bir ilişkisi vardı. Klasik dünyanın
büyük geleneklerinin bazılarını miras almış olan Avrupa'nın, çiçekle­
rin kullanımına, yetiştirilmesine ve bilgisine böylesine düşük bir dü­
zeyde izin veren bir dinin hâkimiyetine girmiş olması ilk bakışta garip
görünmektedir. Ekonomik etkinliklerde ve kent nüfusunda daha önce­
ki dönemlerde başlamış olan gerileme “lüks” malların üretiminin kök­
lerini bazı yerlerden kesinlikle kesmiş olmasına rağmen, bu durum bar­
bar istilalarının yol açtığı ihmalin basit bir sonucundan ibaret değildi.
Buradaki önemli bir etmen, kentlerin tiyatrolar, hamamlar, pazarlar gi­
bi tesislere sağladığı yatırımların, bilinçli bir biçimde, kilise binalaîının
inşaatına (bunlara uzak yerlerdeki etrafı çevrili manastırlar da dahildi)
kaydınlmaslydı. Ayrıca, bilinçli bir reddetme de söz konusuydu. Tıpkı
antikçağ dünyasının insanları ve tanrıları tasvir eden müstakil heykel­
lerinin Avrupa’da birkaç yüzyıl boyunca, gotik döneme değin neredey­
se tamamen yok olması gibi, pagan tanrıları çevreleyen çelenkler ve çi­
çekler de gözden kaybolmuştu. Bunların, dinsel konular üzerinde yo­
ğunlaşmış olsa bile önemli ölçüde bir müphemliğe maruz kalan ikibo-
yutlu resimlerde yeteri kadar temsil edildikleri de söylenemezdi. İlke
olarak, sözcükler, yani dualar haricinde, Tanrı’ya ya da ölülere hiçbir
sunu yapılmaması gerekiyordu; dualar haricindeki her şey, gerek tüke­
tim gerek dağıtım için, sadaka ya da hayır olarak kiliseye sunulmalıy­
dı. Antik Yunan ve Rom a’mn “pagan” kurban uygulaması, İsa’nın kur­
ban edilmesi törenine dönüştürülmüştü; bu kurban, yorumlanması uzun
zaman boyunca dinsel tartışmaların ve mezhepsel bölünmelerin odak

570
 M esafeli B ir Yorum

noktası olmuş bir ritüelde; İsa’nın gövdesini ve kanını temsil eden ek­
mek ve şarap tüketilmesiyle özdeşleştirilmişti. Aşın uçtaki Protestanlar
bu ritüeli bile reddediyorlardı. Dahası, Cressy’nin göstermiş olduğu gi­
bi, Püritenler Derbyshire'daki su kuyusu süsleme [well-dressing] âde­
tini bile tasvip etmemiş ve cenazelerde çiçek kullanılmasına “rezil bir
putperestlik” diye saldırmışlardı.3 Çiçekler geri döndüklerinde, aslında
buket biçiminde geri dönmüşlerdi ve buket, paganlann çelenk ve taçla­
rının bilinçli bir reddedilmesi, Başmelek C ebrail’in getirdiği ve bazen
de M üjde yortusunda Meryem A na’ya sunuyor göründüğü zambağın
aynntılandm lm ış bir hali olarak görülme eğilimindeydi.
Doğu dinlerindeki durum çok farklıydı; Budizm ve Hinduizm çi­
çeklerin gerek kullanımını gerek temsilini hoş karşılıyorlardı. Öte yan­
dan, ilk dönemlerinde benzetmecilik karşıtı bir safhadan geçmiş olan
Budizm, Doğu ve Güneydoğu Asya toplumlarında eleştiriden muaf de­
ğildi; Çin ve K ore’de Konfüçyüsçülük ve Daoizm, Japonya’da Şinto-
izm onun rakipleriydi. Bu rekabetin bir yönü de, tanrılara sunulacak
uygun şeyler nelerdir fikrinin yanı sıra, çiçeklerin ibadetteki yeri, ıslah
edilmemiş doğanın ve bir ölçüde de temsilin rolü üzerinde yoğunlaş­
mıştı.'1
Konfüçyüsçülük ölülere ya da tanrılara sunular yapılması anlayışı­
nı reddetmemekle birlikte, bazı açılardan “Püriten” olagelmiştir. Geniş
bir kapsama yayılan toplumsal edimlerde ve hatta sanatsal üretimde
doğru ve ölçülü davranışta ısrar edilir. Konfüçyüsçülük, Budizm’in, ça­
tı kiremitlerinde lotus kullanımı da dahil olmak üzere binalarını renkli
dekorasyonlarla bezemesi eğilimini reddetmişti. K ore’deki soy binala-

3. Cressy 1985: 90.

4. K onfüçyüsçü ayinlerde, en üst derecedeki lanniara pişm em iş yem ekler sunulmasına kar­
şın, atalara pişirilm iş yiyecekler sunulur. (Buradaki açıklam am , Kasım I989’da K ore’deki
A ndong-K im soyunun kurucuları için yapılan ataiara sunu ayinine dayanm akladır ve bu fır­
satı bana sağladığı için Profesör Kim Kvvang-ok ve Kore Uluslararası Kültür D em eği’ne
m üteşekkirim . Ayrıca. Hong K ong’daki arkadaşların nezaketleri sayesinde, Çin yeni yılı için
yapılan sunulan da yerinde izleme imkânım oldu.) Andong-K im soyunun atalanm anma
(öteninde kan kurbanı yoktu; am a soyun kurucusuna içecek ve yiyecek (hem pişmiş hem piş­
m emiş) sunuldu ve sonra da bunlar, onlan eve götürm ek üzere orada hazır bulunanlara
dağıtıldı. Törenden önce. D ağ T annsı larafındakilere pişm em iş yiyecek dağıtıldı ve yine
oradakilerin bazıları buıılan eve götürm ek üzere aldı. Ayini yönelen kişiler bu sunulardan
daha büyük pay alabilm ektedirler; am a durum , din adam larm ın genel üretim sürecine dahil
olm adığı rahipti dinlerdekinden çok farklıdır; bu dinlerde rahipler, kiliseye daimi olarak
miras bırakılan m allar ya da haftalık olarak yapılan para yardımları ve hatta keşişlerin
kâselerini doldurm a yoluyla cem aat tarafından “ beslenm ek” zorundadır. Böylesı hediyeler
fiziksel olarak teslim edilir, tüketilmek ya da dağıtılm ak üzere katılım cılar tarafından veril­
dikleri şekliyle geri alınm azlar; am a geri alınm a durum larında da dünyevi halden kutsal bir
hale geçm iş olduklarının düşünüldüğünü eklem ek gerekir. Bu, çok farklı bir anlam da bir
“kurban” ve "kutsam a”dır.

571
Çiçeklerin Kültürü

n Budist tapınaklara kıyasla belirgin bir biçimde sadedir. Bu anlayışta

kamusal törenlerde sunu olarak çiçek kullanılmasının önemli bir yeri
olmadığı gibi, kutsal heykellerin sayısı da pek fazla değildir.
Benzer bir karşıtlık Japonya’da Budizm ile Şintoizm arasında görü­
lür. Budizm uluslararası bir karakterdeydi ve büyük ölçekli mülkiyet
sahipliğinin artmasıyla birlikte, ardı arkası kesilmeyen şikâyetlere yol
açıyordu. Şintoizm ise ulusal, yerel ve dışarıya karşı bir dindi. Birinci­
si çiçek sunulan ve dekorasyonlanna vurgu yaparken, İkincisi yaprak­
lan, yeşillikleri ve yabani şeyleri tercih ediyordu: Doğal olanın ıslah
edilmiş olana karşıtlığı söz konusuydu. Bu özellikler basitçe bir dinin
kendisini banşçıl bir tamamlayıcılık içinde bir diğerinden farklılaştır­
masından ibaret değildi; tersine, rakip inançlar arasındaki uzun dönem­
li bir mücadelenin parçasıydılar. İki taraf arasındaki ilişkiler zaman içe­
risinde etkin bir rekabetten pasif bir bir aradalık arasında gidip gelmek­
le birlikte, çiçeklerin ibadette kullanımındaki önemli bir öğe, karşıtlı­
ğın tanımlanmasının ve bir tarafın kendi kimliğini “pagan” biçimleri
reddederek vurgulamasının etkin bir sürecini oluşturuyordu. Bu farklı­
lıkların yapısal bir karşıtlıktan başka yönleri de vardı, zira bunlar doğa
ve doğayı temsil eden ikonlara ilişkin görüşleri etkileyen pratiğe yöne­
lik çeşitli müphem düşünceleri somutlaştırıyorlardı. Öncelikle, ilahi
varlıklara, özellikle de her şeyi yaratmış olana, çiçekler de dahil olmak
üzere herhangi bir şey sunulup sunulamayacağı sorunu vardı. Bununla
bağlantılı olarak da, manevi bir ilahi varlığın, özellikle de Yaratıcı’nm
kendisi gibi ulu bir varlığın maddi bir biçimde temsil edilip edilemeye­
ceği sorunu geliyordu. Daha genel bir sorun ise “zenginlerin utancı”
meselesiydi. Sözünü ettiğimiz iki soruna, karşıtlık açısından olduğu ka­
dar teolojik ve entelektüel olarak da bakılmalıdır.
Yakındoğu dinlerinin teolojisinde surete kıyasla kelama daha yük­
sek bir değer atfedilmiştir. Çünkü kelam, yazının kendisinden başka
hiçbir görsel karşılığı olmayan T ann’nın kelamıydı. Sanatta kelam ve
suretin sık sık iç içe geçtiği Mezopotamya ve M ısır’da böylesi bir hi­
yerarşinin olmadığı görülmektedir. Doğu’da ikonoklazm taraftarlarının
yenilgiye uğratılmasından sonra ikiboyutlu temsilin kilise tarafından,
kısmen teolojik kısmen de eğitsel nedenlerle (ki teolojik nedenlerin
hepsinin B atı’da kabul gördüğü söylenemezdi) teşvik edildiği doğru­
dur. İlk başlarda “tezhipler”le ufaktan güzelleştirilen Kitap’ın, kuzeyde
yavaş yavaş çoğunlukla, figürlere dönüştürülmüş ayrıntılı baş harflerle
ve biçimselden doğala kayan kenar süsleriyle süslenmeye başladığı ve
sonunda da Limbourg Kardeşler ya da Flemaille ustasının eserleri gibi
başyapıtlar üretildiği de doğrudur. Ama gerek Eski Ahit kaynaklarına

572
 M esafeli B ir Yorum

dayanan karşıtlık gerek tanrısal varlığın tasvir edilmesi hakkmdaki sü­

rekli ortaya çıkan sorunlar yakından hissedilmeye devam etti ve sap­
kınların yanı sıra kilisenin kendisi tarafından da ifade edildi. Nihaye­
tinde bu eğilim, XVI. ve XVII. yüzyıllardaki ikonoklazm taraftarları­
nın eserlerinde patlama gösterdi.
Yaratıcı Tanrı’nın eşsiz eserini taklit etmeye yönelik her girişimi
yasaklayan ve sonuçta bütün suretleri reddeden öğreti, değişime uğra­
mış çeşitli biçimlerde ortaya çıkabilir. Tanrının ya da başlıca kült figür­
lerinin suretleri yasaktır. Bu yasağın bazı biçimleri gerçekliğe yakınlık­
larından dolayı sadece müstakil heykelleri dışlarken, bazıları bütün oy­
ma suretleri reddediyordu. Başka yasaklar ise sadece suretlerin kutsal
alana girmesini engelliyor ve sivil alanda boy göstermelerine izin veri­
yordu. Kutsal varlıkların ve özellikle de Yüce Tanrı’nın her türlü sure­
tini yasaklayanlar da vardı. Böylesi benzetmecilik karşıtı anlayışların
daha geniş, kültürel bir temeli olabiliyordu ve bu durum, sözlü kültür­
lerde çok sık rastlandığı gibi, Afrika toplumlannı örtük ya da ideolojik
bir biçimde rahatsız ediyordu. Zira manevi bir tanrının maddi bir bi­
çimde temsil edilmesi sorunu, bazı noktalarda, zamanlarda ya da bağ­
lamlarda, benzetmeciliğe en fazla yer veren dinler için bile bir sorun
olabilmektedir. Hıristiyanlığın ilk yıllarında hiç İsa sureti yoktu, Bu-
d a’nın heykelleri yüzyıllar boyunca yapılmamıştı ve İslam hem bunlar­
dan hem başka temsillerden sakınıyordu. Sık sık tanrısal varlıklarının
heykellerinin yurdu olarak görülen Afrika’da bile, Yaratıcı Yüce Tan­
rı için, suret bir yana, bir altar yapıldığına bile nadiren rastlanır. Eşsiz
yaratma ediminden sonra Tanrı insanoğluyla arasına mesafe koymuş­
tur. Ona bir suret sunmak onu daha yakına çekebilir ve dolayısıyla da
keskin bir şekilde bu dünyadaki kötülük meselesini ortaya çıkarabilir­
di; bu sorun, Yaratıcı’nın kendi yarattığı şeydeki kötülükle baş etmede
bize yardım edip etmeyeceğiyle ilgiliydi. Öte yandan, bir suret aslında
o biçimde temsil edilemeyecek bir şeyi temsil etmeye kalkabilirdi. Baş­
lıca tanrısal varlıkları oluşturmamakla birlikte, A frika’daki diğer doğa­
üstü aracılar antropomorfık bir kılıkta temsil edilirler. Ama atalara bi­
le çoğunlukla, insani bir biçimden ziyade soyut bir biçim atfedilir. Bir­
birine komşu gruplar bu bağlamdaki tepkilerde şaşırtıcı farklılıklar arz
ederler; bu durum kısmen, tanrılara ve ölülere insan şekli vermeye yö­
nelik müphemlikle ilişkilendirilebilir; ama bu gruplarda insanoğluyla
etkili bir biçimde iletişim kuran varlıklar ve güçlere sunu yapma şek­
lindeki hâkim model dışında pek az sunu biçimi vardır.5 Antropomor-
5. Burada çok özci bir biçimde sunduğum argüm anı G oody 1991 'de derinlem esine tartışm ış­
tım.

573
Çiçeklerin Kültürü

fik olmayan suretler ve nesneler bir sorunu çözerken bir başka soruna
yol açmaktadırlar. Her halü kârda çiçek, tütsü ve hatta dua sunulan, bi­
çimi ne olursa olsun tannsal varlığın insanların hislerini ve konuşmala-
nnı deneyimleyebildiğini ima etmektedir.

Ç içekler ve Lüks

Çiçeklerin kullanımı ve temsilini etkileyen bir etmen daha vardır:

“Estetik” bahçecilik üretiminin nihai olarak dayandığı lüks kültürlere
yönelik müphem tavırlar. Çiçek yetiştirmek ve sunmak çoğunlukla müs­
rifçe tüketimle özdeşleştirildiği için, çiçek kullanımı Ç in’deki fılozofla-
nn, Roma’daki stoacıların, İslam’daki ulemanın ve Hıristiyanlık'taki re­
formcuların itirazlarına maruz kalabiliyordu. Dinin gerekçelerinin yanı
sıra, çiçeklerin lüksle ilişkiIendırilmesi, ilk dönem Hıristiyan Babaları­
nın yazılarında sürekli rastlanan bir temaydı ve böylesi eleştirilerin şid­
deti, Roma’da “paganizm”in yavaş yavaş son bulmasının ardından çiçek
kültüründe, yetiştiriciliğinde, bilgisinde ve de pratiğinde meydana gelen
gerilemenin unsurlarından biriydi. Ortaçağda İbni Haldun gibi, bazı Ro­
malı ahlâkçılar da üst grupların abartılı lüksünü imparatorlukların çökü­
şünün habercisi olarak görmüşlerdir.6
Yüksek ve aşağı kültür, yani “üst” ve “alt” grupların davranışları,
tutumları ve maddi ürünlerinin, toplumsal sistemden farklı talepleri
vardır. Halkın anlayışının genel alanında cereyan eden doğrudan çatış­
malar bir yana, böylesi farklılıklar, başka birçok şeyin yanı sıra ekono­
mi üzerinde de etkide bulunurlar. Sözünü ettiğimiz Romalı ahlâkçılar,
lüksü ve ibadet, süslenme ya da parfüm için çiçek yetiştiriciliğine ayrı­
lan toprak miktarını eleştirdiklerinde bu sorundan gayet haberdardı;
gösterinin iğvasma kapılmış olan halk ise daha az bilinçli olabiliyor ve
kendilerinden “üstün” (ya da en azından daha zengin) olanların yaşam
biçimlerini eleştirebildiği gibi, o yaşam biçimlerini taklit etme arzu ta­
şıyabiliyor ve onların ideolojisini kabul edebiliyordu.
Lüks hakkmdaki müphemlik sürüp gitti; çünkü o böylesi kültürlerin
içsel bir özelliğidir. Scham a’nın, anlamlı bir şekilde The Embarrass­
ment o f Riches [Zenginlerin UtancıJ başlığını taşıyan ve altın çağında
Hollanda Cumhuriyeti ’ni anlatan çalışması şu sonuca varıyor;

6 . Bu saldırıların darbesine m aruz kalanlar çoğunlukla nouveaux riches’â\r [yeni zenginleri:

çünkü onlar köklü elitlerin ince örtbas ve uyarlam a yeteneklerinden yoksundurlar.

574
 M esafeli B ir Yorum

B ö y le c e zen gin ler kendi rahatsızlıklarını kendileri tahrik eltiler v e refah

k aygıyla birlikte yaşad ı. M od em duyarlılık için hem acayip hem tanıdık
olan bu sendrom reform la birlikte doğm ad ığı gib i H ollan d a'ya has bir du­
rum da d eğild i. G erek R om alı stoacıların lüks v e a çgözlü lü k eleştirisi (X II­
I. y ü zyıld an itibaren İtalya’nın harcam a yasalarında kod lanm ıştı) gerek
F ransiskenlerin k ilisen in v e halkın servetine karşı saldırıları ku zey hüm a­
nizm in e y e d irilm işti.’

Schama şuna işaret ederek devam eder: Erasmus dünyanın zengin­

lerinin azlığı temasını ele aldığında, hem eylemsizlik yanlısı [cjuietist]
manastır inzivasını hem Fransiskenlerin dilenciliğe özgü saflığını red­
dederek, maddi dünyanın servetiyle doğrudan bir yüzleşmeyi talep et­
mişti. Böylesi bir yüzleşme ne Erasm us’un kendisinin ne Amsterdam
tüccarlarının, biriktirdiklerinden zevk almasını engellemişti.
Yoksulluğun erdemleri ile servetin erdemleri arasındaki kavga,
ekonomik olarak tabakalaşmış bu tür toplum lann doğasına içkindir ve
sözünü ettiğimiz dönemde Avrupa’da yeniden ortaya çıkmıştı. Batı ge­
leneğinde bu kavga stoacıların ve peripatetiklerin görüşlerinde somut­
laşıyordu; birileri yoksulluğu seçerken, diğerleri serveti tercih ediyor­
lardı (ama Epikürosçu anlamda kişisel bir zevkten ziyade erdeme ulaş­
manın bir aracı olarak). Rom a’daki bu tartışma, İsa’nın yoksulluğu seç­
tiği ve Tanrı’nın lütfunu kazanma yolunda zenginlerin önündeki zor­
lukların neredeyse aşılamaz olduğunu ilan ettiği Hıristiyan geleneğiyle
tamamen ilgiliydi. Ama Constitutum Donatio Constantini fKonstanti-
nos’un Bağışı] başarının getirdiği değişimlerden yanaydı ve kilise artık
kendi birikmiş servetinin öğretisel bir savunusuna ihtiyaç duyuyordu.
Fransiskenler başka bir yolu seçtiler; ama XV. yüzyıl Floransa hüma­
nistleri, toplumsal ve kişisel erdeme ulaşmanın bir aracı olarak servet
edinmeyi savundular. Bu tartışmanın sanat ve diğer lüksler (bunlara pa­
gan olanlar da dahildi) için bazı sonuçlan vardı. (Takip edilecek model,
Lapo da Castiglionchio’nun iddia ettiği gibi, havarilere özgü bir yok­
sullukta değil; putlarını pahalı altınlarla süsleyen kadim Yunan ve Ro­
ma âdetlerindeydi.*) Rönesans’ta öne çıkan böylesi tutumlar hem bi­
reysel müphemliklerin (ki bunlardan hayırseverlik işleriyle kurtuluna-
bilirdi) hem daha sade ve gösterişli olmayan yaşam biçimlerini yücel­
ten karşıt öğretilerin ortaya çıkmasına yol açmıştı.
İster toplumsal bir ölçekte sekter ya da hiyerarşik gruplar arasında
onaya serilsin ister her bir bireyin ideolojik inançları içerisinde müp-
hemlikler olarak gömülü olsun, böylesi çelişkiler. Bronz Çağı’nın Şe-
7- Scham a 1987: 326.
Bkz. Baron 1938: 30.

575
Çiçeklerin Kültürü

hir Devrimi’nin ilk uygarlıklarından itibaren ortaya çıkan farklılaşmış

toplumlann içsel bir özelliğidir ve o dönemden beri de baskın bir özel­
lik olarak kalmıştır. Gerek Roma dönemindeki gerek Hıristiyan Batı
toplumlannın spesifik yönlerinin elbette eşsiz bir niteliği vardır; ama
Avrasya’da gelişen kültürel geleneklerin hepsinin kalbine yakın bir
yerde yatan genel bir çelişki mevcuttur. İleri derecede toplumsal fark­
lılaşma, bu farklılaşmaya karşı koymaya çalışan yorumlar ve eleştiriler
doğurur. Bu bütün zamanlarda ve herkeste görülmeyebilir; ama insan­
ların, rahiplerin, ahlâkçıların, filozofların, her alandaki yazarın sözle­
rinde yeteri sıklıkta ortaya çıkar ve bunu onların zihniyetinin, düşünme
biçiminin bir parçası olarak ayırt edebiliriz. Böylesi ifadeler bilhassa
yazılı kültürlerin karakteristiğidir; bunun nedeni kısmen eleştirmenle­
rin isyankâr düşüncelerinin silinmez kayıtlarını bırakmış olm alan, kıs­
men düşünümsel ve içe bakmayı gerektiren bir etkinlik olan yazının
böyle bir iç gözlemi teşvik etmesi ve kısmen de eleştirilerin neredeyse
fiziksel bir biçimde birbiri üzerine inşa edilebilmesidir.
Sözü edilen çelişkiler, müsrifçe harcamaya, lükse, doğanın işlerine
ya da Tanrı’nın düzenlediği şeye müdahale etmeye, ritüel ayrıntılara,
cana kıymaya, maddi olmayanın suretlerine, hem insanları hem tanrıla­
rı rahatsız ettiğine inanılan “lüzumsuz” eylemlere eleştirel bir gözle ba­
kan ara temalar ve motiflerin ortaya çıkmasına yol açarlar. İnsanoğlu
bir yandan eleştirilen davranışın kendisini kabul ederken ve hatta sık
sık onu yapmaktan zevk alırken, bir yandan da bütün bu etkinliklere
dair eleştirel bir düşünce geliştirir. Servetinden hoşlandığı gibi ondan
utanç da duyar. Başka dönemlerde, genellikle “devrimci” rejimler al­
tında, ara temalar ve motifler, en azından kısa dönemli olarak, hâkim
olan ideolojinin yerine geçer. Zira uzun dönemde, devrimcilerin ideal­
leri, bazılan ileri tarımsal biçimlere sahip olan toplumlann, bazılan ise
genel olarak insanlığın karakteristik özellikleri olan uzun vadeli eği­
limlerle uzlaşırlar. Birincisi lükse ve gösterişçi tüketime yönelik eği­
limleri içerirken, İkincisi doğanın işine müdahale etme, ritüelleri ayrın-
tılandırma ve hatta “tasavvur edilemez” olanın suretlerini yapma eğili­
mini içerir.

A v r u p a ’da Ç içekler

Çiçek kültürü böylesi eğilimlerin etkisi altındadır; öte yandan, Hı­

ristiyanlığın ilk döneminde Avrupa’da çiçek kültürünün reddedilişinin
kökleri çok çeşitliydi. Ama bu tersine çevrilme kısa süre sonra deği­

576
 M esafeli B ir Yorum

şimler geçirmeye başladı. Çiçek kültürünün tedrici canlanışının teme­

linde birkaç farklı öğe yatıyordu. İlk olarak, istilacıların kültürel etkile­
şimi olgusu vardı. Bunun görece az bir önemi vardı; çünkü ideolojik
olarak istilacılar Romalı olmaktan ziyade Hıristiyan olmakla meşguldü.
İkinci olarak, popüler kültürün ağırlığı vardı; gerçi bu ağırlığın ne ola­
bileceğine karar vermek hiçbir zaman kolay değildir; çünkü kilisenin
etkisi kuşkusuz radikaldi ve önceki dönemlerin kültürünü “pagan” ola­
rak algılıyor ve dolayısıyla da yok edilmesi gerektiğini düşünüyordu.
Çiçek kültüründeki gelişmeler kısmen, bu pagan özdeşleştirmeler­
den dolayı kilisedeki unsurları kaygılandıran popüler ilgilerin yeniden
ortaya çıkmasını temsil etmekteydi; dolayısıyla çiçek kullanımı sonra­
ki yüzyıllar boyunca arka plana atılmış ya da Hıristiyanlaştınlmıştı.
Nasıl kiliseler eski pagan ibadet yerleri üzerine inşa ediliyorsa, otlar ve
çiçekler de gerçek anlamda vaftiz ediliyor, Meryem otu ya da Yuhan-
na çiçeği gibi yeni (Hıristiyan) adlar alıyordu. Tıpkı başka pek çok dav­
ranışın haç işareti aracılığıyla zararsız kılınması gibi, otlar da dua oku­
narak toplanmak zorundaydı. Zira otlar, yapraklar ve çiçekler, kilise ya
da devlet ne derse desin, tıbbi ve benzeri amaçlar için önemli olmaya
devam ettiler.
Öte yandan, çiçek kültürünün yeniden doğuşuna katkı yapan önem­
li bir unsur, kilise kurumunun bizzat kendisiydi. Dinsel gösteriler için
çiçek kullanımının reddedilmesi erken dönem Hıristiyanlığın sadece
bir veçhesiydi. Manastırların kutsal mekânı içerisinde, Latince öğreni­
miyle beraber çiçekler için de güvenli bir ortam bulunuyordu, dolayı­
sıyla çiçeklerin yetiştirilmesi ve daha sonra da yaygın bir biçimde kul­
lanılması Katolik cemaati içerisinde yeniden boy gösterdi. Kiliseler de
belli bir ölçüde dekorasyonu teşvik eder oldular. Nolalı Paulinus (353­
431), Aziz Felix yortusuna katılan müminlerin yere çiçekler sererek
ilkbaharı ilerletmeleri gerektiğini tavsiye etmişti. Bununla birlikte, çi­
çeklerin geri dönüşü (özellikle ikonografide) ancak yavaş yavaş müm­
kün olabildi ve o zaman bile belli bir müphemlik mevcuttu; öte yandan,
Rönesans’ın klasik dünyanın dindışı metinleri, biçimleri ve mimarisine
döndüğü gibi yüzünü Kitabı Mukaddes’e ve dinsel metinlere dönen re­
formcu Protestanlar taralından bir kez daha ortadan kaldırılacaklardı.
Avrupa’da çiçeklere ve doğal dünyanın sembolik temsillerine yöne­
lik ilginin çarpıcı biçimde yeniden canlanmasının kökleri XII. yüzyıla
ve o yüzyıldaki sosyoekonomik değişimlere uzanır; Rönesans esnasın­
da meydana gelen yeni gelişmeler de bu süreci hızlandırmıştır. Botanik
alanında, “gülün geri dönüşü” ilk başlarda büyük ölçüde. Karanlık
Çağlar boyunca varlığını deyim yerindeyse dehlizlerde sürdürmüş olan

577
Çiçeklerin Kültürü

klasik ilmin bir canlanışını ya da uyarlanmasını içeriyordu; bu sürecin

bir parçası da geçmişi yeniden keşfetmek ve o temeller üzerine yeni
şeyler inşa etmekti. Sonuçta Avrupa Ç in’e tekrar yetişti. Farklı biçim­
lerde olmakla birlikte çiçek kültürü tüm büyük Avrasya toplumlanmn
bir özelliğiydi ve en azında endüstri çağı öncesi Avrupa’daki kadar
yaygındı. Avrupa’nın farklılaştığı nokta, daha önceki gerilemesini tela­
fi etmek zorunda olduğu için ulaştığı boyuttu.
Çiçeklerin temsilleri, bir yanda “estetik” ve diğer yanda üretim tek­
nolojisi ve teknikleri olmak üzere çok geniş kapsamlıdır. Ve çiçek im­
gelerinin bilime önemli bir katkısı vardır; çünkü kritik tanımlamaları
sadece sözcüklerle yapmak zordur. Botanik ilerlemenin iki büyük böl­
gesinin, yani ortaçağda Çin ve Rönesans döneminde Avrupa’nın (bir
üçüncüsü antikçağda Yunanistan’dı), tahta blokları ya da başka mater­
yalleri oyma şeklinde kısmen mekanize edilmiş bir biçimde çiçeklerin
görsel reprodüksiyonlarıyla meşgul olmaları rastlantı değildir. Botanik
biliminin kendi iç gelişimi üzerindeki etkisi bir yana (ki ilerlemiş bir
bilgi sistemi olarak kendi yazılı geleneğinin birikimi vardır, kültürün
diğer taraflarından belli ölçüde yapısal bir özerkliğe sahiptir), çiçek çi-
zimierinin ve resimlerinin kitlesel reprodüksiyonlarının popüler kültür
üzerinde de etkisi vardır; Van G ogh’u hatırlayarak buna ayçiçeği etki­
si diyebiliriz. Fırça ya da bloklarla uygulanan parlak renkleri absorbe
etme kapasitesi olan Hint pamuklu tekstil ürünleri fiyatlarıyla, parlak­
lıklarıyla ve desenleriyle eski dünyanın yaşamına damgasını vurduğun­
da, bu durum hem Batı hem Doğu’da büyük bir öneme sahip olmuştur.
Avrupa’da çiçeklere yönelik ilginin canlanışındaki unsurlardan bi­
rinin Asya kıtasının etkisi olması şaşırtıcı değildir. Asya da kendisini
mahcup edecek ölçüde, özellikle çiçeklerle ilgili olanlar olmak üzere
büyük zenginliklere sahipti ve zarif ipekleri, basma pamukluları (indi­
enne, şintz) ve mavi ve beyaz porselenleri (chiııa) gibi ürünleri Batı’da-
ki lüksün büyük bir kısmını oluşturuyordu. Gerçekten de, Hint pamuk­
lularının etkisi bizzat Sanayi Devrimi’nin habercisi olmuştu.’ Batılı
müşterilerin taleplerini karşılamak için ithal edilen mal miktarı, Plini-
us’u Roma döneminde Doğu ipekleri hakkında şikâyetlerde bulunma­
ya itenlere benzer sonuçlar ortaya çıkarmıştı: Elverişsiz bir ticaret den­
gesi meydana getirmiş ve ithalata sınırlamalar getirilmesini isteyen ye­
rel tekstil üreticilerinin şikâyetlerine yol açmıştı. Ama D oğu’ya yöne­
lik pozitif tepki sadece sınırlamalar alanında değildi; tahta blok baskı­
larını ve daha sonraki dönemlerde de yeni mekanik işlemleri kopyala­
yarak gelişen yerel pamuklu şintz imalatı, XVIII. yüzyılda başlayan Sa-
9. Scham a 1987: 326.

578
 M esafeli B ir Yorum

nayi Devrimi’nde merkezi bir öneme sahipti ve fabrika koşullarında

pamuklu ürünlerin kitlesel üretimine yol açmıştı.
XVI. yüzyılın sonlarından itibaren çiçekler ve özellikle HollandalI
ressamların popülerleştirdiği çiçek temsilleri, kentlerin ev ve kişisel
mekânlarına hâkim olmaya başladı ve sadece elit kesim içinde değil;
popüler kültürün ikonlarında da daha büyük bir rol oynar oldu. Çiçek­
lerin birçok resim biçiminde, daha özel olarak da kumaş desenlerinde,
tualde ve heykelcilik kalıplarında belirgin bir yer edinmesi rastlantısal
bir durum değildir. Çiçekler evrim sürecinin başlarında polen yayıcı
böcekleri çekerek geliştiler; ama aynı zamanda tanm la uğraşan insa­
noğlu için de, kısmen meyve ya da sebzelerin mahsul müjdecileri, da­
ha somaları da insanların kendileri, arkadaşları ve tanrıları için farklı
bir estetik haz nesnesi olarak cazibe merkezi olduklarını kanıtladılar.
Art arda baskılar yapılmaya başladı ve belli bir düzene oturmuş kalıp­
ların, özellikle kâğıt ve kumaş üzerine reprodüksiyonlarının yapılması
mümkün hale geldi. Bu parlak materyaller Avrupa’ya ulaştığında, in­
sanların giyiminde ve evlerin dekore edilmesinde ani bir başarı elde et­
tiler; çünkü ne yün ne keten kumaşlar aynı muameleye tabi tutulabil­
mekteydi. Çiçeklerin baskılı versiyonları duvarkâğıtları ve perdeler,
kumaş döşemeler ve kadın giysileri için tercih edilen bir şema haline
geldiler; daha sonraki dönemlerde de, çağdaş Pasifik’in çiçek bilincine
sahip kültürleri için kumaş baskının gelişiyle birlikte, erkekler için de
aynı durum söz konusu olmaya başladı. Böylesi dekoratif amaçlar için
çiçeklerin kentlerde kitlesel olarak kullanımı, bu bağlamda onların spe­
sifik anlam içeriklerini boşalttı. Ortaçağ boyunca çiçeklere, din, arma-
cılık, siyaset ve edebiyat gibi çeşitli alanlarda özel anlamlar atfedilmiş-
ti. Ama odun ve özellikle de metal baskı bloklarının mümkün kıldığı
yinelenebilir baskı sürecinin bir parçası olarak, çiçek temsilleri artık
“gösterge” kategorisinde değil, “kalıp” kategorisinde yer almaya başla­
dı ve sembolik anlamlarının çoğu kuruyup tükendi.10
Çiçek kültüründeki gelişmelere, sadece erken dönem Hıristiyanlığı
değil; A sya’nın büyük toplumlarını da etkilemiş olan eleştirel değer­
lendirmeler eşlik etti. Kavrayış gücü yüksek Man and the Natural
World [İnsan ve Doğal Dünya] adlı çalışmasında Keith Thomas, “et ye­
menin utancı”nın içerdiği “insani ikilem”e dikkat çeker; sözünü ettiği
şey, “uygarlığın fiziksel gereksinimleriyle, bizzat aynı uygarlığın üret­
miş olduğu hissiyat ve değerlerin uzlaşması” sorunudur." Yakın geç­
mişte ortaya çıkan yeni hissiyatları gözlemler; 1800’e gelindiğinde,
10. G oody 1987: 3.
11. T hom as 1983: 301.

579
Çiçeklerin Kültürü

“Tudor İngiltere’sinin kendinden emin antroposantrizminin yerini, ka­

fası baştan aşağı karışık bir zihniyet almıştı”. Ama Thomas aynı za­
manda daha geniş kapsamlı bir insani boyuta da dikkat çekmektedir; bu
bağlamda benim yapmaya çalıştığım şey ise, insanoğlunun bu ikilemle
çok daha erken dönemlerde ve başka toplumlarda da yüzleşmek zorun­
da kaldığını göstermek oldu. Klasik çağda Porphyrios vejetaryenizmi
savunmuştu; Budizm, sadece hayvanlar değil, bitkiler hakkındaki gö­
rüşleriyle de dünyanın büyük dinlerini etkilemiştir. “Daha basit” top­
lumlarda bile, insan ve hayvan öldürmeye, zaman zaman da bitkileri
yok etmeye yönelik örtük bir müphemlik mevcuttur ve bu durum, dışa­
vurumda olmasa bile hissiyatta, “medenileşmiş” toplumlardaki duruma
benzetilebilir.12 Doğal çevrenin korunmasının daha geniş kapsamlı bu
bütün-insanlar boyutu, çevreyle ilgili pek çok hata yapmayı dışlamadı­
ğı gibi, oluşumunun da yüksek bir özgecilikten ziyade bencilce neden­
lerden kaynaklandığı da gözden kaçırılmamalıdır. Zamanla ortaya çı­
kan değişimleri de dışlamaz; tartışma meselesi olan, işte bu değişimle­
rin doğası, sonuçlan ve nedenleridir. Çocukluk, cinsellik ve karşı cin­
se duyulan sevgi meselelerindeki paralel iddialardan bildiğimiz gibi,
“zihniyet”te meydana gelen kaymaların kanıtlarını ortaya koymak zor­
dur. Dokümanlann, “zihniyetler”in doğasından ziyade dışavurulan de­
ğişimleri, derindeki yapılardan ziyade yüzeyi gösterdiği yorumu yapı­
labilir. Ve insanoğlunda yaygın olarak hissiyat ve tutumlarla ilgilendi­
ğimiz zaman, kategorik türdeki değişimlerden ziyade, muallakta olan
kaymaları değerlendirmek zorundayız.
Belli koşullarda belli biçimlere giren bu yaygın insani ikilemler ara­
sında, tanrısal varlığa neyin sunulup sunulamayacağı ve maddi olma­
yanın suretleri yapmanın (hatta onu tasavvur etmenin) mümkün olup
olmadığı sorulan da vardır. Botanik bilgisi birikiminde ve “Çiçeklerin
Dili” gibi ayrıntılı, yaratıcı ama az kullanılan sembolik tasarımlar ge­
liştirmede yazılı metnin, özellikle de matbu metnin rolüne değinmiş­
tim; ama bu rolü öncelikle, çiçeklere ve çiçek temsillerine yönelik tu­
tumlarda uzun dönemli bir odaklanma sağlaması açısından vurgulamış­
tım. Bu. sözü edilen soruların formüle edilmesinde de önemli bir rol
oynamıştır. İlk olarak, eski metinlerin gözden geçirilmesi gerekmişti;
sürekli olarak keşfedilen ve yeniden yorumlanan bu metinler arasında
antik Roma’nınkiler olduğu gibi, asıl öncelikli olanlar Kitabı Mukad­
des kaynaklan ve Kilise Babaları’nm yazılarıydı. Yazılı metin, başka
yerlerde örtük kalan şeylerin açık açık tartışılmalarına, halta oyulup is­

12. G oody 1962: 115-21: 1986: 13-16.

580
 M esafeli B ir Yorum

tenilen şekil verilmiş bir imgenin ne olduğu ve oyulup istenilen şekil

verilmemiş imgelerin olup olamayacağı gibi meseleler üzerinde bile
durulmasına yol açabiliyordu. Sözü edilen sorulara Doğu kilisesinin
başka. Batı kilisesinin başka, İslam ’ın daha başka ve tartışılan şeyi ilk
kez yazılı biçime sokmuş olan Yahudiliğin ise çok daha başka yanıtla­
rı vardı. Bu yanıtların her biri zaman içinde değişse de, temel sorular
aynı kalıyordu.
Çiçek kültürüyle ilgili olan ikilemler de geniş bir alana yayılmışlar­
dır; ama en çok görüldükleri yerler genellikle, estetik bir bahçecilik ve
bilimsel bir botanik geliştirmiş olan toplumlardır. Örneğin, Çin ve Ja­
ponya doğanın dengesi hakkında uzun bir geçmiş boyunca karmaşık
düşünceler sergilemişlerdi; dolayısıyla. Thom as’m bahsettiği ve önce­
ki bölümlerde ele almış olduğumuz canlanmanın bir parçası olan “ye­
ni hissiyatlar”, dünyanın genelinden ziyade modem İngiltere için ye­
niydi. Batı Avrupa’daki gelişmeleri gereğinden fazla ve radikal biçim­
de eşsiz olarak değerlendirmenin tehlikeli tarafları vardır. Roma sonra­
sı dönemde Avrupa’nın başına musallat olan belalardan mustarip olma­
yan diğer kentsel toplumlar, çiçeklere ve daha genel olarak da doğaya
yönelik benzer ilgiler sergilemişlerdir. Hem onların gelişimi daha ke­
sintisizdi.
Bu temaları izlemenin yanı sıra, en azından çiçek kültürü bağlamın­
da kültür ve onun yorumuna dair bir şeyler söylemeye çalıştım. Temel
soru hem bilginin çoğul bağlamlarıyla, hiyerarşik ve dikey sınırlarla
hem bireylerin yetkinlik düzeyleriyle ilgiliydi. Bu karmaşık ağ içerisin­
de, bazı anlamlar görece yenidir (örneğin krizanteminkiler), bazılarının
ise uzun bir geçmişi vardı (örneğin gülünkiler); bazıları Sicilya’dan Ca-
lais’e uzanırken (örneğin ölüm çiçekleri olarak krizantemler), bazıları
mid-Atlantic’e* (kırmızı gülleri tek sayılı adetler şeklinde vermek), ba­
zıları da Güney Amerika’ya uzanmaktadır (kırmızı güllerin kendilerini
vermek); Sebillot’un aktardığı gibi. Tam bölgesindeki bir köyde ölen
bir kişinin bahçesindeki tüm çiçeklerin biçilmesi pratiği gibi bazılan
ise tamamen yereldir. Avrupa bağlamında olduğu kadar genel olarak
dünya bağlamında da anlaşılabilecek bir davranıştır bu; ama özünde
yereldir. Yelpazenin diğer ucunda ise “Çiçeklerin Dili” üzerine yazıl­
mış kitaplar vardır; Çiçeklerin Dili, biçimselleştirilmiş türde uydurul­
muş bir kod, tipik bir yazılı liste ve bazı açılardan bir taklittir; ama da­
ha geniş kültürel pratik üzerinde etkileri de vardır. Özellikle de, basit
bir karşılıklar tablosu, dünyayı yorumlamaya yarayacak yapısal bir for­
* M id-Atlanlic. A B D 'nin doğu yakasında. D elaware, M aryland, Virginia, New York,
Pennsylvania ve New Jersey eyaletlerini kapsayan bölgeye verilen addır, (ç.n.)

581
Çiçeklerin Kültürü

mül peşinde olan; ama ne anlama geldiğini bilmeyen o kentsel unsur

(çiçekçiler) için önemlidir. Bununla birlikte, çiçek kültürünü oluşturan
karmaşık bütün içerisinde anlamlar, mesajları dışandakilerden gizli tut­
mak niyetiyle yaratılmış, ancak birkaç ayrıcalıklı kişi tarafından bilinen
gizemli bir sır niteliğinde olan diplomatik bir kodun yorumlandığı gibi
yorumlanamazlar. Anlamların örüntüleri çok daha karmaşıktır, bağla­
ma bağlıdır; şair ya da köylü tarafından yaratıcı biçimlerde manipüle
edilebilmeye açıktır. Belli bir sınır ve kısıtlama koymaya kalkışan, da­
ha ziyade Çiçeklerin D ili’nin yazılı halidir.
Birbirine bitişik bölgelerde yaşayan insanların aynı anda hem ileti­
şim kurmasını hem birbirlerinden farklılaşmasını mümkün kılan kültü­
rel pratiğin bu değişen sınırlarını anımsamak önemlidir. Karmaşık top-
lumlarda, bazı pratikler grupları yatay keserken, bazıları tamamen ye­
reldir. Çiçeklerle ilgili pratikler ve inançlardaki farklılıkları “kültürel”
olarak adlandırmaya ve sonra da belli bir birim içerisinde türdeşlikler
aramaya kalkmaya iten bir ayartma mevcuttur. Bu Aborijin Avustral­
ya’sı için mümkün olabilir; ama Avrupa’da daha zordur. Islah edilmiş
çiçeklerin yokluğu gibi özelliklerin etkilediği böylesi birim sayısı bir­
den fazladır ve söz konusu özellikleri, dinsel bağlantılarla, bölgenin
ekolojisi ya da bahçeciliğiyle, geçmişi ve şimdiki zamanıyla ilişkileri
içerisinde ele almak gerekmektedir.
Daha geniş bir bakış açısıyla bakarken, genel anlamda farklı çiçek
kullanımlarına yapılan vurguyla sınırlan çizilen ve tek tek “kültürlerin”
yerel karakteristiklerini aşan “kültür bölgeleri”nin haritasını çıkarmaya
çalıştım. Rönesans sonrası Batı’da elde taşınan biçilmiş çiçek buketi,
Güney Asya’nın çelengi, Doğu’nun bahçelerinde saksılı bitkiler vardır;
bunlann her biri, gerek ev döşemeleri ve mimarisi gerek çiçeklerin tipi
ve şekli üzerinde özel talepler ortaya çıkarır. Batı’da uzun saplı güller
[“sweetheart”] sevgililere verilir ve uzun vazolarda teşhir edilir; Güney
Asya’da çelenkler ve kâseler, saplann önemli olmadığı çok başlı çeşit­
leri kullanır. Doğu Asya’da çok başlı çiçekler bir arada kullanılarak
karmaşık teşhirler oluşturulurken, birkaç uzun saplı çeşit çiçek düzen­
lemesi için elzemdir. Boyundaki çelenklerin, başlardaki taçların, vazo­
ların, kâselerin ve saksıların her birinin, geniş coğrafyalarda ev yaşa­
mıyla önemli bağlantıları vardır. Çelenk, taç ya da buket gibi baskın
kullanım biçimleri, dünyanın belli bölgelerinde yayılma ve belli türler­
le, spesifik imalat örgütlenmeleri ve teknikleriyle, farklı tiplerde ev
mobilyalarıyla -buketler için v azo- ve dolayısıyla da farklı seramik ge­
lenekleriyle ilişkili olma eğilimindedirler.
Çiçek kültürleriyle ayırt edilen bu toplumlar arasında bölgesel fark­

582
 M esafeli B ir Yorum

lılıklar vardır. Sözü edilen toplumlar ile Siyah Afrika arasındaki dışsal
farklar, üretim ve iletişim sistemleriyle ilişkiliydi. Zira çiçek kültürü,
yetiştirme anlamında, ileri bir bahçeciliğin ilavesidir. Sabandan ziyade
genellikle çapa ya da belle işlenmesine rağmen, çiçeklerin gelişmesine
olanak sağlayan şey, gelişmiş bir üretim sisteminin sunduğu “artık”tır.
Günümüzde çiçekler, uluslararası ticaretteki, medyadaki ve Batılı uygu­
lama ve Fikirlerin hegemonik bir şekilde yayılmasındaki gelişmelerin
teşvikiyle, dünya çapında bir gelişme göstermektedir. Kolombiya’dan
yola çıkan biçilmiş çiçekler, Hollanda pazarları aracılığıyla Les Halleş
ya da Covent Garden’a, oralardan da yerel çiçekçi dükkânına ya da
M etro’nun dışındaki, lokantalardaki ya da sokak köşelerindeki çiçek
satıcılarına ulaşabilmektedir. Onlann satışı, baskın ve zengin olanlara
mal ve hizmet temininin bir parçasıdır ve bu satış çoğunlukla kadınlar
tarafından büyük ölçüde erkeklerden oluşan bir müşteri grubuna yapı­
lır. Çiçekler başkalarının fayda sağlaması için çiftçiler tarafından yetiş­
tirildiği ve küçük tüccarlar tarafından satıldığı için, çiçek kültürü top­
lumsal cinsiyetin yanı sıra “sm ıf ’ damgası da taşımıştır. Günümüzde
çiçekler artık B atı’daki lüks mal ticaretinin bir parçası olmaktan büyük
ölçüde çıkmışlardır. Hâlâ zenginleri yoksullardan ayırt etme biçimleri
sağlıyor olsalar da, tıpkı bahçeler gibi onlar da kitlesel tüketim nesne­
lerine dönüşmüşlerdir. Dünyanın başka yerlerinde durum her zaman
böyle değildir; devrimci rejimler “lüzumsuz” şeylerin tüketimini engel­
leme eğilimindedirler. Çiçek iktidarına her zaman halkın iktidarı gö­
züyle bakılmaz. Öte yandan, iklim koşulları ve emek ucuzluğu neden­
leriyle daha kârlı olabildiği için Üçüncü Dünya’da zengin uluslar için
yapılan lüks mal üretimi, daha fazla gereksinim duyulan ürünlerin itha­
latını finanse etmenin bir yoludur. Üçüncü Dünya, zengin Kuzeyli ül­
kelerden ithal edilen yiyecek maddeleri gibi gereksinimleri finanse et­
mek için lüks mal üretiminden fayda sağlayabilmektedir. Dolayısıyla,
küresel köyde artık eskinin “ sın ıf’ farklılıkları bölgeler arasındaki fark­
lılıklar olarak boy gösterme eğilimindedir. Çiçek kültürü dünya ölçe­
ğinde daha birleşik ve ticari olarak daha bütünleşmiş bir hale gelmiştir,
ama artık Kuzey ve Güney arasındaki hiyerarşik farklılaşmanın dam ga­
sını taşımaktadır.

583
 Kaynakça

Kaynakça

Acker, W. R. B. (çev.) 1954. Some T a n g and P re-T ang Texts on Chi­

nese Paintings. Leiden.
Adams, J. S. 1848. Flora’s Albums, Containing the Language o f Flo­
wers Poetically Expressed. New York.
Agnew, J. C. 1986. W orlds Apart: The M arket and the Theater in Ang­
lo-American Thought, 1550-1750. Cambridge.
1989. Coming up fo r air: consumer culture in historical perspective.
MS.
AGREX report 1974. Le Marché des fleurs et des feuillages en Gran­
de Bretagne. Ağustos.
Alexander, J. J. G. 1970. The Master o f Mary o f Burgundy. Londra.
1977. Italian Renaissance Illuminations. New York.
Alexander, J. J. G. ve Kauftnann, C. M. 1973. English Illuminated M a­
nuscripts 700-1500 (sergi kataloğu, Bibliothèque Royale Albert).
Brüksel. Almanach 1817. Almanachs de mode: oracles des fleurs.
Paris. Ambalai, Amit 1987. Krishna and Shrinathji. Ahmedabad.
Amherst, A. 1896. A History o f Gardening in England (2. baskı) Lon­
dra.
Anon. 1816. Les Emblèmes des fleurs: pièce de vers, suivie d ’un tab­
leau emblématique des fleurs. Paris.
1819. Le Langage des fleurs ou les sélams de l'Orient. Paris.
1830. The Language o f Flowers, with Illustrative Poetry: to which is
now fir st added the Calendar o f Flowers (revised by the editor of
Forget-Me-Not, Frederick Shoberl, 2nd edn 1835, 3rd edn 1848).
Philadelphia.
1834. The Language o f Flowers, or Alphabet o f Floral Emblems (im­
print on cover N. and S. S. Jocelyn, New Haven 1827, National
Union Catalogue). Edinburgh ve New York.
1863. Sacred trees and flowers. Quarterly Review 114:210-50.
1900. Les Fleurs à travers les âges et à la fin du XIXe siècle. Paris.

585
Çiçeklerin Kültürü

1913. Enquête sur le travail à domicile dans l’industrie de la fleu r ar­

tificielle. Paris.
1986. Introduction to Popular Traditions and Customs o f the Chinese
New Year (sergi broşürü). Londra.
Appadurai, A. 1986. Commodities and the politics o f value. In The So­
cial Life o f Things: Commodities in Cultural Perspective. Cambrid­
ge-
Arber, A. 1938. Herhals (3. baskı; 1. baskı 1912). Cambridge.
Ariès, P. 1981. The Hour o f Our Death. New York.
Ash, R. 1989. Sir Lawrence Alma-Tadema. New York.
Assi, L. A. 1987. Fleurs d ’Afrique Noire: de la Côte d'Ivoire au Ga­
bon, Sénégal à l ’Ouganda. Colmar.
Athenaeus (1927-41). The Deipnosophists (çev. C. H. Gulick, 7 cilt).
Londra.
Atran, S. 1986. Fondements de /’histoire naturelle: pour une anthropo­
logie de la science. Paris.
1990. Cognitive Foundations o f Natural History: Towards an Anthro­
pology o f Science. Cambridge.
Ault, N. (der.) 1925. Elizabethan Lyrics. New York.
Axton, R. ve Stevens, J. 1971. Medieval French Plays. Oxford.
Ball, J. Dyer 1900. Things Chinese: Being Notes on Various Subjects
Connected with China (3. baskı). Londra.
Balzac, H. de 1966. Le Lys dans la Vallée (def. Moise Le Yaouanc).
Paris.
Barjonet, C. 1986. Profits en fleurs. L'Expansion Mayis-Haziran, 127­
132.
Bamett, S. W. 1989. Academy education and ‘managing affairs’; Hsi-
eh Chang-t’ing and Fu-chou’s Chih-yung Academy. Paper presented
to the ACLS Conference on Education and Society in Late Imperial
China, Montecito, California, 8-14 Haziran.
Barnhart, R. M. 1983. Peach Blossom Spring: Gardens and Flowers in
Chinese Paintings. New York.
Baron, D. E. 1982. Grammar and Good Taste: Reforming the Ameri­
can Language. New Haven.
Baron, H. 1938. Franciscan poverty and civic wealth as factors in the
rise of humanistic thought. Speculum 13:1-37.
1955. The Crisis o f the Early Italian Renaissance: Civic Humanism
and Republican Liberty in an Age o f Classicism and Tyranny (2 cilt)
Princeton.
Barrett, W. A. 1873. Flowers and Festivals: Or Directions fo r the Flo-

586
 Kaynakça

rai Decoration o f Churches (2. baskı; 1. baskı 1867). Londra.

Barrett, W. P. (çev.) 1932. The Trial o f Jeanne d ’Arc. New York.
Barth, F. 1987. Cosmologies in the Making: A Generative Approach to
Cultural Variation in Inner New Guinea. Cambridge.
Bartholomew, T. T. 1980. Examples of botanical motifs in Chinese art.
Apollo 48-54.
1985 Botanical puns in Chinese art from the collection of Asian Art,
Museum of San Francisco. Orientations 18-24 Eylül.
Baskerville, C. R. 1920. Dramatic aspects o f medieval folk festivals in
England. Studies in Philology 17:19-87.
Bateson, G. ve Mead, M. 1942. Balinese Character: A Photographic
Analysis. New York.
Baus, K. 1940. Der Krantz in Antike und Christentum. Bonn.
Baxandall, M. 1972. Painting and Experience in Fifteenth Century
Italy. Londra.
Beals, K. M. 1917. Flower Lore and Legend. New York.
Bellair, G. A. ve Bérat, V. 1891. Les Chrysanthèmes, description, his­
toire, culture, emploi. Compiègne.
Belmont, A. 1896. Dictionnaire historique et artistique de la rose, con­
tenant un résumé de l'histoire de la rose chez tous les peuples anci­
ens et modernes, ses propriétés, ses vertus, etc. Melun.
Belo, J. 1949. Bali: Rangda and Barong. New York.
1953. Bali: Temple Festival. American Ethnological Society. Locust
Valley, New York.
1960. Trance in Bali. New York.
Belo, J. (der.) 1970. Traditional Balinese Culture: Essays. New York.
Bergstrom, I. 1956. Dutch Still-Life Painting in the Seventeenth Cen­
tury (İsveççe baskı 947) Londra.
Berkhofer, R. F. 1973. Clio and the culture concept: some impressions
of a changing relationship in American historiography. L. Schneider
ve C. M. Bonjean (der.), The Idea ö f Culture in the Social Sciences
içinde. Cambridge.
Berkson, C. 1986. The Caves at Aurangabad: Early Buddhist Tantric
Art in India. Ahmedabad.
Bemage, B. ve de Corbie, G. 1971 .L e Nouveau savoir-vivre: conve­
nances et bonnes manières. Paris.
Berrall, J. S. 1969. A History ö f Flower Arrangement (gözden geçiril­
miş baskı 1978) Londra.
Besson, E. 1975. Les colporteurs de l’Oisans au XIXe siècle. Témoig­
nages et documents. Le Monde alpin et rhodanien 3:7-55.

587
Çiçeklerin Kültürü

Bickford, M. (der.) 1985. Bones o f Jade, Soul o f Ice: The Flowering

Plum in Chinese Art. New Haven.
Bieler, L. (der.) 1963. The Irish Penitentials. Scriptores Latini Hiber-
niae, v. Dublin.
Binion, S. A. 1909. Phyllanthography: A Method o f L ea f and Flower
Writing. New York.
Blake, J. W. 1942. Europeans in West Africa, 1450-1560 (2 cilt, The
Hakluyt Society, 2nd series, 86-7). Londra.
Blanchan, N. 1909. The American Flower Garden. New York.
Blessington, Countess of 1842. The Idler in France (2 cilt, 2. baskı).
Londra.
Blismon, Ana-Gramme (S. Blocquel) 1851 Nouveau M anuel allégori­
que des plantes, des fleurs, des fruits, des couleurs, etc.
1857. Nouvelle Sélamographie, langage allégorique, emblématique, ou
symbolique des fleurs et des fruits, des animaux, des couleurs, etc.
Paris.
Bloch. H. 1982. The new fascination with ancient Rome. R. L. Benson
ve G. Constable (der.) içinde, Renaisssance and Reversal in the
Tenth Century. Oxford.
Blondel, S. 1876. Recherches sur les couronnes de fleu rs (2. baskı). Pa­
ris.
Blunden, C. ve Elvin, M. 1983. Cultural Atlas o f China. Oxford.
Blunt, W. 1950. Tulipomania. Harmondsworth, Middlesex.
1976. The Persian garden under Islam. Apollo 70:302-6.
Boardman, J. 1985 Art. The history of Western architecture: ancient
Greek. Encyclopaedia Britannica (15. baskı). Chicago.
Bodde, D. 1975. Festivals in Classical China. Princeton.
Bohannan, P. J. 1960. Conscience collective and culture. K. H. Wolf
(der.) içinde, Emile D urkheim 1858-1917. Columbus.
Bologna, G. 1988. Illuminated Manuscripts: The Book before Guten­
berg. New York. Book o f the Dead: The Papyri o fA n i, Hunefer, An-
«tfi'(l 979) (der. E. Rossiter). Cenevre.
Boon, J. 1973a. Dynastic Dynamics: Caste and Kinship in Bali Now.
Doktora Tezi, University of Chicago.
1973b. Further operations o f ‘culture’ in anthropology: a synthesis of
and for debate. L. Schneider ve C. M. Bonjean (der.) içinde, The
Idea o f Culture in the Social Sciences. Cambridge.
1977. The Anthropological Romance o f Balı, 1597-1972: Dynamic
Perspectives in Marriage and Caste, Politics, and Religion. Cam­
bridge.

588
 Kaynakça

Bordenare, J. ve Vallele, N. 1973. La mentalité religieuse des paysans

de l ’albigeois médiéval. Toulouse.
Bossy J. 1985. Christianity in the West J400-1700. Oxford.
Bouillet, A. ve Servières, L. 1900. Sainte-Foy, vierge et martyre. Ro­
dez.
Bourne. H. 1833. Flores Poetici. The Florists' Manual: Designed as an
Introduction to Vegetable Physiology and Systematic Botany, fo r
Cultivators o f Flowers. Boston.
Braudel, F. 1982. The Wheels o f Commerce (İngilizce çeviri) New
York.
Bravmann, R. A. 1974. Islam and Tribal Art in West Africa. Cambrid­
ge.
1981. Islam in Africa. Washington, DC.
Bray, F. 1984. Biology and Biological Technology. 2. kısım, Agricul­
ture. 6. cilt, J. Needham (der.), Science and Civilisation in China.
Cambridge.
1986. The Rice Economies: Technology and Development in Asian So­
cieties. Oxford.
Breck, J. 1833. The Young Florist: Or Conversations on the Culture o f
Flowers and on Natural History. Boston.
1851. The Flower-Garden; or, Breck’s Book o f Flowers; in which are
Described all the Various Hardy Herbaceous Perennials, Annuals,
Shrubby Plants, and Evergreen Trees, Desirable fo r Ornamental
Purposes, with Directions fo r their Cultivation. Boston.
Bredon, J. ve Mitrophanow, I. 1927. The Moon Year (repr. 1982).
Hong Kong.
Brereton, G. E. ve Ferrier, J. M. (der.) 1981. Le Menagier de Paris. Ox­
ford.
Briggs, C. K. 1986. The language of flowers in O ’Pioneers. Willa Cat-
her Pioneer Memorial Newsletter 30:29-33. Red Cloud, Nebraska.
Britten, J. ve Holland, R. 1878-86. A Dictionary o f English Plant N a­
mes. English Dialect Society. Londra.
Brookes, J. 1987. Gardens o f Paradise: The History and Design o f the
Great Islamic Gardens. New York.
Brosses, C. de 1836. L ’Italie il y a cent ans; ou. Lettres écrites d ’Itali­
e à quelques amis, en 1739 et 1740. Paris.
Brown, J. P. 1980. The sacrificial cult and its critique in Greek and
Hebrew (II). Journal o f Semitic Studies 25:1-21.
Brown, P. 1988. The Body and Society: Men, Women and Sexual R e­
nunciation in Early Christianity. New York.

589
Çiçeklerin Kültürü

Browne, T. 1928. O f garlands and coronary or garland-plants. The

Works o f Sir Thomas Browne (der. G. Keynes). Londra.
Bruce, P. A. 1927. Social Life o f Virginia in the Seventeenth Century
(2. baskı). Lynchburg, Virginia.
Bruce-Mitford, R. 1972. The Sutton-Hoo Ship-burial: A Handbook (2.
baskı). Londra.
Brückner, A. 1961. Quellenstudien zu Konrad von Megenberg: Tho­
mas Cantipratanus ‘De animalibus quadrupedibus' als Vorlage im
‘Buch der Natur’. Doktora tezi, Frankfurt am Main.
Brydon, G. M. 1947. Virginia’s Mother Church and the Political Con­
ditions under which it Grew. Virginia Historical Society. Richmond.
Buck, J. L. 1937. Land Utilization in China. Şanghay.
Bulwer-Lytton, E. 1834. The Last Days o f Pompeii. Londra.
Bumpus, Judith 1990. Impressionist Gardens. Oxford.
Burke, P. 1974. Venice and Amsterdam: A Study in Seventeenth-Cen­
tury Elites. Londra.
1978. Popular Culture in Early Modern Europe. Londra.
Burkhill, I. H. 1965. Chapters on the history o f botany in India. Bota­
nical Survey o f India. Kalkiita ve Delhi.
Bume, C. S. (der.) 1883. Shropshire Folk-Lore. Londra.
Burra, Neera (tarihsiz). Ambedkar: vision and achievement: a report
from the field. MS.
Burrows, E. 1963. Flower in M y Ear: Art and Ethos o f Ifeluk Attol. Se­
attle.
Cafagna, A. C. 1960. A formal analysis of definitions o f ‘culture’. G.
E. Dole ve R. L. Cameiro (der.) içinde. Essays in the Science'of Cul­
ture. New York.
Cahill, J. 1960. Chinese Painting. Cenevre.
1964. Confucian elements in the theory of painting. A. F. Wright (der.)
içinde, Confucianism and Chinese Civilization. New York.
Calder, W. M. 1920. Studies in early Christian epigraphy. Journal o f
Roman Studies 10:42-59.
Calmettes, P. 1904. Excursions à travers les métiers. Paris.
Campenhausen, H. von 1968. Tradition and Life in the Church: Essays
and Lectures in Church History (çev. A. V. Littledale). Londra.
Cao Xueqin (1977). The Story o f the Stone. Harmondsworth, Middle­
sex.
Celnart, Mme E. F. (takma isim Bayle-Mouillard) 1829. Manuel du fle ­
uriste artificiel, au l’Art d ’imiter d ’après nature toute espèce de fleurs:
en papier, batiste, mousseline et autres étoffes de coton, en gaze, taf-

590
 Kaynakça

fêtas, satin, velours; de faire des fleurs en or, argent, chenille, plumes,
paille, baleine, cire, coquillages suivi de l’art du plumassier. Paris.
Céüse, A. de 1908. La fleu r qui parle et la plante qui guérit: principes
élémentaires de botanique, figures, étymologie, description, habitat,
culture, langage, emploi en médecine, application à la partie vétéri­
naire et aux arts, tables analytiques (2. baskı). Paris.
Chadwick, W. O. 1973. Art. Oxford Movement. Encyclopaedia Britan­
nica, c. 17, s. 13-15. Chicago.
Chambers, R. (der.) 1869. The Book o f Days: A Miscellany o f Popular
Antiquities in Connection with the Calendar, Including Anecdote,
Biography and History, Curiosities o f Literature, and Oddities o f
Human Life and Chameter (1. baskı 1862-4). Londra.
Chambet, C. J. 1825a. Emblème des fleurs, au parterre de flore, conte­
nant le symbole et le langage des fleurs, leur histoire et origine
mythologique, ainsi que les plus jolis vers qu’elles ont inspirés à nos
meilleurs poètes, etc., etc. Lyons.
1825b. Les Bouquets du sentiment, ou manuel de fam ille pour les fêtes
(3. baskı). Paris.
Chang Hsin-hai 1956. The Fabulous Concubine (repr. 1986). Hong
Kong.
Charageat, M. 1962. (1930) L ’A rt des jardins. Paris.
Charles-Picard, G. 1959. La Civilisation de l ’Afrique romaine. Paris.
Charrier, R. 1984. Culture as appropriation: popular cultural uses in
early modem France. S. L. Kaplan (der.) içinde, Understanding Po­
pular Culture: Europe from the Middle Ages to the Nineteenth Cen­
tury. Berlin.
Chaucer, G. (1894) Works (der. W. W. Skeat). Oxford.
Cheever, G, B. 1831. The American Common-Place Book o f Poetry:
With Occasional Notes. Boston.
Cheng, Nien 1987. Life and Death in Shanghai. Londra.
Cheng, Te-k’un 1969. Jade flowers and floral patterns in Chinese de­
corative art. Journal o f the Institute o f Chinese Studies 2:251-343.
Cheng, Li 1988 (c. 1631) The Craft o f Gardens (çev. A. Hardie). New
Haven.
Chéruel, A. 1865. Art. Redevances féodales. Dictionnaire historique
des institutions, moeurs et coutumes de la France içinde (2 cilt, 2.
baskı). Paris.
Cheshire, J. G. 1914. William Dowsing’s destructions in Cambridges­
hire. Transactions o f the Cambridgeshire and Huntingdonshire Arc­
haeological Society 3:77-91.

591
Ç içeklerin Kültürü

Chowdhury, K. A., Gosh, A. K. ve Sen, S. N. 1971. Art. Botany. D. M.

Bose. S. N. Sen ve B. V. Subbarayappa (der.) içinde, A Concise H is­
tory o f Science in India. Yeni Delhi.
Chowning, A. 1977. An Introduction to the Peoples and Cultures o f
Melanesia (2. baski; 1 baski 1973). Menlo Park, California. Chin
P ’ing M ei 1939. Londra.
Chrysès-Haceophi 1892. Nouveau Langage symbolique des plantes
avec leurs propriétés médicinales et occultes. Paris.
Chu, C. 1988. Views from the Jade Terrace: Chinese Women Artists
1300-1912 (sergi katalogu, Indianapolis Museum of Art). Indianapolis.
Clairoix, N. C. 1913. L ’Art du bouquet. Paris.
Clanchy, M. T. 1979. From Memory to Written Record, England,
1066-1307. Cambridge.
Clark, K. 1949. Landscape into Art. Londra.
Clarke, G. W. (çev.) 1974. The Octavius o f Marcus Minucius Felix.
New York.
1984-6. The Letters o f St Cyprian o f Carthage, c. 1 (1984), c. 3 (1986).
New York.
Claudian (1958) Claudian (çev. M. Platnauer, 2 cilt) Cambridge, Mas­
sachusetts.
Clayton-Payne, A. ve Elliott, B. 1988. Flower Gardens o f Victorian
England. Londra.
Clement (1954) Christ the Educator (Paidagpgus) (çev. S. P. Wood).
The Fathers o f the Church, e. 23. W ashington, DC.
Clément, G. 1936. Histoire des cultures du chrysanthème. Revue horti­
cole 108:283.
CNIH, les dossiers du 1981. Les fleurs et plantes en tant que cadeaux
I. Rungis 1982. Les fleuristes 2. Rungis.
Coats, A. M. 1969. The Quest fo r Plants. Londra.
Coats, P. 1970. Flowers in History. New York.
Coen, L. ve Duncan, L. 1978. The Oriental Rug. New York.
Cole, W. 1659. The A rt o f Simpling: An Introduction to the Knowled­
ge and Gathering o f Plants. Londra.
Corbin, A. 1986. The Foul and the Fragrant: Odor and the French So­
cial Imagination.
Cambridge, Massachusetts.
Cotes, R. A. 1898. Dante’s Garden: With the Legends o f the Flowers.
Londra.
Courbaud, E. 1899. Le Bas-relief romain à représentations historiqu­
es; étude archéologique, historique et littéraire. Bibliothèque des

592
 Kaynakça

Ecoles françaises d ’Athènes et de Rome, 81. Paris.

Cowen, P. 1979. Rose Windows. Londra.
Coxe, M. 1845. Floral Emblems: Or, M oral Sketches from Flowers.
Cincinnati.
Crane, T. F. 1920. Italian Social Customs o f the Sixteenth Century and
their Influence on the Literatures o f Europe. New Haven.
Cressey, G. B. 1955. The Land o f the 500 Million: A Geography o f Chi­
na. New York.
Cressy, D. 1985. Bonfires and Bells: National Memory and the Protes­
tant Calendar in Elizabethan and Stuart England. Berkeley.
Crowe, S., Haywood; S., Jellicoe, S. ve Patterson, G. 1972. The Gar­
dens o f M ughal India: A History and a Guide. Londra.
Cuming, H. S. 1875. On funeral garlands. Journal o f the British Archa­
eological Society 31: 190-5.
Cunliffe, B. 1981. Roman gardens in Britain: a review of the evidence.
E. B. MacDougall ve W. F. Jashemski (der.) içinde, Ancient Roman
Gardens. Washington, DC.
Curcio, M. 1981. Manuel du savoir-vivre d ’aujourd'hui. Paris.
Curl, J. S. 1980. A Celebration o f Death. Londra.
Cuyler, E. 1862. The Church’s Floral Kalander. Londra.
D ’Andrea, J. 1982. Ancient Herbs in the J. Paul Getty Museum Gar­
dens. Malibu,California.
Daneker, C. F. P. 1816. Oracle de fleurs. Paris.
Daniker, J. G. 1938. Flowers, their Significance, Social Use and Pro­
per Arrangement: How to Plant and Grow Garden and House Flo­
wers (2. baski). Columbia, South Carolina.
Davey, R. 1889. A History o f Mourning. Londra.
Davies, N. M. ve Gardiner, A. H. 1936. Ancient Egyptian Paintings (3
cilt) Chicago.
de Hamel, C. 1896. A History o f Illuminated Manuscripts. Londra.
de la Rue, Abbé 1834. Essais historiques sur les bardes, les jongleurs
et les trouvères normands et anglo-normands, c. 3. Caen.
de Zoete, B. ve Spies, W. 1939. Dance and Drama in Bali. New York.
Dehejia, V. 1989. Stupas and sculptures o f early Buddhism. Asian Art
11:7-32.
Delachénaye, B. 1811. Abécédaire de flore, ou langage des fleurs,
méthode nouvelle défigurer avec les fleurs les lettres, les syllabes, et
les mots, suivie de quelques observations sur les emblèmes et les de­
vises, et de la signification emblématique d ’un grand nombre des fle ­
urs. Paris.

593
Çiçeklerin Kültürü

Delenda, O. 1987. La nature divine, sur l ’embléme des fleurs. Symbo­

lique et Botanique: le sens caché des fleurs dans la peinture au XVlie
siècle içinde (sergi katalogu). Caen.
Depping, G. B. (der.) 1837. Règlements sur les arts et métiers de Pa­
ris, rédigés au XIlie siècle et connus sous le nom du livre des métiers
d'Etienne Boileau. Paris.
Der Ling, Princess 1911. Two Years in the Forbidden City. New York.
Desjardins, E. 1862. Le Paifait Langage des fleurs, d'après les plus
célébrés auteurs anciens et modernes (ouvrage entièrement neuf, mis
à la hauteur des connaissances nouvelles et contenant l ’indication
des propriétés de chaque fleu r avec les diverses manières d ’en faire
usage). Paris.
1866. Le Parfait Langage des fleurs et des plantes, feuilles, fruits, etc.,
explication historique, emblématique, poétique et pittoresque de le­
urs particularités et de leurs symboles, d'après les meilleurs auteurs
(anciens et modernes) (yeni baskı). Petite bibliothèque universelle, c.
4. Paris.
Dickie, J. 1976. The Islamic garden in Spain. E. B. MacDougall ve R.
Ettinghausen (der.) içinde. The Islamic Garden. Dumbarton Oaks
Colloquium on the History of Landscape Architecture, 4. Washing­
ton, DC.
Dix, D. L. 1829. The Garland o f Flora. Boston.
Dowsing, W. 1885 The Journal o f William Dowsing (der. C. H. Evelyn
White). Ipswich.
Dubos, E. C. 1808. Les Fleurs, idylles morales, suivies de poesies di­
verses. Paris.
Dubost, F. 1984. Côte Jardins. Paris.
Dufour, Y. 1874. La Dance Macabre des SS. Innocents de Paris
d ’après l’édition de 1484, précédée d ’une étude sur le cimetière, le
charnier et la fresque peinte en 1425. Paris.
Dugaston, G. 1920. Les Secrets du langage des fleurs. Paris.
Dumant, J. 1694. Nouveau voyage au Levant (İngilizce çeviri 1696,
Londra). Lahey.
Dumanteil, F. 1890. Les Fleurs à Paris. Paris.
Dunbabin, K. M. 1978. Mosaics o f Roman North Africa: Studies in Ico­
nography and Patronage. Oxford.
Durliat, M. 1985. Des Barbares à Tan mil. Paris.
Durston, C. 1985. Lords of misrule: the Puritan W ar on Christmas,
1642-60. History Today 35:7-14.
Dutt, S. 1962. Buddhist Monks and Monasteries o f India. Londra.

594
 Kaynakça

Dwyer, E. J. 1982. Pompeian Sculpture in the Domestic Context: A

Study o f Five Pompeian Houses and Their Contents. Roma.
Eberhard, W. 1952. Chinese Festivals. New York.
1965. Folktales o f China (1. baskı 1937, New York). Chicago.
Ebin, V. 1979. The Body Decorated. Londra.
Eck, D. L. 1983. Banaras: City o f Light. Londra.
Egidi, P. vd. 1904. Monasteri di Subiaco (2 cilt) Roma.
Eliot, B. 1984. The Victorian language o f flowers. Plant-lore Studies,
s.61-5. Folklore Society. Londra.
Elliot, T. S. 1948. Notes towards the Definition o f Culture. Londra.
Elvin, M. 1973. The Pattern o f the Chinese Past. Londra.
Empedocles: The Extant Fragments (1981) (der. M. R. Wright). New
Haven.
Emsweller, S. L. 1947. The chrysanthemum: its story through the ages.
Journal o f the New York Botanical Garden 48:26-9.
Enlart, C. 1916. Manuel d 'archéologie française depuis les temps
mérovingiens jusqu à la Renaissance, c. Ill, Costume. Paris.
Erec et Enide (1953, der. M. Roques). Paris.
Etlin, R. A. 1984. The Architecture o f Death: The Transformation o f
the Cemetery in Eighteenth-Century Paris. Cambridge, Massachu­
setts.
Ettinghausen, R. 1976. Introduction to R. Ettinghausen (der.), The Is­
lamic Garden. Washington, DC.
Evans, J. 1931. Pattern: A Study o f Ornament in Western Europe from
1180-1900. Oxford.
Evans-Pritchard, E. E. 1956. Nuer Religion. Oxford.
Evelyn, J. 1907. The Diary o f John Evelyn (der. W. Bray, 2 cilt) Lon­
dra.
Faris, J. 1972. Nuba Personal Art. Londra.
Faucon, E. 1870. Nouveau Langage des fleurs. Paris.
Faure, D. 1989. The lineage as a cultural invention: the case of the Pe­
arl River delta. M odem China 15:4-36.
Fertiault, F. 1847. Le Langage des fleurs illustré. Paris.
Finley, M. I., Mack Smith, D. ve Duggan, C. J. H. 1986. A History o f
Sicily. Londra.
Firth, R. W. 1951. Elements o f Social Organization. Londra.
Fischer, D. H. 1989. Albion’s Seed: Four British Folkways in America.
Oxford.
Flinders Petrie, W. H. 1889a. Hawara, Biahmu and Assino. Londra.
1889b. Roman life in Egypt. The Archaeological Journal 46:1-6.

595
Ç içekU rm Kültürii

1890. Kakun, Gurab and Hawara. Londra.

Fontaine, L. 1984. Le Voyage et la mémoire: colporteurs de l’Oisans
au XIXe siècle. Lyons.
Forge, A. 1978. Balinese Traditional Paintings. Sidney.
Forsythe, I. H. 1972. The Throne o f Wisdom: Wood Sculptures o f R o­
manesque France. Princeton.
Fortes, M. 1987. Religion, Morality and the Person. Cambridge.
Fortes, M. ve Evans-Pritchard, E. E., 1940. African Political Systems.
Londra.
Fortune, R. 1987 (1847) Three Years Wandering in the Northern Pro­
vinces o f China. Including a Visit to the Tea, Silk and Cotton Coun­
tries: With an Account o f the Agriculture and Horticulture o f the Chi­
nese, N ew Plants, etc. Londra.
Foucart, G. 1896. Histoire de l'ordre lotiforme: étude d ’archéologie
égyptienne. Paris.
Fowler, A. 1980. Rober Herrick. Proceedings o f the British Academy,
s.243-64. Londra.
Francal, A. 1862. Le Dictionnaire du langage des fleurs précédé de la
distribution des emblèmes des fleurs pour chaque mois de l’année;
les attributs de chaque heure du jour chez les anciens; les emblèmes
de saisons; les éléments de la nature et des couleurs principales;
l’expression d ’une bague portée par l'homme ou la fem m e à te! et tef
doigt de la main et suivi de quelques bouquets pariants. Paris.
Frankel, H. H. 1976. The Flowering Plum and the Palace Lady: Inter­
pretations o f Chinese Poetry. New Haven.
Frankel, S. 1986. Huli Response to Illness. Cambridge.
Freedberg, D. 1981. The origins and rise o f the Flemish Madonnas in
flower garlands: decoration and devotion. Münchener Jahrbuch der
Bildings Kunst 32:115-50.
1985. Iconoclasts and their Motives. Maarsen, Hollanda.
1988 ( 1972) Iconoclasm and Painting in the Revolt o f the Netherlands,
1566-1609. New York.
Freeman, R. 1978. English Emblem Books. New York.
French, S. 1975 The cemetery as a cultural institution: the establish­
ment of Mount Auburn and the ‘rural cemetery’ movement. D. E.
Stannard (der.) içinde, Death in America. Philadelphia. .
Fresne, la Baronnesse de 1858a. Le Nouveau Langage des fleurs, des
dames et des demoiselles, suivi de la botanique à vol d ’oiseau. Paris.
1858b. De l'U sage et de la politesse dans le monde. Paris.
Friedlânder, M. J. 1963. Landscape, Portrait, Still-life: Their Origin

596
 Kaynakça

and Development. New York.

Fumivall, J. S. 1948. Colonial Policy and Practice: a Comparative
Study o f Burma and Netherlands India. Cambridge.
Fusek, L. (çev.) 1982. Among the Flowers: The Hua-chien chi. New
York.
Gaillard, J. 1980. Preface to E. Zola, Au Bonheur des dames, Paris.
Gamble, S. G. 1963. North China Villages: Social, Political, and Eco­
nomic Activities Before 1933. Berkeley.
Gaudouin, J. C. 1984. Guide du protocole et des usages. Paris.
Geddes, G. E. 1976. Welcome joy: death in Puritan New England,
1630-1730. Doktora tezi. University of California, Riverside.
Geertz, C. 1957. Ritual and social change: a Javanese example. Ameri­
can Anthropologist 59:32-54.
1960. The Religion o f Java. Glencoe, Illinois.
1965 The impact of the concept of culture on the concept of man. J. R.
Platt (der.) içinde. New Views on the Nature o f Man. Chicago.
1966. Person, Time and Conduct in Bali: An Essay in Cultural Analy­
sis. New Haven.
1973. The Interpretation o f Cultures: Selected Essays. New York.
1980. Negara: The Theater State in Nineteenth-Century Bali. Prince­
ton.
Geertz, C. ve Geertz H. 1975. Kinship in Bali. Chicago.
Geiger, W. (çev.) 1950 The Mahâyamsa or the Great Chronicle o f Cey­
lon. Columbo.
Genlis, Madame de 1810. La Botanique historique et littéraire. Paris.
Giamatti, A. B. 1966. The Earthly Paradise and the Renaissance Epic.
Princeton.
Gibault, J. 1896a. Les couronnes de fleurs et les chapeaux de roses dans
l’antiquité et au moyen age. Revue horticole 454-8.
1896b. L’ancienne corporation des maîtres jardiniers de la ville de Pa­
ris. Journal de la Société nationale d'horticulture de France 18:1­
22.
1898a. La condition et les salaires des anciens jardiniers. Journal de la
Société nationale d'horticulture de France 20:65-82.
1898b. Les origines de la culture forcée. Journal de la Société nationa­
le d ’horticulture de France 20:1109-17.
1901. Les dieux des jardins dans l’aniquité. Revue horticole 286-9,
311-13.
1902a. Les fleurs et les couronnes de fleurs naturelles aux funérailles.
Revue horticole 509-13.

597
Ç içeklerin Kültürü

1902b. Les fleurs et les tombeaux. Jardin, 16pp.

1902c. Les fleurs aux funérailles et la tradition chrétienne. Revue hor­
ticole.
1904. Les Fleurs nationales et les fleurs politiques. Paris.
1906a. Les anciens jardins de IVe arrondissement de Paris. Paris.
1906b Les fleurs, les fruits et les légumes dans l’ancien Paris. Revue
horticole 65-9.
1912. Les anciennes lois relatives au jardinage. Journal de la Société
nationale d'horticulture de France 13:824-30.
Gibault, J. ve Bois, D. 1900. L ’approvisionnement des halles centrales
de Paris en 1899, les fruits et les légumes. Paris.
Gibson, O. 1877. The Chinese in America. Cincinnati.
Girouard, M. 1978. Life in the English Country House: A Social and
Architectural History. New Haven.
Gitomer, D. 1984. The theatre in Kalidasa’s art. B. Miller (der.) içinde.
Theater o f Memory. New York.
Giumelli, C. (der.) 1982. / Monasteri Benedettini di Suhiaco. Milano.
Gnudi, C. 1959. Giotto (çev. R. H. Boothroyd). Londra.
Godman, P. 1985. Poetry o f the Carolingian Renaissance. Norman,
Oklahoma.
Goethe, J. W. von 1819. West-Oestlicher Divan (İngilizce çev. J. Wha­
ley). Stuttgart.
Goldman, L. 1983. Talk Never Dies: The Language o f Huli Disputes.
Londra.
Goldstein, L. J. 1957. On defining culture. American Anthropologist
59:1075-81. '
Golson, J. 1982. The Ipomoean revolution revisited: society and the
sweet pota to in the upper Wahgi valley. A. Strathem (der.) içinde,
Inequality in New Guinea Highlands Societies. Cambridge.
Gombrich, E. H. 1979. The Sense o f Order: A Study in the Psychology
o f Decorative Art. Ithaca.
Goodenough, W. H. 1957. Cultural anthropology and linguistics. P.
Garvin (der.) içinde, Report o f the Seventh Annual Round T able
Meeting on Linguistics and Language Study. Washington, DC.
Goody, J. 1961. Religion and ritual: the definitional problem. British
Journal o f Sociology 12.: 142-63.
1962. Death, Property and the Ancestors. Stanford.
1971. Technology, Tradition and the State in Africa. Londra.
1972. The Myth o f the Bagre. Oxford.
1977a. The Domestication o f the Savage Mind. Cambridge.

598
 Kaynakça

1977b. Against ritual: loosely structured thoughts on a loosely defined

topic. S.
Falk-Moore ve B. M eyerhof (der.) içinde, Secular Rituals Considered:
Prolegomena Towards a Theory o f Ritual, Ceremony and Forma­
lity. Amsterdam.
1982. Cooking, Cuisine and Class: A Study in Comparative Sociology.
Cambridge.
1983. The Development o f the Family and Marriage in Europe. Cam­
bridge.
1986. The Logic o f Writing and the Organization o f Society. Cambrid­
ge.
1987. The Interface between the Written and the Oral. Cambridge.
1989. Cooking and the polarization of social theory. Food and Food-
ways 3:203-21.
1990. The Oriental, the Ancient and the Primitive. Cambridge.
1991. Icones et iconoclasme en Afrique. Annales ESC, 1235-51.
Goody, J. ve Gandah, S. W. D. K. 1981. Une Récitation du Bagre. Pa­
ris.
Goody, J. ve W att, I. P. 1962. The consequences of literacy. Compara­
tive Studies in Society and H istoiy 5:304-45 (repr. 1968, J. Goody
(der.) içinde, Literacy in Traditional Societies. Cambridge).
Goodyear, W. H. 1891. The Grammar o f the Lotus: A New History o f
Classic Ornament as a Development o f Sun Worship. Londra.
Gorer, R. 1970. The Development o f Garden Flowers. Londra.
1975. The Flower Garden in England. Londra.
1978. The Growth o f Gardens. Londra.
Gosset, M. (tarihsiz). Le Savoir-vivre moderne (Editions de Vecchia).
Paris.
Grabar, A. 1968. Christian Iconography: A Study o f Its Origins. Prin­
ceton.
Grand-Carteret, J. 1896. Les Almanachs français, 1600-1895. Paris.
Gray, B. 1930. Persian Painting. Londra.
Greenaway, K. (resimleyen) 1884. The Language o f Flowers. Londra.
Grigson, G. 1955. An Englishman’s Flora. Londra.
Grimai, P. 1969. Les jardins romains (2. baskı, 1. baskı tarihi 1943).
Paris.
Grimm, J. 1844. Deutsche Mythologie (2. baskı). Göttingen.
Gueusquin, M. F. 1981. Le Mois des dragons. Paris.
Gurevich. A. 1988. Medieval Popular Culture: Problems o f B elief and
Perception. Cambridge.

599
Ç içeklerin Küllürü

Haig, E. 1913. The Floral Symbolism o f the Great Masters. Londra.

Hairs, M. L. 1965. Les Peintres flam ands de fleurs au X V lle siècle (1.
baski 1955; îngilizce baski 1985). Brüksel.
Hale, S. J. (Buell) 1832. Flora’s Interpreter, or the American Book o f
Flowers and Sentiments. Boston.
Hall, D. 1984. Introduction. S. L. Kaplan (der.) içinde, Understanding
Popular Culture: Europe from the Middle Ages to the Nineteenth
Century. Berlin.
Halphen, J. (çev) 1900. M iroir des fleurs: guide pratique du jardinier
amateur en Chine au X V lle siècle. Paris.
Halsband, R. (der.) 1965. The Complete Letters o f Lady Mary Wortley
M ontagu, c. I. Oxford.
Hammer-Purgstall (Hammer), J. 1809. Sur le langage des fleurs. Fund­
gruben des Orients. Viyana (ayni zamanda. Annales des Voyages
9:346-60).
Hanan, P. 1981. The Chinese Vernacular Story. Cambridge, Massachu­
setts.
Hanaway, W. L. Jr 1976. Paradise on earth: the terrestrial garden in
Persian literature. R. Euinghausen (der.) içinde, The Islamic Garden.
Washington, DC.
Hann, C. M. 1990. Socialism and King Stephen's right hand. Religion
in Communist Lands 18:4-24.
Hardy, J. E. 1962. The Curious Frame: Seven Poenis in Text and Con­
text. Notre Dame, Indiana.
Haring, D. G. 1949. Is ‘culture’ definable? American Sociological Re­
view 14:26-32. ‘
Harvey, J. H. 1976. Turkey as a source o f garden plants. Garden His­
tory 4:21 -42.
1978. Gillyflower and carnation. Garden History 6:46-57.
Haskins, C. H. 1927. The Renaissance o f the Twelfth Century. Cam­
bridge, Massachusetts.
Havard, H. 1887-90. Art. Papier peint. Dictionnaire de l ’ameublement
(4 cilt) Paris.
Hay, D. 1977. The Italian Renaissance in its Historical Background.
Cambridge.
Hay, J. Stuart 1911. The Amazing Emperor Heliogabalus (repr. 1972
Roma).
Hayashi, R. 1975. The Silk-road and the Shoso-in. New York.
Hazlewood, C. H. 1850. Lizzie Lyle: Or the Flower Makers o f Fins­
bury: A Tale o f Trials and Temptations. Londra.

600
 Kaynakça

Heers, J. 1971. Fêtes, jeux et joutes dans la société d'occident à la fin

du Moyen Age. Paris.
Heinemann, M. 1980. Puritanism and Theatre: Thomas Middleton and
Opposition Drama under the Early Stuarts. Cambridge.
Heliodorus (tarihsiz). An Aethiopian Romance (çev. T. Underdowne,
gözden geçiren F. A. Wright). Londra.
Hellerstedt, K. J. 1986. Gardens o f Earthly Delight: Sixteenth- and Se­
venteenth Century Netherlandish Gardens. Pittsburgh.
Hendry, J. 1981. Marriage in Changing Japan: Community and Soci­
ety. Londra.
Henrion, C. 1800. Encore un tableau de Paris. Paris.
Hepper, F. N. 1990. Pharaoh’s Flowers: The Botanical Treasures o f
Tutankhamun. Londra.
Herbermann, C. G. vd. 1907. Art. Joan of Arc. Catholic Encyclopaedi­
a , c. 8. New York.
Herrick, Robert (1915). Poetical Works (der. F. W. Moorman). Oxford.
Hershatter, G. 1991. Prostitution and the market in women in early
twentieth-century Shanghai. P. Ebrey ve R. Watson (der.) içinde,
M arriage and Inequality in China. Berkeley.
Hervilly, E. d ’ 1891. Le Langage des fleurs: ce que disent les fleurs, les
plantes, les fruits. Paris.
Hild, J. A. 1896. Arts. Flora, Floralia. Dictionnaire des antiquités grec­
ques et romaines, c. 2. Paris.
Hobsbawm, E. 1984. Worlds o f Labour: Further Studies in the History
o f Labour. Londra.
Hone, W. 1826. The Everyday Book. Londra.
Hooper, L. (der.) 1842. The Lady’s Book o f Flowers and Poetty: To
Which are Added, a Botanical Introduction, a Complete Floral Dic­
tionary; and a Chapter on Plants in Rooms. New York.
Horstmann, C. (der.) 1887. The Early South-English Legendary or The
Lives o f Saints, c. I. Early English Text Society. Londra.
Hoskins, C. N. 1927. The Renaissance o f the Twelfth Century. Cam­
bridge, Massachusetts.
Hsu, F. L. K. 1975. lemoto: The Heart o f Japan. Cambridge, Massac­
husetts.
Hubert, J. ve M. C. 1985. Piété chrétienne ou paganisme? Les statues-
reliquaires de l ’Europe carolingienne. J. Hubert (der.) içinde, N o­
uveau recueil d ’études d ’archéologie et d ’histoire. Mémoires et do­
cuments de la Société de l’Ecole des Chartes, 29. Cenevre.
Hubert, J., Porcher, J. ve Volbach, W. F. 1970. The Carolingian Rena-

601
Çiçeklerin Kültürü

issance (The Arts o f Mankind, der. A. Malraux ve A. Perrot). New

York.
Hulton, P. ve Smith, L. 1979. Flowers in A rt from East and West. Lon­
dra.
Hunt, T. 1989. Plant Names o f Medieval England. Cambridge.
Hunt, W. 1983. The Puritan Movement: The Coming o f Revolution in
an English County. Cambridge, Massuchusetts.
Hunter, R. L. (der.) 1983. Euhulus: The Fragments. Cambridge.
Huntingdon, J. C. 1985. Origins of the Buddha image: early image tra­
ditions and the concept of Buddhadarsanapunya. A. K. Narain (der.)
içinde, Studies in the Buddhist A rt o f South Asia. Yeni Delhi.
Huntingdon, S. 1985. The Art o f Ancient India. New York.
Huntingford, G. W. B. 1953. The Nandi o f Kenya: Tribal Control in a
Pastoral Society. Londra.
Hurst, R. 1967. The Minoan roses. The Rose Annual 1967. Royal Na­
tional Rose Society. St Albans.
Hyams, E. 1970. English Cottage Gardens. Londra (1987 baskısı, Har-
mondsworth, Middlesex).
Hyers, C. 1989. The paradox of early Buddhist art. Asian Art 11:2-6.
lliffe, J. 1987. The African Poor: A History. Cambridge.
Industria de las flores en Colombia: desarrollos recientes. Revista de la
Asociaciôn Colombiana de Exportadores de Flores. Nisan.
Irwin, J. ve Brett, K. 1970. The Origins o f Chintz. Londra.
lu. K. C. 1985. The decline o f Tiu Chung as a Chinese New Year flo­
wer. Journal o f the Royal Asiatic Society (Hong Kong Şubesi)
25:207-9.
Jacquemart, A. 1840. Flore des dames: botanique à l'usage des dames
et des jeunes personnes. Paris.
1841. Flore des dames. Nouveau langage des fleurs, nouvelle édition
entièrement revue et considérablement augmentée: complétée par une
grammaire florale et un traité de composition du sélam, etc. Paris.
James, E. 1981. Archaeology and the Merovingian monastery. H. B.
Clarke ve M. Brennan (der.) içinde, Columbanus and Merovingian
Monasteries. Oxford.
1988. The Franks. Oxford.
Jashemski, W. F. 1979. The Gardens -o f Pompeii: Herculaneum and
the Villas Destroyed by Vesuvius. New Rochelle, New York.
Jashemski, W. F. (der.) 1981. Ancient Roman Gardens. Dumbarton
Oaks Colloquium on the History o f Landscape Architecture, 7. Was­
hington, DC.

602
 Kaynakça

Jelticoe, S. 1976. The Mughal Garden. R. Ettinghausen (der.) içinde,

The Islamic Garden. Washington, DC
Johnson, D. 1985. Communication, class and consciousness. D. John­
son, A. J. Nathan ve E. S. Rawski (der.) içinde, Popular Culture in
Late Imperial China. Berkeley.
Johnson, R. F. 1910. Lion and Dragon in Northern China. New York.
Jones, J. ve Deer, B. 1989. The National Trust Diary o f Garden Lore.
Londra.
Jongh, E. de. 1968-9. Erotica in Vogelperspectief: de dubbelzinnighe-
id van een reeks 17de eeuwse genrevoorstellingen. Simiolus 3: 22­
74.
Joret, C. 1892. La Rose dans l’antiquité et au moyen âge: histoire,
légendes et symbolisme. Paris.
1894. Les jardins dans l ’ancienne Egypte. Le Puy.
1897-1904. Les Plantes dans l'antiquité et au moyen âge, histoire, usa­
ge et symbolisme (2 cilt) Paris.
1900. La Flore de l’Inde d ’après les écrivains grecs. Paris.
Josephus (1930) Jewish Antiquities, 3. kitap. New York.
(1943) Jewish Antiquities, 13. kitap, Cambridge, Massachusetts.
Jung, C. G. 1961. Memories, Dreams, Reflections (îngilizce çeviri)
Londra.
Juranville, C. I. 1867. La Voix des fleurs, comprenant l’origine des
emblèmes donnés auxplantes, les souvenirs et les légendes qu­
i y sont attachés, les proverbes auxquels elles ont donné lieu. Paris.
Kaeppler, A. 1989. Art and aesthetics. A. Howard ve R. Borofsky
(der.) içinde, Developments in Polynesian Ethnography. Honolulu,
(tarihsiz). Lament and eulogy in Tonga: verbal expressions of grief
in a hierarchical society. MS.
Kaplan, D. ve Manners, R. A. 1972. Culture Theory. Englewood Cliffs,
New Jersey.
Kaplan, S. (der.) 1984. Understanding Popular Culture: Europe from
the Middle Ages to the Nineteenth Century. Berlin.
Katzenstein, R. ve Savage-Smith, E. 1988. The Leiden Aratea: Ancient
Constellations in a Medieval Manuscript. Malibu, California.
Kawada, J. 1985. Textes historiques oraux des Mossi méridionaux
(Burkina-faso). Tokyo.
Keesing, R. M. 1974. Theories of culture. Annual Review o f Anthropo­
logy 3:73-97.
Kejf, J. 1988. The Hussite Revolution. Prag.
Keswick, M. 1978. The Chinese Garden (2. baski 1986). Londra.

603
Çiçeklerin Kültürü

Kibbey, A. 1986. The Interpretation o f M aterial Shapes in Puritanism:

A Study o f Rhetoric, Prejudice, and Violence. Cambridge.
Kim, Duk-whang 1988. A History o f Religions in Korea. Seul.
King, R. 1985. Tresco, England’s Island o f Flowers. Londra.
Kirk, M. 1981 Man as Art: New Guinea Body Decoration (Giriş’i ya­
zan: A. Strathem). Londra.
Kitzinger, E. 1977. Byzantine Art in the Making (1. baskı 1954). Cam­
bridge, Massachusetts.
Kjellberg, P. 1963. La tapisserie gothique, sujet de constantes recherc-
hesi-nouveaux trésors divulgués. Connaissance des Arts, Aralık
161-72.
Knight, P. 1986. Flower Poetics in Nineteenth-Century France. Ox­
ford.
Kock, P. de 1839. La Bouquètiere des Champs-Elysées, drame-vaude­
ville en 3 actes. Paris.
1841. Jenny, ou les trois marchés aux fleurs de Paris. Paris.
1843/4. La Grande Ville, nouveau tableau de Paris, comique, critique
et philosophique (2 cilt) Paris.
1855. La Bouquetière du Château-d’Eau. Paris.
1863. Les Demoiselles de magasin. Paris.
Koehn, A. 1952. Chinese flower symbolism. Monumenta Nipponica
8:121-46.
Krahl, R. 1987. Plant motifs of Chinese porcelain: examples from the
Topkapi Seray identified through the Bencao Gangmu, I. ve II. kı­
sımlar. Orientations Mayıs, 52-65; Haziran, 24-37.
Kren, T. (der.) 1983. Renaissance Painting in Manuscripts: Treasures
from the British Museum. Londra.
Krishna, V. 1967. Flowers in Indian textile design. Journal o f Indian
Textile History 7:1-20.
Kristeller, P. O. 1961. Renaissance Thought: The Classic, Scholastic,
and Humanist Strains. New York.
Kronenfeld, J. Z. 1981. Herbert’s ‘A W reath’ and devotional aesthe­
tics: imperfect efforts redeemed by grace. ELH 48:290-309.
1989. Post-Saussurean semantics, reformation, religious controversy,
and contemporary critical disagreement. Essays: Critical Approac­
hes to M edieval and Renaissance Texts. Philadelphia.
Lactantius (1964) The Divine Institutes, I-VII (çev. M. F. McDonald),
The Fathers o f the Church. Washington, DC.
Laëre, Mme L. de 1856. La Fleuriste des salons: le partie. Traité
complet sur tart de fa ire les fleurs artificielles. Brüksel. (İkinci kı-

604
 Kaynakça

sim: F. Fertiault, Langage des fleurs', üçüncü kısım: M. ve Mme F.

de Mellecey, Le Jardinier des appartements, des terrasses, des bal­
cons et des fenêtres.)
Laing, E. 1988. Wives, daughters and lovers: three Ming dynasty wo­
men painters. Views from the Jade Terrace: Chinese Women Artists
1300-1911. (sergi katalogu, Indianapolis Museum of Art). Indiana­
polis.
Lambek, M. 1981. Human Spirits: A Cultural Account o f Trance in
Mayotte. Cambridge.
Lambert, A. 1878. The ceremonial use o f flowers. The Nineteenth Cen­
tury 4:457-77.
1880. The ceremonial use of flowers: a sequel. The Nineteenth Century
7:808-2.
La Mottraye, A. de 1723-32. Travels through Europe, Asia, and into
Parts o f Africa, etc. Londra.
Lane Fox, R. 1986. Pagans and Christians. New York.
Lansing, S. J. 1977. The Three Worlds o f Bali. New York.
Lattès, J. C. 1983. Les Fleurs et leur langage. Paris.
Latour, Charlotte de (Mme Louise Cortambert) 1819. Le Langage des
fleurs. Paris; Almanca çev. 1820.
Die Blumensprache, oder Symbolik des Pflanzenreichs. Berlin; İngiliz­
ce çev. 1834. The Language o f Flowers. Londra.
Laufer, B. 1919. Sino-lranica: Chinese Contributions to the History o f
Civilization in Ancient Iran with Special Reference to the History o f
Cultivated Plants and Products. Field Museum of Natural History,
Publication 201, Anthropological Series xv:185-597. Chicago.
Laughlin, C. J. 1948. Cemeteries of New Orleans. The Architectural
Review 103:47-52.
Laurie, A. 1930. The Flower Shop. Chicago.
Layard, A. H. 1849-53. The Monuments o f Nineveh: From Drawings
Made on the Spot (2 cilt) Londra.
Leakey, M. 1983. Africa's Vanishing Art: The Rock Paintings o f Tan­
zania. New York.
Le Blant, E. 1886. Les Sarcophages chrétiens de la Gaule. Paris.
1856-65. Les Inscriptions chrétiennes de la Gaule antérieures au V ile
siècle (2 cilt) Paris.
Le Folcalvez, F. 1976. Savoir-vivre aujourd'hui. Paris.
Le Goff, J. 1984. The Birth o f Purgatory (Fransızca baskı 1981). Chi­
cago.
1985 L 'Imaginaire médiéval: essais. Paris.

605
Çiçeklerin Kültürü

Lenoir, A. 1852-6. Architecture monastique. Paris.

Le Roux, H. 1890. Les Fleurs à Paris. Paris.
Le Roy Alard, R. R. 1641. La Saincteté de vie tirée de la considérati­
on des plantes. Liege.
Lee, Kwang-Kyu 1989. The practice of traditional family rituals in
contemporary urban Korea. Journal o f Ritual Studies 3:167-83.
Lee, S. E. 1988. Ming and Qing painting. Masterworks o f Ming and
Qing: Paintings from the Forbidden City içinde. Lansdale, Penns­
ylvania.
Legner, A. (der.) 1989. Reliquien: Verehrung und Verklarung: Skizzen
und Noten Zur Themetik, und Katalog zur Ausstellung der Kölner
Sammlung Louis Peters im Schnütgen-Museum. Köln.
Lehrman, J. 1980. Earthly Paradise: Gardens and Courtyards in Is­
lam. Berkeley.
Leighton, A. 1986. American Gardens o f the Eighteenth Centuiy: ‘For
Use or fo r Delight’. Amherst.
1987. American Gardens o f the Nineteenth Centuiy: ‘For Comfort and
Affluence’. Amherst.
Leneveux; L. P. 1827. Les Fleurs emblématiques, leur histoire, leur
symbole, leur langage (yeni baskı). R oret’s Encyclopédie. Paris.
1837. Nouveau M anuel des fleurs emblématiques, ou leur histoire, le­
ur symbole, leur langage (3. baskı). R oret’s Encyclopédie. Paris.
1848. Les Fleurs parlantes. Paris.
1852. Les Petits Habitants des fleu rs: Paris.
Leroi-Gourhan, A. 1975. The flowers found with Shandar IV, a Nean­
derthal burial in Iraq. Science 190:562-4.
Lespinasse, R. de, ve Bonnardot, F. 1879-97. Les Métiers et les corpo­
rations de la ville de Paris (Histoire générale de Paris). Histoire de
l 'industrie française et des gens de métiers. Paris.
Levi d ’Ancona, M. 1977. The Garden o f the Renaissance: Botanical
Symbolism in Italian Paintings. Arte et Archeologia, Studi e Docu-
menti, 16. Floransa.
Lewis, G. 1975. Knowledge o f Illness in a Sepik Society: A Study o f the
Gnau, New Guinea. Londra.
1980 Day o f Shining Red: An Essay on Understanding Ritual. Cam­
bridge.
1986. The look o f magic. Man 1986:414-35.
Lewis, N. 1983. Life in Egypt under Roman Rule. Oxford.
Li, Hui-lin 1956. Chinese Flower Arrangement. Philadelphia.
1959. The Garden Flowers o f China. New York.

606
 Kaynakça

1979. Nan-fang ts’ao-mu chuang: a Fourth Century Flora o f Southe­

ast Asia. Hong Kong.
Li, Ju-chen 1965 (yak. 1815). Flowers in the Mirror (çev. Ching Hua
Yuan). Londra.
Li, Ki-baik 1984. A New History o f Korea. Seul.
Lin, Yueh-hwa, 1947. The Golden Wing: A Sociological Study o f Chi­
nese Familism. New York.
Lindon, R. (tarihsiz). Guide de nouveau savoir-vivre. Paris.
Lindsay, J. 1965. Leisure and Pleasure in Roman Egypt. Londra.
I’lsle, Mme de 1861 .Livre-m anuel des fleurs en papier, en cheveux, en
soie, etc. Paris.
Litten, J. 1991. The English Way o f Death. Londra.
Littlewood, A. R. 1987. Ancient literary evidence for the pleasure gar­
dens o f Roman country villas. E. B. M acDougall (der.) içinde, Anci­
ent Roman Villa Gardens, Dumbarton Oaks Colloquium on the His­
tory o f Landscape Architecture, 10. Washington, DC.
Loudon, J. C. 1822. An Encyclopaedia o f Gardening. Londra.
1843. On the Laying Out, Planting and M anaging o f Cemeteries, etc.
Londra.
Lucius of Patras ( 1822). La Luciade ou l'âm e de Lucius de Patras (çev.
P. L. Courier). Paris.
Ludwig, A. I. 1966. Graven Images: New England Stonecarving Land
its Symbols, J650-1815. Middletown, Connecticut.
Lyons, Faith. 1965. Les Eléments descriptifs dans le roman d ’aventure
au XlIIe siècle (enparticulier Amadas et Ydoines, Gliglois, Galeran,
L'E scoufle, Guillaume de Dole, Jehan et Blonde, Le Castelain de
Couci). Cenevre.
MacCormack, S. 1981. Art and Ceremonial in Late Antiquity. Berke­
ley.
McCormick, M. 1986. Eternal Victory. Cambridge.
MacDougall, E. B. (der.) 1986. M edieval Gardens. Dumbarton Oaks
Colloquium on the History of Landscape Architecture, 9. Washing­
ton, DC.
1987. Ancient Roman Villa Gardens. Dumbarton Oaks Colloquium on
the History of Landscape Architecture, 10. Washington, DC.
1989 Flower importation and Dutch flower paintings, 1600-1750. Still
Lifes o f the Golden Age (sergi kataloğu, National Gallery of Art).
Washington, DC.
MacDougall, E. B. ve Ettinghausen, R. (der.) 1976. The Islamic Gar­
den. Dumbarton Oaks Colloquium on the History o f Landscape Arc-

607
Çiçeklerin Kültürü

hitecture, 4. Washington, DC.

McKendrick, N. 1960. Josiah Wedgwood: an eighteenth century en­
trepreneur in salesmanship and marketing techniques. Economic
History Review 12:408-33.
McKendrick, N., Brewer, J. ve Plumb, J. R. 1982. The Birth o f a Con­
sumer Society. Bloomington, Indiana.
MeLean, T. 1981. M edieval English Gardens. Londra.
McLeod, M. 1981. The Asante. Londra.
McMullen, D. L. 1987. Review o f Jessica Rawson, Chinese ornament:
the lotus and the dragon. Modern Asian Studies 21:198-200.
McNeill, J. T. ve Gamer, H. M. 1938. Medieval Handbooks o f Penan­
ce: A Translation o f the Principal Libri Poenitentiales and Selecti­
ons from Related Documents. New York.
McPhee, C. 1946. A House in Bali. New York.
1966. Music in Bali: A Study in Form and Organization in Balinese
Orchestral Music. New York.
Macura, V. 1983. Znament Zrodu: Ceské obrozeni ieko kulturm typ.
Prag.
Maeterlinck, M. 1907. L ’Intelligence des fleurs. Paris.
Magnat, Abbé C. 1855. Traité du langage symbolique, emblématique
et religieux des fleurs. Paris.
Maiuri, A. 1953. Roman Painting. Lausanne.
Mallet, J. 1959. Jardins et Paradis. Paris.
Mâle, E. 1932. L ’ Art religieux après le Concile de Trente: étude sur
l’iconographie de la fin du XVle siècle, du XVlIe, du XVUIe siècle:
Italie, France, Espagne, Flandres. Paris.
Malo, C. 1816. Guirlande de Flore (calendrier pour l ’année 1816). Pa­
ris.
1819. Parterre de Flore. Paris, (tarihsiz). Histoire des roses. Paris, (ta­
rihsiz). Histoire des tulipes. Paris.
Mandel, G. 1983. Oriental Erotica. New York.
Maraval, P. 1987. Epiphane, docteur des Iconoclastes. E. Boesplug vd.
(der.) içinde, Nicée II 787-1987: douze siècles d'im ages religieuses.
Paris.
Marçais, G. 1957a. Les jardins de l’Islam. Mélanges d'histoire et
d ’archéologie de l'O ccident musulman. Cezayir.
1957b. La question des images dans Part musulman. Mélanges d'his­
toire et d ’archéologie de l’Occident musulman. Cezayir.
Marcus, L. S. 1986. The Politics o f Mirth: Jonson, Herrick, Milton,
Marvell, and the defense o f old holiday pastimes. Chicago.

608
 Kaynakça

Marriott. M., 1966. The feast o f love. M. Singer (der.) içinde. Krishna:
Mvths. Rites ami Attitudes. Hawaii.
Martin, L. Aimé 1810. Lettres à Sophie sur la physique, la chimie et
l'histoire naturelle (2 d it.) Paris.
Mason. R. H. P. ve Caiger. J. G. 1972. A History o f Japan. Melbourne.
Maspero, G. 1895. Histoire ancienne des peuples de l ’Orient classiqu­
e: les origines, Egypte et Chaldée. c. I. Paris.
Massilie, Sirius de 1891. Le Langage des fleurs. Paris.
1901. L'O racle des sexes, prédiction du sexe des enfants avant la na­
issance. Paris.
1902. L ’Oracle des fleurs, véritable langage des fleurs d 'a p rès la doc­
trine hermétique. Botanologie. Hiérobotanie. Botomancie. Paris.
1911. La Sexologie, prédiction du sexe des enfants avant la naissance,
L ’oracle des sexes. . . Paris.
Matheson, S. B. 1982. Dura-Europos: The Ancient City and the Y ak
Collection. New Haven.
Mauméné, A. 1897. Les Fleurs dans la vie: l'art du fleuriste, guide de
l'utilisation des plantes et des fleurs dans / ’ornamentation des ap­
partements, du montage des fleurs et de la composition des bouquets,
des corbeilles et des couronnes. Paris.
1900. L'A rt floral a travers les siècles. Paris.
Mead, M. 1940. The Mountain Arapesh. IL Supernaturalism. Anthro­
pological Papers of the American
Museum o f Natural History 37:317-451.
Mead, M. ve Macgregor, F. C. 1951. Growth and Culture: A Photog­
raphic Study o f Balinese Childhood. New York.
Meiss. M. 1951. Painting in Florence and Siena after the Black Death.
Princeton. A Member of the Lichfield Society for the Encouragement
of Ecclesiastical Architecture 1843. Tract upon Tombstones or Sug­
gestions fo r the Consideration o f Persons Intending to set up that
Kind o f Monument to the M emoty o f Deceased Friends. Rugeley.
Menocal, M. R. 1987. The Arabic Role in Medieval Literary History.
Philadelphia.
Messire, J. B. 1845. Le Langage moral des fleurs, suivi des principales
curiosités de la Touraine. Tours.
Meyvaert. P. 1986. The medieval monastic garden. E. MacDougall
(der.) içinde, Medieval Gardens. Dumbarton Oaks Colloquium on
the History of Landscape Architecture, 9. Washington, DC.
Middleton. J. ve Tait, D. 1958. Tribes Without Rulers: Studies in Afri­
can Segmentary Systems. Londra.

609
Çiçeklerin Kiiltıirü

Migne, J. P. bkz. Minucius Felix.

Miles. C. A. 1912. Christmas iti Ritual and Tradition, Christian and
Pagan (repr. 1990, Detroit).
Miller, B. S. (der.) 1984. Theater o f Memory: The Plays o f Kalidasa.
New York.
Miller, J. I. 1969. The Spice Trade o f the Roman Empire, 29 BC to AD
641. Oxford.
Miller. M. B. 1981. The Bon Marché: Bourgeois Culture and the De­
partment Store. J869-1920. Londra.
Ministry o f Agriculture and Fisheries 1988. Floriculture in the Nether­
lands. Lahey.
Minns, G. W. 1905. Funeral garlands at Abbott’s Ann. Hants. Field
Club, Papers and Proceedings 4:235-9.
Mintz, S. W „ 1985. Sweetness and Power: The Place o f Sugar in Mo­
dern Histoiy. New York.
Minucius, Felix M. 1844-64. Patrologiae cursus complétas, series la­
tino ve series graeca. J. P. Migne. c. 221, kısım 3. Paris.
Milford, J. 1963. The American Way o f Death. Londra.
Mo, T. 1978. The Monkey King. Londra.
Moens, W. J. C. 1887-8. The Walloons and their Church at Norwich.
Huguenot Society. Londra.
Mollevaut, C. L. 1818. Les Fleurs: poème en quatre chants. Paris.
Montagu, Lady Mary Wortley 1965. The Complete Letters (der. R.
Halsband), c. 1, 1708-1720. Oxford. .
Monleil, A. A. 1872. Histoire de T industrie française, et des gens de
métiers. Paris.
Montias. J. M. 1982. Artists and Artisans in Delft: A Socioeconomic
Srudy o f the Seventeenth Century. Princeton.
Moore. O. K. 1952. Nominal definitions of ‘culture’. Philosophy o f
Science 19:245-56.
Moran, M. H. 1990. Civilized Women: Gender and Prestige in Southe­
astern Liberia. Ithaca.
Morgan, W. B. 1985. Cut flowers in Warsaw. Geojournal 11:339-48.
Morton, T. 1883. The New Canaan, Boston.
Moss, F. J. 1889. Through Atolls and Islands in the South Seas. Londra.
Moynihan. F. B. 1979. Paradise as a Garden in Persia and Mughal In­
dia. New York.
Mukerji, C. 1983. From Graven Images: Patterns o f Modern Materia­
lism. Columbia.
Mullen, N. 1880. Janet, the Flower Girl: A Drawing-room Drama, in

610
 Kaynakça

One Act. New York.

Muller, C. R. ve Allix, A. 1979 (1925). Les Colporteurs de l 'Oisons.
Grenoble.
Müller, F. M. (çev.) 1881. Dhammapcida: A Collection o f Verses, Be­
ing One o f the Canonical Books o f the Buddhists, The Sacred Books
o f (he East, c. 10. Oxford.
Murray, A. 1986. A medieval Christmas. History Today 35:31-9.
Nakao. S. 1986. A Cultural History o f Flowers and Plants (Japonca).
Iwanami-shinsho.
Naquin, S. 1992. The Peking pilgrimage to Miao-feng-shan: religious
organizations and sacred site. Susan
Naquin ve Chün-tang Yü (der.) içinde, Pilgrims and Sacred Sites in
China. Berkeley.
Needham, J. (der.) 1986. Biology and Biological Technology, kısım 1,
Botany, c. 6, Science and Civilisation in China. Cambridge.
Nelson, Christina H. 1985. Directly from China: Export Goods fo r the
American Market, 1784-1930. Salem, Massachusetts.
Neuer, R. ve Libertson, H. 1988. Ukiyo-e: 250 Years o f Japanese Art.
New York.
Neuville, A. de 1866. Le Véritable Langage des fleurs: précédé de
légends mythologiques. Paris.
Newberry, P. E. 1889. On some funeral wreaths of the Graeco-Roman
period, discovered in the cemetery of Hawara. The Archaeological
Journal 46:427-32.
Noël, F. Abbé 1867. Le Véritable Langage des fleurs interprété en
Thonneur de la plus grande dame de l ’Univers, par l ’un de ses plus
dévoués admirateurs. Ouvrage form ant une série de bouquets, cou­
ronnes et guirlandes symboliques, suivi de Técrin de Marie. Librairi­
e Catholique de Périsse Frères.
O'Hanlon, J. 1979. In the language of Bowers. A Wake Newsletter: Stu­
dies in James Joyce's Finnegan’s Wake 16:9-12.
Ohrbach, Barbara M. 1990. A Bouquet o f Flowers. New York.
Oik, F. 1894-1940. Art. Gartenbau. von Pauly-Wissova. Real-Ency-
clopcidie der classischen Altertumwissenschaft. Stuttgart.
Orgel, S. 1975. The Illusion o f Power: Political Theatre in the English
Renaissance. Berkeley.
1981 (1967), The Jonsonian Masque. New York.
Pal. P. 1989. Art and ritual of Buddhism. Asian Art 11:33-55.
Panofsky, E. 1946. Abbot Suger on the Abbey Church o f St-Denis and
its Art Treasures. Princeton.
Çiçeklerin Kültürü

1958. Early Netherlandish Painting: Its Origin and Character (2 ci It)

Cambridge, Massachusetts.
1970. Meaning in the Visual Arts. Londra.
1972. Renaissance and Renascences in Western Art (1. baskı 1960,
Stockholm). New York.
Parkinson, J. 1975 (1629). Paradisi in sole paradisus terrestris. Nor­
wood. New Jersey.
Parrot, A. 1953. Mari. Collection des idées photographiques. Neuchâ­
tel.
1961a. Sumer: The Dawn o f Art. New York.
1961b. The Arts o f Assyria. New York.
Paschal ius, P. 1610. Coranae opus, quod hunc print uni in lucam editor.
Paris.
Pasternak, B. 1969. The role of the frontier in Chinese lineage develop­
ment. Journal o f Asian Studies 41:747-65.
Pearsall, D. A. ve Salter, E. 1973. Landscapes and Seasons o f the M e­
dieval World. Londra.
Pelikan. J. 1990. Imago Dei: The Byzantine Apologia fo r Icons. Prin­
ceton.
Pendrill, C. 1937. Old Parish Life in London. Londra.
Perkins, D. H. 1969. Agricultural Development in China, 1368-1968.
Chicago.
Perrot, G. ve Chipiez, C. 1883. A History o f A n in Ancient Egypt. Lon­
dra.
1884. A History o f Art in Chaldaea and Assyria (2 cilt) Londra.
Phillips, H. 1825. Floral Emblems. Londra.
1829. Flora Historica: Or the Three Seasons o f the British Parterre
Historically and Botanically Treated: with Obseiyations on Planting
to Secure a Regular Succession o f Flowers from the Commencement
o f Spring to the End o f Autumn (2 cilt, 2. baskı; l. baskı 1824). Lon­
dra.
Phillips. J. 1973. The Reformation o f Images: Destruction o f Art in
England, 1535-1660. Berkeley.
Picinelli, F. 1694. Mundus Symbolicus. Köln (faksimile. New York,
1976).
Pieper, P. 1980. Das Blumenbuketi. Stilleben in Europa (sergi katalo­
gu, Westfälisches Landesmuseum für Kunst und Kulturgeschichte).
Münster.
Piesse, G. V. Septimus J 879. Art o f Perfumery. Quoted in art. Dress and
adornment. Encyclopaedia Britannica (15. baskı). 1974. Chicago.

612
 Kaynakça

Pinder- Wilson. R.H. The Persian garden: Bagh and Chahar Bagh.
MacDougall ve Ettinghausen 1976 içinde.
Pitt-Rivers, J. 1974. Mana. Londra.
1984. De lumière et de lunes: analyse de deux vêtements andalous de
connotation festive. L'Ethnographie 80:245-54.
Planche, A. 1987. La parure du chef: les chapeaux de fleurs. Le Corps
paré: ornements et atours. Rcizo. Cahiers du Centre d ’Etudes
Médiévales de Nice.
Pleyte, W. 1885. La couronne de la justification. Actes du Sixième
Congrès International des Orientalistes, kısım 4. s. 1-30. Leiden.
Plinvall, G. de 1951. Tertullien et le scandale de la Couronne. Mélan­
ges Joseph de Ghellinck. Gembloux.
Poisle-Desgranges, J. 1868. Le Véritable Langage des fleurs, au flore
emblématique. Paris.
Posthumus, N. W. 1929. The tulip mania in Holland in the years 1636
and 1637. Journal o f Economic History 1:435-65.
Potter, J. 1970. Land and lineage in traditional China. M. Freedman
(der.) içinde. Family and Kinship in Chinese Society. Stanford.
Presi. J. 1981. The Carden o f Eden: The Botanic Garden and the R e­
creation o f Paradise. New Haven.
Prior, R. C. A. 1863. On the Popular Names o f British Plants, Being an
Explanation o f the Origin and Meaning o f the Names o f our Indige­
nous and M ost Commonly Cultivated Species. Londra.
Prudentius (1962). The Poems o f Prudentius (çev. M. C. Eagan). Fat­
hers o f the Church. Washington, DC.
Proust, M. 1954. A la recherche du temps perdu: du côté de chez
Swann (Pleiade baskısı). Paris.
Purcell, N. 1987. Town in country and country in town. E. B. MacDou­
gall (der.) içinde. Ancient Roman Villa Gardens. Dumbarton Oaks
Colloquium on the History' of Landscape Architecture, LO. W ashing­
ton, DC.
Pye, L. W. 1973. Culture and political science: problems in the evolu­
tion of the concept of political culture. L. Schneider ve C. M. Bon­
jean (der.) içinde, The Idea o f Culture in the Social Sciences. Cam­
bridge.
Qi Xing (der.) 1988. Folk Customs and Traditional Chinese Festiviti­
es. Pekin.
Qu Dajun 1985 (yak. 1700). Guangdong Xinyu (New Items Relating to
Guangdong). (Repr.) Pekin.
Quarré-Reybourbon, L. F. 1897. Les Bouquets et l'assemblage artisti-

613
Çiçeklerin Kültürü

que des fleurs au XVIle siècle. Lille.

Radcliff-Brown, A. R. 1922. The Andaman Islanders (repr. 1964,
Glencoe, Illinois). Cambridge.
Rahim, H. 1987. Art. Incense. The Encyclopedia o f Religion, c. 7,
s.161-3. New York.
Ramanujan, A. K. (çev.) 1985. Poems o f Love and War: From the
Eight Anthologies and Ten Long
Poems o f Classical Tamil. New York.
Ramseyer, U. 1977. The Art and Culture o f Bali. Oxford.
Randall, L. M. C. 1966. Images in the Margins o f Gothic Manuscripts.
Berkeley.
Rattray, R. S. 1927 Religion and Art in Ashanti. Oxford.
Rawson, J. 1984. Chinese Ornament: The Lotus and the Dragon. Lon­
dra.
Rawson, P. 1977. Erotic Art o f India. Londra.
Raymond. E. 1884. L'Esprit des fleurs, symbolisme, science. Paris.
Razina, T. vd. 1990. Folk Art in the Soviet Union. New York.
Rebérioux, P. M. (der.) 1989.17R9: Cahiers des doléances des femm es.
Paris.
Reeds, K. 1980. Albert on the natural philosophy o f plant life. J. A.
Weisheipl (der.) içinde, A/berrus Magnus and the Sciences: Comme­
morative Essays 1980. Toronto.
Revel, J. 1984. Forms of expertise: intellectuals-and ‘popular’ culture
in France (1650-1800). S. L. Kaplan (der.) içinde. Understanding
Popular Culture: Europe from the Middle Ages to the Nineteenth
Century. Berlin. -
Rhys Davids, T. W. (çev.) 1881. Buddhist Suttas. translated from the
Pali. The Sacred Books o f the East,
c. III. Oxford.
Rice, K. A. 1980. Geertz and Culture. Ann Arbor, Michigan.
Ridgway, B. S., 1981. Greek antecedents of garden sculpture. E. B.
MacDougall ve W. F. Jashemski (der.) içinde, Ancient Roman Gar­
dens. Dumbarton Oaks Colloquium on the History of Landscape
Architecture, 7. Washington, DC.
Riegl, A. 1891. Altorientalische Teppiche. Leipzig.
1893. Stilfragen: Grundlegungen zu einer Geschichte der Ornamentik.
Berlin.
Rimmel, E. 1865. A Lecture On the Commercial Use o f Flowers and
Plants, delivered on the 27th July, 1865, at the Royal Horticultural
Society (özel baskı). Londra.

614
 Kaynakça

Riols, E. N. de (Satine de). 1896 Le Langage des fleurs expliqué. Paris.

Ri/.vi, S. A. A. 1978-83. A History o f Sufism in India (2 cilt) Yeni Delhi.
Robinson. C. 1878 (1584). A Handeful o f Pleasant Delileş (der. E. Ar­
ber, repr.) Londra.
Robinson. J. 1988. Views from Jade Terrace: Chinese Women Artists,
1300-1912 (sergi katalogu, Indianapolis Museum of Art). Indianapolis.
Roger, A. (tarihsiz). Le Savoir-vivre d'aujourd’hui. Paris.
Rogers. H. 1988. Catalogue. Masters o f Ming and Qing Painting from
the Forbidden City. Lansdale, Pennsylvania.
Roth, K. 1990. Socialist life-cycle rituals in Bulgaria. Anthropology
Today 6(5): 8-10.
Rubin. A. (der.) 1988. Marks o f Civilisation: Artistic Transformations
o f the Human Body. Los Angeles.
Runciman, S. 1975. Byzantine Style and Civilization. Harmondsworth,
Middlesex.
Rutter, M. ve Lacam, J. 1949. Les jardins suspendus de Babylone. Re­
vue horticole 88-92, 123-7.
Sackville-West. V. 1953. Persian gardens. A. J. Arberry (der.) içinde.
The Legacy o f Persia. Oxford.
Sahas, D. J. 1986. Icon and Logos: Sources in Eighth-Century Iconoc-
lasm. Toronto.
Sahlins. M. D. 1976. Culture as Practical Reason. Chicago.
St Augustine (1957-72) The City o f God against the Pagans (7 cilt)
Londra.
Saklatvala, B. 1968. Sappho o f Lesbos: her works restored. Londra.
Salaman, R. N. 1989. The History and Social Influence o f the Potato
(gözden geçirilmiş baskı). Cambridge.
Saldivar, R. 1983. Bloom’s metaphors and the language of flowers. J a ­
mes Joyce Quarterly (Tulsa. Oklahoma) 20:399-410.
Sales. François de (St) 1874. Flore mystique de Saint François de Sa­
les, ou la vie chrétienne sous l'emblème des plantes. Paris.
Salin. E. 1959. La Civilisation mérovingienne, d ’après les sépultures,
les textes et le laboratoire, c. 4. Paris.
Sansom. G. B. 1952. (1931). Japan: A Short Cultural History. Stan­
ford.
Sanzo Wada 1963. Preface to Japanese edn of Chintz anciens: les co­
tonnades imprimées d ’Asie, Tamezo Osumi. Fribourg ve Tokyo.
Sarton, G. 1951. The Incubation o f the Western Culture in the Middle
East. Washington, DC.
Savidge, J. 1977. This is Hong Kong: Temples. Hong Kong.

615
Çiçeklerin Kültürü

Schafer, E. H. 1963. The Golden Peaches o f Samarkand: A Study o f

T ’ang Exotics. Berkeley.
1967. The Vermilion Bird: T ’ang Images o f the South. Berkeley.
Schama. S. 1987. The Embarrassment o f Riches: An Interpretation o f
Dutch Culture in the Golden Age. Londra.
Schimmel, A. 1976. The celestial garden in Islam. R. Ettinghausen
(der.) içinde, The Islamic Garden. Washington, DC.
Schlegel. G. 1894. A Cantonese flower-boat. Internationale Archivfiir
Ethnographie 7:1 -9.
Schmitt, J. C. 1987. L ’Occident, Nicée II et les images du V ille au XI-
Ile siècle. F. Boespflug vd. (der.) içinde. Nicée II 787-1987: douze
siècles d'im ages religieuses. Paris.
Schneider, D. M. 1976. Notes toward a theory o f culture. K. H. Basso
ve H. A. Selby (der.) içinde. Meaning in Anthropology. Albuquerque.
Schneider, N. 1980. Vom Klostergartcn zur Tulpenmanie, Hinweise
zur materiellen vorgeschichte des Blumenstillebens. Stilleben in Eu­
ropa (sergi katalogu, Westfiilisches Landesmuseum lïir Kunst und
Kuiturgeschichte). Miinster.
Schnitzler, A. 1914. Playing with Love. Londra.
Schrijnen, J. 1911. La couronne nuptiale dans l’antiquité chrétienne.
Mélanges d ’archéologie et d ’histoire de l’Ecole française de Rome
31:309-19.
Schiirmann. U. 1979. Oriental Carpets (gözden geçirilmiş baskı). Lon­
dra.
Scott, F. J. 1870. Art o f Beautifying Suburban Home Grounds o f Small
Extent. New York.
Scott-James. A., Desmond R. ve Wood. F. 1989. The British Museum
Book o f Flowers. Londra.
Seager, H. W. 1896. Natural History in Shakespeare’s Time. Being Ex­
tracts Illustrative o f the Subject as He Knew It. Londra.
Seaton, B. 1980a. The flower language books of the nineteenth century.
Morton Arboretum Quarterly 16:1-11.
1980b. French flower books o f the early nineteenth century. Nineteenth
Century French Studies 11:60-72.
1985a. A nineteenth-century metalanguage: le langage des fleurs. Se-
miotica 57:73-86.
1985b. Considering the lilies: Ruskin’s ‘Proserpina’ and other Victori­
an flower books. Victorian Studies 28:255-82.
Sébillot. P. 1906. Le Folk-lore de France', c. 3. La Faune et la flore. Pa­
ris.

616
 Kaynakça

Segalen, M. ve Chamarat, J. 1979. Les rosières se suivent et ne res­

semblent pas ou notes pour une analyse historique et sociologique de
fêtes de la rosière de Nanterre. Bulletin du Centre d ’Animation de
l'H istoire de Nanterre 8:1-8.
1983. La Rosière et la ‘M iss’: les reines des fêtes populaires. L ’Histoi­
re 53:44-55.
Seneca (1959) Epistolae morales (çev. R. M. Gummere), 3 cilt. Cam­
bridge, Massachusetts.
Shahar, S. 1989. Childhood in the Middle Ages, Londra.
Shaver-Crandell, A. 1982. The Middle Ages. Cambridge Introduction
to the History of Art.
Shen Fu 1983 (yak. 1809) Six Records o f a Floating Life (çev. L. Pratt
ve Chian Suhui). Harmondsworth, Middlesex.
Shepherd, J. R. 1988. Rethinking tenancy: explaining spatial and tem­
poral variation in late imperial and republican China. Comparative
Studies in Society and History 30:403-31.
Sillitoe, P. 1983. Roots o f the Earth: Crops in the Highlands o f Papua
New Guinea. Manchester.
Singer, M. 1968. The concept of culture. International Encyclopedia o f
the Social Sciences, c. 3, s. 527- 43. New York.
Sircar, N. N. 1950. An introduction to the Vrksàyursveda o f Parâsîra.
Journal o f the Royal Asiatic Society o f Bengal (Letters) 16:123-39.
Sitensky, L. (tarihsiz). Prague o f M y Youth. Prag.
Siu, H. F. 1989. Agents and Victims in South China: Accomplices in
Rural Revolution. New Haven.
1990. Recycling tradition: culture, history, and political economy in the
chrysanthemum festivals of South China. Comparative Studies in So­
ciety and History 32:7654/4.
Sivaramamurti, C. 1980. Approach to Nature in Indian Art and Tho­
ught. Yeni Delhi.
Smith, L. (der.) 1988. Ukiyoe: Images o f Unknown Japan. Londra.
Snellgrove, D. L. (der) 1978. The Image o f the Buddha. Paris.
Sol, E. 1929. Le Vieux Quercy. Cahors.
Sourdon-Clélie, Mlle 1858. Nouveau manuel simplifié du fleuriste ar­
tificiel. Paris.
Southern, R. W. 1953. The Making o f the Middle Ages. Londra.
Spieth, J. 1985. The language o f flowers in Senghor’s Lettres d ’Hiver­
nage. D. W. Tapper (der.) içinde, French Studies in Honor o f Philip
A. Wordsworth. Birmingham, Alabama.
Srinivas, M. N. 1976. The Remembered Village. Berkeley.

617
Çiçeklerin Kültürü

Stannard, D. E. (der.) 1975. Death in America. Pennsylvania.

1977. The Puritan Way o f Death: A Study in Religion, Culture, and So­
cial Change. Oxford.
Stannard, J. 1980. Albertus Magnus and medieval herbalism. J. A. We-
isheipl (der.) içinde, Albertus Magnus and the Sciences: Commemo­
rative Essays 1980. Toronto.
1986. Alimentary and medicinal use o f plants. E. MacDougall (der.)
içinde, M edieval Gardens. Dumbarton Oaks Colloquium on the His­
tory of Landscape Architecture, 9. Washington, DC.
Stein, R. A. 1990. The World in Miniature: Container Gardens and
Dwellings in F ar Eastern Religious Thought (Fransızca baskı 1987).
Stanford.
Sterling, C. 1985. La Nature morte. Paris.
Stevenson, F. V. de G. 1915. The Cruise o f the ‘Janet NicoV among the
South Sea Islands: A diary by M rs Robert Louis Stevenson. Londra.
Stewart, D. C. (tarihsiz). The Kitchen Garden: A Historical Guide to
Traditional Crops. Londra.
Stock, B. 1983. The Implications o f Literacy: Written Languages and
Models o f Interpretation in the Eleventh and Twelfth Centuries.
Princeton.
Stokstad, M. 1986. M edieval Art. New York.
Strathem, A. (der.) 1982. Inequality in N ew Guinea Highlands Societi­
es. Cambridge Papers in Social Amhropology, EL
Strathem, M. ve A. 1971. Self-decoration in M ount Hagen. Londra.
Sullivan, M. 1974. The Three Perfections: Chinese Painting, Poetry
and Calligraphy. Londra. '
Summers, G. 1968. George Herbert: His Religion and His Art. Cam­
bridge, Massachussets.
Susman, W. 1984. Culture as History: The Transformation o f Ameri-
■can Society in the Twentieth Century. New York.
Symanski, J. D. 1821. Selam, oder die Sprache von Blumen. Berlin.
Sze, Mai-mai 1956. The Tao ofPaiming: A Study o f the Ritual Dispo­
sition o f Chinese Painting; With a Translation o f the Chieh Tzu Yue-
an Chuan or M ustard Seed Garden Manual o f Painting, 1679-1701.
New York.
Tait, G. A. O. 1963. The Egyptian relief chalice. Journal o f Egyptian
Archaeology 49:93-139.
Tambiah, S. J. 1970. Buddhism and the Spirit Cults in North-east Thai­
land. Cambridge.
Tapi6, A. 1987. La nature, l’all6gorie. A. Tapie ve C. Joubert içinde.

618
 Kaynakça

Symbolique et botanique. Caen.

Japié. A. ve Joubert, C. 1987. Symbolique et botanique: le sens caché
des fleu rs dans la peinture au Vile siècle (sergi kataloğu). Caen.
T ennent, J. E. 1859. Ceylon : An Account o f the Island: Physical, H is­
torical and Topographical, with Notices o f its Natural History, An­
tiquities and Productions. Londra.
Tertuliian (1950) Apologetic Works (çev. R. Arbesmann vd.) The Fat­
hers o f the Church, c. 10. Washington, DC.
(1959) Disciplinary, M oral and Ascetical Works (der. J. Deferrasi).
Washington, DC.
Terukazu, A. 1961. Japanese Art. Cenevre.
Thacker, C. 1979. The History o f Gardens. Berkeley.
Thiers, J. B. 1679. Traité des superstitions selon l'Ecriture sainte, les
décrets des conciles et les sentiments des Saints Pères et des théolo­
giens. Paris.
Thomas, A. 1986. The Fâtele o f Tokelau; approaches to the study of
dance in its social context. Master tezi. Victoria University of Wel­
lington.
Thomas, K. V. 1971. Religion and the D ecline o f Magic. Londra.
1983. M an and the Natural World: Changing Attitudes in England
1500-1800. Londra.
Thornton, P. 1978. Seventeenth-century Interior Decoration in Eng­
land, France and Holland. New Haven.
Tiérant, C. 1981. La Bretagne: almanach de la ménoire et des coutu­
mes. Paris.
Tolstoy, V. vd. 1990. Street Art o f the Revolution: Festivals and Celeb­
rations in Russia 1918-33. Londra.
Toynbee, J. M. C. 1971. Death and Burial in the Roman World. Itha­
ca, New York.
Trapp, J. B. 1958. The ow l’s ivy and the poet’s bays. Journal o f the
Warburg and Courtauld Institutes 21:227-55.
Tun Li-ch’en 1987. Annual Customs and Festivals in Peking (çev. ve
notlayan D. Bodde; gözden geçirilmiş baskı 1936). Hong Kong.
Turnbull, C. M. 1972. The Mountain People. New York.
Tylor, E. B. 1871. Primitive Culture. Londra.
Underdown, D. 1985. Revel, Riot and Rebellion: Popular Politics and
Culture in England 1603-1660. Oxford.
Van Dam, R. 1985. Leadership and Community in Late Antique Gaul.
Berkeley.
Van Gulick, R. H. 1961. Sexual Life in Ancient China. Leiden.

619
Çiçeklerin Kültürü

Van Malderghem, J. 1894. Les Fleurs de lis de l ’ancienne monarchie

française, leur origine, leur nature, leur symbolisme. Paris.
Vatsyayana (1963) The Kama Sutra (çev. R. Burton ve F. F. Arbuth-
not). Londra.
Vickery, A. R. 1981. Traditional uses and folklore of Hypericum in the
British Isles. Economic Botany 35:289-95.
1983. Lemna minor and Jenny Greenteeth. Folkore 94:247-50.
Villiers-Stuart, C. M. 1913. Gardens o f the Great Mughals. Londra.
Vilmorin, P. L. de 1892. Les Fleurs à Paris, culture et commerce. Paris.
Virgil (tarihsiz) Eclogues and Georgies (çev. T. F. Royds). Londra.
Vollmer, J. E., Keall, E. J. ve Nagai-Berthrong 1983. Silk Roads: Chi­
na Ships. Toronto.
Vyas, S. N. 1967. India in the Rämäyana Age: A Study o f the Social and
Cultural Conditions in Ancient India as Described in Valmiki's
Rämäyana. Delhi.
Waddell, H. 1929. Mediaeval Latin Lyrics. Londra.
Wagner, M. L. 1984. The Lotus Boat: The Origins o f Chinese Tz'u Po­
etry in T a n g Popular Culture. New York.
Wakeman, F. 1975. The Fall o f Imperial China. New York.
Walahfrid Strabo (1966) Hortulus (çev. R. Payne; yorum W. Blunt).
Hunt Botanical Library. Pittsburg.
Waley, A. 1937 The Book o f Songs. Londra.
Walker, G. A. 1846. Lectures on the Actual Conditions o f the M etro­
politan Graveyards. Londra.
Walshe, M. (çev.) 1987 Digha Nikâya. Londra.
Waterman (Esling), C. H. 1839. Flora's Lexicon: An Interpretation o f
the Language and Sentiment o f Flowers: With an Outline o f Botany,
and a Poetical Introduction. Philadelphia.
Waugh, E. 1948 The Loved One. Londra.
Weidner, M. 1988. Women in the history of Chinese painting. Views
from Jade Terrace: Chinese Women Artists 1300-1912 içinde. Indi­
anapolis.
Weitzmann, K. 1977. Late Antique and Early Christian Book Illumina­
tion. New York.
Weitzmann, K. vd. 1987. The Icon (İtalyanca baskı 1981). New York.
Welch, C. 1890. A B rief Account o f the Worshipful Company o f Gar­
deners o f London (özel baskı). Londra.
Welch, S. C. 1972. A K ing's Book o f Kings: The Shah-nameh o f Shah
Tahmasp. New York.
Wheaton, B. K. 1983. Savoring the Past: The French Kitchen and Tab-

620
 Kaynakça

lefro m 1300 to 1789. Philadelphia.

Wheelock, A. К. 1989. Still life: its visual appeal and theoretical status
in the seventeenth century. Still Lifes o f the Golden Age: Northern
European Painting from the Heinz Collection (sergi katalogu, Natio­
nal Gallery of Art). Washington, DC.
Wheelwright, C. 1989a. Introduction to Word in Flower (sergi katalo­
gu, Yale University Art Gallery). New Haven.
1989b. Past and present, text and image. Word in Flower (sergi katalo­
gu, Yale University Art Gallery). New Haven.
White, G. 1789. The Natural History and Antiquities ofSelborne, in the
County o f Southampton. Londra.
White, L. A. 1949. The Science o f Culture: A Study o f Man and Civili­
zation. New York.
Whitehouse, О. C. 1901. Art. Garden. Encyclopaedia Biblica. c. 1 .2 ,
1640-44.
Whitfield, J. H. 1943. Petrarch and the Renaissance. Oxford.
Wickham, G. 1987. The Medieval Theatre (3. baskı). Cambridge.
Wilber, D. N. 1979. Persian Gardens and Garden Pavillions. (1. bas­
kı 1962). Washington, DC.
Wilkins, E. H. 1951. The coronation of Petrarch. The Making o f the
Canzoniere içinde. Roma, (çev.) 1953. Petrarch’s coronation oration.
PMLA 68:1241-50.
Wilkinson, J. G. 1837. Manners and Customs o f the Ancient Egyptians,
Including their Private Life, Governments, Laws, Arts, Manufactu­
res, Religion, and Early History: Derived from a Comparison o f the
Paintings, Sculptures, and Monuments still Existing with the Acco­
unts o f Ancient Authors. Londra.
Willard, 1726. A Compleat Book o f Divinity. Boston.
Willet, F. 1971 African Art. Londra.
Williams, C. A. S. 1941. Outlines o f Chinese Symbolism and Art M oti­
ves (3. baskı). Şanghay.
Williams, D. 1974. Icon and Image: A Study o f Sacred and Secular
Forms o f African Classical Art. Londra.
Williams, G. 1971. African Designs from Traditional Sources. New
York.
Wilmott, P. 1986. Family flowers only. New Society, 2 Mayıs.
Wilson, D. M. 1984. Anglo-Saxon Art: From the Seventh Century to
the Norman Conquest. Londra.
Wilson, E. H. 1929. China, Mother o f Gardens. Boston.
Wilson, S. 1984. What is Pre-Raphaelitism? Londra.

621
Çiçeklerin Kültürü

Winlock. H. E. 1935. The Private Life o f the Ancient Egyptians. Lon­

dra.
Wirt, E. W. (Gamble) 1833. Flora’s Dictionary (by a Lady). Baltimo­
re.
W ither, G. 1635. A Collection o f Emblèmes, Ancient and Modern. Re­
naissance Text Society Publications. Londra.
Woodbridge, K. 1986. Princely Gardens: The Origins and Develop­
ment o f the French Formal Style. Londra.
Wright, A. R. ve Lones, T. E. 1938. British Calendar Customs: Eng­
land, c. II. Fixed Festivals, January-May, inclusive. Folklore Soci­
ety. Londra.
1940. c. III. Fixed Festivals. June-December, inclusive. Folklore Soci­
ety. Londra.
Wright, T. 1862. A History o f Domestic Manners and Sentiments in
England during the Middle Ages. Londra.
xxxx, Marie 1867. Voyage autour de mon parterre: petite botanique
religieuse et morale, emblemes des fleurs. Paris
Young, A. 1986 (1945). A Prospect o f Flowers: A Book about Wildflo-
wers. Harmondsworth, Middlesex.
Yriarte, C. E. 1893. Les Fleurs et les jardins de Paris. Paris (Le Figa-
ro’da. Marquis de Villemen takma adıyla basılmıştır).
Yuan Tien, M. 1965. Sterilization, oral contraception, and population
control in China. Population Studies 18:215-35.
Zaccone, P. 1853. Nouveau Langage des fleurs, avec la nomenclature
des sentiments dont chaque (leur est le symbole et leur emplo­
i pour T expression des pensées. Paris
Zoetmulder, P. J. 1974. Kalangwan: A Survey o f Old Javanese Litera­
ture. Lahey.
Zonabend, F. 1980. The Enduring Memory. Manchester (La Mémoire
longue, Paris adlı eserin çevirisi).
 Dizin

D İZ İN

A 97, 110, 125,152, 163, 175, 194,

açelya 321,481,485 204,231,236, 267, 297, 370,
Achillea-civanperçemi 48, 350 453, 506, 540, 541, 542
acı bakla 267 atkestanesi 57,413
adaçayı 262 avakado 79, 86
Afrika 5, 8, 16, 21, 23, 25, 27,29, ayçiçeği 518,581
31,33, 34, 35, 37, 38, 39,40,41, ayva çiçeği 106
42 ,4 3 .45,46,47,48,49,51, 52, ayıkulağı 267
53,54,55,56, 57, 59,61,65, 73,
82,84, 114, 130, 135, 136,143, B
146, 162, 168, 170, 178, 188, Babil’in Asma Bahçeleri 63
193, 194,267,271,291,298, badem 86, 106, 151, 337, 349, 366
299, 308.312, 325,377,446, bahçe-bahçecilik 5, 6,7, 8, 9, 10,
447,448,476, 484, 520,570, 11, 13, 16, 18,26,29, 36, 38.41,
571,572, 573,576, 585 49, 50,51,54, 57,61,62, 63, 64,
ahududu 151 65,68,72, 73,74, 79, 80,81,82,
akasma 230,231 83,84, 85,86,91,92, 93,94,95,
akasya 75, 79,335, 336, 337, 345, 96,98,99, 103, 104, 105,106,
350,372, 373, 374, 375,413 108, 119, 120, 122, 128, 134,
akzambak 83,231,235 136, 137, 144, 150, 151, 152,
alevçiçeği 267 158, 159, 160, 162
altın baston 267 baklagiller 192, 506
altınçiçeği 79 Bali 5, 9, 10,31,32, 34,36, 37, 38.
alıç 225, 233, 362, 363 62, 114,417,470
Amazon 49, 50, 55,403 bambu-bamboo 298,491,493, 496,
amber 171,473,496 497, 498, 499, 504, 509, 521,
Anneler Günü 390, 391,432,437, 527, 528,534,551,552
438, 439, 553 bağa otu 79
armut-Pear 151, 153, 177, 196, 222, begonya 461, 509, 558
223,225,244, 246, 331 Bektaşiüzümü 491
Asante 42. 51, 52 beyaz civanperçemi-Achillea
aslanağzı 225 millefolium 350
asma 10, 36,45, 52, 63, 68, 70, 93, bezelye 66, 151,225, 265

623
Ç içeklerin Kiiitürii
Bhakti 455, 459,466, 468
biberiye 260, 261, 262, 263. 275,
399,400, 409
Bir Mayıs 428
böğürtlen 151
Breughel, J. Van 9, 10.249, 252,
256, 257, 290
bıldırcınotu 225
C-Ç
çançiçeği 230, 518, 533, 540, 541,
542
Canterbury 202, 203, 226, 233, 278
çarkıfelek çiçeği 305,499, 501
Carnation 414
çay 63,307,484,485, 520, 521,
535
çarkıfelek 305
celtis australis 66
cenaze 9, 11, 36, 52, 75, 80, 84, 96,
108, 109, 124, 135, 140, 144,
174, 186,263, 267, 281,296,
319, 342, 366, 367, 368, 369,
384, 385, 391, 392, 393, 400,
401, 402, 409, 415, 422, 424,
425, 426, 473, 475, 508, 510,
515,516.517,518, 526, 549,
563, 564, 572. 574
Cennet Bahçeleri 64, 160, 171, 193
ceviz 151
Cezayirmenekşesi 409
Chaucer 63, 226, 233, 259, 361,
362
çiçeklerin dili 16, 56, 105, 113,
261, 296, 307, 308, 326, 330,
334, 335, 339, 340, 341,342.
343, 344, 345, 346, 348, 349,
350, 351, 352, 353, 354, 355,
356, 360, 361,366, 371,372,
373, 377, 378,380. 394, 398,
399,417,425,426,510, 572,
583, 584, 585
çilek 151
624
çitlembik 66
civanperçemi 48. 350
çiğdem 265, 267,476
çuhaçiçeği 225, 230, 263, 375
D
dağlama 74, 79, 405
defne 10, 73,75, 111, 122, 132,
187, 209,210,213,246.247,
248, 280, 288, 345,400,401
deniz lavantası 230
denizüzümü-Ephedra altissima 48
dereotu 151
devedikeni 342
Doolittle, Eliza 315, 318
doğulu peygamberçiçeği 79
düğün 15, 35, 39, 41, 96, 97, 106,
131, 140, 164, 174, 225,233,
235, 238, 240, 262, 263, 268,
289, 342, 391,409,410,414,
418,419, 429, 440, 451,457,
467, 470, 471, 473, 474, 475.
508, 519, 526, 527, 536, 560, 561
düğünçiçeği 225
E
ebegümeci 79
elma 151, 195,404,510
Endonezya 36, 38, 53, 87, 89
enginar 106, 178
erik 48, 151, 485,490,491,492,
494,496,498,499, 500, 501,
503, 504, 505,510,511,512,
514,515, 521,528,533,538,
540,555
erguvan 93, 96
Eski Mısır 11,43,72,211,299,454
evlilik 35,46.48. 92, 97, 112, 123,
140, 187, 239, 246. 262, 263,
268, 269,316,317,318, 322,
341,351,377, 385,400,416,
427, 428,434,438. 449, 470,
471,472,475, 477,491,511,

513,519, 536, 538, 551
eğreltiotu 225, 322
F haşhaş 66, 151
fesleğen 38,469
fulya 331
funda 75, 280
G hercaimenekşe 260, 261, 418
gardenya 305,482, 512
gazelboynuzu 230
gelincik 74, 75, 79, 96, 97, 109,
192, 196. 235,416,443
gelincik çiçeği 79
geyikdili 225
Ginseng 484
Giril teresi 79
guguk çiçeği 230
gül-Rose 6 ,7, 10, 15, 16, 26,28,
29, 36, 38, 39, 40, 57,63, 79, 81,
85,86,90,91,92, 95,96, 97,98,
99, 102, 104, 105, 106, 109, 110,
111, 112, 123, 133, 134, 138,
139, 140, 141, 142, 150, 152,
153. 162, 165, 169, 170, 177,
178, 187, 189, 190, 192, 193,
194, 195, 196, 197,204, 205,
207, 221,225, 228, 229, 231,
232, 233,234, 235,236,238,
241, 246, 247, 252, 255, 256,
259,260, 261,262,265, 266,
268, 272, 275, 276, 288, 291,
305,314,317. 321,322,323,
326, 330,331,332, 333, 334,
335, 337. 338. 341, 343, 347,
348, 349, 351, 353, 356, 360,
362, 367, 372, 378. 383, 384,
386, 387, 391.394,399,402,
406,408,412
gülhatnıi 79. 304, 362, 419, 508,
512,518
gündüzsefası 230
güveyotu 79
625
D izin
H
Haçlı Seferleri 177, 178, 221, 240,
264
Halloween-Cadılar Bayramı 387
hanımeli 233,456, 520
hasekiküpesi 225, 261
havuç 151, 627
hezaren 79
Hezaren çiçeği 79
Hinduizm 114,448,449,455,456,
460, 462. 469, 572, 574
hoşkuran 105, 383
hor çiçeği 305,483
huş ağacı 228, 275.428
hurma 44, 48, 63,192, 470,484
hüsnüyusuf 419
hıyar 151
I -İ
inceotu 275
inciçiçeği 79, 225
incir 68, 151,255,490
ipek 51, 104, 121, 168, 192, 231,
268, 297, 298, 299, 300. 304.
318, 485,486,494,510,514,
517. 535, 546,581
İpek Yolu 88, 90, 174, 185, 297,
298, 304,492, 508
İspanyol kestanesi 151
ıhlamur-Lime 13, 73, 86, 150, 186,
216,274, 306,311,351,409,
495,510, 532, 539,581
ıtnşahi 267
J
Japonya 16, 17, 18, 29, 36, 62, 90,
302, 304, 307, 323, 324, 342,
373, 398. 408,409,414,417,
446,463,469, 475,491,503,
507, 508,514, 520, 524, 542,
571,574, 575, 584
Çiçeklerin Kültürü
Jung, C. G. 456, 457
Jussieu 333, 334
K kuşyemi çiçeği 230
kadifeçiçeği 230, 262,263,267,
321,339, 351,377,405,407,
415,416,417,440,445,447,
449,451,453,455,457,459,
461,463,465,467, 469, 470,
471, 472, 473, 474,475,476, 477
Kama Sutra 448,450
kamelya-Camellia 305, 322,481,
484,485, 505, 533, 543, 550
kanaryaotu 48
karahindiba 342
karanfil 42, 98, 177, 255, 262, 307,
308,312,314, 322, 323, 331,
351,352,383,391,393,409,
413,414,415,416,417,425,
429, 430, 433, 440, 449, 471,
472,483,510,519
kartopu çiçeği 96
kasımpatı 96
katırtırnağı 228, 268
kayısı-Abricotier 348, 349
keçi şeftalisi 491
keçisakalı 230, 518
kehribar 15, 140
kekik-Thyme 31, 102, 119, 262,
362,373
keklik üzümü 550
kenger otu 178
kereviz 79, 151
kişniş otu 151
kiraz 29, 31, 151, 342, 428. 503
koyungözü 406
krizantem-Chrysanıhemum 11, 18,
74, 79, 174, 267, 305, 321, 323,
370, 373, 391,399,402,403,
405,406,407,408,414,416,
418, 426, 443, 470, 472, 476,
482,485,487,490, 501,502,
504, 508, 509,510,518,519,
626
520, 521, 522, 525,529,542,
543, 544, 546, 551, 557, 565, 584
kuşkonmaz 106, 178
kumkat 534, 536, 557
kumzambağı 84
küpeçiçeği 267,432
kurban 5, 6, 7,10, 38,59,63,65,
66, 67,69,71,73, 75, 77, 79,81,
83, 84, 85, 87, 89,91,93, 95,97,
99, 101, 103, 105, 107, 109, 111,
113, 114,115, 116, 117, 120,
122, 123,124, 128, 129, 130,
131, 132, 133, 135, 136,138,
141, 147, 149, 152, 184,188,
216, 255,276, 279, 282, 363,
433,448,453,455,460, 466,
468, 519, 551, 570, 571, 572,574
kurtboğan-Aconit 344, 335
kına 46, 72, 73, 106, 115, 138, 232,
274, 275, 429, 452, 528, 530, 576
kırlangıçotu 225
L
lahana 151,404 '
lale-Tulip 7,74, 165, 170, 174, 177,
237,257,265,267, 271,272,
273, 274, 290, 305, 308, 323,
350, 373,425, 529
latinçiçeği 267
Latour, Charlotte 261, 334, 336,
337,338, 339,340, 341,342,
349, 350, 351, 352, 360. 361, 373
lavanta 65, 230,262, 265, 275, 383
leylak 322,418, 558
Lily, Fleur-de-lis 40
Linnaeus 306,333, 335, 346,407
LoDagaa 40,41, 45, 51, 82
Lotus 10, 11, 65, 66, 68, 69, 71, 73,
74,75, 76, 77, 78, 79, 80, 87, 88,
89, 90, 95,96, 105, 171, 174,
305,449, 453, 454, 456, 457,
458.459, 460, 461.462,464,

465,469,471,476,488,489,
490, 491, 494, 495,496,508,
509, 521,524,525,574
M 98, 104, 106, 112, 132, 134, 148,
Madonna 10, 83, 96, 176, 212, 231,
250, 251,252
madonna zambağı 83, 96
Manu Yasalan 449
maydanoz 93, 151, 231
mayıs direği 10, 15,234, 278,287,
288, 289, 290, 363, 364,365, 428
menekşe-Violet 93, 96, 97, 99, 104,
109, 110, 111, 119, 137, 140,
141, 191, 194, 196, 197,225,
229,233, 260, 261, 262, 265,
291,312,316,318,321,333,
347,349,351,355, 362, 383,
409,410
mercanköşk 106
mezar süslemeleri 68, 134
mezarlıklar 84,94. 114, 133, 134,
189, 368, 384, 385, 386, 387,
388, 389, 393,400,401
Mezopotamya 5,43, 63, 64,68, 72,
81,84, 88, 137, 160,170, 173,
571,575
mimari 49, 66, 79, 80, 85, 87, 88,
89,91, 120, 134, 144, 146, 148,
154, 168, 173, 175, 189, 198,
217,218,220,221,225, 229,
239, 245, 274, 297, 388, 456,
457, 463,465, 484,491,525,
554, 580, 585
mimoza 314, 323,452,453
Montagu, Lady Mary Wortley 162,
163, 177,331
morsalkım 305,483
mührüsüleyman 231
miirdümcriği 151
Mısır nilüferi 38
627
Dizin
N
nane 65, 79,231,233,469
nar 10, 35,40,43,48, 57,64, 68,
75, 80, 84, 86, 88. 89,90,94,97,
167, 174, 177, 178, 196,202,
234,236, 250, 251,252 253,
257,258, 261,287, 290,300,
304, 305,307,321,362,366,
387,405,416.418,431,437,
440,448,472,473, 508, 510,
511,514, 522, 525,529,534,
540, 551, 552, 555, 573, 575, 582
nar ağacı 174
Neanderthal 47
nergis 40, 41, 83, 92, 97, 106, 119,
265, 304,312, 349,497,525,
533, 534, 535, 536, 546, 552
nergis zambağı-Amaryllis 41
New England 18, 134, 139, 185,
286, 287, 290, 301,364,367,
371,374, 380, 381,382,383,
385, 386, 387, 388, 389, 391,
394,420
New York 12, 268, 339,340, 349,
352, 360, 376. 377, 384, 413,
457, 581,587, 588, 589
nilüfer 38, 65, 68,75,225,456,469
Noel 18, 191,228,275,285, 286,
287,289,290, 351,363,365,
387, 390, 391,404,421,423,
428,437,438,519,536, 538,
553, 565
Nübye siğilotu 79
O -Ö
ökseotu 536
orkide 50, 230, 321, 417, 434, 492.
497,498,499, 500, 506, 508,
509,511,528, 551
ormangülü 482
ortaçağ 19, 30,43, 89, 150, 152,
177, 179, 180, 182, 183, 185.
Çiçeklerin Kültürü
187, 189, 191, 193, 195, 197,
199,201,202, 203, 205, 207,
209,213,215,216,217,219,
221, 223, 225, 226, 227, 229,
231,233,235,236, 237, 239,
240, 246, 252, 254, 263, 265,
267,275,286.296, 303, 321,
330, 344, 355, 364,416, 442,
447,577,581,582
ortanca 521
ormangülii 482
oğulotu 15
P 122, 125, 126, 128, 130, 132.
palmet 10, 68, 69, 80, 84, 87, 88,
89, 90, 175,456, 476
palmiye 39, 51, 63, 66, 68, 77, 79,
80,84. 86, 87,90, 105, 134, 135.
144, 226, 228
papatya 10,40, 74, 75, 261, 334,
405,406, 408,409,410,411,
434, 525
Paskalya 18, 130,227,228, 286,
287,319. 351,363, 391,393,
418, 420,421,422, 426,427,
429,431,437,438
patlıcan 520
Pea 30, 31, 41, 232, 235, 246, 260,
262, 263,312, 372
pelin 233, 269, .335, 336, 337, 349,
350, 374,510
pembe Burbon gülü 38
Pentecost 228,274
peygamberçiçeği 48, 74,79
pirinç 32, 34, 35, 40, 450, 484, 485,
486, 520, 546, 562
Pliny 376
Plum 499, 501
Poinseıtia 387
Pornpei 9,63, 68, 89, 92, 94,96,
97,98,99, 101, 102, 105, 107,
110, 114, 120, 149, 170, 384
portakal çiçeği 246, 255, 308, 322,
628
342, 345, 347
Poussin 10, 256, 257, 282, 283, 284
primula 410
R
ravent 304, 482
rezene 93, 151. 261, 262
Rice 334
Roma 6, 10, 29, 42, 46, 55, 57, 62,
63, 66, 72, 74, 75, 79, 80, 84, 89,
90,91,92, 93,94, 95,96,97,98,
99, 100, 104, 105, 106, 109, 110,
112. 113, 114. 116, 119, 120,
133. 134, 136, 137, 138, 139,
140, 142, 143, 144, 145, 151,
152, 154, 158, 160, 162, 167.
170, 178, 179, 184, 185, 188,
190, 191, 193, 195, 198, 203,
204, 208,209,211, 212,213,
215, 216,217,218, 220, 221,
222, 225, 227, 228, 229, 236.
240, 245, 246, 248, 250, 252,
257, 259, 277, 285, 286, 298,
299, 306, 316.'317, 321.324,
337, 338,352, 355, 363. 364,
365, 388.403, 420, 422. 442,
448, 514, 529,551, 572. 574,
577, 578, 580, 581, 583. 584
Rönesans 6, 26, 27. 30, 38,43. 73,
89, 120, 137, 160, 179,217,223,
233, 235, 239, 240, 241, 242,
244, 245, 246, 247, 248, 250,
251,253,263,264,268,284,
288, 300, 306, 324, 354, 355,
405, 485, 498, 578,580, 581,585
rozet 40, 68, 80, 86, 88. 174, 370,
419,456. 490
S
safran 79, 96. 106. 119. 141, 194,
225,266,461,520
Sage 429

salkımağacı-Locust 373, 589
sanat 2, 6, 17,26,29, 34, 36,40.
43,49,51,52, 54, 57, 66, 85, 87,
88, 90, 93, 94,95, 97, 102, 108,
111, 120, 142, 144, 145, 147,
148, 153, 154, 166. 167, 168,
172, 173, 174, 175, 179, 184,
186, 187, 189, 191, 192, 193,
194, 197, 198,202,203,204,
213,217.219, 220, 225, 229,
230, 241, 244, 246, 247, 250,
253, 254, 256, 258, 259, 260,
264, 268, 269, 274, 277, 278,
281,284, 285, 290,297, 301,
302, 303,313, 330,337, 340.
355.393, 450,456,459,464,
465,476, 481, 488, 492, 493,
494. 496, 498, 499, 500, 501.
503, 504, 505, 507, 508, 510,
511,513, 525, 526, 527,574,
575, 578
saraypatı 267, 518
sardunya 225, 235
sarmaşık 17, 38, 96, 98, 111,228.
275, 286,427, 491,517, 536
sarısabır ağacı 39
sarısalkım 416
sedefotu-Rue 225, 233, 234, 261,
262,411,595
semizotu-Portulaca 231
Senecio 48
servi 87, 106, 189, 208,211,212.
282, 400, 538
Sevgililer Günü 351, 387, 390, 391,
413,438,553
Shakespeare 30, 31, 41, 260, 262,
263,312, 372
Sibirya süseni 79
sinirotu 225
siğilotu 79, 337, 424
söğüt-willow 86, 226, 232, 301,
302, 347, 362, 367, 421, 426,
511,514,540, 542
Spanish (sweet) chestnut 255
629
D ilin
su zambağı 38
Sufiler 468
Suger, Abbot 220, 221, 222, 255,
282
sümbül 96,97, 98, 119, 165, 177,
265, 267, 274, 424, 428, 512
sümbülleber 98, 424,512
süpürgedansı 485
süs kirazı 57
süsen 96, 106,196, 235,251,466,
473, 476. 509,518
suleresi 225
süıleğen 387
sığırkuyruğu 231
Ş
şakayık 29, 174, 175, 228,305,
418,485,490,491,493, 509,
510, 527, 528, 529, 538, 543,
550, 551,552,557,561
şalgam 151
şebboy-Siock 79, 99, 213, 214, 243,
414
şefıali-Peach 9, 30, 480, 485, 490,
491,502, 509,525,533, 534,
535, 536,537,538,539, 540,
541, 542, 544, 545, 546, 550,
552, 558,559, 561.564, 565,
571,588
şeker kamışı 192
şeytanşalgamı 225
şimşir 228
T
Tac Mahal 170, 467
Tea 9, 122,216,316. 355,456
tere 18, 27, 29,36, 56, 63,79,95,
124, 133, 139, 178, 185, 190,
202,204,219,221,225, 226,
231, 233, 235, 236, 250, 259,
264, 265, 266, 267, 274, 275,
277, 278, 279, 280,283, 285,
286, 287, 289, 290, 291, 298,
Çiçeklerin Kültürü

301, 302, 303, 304, 306, 307, 470, 471, 473,474, 475, 476,
308, 312, 319, 321, 322, 323, 477, 480,510,512,513,518,
324,335, 338,350, 362, 365, 520,525,538,557
366, 368, 369, 370, 371,377, yasemin ıtın-Frangipani 36, 39, 470
378, 382. 383, 385, 386, 387, yonca 194, 225,428
391, 392, 400,403,404,406, yosun gülü 351
407, 408,410,412,413,414, yüksükotu 230
415,419, 420,421,422, 430, yılanyastığı-Caladium 50,400
435,436, 443,471,473, 538, yıldızçiçeği 267
583, 584
turp 151,430 Z
turunçgiller-Citrus 47, 192, 485 zakkum 96, 98, 102
zambak 10, 15,40, 41,48, 65, 83,
84, 86, 96, 97, 105, 109, 125,
üzüm-Vine 10, 48, 68,70, 80, 99, 137, 139, 140, 141, 187, 192,
106, 111, 130, 139, 144, 151, 193, 194, 195, 196, 197, 200,
152, 190, 192, 198, 227,288, 229, 231,235, 236,246,251,
378,427, 525, 557 255,259, 262, 267, 268, 269,
üzüm çiçeği 106 275,291,352, 370, 391,400,
409,418, 426, 451,454,470,
V 482,497,510,518
vanilya yemişleri 36 zambakgil-Muscari 48, 65, 246,
Virgil 104, 195 409
zanaatkârlık 221
W zerrin 29, 31, 319, 320; 321, 362,
Walahfrid 195, 196, 209 430, 535
Zeytin 75, 111, 151,228,426, 522
Y zinya 372, 374
yabani danaayağı 225
yabani kereviz 79
Yahudilik 84, 120, 129, 136, 143,
147, 148, 153, 158, 166, 179,
180, 184, 427,468, 573
yakıotu 79
yalancısafran 520
yapay çiçekler 25, 91, 109, 159,
234,235,305,308,317,319,
370, 398,401,419,425, 428,
434,439, 450, 476, 512, 518, 564
yasemin 4, 38, 39, 163,175, 228,
304, 374, 445, 447, 448, 449,
451,452, 453,455, 457,459,
461, 462, 463, 465, 467, 469,

630
и
юти