1 20-II-2003

WSTĘP DO TECHNIKI POMIARÓW

I
PRACOWNIA WSTĘPNA

1. Wykład „Wstęp do techniki pomiarów” stanowi integralną część Pracowni Wstępnej.

2. Wykład będzie odbywał się we wtorki, co drugi tydzień.
3. Równolegle z wykładem, w czwartki, w czterech grupach (A-D) będą prowadzone
zajęcia praktyczne w Pracowni Wstępnej przy ul. Pasteura 7, na IV piętrze.
4. Plan Pracowni przewiduje 6 ćwiczeń.
5. W zajęciach mają prawo uczestniczyć tylko studenci, którzy zaliczyli I semestr. Wyjątek
stanowią studenci uczestniczący w zimowej sesji poprawkowej.
6. Zajęcia w Pracowni Wstępnej odbywają się w wybranych grupach. Zmiana grupy może
nastąpić tylko w uzasadnionych przypadkach za zgodą kierownika Pracowni.
7. Obecność na wszystkich zajęciach w Pracowni Wstępnej jest obowiązkowa.
8. Do ćwiczeń dopuszczeni będą tylko studenci, którzy pomyślnie zaliczą kolokwium
wstępne.
9. Na kolokwium wstępnym obowiązuje cały materiał podany na wykładzie do dnia
sprawdzianu oraz materiał zawarty w instrukcjach do ćwiczeń.
10. Dwukrotne niezaliczenie kolokwium wstępnego powoduje skreślenie z listy
uczestników Pracowni.
11. Podczas ćwiczeń studenci są oceniani z przygotowania do zajęć oraz z postawy w
trakcie ich wykonywania.
12. W celu wykonania ćwiczenia studenci otrzymują odpowiedni sprzęt laboratoryjny,
narzędzia oraz materiały, za które są odpowiedzialni materialnie.
13. Po zakończeniu ćwiczenia studenci przedstawiają jego przebieg, opracowane wyniki
oraz wnioski w postaci krótkiego opisu, który również podlega ocenie. Opis powinien
być dostarczony do Pracowni przed rozpoczęciem następnego ćwiczenia. Nieterminowe
dostarczenie opisu może spowodować obniżenie oceny, odmowę przyjęcia go lub
niedopuszczenie do następnych zajęć.
14. Ocena z ćwiczenia jest wypadkową ocen z kolokwium wstępnego, oceny otrzymanej w
trakcie zajęć i oceny z opisu. Żadna z tych ocen nie może być niedostateczna.
15. Zaliczenie Pracowni następuje po zdaniu kolokwium końcowego. Do tego kolokwium
dopuszczone będą tylko osoby, które otrzymały oceny pozytywne ze wszystkich
ćwiczeń.
16. Kolokwium końcowe ma charakter egzaminu ustnego i obejmuje cały materiał z
wykładu „Wstęp do techniki pomiarów” oraz z Pracowni Wstępnej.
17. Wpis oceny do indeksu następuje po zaliczeniu kolokwium i po rozliczeniu się ze
wszystkich wypożyczonych narzędzi, materiałów, podręczników i skryptów.
18. Studenci mają prawo korzystać z biblioteczki Pracowni Wstępnej. W szczególności
dostępne są w niej materiały do wykładu oraz instrukcje do ćwiczeń. Kserograficzne
odbitki tych materiałów można uzyskać odpłatnie.
19. W miarę możliwości, poza zajęciami, pod kontrolą obsługi Pracowni studenci mogą
wykonywać i testować swoje własne układy, korzystając z urządzeń laboratoryjnych
 2 20-II-2003

Wykłady "Podstawy
techniki pomiarów" Ćwiczenia - Pracownia Wstępna
Wtorek
Grupa A Grupa B Grupa C Grupa D
wszystkie
Nr Temat wykładu Temat ćwiczenia czwartek czwartek czwartek czwartek
grupy godz. 30
8 -11
15 30
11 -14
15 30
8 -11
15 30
11 -14
15
1515
Prawo Ohma i Kirchoffa,
zasada Thevenina i
1 18-II-2003
Nortona. Dzielnik napięcia
i mostek oporowy.
Zajęcia wprowadzające :
obsługa zasilacza i
2 20-II-2003 27-II-2003
woltomierza. Wyznaczanie
oporu.
Prądy zmienne.
Pojemność i
3 indukcyjność. 4-III-2003
Impedancja. Generator i
oscyloskop.
Generator i oscyloskop.
4 6-III-2003 13-III-2003
Układ rezonansowy.

Układy złożone z 18-III-

5
elementów biernych 2003

Układy całkujące i
różniczkujące. Pomiar
6 charakterystyk 20-III-2003 27-III-2003
amplitudowych i
fazowych.
Złącze p-n, diody,
7 1-IV-2003
prostowniki.
Wyznaczanie
8 charakterystyki statycznej 3-IV-2003 10-IV-2003
diody.

15-IV-
9 Tranzystory
2003

Charakterystyki
10 17-IV-2003 24-IV-2003
tranzystora.
Wzmacniacz
11 6-V-2003
tranzystorowy

Wzmacniacz
12 8-V-2003 15-V-2003
tranzystorowy.

13 Układy nieliniowe 20-V-2003

14 Zajęcia dodatkowe 22-V-2003

15 Kolokwium Końcowe 29 i 31-V-2003

 3 20-II-2003

WYKŁAD 1
Prąd elektryczny jest to uporządkowany ruch ładunków.

Ilość ładunku dQ przepływająca przez przewodnik na jednostkę czasu dt nazywana jest

natężeniem prądu (prądem) I.
dQ
I=
dt
Zjawisko prądu prowadzi do neutralizacji ładunków umieszczonych na końcach
przewodnika. Dla podtrzymania stałej różnicy potencjałów konieczne jest istnienie zewnętrznych
sił powodujących rozdział ładunków elektrycznych, czyli źródeł prądu. Prąd elektryczny może więc
płynąc tylko wzdłuż drogi zamkniętej, która nazywa się obwodem elektrycznym.

U1=IR1

R1

R2 U2=IR2
E I
R3

U3=IR3
 4 20-II-2003

Spadek potencjałów na części tego obwodu nie zawierającej źródeł prądu nazywany jest
napięciem U.
Prawo Ohma :
U = I ⋅R
Współczynnik proporcjonalności R między napięciem i natężeniem nazywany jest oporem lub
rezystancją.
Napięcie na odcinku obwodu zawierającym źródło prądu, a nie zawierającym rezystancji
nazywamy siłą elektromotoryczną E.
Drugie prawo Kichhoffa: dla obwodu zamkniętego

∑ IR
i
i =E

Pierwsze prawo Kirchhoffa : dla dowolnego węzła sieci elektrycznej

∑I i
i =0

I5
I1

I4
I2

I3

I1 + I 2 + I 3 = I 4 + I 5
Z praw Ohma i Kirchhoffa wynikają prawa szeregowego i równoległego łączenia oporów,
które pozwalają obliczać rezystancje zastępcze Rz.

R1 R2 R3 Rn

R1 R2 Rn

Rz=R1+R2+...+Rn

1 1 1 1
= + + ......+
Rz R1 R 2 Rn
 5 20-II-2003

Teoria obwodów rozważa dwa rodzaje idealnych źródeł energii elektrycznej :

E I

Źródło napięciowe: Źródło prądowe :

Napięcie E na jego zaciskach (siła Prąd wyjściowy I nie zależy
elektromotoryczna) od napięcia panującego na jego zaciskach
nie zależy od natężenia prądu wyjściowego

Każde rzeczywiste źródło energii elektrycznej może być przedstawione za pomocą :

- źródła napięciowego i szeregowej rezystancji wewnętrznej lub
- źródła prądowego i bocznikującej je rezystancji wewnętrznej.

Rw

Uwy ≡ E ≡ I Rwy

Imax=E/Rwy Uwy=IRwy

Zasada Thevenina :
Każdą sieć elektryczną można przedstawić w postaci obwodu zastępczego składającego się ze
źródła napięciowego i szeregowej rezystancji wewnętrznej.
Zasada Nortona :
Każdą sieć elektryczną można przedstawić w postaci obwodu zastępczego składającego się ze
źródła prądowego zbocznikowanego rezystancją wewnętrzną.

Znajomość rezystancji (impedancji) wewnętrznych układów

elektrycznych oraz parametrów ich źródeł jest podstawą świadomego
posługiwania się urządzeniami elektrycznymi.
 6 20-II-2003

podstawowym obwodem elektrycznym jest dzielnik napięcia

R1

E=Uwe

R2 Uwy

R2
U wy = U we
R1 + R 2
Dzielnik napięcia jest najważniejszym układem elektrycznym. Działanie większości
obwodów elektrycznych można zrozumieć analizując je jako układ jednego lub kilku
dzielników napięcia.

Analogicznym układem elektrycznym jest dzielnik prądowy. Prądy w poszczególnych gałęziach

wynoszą :
G1
I1 = I
G1 + G2
G2
R2 I2 = I,
I I1 I2 G1 + G2
R1 1 1
gdzie G1 = i G2 =
R1 R2

oznaczają przewodności gałęzi obwodu.

 7 20-II-2003

Łączenie dwóch urządzeń elektrycznych, np. badanego układu i woltomierza (oscyloskopu) :

Rwe E
U wy =
Rwe + Rwy

Rwy
E Uwy Rwe

UKŁAD WOLTOMIERZ

W wyniku łączenia powstaje dzielnik napięcia, który może zafałszować informację o sile
elektromotorycznej źródła, o ile nie będzie spełniona relacja : RWE>>RWY.
W przypadku badania prądu I należy zadbać, by rezystancja wejściowa amperomierza RWE
była dużo mniejsza od rezystancji wyjściowej RWY badanego układu, by powstały dzielnik prądów
nie zafałszował pomiaru.

I RWY RWE

UKŁAD AMPEROMIERZ
 8 20-II-2003

PRACOWNIA WSTĘPNA
Instrukcja do ćwiczenia nr 1 pt. „Wyznaczanie oporu”

1. Cel ćwiczenia.
W doświadczeniu wyznacza się średni opór grupy kilkudziesięciu oporników. Pomiaru
dokonuje się za pomocą dzielnika napięcia zbudowanego z opornika wzorcowego o znanej
rezystancji Rref oraz opornika o poszukiwanej oporności R. Dzielnik jest zasilany z zasilacza. Po
zmierzeniu napięcia zasilania Uwe oraz napięcia wyjściowego dzielnika Uwy za pomocą
woltomierza cyfrowego, poszukiwany opór R wyznacza się posługując się wzorem :
R
U wy = U we
R + Rref
2. Wymagania :
- Znajomość podstawowych praw rządzących przepływem prądu elektrycznego przez obwody
: praw Ohma i Kirchoffa oraz zasady Thevenina i Nortona;
- Bardzo dobra znajomość dzielnika napięcia i dzielnika prądu;
- Znajomość zasad posługiwania się woltomierzem i amperomierzem;
- Znajomość podstaw rachunku błędów.
3. Wykonanie ćwiczenia.
• Za pomocą multimetru cyfrowego zmierzyć wartość rezystancji opornika wzorcowego Rref i
określić jej niepewność.
• Zlutować obwód według schematu zamieszczonego poniżej. Badane oporniki R umieszcza się w

do woltomierza

Rref kabel koncentryczny

z przejściem na złącza
ZASILACZ Uwe radiowe
R
Uwy WOLTO-
MIERZ
kable
radiowe zaciski śrubowe
 9 20-II-2003

zaciskach śrubowych. Zasilanie dzielnika napięcia odbywa się za pośrednictwem przewodów i

gniazdek radiowych znajdujących się na płytce. Pomiaru napięcia zasilającego dzielnik UWE
dokonuje się także za pomocą przewodu radiowego. Napięcie UWY doprowadza się do
woltomierza za pośrednictwem gniazda BNC i przewodu koncentrycznego.
• Zasilić dzielnik napięciem kilka woltów.
• Odpowiednio podłączając wtyczki do zacisków woltomierza zmierzyć napięcia UWE oraz UWY.
Obliczyć opór R. Oszacować niepewność tego pomiaru. W jakich warunkach możemy nie
uwzględniać rezystancji wyjściowej zasilacza i rezystancji wejściowej woltomierza ? Jakie
czynniki, poza dokładnością miernika, mogą mieć wpływ na systematyczny błąd pomiarowy ?
• Utwórz tabelę pomiarową:
Nr. Uwe ∆Uwe Uwy ∆Uwy R ∆R

• Zmieniając kolejno oporniki w zaciskach mierzyć Uwe i Uwy. Na ich podstawie obliczyć wartości
oporów R.
Opracowując wyniki narysować rozkład oporów. Dla całej grupy oporników wyznaczyć
średnią wartość rezystancji oraz jej dyspersję. Czy liczba badanych rezystorów była wystarczająca,
by rozkład oporności był dobrze opisywany przez rozkład Gaussa ? Czy niepewność pojedynczego
pomiaru ma istotny wpływ na rozrzut wyników ?
___________________________________________________________________________
Dodatek 1. Kable.
Zwykłe jednożyłowe przewody w izolacji nazywane są „przewodami radiowymi”.
Zakończone są one wtykami radiowymi lub bananowymi. Dostosowane do nich gniazda
znajdujące się na płytach czołowych zasilacza i woltomierza nazywane są zaciskami
laboratoryjnymi.
Do przesyłania sygnałów elektrycznych mogących podlegać zakłóceniom stosuje się kable
koncentryczne. Wewnętrzny przewód kabla nazywamy przewodem gorącym, otaczający go
przewód zewnętrzny (oplot) nazywamy ekranem. Najczęściej ekran dołącza się do wspólnego
wyprowadzenia (dla danego układu elektrycznego), zwanego niekiedy „masą”. Kable
koncentryczne stosowane w tych ćwiczeniach zakończone są wtykami koncentrycznymi w
standardzie BNC. Niektóre z kabli koncentrycznych stosowanych w Pracowni (np. kabel
doprowadzający sygnał do woltomierza) zakończone są przejściami na standard radiowy. W tym
przypadku ekran kabla koncentrycznego dołączony jest do dłuższego przewodu.

wtyki radiowe
osłona kabla oplot (ekran -
(ekran) dłuższe wyprowadzenie)

wtyk
BNC izolator
przewód gorący
 10 20-II-2003

Dodatek 2. Płytka montażowa.

Montażu obwodu pomiarowego dokonujemy na płytce z laminatu poliestrowo-szklanego, na
który naniesiono metalizowane pola montażowe. Niektóre z tych pól połączone są z gniazdami
radiowymi (tworząc ścieżki) lub z gniazdami koncentrycznymi (należy zwrócić uwagę na wspólne
wyprowadzenie dla ekranów). Montaż obwodu przeprowadzany jest techniką lutowania
elementów i odcinków przewodów do pól i ścieżek montażowych (dotyczy to np. rezystora Rref,,
połączenia wyjścia dzielnika napięcia gniazdem koncentrycznym prowadzącym do woltomierza).
Dwa pola montażowe wyposażone są w zaciski pomiarowe (do mocowania rezystorów R).

Dodatek 3. Krótki kurs lutowania.

Rozgrzać lutownicę. Po odpowiednim uformowaniu wyprowadzeń lutowanego elementu,
zetknąć je z polami montażowymi. Nabrać na grot lutownicy kroplę lutowia (cyna z topnikami) i
nanieść je na styk pola z końcówką elementu. Po zastygnięciu cyny ocenić prawidłowość
połączenia (patrz - rysunek). W przypadku powstania tzw. „zimnego lutu” nabrać na grot nieco
kalafonii i ponownie rozgrzać połączenie, aż do oczyszczenia złącza i uformowania prawidłowego
lutu. Sprawne wykonywanie jednego lutowania trwa mniej niż 15 sekund.
.

rezystory nieprawidłowy
tzw. „zimny”
przewód
(menisk wypukły
montażowy
na styku cyny z
metalem)
zaciski
śrubowe

pola montażowe (luty prawidłowe - menisk wklęsły na laminat poliestrowo-szklany

styku cyny z metalem)