Hoa Tri Lieu

TRƯỜNG ĐẠI HỌC VÕ TRƯỜNG TOẢN
KHOA DƯỢC
eôf
BÀI GIẢNG
HOÁ TRỊ LIỆU
Giảng viên biên soạn:

TRƯƠNG HUỲNH KIM NGỌC
Hậu Giang – Năm 2019

TAØI LIEÄU CHUYEÂN KHAÛO
Baøi Giaûng
HOÁ TRỊ LIỆU
2019
TAØI LIEÄU CHUYEÂN KHAÛO
BAØI GIAÛNG
HOÁ TRỊ LIỆU
LÖU HAØNH NOÄI BOÄ
2019
MUÏC LUÏC
Phaàn 1. Sinh hoïc beänh ung thö ............................................................................................... 1
Chöông 1. Sinh hoïc beänh ung thö ............................................................................................ 2

Sinh hoïc phaân töû teá baøo...................................................................................................... 2
Sinh hoïc beänh ung thö ..................................................................................................... 10
Chöông 2. Dieãn tieán töï nhieân cuûa beänh ung thö .....................................................................23
Phaàn 2. Dòch teã hoïc vaø chaån ñoaùn beänh ung thö ................................................................... 37
Chöông 3. Dòch teã hoïc vaø nguyeân nhaân ung thö .....................................................................38
Dòch teã hoïc ung thö.............................................................................................................38
Nguyeân nhaân ung thö .........................................................................................................43
Chöông 4. Chaån ñoaùn beänh ung thö ........................................................................................46
Chaån ñoaùn hình aûnh trong ung thö ...............................................................................54
Chaån ñoaùn moâ hoïc vaø teá baøo hoïc trong ung thö .........................................................124
Chaån ñoaùn sinh hoïc phaân töû trong ung thö ................................................................133
Phaàn 3. Ñieàu trò beänh ung thö ............................................................................................. 147
Chöông 5. Phaãu trò ung thö....................................................................................................148

Caáp cöùu ngoaïi khoa trong ung thö ..............................................................................159
Chöông 6. Xaï trò ung thö ........................................................................................................165
Bieán chöùng xaï trò ..........................................................................................................176
Chöông 7. Hoùa trò ung thö .....................................................................................................191
Caáp cöùu noäi khoa trong ung thö ..................................................................................204
Chöông 8. Lieäu phaùp ña moâ thöùc ...........................................................................................227
Chöông 9. Lieäu phaùp mieãn dòch .............................................................................................236
Lieäu phaùp nhaém truùng ñích ..............................................................................................236
Lieäu phaùp mieãn dòch .........................................................................................................240
Chöông 10. Chaêm soùc giaûm nheï trong ung thö ....................................................................242
Phaàn 4. Taàm soaùt vaø phoøng ngöøa beänh ung thö .................................................................. 275
Chöông 11. Taàm soaùt vaø phaùt hieän sôùm ung thö ...................................................................276
Chöông 12. Phoøng ngöøa ung thö ...........................................................................................285
Chöông 13. Thuoác laù vaø beänh ung thö ...................................................................................290
Chöông 14. Caùc chieán löôïc phoøng choáng ung thö ................................................................295
Xaây döïng caùc chöông trình phoøng choáng ung thö TP. Hoà Chí Minh ..............................295
Chöông trình phoøng choáng beänh ung thö giai ñoaïn 2002 ‟ 2010 ...................................298
Phaàn 5. Ung thö phuï khoa ‟ tuyeán vuù ................................................................................. 305
Chöông 15. Ung thö coå töû cung .............................................................................................306

Chöông 16. Ung thö noäi maïc töû cung ....................................................................................318
Ñieàu trò sarcoâm thaân töû cung .......................................................................................323
Chöông 17. Ung thö aâm hoä ....................................................................................................325
Chöông 18. Ung thö buoàng tröùng ..........................................................................................333
Chöông 19. Ung thö vuù ..........................................................................................................341
Chöông 20. Beänh laønh tính tuyeán vuù.....................................................................................364
Phaàn 6. Ung thö ñaàu vaø coå ................................................................................................... 367
Chöông 21. Ung thö tuyeán giaùp .............................................................................................368

Xöû trí tröôøng hôïp phình giaùp ñôn thuaàn ......................................................................386
Ñieàu trò nang oáng giaùp löôõi ..........................................................................................389
Chöông 22. Ung thö tuyeán nöôùc boït ......................................................................................395
Ñieàu trò böôùu tuyeán ña daïng tuyeán nöôùc boït ...............................................................403
Chöông 23. Ung thö thanh quaûn ...........................................................................................409
Chöông 24. Ung thö voøm haàu ................................................................................................422
Chöông 25. Ung thö hoác mieäng ‟ khaåu haàu ..........................................................................428
Chæ ñònh naïo haïch coå ...................................................................................................442
Chöông 26. Ung thö hoác muõi vaø xoang caïnh muõi .................................................................452
Phaàn 7. Ung thö heä tieâu hoùa ................................................................................................ 462
Chöông 27. Ung thö thöïc quaûn ..............................................................................................463

Chöông 28. Ung thö daï daøy ....................................................................................................472
Chöông 29. Ung thö ñaïi tröïc traøng ........................................................................................485
Chöông 30. Ung thö gan ........................................................................................................497
Chöông 31. Ung thö tuïy taïng .................................................................................................506
Phaàn 8. Ung thö toång quaùt .................................................................................................. 512
Chöông 32. Ung thö phoåi .......................................................................................................513

Böôùu trung thaát ............................................................................................................523
Chöông 33. Ung thö xöông, da, moâ meàm ..............................................................................532
Ung thö xöông ...................................................................................................................532
Ung thö phaàn meàm ...........................................................................................................539
Ung thö da .........................................................................................................................546
Taïo hình khuyeát hoång vuøng maët .................................................................................560
Meâlanoâm aùc .......................................................................................................................573
Chöông 34. Ung thö nieäu duïc ................................................................................................584
Ung thö döông vaät .............................................................................................................584
Ung thö tinh hoaøn .............................................................................................................591
Ung thö baøng quang ..........................................................................................................598
Ung thö tieàn lieät tuyeán ......................................................................................................605
Ung thö thaän .....................................................................................................................613
Chöông 35. Ung thö heä taïo huyeát ..........................................................................................618
Lymphoâm ..........................................................................................................................618
Beänh baïch caàu ...................................................................................................................632
Chöông 36. Ung thö chöa roõ nguyeân phaùt .............................................................................652
Chöông 37. Böôùu heä thaàn kinh trung öông ...........................................................................659
Chöông 38. Ung thö treû em ...................................................................................................663
Taøi lieäu tham khaûo ..................................................................................................................681
Phuï luïc ....................................................................................................................................683
Phaàn 1
Sinh hoïc
Beänh Ung Thö
Baøi Giaûng Ung Böôùu Hoïc
Chöông 1. SINH HOÏC BEÄNH UNG THÖ

SINH HOÏC PHAÂN TÖÛ TEÁ BAØO
GEN nhöng chæ coù moät phaàn nhoû cuûa caùc gen
Gen laø một ñoaïn phaân töû DNA hoaëc naøy ñöôïc bieåu hieän trong caùc teá baøo ñaëc
RNA, mang thoâng tin di truyeàn xaùc ñònh bieät vaøo moät thôøi ñieåm nhaát ñònh.
caáu truùc cuûa moät chuoãi polypeptid hoaëc Söï bieåu hieän vaø söï hoaït hoùa cuûa gen,
moät phaân töû RNA nhaát ñònh. töùc laø tieán trình chuyeån maõ
Gen laø ñôn vò cô baûn cuûa di truyeàn, laø (transcription) DNA thaønh RNA hay giaûi
yeáu toá quyeát ñònh quan troïng cuûa taát caû maõ (translation) RNA thaønh protein. Coù
caùc kieåu hình. khoaûng hôn 100.000 protein.
Boä gen con ngöôøi coù khoaûng 3 tæ caëp
bas, chöùa khoaûng 20.000 ‟ 25.000 gen,
Hình 1. Cấu truùc gen.
2
Sinh hoïc beänh ung thö
CAÙC THAØNH PHAÀN CHÖÙC NAÊNG CUÛA Vuøng mang maõ chöùa caùc thoâng tin di
GEN truyeàn, nhöõng thoâng tin naøy seõ ñöôïc
Moät gen caáu truùc ñieån hình goàm ba chuyeån maõ sang RNA thoâng tin. ÔÛ teá
vuøng chính (1) vuøng ñieàu khieån, (2) baøo coù nhaân, gen caáu truùc bao goàm
vuøng mang maõ di truyeàn, vaø (3) vuøng nhöõng ñoaïn maõ hoùa (exon) vaø nhöõng
keát thuùc. ñoaïn khoâng maõ hoùa (intron)
Vuøng ñieàu khieån coù moät soá trình töï Vuøng keát thuùc mang caùc trình töï
ñaëc bieät ñieàu khieån hoaït ñoäng gen. Vuøng phaân bieät giöõa caùc gen, vaø caùc trình töï
naøy thöôøng bao goàm gen khôûi ñoäng keát thuùc quaù trình chuyeån maõ.
(promoter, P), gen taùc ñoäng (operator, Caáu truùc gen coøn bao goàm moät soá
O), vaø gen ñieàu hoøa (regulator, R). Gen caáu truùc ñaëc thuø naèm ôû phía tröôùc, phía
khôûi ñoäng nhaän bieát vaø gaén RNA sau hoaëc trong gen nhö trình töï ñieàu
polymerase (chuyeån maõ). Gen taùc ñoäng hoøa, vuøng taêng cöôøng (enhancer), vuøng
kieåm soaùt hoaït ñoäng chuyeån maõ gen caáu baát hoaït (silencer), vuøng ñeäm (spacer)
truùc. Gen ñieàu hoøa hoaït hoùa hoaëc öùc cheá (Hình 1).
hoaït ñoäng gen.
Hình 2. Söï toång hôïp protein. DNA ñöôïc chuyeån maõ thaønh mRNA vaø mRNA giaûi maõ thaønh protein.
3
SÖÏ BIEÅU HIEÄN GEN phaân chia ñi qua caùc ñieåm kieåm soaùt ôû
Gen ôû DNA ñöôïc bieåu hieän döôùi daïng ranh giôùi G1/S. Neáu coù thöông toån DNA
protein qua hai quaù trình laø chuyeån maõ khoâng theå söûa chöõa ñöôïc, teá baøo naøy seõ
vaø giaûi maõ. Chæ coù khoaûng 20% caùc gen khoâng qua ñöôïc ñieåm kieåm soaùt maø thay
bieåu hieän taïi moät thôøi ñieåm nhaát ñònh. vaøo ñoù seõ nhaän tín hieäu ñeå bò cheát theo
Caùc protein khaùc nhau thì ñöôïc bieåu laäp trình. Ñieåm kieåm soaùt thöù hai ñöôïc
hieän ôû nhöõng teá baøo khaùc nhau tuøy chöùc bieát ôû G2/M. Caùc gen sinh ung (bcl2,
naêng teá baøo (Hình 2). myc ...), caùc gen öùc cheá böôùu (p53, Rb,
Söï bieåu hieän gen ñöôïc kieåm soaùt vaø p16, p19 ...) laø caùc gen ñieàu hoøa chu
ñieàu hoøa moät caùch chaët cheõ. trình teá baøo thoâng qua ñieåm kieåm soaùt,
söûa chöõa DNA vaø gaây cheát teá baøo theo
CHU TRÌNH TEÁ BAØO laäp trình. Chu trình teá baøo laø nôi kieåm
Chu trình teá baøo kinh ñieån goàm pha soaùt söï taêng tröôûng teá baøo, cuõng laø nôi
G1 (Gap 1), keá tieáp laø pha S (toång hôïp khi coù sai leäch coù theå daãn tôùi ung thö.
DNA), tieáp theo laø pha G2 (Gap 2) vaø Söï ñieàu hoøa chu trình teá baøo raát phöùc
cuoái cuøng laø pha M (phaân baøo). Caùc taïp bôûi cô cheá beân ngoaøi vaø beân trong teá
khaùm phaù môùi ñaây laø pha naèm yeân (G0) baøo vôùi söï tham gia cuûa caùc yeáu toá taêng
vaø caùc ñieåm kieåm soaùt (check point) tröôûng, caùc gen sinh ung, cyclin vaø
trong chu trình teá baøo (Hình 3). Chu cyclin dependent Kinase (CdKs) vaø caùc
trình teá baøo keùo daøi khoaûng 24 giôø, G1 gen öùc cheá böôùu, yeáu toá khaùng CdK
keùo daøi 10 - 12 giôø, S töø 6 ‟ 8 giôø, G2 töø (CKI: Cyclin Kinase Inhibitor),
3 ‟ 4 giôø, vaø M laø 1 giôø. telomerase ... (xem theâm phaàn sinh hoïc
G0 coù theå trôû laïi chu trình hoaït ñoäng beänh ung thö)
ôû G1 do caùc kích thích phuø hôïp. Teá baøo Söï caân baèng giöõa gia taêng soá löôïng teá
naèm yeân trong G0 khi noù ñaõ hoaøn thaønh baøo bôûi söï phaân baøo vaø maát ñi teá baøo bôûi
nhieäm vuï, vaø nhaän tín hieäu laøm chuùng cheát theo laäp trình giuùp duy trì caáu truùc
bò cheát theo laäp trình (programmed cell moâ oån ñònh.
death - apoptosis). Caùc teá baøo hoaït ñoäng
Hình 3. Caùc yeáu toá ñieàu hoøa chu trình teá baøo
4
TOÅNG HÔÏP DNA Ung thö laø do moät sai soùt trong DNA
Trong voøng 12 giôø ôû pha S moät teá baøo laøm taêng sinh teá baøo khoâng ñieàu hoøa
phaûi nhaân ñoâi DNA, coù hai baûn sao ñeå ñöôïc. Do ñoù caùc ñoät bieán laøm sai leäch
phaân baøo thaønh hai teá baøo con. Baát cöù teá DNA vaø söï thaát baïi trong heä thoáng söûa
baøo naøo coù chöùa DNA giöõa löôõng boäi vaø chöõa DNA daãn ñeán caùc sai soùt naøy ngaøy
töù boäi trong tieán trình nhaân ñoâi DNA thì caøng nhieàu.
ñöôïc tính nhö ñang ôû trong pha S. Chæ
soá pha S cuûa böôùu laø moät chæ soá höõu TOÅNG HÔÏP RNA
duïng noùi leân döï haäu cuõng nhö höôùng Söï chuyeån maõ cuûa teá baøo coù nhaân
daãn löïa choïn hoùa trò. DNA helicase vaø xaûy ra trong nhaân teá baøo, söï giaûi maõ xaûy
protein gaén DNA sôïi ñôn (single strand ra trong teá baøo chaát. Ñaàu tieân, gen laøm
DNA ‟ binding protein hay SSB protein) khuoân cho quaù trình toång hôïp neân tieàn
tham gia vaøo quaù trình thaùo xoaén. DNA mRNA. Sau ñoù, tieàn mRNA seõ ñöôïc loaïi
polymerase tham gia toång hôïp DNA boû nhöõng ñoaïn töông öùng vôùi intron vaø
môùi. noái nhöõng ñoaïn töông öùng vôùi exon taïo
DNA ñöôïc toång hôïp töø khuoân mRNA ra mRNA tröôûng thaønh (Hình 2).
do quaù trình chuyeån maõ ngöôïc ñöôïc goïi
laø DNA boå sung (cDNA ‟ TOÅNG HÔÏP PROTEIN
complementary DNA), cDNA chæ bao Moãi protein coù moät caáu truùc ba chieàu
goàm caùc ñoaïn exon (khoâng coù caùc ñoaïn duy nhaát ñöôïc xaùc ñònh bôûi trình töï caùc
intron) ñöôïc duøng raát nhieàu trong caùc acid amin. Caáu truùc cuûa protein lieân
kyõ thuaät xeùt nghieäm phaân töû. quan chaët cheõ vôùi chöùc naêng cuûa noù,
caáu truùc naøy coù theå ñöôïc tieân ñoaùn nhôø
SÖÛA CHÖÕA DNA caùc chöông trình tin sinh hoïc.
Trong quaù trình sao cheùp 6 tæ caëp base Söï giaûi maõ coù söï tham gia cuûa tRNA,
trong pha S cuûa chu trình phaân baøo, moät rRNA vaø mRNA, bao goàm giai ñoaïn khôûi
soá sai soùt seõ xaûy ra. Tæ leä sai soùt trong ñaàu (caùc yeáu toá tham gia laø IF-1, IF-2,
toång hôïp DNA laø 10-9 ‟ 10-10. Cô cheá toång IF-3), keùo daøi (EF-Tu, EF-2), vaø keát
hôïp DNA raát toát nhöng khoâng hoaøn haûo. thuùc (RF-1, RF-2, RF-3). Sau ñoù, chuoãi
Caùc sai soùt naøy haàu heát seõ ñöôïc ñieàu polypeptid seõ qua quaù trình gaáp xoaén coù
chænh. Neáu khoâng ñöôïc söûa chöõa, taát caû hay khoâng coù söï hoã trôï cuûa chaperonin,
caùc teá baøo naøy haàu nhö bò tieâu dieät sau ñoù hoaëc ñöôïc caét ñoaïn, hoaëc ñöôïc bieán ñoåi
ôû caùc ñieåm kieåm soaùt chu trình teá baøo. ñeå taïo thaønh protein chöùc naêng. Neáu
DNA polymerase I ñoùng vai troø quan quaù trình treân coù sai soùt coù theå daãn ñeán
troïng trong vieäc söûa chöõa DNA. beänh lyù.
5
Hình 4. Luận thuyết trung taâm.
iRNA (interference RNA ‟ can thieäp gaõy chuoãi DNA tröôùc khi phaân chia
RNA) laø kyõ thuaät nhaèm xaùc ñònh chöùc (Hình 5).
naêng cuûa moät gen baèng caùch öùc cheá
vieäc giaûi maõ ñoaïn mRNA töông öùng vôùi CHEÁT TEÁ BAØO THEO LAÄP TRÌNH
gen ñoù. (APOPTOSIS: PROGRAMMED CELL
DEATH)
CAÙC ÑIEÅM KIEÅM SOAÙT (CHECK Vai troø quan troïng cuûa apoptosis hay
POINT) CHU TRÌNH TEÁ BAØO cheát teá baøo theo laäp trình laø moät phöông
Caùc döõ kieän trong phaân chia teá baøo tieän loaïi boû teá baøo ñeå kieåm soaùt söï phaùt
ñöôïc kieåm tra bôûi moät nhoùm enzym trieån cuûa moâ ñaõ ñöôïc hieåu roõ. Apoptosis
ñöôïc goïi laø Cyclin-dependent Kinase xaûy ra trong teá baøo nhanh choùng khoaûng
(CdK) coù phaûn öùng lieân keát vôùi caùc 30 phuùt, teá baøo naøy cheát do vôõ vuïn DNA
protein khaùc goïi laø cyclin. ÔÛ ranh giôùi thaønh töøng maûnh, coù söï coâ ñaëc laïi
G1/S phöùc hôïp cyclin E/CdK2 ñöôïc ñoøi nhieãm saéc chaát nhaân vaø taïo ra choài baøo
hoûi ñeå caùc teá baøo ñi vaøo pha S (söï toång töông.
hôïp DNA hoaït ñoäng). Gen öùc cheá böôùu Coù nhieàu gen ñieàu hoøa khôi maøo
p53 coù theå laøm chaäm hoaëc ngaên chaän apoptosis, coù leõ laø moät phaàn cuûa nhieàu
tieán trình qua ñieåm kieåm soaùt naøy baèng ñöôøng bieán ñoåi. Kieåm soaùt taêng tröôûng
caùch ngaên caûn söï thaønh laäp phöùc hôïp bôûi gen sinh ung, c-myc coù theå kích
CdK. Chöùc naêng bình thöôøng cuûa p53 thích phaân baøo. Gen öùc cheá böôùu p53
laøm chaäm laïi chu trình teá baøo khi tìm gaây apoptosis ôû giai ñoaïn cuoái cuøng
thaáy DNA bò toån thöông. Ñieàu naøy laøm trong söûa chöõa DNA vaø baûo veä teá baøo
cho teá baøo coù cô hoäi söûa chöõa DNA tröôùc khoûi bò ñoät bieán. Khi DNA teá baøo bò
khi sao cheùp. Coù phöùc hôïp cyclin/CdK thöông toån, protein p53 keùo daøi pha G1
khaùc xuaát hieän ñeå ñieàu hoøa ñieåm kieåm cuûa chu trình teá baøo. Teá baøo naøy bò chaän
soaùt G2/M, moät laàn nöõa cho teá baøo coù cô laïi ôû ñieåm kieåm soaùt ôû G1/S. Neáu DNA
hoäi söûa chöõa DNA bò thöông toån, nhö laø khoâng ñöôïc söûa chöõa khi bò chaën döøng
laïi, thì sau ñoù p53 gaây ra apoptosis vaø teá
6
baøo naøy seõ töï cheát thay vì dieãn bieán ñoät Apoptosis ôû böôùu gia taêng khi xaï trò
bieán. Maát chöùc naêng p53 thöôøng thaáy vaø ñieàu trò mieãn dòch. Ñaùnh giaù
trong böôùu cho thaáy taàm quan troïng cuûa apoptosis in vivo hay in vitro khi ñieàu trò
cô cheá baûo veä naøy. Gen sinh ung bcl2 coù coù theå tieân ñoaùn ñöôïc hieäu quaû cuûa
taùc ñoäng ngöôïc laïi vôùi p53 trong böôùu. phöông phaùp ñieàu trò.
Thay vì thuùc ñaåy apoptosis, bcl2 ngaên
chaën söï cheát teá baøo.
Baûng 1. Hoäi chöùng di truyeàn coù khieám khuyeát söûa chöõa DNA
HOÄI CHÖÙNG CÔ CHEÁ
Maát ñieàu hoøa giaõn maïch (Ataxiatelangiectasia) Khoâng laøm trì hoaõn ñöôïc ôû ñieåm kieåm soaùt G1/M
Bloom Nhieãm saéc theå deã bò thöông toån
Thieáu maùu Fanconi Khieám khuyeát trong söûa chöõa DNA baét cheùo
Ung thö ñaïi traøng di truyeàn khoâng coù polyp hMSH2 khieám khuyeát cô cheá söûa chöõa phoái hôïp sai.
(Heriditary nonpolyposis colorectal cancer) (mismatch repair)
Li Fraumeni Khieám khuyeát p53 di truyeàn, thaát baïi sau ñoät bieán
thöù 2
Beänh khoâ da saéc toá (Xeroderma pigmentosum) Khieám khuyeát trong vieäc caét söûa chöõa dimer
pyrimydine DNA gaây ra do UV
Hình 5. Ñieàu hoøa caùc ñieåm kieåm soaùt chu trình teá baøo vaø caùc gen öùc cheá böôùu
7
Hình 6. Chöùc naêng cuûa Telomerase. Telomerase

söõa chöõa laïi caùc ñaàu nhieãm saéc theå (Telomeres) bò
aên moøn baèng caùch gaén keát theâm vaøo ñoaïn
TTAGGG
TELOMERE VAØ SÖÏ BAÁT TÖÛ CUÛA TEÁ telomere gaây neân tình traïng baát oån ñònh
BAØO UNG THÖ cuûa nhieãm saéc theå vaø cheát teá baøo theo
Coù nhieàu caùch gaây ra söï laõo hoùa teá laäp trình.
baøo, moät trong soá naøy laø laøm ngaén ñi
telomere. Telomere laø thaønh phaàn naèm KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN DI TRUYEÀN UNG
ôû ñaàu cuûa nhieãm saéc theå. Telomere coù THÖ
khoaûng 15.000 caëp base cuûa caùc ñoaïn Chuùng ta ñaõ bieát raèng voán di truyeàn
DNA laëp ñi laëp laïi. TTA GGG ñöôïc laëp laïi cuûa ngöôøi laø löôõng boäi (diploid) vôùi hai
haøng ngaøn laàn. Sau moãi laàn phaân baøo baûn sao cuûa moïi nhieãm saéc theå. Tuy
moät maûnh nhoû telomere khoaûng 100 nhieân, caùc nhieãm saéc theå naøy khoâng caàn
base khoâng ñöôïc sao cheùp laïi. Do ñoù, thieát phaûi laø gioáng nhau. Moãi gen coù
telomere trôû neân ngaén theo tieán trình moät vò trí ñaëc bieät treân nhieãm saéc theå
phaân baøo. ÔÛ moät thôøi ñieåm naøo ñoù söï goïi laø caùc allele. Allele goïi laø tính laën
thu ngaén naøy laøm ngaên caûn toång hôïp (recessive), coù nghóa laø neáu chæ coù moät
DNA vaø teá baøo bò laõo hoùa. Tuy nhieân, allele baát thöôøng, beänh khoâng xuaát hieän
chieàu daøi cuûa telomere coù theå ñöôïc phuïc vì vaãn coøn allele bình thöôøng coù khaû
hoài bôûi moät men chuyeån maõ ngöôïc naêng taïo ra ñuû protein chöùc naêng. Neáu
(reverse transcriptase) ñaëc bieät laø chæ coù moät allele maø ñuû gaây ra söï baát
telomerase. thöôøng thì allele naøy goïi laø tính troäi
Telomerase hoaït ñoäng cuûa thôøi kyø (dominant).
phoâi thai vaø hoaït ñoäng naøy bò khoùa chaët Trong di truyeàn ung thö, tình huoáng
ôû ña soá caùc teá baøo thaân theå sau khi sanh. khoâng ñôn giaûn laø allele troäi hay laën.
Ngaøy nay, ngöôøi ta cuõng nhaän thaáy hoaït Ung thö ñöôïc gaây ra bôûi söï ñoät bieán
ñoäng cuûa telomerase trong khoaûng 90% trong caùc gen kieåm soaùt. Ñoät bieán
cuûa caùc teá baøo ung thö. Söï môû khoùa (mutation) coù nhieàu möùc ñoä vaø nhieàu
phöùc hôïp naøy goùp phaàn laøm baát töû caùc loaïi.
doøng teá baøo ung thö taïo ñieàu kieän cho Chuùng ta caàn phaân bieät söï khaùc nhau
söï phaùt trieån vaø di caên. Ñieàu naøy cuõng quan troïng giöõa ñoät bieán teá baøo thaân theå
gôïi leân caùc nghieân cöùu khaû naêng öùc cheá (somatic cell) maéc phaûi vaø ñoät bieán teá
telomerase ñeå laøm ngöøng phaùt trieån teá baøo maàm (germ cell). Di truyeàn hoïc coå
baøo böôùu qua cô cheá laøm ngaén laïi ñieån coù lieân quan haàu heát bieåu hieän di
8
truyeàn lieân heä tôùi gen coù trong teá baøo maõ hoùa coù theå gaây maát bieåu hieän chöùc
maàm nhaän töø cha meï. Sinh hoïc phaân töû naêng gen hay taïo protein.
ung thö lieân quan tôùi haàu heát ñoät bieán Nhöõng kieåu ñoät bieán gen khoâng bieåu
thaân theå maéc phaûi maø khoâng coù luùc môùi hieän kieåu hình coù theå do (1) khoâng gaây
sinh ra. Caùc ñoät bieán thaân theå baét ñaàu töø bieán doåi trình töï chuoãi acid amin ôû
moät teá baøo ñôn ñoäc do haäu quaû sai laàm protein saûn phaåm hoaëc (2) gaây bieán ñoåi
trong sao cheùp vaø söûa chöõa DNA; chæ coù trình töï chuoãi acid amin nhöng khoâng
moät vaøi ung thö lieân quan tôùi ñoät bieán bieán ñoåi thuoäc tính protein. Vì vaäy
doøng teá baøo maàm di truyeàn. khoâng phaûi moïi ñoät bieán ñeàu gaây beänh.
Ñoät bieán laø bieán ñoåi DNA ôû trình töï Ñoät bieán ñieåm
chuoãi nucleotid. Ñoät bieán ñöôïc chia Ñoät bieán thay theá moät nucleotid coù
thaønh ba nhoùm (1) ñoät bieán soá löôïng theå gaây ra ñoät bieán dòch nhaàm (nhaàm
nhieãm saéc theå (ñoät bieán boä gen), (2) ñoät maõ moät acid amin), ñoät bieán chaám döùt
bieán caáu truùc nhieãm saéc theå (ñoät bieán chuoãi (ñoät bieán taïo maõ keát thuùc) hay ñoät
nhieãm saéc theå), (3) ñoät bieán gen. bieán khi xöû lyù RNA.
Ñoät bieán boä gen Ñoät bieán maát ñoaïn hay theâm ñoaïn
Hieän töôïng bieán ñoåi soá löôïng nhieãm Caùc ñoät bieán naøy thöôøng phaùt hieän
saéc theå goïi laø leäch boäi do loãi phaân ly baèng Southern blot hay PCR. Ñoät bieán
nhieãm saéc theå ôû thôøi kyø giaûm phaân hay coù theå aûnh höôûng ñeán moät ñoaïn DNA
nguyeân phaân. ngaén hay moät ñoaïn DNA daøi.
Ñoät bieán nhieãm saéc theå Neáu soá löôïng nucleotid ñoät bieán
Hieän töôïng bieán ñoåi moät ñoaïn cuûa khoâng laø boäi soá cuûa 3 vaø xaûy ra ôû chuoãi
nhieãm saéc theå nhö nhaân ñoâi, nhaân ba, maõ hoùa, khung ñoïc seõ bò bieán ñoåi töø vò
maát ñoaïn, ñaûo ñoaïn hay chuyeån ñoaïn do trí theâm hay maát nucleotid. Ñaây laø hieän
ngaãu nhieân hay loãi phaân ly trong giaûm töôïng xoùa leäch khung taïo acid amin baát
phaân. thöôøng töø vò trí ñoät bieán trôû ñeán cuoái
Ñoät bieán gen chuoãi. Ngöôïc laïi, neáu soá löôïng nucleotid
Hieän töôïng bieán ñoåi trình töï chuoãi laø boäi soá cuûa 3 seõ taïo neân caùc protein
DNA nhaân hay DNA ty theå, bieán ñoåi chæ thieáu hay thöøa acid amin.
moät nucleotid hay vaøi trieäu caëp base. Ñoät bieán taêng soá löôïng boä ba nucleotid
Ñoät bieán gen coù theå gaây taùc haïi nghieâm laëp laïi
troïng tuøy loaïi gen vaø heä quaû laø gaây roái Ñoät bieán taêng soá löôïng gaây roái loaïn
loaïn bieåu hieän gen. Ñoät bieán gen ôû chuoãi bieåu hieän gen cuûa teá baøo.
Baûng 2. Ví duï moät soá loaïi ñoät bieán

CAÙC LOAÏI ÑOÄT BIEÁN DNA VÍ DUÏ
Ñoät bieán ñieåm (Point mutation) Codon 12, 59 hay 61 trong gen sinh ung H-ras cuûa ung
thö ñaïi traøng, tuïy taïng vaø phoåi
Xoùa leäch khung (Frame shift deletion) Del 185 AG trong gen öùc cheá böôùu BRCA1 cuûa ung thö vuù
Chuyeån vò nhieãm saéc theå (Chromosomal Chuyeån vò gen sinh ung c-myc töø nhieãm saéc theå 8 thaønh
translocation) gen immunoglobin treân nhieãm saéc theå 14, lymphoâm
Burkitt
9
SINH HOÏC BEÄNH UNG THÖ
Gen sinh ung. tieàn gen sinh ung laø ñieàu hoøa söï phaân
Gen ñeø neùn böôùu. baøo vaø cheát theo laäp trình cuûa teá baøo.
Söï sinh maïch (angiogenesis). Ñöôøng daãn truyeàn tín hieäu teá baøo baét
Cheát teá baøo theo laäp trình (programmed ñaàu töø yeáu toá taêng tröôûng (1) trong maùu
cell death: apoptosis). hoaëc treân beà maët teá baøo khaùc gaén vaøo
Söï söûa chöõa voán lieáng di truyeàn thuï theå ñaëc hieäu treân beà maët. Hieän
(genome repair). töôïng naøy laøm thay ñoåi hình daïng thuï
Telomere. theå, gaây taùc ñoäng phaàn thuï theå trong
baøo töông, laøm tín hieäu xuyeân qua maøng
GEN SINH UNG (ONCOGENES): kieåm teá baøo. Tín hieäu truyeàn qua teá baøo chaát
soaùt söï taêng tröôøng vaø laõo hoùa. baèng phaân töû trung gian (2), nhö
Chöùc naêng cuûa tieàn gen sinh ung protein G, ñeán nhaân, gaén vaøo DNA ôû
(proto-oncogen) ñieåm sao cheùp ñaëc bieät (3). Tín hieäu
Gen sinh ung laø moät gen kieåm soaùt DNA laøm teá baøo thay ñoåi tình traïng taêng
söï phaùt trieån teá baøo, khi noù bò ñoät bieán sinh: phaân chia, nguû yeân hay töï huûy dieät
hay bieåu hieän quaù möùc laøm moät teá baøo qua cô cheá cheát theo laäp trình (4) (Hình
bình thöôøng chuyeån daïng thaønh teá baøo 7).
böôùu. Moãi protein cuûa moät phaàn ñöôøng
Tieàn gen sinh ung laø gen bình truyeàn tín hieäu laø saûn phaåm tieàn gen
thöôøng coù chöùc naêng sinh lyù trong teá sinh ung. Neáu ñoät bieán tieàn gen sinh
baøo, khi ñoät bieán laøm maát kieåm soaùt söï ung seõ trôû thaønh gen sinh ung, gia taêng
taêng sinh teá baøo. Chöùc naêng sinh lyù cuûa chöùc naêng caùc protein treân.
10
Yeáu toá taêng

tröôûng
Thuï theå
beà maët
Thu tín hieäu protein baøo
töông hoaït hoùa
Gaén keát yeáu toá

sao cheùp DNA
Protein toång hôïp kích

thích phaân baøo qua phaûn
öùng vôùi DNA
Hình 7. Ñöôøng daãn truyeàn tín hieäu teá baøo
1. Caùc yeáu toá taêng tröôûng: Platelet Derived Growth Factor (PDGF), Colony
Stimulating Factor (M-CSF).
2. Caùc thuï theå beà maët: Epidermal Growth Factor (EGFR). Colony Stimulatinh Factor
1 receptor (FM-S)
3. Caùc protein G teá baøo chaát: GSP
4. Caùc yeáu toá sao cheùp nhaân teá baøo: Myc
Khoâng gioáng gen ñeø neùn böôùu, ñoät gen sinh ung RET (HC ña böôùu noäi tieát)
bieán tieàn gen sinh ung xaûy ra ôû teá baøo vaø MET (HC carcinoâm TB thaän coù tính
thaân theå vaø khoâng di truyeàn. Ngoaïi tröø, gia ñình).
Gen sinh ung

Yeáu toá taêng tröôûng: INT-2, SIS.
Thuï theå yeáu toá taêng tröôûng: erb B, FMS, HER-2neu, KIT, MAS, MET, ROS, RET,
SEA, TRK.
Tín hieäu daãn truyeàn: ABL, FES, FGR, GSP, GLP, LCK, MOS, PIM, RAF, H-ras, K-
ras, N-ras, src, YES.
Gaén keát DNA: erb A, ETS, Fos, Jun, Myb, C-myc, L-myc, N-myc, REL, SKI.
Apoptosis/ chu kyø teá baøo: BAX, CYCLIN D1, bcl2.
Gen troän: ALL/MLL, BCR, PBX1. PARa
Caùc loaïi khaùc: AKT, CBL, CRK, EYK, FIM 1-1, FPS, HST, INT 1-2, MAF, Mil, QIN.
11
Yeáu toá taêng tröôûng vaø caùc thuï theå beà protein myc caân baèng ñoái nghòch vôùi
maët teá baøo protein khaùc nhö p53 (laøm chaäm söï
Thuï theå beà maët bao goàm phaàn ngoaøi phaân baøo). Tieàn gen sinh ung myc ñoät
maøng, trong maøng vaø trong baøo töông. bieán gia taêng bieåu hieän, kích thích teá
Phaàn ngoaøi coù vò trí khueách ñaïi hoùa hoïc baøo phaân chia. VD: böôùu nguyeân baøo
ñeå gaén vôùi yeáu toá taêng tröôûng ñaëc hieäu, thaàn kinh, gen N-myc ñoät bieán.
neáu thay ñoåi seõ khoâng theå gaén khôùp. Cheát teá baøo theo laäp trình (apoptosis),
Phaàn beân trong baøo töông laø phaân töû, chu kyø teá baøo, vaø caùc gen sinh ung khaùc
thöôøng laø tyrosin kinaze, thay ñoåi chöùc Nhoùm gen sinh ung aûnh höôûng leân
naêng khi coù söï gaén keát treân, truyeàn tín chu kyø teá baøo thoâng qua cyclin protein
hieäu qua teá baøo chaát. vaø laøm cheát teá baøo theo laäp trình. Vd gen
Teá baøo coù nhieàu thuï theå, yeáu toá taêng cyclin D1 trong mantle cell lymphoma,
tröôûng coù theå laø tín hieäu taïo thuï theå. Vd: gia taêng protein D1, thuùc ñaåy teá baøo
yeáu toá taêng tröôûng laøm thay ñoåi thuï theå lymphoâ aùc tính vaøo chu kyø teá baøo.
bieåu moâ vuù ñoái vôùi ñaùp öùng estrogen. Lymphoâ daïng nang chuyeån vò bcl2 vaøo
Tieàn gen sinh ung bò ñoät bieán, thay gen immunoglobulin gaây öùc cheá söï cheát
ñoåi protein daãn truyeàn tín hieäu, laøm teá baøo theo laäp trình.
ñöôøng truyeàn hö haïi. Thöôøng ñoät bieán Gen sinh ung vaø söï taêng sinh doøng teá
laøm protein taêng chöùc naêng, nhö tyrosin baøo
kinaz, taêng truyeàn tín hieäu ngay caû khi Ñoät bieán tieàn gen sinh ung laøm taêng
khoâng coù yeáu toá taêng tröôûng,Vd: Beänh sinh doøng teá baøo, moïi teá baøo cô theå ñeàu
BC tuûy maïn, chuyeån NST Philadelphia töø moät cloân laø hôïp töû. Trong ñôøi soáng,
t(9,22) thaønh gen sinh ung abelson chaéc chaéc coù söï söûa chöõa di truyeàn sinh
(ABL)/BCR taêng hoaït ñoäng daãn truyeàn ra caùc tieåu cloân. Vd: lymphoâ baøo tieáp xuùc
tín hieäu khoâng theå ñieàu hoøa ñöôïc. vôùi khaùng nguyeân sinh ra khaùng theå ñaëc
Caùc thaønh phaàn nhaân vaø baøo töông cuûa hieäu do söï taùi saép xeáp gen
ñöôøng daãn truyeàn tính hieäu teá baøo immunoglobulin, lymphoâ baøo ñoù phaân
Protein ñaûm nhaän vieäc truyeàn tín chia, tieáp tuïc taïo ra khaùng theå.
hieäu töø teá baøo chaát ñeán nhaân. Protein G Ñoät bieán tieàn gen sinh ung gaây ra teá
laø oncoprotein, moät trong nhöõng tieàn baøo taêng sinh, taïo cloân teá baøo böôùu, khôûi
gen sinh ung maõ hoùa cho protein G laø ñaàu cuûa ung thö, cloân naøy nhaïy caûm vôùi
GSP, ñoät bieán ñieåm taïo gen sinh ung, caùc ñoät bieán khaùc, sinh tieåu cloân, tieåu
vd: ung thö tuyeán giaùp. cloân phaân chia nhanh nhaát seõ lan traøn.
Caùc protein G vaø caùc tín hieäu khaùc
gaén vaøo DNA. Trong teá baøo bình thöôøng,
12
Hình 8. Caùc kieåu taêng tröôûng doøng teá baøo.

(1) Teá baøo ñoät bieán maát thuï theå taêng tröôûng coù khaû naêng böôùu
kieåm soaùt ngöôïc saûn xuaát yeáu ngöng phaùt trieån. (hình b)
toá taêng tröôûng, taêng saûn xuaát (3) Teá baøo ñoät bieán sinh ra quaù
yeáu toá taêng tröôûng, nhöng teá nhieàu yeáu toá taêng tröôûng, töï
baøo khoâng ñoät bieán nhaïy caûm nhaïy caûm vôùi kích thích taêng
vôùi yeáu toá taêng tröôûng, taêng tröôûng. Böôùu ñôn cloân taêng
sinh töï giôùi haïn, ñaây laø tröôøng sinh ñoäc laäp vôùi yeáu toá beân
hôïp böôùu laønh. (hình a) ngoaøi. (hình c)
(2) Teá baøo ñoät bieán sinh ra quaù Ñoät bieán khaùc nhau trong ñöôøng daãn
nhieàu thuï theå taêng tröôûng, truyeàn tín hieäu coù tính chaát taêng tröôûng
nhaïy caûm vôùi kích thích taêng khaùc nhau. Kieåu (1) laø böôùu laønh, kieåu
tröôûng. Böôùu ñôn cloân naøy phuï (3) aùc tính roõ.
thuoäc vaøo söï hieän dieän cuûa yeáu
toá taêng tröôûng, laáy ñi yeáu toá
13
GEN ÑEØ NEÙN BÖÔÙU (TUMOR Di truyeàn cuûa gen ñeø neùn böôùu vaø söï
SUPPRESSOR GENES) maát dò hôïp töû
Gen ñeø neùn böôùu coù vai troø laøm chaäm BRCA1 lieân quan ñeán ung thö buoàng
laïi söï phaân chia teá baøo. Khaùc vôùi gen tröùng vaø vuù, gen bình thöôøng giöõ cho teá
sinh ung, gen ñeø neùn böôùu taùc ñoäng ñoái baøo bò ñoät bieán khoâng taêng sinh thaønh
khaùng treân vieäc phaân baøo, khoâng coù ung thö. Neáu hai allele cuûa gen BRCA1
trong virus. bò ñoät bieán töø luùc sinh, nguy cô ung thö
Gen ñeø neùn böôùu hoaït ñoäng thoâng seõ raát cao. Khi phuï nöõ chæ coù moät allele
qua heä thoáng söûa chöõa DNA, nhaèm duy bình thöôøng, allele naøy coù khaû naêng bò
trì söï oån ñònh di truyeàn. Gen bò ñoät bieán, maát ñi vaøo khoaûng treân 40 tuoåi, ñaây laø
khieám khuyeát DNA di truyeàn qua teá baøo hieän töôïng maát dò hôïp töû.
maàm, gaây neân caùc hoäi chöùng di truyeàn Maát dò hôïp töû laø cô cheá di truyeàn toái
deã bò ung thö. quan troïng daãn ñeán baát hoaït gen ñeø neùn
Ñoät bieán thöôøng xaûy ra treân teá baøo böôùu. Tæ leä baát hoaït allele bình thöôøng
thaân theå (somatic mutation) trong caùc raát hieám (thaáp hôn 1/1.000.000).
ung thö khoâng coù tính gia ñình. Gen ñeø Ña soá ung thö coù söï ñoät bieán cuûa gen
neùn böôùu ôû theå laën, hai allele ñoät bieán ñeø neùn, haàu heát do ñoät bieán thaân theå,
môùi gaây kieåu hình. Söï maát dò hôïp töû hieám gaëp caùc hoäi chöùng di truyeàn. Vd:
(LOH: loss of heterozygosity) laø cô cheá ngöôøi phuï nöõ coù teá baøo maø allele RB1
di truyeàn qua troïng ñeå bieåu hieän tính ñoät bieán, caùc teá baøo coøn laïi bình thöôøng,
laën cuûa moät gen. Vd: gen ñeø neùn böôùu neáu coù hieän töôïng maát dò hôïp töû seõ laø
RB1 vaø p53, nhaát laø p53 coù vai troø then nguy cô gaây ung thö. Gia ñình coù ñoät
choát trong söï sinh ung. bieán di truyeàn RB1 thöôøng bò böôùu
nguyeân baøo voõng maïc. Phuï nöõ coù
BRCA1 ñoät bieán di truyeàn nguy cô ung
thö vuù laø 60-85%, neáu khoâng coù thì tæ leä
laø 11%.
Baûng 3. Khaùc bieät giöõa gen sinh ung vaø gen ñeø neùn böôùu
GEN SINH UNG GEN ÑEØ NEÙN BÖÔÙU
1. Coù ôû daïng virus 1. Khoâng coù ôû daïng virus
2. Hoaït ñoäng theo kieåu tính troäi, 1 allele ñoät 2. Hoaït ñoäng theo kieåu laën, 2 allele ñoät bieán trong böôùu
bieán trong böôùu
3. Chöùc naêng protein cuûa gen laø tröïc tieáp ñieàu 3. Chöùc naêng protein cuûa gen laø tröïc tieáp ñieàu hoøa taêng
hoøa söï phaùt trieån teá baøo, thuùc ñaåy ñoät bieán ñeå tröôûng teá baøo, ngaên caûn ñoät bieán ñeå thaønh baát hoaït hoùa trong
taêng chöùc naêng trong böôùu böôùu
4. Khoâng di truyeàn nhö ñoät bieán doøng teá baøo 4. Coù tính di truyeàn hoaëc ñoøi hoûi moät ñoät bieán thaân theå
maàm, ñoøi hoûi moät ñoät bieán thaân theå
14
Böôùu
Ñoät bieán ngaãu Ñaûo Nhaân ñoâi nhieãm saéc

nhieân gen theå khoâng phaân chia
Hình 9. Moät ngöôøi nam coù ñoät bieán di truyeàn trong RB1, coù nhieàu kieåu gaây ra maát dò hôïp töû cuûa allele
thöù nhì.
Baûng 4. Caùc gen ñeø neùn cheá böôùu

GEN HOÄI CHÖÙNG DI TRUYEÀN UNG THÖ TÖÏ PHAÙT
APC Beänh ña polyp tuyeán gia ñình Ung thö ñaïi traøng
BRCA1,2 Ung thö vuù vaø buoàng tröùng Khoâng bieát
DCC Khoâng bieát Ung thö ñaïi traøng
HMSH2 Ung thö ñaïi traøng khoâng ña polyp coù tính caùch Khoâng bieát
gia ñình
RB1 Böôùu nguyeân baøo voõng maïc di truyeàn Ung thö boïng ñaùi, vuù
p53 Hoäi chöùng Li-Fraumeni Nhieàu daïng ung thö
Leân tôùi 50% taát caû ung thö
Chöùc naêng cuûa gen ñeø neùn böôùu trong virus, tuy nhieân saûn phaåm protein
Chuùng ta chöa hieåu heát caùc chöùc cuûa virus gaây baát hoaït gen ñeø neùn böôùu.
naêng gen ñeø neùn böôùu, hieän chöa coù Vd: Virus Adeno loaïi 5 (chuoät), HPV
ñònh nghóa xaùc ñònh veà gen ñeø neùn loaïi 16,18 taïo ra protein E1a, E7 gaây baát
böôùu, coù yù kieán ñaây laø gen söûa chöõa hoaït RB1; Virus Adeno loaïi 5 (chuoät),
DNA. HPV, Virus Polyoma SV40 (khæ) taïo ra
Virus DNA gaây böôùu baát hoaït gen ñeø protein E1b, E6, Large T gaây baát hoaït
neùn böôùu p53.
Nhieàu gen sinh ung coù daïng virus Virus DNA gaây böôùu khoâng gioáng
(v.onc), laø moät phaàn cuûa virus ñaûo virus ñaûo ngöôïc, khoâng coù gen sinh ung
ngöôïc. Gen ñeø neùn böôùu khoâng tìm thaáy maø chæ kieàm haõm chu kyø teá baøo RB1 vaø
p53.
15
MOÁI LIEÂN HEÄ GIÖÕA GEN SINH UNG VAØ thöôøng gaëp nhaát chöa ñöôïc phaùt hieän
GEN ÑEØ NEÙN BÖÔÙU ra. Ngöôïc vôùi nhöõng ñoät bieán treân teá baøo
Hieän nay, theo nhieàu nghieân cöùu, coù thaân theå, 90% caùc ñoät bieán treân teá baøo
veû, söï phaân chia gen sinh ung vaø gen ñeø maàm trong caùc hoäi chöùng ung thö coù
neùn böôùu khoâng coøn roõ raøng. Moät soá tính gia ñình lieân quan ñeán gen ñeø neùn
gen coù theå vöøa laø gen sinh ung vöøa laø böôùu.
gen ñeø neùn böôùu tuøy theo caùc thôøi ñieåm Ung thö laø tieán trình ña giai ñoaïn do
vaø hoaøn caûnh khaùc nhau. Vd: gen TGF-β söï taäp trung caùc ñoät bieán DNA khoâng
(transforming growth factor ‟ yeáu toá söûa chöõa ñöôïc. Khôûi daàu laø söï hoaït hoùa
bieán ñoåi taêng tröôûng) laø moät gen öùc cheá, cuûa gen sinh ung vaø maát dò hôïp töû cuûa
tuy nhieân, noù cuõng coù vai troø trong vieäc gen ñeø neùn böôùu. Cloân teá baøo aùc tính
taêng sinh, bieät hoùa, di truù vaø cheát theo phaûi thaønh laäp treân moät cô sôû vöõng chaéc
laäp trình. trong cô theå, phaûi phaùt trieån maïch maùu
Caùc gen lieân quan ñeán ung thö coù ñoä thoâng qua söï sinh maïch (angiogenesis),
thaâm nhaäp cao (high-penetrance), töùc laø chieán thaéng heä mieãn dòch vaø phaùt trieån
coù tæ leä gen bieåu hieän thaønh kieåu hình khaû naêng lan traøn gaây ra di caên.
cao. Taùc ñoäng cuûa töøng gen vaø cuûa söï Söï sinh ung do hoùa hoïc
keát hôïp giöõa caùc gen aûnh höôûng ñeán Chaát sinh ung hoùa hoïc, thöôøng
kieåu hình cuûa ung thö. Söï bieåu hieän chuyeån thaønh daïng hoaït ñoäng trung
kieåu hình cuûa cuøng moät loaïi ung thö gian, gaén keát vôùi DNA, gaây gaõy chuoãi
giöõa caùc beänh nhaân khaùc nhau do phuï DNA hoaëc can thieäp vaøo söï sao cheùp
thuoäc vaøo caáu taïo di truyeàn cuûa töøng caù DNA, coù theå gaây ñoät bieán (Hình 10).
nhaân vaø söï aûnh höôûng cuûa moâi tröôøng. Chaát gaén theâm vaøo DNA coù theå thay
ñoåi thaønh phaàn cuûa nucleotid, nhö
CÔ CHEÁ SINH UNG methyl hoùa cytosin. Toån thöông DNA
Sinh hoïc phaân töû sinh ung bieåu hieän khi coù söï sao cheùp, tính chaát
Ung thö xaûy ra do ñoät bieán trong vaø ñoä lan roäng cuûa toån thöông aûnh
DNA, xuaát hieän trong khoaûng 1/3 daân soá höôûng ñeán khaû naêng sinh ung. Neáu söï
vaø taêng daàn theo tuoåi. söûa chöõa DNA khoâng thaønh, teá baøo seõ
Neáu öôùc tính raèng boä gen con ngöôøi cheát theo laäp trình. Neáu heä thoáng cheát
coù khoaûng 20.000 ‟ 25.000 gen, thì coù theo laäp trình thaát baïi thì chuùng ta coù
khoaûng 1% trong soá naøy ñoät bieán coù lieân ñoät bieán.
quan ñeán beänh ung thö. Khoaûng 90% Taùc ñoäng sinh ung cuûa hoùa chaát
trong soá naøy xaûy ra ôûø teá baøo thaân theå, ñöôïc ñieàu hoøa maïnh meõ bôûi caùc ñieàu
20% treân teá baøo maàm, vaø 10% aûnh kieän khaùc nhau. Vd: teá baøo bieät hoùa giai
höôûng ñeán caû hai. Ñoät bieán troäi xaûy ra ñoaïn cuoái cuûa söøng baøo da ñoät bieán seõ
chuû yeáu ôû teá baøo thaân theå (90%), haàu nhanh choùng bò loaïi boû, neáu xaûy ra ôû tuûy
heát (70%) laø ñoät bieán chuyeån vò ôû teá baøo xöông thì coù theå phaùt sinh thaønh beänh
taïo huyeát vaø trung moâ, chæ chieám baïch caàu.
khoaûng 10% teân toång soá caùc beänh lyù aùc Teá baøo ñoät bieán phaân chia thaønh moät
tính. Do ñoù, coù theå coøn nhieàu gen sinh cloân teá baøo böôùu. Söï sinh ung hoùa hoïc
ung lieân quan ñeán caùc beänh ung thö thöôøng laø do nhieàu hôïp chaát.
16
Söï sinh ung do böùc xaï höôûng ñeán GTP vaø protein G
Caùc böùc xaï ion hoùa laøm thöông toån teá trong ñöôøng daãn truyeàn. Cloân teá
baøo baèng caùch phaù huûy caùc caáu truùc baøo ñoät bieán chòu aûnh höôûng cuûa
phaân töû. Phaûn öùng ion hoùa DNA phuï yeáu toá beân ngoaøi vaø baønh tröôùng
thuoäc vaøo naêng löôïng, lieàu löôïng vaø loaïi nhanh, gaây nhieàu ñoät bieán hôn.
böùc xaï. Toån thöông quan troïng laø gaõy Haàu heát caùc teá baøo ñoät bieán cheát
chuoãi xoaén ñoâi DNA gaây ñoät bieán. ñi do cô cheá ñieàu hoøa taïi caùc
Söï sinh ung ña giai ñoaïn ñieåm kieåm soaùt cuûa chu kyø teá
(1) Ñoät bieán gen sinh ung trong moät baøo phaùt hieän DNA bò thöông
teá baøo ñôn ñoäc, laøm cho thuï theå toån.
yeáu toá taêng tröôûng taêng aùi löïc vaø (3) Do hai allele cuûa gen ñeø neùn
ñaùp öùng nhanh hôn vôùi yeáu toá böôùu p53 bò ñoät bieán, cô cheá ñieàu
taêng tröôûng, baønh tröôùng chaäm hoøa bò thöông toån, söûa chöõa DNA
cloân teá baøo bò ñoät bieán, böôùu bieät vaø cheát teá baøo theo laäp trình
hoùa toát phaùt trieån ñoäc laäp vôùi yeáu khoâng coøn, cloân teá baøo ñoät bieán
toá beân ngoaøi. seõ taêng tröôûng raát nhanh, ung
(2) Ñoät bieán trong cloân teá baøo ñaàu thö xaâm nhaäp bieät hoùa keùm.
tieân, xaûy ra ôû ñöôøng daãn truyeàn Theo cô cheá, moãi böôùc ñoät bieán phaûn
tín hieäu, ñaëc bieät gen sinh ung aùnh söï thay ñoåi sinh hoïc trong cloân teá
K-ras. Protein cuûa gen naøy aûnh baøo vaø tieán trình sinh ung (Hình 11).
Hoùa chaát Hình 10. Cô cheá sinh ung

sinh ung hoùa chaát
Giaûi ñoäc (Sinh ung do hoùa chaát lieân
quan ñeán nhieàu böôùu coù
Hoaït hoùa
khaû naêng giaûi ñoäc vaø söûa
trung gian chöõa)
Gaén keát vaøo DNA
Thöông toån ñöôïc söûa

chöõa
Ñoät bieán
Thöông toån khoâng ñöôïc
söûoa chöõa
Taêng sinh teá baø
Cloân teá baøo
böôùu
17
Ñoät bieán thuï theå yeáu taêng tröôûng

Ñoät bieán hoaït hoùa
Baønh tröôøng ñöôøng daãn truyeàn tín
cloân chaäm
hieäu protein G
Ñoät bieán
p53 Baønh tröông
cloân nhanh
Tieán trieån
cloân nhanh
Ung thö xaâm nhaäp
bieät hoùa keùm
Hình 11. Cô cheá sinh ung ña giai ñoaïn. Dieãn tieán cuûa cloân teá baøo böôùu töø laønh tính thaønh aùc tính.
Hình 12. Ung thö laø tieán trình ña giai ñoaïn.
18
Giai ñoaïn ñaàu, toån thöông DNA do gen ngaên caûn cheát teá baøo theo laäp trình
hoùa, xaï hay virus neáu khoâng ñöôïc söûa vaø gen thuùc ñaåy teá baøo cheát theo laäp
chöõa seõ taïo ñoät bieán, ñoät bieán ôû gen sinh trình. Böôùu phaùt trieån khi ñoät bieán gen
ung vaø gen ñeø neùn böôùu daãn tôùi phaùt thuùc ñaåy teá baøo vaøo chu kyø (gen sinh
trieån teá baøo böôùu. ung), ngaên caûn cheát teá baøo theo laäp
Dieãn tieán sinh ung ñöôïc taêng toác khi trình (maát gen ñeø neùn böôùu), gia taêng
laïi coù theâm ñoät bieán nhö treân. Toån ngaên caûn cheát teá baøo theo laäp trình
thöông DNA aûnh höôûng ñeán khaû naêng (bieåu hieän quaù möùc bcl2) vaø giaûm thuùc
töï söûa chöõa vaø ñieàu hoøa taêng sinh teá ñaåy cheát teá baøo theo laäp trình (giaûm
baøo. BAX hay p53 ñoät bieán) (Hình 13).
Böôùu phaùt trieån kích thöôùc (vaøi mm) Gen sinh ung
phaûi coù söï sinh maïch. Tieáp theo, böôùu Gen sinh ung coù theå thuoäc nhoùm caùc
vöôït qua ñeà khaùng cô theå chuû, goàm khaû yeáu toá taêng tröôûng (c-cis), thuï theå yeáu
naêng coá ñònh vaø haøng raøo moâ, laøm suy toá taêng tröôøng (HER2/neu, FMS), ñöôøng
yeáu heä mieãn dòch, ung thö di caên vaø gaây daãn truyeàn tín hieäu (s-SRC, Ras, cFMS)
töû vong (Hình 12). hoaëc caùc yeáu toá sao cheùp nhaân (c-myc).
Ung thö laø tieán trình ña giai ñoaïn coù Ñoät bieán ôû caùc gen treân daãn ñeán söï gia
söï tham gia cuûa gen sinh ung, gen ñeø taêng daãn truyeàn tín hieäu, taêng cyclin, vaø
neùn böôùu, gen söûa chöõa DNA, söï cheát teá taêng sinh teá baøo. Ngoaøi ra coøn coù söï
baøo theo laäp trình aûnh höôûng ñeán ñöôøng hoaït hoùa CdK, CdC25, phosphataz phoái
daãn truyeàn tín hieäu teá baøo gaây ung thö. hôïp hoaït ñoäng gen sinh ung trong ung
Hieåu ñöôïc cô cheá, ruùt ta ñöôïc ñieåm maáu thö vuù.
choát trong ñieàu trò sinh hoïc ung thö. Gen ñeø neùn böôùu
Caùc yeáu toá lieân quan ñeán cô cheá sinh Bao goàm APC, BRCA1, BRCA2, NF1,
ung NF2, WT1 vaø VHL, trong ñoù gen Rb vaø
Söï phaùt trieån böôùu p53 aûnh höôûng ñaëc bieät ñeán chu kyø teá
Teá baøo ung thö bieåu hieän nhieàu kieåu baøo.
hình, taêng tröôûng, xaâm laán, ít nhaïy caûm Khi teá baøo nghæ ngôi hoaëc vaøo giai
vôùi thuoác ñieàu trò. Baát thöôøng kieåu hình ñoaïn sôùm cuûa pha G1, pRb ñöôïc
ñaëc tröng laø maát ñieàu hoøa kieåm soaùt chu hypophosphoryl hoùa vaø gaén keát E2F.
kyø teá baøo: (1) thieáu ñaùp öùng vôùi tín hieäu Ñaây laø nhoùm yeáu toá chuyeån maõ (E2Fs 1-
khoâng cho teá baøo vaøo chu kyø phaân chia, 3) tröïc tieáp chuyeån maõ caùc gen, caàn
(2) thieáu ñaùp öùng vôùi kích thích gaây thieát cho chu trình teá baøo. Söï gaén keát
cheát teá baøo theo laäp trình. treân öùc cheá söï chuyeån maõ, ngaên caûn sao
Gen bò ñoät bieán taïo ra saûn phaåm aûnh cheùp gen khoâng ñeå teá baøo vaøo pha S.
höôûng söï ñieàu hoøa taêng tröôûng vaø gaây Nhöng do caùc phöùc hôïp cyclin/CDK
cheát teá baøo. (cyclin-dependant kinase) phosphoryl
Söï gia taêng soá löôïng teá baøo ñöôïc hoùa Rb töø giöõa ñeán cuoái pha G1, giaûi
kieåm soaùt bôûi gen thuùc ñaåy teá baøo vaøo phoùng E2Fs giuùp teá baøo tieáp tuïc phaân
chu kyø (gen sinh ung), vaø gen gaây cheát chia.
teá baøo theo laäp trình (gen ñeø neùn böôùu). Gen p53 hoaït hoùa sao cheùp ra CKI,
Soá löôïng teá baøo cheát ñöôïc kieåm soaùt bôûi P21 ngaên caûn hoaït hoùa cyclin ñeå khoâng
19
theå phosphoryl hoùa Rb. Gen p53 laøm teá hoaëc, neáu caàn thieát, ñöa teá baøo vaøo
baøo döøng laïi ôû pha G1, laøm teá baøo cheát traïng thaùi nghæ ngôi vaøo thôøi ñieåm vaø
theo laäp trình. Ngoaøi ra, caùc yeáu toá öùc hoaøn caûnh thích hôïp. Neáu coù söï roái loaïn
cheá cuûa hoï INK4 (p15, p16, p17, vaø p19) moät trong soá caùc protein ñieàu hoøa quaù
cuõng öùc cheá quaù trình phosphoryl hoùa trình naøy seõ laøm roái loaïn söï taêng sinh vaø
Rb cuûa CDK. phaùt trieån cuûa caùc teá baøo, vaø khôûi ñaàu
Ñoät bieán gaây baát hoaït p53 gaëp trong quaù trình sinh ung.
50% ung thö ôû ngöôøi. Ngoaøi ra, p53 coøn Chu trình teá baøo ñöôïc ñieàu hoøa tröïc
bò baát hoaït do protein gaén keát p53 nhö tieáp bôûi moät loaït caùc protein kinase
Mdm2 trong sarcoâm, vaø protein HPVE6 serine/threonine, nhöõng kinase ñieàu hoøa
(nhieãm HPV trong ung thö coå töû cung) chu trình teá baøo (cyclin-dependent
gaén vaøo p53 . kinases, CDKs). CDKs hoaït ñoäng nhôø
Gen RB bò ñoät bieán trong nhieàu loaïi vaøo söï hieän dieän cuûa moät loaïi protein
böôùu, caùc gen khaùc coù theå ñoät bieán ôû nôi khaùc, caùc cyclin. Caùc cyclin ñöôïc toång
khaùc trong chu kyø teá baøo coù Rb tham hôïp ôû ñaàu caùc pha, vaø thoaùi hoùa vaøo cuoái
gia. Maát chöùc naêng Rb laøm maát kieåm caùc pha ñoù.
soaùt ngaên caûn chu kyø teá baøo. Vaøi nghieân Söï chuyeån tieáp töø G0 ñeán G1, töø traïng
cöùu cho raèng maát chöùc naêng Rb ñôn thaùi nghæ ngôi ñöa teá baøo vaøo chu trình,
thuaàn gaây taêng cheát teá baøo theo laäp ñöôïc khôûi ñoäng baèng vieäc chuyeån maõ
trình, neân khoâng theå phaùt trieån thaønh taïo thaønh cyclin type D (cyclin D1, 2, 3)
böôùu. Ngoaøi ra, coù theå vieäc maát chöùc qua caùc tín hieäu ngoaïi baøo kích thích
naêng RB gaây taêng sinh teá baøo, nhöng taêng sinh.
phaûi keát hôïp vôùi ñoät bieán gaây maát tín Söï chuyeån tieáp töø G1 ñeán S, ñöôïc
hieäu gaây cheát thì teá baøo môùi chuyeån ñieàu hoøa bôûi protein ñeø neùn böôùu Rb
daïng aùc tính. (xem phaàn Gen ñeø neùn böôùu). ÔÛ caùc pha
Ñieàu hoøa chu trình teá baøo sau cuûa chu trình teá baøo phöùc hôïp
Chu trình phaân chia teá baøo laø quaù cyclin/CDK ñöôïc ñieàu hoøa bôûi caùc
trình ñöôïc ñieàu hoøa chính xaùc bao goàm protein hoï p21, p21, p27, vaø p57.
caùc pha G0, G1, S, G2, M. Tín hieäu ñieàu
hoøa coù theå kích thích teá baøo phaân chia
Hình 13. Aûnh höôûng cuûa gen leân quaù trình phaùt trieån böôùu
20
Moãi böôùc cuûa chu trình teá baøo ñöôïc chi phoái cuûa tín hieäu noäi baøo maø noù coøn
theo doõi bôûi caùc ñieåm kieåm soaùt ñaùp öùng vôùi tín hieäu ngoaïi baøo. Cô cheá
(checkpoint), caùc ñieåm ñöôïc taïo ra ñeå thöù hai thoâng qua trung gian ty theå, söï
döøng chu trình teá baøo taïm thôøi hoaëc phoùng thích cuûa cytochrome c töø caùc
vónh vieãn. Caùc ñieåm kieåm soaùt cuûa pha maøng ty theå vaø keát hôïp noù vôùi protein
G1, S, vaø G2 laø moät heä thoáng baûo veä DNA Apaf-1 vaø caspase-3 gaây cheát teá baøo, quaù
khoûi bò toån haïi, vaø ña soá ñöôïc xem nhö trình naøy coù theå ñoät bieán do hoùa chaát
laø yeáu toá ñeø neùn böôùu. Gen p53 laø nuùt ñieàu trò gaây ra. Söï phoùng thích
ñieàu hoøa ôû nhieàu ñieåm kieåm soaùt. cytochrome c ñöôïc ñieàu hoøa bôûi nhieàu
Cheát teá baøo theo laäp trình (programmed loaïi protein khaùc nhau, trong soá ñoù coù
cell death) caùc protein thuoäc hoï Bcl-2.
Moät vaøi saûn phaåm cuûa gen kieåm soaùt Ngoaøi daïng cheát teá baøo theo laäp trình
chu kyø teá baøo aûnh höôûng ñeán cheát teá kieåu huûy dieät teá baøo (apoptosis), chuùng
baøo theo laäp trình (c-myc, p53, Rb). ta coøn coù kieåu cheát teá baøo thöù hai ñöôïc
Cheát teá baøo xaûy ra khi coù xung ñoät tín bieát ñeán laø kieåu töï thöïc baøo (autophagy).
hieäu chu kyø teá baøo cuøng luùc, hay tín Ñaây laø cô cheá nhaèm loaïi boû caùc teá baøo
hieäu soáng cuûa teá baøo töø caùc peptide beân khoâng caàn thieát trong cô theå. Cô cheá
ngoaøi bò khoùa laïi. Cheát teá baøo thöôøng naøy thöôøng ñöôïc hoaït hoùa khi teá baøo
xaûy ra khi DNA bò thöông toån hay khi coù thieáu dinh döôõng, teá baøo seõ töï tieâu hoùa
söï taêng sinh teá baøo baát thöôøng. caùc baøo quan cuûa chính noù ñeå duy trì söï
Hoï protein caspase raát quan troïng soáng.
trong vieäc gaây cheát teá baøo theo laäp trình. Ngoaøi huûy dieät teá baøo vaø töï thöïc baøo,
Caùc protein naøy gaây hoaït hoùa hoaëc baát teá baøo coøn coù theå cheát theo laäp trình
hoaït phaân töû, gaây söï huûy dieät teá baøo thoâng qua caùc cô cheá khaùc. Theo moät soá
thoâng qua vieäc bieán ñoåi caùc ñaëc tính nghieân cöùu söï laõo hoùa teá baøo (cellular
hình thaùi teá baøo (apoptosis). Caùc caspase senescence), ñöa teá baøo vaøo traïng thaùi
ñöôïc hoaït hoùa qua hai cô cheá chính. Ñaàu nghæ ngôi vónh vieãn, cuõng ñoùng vai troø
tieân laø cô cheá thoâng qua trung gian thuï quan troïng cho vieäc choáng laïi söï sinh
theå gaây cheát, chaúng haïn nhö söï keát hôïp ung.
cuûa yeáu toá hoaïi töû böôùu (TNF - tumor
necrosis factor) vôùi caùc thuï theå cuûa TNF
nhö Fas. Cô cheá naøy khoâng chæ chòu söï
Baûng 5. Caùc yeáu toá vi moâi tröôøng trong sinh ung

Caùc öùc cheá teá baøo böôùu Cô cheá choáng laïi söï cheát, thuùc ñaåy sinh toàn cuûa böôùu
Thieáu oxy  öùc cheá oxy hoùa Ñoät bieán caùc phaân töû tín hieäu daãn truyeàn
PH acid Ñoät bieán caùc gen gaây cheát teá baøo theo laäp trình
Thieáu chaát nuoâi döôõng, glucose Caùc oncoprotein cuûa virus
Taùch khoûi maøng ñaùy teá baøo Yeáu toá taêng tröôûng, caùc cytokine
Hoaït hoùa gen sinh ung
21
Giaûm cheát teá baøo theo laäp trình gaây Söï thay ñoåi kieåm soaùt chu kyø teá baøo
phaùt trieån böôùu. Virus DNA gaây böôùu Teá baøo ung thö coù ñoät bieán taïi ñieåm
laøm bieåu hieän c-myc quaù loá, maát chöùc kieåm soaùt chu kyø teá baøo, gen söûa chöõa
naêng Rb, gaây taêng sinh vaø taêng gaây cheát DNA, taïo thuaän lôïi cho ñoät bieán ñeà
teá baøo neân khoâng taêng soá löôïng tuyeät khaùng vôùi ñieàu trò. Muïc tieâu (1) giôùi haïn
ñoái teá baøo. Neáu coù teá baøo ñoät bieán khoâng söï baát oån ñònh, (2) tieâu dieät teá baøo böôùu
ñaùp öùng vôùi cô cheá gaây cheát (roái loaïn nhanh choùng ñeå khoâng coù thôøi gian ñeà
chöùc naêng p53, bieåu hieän quaù möùc khaùng.
bcl2), teá baøo gia taêng coù yù nghóa, caùc Coù theå thay ñoåi ñieåm kieåm soaùt chu
thay ñoåi di truyeàn khaùc laøm böôùu thay kyø teá baøo cuûa böôùu giuùp taêng taùc duïng
ñoåi kieåu hình, xaâm laán maïnh vaø di caên. cuûa hoùa trò vaø xaï trò. Vd (1) maát ñieåm
Caùc yeáu toá khaùc kieåm soaùt G1 (khoâng nhaïy xaï) nhöng
Yeáu toá vi moâi tröôøng hoùa chaát coù theå tieâu dieät caùc teá baøo tieáp
Gaây maát tín hieäu gaây cheát teá baøo tuïc dieãn tieán chu kyø trong khi caùc teá baøo
choïn loïc vaø aûnh höôûng soáng coøn teá baøo bình thöôøng ñaõ bò ngöng laïi, (2) loaïi boû
böôùu. Choáng laïi caùc yeáu toá öùc cheá teá baøo ñieåm kieåm soaùt G2 (caffeine) laøm teá baøo
böôùu (thieáu oxy ñeø neùn oxy hoùa, pH nhaïy hôn vôùi taùc nhaân laøm thöông toån
acid, thieáu chaát nuoâi döôõng, taùch khoûi DNA (3) böôùu maát ñieåm kieåm soaùt G1
maøng ñaùy teá baøo) baèng caùch ñoät bieán tín (do ñoät bieán p53) nhaïy caûm vôùi söï ngaên
hieäu gaây cheát teá baøo, ñoät bieán tín hieäu caûn ñieåm kieåm soaùt G2.
duy trì söï soáng, thay ñoåi caùc yeáu toá taêng Telomerase
tröôûng, taùc ñoäng cuûa cytokin, hay caùc Moät saûn phaåm gen töông ñoái ñaëc
oncoprotein cuûa virus laøm cho böôùu hieäu cuûa böôùu. Ngaên caûn hoaït tính
phaùt trieån thuaän lôïi (Baûng 5). telomerase coù theå laøm ngöøng sao cheùp
Caùc phaân töû ngoaøi teá baøo teá baøo. Löu yù ñoäc tính tieâu hoùa vaø tuûy
Phaûn öùng vôùi thuï theå beà maët gaây xöông, thôøi gian söû duïng, coù theå phoái
cheát, hoaït hoùa ñöôøng daãn truyeàn hôïp vôùi chaát gaây ñoäc teá baøo khaùc.
caspazs khaùc khoâng lieân quan ty theå. Vd Taêng xu höôùng cheát teá baøo theo laäp
prorein gaén Fas vaø thuï theå Fas trong teá trình
baøo lymphoâ. Yeáu toá hoaïi töû böôùu TRAIL Nghieân cöùu caùc böôùc kieåm soaùt ñaùp
coù hoaït ñoäng töông töï. öùng gaây cheát ñeå gia taêng quaù trình naøy,
thuaän lôïi cho hoùa vaø xaï trò. Vd TRAIL.
SINH HOÏC TRONG ÑIEÀU TRÒ UNG THÖ Kieåm soaùt phaân töû cuûa chu kyø vaø söï cheát
Hoùa trò, xaï trò bò giôùi haïn bôûi ñoäc tính teá baøo
cuûa noù do tính khoâng ñaëc hieäu. Muïc tieâu Söï khaùc nhau veà phaân töû ñaëc hieäu
ñieàu trò ñaëc hieäu cuûa böôùu döïa treân caùc giöõa teá baøo böôùu vaø teá baøo bình thöôøng
hieåu bieát veà sinh hoïc böôùu. laø söï chuyeån daïng teá baøo vaø giuùp tìm ra
caùc muïc tieâu ñaëc hieäu böôùu. Caàn nghieân
cöùu tieán trình phaân töû cuûa böôùu ñeå
phoøng vaø choáng ung thö toát hôn.
22
Dieãn tieán töï nhieân cuûa beänh ung thö
Chöông 2. DIEÃN TIEÁN TÖÏ NHIEÂN CUÛA BEÄNH UNG THÖ
SÖÏ TAÊNG TRÖÔÛNG CUÛA BÖÔÙU (1) Ruùt ngaén chu trình teá baøo, laøm
NGUYEÂN PHAÙT taêng soá löôïng teá baøo ñöôïc taïo ra
ÔÛ sinh vaät ñôn baøo, caùc teá baøo ñöôïc trong moät ñôn vò thôøi gian.
toå chöùc thaønh moâ vaø cô quan. Caùc teá (2) Giaûm tæ leä teá baøo bình thöôøng
baøo ñöôïc lieân keát vôùi nhau baèng moät cheát daãn ñeán keát quaû laø coù nhieàu
chaát tieát gian baøo, vd collagen. Söï taêng teá baøo ñöôïc taïo ra hôn.
tröôûng cuûa teá baøo ñöôïc hieåu laø söï gia (3) Teá baøo G0 trôû laïi chu trình nhieàu
taêng soá löôïng, kích thöôùc hoaëc caû hai. hôn ñöa ñeán taêng soá löôïng teá baøo
Trung bình moät ngöôøi tröôûng thaønh coù ñöôïc taïo ra trong moät ñôn vò thôøi
khoaûng 1015 teá baøo töø hôïp töû, söï taêng gian.
tröôûng veà soá löôïng laø thaønh phaàn coù yù Caû ba cô cheá naøy ñeàu coù vai troø quan
nghóa nhaát trong quaù trình phaùt trieån troïng trong söï taêng tröôûng cuûa teá baøo
con ngöôøi. Soá löôïng teá baøo trong cô theå bình thöôøng vaø teá baøo ung thö.
luoân giöõ haèng ñònh ôû ngöôøi ñaõ tröôûng Chu trình teá baøo ñaëc tröng bôûi thôøi
thaønh. Ñaây laø moät quaù trình ñoäng hoïc. gian caàn ñeå nhaân ñoâi quaàn theå teá baøo
Moãi ngaøy coù khoaûng 1012 teá baøo bò cheát (thôøi gian nhaân ñoâi: doubling time).
vaø caàn ñöôïc thay theá. Phaân baøo ôû ngöôøi Thôøi gian nhaân ñoâi raát ngaén töø 17 ngaøy
lôùn dieãn ra vôùi toác ñoä nhanh, nhaát laø ôû cuûa sarcoâm Ewing ñeán laâu hôn 600 ngaøy
ñöôøng tieâu hoùa, tuûy xöông vaø da. Soá cuûa moät vaøi carcinoâm tuyeán ñaïi - tröïc
löôïng teá baøo môùi ñöôïc taïo ra baèng soá traøng. Nhanh nhaát coù leõ laø lymphoâm
löôïng teá baøo cheát ñi, ñaây laø cô sôû cho Burkitt vôùi thôøi gian nhaân ñoâi töø 38 giôø
quan nieäm veà söï taêng tröôûng bình ñeán 116 giôø vaø trung bình laø 66 giôø,
thöôøng vaø baát thöôøng cuûa teá baøo. khoâng ñeán 3 ngaøy.
Thôøi gian nhaân ñoâi cuûa böôùu Thôøi gian nhaân ñoâi böôùu laø thöôùc ño
Taêng tröôûng veà soá löôïng cuûa baát kyø thöïc teá ñoä aùc tính cuûa moät loaïi ung thö
quaàn theå teá baøo naøo cuõng coù theå do moät toát hôn caùc chæ soá quen thuoäc veà giaûi
trong ba cô cheá: phaãu beänh, caùc chæ soá phaân baøo vaø ñoä
bieät hoùa cuûa böôùu.
23
Hình 1. Taêng tröôûng luõy tieán vaø taêng tröôûng kieåu Hình 2. Söï taêng tröôûng böôùu nguyeân phaùt vaø
Gompertz cuûa teá baøo bình thöôøng vaø ung thö. thôøi gian nhaân ñoâi
Caùc giai ñoaïn taêng tröôûng cuûa böôùu maø söï cung caáp oxy vaø caùc chaát nuoâi
nguyeân phaùt döôõng thoâng qua söï khueách taùn. Ñieàu
Haàu heát ung thö laø moät beänh lyù coù naøy ñaõ laøm giôùi haïn söï phaùt trieån cuûa
moät quaù trình ñi töø söï khôi maøo gaây ra böôùu. Vì theá caùc böôùu naøy nguû yeân trong
nhöõng bieán ñoåi ñaùng keå khoâng phuïc hoài nhieàu naêm cho ñeán khi coù caùc bieán coá
ñöôïc ôû teá baøo cuûa cô theå chuû. Neáu khoâng quan troïng nhö yeáu toá sinh maïch böôùu
coù söï söûa ñoåi hoaëc söûa ñoåi khoâng thaønh daãn tôùi bieán ñoåi moät teá baøo böôùu nguû
coâng thì cuoái cuøng beänh ung thö seõ bieåu yeân thaønh moät böôùu xaâm laán vaø phaùt
hieän treân laâm saøng vaø daãn ñeán caùi cheát trieån nhanh daãn ñeán cheøn eùp caùc moâ
cuûa vaät chuû. Quaù trình naøy dieãn tieán xung quanh, xaâm laán xuyeân qua maøng
theo thôøi gian goïi laø dieãn tieán töï nhieân ñaùy vaø cho di caên.
hay tieán trieån sinh hoïc cuûa ung thö. Trong giai ñoaïn naøy khoâng theå phaùt
Söï taêng tröôûng cuûa böôùu nguyeân hieän ôû ngöôøi beänh caùc baát thöôøng veà teá
phaùt coù theå ñöôïc chia thaønh 2 giai ñoaïn. baøo hay phaân töû gôïi yù beänh ung thö.
Giai ñoaïn tieàn laâm saøng Giai ñoaïn naøy ôû ña soá caùc tröôøng hôïp
Giai ñoaïn naøy xaûy ra ôû möùc ñoä phaân ung thö ôû ngöôøi keùo daøi trung bình 15 ‟
töû vaø cuoái cuøng daãn ñeán söï taïo thaønh 20 naêm vaø coù theå keùo daøi ñeán 40 ‟ 50
ung thö coù trieäu chöùng treân laâm saøng. naêm, chieám ñeán hai phaàn ba thôøi gian
Giai ñoaïn tieàn laâm saøng coù theå ngaén chæ cuûa beänh söû töï nhieân, ñeå böôùu ñaït ñöôïc
vaøi thaùng sau thôøi ñieåm khôi maøo khoaûng 1 cm ñöôøng kính caàn khoaûng 30
(lymphoâm Burkitt hay carcinoâm teá baøo laàn thôøi gian nhaân ñoâi.
nhoû cuûa phoåi) cuõng coù theå keùo daøi nhieàu
naêm (ung thö ñaïi traøng, ung thö vuù). ÔÛ
pha naøy, böôùu voâ maïch (asvascular),
khoâng coù maïch maùu nuoâi cho chính noù
24
Naêm
Sinh maïch böôùu Phaùt hieän laâm Böôùu gaây töû

saøng vong
Hình 3. Caùc giai ñoaïn taêng tröôûng cuûa böôùu nguyeân phaùt
Giai ñoaïn laâm saøng löôïng teá baøo böôùu. Ngoaøi ra, söï taêng
Giai ñoaïn naøy baét ñaàu töø thôøi ñieåm tröôûng cuûa böôùu coøn tuøy thuoäc vaøo thôøi
ung thö coù theå ñöôïc chaån ñoaùn xaùc ñònh gian nhaân ñoâi, söï cung caáp maïch maùu,
treân laâm saøng (ñöôøng kính böôùu 1 cm). caáu truùc cô theå hoïc xung quanh.
Neáu böôùu vaãn khoâng ñöôïc raø tìm sau 5 Moái töông quan chuû böôùu
laàn thôøi gian nhaân ñoâi, böôùu ñaït ñeán Caùc quan saùt laâm saøng vaø thöïc
ñöôøng kính khoaûng 4 cm vaø coù khoái nghieäm cho thaáy coù caùc döõ kieän thuaän
löôïng khoaûng 32g vaø neáu tieáp tuïc theâm lôïi cho cô sôû mieãn dòch choáng böôùu.
5 laàn thôøi gian nhaân ñoâi nöõa, khoái böôùu (1) Coù söï hoài phuïc töï nhieân raát hieám
ñaït ñeán 1 kg (1012 teá baøo). Chính giai gaëp ôû caùc tröôøng hôïp böôùu thaän,
ñoaïn naøy beänh nhaân coù nhieàu trieäu meâlanoâm.
chöùng vaø vaán ñeà ñieàu trò bò giôùi haïn. Giai (2) Coù söï xaâm nhieãm cuûa teá baøo
ñoaïn naøy chæ chieám khoaûng 25% thôøi lymphoâ trong böôùu hoaëc coù söï
gian beänh söû töï nhieân, khoâng ñöôïc ñieàu taêng saûn moâ lymphoâ, moâ baøo cuûa
trò trieät ñeå thì beänh nhaân seõ bò töû vong. caùc haïch gaàn böôùu.
Ñoái vôùi ung thö ôû ngöôøi, thöïc teá coù (3) Coù söï gia taêng taàn suaát ung thö ôû
maát ñi moät soá löôïng teá baøo ñaùng keå do caùc beänh nhaân suy giaûm mieãn
cheát hay troùc ra khoûi böôùu trong luùc dòch baåm sinh, maéc phaûi (AIDS)
böôùu phaùt trieån. Söï haïn cheá chaát dinh hay do ñieàu trò thuoác öùc cheá mieãn
döôõng ôû vuøng trung taâm vaø cô cheá ñeà dòch.
khaùng cuûa vaät chuû cuõng ñoùng moät vai (4) Sinh ung deã xaûy ra ôû con vaät coù
troø quan troïng trong söï suy giaûm ñi soá duøng chaát öùc cheá mieãn dòch.
25
(5) Coù söï phuïc hoài caùc ung thö do Caùc khaùng nguyeân virus
ñieàu trò baèng caùc teá baøo coù mieãn Epstein-Barr Virus (EBV) (virus DNA)
dòch ñöôïc kích thích bôûi caùc coù lieân heä vôùi lymphoâm Burkitt vaø ung
Cytokine. thö voøm haàu. EBV coù ít nhaát 4 khaùng
Cô sôû sinh hoïc nguyeân maø moät trong soá naøy ñöôïc nhaän
Caùc khaùng nguyeân böôùu ra trong caùc maãu sinh thieát böôùu.
Caùc khaùng nguyeân phoâi Caùc virus ñaûo ngöôïc (virus RNA) coù
Nhieàu böôùu coù khaùng nguyeân theå theå xaâm nhaäp vaøo vaät chaát di truyeàn cuûa
hieän treân beà maët, hoaëc tieát vaøo trong teá baøo vaät chuû. Vd: Human T Cell
maùu. Caùc khaùng nguyeân naøy raát ít thaáy Lymphtrophic Viruses (HTLVs). Coù moái
ôû caùc moâ bieät hoùa: CEA lieân heä vôùi beänh baïch caàu teá baøo T (T
(Carcinoembryonic Antigen), AFP cell leukemia) ôû ngöôøi lôùn vaø beänh baïch
(Alpha Fetoprotein), MUC-1 (Mucin ung caàu teá baøo toùc ôû ngöôøi (Hairy cell
thö vuù) vaø PSMA (Prostate Specific leukemia).
membrane Antigen). Caùc khaùng nguyeân Caùc böôùu sinh ra do virus cho thaáy coù
naøy bieåu loä gia taêng ôû caùc böôùu vaø cuõng phaûn öùng cheùo roäng raõi vì caùc böôùu sinh
coù theå bieåu loä trong moät soá moâ bình bôûi caùc virus cuøng loaïi thöôøng coù bieåu loä
thöôøng. Do ñoù, chuùng thieáu tính ñaëc caùc khaùng nguyeân töông töï hoaëc gioáng
hieäu cho pheùp chaån ñoaùn phaân bieät laønh nhau. Neân caùc khaùng nguyeân naøy coù theå
aùc nhöng thöôøng coù giaù trò theo doõi vaø höõu ích trong chaån ñoaùn vaø xeáp giai
raø tìm caùc taùi phaùt tieàm aån vaø ñaùnh giaù ñoaïn cuõng nhö trong ñieàu trò.
söï ñaùp öùng ñieàu trò. Caùc khaùng nguyeân cuûa böôùu töï phaùt
Caùc saûn phaåm cuûa gen sinh ung Caùc khaùng nguyeân böôùu naøy thöôøng
Nhieàu saûn phaåm cuûa gen sinh ung raát yeáu hoaëc khoâng hoaëc coù tính sinh
khoâng phaûi laø caùc phaân töû ôû beà maët teá mieãn dòch.
baøo. Do ñoù, chuùng khoù ñöôïc tìm thaáy vaø Caùc nghieân cöùu cho thaáy ñaëc ñieåm
khoâng nhaïy vôùi ñieàu trò mieãn dòch. Caùc cuûa khaùng nguyeân glycolipid vaø
saûn phaåm cuûa gen sinh ung nhö Erb vaø glycoprotein ôû beà maët teá baøo meâlanoâm
Sis raát gioáng vôùi caùc saûn phaåm cuûa caùc cuûa ngöôøi. Caùc khaùng nguyeân naøy cuõng
teá baøo bình thöôøng, laø yeáu toá taêng tìm thaáy ôû moâ böôùu vaø nöôùc tieåu cuûa caùc
tröôûng thöôïng bì (EGF: Epidermal beänh nhaân ung thö boïng ñaùi loaïi teá baøo
Growth Factor) vaø yeáu toá taêng tröôûng chuyeån tieáp. Söï toång hôïp caùc phöùc hôïp
xuaát phaùt töø tieåu caàu (PDGF: Platelet- carbohydrate coù theå nhaïy caûm vôùi caùc
Derived Growth Factor). Phaân bieät saûn thay ñoåi nhoû veà soá löôïng moät soá enzym.
phaåm naøy vôùi saûn phaåm teá baøo bình Do ñoù, caùc thay ñoåi nhoû trong caùc teá baøo
thöôøng raát khoù khaên. Tuy nhieân, caùc böôùu ñuû ñeå gaây ra söï toång hôïp caùc ñònh
khaùng theå ñaëc hieäu coù theå cho thaáy raèng khaùng nguyeân coù theå nhaän ra bôûi caùc
söï baát thöôøng veà soá löôïng cuûa caùc saûn khaùng theå.
phaåm naøy giuùp cho chaån ñoaùn vaø theo Caùc teá baøo coù thaåm quyeàn mieãn dòch
doõi. Caùc teá baøo chính yeáu coù chöùc naêng
mieãn dòch laø teá baøo lymphoâ T chieám
khoaûng 20% caùc baïch caàu goàm teá baøo B,
26
T vaø khoâng B khoâng T. Phaân loaïi baïch Böôùu taêng tröôûng thoaùt khoûi cô cheá
caàu döïa theo cuïm khaùng nguyeân bieät quaûn lyù mieãn dòch
hoùa ôû beà maët (Cluster of Differentiation: Moät khi böôùu dieãn tieán treân laâm saøng
CD). thì bao haøm yù nghóa böôùu öùc cheá söï ñaùp
Caùc teá baøo quan troïng khaùc trong heä öùng mieãn dòch. Caùc cô cheá quaûn lyù mieãn
mieãn dòch laø caùc teá baøo voõng noäi moâ dòch böôùu coù theå thaát baïi do nhieàu
(Reticular endothelial cell) chuû yeáu laø teá nguyeân nhaân.
baøo ñôn nhaân vaø ñaïi thöïc baøo. Ñaïi thöïc Böôùu thoaùt khoûi ñaùp öùng mieãn dòch
baøo ngoaøi vai troø sinh lyù baûo veä, noù coøn Do thieáu tính khaùng nguyeân cuûa
coù vai troø trình dieän khaùng nguyeân laï böôùu. Cô cheá naøy coù theå thaáy ôû caùc böôùu
cho lymphoâ baøo. ñaëc maø heä thoáng mieãn dòch khoâng nhaän
Cytokine ra ñöôïc söï hieän dieän cuûa böôùu.
Laø caùc protein coù tính hoøa tan, ñöôïc Thieáu söï ñieàu hoøa bieåu loä MHC loaïi I
saûn xuaát bôûi caùc teá baøo ñôn nhaân cuûa heä Coù söï giaûm bieåu loä hay maát hoaøn
mieãn dòch, thöôøng laø lymphoâ baøo toaøn MHC (major histocompatibility
(Lymphokine) hoaëc baïch caàu ñôn nhaân complex) loaïi I daãn tôùi böôùu khoâng ñöôïc
(Monokine) coù chöùc naêng ñieàu hoøa caùc nhaän ra bôûi teá baøo CD8 (+). Maëc duø sau
teá baøo khaùc cuûa heä thoáng mieãn dòch. ñoù noù coù theå trôû thaønh ñieåm ñích cho
Cytokine coøn goïi laøø Interleukine (IL) caùc teá baøo gieát töï nhieân.
(giöõa caùc teá baøo baïch caàu)ù. Böôùu phoùng thích caùc yeáu toá ñeø neùn
Lymphokine coù nhieàu loaïi ñöôïc bieát mieãn dòch
nhö: yeáu toá taêng tröôûng teá baøo T (T Cell Böôùu coù theå tieát caùc chaát ñeø neùn
Growth Factor), yeáu toá kích thích teá baøo mieãn dòch laøm suy giaûm söï ñieàu hoøa ñaùp
tuyeán öùc (thymocyte stimulating factor), öùng mieãn dòch taïi choã. Vd moät soá böôùu
yeáu toá phaân baøo teá baøo tuyeán öùc thaàn kinh ñeäm (glioma) tieát ra yeáu toá
(thymocyte mitogenic factor), taát caû taêng tröôûng böôùu β (Tumor Growth
ñöôïc goïi laø Interleukine 2 (IL2). Coøn IL1 Factor β) laøm giaûm söï taêng sinh vaø giaûm
duøng cho saûn phaåm cuûa teá baøo ñôn tính gaây ñoäc cuûa teá baøo T.
nhaân tröôùc ñaây goïi laø yeáu toá hoaït hoùa teá Söï ñaùp öùng khoâng phuø hôïp
baøo lymphoâ (lymphocyte activating Ñaùp öùng mieãn dòch dòch theå coù theå
factor). sinh ra caùc khaùng theå gaén vaøo caùc vò trí
Caùc nghieân cöùu cuõng tìm ra caùc khaùng nguyeân treân böôùu.
cytokine khaùc nhö interferon α (INF Α), Söï ñeø neùn ñaùp öùng mieãn dòch vôùi soá
INF β, yeáu toá hoaïi töû böôùu (Tumor löôïng böôùu
Necrosis Factor: TNF) vaø yeáu toá kích Neáu böôùu ñaït tôùi khoái löôïng lôùn seõ
thích cuïm baïch caàu haït (Granulocyte laøm giaûm ñaùp öùng mieãn dòch. Khi soá
Colony Stimulating Factor: GCSF), yeáu löôïng teá baøo böôùu nhieàu, söï ñaùp öùng
toá kích thích cuïm baïch caàu haït vaø ñaïi taêng sinh bò giaûm ñi vì tieán trình hoaït
thöïc baøo (Granulocyte-Macrophage hoùa gaây ra cheát teá baøo. Khi coù moät soá
Colony Stimulating Factor: GMCSF). löôïng lôùn khaùng nguyeân thì söï ñaùp öùng
cuûa teá baøo T bò maát ñi, ñoù cuõng laø moät
caùch ñeå traùnh caùc taùc haïi do phoùng
27
thích moät löôïng lôùn cytokine gaây ñoäc hay ngöôïc laïi. Tuøy vaøo nguoàn xuaát phaùt
keùo daøi. cuûa böôùu nguyeân phaùt maø coù kieåu di caên
haïch töông öùng. Khaûo saùt giöõa böôùu vaø
SÖÏ LAN TRAØN CUÛA UNG THÖ haïch vuøng ñaõ cho thaáy coù söï vöôùng laïi
Ung thö coù theå lan traøn theo caùc caùc khoái teá baøo böôùu trong maïch baïch
xoang, hoác cuûa cô theå, lan traøn theo huyeát ñeå taïo neân di caên haïch. Teá baøo
ñöôøng maïch baïch huyeát vaø theo ñöôøng böôùu coù theå bò giöõ laïi trong haïch ñaàu
maùu. tieân treân ñöôøng daãn löu maïch baïch
DI CAÊN HAÏCH huyeát. Ñoâi khi böôùu xuyeân qua haïch naøy
Böôùu khoâng coù phaân boá maïng löôùi hay nhaûy coùc (skip metastasis) ñeå di caên
maïch baïch huyeát phong phuùù, söï lieân caùc haïch ôû xa hôn.
thoâng vôùi maïch baïch huyeát chæ coù ôû Vaøo thôøi ñieåm chaån ñoaùn, di caên
phaàn ngoaïi bieân cuûa böôùu. haïch vuøng laø moät yeáu toá döï haäu soáng
Khi caùc teá baøo böôùu vaøo maïch baïch coøn, haïch vuøng coù theå bò di caên hay nôû
huyeát, ñeán caùc xoang döôùi voû bao cuûa lôùn vì taêng saûn. Ngöôøi ta vaãn coøn baøn
haïch vuøng. Haïch vuøng khoâng coù chöùc caõi raèng haïch vuøng coù phaûi laø haøng raøo
naêng ngaên caûn cô hoïc ñoái vôùi söï xaâm caûn taïm thôøi ñoái vôùi söï lan traøn cuûa
laán cuûa caùc teá baøo böôùu taïi ñaây. böôùu hay khoâng. Ñieàu naøy raát quan
Khaùc vôùi quan nieäm tröôùc kia, do coù troïng vì coù lieân quan ñeán vieäc naïo haïch
söï thoâng thöông giöõa ñöôøng baïch huyeát phoøng ngöøa choïn loïc coù lôïi hay khoâng
vaø maùu, caùc teá baøo ung thö coù theå xaâm trong vieäc ngaên ngöøa ung thö di caên xa.
laán maïch baïch huyeát vaø vaøo maùu sau ñoù
Tónh maïch
OÁng ngöïc
Cô quan
Phoåi Lymphoâ höôùng taâm

TIM ñeán oáng ngöïc
Keânh maïch
lymphoâ- tónh maïch
Tónh maïch
GAN Haïch
heä thoáng
lymphoâ
Tónh
maïch
cöûa
Maïch lymphoâ
BÖÔÙU ly taâm
Hình 4. Caùc ñöôøng lan traøn cuûa ung thö
28
Veà maët sinh hoïc cho thaáy, söï di caên Ñöôøng baïch huyeát vaø ñöôøng maùu
cuûa moät vaøi loaïi ung thö tröôùc tieân ôû thaät ra coù theå thoâng noái nhau. Neân kieåu
haïch sau ñoù môùi vaøo maùu di caên xa. Vieäc lan traøn tuøy thuoäc theo vò trí xuaát hieän
naïo haïch vuøng roõ laø laøm taêng tæ leä ñieàu cuûa böôùu. Ung thö vuøng ñaàu vaø coå
trò trong meâlanoâm, ung thö vuù, ung thö thöôøng lan traøn tröïc tieáp vaøo haïch vuøng
ñaïi traøng, ung thö vuøng ñaàu coå. Vd ung vaø coù di caên xa khi ôû giai ñoaïn tieán xa.
thö ñaïi traøng, laáy ñi haïch vuøng coù caûi Ung thö vuù coù theå coù tieàm naêng cho di
thieän tæ leä soáng coøn. Trong ung thö vuù, caên xa raát sôùm. Di caên haïch naùch ôû vaøo
vieäc naïo haïch naùch khoâng cho thaáy lieân thôøi ñieåm chaån ñoaùn thöôøng coù lieân heä
quan ñeán tæ leä soáng coøn. Trong tröôøng ñeán di caên xa. Tuy nhieân, 25% beänh
hôïp meâlanoâm naïo haïch phoøng ngöøa chæ nhaân ung thö vuù coù di caên xa khi laâm
coù lôïi ôû nhoùm beänh nhaân böôùu coù ñoä saøng khoâng coù haïch naùch (N0). Do ñoù,
xaâm laán laø 4 mm. trong tình huoáng naøy khoâng theå loaïi tröø
Söï hieän dieän caùc di caên vi theå cuûa ñöôïc khaû naêng lan traøn cuûa ung thö qua
meâlanoâm trong haïch tieàn ñoàn coù lieân ñöôøng maùu. Caùc maïch maùu cung caáp
quan ñeán tieân löôïng xaáu vaø do ñoù coù chæ chaát nuoâi döôõng ñeå böôùu taêng tröôûng vaø
ñònh naïo haïch vuøng. Môùi ñaây caùc cuõng laø ñöôøng ñeå lan traøn, taïo thuaän lôïi
nghieân cöùu môùi veà haïch tieàn ñoàn cuõng cho di caên. Gaàn ñaây, ngöôøi ta cuõng
trieån khai cho ung thö vuù. nghieân cöùu yeáu toá vi moâi tröôøng
Cô sôû sinh hoïc di caên haïch (microenvironment) cuûa böôùu, ñaëc bieät
Töø laâu ngöôøi ta nhaän thaáy coù söï suy thieáu oxy coù theå cho ra caùc kieåu hình
giaûm caùc teá baøo coù thaåm quyeàn mieãn cuûa böôùu coù tính xaâm laán maïnh hôn,
dòch (lymphoâ baøo T, teá baøo gieát töï nhieân thaät söï laø cho di caên.
...) ôû caùc haïch bò di caên vaø ñieàu naøy coù Ung thö lan traøn theo ñöôøng maùu
aûnh höôûng ñeán dö haäu cuûa beänh nhaân Caùc quan saùt laâm saøng cho thaáy raèng
(ví duï: ung thö vuù, ung thö ñaïi traøng). böôùu coù khuynh höôùng di caên xa ôû moät
Gaàn ñaây, ngöôøi ta cuõng nhaän ra hai cô quan ñích ñaëc hieäu.
phaân töû sinh maïch lymphoâ Trong khi phoåi, gan, haïch lymphoâ,
(lymphangiogenic molecule) laø yeáu toá xöông vaø naõo laø caùc vò trí thöôøng gaëp
taêng tröôûng noäi bì maïch maùu C vaø D nhaát cuûa di caên, Paget quan saùt treân laâm
(Vascular Endothelial Growth Factor: saøng thaáy söï lan traøn cuûa ung thö ñeán
VEGF -C vaø D) vaø thuï theå cuûa noù laø caùc vò trí ñaëc bieät, oâng ñaõ ñöa ra giaû
VEGFR3. Thöïc nghieäm ôû chuoät cho thaáy thuyeát haït gioáng naûy maàm treân neàn ñaát
coù söï lieân quan giöõa gia taêng bieåu loä quaù phuø hôïp (the seed and the soil) noùi leân
möùc VEGF -C vaø D vôùi söï sinh maïch raèng caùc phaûn öùng khaùc nhau cuûa caùc cô
lymphoâ ôû trong böôùu vaø ôû haïch di caên. quan vaät chuû vôùi teá baøo böôùu, do ñoù cô
hoäi ñeå phaùt trieån di caên cuõng khaùc nhau.
DI CAÊN XA Cô cheá khaùc laø teá baøo böôùu theo
Söï lan traøn cuûa teá baøo ung thö coù theå ñöôøng maùu, neân di caên thaønh laäp ôû cô
theo ba ñöôøng chính yeáu laø caùc xoang quan naøo coù nhieàu maïch maùu, coù nhieàu
hoác cuûa cô theå, ñöôøng baïch huyeát vaø teá baøo böôùu döøng laïi ôû caùc mao maïch.
ñöôøng maùu.
29
Carcinoâm
nguyeân phaùt
Xaâm nhaäp
Maøng ñaùy
Söï sinh maïch Döøng laïi
Söï sinh maïch

Maøng ñaùy
Sarcoâm
Di truù
nguyeân phaùt
Taêng sinh
Di caên xa
Hình 5. Söï lan traøn cuûa böôùu theo ñöôøng maùu
Baûng 1. Di caên laâm saøng ñeán caùc cô quan ñaëc hieäu

BÖÔÙU NGUYEÂN PHAÙT CAÙC VÒ TRÍ DI CAÊN XA THÖÔØNG GAËP
Carcinoâm teá baøo saùng cuûa thaän Phoåi, xöông, thöôïng thaän
Carcinoâm tieâu hoùa Gan
Carcinoâm tieàn lieät tuyeán Xöông
Carcinoâm teá baøo nhoû cuûa phoåi Naõo, gan, tuûy xöông
Meâlanoâm ôû da Gan, naõo, ruoät giaø
Meâlanoâm ôû maét Gan
Böôùu nguyeân baøo thaàn kinh Gan, thöôïng thaän
Carcinoâm vuù Xöông, naõo, gan, thöôïng thaän, phoåi
Carcinoâm daïng nang cuûa tuyeán giaùp Xöông, phoåi
Hai giaû thuyeát naøy ñeàu ñuùng vì teá baøo Caùc böôùc di caên
ung thö luaân löu trong doøng maùu ñaàu Teá baøo böôùu rôøi nguoàn böôùu nguyeân
tieân döøng laïi trong caùc maïch maùu nhoû phaùt
cuûa moät cô quan (maïng mao maïch) Caùc teá baøo böôùu phaûi rôøi böôùu
nhöng chæ seõ taêng tröôûng neáu cô quan nguyeân phaùt, vò trí cuûa böôùu coù aûnh
naøy coù yeáu toá moâi tröôøng phuø hôïp cho höôûng ñeán ñöôøng lan traøn ñaàu tieân cuûa
caùc teá baøo ñaëc bieät naøy. böôùu laø ñöôøng baïch huyeát hay ñöôøng
Ñieàu naøy cho thaáy raèng coù caùc vò trí maùu. Söï xaâm laán cô hoïc ñôn thuaàn
thaønh laäp di caên ñaàu tieân, vaø töø ñoù coù khoâng theå giaûi thích ñöôïc vieäc thöôøng
caùc di caên xa hôn lan traøn ñeán caùc cô xuyeân coù nhieàu teá baøo böôùu trong doøng
quan khaùc (cô quan ñaëc hieäu cho böôùu). maùu maø phaûi ñöôïc giaûi thích qua cô cheá
Soá löôïng teá baøo böôùu caøng nhieàu caøng phaân töû. Haàu heát caùc thöïc nghieäm cho
coù nguy cô di caên cao hôn ôû cô quan thaáy böôùu phaûi xuyeân qua maøng ñaùy ñeå
böôùu ñi qua ñaàu tieân. Ngoaøi ra coøn coù vaøo tuaàn hoaøn.
tham gia cuûa cô cheá phaân töû trong söï Ngoaøi ra söï taùch rôøi cuûa teá baøo ung
thaønh laäp di caên ôû cô quan ñaëc hieäu. thö khoûi böôùu nguyeân phaùt coù lieân heä
30
tôùi söï giaûm keát dính giöõa caùc teá baøo vaø vôùi vitronectin, von willebrand,
teá baøo vôùi moâ ñeäm thoâng qua Cadherins fibrinogen, fibronectin vaø laminin ñeå
vaø Integrins. Cadherin laø caùc hoaït hoùa ñöôøng daãn truyeàn tín hieäu leä
glycoprotein maøng teá baøo xuùc taùc caùc thuoäc calcium, laøm gia taêng söï di ñoäng
phaûn öùng giöõa caùc teá baøo leä thuoäc Ca++ cuûa teá baøo vaø söï ly giaûi protein.
ngoaïi baøo. E-cadherins coù chöùc naêng Xaâm laán maøng ñaùy: ung thö taïi choã
duy trì vaø taïo daïng toå chöùc bieåu moâ vaø thaønh xaâm laán
ñeø neùn di caên. Caáu taïo caùc cô quan cuûa ñoäng vaät
Integrins laø hoï glycoprotein maøng teá höõu nhuõ goàm caùc khoang moâ phaân caùch
baøo, laø caùc phaân töû truyeàn tín hieäu ñieàu nhau bôûi chaát ngoaïi baøo laø maøng ñaùy vaø
hoøa söï cheát teá baøo theo laäp trình moâ keõ, haøng raøo cô hoïc ngaên caûn laïi söï
(programmed cell death apoptosis), ñieàu xaâm laán. Khi moät carcinoâm taïi choã
hoøa söï taêng sinh teá baøo, xaâm laán, di caên chuyeån thaønh xaâm laán, teá baøo böôùu phaûi
vaø sinh maïch. Integrin coøn ñaûm traùch xaâm laán maøng ñaùy vaø vaøo moâ keõ. Sau ñoù
söï keát dính giöõa teá baøo vaø moâ ñeäm lieân teá baøo böôùu xaâm laán vaøo moâ ñeäm, maïch
heä ñeán caùc protein ngoaïi baøo nhö: baïch huyeát vaø lan traøn theo doøng maùu.
collagen, laminin, tenascin, fibronectin, Teá baøo böôùu phaûi xuyeân maøng ñaùy ñeå
vitronectin, yeáu toá von willebrand vaø xaâm laán caùc thaàn kinh ngoaïi bieân vaø haàu
thrombospondin. Integrin αVΒ3 coù vai heát nhu moâ cuûa cô quan.
troø quan troïng trong söï sinh maïch vaø
xaâm laán. Noù xuùc taùc söï keát dính teá baøo
Hình 6. Caùc böôùc thaønh laäp di caên
31
ÔÛ cô quan bò di caên xa, caùc teá baøo dính teá baøo ‟1 (cell adhesion molecule ‟
böôùu phaûi xuyeân qua moâ keõ xung quanh 1: CAM-1).
maïch maùu tröôùc khi thaønh laäp oå di caên Ñaùp öùng mieãn dòch yeáu ôû böôùu coù theå
trong nhu moâ cuûa cô quan naøy. Do ñoù, ñöôïc thuùc ñaåy ñeå ngaên caûn di caên bôûi
coù phaûn öùng giöõa teá baøo böôùu vôùi caùc caùc cytokine khaùc nhau vaø caùc teá baøo
chaát ngoaïi baøo ôû nhieàu giai ñoaïn trong mieãn dòch khoâng ñaëc hieäu nhö laø teá baøo
tieán trình di caên. gieát töï nhieân (teá baøo NK).
Trong haïch vaø cô quan di caên maøng Söï döøng laïi vaø keát dính cuûa teá baøo ung
ñaùy cuõng bò phaù vôõ nôi böôùu xaâm laán. thö
Giaû thuyeát ba böôùc xaâm laán cuõng Haàu heát caùc teá baøo seõ cheát khi vaøo
ñöôïc ñeà ra ñeå moâ taû chuoãi bieán coá sinh tuaàn hoaøn vaø söï cheát teá baøo böôùu tuøy
hoùa khi teá baøo xaâm laán chaát ngoaïi baøo thuoäc vaøo ñaëc tröng cuûa böôùu (söï bieán
(Hình 7). daïng, söï tuï hôïp, caùc phaân töû keát dính beà
Teá baøo böôùu luaân löu trong doøng maùu maët) vaø caùc yeáu toá cuûa vaät chuû (aùp löïc
Caùc teá baøo böôùu ñi vaøo tuaàn hoaøn sau cuûa doøng maùu taïi caùc cô quan, caùc teá
khi rôøi böôùu nguyeân phaùt, gaây ra nhieàu baøo gieát töï nhieân, ñaïi thöïc baøo vaø tieåu
phaûn öùng vôùi caùc teá baøo mieãn dòch. caàu). Hôn nöõa, caùc teá baøo böôùu xuyeân
Khoaûng 0,01% teá baøo böôùu trong heä qua caùc mao maïch gaây ra söï ly giaûi teá
tuaàn hoaøn coù theå taïo ra ñöôïc oå di caên. baøo do cô hoïc vaø do nitric oxide (NO)
Böôùu caøng lôùn thì cô hoäi cho teá baøo ñöôïc sinh ra bôûi caùc teá baøo noäi bì ñöôïc
böôùu vaøo tuaàn hoaøn caøng cao. Tuy cytokine kích thích.
nhieân, soá löôïng teá baøo böôùu trong maùu Khoái thuyeân taéc böôùu gaén chaët vaøo
khoâng töông öùng vôùi söï di caên. lôùp noäi bì cuûa maïch maùu ñeå sau ñoù
Caùc böôùu thöïc nghieäm ôû loaøi vaät do xuyeân qua thaønh maïch ñeán moâ ngoaøi
hoùa chaát sinh ung, virus hay tia cöïc tím maïch maùu, gaây khoaûng hôû ôû maøng ñaùy.
cho thaáy chuùng sinh ra tính khaùng Khôûi ñaàu teá baøo böôùu phaûn öùng vôùi tieåu
nguyeân maïnh phaùt trieån chaäm taïi choã caàu trong khi di chuyeån trong tuaàn
vaø hieám khi cho di caên xa. Teá baøo hoaøn. Thöông toån cuûa noäi bì maïch maùu
lymphoâ T gaây ñoäc teá baøo coù theå ngaên ñeàu laøm keát dính tieåu caàu, ñöôïc gia taêng
caûn ñöôïc di caên vaø coù söï lieân quan giöõa bôûi söï tích tuï cuûa caùc fibrinogen ôû beà
tính sinh khaùng nguyeân vaø khaû naêng di maët teá baøo noäi bì. Söï döøng ñaàu tieân cuûa
caên, mieãn dòch bò ñeø neùn seõ laøm taêng böôùu, tieåu caàu vaø cuïm teá baøo lymphoâ
khaû naêng di caên. naøy coù theå laø moät böôùc quan troïng cuûa
Böôùu ôû ngöôøi hoaëc caùc böôùu töï phaùt ôû vieäc ñònh cö, ñeå traùnh khoûi caùc chaán
loaøi vaät coù tính khaùng nguyeân yeáu hoaëc thöông cô hoïc, ñeå vöôùng laïi ôû caùc mao
khoâng coù, coù theå do böôùu khoâng bieåu loä maïch vaø thoaùt khoûi söï tieâu dieät cuûa vaät
caùc phaân töû dung naïp moâ chính loaïi I chuû qua cô cheá mieãn dòch.
(MHC loaïi I) hoaëc phaân töû taïo ra keát
32
Teá baøo böôùu
Teá baøo noäi moâ

Maøng ñaùy
MOÂ ÑEÄM
Böôùc 1: Teá baøo böôùu gaén keát vaøo maøng ñaùy: söï gaén
keát naøy thoâng qua caùc glycoprotein ñaëc hieäu nhö
laminin vaø fibronectin vaø thoâng qua caùc thuï theå LY GIAÛI PROTEIN TAÏI CHOÃ
maøng teá baøo böôùu.

Böôùc 2: Söï ly giaûi xaûy ra maïnh trong moät vuøng khu
truù gaàn choã tieáp xuùc böôùu vôùi beà maët teá baøo, do
nhieàu enzym hoaït hoùa laøm maát caân baèng vôùi caùc
yeáu toá ngaên chaän ly giaûi protein töï nhieân trong
huyeát töông vaø trong moâ keõ.
Böôùc 3: Söï di ñoäng cuûa teá baøo böôùu vaøo vuøng chaát
ngoaïi baøo bò bieán ñoåi do söï ly giaûi protein. Höôùng di
chuyeån coù theå bò aûnh höôûng bôûi yeáu toá hoùa höôùng DI TRUÙ
ñoäng baét nguoàn töø vaät chuû vaø caùc yeáu toá di ñoäng töø
böôùu.
Hình 7. Cô cheá xaâm laán maøng ñaùy: giaû

thuyeát “ba böôùc”
Khoái thuyeân taéc böôùu caøng gia taêng xuùc vôùi chaát ngoaïi baøo (ECM:
thì taêng nguy cô di caên vì gia taêng ñoâng Extracellular Matrix) nhö fibronectin,
maùu vaø gia taêng baøi tieát cuûa chaát laminin, thrombospondin laøm thuaän lôïi
thromboplastin ôû moät vaøi loaïi böôùu. Caùc cho söï di caên ñeán moâ ñaëc hieäu. Caùc
yeáu toá thuaän lôïi cho söï keát dính laø caùc peptide cuûa chaát ngoaïi baøo coù theå laøm
thöông toån moâ taïi choã do yeáu toá vaät lyù, giaûm taïo laäp caùc di caên qua ñöôøng maùu.
hoùa hoïc vaø giaûm oxy taïi choã. Vieäc söû Teá baøo böôùu thoaùt maïch
duïng chaát khaùng ñoâng (warfarin vaø Sau khi teá baøo böôùu döøng laïi hoaëc keát
heparin) vaø caùc yeáu toá choáng laïi tieåu caàu dính, chuùng coù theå xuyeân qua thaønh
(prostacyclin, forskohin vaø hirudin taùi maïch ñeán moâ ngoaøi maïch maùu gioáng
toång hôïp) ñaõ ñöôïc gôïi yù ñeå ngaên ngöøa nhö cô cheá xaâm laán taïi choã cuûa böôùu
caùc di caên qua ñöôøng maùu. nguyeân phaùt. Teá baøo böôùu coù theå phaùt
Söï keát dính teá baøo böôùu vôùi noäi bì trieån vaø xaâm laán maïch maùu xung quanh
maïch maùu ñöôïc ñieàu hoøa bôûi hoï caùc baèng caùch xuyeân thuûng maøng ñaùy hay
phaân töû gaây dính selectin, bieåu loä bôûi teá theo ñöôøng cuûa baïch caàu. Teá baøo ung
baøo noäi bì xuùc taùc söï keát dính teá baøo thö thöôøng xuyeân qua caùc mao maïch coù
lymphoâ vaø teá baøo. Teá baøo döøng laïi ôû vaùch moûng nhöng hieám khi xaâm laán
maïng mao maïch gaây ra söï co ruùt cuûa teá vaùch cuûa ñoäng maïch vaø tieåu ñoäng maïch
baøo noäi bì vaø laøm cho teá baøo böôùu tieáp coù nhieàu sôïi elastin. Söï xuyeân ra ngoaøi
33
cuûa caùc teá baøo ung thö ôû caùc vò trí thöù Ñeå coù di caên treân laâm saøng phaûi coù söï
phaùt ñaëc bieät coù lieân quan ñeán söï ñaùp phaùt trieån heä thoáng maïch maùu vaø thoaùt
öùng cuûa noù vôùi moâ hay cô quan. khoûi heä thoáng mieãn dòch cuûa vaät chuû. Teá
Haàu heát caùc teá baøo böôùu vaø vaät chuû baøo böôùu cuõng coù theå xaâm laán moâ ñeäm,
bieåu loä quaù möùc moät hay nhieàu enzym xuyeân maïch maùu trôû laïi tuaàn hoaøn ñeå
tieâu huûy protein. Söï tieâu huûy maøng ñaùy taïo ra di caên laàn thöù hai, coøn goïi laø “di
cuûa moät cô quan di caên phuï thuoäc vaøo caên cuûa di caên”. Khi oå di caên ñaït ñeán
söï caân baèng giöõa caùc protein ñöôïc hoaït 2mm ñöôøng kính, noù khoâng theå taêng
hoùa vaø caùc chaát ngaên caûn töï nhieân. Vd tröôûng qua söï khueách taùn thuï ñoäng maø
Matrix Metallo Proteinases (MMPs) vaø caàn coù heä thoáng maïch maùu môùi ñeå phaùt
Tissue Inhibitor of MetalloProteinases trieån. Caùc teá baøo noäi bì cuûa maïch maùu bò
(TIMPs). kích thích bôûi yeáu toá sinh maïch ñeå phaân
Söï thaønh laäp oå di caên huûy chaát ngoaïi baøo vaø caùc teá baøo noäi bì,
Giaû thuyeát cuûa Paget ñaõ ñöa ra naêm ñi vaøo moâ ñeäm ñeå taïo choài maïch maùu
1989 veà haït gioáng naûy maàm treân neàn ñaàu tieân. Söï sinh maïch raát caàn thieát ôû
ñaát thích hôïp (the seed and the soil). giai ñoaïn ñaàu cuûa thaønh laäp oå di caên oå di
Haàu heát caùc thöïc nghieäm ñeàu taäp trung caên coù theå nguû yeân vaø cheát ñi theo laäp
vaøo ñaëc tính cuûa teá baøo (the seed) vaø chæ trình neáu khoâng coù söï sinh maïch (Hình
môùi gaàn ñaây caùc ñaëc ñieåm cuûa cô quan 8). Ngoaøi ra caùc maïch maùu taân sinh naøy
ñaëc hieäu (the soil) môùi ñöôïc chuù yù. coù caáu taïo khaùc vôùi maïch maùu bình
Vd teá baøo meâlanoâm di caên naõo coù theå thöôøng veà thaønh phaàn teá baøo maøng ñaùy,
do ñaùp öùng vôùi neutrophin sinh ra töø teá tính toaøn veïn vaø tính thaám, neân teá baøo
baøo naõo. (Nicolson vaø Menter 1995). Caùc ung thö xuyeân qua vaø vaøo tuaàn hoaøn
teá baøo ôû phoåi, xöông tieát ra yeáu toá kích nhieàu hôn.
thích söï taêng sinh cuûa teá baøo ung thö Caùc yeáu toá sinh maïch ñöôïc baøi tieát
tieàn lieät tuyeán. taïi choã goàm coù: yeáu toá taêng tröôûng
Caùc teá baøo böôùu ít leä thuoäc vaøo caùc nguyeân baøo sôïi cô baûn (basic fibroblast
yeáu toá taêng tröôûng beân ngoaøi, noù coù tính growth factor: b FGF), yeáu toá taêng
töï ñoäng nhieàu hôn caùc teá baøo bình tröôûng nguyeân baøo sôïi acid (a FGF), yeáu
thöôøng, coù nhieàu khaû naêng taïo böôùu vaø toá taêng tröôûng noäi bì maïch maùu
di caên. Söï leä thuoäc vaøo yeáu toá taêng (vascular endothelial growth factor:
tröôûng beân ngoaøi laø do teá baøo böôùu töï VEFG), yeáu toá taêng tröôûng teá baøo noäi bì
tieát ra caùc yeáu toá taêng tröôûng vaø thay ñoåi xuaát phaùt töø tieåu caàu (platelet-derived
söï ñaùp öùng vôùi yeáu toá naøy. Vd teá baøo endothelial cell growth factor: PDECGF)
meâlanoâm phaùt trieån ñoäc laäp khoâng caàn yeáu toá taêng tröôûng chuyeån daïng α vaø β
yeáu toá taêng tröôûng töø beân ngoaøi. Khi teá (transforming growth factor α, β:
baøo böôùu tieán trieån thaønh aùc tính hôn, TGFα,β) angionin, yeáu toá hoaïi töû böôùu α
chuùng coù theå bò kích thích bôûi TGFβ (TNFα) vaø Interleukin 8 (IL8).
thay vì bò ngaên caûn bôûi TGFβ.
34
Hình 8. Söï sinh maïch
Caùc yeáu toá sinh maïch ñöôïc ñieàu hoøa nhö laø ly giaûi protein, (2) loaïi coù hoaït
bôûi caùc gen sinh ung, gen ñeø neùn böôùu ñoäng ôû beân trong teá baøo ñeå ñieàu hoøa tín
(nhö gen Src ras, p53) vaø caùc teá baøo hieäu daãn truyeàn.
mieãn dòch thoâng qua caùc cytokine, maät Caùc gen öùc cheá di caên
ñoä teá baøo cuõng nhö söï cung caáp oxy. Chính gen öùc cheá böôùu (tumor
Ngaøy nay, caùc nhaø nghieân cöùu cuõng suppressor gene) ñaõ daãn tôùi chöùng minh
nhaän ra caùc chaát choáng laïi yeáu toá sinh coù gen öùc cheá di caên (metastasis
maïch coù theå laøm bieán ñoåi hay loaïi boû suppressor gene). Vd gen EIA laøm maát
ñöôïc ñaùp öùng sinh maïch. Coù theå keå ñeán tính di caên caùc nguyeân baøo sôïi phoâi ôû
nhö yeáu toá tieåu caàu 4 (platelet factor 4), chuoät, TIMP1 vaø 2 cuõng cho thaáy coù
interferon α, thrombospondin (TSP) vaø tính ñeø neùn di caên vaø ñeø neùn böôùu, gene
caùc chaát ngaên caûn protease nhö TIMP. ñeø neùn di caên nm23 laøm giaûm di caên
Ñieàu hoøa di caên trong ung thö vuù ôû ngöôøi.
Di caên laø moät tieán trình phöùc taïp Caùc gen sinh ung taïo ra di caên
goàm nhieàu böôùc, vì theá saûn phaåm cuûa Coù nhieàu gen sinh ung ñaõ ñöôïc moâ taû
moät gen khoâng ñuû ñeå taïo ra di caên. Ñeå coù theå ñôn ñoäc hay phoái hôïp ñeå taïo ra oå
coù ñöôïc bieåu loä kieåu hình di caên, caùc teá di caên trong thöïc nghieäm. Vd H-ras laø
baøo böôùu phaûi thieáu hay maát ñi yeáu toá gen sinh ung coù khaû naêng sinh ra di
ñieàu hoøa aâm (gen öùc cheá böôùu, gen caên.
choáng di caên) vaø hoaëc gia taêng yeáu toá Ñieàu trò choáng di caên
ñieàu hoøa döông (gen sinh ung). Do ñoù, Muïc tieâu choáng laïi di caên laø can thieäp
di caên ñoøi hoûi caùc söï thay ñoåi di truyeàn vaøo caùc böôùc teá baøo böôùu xaâm laán vaøo
ñeå gaây ra söï taêng sinh teá baøo khoâng maïch maùu, luaân löu trong tuaàn hoaøn,
kieåm soaùt ñöôïc. Coù hai loaïi saûn phaåm vöôùng laïi ôû mao maïch, xuyeân thaønh
gen öùc cheá di caên (metastasis maïch vaø thaønh laäp di caên nhôø vaøo yeáu toá
suppressor gene) ñöôïc nhaän bieát (1) loaïi sinh maïch.
hoaït ñoäng ôû beân ngoaøi teá baøo laøm ngaên
chaän caùc moác quan troïng cuûa di caên
35
Choáng laïi söï keát dính teá baøo böôùu hoùa ras. Coù nhieàu saûn phaåm töï nhieân
Choáng laïi söï keát dính teá baøo böôùu taïo ngaên chaän hoaït tính cuûa protein kinase
cuïc maùu ñoâng ñeå xaâm laán thaønh maïch. goàm genistin, herbimycin vaø
Caùc thuoác khaùng ñoâng vaø khaùng tieåu lavendustin A laøm ngaên caûn taêng sinh
caàu ñaõ ñöôïc ñaùnh giaù coù khaû naêng ngaên vaø sinh maïch cuûa böôùu.
ngöøa di caên. Vd khaùng ñoâng hoï Caùc chaát choáng laïi protein kinase C
Coumarin (Warfarin) laøm giaûm di caên (PKC), Staurosporin ñöôïc chöùng minh
trong thöïc nghieäm. Thuoác ngöng taäp coù taùc duïng choáng laïi PKC vaø choáng
tieåu caàu nhö: aspirin, dipyridamole ít coù thaønh laäp di caên. Chaát ñang thöû nghieäm
taùc duïng. Cicaprost laø chaát coù nhieàu höùa laâm saøng laø salfingol.
heïn, laø ñoàng daïng cuûa Prostacyclin, laøm Ñieàu hoøa calcium trong teá baøo coù lieân
ngaên caûn tuï taäp tieåu caàu, ngaên caûn keát quan ñeán söï xaâm laán, di caên vaø sinh
dính giöõa teá baøo böôùu, teá baøo böôùu vôùi teá maïch cuûa böôùu. Chaát laøm ngaên caûn di
baøo noäi bì vaø moâ ñeäm döôùi lôùp noäi bì, chuyeån calcium laø carboxyamidotriazole
cho thaáy coù taùc duïng choáng laïi di caên. (CAI).
Caùc chaát choáng keát dính teá baøo khu Chaát ngaên caûn daãn truyeàn
truù vaøo böôùu hay vaøo söï keát dính teá baøo oncoprotein ras coù lieân heä ñeán actin cuûa
noäi bì laø chaát gioáng peptide vaø caùc coát baøo nhö Lovostatin.
khaùng theå ñôn doøng nhaém vaøo Integrin Choáng sinh maïch
choáng laïi αvβ3, thuï theå Integrin cuûa Caùc chaát choáng sinh maïch coù theå
vitronectin. Vd: Vitaxin laøm teá baøo maïch ñöôïc chia thaønh ba nhoùm:
maùu cheát theo laäp trình vaø coù khaû naêng Loaïi 1 laø caùc chaát ngaên caûn cuûa
ngaên caûn maïnh söï sinh maïch. Metallo proteinase laøm ngaên caûn söï
Söï xaâm laán cuûa böôùu ôû nôi nguyeân phaân huûy maøng ñaùy.
phaùt cuõng nhö ôû vò trí di caên cuõng caàn Loaïi 2 bao goàm caùc chaát khaùng sinh
coù caùc MMP, coù nhieàu chaát TIMP toång maïch ngaên caûn chöùc naêng teá baøo noäi bì
hôïp ñöôïc duøng ñeå ñaùnh giaù tính choáng nhö TNP470, thaliomide, squalamine,
böôùu vaø choáng di caên cuûa noù. Vd: combrestatin, vaø endostatin.
Batimastat vaø Marimastat. Loaïi 3 laø caùc chaát khaùng sinh maïch
Laøm thay ñoåi caùc ñöôøng daãn truyeàn tín tieâu ñaëc hieäu nhö chaát ngaên caûn thuï theå
hieäu di caên cuûa tyrosine kinase, cuûa caùc yeáu toá nhö
Muïc tieâu ñieàu trò taäp trung vaøo caùc VEGF, bFGF vaø PDGF. Ngoaøi ra coøn coù
protein ñieàu hoøa choïn loïc trong ñöôøng caùc khaùng theå choáng tröïc tieáp caùc thuï
daãn truyeàn tín hieäu nhö hoaït hoùa cuûa theå hoaëc caùc yeáu toá naøy.
protein kinase, ñieàu hoøa calcium, hoaït
36
Phaàn 2
Dòch teã hoïc vaø Chaån ñoaùn

Beänh Ung Thö
37
Chöông 3. DÒCH TEÃ HOÏC VAØ NGUYEÂN NHAÂN UNG THÖ

DÒCH TEÃ HOÏC UNG THÖ
Dòch teã hoïc laø moân hoïc nghieân cöùu Caùc chæ soá treân coù theå duøng ñeå bieåu
veà söï phaân boá vaø nhöõng yeáu toá lieân quan hieän goäp chung cho toaøn boä caùc beänh
ñeán beänh taät trong moät quaàn theå daân ung thö hay cho rieâng moät loaïi ung thö
cö. Dòch teã hoïc (DTH) ñaõ cung caáp naøo ñoù. Moät caùch töông töï, caùc chæ soá
nhöõng thoâng tin coù giaù trò veà caùc moâ naøy cuõng ñöôïc bieåu hieän chung hay
hình vaø nguyeân nhaân sinh beänh. ñöôïc phaân theo caùc yeáu toá: giôùi, nhoùm
Tæ leä maéc beänh toaøn boä (prevalence) tuoåi, nhoùm daân toäc, ñòa dö, ngheà
laø con soá öôùc tính toaøn boä soá ngöôøi maéc nghieäp, khoaûng thôøi gian.
beänh ung thö, thöôøng ñöôïc tính baèng soá Giöõa tæ leä maéc beänh toaøn boä, xuaát ñoä
tröôøng hôïp ung thö treân 100.000 daân. vaø töû suaát coù moái lieân quan chaët cheõ vôùi
Xuaát ñoä (incidence) laø soá tröôøng hôïp nhau. Tæ leä maéc beänh toaøn boä tæ leä thuaän
ung thö môùi xuaát hieän trong moät quaàn vôùi xuaát ñoä vaø tæ leä nghòch vôùi töû suaát.
theå daân cö, thöôøng ñöôïc tính theo soá DTH ung thö chia laøm 2 ngaønh lôùn
tröôøng hôïp ung thö môùi maéc moãi naêm (1) DTH moâ taû vaø (2) DTH phaân tích.
treân 100.000 daân.
(1) Xuaát ñoä thoâ: ñöôïc tính ñôn giaûn DÒCH TEÃ HOÏC MOÂ TAÛ
theo daân soá cuûa moät ñòa phöông Nghieân cöùu söï phaân boá beänh ung thö
naøo ñoù. (UT) trong daân soá, xuaát ñoä, töû suaát, qua
(2) Xuaát ñoä chuaån tuoåi: laø xuaát ñoä ñaõ ñoù xaùc ñònh nhoùm quaàn theå coù nguy cô
ñöôïc ñieàu chænh theo tyû leä cuûa cao bò beänh.
thaùp tuoåi trung gian (giöõa thaùp Muïc ñích:
tuoåi cuûa caùc nöôùc phaùt trieån vaø (1) Xaùc ñònh caùc loaïi UT caàn öu tieân
thaùp tuoåi cuûa caùc nöôùc ñang phaùt phoøng choáng
trieån) ñeå coù theå so saùnh xuaát ñoä (2) Ñaàu tö caùc bieän phaùp thích hôïp ñeå
giöõa caùc nöôùc moät caùch khaùch kieåm soaùt caên beänh
quan. (3) Raø tìm ñeå phaùt hieän sôùm UT ôû caùc
Töû suaát (mortality) laø soá tröôøng hôïp ñoái töôïng coù nguy cô cao
töû vong do ung thö treân 100.000 daân (4) Gôïi yù veà caùc yeáu toá sinh ung caàn
moãi naêm. nghieân cöùu
38
Dòch teã hoïc ung thö
DÒCH TEÃ HOÏC PHAÂN TÍCH Gaàn ñaây, khaùi nieäm dòch teã hoïc phaân
Nghieân cöùu, tìm vaø xaùc ñònh: töû cuõng ñöôïc ñöa vaøo nghieân cuùu. Dòch
(1) Caùc yeáu toá nguyeân nhaân sinh ung teã hoïc phaân töû nghieân cöùu vai troø, aûnh
(2) Caùc yeáu toá thuaän lôïi cho söï sinh höôûng cuûa moâi tröôøng vaø caùc yeáu toá di
ung truyeàn leân quaù trình sinh ung.
(3) Caùc yeáu toá baûo veä cô theå traùnh ung
thö XUAÁT ÑOÄ
Muïc ñích: phoøng ngöøa ung thö Naêm 2007, coù hôn 12 trieäu tröôøng
(1) Loaïi boû nguyeân nhaân sinh ung ra hôïp ung thö môùi ñöôïc phaùt hieän, trong
khoûi moâi tröôøng soáng ñoù 5,4 trieäu taïi caùc nöôùc phaùt trieån vaø
(2) Traùnh caùc yeáu toá thuaän lôïi 6,7 trieäu taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån.
(3) AÙp duïng caùc yeáu toá baûo veä Coù 7,6 trieäu tröôøng hôïp töû vong, trong
Dòch teã hoïc phaân tích thöôøng söû ñoù, 2,9 trieäu tröôøng hôïp taïi caùc nöôùc
duïng caùc nghieân cöùu thöïc nghieäm nhö phaùt trieån, 4,7 trieäu ôû caùc quoác gia coøn
thöû nghieäm can thieäp ngaãu nhieân hay laïi.
thöû nghieäm laâm saøng ngaãu nhieân coù Tuoåi taùc
nhoùm chöùng. Caùc thöû nghieäm naøy Ung thö gaëp ôû moïi löùa tuoåi, nhöng
nhaèm so saùnh caùc ñieàu trò hoaëc can phaàn lôùn khaû naêng maéc taêng daàn theo
thieäp y hoïc môùi vôùi caùc ñieàu trò tröôùc tuoåi taùc. Tuy nhieân ôû löùa tuoåi 0-5 coù xuaát
ñaây moät caùch ngaãu nhieân. ñoä cao hôn hai nguõ nieân keá ñoù.
Caùc phaân tích khoâng thöïc nghieäm Vieäc taêng xuaát ñoä theo tuoåi coù theå do
ñöôïc söû duïng ñeå ñaùnh giaù caùc yeáu toá (1) yeáu toá sinh ung ñöôïc tích luõy theo
nguy cô gaây beänh khoâng theå ñaùnh giaù thôøi gian, (2) phaûn öùng baûo veä cô theå
baèng nghieân cöùu thöïc nghieäm do vaán giaûm theo tuoåi, nhaát laø phaûn öùng mieãn
ñeà y ñöùc vaø khoâng thöïc teá. Caùc nhaø dòch dòch.
teã hoïc phaûi söû duïng nhieàu nghieân cöùu Ñoä tuoåi maéc beänh coù söï khaùc nhau
quan saùt ñeå xaùc ñònh caùc nguy cô sinh giöõa caùc quoác gia, tuøy thuoäc vaøo thôøi
beänh vaø nguy cô thuùc ñaåy xuaát hieän gian phôi nhieãm vôùi caùc yeáu toá sinh ung
trong daân soá moät caùch töï nhieân. Nghieân nhö thuoác laù, nhieãm truøng, hoaëc tuøy
cöùu ñoaøn heä vaø nghieân cöùu beänh chöùng thuoäc vaøo chöông trình taàm soaùt cuûa
laø hai nghieân cöùu thöôøng ñöôïc söû duïng quoác gia ñoù.
nhaát.
39
Hình 1. Tæ leä maéc beänh ung thö taêng daàn theo tuoåi.
Giôùi tính Caùc yeáu toá moâi tröôøng ‟ hoaøn caûnh
Xuaát ñoä beänh töông ñöông giöõa hai Thoùi quen phong tuïc
phaùi, nhöng töû suaát ôû nam giôùi cao hôn. ÔÛ phöông Taây, do thoùi quen huùt
Nhöõng beänh ung thö gaëp ôû hai giôùi thì tæ thuoác, uoáng röôïu laø yeáu toá nguy cô ung
leä maéc beänh ôû nam giôùi thöôøng cao hôn. thö ñöôøng hoâ haáp, tieâu hoùa treân (hoác
Söï gia taêng xuaát ñoä khoâng ñeàu ôû hai mieäng, thöïc quaûn).
phaùi. Döôùi 10 tuoåi nam gaëp nhieàu hôn, Vuøng Ñoâng Nam AÙ, thoùi quen aên traàu
töø 20-60 tuoåi nöõ gaëp nhieàu hôn (ung thö laø nguyeân nhaân cuûa caùc ung thö hoác
coå töû cung- vuù), vaø treân 60 xuaát ñoä cao mieäng.
hôn ôû nam (ung thö phoåi-tieàn lieät Caét da quy ñaàu coù hieäu quaû ngöøa ung
tuyeán). thö döông vaät trong caùc coäng ñoàng Do
Xuaát ñoä ung thö theo vò trí nguyeân Thaùi.
phaùt thay ñoåi ôû hai phaùi. Ung thö ñöôøng Thay ñoåi thoùi quen, taäp tuïc giuùp
tieâu hoùa vaø hoâ haáp, xuaát ñoä ôû nam cao roõ phoøng traùnh ñöôïc moät soá beänh ung thö
reät, chaúng haïn ung thö thanh quaûn ôû thöôøng gaëp.
nam nhieàu hôn ôû nöõ 7 laàn. Ung thö daï Tình traïng ñoäc thaân hoaëc coù gia ñình
daøy, heä voõng noäi moâ vaø heä taïo huyeát tæ Ñaøn oâng ñoäc thaân coù tæ leä maéc ung
leä maéc ôû nam cuõng cao hôn. Ung thö vuù, thö haàu vaø hoác mieäng cao hôn.
cô quan sinh duïc, tuyeán giaùp thöôøng Thai kyø coù theå laø yeáu toá phoøng ngöøa
gaëp ôû nöõ. Caùc ung thö khaùc thì töông töï ung thö vuù, nhöng laïi laø yeáu toá nguy cô
ôû hai phaùi. cuûa ung thö coå töû cung. Ñôøi soáng tình
40
Dòch teã hoïc ung thö
duïc sôùm cuõng laø yeáu toá nguy cô cuûa ung Ung thö gan nguyeân phaùt thöôøng gaëp
thö coå töû cung. ôû Chaâu Phi vaø Ñoâng Nam AÙ, caùc nöôùc
Moâi tröôøng soáng ñang phaùt trieån.
ÔÛ ñoâ thò, töû suaát do beänh ung thö cao Ung thö tieàn lieät tuyeán ôû Phaùp vaø Myõ
hôn ôû noâng thoân. Coù leõ do tæ leä huùt cao gaáp 10 laàn ôû Nhaät. Tæ leä beänh taïi Myõ
thuoác vaø uoáng röôïu cao hôn, oâ nhieãm kyõ cao gaáp 100 laàn so vôùi taïi Bangladesh,
ngheä, moâi tröôøng. do xuaát ñoä cao hôn vaø do chöông trình
Giaùo duïc taàm soaùt roäng raõi.
Tæ leä ung thö cao hôn ôû nhoùm ngöôøi Ung thö vuù thöôøng gaëp ôû caùc nöôùc
coù trình ñoä hoïc vaán thaáp. Taïi Hoa Kyø, phaùt trieån, coøn ung thö töû cung thì
nam giôùi tuoåi töø 25-64, trình ñoä döôùi ngöôïc laïi. Töû suaát do ung thö coå töû cung
12/12 coù tæ leä töû vong do ung thö cao cao ôû nhöõng vuøng khoâng ñöôïc taàm soaùt
gaáp ba laàn soá coøn laïi. baèng PAP.
Söï phaân boá theo ñòa lyù ‟ chuûng toäc Ung thö da thöôøng gaëp ôû UÙùc, Hoa Kyø,
Xuaát ñoä ung thö ôû caùc nöôùc coâng nôi coù nhieàu ngöôøi da traéng soáng ôû
nghieäp cao hôn ôû caùc nöôùc ñang phaùt mieàn nhieät ñôùi.
trieån. Söï khaùc bieät veà xuaát ñoä coøn tuøy Sarcoâm Kaposi gaëp nhieàu ôû caùc nöôùc
theo quoác gia. Ñoâng vaø Trung Phi, do taïi ñaây tæ leä maéc
Ngöôøi da ñen bò maéc beänh ung thö AIDS cao.
nhieàu hôn ngöôøi da traéng khoaûng 25%,
töû suaát cuõng cao hôn 43%. TÖÛ SUAÁT
Ñoái vôùi ung thö heä taïo huyeát, beänh ÔÛ caùc nöôùc coù neàn y hoïc tieân tieán,
baïch caàu ôû Thuïy Ñieån gaáp ñoâi ôû YÙ. Beänh beänh tim maïch vaø ung thö coù töû suaát
baïch caàu lymphoâ caáp thöôøng gaëp ôû Taây cao nhaát. Hieän taïi, ôû caùc nöôùc ñang phaùt
Aâu vaø Baéc Myõ, ít gaëp ôû vuøng Vieãn Ñoâng trieån, töû suaát do ung thö coù xu höôùng
vaø Ñoâng Nam AÙ. taêng daàn.
Ung thö daï daøy thöôøng gaëp ôû caùc Söï gia taêng töû suaát cuûa caùc beänh ung
nöôùc ñang phaùt trieån, coøn ung thö ñaïi thö do caùc yeáu toá
traøng thöôøng gaëp ôû caùc nöôùc coâng (1) Daân soá hoïc: taêng tæ leä ngöôøi giaø.
nghieäp. Tuy nhieân Nhaät Baûn laø nöôùc (2) Yeáu toá moâi tröôøng, thoùi quen:
coâng nghieäp, nhöng laïi coù xuaát ñoä ung ung thö phoåi gia taêng thaät söï.
thö daï daøy cao nhaát. Ung thö daï daøy vaø Beänh ung thö ngaøy caøng ñöôïc chaån
ung thö gan coù xuaát ñoä cao taïi Nhaät, tuy ñoaùn nhieàu hôn, vaø sôùm hôn do nhöõng
nhieân, ngöôøi Nhaät soáng taïi Myõ laâu naêm böôùc tieán boä trong chaån ñoaùn.
thì xuaát ñoä naøy laïi giaûm xuoáng, xuaát ñoä Töû suaát trung bình ôû nam cao hôn
ung thö ñaïi traøng taêng leân. nöõ, do nam giôùi thöôøng maéc phaûi nhöõng
ung thö coù tieân löôïng xaáu hôn.
41
Baûng 1. Caùc loaïi ung thö thöôøng gaëp ôû TP.HCM (2003-2004)

Nam giôùi XÑCT Nöõ giôùi XÑCT
1 Phoåi 27,8 1 Vuù 19,7
2 Gan 25,3 2 Coå töû cung 16
3 Ñaïi-tröïc traøng 15,3 3 Phoåi 11,4
4 Daï daøy 14,1 4 Ñaïi-tröïc traøng 8,5
5 Thanh quaûn 4,5 5 Gan 5,9
6 Lymphoâm 4,5 6 Daï daøy 5,5
7 Voøm haàu 4,3 7 Buoàng tröùng 4,3
8 Thöïc quaûn 3,9 8 Tuyeán giaùp 3,9
9 Tieàn lieät tuyeán 3,7 9 Lymphoâm 3
10 Da 2,8 10 Da 2,9
Baûng 2. Caùc loaïi ung thö thöôøng gaëp ôû Haø Noäi (2001-2004)
Nam giôùi XÑCT Nöõ giôùi XÑCT
1 Phoåi 39,8 1 Vuù 29,7
2 Daï daøy 30,3 2 Daï daøy 15
3 Gan 19,8 3 Phoåi 10,4
4 Ñaïi traøng 13,9 4 Ñaïi traøng 10,1
5 Thöïc quaûn 9,8 5 Coå töû cung 9,5
6 Voøm haàu 7,8 6 Tuyeán giaùp 5,6
7 Lymphoâm 7,2 7 Buoàng tröùng 4,7
8 Beänh baïch caàu 4,7 8 Gan 4,5
9 Baøng quang 3,5 9 Lymphoâm 4
10 Haï haàu - Thanh quaûn 3,2 10 Beänh baïch caàu 3,4
42
Nguyeân nhaân ung thö
NGUYEÂN NHAÂN UNG THÖ
Nguyeân nhaân gaây ung thö thöôøng daïng insulin (insulinlike growth factor ‟
ñöôïc phaân thaønh hai nhoùm chính: IGF) ñöôïc xem laø hai giaû thuyeát nhaèm
(1) Taùc nhaân beân trong cô theå: gen, di giaûi thích moái lieân heä giöõa beùo phì ‟ ít
truyeàn, noäi tieát, mieãn dòch. vaän ñoäng vaø beänh ung thö.
(2) Taùc nhaân beân ngoaøi moâi tröôøng Mieãn dòch
soáng: hoùa chaát, vi khuaån, tia xaï. Suy giaûm mieãn dòch baåm sinh hoaëc
maéc phaûi (duøng thuoác öùc cheá mieãn dòch
TAÙC NHAÂN BEÂN TRONG CÔ THEÅ ñeå ñieàu trò beänh töï mieãn, ñeå gheùp cô
Di truyeàn quan; do maéc AIDS) taêng nguy cô bò ung
Ung thö thöôøng laø xuaát phaùt töø ñoät thö.
bieán cuûa teá baøo thaân theå, ít khi do di Tình traïng vieâm maïn tính coù theå daãn
truyeàn. Tæ leä ung thö di truyeàn chæ ñeán moät soá loaïi ung thö nhö ung thö da,
chieám khoaûng 5-10 %. ung thö hoác mieäng, ung thö aâm hoä, ung
Moät soá loaïi ung thö coù lieân quan ñeán thö thöïc quaûn, ung thö gan, ung thö ñaïi
di truyeàn nhö (1) böôùu nguyeân baøo voõng tröïc traøng, ung thö tuïy vaø ung thö gan.
maïc maét, (2) carcinoâm daïng tuûy cuûa Moät soá nghieân cöùu cho raèng, söû duïng
tuyeán giaùp, (3) khieám khuyeát gen BRCA: caùc thuoác khaùng vieâm khoâng steroid
ung thö vuù, buoàng tröùng coù tính gia trong moät soá tröôøng hôïp coù theå giuùp
ñình (xem theâm Phaàn 8 Chöông 38 - ngaên ngöøa beänh ung thö.
Ung Thö Treû Em).
Moät soá toån thöông tieàn ung coù tính di TAÙC NHAÂN BEÂN NGOAØI MOÂI TRÖÔØNG
truyeàn nhö beänh ña polyp cuûa ñaïi traøng SOÁNG
vaø beänh xô bì saéc toá cuûa da. Taùc nhaân vaät lyù
Trong ña soá caùc tröôøng hôïp, sau khi Bao goàm caùc loaïi böùc xaï naêng löôïng
caùc teá baøo thaân theå bò ñoät bieán, vôùi söï cao. Nguoàn böùc xaï coù theå xuaát phaùt töø töï
xuaát hieän cuûa gen sinh ung vaø söï maát ñi nhieân hoaëc coù theå do con ngöôøi taïo ra.
cuûa gen ñeø neùn böôùu (thöôøng gaëp laø gen Böùc xaï ion-hoùa thöôøng gaëp laø tia X,
p53) laø böôùc khôûi ñaàu cuûa quaù trình sinh caùc loaïi tia phoùng xaï, do tai naïn nguyeân
ung. töû, noå bom, thöû bom nguyeân töû, noå loø
Noäi tieát phaûn öùng nguyeân töû, xöû lyù raùc phoùng xaï
Taêng estrogen lieân quan ñeán ung thö khoâng ñuùng quy caùch, roø ræ tia X, hoaëc
vuù, ung thö noäi maïc töû cung. Noàng ñoä do ñieàu trò. Böùc xaï naøy taêng nguy cô caùc
hormon steroid vaø yeáu toá taêng tröôûng loaïi ung thö nhaát laø caùc ung thö cuûa heä
43
taïo huyeát, ung thö tuyeán giaùp, ung thö coù hieän töôïng daày maøng phoåi lan toûa vaø
vuù vaø ung thö phoåi. Vò trí vaø taàm quan hieän dieän sôïi asbestos trong nhu moâ
troïng cuûa nguy cô thay ñoåi tuøy theo kieåu phoåi. Coâng nhaân töû vong do asbestos coù
tieáp xuùc toaøn thaân hay khu truù, loaïi tia 20-50% do ung thö phoåi, ña soá laø böôùu
phoùng xaï vaø tuøy tuoåi tieáp xuùc. trung moâ maøng phoåi. Buïi kim loaïi naëng
Böùc xaï cöïc tím (laøm vieäc ngoaøi trôøi, (nickel, chrome trong coâng nghieäp xi
thuûng taàng oâzoân) taêng nguy cô ung thö maï) cuõng gaây taêng nguy cô ung thö
da. Böùc xaï cöïc tím gaây neân öùc cheá mieãn phoåi.
dòch da vaø hieän töôïng vieâm maïn tính, Ung thö baøng quang do caùc hoùa chaát
böôùc ñaàu cuûa quaù trình öùc cheá gen ñeø benzidine, 2-naphtylamine, 4-amino-
neùn böôùu. diphenyl.
Taùc nhaân hoùa hoïc Benzen coù lieân quan ñeán beänh baïch
Huùt thuoác vaø huùt thuoác thuï ñoäng caàu tuûy caáp, beänh ña u tuûy vaø lymphoâm.
Ngöôøi huùt thuoác laù coù nguy cô maéc Ung thö da do hoùa chaát nhö daàu haéc,
ung thö phoåi gaáp 10 laàn ngöôøi khoâng nhöïa thoâng vaø caùc chaát phuï da nhö
huùt. Moái lieân quan lieàu ‟ ñaùp öùng, ngöôøi arsenic, thöôøng gaëp ôû thôï lau oáng khoùi,
huùt thuoác hôn 1 goùi/ngaøy, nguy cô taêng thôï moû ñoàng, laøm röôïu nho.
gaáp 10-20 laàn so vôùi ngöôøi khoâng huùt. Chaát chlorur vinyl (nhöïa PVC) taêng
Nguy cô cuõng taêng vôùi nhöõng ngöôøi nguy cô sarcoâm maïch maùu ôû gan.
thöôøng xuyeân tieáp xuùc vôùi khoùi thuoác. Buïi goã taêng nguy cô ung thö xoang
Nguy cô cuûa ngöôøi huùt taåu vaø huùt muõi, xoang haøm.
thuoác ñieáu cuõng töông ñöông vôùi ngöôøi Cheá ñoä aên uoáng vaø caùc chaát gaây oâ nhieãm
huùt thuoác laù. Coù baèng chöùng cho thaáy thöùc aên
huùt thuoác laù ñen coù nguy cô troäi gaáp 2-3 Cheá ñoä dinh döôõng lieân quan ñeán
laàn ngöôøi huùt thuoác laù vaøng. ung thö thöôøng do giaøu chaát ñaïm vaø
Ngoaøi ra, coøn caùc ung thö khaùc maø beùo, ít chaát sôïi chaát baõ, röôïu.
yeáu toá sinh ung laø thuoác laù nhö ung thö Nitrosamine vaø caùc hôïp chaát N-nitroso
hoác mieäng, khaåu haàu, haï haàu, thanh coù trong thöïc phaåm cheá bieán daïng muoái
quaûn, tuïy, baøng quang, vaø beå thaän. maën, muoái chua, maém, coù khaû naêng gaây
Ngöøng huùt thuoác seõ traùnh 80% nguy ra ung thö oáng tieâu hoùa treân ñoäng vaät
cô do huùt thuoác laù lieân tuïc tích luõy, Vieäc thöïc nghieäm. Cheá ñoä aên nhieàu naêng
söû duïng thuoác ñieáu ñaàu loïc vaø giaûm haéc löôïng, ít vaän ñoäng coù lieân quan ñeán ung
ín laøm giaûm nguy cô ung thö phoåi ñoái thö ñaïi tröïc traøng, ung thö vuù sau maõn
vôùi ngöôøi nghieän huùt. kinh, ung thö noäi maïc töû cung, ung thö
Yeáu toá ngheà nghieäp coå töû cung, ung thö tuïy, vaø ung thö
Thöôøng lieân quan ñeán nhöõng cô quan baøng quang. Cheá ñoä aên nhieàu môõ ñaëc
tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi taùc nhaân sinh ung bieät lieân quan vôùi ung thö vuù, ung thö
hay vôùi caùc chaát chuyeån hoùa cuûa caùc taùc ñaïi tröïc traøng, ung thö tieàn lieät tuyeán vaø
nhaân naøy coøn hoaït tính trong khi haáp ung thö noäi maïc töû cung. Ngoaøi nhöõng
thu hoaëc baøi tieát. beänh lyù vöøa keå treân, tình traïng beùo phì
Ung thö ñöôøng hoâ haáp thöôøng gaëp coøn lieân quan ñeán ung thö thaän, ung
nhaát. Amian gaây xô hoùa phoåi lan toûa do thö thöïc quaûn, ung thö tuùi maät,
44
Nguyeân nhaân ung thö
lymphoâm khoâng Hodgkin, vaø beänh ña u nguy cô ung thö gan. Virus gaây böôùu
tuûy. gai ôû ngöôøi (Human papilloma virus)
Ñoäc toá Aflatoxin cuûa naám Aspergillus type 16,18 lieân quan ñeán ung thö coå töû
flavius gaëp trong nguõ coác bò hö moác, gaây cung. Ngoaøi ra, HPV gaây ra caùc sang
ung thö gan. Hydrocarbur voøng trong thöông daïng muïn coùc, gia taêng nguy cô
thöùc aên nöôùng laø chaát sinh ung. bò ung thö da khoâng phaûi melanoâm.
Röôïu taêng nguy cô cuûa ung thö hoác Virus Epstein Barr lieân quan ñeán ung
mieäng, haàu, thanh quaûn, thöïc quaûn, daï thö voøm haàu, lymphoâm do gia taêng
daøy, vuù, ñaïi tröïc traøng vaø gan. Tieâu thuï baïch caàu ñôn nhaân trong maùu. Nhieãm
cuøng luùc röôïu vaø thuoác laù laøm taêng nguy HIV, sau ñoù nhieãm theâm virus Herpes,
cô nhieàu laàn so vôùi tieâu thuï töøng chaát nguy cô sarcoâm Kaposi, lymphoâm,
rieâng leû. carcinoâm teá baøo gai. Nhieãm HTLV-1 gia
Cheá ñoä aên nhieàu rau quaû vaø traùi caây taêng nguy cô maéc beänh lymphoâm.
giuùp ngöøa ñöôïc beänh hieän ñang ñöôïc Neisseria gonorrhoeae, Chlamydia
nghieân cöùu, tuy nhieân coøn nhieàu keát spp, HPV gaây vieâm vuøng chaäu vaø coå töû
quaû traùi ngöôïc nhau. Moät soá nghieân cöùu cung maïn tính, coù theå tieán trieån thaønh
cho raèng cheá ñoä aên nhieàu rau quaû giuùp carcinoâm buoàng tröùng, carcinoâm coå töû
giaûm khaû naêng maéc beänh baïch caàu, ung cung vaø oáng haäu moân. Vi khuaån
thö phoåi, hoác mieäng, tuïy, thanh quaûn, Helicobacter pylori coù vai troø thuaän lôïi
thöïc quaûn, baøng quang vaø daï daøy. trong ung thö daï daøy. Tình traïng vieâm
Caùc yeáu toá hoùa hoïc khaùc tuûy xöông do vi truøng coù theå gaây neân
Caùc hoùa chaát ñieàu trò beänh ung thö, ung thö da taïi vò trí thoaùt löu caùc xoang.
nhaát laø nhoùm alkyl (mephalan, Nhieãm truøng tieàn lieät tuyeán maïn tính do
chlorambucil, cyclophosphamide), taêng vi khuaån gram aâm cuõng laø moät yeáu toá
nguy cô beänh baïch caàu sau moät naêm söû nguy cô cuûa ung thö tieàn lieät tuyeán.
duïng. Hoãn hôïp giaûm ñau chöùa Vieâm tuùi maät maïn tính do vi truøng laø
phenacetin gaây taêng nguy cô ung thö nguy cô ung thö tuùi maät. Chlamydia
thaän vaø bieåu moâ ñöôøng nieäu. Söï öùc cheá psittaci gaây vieâm keát maïc maét laø yeáu toá
mieãn dòch keùo daøi do thuoác cuõng coù vai nguy cô cuûa lymphoâm phaàn phuï hoác
troø trong söï sinh ung. maét.
Söû duïng estrogen thay theá taêng nguy Nhieãm saùn Schistosomia haema-
cô ung thö noäi maïc töû cung vaø coù theå laø tobium, S japonicum lieân quan ñeán ung
ung thö vuù. Söû duïng thuoác ngöøa thai thö boïng ñaùi, ung thö tröïc traøng, ung
loaïi phoái hôïp coù theå giaûm nguy cô ung thö gan vaø lymphoâm daïng nang ôû laùch
thö noäi maïc töû cung vaø buoàng tröùng gaëp nhieàu ôû Ai Caäp, Iraéc, Xuñaêng.
nhöng laïi gaây taêng nheï nguy cô böôùu Nhieãm saùn Opistorchiasis vaø
gan laønh vaø aùc tính. Clonorchiasis lieân quan ñeán ung thö
Taùc nhaân sinh hoïc ñöôøng maät gaëp nhieàu ôû Thaùi Lan vaø
Nhieãm virus vieâm gan B, C gaây neân Nam Trung Quoác.
tình traïng vieâm gan maïn tính, taêng
45
Chöông 4. CHAÅN ÑOAÙN BEÄNH UNG THÖ
TÌNH HUOÁNG LAÂM SAØNG. Trieäu chöùng thöïc theå

7 TRIEÄU CHÖÙNG BAÙO ÑOÄNG UNG THÖ Ñaùnh giaù toång traïng
1. Coù söï thay ñoåi cuûa thoùi quen cuûa Toång traïng, tình traïng suït caân.
ruoät hoaëc boïng ñaùi. Khaùm toaøn thaân
2. Moät choã lôû loeùt khoâng chòu laønh. Ñaùnh giaù khaû naêng lan traøn cuûa
3. Chaûy maùu hoaëc tieát dòch baát beänh.
thöôøng. Phaùt hieän nhöõng beänh lyù khaùc keøm
4. Moät choã daày leân hoaëc moät cuïc u ôû theo, nhaát laø nhöõng beänh lyù coù khaû
vuù hoaëc ôû baát kyø vò trí naøo cuûa cô naêng aûnh höôûng ñeán dieãn tieán hoaëc
theå. ñieàu trò cuûa beänh.
5. Aên khoâng tieâu hoaëc khoù nuoát. Khaùm cô quan toån thöông
6. Coù söï thay ñoåi roõ raøng tính chaát cuûa Khaùm ñaùnh giaù theo TNM.
noát ruoài. Khaùm böôùu
7. Ho dai daúng hoaëc khaøn tieáng. Thöïc hieän ñaày ñuû caùc böôùc nhìn, sôø,
goõ, nghe. Trong ñoù quan troïng nhaát laø
KHAÙM LAÂM SAØNG ñaùnh giaù kích thöôùc, giôùi haïn vaø ñoä xaâm
Trieäu chöùng cô naêng laán cuûa böôùu.
Hoûi beänh nhaân veà caùc trieäu chöùng Caùc böôùu laønh thöôøng coù maät ñoä töø
baùo ñoäng, beänh söû, thôøi ñieåm khôûi ñaàu, meàm ñeán chaéc, giôùi haïn roõ, di ñoäng, coù
caùc kieåu dieãn tieán beänh. theå ñau hoaëc khoâng ñau, vaø thöôøng dieãn
Phaân loaïi nhoùm beänh nhaân nguy cô tieán chaäm. Caùc toån thöông vieâm nhieãm
döïa vaøo kieán thöùc veà dòch teã hoïc ung thöôøng ñau, söng noùng, ñoû, vaø coù theå
thö. keøm trieäu chöùng nhieãm truøng toaøn
Tieàn caên gia ñình coù beänh ung thö thaân.
cho bieát nguy cô ñoái vôùi moät soá loaïi ung Ña soá caùc toån thöông ung thö giai
thö: ung thö vuù, ung thö buoàng tröùng ... ñoaïn ñaàu thöôøng khoâng ñau, thöôøng gia
Tieàn caên xaõ hoäi: ngheà nghieäp, huùt taêng kích thöôùc nhanh, maät ñoä töø chaéc
thuoác, nhai traàu, hoaït ñoäng tình duïc ... ñeán cöùng, giôùi haïn khoâng roõ, di ñoäng
Tieàn caên beänh lyù: vieâm loeùt ñaïi traøng, keùm, coù daáu hieäu xaâm laán ñeán moâ laân
ung thö khaùc tröôùc ñoù ... caän.
46
Chaån ñoaùn beänh ung thö
Caùc daïng ñaïi theå cuûa böôùu thöôøng laø phosphatase, -globulin (ña u tuûy),
suøi, loeùt, thaâm nhieãm, hoaëc phoái hôïp. calcitonin maùu ...
Sang thöông thöôøng taêng sinh maïch Hình aûnh hoïc
maùu, saàn suøi, bôø khoâng ñeàu vaø deã chaûy Xeùt nghieäm thöôøng quy
maùu. X Quang phoåi nhaèm khaûo saùt beänh lyù
Khaùm haïch ñi keøm, toån thöông di caên hay böôùu
Moãi loaïi ung thö khaùc nhau, coù öu nguyeân phaùt.
theá di caên ñeán caùc nhoùm haïch khaùc X Quang daï daøy, ñaïi traøng coù caûn
nhau. Khaùm xaùc ñònh roõ vò trí, maät ñoä, quang, nhuõ aûnh ñöôïc thöïc hieän khi coù
kích thöôùc, hình daïng, ñoä di ñoäng, ñau chæ ñònh.
hay khoâng ñau, soá löôïng haïch. Sieâu aâm buïng raø soaùt toån thöông di
Haïch vieâm thöôøng meàm ñeán chaéc, caên, xaùc ñònh böôùu nguyeân phaùt hay
thöôøng nhoû hôn 2 cm, xuaát hieän ñôn leû, nhöõng beänh lyù ñi keøm.
hình baàu duïc, deït, di ñoäng, ñau trong Noäi soi tai muõi hoïng, khí pheá quaûn,
giai ñoaïn vieâm caáp. Haïch aùc tính maät ñoä thöïc quaûn ‟ daï daøy hay ñaïi tröïc traøng
töø chaéc ñeán cöùng, coù theå lôùn hôn 2 cm, tuøy theo vò trí cuûa böôùu coù theå keát hôïp
thöôøng coù nhieàu haïch, hình troøn, keùm vôùi sinh thieát ñeå goùp phaàn chaån ñoaùn.
di ñoäng, vaø thöôøng khoâng ñau. Trong Xeùt nghieäm tuøy theo chæ ñònh
giai ñoaïn treã, haïch boäi nhieãm, hoaëc vôõ CT scan coù nhieàu öu theá trong vieäc
voû bao dính cöùng vaøo nhau vaø moâ laân thaêm doø nhieàu vuøng cuûa cô theå. CT scan
caän, coù theå ñau. nhaïy trong moät soá tröôøng hôïp nhö di
Khaùm di caên xa caên phoåi, beänh lyù tuyeán tuïy, di caên
Tuøy cô quan nguyeân phaùt maø thöôøng haïch, sang thöông ôû gan, böôùu phaàn
cho di caên ñeán caùc vò trí khaùc nhau. Vd meàm, toån thöông cô xöông ... Caùc theá
ung thö vuù thöôøng cho di caên ñeán heä maùy CT ña laùt caét môùi (MSCT) vôùi
xöông, gan, phoåi, naõo ... caùc phaàn meàm hoã trôï cho caùc kyõ thuaät
Xeáp haïng laâm saøng sau khi khaùm laâm noäi soi aûo hay taïo hình ba chieàu giuùp xaùc
saøng, thöôøng theo heä thoáng TNM, hoaëc ñònh roõ hôn kích thöôùc böôùu vaø söï xaâm
theo moät soá heä thoáng khaùc nhö FIGO, laán ñeán caùc cô quan laân caän.
Dukes ... MRI ñaét tieàn hôn, coù öu theá ôû moät soá
vuøng nhö böôùu naõo, böôùu tuûy soáng,
CAÄN LAÂM SAØNG haïch trung thaát, ung thö baøng quang,
Xeùt nghieäm sinh hoùa ung thö coå töû cung ... MRI coù öu theá
Caùc xeùt nghieäm ñaùnh giaù toång traïng hôn trong vieäc ñaùnh giaù moâ meàm, hoã
chung cuûa beänh nhaân, ñaùnh giaù moät trôï trong vieäc phaân ñònh tính chaát laønh
phaàn aûnh höôûng cuûa beänh leân cô theå aùc cuûa böôùu.
nhö thieáu maùu, suy gan, suy thaän. Söû duïng ñoàng vò phoùng xaï nhö xaï
Thöôøng bao goàm coâng thöùc maùu, chöùc hình tuyeán giaùp I131, xaï hình xöông, xaï
naêng gan thaän, toång phaân tích nöôùc hình gan, xaï hình naõo ...
tieåu, HBSAg ion ñoà ... PET scan söû duïng caùc chaát chæ daãn
Moät soá xeùt nghieäm khaùc ñaëc hieäu hôn chuyeån hoùa nhö FDG (18-fluoro-2-
nhö melanin nöôùc tieåu, alkalin deoxyglucose) ñeå ñaùnh giaù chuyeån hoùa
47
taïi vuøng maø khoâng xaâm laán. FDG, moät khi noàng ñoä DASHB lieân tuïc taêng daàn
chaát ñoàng ñaúng cuûa glucose, ñöôïc vaän keøm vôùi tình traïng laâm saøng khoâng caûi
chuyeån vaø phosphoryl hoùa nhö glucose thieän coù theå laø moät chæ ñieåm cuûa thaát
trong haàu heát caùc moâ nhöng laø moät chaát baïi ñieàu trò.
neàn keùm ñoái vôùi nhöõng chuyeån hoùa CA 125 xuaát phaùt töø maøng oái vaø bieåu
maïnh hôn vaø do ñoù ñöôïc giöõ laïi trong moâ trung moâ, baûn chaát laø glycoprotein.
caùc teá baøo baát thöôøng. Tæ leä tích tuï FDG CA 125 taêng trong moät soá traïng thaùi
laø phaân soá giöõa löôïng chuyeån hoùa FDG sinh lyù nhö thai kyø, laïc noäi maïc töû cung,
vaø löôïng chuyeån hoùa glucose taïi choã. khi haønh kinh vaø beänh lyù laønh tính nhö
Khoái böôùu aùc tính taêng tích tuï FDG. traøn dòch maøng buïng vaø/hoaëc maøng
PET coù ñoä chính xaùc cao trong vieäc phoåi do lao, suy tim, hoäi chöùng thaän hö.
ñaùnh giaù ñoä bieät hoùa vaø giai ñoaïn beänh. cuõng nhö caùc beänh lyù aùc tính nhö ung
PET toaøn thaân ñöôïc chæ ñònh ñeå xeáp giai thö buoàng tröùng, vuù, tuïy, phoåi, ñaïi
ñoaïn cho caùc tröôøng hôïp ung thö phoåi traøng. Trong ñoù, ngöôøi ta quan taâm
vaø lymphoâm, caùc loaïi ung thö coù xu nhieàu nhaát ñeán giaù trò cuûa CA 125 trong
höôùng lan traøn toaøn thaân. ung thö buoàng tröùng nhaát laø ung thö
Daáu aán sinh hoïc böôùu cuûa bieåu moâ do noù töông ñoái ñaëc hieäu vaø
Böôùu thöôøng saûn xuaát kích toá, caùc giuùp ích trong chaån ñoaùn cuõng nhö tieân
thaønh phaàn hoaëc tieàn chaát cuûa kích toá, löôïng ñieàu trò.
ngoaøi ra coøn coù moät soá caùc khaùng HE4 (Human epididymis protein 4)
nguyeân cuûa böôùu. Taát caû caùc chaát treân thuoäc nhoùm glycoprotein ñöôïc bieåu hieän
goïi laø daáu aán sinh hoïc böôùu. Ña soá caùc quaù möùc trong caùc tröôøng hôïp ung thö
daáu aán sinh hoïc böôùu ít coù vai troø trong bieåu moâ buoàng tröùng, nhaát laø daïng dòch
chaån ñoaùn beänh, thöôøng chuùng ñöôïc söû thanh vaø daïng noäi maïc. HE4 ñöôïc xem
duïng ñeå tieân löôïng vaø theo doõi keát quaû laø döông tính khi noàng ñoä >70 pml neáu
ñieàu trò beänh. laø phuï nöõ coøn kinh, >140 pml neáu phuï
Trong quaù trình theo doõi moät beänh lyù nöõ maõn kinh.
aùc tính, daáu aán sinh hoïc böôùu (DASHB) CEA thuoäc nhoùm glycoprotein, do
ít khi ñöôïc duøng ñôn ñoäc maø phaûi keát bieåu moâ ñöôøng ruoät tieát ra trong thôøi kyø
hôïp vôùi caùc phöông tieän chaån ñoaùn hình phoâi thai, ôû ngöôøi tröôûng thaønh. CEA
aûnh cuõng nhö ñaùnh giaù cuûa thaày thuoác cuõng ñöôïc saûn xuaát moät löôïng nhoû bôûi
treân töøng beänh nhaân cuï theå. Giaù trò trôû caùc teá baøo nieâm maïc bình thöôøng. Noù
veà bình thöôøng cuûa DASHB sau moät thöôøng taêng cao trong caùc loaïi carcinoâm
phöông phaùp ñieàu trò trieät ñeå coù theå cho tuyeán (adenocarcinoma), nhaát laø ung
bieát beänh ñaõ ñöôïc chöõa khoûi hoaøn toaøn thö ñaïi tröïc traøng. Tuy nhieân, CEA coù
maëc duø chaån ñoaùn hình aûnh cho thaáy ñoä nhaïy khoâng cao, ñaëc bieät laø caùc
vaãn coøn toån thöông, trong tröôøng hôïp tröôøng hôïp giai ñoaïn sôùm, khi ung thö
naøy caùc teá baøo ung thö ñaõ bò tieâu dieät ñaïi tröïc traøng coøn khu truù taïi choã, noàng
hoaøn toaøn, chæ coøn phaûn öùng vieâm, xô ñoä CEA taêng khoâng quaù 25% caùc tröôøng
hoùa toàn taïi. Ngöôïc laïi, DASHB coù theå hôïp, khi beänh coù di caên haïch vuøng
taêng cao sau moät trò lieäu hieäu quaû do khoaûng 50% tröôøng hôïp coù löôïng CEA
quaù trình phaân huûy böôùu. Tuy nhieân, taêng cao, vaø taêng ñeán 75% tröôøng hôïp
48
neáu beänh coù di caên xa. Ngoaøi ra, nhieàu beänh nhaân xô gan hoaëc vieâm gan nhöng
beänh lyù aùc tính (ung thö vuù, ung thö thöôøng <500ng/ml. Noàng ñoä AFP
phoåi ....) vaø laønh tính khaùc cuõng gaây >500ng/ml coù theå ñöôïc söû duïng chaån
taêng CEA. Caùc beänh laønh tính coù theå ñoaùn ung thö gan thay theá cho sinh
taêng CEA thöôøng gaëp laø xô gan do röôïu, thieát trong nhöõng tröôøng hôïp khoái böôùu
vieâm tuïy, vieâm ruoät, lao, ngöôøi coù thai, gan keøm theo caùc yeáu toá nguy cô maéc
huùt thuoác nhieàu. Do ñoù, theo Hoäi Ung beänh khaùc.
thö Laâm saøng Myõ (ASCO), CEA khoâng Bình thöôøng, ß-hCG do nhau thai
ñöôïc duøng laøm xeùt nghieäm taàm soaùt saûn xuaát, noàng ñoä taêng cao thöôøng gaëp
hoaëc chaån ñoaùn, noù chæ hoã trôï chaån nhaát laø khi coù thai hoaëc caùc tröôøng hôïp
ñoaùn sau khi ñaõ coù caùc baèng chöùng khaùc böôùu teá baøo maàm vaø beänh lyù nguyeân baøo
chaéc chaén hôn. Sau phaãu thuaät trieät ñeå, nuoâi.
noàng ñoä CEA thöôøng trôû veà bình thöôøng CA 15.3 vaø CA 27.29, hai chaát ñaùnh
sau 4-6 tuaàn. Ñoái vôùi beänh nhaân ung thö daáu naøy ñeàu laø saûn phaåm cuûa gen
ñaïi tröïc traøng, noàng ñoä CEA taêng cao MUC1, coù baûn chaát laø glycoprotein. CA
tröôùc moå coù theå lieân quan ñeán tieân 15.3 ñöôïc nhaän dieän baèng hai khaùng theå
löôïng keùm, tuy nhieân phaûi keát hôïp theâm ñôn doøng mAb115-D8 vaø mAb DF3, giaù
caùc yeáu toá tieân löôïng khaùc ñeå quyeát ñònh trò bình thöôøng <30U/ml. CA 27.29
ñieàu trò hoã trôï sau phaãu thuaät trieät ñeå. ñöôïc phaùt hieän nhôø khaùng theå ñôn doøng
Vai troø chính cuûa CEA laø duøng ñeå theo B27.29, ñaëc hieäu cho protein loõi cuûa saûn
doõi beänh nhaân ung thö ñaïi tröïc traøng phaåm MUC1, giaù trò bình thöôøng <38
sau phaãu thuaät trieät ñeå. U/ml.
CA 19.9 laø khaùng nguyeân thuoäc PSA laø protein thuoäc nhoùm kallikrein,
nhoùm carbohydrat, do caùc teá baøo oáng troïng löôïng phaân töû 28 kD, noàng ñoä raát
tuyeán ñöôøng maät vaø tuïy saûn xuaát, ngoaøi cao trong tinh dòch leân ñeán 3.0 mg/ml,
ra noù coøn ñöôïc teá baøo bieåu moâ cuûa tuyeán gaáp haøng trieäu laàn so vôùi trong maùu.
nöôùc boït, daï daøy, ñaïi traøng, noäi maïc töû PSA laø chaát ñaëc hieäu cho cô quan nhöng
cung saûn xuaát. Noù thöôøng ñöôïc söû duïng khoâng ñaëc hieäu cho ung thö, moâ tuyeán
trong ung thö tuïy vaø ung thö ñöôøng bình thöôøng vaø nhöõng tröôøng hôïp taêng
maät. sinh laønh tính saûn xuaát nhieàu PSA so vôùi
AFP laø protein chính trong thôøi kyø ung thö, ung thö loaïi bieät hoùa toát tieát ra
phoâi thai, tuy nhieân sau sanh noàng ñoä nhieàu PSA hôn so vôùi loaïi bieät hoùa keùm.
trong maùu giaûm ñi ñaùng keå. Baûn chaát laø Trong maùu, PSA toaøn phaàn (total PSA-
glycoprotein gioáng mucin (mucin-like), tPSA) toàn taïi döôùi hai hình thöùc (1) töï
thôøi gian baùn huûy töø 5-6 ngaøy. Nhöõng do vaø (2) phöùc hôïp, do ñoù moät phöông
beänh lyù aùc tính thöôøng gaëp gaây taêng phaùp ñöôïc ñeà nghò laø duøng tyû soá löôïng
AFP laø carcinoâm teá baøo gan vaø böôùu teá PSA töï do/toaøn phaàn, do nghieân cöùu cho
baøo maàm khoâng seminoâm. Nhöõng beänh thaáy ñoái vôùi ung thö TLT löôïng PSA töï
lyù aùc tính khaùc cuûa heä tieâu hoùa cuõng gaây do seõ giaûm so vôùi PSA phöùc hôïp neân tyû
taêng AFP, nhöng ít khi vöôït quaù soá naøy seõ giaûm theo. Giaù trò chính xaùc
1000ng/ml. Ngoaøi ra, löôïng AFP trong chöa ñöôïc thoáng nhaát tuy nhieân nhieàu
maùu coù theå cao hôn bình thöôøng treân taùc giaû choïn ngöôõng töø 14%-28%.
49
Thyroglobulin laø chaát prohormon cuûa phaùt sau ñieàu trò, neáu ≥ 5 ng/ml sau ñieàu
T4 vaø T3, noù ñöôïc toång hôïp töø caùc teá trò coù theå xaùc ñònh coù hoaëc coøn UTG.
baøo nang tuyeán giaùp, saûn xuaát vaøo trong SCC laø moät trong nhoùm ovalbumin
huyeát thanh nhö caùc hormon khaùc; Tg ít cuûa chuoãi öùc cheá protease. Laâm saøng ñaõ
coù giaù trò chaån ñoaùn xaùc ñònh ung thö öùng duïng thöû SCC cho caùc ung thö coå
tuyeán giaùp (UTG) luùc môùi baét ñaàu ñeå töû cung, phoåi, ñaàu - coå.
ñieàu trò, maø chæ söû duïng phaùt hieän taùi
Baûng 1. Moät soá daáu aán sinh hoïc böôùu thöôøng duøng.
Chaát Giaù trò bình Giaù trò nghi Böôùu nguyeân Beänh lyù aùc tính Tình traïng hoaëc beänh lyù Ñoä nhaïy
ñaùnh thöôøng ngôø aùc tính phaùt khaùc laønh tính
daáu
CA 125 <35 U/ml >200 U/ml Ung thö buoàng Noäi maïc töû cung, Khi haønh kinh, thai kyø, Taêng trong 85%
tröùng voøi tröùng, vuù, nang buoàng tröùng, vieâm tröôøng hôïp ung thö
phoåi, thöïc quaûn, vuøng chaäu, xô gan, baùng buoàng tröùng, trong
daï daøy, gan, tuïy buïng, traøn dòch maøng ñoù giai ñoaïn sôùm chæ
phoåi, maøng tim, laïc noäi taêng trong 50%
maïc töû cung tröôøng hôïp
CEA <2.5 ng/ml >10 ng/ml Ung thö ñaïi- Vuù, phoåi, daï daøy, Huùt thuoác, loeùt daï daøy, <25% tröôøng hôïp
ôû ngöôøi tröïc traøng tuïy, baøng quang, beänh vieâm loeùt ñaïi ung thö
khoâng huùt tuyeán giaùp, cô traøng, vieâm tuïy, suy ñaïi-tröïc traøng giai
thuoác quan vuøng ñaàu coå giaùp, xô gan, taéc maät ñoaïn sôùm
<5 ng/ml ôû vaø khoaûng 75%
ngöôøi huùt tröôøng hôïp gñ treã coù
thuoác taêng CEA
CA <38 U/ml >100 U/ml Ung thö vuù Ñaïi traøng, daï daøy, Vuù, gan, roái loaïn chöùc Taêng trong khoaûng
27.29 gan, phoåi, tuïy, naêng thaän, nang buoàng 33% giai
buoàng tröùng vaø tröùng ñoaïn sôùm vaø 67% gñ
tieàn lieät tuyeát treã
CA 19.9 <37 U/ml >1000 U/ml Ung thö tuïy, Ñaïi traøng, thöïc Vieâm tuïy, beänh lyù Taêng trong khoaûng
ñöôøng maät quaûn, gan ñöôøng maät, xô 80-90%
gan ung thö tuïy vaø 60-
70% ung
thö ñöôøng maät
AFP <5.4 ng/ml >500 ng/ml Carcinoâm teá Daï daøy, ñöôøng Xô gan, vieâm gan sieâu Khoaûng 80%
baøo gan, böôùu maät, tuïy vi, thai kyø carcinoâm teá baøo
teá baøo maàm gan coù taêng AFP,
khoâng böôùu teá baøo maàm
seminoâm khoâng seminoâm
-hCG <5 mUI/ml >30 böôùu teá baøo Ung thö heä tieâu Thai kyø, tình traïng suy 85% tröôøng hôïp
mUI/ml maàm khoâng hoùa (hieám gaëp) sinh duïc, söû duïng böôùu teá baøo
seminoâm, marijuana maàm khoâng
beänh lyù nguyeân seminoâm, trong
baøo nuoâi ñoù chæ coù 20% giai
ñoaïn sôùm coù taêng
AFP hoaëc - hCG
PSA <4 ng/mg >10 ng/ml Ung thö TLT Khoâng Vieâm TLT, phì ñaïi TLT Khoaûng 75% tröôøng
Khoâng ño laønh tính, chaán thöông hôïp ung thö TLT
ñöôïc sau TLT vaø sau xuaát tinh coøn khu truù taïi choã
caét TLT taän coù taêng PSA
goác
50
LDH laø moät oxidoreductase phaân giaûi nguyeân phaùt. Tæ leä tieân ñoaùn aâm tính
chuyeån lactate thaønh pyruvate, ñöôïc cuûa DR-70 laø 92,3%. Tuy nhieân, DR-70
bieåu loä khi teá baøo lymphoâ phaân chia caàn phaûi ñöôïc nghieân cöùu nhieàu hôn ñeå
hoaëc raát thöôøng gaëp khi teá baøo bò toån chöùng minh hieäu quaû.
thöông, hö haïi, ñaëc bieät laø hoàng caàu. Teá baøo hoïc ‟ Giaûi phaãu beänh
LDH giuùp chaån ñoaùn beänh tim (nhoài Teá baøo hoïc
maùu cô tim), beänh phoåi, thieáu maùu, Xeùt nghieäm Pap trong beänh lyù coå töû
beänh gan vaø lymphoâm. cung; FNA trong beänh lyù tuyeán vuù,
ß2-Microglobulin (B2M) coù troïng tuyeán giaùp, tuyeán mang tai; tìm teá baøo
löôïng phaân töû thaáp, duy nhaát coù moät aùc tính trong dòch maøng buïng, dòch
chuoãi polypeptid 100 acid amin. B2M maøng phoåi, dòch naõo tuûy.
ñöôïc tìm thaáy ôû maøng baøo töôïng cuûa caùc Giaûi phaãu beänh
teá baøo coù nhaân. Noàng ñoä B2M taêng Sinh thieát laø laáy moät phaàn hoaëc troïn
trong huyeát thanh thöôøng gaëp trong caùc sang thöông ñeå baùc só giaûi phaãu beänh
beänh laønh tính vaø aùc tính. B2M taêng xaùc ñònh ñöôïc tính chaát laønh hay aùc cuûa
(>3 ng/ml) thöôøng phoái hôïp vôùi tieân toån thöông, laø phöông phaùp coù giaù trò
löôïng xaáu ôû caùc beänh nhaân coù beänh aùc nhaát ñeå chaån ñoaùn chính xaùc toån
tính daïng lymphoâ nhö beänh ña böôùu thöông ung thö vaø giuùp ñaùnh giaù tieân
tuûy, lymphoâm khoâng Hodgkin loaïi dieãn löôïng cuõng nhö höôùng ñieàu trò thích
tieán chaäm (low grade), Hodgkin. ÖÙng hôïp.
duïng treân laâm saøng thöôøng ñeå tieân Moät soá phöông phaùp sinh thieát nhö
löôïng hôn laø chaån ñoaùn beänh. sinh thieát troïn, sinh thieát moät phaàn,
DR-70 laø moät chaát töø teá baùo aùc tính sinh thieát baèng keàm baám, sinh thieát
tieát ra ñeå ly giaûi fibrin. Xeùt nghieäm ñònh baèng kim (khoan kim, kim Silverman
löôïng DR-70 trong maùu coù khaû naêng ...).
phaùt hieän vaø baùo ñoäng 13 loaïi ung Sinh thieát ña phaàn ñöôïc tieán haønh
thö khaùc nhau (gan, phoåi, vuù, daï daøy, tröôùc ñieàu trò ñeå xaùc ñònh chaån ñoaùn,
ñaïi traøng, tröïc traøng, buoàng tröùng, thöïc ngoaïi tröø moät soá tröôøng hôïp ngoaïi leä
quaûn, coå töû cung, nguyeân baøo nuoâi, nhö (1) caùc toån thöông ôû da, neáu laâm
tuyeán giaùp, lymphoâm, tuïy). Theo moät soá saøng ñieån hình, coù theå caét roäng nhaèm
baùo caùo, DR-70 coù ñoä nhaïy ñeán 95%. Tæ chaån ñoaùn vaø ñieàu trò ñoàng thôøi, (2) caùc
leä tieân ñoaùn döông tính laø 83,3%, coù sang thöông noäi taïng khoù coù keát quaû
nghóa trong soá 100 tröôøng hôïp döông tröôùc ñieàu trò nhö phoåi, tuïy, buoàng
tính thì 83,3% laø coù beänh. DR-70 coøn tröùng coù theå ñaùnh giaù ñaïi theå, sinh thieát
ñöôïc duøng ñeå theo doõi dieãn tieán cuûa khi moå, hoaëc qua noäi soi loàng ngöïc, oå
beänh ung thö khi ñieàu trò. DR-70 coù 3- buïng, (3) sinh thieát töùc thì (caét laïnh)
10% döông tính giaû, sau moät tuaàn. Neáu ñöôïc aùp duïng khi moå ñeå coù höôùng xöû trí
DR-70 laàn hai cuõng döông tính, thì caàn ngay sau ñoù.
laøm tieáp xeùt nghieäm ñeå tìm böôùu
51
Baûng 2. Phaân bieät böôùu laønh vaø böôùu aùc.

Böôùu laønh Ung thö
Bieät hoùa Ít bieät hoùa
Hieám coù phaân baøo Thöôøng coù phaân baøo
Phaùt trieån chaäm Phaùt trieån nhanh
Khoâng xaâm nhaäp Xaâm nhaäp
Khoâng phaù huûy Phaù huûy
Coù voû boïc Khoâng coù voû boïc
Khoâng taùi phaùt Taùi phaùt
Khoâng di caên Di caên
Khoâng aûnh höôûng leân cô theå AÛnh höôûng leân cô theå
Ñaïi theå Caùc loaïi ung thö khaùc nhau coù tieân
ÔÛ bieåu moâ phuû bao goàm daïng suøi, löôïng vaø caùch ñieàu trò khaùc nhau, do ñoù
daïng loeùt, daïng aên cöùng, daïng loeùt suøi vieäc xaùc ñònh nguoàn goác teá baøo ung thö
hay loeùt aên cöùng. giuùp phaân loaïi chính xaùc caùc ung thö
Trong caùc taïng vaø cô quan ñaëc coù giuùp ích raát nhieàu cho vieäc ñieàu trò beänh
caùc daïng cuïc, daïng khoái to, daïng boïc, naøy.
daïng nang, daïng naõo, daïng aên cöùng. Nhieàu loaïi böôùu coù nguoàn goác khaùc
Vi theå nhau nhöng coù bieåu hieän hình thaùi
Böôùu ñaëc coù 5 nhoùm lôùn (1) gioáng nhau nhö böôùu teá baøo saùng coù theå
carcinoâm xuaát nguoàn töø bieåu moâ, chieám coù nguoàn goác trung moâ (sarcoâm teá baøo
tæ leä khoaûng 90% taát caû caùc ung thö, (2) saùng), bieåu moâ (carcinoâm teá baøo saùng)
sarcoâm xuaát nguoàn töø trung moâ, (3) caùc hoaëc moâ lymphoâ (lymphoâm teá baøo
böôùu cuûa moâ ngoaïi phoâi thaàn kinh, (4) saùng)... Do ñoù caùc nhaø beänh hoïc caàn
caùc böôùu cuûa caáu truùc phoâi, moät hay phaûi nhôø ñeán moät coâng cuï khaùc ngoaøi
nhieàu moâ, (5) caùc böôùu coù caáu truùc hoãn hình thaùi hoïc ñeå xaùc ñònh nguoàn goác teá
hôïp, moät hay nhieàu moâ. baøo böôùu. Ñoù laø duøng caùc kyõ thuaät hoùa-
Ung thö cuûa cô quan taïo huyeát bao moâ-mieãn dòch ñeå xaùc ñònh khaùng
goàm lymphoâm vaø caùc beänh baïch caàu. nguyeân ñaëc hieäu, caùc thuï theå hieän dieän
Möùc ñoä bieät hoùa cuûa böôùu nguyeân treân teá baøo böôùu.
phaùt ñöôïc xeáp haïng döôùi kyù hieäu G Phöông phaùp chaån ñoaùn phaân töûû
(Histologic Grade). Chaån ñoaùn phaân töû raø tìm caùc sai soùt
gaây ra beänh ôû möùc ñoä phaân töû DNA. Tuøy
GX Ñoä moâ hoïc khoâng ñaùnh giaù ñöôïc möùc ñoä thöông toån DNA maø chuùng ta
G1 Bieät hoùa toát choïn phöông phaùp, kyõ thuaät thích hôïp
G2 Bieät hoùa trung bình ñeå ñieàu trò (Baûng 3).
G3 Bieät hoùa keùm
G4 Khoâng bieät hoùa
52
Baûng 3. Möùc ñoä thöông toån DNA trong caùc chaån ñoaùn phaân töû
CAÙC CAËP BASE BÒ
KYÕ THUAÄT VÍ DUÏ LAÂM SAØNG
AÛNH HÖÔÛNG
1 ‟ 106 Caùc thaêm doø gen
Southern blot Lymphoâm, cloân daân soá teá baøo
PCR H-ras ñoät bieán ñieåm
Chip DNA Caùc khieám khuyeát lôùn cuûa p53
Phaân ñoaïn Ñoät bieán BRCA1
Caét ñoaïn protein Caùc ñoät bieán khaùc cuûa BRCA1
106 ‟ 108 Phaân tích nhieãm saéc t(9;22) BCR/ABL
theå, FISH t(15;17) RARa/PML
109 Ño ñaïc nhieãm saéc theå teá Leäch boäi trong carcinoâm ñaïi traøng vaø vuù
baøo (Cytometry)
CHAÅN ÑOAÙN Xeáp theo heä thoáng TNM

Chaån ñoaùn ung thö goàm 3 böôùc caên T: söï lan roäng cuûa böôùu nguyeân phaùt
baûn (1) chaån ñoaùn cô quan mang beänh, N: tình traïng haïch lymphoâ treân vuøng
(2) chaån ñoaùn baûn chaát böôùu (giaûi phaãu hoaëc haïch caïnh vuøng (cho moät soá
beänh lyù) vaø (3) chaån ñoaùn ñoä lan roäng tröôøng hôïp).
cuûa böôùu (giai ñoaïn beänh). Tuøy vaøo töøng M: coù hoaëc khoâng coù di caên xa
tröôøng hôïp beänh lyù maø thöù töï caùc böôùc
coù theå thay ñoåi.
Baûng 4. Xeáp haïng ung thö theo giai ñoaïn.

Giai ñoaïn 0
Ung thö taïi choã (ung thö khoâng phaù vôõ maøng ñaùy, do ñoù khoâng xaâm nhaäp taïi choã, khoâng lan roäng taïi vuøng
hoaëc di caên xa)
Giai ñoaïn I
Böôùu nguyeân phaùt coù theå tích nhoû khoâng keøm haïch cuõng nhö khoâng coù di caên xa
Giai ñoaïn II
Böôùu aên lan taïi choã nhieàu hôn keøm theo söï xaâm nhaäp haïch ôû möùc toái thieåu
Giai ñoaïn III
Böôùu traøn ngaäp cô quan bò beänh vaø / hoaëc keøm theo haïch quan troïng
Giai ñoaïn IV
Böôùu khoâng theå moå ñöôïc nöõa vì aên lan quaù roäng, coù keøm theo hay khoâng haïch vuøng quan troïng hoaëc coù di
caên xa coù theå phaùt hieän ñöôïc
Baûng 5. Xeáp loaïi sau phaãu thuaät

R0 Khoâng coøn böôùu soùt laïi veà maët ñaïi theå hoaëc vi theå
R1 Böôùu soùt laïi veà maët vi theå
R2 Beänh coøn soùt laïi veà maët ñaïi theå
53
CHAÅN ÑOAÙN HÌNH AÛNH TRONG UNG THÖ
Hình aûnh hoïc ñoùng vai troø quan nhaân. Ñeå khaéc phuïc caùc nhöôïc ñieåm cuûa
troïng trong chaån ñoaùn vaø ñieàu trò haàu sieâu aâm, caùc kyõ thuaät môùi nhaèm ñöa ñaàu
heát caùc beänh lyù trong ñoù coù ung thö, doø sieâu aâm vaøo trong cô theå ñeå taêng khaû
moät trong caùc beänh lyù thöôøng gaëp nhaát naêng chaån ñoaùn nhö sieâu aâm ñaàu doø aâm
hieän nay. ñaïo, ñaàu doø tröïc traøng, ñaàu doø oå buïng.
Trong nhöõng taøi lieäu tröôùc ñaây, chaån Noäi soi cuõng phaùt trieån nhanh vôùi nhieàu
ñoaùn ung thö laø moät tam giaùc maø ba duïng cuï keøm theo giuùp taêng khaû naêng
ñænh cuûa noù laàn löôït laø laâm saøng, hình can thieäp trong quaù trình noäi soi. Caùc
aûnh hoïc, vaø moâ beänh hoïc. Beân caïnh ñoù, phöông tieän ñöôïc xem laø “hieän ñaïi” nhö
chaån ñoaùn ung thö luoân phaûi bao goàm CTscan, MRI daàn ñöôïc xem laø phöông
ba böôùc laø chaån ñoaùn cô quan mang tieän chaån ñoaùn “thöôøng quy” trong
böôùu, baûn chaát böôùu vaø giai ñoaïn beänh. nhieàu loaïi beänh lyù. Caùc theá heä maùy CT
Caû ba böôùc treân ñeàu caàn ñeán söï hoã trôï ña laùt caét môùi vôùi caùc chöông trình hoã
cuûa caùc phöông tieän chaån ñoaùn hình trôï cho caùc kyõ thuaät noäi soi aûo hay taïo
aûnh, ít hay nhieàu tuøy thuoäc vaøo töøng hình ba chieàu giuùp xaùc ñònh roõ hôn kích
tröôøng hôïp cuï theå. thöôùc böôùu vaø söï xaâm laán ñeán caùc cô
Ñoái vôùi beänh lyù ung thö, ñieåm maáu quan laân caän. Beänh caïnh ñoù, söï phaùt
choát ñeå ñieàu trò thaønh coâng laø hieåu bieát trieån cuûa kyõ thuaät phoùng xaï cuõng hoã trôï
caën keõ vò trí cuûa böôùu nguyeân phaùt vaø söï raát nhieàu trong lónh vöïc chaån ñoaùn nhö
lan traøn cuûa beänh ñeán caùc cô quan khaùc. xaï hình tuyeán giaùp I131, xaï hình xöông,
Phaãu thuaät vaø xaï trò, ñeán thôøi ñieåm hieän xaï hình gan, xaï hình naõo. Vaø coù theå
taïi, vaãn laø nhöõng moâ thöùc ñieàu trò chính ñöôïc xem laø môùi nhaát hieän nay, PET
ñoái vôùi beänh ung thö. Ñoái vôùi phaãu thuaät scan vaø PET-CT ñang laø chuaån möïc
vieân ung thö vaø ngöôøi baùc só xaï trò, chaån ñoaùn nhieàu loaïi beänh lyù ung thö.
nhöõng hình aûnh cuûa beänh lyù chính xaùc,
roõ raøng vaø ñaày ñuû laø ñieàu raát quan troïng HEÄ THAÀN KINH TRUNG ÖÔNG
khi tieán haønh ñieàu trò. Hình aûnh hoïc caét ngang ñaõ laøm neân
Caùc phöông tieän hình aûnh ñöôïc xem cuoäc caùch maïng trong lónh vöïc nghieân
laø “coå ñieån” nhö Xquang, sieâu aâm vaø noäi cöùu vaø chaån ñoaùn böôùu cuûa heä thaàn kinh
soi vaãn coù nhöõng vai troø nhaát ñònh, vaø trung öông. CT scan vaø MRI ñaõ hoaøn
hieän nay cuõng coù nhieàu böôùc phaùt trieån. toaøn thay theá caùc phöông tieän chaån
Xquang kyõ thuaät soá ngaøy caøng ñöôïc aùp ñoaùn hình aûnh quy öôùc trong vieäc chaån
duïng roäng raõi, cho hình aûnh roõ neùt hôn, ñoaùn caùc böôùu noäi soïi. Caùc theá heä maùy
giaûm löôïng tia chieáu vaøo cô theå beänh moùc lieân tuïc coù söï caûi tieán veà ñoä phaân
54
Chaån ñoaùn hình aûnh trong ung thö
giaûi vaø toác ñoä queùt ñaõ giuùp taêng ñoä nhaïy hình aûnh CT, coù khoaûng 20% coù voâi hoùa
trong chaån ñoaùn. Chuïp Xquang vaãn coøn vaø ñeán 50% baét thuoác caûn quang baát
coù moät vai troø nhoû trong chaån ñoaùn thöôøng, hieám khi coù phuø maïch quanh
böôùu coät soáng, nhaát laø tröôøng hôïp di caên böôùu. Böôùu sao baøo khoâng bieät hoùa cho
coät soáng, nhöng hieän taïi, MRI haàu nhö hình aûnh baét thuoác caûn quang vaø phuø
ñaõ thay theá Xquang tuûy soáng vaø CT maïch.
trong chaån ñoaùn beänh lyù taân sinh cuûa Böôùu nguyeân baøo thaàn kinh ñeäm ña
coät soáng. MR quang phoå vaø MRI chöùc daïng thöôøng gaëp ôû beänh nhaân treân 50
naêng giuùp cung caáp nhöõng thoâng tin tuoåi, baét caûn quang treân CT vaø MRI,
quan troïng veà baûn chaát böôùu vaø aûnh thöôøng baét caûn quang hình nhaãn, coù theå
höôûng ñeán moâ naõo xung quanh. Heä coù nhöõng noát baát thöôøng xung quanh,
thoáng ñònh vò baèng hình aûnh cuõng caûi trung taâm hoaïi töû khoâng baét thuoác.
thieän khaû naêng ñieàu trò ñoái vôùi caùc loaïi Böôùu giaûm ñaäm ñoä ñoái vôùi CT, taêng tín
böôùu naõo. hieäu treân T2/PD vaø giaûm tín hieäu treân
Böôùu noäi truïc naõo (intra-axial brain T1 ñoái vôùi MRI. Caùc tröôøng hôïp böôùu
tumors) xaâm laán thöôøng coù phuø moâ naõo xung
Böôùc ñaàu tieân vaø quan troïng nhaát quanh, ñoâi khi coù xuaát huyeát trong böôùu.
trong vieäc phaân tích hình aûnh böôùu noäi Böôùu sao baøo khu truù, khoâng thaâm
soï treân CT hay MRI laø phaân bieät vò trí nhieãm coù tieân löôïng toát, böôùu coù giôùi
noäi hay ngoaïi truïc, töùc laø, böôùu naèm haïn roõ, thöôøng coù caáu truùc daïng nang vaø
trong hay ngoaøi nhu moâ naõo. Söï phaân luoân baét caûn quang treân phim.
bieät naøy giuùp cho vieäc tieân löôïng caùc Böôùu thaàn kinh ñeäm ít nhaùnh
tröôøng hôïp aùc tính vaø ñaùnh giaù khaû Voâi hoùa laø ñaëc ñieåm cuûa böôùu thaàn
naêng phaãu thuaät ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp kinh ñeäm ít nhaùnh, ña soá ñöôïc quan saùt
laønh tính. treân CT, chuïp MRI coù hình aûnh giaûm tín
MRI trong moät soá tröôøng hôïp coù theå hieäu treân T2. Böôùu thöôøng naèm noâng ôû
nhaïy hôn CT trong vieäc phaùt hieän vaø moâ thuøy traùn hay thuøy thaùi döông. Treân CT,
taû caùc böôùu noäi truïc. Tuy nhieân, CT coù böôùu coù hình aûnh khoái hoãn hôïp, giaûm vaø
öu ñieåm veà giaù thaønh vaø söï thoâng duïng. ñoàng ñaäm ñoä chöùa voâi hoùa, coù theå baét
Ngoaøi ra, CT coù theå giuùp chaån ñoaùn moät caûn quang, daïng nang hay xuaát huyeát.
soá ñaëc ñieåm böôùu toát hôn MRI chaúng Böôùu coù nguoàn goác töø neuron
haïn söï voâi hoùa cuûa böôùu. CT ñöôïc nhieàu Bao goàm böôùu nguyeân baøo thaàn kinh,
nghieân cöùu söû duïng ñeå höôùng daãn sinh böôùu teá baøo haïch thaàn kinh vaø böôùu teá
thieát böôùu. baøo thaàn kinh ñeäm haïch thaàn kinh.
Böôùu sao baøo Böôùu coù ñaäm ñoä vaø tín hieäu töông töï
Ñoái vôùi böôùu sao baøo, khi khaûo saùt böôùu sao baøo. Böôùu thöôøng naèm ôû thuøy
hình aûnh hoïc caàn phaûi phaân bieät giöõa thaùi döông, coù thaønh phaàn nang, voâi
caùc tröôøng hôïp lan toûa, thaâm nhieãm, hoùa, vaø phaàn ñaëc thöôøng baét caûn quang.
hay khu truù, khoâng thaâm nhieãm.
Böôùu sao baøo tô coù giôùi haïn khoâng roõ,
giaûm ñaäm ñoä so vôùi nhu moâ naõo treân
55
Hình 1. Böôùu sao baøo khoâng bieät hoùa.
Böôùu oáng noäi tuûy Di caên naõo

Böôùu thöôøng dieãn tieán chaäm, phaân Di caên noäi truïc chieám khoaûng 20%
thuøy, xuaát phaùt töø lôùp loùt khoang naõo tröôøng hôïp böôùu naõo, thöôøng gaëp töø 40
thaát vaø tuûy soáng, thöôøng gaëp ôû treû em. ‟ 70 tuoåi, sang thöông hôn 80% naèm
Böôùu coù hình aûnh ñaëc tröng daïng “chaát treân leàu. Caùc ung thö thöôøng cho di caên
deûo”, coù theå chui qua loã naõo thaát doïc naõo laø phoåi, vuù, melanoâm, oáng tieâu hoùa
theo truïc naõo ñeán tuûy soáng nhöng chæ vaø heä nieäu duïc. Ñoái vôùi caùc sang thöông
laøm xoaén nheï truïc naõo. Treân CT, böôùu di caên nhoû, chuùng ta coù theå söû duïng
coù cuøng ñaäm ñoä vôùi moâ naõo, voâi hoùa MRI vôùi chaát töông phaûn laø gadolinium
trong 50% caùc tröôøng hôïp, baét caûn ñeå phaân bieät. Vò trí di caên thöôøng gaëp laø
quang khoâng ñoàng nhaát nheï. Treân MRI, ranh giôùi giöõa chaát xaùm vaø chaát traéng,
böôùu giaûm tín hieäu treân T1 vaø taêng tín nôi coù caùc tieåu ñoäng maïch nhoû. Di caên
hieäu treân T2. thöôøng cho hình aûnh phuø maïch quanh
Lymphoâm böôùu, tuy nhieân, neáu di caên voû naõo thì ít
Tæ leä lymphoâm heä thaàn kinh trung coù hieän töôïng naøy. Khi chuïp MRI, böôùu
öông coù xu höôùng gia taêng, caû ôû beänh taêng tín hieäu treân T1, vaø giaûm tín hieäu
nhaân suy giaûm mieãn dòch vaø nhöõng treân T2. Di caên coù theå cho hình aûnh voâi
beänh nhaân mieãn dòch bình thöôøng. hoùa, hoaëc thaäm chí laø hình aûnh taïo
Sang thöông thöôøng naèm caïnh naõo xöông (nhaát laø tröôøng hôïp sarcoâm
thaát, hoaëc naèm trong chaát traéng hay xöông). Böôùu baét caûn quang caû treân CT
haïch neàn. Treân CT, toån thöông coù cuøng vaø MRI, coù daïng noát hoaëc daïng hình
ñaäm ñoä hay taêng nheï so vôùi chaát xaùm, nhaãn khoâng ñeàu, vôùi trung taâm hoaïi töû.
thöôøng coù hình caàu, vaø baét caûn quang Böôùu hoá sau ôû treû em
hình nhaãn. Tæ leä phuø naõo ít hôn tröôøng Thöôøng gaëp laø caùc loaïi böôùu sao baøo
hôïp di caên naõo vaø böôùu thaàn kinh ñeäm loâng, böôùu ngoaïi bì thaàn kinh nguyeân
xaâm laán. thuûy, böôùu oáng noäi tuûy vaø böôùu thaàn
56
kinh ñeäm. MR laø phöông tieän höõu duïng hình aûnh daøy xöông keá caän. Treân MRI,
trong tröôøng hôïp naøy. Böôùu sao baøo böôùu coù tín hieäu gaàn gioáng vôùi chaát
loâng thöôøng coù hình aûnh hoãn hôïp ñaëc xaùm.
vaø nang, coù theå coù voâi hoùa vaø baét caûn Böôùu voû bao thaàn kinh noäi soï thöôøng
quang. Böôùu nguyeân tuûy baøo thöôøng coù gaëp nhaát laø böôùu cuûa thaàn kinh soá VIII.
ñaäm ñoä ñoàng nhaát, coù theå giaûm tín hieäu MRI chaån ñoaùn hieäu quaû hôn CT, coù
T2 treân MRI, vaø baét caûn töø. hình aûnh baét gadolinium treân T1. Böôùu
Böôùu ngoaïi truïc naõo (extra-axial brain thöôøng coù daïng hình noùn, naèm moät
tumors) phaàn ôû loã tai trong, böôùu lôùn coù theå gaây
Böôùu xuaát phaùt töø caùc caáu truùc quanh cheøn eùp thaân naõo, ñoâi khi coù hình aûnh
naõo thöôøng laø laønh tính. Tuy nhieân, nang do böôùu bò hoaïi töû.
böôùu coù theå gaây thieáu huït thaàn kinh Caùc khoái ngoaïi truïc khaùc nhö nang
hoaëc thaäm chí laø töû vong neáu coù söï cheøn maøng nheän, böôùu môõ, boïc thöôïng bì,
eùp vaøo truïc naõo. MRI coù öu theá hôn CT boïc daïng bì cuõng coù theå gaây cheøn eùp
trong vieäc phaân bieät böôùu noäi hay ngoaïi naõo. Böôùu nhuù ñaùm roái maøng maïch
truïc naõo, cuõng nhö vieäc xaùc ñònh giôùi thöôøng gaëp ôû treû em, thöôøng baét caûn
haïn cuûa böôùu, maïch maùu bao quanh vaø quang ñoàng nhaát, coù voâi hoùa, vaø xuaát
söï xaâm laán, cheøn eùp cuûa böôùu. huyeát.
Böôùu maøng naõo thöôøng xuaát hieän Di caên ngoaïi truïc ñôn ñoäc thöôøng gaëp
caïnh ñöôøng giöõa hoaëc caïnh thoùp tröôùc. trong ung thö vuù, ung thö tieàn lieät tuyeán
CT thöôøng cho hình aûnh böôùu cuøng hay vaø böôùu nguyeân baøo thaàn kinh. Caùc
taêng ñaäm ñoä, coù ñaùy roäng naèm treân phöông tieän chaån ñoaùn caàn söû duïng
maøng cöùng, coù theå coù voâi hoùa, vaø luoân thuoác töông phaûn ñeå hoã trôï chaån ñoaùn,
luoân baét caûn quang ñoàng nhaát. Phuø moâ MRI nhaïy hôn CT.
naõo xung quanh cuõng thöôøng gaëp, coù
Hình 2. Böôùu maøng naõo treân phim MRI.
57
Böôùu vuøng tuyeán yeân vaø vuøng thò giaùc Böôùu vuøng tuyeán tuøng
MRI daàn thay theá CT trong vieäc ñaùnh Böôùu coù theå gaây naõo uùng thuûy cho
giaù söï cheøn eùp cuûa böôùu vuøng tuyeán yeân cheøn eùp keânh naõo tuûy. Böôùu vuøng naøy
leân giao thoa thò giaùc. Böôùu tuyeán yeân bao goàm caùc loaïi böôùu teá baøo tuyeán tuøng
kích thöôùc lôùn (treân 10 mm) laø nguyeân vaø böôùu teá baøo maàm (böôùu maàm vaø
nhaân thöôøng gaëp nhaát, ngoaøi ra coøn coù böôùu quaùi).
böôùu maøng naõo, böôùu soï haàu, böôùu quaùi Böôùu quaùi coù theå coù voâi hoùa, daïng
daïng bì, vaø böôùu di caên, cuõng nhö böôùu nang hay xuaát huyeát vaø söï xuaát hieän cuûa
thaàn kinh ñeäm daây thaàn kinh thò giaùc môõ hay caùc caáu truùc bieät hoùa nhö raêng.
(thöôøng laø böôùu sao baøo loâng). Böôùu maàm coù ñaäm ñoä ñoàng nhaát vaø tín
MRI giuùp khaûo saùt aûnh höôûng cuûa hieäu töông töï nhö chaát xaùm treân T2.
böôùu vôùi caùc xoang hang vaø ñoäng maïch Böôùu tuyeán tuøng ít haëp hôn, khoâng
caûnh trong. Trong oå maét, CT vaãn ñoùng coù ñieåm ñaëc tröng treân hình aûnh.
vai troø quan troïng trong chaån ñoaùn böôùu Vuøng ñaùy soï
aûnh höôûng leân thaàn kinh thò. Voâi hoùa voû Böôùu maøng naõo vaø khoái di caên coù theå
bao thaàn kinh laø ñaëc ñieåm cuûa böôùu xuaát hieän ôû ñaùy soï. Böôùu aùc tính vuøng
maøng naõo, moøn xöông hay daøy xöông muõi vaø xoang coù theå xaâm laán hoá soï
cuûa keânh thò giaùc hay vaùch xöông ñöôïc tröôùc. Caùc loaïi böôùu naøy gaây huûy xöông,
xaùc ñònh treân MRI. nhöng khoâng coù ñaäm ñoä vaø tín hieäu ñaëc
Böôùu tuyeán yeân taêng tín hieäu so vôùi tröng treân CT hay MRI. Böôùu vuøng
tuyeán yeân treân T2 vaø giaûm tín hieäu treân tuyeán yeân vaø böôùu suïn thöôøng xaâm laán
T1, baét caûn quang gadolinium ít hôn vuøng trung taâm ñaùy soï, nôi coù xöông
tuyeán yeân ôû pha sôùm vaø nhieàu hôn trong böôùm vaø ñaùy xöông chaåm. Böôùu theå
pha muoän. caûnh vaø böôùu maøng naõo ôû ñaùy soï sau coù
Böôùu soï haàu xuaát phaùt töø lôùp bieåu moâ theå gaây cheøn eùp truïc naõo.
gai naèm doïc theo khe Rathke, 90% coù
voâi hoùa, daïng nang vaø baét caûn quang
daïng noát hay daïng vieàn.
Hình 3. Böôùu tuyeán yeân.
58
Coät soáng Böôùu thöôøng gaëp ôû khoang döôùi nheän laø

Hieän nay, MRI ñöôïc xem laø phöông böôùu maøng naõo vaø böôùu sôïi thaàn kinh.
tieän chaån ñoaùn beänh lyù ung böôùu coät Böôùu maøng naõo tuûy coù hình aûnh moøn
soáng haøng ñaàu. MRI nhaïy vaø ñaëc hieäu xöông ôû cuoáng böôùu vaø phì ñaïi loã lieân
hôn xaï hình trong vieäc ñaùnh giaù di caên hôïp. Tính chaát töông töï nhö böôùu maøng
vaø hôn CT tuûy soáng khi ñaùnh giaù caùc naõo ôû treân. Böôùu sôïi thaàn kinh thöôøng
böôùu noäi tuûy. CT ñoùng vai troø ñaùnh giaù coù hình quaû taï do chui qua loã lieân hôïp,
caàu truùc xöông vaø phaân bieät sang böôùu taêng tín hieäu treân T2, vaø khoâng coù
thöông nguyeân phaùt hay thöù phaùt. voâi hoùa.
Böôùu noäi tuûy Di caên trong maøng cöùng coù theå xuaát
MRI giuùp phaùt hieän caùc böôùu noäi tuûy hieän do söï gieo raéc cuûa böôùu heä thaàn
thoâng qua caùc hình aûnh nhö phì ñaïi tuûy kinh trung öông, thöôøng laø caùc sang
soáng, phuø nhu moâ, xuaát huyeát vaø öù saét thöông nhoû phaùt hieän baèng gadolinium.
trong teá baøo. Gadolinium giuùp phaân bieät Böôùu ngoaøi maøng cöùng
böôùu vôùi moâ phuø neà xung quanh, ñaëc Böôùu di caên laø loaïi böôùu thöôøng gaëp
bieät trong tröôøng hôïp di caên vaø böôùu nhaát ôû ngoaøi maøng cöùng daãn ñeán tình
nguyeân baøo maïch maùu. traïng cheøn eùp tuûy soáng. Böôùu nguyeân
Böôùu noäi tuûy thöôøng gaëp nhaát laø phaùt thöôøng laø tieàn lieät tuyeán, phoåi, vuù,
böôùu thaàn kinh ñeäm, böôùu taêng tín hieäu vaø lymphoâm.
treân T2, ñaúng hay giaûm tín hieäu treân T1, Phim Xquang ghi nhaän caùc hình aûnh
vaø baét caûn quang khoâng roõ. huûy xöông, xeïp thaân ñoát soáng, phuø neà
Böôùu nguyeân baøo maïch maùu chieám moâ meàm caïnh soáng. CT cung caáp theâm
khoaûng 3% böôùu noäi tuûy vaø 30% caùc caùc thoâng tin veà caáu truùc xöông ñoát
tröôøng hôïp coù hoäi chöùng Hippel Lindau, soáng, moâ caïnh soáng. MRI laø phöông tieän
coù daïng noát baét caûn quang nhoû naèm toát nhaát ñeå khaûo saùt sang thöông di caên
trong hay treân tuûy soáng, coù moät phaàn cheøn eùp tuûy soáng. Caùc sang thöông di
lôùn laø nang khoâng baét caûn quang. caên giaûm tín hieäu treân T1, ñaúng hay
Di caên noäi tuûy hieám gaëp, thöôøng laø töø taêng tín hieäu treân T2 tuøy theo sang
phoåi. Treân MRI thöôøng coù taêng tín hieäu thöông daïng tieâu huûy hay xô cöùng.
treân T2, baét caûn quang vôùi hình aûnh phuø Lymphoâm tuûy soáng thöôøng naèm
neà moâ laân caän. ngoaøi maøng cöùng, coù theå lan thaân ñoát
Böôùu trong maøng cöùng, ngoaïi tuûy soáng, taïo thaønh khoái caïnh tuûy, thaâm
Ña soá böôùu ngoaïi tuûy thöôøng laø böôùu nhieãm khoang ngoaøi maøng cöùng qua loã
laønh vaø ñöôïc ñieàu trò baèng phaãu thuaät. lieân hôïp.
59
Hình 4. Di caên noäi tuûy trong ung thö vuù.
Moät soá kyõ thuaät môùi troïng lan toûa (Diffusion Weighted
MR maïch maùu giuùp ñaùnh giaù söï cheøn Imaging) giuùp taêng khuynh ñoäng töø
cheùp, thay ñoåi vò trí, bao quanh hay taéc (töông phaûn toát hôn), hieäu quaû trong
ngheõn cuûa maïch maùu gaây ra do böôùu theo doõi ñaùp öùng vôùi ñieàu trò. MRI töông
noäi soï. phaûn ñoäng hoïc (Dynamic Contrast
Ñònh vò khung baèng CT giuùp ñònh vò Enhanced-MRI) giuùp phaân bieät hoaïi töû
höôùng daãn sinh thieát böôùu naõo. Ñònh vò do xaï trò vaø beänh taùi phaùt.
baèng MR khoâng duøng khung ñaùnh ñaáu PET vaø PET-CT coù ñoä nhaïy cao,
vò trí treân da ñaàu vaø da maët hoã trôï cho nhöng khoâng ñaëc hieäu trong caùc tröôøng
phaãu thuaät. hôïp böôùu grad cao. PET coù theå phaân bieät
MR quang phoå giuùp ñaùnh giaù chuyeån ñöôïc caùc loaïi böôùu laønh vaø aùc, nhaát laø
hoùa cuûa moâ naõo ñeå khaûo saùt nhöõng vuøng caùc böôùu thaàn kinh ñeäm. Ngoaøi ra, FDG-
ñaëc hieäu ghi nhaän nhöõng baát thöôøng. PET coøn ñöôïc xem laø tieâu chaån vaøng ñeå
MRI chöùc naêng ñaùnh giaù tình traïng töôùi phaân bieät sang thöông hoaïi töû sau xaï vaø
maùu naõo, coù khaû naêng phaân ñoä grad moâ sang thöông taùi phaùt.
moâ hoïc cuûa böôùu. MR hình aûnh taêng
Hình 5. Hình aûnh MRI, PET vaø hình aûnh hoãn hôïp trong tröôøng hôïp böôùu thaàn kinh ñeäm ít nhaùnh
(grad III)
60
Hình 6. Theo doõi taùi phaùt baèng PET.
ÑAÀU VAØ COÅ haïch vuøng chöa roõ nguyeân phaùt, PET coù
Döïa vaøo moät soá ñaëc ñieåm chung ôû theå tìm ñöôïc oå nguyeân phaùt trong 42,8%
vuøng ñaàu coå, caùc loaïi böôùu cuûa vuøng caùc tröôøng hôïp, trong khi ñoù ôû CT laø
ñöôïc phaân chia thaønh ba nhoùm (1) sang 20%.
thöông xuaát phaùt töø lôùp nieâm maïc Haàu heát caùc böôùu aùc tính vuøng ñaàu
ñöôøng hoâ haáp treân, (2) sang thöông töø coå xuaát phaùt töø lôùp bieåu moâ, chuû yeáu laø ôû
nieâm maïc caùc xoang caïnh muõi, vaø (3) ñöôøng hoâ haáp ‟ tieâu hoùa treân, beänh coù
sang thöông khoâng töø nieâm maïc vaø theå ñöôïc chaån ñoaùn baèng sinh thieát tröïc
sang thöông tuyeán nöôùc boït. tieáp hay tröïc tieáp qua noäi soi höôùng daãn.
Nhieàu nghieân cöùu ñaõ xaùc nhaän lôïi ích Khaùm laâm saøng laø phöông tieän chuû löïc
cuûa CT, MRI vaø sieâu aâm trong vieäc khaûo ñeå ñaùnh giaù söï lan roäng cuûa böôùu vaø
saùt caùc loaïi böôùu naøy. Theo nhöõng chöùc naêng cuûa caùc cô quan coù lieân quan.
nghieân cöùu hieän taïi, PET-CT coù ñoä nhaïy Do ñoù, muïc ñích cuûa chaån ñoaùn hình
96 ‟ 100%, ñoä ñaëc hieäu laø 77 ‟ 98,5% aûnh laø nhaèm ñaùnh giaù chính xaùc söï xaâm
trong chaån ñoaùn beänh lyù aùc tính vuøng laán moâ theo chieàu saâu vaø phaùt hieän ra
ñaàu coå. Ñoái vôùi nhöõng tröôøng hôïp di caên nhöõng noát di caên.
Hình 7. Hình aûnh PET-CT cuûa ung thö saøn mieäng.
61
Caùc phöông tieän chaån ñoaùn hình aûnh töông phaûn cuûa böôùu vôùi lôùp môõ, cô,
khoù coù theå ghi nhaän ñöôïc caùc ñaëc tính xöông, maïch maùu vaø thaàn kinh.
sinh hoïc cuûa böôùu, maëc duø PET vaø MR Phaùt hieän söï xaâm laán caùc lôùp cuûa ñöôøng
quang phoå coù theå höùa heïn laøm ñöôïc hoâ haáp tieâu hoùa treân cuûa böôùu
ñieàu naøy. Xeáp haïng TNM laø muïc ñích Ñaây laø ñaëc ñieåm caàn phaûi ñaùnh giaù
quan troïng nhaát cuûa caùc tröôøng hôïp ung cuûa caùc tröôøng hôïp ung thö voøm haàu,
thö ñaàu coå. khaåu haàu, thanh quaûn vaø thöïc quaûn. Ñoä
Böôùu töø ñöôøng hoâ haáp ‟ tieâu hoùa treân phaân giaûi cuûa phöông tieän phaûi ñuû ñeå
Böôùu töø ñöôøng hoâ haáp ‟ tieâu hoùa treân phaân bieät tín hieäu baát thöôøng cuûa böôùu
coù boán ñaëc ñieåm caàn ghi nhôù (1) loaïi moâ vaø vaùch ñöôøng hoâ haáp ‟ tieâu hoùa bình
hoïc thöôøng gaëp nhaát laø carcinoâm teá baøo thöôøng. Ñoä daøy cuûa vaùch tuøy thuoäc vaøo
gai, (2) söï lan roäng treân beà maët cuûa lôùp cô.
böôùu coù theå ñaùnh giaù tröïc tieáp baèng Noùi chung, ñoä phaân giaûi töông phaûn
thaêm khaùm laâm saøng hay baèng noäi soi, cuûa CT khoâng thích hôïp ñeå phaân bieät
(3) söï lan roäng ñeán caùc lôùp saâu, ngoaøi lôùp cô vôùi ñaäm ñoä baát thöôøng beân caïnh
nieâm maïc coù theå ñöôïc quan saùt, (4) tæ leä böôùu. MRI coù theå phaân bieät tín hieäu giöõa
di caên haïch cao. Söï lan roäng cuûa böôùu lôùp cô (giaûm tín hieäu) vaø böôùu (taêng tín
theo chieàu saâu thöôøng theo hai kieåu (1) hieäu trung bình).
xaâm laán daàn ñeán lôùp döôùi nieâm, lôùp cô, Phaùt hieän böôùu vöôït ra khoûi caùc vaùch
xa hôn laø ñeán môõ, maïch maùu, thaàn kinh (töông ñöông vôùi T4)
vaø caáu truùc xöông beân döôùi, (2) lan theo Hình aûnh lôùp môõ quanh vaùch oáng hoâ
nhöõng con ñöôøng töï nhieân, nhö laø thaàn haáp ‟ tieâu hoùa bò thay theá laø chìa khoùa
kinh vaø maïch maùu. Kyõ thuaät chaån ñoaùn chæ ñieåm böôùu ñaõ lan ra ngoaøi. Daáu hieäu
hình aûnh phuï thuoäc raát nhieàu vaøo ñoä naøy coù theå ñöôïc xaùc ñònh caû baèng CT vaø
MRI.
Hình 8. Carcinoâm TB gai haïnh nhaân ‟ löôõi (amiñan) xaâm laán caùc caáu truùc laân caän.
62
Phaùt hieän böôùu xaâm laán caùc cô vaø caùc Trong ñieàu trò ung thö thanh quaûn,
caáu truùc quan troïng daây thanh laø caáu truùc ñaëc bieät chuù yù vì
Vaán ñeà naøy thöôøng gaëp trong tröôøng ñaây coù theå laø ñieåm quan troïng ñeå quyeát
hôïp ung thö löôõi xaâm laán cô saøn mieäng ñònh loaïi phaãu thuaät. Hôn nöõa, phaãu
vaø ung thö thanh quaûn xaâm laán caùc daây thuaät coøn phuï thuoäc vaøo vieäc böôùu coù
thanh vaø khoaûng caïnh thanh moân. Vaø lan vaøo khoang môõ döôùi nieâm cuûa thanh
cuõng töông töï nhö treân, söï thay theá cuûa quaûn saâu trong thaønh beân (khoaûng caïnh
tín hieäu cô vaø môõ baèng tín hieäu cuûa thanh moân). Ngöôïc laïi, vieäc böôùu xaâm
böôùu laø daáu hieäu cuûa böôùu xaâm laán. laán saâu qua suïn naép vaøo khoang tröôùc
Ung thö löôõi xaâm laán cô noäi taïi coù theå suïn naép laïi ít thay ñoåi chæ ñònh phaãu
ñöôïc ñaùnh giaù chính xaùc, môõ trong cô thuaät, do phaàn naøy seõ ñöôïc laáy troïn
ñöôïc thay theá baèng moâ böôùu ñaëc. CT vaø trong phaãu thuaät baûo toàn. CT coù ñuû ñoä
MR coù theå ñaùnh giaù ñöôïc böôùu coù lan tin caäy ñeå ñaùnh giaù böôùu xaâm laán
quaù ñöôøng giöõa hay khoâng. MR coù khaû khoang tröôùc suïn naép.
naêng ñaùnh giaù söï xaâm laán saøn mieäng toát
hôn CT.
Hình 9. Carcinoâm ñaùy löôõi xaâm laán cô löôõi, saøn mieäng nhöng chöa lan qua ñöôøng giöõa *
Hình 10. Ung thö thanh moân chieám gaàn troïn beà maët daây thanh P, xaâm laán moät cô thanh aâm, lan meùp
tröôùc, phuø neà khoaûng caïnh thanh moân, lan ñeán maáu thanh cuøng beân.
63
Phaùt hieän lan roäng quanh thaàn kinh hay hieän sôùm söï aên lan cuûa böôùu ñeán quanh
quanh maïch maùu thaàn kinh vaø quanh maïch maùu.
Thoâng tin naøy raát quan troïng cho Phaùt hieän xaâm laán xöông hay suïn
vieäc ñieàu trò ung thö voøm haàu (do khaû Ñaây laø caùc daáu hieäu phaûi chuù yù trong
naêng xaâm laán thaàn kinh sinh ba, ñoäng caùc tröôøng hôïp ung thö voøm haàu (khaû
maïch caûnh trong vaø xoang hang), ung naêng xaâm laán ñaùy soï vaø voøi Eustachian),
thö hoác mieäng vaø ung thö ñaùy löôõi (thaàn hoác mieäng (xöông haøm döôùi, caáu truùc
kinh haï thieät, thaàn kinh thanh quaûn, döôùi, maûnh chaân böôùm), vaø thanh quaûn
ñoäng maïch caûnh). Daáu hieäu tröïc tieáp (suïn vaø xöông moùng). Caàn phaûi ghi
treân hình aûnh hoïc laø söï thay ñoåi ñöôøng nhaän hình aûnh huûy xöông, taïo xöông
kính hay ñaäm ñoä/ tín hieäu cuûa thaàn kinh (vaønh voû xöông loùt quanh khoang tuûy)
vaø maïch maùu. Daáu hieäu giaùn tieáp laø vaø suïn khoâng coát hoùa.
nhöõng thay ñoåi treân caáu truùc xöông CT ñaëc bieät hieäu quaû trong phaùt hieän
(ñöôøng kính hay hình daïng cuûa loã vaø huûy xöông. Böôùu hieám khi lan ñeán
raõnh ñaùy soï), xoùa maát hình aûnh moâ môõ khoang tuûy cuûa xöông vaø suïn maø khoâng
trong caùc loã hay caùc raõnh vaø hình aûnh phaù huûy lôùp voû. CT cho hình aûnh voû
teo cô do bò lieät thaàn kinh chi phoái. xöông hay suïn coát hoùa vaø moät khoái moâ
CT thöôøng chæ cho thaáy nhöõng daáu coù ñaäm ñoä baát thöôøng thay theá cho moâ
hieäu giaùn tieáp nhö bieán daïng loã ñaùy soï môõ trong khoang tuûy. MRI khaûo saùt
hay raõnh chaân böôùm ‟ khaåu caùi. MRI coù böôùu noäi tuûy xöông toát hôn CT.
theå cho thaáy moät soá thaàn kinh soï, chaúng MRI nhaïy nhöng keùm ñaëc hieäu hôn
haïn nhö thaàn kinh sinh ba vaø caùc baát CT khi ñaùnh giaù ung thö thanh quaûn
thöôøng ôû caùc thaønh ñoäng maïch caûnh xaâm laán suïn. Do ñoù, MR thöôøng ñaùnh
trong, ñoäng maïch haàu hay xoang hang. giaù quaù möùc tình traïng naøy, coøn CT thì
MR trong moät soá tröôøng hôïp coù theå phaùt laïi ñaùnh giaù thaáp hôn thöïc teá.
Hình 11. Ung thö voøm haàu xaâm laán xoang böôùm vaø lan ñeán moâ môõ raõnh döôùi oå maét, lan ñeán loã raùch
vaø xaâm laán quanh ñoäng maïch caûnh.
64
Hình 12. Ung thö thanh quaûn xaâm laán suïn giaùp
Hình 13. Ung thö tam giaùc haäu haøm xaâm laán xöông haøm döôùi (vaøo ñeán khoang tuûy), vaø cô chaân böôùm
trong, cô caén vaø cô muùt.
Phaùt hieän di caên haïch tính thöôøng coù tæ leä chieàu daøi treân chieàu
Ung thö ñaàu coå thöôøng cho di caên roäng >2, coøn ñoái vôùi caùc haïch aùc tính
haïch, vaø trong ña soá caùc tröôøng hôïp, caùc thì tæ leä naøy <2. Ngoaøi ra, moät nhoùm coù
tröôøng hôïp di caên haïch coù tieân löôïng ba haïch hay nhieàu hôn vôùi ñöôøng kính
xaáu hôn. Khoaûng 20% haïch aâm tính lôùn nhaát 8 ‟ 15 mm hay ñöôøng kính
treân laâm saøng coù keát quaû moâ hoïc laø nhoû nhaát 9 ‟ 10 mm ôû vuøng haïch haàu ‟
haïch di caên. nhò thaân vaø 8 - 9 mm ôû caùc vò trí khaùc
Ñoä nhaïy cuûa caùc phöông tieän chaån thì coù theå nghó ñaây laø haïch di caên.
ñoaùn hình aûnh trong ñaùnh giaù caùc Sieâu aâm coù ñoä chính xaùc döôùi 80%
tröôøng hôïp khoâng coù haïch treân laâm trong caùc tröôøng hôïp khoâng coù haïch
saøng vaøo khoaûng 75%. Vieäc ñaùnh giaù treân laâm saøng, tuy nhieân, khi laïi ñöôïc söû
haïch di caên chuû yeáu döïa vaøo treân ñöôøng duïng cho vieäc höôùng daãn choïc huùt teá
kính cuûa haïch, haïch aâm tính thöôøng coù baøo, xeùt nghieäm naøy coù ñoä chính xaùc leân
kích thöôùc döôùi 10 mm, haïch sau haàu ñeán 95%. Trong quaù trình theo doõi sau
döôùi 8 mm. MRI coù theå ghi nhaän hình ñieàu trò, sieâu aâm cuõng hoã trôï vieäc chaån
aûnh caùc haïch 4 -5 mm neáu haïch coù ñoaùn cho caùc tröôøng hôïp maø vò trí ñieàu
cuøng tín hieäu vôùi böôùu voøm haàu nguyeân trò bò xô hoùa.
phaùt treân T1 vaø T2, vaø ñoù thöôøng laø caùc Nhöõng phöông tieän hình aûnh môùi,
haïch di caên. Caùc haïch taêng saûn laønh nhö laø hình aûnh mieãn dòch vôùi SPECT,
65
thallium SPECT, PET vaø caùc hình aûnh Ñeå ñieàu trò caàn xaùc ñònh (1) baûn chaát
keát hôïp ñang phaùt trieån raát nhanh. Maëc böôùu, (2) moâ hoïc, (3) vaø ñoä lan roäng cuûa
duø, caùc kyõ thuaät naøy höùa heïn coù theå böôùu.
ñaùnh giaù xeáp haïng chính xaùc ung thö Trong haàu heát caùc tröôøng hôïp, qua
vuøng ñaàu coå, nhöng vaãn coøn raøo caûn veà noäi soi chuùng ta coù theå sinh thieát ñeå coù
giaù thaønh cuûa xeùt nghieäm. Vai troø cuûa keát quaû moâ hoïc vaø ñaùnh giaù söï lan roäng
caùc thöông tieän naøy coù theå ñöôïc söû duïng cuûa böôùu treân beà maët. Do ñoù, trong vieäc
ñeå tìm kieám sang thöông nguyeân phaùt phaân loaïi böôùu khoâng phaûi laø vai troø cuûa
trong caùc tröôøng hôïp di caên chöa roõ chính cuûa CT vaø MR. Hai phöông tieän
nguyeân phaùt, vaø ñeå theo doõi sau ñieàu trò naøy chæ thích hôïp cho vieäc khaûo saùt caùc
trong caùc tröôøng hôïp khoù khaên. caáu truùc khoâng theå ñaùnh giaù baèng noäi
Haïch vôõ voû bao gaëp trong khoaûng soi, bôûi vì chuùng naèm döôùi nieâm maïc
50% caùc tröôøng hôïp haïch 20 ‟ 30 mm, (xöông, maïch maùu, hoác maét vaø caùc caáu
vaø khoaûng 70% neáu haïch lôùn hôn 30 truùc noäi soï) vaø bôûi chuùng naèm saâu trong
mm. CT coù caûn quang khaûo saùt haïch vôõ caùc xoang caïnh muõi.
voû bao toát hôn MRI, CT ghi nhaän hình Ñeå ñaùnh giaù khaû naêng phaãu thuaät caàn
aûnh rìa baét caûn quang khoâng ñeàu vaø phaûi ñaùnh giaù söï an lan cuûa böôùu ñeán hoá
thaâm nhieãm vaøo lôùp môõ laân caän. Khi chaäu tröôùc, hoác maét, raõnh chaân böôùm
haïch vôõ voû bao, caàn phaûi ghi nhaän hình khaåu caùi vaø raõnh treân oå maét.
aûnh maïch maùu coù bò xaâm laán hay khoâng Ñaàu tieân, chuùng ta neân xaùc ñònh vò trí
qua hình aûnh böôùu bao quanh maïch khôûi phaùt cuûa noù, thaáp (haøm-muõi) hay
maùu vaø maát lôùp môõ caïnh maïch maùu. cao (muõi-saøng). Sang thöông ôû vò trí
Böôùu xuaát phaùt töø nieâm maïc muõi xoang thaáp thöôøng bao goàm vaùch sau xoang
Böôùu xuaát phaùt töø nieâm maïc cuûa hoác haøm lan ñeán hoá thaùi döông, raõnh chaân
muõi vaø caùc xoang caïnh muõi thöôøng xaâm böôùm - khaåu caùi vaø saøn hoác maét. Sang
laán vaøo caáu truùc xöông maët, phaù vôõ caùc thöông cao thöôøng bao goàm bôø sau
vaùch ngaên vaø lan theo thaàn kinh maïch xöông laù mía, traàn hoác maét, saøn soï tröôùc
maùu qua caùc loã vaø khe cuûa xöông soï vaø xoang böôùm.
maët.
Hình 14. Carcinoâm tuyeán cuûa xoang saøng.
66
Hình 15. Carcinoâm teá baøo gai xoang haøm T.
Tieáp theo, phaûi xaùc ñònh böôùu coøn vieâm thöôøng gaëp vaø coù theå ñöôïc ñieàu trò
naèm trong xoang hay ñaõ lan roäng ra caùc baèng khaùng sinh maø khoâng caàn söï hoã
caáu truùc xung quanh. Hai caáu truùc quan trôï cuûa hình aûnh hoïc. Böôùu khoâng thuoäc
troïng caàn phaûi ghi nhaän laø saøn soï (lieân nieâm maïc, vaø böôùu tuyeán nöôùc boït raát
heä vôùi maøng cöùng) vaø hoác maét (nôi tieáp hieám gaëp ôû treû em. Sarcoâm cô vaân vaø
hôïp maøng cuûa baûy xöông). Söï giaùn ñoaïn lymphoâm laø hai loaïi ung thö thöôøng gaëp
tín hieäu cuûa vaùch xoang do tín hieäu cuûa nhaát trong nhoùm naøy. Ngoaøi vieäc phaûi
böôùu laø daáu chæ cho vieäc böôùu ñang lan phaân bieät vôùi sang thöông vieâm, caàn
ra khoûi xoang. phaûi phaân bieät vôùi caùc beänh lyù baåm sinh
Cuoái cuøng, xaùc ñònh böôùu coù lan ñeán (nang oáng giaùp löôõi, nang khe mang,
hoá soï tröôùc vaø giöõa hay khoâng. böôùu baïch maïch).
Böôùu khoâng thuoäc nieâm maïc vaø böôùu Khoái cuûa tuyeán giaùp
tuyeán nöôùc boït Ñeå chaån ñoaùn haït giaùp khoâng coù
Nhoùm beänh lyù naøy thöôøng coù bieåu cöôøng giaùp, böôùc ñaàu tieân laø choïc huùt teá
hieän laø moät khoái moâ meàm ôû vuøng coå. baøo. Sieâu aâm giuùp höôùng daãn choïc huùt
Chuùng ta caàn phaûi phaân bieät vôùi caùc khi sang thöông nhoû, hoaëc caùc tröôøng
sang thöông laønh tính ôû vuøng naøy. hôïp choïc huùt tröôùc ñoù laáy maãu khoâng ñuû
Sieâu aâm raát höõu ích trong vieäc ñaùnh tieâu chuaån.
giaù thaønh phaàn nang hay ñaëc cuûa khoái Xaï hình tuyeán giaùp khoâng theå phaân
böôùu, ñaùnh giaù haïch coå vaø höôùng daãn bieät ñöôïc sang thöông laønh tính hay aùc
choïc huùt teá baøo. CT vaø MR thöôøng ñöôïc tính. Sieâu aâm giuùp phaân bieät böôùu daïng
chæ ñònh ñeå xeáp haïng di caên haïch cuûa ñaëc hay daïng nang, böôùu vôõ voû bao, moät
carcinoâm teá baøo gai cuûa ñöôøng hoâ haáp soá hình aûnh gôïi yù aùc tính (vi voâi hoùa,
vaø tieâu hoùa treân, ít khi ñöôïc söû duïng ñeå taêng sinh maïch maùu), vaø phaùt hieän
chaån ñoaùn phaân bieät khoái moâ meàm haïch di caên. Böôùu lan ra khoûi voû bao caàn
vuøng coå. phaûi söû duïng CT hay MRI ñeå ñaùnh giaù söï
Khoái vuøng coå ôû treû em xaâm laán vaøo khí quaûn, maïch maùu, vaø
Ña soá caùc tröôøng hôïp coù theå ñöôïc caùc cô laân caän tröôùc khi phaãu thuaät.
chaån ñoaùn baèng khaùm laâm saøng. Haïch
67
Hình 16. Ung thö tuyeán giaùp khoâng bieät hoùa xaâm laán khí quaûn vaø boù maïch caûnh.
Khoái cuûa tuyeán nöôùc boït ngöïc. Xquang ngöïc thaúng nghieâng vaãn
Töông töï, khaùm laâm saøng vaø choïc laø löïa choïn thích hôïp ñoái vôùi beänh lyù
huùt teá baøo coù theå giuùp chaån ñoaùn ña soá ung böôùu loàng ngöïc, vaø gaàn ñaây, vôùi söï
caùc tröôøng hôïp. Sieâu aâm coù theå ñaùnh giaù boå sung cuûa CT cho pheùp chuùng ta hieåu
nhu moâ tuyeán. Neáu coù böôùu thuøy saâu caën keõ veà giaûi phaãu hoïc cuõng nhö ñònh
tuyeán mang tai hay böôùc aùc coù kích vò vaø xeáp haïng ung thö chính xaùc. Chaån
thöôùc lôùn chuùng ta phaûi keát hôïp theâm ñoaùn moâ hoïc cuûa theå thöïc hieän baèng
CT hay MR. CT vaø MR giuùp ñaùnh giaù söï sinh thieát qua da döôùi höôùng daãn cuûa
lan roäng cuûa böôùu ñeán caùc vò trí nhö CT, nhaát laø thöôøng hôïp sang thöông ôû
khoang caïnh haàu vaø ñaùy soï. Carcinoâm ngoaïi vi vaø sang thöông maøng phoåi. MRI
boïc daïng tuyeán thöôøng lan theo ñöôøng boå sung cho CT cho caùc tröôøng hôïp
ñi cuûa thaàn kinh neân MRI thöôøng ñöôïc böôùu ôû raõnh treân vaø böôùu trung thaát.
söû duïng. Carcinoâm pheá quaûn
Caùc böôùu khaùc Xquang ngöïc cho thaáy hình aûnh tröïc
Treân MR, böôùu voû bao thaàn kinh coù tieáp hay giaùn tieáp cuûa böôùu; böôùu coù theå
hình thoi, khoâng chöùa dòch, giôùi haïn roõ, ñöôïc thaáy treân phim qua hình aûnh moät
baét caûn quang ñoàng nhaát treân T1, vaø khoái ôû phoåi hay chæ giaùp tieáp qua caùc
taêng tín hieäu bieán thieân treân T2. hình aûnh xeïp phoåi vaø roán phoåi bò ñaåy
Böôùu môõ coù giôùi haïn roõ coù cuøng ñaäm leäch do taéc ngheõn pheá quaûn.
ñoä/ tín hieäu nhö moâ môõ laân caän, tuy Xquang ngöïc coù theå ghi nhaän caùc
nhieân, caàn chaån ñoaùn xaùc ñònh baèng thoâng tin nhö kích thöôùc böôùu, roán phoåi
sinh thieát. lôùn, haïch trung thaát, traøn dòch maøng
phoåi vaø di caên xöông söôøn. Tuy nhieân,
PHOÅI VAØ TRUNG THAÁT CT giuùp ñaùnh giaù chính xaùc hôn nhieàu.
Coù nhieàu loaïi böôùu nguyeân phaùt hay CT ñöôïc söû duïng ñaùnh giaù kích
thöù phaùt trong loàng ngöïc. Caùc loaïi böôùu thöôùc, ñoä lan roäng cuûa böôùu, söï xaâm
bao goàm ung thö phoåi nguyeân phaùt, laám trung thaát, thaønh ngöïc. MRI cuõng
böôùu trung thaát, ung thö maøng phoåi vaø coù giaù trò töông ñöông trong vieäc ñaùnh
caùc böôùu aùc tính nôi khaùc lan vaøo loàng giaù böôùu nguyeân phaùt.
68
Haïch bình thöôøng coù kích thöôùc thay coù neân soi pheá quaûn hay khoâng. CT scan
ñoåi trong trung thaát, tuy nhieân chuùng ñoä phaân giaûi cao coù ñoä nhaïy cao hôn noäi
thöôøng coù ñöôøng kính truïc ngaén döôùi 1 soi pheá quaûn. Neáu CT scan khoâng coù toån
cm treân CT. Tuy nhieân, neáu haïch coù thöông thì coù theå chæ ñònh soi pheá quaûn
kích thöôùc bình thöôøng khoâng coù nghóa neáu tình traïng ho ra maùu keùo daøi.
laø haïch khoâng di caên. Ñoä nhaïy trong Khoaûng 15% tröôøng hôïp carcinoâm
ñaùnh giaù haïch di caên cuûa CT vaø MR vaøo pheá quaûn coù traøn dòch maøng phoåi, vaø
khoaûng 60 ‟ 70%. CT giuùp ñònh vò caùc vò 50% tröôøng hôïp beänh lan traøn coù trieäu
trí haïch caàn sinh thieát khi soi trung chöùng naøy. Traøn dòch maøng phoåi gaây ra
thaát. Neáu haïch vôõ voû bao thì tæ leä di caên do böôùu lan maøng phoåi hoaëc do taéc
xa raát cao, tieân löôïng xaáu. CT scan loàng maïch baïch huyeát. Trieäu chöùng naøy coù
ngöïc caàn ñaùnh giaù caû haïch coå vaø phaàn theå keát hôïp vôùi xeïp phoåi hay vieâm phoåi
buïng treân (khaûo saùt gan vaø tuyeán do taéc ngheõn pheá quaûn. Chaån ñoaùn traøn
thöôïng thaän). MRI coù theå giuùp phaân bieät dòch maøng phoåi aùc tính baèng choïc huùt
böôùu tuyeán thöôïng thaän laønh tính vaø di teá baøo maøng phoåi vaø sinh thieát döôùi
caên tuyeán thöôïng thaän. höôùng daãn cuûa sieâu aâm.
Beänh nhaân ung thö phoåi thöôøng bò PET coù ñoä nhaïy 83 ‟ 100%, ñoä ñaëc
ho ra maùu. Trong thöïc teá thöôøng coù hai hieäu töø 83 -90% trong chaån ñoaùn ung
tình huoáng, thöù nhaát laø treân phim thö phoåi. Hình aûnh abces vaø moâ haït
Xquang phaùt hieän ñöôïc beänh lyù, thöù hai vieâm (beänh sarcoid, beänh lao, nhieãm
laø phim Xquang bình thöôøng. Tröôøng naám) ñoâi khi coù hình aûnh töông töï ung
hôïp treân Xquang coù daáu hieäu beänh lyù, thö phoåi. Sang thöông lôùn hôn 1 cm
chuùng ta coù theå thöïc hieän noäi soi pheá hieám khi cho hình aûnh aâm tính giaû.
quaûn ñeå xaùc ñònh chaån ñoaùn. CT coù vai PET-CT taêng khaû naêng chaån ñoaùn sang
troø quan troïng trong vieäc höôùng daãn thöông döôùi 1 cm. Ngoaøi ra, so vôùi CT vaø
sinh thieát vaø xeáp giai ñoaïn beänh, do ñoù MRI, PET coøn giuùp xeáp giai ñoaïn toát
caàn phaûi chuïp CT tröôùc khi soi pheá hôn, nhaát laø khi ñaùnh giaù di caên haïch vaø
quaûn. Neáu beänh nhaân coù hình Xquang di caên xöông.
bình thöôøng, caàn phaûi chuïp CT ñeå xem
Hình 17. Carcinoâm thuøy treân phoåi P xaâm laán xöông söôøn vaø thaân soáng.
69
Hình 18. Sang thöông aùc tính ôû phoåi P treân PET.
Hình 19. Ung thö phoåi di caên haïch roán phoåi vaø haïch caïnh pheá quaûn P (A), di caên xöông öùc vaø di caên
coät soáng thaét löng soá 4 ‟ 5 (B).
Noát ñôn ñoäc cuûa phoåi cm vaø khoâng coù toån thöông baát thöôøng
Xaùc ñònh baûn chaån cuûa noát ñôn ñoäc naøo khaùc keøm theo.
cuûa phoåi laø vaán ñeà quan troïng vaø thöôøng Ñaàu tieân, phaûi xaùc ñònh sang thöông
gaëp trong chaån ñoaùn hình aûnh. Noát ñôn naèm trong phoåi, khoâng phaûi laø xaûo aûnh
ñoäc ñöôïc ñònh nghóa laø moät aûnh caûn hay sang thöông treân thaønh ngöïc. Coá
quang hình caàu coù ñöôøng kính döôùi 5 gaéng phaân bieät caùc sang thöông laønh aùc,
khoaûng 40 - 60% ung thö pheá quaûn
70
nguyeân phaùt bieåu hieän laø moät noát ñôn Sang thöông coù ñaäm ñoä lôùn hôn 20 HU
ñoäc, ngöôïc laïi, chæ coù moät tæ leä raát ít noát sau khi duøng thuoác caûn quang idod treân
ñôn ñoäc laø aùc tính. Caùc ñaëc ñieåm coù theå CT thöôøng laø aùc tính.
döïa vaøo moät soá ñaëc tính (1) phim Böôùu raõnh treân
Xquang tröôùc ñaây, (2) CT scan khaûo saùt Böôùu raõnh treân hay böôùu Pancoast
kích thöôùc, hình daïng, söï voâi hoùa vaø xaâm laán thaønh ngöïc, ñaùm roái caùnh tay
ñaäm ñoä. vaø chuoãi giao caûm gaây ra trieäu chöùng
Moät sang thöông khoâng thay ñoåi kích ñau tay vaø hoäi chöùng Horner.
thöôùc treân Xquang trong voøng hai naêm Xquang ngöïc ghi nhaän moät khoái ñænh
thì ñoù laø moät sang thöông laønh tính. phoåi trong khoaûng 50 ‟ 75% tröôøng hôïp.
Treân CT, moät sang thöông giôùi haïn Treân CTcoù theå quan saùt roõ hình aûnh huûy
roõ nhoû hôn 1 cm nhieàu khaû naêng laø moät xöông söôøn vaø coät soáng laân caän. MRI
sang thöông laønh tính hôn laø aùc tính. thöôøng ñöôïc löïa choïn trong tröôøng hôïp
Moät tröôøng hôïp ung thö pheá quaûn kích naøy ñeå ñaùnh giaù söï aên lan thaønh ngöïc,
thöôùc nhoû hôn 1 cm thöôøng coù bôø ñaùm roái caùnh tay, vaø maïch maùu döôùi
khoâng roõ vaø raát khoù thaáy ñöôïc treân ñoøn.
phim. Nhöõng sang thöông laønh tính Di caên phoåi
nhö harmatoâm vaø böôùu haït vieâm Phoåi thöôøng bò di caên trong caùc
thöôøng coù ñaäm ñoä cao hôn hay giôùi haïn tröôøng hôïp ung thö vuù, ñaïi traøng, thaän,
roõ hôn, vì theá, coù theå thaáy khi kích tieàn lieät tuyeán vaø ung thö vuøng ñaàu coå.
thöôùc nhoû. Böôùu aùc tính thöôøng coù giôùi Treân Xquang, hình aûnh di caên coù theå laø
haïn khoâng roõ vaø bôø khoâng ñeàu vôùi hình nhieàu noát ôû phoåi, thöôøng coù bôø roõ. CT
daïng phaân thuøy vaø coù bôø gai. Trong khi cho pheùp phaùt hieän nhieàu noát di caên
ñoù, sang thöông laønh tính coù giôùi haïn hôn, do coù ñoä phaân giaûi cao hôn vaø
roõ, hình troøn hay hình oval. Trong caùc khoâng bò che bôûi caùc caáu truùc beân ngoaøi.
tröôøng hôïp khoâng theå döïa vaøo caùc yeáu Di caên theo ñöôøng maùu thöôøng xuaát
toá treân ñeå phaân ñònh, chuùng ta coù theå hieän ôû moät phaàn ba ngoaøi cuûa phoåi, vaø
döïa theâm vaøo söï voâi hoùa vaø ñaäm ñoä cuûa ñaây laø vuøng maø CT coù theå quan saùt toát
sang thöông. Khoaûng 5 ‟ 10% sang hôn Xquang. Vieâm maïch baïch huyeát thöù
thöông aùc tính coù sang thöông daïng phaùt sau ung thö ñöôïc chaån ñoaùn baèng
haït. Voâi hoùa daïng laùt hay voâi hoùa trung CT vôùi hình aûnh daøy caùc vaùch lieân thuøy,
taâm sang thöông thöôøng laø moät sang vaùch pheá quaûn vaø hình aûnh vi noát trung
thöông böôùu haït vieâm, voâi hoùa daïng taâm thuøy phoåi.
“baép rang” laø ñaëc tröng cuûa hamartoâm.
71
Hình 20. Hình aûnh di caên phoåi.

Lymphoâm vaø ung thö heä taïo huyeát vôùi caùc beänh lyù nguyeân phaùt cuûa trung
Toån thöông trong loàng ngöïc laø vuøng thaát, chaúng haïn nhö böôùu tuyeán öùc.
toån thöông thöôøng gaëp cuûa beänh Trong tröôøng hôïp coù sang thöông ôû
lymphoâm, trong ñoù, trung thaát laø vuøng phoåi, CT thöôøng cho hình aûnh caùc noát
hay gaëp nhaát. Trong beänh Hodgkin, caûn quang coù ñaäm ñoä moâ meàm quanh
nhoùm haïch bò toån thöông thöôøng laø pheá quaûn. Ñoâi khi, coù caùc sang thöông
haïch trung thaát tröôùc, haïch khí pheá rieâng leû, daïng noát, giôùi haïn khoâng roõ,
quaûn, vaø haïch caïnh khí quaûn. Lymphoâm hoaëc sang thöông moâ keõ lan theo maïch
khoâng Hodgkin (LKH) cuõng töông töï baïch huyeát.
nhöng caùc haïch thöôøng khoâng naèm gaàn Lymphoâm phoåi laø beänh lyù aùc tính
nhau nhö beänh Hodgkin. Beänh Hodgkin loàng ngöïc thöôøng gaëp ôû beänh nhaân
thöôøng coù toån thöông ôû roán phoåi vaø AIDS. Toån thöông laø caùc maûng ôû phoåi vaø
trung thaát, LKH coù toån thöông ôû maøng maøng phoåi, thöôøng laø ôû ngoaïi bieân.
phoåi vaø ôû phoåi nhieàu hôn. Sau 8 ‟ 12 tuaàn ñieàu trò baèng hoùa ‟
Xquang thöôøng duøng ñeå raø soaùt toån xaï trò, bieán chöùng xô phoåi coù theå gaëp, vaø
thöông, coøn CT duøng ñeå xeáp giai ñoaïn ñöôïc ñaùnh giaù baèng Xquang hoaëc CT.
beänh. Caàn phaûi phaân bieät caùc khoái haïch
Hình 21. Phì ñaïi haïch trung thaát trong LKH.
72
Böôùu trung thaát tuyeán öùc, coøn treân CT cho hình aûnh
Khoaûng moät phaàn ba tröôøng hôïp aùc ñaäm ñoä môõ hay dòch, hoaëc hình aûnh
tính. Chuùng ta phaân trung thaát thaønh ba nang trong böôùu quaùi laønh tính.
vuøng trung thaát tröôùc, giöõa, vaø sau Böôùu giaùp ôû trung thaát treân, caïnh khí
nhaèm muïc ñích chaån ñoaùn phaân bieät quaûn, caùc vuøng giaûm ñaäm ñoä treân CT laø
caùc beänh lyù. moâ giaùp bình thöôøng coù hình troøn vaø coù
Xquang ngöïc giuùp xaùc ñònh vò trí toån voâi hoùa. CT ñaùnh giaù kích thöôùc böôùu vaø
thöông trong trung thaát, khu truù ñöôïc söï cheøn eùp cuûa böôùu leân khí quaûn.
chaån ñoaùn. CT ñöôïc chæ ñònh trong haàu Lymphoâm cuõng coù theå xuaát phaùt töø
heát caùc tröôøng hôïp. Coù theå chæ ñònh MRI haïch trung thaát tröôùc hoaëc töø tuyeán
thay vì CT vaø MRI cuõng coù theå chæ ñònh giaùp, hình aûnh töông töï nhö böôùu tuyeán
sau khi chuïp CT. MRI coù theå khaûo saùt öùc vaø böôùu teá baøo maàm.
ñaëc tính moâ böôùu vaø khe lieân hôïp ñoát Trung thaát sau
soáng. Ña phaàn caùc böôùu trung thaát sau baét
Trung thaát tröôùc nguoàn töø heä thaàn kinh, vaø coù khoaûng
Böôùu tuyeán öùc laø loaïi böôùu thöôøng 30% aùc tính. Böôùu xuaát phaùt töø caùc daây
gaëp nhaát, khoaûng 10% beänh nhaân coù thaàn kinh ngoaïi bieân, haïch giao caûm ‟
trieäu chöùng nhöôïc cô. Hình aûnh CT ñoái giao caûm, thöôøng naèm ôû raõnh caïnh
thöôøng khaù ñaëc tröng, kích thöôùc vaø ñoä soáng. Xquang ngöïc coù theå ghi nhaän
lan cuûa böôùu coù theå ñaùnh giaù ñöôïc. hình aûnh moøn xöông söôøn, vaø laøm giaõn
Böôùu teá baøo maàm thöôøng gaëp ôû roäng loã lieân hôïp, nhöng ña soá phaûi coù söï
ngöôøi treû. Coù raát nhieàu loaïi moâ hoïc bao hoã trôï cuûa CT vaø MRI. MRI giuùp khaûo saùt
goàm seminoâm vaø khoâng seminoâm nhö roõ hôn caùc caáu truùc trong coät soáng vaø
böôùu quaùi vaø carcinoâm phoâi. Treân phaân bieät böôùu vôùi thoaùt vò maøng tuûy
Xquang coù hình aûnh töông töï nhö böôùu beân.
Hình 22. Böôùu tuyeán öùc.
73
Sang thöông maøng phoåi aùc tính nhaân (ung thö pheá quaûn, vieâm maïch
Sang thöông maøng phoåi aùc tính coù baïch huyeát thöù phaùt do ung thö hay di
theå laø nguyeân phaùt (böôùu trung bieåu caên phoåi), sang thöông ôû maøng phoåi vaø
moâ), hoaëc thöù phaùt do di caên hoaëc xaâm söï xaâm laán thaønh ngöïc. Ñoâi khi, CT coù
laán. theå chaån ñoaùn beänh trong caùc tröôøng
Böôùu trung bieåu moâ thöôøng do tieáp hôïp Xquang ngöïc vaø choïc huùt teá baøo
xuùc vôùi asbestos, beänh ít gaëp. khoâng coù ñöôïc chaån ñoaùn.
Di caên maøng phoåi laø nguyeân nhaân aùc Moät soá beänh nhaân khoâng coù traøn dòch
tính cuûa 95% sang thöông aùc tính taïi vò maøng phoåi. Caùc beänh nhaân naøy thöôøng
trí naøy, thöôøng thöù phaùt sau ung thö vuù, bò ñau ngöïc, Xquang ngöïc coù nhöõng
pheá quaûn, oáng tieâu hoùa. Ung thö pheá khoái nhieàu thuøy ôû maøng phoåi hay hình
quaûn thöôøng xaâm laán maøng phoåi vaø aûnh daøy maøng phoåi lan toûa, hieám hôn, laø
thaønh ngöïc. Caùc nguyeân nhaân ít gaëp laø hình aûnh huûy xöông söôøn. CT coù vai troø
böôùu tuyeán öùc vaø lymphoâm. quan troïng trong caùc tröôøng hôïp naøy,
Beänh lyù aùc tính maøng phoåi thöôøng CT giuùp phaân bieät daøy maøng phoåi laønh
gaây traøn dòch maøng phoåi. Trong haàu heát tính hay aùc tính. Noát maøng phoåi daøy
caùc tröôøng hôïp, Xquang coù theå ñaùnh giaù hôn 1 cm, bao goàm caû maøng phoåi trung
trieäu chöùng naøy, vaø coù theå gôïi yù ñeán thaát vaø taïo thaønh moät voû bao quanh
sang thöông nguyeân phaùt nhö ung thö phoåi laø ñaëc ñieåm cuûa beänh lyù maøng phoåi
pheá quaûn. Chaån ñoaùn xaùc ñònh baèng teá aùc tính. CT coøn höôùng daãn cho sinh
baøo hoïc dòch maøng phoåi hoaëc sinh thieát thieát maøng phoåi.
thieát maøng phoåi. Neáu traøn dòch ít hay MRI coù theå ñöôïc duøng ñeå phaân bieät
khu truù, sieâu aâm coù theå ñònh vò vaø höôùng sang thöông maøng phoåi laønh tính vaø aùc
daãn choïc huùt hoaëc sinh thieát. CT trong tính. Caùc sang thöông aùc tính thöôøng
caùc tröôøng hôïp coù traøn dòch maøng phoåi taêng tín hieäu nhö cô treân T2 vaø proton-
coù theå phaùt hieän caùc beänh lyù nguyeân density.
Hình 23. Böôùu trung bieåu moâ phoåi P.
74
Baûng 1. Khuyeán caùo taàm soaùt ung thö vuù

Möùc ñoä nguy cô Nhuõ aûnh MRI
Bình thöôøng Moãi naêm sau 40 tuoåi
Carcinoâm tieåu thuøy taïi choã, taêng saûn oáng tuyeán Moãi naêm sau khi chaån ñoaùn
vuù khoâng ñieån hình, taêng saûn tieåu thuøy tuyeán vuù
khoâng ñieån hình
Tieàn caên caù nhaân bò ung thö vuù Moãi naêm sau khi chaån ñoaùn
BRCA+; nhieàu ngöôøi thaân quan heä möùc ñoä thöù Moãi naêm baét ñaàu tröôùc 10 naêm so vôùi Moãi naêm
nhaát vaø thöù hai; ngöôøi thaân quan heä möùc ñoä thöù thôøi ñieåm chaån ñoaùn ngöôøi thaân treû
nhaát bò hai beân tröôùc tuoåi maõn kinh, tieàn söû gia tuoåi nhaát bò beänh nhö khoâng thöïc
ñình ung thö vuù /buoàng tröùng hieän tröôùc 25 tuoåi
Beänh Hodgkin ñieàu trò baèng xaï trò Moãi naêm baét ñaàu sau 8 naêm ñieàu trò Moãi naêm
beänh
Möùc ñoä thöù nhaát bao goàm cha meï, anh chò em ruoät, con caùi
Möùc ñoä thöù hai bao goàm oâng baø noäi ngoaïi, chuù baùc, coâ dì
Möùc ñoä thöù ba bao goàm oâng baø coá noäi ngoaïi, anh chò em hoï
TUYEÁN VUÙ thöôøng ñöôïc keát hôïp vôùi sieâu aâm vaø nhuõ
Chaån ñoaùn ung thö aûnh ñeå chaån ñoaùn beänh lyù tuyeán vuù.
Taàm soaùt ung thö vuù Hình aûnh hoïc tuyeán vuù
Hoäi Ung Thö Hoa Kyø vaø Vieän Ung Nhuõ aûnh
Thö Quoác Gia ñeàu ñeà xuaát chuïp nhuõ aûnh Trong quaù trình chuïp nhuõ aûnh, moâ
ñeàu ñaën cho phuï nöõ treân 40 tuoåi. tuyeán vuù phaûi ñöôïc eùp toái ña nhaèm traûi
Tröôøng hôïp coù trieäu chöùng ôû vuù moûng moâ tuyeán ñeå coù theå phaân bieät caáu
Ñau vuù coø keøm vôùi khoái ôû vuù neân truùc moâ roõ raøng. Toái thieåu phaûi chuïp hai
ñöôïc kieåm tra baèng hình aûnh hoïc, nhaát tö theá, ñeå chaéc chaén toaøn boä tuyeán vuù
laø khi beänh nhaân treân 35 tuoåi hoaëc coù ñöôïc quan saùt. Ñaëc bieät vuøng naùch chæ
nhöõng yeáu toá nguy cô. Neáu moät khoái ôû coù theå quan saùt bôûi tö theá nghieâng ‟
vuù toàn taïi trong thôøi gian döôùi 1 thaùng ngoaøi (oblique lateral) vaø goùc trong chæ
neân ñöôïc theo doõi troïn veïn chu kyø kinh coù theå quan saùt bôûi tö theá ñaàu ‟ ñuoâi
nguyeät. (craniocaudal).
Moät khoái ôû vuù toàn taïi keùo daøi thì phaûi Nhuõ aûnh khoâng neân chæ ñònh cho caùc
ñöôïc chaån ñoaùn loaïi tröø beänh lyù aùc tính. tröôøng hôïp döôùi 35 tuoåi tröø caùc tröôøng
Xeùt nghieäm hình aûnh hoïc vaø teá baøo hoïc hôïp ñaëc bieät, chaúng haïn, caùc tröôøng hôïp
‟ giaûi phaãu beänh caàn ñöôïc thöïc hieän ñeå FNA vaø sieâu aâm chöa keát luaän ñöôïc
chaån ñoaùn tröôøng hôïp coù khoái ôû vuù. FNA chaån ñoaùn.
Baûng 2. Chæ ñònh nhuõ aûnh cho tröôøng hôïp coù trieäu chöùng ôû vuù.
Treân 35 tuoåi Chöa chuïp nhuõ aûnh tröôùc ñaây
vaø coù khoái sôø thaáy ôû vuù
hoaëc ñau vuù tieán trieån, bieán daïng, hoaëc vuù baát ñoái xöùng
vaø/ hoaëc treân laâm saøng nghi ngôø ung thö vuù
Döôùi 35 tuoåi Chæ khi laâm saøng nghó ñeán ung thö vuù raát nhieàu vôùi keát quaû sieâu aâm bình thöôøng
vaø FNA aâm tính
75
Ñoä 1 Ñoä 2 Ñoä 3 Ñoä 4

Hình 24. Ñaäm ñoä tuyeán vuù ñöôïc phaân thaønh 4 ñoä theo BI-RADS.
Coù boán tö theá chuïp nhuõ aûnh cô baûn Toån thöông daïng noát, ñaäm ñoä so
(1) CC (craniocaudal - ñaàu ñuoâi), (2) saùnh vôùi khoái sôïi-tuyeán, bôø laø tieâu chuaån
MLO (mediolateral oblique ‟ cheách), (3) raát quan troïng ñeå höôùng tôùi laønh hay aùc.
ML (mediolateral - trong ngoaøi), (4) LM BIRADS phaân thaønh 5 loaïi bôø (1) ñeàu,
(lateromedial ‟ ngoaøi trong). (2) khoâng roõ, (3) ña cung nhoû, (4) khoù
Treân nhuõ aûnh coù boán daïng sang xaùc ñònh, (5) gai. Hình daïng cuûa sang
thöông (1) daïng noát, (2) daïng hình sao, thöông thöôøng laø troøn, baàu duïc, ña
(3) daïng voâi hoùa vaø (4) daïng khoâng ñoái cung. Moâ chung quanh toån thöông coù
xöùng ñaäm ñoä tuyeán vuù. theå bò xaâm laán, thay ñoåi caáu truùc, xoâ ñaåy.
MLO CC
Hình 25. Hai tö theá chuïp nhuõ aûnh cô baûn.
76
A B C
Hình 26. (1) Hình daïng sang thöông daïng noát, (2) bôø sang thöông, (3) hình aûnh thöïc teá.
Hình 27. Sang thöông hình sao aùc tính.
Toån thöông hình sao coù hình daïng vuù. Voâi coù theå xuaát hieän ñôn ñoäc hay keát
ñaëc tröng vaø trung taâm caûn quang. hôïp vôùi toån thöông khaùc, söï phaân boá,
Toån thöông voâi hoùa thöôøng gaëp trong hình thaùi cuûa voâi hoùa coù theå höôùng tôùi
nhuõ aûnh vaø phaàn lôùn laø laønh tính. Coù baûn chaát toån thöông. Voâi to, troøn hay
theå voâi cuûa da hay trong tuyeán vuù (chaát baàu duïc, ñoàng daïng thöôøng laønh tính;
tieát hoaëc teá baøo hoaïi töû), trong hay ngöôïc laïi voâi nhoû, khoâng ñeàu, ña daïng,
quanh oáng, trong tieåu thuyø, maïch maùu, phaân nhaùnh thöôøng aùc tính. Vaø moät soá
moâ lieân keát, moâ môõ. Voâi hoùa laø daáu hieäu voâi hoaù khoâng theå höôùng tôùi baûn chaát
ñaàu tieân vaø daáu hieäu sôùm cuûa ung thö sang thöông.
77
Hình 28. Caùc type vaø hình aûnh sang thöông voâi hoùa aùc tính.
Toån thöông daïng khoâng ñoái xöùng ñònh naøy khoù khaên, caàn phaûi chuïp
ñaäm ñoä tuyeán vuù (xoaén vaën caáu truùc) coù phoùng to hay eùp khu truù.
vuøng ñaäm ñoä khoâng ñoái xöùng. Vuøng naøy Khoâng ñoái xöùng ñaäm ñoä laønh tính
coù theå laø khoái böôùu, thay ñoåi bình thöôøng cho hình aûnh tuyeán vuù to ñeàu
thöôøng, caùc thay ñoåi sau moå hoaëc chæ coù lan toûa nhöng hình daùng gioáng vuù ñoái
theå do tö theá khoâng ñuùng. Khi baát beân, khoâng thaáy taêng ñaäm ñoä vuøng
thöôøng thaáy ñuû ba chieàu, treân hai theá trung taâm, giôùi haïn khoâng roõ, khoâng
MLO vaø CC, phaûi phaân bieät hình aûnh keøm theo nhöõng baát thöôøng khaùc (noát,
naøy laønh tính hay aùc tính. Vuøng trung vi voâi hoaù). Ñoàng thôøi, thöôøng thaáy moâ
taâm ñaäm ñoä cao thöôøng töông öùng vôùi môõ trong tuyeán vuù bình thöôøng, vaø
toån thöông daïng böôùu. Ñoâi khi söï nhaän khoâng taêng kích thöôùc ôû nhöõng laàn
chuïp tieáp theo.
78
Hình 29. Thay ñoåi daïng khoâng ñoái xöùng aùc tính.
Sieâu aâm töông ñoái khoù quan saùt khi sieâu aâm.
Sieâu aâm vuù coù vai troø quan troïng Ngöôïc laïi, nhuõ aûnh thöôøng ít coù khaû
trong vieäc chaån ñoaùn beänh lyù laønh tính naêng ñaùnh giaù nhöõng sang thöông coù
vaø aùc tính cuûa tuyeán vuù. Söû duïng keát ñaäm ñoä giôùi haïn khoâng roõ raøng vaø caùc
hôïp vôùi FNA laøm taêng ñoä chính xaùc cuûa tröôøng hôïp moâ vuù ñaäm ñaëc (ngöôøi treû).
chaån ñoaùn vaø laøm giaûm tæ leä sinh thieát Sieâu aâm elastography laø phöông tieän
chaån ñoaùn ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp laønh môùi duøng ñeå ñaùnh giaù “hình aûnh” ñoä
tính. Ñaây laø xeùt nghieäm ñöôïc löïa choïn cöùng vaø ñoä caêng cuûa moâ meàm ñeå phaùt
cho caùc tröôøng hôïp döôùi 35 tuoåi vaø ñang hieän vaø phaân loaïi böôùu. Böôùu coù ñoä
coù thai. Ñoái vôùi tröôøng hôïp treân 35 tuoåi, cöùng gaáp 5 - 28 laàn moâ laønh xung
sieâu aâm hay nhuõ aûnh laø löïa choïn haøng quanh. Khi coù söï ñeø eùp hay söï rung
ñaàu vaãn laø moät vaán ñeà coøn tranh caõi. ñoäng taùc ñoäng leân thì böôùu ít bieán daïng
Thaät ra, nhuõ aûnh vaø sieâu aâm laø hai hôn moâ xung quanh, chuùng ta goïi ñoù laø
phöông tieän boå sung cho nhau. Ñoái vôùi ñoä caêng cuûa moâ böôùu keùm hôn moâ laønh.
hình aûnh vi voâi hoùa nhoû, nhuõ aûnh coù theå Elastography böôùc ñaàu cho thaáy hieäu
phaùt hieän caùc tröôøng hôïp carcinoâm oáng quaû trong vieäc xaùc ñònh baûn chaát cuûa
tuyeán vuù taïi choã, caùc tröôøng hôïp naøy böôùu vuù.
Baûng 3. Chæ ñònh cuûa sieâu aâm vuù

Khaûo saùt nhöõng khoái sôø ñöôïc ôû vuù hoaëc nhöõng khoái khoâng sôø ñöôïc coù hình aûnh nghi ngôø treân nhuõ
aûnh
Ñaùnh giaù ban ñaàu nhöõng khoái sôø ñöôïc ôû phuï nöõ döôùi 35, phuï nöõ coù thai hay cho con buù
Ñaùnh giaù nhöõng tröôøng hôïp baát ñoái xöùng hoaëc xoaén ñoåi caáu truùc treân nhuõ aûnh, hoaëc chæ thaáy trong
moät tö theá nhuõ aûnh
Höôùng daãn cho (1) choïc huùt teá baøo, (2) choïc huùt abces, (3) sinh thieát loõi kim, (4) ñònh vò vò trí da hoaëc
ñònh vò baèng daây caûn quang trong moâ vuù cho phaãu thuaät
Chaån ñoaùn beänh (1) taêng saûn tuyeán vuù, (2) khoái nghi ngôø hoaëc nhuõ hoùa tuyeán vuù moät beân ôû nam giôùi,
(2) vieâm tuyeán vuù, (3) cöông tuyeán vuù, (3) tuyeán vuù haäu phaãu (tuï maùu, tuï huyeát thanh, böôùu naèm döôùi
seïo moå ung thö vuù).
79
Caùc phöông tieän chaån ñoaùn hình aûnh hình haïch chæ giuùp ñaùnh giaù tröôøng hôïp
khaùc phuø maïch baïch huyeát sau ñieàu trò.
Caùc phöông tieän khaùc ñöôïc xem laø MRI
xeùt nghieäm hình aûnh böôùc hai, chæ ñònh MRI söû duïng chaát töông phaûn
cho caùc tröôøng hôïp phöùc taïp. gadolinium giuùp phaân bieät sang thöông
Y hoïc haït nhaân laønh tính vaø aùc tính. Gadolinium coù
99m
Tc-methyoxy-iso-butyl-isonitrile chöùa khaùng theå ñôn doøng gaén vôùi khoái
(MIBI) ñöôïc haáp thu bôûi carcinoâm böôùc aùc tính. MRI coøn haïn cheá cho caùc
nguyeân phaùt vaø haïch di caên. 201Thallium tröôøng hôïp vuù coù ñoän tuùi silicon, coù seïo
cuõng ñöôïc ung thö vuù haáp thu. PET coù moå cuõ, caùc tröôøng hôïp moâ vuù ñaäm ñaëc
theå duøng ñeå chaån ñoaùn ung thö vuù (ngöôøi treû), vaø theo doõi ñaùp öùng sau hoùa
nguyeân phaùt vaø ung thö vuù taùi phaùt, vôùi trò.
ñöôøng kính böôùu lôùn hôn 4 mm. Xaï
Hình 30. Xaï hình trong ung thö vuù (P) böôùu nguyeân phaùt, (N) haïch naùch, (L) gan, (H) tim, (T) tuyeán
giaùp, (S) tuyeán döôùi haøm
Hình 31. Hình aûnh ung thö phaàn treân vuù P, tröôùc vaø sau khi tieâm gadolinium.
80
Hình 32. Carcinoâm oáng tuyeán vuù.
Caùc loaïi ung thö vuù giôùi haïn roõ, echo keùm, ñoàng nhaát. vaø
Carcinoâm oáng tuyeán vuù xaâm laán taêng aâm vuøng löng (B).
Treân nhuõ aûnh, moät khoái coù hình sao, Carcinoâm tieåu thuøy vuù xaâm laán
xoaén ñoåi caáu truùc taïi choã, vi voâi hoùa vaø Beänh thöôøng aûnh höôûng hai beân vuù,
laøm daøy da (neáu böôùu ôû gaàn da). Ñoâi khi khoù chaån ñoaùn nhö moät khoái ñôn ñoäc,
böôùu coù hình troøn, giôùi haïn roõ nhö moät treân laâm saøng khoù sôø, hình aûnh treân
sang thöông laønh tính.Treân sieâu aâm, nhuõ aûnh khoù ghi nhaän caùc thay ñoåi lan
böôùu laø moät khoái hình sao laøm xoaén vaën toûa. Moät nöûa caùc tröôøng hôïp coù khoái
nhu moâ xung quanh. Sieâu aâm cuõng hình sao, moät nöûa coøn laïi laø hình aûnh
thöôøng do hình aûnh echo keùm trung nhu moâ baát ñoái xöùng vaø xoaén vaën caáu
taâm vôùi boùng löng (A). Ngoaøi ra, sieâu aâm truùc. Treân sieâu aâm, xoaén vaën caáu truùc
cuõng coù theå cho hình aûnh sang thöông thöôøng coù boùng löng.
A B
Hình 33. Hình aûnh sieâu aâm cuûa carcinoâm OTV.
81
Carcinoâm oáng tuyeán vuù taïi choã hoïc töông ñoái keùm. Ñoái vôùi nhöõng
Thöôøng coù hình aûnh vi voâi hoùa höôùng tröôøng hôïp böôùu lôùn, caàn khaûo saùt di
theo ñöôøng ñi oáng tuyeán vaø thöôøng caên toaøn thaân tröôùc khi phaãu thuaät.
phaân nhaùnh. Ñoâi khi laø hình aûnh echo Nhuõ aûnh vaø sieâu aâm
raát daøy, thænh thoaûng coù boùng löng. Ít Nhuõ aûnh vaø sieâu aâm hoã trôï chaån ñoaùn
gaëp hôn, carcinoâm OTV taïi choã coù giôùi cho nhau nhö ñaõ baøn ôû treân. Sieâu aâm raát
haïn roõ vaø khoâng keøm theo vi voâi hoùa. hieäu quaû trong vieäc ñaùnh giaù di caên
Caùc tröôøng hôïp hieám gaëp haïch. Haïch lôùn, bôø khoâng ñeàu, taêng
Thöôøng phaùt hieän qua taàm soaùt, ít sinh maïch maùu, maát roán haïch laø nhöõng
khi coù trieäu chöùng laâm saøng. hình aûnh nghi ngôø di caên haïch.
Carcinoâm tieåu thuøy tuyeán vuù taïi choã Sieâu aâm buïng, nhaát laø gan, ñeå ñaùnh
vaãn chöa ñöôïc xem laø moät carcinoâm giaù di caên, thöôøng laø nhieàu sang thöông
thaät söï. Khoâng coù daáu hieäu baát thöôøng giôùi haïn roõ.
treân nhuõ aûnh vaø sieâu aâm. Y hoïc haït nhaân
Carcinoâm theå oáng coù daïng moät toån Xaï hình xöông vôùi Tc99m giuùp phaùt
thöông hình sao nhoû treân nhuû aûnh, coù hieän di caên xöông 6 thaùng tröôùc khi coù
khi khoù phaân bieät vôùi seïo. huûy xöông. Tuy nhieân, phaûi coù caùc
Carcinoâm daïng tuûy treân nhuõ aûnh vaø phöông phaùp khaùc ñeå phaân bieät caùc
sieâu aâm ñeàu coù daïng khoái troøn, bôø roõ. tröôøng hôïp taêng haáp thu do thoaùi hoùa
Carcinoâm daïng nhaày treân nhuõ aûnh laø hay loaõng xöông. Ngoaøi ra, xaï hình
khoái troøn, hoaëc phaân thuøy, giôùi haïn roõ, xöông coøn giuùp ñaùnh giaù ñaùp öùng sau
treân sieâu aâm coù hình aûnh giaûm aâm. ñieàu trò.
Carcinoâm daïng nhuù thöôøng lôùn, Xaï hình maïch baïch huyeát tuyeán vuù
phaân thuøy, coù giôùi haïn roõ treân nhuõ aûnh, baèng caùch tieâm chaát keo gaén phoùng xaï
vaø daïng echo hoãn hôïp treân sieâu aâm. ñeå phaùt hieän haïch lính gaùc.
Beänh Paget coù hình aûnh nuùm vaø Hình aûnh theo doõi beänh nhaân ung thö
quaàng vuù daøy leân hoaëc voâi hoùa. vuù
Ung thö vuù nam giôùi thöôøng coù hình Chuïp nhuõ aûnh moãi naêm trong 5 naêm
sao vaø vi voâi hoùa. ñaàu ñöôïc khuyeán caùo. Sieâu aâm ñöôïc söû
Hình aûnh chaån ñoaùn ung thö vuù duïng ñeå phaùt hieän böôùu taùi phaùt taïi choã
Xeáp giai ñoaïn ung thö vuù qua hình aûnh caùc khoái echo keùm. Xaï
Xeáp giai ñoaïn ung thö vuù thöôøng hình xöông laø phöông tieän ñuû nhaïy ñeå
ñöôïc thöïc hieän sau phaãu thuaät vì tæ leä phaùt hieän sôùm di caên xöông.
phaùt hieän di caên vi theå baèng hình aûnh
82
Hình 34. Di caên coät soáng ngöïc ‟ thaét löng, xöông söôøn, xöông baû vai, xöông chaäu vaø xöông ñuøi treân
xaï hình xöông.
THÖÏC QUAÛN, DAÏ DAØY, TAÙ TRAØNG, VAØ Xeáp giai ñoaïn
RUOÄT NON Sinh thieát qua noäi soi laø bieän phaùp
Thöïc quaûn chuû yeáu ñeå coù chaån ñoaùn moâ hoïc. Ñaùnh
Xquang giaù ñoä lan cuûa ung thö thöïc quaûn raát
Xquang thöïc quaûn caûn quang quan troïng trong vieäc xeùt khaû naêng
(barium) vaãn coøn laø moät phöông tieän phaãu thuaät cho beänh nhaân. Xquang
hieäu quaû cho vieäc chaån ñoaùn beänh lyù aùc ngöïc ñöôïc chæ ñònh ñeå phaùt hieän di caên
tính cuûa thöïc quaûn. Xeùt nghieäm chæ phoåi vaø trung thaát. CT laø coâng cuï ñöôïc
thöïc hieän trong voøng 10 ‟ 15 phuùt, söû duïng roäng raõi nhaát ñeå xeáp giai ñoaïn
beänh nhaân chæ caàn nhòn ñoùi tröôùc ñoù 6 ung thö thöïc quaûn hieän nay. CT giuùp
giôø. Uoáng barium seõ giuùp quan saùt suoát ñaùnh giaù caùc tröôøng hôïp böôùu lan ra
chieàu daøi cuûa thöïc quaûn, coù theå bôm khí khoûi trung thaát qua hình aûnh laøm maát
trong kyõ thuaät ñoái quang keùp trong vieäc lôùp môõ giöõa thöïc quaûn vaø caùc caáu truùc
chaån ñoaùn caùc sang thöông nhoû. Phaàn laân caän, caùc tröôøng hôïp haïch trung thaát
treân cuûa thöïc quaûn bình thöôøng coù theå phì ñaïi, ngoaøi ra, CT coøn giuùp ñaùnh giaù
heïp nheï. di caên gan, phoåi vaø caùc di caên oå buïng
Carcinoâm giai ñoaïn sôùm ñöôïc bieåu khaùc. Neáu löôïng môõ trong trung thaát ít
hieän baèng moät sang thöông khuyeát seõ gaây khoù khaên cho chaån ñoaùn, vaø do
thuoác nhoû khoâng cuoáng hay maûng khoâng coù lôùp môõ giöõa thöïc quaûn vaø khí
nieâm maïc baát thöôøng. Haàu heát caùc beänh quaûn hay pheá quaûn traùi neân vieäc chaån
nhaân coù trieäu chöùng nuoát khoù ñeàu coù ñoaùn böôùu xaâm laán vaøo khí ñaïo töông
bieåu hieän heïp thöïc quaûn treân phim. ñoái khoù khaên. Ñaùnh giaù xaâm laán ñoäng
Carcinoâm thöïc quaûn thöôøng cho hình maïch chuû cuõng gaëp khoù khaên töông töï
aûnh heïp loøng vôùi bôø khoâng ñeàu hoaëc neáu khoâng coù lôùp môõ phaân caùch vôùi
hình aûnh moät khoái choài suøi daïng polyp. thöïc quaûn. Haïch di caên quanh thöïc
quaûn thöôøng coù kích thöôùc bình thöôøng
neân raát khoù phaùt hieän baèng CT.
83
A B
Hình 35. Carcinoâm thöïc quaûn gaây heïp loøng (A) vaø daïng choài suøi (B).
A B
Hình 36. Carcinoâm thöïc quaûn: (a) khoái ôû vaùch tröôùc vaø vaùch sau thöïc quaûn, (B) di caên haïch.
84
Hình 37. Carcinoâm thöïc quaûn xaâm laán vaùch qua sieâu aâm noäi soi.
Sieâu aâm qua noäi soi laø xeùt nghieäm coù Treân phim, chuùng ta coù theå ghi nhaän
ñoä phaân giaûi cao, giuùp ñaùnh giaù ñoä saâu hình aûnh cheøn eùp töø ngoaøi hay xaâm laàn
xaâm laán cuûa böôùu vaø haïch di caên quanh vaùch hay loøng thöïc quaûn. Ngoaøi ra, coøn
thöïc quaûn. Haïch di caên thöôøng lôùn hôn coù theå coù hình aûnh phì ñaïi haïch laân caän
10 mm vaø coù hình caàu. Xeùt nghieäm naøy gaây cheøn eùp thöïc quaûn.
cuõng coù theå xaùc ñònh nhöõng tröôøng hôïp Daï daøy
böôùu thaâm nhieãm caùc cô quan laân caän. Taïi Nhaät Baûn, noäi soi daï daøy vaø
PET giuùp xeáp haïng beänh khaù chính Xquang daï daøy caûn quang ñöôïc ñöa vaøo
xaùc, khaû naêng ñaùnh giaù di caên haïch, di chöông trình taàm soaùt ung thö. Taàm
caên gan, di caên xöông toát hôn caùc soaùt giuùp phaùt hieän böôùu coøn khu truù taïi
phöông tieän ñang ñöôïc söû duïng. lôùp nieâm maïc hay lôùp döôùi nieâm vaø
Ung thö thöïc quaûn thöù phaùt hieám khoâng coù di caên haïch. Sang thöông
haëp. Böôùu thöù phaùt thöôøng laø do xaâm thöôøng gaëp coù daïng loeùt, choài suøi hay
laán tröïc tieáp cuûa caùc ung thö thanh daïng phaúng.
quaûn, tuyeán giaùp, pheá quaûn hay daï daøy.
Hình 38. Ung thö thöïc quaûn di caên haïch vuøng treân PET-CT.
85
Hình 39. Carcinoâm daï daøy coù daïng polyp.
Xquang Treân CT, carcinoâm daïng polyp laø moät

Xquang daï daøy caûn quang vôùi barium khoái trong loøng daï daøy. Sang thöông
coù theå chaån ñoaùn ung thö daï daøy khaù daïng loeùt thöôøng coù chaån ñoaùn treân CT
toát. Haàu heát caùc tröôøng hôïp carcinoâm coù neáu khoâng laøm daøy thaønh daï daøy. Daïng
daïng noát hay daïng polyp trong loøng daï thaâm nhieãm cöùng cho hình aûnh thaønh
daøy. Sang thöông coù beà maët goà gheà vaø daï daøy bò daøy leân treân CT.
coù giôùi haïn töông ñoái roõ. Xeáp giai ñoaïn
OÅ loeùt aùc tính thöôøng coù chieàu roäng Sieâu aâm ñöôïc söû duïng ñeå chaån ñoaùn
lôùn hôn chieàu saâu, taïo haït ôû ñaùy vaø gôø di caên gan, phì ñaïi haïch döôùi hoaønh vaø
goà cao laøm giaùn ñoaïn neáp nieâm maïc cuûa traøn dòch maøng buïng. Sieâu aâm coù theå
daï daøy. Ñeå chaån ñoaùn xaùc ñònh caàn phaûi ghi nhaän hình aûnh daøy vaùch daï daøy hay
sinh thieát oå loeùt qua noäi soi. Carcinoâm khoái sang thöông giuùp gôïi yù cho caùc xeùt
daïng thaâm nhieãm cöùng thöôøng lan nghieäm xaâm laán vaø cao caáp hôn.
roäng, treân Xquang ghi nhaän hình aûnh CT ñöôïc xem laø phöông tieän ñeå xeáp
loøng daï daøy heïp vaø thay ñoåi caáu truùc giai ñoaïn beänh nhôø vaøo caùc hình aûnh
nieâm maïc. Sinh thieát qua noäi soi trong daøy thaønh daï daøy, xaâm laán cô quan laân
ung thö daï daøy daïng thaâm nhieãm cöùng caän, di caên haïch, di caên gan, di caên
thöôøng cho keát quaû aâm tính vaø boû soùt tuyeán thöôïng thaän vaø traøn dòch maøng
chaån ñoaùn. Trong tröôøng hôïp naøy, buïng.
chuùng ta caàn keát hôïp noäi soi vôùi Xquang
daï daøy caûn quang vaø CT.
Hình 40. Carcinoâm daï daøy daïng thaâm nhieãm cöùng.
86
Hình 41. Carcinoâm taù traøng daïng polyp.
Lymphoâm daï daøy thöôøng khoâng laøm tuïy cuõng thöôøng gaây cheøn eùp ñoaïn taù
giaûm theå tích loøng daï daøy, vaùch vaø nieâm traøng thöù hai. Xquang daï daøy caûn quang
maïc daï daøy bò daøy leân, sang thöông loeùt cho pheùp quan saùt hình aûnh taù traøng bò
vaø choài cuõng coù theå gaëp. cheøn eùp bôûi caùc cô quan laân caän. CT cho
Böôùu carcinoid hieám gaëp, thöôøng coù pheùp ñaùnh giaù ñoä lan roäng cuûa böôùu
kích thöôùc nhoû, naèm trong thaønh daï nguyeân phaùt trong tröôøng hôïp naøy.
daøy, coù kích thöôùc khoaûng 2 cm. Ruoät non
Ung thö daï daøy thöù phaùt thöôøng baét Ung thö ruoät non hieám gaëp, vieäc
nguoàn töø thöïc quaûn, tuïy, ñaïi traøng chaån ñoaùn thöôøng khaù khoù khaên. Noäi soi
ngang, thaän traùi vaø tuyeán thöôïng thaän raát khoù quan saùt ñöôïc vuøng naøy. Hieän
traùi. Di caên ñöôøng maùu coù theå do nay, noäi soi baèng vieân nang coù heä thoáng
melanoâm (sang thöông döôùi nieâm) hay camera coù theå quan saùt ñöôïc nhöng giaù
ung thö vuù (sang thöông thaâm nhieãm thaønh coøn cao. Xquang caûn quang baèng
cöùng). barium vaãn laø moät löïa choïn ñeå phaùt
Taù traøng hieän nhöõng thay ñoåi cuûa hoãng ‟ hoài
Ung thö taù traøng ít gaëp. Carcinoâm laø traøng.
loaïi moâ hoïc thöôøng gaëp, sarcoâm cô trôn Ruoät non laø ñoaïn ruoät daøi nhaát, caùc
vaø lymphoâm ít gaëp hôn. quai ruoät naèm choàng leân nhau, do ñoù,
Carcinoâm taù traøng thöôøng ñöôïc phaân raát khoù ñeå hình dung ra caùc ñoaïn. Kyõ
thaønh carcinoâm boùng Vater vaø carcinoâm thuaät ñöôïc aùp duïng nhieàu nhaát laø
thöïc söï cuûa taù traøng. Carcinoâm boùng Xquang caûn quang theo ‟ qua (follow ‟
Vater treân phim Xquang caûn quang bò through), duøng barium ñöôøng uoáng hay
phì ñaïi khoâng ñeàu, coù khi coù bôø gai vaø chaát thuït thaùo ruoät non.
loeùt. Carcinoâm khoâng töø boùng Vater coù CT coù theå ñaùnh giaù vaùch ruoät non, vaø
sang thöông daïng polyp hay daïng loeùt. caùc thaønh phaàn beân ngoaøi nhö haïch
CT cho hình aûnh daøy vaùch taù traøng baát lymphoâ, maïc treo vaø phuùc maïc. Sieâu aâm
ñoái xöùng hay moät khoái daïng polyp. Neáu coù vai troø töông töï nhöng haïn cheá hôn
khoái böôùu lan ñeán tuïy coù theå khoù phaân vì coù hôi trong ruoät.
bieät vôùi ung thö tuïy lan taù traøng. Carcinoâm tuyeán ruoät non ít gaëp,
Carcinoâm daï daøy vaø lyphoâm daï daøy thöôøng xuaát hieän ôû taù traøng vaø ñoaïn ñaàu
coù theå lan ñeán taù traøng. Carcinoâm ñaàu cuûa hoãng traøng. Xquang caûn quang ñaùng
87
tin caäy hôn CT vaø sieâu aâm trong vieäc quang nhaát laø Xquang ñoái quang keùp
ñaùnh giaù böôùu nguyeân phaùt. Böôùu vaãn coøn vai troø quan troïng trong vieäc
thöôøng coù giôùi haïn roõ, ñoái xöùng, gaây heïp phaùt hieän polyp vaø ung thö. Nhöôïc ñieåm
loøng, coù theå coù phaù huûy nieâm maïc vaø bôø cuûa noäi soi laø haïn cheá trong chaån ñoaùn
goà cao. Coù theå coù hình aûnh taéc ruoät vaø beänh lyù tuùi thöøa vaø nhöõng beänh nhaân
phình ruoät treân choã heïp. Carcinoâm daïng nöõ coù ñaïi traøng ngang daøi. Hôn nöõa,
polyp ít gaëp hôn, thöôøng laø khoái khuyeát ñònh vò böôùu treân khung ñaïi traøng baèng
thuoác coù bôø khoâng ñeàu, sang thöông noäi soi cuõng khaù khoù khaên, ñieàu naøy raát
loeùt thöôøng gaëp hôn. quan troïng neáu beänh nhaân ñöôïc moå noäi
Lymphoâm laø daïng böôùu thöôøng gaëp ôû soi. Xquang ñaïi traøng caûn quang coù theå
ruoät non hôn. Xquang caûn quang cho ñònh vò böôùu trong tröôøng hôïp naøy.
hình aûnh heïp loøng, loeùt ñaùy roäng, taïo Xquang caûn quang giuùp ñaùnh giaù kích
boït, ñoïng thuoác hoaëc khoái ngoaøi loøng thöôùc, hình daïng, beà maët vaø soá löôïng Tæ
ruoät. CT coù theå ghi nhaän hình aûnh caùc leä ung thö döôùi 1%, neáu polyp döôùi 1
khoái lôùn vôùi trung taâm taïo boït, caùc noát, cm, taêng treân 20% neáu polyp treân 2 cm.
phình maïch, vaø daøy thaønh ruoät khoâng Kích thöôùc treân Xquang thöôøng bò
ñeàu. phoùng ñaïi hôn so vôùi thöïc teá, moät polyp
Böôùu caricnoid thöôøng ôû ñoaïn cuoái kích thöôùc 7 mm, coù kích thöôùc 1 cm
hoài traøng. Böôùu thöôøng cho hình aûnh treân phim. Ung thö thöôøng coù daïng choài
khuyeát thuoác vaø heïp loøng ôû vò trí hoài suøi hay daïng voøng nhaãn. Caùc sang
traøng. thöông daïng phaúng (giai ñoaïn ñaàu cuûa
sang thöông daïng voøng nhaãn) thöôøng
ÑAÏI ‟ TRÖÏC TRAØNG khoù phaùt hieän qua Xquang ñaïi traøng caûn
Ung thö ñaïi tröïc traøng quang. Noäi soi ñaïi traøng sigma baèng oáng
Chaån ñoaùn soi meàm cuõng ñöôïc söû duïng trong taàm
Maëc duø, hieän nay, noäi soi ñaïi traøng ñaõ soaùt ung thö ñaïi tröïc traøng (ñoaïn
thay theá Xquang trong vai troø chaån ñoaùn thöôøng bò ung thö nhaát).
beänh, nhöng Xquang ñaïi traøng caûn
A B
Hình 42. (A) Carcinoâm vaø (B) lymphoâm (hình aûnh taïo boït) hoài traøng.
88
A B
Hình 43. Xquang ñaïi traøng ñoái quang keùp (A) polyp khoâng cuoáng, (B) carcinoâm hoài ‟ manh traøng.
Ung thö ñoâi khi cuõng ñöôïc ghi nhaän Xeáp giai ñoaïn
qua sieâu aâm, nhöng hình aûnh daøy vaùch Böôùu nguyeân phaùt
tieâu hoùa khoâng phaûi laø daáu hieäu ñaëc Trong vieäc xeáp haïng T, ñaùnh giaù ñoä
hieäu, bôm nöôùc vaøo ñaïi traøng seõ laøm xaâm laán cuûa böôùu ôû thaønh ruoät, CT vaø
taêng khaû naêng phaùt hieän böôùu. CT scan MRI coù raát nhieàu haïn cheá. Sieâu aâm qua
khoâng söûa soaïn coù theå thay theá cho ngaõ noäi soi laø phöông tieän ñaùnh giaù
Xquang ñaïi traøng caûn quang vaø noäi soi chính xaùc nhaát ñoä xaâm laán naøy. Treân
ñaïi traøng trong tröôøng hôïp beänh nhaân hình aûnh sieâu aâm, thaønh ruoät ñöôïc chia
lôùn tuoåi. Söï phaùt trieån cuûa caùc chöông laøm naêm lôùp. Tröôùc khi thöïc hieän caàn
trình taïo hình 3D giuùp hình aûnh noäi soi thuït thaùo, neân söû duïng oáng soi meàm coù
aûo ngaøy caøng ñaùng tin caäy. CT coù theå boùng nöôùc, ñeå aùp ñaàu doø sieâu aâm vaøo
phaùt hieän ra 70% caùc tröôøng hôïp coù thaønh ruoät.
polyp kích thöôùc 5 mm. Caûn quang Ung thö coù hình aûnh phaûn aâm keùm,
ñöôøng tónh maïch giuùp laøm roõ hôn hình deõ daøng phaân bieät vôùi thaønh ruoät. Phaûn
aûnh cuûa böôùu coù taêng sinh maïch maùu. öùng quang böôùu coù theå gaây ra hieän
Noäi soi toaøn boä khung ñaïi traøng töôïng vieâm, phuø neà vaø xô hoùa. Phaûn öùng
thöôøng gaëp khoù khaên neáu böôùu ngaên naøy coù theå laøm sai leäch trong vieäc ñaùnh
caûn ñöôøng ñi cuûa oáng soi. giaù söï xaâm laán cuûa böôùu.
89
Hình 44. Naêm lôùp cuûa thaønh ruoät treân noäi soi, (1) beà nieâm maïc, (2) lôùp nieâm maïc saâu, (3) lôùp döôùi
nieâm (muõi teân nhoû), (4) lôùp cô (lôùp moûng phaûn aâm keùm, (5) vaø lôùp caân ngoaøi cô vaø lôùp môõ caïnh tröïc
traøng.
Hình 45. Böôùu xaâm laán ra ngoaøi lôùp cô.
Sieâu aâm qua noäi soi coù bôm nöôùc laøm caên hoaëc do vieâm khoâng ñaëc hieäu. Haïch
taêng ñoä nhaïy cho vieäc ñaùnh giaù söï thaâm di caên bò thay ñoåi caáu truùc, taïo ra hình
nhieãm cuûa böôùu ñeán nhöõng cô quan laân aûnh phaûn aâm keùm ñoàng nhaát, trong khi
caän vaø söï phì ñaïi cuûa haïch quanh tröïc ñoù, haïch vieâm thöôøng taêng phaûn aâm.
traøng. Tuy nhieân, coù ñeán 60% caùc haïch phì ñaïi
CT chính xaùc hôn sieâu aâm trong khoâng theå phaân bieät qua sieâu aâm. Chæ coù
ñaùnh giaù böôùu T3 - T4 trong ung thö khoaûng phaân nöûa soá haïch trong beänh
tröïc traøng, nhöng töông ñöông trong phaåm ñöôïc ghi nhaän qua sieâu aâm noäi
ung thö ñaïi traøng. soi. Do ñoù, ñaùnh giaù haïch vuøng baèng noäi
Haïch vuøng soi qua ñaàu doø sieâu aâm khoâng coù söï
Treân sieâu aâm, haïch quanh ñaïi tröïc chính xaùc cao. CT vaø MRI coøn coù ñoä
traøng laønh tính thöôøng hình oval, phaûn chính xaùc thaáp hôn nöõa, chæ phaùt hieän
aâm khoâng ñoàng nhaát vaø ñöôøng kính nhoû khoaûng 45% haïch di caên, hình aûnh haïch
hôn 5 mm. Haïch aùc tính thöôøng coù hình treân 1 cm treân phim ñöôïc xem laø di caên.
troøn, phaûn aâm ñoàng nhaát vaø kích thöôùc Theo nghieân cöùu coù khoaûng 32% haïch
treân 5 mm. Haïch phì ñaïi coù theå do di di caên coù kích thöôùc 5 mm.
90
Di caên xa khaûo saùt di caên gan trong ung thö ñaïi

Xaùc ñònh di caên gan raát quan troïng, tröïc traøng khaù chính xaùc. Hieän taïi, moät
nhaát laø tröôøng hôïp caùc oå di caên coøn khu soá nghieân cöùu cho thaáy PET nhaïy caûm
truù coù theå phaãu thuaät ñöôïc. Di caên phoåi hôn CT trong phaùt hieän di caên gan.
vaø di caên xöông chieám khoaûng 5% thôøi Theo doõi
ñieåm chaån ñoaùn. Xquang ngöïc ñöôïc Noäi soi ñaïi traøng theo doõi, ghi nhaän
thöïc hieän thöôøng quy ñeå taàm soaùt tröôùc söï xuaát hieän caùc polyp trong voøng moät
môû. Xaï hình xöông ñöôïc chæ ñònh khi coù naêm ñaàu. Sau ñoù, coù theå chuïp Xquang
trieäu chöùng. Di caên haïch roán gan vaø ñaïi traøng ñoái quang keùp vaø noäi soi ñaïi
gieo raéc phuùc maïc coù tieân löôïng xaáu. traøng moãi 3 ‟ 5 naêm ñeán naêm 70 tuoåi.
Sieâu aâm ngaû buïng laø phöông tieän ñôn Kieåm tra gan moãi hai naêm. Neáu CEA
giaûn, nhanh, tieän duïng vaø coù theå söû taêng, coù theå chuïp laïi CT, Xquang ngöïc
duïng ñeå taàm soaùt di caên. Tuy nhieân, vaø xaï hình xöông. PET vaø MRI coù theå
sieâu aâm töông ñoái keùm chính xaùc trong giuùp phaân bieät hình aûnh seïo cuõ treân CT.
caùc tröôøng hôïp coù sang thöông di caên Caùc loaïi böôùu khaùc
nhoû. Noát di caên coù theå coù phaûn aâm Böôùu carcinoid thöôøng bieåu hieän
baèng, taêng hoaëc giaûm so vôùi nhu moâ sang thöông döôùi nieâm, ít gaëp daïng
gan bình thöôøng. Thöôøng coù hình aûnh polyp. Böôùu daïng loeùt baùo ñoäng ñaõ coù di
voøng phaûn aâm keùm do cheøn eùp moâ xung caên. Beänh thöôøng cho di caên gan.
quanh böôùu. Voâi hoùa daïng ñoám nhoû gaëp Lymphoâm thöôøng gaëp ôû manh traøng
trong carcinoâm tuyeán cheá tieát nhaày. Ñoâi vaø tröïc traøng. sang thöông daïng voøng
khi coù hình aûnh xaùo troän caáu truùc lan nhaãn, daïng polyp hay daïng loeùt coù kích
toûa trong di caên gan. thöôùc lôùn hôn carcinoâm.
Trong moät nghieân cöùu, tæ leä phaùt Sarcoâm Kaposi thöôøng coù nhieàu oå
hieän di caên gan laàn löôït laø 68% vôùi CT, trong heä thoáng voõng noäi moâ coù lieân
53% vôùi MRI, vaø 53% vôùi sieâu aâm. Söû quan ñeán AIDS, sang thöông thöôøng
duïng chaát caûn quang giuùp taêng ñoä töông naèm döôùi nieâm gaây heïp oáng tieâu hoùa.
phaûn giöõa böôùu vaø nhu moâ bình thöôøng. Sarcoâm cô trôn thöôøng naèm ôû tröïc
CT maïch maùu ñöôïc xem laø phöông tieän traøng vaø naèm trong thaønh oáng tieâu hoùa.
Hình 46. Hình aûnh di caên gan.
91
GAN, ÑÖÔØNG MAÄT, VAØ TUÏY Böôùu maïch maùu raát lôùn (treân 5 cm), coù
Gan rìa taêng phaûn aâm vaø trung taâm giaûm
Böôùu laønh phaûn aâm. Doppler khoâng ghi nhaän ñöôïc
Nang ñôn thuaàn hình aûnh doøng maùu trong böôùu.
Nang gan thöôøng ñöôïc chaån ñoaùn Treân CT sang thöông thöôøng giaûm
baèng sieâu aâm, coù theå coù moät hay nhieàu ñaäm ñoä tröôùc khi tieâm thuoác caûn quang
nang. Chaån ñoaùn phaân bieät vôùi nang vaø vuøng ngoaïi vi baét thuoác sau khi tieâm
ñöôøng maät vaø nhieãm saùn laù gan. Neáu coù thuoác (55 ‟ 88% caùc tröôøng hôïp). Vuøng
nhieàu nang (keøm vôùi thaän ña nang) coù trung taâm baét thuoác sau khi tieâm 3 ‟ 60
theå gaây gan to, hieám khi gaây cheøn eùp phuùt. Moät soá sang thöông nhoû hay sang
ñöôøng maät. thöông xô hoùa thöôøng khoù chaån ñoaùn
Böôùu maïch maùu treân CT, ñoâi khi khoù phaân bieät vôùi sang
Beänh lyù böôùu trung moâ gan thöôøng thöông di caên.
gaëp töø 30 ‟ 50 tuoåi. Böôùu coù giôùi haïn roõ, MRI coù ñoä nhaïy vaø ñoä ñaëc hieäu treân
thöôøng coù kích thöôùc töø vaøi mm ñeán 90% trong chaån ñoaùn böôùu maïch maùu.
hôn 20 cm, thöôøng ñöôïc phaùt hieän baèng Sang thöông giaûm tín hieäu treân T1 vaø
CT hoaëc sieâu aâm. taêng tín hieäu treân T2. Böôùu ñoàng nhaát,
Treân sieâu aâm, ña soá caùc tröôøng hôïp giôùi haïn roõ, hình ña cung. Nang töông
böôùu maïch maùu taêng phaûn aâm. Böôùu töï nhö böôùu maïch maùu, nhöng coù theå
thöôøng coù kích thöôùc döôùi 3 cm. Moät soá phaân bieät baèng sieâu aâm. Baét thuoác
sang thöông coù hình aûnh khoâng ñieån töông phaûn vuøng ngoaïi vi cuõng xuaát
hình (giaûm phaûn aâm, bình phaûn aâm, hieän treân MRI.
hay khoâng ñoàng nhaát) coù theå hôn 3 cm.
Hình 47. Böôùu maïch maùu giaûm tín hieäu treân T1, taêng treân T2, taêng phaûn aâm treân sieâu aâm
92
Xaï hình hoàng caàu trong chaån ñoaùn Böôùu tuyeán

böôùu maïch maùu coù ñoä nhaïy vaø ñoä ñaëc Böôùu hieám gaëp, coù lieân quan ñeán vieäc
hieäu 80 ‟ 90%. Hieám khi coù chæ ñònh söû duïng thuoác ngöøa thai ôû phuï nöõ.
sinh thieát böôùu maïch maùu. Böôùu thöôøng khoâng coù trieäu chöùng, ñau
Trong thöïc teá, neáu sieâu aâm ghi nhaän buïng xuaát hieän khi coù xuaát huyeát trong
böôùu maïch maùu, xeùt nghieäm sinh hoùa ‟ böôùu. Böôùu coù giôùi haïn roõ, ñoâi khi coù voû
mieãn dòch gan bình thöôøng, beänh nhaân bao, ñôn ñoäc, thöôøng khaù lôùn (5 ‟ 30
khoâng coù trieäu chöùng thì khoâng xöû trí gì cm).
theâm, coù theå taùi khaùm 6 ‟ 12 thaùng. Treân sieâu aâm, böôùu phaûn aâm töông
Neáu beänh nhaân bò xô gan hoaëc ung thö töï nhö moâ gan xung quanh. Tuy nhieân,
gan keøm theo thì neân chuïp MRI. böôùu thöôøng coù daïng phaûn aâm khoâng
Noát taêng saûn ñoàng nhaát vôùi caùc vuøng hoaïi töû giaûm
Noát taêng saûn laø moät sang thöông phaûn aâm. Maïch maùu xung quanh bò
laønh tính, coù theå laø moät hamartoâm hay cheøn eùp, nhöng khoâng bò xaâm laán, ñoäng
dò daïng maïch maùu. Ñaây laø moät sang maïch gan ñeán böôùu thöôøng bò giaõn,
thöông giôùi haïn roõ, khoâng coù voû bao, trung taâm coù maïch maùu phoå tónh maïch.
thöôøng ñôn ñoäc coù kích thöôùc nhoû hôn 5 MRI cuõng cho hình aûnh khoâng ñoàng
cm. Ñaëc tröng laø seïo trung taâm vôùi caáu nhaát cuûa giaûm vaø ñaúng tín hieäu. Môõ vaø
truùc maïch maùu hình caêm xe bao quanh xuaát huyeát trong böôùu gaây taêng tín hieäu,
caùc vaùch xô. treân T2 hình aûnh giaûm tín hieäu thöôøng
Noát taêng saûn coù sang thöông ñoàng laø do hoaïi töû hoaëc xuaát huyeát. Hình aûnh
nhaát, moâ gan xung quanh bình phaûn xuaát huyeát cuõng ñöôïc thaáy treân CT
aâm. Do khoâng coù voû bao neân khoù phaùt khoâng caûn quang, sau khi bôm thuoác
hieän, ñoâi khi coù seïo trung taâm. Sieâu aâm caûn quang, CT cho hình aûnh khoâng
Doppler coù theå ghi nhaän hình aûnh ñoäng ñoàng nhaát.
maïch daïng caêm xe, khoâng thaáy tín hieäu Ñieàu trò beänh thöôøng laø phaãu thuaät.
cuûa tónh maïch nhö tröôøng hôïp böôùu aùc Coù theå chæ ñònh MRI cho caùc tröôøng hôïp
tính. caàn phaân bieät vôùi ung thö gan.
MRI cho hình aûnh ñaúng tín hieäu, seïo Böôùu aùc
trung taâm giaûm tín hieäu treân T1 vaø Carcinoâm teá baøo gan
giaûm treân T2, baét thuoác sau khi tieâm Treân laâm saøng thöôøng coù ba daïng (1)
thuoác caûn töø. Treân CT, sang thöông böôùu lôùn (moät khoái lôùn coù theå keøm theo
giaûm hay ñaúng ñaäm ñoä tröôùc khi tieâm noát veä tinh), (2) daïng noát (nhieàu noát
caûn quang, baét thuoác sau khi tieâm nhoû), (3) lan toûa. Böôùu coù xu höôùng hoaïi
thuoác. töû vaø xuaát huyeát, voû bao coù theå daøy hôn
Treân laâm saøng, hieám khi phaûi caét boû khi böôùu taêng kích thöôùc, keøm theo xô
noát taêng saûn, tröø tröôøng hôïp gaây ñau hoùa moâ vaø cheøn eùp maïch maùu, ñöôøng
buïng raát hieám xaûy ra. Beänh ñöôïc theo maät xung quanh. Böôùu thöôøng xaâm laán
doõi moãi naêm baèng sieâu aâm. tónh maïch cöûa, hoaëc hieám hôn laø tónh
maïch gan, tónh maïch chuû döôùi vaø oáng
maät. Böôùu lan ra khoûi gan trong giai
ñoaïn treã.
93
Hình 48. Noát taêng saûn cho hình aûnh maïch maùu hình caêm xe treân Doppler.
Hình aûnh sieâu aâm cuûa carcinoâm teá phaàn tuyeán vuù) giuùp ñaùnh giaù tình traïng
baøo gan raát thay ñoåi. ÔÛ Chaâu AÙ, böôùu coù xô hoùa cuûa gan (xô gan).
thaønh phaàn môõ cao (thoaùi bieán môõ). ÔÛ Böôùu taäp trung gallium trong 90%
nhöõng nôi khaùc, böôùu thöôøng giaûm caùc tröôøng hôïp khi xaï hình. Hình aûnh
phaûn aâm, ñoâi khi khoâng ñoàng nhaát cuûa böôùu treân T1 cuûa MRI raát thay ñoåi,
(nhaát laø khi böôùu treân 3 cm), vôùi rìa nhöng böôùu thöôøng taêng tín hieäu treân
giaûm phaûn aâm. Söï taân sinh maïch hoãn T2. Moâ môõ vaø voû bao giaû sung quanh
loaïn trong böôùu coù theå ñöôïc ghi nhaän thöôøng giaûm tín hieäu treân T1. Xaâm laán
baèng Doppler. Hình aûnh thuyeân taéc maïch maùu coù theå ghi nhaän treân MRI.
maïch do böôùu ôû tónh maïch cöûa cuõng Treân CT khoâng caûn quang, carcinoâm
ñöôïc Doppler ghi nhaän. Ñoä nhaïy cuûa teá baøo gan thöôøng giaûm ñaäm ñoä. Böôùu
sieâu aâm trong chaån ñoaùn laø 90%. Hình baét caûn quang nhanh trong pha ñoäng
aûnh xô gan coù theå gaây khoù khaên cho vieäc maïch nhöng trôû thaønh giaûm hay ñaúng
quan saùt böôùu. Sieâu aâm aùp duïng kyõ ñaäm ñoä ôû pha tónh maïch. Voû bao vaø
thuaät truyeàn aâm kích thích (SAE - phaàn hoaïi töû thöôøng giaûm ñaäm ñoä. Dòch
Stimulated Acoustic Emission), khaûo saùt baùng, xaâm laán tónh maïch cöûa, tónh
hình aûnh gan sau khi tieâm taùc nhaân maïch gan vaø tónh maïch chuû döôùi coù theå
dinh döôõng gan nhö Levovist. Kyõ thuaät phaùt hieän baèng CT. Böôùu seõ hieän roõ sau
naøy giuùp ghi nhaän roõ hôn caùc hình aûnh khi tieâm Lipiodol vaøo ñoäng maïch gan,
aùc tính, nhaát laø caùc hình aûnh di caên. nhöõng sang thöông gieo raéc nhoû coù theå
Sang thöông di caên vaø carcinoâm teá baøo phaùt hieän baèng kyõ thuaät naøy. Treân hình
gan khoâng cho hoaëc raát ít tín hieäu SAE, chuïp ñoäng maïch gan, caùc ñoäng maïch
trong khi noát taêng saûn laøm taêng tín thöôøng bò giaõn to, xuaát hieän thoâng noái
hieäu. Kyõ thuaät elastography (xem theâm ñoäng tónh maïch vaø xaâm laán maïch maùu.
94
Hình 49. Carcinoâm teá baøo gan (a) giaõn tónh maïch cöûa traùi, (b) ghi nhaän hình aûnh taéc maïch trong
böôùu.
Di caên gan caùc tröôøng tröôøng beänh nhaân ñaõ caét

Ung thö phoåi, ñaïi traøng, vuù, vaø tuïy gan.
thöôøng cho di caên gan. Hình aûnh sieâu Sinh thieát coù theå thöïc hieän döôùi
aâm cho thaáy caùc noát coù ñoä phaûn aâm höôùng daãn cuûa sieâu aâm hoaëc CT.
khaùc nhau. Haàu heát laø giaûm phaûn aâm vaø Ñöôøng maät
giôùi haïn khoâng roõ. Kích thöôùc vaø caáu Böôùu ñöôøng maät ñöôïc phaân chia
truùc sang thöông khoâng lieân quan ñeán thaønh ba nhoùm (1) ñöôøng maät trong
böôùu nguyeân phaùt. Nhieàu nghieân cöùu gan, (2) ñöôøng maät ngoaøi gan, vaø (3) tuùi
cho thaáy sieâu aâm coù ñoä nhaïy vaø ñaëc hieäu maät.
töông ñöông vôùi CT vaø MRI trong vieäc Böôùu nang tuyeán vaø carcinoâm nang
chaån ñoaùn caùc sang thöông naøy. Sieâu tuyeán xuaát phaùt töø trong gan vaø coù bieåu
aâm trong luùc phaãu thuaät coù ñoä nhaïy cao hieän töông töï caùc böôùu khaùc naèm trong
vaø raát tieän lôïi cho vieäc höôùng daãn phaãu gan. Böôùu nang tuyeán coù nguy cô
thuaät. chuyeån aùc do ñoù caàn phaûi phaãu thuaät caét
CT cho hình aûnh caùc oå di caên troøn, boû. Raát khoù phaân bieät böôùu laønh vaø böôùu
giaûm phaûn aâm. Nhöõng hình aûnh caáu aùc baèng hình aûnh hoïc. Sang thöông nhoû
truùc khoâng ñoàng nhaát, taêng hay ñaúng thöôøng khoù ghi nhaän baèng sieâu aâm vaø
ñaäm ñoä hay lan toûa cuõng coù theå ñöôïc ghi CT. Hình aûnh nang coù nhieàu vaùch daøy
nhaän. Söû duïng thuoác caûn quang laøm vaø caùc noát trong thaønh thöôøng ñöôïc ghi
taêng ñoä töông phaûn cuûa böôùu vaø moâ nhaän.
laønh. Vuøng ngoaïi vi thöôøng baét caûn Böôùu tuyeán cuûa ñöôøng maät hieám gaëp,
quang, vuøng trung taâm coù theå giaûm ñaäm tröø böôùu tuyeán tuùi maät. Sieâu aâm cho
ñoä. CT ñoäng maïch coù theå chæ ñònh cho hình aûnh böôùu ñôn ñoäc, nhieàu polyp
95
nhoû töø thaønh tuùi, khoâng di ñoäng, vaø naèm trong gan. Sieâu aâm ñöôøng duøng ñeå
khoâng taïo boùng. Tieâu chuaån phaãu thuaät loaïi tröø nguyeân nhaân vaøng da taéc maät do
bao goàm kích thöôùc hôn 1 cm, sang gan. Böôùu thöôøng nhoû vaø khoù ghi nhaän
thöông ñôn ñoäc, keøm theo soûi, beänh treân hình aûnh, thöôøng chæ cho hình aûnh
nhaân treân 50 tuoåi, vaø böôùu tieáp tuïc lôùn giaõn ñöôøng maät cho ñeán vò trí taéc
khi theo doõi baèng sieâu aâm. ngheõn, thöôøng laø ôû ñaàu xa hoaëc ñaàu gaàn
Carcinoâm tuyeán tuùi maät thöôøng gaëp cuûa oáng maät chuû. Keát hôïp sieâu aâm vaø
ôû phuï nöõ lôùn tuoåi vaø 90% coù soûi keøm CT giuùp xaùc ñònh vò trí taéc ngheõn, loaïi
theo. Coù söï hieän dieän cuûa moät khoái vuøng tröø nhöõng nguyeân nhaân gaây cheøn eùp
hoá tuùi maät, khoù quan saùt roõ tuùi maät, tuy nhö khoái ôû gan hay haïch roán gan. Chuïp
nhieân coù keøm theo hình aûnh soûi tuùi maät. Xquang maät tuïy ngöôïc doøng vaø Xquang
CT ñöôïc söû duïng ñeå ñaùnh giaù ñoä lan ñöôøng maät qua da giuùp chaån ñoaùn vò trí
roäng cuûa böôùu. Sieâu aâm vaø CT thöôøng laø taéc ngheõn. Chuïp maät tuïy coäng höôûng töø
ñuû ñeå chaån ñoaùn vaø höôùng daãn cho vieäc laø kyõ thuaät giuùp khaûo saùt toaøn boä ñöôøng
sinh thieát. maät.
Carcinoâm ñöôøng maät thöôøng naèm ôû
ngoaøi gan, tuy nhieân, coù khoaûng 20%
Hình 50. Carcinoâm tuùi maät.
Hình 51 A. Carcinoâm ñöôøng maät.
96
Hình 51 B. Carcinoâm ñöôøng maät coù vaø khoâng coù kyõ thuaät SAE.
Tuyeán tuïy toûa. Khi böôùu nhoû chæ thaáy hình aûnh
Böôùu tuïy ñöôïc chia thaønh ba nhoùm giaùn tieáp laø giaõn oáng tuïy.
treân laâm saøng (1) ñaàu tuïy, (2) thaân tuïy, CT coøn giuùp khaûo saùt di caên haïch
vaø (3) böôùu teá baøo ñaûo. vuøng, di caên xa (nhö gan), lan quanh
Carcinoâm tuyeán oáng maïch maùu, lan ñeán caùc cô quan laân caän
Sieâu aâm laø hình aûnh ñeå loaïi tröø (thaän, ruoät) vaø tình traïng baùng buïng. CT
nguyeân nhaân vaøng da do gan nhöng CT xoaén oác vaø sieâu aâm Doppler giuùp khaûo
laø xeùt nghieäm nhaèm chaån ñoaùn xaø xeáp saùt söï xaâm laán maïch maùu.
giai ñoaïn ung thö tuïy. Hôn 95% ung thö Nhöõng böôùu nhoû coù theå phaùt hieän
tuïy ñöôïc phaùt hieän treân CT. Sau khi qua Xquang noäi soi maät tuïy ngöôïc doøng
bôm caûn quang, sang thöông khoâng baét (ERCP - endoscopic retrograde pancrea-
thuoác giaûm ñaäm ñoä noåi baät hôn so vôùi tography), ghi nhaän hình aûnh caét cuït
nhu moâ tuïy bình thöôøng. Giaõn oáng tuïy hay teo heïp coù giaõn treân choã heïp. Hình
vaø oáng maät coù theå cuøng thaáy treân phim. aûnh giaõn oáng tuïy vaø oáng maät chuû laø
Ñoâi khi, carcinoâm bieåu hieän ôû daïng lan hình aûnh thöôøng gaëp nhaát.
MRI chöa thaáy coù lôïi hôn CT scan.
97
Hình 52. Carcinoâm tuyeán oáng, böôùu (muõi teân nhoû) vaø giaõn ñöôøng maät trong gan.
Böôùu nang cuûa tuïy THAÄN, BAØNG QUANG, TIEÀN LIEÄT

Böôùu ít gaëp, bao goàm böôùu nang nhoû TUYEÁN VAØ TINH HOAØN
(böôùu nang tuyeán thanh) vaø böôùu nang Ñoái vôùi beänh nhaân coù moät khoái ôû
lôùn (böôùu nang tuyeán nhaày). Coù theå thaän, sieâu aâm seõ giuùp phaân bieät nang
phaân bieät hai nhoùm naøy baèng sieâu aâm vôùi böôùu ñaëc toát hôn CT. Nang caøng nhoû
vaø baèng CT. Böôùu nang nhoû coù nhieàu thì caøng khoù phaùt hieän baèng CT.
nang, kích thöôùc khoâng quaù 1 ‟ 2 cm, Doppler vaø CT coù caûn quang giuùp ñaùnh
vaùch moûng, ñoâi khi coù seïo trung taâm voâi giaù phaân boá maïch maùu ñeán böôùu. CT coù
hoùa, thöôøng ôû ñaàu tuïy. Böôùu nang lôùn vai troø xeáp haïng trong ung thö thaän.
coù kích thöôùc nang lôùn hôn 2 cm, vaùch Khoaûng 85% caùc tröôøng hôïp böôùu ñaëc
daøy coù theå voâi hoùa, thöôøng ôû thaân vaø cuûa thaän laø carcinoâm teá baøo thaän vaø haàu
ñuoâi tuïy. heát caùc böôùu ñaøi beå thaän laø böôùu aùc.
Böôùu teá baøo ñaûo Thaän
Böôùu bao goàm caùc loaïi gastrinoâm, Carcinoâm teá baøo thaän
insulinoâm, glucagonoâm, VIPoâm, vaø Carcinoâm teá baøo thaän haàu heát phaùt
somatostatinoâm. Böôùu gaây taêng tieát trieån töø voû thaän. Böôùu caøng naèm ôû ngoaïi
hormon. Böôùu thöôøng laø laønh tính , bieân, hình daïng cô quan caøng bò bieán
nhöng cuõng coù böôùu aùc tính. ñoåi. Maïch maùu ñeán böôùu bò phì ñaïi.
CT vaø y hoïc haït nhaân laø caùc phöông Nhöõng daáu hieän naøy coù theå ghi nhaän
tieän chaån ñoaùn ñöôïc söû duïng. Ñoä phaùt baèng Doppler, CT caûn quang vaø chuïp
hieän cuûa CT laø 75 ‟ 84%, thöôøng laø caùc maïch maùu. Vôùi moät soá vò trí böôùu hoaïi
noát khoâng baét caûn quang. Daáu hieäu ñaëc töû vaø xuaát huyeát thaønh laäp nang. Moät soá
tröng ñeå phaân bieät vôùi carcinoâm tuyeán böôùu coù daïng nang, vaùch daøy khoâng ñeàu
laø voâi hoùa. Moät soá daáu hieäu khaùc ít gaëp chöùa moät hay nhieàu noát nhoû.
hôn laø hoaïi töû hay thoaùi hoùa nang, xaâm Carcinoâm teá baøo chuyeån tieáp
laán maïch maùu coù theå gaëp trong caùc Böôùu naèm ôû ñaøi beå thaän, coù theå thaâm
tröôøng hôïp böôùu lôùn. nhieãm nhu moâ thaän.
Di caên thaän
Di caên thaän thöôøng thöù phaùt sau ung
thö pheá quaûn, vuù, tuïy vaø ñaïi traøng.
98
Khoaûng 50% caùc tröôøng hôïp di caên hai xô hoùa. Tuy nhieân, CT coù theå ñònh vò caùc
thaän. haïch phì ñaïi ñeå höôùng daãn cho sinh
Baøøng quang thieát.
Carcinoâm teá baøo chuyeån tieáp chieám MRI ñöôïc söû duïng ñeå ñaùnh giaù caùc
khoaûng 90% caùc tröôøng hôïp böôùu baøng thuøy cuûa tieàn lieät tuyeán vaø tuùi tinh. Böôùu
quang. giaûm tín hieäu treân T2 so vôùi moâ bình
Tieàn lieät tuyeán thöôøng. Xaâm laán caùc cô quan laân caän vaø
Taêng saûn tieàn lieät tuyeán laønh tính laø di caên haïch cuõng ñöôïc thaáy roõ baèng MRI
beänh lyù thöôøng gaëp vaø caàn phaûi chaån hôn so vôùi CT. MR quang phoå coù khaû
ñoaùn phaân bieät vôùi carcinoâm tieàn lieät naêng xaùc ñònh böôùc aùc vôùi ñoä nhaïy cao,
tuyeán. Tieàn lieät tuyeán phì ñaïi cheøn eùp thoâng qua vieäc ghi nhaän tín hieäu
tam giaùc baøng quang gaây bieán daïng nieäu choline taêng vaø tín hieäu citrate giaûm.
quaûn hình chöõ J. Tinh hoaøn
Carcinoâm tieàn lieät tuyeán xuaát hieän Chuïp maïch baïch huyeát, CT vaø MRI
70% ôû vuøng ngoaïi vi tuyeán, 10% vuøng coù theå ñaùnh giaù khoang sau phuùc maïc.
trung taâm vaø 20% vuøng chuyeån tieáp. Chuïp maïch baïch huyeát coù theå phaùt hieän
Sieâu aâm qua ngaû tröïc traøng (TRUS ‟ caùc haïch di caên khoâng taêng kích thöôùc
transrectal ultrasound) giuùp ñaùnh giaù nhöng xaâm laán vaø maát thôøi gian. CT coù
böôùu coøn trong voû bao hay ñaõ xaâm laán ra hieäu quaû töông töï nhöng ít maát thôøi
ngoaøi. Sieâu aâm coøn höôùng daãn cho vieäc gian vaø khoâng xaâm laán, coù theå ñaùnh giaù
sinh thieát, ñaùnh giaù ñoä bieät hoùa böôùu . taïng, haïch di caên khoâng caûn quang, ñaëc
CT giuùp xeáp giai ñoaïn beänh, tuy bieät laø coù theå phaùt hieän di caên gan vaø
nhieân CT ít coù khaû naêng khaûo saùt böôùu phoåi. CT cuõng laø phöông tieän theo doõi
nguyeân phaùt. CT chuû yeáu ñeå ñaùnh giaù söï thöôøng quy sau ñieàu trò. MRI coù ñoä nhaïy
xaâm laán cuûa böôùu ñeán caùc cô quan laân töông töï nhö CT, chæ tröø vuøng ngöïc. CT
caän nhö moâ meàm vuøng chaäu, tuùi tinh, vaãn laø phöông tieän chaån ñoaùn di caên
baøng quang, tröïc traøng, vaø di caên haïch. phoåi.
CT khoù xaùc ñònh caùc noát di caên nhoû
(döôùi 1 cm) hoaëc nhöõng sang thöông bò
99
Hình 53. Hình aûnh carcinoâm teá baøo thaän ôû thaän P hình aûnh MRI vaø sieâu aâm (muõi teân).
Hình 54. Carcinoâm teá baøo thaän treân CT (a-b) möùc roán thaän, (c-d) cöïc döôùi thaän: böôùu hoaïi töû (muõi
teân nhoû) vaø xaâm laán tónh maïch thaän (muõi teân lôùn).
100
Hình 55. Di caên phoåi vaø di caên naõo töø carcinoâm teá baøo thaän.
Hình 56. Nang phöùc taïp ôû thaän T vaø nang ñôn giaûn ôû thaän P treân CT vaø sieâu aâm.
101
Hình 57. Carcinoâm teá baøo thaän lan roäng cheøn eùp vuøng roán thaän.
Hình 58. Carcinoâm teá baøo chuyeån tieáp ôû baøng quang gaây daøy vaùch baøng quang khoâng ñeàu.
Hình 59. Di caên xöông treân beänh nhaân ung thö tieàn lieät tuyeán.
HEÄ NOÄI TIEÁT troïng trong chaån ñoaùn böôùu cuûa heä noäi
Teá baøo noäi tieát saûn xuaát vaø cheá tieát tieát.
caùc chaát ñaëc hieäu mang thoâng ñieäp ñeán Tuyeán yeân
teá baøo ôû caùc möùc ñoä khaùc nhau. Moät soá Tuyeán yeân naèm trong hoá yeân xöông
khaùc taïo ra thuï theå cho caùc hormon böôùm cuûa ñaùy soï. Xquang nghieâng coù
khaùc. Caùc phöông tieän chaån ñoaùn lôïi theå ghi nhaän hình aûnh huûy moûm chaân
duïng caùc ñaëc ñieåm naøy ñeå ñöa caùc böôùu böôùm hay phì ñaïi hoá yeân trong tröôøng
noäi tieát aùc tính leân hình aûnh. Tuy nhieân, hôïp böôùu tuyeán tuyeán yeân. Hôn nöõa, caùc
tröôùc khi söû duïng caùc phöông tieän loaïi böôùu ñaëc hieäu seõ taïo neân caùc hình
chuyeân bieät, chuùng ta neân ghi nhôù aûnh chuyeân bieät treân phim soï nghieâng.
Xquang quy öôùc vaãn coù vai troø quan Ví duï ôû beänh to ñaàu chi, seõ coù hình aûnh
102
daøy voøm soï vaø phì ñaïi caùc xoang cuõng beänh nhaân naøy thöôøng bò ñaùi thaùo
nhö hoá yeân. Nhöõng sang thöông nhoû ñöôøng, Xquang baøn chaân nghieâng coù theå
hôn (döôùi 1 cm) khoâng laøm thay ñoåi caùc coù hình aûnh voâi hoùa ôû mu baøn chaân vaø
caáu truùc xöông soï ñöôïc phaùt hieän baèng daøy moâ meàm goùt chaân. CT buïng cho
CT vaø MRI. Chuù yù söï di leäch cuûa thaân hình aûnh phì ñaïi noäi taïng.
tuyeán coù theå laø daáu hieäu cuûa moät böôùu Böôùu tuyeán vi theå chieám 90% caùc
coù kích thöôùc nhoû. tröôøng hôïp prolactinoâm, gaây ra trieäu
Trong caùc tröôøng hôïp nghi ngôø böôùu chöùng voâ kinh vaø tieát söõa baát thöôøng ôû
tieát ACTH gaây hoäi chöùng Cushing, coù nöõ giôùi. ÔÛ nam giôùi, böôùu gaây giaûm khaû
theå luoàn catheter töø ñuøi qua tónh maïch naêng tình duïc, neáu böôùu lôùn gaây maát thò
chuû döôùi ñeán xoang ñaù döôùi döôùi söï löïc. CT vaø MRI chaån ñoaùn ñöôïc böôùu,
höôùng daãn cuûa Xquang ñeå laáy maùu ñònh böôùu thöôøng nhoû, ñoâi khi chæ coù hình
noàng ñoä ACTH. aûnh ñaåy leäch thaân tuyeán.
Trong beänh to ñaàu chi, Xquang soï Tuyeán giaùp
nghieâng coù theå cho hình aûnh huûy xöông Tuyeán giaùp coù teá baøo bình thöôøng vaø
taïi choã, daøy voøm soï vaø phì ñaïi caùc xoang. teá baøo cuûa carcinoâm tuyeán giaùp bieät hoùa
CT vaø MRI giuùp ñaùnh giaù kích thöôùc haáp thu iode. I123 vaø I131 ñöôïc söû duïng
böôùu ñaùnh giaù söï cheøn eùp cuûa böôùu leân trong chaån ñoaùn vaø ñieàu trò beänh lyù
giao thoa thò. Xquang baøn tay cho thaáy tuyeán giaùp.
baøn tay hình con pích vôùi moâ meàm phì Nhieãm ñoäc giaùp
ñaïi vaø ñoát ngoùn xa hình duøi. Do caùc Chaån ñoaùn baèng xaï hình tuyeán giaùp.
Hình 60. Xquang baøn tay cuûa beänh to ñaàu chi.
103
Hình 61. Xaï hình tuyeán giaùp tröôøng hôïp phình giaùp ñoäc lan toûa vaø phình giaùp haït ñoäc.
Carcinoâm tuyeán giaùp PET-CT coù vai troø xeáp haïng laâm saøng
Xquang chæ ñöôïc söû duïng ñeå khaûo saùt trong ung thö tuyeán giaùp, nhaát laø caùc
di caên phoåi vaø di caên xöông. tröôøng hôïp teá baøo böôùu khoâng haáp thu
Trong ña soá caùc tröôøng hôïp, sieâu aâm iode, vôùi ñoä nhaïy vaø ñoä ñaëc hieäu laø 95%
ñöôïc xem laø xeùt nghieäm hình aûnh hoïc vaø 91%. PET-CT coù öu theá trong vieäc
ñaàu tay ñeå chaån ñoaùn beänh. Haït giaùp aùc phaùt hieän di caên haïch vaø di caên xa trong
tính thöôøng coù giôùi haïn keùm, bôø khoâng ung thö tuyeán giaùp.
ñeàu vaø phaûn aâm keùm, trong khi ñoù, haït Beänh tuyeán phoù giaùp
giaùp laønh tính thöôøng coù vaùch nhaün, Sieâu aâm coù theå phaùt hieän sang
khoâng coù phaûn aâm trong loøng. Voâi hoùa thöông cuûa tuyeán phoù giaùp. Xaï hình
phía trong hay quanh nang thöôøng laø aùc baèng 99Tc-sestamibi nhaïy vaø ñaëc hieäu
tính, hình aûnh xaâm laán cô hay maïch hôn xaï hình baèng Thallium, CT vaø MRI
maùu gôïi yù raát nhieàu ñeán khaû naêng aùc trong chaån ñoaùn cöôøng phoù giaùp nguyeân
tính. Cuoái cuøng, sieâu aâm giuùp ñònh vò phaùt.
cho vieäc choïc huùt teá baøo vaø theo doõi taùi Tuyeán thöôïng thaän
phaùt taïi choã. Böôùu teá baøo öa chroâm thöôøng laø laønh
CT cho hình aûnh tuyeán giaùp khaù roõ tính (90%), böôùu haáp thu MIBG
raøng, nhaát laø söï lan roäng sau xöông öùc, (metaiodobenzylguanidine). Beänh nhaân
vaø söï xaâm laán caùc cô quan laân caän. Tuy coù taêng huyeát aùp côn, vaø löôïng
nhieân, ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp sang catecholamine nöôùc tieåu cao. Xquang
thöông khu truù, raát khoù phaân bieät laønh duøng ñeå khaûo saùt di caên vaø möùc ñoä suy
hay aùc. MRI coù vai troø töông töï nhö CT. tim. Sieâu aâm coù theå phaùt hieän khoái ôû
Xaï hình giuùp phaùt hieän moâ giaùp laïc tuyeán thöôïng thaän. Xaï hình MIBG keát
choã hay caùc sang thöông di caên. hôïp vôùi CT laø phöông tieän hình aûnh chuû
Carcinoâm tuyeán giaùp keùm bieät hoùa yeáu ñeå chaån ñoaùn böôùu.
haáp thu iode raát keùm vaø thöôøng khoâng
phoùng thích thyroglobulin.
104
Hình 62. Böôùu teá baøo öa chroâm hai beân treân xaï hình MIBG vaø CT.
Hoäi chöùng Conn laø hoäi chöùng taêng Böôùu hormon gut
aldosteron nguyeân phaùt gaây taêng huyeát OÁng tieâu hoùa coù vai troø noäi tieát quan
aùp. CT coù theå phaùt hieän ngaãu nhieân moät troïng, tín hieäu cuûa tình traïng dinh
khoái ôû tuyeán thöôïng thaän döôùi 1 cm, döôõng aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng cuûa
Taêng saûn tuyeán thöôïng thaän thöôøng xaûy insulin, gastrin vaø nhieàu hormon khaùc.
ra caû hai beân. Xaï hình vôùi Böôùu coù theå xuaát hieän baát kyù vò trí naøo,
Iodocholesterol thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå nhöng thöôøng gaëp nhaát laø böôùu töø teá
chaån ñoaùn. baøo gastrin ôû taù traøng, teá baøo öa chroâm
Carcinoâm voû thöôïng thaän raát hieám, tieát serotonin ôû ruoät non, vaø teá baøo khöû
thöôøng gaëp böôùu treân 3 cm, böôùu tuyeán chua ôû daï daøy. Caùc hoäi chöùng thöù phaùt
voû thöôïng thaän thöôøng nhoû hôn. cuûa beänh bao goàm Zollinger-Ellison,
Chuïp hình tónh maïch thaän choïn loïc carcinoid vaø Verner-Morrison. Moät soá
ít khi ñöôïc chæ ñònh do xaâm laán vaø khoù sang thöông coù kích thöôùc töông ñoái lôùn
thöïc hieän. coù theå ñöôïc phaùt hieän baèng CT, MRI,
PET coù theå phaân bieät sang thöông hoaëc sieâu aâm. Tuy nhieân, caùc phöông
laønh tính vaø aùc tính vôùi ñoä nhaïy laø 100% tieän hình aûnh khoâng chaån ñoaùn ñöôïc
vaø ñoä ñaëc hieäu laø 80%. chöùc naêng cheá tieát cuûa böôùu. Moät soá loaïi
105
coù theå chaån ñoaùn baèng xaï hình vaøo nhöõng tình huoáng laâm saøng khaùc
octreotide. nhau.
Tinh hoaøn Sieâu aâm qua ngaû aâm ñaïo coù öu ñieåm
Ñaàu tieân, böôùu tinh hoaøn thöôøng laø ñöa ñöôïc ñaàu doø vaøo gaàn vò trí sang
ñöôïc chæ ñònh sieâu aâm, Xquang ngöïc, vaø thöông, nhöng taàm quan saùt laïi bò haïn
caùc daáu sinh hoïc böôùu. CT duøng ñeå phaùt cheá. Sieâu aâm qua ngaû buïng coù theå ñöôïc
hieän di caên haïch vaø xeáp giai ñoaïn beänh. söû duïng ñeå chaån ñoaùn haïch vuøng buïng
Buoàng tröùng chaäu. Sieâu aâm Doppler giuùp ñaùnh giaù
Sieâu aâm Doppler thöôøng ñöôïc chæ tình traïng phaân boá maïch maùu vuøng
ñònh ñeå khaûo saùt ñaëc tính cuûa böôùu buïng chaäu.
buoàng tröùng. CT ñoâi khi cuõng ñöôïc chæ CT laø phöông tieän chuû löïc ñeå khaûo
ñònh, nhöng noäi soi oå buïng laø xeùt saùt tình traïng di caên. CT giuùp khaûo saùt
nghieäm töông ñoái chính xaùc nhaát ñeå töø voøm haàu ñeán ñaùy chaäu. Söû duïng
ñaùnh giaù khaû naêng phaãu thuaät. thuoác caûn quang giuùp phaân bieät boù
Xöông maïch chaäu vaø haïch lymphoâ. Thoâng
Beänh Paget xöông laøm maát caáu truùc thöôøng khi khaûo saùt vuøng chaäu CT coù ñoä
xöông bình thöôøng. Xquang cho thaáy chính xaùc keùm hôn sieâu aâm vaø MRI.
nhöõng oå huûy vaø xô hoùa xöông. Xöông coù MRI cuõng laø phöông tieän duøng ñeå
theå taêng kích thöôùc vaø maøng xöông bò khaûo saùt vuøng buïng chaäu. Trong vuøng
daøy leân. Söï xô hoùa xöông coù theå lan roäng chaäu, hình aûnh treân T2 cho hình aûnh
gaây nhaàm laãn vôùi caùc sang thöông di caùc moâ töông phaûn nhaát. Hình aûnh treân
caên. Beänh thöôøng baét ñaàu töø ñoaïn cuoái STIR (short T1 inversion recovery) cuûa
cuûa xöông lan ñeán xöông noái tieáp. maët phaúng traùn giuùp ñaùnh giaù haïch
Xöông laø vò trí di caên töø pheá quaûn, vuù, vuøng toát nhaát. Ñeå giaûm nhu ñoäng ruoät,
thaän, tuyeán giaùp vaø tieàn lieät tuyeán. Beänh beänh nhaân coù theå nhòn aên tröôùc 6 tieáng,
ña u tuûy vaø ña soá caùc beänh gaây huûy coù söû duïng glucagon hay buscoban keøm
xöông, carcinoâm tieàn lieät tuyeán coù theå theo.
gaây di caên ñaëc xöông. Treân Xquang Buoàng tröùng
xöông coù theå gaây hình aûnh loaõng xöông, Buoàng tröùng hình oval, coù chieàu daøi
huûy xöông hay gaõy xöông. Coät soáng, soï, khoaûng 2,5 ‟ 4 cm, coù theå tìm thaáy baát
loàng ngöïc vaø khung chaäu laø caùc vò trí kyø vò trí naøo trong vuøng chaäu. Nang
hay bò di caên. tröùng thöôøng coù kích thöôùc 20 ‟ 25 mm
vaø coù hình aûnh nang echo troáng, neáu bò
BUOÀNG TRÖÙNG, THAÂN TÖÛ CUNG VAØ thay theá bôûi hoaøng theå thì coù theå laø
COÅ TÖÛ CUNG daïng nang hay daïng ñaëc. MRI treân STIR
Phöông tieän chaån ñoaùn hình aûnh coù theå ghi nhaän roõ hình oval cuûa buoàng
Hình aûnh caét ngang ñoùng vai troø tröùng.
quan troïng trong vieäc phaùt hieän, ñaùnh Carcinoâm buoàng tröùng
giaù vaø theo doõi beänh lyù phuï khoa aùc Thaêm khaùm vuøng chaäu, xeùt nghieäm
tính. Sieâu aâm Xquang, CT vaø MRI ñöôïc CA-125 vaø sieâu aâm qua ngaû aâm ñaïo coù
söû duïng roäng raõi vaø cung caáp nhöõng theå ñöôïc duøng taàm soaùt beänh cho
thoâng tin boå sung cho nhau tuøy thuoäc nhöõng beänh nhaân nguy cô cao. Doppler
106
coù khaû naêng phaùt hieän nhöõng thay ñoåi Hình aûnh hoïc
sinh lyù, chaúng haïn nhö söï sinh maïch, Ñaùnh giaù kích thöôùc böôùu, ñoä daøy cuûa
tröôùc khi hình thaùi caáu truùc böôùu thay thaønh böôùu, caáu truùc beân trong, vaùch
ñoåi. Nhöõng maïch maùu taân sinh treân ngaên, söï calci hoùa, thaønh phaàn nang vaø
thaønh böôùu aùc tính thöôøng coù khaùng löïc ñaëc, cuõng nhö caùc noát choài. Hình aûnh
keùm hôn caùc khaùng löïc maïch maùu cuûa ñôn nang, vaùch moûng vaø khoâng coù choài
caùc sang thöông laønh tính. Böôùu aùc tính nhuù beân trong thì nhieàu khaû naêng laø
thöôøng lôùn hôn vaø coù daïng ñaëc hay daïng laønh tính. Coù choài nhuù beân trong nang,
hoãn hôïp. thaønh vaø vaùch treân 3 mm laø caùc daáu
Xeáp giai ñoaïn hieäu coù theå aùc tính. Coù theå quan saùt
Xeáp giai ñoaïn beänh chính xaùc thöôøng ñöôïc caùc sang thöông lan traøn vuøng
laø phaûi thoâng qua thaùm saùt oå buïng. chaäu, maïc noái vaø maïc treo. Dòch baùng
Beänh thöôøng coù xu höôùng gieo raéc vaø khoâng phaûi laø daáu hieäu ñaëc hieäu, khoaûng
lan traøn cô hoaønh vaø döôùi hoaønh. Di caên 40% coù dòch baùng nhöng khoâng coù di
vaø taéc ngheõn maïch baïch huyeát ñeán maïc caên. Sang thöông töø 5 ‟ 10 cm coù tæ leä
noái vaø gaây neân traøn dòch oå buïng. Di caên aùc tính 11%, vaø 63% neáu treân 10 cm.
theo ñöôøng maùu ñeán gan, phoåi vaø Sang thöông coù echo ñoàng nhaát thöôøng
xöông. ít coù khaû naêng aùc tính hôn sang thöông
Hieän nay, nhieàu nghieân cöùu cho thaáy coù echo hoãn hôïp.
PET coù khaû naêng chaån ñoaùn beänh lan Xaï hình baèng khaùng theå ñôn doøng
traøn oå buïng khaù chính xaùc, nhaát laø khi TC5 gaén 198Au coù theå chaån ñoaùn ung thö
böôùu lan traøn ñeán phuùc maïc. buoàng tröùng. PET coù nhieàu khaû naêng
phaân bieät ñöôïc böôùu laønh vaø böôùu aùc.
Hình 63. Carcinoâm buoàng tröùng vôùi hình aûnh nang lôùn coù nhieàu vaùch beân trong.
107
Hình 64. Hình aûnh MRI ung thö buoàng tröùng daïng nang coù vaùch khoâng ñeàu vaø choài beân trong.
CT laø phöông tieän ñeå ñaùnh giaù tröôøng do noäi tieát (tín hieäu yeáu) vaø do ung thö
hôïp böôùu taùi phaùt treân ñaïi theå. CT coù (coù tín hieäu maøu roõ hôn). Neáu noäi maïc
theå ñaùnh giaù tình traïng baùng buïng, gieo moûng hôn 4 mm thì khaû naêng aùc tính
raéc maïc noái vaø taïng, cuõng nhö haïch di raát thaáp.
caên. Sieâu aâm cuõng coù theå phaùt hieän dòch Sieâu aâm cuõng giuùp ñaùnh giaù söï xaâm
baùng vaø di caên gan. MRI duøng ñeå khaûo laán lôùp cô (khoâng coù, noâng hay saâu) töû
saùt vuøng chaäu, nhaát laø caùc tröôøng hôïp cung ñeå xeáp giai ñoaïn beänh. Khi coù öù
khoù ñaùnh giaù ñöôïc baèng CT. dòch loøng töû cung do muû hoaëc do maùu
Töû cung coù theå gaây daáu hieäu xaâm laán cô giaû. Sieâu
Hình thaùi caáu truùc cuûa töû cung bình aâm qua aâm ñaïo hoaëc qua tröïc traøng giuùp
thöôøng ñöôïc xaùc ñònh roõ nhaát treân MRI. taêng ñoä chính xaùc cuûa chaån ñoaùn.
Hình aûnh cuûa noäi maïc töû cung taêng tín Ñaùnh giaù söï thay ñoåi cuûa doøng maùu
hieäu treân T2. Lôùp cô töû cung trong coù ñeán töû cung baèng Doppler cuõng gôïi yù
cöôøng ñoä tín hieäu thaáp hôn lôùp cô ngoaøi cho vieäc phaân bieät laønh aùc. Chæ soá xung
treân T2. (PI ‟ pulsatility index) cuûa beänh nhaân
Ung thö noäi maïc töû cung chaûy maùu do ung thö thaáp hôn chaûy
Daøy noäi maïc töû cung laø daáu hieäu ñaëc maùu do nhöõng nguyeân nhaân khaùc.
tröng cuûa carcinoâm noäi maïc töû cung coù CT cuõng coù theå ñöôïc söû duïng ñeå xeáp
theå ñöôïc ñaùnh giaù baèng sieâu aâm qua ngaû giai ñoaïn ung thö noäi maïc töû cung.
aâm ñaïo. Tuy nhieân, do hình aûnh treân coù Sang thöông aùc tính giaûm ñaäm ñoä so vôùi
tính ñaëc hieäu thaáp Doppler ñöôïc ñeà nghò nhu moâ töû cung. Tuy nhieân, hình aûnh
söû duïng ñeå phaân bieät giöõa daøy noäi maïc treân CT thöôøng khoâng ñaëc hieäu.
108
Hình 65. Carcinoâm noäi maïc töû cung (muõi teân) xaâm laán cô (ñaàu muõi teân).
MRI ñaùnh giaù toát hôn CT khi beänh ôû Ung thö coå töû cung
giai ñoaïn I vaø II, nhöng töông ñöông vôùi Xeáp giai ñoaïn theo FIGO coù theà thöïc
CT trong nhöõng giai ñoaïn treã hôn. Treân hieän baèng thaêm khaùm laâm saøng. MRI
T2, böôùu coù tín hieäu trung gian, töông thöôøng ñöôïc choïn laø phöông phaùp hoã
töï nhö noäi maïc bình thöôøng nhöng coù trôï cho laâm saøng trong vieäc xaùc ñònh ñoä
moät vaøi bieán ñoåi. Do böôùu coù tín hieäu lan traøn cuûa böôùu. CT vaø sieâu aâm ngaû
cao hôn lôùp cô, neân khi coù xaâm laán MRI buïng, vaø chuïp maïch baïch huyeát duøng
cuõng ghi nhaän ñöôïc. MRI töông phaûn ñeå ñaùnh giaù di caên haïch, tuy coù ñoä chính
treân T1 duøng ñeå ñaùnh giaù ñoä saâu xaâm xaùc khoâng cao.
laán cuûa böôùu vaøo lôùp cô. MRI coù ñoä nhaïy Sieâu aâm ít coù vai troø trong chaån ñoaùn
vaø ñoä ñaëc hieäu laàn löôït laø 57% vaø 96% böôùu nguyeân phaùt, sieâu aâm qua ngaû tröïc
neáu böôùu coøn khu truù, 74% vaø 74% neáu traøng raát khoù phaân bieät böôùu vôùi moâ
böôùu xaâm laán noâng, 88% vaø 85% neáu laønh coå töû cung. CT cuõng coù nhöõng khoù
böôùu xaâm laán saâu. Tuy nhieân, neáu böôùu khaên töông töï nhö sieâu aâm.
choài daïng polyp coù theå gaây ñaùnh giaù quaù Nhieàu nghieân cöùu cho raèng MRI coù
möùc bình thöôøng. Maët phaúng traùn giuùp khaû naêng xeáp giai ñoaïn beänh chính xaùc.
ñaùnh giaù thaân vaø coå töû cung theo chieàu Böôùu coù theå ñaùnh giaù khaù chính xaùc treân
doïc, khaûo saùt söï xaâm laán cuûa böôùu ñeán T2. Ñaët cuoän caûm öùng trong tröïc traøng
baøng quang vaø tröïc traøng. giuùp khaûo saùt aûnh phaàn sau cuûa coå töû
Sieâu aâm qua ngaû tröïc traøng trong cung. Cuoän caûm öùng trong aâm ñaïo giuùp
nhöõng tröôøng hôïp nghi ngôø taùi phaùt. khaûo saùt hình aûnh coå töû cung vaø chu
Sieâu aâm coøn höôùng daãn cho vieäc sinh cung. Daáu hieäu hình nhaãn giaûm tín hieäu
thieát qua tröïc traøng hay ñaùy chaäu. CT gaây xoaén caáu truùc nhu moâ coù theå xuaát
hay MRI cuõng coù theå phaùt hieän beänh taùi hieän, vaø khi voøng nhaãn bò phaù vôõ chöùng
phaùt vaø di caên ñeán maïc noái lôùn hay haïch toû böôùu ñaõ lan traøn (Hình 66). MRI coøn
lymphoâ. giuùp ñaùnh giaù söï xaâm laán chu cung,
baøng quang vaø tröïc traøng.
109
Hình 66. Carcinoâm coå töû cung lan moâ xung quanh.
Sieâu aâm ngaû tröïc traøng, CT vaø MRI chaån ñoaùn haïch di caên, tuy nhieân vaãn ôû
coù theå ñöôïc söû duïng ñeå ñaùnh giaù chu möùc ñoä khaù thaáp.
cung. Vaán ñeà khoù khaên laø phaân bieät Xquang phoåi ñöôïc chæ ñònh thöôøng
vieâm hay xô hoùa vaø böôùu xaâm laán. MRI quy ñeå phaùt hieän di caên phoåi. Xaï hình
ñaùnh giaù söï xaâm laán chu cung toát hôn xöông khoâng caàn thieát trong giai ñoaïn I
CT. Chuïp Xquang heä nieäu baèng ñöôøng vaø II.
tónh maïch coù theå thaáy daáu hieäu taéc Hieän taïi, MRI ñöôïc xem laø phöông
ngheõn nieäu quaûn, bieán ñoåi baøng quang tieän ñeå ñaùnh giaù ñaùp öùng cuûa ñieàu trò.
vaø suy thaän sau thaän. CT vaø sieâu aâm khoù coù theå phaân bieät moâ
Chuïp maïch baïch huyeát trong ung xô vaø böôùu taùi phaùt.
thö coå töû cung coù ñoä döông giaû leân ñeán Nhöõng nghieân cöùu gaàn ñaây cho thaáy
71%, vaø ñoä aâm giaû laø 16%. CT ñöôïc xem PET coù khaû naêng phaùt hieän haïch di caên
laø phöông tieän töông ñoái chính xaùc ñeå cao hôn CT vaø MRI, vôùi ñoä nhaïy 75 ‟
chaån ñoaùn di caên haïch, tuy nhieân, haïch 100% vaø ñoä ñaëc hieäu 92-100%, kích
di caên döôùi 2 cm thöôøng khoù ghi nhaän. thöôùc haïch coù theå nhoû nhaát ghi nhaän laø
MRI coù ñoä chính xaùc xao hôn CT trong 5 ‟ 7 mm.
Hình 67. Carcinoâm coå töû cung lan vaùch chaäu hai beân.
110
HEÄ BAÏCH HUYEÁT PET khu truù caùc vò trí taêng chuyeån
Trong ung böôùu hoïc, beänh lyù aùc tính hoùa baát thöôøng. Ñaây laø phöông tieän
cuûa haïch coù theå laø nguyeân phaùt nhö caùc ñöôïc xem laø hieäu quaû nhaát ñeå xeáp giai
haïch lymphoâm vaø cuõng coù theå laø thöù ñoaïn beänh vaø theo doõi ñieàu trò, nhaát laø
phaùt do di caên. Trong phaàn naøy chuùng khi ñöôïc keát hôïp vôùi CT. Tuy nhieân, moät
ta ñeà caäp chuû yeáu ñeán beänh lymphoâm. vaøi nghieân cöùu cho raèng PET bò giôùi haïn
Chaån ñoaùn khi chaån ñoaùn beänh lymphoâm grad
Lymphoâm coù theå nghi ngôø neáu coù thaáp.
caùc trieäu chöùng nhö haïch to keát hôïp vôùi Sieâu aâm bò haïn cheá khi trong vuøng
suït caân, ñoå moà hoâi ñeâm vaø soát, hay tình haïn khaûo saùt coù khí, chaúng haïn nhö
côø chuïp Xquang ngöïc thaáy coù haïch roán loàng ngöïc. Sieâu aâm giuùp khaûo saùt caùc
phoåi hoaëc haïch trung thaát. CT giuùp ñònh vuøng nhö coå, naùch, buïng vaø beïn.
vò haïch ñeå sinh thieát. Vuøng buïng chaäu Chuïp maïch baïch huyeát xaùc ñònh caùc
coù theå söû duïng sieâu aâm ñeå chaån ñoaùn. haïch caûn quang, ñaùnh giaù ñoä lan roäng
Phöông tieän cuûa beänh vaø ñaùp öùng vôùi ñieàu trò. Haïn
CT laø phöông tieän toát ñeå ñaùnh giaù cheá cuûa phöông tieän naøy laø khoù khaûo saùt
loàng ngöïc, buïng vaø chaäu. CT giuùp hình haïch caïnh ñoäng maïch chuû vaø haïch
dung hình aûnh giaûi phaãu, cuõng nhö söï chaäu, vaø kyõ thuaät thöïc hieän khaù phöùc
thaâm nhieãm vaø lan roäng cuûa beänh. CT taïp.
cho thaáy hình aûnh haïch phì ñaïi ñôn ñoäc Xquang ngöïc coù theå cho thaáy söï phì
hay thaønh töøng nhoùm. ñaïi cuûa haïch roán phoåi vaø trung thaát. Ñaây
MRI coù moät soá haïn cheá khi khaûo saùt laø phöông tieän ñôn giaûn ñeå theo doõi ñaùp
vuøng buïng chaäu, nhaát laø vuøng sau phuùc öùng ñieàu trò caùc tröôøng hôïp haïch vuøng
maïc. MRI coù öu theá trong vieäc khaûo saùt naøy bò aûnh höôûng.
caùc sang thöông lymphoâm cuûa heä thaàn
kinh trung öông.
Baûng 4. Caùc phöông tieän xeáp giai ñoaïn vaø theo doõi lymphoâm
Xeáp giai ñoaïn Theo doõi
Toaøn thaân
CT +++ +++
MRI ++ ++
PET ++++ ++++
Cô quan
Sieâu aâm ++ ++
Chuïp maïch baïch huyeát +++ +++
Xquang + ++
111
Hình 68. Beänh Hodgkin coù toån thöông ôû trung thaát treân PET-CT.
Haïch di caên treân 1,5 cm thì haàu nhö laø coù baát
Caùc tröôøng hôïp haïch di caên ñaõ ñöôïc thöôøng. Hieän nay, MR maïch baïch huyeát
ñeà caäp ôû nhöõng phaàn khaùc trong baøi söû duïng Ferumoxtran-10, taùc nhaân caûn
naøy. Nguyeân taéc aùp duïng cho ñaùnh giaù töø ñaëc hieäu cuûa heä voõng noäi moâ, ñöôïc aùp
haïch baèng hình aûnh hoïc bao goàm (1) duïng roäng raõi. Kyõ thuaät naøy giuùp khaûo
haïch giôùi haïn roõ döôùi 1 cm thöôøng laø saùt nhöõng haïch di caên coù kích thöôùc
bình thöôøng, (2) haïch giôùi haïn roõ 1 ‟ bình thöôøng, do ñoù laøm taêng khaû naêng
1,5 cm nghi ngôø aùc tính, (3) vaø haïch chaån ñoaùn beänh.
Hình 69. Toån thöông gan cuûa lymphoâm xaâm laáân tuyeán thöôïng thaän.
112
Hình 70. Toån thöông haïch trung thaát cuûa beänh nhaân lymphoâm treân CT.
Hình 71. Di caên haïch trong ung thö tieàn lieät tuyeán vôùi MR-3D söû duïng Ferumoxtran-10.
113
XÖÔNG VAØ MOÂ MEÀM thöông. CT giuùp ñaùnh giaù chính xaùc vò
Ung thö cuûa xöông vaø moâ meàm coù trí sang thöông cuûa xöông soáng vaø
theå chia thaønh hai nhoùm (1) nguyeân xöông chaäu.
phaùt vaø (2) thöù phaùt. Ung thö nguyeân Tieáp theo, Xquang seõ giuùp ñaùnh giaù
phaùt thöôøng hieám gaëp nhöng xöông laø bôø cuûa sang thöông vaø kieåu huûy xöông.
moät trong nhöõng vò trí thöôøng bò di caên Coù ba kieåu huûy xöông ñöôïc moâ taû laø kieåu
nhaát. khoái (geographic) (grad I), kieåu moái aên
Böôùu xöông nguyeân phaùt (moth-eaten) (grad II), hay kieåu thaåm
Chaån ñoaùn thaáu (permeative) (grad III). Grad I ñaïi
Phöông tieän hình aûnh ñaàu tieân chæ dieän cho caùc sang thöông laønh tính
ñònh cho moät tröôøng hôïp böôùu nguyeân hoaëc sang thöông aùc tính khoâng xaâm
phaùt xuûa xöông laø Xquang quy öôùc. Maëc laán (Hình 72), grad III daønh cho caùc
duø coù nhieàu phöông tieän hieän ñaïi hôn, sang thöông aùc tính phaùt trieån nhanh.
Xquang vaãn coù giaù trò trong vieäc hình Kieåu phaûn öùng maøng xöông cuõng
thaønh chaån ñoaùn ban ñaàu. Söï keát hôïp giuùp döï baùo tính chaát cuûa sang thöông.
cuûa hình aûnh Xquang, vò trí sang thöông Phaûn öùng maøng xöông daøy, hình daïng
vaø tuoåi beänh nhaân giuùp chaån ñoaùn roõ raøng laø cuûa moät sang thöông tieán
chính xaùc trong phaàn lôùn caùc tröôøng trieån chaäm. Böôùu phaùt trieån nhanh gaây
hôïp. neân phaûn öùng maøng xöông khoâng ñoàng
Ñaàu tieân, Xquang seõ giuùp ñònh vò nhaát. Böôùu xöông xaâm laán coù theå phaù vôõ
sang thöông. ÔÛ xöông daøi, sang thöông voû xöông, taïo neân moät khoái ngoaøi
coù theå ôû ñaàu xöông, haønh xöông, haønh xöông, chæ ñieåm cho moät sang thöông
thaân xöông hay thaân xöông. Böôùu cuõng aùc tính.
coù theå xuaát phaùt töø tuûy xöông, voû xöông Teá baøo böôùu taïo thaønh chaát neàn
hay beà maët xöông. ÔÛ coät soáng, sang chuyeån ñeán moâ ngoaïi baøo. Böôùu coøn
thöông coù theå xuaát hieän ôû thaân ñoát soáng nguoàn goác töø suïn hay xöông coù theå taïo
hoaëc vò trí chaân cung hay taát caû caùc vò neân kieåu ngaám khoaùng chaát neàn ñaëc
trí. Ñoái vôùi xöông daøi, Xquang thaúng vaø tröng coù theå thaáy ñöôïc treân Xquang.
nghieâng coù theå khaûo saùt vò trí cuûa sang
Hình 72. Böôùu noäi suïn cuûa xöông ñoát baøn tay.
114
Hình 73. Sarcoâm xöông cuûa haønh xöông phaù huûy hình daïng xöông.
Xaï hình xöông, CT vaø MRI chæ ñoùng phaùt hieän vaø moâ taû böôùu xöông daïng
vai troø nhoû trong vieäc chaån ñoaùn sang xöông vaø böôùu nguyeân baøo xöông, ñaëc
thöông xöông nguyeân phaùt. Maëc duø, caùc bieät laø ôû coät soáng. CT vaø MRI cuõng coù
phöông tieän naøy nhaïy hôn Xquang trong theå cho thaáy hình aûnh möïc nöôùc hôi,
vieäc xaùc ñònh beänh lyù tuûy xöông, nhöng hình aûnh thöôøng gaëp cuûa nang phình
coù ñoä ñaëc hieäu khoâng cao. Ngoaïi tröø moät maïch trong xöông (aneurysmal bone
soá tröôøng hôïp, CT vaø MRI coù theå ghi cyst). MRI coøn ghi nhaän ñöôïc hình aûnh
nhaän nhöõng sang thöông coù chöùa môõ, phaûn öùng phuø quanh böôùu trong tröôøng
chaúng haïn nhö böôùu môõ, xaï hình vaø CT hôïp böôùu xaâm laán maïnh.
Hình 74. Böôùu nguyeân baøo xöông ôû L4.
115
Hình 75. Nang phình maïch trong xöông.
Caùc phöông tieän hình aûnh coù theå cho Xeáp haïng böôùu taïi choã
thaáy nhöõng ñaëc tröng cuûa caùc sang Chuùng ta caàn ñaùnh giaù ñoä lan roäng
thöông laønh tính hay nhöõng sang cuûa böôùu vaøo khoang tuûy, söï aên lan ra
thöông giaû böôùu nhö böôùu sôïi khoâng taïo khoûi voû xöông (thöôøng laø do sarcoâm
xöông, böôùu suïn xöông hay böôùu noäi xöông) vaø söï xaâm laán ñeán caùc cô quan
suïn, loaïn saûn sôïi vaø hình aûnh cuûa chaán laân caän ñaëc bieät laø boù maïch maùu thaàn
thöông nhö vieâm cô coát hoùa, gaõy xöông kinh vaø khôùp keà beân.
do stress. Neáu boù maïch maùu thaàn kinh bò böôùu
Ngoaøi ra, hình aûnh cuûa böôùu laønh bao quanh thì thöôøng phaûi chæ ñònh
xaâm laán taïi choã (nhö böôùu teá baøo khoång ñoaïn chi. Neáu chöa xaâm laán ñeán boù
loà), hay cuûa böôùu aùc tính (nhö sarcoâm maïch maùu thaàn kinh, thì phaãu thuaät
xöông hay sarcoâm Ewing) coù theå khaù baûo toàn coù theå ñöôïc thöïc hieän. Böôùu
ñaëc tröng. Caùc loaïi sang thöông naøy caàn xaâm laán khôùp cuõng laøm thay ñoåi chæ
theâm nhieàu phöông tieän hình aûnh khaùc ñònh phaãu thuaät.
ñeå xeáp haïng böôùu taïi choã, cuõng nhö Ñoái vôùi coät soáng, caàn ñaùnh giaù söï
ñaùnh giaù di caên trong nhöõng tröôøng hôïp xaâm laán cuûa böôùu ñeán khoang caïnh coät
böôùu aùc tính. soáng vaø khoang ngoaøi maøng cöùng.
Hình 76. Sarcoâm xöông cuûa ñaàu xa xöông ñuøi.
116
MRI laø phöông tieän lyù töôûng ñaùnh giaù moät vai troø haïn cheá trong ñaùnh giaù caùc
taïi choã böôùu xöông laønh tính dieãn tieán böôùu nguyeân phaùt khoâng phaûi laø sarcoâm
maïnh vaø böôùu xöông aùc tính. MRI coøn xöông hay böôùu nguyeân baøo xöông
hieäu quaû trong ñaùnh giaù khoang tuûy vaø (Hình 74). MRI coù theå phaùt hieän di caên
moâ meàm. MRI coù theå phaân bieät böôùu xöông toát hôn xaï hình, tuy nhieân chæ
xaâm laán tuûy vôùi moâ tuûy bình thöôøng, neân söû duïng cho nhöõng vuøng coù hình
cuõng nhö böôùu ngoaøi xöông vôùi caùc caáu aûnh khoâng ñieån hình treân xaï hình
truùc nhö cô, maïch maùu vaø thaàn kinh. xöông hoaëc neáu coù ñau xöông maø treân
MRI cuõng coù theå xaùc ñònh nhöõng di caên Xquang vaø xaï hình bình thöôøng.
treân cuøng xöông (skip metastases), Sinh thieát
hieám gaëïp ôû caùc tröôøng hôïp sarcoâm Sinh thieát ñöôïc thöïc hieän bôûi phaãu
xöông chi. thuaät vieân hay baùc só hình aûnh hoïc. Sinh
MRI cuõng raát coù giaù trò trong vieäc thieát coù theå laø sinh thieát môû hay sinh
ñaùnh giaù caùc böôùu aùc cuûa coät soáng, ñaùnh thieát kín (choïc kim qua da). MR vaø
giaù ñoä lan cuûa böôùu ôû thaân soáng vaø chaân Xquang thöôøng ñöôïc duøng cho vieäc
cung, cuõng nhö khi lan vaøo khoang höôùng daãn sinh thieát, sieâu aâm hay CT
ngoaøi maøng cöùng, caùc caáu truùc caïnh ñoâi khi cuõng ñöôïc söû duïng.
soáng. Böôùu laønh cuûa coät soáng vaãn coù theå Theo doõi ñieàu trò
ñaùnh giaù baèng CT, cho pheùp xaùc ñònh Ñaùnh giaù ñaùp öùng cuûa hoùa trò thoâng
giôùi haïn cuûa böôùu. Ñoái vôùi xöông chaäu qua MRI hoaëc sieâu aâm Doppler.
caàn ñaùnh giaù töông quan cuûa böôùu vôùi Ñoái vôùi caùc böôùu laønh, Xquang duøng
khôùp cuøng chaäu vaø oå coái. ñeå theo doõi quaù trình laønh veát thöông,
Xeáp haïng di caên söï thaûi gheùp (tröôøng hôïp coù gheùp
Ung thö xöông nguyeân phaùt thöôøng xöông) vaø söï taùi phaùt. Theo doõi duïng cuï
cho di caên ñeán phoåi vaø caùc xöông khaùc. giaû sau khi laép, do caùc vaät naøy coù theå bò
Böôùu hieám khi cho di caên haïch, thöôøng loûng khoûi choã noái hay gaây nhieãm truøng.
chæ thaáy ôû sarcoâm xöông. Di caên ñeán Söng neà vuøng coù duïng cuï giaû coù theå laø
gan thöôøng gaëp trong sarcoâm Ewing, nhieãm truøng maïn tính hoaëc böôùu taùi
nhaát laø khi ñaõ coù di caên phoåi. Taát caû caùc phaùt. Duïng cuï baèng kim loaïi raát khoù
beänh nhaân bò ung thö xöông caàn phaûi ñaùnh giaù baèng CT vaø MRI. Sieâu aâm
chuïp Xquang vaø CT ñeå ñaùnh giaù phoåi vaø khoâng coù xaûo aûnh do kim loaïi coù theå
trung thaát. CT ngöïc nhaïy hôn Xquang hieäu quaû trong tröôøng hôïp naøy. Ñeå ñaùnh
trong vieäc xaùc ñònh di caên phoåi. Caùc giaù taùi phaùt phaûi söû duïng sinh thieát baèng
sang thöông di caên naøy thöôøng naèm ôû kim döôùi höôùng daãn cuûa sieâu aâm.
vuøng döôùi maøng phoåi, do ñoù coù theå gaây Neáu khoâng coù duïng cuï giaû thay theá,
traøn khí maøng phoåi töï phaùt. MRI laø phöông tieän toát nhaát ñeå theo doõi
Vai troø chính cuûa xaï hình xöông laø böôùu taùi phaùt. MRI giuùp phaân bieät böôùu
xaùc minh caùc di caên treân heä xöông. taùi phaùt vaø khoái xô hoùa sau ñieàu trò.
Phöông phaùp naøy nhaïy caûm nhöng Ngoaøi ra, khi theo doõi beänh nhaân
khoâng ñaëc hieäu, ñoâi khi khoù phaân bieät sarcoâm xöông hoaëc sarcoâm Ewing cuõng
vôùi caùc sang thöông nhieãm truøng hay phaûi chuïp Xquang vaø CT ngöïc ñeå theo
chaán thöông. Do ñoù, xaï hình xöông coù
117
doõi ñaùp öùng cuûa di caên phoåi vôùi hoùa trò thöôøng gaëp nhaát, hôn 80% di caên xöông
hoaëc phaùt hieän nhöõng di caên môùi. xuaát hieän ôû caùc xöông truïc.
Trong quaù trình ñieàu trò, neáu coù xuaát Ñoái vôùi nhöõng nhöõng beänh nhaân coù
hieän trieäu chöùng ñau xöông môùi, caàn sang thöông ôû coät soáng, MRI giuùp xaùc
phaûi kieåm tra baèng Xquang vaø xaï hình ñònh ñoä lan roäng cuûa toån thöông ñeå hoã
xöông toaøn thaân. Ñau xöông coù theå laø di trôï cho vieäc chæ ñònh ñieàu trò. MRI phaân
caên xöông hoaëc laø keát quaû cuûa ñieàu trò. bieät ñöôïc tröôøng hôïp xeïp ñoát soáng do
Hoaïi töû xöông do xaï trò coù theå phaân bieät duûy xöông hay do loaõng xöông.
vôùi di caên xöông baèng MRI. Ña u tuûy laø sang thöông aùc tính
Di caên xöông vaø ña u tuûy thöôøng gaëp cuûa xöông, sang thöông aùc
Di caên xöông vaø ña u tuûy xuaát hieän ôû tính coù theå xuaát hieän ña oå nhö di caên
beänh nhaân cuøng nhoùm tuoåi vaø laø hai xöông, hoaëc ñôn ñoäc (böôùu töông baøo).
chaån ñoaùn phaân bieät chuû yeáu cuûa nhöõng Hình aûnh ban ñaàu cuûa beänh coù theå raát
beänh nhaân coù huûy xöông ña oå. thay ñoåi nhö huûy xöông, xô hoùa hay hoãn
Di caên xöông laø sang thöông aùc tính hôïp. Sau khi xaùc ñònh ñöôïc sang thöông
thöôøng gaëp nhaát cuûa xöông vaø cuõng laø baèng Xquang, caàn laøm xaï hình toaøn
moät trong nhöõng vò trí ung thö thöù phaùt thaân ñeå khaûo saùt toaøn boä heä xöông Caùc oå
thöôøng gaëp nhaát. Moät sang thöông aùc di caên thöôøng laø ña oå, baát ñoái xöùng, taêng
tính cuûa moät beänh nhaân treân 40 tuoåi hoaït tính, taäp trung chuû yeáu ôû caùc xöông
thöôøng laø sang thöông di caên hôn laø truïc.
sang thöông nguyeân phaùt. Ung thö tieàn Trong ña u tuûy, xaï hình xöông keùm
lieät tuyeán, vuù, phoåi, thaän vaø tuyeán giaùp nhaïy caûm hôn Xquang trong phaùt hieän
thöôøng cho di caên xöông, ñoâi khi coù sang thöông. Chaån ñoaùn thöôøng döïa vaøo
nhöõng tröôøng hôïp di caên xöông khoâng caùc xeùt nghieäm maùu vaø choïc huùt tuûy.
roõ nguyeân phaùt. Caùc tröôøng hôïp di caên Ñaùp öùng vôùi ñieàu trò ñöôïc theo doõi
chöa roõ nguyeân phaùt, phoåi vaø thaän laø hai baèng Xquang, xaï hình xöông, vaø MRI.
vò trí thöôøng gaëp nhaát. Di caên xöông coù Tuy nhieân, söï chính xaùc cuûa caùc phöông
theå gaëp ôû baát kyø vò trí naøo, nhöng caùc vò tieän trong tröôøng hôïp naøy laø khoâng cao.
trí nhö coät soáng, xöông chaäu, ñaàu gaàn
xöông ñuøi, xöông söôøn vaø xöông soï
Hình 77. Sarcoâm suïn taùi phaùt.
118
Hình 78. Xeïp ñoát soáng ngöïc trong ung thö tieàn lieät tuyeán.
Böôùu phaàn meàm böôùu voû bao thaàn kinh ngoaïi bieân aùc
Phöông tieän chaån ñoaùn ban ñaàu cuûa tính coù nhöõng ñieåm ñaëc tröng treân MRI.
böôùu phaàn meàm vaãn laø Xquang, tuy Ña soá caùc tröôøng hôïp coøn laïi coù hình
nhieân, giaù trò khoâng baèng caùc tröôøng aûnh khoâng ñieån hình. Phaân bieät laønh vaø
hôïp böôùu xöông. Böôùu moâ meàm coù ñaäm aùc treân MRI cuõng khoâng roõ raøng, maëc
ñoä nhö cô. Khoái coù ñaäm ñoä môõ thöôøng duø sarcoâm thöôøng cho hình aûnh khoâng
laø böôùu môõ hay sarcoâm môõ. Soûi tónh ñoàng nhaát vaø phaân thaønh nhieàu ngaên.
maïch (noát calci troøn nhoû) laø ñaëc tröng MRI laø kyõ thuaät ñöôïc löïa choïn ñeå
cuûa böôùu maïch maùu moâ meàm. Xquang ñaùnh giaù böôùu nguyeân phaùt, cho pheùp
coù theå cho thaáy hình aûnh moøn xöông do ghi nhaän bôø sang thöông, töông quan
bò xaâm laán hay phaûn öùng maøng xöông. giöõa boù maïch maùu thaàn kinh vaø xöông
Sieâu aâm giuùp phaân bieät khoái ñaëc vaø laân caän. Chaån ñoaùn beänh baèng sinh
nang, ño ñaïc dieän tích böôùu. Neáu böôùu thieát böôùu. Ñaùnh giaù di caên ñoái vôùi
daïng nang toaøn boä, gaàn vôùi khôùp, noâng sarcoâm phaàn meàm cuõng töông töï nhö
vaø döôùi 5 cm thì thöôøng laø laønh tính. sarcoâm xöông.
Khoái moâ ñaëc lôùn raát nhieàu khaû naêng laø MRI cuõng laø phöông tieän ñeå phaùt
aùc tính. hieän taùi phaùt sau khi ñieàu trò, phaân bieät
MRI khaûo saùt moâ meàm toát hôn vôùi caùc sang thöông laønh tính nhö tuï
xöông. Caùc sang thöông laønh tính coù huyeát thanh, abces, vaø tuï maùu maõn
theå chaån ñoaùn baèng MRI laø böôùu môõ, tính.
böôùu maïch maùu, böôùu sôïi, böôùu nhaày vaø PET giuùp phaân bieät ñöôïc sarcoâm grad
böôùu voû bao thaàn tinh. Caùc khoái giaû cao vaø sarcoâm grad thaáp, nhöng ít coù
böôùu ñöôïc xaùc ñònh treân MRI laø nang khaû naêng phaân bieät sarcoâm grad thaáp
haïch, phì ñaïi bìu, vaø tuï maùu. Sarcoâm vôùi caùc sang thöông phaàn meàm laønh
môõ bieät hoùa toát, sarcoâm nieâm dòch, vaø tính khaùc.
119
Hình 79. Sarcoâm môõ ñuøi traùi.
HEÄ TIM MAÏCH ung thö gan, sarcoâm, lymphoâm, beänh

Böôùu nguyeân phaùt cuûa tim hieám gaëp, baïch caàu vaø melanoâm.
khoaûng 75% laø böôùu laønh tính. Di caên Böôùu tim nguyeân phaùt
tim laïi gaëp nhieàu hôn böôùu nguyeân phaùt Böôùu nhaày tim
20 ‟ 40 laàn. Neáu ñöôïc chaån ñoaùn sôùm Böôùu nhaày tim chieám hôn phaân nöûa
thì beänh coù khaû naêng ñöôïc ñieàu trò baèng böôùu nguyeân phaùt cuûa cô tim. Böôùu
phaãu thuaät. Söï thaønh coâng cuûa phaãu naèm trong thaønh tim vaø thöôøng coù
thuaät phuï thuoäc vaøo hình aûnh hoïc khaù cuoáng. Böôùu nhaày thöôøng naèm gaàn loã
nhieàu, vò trí vaø baûn chaát cuûa böôùu, cuõng baàu duïc, 75% xuaát phaùt töø nhó traùi, 20%
nhö lieân quan cuûa noù vôùi tim, maøng töø nhó phaûi, coøn laïi töø taâm thaát. Böôùu
ngoaøi tim vaø caùc caáu truùc laân caän khaùc. chöùa chaát nhaày, coù kích thöôùc töù 1 ‟ 15
Beänh lyù aùc tính coù 10% cuûa tim vaø cm, trung bình laø 5 cm. Böôùu coù theå coù
85% töø maøng ngoaøi tim. Thaâm nhieãm xuaát huyeát, huyeát khoái vaø calci hoùa.
maøng ngoaøi tim seõ gaây roái loaïn chöùc Beänh nhaân nghi ngôø coù böôùu nhaày
naêng cuûa tim. AÛnh höôûng sinh lyù gaây ra ñöôïc chæ ñònh sieâu aâm tim. Doppler giuùp
laø do maøng tim bò daøy leân hoaëc do traøn khaûo saùt doøng maùu qua van hai laù vaø
dòch maøng tim. Di caên maøng tim ñaùnh giaù huyeát ñoäng cuûa tim. Xquang
thöôøng gaëp nhaát trong ung thö phoåi vaø ngöïc thöôøng bình thöôøng, ñoâi khi ghi
ung thö vuù. nhaän hình aûnh nhó traùi to, taêng aùp ñoäng
Ung thö phoåi, ung thö vuù vaø ung thö tónh maïch phoåi. CT vaø MRI cho nhieàu
thöïc quaûn thöôøng xaâm laán tröïc tieáp ñeán thoâng tin hôn. MRI cho hình aûnh caùc
tim. Di caên ñöôøng maïch baïch huyeát ñeán buoàng tim vaø thaønh cô tim roõ raøng.
tim qua maøng ngoaøi tim trong ung thö Böôùu nhaày cuõng coù theå ñöôïc chaån ñoaùn
phoåi vaø ung thö vuù chieám khoaûng 50% baèng xaï hình vôùi 99mTC gaén hoàng caàu
caùc tröôøng hôïp. Di caên qua ñöôøng maùu qua coång ECG.
coù theå gaëp trong ung thö teá baøo thaän,
120
Hình 80. Böôùu nhaày nhó phaûi.
Böôùu nhaày caàn phaân bieät vôùi caùc Böôùu cô trôn thöôøng gaëp ôû treû em.
sang thöông suøi lôùn treân van nhó thaát, Thöôøng coù nhieàu sang thöông coù cuoáng
huyeát khoái vaø caùc loaïi böôùu khaùc. MRI vaø vaø naèm ôû thaát traùi. Chaån ñoaùn baèng
sieâu aâm khoâng cho hình aûnh ñaëc hieäu. hình aûnh hoïc caét ngang(sieâu aâm, CT, vaø
Chuïp maïch maùu (angiography) coù MRI).
theå chaån ñoaùn ñöôïc böôùu nhaày. Chuïp Böôùu teá baøo öa chroâm ít gaëp, chaån
taâm thaát (ventriculography) cuõng coù theå ñoaùn baèng CT, MRI vaø xaï hình baèng 131I-
chaån ñoaùn beänh, tuy nhieân ñaây laø bieän MIBG (iodine-131 metaiodo-
phaùp xaâm laán, coù theå gaây thuyeân taéc do benzylguanidine). Böôùu sôïi, böôùu trung
böôùu, neân ít ñöôïc aùp duïng. bieåu moâ vaø böôùu maïch maùu hieám gaëp.
Huyeát khoái thöôøng khoâng di ñoäng vaø Böôùu aùc cuûa tim
coù theå phaân bieät döïa vaøo hình daïng vaø vò Böôùu aùc cuûa tim ña soá laø caùc tröôøng
trí cuûa khoái. CT coù theå phaân bieät huyeát hôïp sarcoâm. Nhó phaûi vaø maøng ngoaøi
khoái vaø caùc moâ khaùc nhôø vaøo söï khaùc tim laø caùc vò trí thöôøng gaëp cuûa böôùu,
bieät ñaäm ñoä. Chaån ñoaùn beänh baèng sieâu aâm tim.
Caùc böôùu tim laønh tính khaùc Chuïp maïch vaønh giuùp khaûo saùt maïch
Böôùu môõ coù theå xuaát hieän ôû tim vaø maùu ñeán böôùu. CT vaø MRI thöôøng giuùp
maøng ngoaøi tim. Böôùu môõ coù theå phaùt chaån ñoaùn caùc böôùu hieám gaëp.
hieän deã daøng baèng MRI nhôø tín hieäu cuûa Sarcoâm cô trôn laø böôùu aùc thöôøng
moâ môõ. Sieâu aâm qua ngaû thöïc quaûn gaëp thöù hai ôû tim. Sarcoâm sôïi, sarcoâm
cung caáp nhieàu thoâng tin veà böôùu môõ môõ, sarcoâm chu maïch maùu vaø lymphoâm
hôn sieâu aâm qua thaønh ngöïc. nguyeân phaùt raát hieám gaëp.
121
Hình 81. Sarcoâm teá baøo hình thoi cuûa thaát phaûi gaây traøn dòch maøng tim, cheøn eùp tónh maïch chuû treân.
Böôùu maøng ngoaøi tim caùc tröôøng hôïp xaâm laán tim roõ raøng
Sang thöông thöôøng gaëp cuûa maøng nhaát.
ngoaøi tim laø caùc nang. Caùc sang thöông Di caên maøng tim ít gaëp, chaån ñoaùn
laønh tính naøy thöôøng ñöôïc chaån ñoaùn beänh baèng sieâu aâm, CT vaø MRI. Böôùu
baèng Xquang ngöïc thaúng ôû nhöõng beänh carcinoid di caên tim raát ít gaëp.
nhaân 40 ‟ 60 tuoåi. Goùc söôøn hoaønh vaø Beänh nhaân sau khi gheùp tim coù theå
trung thaát treân laø caùc vò trí thöôøng gaëp. bò böôùu aùc tính do cyclosporin, böôùu
Böôùu quaùi ñöôïc chaån ñoaùn baèng sieâu aâm vaø CT,
Böôùu quaùi thöôøng gaëp ôû treû em. Böôùu hình aûnh thöôøng laø böôùu ñaëc, ñoàng
thöôøng naèm ngoaøi tim nhöng trong nhaát.
maøng ngoaøi tim. Böôùu coù theå to tôùi 15 Beänh lyù aùc tính vaø caùc maïch maùu lôùn
cm, thöôøng ñöôïc cung caáp maùu töø ñoäng Hoäi chöùng tónh maïch chuû treân
maïch chuû hoaëc ñoäng maïch phoåi. Treû em Beänh nhaân khoù thôû, nhaát laø khi naèm,
bò traøn dòch maøng phoåi taùi phaùt phaûi phuø chi treân vaø maët. Carcinoâm pheá
nghó ñeán böôùu quaùi. Hình aûnh suïn vaø quaûn laø nguyeân nhaân cuûa 80% caùc
raêng caûn quang ít gaëp. Hình aûnh hoïc caét tröôøng hôïp, lymphoâm laø nguyeân nhaân
ngang raát hieäu quaû trong ñònh vò böôùu thöù hai, coøn laïi laø do haïch di caên vuøng
ñeå phaãu thuaät. trung thaát.
Böôùu trung bieåu moâ Sieâu aâm, xaï hình, chuïp tónh maïch
Böôùu ñöùng haøng thöù ba trong caùc loaïi giuùp ghi nhaän tình traïng taéc ngheõn tónh
böôùu aùc tính ôû tim vaø maøng ngoaøi tim. maïch chuû treân. Tuy nhieân, CT vaø MRI
Xquang giuùp chaån ñoaùn beänh phoåi raát caàn ñeå xaùc ñònh chaån ñoaùn tröôùc khi
abestos. ñieàu trò.
Di caên ñeán tim Xaâm laán maïch maùu
Böôùu thöù phaùt ôû tim thöôøng maéc Hình aûnh hoïc raát quan troïng trong
phaûi sau moät tröôøng hôïp carcinoâm. Di vieäc chaån ñoaùn böôùu xaâm laán maïch. Ñaëc
caên ñeán tim gaëp trong 2 ‟ 21% beänh bieät laø khi ñieàu trò böôùu coù xaâm laán tónh
nhaân ung thö. Caùc tröôøng hôïp bò xaâm maïch chuû döôùi vaø ñoäng maïch chuû.
laán tröïc tieáp thöôøng gaëp trong caùc Xaâm laán tónh maïch chuû döôùi thöôøng
tröôøng hôïp böôùu trung thaát, söï xaâm laán gaëp trong caùc tröôøng hôïp böôùu aùc ôû
naøy thöôøng thoâng qua caùc keânh baïch thaän. Hình aûnh hoïc caét ngang giuùp
huyeát cuûa tim. Carcinoâm phoåi vaø vuù laø chaån ñoaùn beänh töông ñoái chính xaùc.
122
Caùc hình aûnh hoïc caét ngang cuõng ñeø leân tim phaûi. MRI vaø CT cuõng coù theå
giuùp ñaùnh giaù xaâm laán ñoäng maïch chuû chaån ñoaùn ñöôïc caùc beänh lyù naøy.
ñoái vôùi caùc beänh nhaân carcinoâm phoåi vaø Kyõ thuaät môùi
thöïc quaûn. Caùc phöông tieän moâ phoûng 3D baèng
Chaån ñoaùn phaân bieät cuûa caùc böôùu tim CT hay MRI giuùp chaån ñoaùn chính xaùc
Beänh cô tim laø chaån ñoaùn phaân bieät hôn, nhaát laø caùc beänh lyù maïch maùu.
thöôøng gaëp vaø khoù phaân bieät khi cô tim MRI quang phoå giuùp ñaùnh giaù löôïng tieâu
bò aûnh höôûng khoâng ñoái xöùng. thuï oxy vaø löôïng maùu ñeán böôùu. PET
MRI vaø CT hoã trôï tích cöïc cho chaån cuõng höùa heïn laø moät kyõ thuaät toát ñeå
ñoaùn nhaát. Beänh sarcoid, beänh thoaùi hoùa khaûo saùt beänh lyù tim maïch.
daïng tinh boät, beänh lao cuõng gaây ra khoái
Hình 82. Böôùc aùc tính di caên töø tieàn lieät tuyeán xaâm laán tónh maïch chuû döôùi.
123
CHAÅN ÑOAÙN MOÂ HOÏC VAØ TEÁ BAØO HOÏC TRONG UNG THÖ
Böôùu laø khoái moâ taân taïo, ñöôïc hình (6) Taêng saûn vaø dò saûn (dysplasia)
thaønh do söï taêng saûn (hyperplasia) baát thöôøng xuaát hieän haøng thaùng
thöôøng cuûa caùc teá baøo, thöôøng toàn taïi hoaëc haøng naêm tröôùc khi coù
laâu daøi (hoaëc vónh vieãn), ít phuï thuoäc böôùu.
vaøo qui luaät caân baèng noäi moâi (qui luaät (7) Caùc teá baøo ung thö coù theå nguû
ñoàng toàn) cuûa cô theå, coù theå tieán trieån yeân trong thôøi gian raát laâu.
laønh tính (böôùu laønh) hoaëc aùc tính (ung (8) Thaät ra ñaëc tính sinh hoïc moät soá
thö). ung thö coù theå bò thay ñoåi, söï
Caùc böôùu, duø laønh hay aùc tính thöôøng taêng saûn cuûa caùc teá baøo ung thö
coù nhöõng ñieåm chung nhö sau: khoâng hoaøn toaøn ñoäc laäp maø tuøy
(1) Söï taêng tröôûng cuûa böôùu thöôøng thuoäc vaøo nôi cung caáp maùu nuoâi
khoâng haøi hoøa vôùi söï taêng tröôûng böôùu, caùc noäi tieát toá, caùc loaïi
cuûa caùc moâ bình thöôøng. Böôùu thuoác vaø tình traïng mieãn dòch
vaãn tieáp tuïc tieán trieån sau khi cuûa cô theå chuû (cô theå mang
nguyeân nhaân kích thích gaây ra böôùu).
böôùu khoâng coøn nöõa. (9) Moät soá ít ung thö coù theå töï khoûi.
(2) Böôùu chæ coù theå xuaát nguoàn töø
caùc teá baøo coù khaû naêng sinh saûn. ÑAËC TÍNH SINH HOÏC CUÛA BÖÔÙU
(3) Caùc teá baøo böôùu khoâng “hoài bieät Böôùu laønh vaø ung thö coù ñaëc tính
hoùa”, coù theå tröôûng thaønh khoâng sinh hoïc khaùc nhau (Baûng 1) duø treân
gioáng teá baøo bình thöôøng, do ñoù thöïc teá, caùc tieâu chuaån phaân bieät naøy
thöôøng ñöôïc goïi laø giaûm bieät hoùa khoâng coù giaù trò tuyeät ñoái vaø coù theå
hay khoâng bieät hoùa. khoâng ñuû ñeå moâ taû moät böôùu laønh hay
(4) Caùc ung thö coù theå xuaát hieän böôùu aùc.
theo sau moät soá kích thích (hoùa Ñaëc tính ñaëc hieäu nhaát cuûa ung thö
chaát, vaät lyù hoaëc viruùt) nhöng laø khaû naêng di caên, nghóa laø böôùu coù theå
thöôøng laø phaûi sau moät thôøi gian cho nhöõng teá baøo di chuyeån ñeán nôi
tieàm aån laâu daøi. khaùc taïo neân nhöõng oå ung thö môùi ôû xa.
(5) Caùc böôùu thöôøng coù nhieàu oå ôû Ngoaøi ra, coøn coù nhöõng böôùu coù ñaëc
caùc nôi coù cuøng loaïi moâ, ví duï tính trung gian hoaëc coù ñaëc tính chuyeån
nhö nhieàu tröôøng hôïp ung thö tieáp giöõa hai loaïi treân. Böôùu sôïi boù
vuù hai beân hoaëc ung thö vuù (desmoid tumor) coøn goïi laø böôùu sôïi
nhieàu oå. xaâm nhaäp, loaïi böôùu laønh ôû thaønh buïng,
naèm trong cô thaúng buïng, coù theå xaâm
124
Chaån ñoaùn moâ hoïc vaø teá baøo hoïc trong ung thö
nhaäp vaø phaù huûy moâ keá caän vaø coù theå taùi ÑOÄ LAN ROÄNG CUÛA UNG THÖ
phaùt sau moå caét boû böôùu. Tuy nhieân, ñaây Ñoä lan roäng vi theå
laø loaïi böôùu raát bieät hoùa vaø khoâng cho di Carcinoâm taïi choã hoaëc trong bieåu moâ
caên. Beân caïnh ñoù, caùc böôùu maïch maùu ôû Teá baøo coù tính aùc nhöng chæ giôùi haïn
da tuy laønh tính nhöng raát deã taùi phaùt taïi choã, khoâng xaâm nhaäp moâ keá caän. ÔÛ
sau ñieàu trò. Ngoaøi ra, moät soá böôùu laønh nieâm maïc coå töû cung chaúng haïn,
ôû da nhö böôùu cô trôn coù theå coù nhieàu oå carcinoâm taïi choã coù caùc ñaëc tính cuûa
xuaát hieän töøng ñôït, nhöng laïi khoâng moät carcinoâm Malpighi nhöng chæ giôùi
phaûi laø caùc oå di caên maø chæ laø hình thaùi haïn ôû lôùp bieåu moâ, khoâng vöôït qua
nhieàu oå cuûa böôùu. maøng ñaùy. Loaïi ung thö naøy neáu khoâng
Moät soá ung thö coù theå raát bieät hoùa, teá ñöôïc ñieàu trò ñuùng, seõ trôû thaønh ung thö
baøo böôùu thöôøng khoâng dò daïng, hieám xaâm nhaäp.
coù phaân baøo. Ví duï: carcinoâm daïng nang Carcinoâm xaâm nhaäp vi theå
cuûa tuyeán giaùp nhieàu khi chæ coù theå Caùc carcinoâm xaâm nhaäp ít xuoáng moâ
phaân bieät vôùi böôùu laønh nhôø döïa vaøo ñaëc ñeäm beân döôùi, phaàn xaâm nhaäp chæ thaáy
tính xaâm nhaäp voû bao vaø maïch maùu cuûa treân vi theå. Thoâng thöôøng, neáu phaàn
teá baøo böôùu, böôùu teá baøo gan chæ phaân xaâm nhaäp caùch maøng ñaùy döôùi 3 mm thì
bieät döïa vaøo caáu truùc khoâng coù tieåu thuøy ñöôïc coi nhö xaâm nhaäp vi theå.
cuûa böôùu. Carcinoâm xaâm nhaäp
Moät soá ung thö coù theå coù giôùi haïn raát Ñaây laø loaïi thöôøng gaëp, teá baøo böôùu
roõ nhö ung thö thaän, moät soá ung thö xaâm nhaäp qua khoûi lôùp maøng ñaùy.
trong oáng cuûa vuù. Ñoä lan roäng ñaïi theå, laâm saøng
Caùc ung thö cuûa heä thaàn kinh trung Tuøy theo nôi bò ung thö, ñeå chæ möùc
öông khoâng cho di caên, ngoaïi tröø loaïi ñoä lan roäng ñaïi theå laâm saøng, ngöôøi ta
böôùu nguyeân baøo oáng tuûy lan roäng theo duøng baûng xeáp haïng theo giai ñoaïn töø 0
oáng naõo tuûy, theo dòch naõo tuûy. ñeán IV hoaëc xeáp haïng TNM.
Baûng 1. Söï khaùc bieät veà ñaëc tính sinh hoïc giöõa böôùu laønh vaø ung thö.
Böôùu laønh Ung thö
Bieät hoùa Ít bieät hoùa
Hieám coù phaân baøo Thöôøng coù phaân baøo
Phaùt trieån chaäm Phaùt trieån nhanh
Khoâng xaâm nhaäp Xaâm nhaäp
Khoâng phaù huûy Phaù huûy
Coù voû boïc Khoâng coù voû boïc
Khoâng taùi phaùt Taùi phaùt
Khoâng di caên Di caên
Khoâng aûnh höôûng leân cô theå AÛnh höôûng leân cô theå
125
HÌNH THAÙI VI THEÅ CUÛA UNG THÖ caùc tuyeán Liberkuhn, carcinoâm cuûa da
Teá baøo ung thö coù hình thaùi moâ hoïc daïng thöôïng bì.
Teá baøo to (do coù raát nhieàu theå nhieãm Cuõng coù khi böôùu coù hình thaùi
saéc), hình daïng khoâng ñeàu, coù theå coù chuyeån saûn. Ví duï nhö carcinoâm teá baøo
nhieàu nhaân, chaát nhieãm saéc taêng, haït gai cuûa coå töû cung coù theå coù treân nieâm
nhaân thöôøng coù nhieàu vaø to (tæ leä haït maïc truï, do chuyeån saûn.
nhaân/ nhaân taêng), maøng nhaân daày do coù Ñoái vôùi carcinoâm tuyeán, ñoâi khi söï
nhieàu chaát nhieãm saéc baùm ôû ngoaïi bieân. bieät hoùa ñöôïc qui ñònh do hoaït ñoäng cheá
Nhaân teá baøo coøn coù nhöõng hieän töôïng tieát. Ví duï nhö carcinoâm tuyeán nhaày cuûa
thoaùi hoùa nhö nhaân ñoâng, nhaân tan, daï daøy coù theå coù hình thaùi tuyeán khoâng
nhaân vôõ. roõ raøng nhöng laïi laø nôi coù caùc hoaït
Thöôøng coù nhieàu phaân baøo, vôùi caùc ñoäng cheá tieát nhaày quan troïng.
baát thöôøng cuûa theå nhieãm saéc. Coù theå coù Tröôøng hôïp carcinoâm khoâng bieät
phaân baøo nhieàu cöïc, phaân baøo vôùi söï hoùa, teá baøo böôùu vaø moâ böôùu khoâng coù
phaân phoái theå nhieãm saéc khoâng ñeàu. hình thaùi vaø hoaït ñoäng chöùc naêng nhö
Tæ leä nhaân/ baøo töông taêng. Baøo bình thöôøng. Ñoâi khi ngöôøi ta khoâng theå
töông nhuoäm maøu kieàm do coù raát nhieàu phaân bieät ñöôïc ñoù laø carcinoâm khoâng
RNA (do taêng chuyeån hoùa protein). Caùc bieät hoùa hay sarcoâm.
ti theå thöôøng bò phaân maûnh. Coù khi Ngöôøi ta cuõng nhaän thaáy nhöõng
trong baøo töông coù caùc chaát vuøi nhö môõ, tröôøng hôïp coù nhieàu daïng bieät hoùa ñieån
glycogen, chaát nhaày, caùc maûnh nhaân, hình hay khoâng ñieån hình ñi keøm vôùi
caùc maûnh baøo töông. nhöõng vuøng khoâng bieät hoùa. Ñoä bieät hoùa
Caùc ñaëc tính vöøa keå khoâng phaûi luùc cuûa moät böôùu khoâng phaûi luoân luoân laø
naøo cuõng coù, nhaát laø caùc baát thöôøng cuûa cô sôû ñaùnh giaù ñoä aùc cuûa böôùu, duø
nhaân. Caû teá baøo cuõng raát thay ñoåi vì ñoù nhöõng ung thö thoaùi saûn (nhö ung thö
laø nhöõng teá baøo non. Cho tôùi baây giôø vaãn teá baøo nhoû cuûa pheá quaûn) thöôøng coù ñoä
chöa coù phöông phaùp hình thaùi hoïc naøo aùc tính cao.
coù theå khaûo saùt heát caùc ñaëc tính thöïc söï Hình thaùi bieät hoùa cuûa caùc sarcoâm
chaéc chaén cuûa teá baøo ung thö. thöôøng gioáng hình thaùi cuûa moâ bình
Moâ ung thö thöôøng. Sarcoâm cô coù theå coù hình thaùi
Bao goàm hai thaønh phaàn (1) moâ chuû sôïi cô, vaân cô. Sarcoâm suïn coù taïo chaát
vaø (2) moâ ñeäm. suïn. Sarcoâm xöông coù chaát xöông.
Moâ chuû Moâ ñeäm cuûa ung thö
Carcinoâm coù theå bieät hoùa hay khoâng Moâ ñeäm laø moâ neàn vaø nuoâi döôõng
bieät hoùa. Söï bieät hoùa cuûa carcinoâm coù cho böôùu. Trong caùc carcinoâm, moâ ñeäm
theå ñöôïc nhìn döôùi goùc ñoä hình thaùi hay töông ñoái roõ reät. Moâ ñeäm thöôøng laø moâ
chöùc naêng. lieân keát non hay tröôûng thaønh, vôùi chaát
Ñoái vôùi carcinoâm bieät hoùa, söï bieät neàn nhieàu hay ít, vôùi caùc maïch maùu, caùc
hoùa coù theå ñieån hình, vôùi caùc hình thaùi maïch lymphoâ, caùc sôïi thaàn kinh.
moâ böôùu gioáng nhö hình thaùi cuûa moâ Trong moâ ñeäm cuûa böôùu coù theå coù
bình thöôøng. Ví duï nhö carcinoâm cuûa nhöõng thay ñoåi (1) thaám nhaäp vieâm vôùi
tröïc traøng coù hình thaùi tuyeán gioáng nhö nhöõng lymphoâ baøo, töông baøo, baïch caàu
126
ña nhaân trung tính hay öa eosin (sau haïch di caên, tình traïng thuï theå noäi tieát,
chieáu xaï), (2) phuø, (3) coù nhieàu hay chæ soá phaân baøo. Taát caû laø nhaèm ñöa
thaám nhaäp glycogen, hoaëc môõ, thöôøng caùch thöùc xöû lyù vaø tieân löôïng chính xaùc
thöù phaùt cuûa hieän töôïng thoaùi hoùa vaø nhaát cho beänh nhaân. Do ñoù, ñoøi hoûi nhaø
hoaïi töû, (4) thoaùi hoùa hyalin, daïng tô beänh hoïc vaø baùc só laâm saøng phaûi trao
huyeát, chaát daïng nhaày, (5) laéng ñoïng ñoåi caùc thoâng tin lieân quan, ñònh höôùng
chaát saét hoaëc canxi, (6) coù caùc hieän tröôùc caùc tình huoáng coù theå xaûy ra
töôïng chuyeån saûn nhö chuyeån saûn suïn, nhaèm tìm ra caùch tieáp caän hôïp lyù. Ngoaøi
xöông (caùc hieän töôïng naøy thöôøng laø caùch nhuoäm H&E vaø coá ñònh baèng saùp
daáu hieäu cuûa tieân löôïng toát), (7) coù phaûn paraffin cô baûn, caùc phöông phaùp khaùc
öùng teá baøo nhieàu nhaân, daïng bieåu moâ vaø nhö hoùa moâ mieãn dòch, caét laïnh, khaûo
daïng lao: thöôøng laø thöù phaùt sau caùc saùt baèng kính hieån vi ñieän töû, giuùp xaùc
hieän töôïng hoaïi töû vaø xuaát huyeát vôùi söï ñònh theâm chaån ñoaùn trong 10-15%
phoùng thích caùc chaát lipid. tröôøng hôïp, ñeå thöïc hieän ñöôïc caùc xeùt
Tuøy theo loaïi böôùu, moâ ñeäm coù theå coù nghieäm phöùc taïp maãu moâ töôi phaûi
ít hay nhieàu. Khi böôùu coù nhieàu moâ ñöôïc xöû lyù chuyeân bieät ngay khi vöøa laáy
ñeäm, böôùu coù theå coù ñoä cöùng ñaëc bieät. ra.
Ñoâi khi moâ ñeäm coù daïng cuûa moâ lieân keát Caùc phöông phaùp laáy beänh phaåm
bình thöôøng, thöôøng gaëp trong caùc böôùu Khaûo saùt teá baøo
bieät hoùa toát. Moät soá ít tröôøng hôïp, chính Teá baøo coù theå ñöôïc laáy töø dòch oå
moâ ñeäm cuõng laø böôùu. Ñoù laø loaïi buïng, pheát aâm ñaïo- coå töû cung (Pap’s),
carcinoâ-sarcoâm hay böôùu coù hai moâ. dòch chaûi röûa pheá quaûn, hoaëc töø phöông
Hoaëc coù vaøi carcinoâm khoâng bieät hoùa coù phaùp choïc huùt baèng kim nhoû (FNA).
teá baøo deït gioáng sarcoâm (carcinoâm teá Nhìn chung, ñaây laø phöông phaùp ñôn
baøo hình thoi). giaûn, ít toán keùm, cho keát quaû nhanh vaø
khaù chính xaùc neáu ñöôïc chæ ñònh thích
CHAÅN ÑOAÙN MOÂ HOÏC TRONG UNG hôïp vaø baùc só giaûi phaåu beänh coù kinh
THÖ nghieäm.
Vai troø cuûa chaån ñoaùn moâ hoïc Khaûo saùt moâ hoïc
Chaån ñoaùn moâ hoïc laø neàn taûng trong Sinh thieát loõi kim (core biopsy) thoâng
vieäc ñieàu trò vaø tieân löôïng beänh nhaân qua kim sinh thieát ñaëc bieät, laáy loõi moâ töø
ung thö, ngoaïi tröø raát ít tröôøng hôïp böôùu, cho pheùp xaùc ñònh loaïi moâ hoïc vaø
ngoaïi leä, xaùc ñònh moâ hoïc laø ñieàu baét thöïc hieän caùc xeùt nghieäm chuyeân bieät
buoäc tröôùc khi keát luaän veà tình traïng khaùc. Ñaây laø phöông phaùp töông ñoái ñôn
beänh cuûa beänh nhaân ung thö. giaûn, coù theå phoái hôïp vôùi sieâu aâm, nhuõ
Hieän nay caùc phöông phaùp ñieàu trò aûnh hoaëc chuïp CT Scan nhaèm ñònh vò
ung thö ñang ñöôïc phaùt trieån maïnh meõ, chính xaùc vò trí sang thöông khi tieán
vieäc ñieàu trò ñöôïc “caù nhaân hoùa”, phuø haønh thuû thuaät.
hôïp vôùi töøng beänh nhaân do ñoù khoâng Sinh thieát moät phaàn thöôøng aùp duïng
ñôn thuaàn chæ laø xaùc ñònh coù ung thö cho nhöõng sang thöông quaù lôùn khoâng
hay khoâng maø coøn ñi saâu vaøo töøng loaïi phaãu thuaät trieät ñeå hoaëc phaãu thuaät trieät
böôùu, nguoàn goác, ñoä bieät hoùa, soá löôïng ñeå coù theå gaây ra bieán chöùng hoaëc taøn
127
pheá cho beänh nhaân do ñoù caàn chaån Ñoái vôùi moät soá tình huoáng ñaëc bieät
ñoaùn moâ hoïc chaéc chaén tröôùc khi tieán nhö sang thöông voâi hoùa taïi vuù maø laâm
haønh. saøng khoâng sôø roõ böôùu, sinh thieát caàn
Sinh thieát troïn cung caáp löôïng moâ tieán haønh döôùi ñònh vò nhuõ aûnh vaø maãu
ñaày ñuû cho chaån ñoaùn, vöøa laø phöông beänh phaåm sau khi laáy ra phaûi ñöôïc
phaùp ñieàu trò trieät ñeå ñoái vôùi phaàn lôùn khaûo saùt laïi baèng nhuõ aûnh, bôø dieän caét
caùc loaïi böôùu laønh tính. ñöôïc ñaùnh daáu nhaèm baûo ñaûm sang
Tuy nhieân, sinh thieát coù theå cho keát thöông ñaõ ñöôïc caét troïn, beänh phaåm sau
quaû khoâng chính xaùc do baùc só giaûi phaãu ñoù ñöôïc caét laùt, ñaùnh daáu theo töøng laùt
beänh (GPB) thieáu kinh nghieäm, vò trí vaø khaûo saùt töøng laùt vôùi nhuõ aûnh, baûo
sinh thieát khoâng ñuùng böôùu hoaëc caùc ñaûm xeùt nghieäm vi theå töông öùng chính
toån thöông gaây ra do sang chaán khi boùc xaùc vôùi sang thöông nhìn thaáy treân
taùch, ñoát dieän, hay baûo quaûn maãu moâ phim.
khoâng thích hôïp. Do ñoù, baùc só ñieàu trò Treân thöïc teá, coù hai phöông phaùp caét
khi ñoùn nhaän keát quaû caàn ñoái chieáu vôùi beänh phaåm thöôøng ñöôïc söû duïng nhaát
tình huoáng laâm saøng vaø coù theå tieán laø caét laïnh vaø caét thöôøng.
haønh sinh thieát laïi khi caàn thieát. Caét laïnh (frozen section)
Xöû lyù beänh phaåm Cho keát quaû nhanh khi beänh nhaân
Ñeå coù theå xöû lyù beänh phaåm toát, baùc só coøn treân baøn moå, do ñoù giuùp ích raát
laâm saøng vaø GPB caàn coù söï trao ñoåi chi nhieàu trong nhöõng tröôøng hôïp caàn
tieát thoâng tin lieân quan ñeán beänh nhaân, quyeát ñònh xöû trí ngay, traùnh moät cuoäc
chaån ñoaùn laâm saøng, caùc xeùt nghieäm moå tieáp theo. Thöù nhaát, phöông phaùp
lieân quan, ñaùnh giaù veà maët ñaïi theå, chaån naøy cho bieát sang thöông coù phaûi laø
ñoaùn phaân bieät. Neáu beänh phaåm ñöôïc böôùu hay khoâng, neáu ñuùng thì laø böôùu
göûi nguyeân maãu ñeán phoøng xeùt nghieäm, laønh hay aùc tính. Thöùù hai, noù cho pheùp
caùc vò trí giaûi phaãu phaûi ñöôïc ñaùnh daáu, nhaø beänh hoïc xaùc ñònh rìa dieän caét ñuû
rìa dieän caét, nhöõng ñieåm caàn chuù yù phaûi an toaøn hay khoâng. Cuoái cuøng, noù giuùp
ñöôïc ghi chuù vaø ghi roõ trong bieân baûn xaùc ñònh lieäu haïch vuøng coù bò di caên hay
keøm theo. Töông töï, neáu baùc só phaãu khoâng, hoaëc gôïi yù baûn chaát cuûa haïch laø
thuaät laø ngöôøi tröïc tieáp caét beänh phaåm, töø bieåu moâ (carcinoâm di caên) hay laø
nhöõng vò trí ñöôïc xeùt nghieäm phaûi ñöôïc nguyeân phaùt taïi haïch (lymphoâm). Vì
ghi roõ. vaäy, giuùp phaãu thuaät vieân coù theå quyeát
Baùc só GPB neân ñöôïc cung caáp thoâng ñònh loaïi phaãu thuaät vaø möùc ñoä roäng
tin tröôùc khi tieáp nhaän beänh phaåm phuø hôïp nhaát.
nhaèm coù höôùng xöû lyù thích hôïp tröôùc Tuy nhieân, trong caét laïnh aùp löïc veà
khi beänh phaåm ñöôïc coá ñònh, do moät soá thôøi gian laø yeáu toá coù theå laøm baùc só GPB
xeùt nghieäm chuyeân bieät nhö phaân laäp vi luùng tuùng trong phaùn ñoaùn nhöõng
sinh, hoùa moâ mieãn dòch hoaëc hieån vi tröôøng hôïp khoù. Maëc duø caét laïnh coù
ñieän töû khoù thöïc hieän khi beänh phaåm ñaõ nhieàu öu ñieåm, vieäc laïm duïng xeùt
ñöôïc coá ñònh baèng formalin hoaëc caùc nghieäm naøy maø khoâng coù moät keá hoaïch
chaát khaùc. xöû trí cuï theå trong töøng tình huoáng coù
128
theå khieán baùc só laâm saøng gaëp boái roái khi töông, sôïi nhieãm saéc, teá baøo lan toûa vaøo
quyeát ñònh. moâ laønh xung quanh khoâng tuaân theo
Caét thöôøng (vuøi saùp paraffin) giôùi haïn giaûi phaãu (goïi laø xaâm laán) vaø coù
Ngöôïc vôùi caét laïnh, trong caét thöôøng, khaû naêng thaâm nhaäp vaøo maïch maùu
moâ ñöôïc coá ñònh, khöû nöôùc vaø coá ñònh hoaëc baïch huyeát lan traøn ñeán cô quan
trong saùp paraffin. Maëc duø maát nhieàu khaùc (goïi laø di caên).
thôøi gian hôn ñeå chuaån bò, caét thöôøng coù Sau khi xaùc ñònh baûn chaát böôùu, baùc
nhieàu lôïi ñieåm hôn so vôùi caét laïnh, laùt só GPB phaûi phaân loaïi böôùu theo nguoàn
moâ ñöôïc caét moûng hôn vaø traùnh caùc goác moâ hoïc. Nhìn chung, neáu böôùu xuaát
bieán chaát moâ do quaù trình ñoâng laïnh phaùt töø bieåu moâ laønh tính ñöôïc goïi laø
gaây ra, do ñoù chaát löôïng moâ ñöôïc khaûo böôùu tuyeán (adenoâm) hoaëc böôùu gai
saùt toát hôn, cho keát quaû chaéc chaén hôn. (papilloâm) vaø carcinoâm neáu laø aùc tính.
Vì vaäy neáu khoâng coù ñuû moâ ñeå thöïc hieän Tuøy vaøo thaønh phaàn tuyeán hoaëc gai hieän
caét laïnh neân öu tieân thöïc hieän caét dieän maø ngöôøi ta tieáp tuïc chia thaønh
thöôøng tröôùc. carcinoâm tuyeán (adenocarcinoma) hoaëc
Keát quaû moâ hoïc carcinoâm teá baøo gai (squamous cell
Nhieäm vuï ñaàu tieân cuûa nhaø beänh hoïc carcinoma). Ñoái vôùi böôùu xuaát phaùt töø
phaûi xaùc ñònh sang thöông coù phaûi laø trung moâ, haäu toá “-oma” ñöôïc theâm vaøo
böôùu hay khoâng? Ñaây laø nhieäm vuï khaù teá baøo xuaát phaùt ñeå chæ böôùu laønh
ñôn giaûn, tuy nhieân moät soá tröôøng hôïp (lipoma: böôùu môõ, fibroma: böôùu sôïi),
nhö moâ vieâm maïn tính, seïo loài, da thöøa, böôùu aùc ñöôïc goïi laø sarcoâm (sarcoâm môõ:
polyp taêng saûn cuûa ñaïi traøng, cuoáng muõi liposarcoma). Haàu heát böôùu chæ goàm
coù theå taïo hình aûnh giaû böôùu, ngöôïc laïi moät loaïi teá baøo, tuy nhieân moät vaøi loaïi
moät ung thö daï daøy theå loeùt coù theå bò boû böôùu chöùa nhieàu hôn moät loaïi (böôùu
soùt neáu caùc teá baøo ung thö bò vuøi trong Wilms), thaäm chí nhieàu hôn moät lôùp teá
moâ vieâm xô hoùa khieán vieäc phaùt hieän ra baøo maàm (böôùu quaùi). Moät soá loaïi böôùu
chuùng trôû neân khoù khaên vaø maát nhieàu ñöôïc ñaët theo teân rieâng do ngöôøi ta ñaõ
thôøi gian. quen duøng laâu ngaøy (sarcoâm Kaposi,
Böôùc tieáp theo laø xaùc ñònh baûn chaát beänh Hodgkin ...).
laønh- aùc cuûa böôùu. Nhìn chung, caùc teá Toùm laïi, böôùu ñaëc ñöôïc phaân chia
baøo cuûa böôùu laønh coù möùc bieät hoùa toát, thaønh naêm nhoùm lôùn (1) carcinoâm xuaát
gaàn gioáng moâ bình thöôøng, böôùu nguoàn töø bieåu moâ, chieám tæ leä khoaûng
thöôøng coù khuynh höôùng phaùt trieån 90% taát caû caùc ung thö, (2) sarcoâm xuaát
ñoàng nhaát veà moïi höôùng, ñeø vaøo moâ nguoàn töø trung moâ, (3) caùc böôùu cuûa moâ
laønh xung quanh taïo neân moät vieàn moâ ngoaïi phoâi thaàn kinh, (4) caùc böôùu cuûa
lieân keát moûng goïi laø voû bao, böôùu chæ caáu truùc phoâi, moät hay nhieàu moâ, (5)
phaùt trieån taïi choã. Tuy nhieân, vaøi loaïi caùc böôùu coù caáu truùc hoãn hôïp, moät hay
böôùu laønh nhö böôùu cô trôn töû cung, nhieàu moâ. Ung thö cuûa cô quan taïo
böôùu maïch maùu thöôøng khoâng coù voû huyeát bao goàm lymphoâm vaø caùc beänh
bao. Böôùu aùc khoâng coù voû bao roõ, caùc teá baïch caàu.
baøo khaùc vôùi bình thöôøng nhö chæ soá Möùc ñoä bieät hoùa cuûa böôùu nguyeân
phaân baøo taêng, thay ñoåi nhaân-baøo phaùt ñöôïc xeáp haïng döôùi kyù hieäu G
129
(Histologic Grade). Grad moâ hoïc caøng Caùc phöông phaùp laáy maãu
cao, möùc bieät hoùa caøng thaáp, teá baøo phaùt Hai phöông phaùp chính trong xeùt
trieån caøng nhanh, thì tieân löôïng caøng nghieäm teá baøo laø (1) laáy maãu töø moâi
keùm. tröôøng coù chöùa caùc teá baøo bong troùc töï
nhieân nhö xeùt nghieäm teá baøo trong
GX Ñoä moâ hoïc khoâng ñaùnh giaù ñöôïc ñaøm, nöôùc tieåu, dòch oå buïng vaø (2) laáy
G1 Bieät hoùa toát maãu baèng duïng cuï (duøng que hoaëc baøn
G2 Bieät hoùa trung bình chaûi nhö trong xeùt nghieäm Pap’s vaø
G3 Bieät hoùa keùm duøng kim huùt teá baøo nhö trong choïc huùt
G4 Khoâng bieät hoùa böôùu giaùp, böôùu vuù). Ñoái vôùi maãu laáy
baèng duïng cuï teá baøo coù theå ñöôïc traûi
Baùo caùo beänh hoïc tröïc tieáp leân lame coøn teá baøo trong caùc
Sau khi khaûo saùt vi theå baûn chaát cuûa dòch tieát cô theå phaûi ñöôïc quay ly taâm
böôùu, caùc keát quaû phaûi ñöôïc cung caáp hoaëc loïc ñeå taùch teá baøo ra khoûi moâi
ñaày ñuû cho baùc só laâm saøng. Baûn baùo caùo tröôøng chöùa noù. Caùc teá baøo sau ñoù phaûi
phaûi chöùa taát caû thoâng tin caàn thieát veà ñöôïc traûi thaønh lôùp moûng, ñeàu ñaën treân
kích thöôùc böôùu, loaïi moâ hoïc, grad, tình lame vaø coá ñònh trong ethanol 95% hoaëc
traïng haïch, cuõng nhö caùc xeùt nghieäm caùc dung dòch coá ñònh coù saün vaø nhuoäm
hoã trôï khaùc neáu coù, töø ñoù baùc só laâm Papanicolaou hoaëc H&E.
saøng môùi coù cô sôû xeáp giai ñoaïn beänh Keát quaû xeùt nghieäm teá baøo
chính xaùc vaø quyeát ñònh caùc phöông Khaùc vôùi baùc só GPB, baùc só teá baøo
phaùp ñieàu trò tieáp theo cuõng nhö tieân hoïc khaûo saùt chuû yeáu teá baøo maø khoâng
löôïng cuûa beänh nhaân. coù moâ ñeäm, döïa treân caùc ñaëc tính teá baøo
vaø moät vaøi ñaëc tính caáu truùc nhö teá baøo
CHAÅN ÑOAÙN TEÁ BAØO HOÏC lieân keát chaët cheõ hay rôøi raïc maø ñöa ra
Teá baøo hoïc duøng ñeå chaån ñoaùn vaø keát luaän. Phaàn lôùn tröôøng hôïp thöïc hieän
taàm soaùt ung thö hoaëc caùc toån thöông xeùt nghieäm teá baøo laø nhaèm höôùng daãn
tieàn ung. Lôïi ñieåm cuûa chaån ñoaùn teá baøo ñieàu trò hôn ñöa ra quyeát ñònh trieät ñeå.
hoïc laø giaù reû, cho keát quaû nhanh, ít gaây Do chuû yeáu khaûo saùt teá baøo neân phaàn
xaâm laán ñoái vôùi beänh nhaân vaø haàu nhö lôùn xeùt nghieäm teá baøo seõ giuùp phaân bieät
khoâng gaây gieo raéc teá baøo böôùu. Do nhöõng ñaëc tính chung (böôùu hay khoâng
beänh phaåm trong chaån ñoaùn teá baøo phaûi böôùu, laønh hay aùc) hôn laø ñi vaøo
thöôøng bao goàm raát ít teá baøo hoaëc moâ phaân loaïi chi tieát (xaâm laán hay taïi choã,
neân vieäc kyõ thuaät laáy maãu vaø chuaån bò grad moâ hoïc). Ngoaøi ra, khi khoái böôùu
lame laø quan troïng nhaát. Cuõng gioáng nhoû hay keøm theo moâ vieâm lan toûa, vieäc
nhö chaån ñoaùn moâ hoïc, caùc thoâng tin ñaâm kim huùt teá baøo coù theå khoâng chính
laâm saøng lieân quan vaø söï trao ñoåi giöõa xaùc gaây neân aâm tính giaû cuõng nhö
laâm saøng vaø xeùt nghieäm seõ giuùp cho döông tính giaû.
chaån ñoaùn teá baøo trôû neân nhanh choùng Tuy nhieân do coù nhieàu lôïi ñieåm vaø
vaø chính xaùc hôn. neáu ñöôïc chæ ñònh thích hôïp xeùt nghieäm
teá baøo giuùp ích raát nhieàu nhö trong taàm
soaùt ung thö coå töû cung, Pap’s smear trôû
130
thaønh vuõ khí chính trong phaùt hieän caùc chuyeân bieät cao giuùp nhaän dieän haàu heát
sang thöông tieàn ung, trong xöû trí böôùu caùc chaát ñaùnh daáu sinh mieãn dòch. Tuy
giaùp vaø böôùu vuù, choïc huùt teá baøo gaàn nhieân tröôùc khi thöïc hieän HMMD, baùc só
nhö laø xeùt nghieäm ñaàu tay cuûa baùc só phaûi döïa treân beänh caûnh laâm saøng, ñaëc
laâm saøng tröôùc khi ñöa ra caùc quyeát tính cuûa böôùu ñeå caân nhaéc caùc chaån
ñònh tieáp theo. ñoaùn phaân bieät, töø ñoù choïn löïa khaùng
theå thích hôïp. Vieäc choïn khaùng theå neân
HOÙA MOÂ MIEÃN DÒCH (HMMD) choïn nhieàu khaùng theå höôùng vaøo caùc
HMMD laø phöông phaùp xaùc ñònh caùc khaû naêng khaùc nhau hôn laø chæ duøng
thaønh phaàn chuyeân bieät trong moâ döïa moät khaùng theå duy nhaát. Hieän nay
treân nhaän dieän cuûa khaùng theå ñoái vôùi HMMD laø moät xeùt nghieäm hoã trôï quan
khaùng nguyeân moâ hoaëc teá baøo qua phaûn troïng cho xeùt nghieäm moâ hoïc thöôøng
öùng mieãn dòch (khaùng nguyeân ‟ khaùng qui trong chaån ñoaùn, phaân loaïi vaø tieân
theå) keát hôïp vôùi hoùa chaát. Nhöõng naêm löôïng.
qua HMMD ñaõ coù nhöõng böôùc phaùt trieån Caùc öùng duïng cuûa HMMD
vöôït baäc, chaát chæ thò maøu (chromogen) Phaân bieät böôùu vôùi caùc toån thöông khaùc
khoâng phaùt huyønh quang cho pheùp Trong moät soá tình huoáng ñaëc bieät,
nhaän dieän keát hôïp khaùng nguyeân-khaùng caùc chaát ñaùnh daáu trong HMMD coù theå
theå baèng kính hieån vi quang hoïc, caùc giuùp phaân bieät giöõa böôùu vaø caùc toån
böôùc khuyeách ñaïi môùi (peroxidase- thöông laønh tính, chaúng haïn bieåu hieän
antiperoxidase, caàu noái streptavidin- chuoãi nheï kappa hoaëc lambda giuùp phaân
biotin, heä thoáng ñaùnh daáu döïa treân bieät giöõa beänh lyù lymphoâm vaø vieâm.
polymer) giuùp caûi thieän roõ reät ñoä nhaïy Phaân loaïi böôùu
vaø ñoä ñaëc hieäu. Caùc phöông phaùp duøng ÖÙng duïng cô baûn nhaát cuûa HMMD laø
boäc loä khaùng nguyeân (enzyme, boäc loä phaân loaïi böôùu. Ñoái vôùi nhöõng böôùu
epitope baèng nhieät) trong moâ coá ñònh khoâng theå xaùc ñònh baûn chaát HMMD coù
baèng formalin cho pheùp nhuoäm beänh theå xaùc ñònh böôùu thuoäc bieåu moâ, trung
phaåm cho duø moâ ñaõ ñöôïc coá ñònh vaø xöû moâ, lymphoâm, melanoâm hoaëc teá baøo
lyù. Caùc khaùng theå ñôn doøng coù ñoä maàm.
Baûng 2. Caùc chaát ñaùnh daáu thöôøng duøng trong phaân bieät ung thö khoâng bieät hoùa.
Carcinoâm Lymphoâm Melanoâm
Keratin + - -
Khaùng nguyeân maøng bieåu moâ (Epithelial Membrane Antigen) + - -
Vimentin - +/- +
LCA - + -
Protein S100 - - +
HMB-45 - - +
131
Hình 1. Caùc böôùc chaån ñoaùn HMMD ñeå phaân loaïi böôùu chöa roõ nguoàn goác.
Xaùc ñònh nguoàn goác cuûa di caên melanoâm, maëc duø vieäc phaùt hieän moät
Trong moät soá tình huoáng beänh nhaân vaøi teá baøo di caên coù aûnh höôûng ra sao
ñeán vôùi beänh caûnh khoái di caên khoâng roõ ñeán tieân löôïng vaãn laø caâu hoûi boû ngoû.
nguyeân phaùt, HMMD coù theå giuùp xaùc Xaùc ñònh tieân löôïng vaø ñaùp öùng ñieàu trò
ñònh böôùu nguyeân phaùt döïa treân tính Trong ñieàu trò ung thö vuù hieän nay,
chuyeân bieät theo moâ, chaúng haïn vieäc khaûo saùt thuï theå noäi tieát (ER, PR)
carcinoâm tuyeán cuûa tuyeán tieàn lieät coù vaø Her2-neu ñöôïc thöïc hieän thöôøng qui
theå bieåu hieän baèng khoái di caên nôi khaùc, nhaèm ñöa ra höôùng ñieàu trò thích hôïp.
tuy nhieân phaàn lôùn carcinoâm tuyeán cuûa Nhieàu khaùng theå môùi ñang ñöôïc phaùt
tuyeán tieàn lieät döông tính vôùi PSA hoaëc trieån nhaèm xaùc ñònh caùc saûn phaåm cuûa
prostein (P501s), do ñoù ngöôøi ta söû duïng gen sinh ung, gen ñeø neùn böôùu, giuùp
moät trong hai chaát ñaùnh daáu naøy ñeå xaùc vieäc ñieàu trò trôû neân chính xaùc vaø hieäu
ñònh nguoàn goác töø tieàn lieät tuyeán cuûa quaû hôn.
khoái di caên. HMMD ñaõ coù böôùc phaùt trieån maïnh
Xaùc ñònh di caên vi theå (micrometastasis) meõ, tuy nhieân trong thöïc teá vieäc öùng
HMMD coù theå xaùc ñònh moät vaøi teá duïng caàn phaûi coù qui trình kyõ thuaät
baøo di caên trong haïch maø khaûo saùt moâ chuaån vaø caùc nghieân cöùu laâm saøng xaùc
hoïc thöôøng qui coù theå boû soùt, hieän taïi ñònh yù nghóa cuûa caùc ñaùnh daáu môùi ra
ngöôøi ta aùp duïng nhieàu trong khaûo saùt ñôøi.
haïch lính gaùc (sentinel node) cuûa vuù vaø
132
Chaån ñoaùn sinh hoïc phaân töû trong ung thö
CHAÅN ÑOAÙN SINH HOÏC PHAÂN TÖÛ TRONG UNG THÖ
Chaån ñoaùn phaân töû raø tìm caùc sai soùt Chuùng ta coù theå phaân thaønh ba nhoùm
gaây ra beänh ôû möùc ñoä phaân töû. Tuøy möùc (1) khaûo saùt nhieãm saéc theå, (2) khaûo saùt
ñoä thöông toån maø chuùng ta choïn nucleic acid, (3) khaûo saùt protein.
phöông phaùp, kyõ thuaät thích hôïp ñeå
ñieàu trò.
Baûng 1. Caùc phöông phaùp chaån ñoaùn phaân töû

PHÖÔNG PHAÙP KYÕ THUAÄT
Khaûo saùt nhieãm saéc theå Nhieãm saéc theå ñoà
Lai taïi choã phaùt huyønh quang
Khaûo saùt nucleic acid Southern blot
Northern blot
PCR
Giaûi trình töï DNA
Khaûo saùt protein Western blot
Baûng 2. Möùc ñoä thöông toån DNA trong caùc chaån ñoaùn phaân töû
CAÙC CAËP BASE BÒ AÛNH KYÕ THUAÄT VÍ DUÏ LAÂM SAØNG
HÖÔÛNG
1 ‟ 106 Southern blot Lymphoâm, cloân daân soá teá baøo
PCR H-ras ñoät bieán ñieåm
Chip DNA Caùc khieám khuyeát lôùn cuûa p53
Phaân ñoaïn Ñoät bieán BRCA1
Caét ñoaïn protein Caùc ñoät bieán khaùc cuûa BRCA1
106 ‟ 108 Phaân tích nhieãm saéc theå, FISH t(9;22) BCR/ABL
t(15;17) RARa/PML
109 Ño ñaïc nhieãm saéc theå teá baøo Leäch boäi trong carcinoâm ñaïi
(Cytometry) traøng vaø vuù
133
NHIEÃM SAÉC THEÅ ÑOÀ nhaát laø sau 3 ngaøy, khoâng phaùt hieän
Ñaàu tieân, nhieãm saéc theå ñöôïc nuoâi ñöôïc caùc tröôøng hôïp taùi saép xeáp aån vaø
caáy vaø nhuoäm baêng. Sau ñoù, nhieãm saéc khoâng phaùt hieän ñöôïc khueách ñaïi gen.
theå ñöôïc quan saùt baèng kính hieån vi Ứng duïng cytometry (Ño ñaïc nhieãm saéc
treân tieâu baûn sau khi nhuoäm (Hình 1). theå teá baøo)
Caùc baát thöôøng nhieãm saéc theå thöôøng Cytometry hoã trôï xeáp giai ñoaïn vaø döï
ñöôïc phaùt hieän laø nhöõng roái loaïn veà soá ñoaùn dieãn tieán böôùu. Ung thö ñaïi traøng
löôïng nhieãm saéc theå cuõng nhö caáu truùc coù löôõng boäi, xaâm laán sinh hoïc ít hôn
nhieãm saéc theå nhö maát ñoaïn, chuyeån loaïi coù leäch boäi. Ung thö vuù, ñaïi traøng,
ñoaïn, theâm ñoaïn, ñaûo ñoaïn, taïo voøng buoàng tröùng, noäi maïc töû cung vaø tieàn
(ring) vaø cheøn ñoaïn. lieät tuyeán laø caùc loaïi ung thö thöôøng
Nhieãm saéc theå ñoà phaùt hieän ñöôïc ñöôïc nghieân cöùu baèng cytometry ñeå bieát
nhieàu daïng baát thöôøng nhieãm saéc theå veà döï haäu.
treân moät beänh nhaân. Tuy nhieân, ñeå thöïc Ứng duïng phaân tích nhieãm saéc theå
hieän chuùng ta phaûi thu ñöôïc teá baøo Trong CML coù söï chuyeån vò giöõa
trong kyø giöõa, baát thöôøng nhieãm saéc theå nhaùnh daøi nhieãm saéc theå 9 vaø 22.
phaûi töông ñoái lôùn, keát quaû thu ñöôïc ít
Hình 1. Nhieãm saéc theå ñoà.
134
PHÖÔNG PHAÙP LAI PHAÂN TÖÛ nhau. Coù nhieàu kyõ thuaät FISH ñöôïc öùng
Lai taïi choã phaùt huyønh quang duïng nhö FISH caùc teá baøo phaân chia,
(Fluorescent Insitu Hybridization: FISH) FISH caùc teá baøo khoâng phaân chia, FISH
Khaûo saùt nhieãm saéc theå ñöôïc hoã trôï kính pheát (smear FISH), FISH sôïi DNA
bôûi phoái hôïp phaân tích vaø thaêm doø gen. (DNA fiber FISH).
Phöông thöùc naøy goïi laø FISH (Hình 2). ÖÙng duïng FISH
Duøng “ñaàu doø phaân töû” (probe) gaén caùc Trong ung thö heä taïo huyeát, giuùp
ñoaïn base ñaëc hieäu ñoàng nhaát vôùi moãi chaån ñoaùn vaø ñaùnh giaù ñaùp öùng ñieàu trò
nhieãm saéc theå ñaõ laøm tieán boä khaû naêng CML, ñaùnh giaù tieân löôïng ALL vaø AML.
khaûo saùt caùc nhieãm saéc theå. Caùc ñaàu doø Trong heä böôùu ñaëc, FISH duøng ñeå
phaân töû ñöôïc duøng trong kyõ thuaät FISH khaûo saùt söï bieåu hieän quaù möùc HER2-
mang moät ñuoâi hoùa hoïc phaùt huyønh neu trong ung thö vuù (Hình 3), söï
quang ñöôïc gaén taïi moät vò trí ñaëc hieäu khueách ñaïi EGFR trong ung thö phoåi vaø
treân nhieãm saéc theå coù theå quan saùt ñöôïc ung thö ñaïi tröïc traøng, toå hôïp gen
döôùi kính hieån vi. Nhieàu ñaàu doø phaân töû TMPRSS2/ERG trong ung thö tieàn lieät
coù theå ñöôïc duøng vôùi nhieàu maøu khaùc tuyeán.
Hình 2. Lai tại chỗ phaùt huỳnh quang
135
Hình 3. Söï bieåu hieän HER2-neu.
Öu vaø khuyeát ñieåm cuûa FISH Lai so saùnh boä gen (Comparative
FISH coù theå phaùt hieän ñöôïc baát genomic hybridization ‟ CGH)
thöôøng NST treân caû teá baøo khoâng phaân Ñaây cuõng laø moät phöông phaùp di
chia. Xeùt nghieäm cho keát quaû nhanh truyeàn hoïc phaân töû teá baøo ñeå phaân tích
trong voøng 24 giôø, moài ñaëc hieäu neân caùc thay ñoåi caáu truùc DNA (theâm ñoaïn/
phaùt hieän ñöôïc taùi saép xeáp aån, phaân tích maát ñoaïn) qua so saùnh giöõa DNA chöùng
nhieàu teá baøo (200 - 500 teá baøo) vôùi ñoä vaø DNA beänh nhaân. CGH chæ coù theå
nhaïy ñeå phaùt hieän cloân baát thöôøng laø phaùt hieän ñöôïc nhöõng thay ñoåi nhieãm
1%, vaø phaùt hieän ñöôïc khueách ñaïi gen. saéc theå baát ñoái xöùng. Phöông phaùp naøy
Tuy nhieân, khuyeát ñieåm cuûa FISH laø thöôøng ñöôïc chæ ñònh cho caùc teá baøo
khoâng phaùt hieän ñöôïc baát thöôøng ñi böôùu ñaëc khoâng theå nuoâi caáy ñöôïc
keøm vì khoâng quan saùt ñöôïc toaøn boä caáu (Hình 4).
truùc cuûa boä NST.
Hình 4. Lai so saùnh boä gen
136
Southern blot hieän gen trong moâ. Nhöôïc ñieåm cuûa

Southern blot laø moät trong caùc phöông phöông phaùp naøy cuõng laø maát nhieàu
phaùp thaêm doø gen goïi laø “kyõ thuaät taùi toå thôøi gian vaø thao taùc phöùc taïp.
hôïp DNA”, blot laø phöông phaùp phaân Chip DNA
tích DNA bôûi (1) caét DNA ra thaønh töøng DNA microarray (coøn goïi laø DNA
maûnh baèng enzym giôùi haïn, (2) ñieän di chip hay gene chip) laø moät taám thuûy
caùc maûnh naøy taùch rôøi chuùng theo kích tinh hoaëc nhöïa treân ñoù coù gaén caùc
thöôùc, (3) thaêm doø baèng phöông phaùp ñoaïn DNA thaønh caùc haøng sieâu nhoû.
lai phaân töû ñeå khaûo saùt moät ñoaïn DNA Caùc nhaø nghieân cöùu söû duïng caùc con
ñôn ñoäc. chip nhö vaäy ñeå saøng loïc caùc maãu sinh
ÖÙng duïng hoïc nhaèm kieåm tra söï coù maët haøng loaït
Phaùt hieän nhöõng thay ñoåi veà caáu truùc trình töï cuøng moät luùc. Caùc ñoaïn ñaàu doø
DNA (maát ñoaïn, theâm ñoaïn). DNA ñöôïc gaén treân chip. Treân moãi ñieåm
Coù theå phaùt hieän nhöõng ñoät bieán cuûa chip coù haøng ngaøn ñaàu doø.
ñieåm laøm thay ñoåi ñieåm caét cuûa caùc Ñaàu tieân maãu DNA ñöôïc xöû lyù vôùi
enzyme giôùi haïn. enzym laøm vôõ moâ vaø phoùng thích DNA.
Khuyeát ñieåm DNA ñích naøy ñöôïc gaén ñuoâi coù caùc chaát
Kyõ thuaät ñoøi hoûi löôïng DNA lôùn, kyõ ñaùnh daáu phaùt huyønh quang ñeå phuïc vuï
thuaät phöùc taïp, maát nhieàu thôøi gian. cho phaùt tín hieäu sau khi lai taïo. Sau khi
Northern blot söï lai taïo xaûy ra trong dung dòch xeùt
Ñaây laø kyõ thuaät töông töï nhö nghieäm. Chip ñöôïc laser queùt ñeå xem
southern blot, nhöng laø ñeå khaûo saùt RNA moãi vò trí treân chip. Hieän nay, ngöôøi ta
(Hình 6). Kyõ thuaät northern blot chuû coù theå aùp duïng kyõ thuaät naøy trong chaån
yeáu ñöôïc söû duïng ñeå khaûo saùt söï bieåu ñoaùn HIV, BRCA1 ...
Hình 5. Quy trình kỹ thuật Southern blot.
137
Hình 6. Quy trình kỹ thuật Northern blot.
KYÕ THUAÄT PCR khoaûng 20 ‟ 30 nucleotide coù trình töï

PCR laø thöû nghieäm nhaân baûn moät boå sung moät caùch ñaëc hieäu vôùi trình töï
ñoaïn DNA trong oáng nghieäm döïa vaøo cuûa 2 ñaàu ñoaïn DNA seõ ñöôïc nhaân baûn;
caùc chu kyø nhieät. Thöû nghieäm ñöôïc thöïc (5) ion Mg2+ trong muoái MgCl2 ôû noàng
hieän trong moät oáng nghieäm nhoû chöùa ñoä thích hôïp, (6) dung dòch ñeäm Tris-
dung dòch phaûn öùng (goïi laø PCR mix) coù KCl ñeå laøm dung moâi thích hôïp cho
theå tích vaøo khoaûng töø 10ml ñeán 50ml phaûn öùng. Khi oáng nghieäm phaûn öùng
vôùi caùc thaønh phaàn chuû yeáu laø (1) naøy ñöôïc cho vaøo buoàng uû chu kyø nhieät
enzyme polymerase chòu nhieät, thöôøng cuûa maùy luaân nhieät (thermal cycler), maø
ñöôïc goïi laø Taq polymerase, coù hoaït tính chuùng ta thöôøng goïi laø maùy PCR,
toái ña ôû 720C vaø beàn ñöôïc vôùi nhieät ñoä; chöông trình nhieät ñoä trong maùy seõ laøm
(2) 4 loaïi desoxyribonucleotide (dNTP) laø cho nhieät ñoä trong buoàng uû nhieät cuûa
Adenine, Thymine, Guanine, vaø maùy thay ñoåi theo chu kyø, nhôø vaäy maø
Cytosine (dATP, dTTP, dGTP, vaø dCTP); phaûn öùng nhaân baûn DNA seõ xaûy ra.
(3) DNA chöùa caùc ñoaïn DNA ñích seõ Nguyeân taéc cuûa PCR
ñöôïc nhaân baûn trong oáng phaûn öùng; (4) Veà maët nguyeân taéc, moät chu kyø nhieät
caùc ñoaïn moài (primer) xuoâi vaø ngöôïc laø ñoä seõ bao goàm 3 giai ñoaïn nhieät ñoä
caùc ñoaïn oligonucleotide coù chieàu daøi (Hình 7). (1) Ñaàu tieân nhieät ñoä seõ ñöôïc
138
ñöa leân 940C, ôû nhieät ñoä naøy caùc lieân keát enzyme Taq polymerase ñeå keùo caùc
hydro cuûa maïch ñoâi DNA seõ bò maát ñi, dNTP laïi ñaàu 3’ cuûa ñoaïn moài ñang baét
nhôø vaäy DNA ñích bò bieán tính thaønh caëp treân ñaàu 5’ cuûa sôïi DNA ñích ñeå baét
caùc maïch ñôn; giai ñoaïn nhieät ñoä naøy nguoàn cho söï toång hôïp neân maïch boå
ñöôïc goïi laø giai ñoaïn bieán tính. (2) Keá sung. Nhö vaäy, qua moät chu kyø nhieät,
ñoù nhieät ñoä seõ ñöôïc haï ñeán 550C ‟ 650C moät DNA ñích ñaõ ñöôïc nhaân baûn thaønh
laø nhieät ñoä thích hôïp ñeå caùc ñoaïn moài hai baûn sao; vaø neáu chu kyø naøy ñöôïc laëp
tìm ñeán baét caëp boå sung vaøo hai ñaàu cuûa ñi laëp laïi lieân tuïc 30 ñeán 40 laàn thì töø
ñoaïn DNA ñích, giai ñoaïn nhieät ñoä naøy moät DNA ñích ñaõ nhaân baûn ñöôïc thaønh
ñöôïc goïi laø giai ñoaïn baét caëp. (3) Cuoái 230 ñeán 240 baûn sao, töùc laø ñeán haøng tyû
cuøng, nhieät ñoä ñöôïc ñöa leân 72oC laø baûn sao.
nhieät ñoä thích hôïp cho hoaït tính cuûa
Hình 7. Nguyeân taéc cuûa PCR laø nhaân baûn DNA ñích qua caùc chu kyø nhieät
Hình 8. Toå hôïp gen TMPRSS2/ERG trong ung thö tieàn lieät tuyeán.
139
ÖÙng duïng PCR trong ung thö (terminator, laø ddNTP: dideoxy-
Phaùt hieän toå hôïp gen nucleotide triphosphate, cuõng nhö
TMPRSS2/ERG (do maát ñoaïn) trong dNTP, coù 4 loaïi ddNTP töông öùng vôùi 4
ung thö tieàn lieät tuyeán (Hình 8). base A, T, C vaø G). Phaûn öùng ñöôïc
thöïc hieän trong 4 oáng, vaø moãi oáng cho
GIAÛI TRÌNH TÖÏ DNA moät loaïi ddNTP khaùc nhau. Baét ñaàu töø
DNA laø cô sôû hoùa hoïc cuûa gen. Phaân ñoaïn moài, men DNA polymerase seõ
töû DNA laø moät chuoãi xoaén keùp cuûa hai keùo caùc dNTP vaøo ñeå toång hôïp maïch
maïch ñôn ñöôïc caáu taïo töø 4 loaïi ñôn boå sung vôùi maïch DNA cheøn treân
nucleotide khaùc nhau nhôø caùc base cuûa vector, vaø söï toång hôïp maïch ñôn seõ bò
chuùng, ñoù laø A (adenine), C (cytosine), döøng laïi taïi vò trí maø ddNTP ñöôïc keùo
G (guanine) vaø T (thymine). Caùc vaøo thay vì dNTP. Lyù do söï toång hôïp bò
nucleotide naøy noái keát lieân tieáp vôùi döøng laïi laø vì ddNTP coù caáu truùc hoùa
nhau theo moät thöù töï xaùc ñònh. Giaûi hoïc bò maát ñi goác OH taïi vò trí carbon
trình töï cuûa gen töùc laø phaùt hieän ñöôïc thöù 3 cuûa ñöôøng deoxyribose, maø goác
thöù töï saép xeáp cuûa 4 loaïi nucleotide OH taïi vò trí naøy chính laø nôi ñeå dNTP
naøy treân phaân töû DNA. keá tieáp ñöôïc gaén vaøo. Nhôø vaäy trong
Tröôùc ñaây, naêm 1977, Maxam vaø oáng phaûn öùng coù caùc maïch ñôn DNA
Gilbert söû duïng phöông phaùp hoùa hoïc coù caùc chieàu daøi khaùc nhau töông öùng
giaûi trình töï DNA, cuõng trong thôøi gian vôùi caùc vò trí trình töï caùc nucleotide
naøy, Sanger vaø cs phaùt minh ra treân ñoaïn DNA goác (Hình 9).
phöông phaùp enzyme giaûi trình töï. Ñeå giaûi trình töï, ngöôøi ta duøng
Hieän nay, ña soá caùc phoøng thí nghieäm phöông phaùp ñieän di treân gel
söû duïng maùy töï ñoäng ñeå giaûi trình töï. polyacrylamide bieán tính. Vôùi phöông
Phöông phaùp enzyme giaûi trình töï phaùp ñaùnh daáu moài hay caùc dNTP
Tröôùc heát cheøn caùc ñoaïn DNA caàn baèng ñoàng vò phoùng xaï 32P hay 35S, sau
phaûi xaùc ñònh trình töï vaøo moät vector khi hoaøn taát ñieän di, caùc maïch ñôn seõ
laø phage hay plasmid taïi moät vò trí maø bò döøng taïi caùc vò trí khaùc nhau, tuøy
trình töï chuoãi cuûa vò trí naøy ñaõ ñöôïc thuoäc vaøo maïch ñôn naøy daøi ngaén
xaùc ñònh roõ. Chuyeån theå töùc laø ñöa caùc khaùc nhau, theo haøng doïc suoát chieàu
vector mang ñoaïn cheøn DNA naøy vaøo daøi cuûa gel. AÙp gel ñaõ ñieän di naøy treân
teá baøo vi khuaån ñeå nhaân baûn caùc moät phim nhaïy tia X, caùc vò trí döøng
vector naøy thaønh nhieàu baûn sao, sau laïi cuûa caùc maïch ñôn treân gel ñieän di
ñoù taùch chieát vaø tinh khieát caùc vector seõ taïo thaønh caùc vaïch treân phim vì caùc
töø vi khuaån ñeå thaønh caùc vector töï do. vò trí naøy ñeàu bò ñaùnh daáu phoùng xaï do
Duøng caùc ñoaïn moài boå sung moät caùc maïch ñôn ñeàu coù moät ñaàu ñöôïc
caùch ñaëc hieäu vôùi trình töï cuûa vector ñaùnh daáu baèng 32P. Töø caùc vaïch treân
taïi vò trí cheøn ñoaïn DNA. Theâm vaøo phim xaï kyù töï ghi naøy
oáng phaûn öùng men DNA polymerase (autoradiography), coù theå ñoïc ñöôïc
vaø 4 loaïi nucleotide töï do (goïi laø dNTP: trình töï cuûa caùc nucleotide cuûa ñoaïn
deoxynucleotide triphosphate) vaø moät DNA.
löôïng raát giôùi haïn caùc nucleotide taän
140
Hình 9. Phöông phaùp Enzyme giaûi trình töï DNA. Ñoaïn DNA ñöôïc cheøn vaøo moät vector taïi moät vò trí
bieát roõ trình töï, nhôø ñoù coù theå toång hôïp ñöôïc caùc maïch ñôn coù moät ñaàu laø moài, moät ñaàu laø caùc
nucleotide taän. Trong hình caùc nucleotide ñaùnh daáu * laø caùc nucleotide ñöôïc daùnh daáu 35S, nhôø vaäy
caùc maïch ñôn ñöôïc ñaùnh daáu.
141
Hình 10. Hình aûnh xaï kyù töï ghi moät keát quaû giaûi trình töï DNA treân gel polyacrylamide. Töø keát quaû naøy,
ñoïc ñöôïc trình töï DNA
Giaûi trình töï baèng maùy töï ñoäng löu laïi thaønh moät ñænh cöôøng ñoä saùng
Caùc phoøng thí nghieäm hieän nay ñeàu trong bieåu ñoà. Töø bieåu ñoà cuûa caùc ñænh
duøng phaûn öùng giaûi trình töï baèng cöôøng ñoä saùng naøy, maùy seõ so doøng cuûa
phöông phaùp enzyme, nhöng khi laøm caùc ñænh töông öùng vôùi caùc maøu ñeå cuoái
giaûi trình töï thì thöôøng duøng caùc maùy töï cuøng phaân tích thaønh trình töï cuûa ñoaïn
ñoäng chöù khoâng duøng kyõ thuaät xaï kyù töï DNA.
ghi nhö tröôùc ñaây. Ñeå thöïc hieän ñöôïc Vôùi caùc maùy theá heä môùi sau naøy,
giaûi trình töï baèng maùy töï ñoäng thì caùc ngöôøi ta coù theå duøng 4 maøu huyønh
maïch DNA ñôn saûn sinh trong oáng phaûn quang khaùc nhau ñeå ñaùnh daáu 4 loaïi
öùng giaûi trình töï phaûi ñöôïc ñaùnh daáu ddNTP, nhôø vaäy phaûn öùng giaûi trình töï
huyønh quang ñeå caùc vaïch ñieän di cuûa coù theå thöïc hieän ñöôïc chæ trong moät oáng
caùc maïch ñôn naøy phaùt saùng khi ñi qua nghieäm vaø khi giaûi trình töï chæ caàn ñieän
moät chuøm tia laser. Caáu taïo cuûa moät di treân moät haøng maø khoâng caàn phaûi
maùy töï ñoäng giaûi trình töï goàm hai phaàn treân 4 haøng khaùc nhau nhö tröôùc ñaây.
chính yeáu, ñoù laø: phaàn ñieän di vôùi gel Neáu duøng ñieän di mao quaûn thì tuøy
polyacrylamide vaø phaàn phaùt hieän caùc thuoäc vaøo soá mao quaûn coù theå chaïy moät
vaïch ñieän di. Phaàn ñieän di laàn maø ngöôøi laøm thí nghieäm coù theå coù
polyacrylamide coù theå laø moät baûn gel soá maãu cho moãi laàn chaïy nhieàu hay ít.
hay laø moät oáng mao quaûn chöùa gel. Tuøy thuoäc vaøo qui moâ cuûa phoøng thí
Phaàn phaùt hieän vaïch ñieän di laø nhöõng nghieäm cuøng vôùi soá maãu giaûi trình töï
con maét caûm quang vaø moät chuøm tia maø phoøng thí nghieäm coù theå trang bò
laser ñi qua tröôùc noù. Nguyeân taéc hoaït giaûi trình töï ít hay nhieàu mao quaûn.
ñoäng cuûa maùy laø trong suoát quaù trình Caùc theá heä maùy veà sau ngaøy caøng coù
ñieän di, moãi khi coù moät vaïch ñieän di ñi nhöõng chöông trình ñi keøm ñeå chaúng
qua chuøm tia laser thì vaïch ñieän di seõ nhöõng coù theå hieån thò töï ñoäng caùc kyù töï
phaùt saùng leân vaø söï phaùt saùng naøy seõ hoaù hoïc cuûa trình töï DNA maø coøn giuùp
ñöôïc con maét caûm quang ghi nhaän vaø caùc nhaø nghieân cöùu coù theå (1) phaùt hieän
142
caùc chi tieát caàn thieát treân trình töï nhö trong ngaân haøng döõ lieäu ñeå phaùt hieän
maõ khôûi ñaàu, maõ keát thuùc, vuøng ñoïc môû ñöôïc söï töông ñoàng vôùi trình töï ñaõ bieát,
(ORF: Open Reading Frame), trình töï nhôø ñoù laøm cô sôû ñeå xaùc ñònh gen vaø
ñaëc hieäu cho caùc enzyme caét giôùi haïn chöùc naêng gen.
(restriction enzyme), caùc daáu aán di ÖÙng duïng cuûa giaûi trình töï DNA trong
truyeàn ... maø caùc chi tieát naøy raát caàn ung thö
thieát ñeå laäp baûn ñoà gen; (2) phieân dòch Chaån ñoaùn söï hieän dieän caùc gen gaây
trình töï trong vuøng ñoïc môû (töùc laø vuøng beänh nhö BCR/ABL trong baïch caàu maïn
trình töï coù yù nghóa) thaønh trình töï acid doøng tuûy (khaùng ñieàu trò baèng imatinib),
amin cuûa moät protein, nhôø ñoù coù theå xaùc PML/RARA trong baïch caàu caáp doøng tuûy
ñònh, phoûng ñoaùn, hay laøm cô sôû ban (ñieàu trò baèng retinoic acid),
ñaàu ñeå hieåu ñöôïc chöùc naêng cuûa gen; FIP1L1/PDGFRA trong hoäi chöùng taêng
(3) töï ñoäng so saùnh trình töï DNA trong eosinophil (ñieàu trò baèng imatinib),
thí nghieäm hay moät trình töï DNA naïp EML4/ALK trong ung thö vuù, ung thö
vaøo maùy, hay coù theå trình töï acid amin ñaïi tröïc traøng, ung thö phoåi.
cuûa protein, vôùi caùc trình töï khaùc ñaõ coù
Hình 11. Giaûi trình töï baèng maùy töï ñoäng
143
Ñoät bieán EGFR trong ung thö phoåi coù trong moät maãu moâ caàn khaûo saùt. Töông
nhieàu kieåu ñoät bieán, vaø tuøy theo kieåu ñoät töï nhö southern blot vaø northern blot,
bieán maø ñaùp öùng vôùi ñieàu trò gefitinib kyõ thuaät söû duïng ñieän di treân gel ñeå taùch
thay ñoåi. rieâng khoâng bieán tính hay bieán tính caùc
Trong ung thö vuù, giuùp xaùc ñònh caùc protein theo chieàu daøi chuoãi polypeptid
ñoät bieán cuûa caùc gen BRCA1, RAS, (bieán tính) hay theo caáu truùc ba chieàu
PI3KCA. Trong melanoâm, ung thö tuyeán cuûa protein (khoâng bieán tính). Caùc
giaùp xaùc ñònh ñoät bieán ñieåm BRAF, protein ñöôïc chuyeån sang moät maøng
trong GIST laø ñoät bieán cuûa KIT, (nitrocellulose hay PVDF), vaø caùc protein
PDGFRA, trong ñaïi tröïc traøng laø KRAS, ñích ñöôïc gaén ñaàu doø khaùng theå ñaëc
p53 . hieäu ñeå phaùt hieän.
WESTERN BLOT
Ñaây laø kyõ thuaät phaân tích ñöôïc söû
duïng phaùt hieän caùc protein ñaëc hieäu
Baûng 3. ÖÙng duïng PCR ‟ giaûi trình töï DNA.

Gen ñoät bieán Beänh lyù YÙ nghóa
P53 Ung thö voøm hoïng, vuù, ñaïi tröïc Tieân löôïng?
traøng,...
KRAS Ung thö ñaïi tröïc traøng, phoåi, tuïy Ñaùnh giaù ñaùp öùng khaùng theå ñôn doøng
BRAF Melanomas, ung thö giaùp Ñích ñieàu trò cuûa sorafenib?
PIK3CA Ung thö gan, ung thö vuù Ñích ñieàu trò môùi cuûa everolimus?
JAK2 Roái loaïn taêng sinh tuûy Tieâu chuaån chaån ñoaùn
FLT3, NPM1 Baïch caàu caáp Tieân löôïng, ñích ñieàu trò
BRCA1/2 Ung thö vuù, buoàng tröùng Nguy cô
EGFR Ung thö phoåi Gefitinib, erlotinib
KIT, PDGFRA U moâ ñeäm ñöôøng tieâu hoùa Imatinib, sunitinib
BCR/ABL Baïch caàu maïn doøng tuûy Imatinib, nilotinib, dasatinib
VHL Von Hippel-Lindau Chaån ñoaùn
144
Hình 12. Kyõ thuaät western blot.
MOÄT SOÁ ENZYM SÖÛ DUÏNG TRONG KYÕ Caùc enzym polymerase
THUAÄT SINH HOÏC PHAÂN TÖÛ Polymerase laø nhöõng enzym xuùc taùc
Enzym giôùi haïn (restriction enzyme) söï toång hôïp DNA vaø söï toång hôïp RNA.
Teá baøo vi khuaån nhieãm vaøo cô theå seõ Caùc DNA polymerase xuùc taùc toång
bò heä thoáng thöïc baøo tieâu dieät. Tuy hôïp DNA theo chieàu 5’  3’. Trong ñoù,
nhieân, trong moät soá teá baøo vi khuaån coù DNA polymerase I xuùc taùc söï toång hôïp
chöùa enzym caét DNA cuûa thöïc baøo moät maïch ñôn DNA môùi, ñoàng thôøi coù
thaønh nhöõng ñoaïn nhoû, do ñoù, teá baøo vi vai troø söûa chöõa sai soùt trong quaù trình
khuaån khoâng bò tieâu dieät. Ñaây chính laø nhaân ñoâi DNA.
hieän töôïng giôùi haïn, cho neân, nhöõng T4 DNA polymerase coù hoaït tính
enzym coù khaû naêng nhö vöøa keå treân goïi exonuclease 3’  5’ maïnh.
laø enzyme giôùi haïn. Taq DNA polymerase laø enzym chòu
Enzyme giôùi haïn thuoäc nhoùm enzym nhieät toát thöôøng ñöôïc söû duïng trong
endonuclease, caét caùc lieân keát phospho- phaûn öùng PCR.
dieste trong phaân töû DNA. Vd: Hae III Reverse transcriptase nhaèm sao cheùp
caét DNA giöõa 4 caëp nucleotid, Sma I caét boä gen RNA thaønh DNA boå sung (cDNA
DNA giöõa 6 caëp nucleotid, EcoR I caét ‟ complementary DNA).
DNA leäch giöõa 6 caëp nucleotid. Caùc RNA polymerase söû duïng trong
Ngöôøi ta phaân enzym giôùi haïn thaønh vieäc toång hôïp RNA, coù ba loaïi ñöôïc söû
ba loaïi. Enzym giôùi haïn loaïi II, nhaän bieát duïng nhieàu nhaát laø SP6, T3 vaø T7 RNA
trình töï vaø caét ngay taïi vò trí nhaän bieát, polymerase.
laø nhoùm duy nhaát ñöôïc söû duïng trong
kyõ thuaät sinh hoïc phaân töû.
145
Caùc ligase Caùc nuclease

Ligase laø caùc enzym xuùc taùc söï taïo Ñaây laø caùc enzym caét DNA (DNase)
lieân keát noái hai ñoaïn DNA (DNA ligase) vaø enzym caét RNA (RNase). Caùc enzym
hay RNA (RNA ligase). giôùi haïn cuõng laø nhöõng nuclease nhöng
mang tính chuyeân bieät trình töï cao hôn.
Hình 13. Moät soá enzym giôùi haïn.
146
Phaàn 3
Ñieàu trò
Beänh Ung Thö
147
Chöông 5. PHAÃU TRÒ UNG THÖ
Phaãu trò laø phöông phaùp ñieàu trò ung laøm cô sôû cho söï xeáp haïng beänh lyù
thö coå xöa nhaát. Trong moät thôøi gian daøi chính xaùc.
phaãu trò ñaõ laø lieäu phaùp höõu hieäu duy Caùc khuyeát ñieåm cuûa phaãu trò ung thö
nhaát vaø ñeán nay vaãn coøn laø vuõ khí choïn (1) Moå caét boû khoâng mang tính ñaëc thuø
löïa ñoái vôùi nhieàu loaïi ung thö. Theo caùc ñoái vôùi böôùu aùc tính, nghóa laø moâ
taùc giaû Timothy J. Eberlein, Richard E. laønh vaø moâ böôùu ñeàu ñöôïc huûy dieät
Wilson hoaëc Steven A. Rosenberg hoaëc nhö nhau.
nhoùm taùc giaû Jonh M.Daly thì ngaøy nay (2) Phaãu thuaät coù theå ñe doïa caáp thôøi
60% ñeán 75% caùc beänh nhaân ung thö ñeán söï soáng vaø / hoaëc söï baát tuùc
ñöôïc ñieàu trò baèng phaãu thuaät vaø caùc kyõ naëng neà veà söùc khoeû (morbidity)
thuaät ngoaïi khoa coøn ñöôïc söû duïng ñeå cuõng nhö coù theå gaây ra thöông taät
chaån ñoaùn, xeáp haïng cho hôn 90% caùc hoaëc maát moät vaøi chöùc naêng sinh
beänh ung thö. lyù. Phaãu thuaät vieân coù khi phaûi caân
nhaéc vaø giôùi haïn möùc ñoä roäng cuûa
ÖU VAØ KHUYEÁT ÑIEÅM CUÛA PHAÃU phaãu thuaät ñeå traùnh toån thöông
THUAÄT nhöõng caáu truùc sinh töû vaø ñoù laø moät
Caùc öu ñieåm cuûa phaãu trò ung thö trong nhöõng nguyeân nhaân thaát baïi
(1) Caùc loaïi böôùu aùc khoâng coù söï ñeà cuûa phaãu trò.
khaùng sinh hoïc ñoái vôùi kyõ thuaät (3) Sau cuøng, nhöõng toån thöông aùc
ngoaïi khoa. tính ñaõ tieán trieån vöôït qua giai ñoaïn
(2) Phaãu thuaät khoâng coù nhöõng taùc taïi choã taïi vuøng thì khoâng ñöôïc trò
duïng coù tieàm naêng sinh ung. khoûi chæ baèng phaãu thuaät ñôn
(3) Phaãu thuaät coù khaû naêng ñieàu trò thuaàn.
moät soá lôùn ung thö ôû giai ñoaïn taïi Thôøi ñaïi cuûa Ngoaïi Khoa nhö laø moät
choã vaø taïi vuøng. moâ thöùc ñieàu trò ñôn ñoäc ñaõ qua. Nghieân
(4) Phaãu thuaät cho pheùp ñaùnh giaù roõ cöùu hoài cöùu nhöõng thaát baïi ñieàu trò ñaõ
raøng möùc ñoä lan roäng cuûa ung thö giuùp cho ngöôøi ta bieát raèng tröôùc khi
cuõng nhö taïo ñieàu kieän xaùc ñònh ñöôïc phaãu trò, ôû thôøi ñieåm ñöôïc chaån
nhöõng ñaëc tính moâ hoïc cuûa böôùu ñoaùn xaùc ñònh, moät soá ung thö ñaõ coù
nhöõng di caên vi theå. Vì theá, ñoái vôùi tình
148
Phaãu trò ung thö
traïng dieãn tieán aâm thaàm cuûa nhieàu loaïi nhoùm Barbiturates (Sodium
ung thö thì moät chieán löôïc ñieàu trò toaøn thiopental) hoaëc nhoùm an thaàn
dieän ña moâ thöùc laø caàn thieát. Hieän nay (Benzodiazepines hay Droperidol).
vieäc nhaän dieän nhoùm beänh nhaân maø (5) Gaây meâ toaøn thaân baèng ñöôøng hoâ
beänh coù khaû naêng ñaõ tieán trieån ñöôïc caên haáp vôùi:
cöù vaøo keát quaû khaûo saùt caùc yeáu toá nguy Oxyt Nitô N2O + chaát gaây nguû +
cô cuõng nhö caùc xeùt nghieäm caän laâm chaát daõn cô
saøng vaø sinh hoïc maø ñoä chính xaùc Nhoùm Fluorinated hydrocarbones
khoâng tuyeät ñoái. Vì vaäy, caùch ñieàu trò toát nhö: Halothane (Fluothane),
nhaát, keå caû ñieàu trò taän goác laãn taïm bôï, Enflurane (Ethrane).
ñoøi hoûi moät söï tính toaùn rieâng bieät cho Gaây meâ ñöôøng hoâ haáp thöôøng cho
töøng beänh nhaân vôùi söï tieáp caän baèng taát moät soá taùc duïng phuï nhö (i) ñoäc
caû caùc moâ thöùc ñieàu trò coù trong tay. Vôùi gan, (ii) giaûm hoaït ñoäng cô tim,
khaùi nieäm naøy, ngöôøi phaãu thuaät vieân giaûm löu löôïng maùu, (iii) gaây cho cô
ung thö phaûi coù moät caên baûn vöõng chaéc tim deã nhaïy caûm vôùi
veà ngoaïi khoa toång quaùt cuõng nhö phaûi cathecolamines ñöa ñeán loaïn nhòp
naém baét ñöôïc nhöõng tieán boä môùi nhaát tim.
veà xaï trò ung thö, hoùa trò ung thö vaø gaàn Veà maët lyù thuyeát gaây meâ baèng
ñaây laø lieäu phaùp mieãn dòch trong ung ñöôøng hoâ haáp coù aûnh höôûng ñeán
thö. caùc cô cheá sinh hoùa nhö öùc cheá tuûy
xöông, roái loaïn chöùc naêng cuûa caùc
CUOÄC MOÅ ñaïi thöïc baøo, vì theá maø
Kyõ thuaät voâ caûm Cyclopropane vaø EÂte ngaøy nay haàu
Ñeå thöïc hieän thaønh coâng nhöõng thao nhö khoâng coøn ñöôïc söû duïng ñeå gaây
taùc ngoaïi khoa nhaèm muïc ñích chaån meâ nöõa.
ñoaùn cuõng nhö ñieàu trò caàn phaûi coù söï (6) Chaát daõn cô nhö Succinylcholine,
hoã trôï cuûa caùc thaày thuoác gaây meâ hoài Curare, Pancuonium thöôøng ñöôïc
söùc vôùi nhieàu kyõ thuaät voâ caûm khaùc söû duïng trong luùc gaây meâ toaøn thaân
nhau. taïo thuaän lôïi cho caùc thao taùc phaãu
(1) Gaây teâ beà maët (gaây teâ nieâm maïc) thuaät nhöng laïi laøm lieät taïm thôøi
(2) Gaây teâ taïi choã caùc cô hoâ haáp vaø gaây öùc cheá hoâ haáp.
(3) Gaây teâ taïi vuøng: teâ tuøng, teâ tuûy, teâ Xaùc ñònh nhöõng nguy cô phaãu thuaät
ngoaøi maøng cöùng. Moät soá taùc giaû Tyû leä töû vong do moå phaûi ñöôïc löu yù
cho raèng phöông phaùp gaây teâ taïi khi chæ ñònh moå baèng caùch xem xeùt caân
vuøng cho moät soá ñaïi phaãu ung thö nhaéc nhöõng nguy cô phaãu thuaät.
an toaøn hôn laø gaây meâ toaøn thaân ñoái (1) Theå traïng beänh nhaân (coù theå ñaùnh
vôùi caùc beänh nhaân coù beänh lyù theâm giaù theo chæ soá KPS, hoaëc theo phaân
veà phoåi hoaëc coù tình traïng suy hoâ loaïi 5 nhoùm cuûa Hoäi Gaây Meâ Hoa
haáp. Kyø) (Baûng 1).
(4) Gaây meâ toaøn thaân baèng ñöôøng tónh
maïch vôùi caùc döôïc chaát thuoäc
149
Baûng 1. Phaân loaïi theå traïng beänh nhaân theo hoäi gaây meâ Hoa Kyø.
Nhoùm I Nhoùm IV
Beänh nhaân coù söùc khoûe bình thöôøng, khoâng coù Beänh nhaân coù beänh heä thoáng gaây maát khaû naêng vaän
caùc roái loaïn cô quan, sinh lyù, sinh hoùa hay taâm ñoäng, thöôøng xuyeân bò ñe doïa maïng soáng vaø phaãu
thaàn kinh. Nhöõng baát thöôøng cho cuoäc moå gaây thuaät coù khaû naêng khoâng hieäu quaû (vd beänh tim gaây
ra ñöôïc khu truù vaø khoâng gaây roái loaïn toaøn thaân suy tim, hoäi chöùng ñau thaét ngöïc thöôøng xuyeân, hay
(vd beänh nhaân khoûe ñöôïc moå thoaùt vò beïn hoaëc vieâm cô tim, vaø suy hoâ haáp tieán trieån, suy gan, thaän
böôùu cô trôn thaân töû cung). hay noäi tieát)
Nhoùm II Nhoùm V
Beänh nhaân coù roái loaïn heä thoáng töø nheï ñeán Beänh nhaân haáp hoái, khoâng soáng quaù 24 giôø neáu
trung bình gaây ra do beänh lyù phaûi phaãu thuaät khoâng phaãu thuaät, hay beänh nhaân coù raát ít cô hoäi
hay do beänh lyù keøm theo (vd beänh tim maïch soáng coøn nhöng phaûi chaáp nhaän phaãu thuaät nguy cô
nheï, ñaùi thaùo ñöôøng nheï, taêng huyeát aùp hay raát cao (vd phình vôõ ñoäng maïch chuû buïng soác naëng,
thieáu maùu). Treû sô sinh hoaëc ngöôøi treân 80 tuoåi chaán thöông naõo naëng vôùi hoäi chöùng taêng aùp löïc noäi
khoâng coù beänh lyù ñi keøm. Thöøa caân quaù möùc soï dieãn tieán nhanh, thuyeân taéc phoåi). Haàu heát caùc
hoaëc vieâm pheá quaûn maïn cuõng thuoäc nhoùm beänh nhaân naøy coù khaû naêng hoài söùc raát keùm sau
naøy. phaãu thuaät.
Nhoùm III Tình traïng caáp cöùu
Beänh nhaân coù beänh heä thoáng naëng laøm haïn Neáu phaãu thuaät caáp cöùu, ñaët chöõ E sau soá nhoùm. Baát
cheá hoaït ñoäng nhöng khoâng laøm maát khaû kyø beänh nhaân thuoäc nhoùm naøo neáu phaûi moå caáp cöùu
naêng hoaøn toaøn (vd beänh tim naëng. Ñaùi thaùo phaûi xem nhö ñang trong tình traïng xaáu. Beänh nhaân
ñöôøng naëng vôùi bieán chöùng maïch maùu, suy hoâ moå thoaùt vò beïn khoâng bieán chöùng, neáu coù keøm
haáp möùc ñoä trung bình, vaø ñau thaét ngöïc hay buoàn noân vaø noân thì ñöôïc xeáp laø nhoùm IE, nhoùm V
nhoài maùu cô tim cuõ) luoân luoân ñöôïc xem laø beänh caáp cöùu
(2) Möùc ñoä naëng, ñoä xaâm laán cuûa Chæ ñònh phaãu thuaät
beänh. Phaûi xaùc ñònh roõ muïc ñích cuûa cuoäc
(3) Möùc ñoä gaây xaùo troän veà chöùc naêng moå vaø phaûi giaûi thích cho ngöôøi beänh
sinh lyù treân beänh nhaân. hieåu roõ muïc ñích naøy.
(4) Nhöõng khoù khaên trong thao taùc Muïc ñích cuûa cuoäc moå coù theå laø ñeå
phaãu thuaät. chaån ñoaùn, ñaùnh giaù vaø xeáp haïng, hoaëc
(5) Loaïi voâ caûm. ñeå ñieàu trò taïm bôï, hoaëc laø ñieàu trò taän
(6) Kinh nghieäm cuûa phaãu thuaät vieân. goác. Nhöõng xeùt nghieäm hoaëc kyõ thuaät
Tyû leä töû vong do moå ñöôïc tính trong khaûo saùt tröôùc moå khoâng phaûi luùc naøo
thôøi gian 30 ngaøy töø ngaøy moå ñoái vôùi caùc cuõng coù giaù trò tuyeät ñoái neân muïc ñích
loaïi ñaïi phaãu trôû leân vaø tyû leä naøy tuøy cuûa cuoäc moå coù theå thay ñoåi trong luùc
thuoäc vaøo: moå tuøy theo thöïc traïng nhaän ñònh bôûi
(1) Kyõ thuaät moå. phaãu thuaät vieân.
(2) Kyõ thuaät voâ caûm. Chæ ñònh phaãu thuaät taän goác
(3) Bieán chöùng moå. Khoái böôùu coøn khu truù taïi choã, taïi
(4) Quan troïng nhaát laø theå traïng beänh vuøng vaø phaàn moâ laønh bao quanh böôùu
nhaân vaø khaû naêng phuïc hoài cuûa coù theå caét laáy ñi ñöôïc vaø khoâng tìm thaáy
beänh nhaân sau chaán thöông phaãu di caên xa.
thuaät. Khi chæ ñònh moå, phaãu thuaät vieân
phaûi ñònh tröôùc möùc ñoä roäng cuûa thao
taùc phaãu thuaät. Caét böôùu thaønh moät
150
khoái (“en bloc” resection) bao goàm böôùu nghieân cöùu khaûo saùt ví duï nhö nhaáp
nguyeân phaùt vaø haïch vuøng laø nguyeân taéc nhaùy ñoà heä lymphoâ, raø tìm khaùng theå
chuû ñaïo. ñôn doøng gaén ñoàng vò phoùng xaï ...
Töø nhöõng thöïc teá treân, theâm vaøo ñoù Ñieàu quan troïng laø chæ ñònh phaãu
soá tröôøng hôïp ung thö ñöôïc chaån ñoaùn ôû thuaät coù theå thay ñoåi tuøy theo kinh
giai ñoaïn sôùm ngaøy caøng taêng, söï xuaát nghieäm cuûa phaãu thuaät vieân, caùc
hieän cuûa nhieàu moâ thöùc ñieàu trò neân phöông phaùp ñieàu trò hoã trôï vaø nhaát laø
möùc ñoä roäng cuûa caùc phaãu thuaät ung söï hieåu bieát veà dieãn tieán töï nhieân cuûa
thö ñang ñöôïc ñieàu chænh. Naïo haïch töøng loaïi ung thö.
vuøng moät caùch ñuùng möùc coù giaù trò roõ Chuaån bò tieàn phaãu
raøng veà tieân löôïng vaø cho pheùp xeáp Chuaån bò tieàn phaãu cho beänh nhaân
haïng chính xaùc laøm cô sôû cho nhöõng phaûi hoã trôï ñöôïc caû hai maët sinh lyù vaø
phöông phaùp ñieàu trò hoã trôï khaùc. taâm lyù. Chuaån bò moät caùch ñuùng möùc
Chæ ñònh phaãu thuaät nhaèm muïc ñích bao goàm:
ñaùnh giaù xeáp haïng (1) Hieåu bieát caën keõ dieãn tieán töï
Beänh Hodgkin moå buïng thaùm saùt, nhieân cuûa beänh.
sinh thieát haïch ôû nhieàu vò trí, sinh thieát (2) Ñaùnh giaù kyõ löôõng nhöõng nguy cô
gan, caét laùch vaø sinh thieát tuûy xöông. phaãu thuaät.
Chæ ñònh phaãu thuaät nhaèm muïc ñích (3) Caân nhaéc nhöõng quyeát ñònh lieân
ñieàu trò taïm bôï quan ñeán kyõ thuaät moå.
Noái taét trong tröôøng hôïp ung thö caùc (4) Döï ñoaùn nhöõng roái loaïn sinh lyù
taïng roãng gaây ngheït (noái vò traøng, noái gaây neân bôûi voâ caûm vaø phaãu thuaät.
maät ruoät ...), moå ñaët oáng stent trong (5) Ñaùnh giaù xeáp haïng tình traïng söùc
ung thö thöïc quaûn ... khoûe cuûa beänh nhaân.
Chæ ñònh phaãu thuaät giaûm toång khoái teá (6) Giaûi thích vaø traán an, naâng ñôõ tinh
baøo böôùu thaàn beänh nhaân.
Chæ ñònh coøn gaây moät vaøi tranh caõi. Chaêm soùc ñieàu trò tröôùc moå seõ giuùp
Phöông phaùp naøy höõu duïng nhaát ñoái vôùi cho beänh nhaân vöôït qua ñöôïc kích xuùc
ung thö buoàng tröùng vì coù khaû naêng laøm phaãu thuaät vaø giaûm thieåu toái ña nguy cô
gia taêng ñaùp öùng cuûa beänh nhaân ñoái vôùi tai bieán do thao taùc kyõ thuaät.
hoùa trò hoaëc xaï trò, ngoaøi ra phöông Phaãu thuaät vieân phaûi löu yù ñeán
phaùp naøy cuõng coù hieäu quaû ñoái vôùi böôùu nhöõng roái loaïn sinh lyù nhö nöôùc ‟ ñieän
nguyeân baøo thaàn kinh ôû treû em. ÖÙng giaûi, tình traïng suy dinh döôõng, suy hoâ
duïng cho caùc ung thö khaùc thì hieám haáp, roái loaïn chöùc naêng gan, thaän, thieáu
hôn. maùu, roái loaïn ñoâng maùu ... Hoàng caàu
Möùc ñoä caét laáy roäng coù theå ñöôïc taêng leân ñeán 30% tröôùc khi tieán haønh
höôùng daãn bôûi vieäc ñaùnh giaù xeáp haïng caùc phaãu thuaät maø phaãu thuaät vieân nghó
laâm saøng chuaån xaùc. Cuoäc moå coù theå laø seõ chaûy maùu nhieàu trong luùc moå. Caùc
ñöôïc giaûm nhoû ñi neáu xeáp haïng chính baát thöôøng veà ñoâng maùu ñöôïc xaùc ñònh
xaùc keøm theo ñieàu trò hoã trôï. Nhaèm muïc baèng vieäc hoûi kyõ beänh söû, khaùm laâm
ñích gia taêng söï chuaån xaùc cuûa ñaùnh giaù saøng tìm nhöõng trieäu chöùng roái loaïn
xeáp haïng, nhieàu phöông thöùc ñang ñöôïc huyeát ñoäng hoïc, vaø baèng caùc xeùt nghieäm
151
thöôøng quy (thôøi gian prothrombin, ñieàu chænh thích hôïp caùc roái loaïn keøm
ñeám tieåu caàu ...). Caàn xaùc ñònh nhöõng theo moät keá hoaïch boä tieáp tuïc trong luùc
thuoác beänh nhaân ñaõ söû duïng (aspirin, moå vaø sau moå.
phenylbutazon, indomethacin) vì coù Saên soùc haäu phaãu
nhöõng döôïc chaát taùc ñoäng laøm hö tieåu Tyû leä nhieãm truøng sau moå ôû nhöõng
caàu. Aspirin phaûi ñöôïc ngöng söû duïng ca ñaïi phaãu thay ñoåi töø 0,5% ñeán 20%
moät tuaàn tröôùc moå. Ngoaøi ra moät vaøi tuøy theo ñoù laø cuoäc moå “saïch” hay cuoäc
tình traïng beänh lyù noäi khoa nhö ureâ moå “dô”. Nhieãm truøng sau moå seõ laøm
huyeát cao, suy gan, beänh baïch caàu cuõng taêng thôøi gian naèm vieän khoaûng 10
gaây roái loaïn chöùc naêng tieåu caàu. Ñeå thöïc ngaøy. Nhöõng yeáu toá nguyeân nhaân cuûa
hieän nhöõng ca ñaïi phaãu, ña soá chaáp nhieãm truøng sau moå bao goàm söï suy
nhaän möùc giôùi haïn vôùi soá löôïng 50.000 yeáu ñeà khaùng cuûa ngöôøi beänh, soá löôïng
tieåu caàu hoaït tính / mm3. vaø hoaït tính cuûa caùc phoå vi truøng, söï
Phaãu thuaät vieân caàn naém baét dieãn hieän dieän cuûa caùc vaät laï, moâ cheát hoaëc
tieán töï nhieân cuûa beänh neáu khoâng can ñieàu kieän yeám khí. Ñoái vôùi nhöõng beänh
thieäp ngay vaø hieåu roõ nhöõng nguy cô nhaân seõ phaûi qua moät cuoäc moå “dô” neân
phaãu thuaät ñeå xaùc ñònh möùc ñoä caáp baùch söû duïng khaùng sinh phoøng ngöøa ñeå
cuûa cuoäc moå ñeå aán ñònh quyõ thôøi gian giaûm tyû leä nhieãm truøng sau moå. Trong
cho vieäc chaêm soùc ñieàu trò tröôùc moå. phaãu trò ung thö neân aùp duïng khaùng
Quyõ thôøi gian naøy caàn thieát cho vieäc sinh phoøng ngöøa cho nhöõng beänh nhaân
ñieàu chænh caùc xaùo troän sinh lyù ñaõ coù töø moå vuøng ñaàu coå, loàng ngöïc, oáng tieâu
tröôùc, coù theå ngaén (tính baèng giôø) ví duï hoùa vaø vuøng chaäu. Söû duïng khaùng sinh
nhö trong tröôøng hôïp xuaát huyeát tieâu phoøng ngöøa neân tính toaùn ñeå ñaït ñöôïc
hoùa oà aït hoaëc thuûng ruoät do böôùu laøm lieàu khaùng khuaån tröôùc khi xaûy ra nguy
ngheït, coù theå trung bình neáu chæ laø cô nhieãm truøng, söû duïng trong thôøi gian
ngheït maø khoâng coù nguy cô thuûng, hoaëc ngaén, ñaëc thuø cho nhöõng nhoùm vi
keùo daøi (tính baèng ngaøy) nhö tröôøng khuaån thöôøng gaëp vaø an toaøn, nghóa laø
hôïp vaøng da taéc maät do ung thö ñaàu tuïy. giaûm thieåu vieäc gaây theâm nguy haïi cho
Ñaùnh giaù theå traïng beänh nhaân coøn beänh nhaân.
bao goàm moät soá caùc yeáu toá khaùc nhö
tuoåi (tuoåi döông lòch vaø tuoåi sinh hoïc), CAÙC LOAÏI PHAÃU THUAÄT TRONG UNG
möùc ñoä cuûa nhöõng roái loaïn sinh lyù, suy THÖ
dinh döôõng, coù hay khoâng nhöõng beänh Phaãu thuaät phoøng ngöøa
lyù keøm theo hoaëc suy giaûm chöùc naêng Caøng ngaøy ngöôøi ta caøng xaùc ñònh
caùc cô quan khaùc vaø giai ñoaïn cuûa beänh ñöôïc theâm nhöõng beänh lyù maø vôùi thôøi
lyù aùc tính. Duø cho möùc ñoä caáp baùch cuûa gian seõ phaùt trieån thaønh moät loaïi ung
phaãu thuaät seõ laøm haïn cheá söï chuaån bò thö. Ñieàu trò khoûi nhöõng beänh lyù naøy
tieàn phaãu vaø caùc phöông phaùp ñieàu baèng nhieàu phöông phaùp trong ñoù phaãu
chænh nhöõng roái loaïn coù saün, phaãu thuaät thuaät laø moät phöông phaùp chính, seõ loaïi
vieân vaãn phaûi nhanh choùng tieán haønh boû ñöôïc nguy cô maéc ung thö (Baûng 1).
152
Baûng 1. Phaãu thuaät phoøng ngöøa trong ung thö

Beänh lyù Loaïi ung thö Phaãu thuaät phoøng ngöøa
Tinh hoaøn laïc choã Ung thö tinh hoaøn Moå ñöa tinh hoaøn xuoáng bìu
Vieâm loeùt ñaïi traøng maõn Ung thö ñaïi traøng Caét ñaïi traøng
Beänh ña polyp ñaïi traøng Ung thö ñaïi traøng Caét ñaïi traøng
Ña böôùu tuyeán noäi tieát MEN II Ung thö tuyeán giaùp Caét böôùu
Baïch saûn Carcinoâm teá baøo gai Caét roäng
Phaãu thuaät chaån ñoaùn Phaãu thuaät ñaùnh giaù xeáp haïng
Chaån ñoaùn vi theå chính xaùc laø cô sôû Xeáp haïng laâm saøng bao goàm khaùm
laäp keá hoaïch ñieàu trò ung thö moät caùch laâm saøng, sinh thieát, khaûo saùt hình aûnh
hôïp lyù vaø hieäu quaû. Nhieàu kyõ thuaät ngoaïi hoïc can thieäp.
khoa giuùp laáy maãu moâ nghi ngôø ñeå xaùc Xeáp haïng phaãu thuaät töø ñôn giaûn nhö
ñònh chaån ñoaùn. sinh thieát haïch, ñeán phöùc taïp nhö moå
(1)Choïc huùt baèng kim nhoû laøm teá baøo ngöïc thaùm saùt, moå buïng thaùm saùt, soi
hoïc chaån ñoaùn. trung thaát. Ngaøy nay vôùi X quang ñieän
(2)Choïc huùt baèng kim lôùn (True cut, toaùn caét lôùp, coäng höôûng töø ... ñaõ giaûm
Vim ‟ Silverman, Franklin) laáy ñöôïc bôùt söï can thieäp ngoaïi khoa.
coïng moâ ñeå khaûo saùt moâ hoïc. Xeáp haïng sau phaãu thuaät chuû yeáu laø
(3)Moå sinh thieát moät phaàn vôùi gaây teâ khaûo saùt caùc maãu moâ laáy ñöôïc qua cuoäc
khi böôùu coù kích thöôùc treân 3 cm. moå.
(4)Moå sinh thieát troïn khi böôùu nhoû Xeáp haïng khi ñieàu trò laïi sau ñieàu trò
hôn 3cm. oån ñònh moät thôøi gian, xeáp haïng ñaùnh
(5)Moå thaùm saùt, moå noäi soi laø nhöõng giaù laïi cho ñôït ñieàu trò boå tuùc hoaëc ñieàu
phöông phaùp ñoâi khi ñöôïc aùp duïng trò laàn hai.
cho caùc beänh nhaân maø sang thöông Xeáp haïng baèng töû thieát aùp duïng khi
nghi ngôø naèm trong xoang buïng, beänh ung thö chæ ñöôïc xaùc ñònh baèng töû
sau phuùc maïc hoaëc trong loàng thieát.
ngöïc. Moät soá heä thoáng ñaùnh giaù laâm saøng
Nhöõng ñieàu quan troïng trong phaãu quan troïng ñöôïc coâng nhaän roäng raõi
thuaät sinh thieát: nhö heä thoáng TNM cuûa UICC (Union
(1)Laáy moät maãu moâ ñieån hình vôùi ñuû Internationalis Contra Cancrum-Lieân
caû bôø moâ bình thöôøng. hôïp Quoác teá Choáng Ung thö ), heä thoáng
(2)Khoâng sinh thieát vaøo moâ hoaït töû. giai ñoaïn laâm saøng cuûa AJCC (American
(3)Traùnh gieo caáy vaøo moâ bình thöông Joint Committee on Cancer).
laân caän. Moät vaøi heä thoáng ñaùnh giaù khaùc coù
(4)Ñöôøng raïch da sinh thieát phaûi naèm tính khu truù hôn nhö: Phaân loaïi Dukes
trong phaàn moâ maø seõ ñöôïc caét boû vaø caùc phaân loaïi Dukes bieán ñoåi ñoái vôùi
bôûi moät phaãu thuaät ñieàu trò taän goác ung thö ñaïi tröïc traøng, phaân loaïi laâm
tieáp theo sau. saøng Columbia cho ung thö vuù, phaân
(5)Cung caáp nhöõng thoâng tin laâm loaïi FIGO cho caùc ung thö phuï khoa...
saøng caàn thieát cho nhaø giaûi phaãu
beänh.
153
Phaãu thuaät ñieàu trò Phaãu thuaät taän goác

Phaãu thuaät luoân luoân coù vai troø chuû Treân quan ñieåm moâ ung thö coù khaû
choát trong ñieàu trò caùc böôùu ñaëc. Laø moät naêng phaùt trieån khoâng giôùi haïn vaø coù
trong nhöõng vuõ khí ñieàu trò ung thö, theå sinh soâi naåy nôû töø moät vaøi teá baøo
phaãu thuaät coù moät vaøi öu theá so vôùi caùc coøn soùt laïi thaäm chí töø moät teá baøo thì
phöông phaùp khaùc nhö khi caét troïn taïi nguyeân taéc chuû ñaïo cuûa phaãu trò taän goác
choã taïi vuøng cho pheùp ñaùnh giaù ñaày ñuû ung thö laø laáy ñi toaøn boä moâ böôùu vôùi
veà möùc ñoä xaâm laán cuûa ung thö vaø xeáp moät rìa caét an toaøn cuûa moâ laønh.
haïng chính xaùc nhaát. Phaãu thuaät ñöôïc Tröôùc khi tieán haønh phaãu thuaät taän
xem laø khoâng coù tính sinh ung vaø goác, phaãu thuaät vieân phaûi ñaùnh giaù kyõ
thöôøng khoâng coù tính öùc cheá mieãn dòch löôõng tình traïng cuûa beänh nhaân, caùc
nhö xaï trò hoaëc hoùa trò. tieàn caên beänh lyù. Vôùi vieäc chuaån bò tröôùc
Tuy vaäy, phaãu thuaät vaãn coù nhöôïc moå chu ñaùo, phaãu thuaät vieân coù ñuû ñieàu
ñieåm. Baát cöù loaïi phaãu thuaät naøo cuõng kieän ñeå tin vaøo khaû naêng coù theå laáy heát
coù khaû naêng ñöa ñeán thöông taät hoaëc töû ñöôïc caùc moâ bò xaâm nhieãm vôùi rìa caét an
vong. Moå thaùm saùt ñôn thuaàn coù theå toaøn keøm theo nhöõng thöông toån chaáp
khoâng sao, nhöng khi coù tieán haønh caét nhaän ñöôïc. Sau cuøng, phaûi ñaûm baûo laø
moâ beänh thì nguy cô tai bieán coù theå xaûy phaãu thuaät taän goác seõ cho keát quaû ngang
ra. Phaãu thuaät caét boû coù tính trò khoûi chæ baèng hoaëc toát hôn nhöõng phöông phaùp
coù ôû 30% beänh nhaân khi ñieàu trò phaãu khaùc treân bình dieän chaát löôïng soáng vaø
thuaät ñôn thuaàn vì moät phaàn lôùn beänh thôøi gian soáng theâm.
nhaân vôùi ung thö heä böôùu ñaëc ñaõ coù di Phaãu thuaät vieân phaûi hieåu roõ sinh hoïc
caên vi theå ôû thôøi ñieåm chaån ñoaùn. Phaãu cuûa böôùu ñeå ñònh ñoaït möùc ñoä roäng cuûa
thuaät noäi soi hieän nay ñang ñöôïc aùp rìa caét vaø quyeát ñònh loaïi phaãu thuaät tuøy
duïng roäng raõi, hieäu quaû töông ñöông vôùi theo töøng loaïi böôùu, töøng giai ñoaïn
phaãu thuaät môû coå ñieån. Phaãu thuaät ñöôïc beänh vaø töøng ngöôøi beänh.
hoã trôï baèng robot cuõng ñang ñöôïc caùc Coù khi phöông thöùc phaãu thuaät sau
trung taâm y khoa lôùn öùng duïng. cuøng laïi laø baûo toàn vaø phoái hôïp vôùi
Ngay sau cuoäc moå, nhöõng ghi nhaän phöông phaùp ñieàu trò khaùc.Vd caét roäng
tình traïng luùc moå, nhöõng thao taùc kyõ laïi ung thö vuù ñaõ ñöôïc sinh thieát ñaàu
thuaät phaûi ñöôïc phaãu thuaät vieân ghi tieân keøm theo naïo haïch naùch keøm xaï trò
nhaän ñaày ñuû, moâ taû chi tieát vôùi sô ñoà haäu phaãu hay phaãu thuaät caét khoang
minh hoïa roõ raøng. Ñieàu quan troïng laø ñoái vôùi sarcoâm phaàn meàm keát hôïp vôùi xaï
ñaùnh giaù möùc ñoä xaâm laán cuûa böôùu, dieän trò laø nhöõng ví duï ñieån hình. Qua ví duï
caét vaø nhaän ñònh cuûa phaãu thuaät vieân coù neâu treân, vieäc keát hôïp caùc moâ thöùc ñieàu
laáy ñöôïc heát moâ böôùu hay khoâng. Sinh trò giuùp caûi thieän keát quaû veà chöùc naêng
thieát phaàn moâ böôùu nghi ngôø coøn ñeå laïi cuõng nhö veà thaåm myõ cuûa phaãu thuaät.
laø moät ñoäng taùc quan troïng. Taát caû caùc Nhìn chung, phaãu thuaät taän goác ung
chi tieát cuûa cuoäc moå giuùp xeáp haïng thö bao goàm taát caû nhöõng kyõ naêng
phaãu thuaät chính xaùc. ngoaïi khoa cuõng nhö nhöõng kyõ naêng
ñaëc bieät vaø rieâng bieät cuûa phaãu trò ung
154
thö. Coù theå lieät keâ moät soá kyõ thuaät rieâng gia taêng khaû naêng kieåm soaùt phaàn böôùu
bieät sau ñaây: ñeå laïi vôùi nhöõng phöông phaùp ñieàu trò
(1)Coät ñaàu tieân maïch maùu vaø lymphoâ khaùc nhö hoùa trò, xaï trò. Ñieån hình laø
nhaèm ngaên ngöøa di caên xa. ung thö buoàng tröùng vaø lymphoâm
(2)Coät hai ñaàu loøng oáng tieâu hoùa mang Burkitt.
böôùu ngaên ngöøa söï lan traøn theo Phaãu thuaät ñoái vôùi di caên
loøng ruoät. Nhìn chung, beänh nhaân vôùi moät oå di
(3)Thao taùc nheï nhaøng, röûa baèng dung caên ñôn ñoäc coù theå moå laáy ñi ñöôïc maø
dòch sinh lyù hoaëc dung dòch coù hoùa khoâng gaây nguy hieåm thì neân ñöôïc moå .
chaát dieät baøo ñeå ngaên chaën söï gieo Thöïc teá cho thaáy treân 30% beänh
raéc taïi vuøng (xoang buïng), taïi seïo nhaân bò sarcoâm phaàn meàm, sarcoâm
moå. xöông ñaõ ñieàu trò vaø coù moät oå di caên ôû
(4)Caét roäng thaønh moät khoái vôùi rìa caét phoåi, moå laáy ñi seõ soáng ñöôïc 5 naêm.
an toaøn ñeå laøm giaûm taùi phaùt taïi Töông töï nhö treân, trong soá beänh nhaân
choã. Aùp duïng caét laïnh (sinh thieát coù di caên gan töø ung thö ñaïi tröïc traøng
töùc thì) rìa caét ñeå xaùc ñònh khoâng coù ñaõ ñieàu trò, phaãu thuaät caét nhaân di caên
teá baøo ung thö. gan cho tyû leä soáng coøn 5 naêm laø 25%.
(5)Moå laáy ñi seïo moå vaø nhöõng ngoõ Nhieàu yeáu toá caàn ñöôïc khaûo saùt tröôùc
ngaùch chung quanh ñeå laïi bôûi laàn khi thöïc hieän phaãu thuaät ñoái vôùi nhaân di
moå sinh thieát tröôùc. caên, bao goàm loaïi vi theå, thôøi gian nhaân
(6)Duïng cuï moå duøng ñeå laáy böôùu caét ñoâi cuûa böôùu, thôøi gian soáng khoâng
laïnh phaûi ñöôïc boû, thay baèng duïng beänh, vò trí vaø kích thöôùc cuûa nhaân di
cuï môùi cho cuoäc moå keá tieáp. caên.
Phaãu thuaät taïm bôï Phaãu thuaät caáp cöùu
Bao goàm nhöõng phaãu thuaät laáy ñi Trong dieãn tieán töï nhieân cuûa töøng
khoái ung thö gaây nguy haïi tröïc tieáp ñeán beänh ung thö coù theå xaûy ra moät soá tình
söï soáng coøn cuûa beänh nhaân, laøm giaûm huoáng phaûi moå caáp cöùu nhö chaûy maùu
nheï caùc trieäu chöùng, taïo neân söï lui beänh khoâng caàm ñöôïc, thuûng cô quan, nhieãm
taïm thôøi hoaëc ñieàu trò, ngaên ngöøa moät truøng... Beänh nhaân trong giai ñoaïn treã
vaøi bieán chöùng xaûy ra trong dieãn tieán töï thöôøng coù nguy cô cao khi gaây meâ vaø
nhieân. Ví duï cuï theå nhö moå caét noái hoaëc moå, do ñoù ñoøi hoûi phaûi coù chaêm soùc ñieàu
noái taét moät ung thö oáng tieâu hoùa gaây trò, theo doõi ñaëc bieät. Moãi tình huoáng
ngheït hoaëc doïa ngheït, caét böôùu ñeå kieåm caáp cöùu ñoøi hoûi moät söï can thieäp töông
soaùt chaûy maùu ... Moät vaøi kyõ thuaät khaùc thích.
nhö môû hoång traøng nuoâi aên trong ung Phaãu thuaät taùi taïo vaø phuïc hoài
thö daï daøy, khai khí ñaïo trong ung thö Ñoái vôùi beänh nhaân ung thö thì chaát
thanh quaûn, môû nieäu quaûn ra da ñeå taïo löôïng soáng laø vaán ñeà haøng ñaàu vaø phaãu
ñieàu kieän cho beänh nhaân ñieàu trò baèng thuaät vieân coù vai troø quan troïng trong
moâ thöùc khaùc. vieäc taùi taïo, phuïc hoài.
Phaãu thuaät giaûm toång khoái böôùu Taùi taïo tuyeán vuù, sau moå ñoaïn nhuõ
Phaãu thuaät giaûm toång khoái böôùu treân taän goác, taùi taïo vaø laøm caùc boä phaän giaû
moät vaøi loaïi ung thö choïn loïc coù theå laøm sau moå ung thö vuøng ñaàu maët coå, taùi taïo
155
tieáng noùi sau moå ung thö thanh quaûn, Hoùa trò tröôùc moå ñöôïc öùng duïng cho
taùi taïo döông vaät sau moå ung thö döông ung thö tinh hoaøn vaø ung thö haäu moân,
vaät laø nhöõng ví duï ñieån hình veà gia taêng coøn sarcoâm cuõng ñöôïc moät vaøi trung
chaát löôïng soáng cuûa beänh nhaân sau ñieàu taâm aùp duïng hoùa trò baèng ñöôøng ñoäng
trò ung thö taän goác. maïch tröôùc moå.
Phoái hôïp sau moå
PHAÃU THUAÄT TRONG ÑIEÀU TRÒ ÑA MOÂ Trong cuoäc moå, phaãu thuaät vieân coù
THÖÙC theå duøng nhöõng “keïp” kim loaïi (clips)
Nguyeân lyù cô baûn trong ñieàu trò ña ñeå ñaùnh daáu phaãu tröôøng, nôi nghi ngôø
moâ thöùc laø duøng öu ñieåm cuûa phöông ñeå laïi moâ böôùu ñeå giuùp baùc só xaï trò xaùc
phaùp ñieàu trò naøy boå khuyeát cho nhöôïc ñònh moâ ñích vaø ñònh taâm tröôøng chieáu
ñieåm cuûa phöông phaùp ñieàu trò kia, vaø chính xaùc cho xaï trò boå tuùc sau moå. Xaï
ngöôïc laïi. trò sau moå laøm giaûm nguy cô taùi phaùt taïi
Moät caùch cuï theå hôn, ñeå taán coâng choã cuûa ung thö. Keát quaû ñöôïc ghi nhaän
tieâu dieät moät khoái ung thö vôùi nhöõng ñoái vôùi ung thö vuù, sarcoâm phaàn meàm,
xaâm laán taïi choã, xaâm nhieãm vaøo haïch ung thö ñaàu coå vaø ung thö tröïc traøng.
vuøng vaø di caên xa phaûi döïa vaøo cô sôû Phoái hôïp phaãu trò vaø xaï trò coøn cho
quan ñieåm ñieàu trò toaøn dieän ñeå xaây pheùp phaùt trieån vieäc ñieàu trò baûo toàn
döïng moät chieán löôïc toång löïc phoái hôïp tuyeán vuù trong tröôøng hôïp ung thö vuù
caùc vuõ khí ñieàu trò moät caùch nhòp nhaøng vôùi böôùu nhoû (caét roäng böôùu + naïo
ñeå ñaït ñöôïc keát quaû toát nhaát. haïch naùch + xaï trò) hoaëc baûo toàn chi
Cô baûn cuûa söï phoái hôïp laø giöõa ba vuõ trong tröôøng hôïp sarcoâm phaàn meàm
khí xaï trò, hoùa trò vaø phaãu trò. (caét roäng + xaï trò)
Treân moâït bình dieän khaùc, ngöôøi ta Hoùa trò boå tuùc sau moå ñöôïc söû duïng
thoáng keâ coù khoaûng 70% tröôøng hôïp khaù roäng raõi nhaèm vaøo muïc ñích ñieàu trò
phaãu trò ñôn leû thaát baïi do coøn soùt teá baøo caùc vi di caên coù theå ñaõ coù töø luùc chaån
ung thö taïi choã, taïi vuøng hoaëc vì nhöõng ñoaùn.
di caên vi theå ñaõ coù luùc moå. Ngaøy nay, vôùi nhöõng hoùa chaát ñaëc trò
Nhö vaäy, vieäc phoái hôïp phaãu trò vôùi xaï choïn loïc môùi, vôùi nhöõng chaát kích nhaïy
trò vaø hoùa trò laø ñieàu kieän taát yeáu ñeå ñaït xaï, vôùi nhöõng phaùt trieån môùi veà xaï sinh
ñöôïc keát quaû ñieàu trò toát nhaát. hoïc, vieäc phoái hôïp xaï trò vaø hoùa trò coù
Phoái hôïp tröôùc moå theå coù hieäu quaû vôùi nhoùm carcicoâm teá
Xaï trò ñôn leû, hoùa trò ñôn leû hoaëc keát baøo gai, ví duï nhö ung thö coå töû cung,
hôïp caû xaï trò vaø hoùa trò tröôùc moå coù taùc ung thö thöïc quaûn, ung thö vuøng ñaàu coå
duïng ñoái vôùi moät soá daïng cuûa ung thö giai ñoaïn tieán xa. Maëc duø vaäy, phaãu
vuù (buøng phaùt, lan roäng taïi choã), ung thuaät vieân vaãn phaûi chuaån bò tö theá ñeå
thö vuøng ñaàu coå (lan roäng) hoaëc ung thö caét boû ung thö nguyeân phaùt maø hoùa trò
tröïc traøng (xaâm laán chaûy maùu), chuùng ‟ xaï trò khoâng kieåm soaùt ñöôïc.
coù theå laøm giaûm buøng phaùt, giaûm chaûy Phoái hôïp trong moå
maùu, gom nhoû khoái böôùu taïo ñieàu kieän Xaï trò trong moå laø kyõ thuaät ñieàu trò
thuaän lôïi hôn cho phaãu thuaät taän goác. phoái hôïp ñang ñöôïc nghieân cöùu phaùt
156
trieån, tuy nhieân lôïi ích chöa ñöôïc khaúng ñeán tìm dieät caùc oå ung thö ñaõ ñöôïc ñaùnh
ñònh roõ raøng. daáu baèng ñoàng vò phoùng xaï.Vaø bieát ñaâu
Phaãu thuaät nhö moät coâng cuï hoã trôï xaï nhöõng keát quaû nghieân cöùu cô cheá sinh
trò, hoùa trò maïch vaø cô cheá öùc cheá sinh maïch seõ môû
Phaãu thuaät ñaët buoàng tieâm truyeàn ra phöông phaùp kieåm soaùt khoái böôùu
Moät kyõ thuaät ngoaïi khoa thöôøng ñöôïc höõu hieäu hôn.
aùp duïng cho beänh nhaân ung thö laø moå Ñeå coù caùi nhìn thöïc teá vaø cuï theå, thöû
ñaët buoàng tieâm truyeàn döôùi da noái vôùi ñieåm laïi nhöõng lónh vöïc ñang ñöôïc taäp
tónh maïch trung taâm hoaëc ñoäng maïch trung nghieân cöùu:
choïn loïc ñeå hoùa trò toaøn thaân (giaûm (1)Gia taêng söï nhaän dieän nhöõng hoäi
thieåu nhöõng tai bieán coù theå xaûy ra khi chöùng tieàn ung, tìm caùch ngaên
tieâm truyeàn hoùa chaát baèng ñöôøng tónh chaën hoaëc ñaûo ngöôïc cô cheá sinh
maïch ngoaïi vi) hoaëc ñeå hoùa trò choïn loïc ung thö ôû nhoùm nguy cô naøy baèng
taïi choã taïi vuøng. nhöõng khaûo saùt tieán trình gen sinh
Phaãu thuaät ñaët ñöôøng daây daãn nguoàn ung.
ñoàng vò phoùng xaï (2)Phaùt hieän sôùm: phaãu thuaät vôùi
Trong phöông phaùp xaï trò trong xuaát höôùng daãn cuûa phoùng xaï mieãn dòch
lieàu cao naïp nguoàn sau aùp duïng cho ung (RIGS - radio immunoguided
thö vuù, ung thö phoåi ... surgery) söû duïng khaùng theå ñôn
doøng MAb keát hôïp vôùi 125 I giuùp cho
PHAÃU TRÒ UNG THÖ TRONG TÖÔNG phaãu thuaät vieân ñònh vò trong luùc
LAI moå nhöõng sang thöông chöa phaùt
Coù nhieàu tieán boä vöôït baäc cuûa khoa hieän ñöôïc treân laâm saøng. Kyõ thuaät
hoïc thöïc nghieäm, sinh hoïc phaân töû cuûa naøy ñaëc bieät höõu hieäu ñeå ñònh vò
ung thö. Chuùng ta nghó ñeán moät lieäu böôùu nguyeân phaùt vaø caùc sang
phaùp gen laøm con ngöôøi sinh ra voâ beänh thöông thöù phaùt cuûa ung thö ñaïi
taät, hay moät loaïi thuoác chuûng ngöøa ung tröïc traøng, daï daøy vaø buoàng tröùng.
thö nhö chuûng ngöøa ñaäu muøa, thaäm chí Vôùi thôøi gian, caùc loaïi chaån ñoaùn
moät lieàu thuoác truyeàn vaøo cô theå mang mieãn dòch nhö treân seõ nhaân leân,
beänh seõ “caûi taïo” caùc teá baøo ung thö trôû cho pheùp coù nhieàu loaïi kyõ thuaät moå
laïi thaønh teá baøo bình thöôøng vaø hieàn choïn loïc cho töøng beänh nhaân, töøng
laønh. giai ñoaïn beänh.
Saùt vôùi thöïc teá hôn ta coù theå nghó (3)Kyõ thuaät Laser: khaû naêng öùng duïng
ñeán vôùi nhöõng tieán boä trong mieãn dòch laser nhö löôõi dao caét vôùi tính chaát
ung thö, vieäc söû duïng caùc khaùng theå öu vieät hôn löôõi dao coå ñieån (ít chaûy
ñôn doøng gaén ñoàng vò phoùng xaï seõ giuùp maùu, taêng khaû naêng phaãu tích caùc
raø tìm nhöõng vi ung thö ôû giai ñoaïn cöïc moâ, laøm giaûm bieán daïng, laøm söï
sôùm ñeå coù theå duøng tia laser caét laáy ñi laønh veát thöông nhanh hôn) caøng
khoâng gaây chaûy maùu, hoaëc duøng caùc ngaøy caøng ñöôïc taän duïng vaø höùa
chuøm tia phoùng xaï cöïc maïnh vaø sieâu heïn nhieàu caûi tieán trong kyõ thuaät
chính xaùc ñoát tieâu hoaëc duøng caùc hoùa moå. Kyõ thuaät hoã trôï baèng robot
chaát ñaëc trò cöïc toát coù ñoä ñaëc hieäu cao ñang ñöôïc söû duïng ngaøy caøng phaùt
157
trieån, vaø coù khaû naêng laø chuaån möïc mieãn dòch, lieäu phaùp duøng nhieät ñoä cao,
cuûa phaãu thuaät töông lai. ngöôøi phaãu thuaät vieân phaûi ñöùng ôû moät
(4)Lieäu phaùp khaùng theå ñôn doøng: söï vò trí ñaëc bieät ñeå hoã trôï vieäc keát hôïp
chuyeân bieät cuûa khaùng theå ñaõ ñöôïc nhöõng phöông thöùc treân trong ñieàu trò
öùng duïng trong chaån ñoaùn mieãn cho töøng beänh nhaân. Ñieàu quan troïng
dòch nay ñang ñöôïc nghieân cöùu, söû khaùc laø phaãu thuaät vieân ung thö phaûi
duïng nhö moät taùc nhaân trò lieäu ñaày ñöôïc huaán luyeän moät caùch ñaëc bieät ñeå
höùa heïn. giuùp hoï hieåu ñöôïc nhöõng khuynh höôùng
(5)Lieäu phaùp mieãn dòch söû duïng khaùc bieät vaø öùng duïng ñöôïc khaû naêng
nhöõng chaát thay ñoåi ñaùp öùng sinh cuûa nhöõng khuynh höôùng naøy vaøo ñieàu
hoïc vaø teá baøo lymphoâ: ñaàu tieân laø trò.
nhöõng teá baøo LAK (Lymphokine Phaãu thuaät vieân ung thö phaûi thöïc
Activated Killer) ñöôïc ñöa vaøo söû hieän ñöôïc nhöõng thao taùc kyõ thuaät rieâng
duïng, sau ñoù ñaõ ñöôïc hoaøn chænh ñeå bieät, phöùc taïp ví duï nhö caét khoang cô
laøm giaûm ñoäc tính vaø taêng hoaït coù sarcoâm phaàn meàm hay caét chaäu toaøn
tính. Tieáp theo laø nhöõng coâng trình phaàn, nhöõng kyõ thuaät maø phaãu thuaät
ñöa vaøo teá baøo lymphoâ xaâm nhaäp vieân toång quaùt thöôøng khoâng laøm. Veà
böôùu (tumor infiltrating lympho- maët kyõ naêng phaãu thuaät vieân ung thö
cyte) vaø nhöõng chaát thay ñoåi ñaùp phaûi am töôøng caùc thao taùc chuyeân bieät
öùng sinh hoïc khaùc nhö nhö noái ruoät, noái maïch maùu, noái thaàn
interleukine-4, interleukine-6, yeáu kinh, caùc kyõ thuaät taïo hình cô baûn ñuû ñeå
toá hoaïi töû böôùu, interferon , öùng phoù trong moät vaøi tình huoáng maø
interferon . Caøng nghieân cöùu, ung thö xaâm laán ñeán caùc caáu truùc laân
caøng hieåu roõ taùc duïng mieãn dòch caän phaûi caét boû.
cuûa töøng chaát seõ laøm taêng khaû naêng Phaãu thuaät vieân ung thö coøn phaûi
ñieàu trò cuûa nhöõng chaát ñoù. tham gia vaøo nhöõng coâng trình nghieân
Vôùi nhöõng nghieân cöùu neâu treân, ñieàu cöùu thöïc nghieäm laâm saøng vaø khoa hoïc
trò ung thö trong töông lai seõ thay ñoåi cô baûn trong ung thö.
theo höôùng ñaëc thuø hôn, vaø ñöông Phaãu thuaät vieân ung thö phaûi phoái
nhieân phaãu trò ung thö cuõng seõ ñaëc thuø hôïp vôùi caùc baùc só noäi khoa ung thö, baùc
hôn vaø chaéc chaén seõ nheï nhaøng, ít taøn só xaï trò vaø caùc chuyeân ngaønh khaùc trong
phaù hôn. coâng taùc chaêm soùc vaø ñieàu trò beänh
nhaân vaø xaây döïng nhöõng chuaån möïc toái
PHAÃU THUAÄT VIEÂN UNG THÖ öu cho ñieàu trò.
Phaãu thuaät vieân ung thö coù nhöõng Sau cuøng phaãu thuaät vieân ung thö
khaùc bieät so vôùi caùc ñoàng nghieäp ngoaïi phaûi tham gia ñaøo taïo huaán luyeän veà
toång quaùt. Vôùi nhöõng tieán boä cöïc nhanh phaãu trò ung thö cho ñoái töôïng baùc só
trong caùc lónh vöïc phaãu trò, xaï trò, hoùa trò noäi truù, baùc só treû vaø baùc só sau ñaïi hoïc.
vaø nhöõng lieäu phaùp môùi nhö lieäu phaùp
158
Caáp cöùu ngoaïi khoa trong ung thö
CAÁP CÖÙU NGOAÏI KHOA TRONG UNG THÖ
Ñoái vôùi beänh lyù ung thö khi beänh KHOÙ THÔÛ DO UNG THÖ ÑÖÔØNG HOÂ
nhaân nhaäp vieän trong beänh caûnh caáp HAÁP TREÂN
cöùu beänh thöôøng ñaõ dieãn tieán naëng do Beänh nhaân ung thö thanh quaûn coù
ñoù vieäc xöû trí phaûi caân nhaéc giöõa giai bieåu hieän khoù thôû ñöôïc xem laø moät
ñoaïn beänh, toång traïng cuûa beänh nhaân, thaùch thöùc ñoái vôùi baùc só, ñaëc bieät laø caùc
khaû naêng chöõa khoûi cuõng nhö mong baùc só khoâng chuyeân khoa phaãu thuaät
muoán cuûa beänh nhaân vaø ngöôøi thaân töø ñaàu coå. Nhìn chung tröôùc khi coù trieäu
ñoù ngöôøi thaày thuoác caân nhaéc laøm cô sôû chöùng khoù thôû, beänh nhaân thöôøng coù
ñeå ñöa ra caùc quyeát ñònh phuø hôïp nhaát. bieåu hieän cuûa khoái böôùu tröôùc ñoù nhö
Ngoaøi ra, trong hoaøn caûnh caáp cöùu baùc khaøn tieáng, caûm giaùc vöôùng, nuoát khoù,
só cuõng caàn chuù yù ñeán caùc nguyeân nhaân haïch coå, phaàn lôùn beänh nhaân coù tieàn
khaùc khoâng phaûi do khoái böôùu gaây ra caên huùt thuoác laù laâu daøi.
nhaèm traùnh boû soùt nhöõng tröôøng hôïp coù Bieåu hieän cuûa taéc ngheõn ñöôøng hoâ
theå trò ñöôïc. haáp treân: khoù thôû thì hít vaøo, co keùo cô
Trong caáp cöùu beänh nhaân ung thö hoâ haáp phuï vaø tieáng rít thanh quaûn.
caùc böôùc xöû trí cuõng tuaân theo nguyeân Xöû trí baèng ba phöông phaùp chính (1)
taéc chung khi tieáp nhaän beänh nhaân ñeán môû khí quaûn caáp cöùu, (2) caét thanh
trong tình traïng nguy kòch khaùc bao quaûn caáp cöùu, (3) ñaët oáng noäi khí quaûn
goàm giöõ vöõng thoâng khí, duy trì tình keøm caét giaûm toång khoái böôùu nhaèm taùi
traïng huyeát ñoäng oån ñònh, tuy nhieân ña laäp söï thoâng thoaùng cho ñöôøng thôû
phaàn beänh nhaân ung thö ñaõ coù quaù (hieän nay thöïc hieän chuû yeáu baèng laser)
trình dieãn tieán beänh laâu daøi neân toång Môû khí quaûn caáp cöùu
traïng thöôøng suy kieät, cô quan mang Ñaây laø phöông phaùp thoâng duïng
böôùu bò phaù huûy nghieâm troïng vaø beänh nhaát, khoâng caàn ñaøo taïo vaø trang bò
coù theå lan traøn ñeán nhieàu cô quan khaùc chuyeân bieät, phaàn lôùn beänh vieän vaø baùc
do ñoù vieäc ñieàu trò vöøa phaûi giaûi quyeát só ña khoa coù theå thöïc hieän ñöôïc giuùp taùi
trieäu chöùng caáp vöøa phaûi höôùng ñeán laäp thoâng khí nhanh choùng. Tuy nhieân
beänh lyù goác. vieäc thöïc hieän thuû thuaät naøy trong hoaøn
Trong phaàn naøy, chuùng ta chæ ñeà caäp caûnh caáp cöùu khaù khoù khaên vaø ngöôøi ta
ñeán moät soá tình huoáng caáp cöùu thöôøng lo ngaïi teá baøo böôùu coù theå gieo raéc taïi vò
gaëp ñoái vôùi beänh ung thö, ñaëc bieät veà xöû trí môû khí quaûn cuõng nhö taêng tyû leä
trí ngoaïi khoa. nhieãm truøng khi thöïc hieän caét thanh
quaûn toaøn phaàn sau ñoù.
159
Taùi phaùt taïi loå môû khí quaûn sau caét böôùu lan haï thanh moân vaø di caên ñeán
thanh quaûn ñöôïc ñònh nghóa laø tình nhoùm haïch caïnh khí quaûn.
traïng moâ böôùu thaâm nhieãm lan toûa taïi Vò trí môû khí quaûn cuõng coù nhieàu
nôi tieáp giaùp giöõa suïn khí quaûn vaø da coå, tranh caõi, moät soá taùc giaû chuû tröông môû
moät trong nhöõng nguyeân nhaân chính thaáp nhaèm traùnh boùc taùch vaøo moâ böôùu
khieán beänh nhaân töû vong. Vieäc ñieàu trò trong tröôøng hôïp böôùu lan haï thanh
tình traïng naøy heát söùc khoù khaên, tyû leä moân, haïn cheá taùi phaùt, caùc taùc giaû khaùc
thaønh coâng thaáp, phaàn lôùn beänh nhaân cho raèng neân môû khí quaûn cao, thaäm
(khoaûng 80%) töû vong trong voøng 2 chí xuyeân qua moâ böôùu do loã môû khí
naêm. Môû khí quaûn caáp cöùu coù laøm taêng quaûn seõ ñöôïc caét troïn cuøng vôùi thanh
tyû leä taùi phaùt taïi loã môû khí quaûn hay quaûn sau ñoù, tuy nhieân moät soá beänh
khoâng vaãn coøn tranh caõi tuy nhieân nhaân sau khi ñöôïc môû khí quaûn vaø tö
nhöõng nghieân cöùu gaàn ñaây cho thaáy vaán coù theå töø choái phaãu thuaät, xaï trò
döôøng nhö môû khí quaûn caáp cöùu khoâng trong nhöõng tröôøng hôïp naøy seõ khoù
laøm taêng tyû leä taùi phaùt, caùc yeáu toá gaây khaên hôn.
nguy cô taùi phaùt goàm coù giai ñoaïn beänh,
Hình 1. Môû khí quaûn caáp cöùu.
160
Caét thanh quaûn caáp cöùu choã vaø di caên, tuy nhieân nhöõng nghieân
Ñöôïc xem laøm caét thanh quaûn caáp cöùu gaàn ñaây cho thaáy vieäc söû duïng laser
cöùu khi phaãu thuaät ñöôïc tieán haønh trong CO2 khoâng lieân quan ñeán taùi phaùt vaø di
voøng 24 giôø sau khi nhaäp vieän, beänh caên maø chuû yeáu vaãn laø giai ñoaïn beänh
nhaân chöa ñöôïc ñieàu trò vaø khoâng coù vaø di caên haïch doïc khí quaûn. Sau khi taùi
chaån ñoaùn moâ hoïc tröôùc ñoù. Phöông laäp thoâng khí beänh nhaân seõ ñöôïc ñaùnh
phaùp naøy nhaèm haïn cheá môû khí quaûn giaù vaø ñieàu trò cuï theå theo töøng giai
caáp cöùu, giaûm thieåu caùc nguy cô lieân ñoaïn, phöông phaùp naøy cho pheùp ñieàu
quan ñeán môû khí quaûn. Thuû thuaät môû trò khoâng phaãu thuaät baèng xaï trò coù theå
khí quaûn ngay tröôùc khi tieán haønh caét keøm theo hoùa trò cuõng ñieàu trò giaûi quyeát
thanh quaûn caáp cöùu khoâng gaây taêng trieäu chöùng trong tröôøng hôïp böôùu lan
nguy cô taùi phaùt taïi loã môû khí quaûn sau roäng, traùnh phaûi môû khí quaûn cho beänh
ñoù nhaân.
Tuy nhieân, nhieàu taùc giaû khoâng uûng Tuy nhieân, phöông phaùp naøy ñoøi hoûi
hoä caùch xöû trí naøy do caàn phaûi coù keát söï phoái hôïp toát giöõa phaãu thuaät vieân vaø
quaû caét laïnh xaùc ñònh ung thö tröôùc khi baùc só gaây meâ do vieäc ñaët noäi khí quaûn
phaãu thuaät neân moät soá tình huoáng caét khoù khaên, moät soá tröôøng hôïp phaûi duøng
laïnh aâm tính beänh nhaân vaãn phaûi chôø oáng soi meàm ñeå höôùng daãn. Khi ñaët noäi
vaøi ngaøy ñeå khaûo saùt laïi, ngoaøi ra nhöõng khí quaûn thaát baïi phaûi tieán haønh môû khí
haïn cheá cuûa caét laïnh khoâng theå traùnh quaûn caáp cöùu nhaát laø khi böôùu lan roäng
khoûi, beänh nhaân chöa ñöôïc ñaùnh giaù ñaày haï haàu, 3 taàng thanh moân. Chaûy maùu
ñuû veà giai ñoaïn, sang thöông nguyeân sau moå laø bieán chöùng ñaùng lo ngaïi cuûa
phaùt keøm theo, chuaån bò veà dinh döôõng phöông phaùp naøy vôùi tyû leä 1,4- 10,7%,
cuõng nhö tö vaán taâm lyù tröôùc moå. Do ñoù vieâm phoåi hít, traøn khí maøng phoåi hieám
hieän nay moät soá taùc giaû vaãn uûng hoä vieäc khi xaûy ra.
môû khí quaûn caáp cöùu vaø tieán haønh caét
thanh quaûn trì hoaõn trong voøng vaøi ngaøy CAÁP CÖÙU NGOAÏI KHOA ÑÖÔØNG TIEÂU
sau ñoù vôùi keát quaû veà soáng coøn vaø taùi HOÙA
phaùt khoâng khaùc bieät so vôùi caét thanh Thuûng ñöôøng tieâu hoùa
quaûn caáp cöùu. Thuûng coù theå do böôùu xaâm laán laøm
Ñaët oáng noäi khí quaûn keøm caét giaûm toång thuûng loøng ruoät cuõng coù theå do caùc
khoái böôùu phöông phaùp ñieàu trò nhö xaï trò hoaëc
Nhöõng naêm gaàn ñaây vieäc aùp duïng hoùa trò, ngoaøi ra vieäc söû duïng caùc thuoác
laser CO2 vaøo ñieàu trò nhöõng tröôøng hôïp khaùng vieâm khoâng steroid, corsticoid
taéc ngheõn ñöôøng hoâ haáp treân do böôùu treân cô ñòa beänh nhaân ñaõ coù toån thöông
ñöôïc nghieân cöùu roäng raõi. Laser CO2 coù do böôùu cuõng laøm taêng nguy cô thuûng
taùc duïng laøm boác hôi böôùu, caàm maùu ruoät.
toát, ít gaây phuø neà hôn so vôùi duøng ñoát Bieåu hieän laâm saøng: ñau buïng ñoät
ñieän hoaëc duïng cuï thoâng thöôøng. Moät soá ngoät keøm theo trieäu chöùng nhieãm truøng
taùc giaû lo ngaïi vieäc caét ngang böôùu coù (soát, buïng ñeà khaùng, baïch caàu taêng).
theå gaây gieo raéc teá baøo böôùu vaøo ñöôøng Tuøy vaøo vò trí thuûng, kích thöôùc loå thuûng
hoâ haáp, laøm taêng nguy cô taùi phaùt taïi vaø tính chaát dòch tieâu hoùa (dòch daï daøy
161
hoaëc phaân cuûa ñaïi traøng) cuõng nhö söùc vaø tuøy vaøo vò trí taéc ngheõn seõ coù bieåu
ñeà khaùng cuûa beänh nhaân maø bieåu hieän hieän töông öùng. Heïp moân vò thöôøng gaây
laâm saøng coù theå thay ñoåi. Caän laâm saøng noân ra thöùc aên chöa ñöôïc tieâu hoùa,
bao goàm caùc xeùt nghieäm ñaùnh giaù tình löôïng thöùc aên öù ñoïng ngaøy caøng nhieàu
traïng nhieãm truøng (coâng thöùc maùu, do daï daøy daõn roäng neân löôïng dòch noân
CRP…), caùc xeùt nghieäm xaùc ñònh tình ngaøy caøng lôùn, chöôùng buïng khu truù
traïng thuûng vaø oå buïng (Xquang buïng vuøng thöôïng vò vaø haï söôøn traùi. Taéc ñaïi
ñöùng khoâng söûa soaïn, CT Scan buïng, traøng thöôøng coù bieåu hieän roái loaïn ñi
sieâu aâm ...) cuõng nhö caùc xeùt nghieäm caàu tröôùc ñoù, noân thöôøng xaûy ra treã hôn,
khaùc ñaùnh giaù tình traïng cuûa beänh thöùc aên ñaõ ñöôïc tieâu hoùa vaø coù theå noân
nhaân. ra phaân. Ñau buïng laø trieäu chöùng
Nhìn chung, beänh nhaân phaûi ñöôïc thöôøng gaëp, tính chaát laø ñau quaën töøng
phaãu thuaät nhaèm xöû trí loå thuûng cuõng côn, cöôøng ñoä taêng daàn. Bí trung ñaïi
nhö tình traïng vieâm nhieãm oå buïng, tuy tieän khi böôùu gaây taéc hoaøn toaøn loøng
nhieân möùc ñoä phaãu thuaät seõ tuøy vaøo ruoät, buïng chöôùng toaøn boä. Thöôøng
töøng beänh nhaân. Neáu sang thöông coù ñöôïc chaån ñoaùn chaéc chaén khi khoâng coù
theå phaãu thuaät trieät ñeå ñöôïc, phaãu thuaät nhu ñoäng ruoät treân 24 giôø, hoaëc haäu
seõ ñöôïc thöïc hieän ngay luùc moå caáp cöùu moân nhaân taïo khoâng hoaït ñoäng treân 8
hoaëc sau khi giaûi quyeát tình traïng vieâm giôø. Beänh nhaân coù theå bò soát, nhòp tim
nhieãm tröôùc. Neáu sang thöông khoâng nhanh hay daáu hieäu phuùc maïc keøm
moå trieät ñeå ñöôïc hoaëc do taùc duïng phuï theo.
cuûa xaï trò hoaëc hoùa trò, xöû trí coù theå chæ Chuïp Xquang buïng ñöùng khoâng söûa
khaâu loå thuûng ñôn thuaàn keøm röûa oå soaïn cho hình aûnh möïc nöôùc-hôi, tuøy
buïng. Trong moät soá tröôøng hôïp neáu vaøo vò trí taéc ngheõn, möùc ñoä taéc ngheõn
beänh nhaân toång traïng quaù suy kieät, vaø thôøi gian taéc ngheõn maø toaøn boä ruoät
beänh lan traøn khaép oå buïng, vieäc xöû trí hay chæ moät phaàn bieåu hieän treân
chæ nhaèm giaûm ñau vaø giaûm nheï trieäu Xquang.
chöùng cho beänh nhaân, baùc só caàn giaûi CT scan buïng cho hình aûnh chính
thích roõ ñieàu naøy vôùi beänh nhaân cuõng xaùc hôn vaø coù theå thaáy ñöôïc vò trí taéc
nhö thaân nhaân tröôùc khi ñöa ra quyeát ngheõn neáu böôùu lôùn cuõng nhö tình
ñònh. traïng oå buïng keøm theo.
Taéc ngheõn ñöôøng tieâu hoùa Xquang ñaïi traøng caûn quang xaùc ñònh
Taéc ngheõn ñöôøng tieâu hoùa laø bieán tình traïng taéc ruoät cô hoïc vaø vò trí chính
chöùng thöôøng gaëp do khoái böôùu gaây ra. xaùc, neáu nghi ngôø coù thuûng keøm theo
Taéc ngheõn coù theå do böôùu xaâm laán laøm neân duøng chaát caûn quang tan trong
heïp loøng ruoät hoaëc cuõng coù theå do töø nöôùc.
ngoaøi cheøn eùp vaøo. Lyù do phaûi caáp cöùu laø Noäi soi oáng tieâu hoùa cuõng nhaèm xaùc
do nguy cô thuûng ruoät, maát nöôùc, suy ñònh tình traïng vaø vò trí taéc, hieän nay
thaän caáp, soác nhieãm truøng, hoaïi töû ruoät qua noäi soi coù theå phoái hôïp vôùi vieäc ñaët
vaø vieâm phuùc maïc stent nhaèm taïo thoâng noái ruoät.
Nhìn chung, taéc ngheõn do böôùu Möùc ñoä xöû trí tuøy thuoäc vaøo möùc ñoä
thöôøng coù trieäu chöùng baùn taéc tröôùc ñoù lan roäng cuûa böôùu, tình traïng beänh
162
nhaân. Neáu böôùu coøn khu truù vaø toång chöùng môû haäu moân nhaân taïo nhieàu hôn
traïng beänh nhaân cho pheùp coù theå tieán so vôùi phaãu thuaät caét ñaïi traøng caáp cöùu.
haønh phaãu thuaät trieät ñeå. Ñoái vôùi nhöõng
tröôøng hôïp böôùu lan traøn khoâng phaãu MOÄT SOÁ TRÖÔØNG HÔÏP CAÁP CÖÙU KHAÙC
thuaät trieät ñeå ñöôïc, phaãu thuaät chæ Taéc ngheõn ñöôøng tieát nieäu
nhaèm giaûi quyeát trieäu chöùng, noái taét Beänh nhaân ung thö coå töû cung hay
(noái vò traøng), môû thoâng ñaïi traøng treân caùc loaïi ung thö khaùc ôû vuøng chaäu coù
böôùu hoaëc ñaët stent qua böôùu. theå gaây neân tình traïng taéc ngheõn nieäu
Neáu tình traïng taéc ngheõn khoâng quaù quaûn, daãn ñeán tình traïng suy thaän sau
nghieâm troïng, khoâng ñe doïa gaây vôõ ñaïi thaän. Tình traïng taéc ngheõn naøy thöôøng
traøng, vieäc hoài söùc noäi khoa, buø nöôùc gaây ra do böôùu taùi phaùt hay do bieán
ñieän giaûi coù theå taïm thôøi giaûi quyeát taéc chöùng cuûa xaï trò. Ñieàu trò thöôøng laø ñaët
ngheõn, taïo ñieàu kieän chuaån bò ruoät cuõng stent nieäu quaûn (sonde JJ). Trong
nhö khaûo saùt tình traïng beänh toát hôn. tröôøng hôïp ñaët stent thaáy baïi, chuùng ta
Hieän nay, phöông phaùp duøng stent ñeå thöôøng phaûi tieán haønh môû nieäu quaûn
taïo thoâng noái qua böôùu ñang ñöôïc aùp hay môû thaän ra da. Rieâng ñoái vôùi tröôøng
duïng roäng raõi, tyû leä thaønh coâng ñeán hôïp chít heïp do haäu quaû cuûa xaï trò,
90%, muïc ñích nhaèm taïo thoâng noái vónh chuùng ta coù theå tieán haønh taïo hình nieäu
vieãn trong nhöõng tröôøng hôïp khoâng moå quaûn ôû vò trí heïp, hoaëc caét moät phaàn vaø
ñöôïc hoaëc thoâng noái taïm thôøi nhaèm caém laïi nieäu quaûn vaøo baøng quang. Moät
chuaån bò toát hôn cho cuoäc moå trieät ñeå soá trung taâm thöïc hieän noái ñoaïn treân
sau ñoù. Keát quaû cho thaáy sau khi giaûm cuûa nieäu quaûn bò heïp vaøo nieäu quaûn coøn
aùp taïm thôøi baèng stent vaø phaãu thuaät laïi (chöa bò heïp) ñeå ñöa nöôùc tieåu xuoáng
trieät ñeå sau ñoù, beänh nhaân coù thôøi gian baøng quang.
naèm vieän ngaén hôn vaø traùnh ñöôïc bieán
Hình 2. Môû haäu moân nhaân taïo treân böôùu.
163
Moät soá tröôøng hôïp taéc ngheõn ñöôøng ngoaøi hay ñoäng maïch caûnh chung cuøng
tieåu döôùi gaây bí tieåu nhö ung thö tieàn beân.
lieät tuyeán, ung thö döông vaät, ung thö Nhieãm truøng
aâm hoä, chuùng ta phaûi thöïc hieän daãn löu Ñieàu trò moät oå nhieãm truøng ñoái vôùi
nöôùc tieåu baèng caùch môû baøng quang ra beänh nhaân ung thö cuõng töông töï caùc
da neáu khoâng theå phaãu thuaät laáy ñi khoái tröôøng hôïp khaùc. Beänh nhaân bò nhieãm
böôùu. truøng taïo thaønh oå abces kín hay tuï muû ôû
Xuaát huyeát moät hoác töï nhieân naøo ñoù caàn phaûi ñöôïc
Treân thöïc teá, coù moät soá tröôøng hôïp thoaùt löu keát hôïp vôùi ñieàu trò noäi khoa.
böôùu xaâm laán vaøo caùc maïch maùu lôùn gaây Vieâm phuùc maïc ñoái vôùi beänh nhaân toång
xuaát huyeát khoâng töï caàm ñöôïc maø baét traïng quaù keùm khoâng chòu ñöôïc moät
buoäc chuùng ta phaûi can thieäp phaãu phaãu thuaät lôùn, thì toái thieåu cuõng phaûi
thuaät. Chaúng haïn, ñoái vôùi moät khoái böôùu ñöôïc daãn löu oå buïng.
vuøng beïn xaâm laán ñoäng maïch chaäu Toùm laïi, beänh nhaân ung thö khi ñeán
ngoaøi, chuùng ta phaûi tieán haønh thaét trong beänh caûnh caáp cöùu phaàn lôùn ñeàu
ñoäng maïch chaäu ngoaøi, moät khoái böôùu coù tieân löôïng keùm neân vieäc xöû trí phaûi
gan bò vôõ, phaûi tieán haønh coät ñoäng maïch caân nhaéc, löïa choïn phöông phaùp vaø caàn
gan ñeå caàm maùu. Moät khoái böôùu vuøng coù söï trao ñoåi vôùi beänh nhaân vaø ngöôøi
ñaàu coå gaây xuaát huyeát, ñoâi khi, chuùng ta thaân nhaèm ñöa ra quyeát ñònh phuø hôïp
phaûi xeùt chæ ñònh coät ñoäng maïch caûnh nhaát.
164
Xaï trò ung thö
Chöông 6. XAÏ TRÒ UNG THÖ
ÑÒNH NGHÓA daïng haït. Caùc böùc xaï naøy coù caùc baûn
Xaï trò laø phöông phaùp duøng caùc böùc chaát khaùc nhau, di chuyeån vôùi nhöõng
xaï ion-hoùa vaøo ñieàu trò caùc böôùu ung vaän toác khaùc nhau, vaø coù khaû naêng taïo
thö. ra caùc ion trong caùc vaät chaát maø chuùng
Caùc böùc xaï ion-hoùa laø nhöõng chuøm xuyeân thaáu. Caùc tia phoùng xaï ñöôïc duøng
tia mang naêng löôïng raát cao, khi chieáu trong xaï trò thöôøng coù möùc naêng löôïng
vaøo vaät chaát seõ böùt rôøi caùc haït ñieän töû töø vaøi chuïc keV ñeán vaøi chuïc MeV.
(electron) ra khoûi nguyeân töû cuûa vaät Daïng soùng ñieän töø (tia photon) goàm
chaát ñoù, taïo neân nhöõng ion. tia X vaø tia gamma. Tia gamma laø daïng
Taàm hoaït ñoäng cuûa xaï trò nhaèm kieåm soùng ñieän töø mang naêng löôïng cao phaùt
soaùt ung thö taïi choã, taïi vuøng. ra töø quaù trình phaân raõ caùc nguyeân toá
ñoàng vò phoùng xaï thieân nhieân hoaëc
VAØI NEÙT LÒCH SÖÛ nhaân taïo. Caùc maùy tia X, tuøy vaøo caáu
Thaùng 11/1895 Roentgen phaùt minh truùc coù theå phaùt ra caùc chuøm tia vôùi
ra tia X. nhöõng möùc naêng löôïng thaáp hoaëc cao
Thaùng 3/1896 Becquerel tìm ra söï khaùc nhau.
phoùng xaï töø quaëng Uranium. Söï gia toác nhaân taïo caùc haït trung hoøa
Thaùng 7/1898 oâng baø Curie phaân laäp töû (neutron), döông ñieän töû (proton), ion
ñöôïc chaát phoùng xaï thieân nhieân Radium naëng, vaø nhaát laø caùc chuøm tia electron
ra khoûi quaëng Uranium. vaø haït beâta. Chuøm tia electron cuõng
Ñaàu theá kyû XX, tia X vaø tia phoùng xaï ñöôïc phaùt ra töø maùy phaùt tia X. Haït beâta
ñöôïc öùng duïng vaøo chaån ñoaùn vaø ñieàu ñöôïc phaùt ra trong quaù trình phaân raõ caùc
trò. nguyeân toá ñoàng vò phoùng xaï.
Chæ ñònh xaï trò khu truù daàn vaøo lónh Taùc ñoäng vaät lyù
vöïc ung thö. Töông taùc aâm ñieän töû vaø vaät chaát:
(1) Töông taùc ñieän töû - ñieän töû (ñuïng).
CÔ CHEÁ HOAÏT ÑOÄNG CUÛA TIA PHOÙNG (2) Töông taùc ñieän töû - nhaân (thaéng) 
XAÏ quang töû X.
Caùc böùc xaï duøng trong ñieàu trò ung
thö coù hai daïng daïng soùng ñieän töø vaø
165
Töông taùc haït naëng - vaät chaát thöôøng thaáy laø taïo ra H2O2  chaát ñoäc
(1) Proton, ions taùc ñoäng nhö aâm ñieän cho teá baøo.
töû. Taùc ñoäng treân teá baøo
(2) Neutron ñuïng vaøo nhaân seõ phoùng Cô baûn nhaát laø taùc ñoäng treân AND
thích caùc proton vaø ñieän töû. hôn laø treân ARN cuûa teá baøo chaát, hay
Töông taùc quang töû - vaät chaát treân maøng teá baøo. Phaân töû DNA bò toån
Hai töông taùc quan troïng laø: thöông khaû naêng nhaân ñoâi hoaëc toång
(1) Hieäu öùng Compton. hôïp khieán cho teá baøo cheát töø töø. Neáu toån
(2) Hieäu öùng quang ñieäân. thöông treân chuoãi DNA khoâng nhieàu, teá
Ba hieäu öùng ít quan troïng hôn trong baøo coù theå huy ñoäng heä thoáng men söûa
xaï trò: chöõa ñeán haøn gaén laïi caùc ñoaïn DNA naøy.
(1) Söï phaân taùn. Tuy nhieân do tính khaån caáp, vieäc söûa
(2) Hieäu öùng taïo caëp. chöõa naøy coù theå ñeå laïi sai soùt treân chuoãi
(3) Phaûn öùng nguyeân töû. DNA. Ñoù laø nhöõng ñoät bieán gen maø neáu
Taùc ñoäng lyù-hoùa sau naøy khoâng ñöôïc loaïi boû ñi seõ tích luõy
Tröïc tieáp vaø coù theå laø nguoàn goác cuûa hieän töôïng
Phaân töû bò caét thaønh hai goác töï do ung thö hoùa cho caùc teá baøo haäu dueä.
R1:R2  R1* + R2* Ñieàu naøy quan troïng ñoái vôùi caùc teá baøo
Caùc goác töï do keát hôïp laïi R1* + R3* moâ laønh vaø caùc teá baøo sinh duïc. Caùc
 R1:R3  caùc bieán ñoåi nhö söï gaõy vôõ sang thöông treân teá baøo coù ba möùc ñoä
vaø söï taïo môùi caùc caàu noái giöõa caùc phaân (1) sang thöông gaây cheát teá baøo, (2)
töû. sang thöông döôùi cheát vaø (3) sang
Giaùn tieáp thöông coù khuynh höôùng cheát.
Söï thuûy phaân taïo caùc goác töï do, oxy
hoùa HO-, khöû H+  phaûn öùng hoùa hoïc,
Tia X , γ
Taùc ñoäng vaøo vaät chaát
Hieäu öùng quang ñieän Hieäu öùng Compton Hieäu öùng taïo caëp
AÂm ñieän töû vaän toác cao
Söï ion hoùa
Taïo thaønh caùc goác töï do
Taùc haïi leân DNA
Caùc söï kieän sinh hoïc

(Teá baøo cheát ôû laàn phaân chia sau, söï ñoät bieán teá baøo)
Hình 1. Toån thöông treân teá baøo do tia xaï.
166
Xaï trò ung thö
Sang thöông gaây cheát teá baøo khoâng Moâ laønh ít bò toån thöông hôn moâ aùc
hoài phuïc, aûnh höôûng treân chöùc naêng tính do moâ ung thö chöùa nhieàu thaønh
soáng cuûa teá baøo. Teá baøo chæ cheát ngay phaàn teá baøo ñang sinh saûn.
töùc khaéc vôùi lieàu vaøi traêm Gy, coøn lieàu Teá baøo caøng phaân chia nhanh, taùc
ñieàu trò caùc teá baøo thöôøng khoâng cheát duïng cuûa xaï trò caøng roõ, bieán chöùng thaáy
ngay maø seõ cheát töø töø do söï phaân baøo bò sau 2, 3 ngaøy ñoái vôùi nieâm maïc ruoät, vaø
öùc cheá. 3 tuaàn ñoái vôùi da.
Sang thöông döôùi cheát (sublethal)
moät sang thöông khoâng gaây ñöôïc caùi CAÙC YEÁU TOÁ AÛNH HÖÔÛNG TAÙC ÑOÄNG
cheát vaø coù theå hoài phuïc, nhieàu sang CUÛA TIA PHOÙNG XAÏ
thöông seõ ñöa ñeán caùi cheát teá baøo. Yeáu toá Oxy
Sang thöông coù khuynh höôùng cheát Beänh nhaân thieáu maùu hoaëc vuøng moâ
chæ gaây cheát khi coù söï phaân baøo nhanh, bò chieáu xaï thieáu maùu nuoâi, hoaïi töû, seõ ít
nhöng coù theå töï söûa chöõa neáu coù caùc nhaïy vôùi xaï trò.
ñieàu kieän thích hôïp. Trong moâi tröôøng coù ñuû oxy, oxy keát
Taùc ñoäng treân moâ hôïp caùc goác hoùa hoïc töï do taïo ra caùc
Moâ seõ ñaëc bieät nhaïy xaï neáu chöùa chaát peroxydes ñoäc cho teá baøo.
nhieàu thaønh phaàn teá baøo ñang trong giai Yeáu toá lieàu xaï
ñoaïn phaân baøo (pha M-mitosis) hoaëc Lieàu xaï taêng, hieäu quaû taêng nhöng
chuaån bò phaân baøo (pha G2) cuûa chu kyø bieán chöùng muoän treân moâ laønh cuõng
teá baøo. taêng theo. Lieàu xaï ñöôïc tính baèng Gray
(Gy)
Hình 2. Taùc ñoä tia xaï treân teá baøo.
167
Hình 3. Töông quan lieàu vaø hieäu quaû cuûa xaï trò.
Yeáu toá thôøi gian vaø söï phaân lieàu TAÙC ÑOÄNG LEÂN MOÂ BÖÔÙU
Coù moät soá thuaät ngöõ vaø khaùi nieäm Vaän toác taêng tröôûng cuûa moâ böôùu tuøy
thöôøng ñöôïc duøng trong xaï trò. Toång thuoäc:
thôøi gian xaï trò laø thôøi gian töø ngaøy xaï (1) Thôøi gian cuûa chu kyø teá baøo,
thöù nhaát ñeán ngaøy xaï cuoái (soá ngaøy). trung bình töø 2 ñeán 4 ngaøy,
Toång lieàu xaï laø toång lieàu maø beänh nhaân nhöng coù söï khaùc bieät raát lôùn
nhaän trong suoát cuoäc xaï trò. Phaân lieàu laø giöõa caùc teá baøo trong moâ böôùu.
lieàu xaï beänh nhaân nhaän vaøo moãi laàn xaï (2) Heä soá taêng tröôûng cuûa böôùu, laø
Söï phaân nhoû toång lieàu thaønh phaân phaàn traêm soá teá baøo ñang phaân
lieàu raûi ñeàu trong moät thôøi gian daøi giuùp: chia, thay ñoåi töø 0,3% ñeán 100%.
(1) Söûa chöõa caùc toån thöông teá baøo, (3) Heä soá maát teá baøo (coefficient de
trong thôøi gian nghæ ngôi giöõa perte cellulaires), coù theå leân tôùi
hai laàn chieáu xaï. 90%, do söï bieät hoùa teá baøo, do soá
(2) Taùi taïo daân soá teá baøo, do caùc teá teá baøo cheát trong luùc phaân baøo vaø
baøo soáng soùt sinh saûn (coù lôïi cho do söï di daân cuûa teá baøo ra khoûi
moâ laønh). böôùu.
(3) Taùi cung caáp oxy cho caùc vuøng teá Xaùc suaát queùt saïch caùc teá baøo sinh
baøo thieáu oxy. cloân tuøy thuoäc nhieàu yeáu toá, trong ñoù
(4) Taùi phaân boá caùc pha, chu kyø caùc quan troïng nhaát laø:
teá baøo. (1) Lieàu tia: möùc ñoä tieâu dieät böôùu
Yeáu toá nhaïy xaï noäi taïi taêng daàn theo lieàu tia trong moät
Moâ coù khaû naêng töï söûa chöõa keùm neân giôùi haïn naøo ñoù, vaø caùc nghieân
nhaïy xaï. Vd moâ sinh duïc, moâ thaän, moâ cöùu cuõng cho thaáy thöôøng chæ
taïo huyeát; moät soá carcinoâm, lymphoâm, caàn taêng theâm vaøi Gy thì möùc ñoä
seâminoâm ... tieâu dieät böôùu cuõng coù theå taêng
Moâ coù khaû naêng töï söûa chöõa maïnh töø 50% leân ñeán 90%.
neân keùm nhaïy xaï. Vd moâ thaàn kinh, moâ (2) Khoái löôïng böôùu: caùc böôùu lôùn
cô; böôùu nguyeân baøo thaàn kinh ñeäm, thöôøng khoù tieâu dieät (moät phaàn
meâlanoâm ... vì thieáu oxy) hôn caùc böôùu nhoû;
168
Xaï trò ung thö
vaø lieàu tia ñeå queùt saïch caùc teá baøo AN TOAØN PHOÙNG XAÏ
böôùu xaâm laán vi theå thaáp hôn Caùc nghieân cöùu veà xaï sinh hoïc cho
lieàu tia caàn cho böôùu ñaõ ôû möùc thaáy söï nhieãm böùc xaï ion hoùa vaø söï
ñoä phaùt hieän ñöôïc treân laâm saøng. nhieãm chaát phoùng xaï daãn ñeán nguy cô
(3) Loaïi giaûi phaãu beänh: moät soá treân phoâi vaø thai (gaây quaùi thai, saåy thai,
böôùu raát nhaïy tia (seminoâm, sinh non), nguy cô sinh ung, vaø nguy cô
lymphoâm aùc ...), moät soá böôùu gaây roái loaïn gen.
nhaïy tia trung bình (haàu heát caùc Vieäc söû duïng caùc chaát phoùng xaï vaø
carcinoâm), vaø caùc böôùu ít nhaïy böùc xaï ion hoùa trong moâi tröôøng beänh
tia (melanoâm, sarcoâm...). vieän cuõng ñoøi hoûi nhöõng bieän phaùp
Khoâng coù moái töông quan haèng ñònh phoøng hoä nghieâm ngaët nhaèm baûo veä söùc
giöõa khaû naêng trò khoûi cuûa böôùu vôùi vaän khoûe cho beänh nhaân, nhaân vieân vaø
toác thu nhoû cuûa böôùu sau xaï trò. traùnh gaây oâ nhieãm moâi tröôøng xung
quanh.
TAÙC ÑOÄNG LEÂN MOÂ LAØNH
Coù hai loaïi taùc ñoäng leân moâ laønh: CAÙC PHÖÔNG PHAÙP XAÏ TRÒ
(1) Caùc phaûn öùng sôùm xuaát hieän vaøi Xaï trò ngoaøi
ngaøy hay vaøi tuaàn sau xaï trò, do Ñònh nghóa caùc khoái löôïng moâ ñöôïc xaï
söï cheát moät soá lôùn teá baøo trong trò
moâ coù söï taêng tröôûng nhanh, seõ Theå tích böôùu toaøn theå (Gross Tumor
phuïc hoài sau vaøi tuaàn do söï taùi Volume-GTV) laø khoái löôïng böôùu treân
laäp daân soá töø caùc teá baøo maàm laâm saøng keå caû caùc haïch vuøng.
coøn laïi. Theå tích xaï laâm saøng (Clinical Target
(2) Caùc phaûn öùng muoän xuaát hieän Volume-CTV) goàm GTV vaø moät rìa beân
vaøi thaùng tôùi nhieàu naêm sau, vaø ngoaøi bao truøm caùc phaàn böôùu vi theå.
do taùc ñoäng leân caùc moâ phaùt Theå tích xaï keá hoaïch (Planning
trieån chaäm. Thöôøng ít hoài phuïc Target Volume-PTV) goàm CTV vaø moät
do moâ bò xô chai, maát chöùc naêng. vaønh beân ngoaøi daønh cho söï sai soá khi
Taát caû bieán chöùng phaûi ñöôïc döï kieán ñaët tröôøng chieáu vaø söï di ñoäng khi ñieàu
vaø giaûm thieåu toái ña khi laäp keá hoaïch xaï trò nhö söï di ñoäng theo nhòp thôû.
trò. Caùc tröôøng chieáu
Caùc yeáu toá thöôøng taïo neân taùc ñoäng Tröôøng chieáu ñôn: sang thöông ngoaøi
do tia phoùng xaï laø khoái löôïng moâ laønh bò da, noâng döôùi da (haïch coå, naùch, beïn).
chieáu tia, toång lieàu tia xaï, thôøi gian tia Tröôøng chieáu ñoái song song: sang
vaø soá phaân lieàu. thöông ôû truïc cô theå, naèm saâu gaàn maët
Taùc ñoäng cuûa xaï trò seõ gia taêng roõ reät phaúng giöõa cô theå (töû cung, phoåi...).
do caùc lieäu phaùp keát hôïp xaï trò vôùi hoùa Tröôøng chieáu keát hôïp: 3 tröôøng chieáu
trò hay phaãu trò. (voøm haàu), 4 tröôøng chieáu (vuøng chaäu).
169
Baûng 1. Caùc phöông phaùp xaï trò

Loaïi tia Nguoàn phaùt tia Naêng löôïng ÖÙng duïng
Tia X
Beà maët Maùy phaùt tia X 80-150 KeV Caùc ung thö da noâng
Qui öôùc Maùy phaùt tia X 250-300 KeV Ñieàu trò taïm bôï caùc ung thö lan roäng,
caùc böôùu döôùi da vaø di caên xöông.
Ñoâi khi söû duïng ñieàu trò taän goác ung
thö da, boå sung trong ung thö vuù
Sieâu theá Maùy gia toác thaúng 4-25 MeV Ñieàu trò taän goác vaø taïm bôï caùc böôùu
naèm trong saâu
Tia Gamma Cobalt 60 1,17-1,33 MeV Ñieàu trò taän goác ñaëc bieät caùc ung thö
ñaàu coå vaø ung thö vuù
Ñieàu trò taïm bôï cho nhieàu vò trí ung
thö: xöông, haïch, beänh lymphoâm,naõo
vaø toaøn thaân
Cesium 137 660KeV Ñieàu trò böôùu vuøng ñaàu coå
Haït β Strontium 90 2,3 MeV Böôùu suøi daïng naám vaø caùc sang thöông
khaùc ôû da
Moïng thòt ôû maét
Strontium 89 1,46 MeV Ñieàu trò taïm bôï di caên xöông töø ung
thö tieàn lieät tuyeán
Aâm ñieän töû naêng Maùy gia toác thaúng 4-20 MeV Ñieàu trò taän goác vaø taïm bôï caùc böôùu ôû
löôïng cao da vaø böôùu ngoaøi beà maët
Hình 4. Thể tích xạ trị.
Caùc moâ ñích Di caên xa (xöông).

Böôùu nguyeân phaùt (vuù, voøm haàu). Söï phaân lieàu
Haïch vuøng (haïch coå- ung thö ñaàu coå; Phaân lieàu chuaån:
haïch naùch- ung thö vuù, ung thö phoåi). (1) Töø naêm 1930 phaân lieàu 2Gy/ 5
Böôùu nguyeân phaùt vaø haïch vuøng (ung laàn/ tuaàn. Hieän nay coù khuynh
thö coå töû cung- haïch chaäu).
170
Xaï trò ung thö
höôùng giaûm xuoáng 1,8 Gy/ 5 laàn/ vuøng cuûa böôùu hay moâ laønh ñeàu ñöôïc
tuaàn. tính toaùn vaø thay ñoåi trong quaù trình
(2) Xạ 1 laàn/ ngaøy vôùi taát caû caùc ñieàu trò baèng heä thoáng vi tính.
tröôøng chieáu. Xaï trò tieáp caän
Ña phaân lieàu: xạ 2 hoaëc 3 laàn /ngaøy Chæ ñònh
vôùi lieàu nhoû hôn phaân lieàu chuaån (1,15- Phoái hôïp vôùi xaï trò ngoaøi: ñaây laø chæ
1,3 Gy/ laàn) ñònh thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå giaûm caùc
Gia toác: tia 2 laàn/ ngaøy vôùi lieàu gaàn bieán chöùng leân moâ laønh, taêng lieàu taïi
baèng hay baèng phaân lieàu chuaån (1,5-2 böôùu.
Gy), ruùt ngaén thôøi gian ñieàu trò, bieán Phoái hôïp vôùi phaãu trò: giaûm khoái
chöùng cao. löôïng böôùu giuùp phaãu thuaät deã daøng
Giaûm phaân lieàu: taêng lieàu moãi laàn tia hôn.
(5 Gy/ 1 laàn/ ngaøy), ruùt ngaén thôøi gian Ñieàu trò ñôn thuaàn: ít coù chæ ñònh, chæ
ñieàu trò. Hieän ít ñöôïc söû duïng vì caùc bieán söû duïng cho caùc tröôøng hôïp phaùt hieän
chöùng naëng neà. sôùm (giai ñoaïn 0 hay IA) hay caùc sang
Moâ phoûng thöông vi theå coøn laïi sau phaãu thuaät.
Böôùc chuaån bò toái caàn thieát cho vieäc Nguyeân taéc chung
ñieàu trò, xaùc ñònh tröôøng chieáu treân “Cöôøng ñoä phoùng xaï tæ leä nghòch vôùi
ngöôøi beänh nhaân, giuùp cho vieäc ñieàu trò bình phöông khoaûng caùch”
ñöôïc chính xaùc. Vôùi nguyeân taéc naøy, nguoàn phoùng xaï
Vôùi caùc hình aûnh chuïp tröôøng chieáu ñöôïc ñöa vaøo saùt sang thöông, saùt caùc teá
töø maùy moâ phoûng, vieäc tính lieàu tia seõ baøo ung thö, nhö theá lieàu xaï seõ raát cao
ñöôïc thöïc hieän moät caùch chính xaùc cho taïi choã, coøn caùc moâ laønh chung quanh
töøng beänh nhaân. seõ nhaän ñöôïc lieàu xaï raát thaáp.
Tröôùc ñaây moâ phoûng 2D baèng Caùc vò trí
Xquang, döïa treân caùc moác xöông ñöôïc Taát caû caùc vò trí trong cô theå maø caùc
söû duïng roäng raõi, nhaát laø ôû caùc nöôùc kyõ thuaät hieän nay coù theå vôùi tôùi ñöôïc
ñang phaùt trieån. nhö ung thö phuï khoa, ung thö ñaàu coå,
Hieän naøy, kyõ thuaät xaï trò saùt hôïp moâ ung thö pheá quaûn, ung thö thöïc quaûn ...
ñích 3D ñöôïc öùng duïng roäng raõi ôû nöôùc Caùc loaïi xaï trò tieáp caän
ta. Hình aûnh moâ phoûng 3D ñöôïc döïng Theo thôøi gian ñieàu trò
hình sau khi chuïp CT scan. Moät soá (1) Xaï trò tieáp caän vónh vieãn: duøng
nghieân cöùu ñang aùp duïng MRI vaø PET caùc ñoàng vò phoùng xaï coù thôøi
scan ñeå moâ phoûng. Kyõ thuaät moâ phoûng gian baùn huûy ngaén, vaø seõ ñöôïc
4D keát hôïp theâm söï thay ñoåi tröôøng ñeå laïi vónh vieãn trong moâ ñöôïc
chieáu do söï chuyeån ñoäng cuûa caùc cô ñieàu trò (Au 198)
quan theo thôøi gan. (2) Xaï trò tieáp caän coù thôøi haïn:
Kyõ thuaät xaï trò ñieàu bieán cöôøng ñoä ñöôïc söû duïng phoå bieán nhaát
(IMRT - Intensity-Modulated Radiation hieän nay, ñoàng vò phoùng xaï
Therapy) ñöôïc söû duïng ngaøy caøng ñöôïc ñöa vaøo saùt moâ böôùu vaø ñeå
nhieàu. Ñaây laø kyõ thuaät xaï trò maø cöôøng laïi ñoù trong moät thôøi gian xaùc
ñoä cuûa töøng chuøm tia nhoû treân töøng ñònh, sau ñoù ñöôïc ruùt ra.
171
Baûng 2. Caùc ñoàng vò phoùng xaï thöôøng duøng trong xaï trò tieáp caän.
Ñoàng vò phoùng xaï Thôøi gian baùn huyõ Naêng löôïng ÖÙng duïng
Radium 226 1620 naêm 1,1 MeV OÁng vaø kim
Hieän ñöôïc thay theá bôûi Ceùsium
137 vaø Iridium 192
Ceùsium 137 30 naêm 0,66 MeV OÁng vaø kim
Iridium 192 74 ngaøy 0,33-0,61 MeV Sôïi chæ vaø haït nhoû nhö haït gaïo
Suaát lieàu thaàp vaø Suaát lieàu cao
Vaøng 198 2,7 ngaøy 0,41 MeV Haït duøng cho xaï trò trong moâ vaø
khuoân aùp beà maët
Cobalt 60 5,3 naêm 1,17-1,33 MeV OÁng duøng cho xaï trò trong hoác
Suaát lieàu thaáp vaø Suaát lieàu cao
Iod 125 60 ngaøy 0,027-0,033 MeV Phieán moõng duøng cho sang
thöông ôû maét
Theo vò trí sang thöông (3) Xaï trò tieáp caän naïp nguoàn tröïc
(1) Xaï trò tieáp caän trong hoác: ung tieáp: nguoàn phoùng xaï ñöôïc ñöa
thö coå töû cung, ung thö voøm tröïc tieáp baèng tay vaøo beänh
haàu. nhaân.
(2) Xaï trò tieáp caän trong moâ: ung (4) Xaï trò tieáp caän naïp nguoàn töø xa:
thö vuù, ung thö hoác mieäng, ung duøng boä phaän ñieàu khieån töø xa
thö tieàn lieät tuyeán. ñeå ñaåy nguoàn vaøo beänh nhaân.
(3) Xaï trò tieáp caän trong loøng oáng: Döôïc chaát phoùng xaï (xaï trò chuyeån hoùa)
ung thö pheá quaûn, ung thö Moät soá caùc ví duï:
thöïc quaûn. (1) Duøng I 131 ñieàu trò beänh
Theo suaát lieàu phoùng xaï Basedow hay ung thö tueán
(1) Xaï trò tieáp caän suaát lieàu thaáp 0,4 giaùp.
‟ 2 Gy /giôø. (2) Duøng Phosphore 32 ñieàu trò
(2) Xaï trò tieáp caän suaát lieàu trung beänh Polycythemia Rubra Vera.
bình 2-12 Gy /giôø. (3) Gaén khaùng theå ñôn doøng vaøo
(3) Xaï trò tieáp caän suaát lieàu cao chaát ñoàng vò phoùng xaï ñieàu trò
>12 Gy /giôø. böôùu nguyeân baøo thaàn kinh.
Theo phöông phaùp naïp nguoàn (4) Duøng kyõ thuaät noäi soi ñöa chaát
(1) Xaï trò tieáp caän naïp nguoàn töùc ñoàng vò phoùng xaï vaøo ñeán maïch
thì: nguoàn phoùng xaï ñöôïc ñaët maùu nuoâi böôùu ñieàu trò ung thö
saün trong duïng cuï mang nguoàn gan.
ñöôïc ñöa vaøo beänh nhaân cuøng (5) Duøng Strontium 89 ñieàu trò
moät thì. giaûm ñau di caên xöông.
(2) Xaï trò tieáp caän naïp nguoàn sau:
nguoàn phoùng xaï ñöôïc ñöa vaøo
beänh nhaân sau khi duïng cuï
mang nguoàn ñöôïc ñaët vaøo beänh
nhaân tröôùc ñoù.
172
Xaï trò ung thö
Baûng 3. Khaùc bieät giöõa xaï trò taän goác vaø xaï trò taïm bôï
Xaï trò taän goác Xaï trò taïm bôï
Ñieàu trò nhaèm loaïi tröø taát caû teá baøo ung thö Ñieàu trò nhaèm ngaên chaën caùc trieäu chöùng haàu naâng
Coá gaéng xaï vaøo böôùu vaø moâ bò xaâm laán chung quanh cao chaát löôïng soáng
vôùi lieàu toái ña chòu ñöïng ñöôïc. Ñoä dung naïp cuûa moâ Coá gaéng laøm giaûm caùc taùc duïng caáp tính. Vì thôøi
laønh quan troïng keà caän giôùi haïn lieàu xaï gian soáng coøn ngaén neân khoâng caàn ñeå yù ñeán caùc
Beänh nhaân chaáp nhaän moät soá ñoäc haïi caáp tính vaø laâu taùc duïng phuï laâu daøi
daøi Beänh nhaân mong muoán ít laàn ñeán khaùm taïi beänh
Beänh nhaân thöôøng caàn lieàu xaï cao vaø thôøi gian keùo vieän. Thôøi gian xaï trò ngaén vaø phaân lieàu ñôn ñoäc
daøi cuûa phaùc ñoà ñieàu trò
CAÙC MUÏC TIEÂU CUÛA XAÏ TRÒ Giaûi aùp: di caên naõo, tuûy soáng, cheøn eùp
Ñieàu trò taän goác tónh maïch chuû.
Söû duïng nhö moät moâ thöùc ñieàu trò Caàm maùu
ñôn thuaàn hay keát hôïp vôùi caùc phöông Giaûm toång khoái böôùu.
phaùp khaùc.
Phoøng ngöøa VÒ TRÍ CUÛA XAÏ TRÒ TRONG CHIEÁN
Nhaèm phoøng ngöøa taùi phaùt hoaëc di LÖÔÏC ÑIEÀU TRÒ UNG THÖ
caên. Lieàu xaï thoâng thöôøng 18-60 Gy. Xaï trò ñôn thuaàn
Caùc chæ ñònh thöôøng gaëp: Xaï trò ñôn thuaàn chæ ñònh cho caùc
(1) Naõo boä: beänh baïch caàu caáp tröôøng hôïp sang thöông nhoû, giai ñoaïn
daïng Lymphoâ baøo. sôùm, caùc loaïi ung thö nhaïy xaï hoaëc caùc
(2) Haïch döôùi cô hoaønh: ung thö tröôøng hôïp beänh lyù khoâng coù khaû naêng
tinh hoaøn phaãu thuaät.
(3) Sau moå: ung thö vuù, hoác Böôùu nhoû
mieäng, tröïc traøng, sarcoâm. Lieàu 45-60 Gy.
Giaûm toång khoái böôùu Carcinoâm gai hay tuyeán.
Ung thö pheá quaûn, sarcoâm phaàn Keát hôïp xaï trò ngoaøi vaø xaï trò trong.
meàm. Thu nhoû tröôøng chieáu sau 40-45 Gy.
Tieàn phaãu Ung thö nhaïy xaï
Ung thö coå töû cung, tröïc traøng. Toång Lieàu 25-45 Gy.
lieàu thöôøng khoâng quaù 45Gy. Chæ ñònh:
Hoã trôï (1) Beänh Hodgkin, lymphoâm khoâng
Sau phaãu thuaät (neàn böôùu) hoaëc sau Hodgkin
hoùa trò (ung thö daïng phoâi, ung thö phoåi (2) Ung thö tinh hoaøn: xaï trò sau moå
khoâng bieät hoùa). vaøo chuoãi haïch chaäu vaø haïch
Ñôn thuaàn caïnh ñoäng maïch chuû buïng.
Ung thö ñaàu coå, coå töû cung. Ung thö khoù phaãu thuaät
Caùc ung thö ôû giai ñoaïn khoâng moå Vò trí:
ñöôïc hay raát nhaïy tia. (1) Voøm haàu
Ñieàu trò taïm bôï (2) 1/3 giöõa thöïc quaûn, choã chia pheá
Muïc ñích quaûn goác.
Giaûm ñau: di caên xöông, gan.
173
Tieán trieån taïi choã, taïi vuøng: thöôøng ñöôïc aùp duïng trong caùc tröôøng
(1) Giai ñoaïn T3-T4 cuûa ung thö coå hôïp sarcoâm phaàn meàm.
töû cung, ung thö haàu thanh quaûn Lieàu 15- 25 Gy moät laàn.
(2) Giai ñoaïn T3-T4 ung thö vuù (hoùa Keát hôïp vôùi hoùa trò
trò) Söï keát hôïp hai phöông phaùp nhaèm
Quaù chæ ñònh phaãu thuaät do beänh noäi naâng cao hieäu quaû treân böôùu nguyeân
khoa: phaùt cuõng nhö trong vieäc phoøng ngöøa
(1) Ung thö tröïc traøng. söï xuaát hieän caùc di caên.
(2) Ung thö keânh haäu moân. Beân caïnh söï keát hôïp taùc duïng ñieàu
Coù di caên xa hay theå traïng keùm. trò, caàn chuù yù caùc ñoäc tính.
Keát hôïp vôùi phaãu thuaät Xaï trò vaø hoùa trò nhaèm caùc muïc tieâu
Xaï trò tieàn phaãu khaùc nhau
Muïc ñích nhaèm giaûm toång khoái böôùu, Trong beänh baïch caàu caáp daïng
chuaån bò cho phaãu thuaät laáy troïn khoái lymphoâ baøo ñaõ ñöôïc hoùa trò oån ñònh, xaï
böôùu. trò vaøo naõo (18Gy) nhaèm tieâu dieät caùc teá
Toång lieàu thöôøng khoâng quaù 45 Gy, baøo ung thö maø hoùa chaát khoâng ñeán
phaãu thuaät sau 4-6 tuaàn. ñöôïc do maøng naõo ngaên chaën.
Chæ ñònh: Trong beänh Hodgkin giai ñoaïn IV, xaï
(1) Ung thö vuù. trò ñeà phoøng taùi phaùt haïch.
(2) Ung thö coå töû cung giai ñoaïn Xaï hoùa trò ñoàng thôøi
sôùm (T1,T2). Nhaèm taêng ñoä nhaïy cuûa xaï trò vaø tieâu
(3) Ung thö tröïc traøng. dieät di caên vi theå trong quaù trình ñieàu
(4) Moät vaøi ung thö vuøng ñaàu coå, ung trò. Ñöôïc aùp duïng roäng raõi trong nhieàu
thö pheá quaûn hay ung thö moâ loaïi ung thö nhö ung thö nieäu duïc, ung
meàm. thö ñaàu coå, ung thö pheá quaûn, ung thö
Xaï trò haäu phaãu ñöôøng tieâu hoùa.
Khi laáy khoâng heát ñöôïc böôùu, töø ñoù Xaï hoùa trò xen keõ
nhieàu nguy cô taùi phaùt: ung thö tröïc Hoùa trò vaø xaï trò ñöôïc söû duïng tuaàn töï
traøng B2 hay C, ung thö noäi maïc töû nhöng caùch nhau moät khoaûng thôøi gian
cung, ung thö moâ meàm bieät hoùa keùm ngaén.
hay khoâng bieät hoùa. Chæ ñònh vôùi caùc ung thö ít nhaïy vôùi
Khi naïo haïch döông tính: ung thö tia phoùng xaï, nguy cô di caên cao ngay
ñaàu coå, vuù, coå töû cung, pheá quaûn ... trong luùc ñieàu trò böôùu nguyeân phaùt. Ít
Xaï trò vaøo haïch vuøng sau moå: ung thö ñoäc haïi hôn xaï hoùa trò ñoàng thôøi.
tinh hoaøn Hoùa trò hoã trôï
Ñieàu trò baûo toàn: caùc ung thö vuù Tröôùc xaï trò: giaûm toång khoái böôùu ñeå
Phoøng ngöøa taùi phaùt sau phaãu thuaät xaï trò coù hieäu quaû.
caét ñoát soáng di caên. Sau xaï trò hoaëc xaï phaãu trò: ngöøa di
Xaï trò trong luùc moå caên.
Xaï trò luùc ñang môû buïng, nhaèm tieâu Ñaõ coù di caên: keát hôïp xaï trò vaø hoùa trò.
dieät caùc teá baøo ung thö rôi vaõi trong
phaãu tröôøng. Hieän nay, chæ ñònh naøy
174
Xaï trò ung thö
CHÆ ÑÒNH ÑAËC BIEÄT Khung Stereotaxic giöõ ñaàu coá ñònh.
Xaï trò toaøn thaân Maùy xaï trò quay chung quanh sang
Keát hôïp vôùi hoùa trò, trong gheùp tuûy. thöông.
Lieàu duy nhaát 10Gy hay 12Gy/6 laàn/ Lieàu 30 Gy , moät hoaëc nhieàu laàn tia.
3 ngaøy. Xaï trò vôùi tia neutron
Xaï trò baùn thaân Duøng cho caùc ung thö ñöôïc cung caáp
Muïc ñích choáng ñau. ít oxy, boå sung cho Xaï trò vôùi tia X hay
Xaï trò nöûa thaân treân, roài nöûa thaân Gamma.
döôùi (ngang L4-L5), hoaëc ngöôïc laïi, Chæ ñònh cho caùc tröôøng hôïp haïch coå,
caùch nhau 4-6 tuaàn. Lieàu 6 Gy hoaëc 8 ung thö tuyeán mang tai, ung thö moâ
Gy moät laàn duy nhaát. meàm.
Xaï trò da toaøn thaân Coù nhöôïc ñieåm laø raát ñaét (maùy
Tia aâm ñieän töû töø maùy gia toác 7-8 Cyclotron).
Mev, lieàu saâu 4-6 mm, lieàu 30 Gy trong Xaï trò vôùi tia proton
6 tuaàn, tröôøng hôïp böôùu suøi beà maët Ñoå naêng löôïng lôùn vaøo moät moâ ñích
daïng naám (mycosis fongoides raát nhoû, hoaøn toaøn an toaøn cho moâ laønh
superficiels). chung quanh (pic de Bragg).
Xaï trò vôùi chuøm tia nhoû Chæ ñònh cho caùc tröôøng hôïp
OÁng chænh tröïc ñaëc bieät vôùi chuøm tia meâlanoâm aùc maøng Choroide.
cöïc nhoû, ñöôøng kính ≤ 20mm. Cuõng coù nhöôïc ñieåm laø raát ñaét.
Chæ ñònh cho caùc tröôøng hôïp dò daïng
maïch maùu naõo, böôùu nhoû, böôùu naõo.
175
BIEÁN CHÖÙNG XAÏ TRÒ
Xaï trò laø moät trong nhöõng phöông maïc, da, teá baøo maùu seõ chòu taùc ñoäng
phaùp ñieàu trò quy öôùc cuûa beänh ung thö. sôùm cuûa xaï trò. Nhöõng moâ taùi laäp daân soá
Tuy nhieân, ñaây laø moät phöông phaùp chaäm nhö moâ thaàn kinh, cô seõ chòu taùc
khoâng ñaëc hieäu, tia xaï tieâu dieät teá baøo ñoäng muoän cuûa xaï trò.
ung thö nhöng cuõng huûy hoaïi moâ laønh. Moâ ñöôïc toå chöùc theo thöù baäc, coù söï
Muïc tieâu cuûa xaï trò khoâng chæ laø tieâu phaân bieät roõ raøng giöõa teá baøo goác vaø teá
dieät khoái böôùu maø coøn phaûi haïn cheá toån baøo bieät hoùa. Teá baøo bieät hoùa thöôøng coù
haïi moâ laønh ôû möùc toái thieåu. Do ñoù, vieäc khaû naêng töï söûa chöõa khaùng laïi tia xaï
ñaùnh giaù bieán chöùng cuûa xaï trò treân moâ trong khi teá baøo goác thì ngöôïc laïi. Söï
laønh laø vaán ñeà laâm saøng maø haèng ngaøy xuaát hieän cuûa phaûn öùng moâ laønh do xaï
nhaø xaï trò phaûi giaûi quyeát. trò phuï thuoäc vaøo thôøi gian soáng cuûa teá
Nhöõng bieåu hieän sôùm cuûa taùc ñoäng baøo bieät hoùa.
xaï trò treân moâ laønh thöôøng xuaát hieän Moâ ñöôïc toå chöùc linh ñoäng, teá baøo
trong quaù trình ñieàu trò hoaëc khoaûng bieät hoùa coù khaû naêng töï phaân chia, taùi
thôøi gian ngay sau xaï trò. Nhöõng bieåu laäp daân soá teá baøo. Trong loaïi moâ naøy, teá
hieän naøy thöôøng maát ñi trong nhieàu baøo sinh saûn vaø teá baøo chöùc naêng bò huûy
thaùng sau ñoù vaø khoâng ñeå laïi di chöùng. hoaïi cuøng luùc, thôøi gian bieåu hieän phaûn
Trong quaù trình ñieàu trò, caùc phaûn öùng öùng taêng theo lieàu xaï nhaän ñöôïc.
naøy thöôøng ñöôïc chaáp nhaän, coù theå giaûi Moâ ñöôïc toå chöùc theo “daïng chuoãi”,
quyeát baèng ñieàu trò noäi khoa trieäu chöùc naêng cuûa moâ ñöôïc daãn truyeàn lieân
chöùng. tuïc. Chaúng haïn nhö tuûy soáng, coù theå
Nhöõng bieåu hieän muoän, theo ñònh gaây lieät töù chi neáu phaàn tuûy coå bò phaù
nghóa, xuaát hieäu sau 6 thaùng keå töø luùc huûy, aûnh höôûng cuûa tia xaï khoâng phuï
baét ñaàu xaï trò. Phaûn öùng coù theå xaûy ra ôû thuoäc theå tích xaï trò.
beänh nhaân hoaøn toaøn khoâng coù phaûn Ngöôïc laïi, moäi soá moâ ñöôïc toå chöùc
öùng sôùm do xaï trò. Caùc phaûn öùng muoän theo daïng “song song”, chöùc naêng cuûa
coù theå oån ñònh hoaëc tieán trieån, ít coù khaû moâ ñöôïc caáu thaønh theo daïng maïng
naêng hoài phuïc, thöôøng aûnh höôûng laâu löôùi, ví duï nhö gan, phoåi. Tröôøng hôïp
daøi ñeán chaát löôïng soáng cuûa beänh nhaân. naøy coù theå taäp trung lieàu xaï khu truù taïi
moät vò trí, neáu phaàn moâ coøn laïi coù theå
SINH LYÙ ñaûm baûo cho chöùc naêng cuûa cô quan.
Theo lyù thuyeát cuûa teá baøo goác, moâ Tröôøng hôïp naøy aûnh höôûng cuûa tia xaï
ñöôïc taùi laäp daân soá nhanh nhö nieâm phuï thuoäc vaøo theå tích xaï trò.
176
Bieán chöùng xaï trò
Nhöõng aûnh höôûng sôùm cuûa xaï trò höôûng ít nhieàu ñeán phaûn öùng cuûa moâ
treân moâ laønh chuû yeáu do huûy hoaïi teá baøo laønh.
goác, trong khi ñoù nhöõng aûnh höôûng
muoän coù cô cheá phöùc taïp hôn nhieàu. DA VAØ MOÂ DÖÔÙI DA
Caùc thöông toån muoän ngoaøi vieäc toån haïi Toån thöông cuûa da vaø moâ döôùi da laø
tröïc tieáp treân teá baøo, coøn laø haäu quaû cuûa nhöõng toån thöông haàu nhö khoâng theå
vieäc heä thoáng maïch bò phaù huûy vaø söï xô traùnh khoûi trong quaù trình xaï trò. Vôùi
hoùa moâ keõ do xaï trò. nhöõng chuøm tia naêng löôïng cao, da ít bò
AÛnh höôûng cuûa tia xaï coù theå naëng neà aûnh höôûng vì lieàu toái ña naèm döôùi da.
hôn treân nhoùm beänh nhaân coù nhöõng Vôùi nhöõng chuøm tia naêng löôïng thaáp,
yeáu toá baát lôïi nhö lôùn tuoåi, huùt thuoác laù, hay khi xaï trò caùc ung thö da, lieàu toái ña
tieåu ñöôøng, taêng huyeát aùp, coù hoùa trò keát seõ naèm ngay treân da.
hôïp, tieàn caên phaãu thuaät, beänh xô cöùng Lôùp da thöôøng daày töø 1-3 mm, moâ
bò lan toûa, hoaëc moät soá beänh lyù di truyeàn döôùi da bao goàm lôùp haï bì chöùa caùc
laøm taêng nhaïy xaï vôùi moâ laønh. phaàn phuï cuûa da, lôùp cô bì, vaø lôùp caân.
Khi moâ laønh nhaän toång lieàu xaï vöôït Vieâm da caáp xaûy ra vaøo khoaûng tuaàn
ngöôõng cho pheùp, nguy cô bò toån leã thöù 3 (25 Gy) gaây ruïng loâng, tuaàn leã
thöông taêng theo lieàu xaï. Toång lieàu xaï thöù 4 gaây hoàng ban, phuø neà vaø giaûm baøi
coù töông quan vôùi phaûn öùng muoän tieát moà hoâi, tuaàn leã thöù 5 (45Gy) troùc da
nhieàu hôn vôùi phaûn öùng sôùm. khoâ, sau ñoù thaønh troùc da öôùt, ñeå loä lôùp
Phaân lieàu xaï caøng nhoû caøng giaûm bì. Caùc phaûn öùng vieâm da caáp seõ naëng
nguy cô bieán chöùng muoän treân moâ laønh. neà hôn neáu söû duïng hoùa trò ñoàng thôøi
Phaân lieàu ít aûnh höôûng ñeán phaûn öùng vôùi moät soá hoùa chaát nhö Actinomycine
sôùm treân moâ laønh. Phaân lieàu 1,8-2 Gy D, Adriamycine.
thöôøng ñöôïc söû duïng treân laâm saøng. Bieåu hieän muoän cuûa da thöôøng xaûy ra
Phaân lieàu lôùn 2 Gy thöôøng ñöôïc chæ ñònh khi nhaän toång lieàu xaï hôn 60 Gy, ñöôïc
cho tröôøng hôïp xaï trò taïm bôï. chia thaønh ba pha. Pha ñaàu laø pha hình
Khoaûng thôøi gian giöõa hai phaân lieàu thaønh, xaûy ra khoaûng 6-24 thaùng sau xaï
laø khoaûng thôøi gian ñeå caùc teá baøo laønh trò, bieåu hieän baèng söï phuø neà da vaø moâ
tieán haønh söûa chöõa DNA. Thôøi gian döôùi da, ñoû da, ngöùa hay ñau. Pha thöù
khuyeán caùo thöôøng ñöôïc söû duïng laø 24 hai laø pha di chöùng vôùi caùc trieäu chöùng
giôø. Toång thôøi gian xaï trò ít lieân quan nhö khoâ da, xô cöùng da vaø moâ döôùi da,
ñeán caùc bieán chöùng muoän. ruïng loâng, coù theå coù caùc maûng giaõn mao
Theå tích xaï khoâng laøm taêng nguy cô maïch, ñoâi khi gaây ngöùa. Pha cuoái cuøng
gaây bieán chöùng ñoái vôùi moâ ñöôïc toå chöùc laø pha raát muoän, bieåu hieän söï söng neà
theo “daïng chuoãi”. Tuy nhieân ñoái vôùi lôùp moâ döôùi da, hieän töôïng co ruùt moâ
moâ ñöôïc toå chöùc theo “daïng song song”, gaây ñau, hieän töôïng xô cöùng bì, da coù
chöùc naêng cuûa cô quan bò aûnh höôûng theå giaûm saéc toá hoaëc taêng saéc toá. Nhöõng
tuøy thuoäc vaøo theå tích xaï trò. thay ñoåi treân moâ hoïc chuû yeáu laø toån
Ngoaøi ra caùc yeáu toá khaùc nhö soá thöông maïch maùu, moâ lieân keát vaø söï xô
löôïng tröôøng chieáu, baûn chaát tia böùc xaï, hoùa moâ.
naêng löôïng cuûa chuøm tia ñeàu coù aûnh
177
Trong giai ñoaïn vieâm coù theå söû duïng taêng tröôûng chuû yeáu naèm ôû ñaàu gaàn
khaùng vieâm non-steroid, hay SOD xöông caùnh tay, ñaàu xa xöông ñuøi vaø ñaàu
(superoxyde dismutase laø enzyme choáng gaàn xöông chaøy, neáu caùc vuøng naøy naèm
laïi caùc goác töï do). Corticoide, moät soá trong tröôøng chieáu thì söï taêng tröôûng seõ
chaát choáng taêng tröôûng, caùc chaát ñieàu bò ñe doïa nghieâm troïng.
bieán teá baøo noäi moâ vaø teá baøo lieân keát, Hoùa chaát, nhaát laø Actinomycine D
heùparin troïng löôïng phaân töû thaáp laøm taêng ñoä nhaïy cuûa suïn taêng tröôûng
thöôøng keùm hieäu quaû hôn. ñoái vôùi tia xaï.
Trong giai ñoaïn xô hoùa, SOD coù hieäu Trong thöïc haønh caàn haïn cheá toái ña
quaû trong vieäc giaûm caùc toån thöông xô khoâng ñeå vuøng suïn taêng tröôûng naèm
cöùng. Keát hôïp pentoxifylline-tocopheùrol trong tröôøng chieáu. Neáu coù moät phaàn
(choáng taéc maïch ‟ vit E) cho keát quaû coù suïn taêng tröôûng naèm trong tröôøng chieáu
theå so saùnh vôùi SOD, nhöng hieäu quaû thì neân tia xaï toaøn boä vuøng suïn taêng
thöôøng muoän sau 6 thaùng. tröôûng, nhaèm traùnh söï taêng tröôûng bieán
Haïn cheá bieán chöùng ôû da vaø moâ döôùi daïng veà sau, nhaát laø vuøng coät soáng.
da baèng caùch söû duïng chuøm tia coù naêng Söï phaùt trieån baát xöùng cuûa chi neáu
löôïng cao, giaûm phaân lieàu, söû duïng ña nheï coù theå söï duïng giaøy cao goùt, naëng
tröôøng chieáu. hôn coù theå söû duïng boä phaän giaû. Vôùi lieàu
hôn 25 Gy, coù theå gaëp bieán chöùng gaõy
XÖÔNG tröôït ñaàu xöông ñuøi, coù theå ñieàu trò baèng
Xöông ñang taêng tröôûng ñoùng ñinh, neáu tröôït hôn 600 phaûi caét
Suïn taêng tröôûng raát nhaïy vôùi tia xaï, xöông vaø chænh truïc.
ngoaøi ra tia xaï coøn aûnh höôûng ñeán maïch Xöông tröôûng thaønh
maùu nuoâi suïn. Vôùi lieàu 14 Gy, seõ coù söï Vôùi lieàu duy nhaát 20 Gy seõ gaây cheát
giaûm taêng tröôûng thoaùng qua, toác ñoä caùc taïo coát baøo, vaø hoaïi töû maïch maùu
taêng tröôûng chæ baèng 15% so vôùi bình keøm theo. Xaï trò laøm giaûm maùu ñeán nuoâi
thöôøng, phuïc hoài ñeán 60-80% toác ñoä xöông gaây neân loaõng xöông vaø hoaïi töû.
taêng tröôûng sau 7 ngaøy, nhöng chæ veà Bieán chöùng muoän chuû yeáu ñoái vôùi xaï trò
bình thöôøng 80 ngaøy sau xaï trò. Vôùi lieàu ñoái vôùi xöông laø loaõng xöông vaø xô tuûy.
duy nhaát 20 Gy vaøo seõ laøm ngöng taêng Treân laâm saøng coù theå bieåu hieän baèng
tröôûng vónh vieãn. caùc trieäu chöùng gaõy xöông vaø hoaïi töû
Xaï trò treû em, caùc xöông truïc seõ bò xöông, thöôøng xaûy ra sau 1-2 naêm xaï trò.
aûnh höôûng naëng neà trong tröôøng hôïp Gaõy coå xöông ñuøi töï nhieân sau lieàu 65
nhoû hôn 6 tuoåi, hoaëc töø 11-13 tuoåi. Gy, thöôøng xaûy ra sau ñieàu trò 28 thaùng,
Ngoaøi ra coøn coù caùc yeáu toá quan troïng naëng theâm vôùi vieäc söû duïng corticoide
khaùc laø toång lieàu xaï vaø theå tích tröôøng vaø loaõng xöông ôû ngöôøi maõn kinh. Gaõy
chieáu, treû nhaän lieàu xaï hôn 33 Gy, vôùi xöông söôøn vaø xöông ñoøn gaëp ôû caùc
tröôøng chieáu toaøn boä haïch trong beänh tröôøng hôïp sau xaï trò ung thö vuù.
Hodgkin seõ chòu aûnh höôûng nghieâm Chuøm photon naêng löôïng cao giuùp
troïng ñeán söï phaùt trieån xöông. Hoaïi töû laøm giaûm ñoä haáp thu xaï cuûa xöông.
ñaàu xöông ñuøi ôû treû em khi nhaän lieàu Thoâng thöôøng vôùi lieàu döôùi 65 Gy seõ
treân 30 Gy. Ñoái vôùi caùc xöông daøi, vuøng khoâng coù hieän töôïng hoaïi töû xöông, lieàu
178
treân 75 Gy tæ leä hoaïi töû xöông laø 40%. Theo y vaên, LD 50/30 ôû ngöôøi khoaûng
Hoaïi töû xöông ñöôïc ñieàu trò baèng khaùng 4,5 Gy.
sinh, oxy cao aùp. Neáu noäi khoa thaát baïi, Teá baøo lymphoâ bò aûnh höôûng sôùm
phaãu thuaät ñöôïc chæ ñònh. nhaát, sau ñoù laø baïch caàu trung tính, tieáp
theo laø tieåu caàu, cuoái cuøng laø hoàng caàu.
CÔ VAÂN Thôøi gian soáng cuûa 6-7 giôø cho caùc baïch
Treân laâm saøng, ñoäc tính cuûa xaï trò caàu, 8-9 ngaøy cho caùc tieåu caàu, 4 thaùng
treân cô vaân thöôøng raát ít, ngoaïi tröø cho caùc hoàng caàu. Sau xaï trò toaøn thaân,
tröôøng hôïp ôû treû em. ÔÛ treû em, sau lieàu söï giaûm baïch caàu xaûy ra toái ña vaøo ngaøy
xaï töø 30-40 Gy seõ coù hieän töôïng teo cô, thöù 5, giaûm tieåu caàu vaøo ngaøy thöù 10, vaø
lieàu treân 70 Gy seõ coù 50% tröôøng hôïp vaøo thaùng thöù 2 cho hoàng caàu.
teo cô trong 5 naêm sau xaï trò. Khi aûnh höôûng cuûa xaï trò treân moät
vuøng xöông khu truù, söï hoài phuïc xaûy ra
TUÛY XÖÔNG nhanh hôn. Vôùi lieàu 4 Gy trong 3 ngaøy,
Tuûy xöông chia thaønh hai nhoùm, coù söï giaûm ñaùng keå caùc teá baøo tuûy bao
nhoùm tuûy ñoû, giaøu teá baøo tuûy vaø maïch goàm teá caùc teá baøo tieàn thaân cuûa hoàng
maùu coù chöùc naêng taïo maùu, tuûy vaøng caàu vaø cuûa teá baøo ña nhaân. Lieàu 10 Gy
chuû yeáu laø moâ môõ khoâng hoaït ñoäng. ÔÛ trong 8 ngaøy, caùc teá baøo ít tröôûng thaønh
treû em döôùi 4 tuoåi, tuûy ñoû chieám taát caû hôn bieán maát gaàn nhö hoaøn toaøn, teá baøo
caùc khoang xöông. Treân 4 tuoåi, coù söï tieàn thaân cuûa hoàng caàu bieán maát hoaøn
thoaùi hoùa môõ ôû caùc khoang tuûy. ÔÛ ngöôøi toaøn. Sau lieàu 20 Gy trong 16 ngaøy,
lôùn tuûy ñoû chæ coøn ôû caùc xöông truïc nhö khoâng coøn söï hieän dieän cuûa teá baøo haït
xöông soáng, xöông cuøng, xöông mu, bieät hoùa, teá baøo nhaân khoång loà bieán maát,
xöông söôøn, xöông öùc, xöông soï, ñaàu teá baøo tuûy giaûm 80%. Sau toång lieàu 25
gaàn xöông caùnh tay vaø xöông ñuøi (ngöôøi Gy, tuûy seõ hoài phuïc sau 1 thaùng, sau 30
40 tuoåi, 25% ôû xöông chaäu, 12% ôû xöông Gy coù theå tuûy khoâng phuïc hoài vaø sau 40
thieâng, 12% ôû coät soáng buïng, 12% ôû coät Gy tuûy coù theå maát hoaøn toaøn khaû naêng
soáng löng). taïo maùu.
Xaï trò vaøo tuûy xöông, chöùa teá baøo Hoùa trò taân hoã trôï gaây taêng ñoäc tính
maàm, aûnh höôûng ñeán söï taïo maùu. AÛnh huyeát hoïc vôùi xaï trò sau ñoù. Hoùa trò hoã
höôûng cuûa tia xaï phuï thuoäc vaøo lieàu xaï trôï gaây taêng ñoäc tính nhieàu hôn hoùa trò
vaø theå tích tuûy xöông bò aûnh höôûng. ÔÛ taân hoã trôï nhaát laø vôùi caùc thuoác nhö
thoû, xaï trò toaøn thaân vôùi lieàu 3,5 Gy, sau cyclophosphamide, meùthotrexate. Hoùa
30 phuùt seõ laøm ngöng hoaït ñoäng phaân xaï ñoàng thôøi laøm taêng ñoäc tính huyeát
baøo cuûa tuûy xöông, aûnh höôûng leân söï hoïc nhieàu nhaát do caû hai ñeàu gaây aûnh
sinh hoàng caàu vaø caùc teá baøo tröôûng höôûng leân söï phaân baøo. Hoùa xaï xen keõ
thaønh. Sau hai ngaøy, teá baøo nhaân khoång laøm giaûm ñoäc tính huyeát hoïc so vôùi hoùa
loà seõ bieán maát. Sau 4 tuaàn coù söï phuïc xaï ñoàng thôøi.
hoài, taêng tröôûng vaø bieät hoùa tuûy xöông Ñoái vôùi bieán chöùng laâu daøi, beänh
trôû laïi. nhaân coù nguy cô maéc baïch caàu caáp hay
Nghieân cöùu xaï trò toaøn thaân ôû beänh loaïn saûn tuûy sau khi xaï trò vôùi tröôøng
nhaân gheùp tuûy ñeå xaùc ñònh LD 50/30. chieáu roäng.
179
Ñieàu trò khaùng sinh vôùi tröôøng hôïp coù trieäu chöùng buoàn nguû vaø tình traïng lô
giaûm baïch caàu grad 3, grad 4 keøm vôùi mô, do söï maát myeline caáp, caùc trieäu
soát treân 380C. Truyeàn maùu chæ ñònh tuøy chöùng naøy thöôøng khoâng ñaùp öùng vôùi
theo möùc ñoä aûnh höôûng cuûa thieáu maùu ñieàu trò choáng phuø naõo, vaø seõ bieán maát
ñoái vôùi töøng beänh nhaân. Thöôøng coù chæ sau 4-6 tuaàn.
ñònh truyeàn tieåu caàu khi chæ soá naøy döôùi Bieán chöùng muoän ñöôïc giaûi thích bôûi
20.000/ml. Gheùp tuûy, caáy teá baøo maùu söï toån thöông maïch maùu, teá baøo thaàn
goác ñöôïc chæ ñònh trong ñieàu trò taêng kinh ñeäm vaø söï toån thöông do mieãn
cöôøng sau khi hoùa trò lieàu cao vaø xaï trò dòch. Quan troïng nhaát, laø söï toån thöông
toaøn thaân. Söû duïng caùc yeáu toá taêng caùc maïch maùu nhoû vaø trung bình, vôùi söï
tröôûng taïo maùu nhö GM-CSF, G-CSF taêng sinh cuûa teá baøo noäi moâ vaø söï daøy
nhaát laø trong caùc tröôøng hôïp giaûm baïch lôùp cuûa lôùp aùo trong maïch maùu, gaây neân
caàu. Erythropoíetine chæ ñònh trong söï hoaïi töû do thieáu maùu. Thöôøng xuaát
tröôøng hôïp thieáu maùu. hieän sau 6 thaùng xaï trò. Trieäu chöùng
thöôøng laø roái loaïn nhaän thöùc, giaûm khaû
HEÄ THAÀN KINH naêng tö duy, hoïc taäp khoù khaên, sa suùt trí
Naõo tueä. Ngoaøi ra, coøn coù theå gaëp caùc trieäu
Tia phoùng xaï khoâng taùc ñoäng tröïc chöùng nhö roái loaïn thaêng baèng, roái loaïn
tieáp leân teá baøo thaàn kinh vì chuùng cô thaét, hoäi chöùng ngoaïi thaùp, ñoäng
khoâng phaân chia, maø giaùn tieáp qua taùc kinh. Moät soá trieäu chöùng coù theå thuyeân
ñoäng leân caùc teá baøo ít nhaùnh, teá baøo giaûm vôùi corticoide. Treân hình aûnh CT
Schwann, caùc teá baøo noäi maïc caùc maïch scan coù theå thaáy hieän töôïng teo voû naõo
maùu vaø caùc sao baøo. lan toûa, daõn naõo thaát vaø giaûm ñaäm ñoä
Bieán chöùng sôùm xuaát hieän do phuø neà, chaát traéng. Vaán ñeà khoù khaên thöôøng gaëp
do tia xaï laøm toån haïi haøng raøo maùu naõo laø vieäc chaån ñoaùn phaân bieät moät toån
vaø gaây maát caân baèng ion cuûa teá baøo. Söï thöông muoän do xaï trò vaø böôùu taùi phaùt
phuø neà laøm thay ñoåi maøng teá baøo, caùc hoaëc tieán trieån. PET scan hieän nay cho
enzym, sinh ra caùc cytokin vaø caùc goác töï pheùp phaân bieät hai nhoùm naøy trong
do gaây ñoäc teá baøo. Trieäu chöùng thöôøng phaàn lôùn caùc tröôøng hôïp. Ñieàu trò caùc
gaëp treân laâm saøng, gaây ra bôûi söï taêng aùp bieán chöùng muoän ngoaøi corticoide vaø
löïc noäi soï, laø nhöùc ñaàu, noân oùi, song thò, caùc ñieàu trò trieäu chöùng khaùc coøn coù theå
maát tri giaùc vaø daãn ñeán hoân meâ. Ñoái vôùi daãn löu dòch naõo tuûy neáu coù traøn dòch
caùc böôùu lôùn, phoøng ngöøa baèng caùch naõo thaát, hoaëc caét boû khoái böôùu hoaïi töû
duøng phaân lieàu thaáp hôn 2 Gy, vaø tröôøng neáu ñöôïc.
chieáu khu truù. Ñieàu trò phuø naõo baèng Nguy cô bieán chöùng muoän phuï thuoäc
corticoide, vaø dòch truyeàn cao phaân töû vaøo toång lieàu xaï, phaân lieàu xaï, vaø theå
gaây taùc duïng lôïi nieäu. Corticoide coù theå tích tröôøng chieáu. Bieán chöùng thöôøng
söû duïng moãi ngaøy moät laàn, dung dòch xuaát hieän khi toaøn boä naõo ñöôïc xaï vôùi
cao phaân töû coù theå söû duïng laëp laïi moãi lieàu hôn 50 Gy. Hoaïi töû naõo do tia xaï
4-6 giôø. thöôøng xuaát hieän vôùi lieàu hôn 60 Gy.
Saùu ñeán taùm tuaàn sau khi tia vaøo naõo Bieán chöùng ñöôïc haïn cheá vôùi phaân lieàu
vôùi lieàu cao vaø tröôøng chieáu roäng coù theå khoâng lôùn hôn 2 Gy moãi ngaøy. Söû duïng
180
hoùa trò, nhaát laø hoùa xaï ñoàng thôøi, vôùi taùc MAÉT
nhaân cisplatin laøm taêng nguy cô hoaïi töû AÛnh höôûng cuûa tia xaï leân maét vaø caùc
do tia xaï. phaàn phuï thöôøng xuaát hieän trong caùc
Tuûy soáng truôøng hôïp xaï trò böôùu thaàn kinh trung
Toån thöông beänh hoïc taäp trung ôû öông, böôùu caùc xoang caïnh muõi vaø xaï trò
chaát traéng bao goàm hieän töôïng maát chính nhaõn caàu. Bieán chöùng quan troïng
myelin, hoaïi töû ñoâng, thay ñoåi thaønh nhaát laø maát hoaøn toaøn thò löïc, haäu quaû
maïch laøm heïp loøng hay huyeát khoái. cuûa toån thöông nhieàu caáu truùc trong
Beänh tuûy caáp xuaát hieän 2-4 thaùng sau maét.
xaï trò 40-45 Gy/4-5 tuaàn, vôùi caùc trieäu Caùc phaàn phuï vaø phaàn tröôùc cuûa maét
chöùng teâ caùc ñaàu chi, caûm giaùc ñieän giaät Keát maïc coù trieäu chöùng giaõn mao
khi gaäp coå (daáu Lhermitte) vaø töï hoài maïch khi nhaän lieàu 30 Gy, vaø vieâm keát
phuïc sau 2-6 thaùng. Nguyeân nhaân laø do maïc vôùi lieàu 55-75 Gy.
tình traïng maát myeline caáp vaø phuø neà. Mí maét coù toån thöông daïng hoàng ban
Beänh tuûy maïn raát hieám nhöng raát ôû lieàu 30-40 Gy, khi nhaän lieàu lôùn hôn
naëng vaø khoâng hoài phuïc, thöôøng xuaát 50 Gy coù trieäu chöùng giaõn mao maïch vaø
hieän sau tia xaï 10 thaùng ñeán 2 naêm, vôùi ruïng loâng mi.
caùc roái loaïn thaàn kinh vaän ñoäng, caûm Heä thoáng tuyeán leä bò taùc ñoäng bôûi tia
giaùc hay roái loaïn cô voøng (hoäi chöùng xaï lieàu 30-40 Gy, giaûm tieát gaây khoâ maét.
Brown-Seùquard). Taàn suaát cuûa chuùng Suy chöùc naêng baøi tieát khi nhaän lieàu 50-
lieân quan ñeán toång lieàu, phaân lieàu vaø ñoä 60 Gy, teo heïp heä thoáng oáng daãn ôû lieàu
daøi ñoaïn tuûy bò chieáu tia. Lieàu ngöôõng laø 65-70 Gy. Ñieàu trò taéc ngheõn oáng daãn
45 Gy/4,5 tuaàn, nguy cô taêng chaäm ñeán baèng ñaët vaøo loøng moät oáng silicone hoaëc
lieàu 50 Gy/25 laàn/5 tuaàn, vaø taêng nhanh phaãu thuaät môû roäng tuùi leä muõi.
khi vöôït quaù lieàu naøy. Tia xaï laøm moûng ñi cuûng maïc vaø
Tieâu chuaån chaån ñoaùn vieâm tuûy do naëng hôn daãn ñeán hoaïi töû cuûng maïc.
tia xaï bao goàm (1) vuøng tuûy naèm trong Gheùp cuûng maïc khi cuûng maïc khoâng
tröôøng chieáu, (2) thôøi gian sau tia xaï ñuû ñaûm baûo ñöôïc chöùc naêng baûo veä nhaõn
daøi, (3) söï phuø hôïp cuûa vuøng chieáu xaï vaø caàu.
daáu hieäu thaàn kinh, (4) hình aûnh hoïc Vieâm söøng hoùa, phuø, loeùt ôû giaùc maïc
thaàn kinh bình thöôøng, (5) lieàu xaï treân khi nhaän lieàu 20-50 Gy. Khi lieàu vöôït
45 Gy vôùi phaân lieàu coå ñieån. qua ngöôõng 60 Gy gaây neân loeùt saâu vaø
Thaàn kinh ngoaïi bieân coù theå thuûng giaùc maïc. Vieâm söøng hoùa
Bieán chöùng muoän treân caùc thaàn kinh gaây caûm giaùc coäm hoaëc chaûy nöôùc maét
ngoaïi bieân thöôøng raát hieám, thöôøng laø coù theå ñieàu trò baèng thuoác nhoû maét boâi
tình traïng vieâm maïng caùnh tay vôùi caùc trôn vaø laønh seïo. Ñieàu trò loeùt giaùc maïc
trieäu chöùng ñau hoaëc suy giaûm vaän ñoäng tuøy theo nguyeân nhaân. Ñoái vôùi nguyeân
caûm giaùc, sau xaï trò vôùi lieàu 55 Gy/5,5 nhaân khoâng nhieãm truøng coù theå ñieàu
tuaàn. Ñieàu trò baèng lieäu phaùp vaän ñoäng, chænh bieán daïng mi maét, taêng tieát nöôùc
corticoide, vaø sinh toá. maét, hay caét phaàn chuyeån saûn keát maïc.
Ñoái vôùi nguyeân nhaân nhieãm truøng, ñieàu
181
trò baèng khaùng sinh. Gheùp giaùc maïc coù VUØNG TAI MUÕI HOÏNG
theå ñöôïc chæ ñònh. Nieâm maïc
Thuûy tinh theå Bieåu moâ taêng tröôûng vaø taùi laäp daân soá
Ñuïc thuûy tinh theå ñöa ñeán muø hoaøn nhanh, trong khi ñoù moâ lieân keát taêng
toaøn xuaát hieän sau moät laàn tia duy nhaát tröôûng chaäm hôn. Tia xaï chuû yeáu gaây
vôùi lieàu treân 2 Gy, vaø chaéc chaén vôùi lieàu neân toån thöông maïch maùu vaø söï xô hoùa
7,5 Gy. Ñieàu trò phaãu thuaät, neáu khoâng moâ lieân keát.
coù caùc bieán chöùng khaùc treân maét nhö Vieâm nieâm maïc caáp, do toån thöông
vieâm giaùc maïc, teo voõng maïc. Che chaén teá baøo goác, xuaát hieän sôùm khoaûng tuaàn
cho thuûy tinh theå raát khoù khi xaï trò vuøng leã thöù 2 vaø phuïc hoài nhanh hôn ôû da.
haøm maët, caàn phaûi söû duïng caùc kyõ thuaät Sang thöông laàn löôït laø maûng noäi ban
tinh vi nhö taám che caù nhaân baèng vôùi lieàu 20-30 Gy, maûng loeùt tieát dòch
cerobene, giaûm boùng môø, xaï trò tieáp caän, vôùi maøng giaû vôùi lieàu 30-50 Gy, thöôøng
duøng tia proton hay ion naëng. deã bò boäi nhieãm nhaát laø vôùi taùc nhaân
Voõng maïc naám. Dieãn bieán seõ nhanh hôn neáu thöïc
Lieàu xaï hôn 45 Gy aûnh höôûng leân hieän hoùa xaï ñoàng thôøi vôùi caùc hoùa chaát
voõng maïc thoâng qua cô cheá laøm daøy nhö 5 FU, methotrexate, adriamycine,
thaønh mao maïch, laøm heïp loøng vaø coù bleomycine. Treân laâm saøng thöôøng coù
theå daãn tôùi taéc ngheõn. Caùc daáu hieäu treân caùc trieäu chöùng nuoát khoù, nuoát ñau, maát
laâm saøng coù theå thaáy laø hình aûnh taéc vò giaùc, khoâ mieäng. Haïn cheá baèng caùch
ngheõn caùc mao maïch taïo caùc vi phình ngöng thuoác laù vaø röôïu, dinh döôõng
maïch, xuaát huyeát, xuaát tieát, taân sinh thích hôïp vaø giaøu naêng löôïng, ñieàu trò
maïch treân voõng maïc, phuø ñieåm vaøng. choáng nhieãm khuaãn, nhieãm naám,
Giaûm thò löïc thöôøng gaëp khi lieàu xaï vöôït choáng ñau vaø chaêm soùc taïi choã.
quaù 65 Gy. Ñieàu trò baèng quang ñoâng vôùi Bieán chöùng muoän xuaát hieän sau
argon ñeå giaûm söï taân sinh maïch, ñieàu nhieàu thaùng xaï trò. Vieâm nieâm maïc maïn
trò laser ñeå giaûm phuø ñieåm vaøng. xuaát hieän sau lieàu tia treân 65 Gy döôùi
Thaàn kinh thò daïng maát maøu nieâm maïc, xô cöùng nieâm
Toån thöông khi nhaän lieàu xaï hôn 50 maïc vaø lôùp döôùi nieâm. Nguy cô chíùnh laø
Gy. Toån thöông moâ hoïc, töông töï nhö loeùt, hoaïi töû nieâm maïc. Ñieàu trò baèng
toån thöông ôû voõng maïc, do aûnh höôûng giaûm ñau, khaùng sinh, corticoide, thöùc
leân heä thoáng mao maïch. Thöôøng gaây roái aên giaøu naêng löôïng vaø chaêm soùc taïi choã.
loaïn thò giaùc, vaø ñoâi khi, maát hoaøn toaøn Ngoaøi ra coù theå söû duïng thuoác
thò giaùc. Hieän nay chöa coù phöông phaùp pentoxiphyline ñeå taêng töôùi maùu moâ, söû
ñieàu trò, chuû yeáu laø phoøng ngöøa. duïng oxy cao aùp, phaãu thuaät caét boû khoái
Hoác maét moâ hoaïi töû neáu ñieàu trò noäi khoa thaát
Toån thöông hoác maét laø toån thöông baïi.
thieåu saûn phaàn xöông vaø moâ meàm cuûa Tuyeán nöôùc boït
hoác maét. Toån thöông thöôøng xuaát hieän Tia xaï laøm toån thöông teá baøo tuyeán
khi nhaän lieàu xaï treân 50-60 Gy. Ñieàu trò nöôùc boït, gaây xoaén, giaõn vaø xô hoùa oáng
baèng phaãu thuaät taïo hình neáu hoác maét goùp cuûa tuyeán.
bò thu heïp.
182
Söï giaûm tieát nöôùc boït coù theå xuaát haøm töông töï nhö hoaïi töû nieâm maïc,
hieän trong voøng tuaàn ñaàu tieân cuûa xaï trò. chæ ñònh phaãu thuaät neáu noäi khoa thaát
Vôùi phaân lieàu lôùn hôn 2 Gy, trieäu chöùng baïi.
naøy coù theå xuaát hieän sau 24 giôø. Löôïng
nöôùc boït giaûm daàn trong quaù trình xaï OÁNG TIEÂU HOÙA
trò, gaây trieäu chöùng khoâ mieäng. Khoâ Thöïc quaûn
mieäng vónh vieãn neáu tia vaøo tuyeán nöôùc Phaûn öùng sôùm cuûa thöïc quaûn ñoái vôùi
boït treân 45 Gy, phuïc hoài sau 6 thaùng tia xaï xaûy ra taïi nieâm maïc. Vieâm thöïc
neáu thaáp 35 Gy, phuïc hoài moät phaàn sau quaûn bieåu hieän chuû yeáu baèng trieäu
vaøi naêm neáu lieàu tia khoaûng 40-45 Gy. chöùng nuoát khoù vaø nuoát ñau. Vôùi lieàu
Keát hôïp hoùa xaï ñoàng thôøi seõ gaây taêng cao hôn coù theå gaây loeùt caáp tính vaø sau
aûnh höôûng cuûa tia xaï treân tuyeán nöôùc ñoù coù theå chuyeån sang loeùt maïn tính
boït. hoaëc coù söï laønh seïo.
Amifostine coù theå laøm giaûm khoâ Bieán chöùng muoän laø do taùc ñoäng cuûa
mieäng nhöng coù theå gaây moät soá taùc tia xaï leân lôùp cô thöïc quaûn. Hai hieän
duïng phuï neáu duøng thöôøng quy. Coù theå töôïng thöôøng gaëp treân laâm saøng laø söï
söû duïng moät soá thuoác kích thích tieát teo heïp vaø roái loaïn nhu ñoäng cuûa thöïc
nöôùc boït hoaëc nöôùc boït nhaân taïo. Söû quaûn, thöôøng xuaát hieän sau 3-6 thaùng
duïng pilocarpine cho thaáy coù söï ñaùp öùng sau ñieàu trò. Moät bieåu hieän ít gaëp hôn laø
taêng tieát nöôùc boït. thuûng thöïc quaûn hoaëc tuùi thöøa giaû cuûa
Xöông haøm döôùi vaø raêng thöïc quaûn. Nhöõng toån thöông cuûa lôùp
Raêng ngöøng taêng tröôûng döôùi taùc döôùi nieâm thöôøng laø giaõn maïch, xô hoùa
ñoäng cuûa tia xaï ôû beänh nhaân nhoû hôn 10 vaø vieâm. Bieán chöùng muoän xuaát hieän
tuoåi. ÔÛ ngöôøi lôùn, raêng bò aûnh höôûng, khi nhaän toång lieàu xaï treân 45 Gy,
chuû yeáu do tình traïng khoâ mieäng. Ñoái thöôøng gaëp khi toång lieàu treân 60 Gy.
vôùi xöông haøm, coát baøo vaø maïch maùu Neáu lieàu xaï döôùi 50 Gy, phaân lieàu döôùi 2
nuoâi bò toån haïi bôûi tia xaï coù theå daãn ñeán Gy, thì döôùi 5% caùc tröôøng hôïp xuaát
tình traïng hoaïi töû xöông haøm. Trieäu hieän bieán chöùng muoän. Keát hôïp vôùi hoùa
chöùng treân laâm saøng laø tình traïng ñau trò laøm bieán chöùng xuaát hieän sôùm hôn
nhöùc xöông haøm ñoâi khi coù gaõy xöông. vaø naëng neà hôn. Ñieàu trò heïp thöïc quaûn
Chaån ñoaùn baèng phim chuïp xöông haøm baèng caùch nong neáu nuoát ngheïn nhieàu,
döôùi. ÔÛ ngöôøi lôùn hoaïi töû xöông haøm neáu ít coù theå ñieàu chænh cheá ñoä aên. Roái
döôùi gaëp ôû 20% tröôøng hôïp vôùi lieàu 60- loaïn nhu ñoäng thöïc quaûn coù theå gaây traøo
70 Gy, naëng hôn neáu keøm nhieãm truøng. ngöôïc daï daøy thöïc quaûn, ñieàu trò chuû
Xuaát ñoä vaø ñoä naëng lieân quan vôùi kích yeáu baèng thuoác öùc cheá bôm proton. Chæ
thöôùc tröôøng chieáu vaø tình traïng raêng ñònh môû daï daøy ra da nuoâi aên neáu beänh
mieäng. nhaân khoâng theå aên uoáng ñöôïc baèng
Xöû trí baèng caùch haïn cheá röôïu vaø ñöôøng mieäng.
thuoác laù, traùnh aên caùc gia vò kích thích, Daï daøy
suùc mieäng, söû duïng khaùng naám, nhoå Phaûn öùng caáp laø phaûn öùng vieâm nieâm
raêng saâu, giaûm khoâ mieäng, dinh döôõng maïc, thöôøng ít xaûy ra. Phaûn öùng muoän,
giaøu naêng löôïng. Ñieàu trò hoaïi töû xöông
183
daï daøy coù theå bò xô chai moân vò hay thay ñoåi ôû nieâm maïc, coù theå keøm tình
loeùt. traïng nhieãm truøng, giaûm haáp thu muoái
Ruoät non maät. Ñieàu trò baèng cheá ñoä aên veä sinh, öùc
Teá baøo ruoät non taêng tröôûng vaø bieät cheá nhu ñoäng ruoät (lopeùramide,
hoùa nhanh, thôøi gian khoaûng töø 5-7 spasmin ), khaùng sinh vaø cholestyramin.
ngaøy, phaûn öùng caáp cuûa ruoät non laø do Ñeå phoøng ngöøa bieán chöùng ruoät do
aûnh höôûng cuûa teá baøo taêng tröôûng. Cô xaï trò khi phaãu thuaät caàn ñaåy ruoät non
cheá cuûa caùc phaûn öùng caáp laø söï loaïi boû khoûi tröôøng chieáu vuøng chaäu nhö taùi taïo
caùc teá baøo cuûa lôùp nhung mao ruoät, laïi phuùc maïc chaäu, coá ñònh maïc noái lôùn.
giaûm dieän tích toaøn phaàn lôùp nieâm maïc, Veà kyõ thuaät xaï, coù theå giaûm phaân lieàu,
söï xuaát hieän caùc veát loeùt, caùc oå vi abces, söû duïng kyõ thuaät boán tröôøng chieáu.
moâ hoaïi töû, cho pheùp caùc vi khuaån trong Tröïc traøng
loøng ruoät xaâm nhaäp vaøo maùu. Bieán chöùng ôû tröïc traøng xuaát hieän
Caùc phaûn öùng caáp bieåu hieän baèng caùc trong khoaûng 2-25% caùc beänh nhaân
côn ñau quaën ruoät, tieâu chaûy, noân oùi, ñöôïc xaï trò vuøng chaäu.
suy dinh döôõng do giaûm haáp thu, roái Phaûn öùng caáp cuûa tröïc traøng ñoái vôùi
loaïn nöôùc ñieän giaûi vaø soát. Haïn cheá trieäu tia xaï töông töï vôùi phaûn öùng cuûa ruoät
chöùng naøy baèng caùch ñaåy ruoät ra khoûi non. Chuû yeáu laø toån thöông lôùp nieâm
tröôøng chieáu, naèm saáp hay giaûm phaân maïc, döôùi nieâm, phuø moâ keõ, caùc oå vi
lieàu (1,5 Gy). Ñieàu trò chuû yeáu ñeå giaûi abces, toån thöông maïch maùu.
quyeát trieäu chöùng. Hoùa xaï ñoàng thôøi laøm Phaûn öùng muoän ñaëc tröng bôûi hieän
taêng tæ leä vaø möùc ñoä phaûn öùng caáp. töôïng vieâm lôùp trong ñoäng maïch vôùi
Muoän hôn toån thöông ôû moâ lieân keát hieän töôïng hyalin hoùa vaø xô hoùa moâ keõ.
gaây neân söï xô hoùa, toån thöông maïch Ngoaøi ra coøn coù hieän töôïng taân sinh
maùu taïo neân caùc oå hoaïi töû, maïc treo maïch treân beà maët. Caùc hieän töôïng naøy
ruoät xô daøy, ruoät non xô heïp, dính, maát gaây xuaát huyeát vaø hoaïi töû thaønh tröïc
nhu ñoäng, giaûm maùu nuoâi. OÅ loeùt saâu coù traøng gaây loeùt. Söï xô hoùa moâ keõ laøm
theå taïo thaønh caùc ñöôøng doø taïo vaùch hay giaûm söï co boùp cuûa tröïc traøng. Caùc oå
doø ruoät ‟ ruoät. loeùt saâu coù theå daãn ñeán doø tröïc traøng vôùi
Tæ leä taéc ruoät ôû beänh nhaân ñöôïc xaï trò aâm ñaïo, baøng quang, ñaùy chaäu.
sau moå ung thö tröïc traøng laø 3-37%, so Vieâm tröïc traøng treân laâm saøng coù theå
vôùi tröôøng hôïp khoâng xaï trò laø 5%. Ñieàu coù caùc trieäu chöùng nhö taêng tieát dòch,
trò noäi khoa baèng caùch ñaët sonde, nuoâi xuaát huyeát, kích thích haäu moân tröïc
aên ngoaøi ñöôøng tieâu hoùa, ñieàu chænh roái traøng, moùt raën. Bieán chöùng vieâm tröïc
loaïn nöôùc ñieän giaûi. Phaãu thuaät khi ñieàu traøng xaûy ra treân 20% ñoái vôùi caùc beänh
trò noäi khoa khoâng coù hieäu quaû, thöôøng nhaân xaï trò ung thö tieàn lieät tuyeán vôùi
laø caét ñoaïn vaø noái ruoät. Tieâu chaûy maïn lieàu treân 70 Gy. Tæ leä bieán chöùng naëng
xuaát hieän 20% caùc tröôøng hôïp sau khi xaï vôùi tröôøng hôïp xaï trò ung thö coå töû cung
vuøng chaäu hôn 60 Gy. Hoäi chöùng keùm thay ñoåi töø 5-27% vôùi lieàu treân 75 Gy.
haáp thu thöôøng ñi keøm vôùi tieâu chaûy Baûo ñaûm cheá ñoä aên veä sinh trong
maïn, bao goàm suït caân, giaûm löôïng ñaïm, tröôøng hôïp vieâm tröïc traøng nheï. Möùc ñoä
vitamin trong cô theå. Thöôøng do caùc naëng hôn coù theå thuït thaùo tröïc traøng vôùi
184
corticoide hay sucrafte, söû duïng daøi khoâng gaây trieäu chöùng. Caùc trieäu
sulfasalazine hay cholestyramine ñöôøng chöùng dieãn tieán daàn trong 1-2 naêm roài
uoáng. Hai phöông phaùp ñöôïc xem laø oån ñònh. Taàn suaát vaø cöôøng ñoä cuûa caùc
hieäu quaû nhaát hieän nay laø söû duïng laser trieäu chöùng thöôøng tyû leä vôùi khoái löôïng
argon vaø formaldeùhyde. moâ chieáu tia, toång lieàu, phaân lieàu. Caùc
beänh phoåi saün coù (vieâm pheá quaûn maïn,
PHOÅI khí pheá thuûng) cuõng nhö moät soá hoùa
Beänh phoåi caáp xaûy ra trong 5-15% chaát, ñaëc bieät bleomycine, laøm taêng caùc
caùc tröôøng hôïp, 1-3 thaùng sau xaï trò vôùi sang thöông ôû phoåi.
lieàu hôn 40 Gy vaø bieán maát sau vaøi tuaàn. Moái töông quan giöõa caùc phaûn öùng
Toån thöông moâ hoïc laø söï thoaùi hoùa cuûa caáp vaø maïn khoâng coá ñònh, do ñoù ngöôøi
caùc teá baøo I vaø II, söï taêng tính thaám cuûa ta phaûi haïn cheá lieàu xaï 20 Gy/10 laàn /2
mao maïch, söï bieán ñoåi cuûa teá baøo noäi tuaàn khi tia vaøo 2 phoåi hay 8 Gy/1 laàn vaø
moâ, tröông phoàng maøng ñaùy vaø söï taêng khi tính lieàu caàn ñeå yù ñeán yeáu toá maät ñoä
soá löôïng ñaïi thöïc baøo pheá nang. Caùc moâ phoåi. Trong tröôøng hôïp caàn thieát, coù
trieäu chöùng khi ñang ñieàu trò laø ho khan, theå tia vaøo moät thuøy phoåi 65-70 Gy vôùi
khoù thôû khi gaéng söùc, soát vaø ñoâi khi treân tröôøng chieáu nhoû vaø baûo ñaûm phaàn nhu
phim phoåi coù nhöõng ñoám môø nheï. Ñieàu moâ phoåi coøn laïi ñuû ñaûm traùch hoaït ñoäng
trò vôùi corticoid, khoâng caàn taïm ngöng cuûa phoåi.
tia. Beänh nhaân ung thö phoåi ñöôïc xaï trò
Trong vaøi tröôøng hôïp naëng, keøm boäi vaøo phoåi khu truù vôùi lieàu 40 Gy coù 3-5%
nhieãm, caùc trieäu chöùng xuaát hieän döôùi tröôøng hôïp bò xô phoåi naëng. Vôùi lieàu 60
daïng beänh phoåi keõ lan toûa. Gy tæ leä xô phoåi khoaûng 13%. Xaï trò toaøn
Xô phoåi thöôøng xuaát hieän sau 6 thaùng boä phoåi cho tæ leä bieán chöùng laø 5% vôùi
xaï trò. Ñaëc tröng bôûi söï giaûm soá löôïng lieàu 30 Gy.
pheá baøo I vaø II, giaûm soá löôïng mao Khaû naêng gaây ung thö maøng phoåi sau
maïch trong vaùch, daøy maøng ñaùy vaø taêng 15 naêm ñieàu trò laø 6%.
collagen trong vaùch pheá nang. Pheá nang
seõ giaûm kích thöôùc, thay theá baèng caùc TIM
moâ collagen. Maøng ngoaøi tim laø moâ thöôøng bò aûnh
Ñoä naëng cuûa xô phoåi tuøy thuoäc vaøo ñoä höôûng cuûa tia xaï nhaát, noäi taâm maïc vaø
roäng cuûa tröôøng chieáu, toång lieàu, phaân cô tim ít bò aûnh höôûng hôn. Toån thöông
lieàu vaø chöùc naêng hoâ haáp tröôùc ñoù. Ña cuûa maøng ngoaøi tim chuû yeáu laø söï xô
phaàn caùc tröôøng hôïp xô phoåi khoâng bieåu daøy, laøm vieâm maøng ngoaøi tim co thaét,
hieän trieäu chöùng. Trong nhöõng tröôøng traøn dòch maøng ngoaøi tim. Toån thöông
hôïp naëng, suy giaûm chöùc naêng hoâ haáp taïi cô tim vaø noäi taâm maïc laø caùc maûng
xuaát hieän vaøo cuoái naêm ñaàu sau xaï trò. xô, raát hieám khi coù oå hoaïi töû. Van tim coù
Phim X quang cho thaáy boùng môø daïng theå bò aûnh höôûng, do toån thöông lôùp noäi
noát vaø maïng, ñoâi khi boùng môø xuaát hieän moâ bao phuû, cô chuyeån ñoäng cuûa van,
töø roán phoåi keùo daøi ra ñeán ngoaïi vi trong hay xô hoùa cô tim vuøng laân caän, nhöng
tröôøng hôïp xaï trò trung thaát, moät soá ít coù raát hieám khi xaûy ra. Ñoái vôùi maïch maùu,
theå coù traøn dòch maøng phoåi löôïng ít keùo tieåu ñoäng maïch vaø mao maïch thöôøng bò
185
aûnh höôûng, trong ñoù beänh maïch vaønh caùc tónh maïch gan nhoû, ñöôøng kính
coù theå bieåu hieän neáu coù caùc yeáu toá nguy döôùi 300 µm. Toån thöông muoän treân
cô khaùc keøm theo. Roái loaïn daãn truyeàn gan chuû yeáu laø thay ñoåi caáu truùc gan
coù theå gaëp nhöng thöôøng khoâng bieåu nhö thay ñoåi khoaûng caùch giöõa khoaûng
hieän treân laâm saøng. cöûa vaø tónh maïch trung taâm tieåu thuøy,
Lieàu xaï 20-30 Gy aûnh höôûng ñeán tim xô hoùa tónh maïch taän, xô hoùa khoaûng
nhöng thöôøng khoâng coù trieäu chöùng. cöûa vaø moâ gan, söï xuaát hieän cuûa caùc noát
50% coù aûnh höôûng ñeán chöùc naêng taâm taùi sinh.
thu vaø taâm tröông sau lieàu 40 Gy. Thôøi gian soáng trung bình cuûa caùc teá
Vieâm maøng tim caáp bieåu hieän baèng baøo gan laø 1 naêm vaø söï phaùt trieån teá baøo
trieäu chöùng ñau ngöïc, soát, hoaëc traøn cuûa gan raát keùm, neân raát hieám khi gaëp
dòch, ñieàu trò vôùi Aspirine. caùc phaûn öùng caáp.
Vieâm maøng tim maïn xaûy ra khoaûng 1 Taùc duïng treân gan thöôøng xuaát hieän
naêm sau xaï trò, thöôøng laø vieâm maøng 4 thaùng sau xaï trò toaøn theå gan, vôùi trieäu
tim tieát dòch thöôøng nheï, bieåu hieän laâm chöùng meät moûi, chaùn aên, buoàn noân, soát,
saøng cuûa traøn dòch maøng tim. Vôùi lieàu gan to, coù theå xuaát hieän baùng buïng
35-40 Gy vaøo trung thaát, tæ leä vieâm khoâng vaøng da vaø laùch to. Chöùc naêng
maøng ngoaøi tim laø 2-7%. Choïc doø maøng gan thöôøng chæ taêng phosphatase kieàm.
ngoaøi tim trong tröôøng hôïp traøn dòch taùi Xaï trò vaøo moät nöûa theå tích gan vôùi
phaùt hay vieâm maøng ngoaøi tim co thaét, lieàu döôùi 40 Gy thöôøng khoâng gaây bieán
phaãu thuaät caét maøng ngoaøi tim neáu chöùng. Vieâm gan ñöa ñeán töû vong xaûy ra
choïc doø khoâng hieäu quaû. vôùi lieàu tia vaøo toaøn boä gan hôn 35 Gy/4
Xaï trò ñoái vôùi beänh nhaân treû vaøo vuøng tuaàn. Vôùi lieàu thaáp hôn, caùc trieäu chöùng
tim, ôû lieàu xaï 40 Gy, tæ leä beänh maïch bieán maát sau vaøi thaùng, hoaëc coù theå
vaønh laø 37%, trong ñoù coù 12% bieåu hieän thaønh maïn tính.
laâm saøng. Ñoâi vôùi nhoùm beänh nhaân lôùn Haïn cheá lieàu tia vaøo gan thöôøng döôùi
tuoåi hoaëc coù caùc yeáu toá nguy cô nhö 30 Gy/4 tuaàn vaø neân che thuøy phaûi gan
thuoác laù, môõ trong maùu taêng, tieåu sau 20 Gy khi xaï trò toaøn theå buïng. Lieàu
ñöôøng, taêng huyeát aùp, coù tieàn söû beänh tia caàn giaûm khi coù keát hôïp caét phaàn
maïch vaønh thæ thì leä naøy cao hôn. Ñieàu gan hay khi söû duïng caùc hoùa chaát nhö
trò caùc yeáu toá nguy cô, vaø coá gaéng che Actinomycine D. Phaàn moâ gan khoâng bò
chaén vuøng tim khi xaï ñeå giaûm bôùt aûnh xaï trò coù söï phì ñaïi buø tröø. Phoøng ngöøa
höôûng maïch vaønh. nhö khoâng uoáng röôïu, traùnh caùc döôïc
Haïn cheá lieàu xaï khoâng neân vöôït quaù phaåm bieán döôõng ôû gan.
40 Gy/4 tuaàn cho vuøng moâ tim roäng. Trong tröôøng hôïp vieâm gan baùn caáp
Xaï trò keát hôïp vôùi hoùa trò baèng coù theå ñieàu trò vôùi thuoác khaùng ñoâng vaø
adriamycine laøm taêng ñoä naëng caùc bieán corticoide.
chöùng.
THAÄN
GAN Veà maët moâ hoïc, tia xaï gaây ra tình
Toån thöông do tia xaï treân gan ñaëc traïng xô chai vaø teo ôû caùc caàu thaän vaø
tröng chuû yeáu bôû söï taéc ngheõn vaø xô hoùa oáng thaän, sang thöông ñoäng maïch.
186
Bieán chöùng treân thaän do xaï trò Sau tia xaï, teá baøo noäi moâ maïch maùu
thöôøng xuaát hieän sau nhieàu thaùng hoaëc bò phuø neà, vaø taêng tröôûng sau 6 thaùng,
nhieàu naêm. söï bieán ñoåi naøy coù theå keùo daøi nhieàu
Ñaàu tieân laø tình traïng ñaïm nieäu vaø thaùng nhieàu naêm. Söï xô hoùa quanh
cao huyeát aùp nheï, coù theå tieán daàn ñeán maïch maùu, söï taêng saûn teá baøo noäi moâ,
suy thaän, cao huyeát aùp aùc tính. söï taéc maïch coù theå gaây neân caùc vuøng
Lieàu dung naïp cho 2 thaän khoâng thieáu maùu.
vöôït quaù 20 Gy/ 2 tuaàn. Xaï trò vaøo moät Caùc bieán chöùng thöôøng bieåu hieän
beân thaän deã dung naïp hôn vì coù phaûn muoän sau 6 thaùng, thöôøng laø 13-30
öùng phì ñaïi ñeàn buø beân thaän ñoái dieän. thaùng sau xaï trò, 80% bieán chöùng xuaát
Khi xaï trò toaøn phaàn buïng, phaûi che hieän sau 48 thaùng ñieàu trò. Thöôøng xuaát
thaän sau 15 Gy. hieän sau xaï trò ung thö tieàn lieät tuyeán
Beänh thaän moät beân vôùi cao huyeát aùp (5%), ung thö baøng quang hay ung thö
naëng coù theå giaûi quyeát baèng phaãu thuaät coå töû cung (2-6%). 5% tröôøng hôïp bò
caét thaän, neáu hai beân vôùi tình traïng suy bieán chöùng trong 5 naêm vôùi lieàu 80Gy
thaän phaûi chaïy thaän nhaân taïo hay gheùp khi bò chieáu xaï 2/3 theå tích baøng quang,
thaän. vaø vôùi lieàu 65 Gy khi chieàu xaï toaøn boä
theå tích baøng quang. Tia xaï toaøn boä
BAØNG QUANG baøng quang vôùi lieàu 85 Gy thì tæ leä naøy laø
Teá baøo nieäu maïc nhaïy vôùi tia xaï, bình 50%.
thöôøng taêng tröôûng chaäm, Sau khi xaï, teá Laâm saøng coù theå coù bieåu hieän trieäu
baøo ñaùy vaø trung gian bieán ñoåi baát chöùng tieåu laét nhaét do baøng quang giaûm
thöôøng, ñaëc bieät ôû nhaân, vaø phuø neà. Söï theå tích. Moät soá bieåu hieän baèng trieäu
taêng tröôûng cuûa teá baøo bò bieán ñoåi, ñieàu chöùng vieâm baøng quang, tieåu khoù hay
naøy xaûy ra ñeán 6-12 thaùng sau xaï trò. Söï tieåu raùt, coù theå coù tieåu maùu, tieåu khoâng
bieán ñoåi cuûa taêng tröôûng teá baøo coäng vôùi töï chuû, heïp nieäu ñaïo. Soi baøng quang coù
caùc baát thöôøng cuûa caàu noái teá baøo vaø theå thaáy veát loeùt ôû baøng quang, ngoaøi ra
vieäc lôùp polysaccharide bò phaù vôõ cho coøn coù caùc xeùt nghieäm veà nieäu ñoäng
pheùp teá baøo nieäu maïc tieáp xuùc vôùi nöôùc hoïc, hình aûnh hoïc ñeå ñaùnh giaù hình theå
tieåu. Nöôùc tieåu öu tröông vaø vi truøng seõ vaø chöùc naêng baøng quang sau xaï trò.
tieáp tieáp xuùc vaø kích thích lôùp nieâm Chæ ñònh phaãu thuaät trong caùc tröôøng
maïc. Treân laâm saøng seõ coù trieäu chöùng hôïp doø baøng quang, baøng quang bò teo
tieåu khoù vaø tieåu raùt. nhieàu gaây tieåu laét nhaét, hay trong caùc
Trong giai ñoaïn sôùm, teá baøo cô trôn tröôøng hôïp baøng quang xuaát huyeát. Tieåu
coù theå bò phuø neà, coù theå aûnh höôûng ñeán khoù coù theå ñöôïc ñieàu trò baèng choáng co
chöùc naêng cuûa baøng quang. Muoän hôn, thaét vaø choáng vieâm. Duøng corticoide taïi
döôùi aûnh höôûng cuûa tia xaï teá baøo cuûa lôùp choã coù theå giaûm ñau vaø giaûm vieâm.
cô baøng quang bò phaù huûy, thay vaøo ñoù Baøng quang kích thích hay giaûm theå
laø caùc nguyeân baøo sôïi vaø collagen, gaây tích coù theå ñieàu trò baèng choáng co thaét.
neân söï xô hoùa lôùp cô trôn. Söï thay ñoåi Vieâm baøng quang xuaát huyeát coù theå ñieàu
naøy laøm giaûm ñoä giaõn cuûa baøng quang. trò böôùc ñaàu vôùi sodium pentosan-
polysulphate coù theå keøm pentoxifylline,
187
hoaëc estrogen keát hôïp, naëng hôn coù theå AÂm hoä
ñieàu trò baèng oxy cao aùp, tröôøng hôïp Phaûn öùng caáp chuû yeáu laø xuaát tieát.
xuaát huyeát nhieàu coù theå ñieàu trò baèng Phuø neà trong voøng 1-3 thaùng xaï trò. Sau
bôm baøng quang vôùi formalin, alum 6-12 thaùng coù theå coù caùc trieäu chöùng
hoaëc amino caproic. nhö moûng ñi, teo, khoâ, ñau, ngöùa, giaõn
Tieåu khoâng töï chuû coù theå ñieàu trò maïch, xô hoùa, vaø ñoâi khi coù caùc veát loeùt.
baèng bôm collagen taïi choã hoaëc thay cô Trong giai ñoaïn caáp coù theå ñieàu trò
voøng nhaân taïo, nhöng thöôøng khoâng baèng röûa aâm hoä nhieàu laàn trong ngaøy
hieäu quaû. vôùi xaø phoøng khoâng coù daàu thôm, coù theå
saáy khoâ vuøng aâm hoä. Xô hoùa trong giai
TUYEÁN SINH DUÏC ñoaïn muoän coù theå ñieàu trò baèng caùch
Tuyeán sinh duïc coù nhieäm vuï noäi tieát nong aâm hoä, coù theå duøng kem estrogen
vaø taïo giao töû. cho caùc tröôøng hôïp teo aâm hoä, ñieàu trò
Tinh hoaøn giaûm ñau do loeùt, khaùng sinh khi coù
Nguyeân tinh baøo raát nhaïy vôùi xaï trò, nhieãm truøng.
teá baøo Leydig, teá baøo Sertoli, tinh baøo Aâm ñaïo
khaùng tia toát hôn. Lieàu xaï 1 Gy, chæ coøn Phaûn öùng caáp thöôøng laø caùc maûng
döôùi 20% tinh baøo toàn taïi, vôùi lieàu 1,5 Gy noäi ban, maøng giaû. Trong tröôøng hôïp xaï
chæ coøn tinh baøo tröôûng thaønh, vôùi moät trò trong hoác, coù theå coù hieän töôïng sung
lieàu xaï duy nhaát thaáp khoaûng 2 Gy vaøo huyeát, xuaát huyeát sau 2-3 thaùng, ñoâi khi
tinh hoaøn coù theå daãn ñeán tình traïng voâ coù loeùt, hoaïi töû sau 4-8 thaùng. Ngoaøi ra
tinh, keùo daøi 1-2 naêm. Lieàu 6 Gy coù theåû aâm ñaïo coøn bò moûng ñi, teo nieâm maïc,
laøm voâ tinh vónh vieãn. Ngöôïc laïi, xaï trò vaø giaõn maïch. Bieán chöùng thöôøng xuaát
vôùi lieàu vaøi chuïc Gy vaãn khoâng laøm hieän sau lieàu 90 Gy, treân 100 Gy coù theå
giaûm löôïng testosterone bao nhieâu. Nhö coù hieän töôïng doø aâm hoä. Phaûn öùng caáp
vaäy, xaï trò gaây ra voâ sinh nhöng khoâng coù theå ñieàu trò baèng thuït röûa aâm ñaïo
ñöa ñeán baát löïc. Tinh hoaøn do vò trí neân haèng ngaøy. Nong aâm hoä, estrogen daïng
deã che chôû vôùi moät mieáng chì ñuû daày. thoa hay uoáng chæ ñònh trong caùc tröôøng
Buoàng tröùng hôïp muoän. Chuù yù phaân bieät veát loeùt do
Buoàng tröùng cuõng raát nhaïy tia, xaï trò vaø do taùi phaùt.
nhöng khaùc tinh hoaøn, caû hai chöùc naêng Töû cung
ñeàu bò aûnh höôûng. Chæ caàn lieàu 12-15 Gy Trieäu chöùng thöôøng gaëp laø loeùt coå töû
treân ngöôøi nöõ 20 tuoåi ñaõ taïo neân tình cung gaây chaûy dòch aâm ñaïo, hieám khi
traïng maát kinh, ôû ngöôøi 45 tuoåi chæ caàn gaây xuaát huyeát. Heïp keânh coå töû cung
5-7 Gy. Chæ caàn vaøi Gy ñuû ñeå daãn ñeán voâ thöôøng xuaát hieän sau 3-6 thaùng xaï trò
kinh taïm thôøi vaø caùc roái loaïn kích toá. trong, beänh nhaân thænh thoaûng coù caûm
Buoàng tröùng raát khoù che chaén, caùch duy giaùc caêng töùc ñau naëng vuøng haï vò. Hoaïi
nhaát ñeå baûo veä laø moå di dôøi moät buoàng töû trong loøng töû cung ít gaëp, beänh nhaân
tröùng leân treân maøo chaäu tröôùc cuøng thöôøng ñau buïng, chaûy muû ngaõ aâm ñaïo.
beân. Giai ñoaïn caáp, loeùt coå töû cung ñieàu trò
Söï nhaïy tia cuûa buoàng tröùng ñöôïc söû baèng thuït röûa aâm ñaïo. Tröôøng hôïp heïp
duïng ñeå caét buoàng tröùng baèng xaï trò.
188
eo coå töû cung coù theå ñieàu trò baèng ñaët Taêng prolactin maùu gaây neân caùc trieäu
sonde daãn löu. chöùng tieát söõa, maát kinh ôû phuï nöõ vaø
baát löïc ôû nam giôùi. Ngoaøi ra coøn laøm
TUYEÁN YEÂN giaûm söï kích thích cuûa hormon leân cô
Roái loaïn noäi tieát do aûnh höôûng cuûa xaï quan sinh duïc, ôû treû em laøm chaäm tuoåi
trò leân truïc haï ñoài ‟ tuyeán yeân thöôøng daäy thì. Hieän töôïng naøy thöôøng xaûy ra
xaûy ra trong tröôøng hôïp xaï trò böôùu soï khi tuyeán yeân nhaän lieàu xaï treân 50 Gy.
naõo, böôùu vuøng tai muõi hoïng hay böôùu Vôùi phuï nöõ treû bò maát kinh hay voâ sinh
vuøng maët. Beänh nhaân treû tuoåi thöôøng coù chæ ñònh ñieàu trò baèng bromocryptine.
deã bò aûnh höôûng bôûi tia xaï hôn. Haï ñoài Giaûm TSH thöôøng khoâng bieåu hieän
deã bò toån thöông hôn tuyeán yeân, thöôøng treân laâm saøng. Suy giaùp caàn phaân bieät
bò aûnh höôûng ôû lieàu xaï 40-50 Gy. Vôùi lieàu do tuyeán giaùp, do tuyeán yeân hay do haï
treân 50 Gy caû haï ñoài vaø tuyeán yeân ñeàu bò ñoài. Suy giaùp thöôøng xuaát hieän khi truïc
aûnh höôûng. haï ñoài tuyeán yeân nhaän lieàu xaï treân 50
Tuyeán yeân bò aûnh höôûng chöùc naêng Gy. Beänh nhaân suy giaùp ñöôïc ñieàu trò
nhieàu hay ít phuï thuoäc vaøo theå tích moâ baèng hormon thay theá, thyroxin thöôøng
vaø maïch maùu bò chieáu xaï. Moâ noäi tieát coù ñöôïc söû duïng.
raát ít söï phaân baøo, moâ taùi laäp daân soá Giaûm hormon sinh duïc (LH, FSH,
chaäm neân keùm nhaïy vôùi tia xaï. Vôùi lieàu testosteùrone, estradiol) gaây neân tình
duy nhaát treân 200 Gy môùi gaây hoaïi töû traïng chaäm hay ngöng daäy thì ôû treû em,
tuyeán yeân. Tuyeán yeân tröôùc nhaïy tia gaây voâ sinh, roái loaïn giôùi tính vaø giaûm
hôn tuyeán yeân sau. tình duïc ôû ngöôøi lôùn. Thöôøng xuaát hieän
Giaûm GH thöôøng gaëp treân laâm saøng, khi nhaän lieàu xaï treân 50 Gy. Nöõ coù theå
thöôøng xuaát hieän ñôn ñoäc. GH coù theå ñieàu trò baèng estrogen vaø progesterone
giaûm toaøn boä hay moät phaàn. AÛnh höôûng thay theá. Nam thieáu LH trong maùu coù
ñaàu tieân laø laøm giaûm toác ñoä taêng tröôûng, theå ñöôïc ñieàu trò baèng androgene.
hieän töôïng naøy roõ raøng hôn sau 1-2 naêm Moät soá beänh nhaân daäy thì sôùm cho
ñieàu trò. Ngoaøi ra coù theå keøm theo tình duø suy giaûm hormon taêng tröôûng. Hieän
traïng haï ñöôøng huyeát thöôøng gaëp ôû treû töôïng naøy thöôøng xuaát hieän khi lieàu xaï
em. Treû em coù theå khoâng daäy thì vaø coù nhaän ñöôïc trong khoaûng 18-24 Gy.
chieàu cao thaáp. Vôùi lieàu xaï treân 18 Gy, Beänh nhaân ñöôïc ñieàu trò baèng chaát
baét ñaàu coù hieän töôïng giaûm GH, lieàu töông töï GnRH trong caùc tröôøng hôïp
treân 35 Gy haàu heát caùc tröôøng hôïp ñeàu chaäm phaùt trieån chieàu cao.
coù giaûm tieát GH, bieåu hieän trong voøng 5 Giaûm ACTH thöôøng ñöôïc bieåu hieän
naêm sau xaï trò. Treû em sau xaï trò caàn baèng caùc trieäu chöùng suy nhöôïc, haï
ñöôïc theo doõi söï taêng tröôûng chieàu cao, ñöôøng huyeát, haï natri maùu do thöøa
taêng tröôûng cuûa xöông vaø tình traïng daäy nöôùc. Thöôøng xuaát hieän sau toång lieàu xaï
thì moãi 3-6 thaùng ñeå phaùt hieän tình treân 50 Gy. Ñieàu trò baèng hydrocortisone
traïng roái loaïn noäi tieát. Tröôøng hôïp chieàu lieàu khoaûng 10 mg/m2/ngaøy.
cao phaùt trieån chaäm, thieáu GH coù theå
ñöôïc ñieàu trò baèng hormon thay theá
nhöng keát quaû thu ñöôïc khaù khieâm toán.
189
TUYEÁN GIAÙP yeân lieàu xaï 40-50 Gy. Thay ñoåi treân moâ
Chöùc naêng tuyeán giaùp thöôøng bò thay hoïc chuû yeáu laø söï xuaát hieän caùc böôùu
ñoåi khi nhaän lieàu xaï treân 30 Gy. Chuû yeáu tuyeán laønh tính thoaùi hoùa nang hay ñoâi
gaây neân tình traïng suy chöùc naêng cuûa khi coù söï xuaát hieän cuûa carcinoâm daïng
tuyeán giaùp. Suy giaùp thöù phaùt thöôøng nhuù hay daïng nang cuûa tuyeán giaùp.
xuaát hieän khi xaï trò vaøo truïc haï ñoài tuyeán
Baûng 1. Ñoäc tính caáp cuûa xaï trò

Cô quan Ñoäc tính Lieàu Xaï (Gy) Ñieàu trò ñaëc hieäu
Da Ñoû da 10-20 Khoâng caàn ñieàu trò ñaëc hieäu
Troùc da khoâ 40-50 Proflavine vaø kem nuoâi da laøm dòu caùc trieäu
chöùng
Troùc da aåm 45-55 Giöõ khoâ vuøng da bò aûnh höôûng baèng Gentian
violet
Nieâm maïc Vieâm nieâm maïc 30-40 Benzydamine hydrochloride
suùc mieäng hay xòt. Ngöng huùt thuoác
Mucain duøng khi vieâm nieâm maïc thöïc quaûn.
Luoân phaûi loaïi tröø boäi nhieãm naám Candida
Toùc Hoùi ñaàu 30-40 Baùo cho beänh nhaân tröôùc khi xaï. Ñeà nghò ñoäi
toùc giaû
Giaùc maïc Vieâm giaùc maïc 40-50
Naõo Meät moûi, löø ñöø, noân vaø oùi 10-20 Luoân loaïi tröø söï taêng aùp noäi soï
Hoäi chöùng buoàn nguû ôû treû Coù theå caàn taêng lieàu Dexamethasone
em sau khi xaï trò daøi ngaøy
Phoåi Vieâm phoåi vôùi ho vaø khoù 20 Söû duïng Corticoide toaøn thaân
thôû
OÂáng tieâu Noân oùi Baát cöù lieàu naøo Thuoác choáng oùi
hoùa Tieâu chaõy 30-40 Khuyeân beänh nhaân aên thöùc aên ít sôïi. Thuoác
choáng tieâu chaûy ñeå trò trieäu chöùng
Boïng ñaùi Tieåu nhieàu laàn 40-50 Loaïi tröø nhieãm truøng tieåu vaø söû duïng thuoác
Tieåu khoù khaùng Muscarinic
Tuûy soáng Daáu hieäu Lhermitte 20-30 Phaûi chaéc lieàu dung naïp cuûa tuûy soáng khoâng
bao giôø ñöôïc vöôït qua
Gan Vieâm gan caáp 25-35 Xaï vaøo khoái löôïng nhu moâ gan caøng nhoû caøng
toát
Tuûy xöông Giaûm baïch caàu vaø tieåu 10-20 Thöû maùu ñeàu ñaën
caàu khi tröôøng chieáu roäng
ñöôï söû duïng
190
Hoùa trò ung thö
Chöông 7. HOÙA TRÒ UNG THÖ
Hoùa trò ung thö (cancer hoùa hoïc, moät noäi dung quan troïng cuûa
chemotherapy) laø moät trong caùc bieän ung thö hoïc noäi khoa.
phaùp ñieàu trò ung thö mang tính chaát
toaøn thaân. Beân caïnh caùc phöông phaùp CÔ SÔÛ CUÛA HOÙA TRÒ UNG THÖ
ñieàu trò taïi choã-taïi vuøng nhö phaãu thuaät Hoùa trò ung thö döïa treân söï ñaùp öùng
vaø xaï trò, caùc bieän phaùp ñieàu trò toaøn khaùc bieät cuûa teá baøo ung thö vaø teá baøo
thaân ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp ñaùng keå bình thöôøng vôùi caùc thuoác choáng böôùu.
trong vieäc ñieàu trò vaø chaêm soùc beänh Caùc yeáu toá chi phoái:
nhaân ung thö. (1) ñaëc tröng taêng tröôûng
Hoùa trò ung thö thöôøng ñöôïc hieåu (2) döôïc ñoäng hoïc
nhö laø phöông phaùp ñieàu trò ung thö (3) tính chaát sinh hoùa
baèng caùc thuoác hoùa hoïc coù tính gaây ñoäc (4) sinh hoïc cuûa khoái böôùu
teá baøo (cytotoxic drugs) ñeå phaân bieät vôùi (5) maùu nuoâi
ñieàu trò noäi tieát (hormonotherapy) duøng Ñoäng hoïc teá baøo (cell cycle kinetics)
caùc taùc nhaân noäi tieát vaø ñieàu trò sinh hoïc Chu kyø teá baøo: söï toång hôïp DNA
(biologic therapy) duøng caùc taùc nhaân khoâng dieãn ra lieân tuïc maø giaùn ñoaïn töø
bieán ñoåi ñaùp öùng sinh hoïc (biologic kyø phaân baøo (mitosis) naøy qua kyø phaân
modulators). Thöïc ra vieäc phaân ñònh baøo khaùc. Thôøi gian töø giöõa hai laàn phaân
nhö treân cuõng chæ mang tính chaát töông baøo ñöôïc chia thaønh moät soá giai ñoaïn
ñoái vì hieäu quaû cuûa taát caû caùc bieän phaùp (hình 1).
ñieàu trò toaøn thaân treân ñeàu thoâng qua cô Giai ñoaïn G1
cheá taùc ñoäng cuoái cuøng laø laøm thay ñoåi Thôøi gian töø luùc döùt phaân baøo cho
ñaùp öùng sinh hoïc cuûa cô theå theo höôùng ñeán khi baét ñaàu giai ñoaïn S. Ñaây laø
choáng böôùu. Theâm vaøo ñoù, taát caû caùc taùc “khoaûng nghæ” ñaàu tieân cuûa chu kyø teá
nhaân ñieàu trò toaøn thaân (thuoác gaây ñoäc baøo. Trong giai ñoaïn naøy teá baøo taäp
teá baøo, noäi tieát hay mieãn dòch, sinh trung chuaån bò toång hôïp RNA vaø caùc
hoïc...) ñeàu coù baûn chaát hoùa hoïc. Do vaäy protein chöùc naêng lieân quan.
nhieàu khi ngöôøi ta thöôøng phaùt trieån Giai ñoaïn S (synthesis):
khaùi nieäm hoùa trò ung thö nhö bieän Giai ñoaïn toång hôïp DNA.
phaùp ñieàu trò toaøn thaân baèng caùc thuoác
191
Giai ñoaïn G2 caáp laø 2,5 ngaøy gaàn töông ñöông vôùi Tc
Ñaây laø khoaûng thôøi gian ngaén ñeå teá 2 ngaøy cuûa carcinoâm teá baøo gai cuûa da
baøo toå chöùc nhaân teá baøo chuaån bò cho nhöng beänh baïch caàu tuûy caáp coù dieãn
hieän töôïng phaân baøo. tieán nhanh hôn nhieàu. Neáu tính toaùn
Giai ñoaïn M (mitosis) ñôn thuaàn döïa vaøo thôøi gian chu kyø teá
Teá baøo thöïc hieän phaân baøo. baøo thì caùc khoái böôùu seõ taêng ñoâi theå
Giai ñoaïn G0 tích trong voøng 2 ñeán 3 ngaøy nhöng
Thöôøng duøng ñeå aùm chæ caùc teá baøo ñieàu naøy raát hieám gaëp treân thöïc teá laâm
naèm ngoaøi chu kyø. Ñaây laø caùc teá baøo saøng (tröø caùc lymphoâm Burkitt)
khoâng ñaùp öùng vôùi caùc tín hieäu khôûi Do vaäy ta caàn khaûo saùt söï taêng tröôûng
xöôùng vieäc toång hôïp DNA maø caùc teá baøo cuûa khoái böôùu nhö moät theå thoáng nhaát
G1 vaãn coù. Tuy theá caùc teá baøo G0 vaãn ñeå hieåu ñöôïc dieãn tieán laâm saøng cuûa
tieáp tuïc toång hôïp RNA vaø protein, vaãn beänh ung thö.
duy trì chöùc naêng cuûa teá baøo bieät hoùa. Ñoäng hoïc taêng tröôûng khoái böôùu (tissue
Caùc teá baøo G0 coøn laø nguoàn döï bò saün growth kinetics)
saøng chòu ñoäng vieân vaøo chu kyø teá baøo, Moät caùch toång theå, khoái böôùu laø moät
phaân baøo ñeå taùi laäp, gia taêng daân soá teá taäp hôïp goàm raát nhieàu teá baøo (öôùc tính
baøo böôùu. 109 teá baøo taäp hôïp ñeå taïo thaønh moät
Thôøi gian caùc giai ñoaïn cuûa chu kyø teá khoái böôùu coù ñöôøng kính 1cm) vaø khoâng
baøo ñöôïc öôùc tính vaø ghi nhaän khoâng coù phaûi taát caû moïi teá baøo ñeàu taêng tröôûng.
söï khaùc bieät giöõa teá baøo bình thöôøng vaø Thöïc ra chæ coù moät tæ leä nhoû teá baøo tieáp
teá baøo ung thö ôû caùc giai ñoaïn S (7 giôø), tuïc taêng tröôûng coøn phaàn lôùn teá baøo
G2 (3 giôø), M (1 giôø). Rieâng giai ñoaïn G1 böôùu ôû giai ñoaïn G0 bieät hoùa khoâng coøn
coù söï khaùc bieät vaø thay ñoåi raát roäng töø khaû naêng nhaân ñoâi. Tæ leä teá baøo coøn khaû
vaøi giôø ñeán vaøi ngaøy. Thôøi gian chu kyø teá naêng taêng tröôûng cuûa khoái böôùu ñöôïc
baøo cuûa haàu heát teá baøo ngöôøi bình goïi laø tæ leä taêng tröôûng, tæ leä naøy ñöôïc
thöôøng laø 1 ‟ 2 ngaøy trong khi thôøi gian tính toaùn döïa vaøo nhieàu chæ soá trong ñoù
naøy cuûa phaàn lôùn caùc teá baøo ung thö laïi coù chæ soá teá baøo baét thymidin ñaùnh daáu
laø 2 ‟ 3 ngaøy. tritium (3H-TdR) goïi taét laø chæ soá ñaùnh
Moät ñieàu raát roõ raøng laø chæ rieâng ñoäng daáu LI (label index).
hoïc chu kyø teá baøo khoâng ñuû ñeå giaûi thích Beân caïnh tæ leä taêng tröôûng thaáp, ña
toaøn boä söï taêng tröôûng cuûa khoái böôùu soá caùc khoái böôùu coøn maát ñi moät tæ leä
theo nhieàu khía caïnh khaùc nhau. Caùc lôùn caùc teá baøo do:
khoái böôùu khaùc nhau coù toác ñoä taêng (1) söï khoâng oån ñònh veà di truyeàn cuûa
tröôûng raát khaùc nhau maëc daàu thôøi gian teá baøo ung thö laøm caùc teá baøo con
chu kyø teá baøo (Tc) gaàn nhö töông cheát ngay sau phaân baøo
ñöông. Thí duï Tc cuûa beänh baïch caàu tuûy (2) hoaïi töû do thieáu maùu nuoâi
192
Hoùa trò ung thö
Hình 1. Caùc giai ñoaïn cuûa chu kyø teá baøo, söï khoâng ñoàng boä daân soá teá baøo
Khoái böôùu tieáp tuïc taêng töôûng treân Giai ñoaïn luõy tieán
laâm saøng khi soá löôïng teá baøo maát ñi nhoû Töø luùc khoái böôùu hình thaønh ñeán khi
hôn soá löôïng teá baøo ñöôïc sinh ra. Vd LI ñaït ñeán moät soá löôïng teá baøo naøo ñoù
cuûa nguyeân tuûy baøo (myeoblast) trong (thöôøng öôùc tính khoaûng 109 teá baøo, töùc
AML laø töø 5 ‟ 11% trong khi LI cuûa khoaûng 1cm ñöôøng kính): daân soá teá baøo
nguyeân tuûy baøo trong CML laïi leân tôùi taêng theo kieåu caáp soá nhaân (heä soá tuøy
43%. Nhöng do caùc nguyeân tuûy baøo cuûa thuoäc hieäu giöõa soá löôïng teá baøo sinh ra
CML coù khaû naêng bieät hoùa thaønh daïng vaø maát ñi). Ñeå ñaït ñeán 109 teá baøo töø moät
tröôûng thaønh coù ñôøi soáng ngaén ngaøy teá baøo ban ñaàu, öôùc tính coù khoaûng 30
trong khi caùc nguyeân tuûy baøo cuûa AML laàn nhaân ñoâi vôùi thôøi gian khoaûng 2
laïi raát ít coøn khaû naêng naøy neân chuùng coù naêm.
ñôøi soáng daøi hôn vaø mau choùng tích tuï Giai ñoaïn chaäm
taïo thaønh soá löôïng lôùn teá baøo. Toác ñoä taêng tröôûng cuûa khoái böôùu
Ñöôøng cong taêng tröôûng Gompertz chaäm laïi khoâng coøn theo kieåu caáp soá
Xeùt theo khía caïnh phaùt trieån thì toác nhaân nöõa. Thöôøng thì ñaây laø giai ñoaïn
ñoä taêng tröôûng cuûa khoái böôùu coù söï thay khoái böôùu ñaõ coù soá löôïng teá baøo lôùn gaây
ñoåi theo thôøi gian. Hieåu moät caùch ñôn bieåu hieän laâm saøng. Caùc cô cheá chính
giaûn thì ñöôøng cong taêng tröôûng xaùc taùc ñoäng leân daïng ñöôøng cong taêng
Gompertz bieåu thò söï taêng tröôûng cuûa tröôûng kieåu Gompertz chöa ñöôïc xaùc
khoái böôùu goàm hai giai ñoaïn: ñònh roõ nhöng coù nhieàu yeáu toá hieån
nhieân aûnh höôûng ñeàn söï taêng tröôûng
“chaäm laïi” cuûa khoái böôùu nhö:
193
(1) tình traïng thieáu oxy do böôùu taêng Gompertz) hôn laø khoái böôùu coù tæ
tröôûng nhanh vöôït quaù khaû naêng leä teá baøo ñang taêng tröôûng thaáp.
cung caáp maùu nuoâi Vaøo thôøi ñieåm ñöôïc chaån ñoaùn, caùc
(2) thieáu chaát dinh döôõng, hormoân khoái böôùu thöôøng naèm ôû phaàn treân
taêng tröôûng ñöôøng cong Gompertz coù tæ leä taêng
(3) tích tuï caùc chaát ñoäc do chuyeån hoùa tröôûng thaáp. Tuy vaäy caùc taùc ñoäng ñieàu
(4) taêng öùc cheá do tieáp xuùc giöõa teá baøo trò nhö phaãu thuaät, xaï trò ... coù theå laøm
‟ teá baøo. giaûm soá löôïng teá baøo vaø ñöa kieåu taêng
AÙp duïng laâm saøng cuûa ñoäng hoïc taêng tröôûng cuûa khoái böôùu xuoáng daïng phaàn
tröôûng böôùu vaø ñöôøng cong Gompertz cong thaáp hôn cuûa ñöôøng Gompertz.
Ñoäng hoïc taêng tröôûng böôùu vaø ñöôøng Luùc naøy caùc teá baøo ñang ôû G0 ñi vaøo chu
cong Gompertz coù nhieàu aùp duïng laâm kyø teá baøo, tæ leä taêng tröôûng taêng leân vaø
saøng trong hoùa trò ung thö. hoùa trò coù hieäu quaû hôn. Quan ñieåm haï
Haàu heát caùc thuoác hoùa trò ung thö thaáp ñöôøng taêng tröôûng cuûa khoái böôùu
taùc ñoäng choáng böôùu thoâng qua can xuoáng phaàn döôùi ñöôøng cong Gompertz
thieäp vaøo hoaït ñoäng toång hôïp hoaëc chöùc tröôùc khi hoùa trò ñöôïc theå hieän roõ trong
naêng cuûa DNA. Do vaäy hoùa trò ung thö chæ ñònh hoùa trò hoã trôï. Trong tình
seõ coù hieäu quaû hôn treân: huoáng naøy beänh nhaân ñöôïc hoùa trò sau
(1) teá baøo ñang hoaït ñoäng phaân baøo khi ñieàu trò taïi choã taïi vuøng vaø khoâng
hôn laø teá baøo khoâng phaân baøo hay coøn toån thöông treân laâm saøng vôùi muïc
ôû G0 ñích giaûm taùi phaùt vaø/hoaëc di caên.
(2) khoái böôùu coù tæ leä teá baøo ñang taêng
tröôûng cao (phaàn ñaàu ñöôøng cong
Hình 2. Ñöôøng cong Gompertz bieåu thò söï taêng tröôûng cuûa khoái böôùu
194
Hoùa trò ung thö
AÙp duïng laâm saøng ñoäng hoïc chu kyø teá kyø teá baøo, do vaäy moät thuoác chæ coù taùc
baøo ‟ söï khoâng ñoàng boä daân soá teá baøo ñoäng leân moät tæ leä teá baøo ôû trong giai
Teá baøo böôùu coù theå ôû moät trong ñoaïn chòu taùc ñoäng maø khoâng taùc ñoäng
nhieàu traïng thaùi trong hoaëc ngoaøi chu leân teá baøo ôû caùc giai ñoaïn khaùc. Vieäc keát
kyø teá baøo (G0, G1, S, phaân baøo ...). Böôùu hôïp nhieàu thuoác (hoùa trò keát hôïp) laøm
laø taäp hôïp nhieàu teá baøo ôû caùc traïng thaùi, taêng cô may taùc ñoäng cuûa thuoác leân
giai ñoaïn khaùc nhau cuûa chu kyø teá baøo ‟ nhieàu teá baøo ôû caùc giai ñoaïn khaùc nhau
ñaây chính laø khaùi nieäm söï khoâng ñoàng vaø ñieàu naøy ñaõ gaàn nhö laø moät nguyeân
boä daân soá teá baøo xeùt veà phöông dieän taéc: hoùa trò keát hôïp luoân hieäu quaû hôn
taêng tröôûng, ñoäng hoïc teá baøo. Beân caïnh hoùa trò moät thuoác (hoùa trò ñôn chaát).
ñoù ta cuõng bieát raèng caùc teá baøo ung thö Quy luaät cô hoïc veà thöù töï ñaàu tieân (the
keùm oån ñònh veà di truyeàn neân thöôøng first order kinetics)
xuyeân coù caùc ñoät bieán vaø do vaäy caùc teá Treân thöïc nghieäm caùc thuoác taùc ñoäng
baøo ung thö laïi caøng khaùc nhau veà tính leân teá baøo ung thö theo moät quy luaät goïi
chaát sinh hoïc. laø cô hoïc veà thöù töï ñaàu tieân. Quy luaät
Caùc thuoác choáng böôùu taùc ñoäng leân naøy coù nghóa laø moãi moät laàn ñieàu trò seõ
caùc giai ñoaïn khaùc nhau cuûa chu kyø teá “tieâu dieät” moät tæ leä khoâng ñoåi toång soá teá
baøo. Vaøo cuøng moät thôøi ñieåm, caùc teá baøo baøo böôùu hieän coù chöù khoâng “tieâu dieät”
böôùu ôû caùc giai ñoaïn khaùc nhau cuûa chu moät soá löôïng tuyeät ñoái teá baøo.
Hình 3. Sô ñoà taùc ñoäng theo chu kyø teá baøo cuûa caùc thuoác choáng böôùu
195
Moät soá heä quaû laâm saøng ruùt ra töø quy coøn coù hieän töôïng khaùng thuoác
luaät cô hoïc veà thöù töï ñaàu tieân naøy: cuûa teá baøo böôùu.
(1) Hoùa trò thöôøng phaûi ñöôïc thöïc (3) Tình traïng oån ñònh beänh laâu daøi
hieän qua nhieàu ñôït (chu kyø hoùa trò) cuûa nhieàu tröôøng hôïp ung thö laø
ñeå laøm giaûm daàn daân soá teá baøo do taùc ñoäng cuûa heä thoáng mieãn
böôùu. Quaù trình naøy phaân thaønh dòch choáng böôùu cuûa cô theå.
moät soá giai ñoaïn: taán coâng (töø luùc Cô cheá hoaït ñoäng caùc nhoùm thuoác
baét ñaàu ñieàu trò ñeán khi khoâng coøn choáng ung thö
böôùu treân laâm saøng), cuûng coá (moät Nhoùm choáng chuyeån hoùa
vaøi chu kyø boå sung sau khi heát Taùc ñoäng vaøo quaù trình chuyeån hoùa
böôùu), duy trì (hoùa trò coøn keùo daøi caùc chaát pyrimidine vaø purine. Thí duï
moät thôøi gian khi laâm saøng ñaõ oån (1) 5-FU (5 Fluouro-Uracile) öùc cheá sinh
ñònh). Chieán löôïc naøy thöôøng ñöôïc toång hôïp voøng purine, öùc cheá methyl
theå hieän roõ neùt trong ñieàu trò caùc hoùa axít deoxyurydylic thaønh axít
beänh lyù huyeát hoïc aùc tính. thymidylic (2) methotrexate öùc cheá
(2) Khaû naêng vôùi tôùi teá baøo ung thö men khöû dihydrofolate reductase caàn
cuoái cuøng baèng hoùa trò laø moät ñieàu thieát cho vieäc taïo caùc folate khöû voán laø
raát khoù thöïc hieän vì beân caïnh söï caùc goác methyl trong toång hôïp
tích tuï ñoäc tính khi hoùa trò laâu daøi thymidine ...
Hoùa trò
Hình 4. Quy luaät cô hoïc veà thöù töï ñaàu tieân: taùc ñoäng giaûm daân soá teá baøo böôùu sau hoùa trò
196
Hoùa trò ung thö
Hình 5: Cô cheá hoaït ñoäng caùc nhoùm thuoác “kinh ñieån” (sô ñoà Krakoff boå sung)
Nhoùm alkyl hoùa (2) öùc cheá enzym topoisomerase I vaø

Caùc nhoùm alkyl coù trong caáu truùc II caàn thieát cho vieäc “gôõ xoaén”
phaân töû seõ gaén vaøo caùc vò trí aùi ñieän töû cuûa DNA trong quaù trình sao
trong DNA taïo caùc lieân keát cheùo giöõa hai cheùp.
chuoãi DNA hoaëc caùc lieân keát ngang giöõa Nhoùm caùc thuoác khaùc
caùc baz nitô gaàn nhau gaây taùc haïi ñeán Hoaït ñoäng kieåu enzym thuûy phaân
hoaït ñoäng cuûa DNA. proâteâin (L-asparaginase), caét chuoãi DNA
Nhoùm caùc saûn phaåm töï nhieân (khaùng (bleomycin, dacarbazine ...)
sinh choáng böôùu) Moät ñieàu deã nhaän thaáy laø cô cheá taùc
Gaây caûn trôû quaù trình sao cheùp acid ñoäng cuûa caùc thuoác choáng böôùu “kinh
ribonucleic (RNA), töø ñoù laøm ngöng treä ñieån” treân laø hoaøn toaøn khoâng ñaëc hieäu.
toång hôïp proâteâin Caùc teá baøo vaø toå chöùc moâ bình thöôøng
Nhoùm caùc alkaloid thöïc vaät coù theå bò aûnh höôûng bôûi hoùa trò qua caùc
Taùc ñoäng theo nhieàu cô cheá: bieåu hieän goïi laø taùc duïng phuï. Hieän nay
(1) aûnh höôûng hoaït ñoäng thoi voâ saéc coù nhieàu noã löïc ñeå naâng cao “tính ñaëc
trong quaù trình phaân baøo (caùc hieäu” naøy qua vieäc nghieân cöùu vaø aùp
vinca alkaloids, thuoác nhoùm duïng caùc “thuoác môùi” coù cô cheá taùc
taxane ...). ñoäng choïn loïc hôn döïa vaøo nhöõng tieán
197
boä cuûa sinh hoïc ung thö maø cuï theå laø hoïc maø thuoác raát khoù ñaït tôùi noàng ñoä
gen sinh ung thö vaø cô cheá hoaït ñoäng hieäu quaû (thí duï heä thaàn kinh trung
cuûa noù. (Baûng 1) öông) hoaëc thuoác bò chuyeån hoùa khaùc
Hieän töôïng khaùng thuoác thöôøng sau khi vaøo cô theå.
Caùc nghieân cöùu thöïc nghieäm cho Hieän töôïng khaùng thuoác coøn mang
thaáy coù nhieàu cô cheá khaùng thuoác. Caùc tính chaát khaùng cheùo: khoái böôùu ñöôïc
cô cheá naøy thöôøng lieân quan chaët cheõ tieáp xuùc nhieàu laàn vôùi moät thuoác seõ coù
vôùi nhau vaø gaén keát vôùi bieåu hieän cuûa tích khaùng vôùi caùc thuoác chöa tieáp xuùc
caùc gen trong quaù trình tieán trieån cuûa cuøng nhoùm. Tình traïng naøy ñöôïc bieát
ung thö (Baûng 2). nhö laø söï taêng bieåu hieän hoaït ñoäng cuûa
Caùc teá baøo böôùu coù theå ít chòu taùc gen MDR 1 (multi-drug resistance
ñoäng bôûi thuoác khi ôû moät soá giai ñoaïn gene), moät gen naém maõ söï toång hôïp
cuûa chu kyø teá baøo. Caùc teá baøo G0 thöôøng moät P-glycoprotein 170 kd. Proteâin naøy
khoâng bò aûnh höôûng bôûi caùc thuoác taùc coù chöùc naêng nhö moät bôm ñaøo thaûi caùc
ñoäng treân giai ñoaïn S. Tuy theá tình chaát ñoäc ra ngoaøi teá baøo.
traïng “khaùng thuoác ñoäng” naøy chæ taïm Caùc thuoác bò khaùng bôûi MDR-1 bao
thôøi vì teá baøo coù theå bò ñoäng vieân ñi vaøo goàm: anthracycline, vinca alkaloid,
chu kyø taêng tröôûng vaø coù cô may bò taùc paclitaxel (Taxol), etoposide, mitomycin
ñoäng bôûi thuoác neáu thuoác coøn ñöôïc duy (Mutamycin), vaø plicamycin
trì ôû noàng ñoä hieäu quaû. (mithramycin [Mithracin]). Khi böôùu ñaõ
Teá baøo böôùu coù theå coøn coù daïng khaùng vôùi moät trong caùc thuoác treân thì
“khaùng thuoác döôïc hoïc” do thuoác khoâng vieäc ñoåi sang duøng moät thuoác khaùc cuøng
ñaït noàng ñoä taùc duïng. Tình huoáng naøy nhoùm bò khaùng bôûi MDR-1 seõ khoâng coù
xaûy ra khi böôùu ôû moät soá vò trí cô theå hieäu quaû.
Baûng 1. Cô cheá taùc ñoäng caùc thuoác “kinh ñieån” vaø “môùi”
„DNA „ Maøng , thaønh phaàn maøng teá baøo
‟Alkylating agents ‟P glycoprotein
„„Enzym toång hôïp DNA ‟adhesion molecules
‟Pyrimidine antimetabolites „„Yeáu toá taêng tröôûng vaø thuï theå
‟Purine antimetabolites ‟EGF, TGF, IGF-I
‟Antifolates „„Proteâin chuyeån tín hieäu
‟Ribonucleotide reductase inhibitors ‟G-proteins, RAS
‟DNA polymerase inhibitors ‟Farnestyl transferase
„„ÖÙc cheá thoi phaân baøo ‟PKC
‟Vinca alkaloids „„Ty laïp theå (Mitochondria)
‟Taxanes „„Gen sinh ung (Oncogenes)
„„Thuï theå hormon steroid ‟HER-2/neu
‟Anti-estrogens and anti-androgens „„Proâteâin ñieàu hoøa chu kyø teá baøo
„„Topoisomerase 1 vaø 2 ‟bcl-2
„„Proâteâin choáng taïo maïch
‟VEGF
‟receptors: flt-I, KDR
198
Hoùa trò ung thö
Baûng 2. Caùc cô cheá khaùng thuoác hoùa trò ung thö

 Cô cheá teá baøo vaø sinh hoùa
Giaûm tích tuï thuoác
Giaûm haáp thuï thuoác
Taêng ñaøo thaûi thuoác
Thay ñoåi vaän chuyeån thuoác noäi baøo
Giaûm hoaït hoùa thuoác
Gia taêng baát hoaït hoùa thuoác hay chaát chuyeån hoùa cuûa thuoác
Gia taêng söûa chöõa toån thöông DNA, proâteâin, maøng teá baøo do thuoác
Thay ñoåi ñích taùc ñoäng cuûa thuoác
Thay ñoåi caùc ñoàng yeáu toá hay chaát chuyeån hoùa
Thay ñoåi bieåu hieän gen
Ñoät bieán, khuyeách ñaïi hay maát ñoaïn DNA
Thay ñoåi söï chuyeån dòch, sau chuyeån dòch hoaëc sao cheùp
Thay ñoåi ñoä beàn caùc ñaïi phaân töû
 Caùc cô cheá laâm saøng
Thuoác khoâng tôùi ñöôïc do döôïc ñoäng hoïc hoaëc cô theå hoïc
Taùc ñoäng qua laïi giöõa cô theå chuû vaø thuoác
Taêng baát hoaït thuoác bôûi caùc moâ bình thöôøng
Giaûm hoaït hoùa thuoác bôûi caùc moâ bình thöôøng
Gia taêng töông ñoái ñoäc tính thuoác treân moâ bình thöôøng
Taùc ñoäng qua laïi giöõa cô theå chuû vaø böôùu
Ngöôøi ta ñaõ vaø ñang coù raát nhieàu coá trò taïi choã taïi vuøng caùc ung thö giai
gaéng ñeå khaéc phuïc tình traïng khaùng ñoaïn sôùm
thuoác nhö: (4) Hoùa trò taïi choã nhaèm laøm taêng
(1) thay ñoåi kyõ thuaät duøng thuoác: noàng ñoä thuoác coù hieäu quaû taïi toån
lieàu thaät cao taäp trung hoaëc lieàu thöông baèng nhieàu kyõ thuaät nhö:
thaáp hieäu quaû duy trì keùo daøi bôm thuoác vaøo caùc xoang hoác cô
(2) caùc phoái hôïp ña hoùa trò xen keõ theå, bôm thuoác vaøo ñoäng maïch ...
(3) thay ñoåi tính thaám maøng teá baøo Ngöôøi ta döïa vaøo nhieàu yeáu toá nhö
(4) lieäu phaùp gen loaïi beänh hoïc, giai ñoaïn laâm saøng, tình
traïng ñieàu trò tröôùc, theå traïng beänh
MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ HOÙA TRÒ UNG THÖ nhaân ñeå xaùc ñònh cuï theå tình huoáng
Caùc chæ ñònh hoùa trò ung thö (hoaëc vai troø) cuûa hoùa trò.
(1) Hoùa trò gaây ñaùp öùng (induction Vai troø cuûa hoùa trò ñoái vôùi caùc ung thö
chemotherapy) cho caùc ung thö Vai troø cuûa hoùa trò khaùc nhau theo
giai ñoaïn tieán xa töøng loaïi ung thö vaø theo töøng tình
(2) Hoùa trò hoã trôï (adjuvant huoáng laâm saøng cuï theå. Tuy vaäy ngöôøi
chemotherapy) sau ñieàu trò taïi choã ta thöôøng chia thaønh caùc nhoùm theo ñoä
taïi vuøng caùc ung thö giai ñoaïn sôùm ñaùp öùng vôùi hoùa trò.
(3) Hoùa trò taân hoã trôï (neoadjuvant
chemotherapy) hoùa trò tröôùc ñieàu
199
Baûng 3. Ñaùp öùng vôùi hoùa trò phaân theo nhoùm

Nhoùm coù theå trò khoûi baèng hoùa trò
 Beänh Hodgkin
 Lymphoâm khoâng Hodgkin grad vöøa hoaëc trung gian
 Böôùu teá baøo maàm tinh hoaøn
 Böôùu Wilm’s
 Choârioâcarcinoâm
 Carcinoâm teá baøo nhoû phoåi giai ñoaïn khu truù
 Carcinoâm buoàng tröùng
 Beänh baïch caàu lymphoâ caáp
 Beänh baïch caàu tuûy caáp
Nhoùm hoùa trò hoã trôï coù vai troø
 Carcinoâm tuyeán vuù N+ tieàn maõn kinh
 Carcinoâm ñaïi - tröïc traøng grad C
 Carcinoâm buoàng tröùng
 Sarcoâm xöông
 Böôùu teá baøo maàm tinh hoaøn
Nhoùm hoùa trò taân hoã trôï coù vai troø
 Sarcoâm xöông
 Carcinoâm khoâng phaûi teá baøo nhoû cuûa phoåi
Nhoùm hoùa trò coù höõu ích
 Carcinoâm vuù giai ñoaïn tieán xa
 Carcinoâm buoàng tröùng giai ñoaïn tieán xa
 Carcinoâm teá baøo nhoû phoåi giai ñoaïn tieán xa
 Carcinoâm khoâng phaûi teá baøo nhoû phoåiù
 Sarcoâm phaàn meàm
Nhoùm ít ñaùp öùng hoùa trò
 Carcinoâm ñaïi tröïc traøng
 Meâlanoâm aùc
 Hypernephroma (thaän)
Nguyeân taéc hoùa trò (1) Hoùa trò coù theå coù hieäu quaû laøm
Beân caïnh khaû naêng ñieàu trò khoûi moät giaûm caùc trieäu chöùng lieân quan
soá ung thö, hoùa trò coù theå giuùp laøm giaûm ñeán beänh ung thö nhöng caùc taùc
thieåu caùc trieäu chöùng lieân quan ñeán ung duïng phuï (ñoäc tính) cuûa thuoác
thö vaø töø ñoù goùp phaàn laøm taêng chaát phaûi luoân luoân ñöôïc löu yù.
löôïng soáng cuõng nhö keùo daøi thôøi gian (2) Luoân luoân caân nhaéc moïi khía
soáng theâm cuûa beänh nhaân ung thö. caïnh ñieàu trò moät caùch toaøn dieän.
Hai nguyeân lyù cô baûn cuûa hoùa trò ung Caàn löu yù ñeán caùc ñaëc ñieåm cuûa
thö laø: töøng beänh nhaân cuï theå, caùc yeáu
toá lieân quan ñeán beänh lyù vaø quaù
200
Hoùa trò ung thö
trình ñieàu trò tröôùc nhö theå taêng daàn. Ñoàng thôøi vôùi muïc
traïng, beänh phoái hôïp, caùc yeáu toá ñích xaùc ñònh lieàu, ngöôøi ta cuõng
hoaøn caûnh kinh teá xaõ hoäi, taâm nghieân cöùu veà döôïc lyù hoïc laâm
sinh lyù ... saøng ñeå tìm hieåu veà phaân boá,
Ñeå qua ñoù xaùc ñònh roõ muïc ñích cuûa chuyeån hoùa vaø ñaøo thaûi cuûa
ñieàu trò, xaùc ñònh vai troø cuûa caùc phöông thuoác ñeå coù theå ñöa ra caùch söû
phaùp ñieàu trò ñaëc hieäu khaùc (phaãu thuaät, duïng thích hôïp nhaát cho caùc
xaï trò, ...) trong vieäc ñaït ñöôïc muïc ñích nghieân cöùu sau.
naøy, vai troø caùc bieän phaùp ñieàu trò naâng (2) Sau khi xaùc ñònh ñöôïc lieàu thích
ñôõ toaøn dieän khaùc. hôïp vaø caùc ñoäc tính, caùc thuoác
Toùm laïi, khi xem xeùt chæ ñònh hoùa trò môùi seõ ñöôïc saøng loïc trong caùc
tröôùc moãi moät beänh nhaân phaûi luoân nghieân cöùu pha II. Thuoác ñöôïc
luoân caân nhaéc giöõa moät beân laø ích lôïi ñöa vaøo ñieàu trò nhieàu loaïi ung
cuûa hoùa trò vôùi moät beân laø nhöõng nguy thö khaùc nhau ñeå xaùc ñònh hieäu
haïi coù theå xaûy ra. löïc laâm saøng.
Khi ñaõ coù chæ ñònh, vieäc trieån khai kyõ (3) Neáu thuoác coù hieäu löïc treân nhoùm
thuaät hoùa trò cuõng caàn xem xeùt döïa treân beänh nhaân ung thö naøo ñoù,
moät soá nguyeân taéc sau: ngöôøi ta seõ tieán haønh caùc thöû
Löïa choïn thuoác thích hôïp nghieäm pha III ñeå so saùnh hieäu
Caàn löïa choïn thuoác thích hôïp cho quaû cuûa thuoác môùi vôùi caùc thuoác
moãi tình huoáng laâm saøng cuï theå. Ngöôøi tröôùc ñaây. Vieäc löïa choïn thuoác,
thaày thuoác chuyeân khoa caàn naém vöõng phoái hôïp thuoác, lieäu trình söû
döôïc ñoäng hoïc, cô cheá taùc duïng, lieàu duïng thuoác sau ñoù seõ döïa treân
löôïng, caùch duøng, taùc duïng phuï khoâng keát quaû cuûa caùc nghieân cöùu noùi
mong muoán cuûa thuoác. Thöôøng thì hoùa treân.
trò phoái hôïp cho tæ leä ñaùp öùng cao hôn Lieàu vaø lieäu trình ñieàu trò
hoùa trò ñôn chaát nhöng ñoäc tính cuõng Caùc nghieân cöùu ñeàu cho thaáy lieàu vaø
gia taêng hôn. Khi phoái hôïp thuoác caàn caùch söû duïng coù aûnh höôûng ñeán hieäu löïc
caân nhaéc veà ñoäc tính vaø cô cheá taùc ñoäng thuoác. Beân caïnh taùc duïng choáng böôùu,
cuûa töøng thuoác rieâng bieät ñeå taêng hieäu caùc thuoác hoùa trò ung thö coøn coù caùc taùc
löïc choáng böôùu ñoàng thôøi vôùi vieäc traùnh duïng phuï do taùc ñoäng leân caùc teá baøo
taêng ñoäc tính. bình thöôøng cuûa cô theå, ñaëc bieät laø caùc
Tröôùc khi ñöôïc ñöa vaøo söû duïng teá baøo ñang taêng tröôûng nhanh. Taùc
chính thöùc treân laâm saøng, thuoác ñöôïc ñoäng dieät baøo cuûa thuoác seõ taêng vôùi lieàu
thöû nghieäm qua 3 pha. ñieàu trò nhöng khi vöôït quaù möùc “lieàu
(1) Pha I nhaèm xaùc ñònh lieàu thích toát nhaát”, hieäu quaû ñieàu trò khoâng taêng
hôïp, cuûa thuoác thöôøng ñöôïc thöïc maø coøn coù haäu quaû ngöôïc laïi. Treân laâm
hieän treân beänh nhaân ung thö saøng lieàu thuoác ñöôïc löïa choïn thöôøng laø
giai ñoaïn tieán xa khoâng coøn khaû lieàu toái ña coù theå gaây ra ñoäc tính hoài
naêng ñieàu trò khoûi vaø beänh ñaõ phuïc ñöôïc ôû ña soá beänh nhaân.
khaùng vôùi caùc thuoác thöôøng quy, Moät soá thuoác coù theå gaây ra caùc ñoäc
ñöôïc duøng vôùi lieàu thaáp sau ñoù tính khoâng hoài phuïc ñöôïc khi tích luõy
201
vöôït quaù moät giôùi haïn naøo ñoù (lieàu tích ñöôïc. Tuy trong thöïc teá laâm saøng ngöôøi
luõy toái ña cho pheùp) nhö Doxorubicin ta khoâng theå bieát ñöôïc caùc ñaëc ñieåm
gaây thoaùi hoùa cô tim lieàu tích tuï cao hôn taêng tröôûng khoái böôùu cuûa töøng beänh
450 ‟ 550mg/m2, Bleomycin gaây xô hoùa nhaân cuï theå ñeå ñöa ra töøng lieäu trình
phoåi ôû lieàu tích tuï hôn 300mg/m2 ... chính xaùc nhöng hoùa trò lieàu cao ngaét
Do vaäy khi tính lieàu caàn caân nhaéc sao quaõng ñaõ caûi thieän keát quaû laâm saøng roõ
cho: reät vaø laø cô sôû cho haàu heát caùc phöông
(1) ñaûm baûo cho ñaùp öùng caùch hoùa trò hieän nay.
(2) ñoäc tính caáp hoài phuïc ñöôïc Beân caïnh caùch duøng thuoác “kinh
(3) trong giôùi haïn lieàu tích luõy toái ña ñieån” nhö treân, hieän coù nhieàu nghieân
cho pheùp cöùu aùp duïng nhieàu lieàu vaø lieäu trình
Lieàu söû duïng khuyeán caùo thöôøng tính khaùc nhau ñeå taêng hieäu löïc vaø traùnh
treân dieän tích da (ño baèng m2 theo tình traïng khaùng thuoác nhö:
chieàu cao vaø caân naëng cô theå) hoaëc ñoä (1) lieàu thaáp keùo daøi lieân tuïc: muïc
thanh thaûi cuûa thaän döïa vaøo caùc coâng ñích taêng khaû naêng tieáp xuùc vôùi
trình nghieân cöùu tröôùc. Tuy vaäy lieàu thuoác cuûa teá baøo böôùu (nhö 5-FU
thích hôïp cho töøng beänh nhaân cuï theå truyeàn tónh maïch lieân tuïc vôùi
phaûi ñöôïc ñieàu chænh döïa vaøo nhieàu yeáu lieàu 1000mg/m2/ngaøy trong 4
toá laâm saøng nhö: ngaøy lieân tieáp, etoposide daïng
(1) tình huoáng, chæ ñònh hoùa trò uoáng 50-75mg/m2/ngaøy uoáng
(2) caùch duøng ñôn chaát hay phoái hôïp lieân tuïc 14 ‟ 21 ngaøy, ...)
(3) kyõ thuaät, ñöôøng duøng, lieäu trình (2) lieàu thaät cao (high dose) thöôøng
hoùa trò keøm theo caùc thuoác vaø bieän phaùp
(4) theå traïng, cô ñòa beänh nhaân hoã trôï khaùc nhö thuoác kích thích
(5) chöùc naêng caùc cô quan (gan, taêng tröôûng heä taïo huyeát, gheùp
thaän, ...) teá baøo maùu töï thaân, gheùp tuûy ...
(6) caùc phöông phaùp ñaõ ñieàu trò (3) nhieàu phoái hôïp thuoác söû duïng
tröôùc (xaï trò trung thaát roäng ...) tuaàn töï (sequential) hoaëc xen keõ
(7) caùc phöông phaùp ñieàu trò döï kieán (alternative) vôùi nhau
tieán haønh tieáp theo (xaï trò thaønh (4) phoái hôïp thuoác vôùi xaï trò theo
ngöïc vuøng tim ...) kieåu tuaàn töï (sequential) hoaëc
Caùc nghieân cöùu thöïc nghieäm vaø laâm ñoàng thôøi (concurrent
saøng ñeàu cho thaáy hoùa trò lieàu thaáp vaø chemoradiation)
lieân tuïc thöôøng khoâng hieäu quaû baèng Ñoäc tính cuûa hoùa trò
hoùa trò lieàu cao ngaét quaõng vôùi khoaûng Caùc thuoác hoùa trò ung thö ñeàu gaây
thôøi gian thích hôïp cho caùc toå chöùc laønh nhöõng taùc duïng phuï beân caïnh hieäu quaû
hoài phuïc (thöôøng quan troïng nhaát laø heä ñieàu trò ñöôïc troâng ñôïi laø öùc cheá taêng
taïo maùu). Cô sôû cuûa ñieàu trò lieàu cao tröôûng teá baøo ung thö. Caùc teá baøo, toå
ngaét quaõng laø taùc ñoäng leân moät soá löôïng chöùc cuûa cô theå coù toác ñoä taêng tröôûng
teá baøo böôùu caøng nhieàu caøng toát sau moãi nhanh nhö nieâm maïc oáng tieâu hoùa, heä
laàn tieáp xuùc vôùi thuoác ñaùnh ñoåi baèng caùc taïo huyeát, teá baøo lôùp ñaùy bieåu moâ, teá baøo
ñoäc tính thoaùng qua coù theå hoài phuïc
202
Hoùa trò ung thö
sinh duïc ... thöôøng coù bieåu hieän ñoäc tính (3) heä da loâng: ruïng toùc, thay ñoåi
hoùa trò roõ neùt nhaát. maøu saéc moùng ...
Ñoäc tính cuûa hoùa trò ñöôïc phaân ñoä (4) heä thaàn kinh: dò caûm ñaàu chi,
theo möùc ñoä naëng töø I ñeán IV hoaëc theo giaûm thính löïc ...
heä cô quan. Coù theå phaân loaïi ñoäc tính (5) heä sinh duïc: roái loaïn kinh
hoùa trò theo thôøi ñieåm xaûy ra nhö döôùi nguyeät, voâ kinh, voâ sinh ...
ñaây: (6) quaùi thai
Phaûn öùng töùc thôøi Phaûn öùng muoän
Soác phaûn veä raát hieám xaûy ra. Moät vaøi Thöôøng sau nhieàu naêm
thuoác nhö paclitaxel coù theå gaây phaûn (1) voâ sinh
öùng soác phaûn veä caàn phaûi ñieàu trò döï (2) ñoät bieán di truyeàn cho theá heä sau
phoøng tröôùc. (3) ung thö môùi (beänh baïch caàu...)
Phaûn öùng sôùm (4) suy tim
Xaûy ra trong voøng vaøi ngaøy sau hoùa (5) xô phoåi
trò Ngoaøi nhöõng taùc duïng phuï chung
(1) noân oùi thöôøng gaëp nhö gaây noân oùi, ruïng toùc,
(2) meät moûi, soát, phaûn öùng giaû cuùm giaûm saûn tuûy ... Moãi thuoác hoùa trò coù theå
Phaûn öùng treã coù nhöõng ñoäc tính chuyeân bieät caàn löu
Trong voøng vaøi ngaøy ‟ vaøi thaùng sau taâm khi söû duïng phoái hôïp vôùi nhau.
hoùa trò Thöôøng thì ngöôøi ta traùnh phoái hôïp caùc
(1) giaûm sinh tuûy: giaûm baïch caàu, thuoác coù cuøng ñoäc tính vaø traùnh söû duïng
thieáu maùu, thieáu tieåu caàu thuoác vöôït quaù lieàu tích luõy toái ña cho
(2) roái loaïn tieâu hoùa: chaùn aên, tieâu pheùp ñeå khoâng gaëp phaûi caùc ñoäc tính
chaûy, taùo boùn muoän khoâng hoài phuïc ñöôïc.
203
CAÁP CÖÙU NOÄI KHOA TRONG UNG THÖ
Caáp cöùu trong ung thö coù theå gaây ra tuûy thöôøng gaây ra do di caên, trong ñoù
bôûi böôùu hoaëc do quaù trình ñieàu trò. Do ung thö vuù, phoåi vaø tieàn lieät tuyeán
vaäy, beänh nhaân ung thö nhaäp vieän vôùi chieám khoaûng 50% soá tröôøng hôïp. Caùc
tình traïng caáp cöùu thöôøng coù nhieàu vaán loaïi ung thö khaùc coù theå cho di caên coät
ñeà ñi keøm nhö suy giaûm mieãn dòch, roái soáng laø ña u tuûy, lymphoâm, sarcoâm vaø
loaïn chuyeån hoùa vaø huyeát hoïc. Hôn nöõa, ung thö oáng tieâu hoùa. Ung thö coù theå di
coù moät vaøi daïng caáp cöùu chæ gaëp ôû caên xöông coät soáng, xaâm laán phaàn sau
nhöõng beänh nhaân ung thö neân caàn hieåu tuûy soáng hoaëc xaâm laán khoaûng caïnh tuûy
roõ vaán ñeà ñeå nhaän bieát vaø ñieàu trò thích soáng. Cheøn eùp tuûy thöôøng do di caên
hôïp. maøng oáng soáng (75% tröôøng hôïp) vaø xeïp
Ña phaàn nhöõng beänh nhaân ung thö ñoát soáng (25%).
coù theå gaëp nhöõng tình huoáng ñieàu trò Trieäu chöùng thöôøng gaëp cuûa hoäi
caáp cöùu caàn söï phoái hôïp cuûa phaãu thuaät, chöùng cheøn eùp tuûy laø ñau löng, gaëp ôû 90
hoùa trò vaø xaï trò. Tuy nhieân trong baøi bieát ‟ 96% soá beänh nhaân. Cheøn eùp ôû taàng
naøy, chuùng toâi ñeà caäp tôùi vieäc ñieàu trò coät soáng thaét löng hoaëc coå chæ gaây ñau
caáp cöùu noäi khoa trong ung thö. lan moät beân ngöôøi, trong khi cheøn ôû
taáng coät soáng ngöïc thöôøng gaây ñau lan
CAÁP CÖÙU THAÀN KINH ra hai beân. Ñaëc bieät hôn, cheøn eùp tuûy
Hoäi chöùng cheøn eùp tuûy soáng vuøng coät soáng ngöïc thöôøng gaây ra moät
Cheøn eùp tuûy laø moät bieán chöùng vuøng ñau daïng daûi theo khoanh da ôû
nghieâm troïng trong quaù trình dieãn tieán ngöïc hoaëc buïng, trong khi ñau do cheøn
beänh lyù cuûa ung thö, chieám töø 5 ‟ 10% eùp vuøng coå hoaëc thaét löng laïi lan xuoáng
soá tröôøng hôïp ung thö. Trong ña soá caùc moät beân theo chi phoái thaàn kinh vuøng.
tröôøng hôïp, cheøn eùp tuûy thöôøng khoâng Beänh nhaân thöôøng khai côn ñau giaûm
aûnh höôûng tôùi tính maïng beänh nhaân khi hoï naèm nghæ vaø taêng leân khi ñöùng
ngay laäp töùc, tröø tröôøng hôïp cheøn cao daäy. Moät soá ngöôøi coù theå coù thaát ñieàu
hôn möùc tuûy coå C3. Tuy nhieân, cheøn eùp (ataxia) do cheøn eùp daãn truyeàn naõo ‟
tuûy thöôøng ñeå laïi di chöùng naëng neà cho tieåu naõo. Thaát ñieàu coøn coù theå do di caên
beänh nhaân. Cheøn eùp tuûy thöôøng phaân tieåu naõo, thuoác giaûm ñau lieàu cao hoaëc
boá nhö sau 70% ôû coät soáng ngöïc, 10% caùc roái loaïn khaùc cuûa heä tieàn ñình ‟ tieåu
coät soáng coå vaø 20% vuøng coät soáng thaét naõo. Di caên coät soáng thöôøng coù tröôùc hoäi
löng. Töø 10 ‟ 38% soá tröôøng hôïp beänh chöùng cheøn eùp tuûy soáng vaøi tuaàn tôùi vaøi
nhaân bò cheøn eùp hôn hai vuøng. Cheøn eùp thaùng. Beänh nhaân cuõng coù theå coù caùc
204
Caáp cöùu noäi khoa trong ung thö
trieäu chöùng cuûa heä thaàn kinh caûm giaùc, eùp tuûy ôû nhöõng beänh nhaân ung thö ñaõ
bao goàm teâ bì, chaâm chích ngoùn chaân chaån ñoaùn.
vaø ngaøy caèng taêng leân veà höôùng coät Khaùm laâm saøng thöôøng ghi nhaän ñau
soáng. Caàn chuù yù phaân bieät vôùi caùc beänh khi goõ doïc theo coät soáng thaét löng,
lyù thaàn kinh ngoaïi bieân khaùc ñaõ coù tröôùc nhöng nhieàu khi khoâng ñau neáu xöông
ñoù (ví duï: do hoùa trò hoaëc bieán chöùng keá caän khoâng bò aûnh höôûng. Moät vaøi
thaàn kinh ñaùi thaùo ñöôøng). Beänh nhaân trieäu chöùng khaùc coù theå thaêm khaùm nhö
caàn ñöôïc hoûi veà caùc caûm giaùc chaâm öù ñoïng nöôùc tieåu, giaûm tröông löïc cô
chích hay teâ bì môùi xuaát hieän. Caùc roái voøng tröïc traøng vaø yeáu cô. Ngoaøi ra,
loaïn vaän ñoäng laø trieäu chöùng thöôøng gaëp beänh nhaân coù theå coù ñau qui chieáu. Ví
thöù hai sau ñau, bao goàm ñi laïi khoù duï nhö beänh nhaân bò cheøn eùp tuûy ôû taàng
khaên, caûm giaùc naëng ôû chaân nhö ñeo L1 coù theå ñau ôû vuøng cuøng cuït. Vieäc
chì. Trong nhöõng tình huoáng naøy caàn cheøn eùp thaàn kinh caûm giaùc khoù chaån
chaån ñoaùn phaân bieät vôùi maát nöôùc, thieáu ñoaùn hôn thaàn kinh vaän ñoäng. Beänh
maùu vaø tuït huyeát aùp tö theá. Nhoùm trieäu nhaân coù theå coù giaûm caûm giaùc hai chi
chöùng thöôøng xuaát hieän sau cuøng laø cuûa döôùi vaø vieäc giaûm caûm giaùc taêng daàn töø
heä thaàn kinh töï ñoäng, bao goàm tieåu tieän ngoaïi bieân veà ngang möùc coät soáng nôi
khoâng kieåm soaùt, öù nöôùc tieåu baøng maø coät beân tuûy soáng bò cheøn eùp. Giaûm
quang, vaø taùo boùn. Nhöõng trieäu chöùng caûm giaùc coù theå giaûm caûm giaùc noâng,
cuûa heä thaàn kinh töï ñoäng caàn phaân bieät caûm giaùc baûn theå vaø caûm giaùc vò trí. Khi
vôùi nhöõng taùc ñoäng do hoùa trò, do thuoác chuøm ñuoâi ngöïa bò cheøn eùp seõ laøm thay
giaûm ñau vaø thuoác khaùng histamine. ñoåi caûm giaùc theo khoanh da, bao goàm
Cuõng caàn löu yù raèng phaàn lôùn beänh maát caûm giaùc quanh haäu moân, maët sau
nhaân chæ coù trieäu chöùng ñau dai daúng ñuøi vaø maët beân caúng chaân. Ngöôøi beänh
khaùng trò, vaø do ñoù caàn nghi ngôø cheøn coøn coù theå coù giaûm phaûn xaï gaân xöông
saâu.
Baûng 1. Hoäi chöùng cheøn eùp tuûy.

Cheøn eùp tuûy hoaøn toaøn
Maát caûm giaùc hoaøn toaøn vuøng chi phoái beân döôùi möùc tuûy soáng töông öùng
Maát hoaøn toaøn caùc daïng caûm giaùc ‟ tuøy theo möùc ñoä ban ñaàu
Yeáu vaän ñoäng theo neurone chi phoái hai beân döôùi möùc toån thöông
Roái loaïn chöùc naêng baøng quang vaø ruoät
Cheøn eùp tuûy tröôùc
Maát caûm giaùc ñau vaø nhieät vuøng chi phoái beân döôùi möùc tuûy soáng töông öùng
Yeáu vaän ñoäng theo neurone chi phoái hai beân döôùi möùc toån thöông
Roái loaïn chöùc naêng baøng quang vaø ruoät
Cheøn eùp tuûy beân (hoäi chöùng Brown ‟ Seùquard)
Maát caûm giaùc ñau vaø nhieät ñoái beân (xuùc giaùc ít bò aûnh höôûng)
Maát caûm giaùc baûn theå vaø caûm giaùc rung cuøng beân
Yeáu vaän ñoäng theo neurone chi phoái cuøng beân döôùi möùc toån thöông
Cheøn eùp tuûy sau
Maát caûm giaùc rung vaø vò trí döôùi möùc toån thöông
Caûm giaùc ñau, nhieät vaø xuùc giaùc ñöôïc baûo toàn töông ñoái
Teâ ñau theo vuøng ngang möùc toån thöông
205
Chaån ñoaùn cheøn eùp tuûy coù theå döïa Vieäc ñieàu trò cheøn eùp tuûy bao goàm söû
treân hoûi beänh söû caån thaän, thaêm khaùm duïng dexamethasone lieàu khôûi ñaàu 10 ‟
laâm saøng vaø chaån ñoaùn hình aûnh. Chaån 100 mg, sau ñoù duy trì 4 - 24 mg moãi 4
ñoaùn phaân bieät cuûa cheøn eùp tuûy bao giôø. Lieàu phuï thuoäc vaøo möùc ñoä cheøn eùp
goàm: vieâm khôùp, thoaùi hoùa ñóa ñeäm coät cuõng nhö toác ñoä thoaùi hoùa thaàn kinh.
soáng, abceøs tuûy soáng, xuaát huyeát, böôùu Caàn chuù yù giaûm lieàu khi ngöng thuoác
maùu, böôùu suïn, böôùu maøng naõo tuûy vaø dexamethasone lieàu cao. Phaãu thuaät
böôùu sôïi thaàn kinh. Phim Xquang tieâu ñöôïc chæ ñònh trong nhöõng tình huoáng:
chuaån vuøng coät soáng nghi ngôø cheøn eùp beänh nhaân ñaõ ñöôïc xaï trò vaøo coät soáng,
tuûy ñöôïc thöïc hieän ñaàu tieân. Tuy nhieân, trieäu chöùng vaãn tieán trieån trong quaù
Xquang coù tæ leä aâm giaû laø 10 ‟ 17%, trình xaï trò, coät soáng maát vöõng, chöa roõ
nguyeân nhaân chuû yeáu laø sang thöông chaån ñoaùn hoaëc xöông cheøn vaøo tuûy
xöông chæ thaáy ñöôïc treân Xquang khi 30 soáng (xeïp ñoát soáng). Hieän thôøi, vieäc
‟ 50% xöông bò huûy. Neáu phim Xquang phaãu thuaät giaûi cheøn eùp phía tröôùc vaø coá
thaúng hoaëc xaï hình xöông cho thaáy baát ñònh tuûy coáng thöôøng ñöôïc löïa choïn (laáy
thöôøng taïi vò trí coät soáng vôùi trieäu chöùng ñi nguyeân baûn soáng vaø coá ñònh treân ‟
nghi ngôø, 60% khaû naêng beänh nhaân coù döôùi baûn soáng baèng duïng cuï kim loaïi).
beänh lyù maøng cöùng gaây cheøn eùp, ñaëc Neáu khoâng coù chæ ñònh phaãu thuaät, coù
bieät khaû naêng cheøn eùp cao hôn khi coù theå xaï trò vôùi lieàu 30Gy/ 10 phaân lieàu.
bieåu hieän xeïp ñoát soáng. MRI laø phöông Bieán chöùng treân tuûy soáng do xaï trò coù
tieän chaån ñoaùn hình aûnh neân chæ ñònh theå xuaát hieän muoän, khoaûng vaøi thaùng
khi coù nghi ngôø cheøn eùp tuûy soáng. tôùi nhieàu naêm sau khi döùt tia. Hoùa trò coù
Tröôùc ñaây, chuïp tuûy ñoà laø tieâu chuaån theå chæ ñònh treân vaøi loaïi ung thö nhaïy
vaøng trong chaån ñoaùn cheøn eùp tuûy, thuoác nhö beänh Hodgkin, böôùu teá baøo
nhöng hieän nay khoâng coøn ñöôïc söû maàm, böôùu nguyeân baøo thaàn kinh,
duïng vì xaâm laán, caàn tieâm dung dòch lymphoâm khoâng Hodgkin vaø ung thö
maøu tónh maïch, toán thôøi gian vaø gaây vuù.
ñau cho beänh nhaân. Nhöõng beänh nhaân Neáu ñöôïc chaån ñoaùn sôùm vaø ñieàu trò
khoâng theå chuïp MRI (coù clip phình kòp thôøi, hoäi chöùng cheøn eùp tuûy coù theå
maïch maùu naõo, maùy taïo nhòp tim, caùc phuïc hoài ôû ¾ soá beänh nhaân vaø do ñoù
vaät caáy coù töø tính hoaëc beänh nhaân coù bieán chöùng thaàn kinh raát ít, giuùp beänh
chöùng sôï khoâng gian heïp) thì coù theå nhaân coù theå töï sinh hoaït, naâng cao chaát
chuïp CTscan (toán nhieàu thôøi gian hôn, löôïng soáng.
caàn ña laùt caét). Khi beänh nhaân coù hoäi Taêng aùp löïc noäi soï
chöùng cheøn eùp tuûy, baùc só neân cho chuïp Taêng aùp löïc noäi soï ôû nhöõng beänh
MRI toaøn boä coät soáng vì coù theå cheøn taïi nhaân ung thö coù theå do xuaát huyeát naõo
nhieàu vò trí vaø qua ñoù giuùp hoaïch ñònh (ví duï giaûm tieåu caàu sau hoùa trò hoaëc
ñöôïc keá hoaïch ñieàu trò. ÔÛ nhöõng beänh böôùu noäi soï xuaát huyeát), di caên naõo vôùi
nhaân coù trieäu chöùng tieán trieån nhanh, phuø naõo, hieäu öùng choaùng choã hoaëc
khaûo saùt hình aûnh hoïc coù theå chæ ñònh thuyeân taùc dòch naõo tuûy. Taêng aùp löïc noäi
caáp cöùu. soï coøn coù theå do ñieàu trò nhö xaï trò hoaëc
phaãu thuaät. Thoâng thöôøng, aùp löïc trong
206
dòch naõo tuûy döôùi 10 mmHg. Khi taêng Chaån ñoaùn taêng aùp löïc noäi soï coù theå
aùp löïc noäi soï xaûy ra coù theå daãn tôùi tình xaùc ñònh nhôø CT scan soï naõo. Trong
traïng thoaùt vò naõo bao goàm tuït caàu naõo, tröôøng hôïp nghi ngôø xuaát huyeát noäi soï,
tuït naõo trung taâm vaø tuït haïnh nhaân tieåu CTscan khoâng caûn quang nhaïy hôn
naõo. Tuït caàu naõo thöôøng gaëp khi toån MRI.
thöông moät beân naõo cuûa taàng treân leàu CT scan coù caûn quang thöôøng ñöôïc
ñaåy tuït nhu moâ naõo xuoáng qua loã chaåm. chæ ñònh khi nghi ngôø di caên naõo vaø
Trieäu chöùng laâm saøng thöôøng laø ñoàng töû thænh thoaûng laø beänh lyù maøng naõo. MRI
giaõn cuøng beân toån thöông, giaûm khaû coù tieâm chaát töông phaûn nhaïy hôn
naêng thöùc tænh vaø lieät nöûa ngöôøi trong vieäc xaùc ñònh caùc ung thö noäi soï,
(thöôøng ban ñaàu laø ñoái beân vaø sau ñoù laø di caên naõo coù kích thöôùc nhoû (coù theå tôùi
cuøng beân). Tuït naõo trung taâm thöôøng do 3mm), cuõng nhö beänh lyù maøng naõo vaø
taêng aùp löïc noäi soï taàng treân leàu caû hai caùc ñoät quî sôùm. Khoâng neân choïc dòch
beân vaø do ñoù ñaåy moâ naõo moät caùch ñoái naõo tuûy trong tình huoáng coù taêng aùp löïc
xöùng xuoáng döôùi. Trieäu chöùng thoâng noäi soï vì coù nguy cô gaây tuït naõo.
thöôøng bao goàm lô mô roài daãn tôùi hoân Chaån ñoaùn phaân bieät taêng aùp löïc noäi
meâ, nhòp thôû Cheyne-Stokes, hieän soï bao goàm xuaát huyeát, phuø do böôùu,
töôïng taêng thoâng khí, ñoàng töû trung naõo uùng thuûy, phuø naõo sau xaï, bieán
gian vaø khoâng phaûn öùng aùnh saùng. Tuït chöùng sau xaï phaãu naõo, böôùu laønh, maùu
haïnh nhaân tieåu naõo xaûy ra do taêng aùp tuï döôùi maøng cöùng,
löïc trong hoá sau, ñaåy haïnh nhaân tieåu Tæ leä di caên naõo gaëp trong khoaûng 10
naõo qua loã lôùn cheøn vaøo haønh naõo. Trieäu - 40% soá tröôøng hôïp beänh nhaân ung
chöùng bao goàm giaûm khaû naêng thöùc thö. Tröôùc ñaây, 50% soá tröôøng hôïp di
tænh, baát thöôøng hoâ haáp coù theå daãn tôùi caên naõo laø ñôn oå. Tuy nhieân, cuøng vôùi
suy hoâ haáp. Ñau ñaàu laø trieäu chöùng vieäc söû duïng MRI (nhaïy hôn), 2/3 soá
thöôøng gaëp nhaát khi coù taêng aùp löïc noäi tröôøng hôïp di caên naõo laø ña oå. Ung thö
soï. Ñau ñaàu laø moät trieäu chöùng raát phoåi cho di caên naõo nhieàu nhaát, tieáp sau
thöôøng gaëp trong coäng ñoàng, nhöng ôû laø ung thö vuù vaø melanoâm. Caùc loaïi ung
beänh nhaân ung thö caàn nghi ngôø coù thö khaùc coù theå coù di caên naõo laø ñaïi tröïc
taêng aùp löïc noäi soï. Trieäu chöùng ñau ñaàu traøng, thaän, tieàn lieät tuyeán, tinh hoøan,
do taêng aùp löïc noäi soï thöôøng xuaát hieän buoàng tröùng, sarcoâm, vaø baát kyø loaïi ung
ñieån hình laø vaøo buoåi saùng khi beänh thö naøo khoâng coøn khu truù . Melanoâm laø
nhaân ñi boä, coù theå gaëp laïi trong ngaøy, loaïi ung thö coù khaû naêng di caên naõo cao
taêng leân khi laøm nghieäm phaùp Valsava. nhaát, leân tôùi 40% soá beänh nhaân. Caùc loaïi
Ñau ñaàu coù theå keøm buoàn noân, noân, ung thö coù theå di caên naõo ñôn ñoäc bao
thay ñoåi traïng thaùi taâm thaàn, thay ñoåi goàm thaän, ñaïi traøng, vuù, tuyeán giaùp vaø
thò löïc, ñoäng kinh cuõng nhö caùc trieäu carcinoâm tuyeán cuûa phoåi; trong khi
chöùng thaàn kinh ñònh vò khaùc. Khi thaêm melanoâm vaø ung thö phoåi teá baøo nhoû coù
khaùm laâm saøng, coù theå ghi nhaän thaáy coù khuynh höôùng di caên naõo ña oå. Khoái
tình traïng phuø gai thò, daáu thaàn kinh ung thö thöôøng naèm taïi nhöõng vò trí
ñònh vò vaø giaûm thöùc tænh. tieáp giaùp chaát xaùm vaø traéng, nôi maø caùc
maïch maùu nhoû, chaûy chaäm neân coù
207
khuynh höôùng hình thaønh cuïc maùu coù theå keùo dòch töø nhu moâ naõo vaøo
ñoâng. 80% ung thö di caên thöôøng ôû baùn maïch maùu vaø coù theå taêng leân neáu keøm
caàu ñaïi naõo, 15% ôû tieåu naõo vaø 5% ôû lôïi tieåu. Mannitol 20 -25% ñöôïc chæ ñònh
thaân naõo. Caùc böôùu vuøng chaäu laïi coù vôùi lieàu 0,5 ‟ 2 mg/kg truyeàn tónh maïch
khuynh höôùng di caên hoá sau, coù leõ töø 10 ‟ 30 phuùt. Mannitol coù khôûi ñaàu
thoâng qua ñaùm roái tónh maïch Batson. Di taùc duïng nhanh vaø keùo daøi nhieàu giôø
caên thöôøng khoâng gaëp ôû theå chai, trong sau. Tuy nhieân, noù coù theå laøm taêng tính
khi glioâm thì coù theå. Caùc toån thöông di thaám vaø taêng aùp löïc noäi soï khoâng theå
caên töø melanoâm, carcinoâm teá baøo thaän hoài phuïc. Taêng thoâng khí coù theå laøm
vaø carcinoâm ñeäm nuoâi deã cho xuaát giaûm aùp löïc noäi soï, nhöng PCO2 neân ñöôïc
huyeát trong naõo. duy trì töø 25 - 30 mmHg nhaèm traùnh
Ñieàu trò taêng aùp löïc noäi soï phuï thuoäc laøm toan hoùa maùu.
vaøo nguyeân nhaân. Neáu coù nhieãm truøng Xaï trò coù theå ñöôïc chæ ñònh ñeå ñieàu
nhö vieâm maøng naõo, khaùng sinh seõ trò di caên naõo. Toång lieàu xaï trò toaøn boä
ñöôïc söû duïng, cuõng nhö daãn löu abceøs naõo thöôøng naèm trong khoaûng 20
naõo caàn ñöôïc daãn löu. Naõo uùng thuûy seõ Gy/tuaàn ñeán 50Gy/4 tuaàn. Xaï trò coù theå
ñöôïc ñieàu trò vôùi taïo shunt hoaëc daãn löu taêng soáng coøn cho beänh nhaân töø 3 ‟ 6
naõo thaát. Maùu tuï döôùi maøng cöùng coù theå thaùng so vôùi khoâng ñieàu trò. Nhöõng
ñöôïc daãn löu hoaëc neáu chæ laø löôïng ít thì thöông toån khoâng coù trieäu chöùng
coù theå ñöôïc theo doõi (theo höôùng daãn thöôøng cuõng ñöôïc xaï trò, tröø ung thö teá
cuûa phaãu thuaät vieân thaàn kinh). Phuø naõo baøo thaän di caên vì chuùng thöôøng khoâng
ñöôïc ñieàu trò vôùi dexamethasone uoáng ñoàng nhaát vaø khoâng neân ñieàu trò khi
16mg/ ngaøy vaø 4 mg moãi 6 giôø. Neáu coù chöa coù trieäu chöùng. Taêng aùp löïc noäi soï
nghi ngôø ñe doïa tuït naõo, dexamethasone caàn ñöôïc ñieàu trò tröôùc khi xaï trò toaøn boä
neân ñöôïc duøng lieàu cao 40 ‟ 100 mg naõo vì xaï trò coù theå laøm taêng aùp löïc hôn
tieâm tónh maïch vaø 40 ‟ 100mg/ ngaøy nöõa. Caùc taùc duïng phuï cuûa xaï trò toaøn boä
sau ñoù. Dexamethasone laø loaïi corticoid naõo laø buoàn noân, noân, ruïng toùc, nhöùc
thöôøng duøng vì khoâng coù taùc duïng ñaàu, giaûm thính löïc, giaûm vò giaùc vaø soát.
mineralcorticoid vaø do ñoù khoâng aûnh Caùc taùc duïng phuï muoän cuûa xaï trò toaøn
höôûng leân huyeát aùp, khaû naêng gaén keát boä naõo bao goàm beänh lyù chaát traéng naõo,
proteâin vaø nguy cô nhieãm truøng. Beänh thaát ñieàu, maát ñoàng vaän vaø hoäi chöùng
cô do steroid laø moät trong nhöõng bieán tieâu tieåu khoâng töï chuû. Caùc trieäu chöùng
chöùng coù theå gaëp, nhaát laø treân nhöõng naøy gioáng beänh lyù naõo uùng thuûy aùp löïc
beänh nhaân maïn tính coù albumin maùu thaáp, thöôøng xaûy ra khoaûng 1 naêm sau
thaáp. Dexamethasone laøm giaûm tính xaï trò vaø nhöõng beänh nhaân lôùn tuoåi deã bò
thaám cuûa teá baøo noäi moâ neân coù taùc ñoäng hôn.
laøm oån ñònh teá baøo böôùu vaø giaûm phuø Phaãu thuaät cuõng thöôøng ñöôïc duøng
neà. ñeå ñieàu trò ung thö di caên naõo. Sinh
Trong nhöõng tình huoáng maø phuø naõo thieát döôùi ñònh vò ña chieàu cho nhöõng
coù theå ñe doïa ñeán tính maïng, mannitol toån thöông di caên ña oå, ñeå sau ñoù xaï trò
coù theå ñöôïc söû duïng ñeå laøm giaûm aùp löïc vaøo naõo. Phaãu thuaät naõo cuõng khoâng coù
noäi soï. Mannitol laø moät yeáu toá öu tröông chæ ñònh khi beänh nhaân coù beänh lyù lan
208
traøn toaøn thaân, theå traïng keùm hoaëc toån nhoû phoåi vaø ung thö vuù coù theå ñaùp öùng
thöông naõo naèm ôû nhöõng vò trí troïng hoùa trò.
yeáu hoaëc khoù vôùi tôùi. Nhöõng beänh nhaân Beänh lyù maøng naõo
sau khi phaãu thuaät laáy toån thöông di caên Beänh lyù maøng naõo di caên coù theå cho
naõo coù chæ ñònh xaï trò vaøo toaøn boä naõo vaø xaâm laán tröïc tieáp nhu moâ naõo hoaëc tuûy
ñieàu naøy giuùp keùo daøi soáng coøn hôn soáng, xaâm laán reã thaàn kinh vaø maïch
phaãu thuaät ñôn thuaàn (Patchell vaø coäng maùu naõo. Nhöõng ung thö coù theå di caên
söï). maøng naõo bao goàm ung thö vuù, phoåi,
Ñoái vôùi nhöõng beänh nhaân coù toån lymphoâm khoâng Hodgkin, beänh baïch
thöông di caên naõo khoâng phaãu thuaät caàu vaø melanoâm. Beänh nhaân coù theå coù
ñöôïc, xaï phaãu naõo cuõng laø moät phöông nhöõng trieäu chöùng khaùc nhau phuï thuoäc
tieän coù theå choïn löïa (lieàu taäp trung khu vaøo vò trí maøng naõo bò xaâm laán, coù theå
truù coù theå leân tôùi 1400 cGy). Chæ ñònh coù nhöùc ñaàu, thay ñoåi traïng thaùi taâm
thöôøng cho nhöõng toån thöông döôùi thaàn vaø lieät thaàn kinh soï (gaëp 50% soá
4cm, ñieàu trò ít xaâm laán vaø coù taùc ñoäng beänh nhaân), tieâu tieåu khoâng töï chuû, ñau
nhanh. Xaï trò taïi choã cuõng coù theå ñöôïc löng, roái loaïn caûm giaùc, ñoäng kinh, trieäu
löïa choïn, nhöng mang tính xaâm laán vaø chöùng thaàn kinh ñònh vò, vaø thaäm chí laø
chaát phoùng xaï thöôøng löu taïi vò trí caáy nhöõng bieåu hieän gioáng moät côn ñoät quî.
khoaûng 5 ‟ 6 ngaøy (toång lieàu taïi vuøng Di caên maøng naõo coù theå gaëp ôû khoaûng
khoaûng 6000 cGy). Moät trong nhöõng taùc 0,8 ‟ 8% soá beänh nhaân ung thö. Cô cheá
duïng phuï cuûa xaï trò taïi choã laø hoaïi töû do di caên thöôøng ña daïng, coù theå xaâm laán
xaï, gaëp treân 50% soá beänh nhaân sau xaï 6 tröïc tieáp, di caên xöông ...
thaùng . Taùc duïng phuï naøy coù theå laàm vôùi Di caên maøng naõo thöôøng khoù chaån
taùi phaùt böôùu, khoâng theå phaân bieät ñöôïc ñoaùn. CT scan coù theå cho thaáy toån
treân MRI vaø thöôøng caàn sinh thieát ñeå thöông, nhöng MRI thöôøng nhaïy hôn
xaùc ñònh. PET coù theå phaân bieät hai trong vieäc phaùt hieän nhöõng thöông toån
tröôøng hôïp naøy vì oå hoaïi töû giaûm nhö daøy maøng naõo, naõo uùng thuûy vaø noát
chuyeån hoùa trong khi böôùu taùi phaùt laïi cuïc treân maøng naõo. Tuy nhieân, MRI
taêng chuyeån hoùa. Hoaïi töû do xaï trò khoâng phaûi laø chaån ñoaùn xaùc ñònh vì caùc
thöôøng khoâng gaëp khi ñieàu trò xaï phaãu, thöông toån do vieâm maøng naõo coù theå
coù leõ vì vuøng xaï nhoû. Hoaïi töû naõo do xaï gaëp trong nhöõng beänh lyù khaùc nhö vieâm
thöôøng khoâng caàn ñieàu trò gì, cho duø coù maøng naõo, chaán thöông, nhieãm truøng
theå coù ñaùp öùng vôùi corticoid. vaø maùu tuï. Choïc doø tuûy soáng vaø laøm teá
Hoùa trò coù theå ñöôïc söû duïng cho baøo hoïc dòch naõo tuûy laø “tieâu chuaån
nhöõng beänh nhaân di caên naõo. vaøng” trong chaån ñoaùn beänh lyù maøng
Dexamethasone ñöôïc xem laø coù theå giuùp naõo, maëc duø nhieàu khi caàn phaûi thöïc
thay ñoåi tính thaám haøng raøo maùu naõo hieän nhieàu laàn vaø chæ khoaûng 50% soá
neân thöôøng khoâng duøng keøm theo beänh nhaân coù di caên maøng naõo cho keát
nhaèm giuùp caùc thuoác hoùa chaát coù theå tôùi quaû teá baøo hoïc dòch naõo tuûy döông tính.
ñöôïc vò trí toån thöông. Caùc di caên naõo töø Khaûo saùt dòch naõo tuûy coøn cho thaáy coù
carcinoâm ñeäm nuoâi, carcinoâm teá baøo aùp löïc cao, haøm löôïng glucose thaáp,
möùc proteâin cao cuõng nhö hieän dieän
209
baïch caàu ñôn nhaân ña hình. Khoaûng trong vieäc cung caáp thoâng tin veà tieàn söû
döôùi 5% soá beänh nhaân vôùi di caên maøng duøng thuoác, tieàn caên beänh lyù, tình traïng
naõo coù keát quaû dòch naõo tuûy bình thöôøng taâm thaàn vaø xaõ hoäi cuõng nhö caùc trieäu
vôùi protein, glucose, aùp löïc bình thöôøng chöùng ban ñaàu cuûa beänh. CT scan coù
vaø teá baøo hoïc aâm tính. hay khoâng coù caûn quang coù theå giuùp ích
Ñieàu trò di caên maøng naõo coù theå duøng trong nhöõng tröôøng hôïp coù taêng aùp löïc
hoùa trò thoâng qua boä tieâm truyeàn tónh noäi soï, xuaát huyeát hay di caên naõo. Ñieän
maïch trung taâm hoaëc truyeàn thuoác vaøo naõo ñoà (EEG) coù theå coù ích ñeå ñaùnh giaù
tuûy soáng. Caùc taùc nhaân coù theå ñöôïc löïa côn ñoäng kinh, nhaát laø trong nhöõng
choïn laø methotrexate vaø thiopeta. tröôøng hôïp coù oå phaùt ñieän baát thöôøng.
Cytarabine coù theå duøng trong lymphoâm Choïc doø tuûy soáng coù theå thöïc hieän khi
vaø beänh baïch caàu nhöng laïi khoâng coù nghi ngôø di caên maøng naõo hoaëc nhieãm
taùc duïng treân ung thö heä böôùu ñaëc. Xaï truøng, nhöng khoâng neân thöïc hieän ôû
trò ñöôïc chæ ñònh khi toån thöông maøng nhöõng beänh nhaân coù taêng aùp löïc noäi soï
naõo khu truù hoaëc taïi nôi coù cheøn eùp reã vì coù theå gaây tuït naõo.
thaàn kinh, trong khi hoùa trò noäi ñoäng Traïng thaùi ñoäng kinh thöôøng xaûy ra
maïch thöôøng khoâng ñaït ñöôïc noàng ñoä khi coù côn ñoäng kinh keùo daøi hôn 30
thuoác ñieàu trò. Caùc trieäu chöùng thaàn phuùt vaø ñoäng kinh taùi dieãn maø khoâng coù
kinh ñònh vò thöôøng khoâng caûi thieän sau söï hoài phuïc hoaøn toaøn yù thöùc giöõa
khi ñieàu trò, nhöng beänh naõo thì coù theå nhöõng côn ñoäng kinh. Chaêm soùc ban
caûi thieän. Tieân löôïng trong di caên maøng ñaàu cho nhöõng beänh nhaân ñoäng kinh
naõo thöôøng keùm vôùi trung vò thôøi gian bao goàm ñaët beänh nhaân ôû nôi hoaøn toaøn
soáng coøn töø 3 ‟ 6 thaùng vaø khoaûng 15 ‟ yeân tónh, cung caáp oxy 100% qua maët naï
25% soá beänh nhaân soáng hôn 1 naêm. khoâng thôû laïi, theo doõi oxy maùu lieân tuïc
Ñoäng kinh vaø laäp ñöôøng truyeàn tónh maïch (Nacl
Ñoäng kinh laø trieäu chöùng gaëp ôû 0,9%). Caùc öu tieân tieáp theo bao goàm
khoaûng 15 ‟ 20 % soá beänh nhaân coù di baûo veä ñöôøng thôû, choáng co giaät neáu
caên naõo. Tuy nhieân khi beänh nhaân coù coøn. Choáng co giaät baèng bezodiazepine
ñoäng kinh, caùc nguyeân nhaân khaùc nhö tieâm tónh maïch (nhö diazepam 0,2
roái loaïn chuyeån hoùa, nhieãm truøng vaø mg/kg trong toång lieàu 5 mg/phuùt vaø coù
beänh lyù ñoâng maùu caàn ñöôïc khaûo saùt. theå leân tôùi 10mg hoaëc lorazepam 0,1
Caùc xeùt nghieäm ban ñaàu caàn laøm laø möùc mg/kg trong toång lieàu 2 mg/phuùt vaø coù
ñöôøng huyeát, ion ñoà, ureâ maùu (BUN) vaø theå leân tôùi 4 mg). Khi ñoäng kinh keùo
creatinin, men gan, calcium maùu, phaân daøi, coù theå duøng phenytoin hoaëc
tích nöôùc tieåu, prothrombin vaø caùc ñoäc fosphenytoin. Lieàu phenytoin 15 -20
chaát neáu nghi ngôø. mg/kg vaø caàn theo doõi lieân tuïc huyeát aùp
Beänh nhaân coù theå coù ñoäng kinh trong cuõng nhö tim maïch. Nhöõng beänh nhaân
quaù trình ngöng thuoác benzodiazepine coù ñoäng kinh keùo daøi coù theå phaûi kieåm
taùc ñoäng ngaén vaø lieàu cao, thuoác khaùng soaùt hoâ haáp thoâng qua noäi khí quaûn, an
sinh (nhoùm carbapenem), thuoác giaûm thaàn vôùi phenobarbital ( 20 mg/kg
ñau (nhö meperidine)... Ngöôøi thaân truyeàn tónh maïch trong toång lieàu 100
trong gia ñình cuûa beänh nhaân raát coù ích
210
mg/phuùt) hoaëc caùc taùc nhaân khaùc nhö do thuoác, thieáu oxy maùu , ñieàu trò ung
pentobarbital, midazolam nhoû gioït. thö, caùc hoäi chöùng caän ung thö vaø caùc
Theo khuyeán caùo cuûa Hieäp hoäi Thaàn nguyeân nhaân taïi naõo (nhö di caên). Caùc
kinh Hoa Kyø, khoâng coù chæ ñònh duøng roái loaïn chöùc naêng cô quan nhö gan,
thuoác choáng ñoäng kinh phoøng ngöøa cho tuyeán thöôïng thaän, tuyeán giaùp vaø phoåi
nhöõng beänh nhaân coù di caên naõo maø cuõng gaây ra bieán ñoåi taâm thaàn. Caùc roái
chöa töøng bò ñoäng kinh. Thuoác choáng loaïn chuyeån hoùa coù theå gaây ra nhöõng
ñoäng kinh coù theå ñöôïc duøng phoøng ngöøa bieán ñoåi taâm thaàn laø haï Na maùu, taêng Ca
trong nhöõng tröôøng hôïp sau: melanoâm maùu, haï ñöôøng huyeát vaø thieáu vitamin
di caên naõo ña oå, di caên naõo vuøng vaän B1. Nhö vaäy, coù nhieàu yeáu toá coù theå gaây
ñoäng vaø coù di caên naõo ‟ maøng naõo. Caû 3 ra roái loaïn taâm thaàn vaø vôùi vieäc hoûi beänh
tröôøng hôïp treân coù khuynh höôùng gaây söû cuï theå cuõng nhö thaêm khaùm laâm
ñoäng kinh. Ngoaøi ra, thuoác choáng ñoäng saøng coù theå giuùp xaùc ñònh chaån ñoaùn vaø
kinh phoøng ngöøa coøn ñöôïc caân nhaéc söû phöông phaùp ñieàu trò cuï theå.
duïng treân nhöõng beänh nhaân coù toån Coù moät vaøi loaïi roái loaïn taâm thaàn
thöông naõo lôùn vaø ñoäng kinh coù theå laøm thöôøng chæ gaëp ôû nhöõng beänh nhaân ung
naëng neà tình traïng taêng aùp löïc noäi soï. thö. Trong khi ñoù, ñieàu trò ung thö cuõng
Moät khi ñoäng kinh ñaõ xaûy ra, beänh laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân gaây
nhaân neân ñöôïc söû duïng lieân tuïc moät roái loaïn taâm thaàn thöôøng gaëp. Nhieàu
thuoác choáng ñoäng kinh naøo ñoù, bao goàm bieåu hieän taâm thaàn kinh nhö sa suùt trí
phenytoin, carbamazepine, clonazepam, tueä, suy giaûm nhaän thöùc vaø beänh naõo coù
gabapentin, lamotrigine, phenobarbital, theå gaây ra do hoùa trò.
primidone vaø valproate. Ñoái vôùi nhöõng Xaï trò cuõng coù lieân quan ñeán moät soá
thuoác choáng ñoäng kinh theá heä môùi, thay ñoåi taâm thaàn kinh, bao goàm beänh
noàng ñoä thuoác trong maùu khoâng caàn lyù chaát traéng naõo, hoaïi töû do xaï trò, suy
phaûi theo doõi lieân tuïc. Ñoái vôùi caùc thuoác giaûm trí nhôù vaø caùc chöùc naêng taâm
coù khuyeán caùo giöõa hieäu quaû vaø ñoäc tính thaàn. Moät vaøi nguyeân nhaân suy giaûm trí
nhö phenytoin, carbamazepine, tueä khaùc bao goàm ñieàu trò giaûm ñau
phenobarbital vaø valproate, lieàu thuoác nhoùm gaây nghieän, nhieãm truøng vaø nhoài
trong maùu caàn theo doõi saùt nhaèm traùnh maùu naõo.
ñoäc tính vaø duy trì hieäu quaû thuoác. Hoäi chöùng caän ung thö chæ gaëp ôû
Roái loaïn taâm thaàn nhöõng beänh nhaân ung thö vaø neân ñöôïc
Roái loaïn taâm thaàn laø moät trong nghó ñeán khi beänh nhaân coù nhöõng bieán
nhöõng trieäu chöùng thaàn kinh thöôøng ñoåi veà maët taâm thaàn. Caàn phaân bieät hoäi
gaëp ôû nhöõng beänh nhaân ung thö. Beänh chöùng caän ung thö so vôùi beänh lyù ung
naõo do chuyeån hoùa laø nguyeân nhaân thö, taùc duïng phuï cuûa hoùa trò vaø beänh lyù
thöôøng gaëp nhaát. Roái loaïn taâm thaàn coù tieán trieån. Moät vaøi hoäi chöùng caän ung
theå töø daïng raát nheï nhö thay ñoåi naêng thö thöôøng gaëp : thoaùi hoùa tieåu naõo, hoäi
löïc trí tueä cho tôùi hoân meâ. Nhöõng beänh chöùng Lambert ‟ Eaton hoaëc vieâm bì ‟
nhaân coù roái loaïn taâm thaàn thöôøng laø do cô ...
ñaùp öùng vôùi moät vaøi yeáu toá nhö nhieãm Ñieàu trò tuøy thuoäc vaøo bieåu hieän laâm
truøng, thay ñoåi chuyeån hoùa, xuaát huyeát, saøng cuï theå vaø ñieàu trò beänh lyù ung thö.
211
CAÁP CÖÙU TIM MAÏCH boùng tim. Ñieän taâm ñoà (ECG) coù theå cho
Cheøn eùp tim caáp thaáy nhöõng thay ñoåi cuûa phöùc boä QRS,
Nhöõng beänh lyù ung thö coù lieân quan ñieän theá ngoaïi bieân thaáp, hoaëc nhöõng
tôùi tim thöôøng laø di caên hôn laø moät toån thay ñoåi cuûa soùng T, ñoaïn ST. Sieâu aâm
thöông nguyeân phaùt. Nhöõng loaïi ung tim qua ngaõ thöïc quaûn laø phöông phaùp
thö coù theå di caên tôùi tim laø phoåi, vuù, oáng khaûo saùt toát nhaát khi coù cheøn eùp tim.
tieâu hoùa, beänh baïch caàu, lymphoâm, Neáu cheøn eùp tim xaûy ra, sieâu aâm tim coù
melanoâm vaø sarcoâm. Moät vaøi phöông theå cho thaáy traøn dòch khu truù hay toaøn
phaùp ñieàu trò coù theå gaây aûnh höôûng tôùi theå, giuùp hoaïch ñònh keá hoaïch choïc doø
tim vaø maøng ngoaøi tim, ñaëc bieät maøng tim vaø cho thaáy coù hay khoâng coù
cyclophosphamide vaø ifosfamide lieàu daáu ñeø suïp thaát.
cao, ñoàng phaân acid retinoic, Ñieàu trò cheøn eùp tim bao goàm cho thôû
doxorubicin vaø xaï trò. Cheøn eùp tim caáp oxy, laäp ñöôøng truyeàn tónh maïch vaø
xaûy ra khi coù moät löôïng dòch tích tuï quaù thuoác vaän maïch khi caàn thieát. Choïc doø
möùc ôû maøng ngoaøi tim vaø ñaåy eùp tim, maøng ngoaøi tim coù theå thöïc hieän döôùi
laøm taêng aùp löïc taâm tröông trong caùc höôùng daãn sieâu aâm vaø töông ñoái an
taâm thaát, vaø taêng theå tích löu haønh. toaøn. Ngoaøi ra, coù theå ñaët catheter daãn
Beänh nhaân seõ coù giaûm aùp löu löôïng tim löu dòch maøng ngoaøi tim vaø khi löôïng
vaø aùp löïc ñoäng maïch heä thoáng, daãn tôùi dòch moãi ngaøy döôùi 50 ml thì coù theå ruùt
tình traïng töông töï soác. Nhöõng beänh catheter. Môû cöûa soå tim phoåi laø phöông
nhaân coù traøn dòch maøng tim thöôøng phaùp ngaên dòch taùi laäp veà maët laâu daøi.
khoâng coù trieäu chöùng trong khi cheøn eùp Xaï trò vaø hoùa trò coù theå coù lôïi vaø xô hoùa
tim caáp thöôøng khai khoù thôû, ho, khaøn maøng ngoaøi tim cuõng laø phöông phaùp coù
tieáng, ñau thöôïng vò hoaëc ñau ngöïc. Caùc theå löïa choïn.
trieäu chöùng taêng leân khi naèm hoaëc Hoäi chöùng tónh maïch chuû treân
choàm ngöôøi tôùi tröôùc. Khi thaêm khaùm Hoäi chöùng tónh maïch chuû treân laø tình
laâm saøng, beänh nhaân coù cheøn eùp tim traïng löu löôïng maùu tónh maïch chuû treân
thöôøng coù tónh maïch coå noåi, huyeát aùp ñoå veà taâm nhó phaûi thaáp. Ung thö laø
thaáp, maïch nheï vaø coù tieáng coï maøng nguyeân nhaân thöôøng gaëp nhaát cuûa tình
ngoaøi tim hoaëc tieáng tim giaûm. Maïch huoáng naøy, maëc duø coøn coù theå gaëp trong
nghòch (hít vaøo laøm giaûm huyeát aùp taâm nhöõng beänh lyù khaùc nhö ñaëc catheter coù
thu >10 mmHg) coù theå khaùm thaáy. Tuy boùng noäi maïch ôû tónh maïch chuû treân,
nhieân, maïch nghòch coù theå gaëp trong phình maïch vaø böôùu giaùp. Ung thö phoåi
nhöõng beänh lyù khaùc nhö beänh phoåi taéc laø nguyeân nhaân ung thö thöôøng gaây hoäi
ngheõn maïn tính, thuyeân taéc phoåi, nhoài chöùng tónh maïch chuû treân nhaát. Ngoaøi
maùu thaát phaûi vaø soác. Xquang ngöïc ra coøn coù theå gaëp ôû beänh nhaân bò
thaúng coù theå cho thaáy tim hình gioït lymphoâm, ung thö vuù vaø oáng tieâu hoùa,
nöôùc neáu traøn dòch maøng tim hình sarcoâm, melanoâm, ung thö tieàn lieät
thaønh chaäm vaø coù hình daïng bình tuyeán vaø böôùu trung thaát. Cô cheá cho
thöôøng neáu dòch hình thaønh nhanh. beänh lyù naøy coù theå do cheøn eùp töø beân
Nhöõng hình Xquang theo thôøi gian coù ngoaøi (böôùu), hoaëc töø cheøn eùp beân
theå cho thaáy söï thay ñoåi hình daïng cuûa trong do huyeát khoái, xô chai maïch maùu.
212
Beänh nhaân coù theå coù nhöõng trieäu chöùng Moät soá thuoác ñieàu trò ung thö coù theå
nhö ñau ñaàu, choaùng vaùng, luù laãn, phuø gaây thieáu maùu cô tim laø 5-FU,
tay ‟ maët ‟ coå, khoù thôû vaø khoù nuoát. interferon, vaø capecitabine. Nhöõng beänh
Khaùm laâm saøng coù theå ghi nhaän tình nhaân coù trieäu chöùng khi ñang ñöôïc söû
traïng phuø neà, tónh maïch coå giaõn cuøng duïng hoùa trò vôùi nhöõng thuoác vöøa neâu
beân toån thöông. caàn ñöôïc kieåm tra khaû naêng thieáu maùu
Chaån ñoaùn hoäi chöùng tónh maïch chuû cô tim, nhaát laø nhöõng beänh nhaân khoâng
treân caàn söû duïng caùc phöông phaùp hình coù tieàn söû nguy cô tim maïch.
aûnh hoïc. Xquang ngöïc thaúng thöôøng qui Caùc men nhö troponin, CPK, CPK-
coù theå cho thaáy hình aûnh trung thaát MB raát höõu ích khi duøng chaån ñoaùn
roäng, khoái böôùu ngöïc phaûi hoaëc böôùu nhoài maùu cô tim. Troponin tim thöôøng
trung thaát. CT scan ngöïc coù tieâm thuoác nhaïy vaø chuyeân bieät hôn CPK-MB trong
caûn quang duøng ñeå chaån ñoaùn nguyeân beänh lyù thieáu maùu cô tim vì CPK-MB coù
nhaân taéc ngheõn cuõng nhö baát kyø caùc theå ñöôïc phoùng thích töø caùc thöông toån
yeáu toá lieân quan naøo khaùc. MRI, sieâu aâm cô vaân. Tuy nhieân, troponin tim coù theå
hoaëc chuïp tónh maïch ñoà coù theå thaáy taêng trong nhöõng tình huoáng nhö suy
ñöôïc huyeát khoái. thaän maïn, beänh cô tim vôùi suy tim
Ñieàu trò hoäi chöùng tónh maïch chuû naëng, vieâm cô tim vaø thuyeân taéc phoåi
treân phuï thuoäc vaøo baûn chaát cuûa taéc roäng. Do vaäy, ñöùng tröôùc moät beänh
ngheõn. Beänh nhaân coù theå coù ñaùp öùng nhaân coù ñau ngöïc vaø troponin taêng, caàn
khi ñöôïc cho naèm ñaàu cao, phaân bieät giöõa thieáu maùu cô tim, nhoài
corticosteroid neáu coù taêng aùp löïc noäi soï maùu cô tim vaø thuyeân taéc phoåi.
vaø thænh thoaûng laø lôïi tieåu. Neáu coù huyeát
khoái, caùc thuoác khaùng ñoâng coù theå ñöôïc CAÁP CÖÙU HUYEÁT HOÏC
söû duïng. Coù theå sinh thieát böôùu nhaèm Hoäi chöùng taêng ñoä quaùnh maùu
xaùc ñònh roõ baûn chaát vaø löïa choïn ñieàu trò Hoäi chöùng taêng ñoä quaùnh cuûa maùu
phuø hôïp. Nhöõng loaïi ung thö nhaïy hoùa thöôøng do noàng ñoä cao baát thöôøng caùc
trò nhö ung thö phoåi teá baøo nhoû coù theå paraproteâin trong huyeát thanh, laøm taêng
ñöôïc hoùa trò. Xaï trò cuõng ñöôïc caân nhaéc ñoä quaùnh maùu, hoàng caàu bò voùn cuïc vaø
löïa choïn khi toån thöông laø ung thö phoåi khaû naêng vaän chuyeån oxy tôùi moâ keùm.
khoâng teá baøo nhoû. Caùc bieän phaùp khaùc laø Ñieàu naøy coù theå gaëp ôû nhöõng beänh nhaân
ñaët stent hoaëc taïo hình maïch maùu. taêng globulin Waldenstrom maùu, beänh
Thieáu maùu vaø nhoài maùu cô tim lyù ña u tuûy ... Ngoaøi ra coøn coù theå do caùc
Nhieàu beänh nhaân ung thö coù theå beänh lyù khaùc nhö: ña hoàng caàu, roái loaïn
nhaäp vieän vì nhoài maùu hoaëc thieáu maùu protid maùu vaø ñoâi khi laø beänh baïch caàu.
cô tim. Nguyeân nhaân coù theå do giaûm Hoäi chöùng taêng ñoä quaùnh cuûa maùu
tieåu caàu (sau hoùa trò, xaï trò hoaëc böôùu thöôøng coù theå coù bieåu hieän laâm saøng laø
xaâm nhaäp tuûy). Nhöõng beänh nhaân coù xuaát huyeát do roái loaïn chöùc naêng tieåu
hoäi chöùng tim caáp vaø coù soá löôïng tieåu caàu hoaëc thuyeân taéc maïch do taêng ñoä
caàu thaáp (< 50.000/µL) thöôøng neân quaùnh cuûa maùu. Caùc roái loaïn veà thò löïc,
ñöôïc caân nhaéc duøng aspirin (coù lôïi ích choaùng vaùng, ñau ñaàu, thay ñoåi traïng
veà maët soáng coøn). thaùi taâm thaàn vaø xuaát huyeát nieâm maïc
213
coù theå gaëp. Beänh nhaân coù theå coù xuaát coù thieáu maùu, caàn caân nhaéc truyeàn maùu
huyeát voõng maïc, suy tim sung huyeát do chæ khi thaät söï caàn thieát vì truyeàn maùu
taêng theå tích huyeát töông, beänh lyù thaàn laøm taêng khoái hoàng caàu (qua ñoù taêng ñoä
kinh ngoaïi bieân, yeáu vaø meät. Soi ñaùy quaùnh) maø khoâng laøm taêng theå tích
maét coù theå thaáy giaõn tónh maïch, thuyeân maùu toaøn phaàn. ÔÛ nhöõng beänh nhaân coù
taéc tónh maïch voõng maïc hoaëc phuø gai thay ñoåi traïng thaùi taâm thaàn caàn chaån
thò. ñoaùn phaân bieät vôùi nhieãm truøng, beänh
Chaån ñoaùn laâm saøng thöôøng döïa treân maøng naõo vaø caùc roái loaïn chuyeån hoùa.
möùc ñoä quaùnh cuûa huyeát töông. Ñieàu trò Caùc phöông tieän chaån ñoaùn hình aûnh
thöôøng bao goàm truyeàn dòch vaø lôïi nieäu. nhö CT, MRI hoaëc thuû thuaät choïc doø tuûy
Thay huyeát töông (loïc maùu) coù theå laøm soáng coù theå chæ ñònh ñeå xaùc ñònh chaån
giaûm nhanh trieäu chöùng vaø hoùa trò laø ñoaùn.
ñieàu trò cô baûn. Ñieàu trò taêng baïch caàu maùu thöôøng
Taêng soá löôïng baïch caàu bao goàm caùc phöông phaùp giaûm soá
Taêng baïch caàu thöôøng ñöôïc ñònh löôïng baïch caàu trong maùu (loïc baïch caàu
nghóa laø soá löôïng baïch caàu trong maùu hoaëc hoùa trò). Nhöõng beänh nhaân khi
ngoaïi bieân >100.000/µL. Beänh baïch caàu ñöôïc laøm giaûm baïch caàu caàn chuù yù tôùi
tuûy caáp, baïch caàu tuûy maïn vaø ít gaëp hôn hoäi chöùng ly giaûi böôùu.
laø baïch caàu lymphoâ caáp vaø maïn ñeàu coù Thuyeân taéc maïch
theå laøm taêng baïch caàu. Trong beänh baïch Thuyeân taéc tónh maïch thöôøng thoâng
caàu lymphoâ caáp, soá löôïng baïch caàu qua ba cô cheá cuûa Virchow (1) giaûm
>400.000/µL môùi coù trieäu chöùng. Tæ leä tuaàn hoaøn tónh maïch, (2) taêng ñoâng
töû vong cuûa beänh nhaân baïch caàu tuûy caáp maùu (hôn bình thöôøng) vaø (3) toån
cao nhaát, tæ leä vôùi soá löôïng teá baøo blast thöông noäi maïc. Nhöõng beänh nhaân ung
cao. thö coù nguy cô cao ñoái vôùi thuyeân taéc
Nhöõng trieäu chöùng cuûa taêng baïch caàu maïch (tôùi 15%) do taêng ñoâng maùu, söû
maùu bao goàm nhöùc ñaàu, xaây xaåm, duïng ñöôøng tónh maïch trung taâm vaø baát
choaùng vaùng, khoù thôû, roái loaïn taâm thaàn ñoäng. Ngoaøi ra, beänh nhaân ung thö coøn
vaø ho ra maùu. Baïch caàu trong maùu coù theå coù tình traïng thieáu nöôùc vaø/hoaëc
thöôøng laø baïch caàu non vaø coù theå keát tuï ít gaëp hôn laø taêng ñoä quaùnh cuûa maùu.
trong caùc vi maïch maùu cuûa thaän, phoåi, Giaûm löu thoâng maùu vaø toån thöông noäi
naõo vaø caùc cô quan khaùc. ÔÛ phoåi, baïch maïc maïch maùu coù theå do nhieàu cô cheá.
caàu coù theå ngöng keát trong maïch maùu Moät soá caùc taùc nhaân trong ñieàu trò ung
phoåi, gaây hoäi chöùng suy hoâ haáp caáp thö coù theå gaây thuyeân taéc tónh maïch
(ARDS) vaø coù theå laàm vôùi beänh caûnh nhö tamoxifen, cisplatin, cyclophos-
thuyeân taéc phoåi (caû hai ñeàu gaây bieán ñoå phamide, methotrexate vaø 5-FU.
chæ soá thoâng khí/ töôùi maùu: V/A). Vieäc Thuyeân taéc tónh maïch coù theå gaëp
chaån ñoaùn phaân bieät raát quan troïng vì treân heä maïch maùu phoåi. Caùc trieäu
trong tình huoáng taêng baïch caàu gaây chöùng cuûa thuyeân taéc phoåi bao goàm ñau
ARDS, coù choáng chæ ñònh söû duïng lôïi ngöïc, khoù thôû, maïch nhanh, soát cao vaø
tieåu vì caøng laøm taêng ñoä quaùnh cuûa ngaát (neáu thuyeân taéc phoåi naëng neà).
maùu. Ñoái vôùi nhöõng beänh nhaân naøy khi Treân ñieän taâm ñoà, ta coù theå thaáy soùng T
214
ñaûo ôû nhöõng chuyeån ñaïo tröôùc ngöïc, thö neân D-dimer taêng khoâng giuùp ích
nhòp xoang nhanh, bloác nhaùnh phaûi vaø nhieàu cho chaån ñoaùn thuyeân taéc tónh
truïc QRS leäch phaûi. Xquang ngöïc coù theå maïch ôû nhöõng beänh nhaân naøy.
bình thöôøng hoaëc hình aûnh traøn dòch Ñieàu trò ñaàu tay ñoái vôùi thuyeân taéc
maøng phoåi hoaëc co keùo cô hoaønh cuøng tónh maïch laø heprin khoâng phaân ñoaïn
beân toån thöông. Khaùm laâm saøng coù theå (un-fractionated heparin - UFH) hoaëc
ghi nhaän taêng nhòp thôû, taêng nhòp tim, heparin troïng löôïng phaân töû thaáp (low
phuø chaân hoaëc söng ñoû chaân neáu coù molecular weight heparin - LMWH).
keøm thuyeân taéc tónh maïch saâu. Chaån LMWH coù lôïi theá laø yeáu toá ñoâng maùu Xa
ñoaùn thuyeân taéc phoåi coù theå döïa treân khoâng caàn theo doõi saùt vì noù gaén proteâin
khaûo saùt thoâng khí/ töôùi maùu, chuïp CT keùm. LMWH cuõng coù thôøi gian baùn huûy
maïch maùu xoaén oác, chuïp maïch maùu daøi hôn UFH neân coù theå duøng caùch xa
phoåi hoaëc MRI. Khaûo saùt thoâng khí töôùi nhau hôn (1 ‟ 2 laàn/ ngaøy). Coù nhieàu
maùu laø phöông phaùp khoâng xaâm laán vaø loaïi LMWH vaø nhöõng thuoác naøy khaùc
keát quaû coù theå tin caäy ñöôïc ôû nhöõng nhau vaø khoâng theå thay theá cho nhau
beänh nhaân coù nguy cô thuyeân taéc phoåi ñöôïc. LMWH caàn ñöôïc ñieàu chænh lieàu ôû
cao. Nhöõng beänh nhaân coù keát quaû khaûo nhöõng beänh nhaân thöøa caân hoaëc suy
saùt thoâng khí /töôùi maùu khoâng xaùc ñònh thaän. Neáu caàn theo doõi taùc duïng cuûa
vaø vaãn nghi ngôø thuyeân taéc phoåi coù theå LMWH, yeáu toá Xa neân ñöôïc ño sau tieâm
ñöôïc khaûo saùt CT maïch maùu xoaén oác, thuoác 4 giôø. Ñoái vôùi nhöõng beänh nhaân
chuïp maïch maùu phoåi hoaëc MRI. CT chuyeån sang duøng wafarin, caàn coù
maïch maùu xoaén oác vaø MRI coù theå thaáy khoaûng goái ñaàu laø 5 ngaøy tröôùc khi
thuyeân taéc thuøy phoåi nhöng khoâng caàn ngöng LMWH. Warfarin coù theå tieáp tuïc
thieát trong thuyeân taéc phaân thuøy phoåi. duøng trong 6 thaùng vôùi INR ñích laø 2,5.
Ngoaøi ra, CT vaø MRI coøn cung caáp theâm Ñieàu trò khaùng ñoâng treân nhöõng beänh
nhöõng thoâng tin khaùc nhö kích thöôùc nhaân coù thuyeân taéc tónh maïch coù theå
böôùu, taéc ngheõn pheá quaûn, coù hay thöïc hieän vôùi cheá ñoä ngoaïi truù. Tuy
khoâng vieâm phoåi ñi keøm. Chuïp maïch nhieân, caàn nhaäp vieän neáu beänh nhaân coù
maùu phoåi hieän vaãn coøn laø tieâu chuaån tình traïng xuaát huyeát, beänh noäi khoa ñi
vaøng trong chaån ñoaùn thuyeân taéc phoåi, keøm naëng, tieàn söû coù giaûm tieåu caàu do
maëc duø caàn coù nhieàu thuoác maøu vaø heparin, taêng huyeát aùp caáp cöùu, phaãu
nguy cô bieán chöùng suy thaän cuûa thuû thuaät hoaëc nhöõng chaán thöông naëng
thuaät. Caùc phöông tieän khaûo saùt khaùc caùch 2 tuaàn, xuaát huyeát tieâu hoùa môùi,
bao goàm khí maùu ñoäng maïch, sieâu aâm ñoät quî hoaëc nhöõng côn thieáu maùu naõo
Doppler tim maïch, chuïp tónh maïch ... thoaùng qua, suy chöùc naêng thaän naëng
D-dimer laø moät phöông tieän khaûo saùt hoaëc löôïng tieåu caàu <100.000/µL.
coù giaù trò trong thuyeân taéc tónh maïch. Ña phaàn nhöõng beänh nhaân seõ ñöôïc
D-dimer coù giaù trò caøng cao thì khaû naêng ñieàu trò töø 3 ‟ 6 thaùng. Ñoái vôùi beänh
thuyeân taéc tónh maïch caøng lôùn, cho duø nhaân coù ñöôøng truyeàn tónh maïch trung
keát quaû bình thöôøng vaãn khoâng loaïi tröø taâm ñaõ ruùt boû, sieâu aâm Doppler hoaëc
ñöôïc chaån ñoaùn. Tuy nhieân, D-dimer chuïp tónh maïch giuùp khaûo saùt cuïc maùu
thöôøng cao treân nhöõng beänh nhaân ung ñoâng vaø coù theå ngöng ñieàu trò neáu maùu
215
ñoâng khoâng coøn. Ñoái vôùi nhöõng beänh khi ñeám tieåu caàu <10.000/µL). Nhöõng
nhaân coù nhöõng cuïc maùu ñoâng nhoû treân beänh nhaân vôùi ung thö heä böôùu ñaëc,
ñaàu xa vaø laøm taéc ñöôøng truyeàn tónh ngöôõng truyeàn tieåu caàu coù theå cao hôn
maïch trung taâm, yeáu toá kích hoaït (20.000/µL), tröø khi böôùu ñang hoaïi töû
plasminogen moâ (t-PA) coù theå ñöôïc hoaëc böôùu naèm trong baøng quang. Theo
duøng neáu khoâng coù choáng chæ ñònh. khuyeán caùo ASCO, tieåu caàu treân
Nhöõng beänh nhaân ung thö coù thuyeân 50.000/µL laø an toaøn cho thöïc hieän caùc
taéc tónh maïch caàn ñöôïc ñieàu trò laâu daøi thuû thuaät, phaãu thuaät. Ñoái vôùi thuû thuaät
neáu ung thö vaãn coøn hoaëc töø 3 ‟ 6 choïc doø dòch naõo tuûy, ngöôõng tieåu caàu
thaùng sau khi thuyeân taéc tónh maïch ñaõ an toaøn laø 20.000/µL. Vieäc truyeàn tieåu
giaûi quyeát ôû nhöõng beänh nhaân khoâng caàu ñaäm ñaëc keùo daøi (nhaát laø ôû nhöõng
coøn ung thö. ÔÛ nhöõng beänh nhaân ñieàu beänh nhaân bò baïch caàu tuûy caáp) thöôøng
trò warfarin nhöng coù baèng chöùng thaát gaây ra phaûn öùng mieãn dòch (vì tieåu caàu
baïi (cuïc huyeát khoái taùi laäp) coù theå coâ ñaëc coù nhieàu ngöôøi cho khaùc nhau).
chuyeån sang UFH 2 ngaøy / laàn hoaëc ASCO khuyeán caùo chæ truyeàn tieåu caàu
LMWH. cho nhöõng beänh nhaân khaùng tieåu caàu
Xuaát huyeát khi coù xuaát huyeát vaø coù ngöôøi cho phuø
Xuaát huyeát ôû nhöõng beänh nhaân ung hôïp HLA.
thö thöôøng do giaûm tieåu caàu sau hoùa trò, Ñoâng maùu noäi maïch lan toûa
xaâm nhaäp tuûy, ñoâng maùu noäi maïch lan (disseminated intravascular coagulation
toûa (DIC), xaï trò roäng, cöôøng laùch, phaù - DIC) coù theå gaây ra vöøa xuaát huyeát vöøa
huûy ngoaïi bieân hoaëc nhieãm truøng. Giaûm huyeát khoái. Beänh nhaân caàn ñöôïc nghi
tieåu caàu thöôøng gaây xuaát huyeát da nieâm ngôø coù DIC khi coù caû 2 tình traïng treân
nhö chaûy maùu lôïi, khaïc maùu, xuaát huyeát hoaëc coù taêng thôøi gian prothrombin (PT,
tieâu hoùa hoaëc sinh duïc. Chæ ñònh truyeàn PTT) hoaëc giaûm tieåu caàu. Beänh nhaân
tieåu caàu thöôøng khi soá löôïng < DIC thöôøng coù xuaát huyeát , nhöng chính
10.000/µL hoaëc töø 20.000 ‟ 50.000 /µL huyeát khoái aûnh höôûng ñeán nhöõng maïch
vaø coù xuaát huyeát hoaëc caàn can thieäp thuû maùu nhoû coù theå gaây ra nhöõng bieán
thuaät. Ngoaøi ra, ngöôõng truyeàn tieåu caàu chöùng naëng neà. Caùc xeùt nghieäm caän
caàn caân nhaéc ôû nhöõng beänh nhaân soát, laâm saøng bao goàm D-dimer vaø caùc saûn
taêng baïch caàu, löôïng tieåu caàu rôùt quaù phaåm thoaùi giaùng fibrin taêng, trong khi
nhanh (döï kieán trong voøng 24 giôø xuoáng fibrinogen maùu giaûm vaø moät vaøi yeáu toá
<100.00/µL), baát thöôøng ñoâng caàm khaùc. Caàn ghi nhôù DIC laø moät chaån
maùu vaø ñang chaûy maùu. Theo khuyeán ñoaùn laâm saøng vaø coù theå caùc keát quaû caän
caùo cuûa ASCO, ôû nhöõng beänh nhaân coù laâm saøng hoaøn toaøn bình thöôøng. Beänh
giaûm tieåu caàu maïn tính (thieáu maùu baát nhaân coù theå coù keát quaû xeùt nghieäm chæ
saûn, hoäi chöùng loaïn sinh tuûy) vaø khoâng thay ñoåi ít vaø ñöôïc goïi laø DIC döôùi laâm
caàn ñieàu trò tích cöïc, chæ truyeàn tieåu caàu saøng.
khi naøo coù xuaát huyeát (thaäm chí ngay caû
216
Baûng 2. Choáng chæ ñònh thuoác khaùng ñoâng.

Choáng chæ ñònh tuyeät ñoái khaùng ñoâng
Phaãu thuaät hoaëc chaán thöông noäi soï nghieâm troïng trong voøng 2 thaùng tröôùc
Xuaát huyeát maïch maùu naõo trong voøng 3-6 thaùng tröôùc
Böôùu naõo
Xuaát huyeát noäi nghieâm troïng trong voøng 6 thaùng tröôùc
Nguy cô chaûy maùu cao, bao goàm suy gan vaø suy thaän
Choáng chæ ñònh töông ñoái khaùng ñoâng
Hoài söùc tim phoåi keùo daøi
Thai kyø hoaëc haäu saûn trong voøng 10 ngaøy tröôùc
Ñoät quî khoâng do xuaát huyeát trong voøng 2 thaùng tröôùc
Chaán thöông hoaëc phaãu thuaät nghieâm troïng trong voøng 10 ngaøy tröôùc (khoâng keå ñoái vôùi heä
thaàn kinh trung öông)
Giaûm tieåu caàu (löôïng tieåu caàu < 100.000 / µL)
Beänh voõng maïc xuaát huyeát
Dò öùng thuoác khaùng ñoâng
Tieåu phaãu coù lieân quan ñeán maïch maùu khoâng theå cheøn eùp trong voøng 10 ngaøy tröôùc
Sinh thieát trong voøng 10 ngaøy tröôùc
Loeùt daï daøy trong voøng 3 thaùng tröôùc
Vieâm maøng ngoaøi tim hoaëc vieâm noäi taâm maïc nhieãm truøng
Cao huyeát aùp khoâng kieåm soaùt (HA taâm thu ≥ 200 mmHg vaø HA taâm tröông ≥ 110 mmHg
Phình ñoäng maïch chuû
Coù nhöõng ung thö coù theå gaây DIC, höôûng tôùi thaän, phoåi vaø naõo. Beänh nhaân
nhaát laø carcinoâm tuyeán vuù, tieàn lieät thuyeân taéc phoåi coù theå coù nhöõng trieäu
tuyeán, phoåi vaø ñaïi traøng. Beänh baïch caàu chöùng nhö khoù thôû, ñau ngöïc kieåu
caáp, nhaát laø baïch caàu tuûy caáp (daïng tieàn maøng phoåi vaø ARDS. Vi huyeát khoái
tuûy baøo) coù theå gaây DIC treân 85% soá maïch maùu thaän coù theå daãn tôùi thieåu
tröôøng hôïp vì caùc saûn phaåm phoùng thích nieäu, voâ nieäu, tieåu maùu hoaëc tieåu
laø tieàn chaát ñoâng maùu. Nhöõng ung thö proâteâin. Thuyeân taéc maïch maùu naõo coù
khaùc coù theå gaây DIC laø ña u tuûy, lyphoâm, theå gaây ñoät quî, ñoäng kinh, roái loaïn taâm
ung thö buoàng tröùng vaø ung thö tuïy. thaàn vaø hoân meâ.
Caàn chaån ñoaùn phaân bieät nhöõng tình Ñieàu trò DIC neân nhaém vaøo caùc
traïng khaùc ngoaøi ung thö coù theå gaây nguyeân nhaân coù theå hoài phuïc cuûa beänh
DIC laø toan hoùa maùu, nhieãm truøng hoaëc caùc yeáu toá khôûi phaùt beänh, nhö
huyeát, boûng roäng, taùn huyeát do truyeàn ñieàu trò nhieãm truøng. Nhöõng tình traïng
maùu, thuyeân taéc oái ... goùp phaàn laøm naëng theâm DIC nhö toan
Nhöõng beänh nhaân coù DIC hoaëc xuaát maùu, phoùng thích cathecholamines
huyeát ñeàu chaûy maùu ræ raû töø nhieàu vò trí nhieàu, co maïch vaø söû duïng
khaùc nhau nhö nôi tieâm chích, nieâm corticosteroid ñeàu caàn ñöôïc ñieàu chænh.
maïc, xuaát huyeát tieâu hoùa hoaëc ho ra Ñieàu trò thuyeân taéc maïch coù theå duøng
maùu. Caùc bieán chöùng cuûa thuyeân taéc heparin 15 U/kg/giôø truyeàn lieân tuïc. Khi
maïch bao goàm boùng xuaát huyeát, tím ñaàu beänh nhaân coù xuaát huyeát, caàn truyeàn
chi vaø thaäm chí hoaïi töû. Nhöõng thuyeân caùc yeáu toá ñoâng maùu (keå caû tieåu caàu).
taéc vi maïch maùu cô quan thöôøng aûnh Tieåu caàu neân ñöôïc duy trì vôùi soá löông
217
>50.000/µL vaø caùc yeáu toá ñoâng maùu keát Caàn ñaùnh giaù nguy cô nhieãm truøng
tuûa laïnh neân ñöôïc truyeàn khi fibrinogen nhaèm giuùp cho vieäc ñieàu trò phuø hôïp vaø
maùu giaûm <50 mg/dL hoaëc <100 hieäu quaû hôn, thoâng qua caùc yeáu toá nguy
mg/dL neáu beänh nhaân ñang coù xuaát cô nhö : möùc ñoä vaø thôøi gian giaûm baïch
huyeát. Huyeát töông ñoâng laïnh coù theå caàu, beänh lyù ung thö, beänh noäi khoa ñi
truyeàn vôùi löôïng 10 -15 mg/kg ñeå ñieàu keøm vaø tình traïng dinh döôõng cuûa beänh
chænh baát thöôøng veà thôøi gian nhaân. Bodey vaø coäng söï nhaän thaáy nguy
prothrombin. Neáu beänh nhaân coù xuaát cô vaø bieán chöùng nhieãm truøng cao nhaát
huyeát keùo daøi, caùc yeáu toá öùc cheá ly giaûi ôû nhoùm giaûm baïch caàu haït < 100/µL vaø
fibrin nhö EACA (epsilon-aminocaproic thôøi gian giaûm baïch caàu keùo daøi > 2
acid) coù theå söû duïng (löu yù taùc duïng nhö tuaàn. Ñaùp öùng vôùi ñieàu trò khaùng sinh
tuït huyeát aùp, roái loaïn nhòp tim vaø giaûm cao 95% ôû nhoùm giaûm baïch caàu < 7
kali maùu). Acid tranexamic laø chaát ngaøy so vôùi chæ coù 32% ôû nhoùm giaûm
khaùng ly giaûi fibrin môùi, coù ít taùc duïng baïch caàu ≥ 15 ngaøy. Caùc beänh lyù ung
phuï vaø cuõng hieäu quaû trong ñieàu trò DIC. thö huyeát hoïc hay beänh nhaân gheùp tuûy,
Soát giaûm baïch caàu gheùp teá baøo goác coù nguy cô nhieãm truøng
Soát laø söï gia taêng thaân nhieät ≥38.3oC cao, trong khi ung thö böôùu ñaëc coù nguy
(101oF ). Giaûm baïch caàu haït khi soá cô nhieãm truøng thaáp. Hieän taïi coù heä
löôïng baïch caàu trung tính <500/µL hay thoáng ñaùnh giaù nguy cô cuûa trung taâm
<1000/µL nhöng coù chieàu höôùng giaûm ung thö MD Anderson laø thoâng duïng vaø
<500/µL trong voøng 48 giôø sau ñoù. Tuy ñöôïc söï chaáp thuaän cuûa NCI vaø EORTC.
nhieân moät soá beänh nhaân khoâng coù phaûn Ngoaøi ra, coøn coù 2 heä thoáng xeáp loaïi
öùng soát (ñang duøng corticoid, suy kieät) nguy cô nhaèm giuùp phaùt hieän beänh
nhöng coù oå nhieãm truøng thì cuõng xöû trí nhaân nguy cô thaáp ñeå coù thaùi ñoä xöû trí
nhö giaûm baïch caàu coù soát. thích hôïp (Baûng 4 & 5).
Baûng 3. Xeáp loaïi nguy cô nhieãm truøng cuûa MDACC

Nhoùm nguy cô Tieâu chuaån laâm saøng
Nguy cô thaáp Ung thö böôùu ñaëc, hoùa trò quy öôùc, khoâng coù roái loaïn huyeát ñoäng
hoïc, beänh lyù ñi keøm toái thieåu, giaûm baïch caàu haït < 7 ngaøy
Nguy cô trung bình Ung thö böôùu ñaëc, hoùa trò lieàu cao, khoâng coù roái loaïn huyeát ñoäng
hoïc, beänh lyù ñi keøm toái thieåu, giaûm baïch caàu töø 7-14 ngaøy
Nguy cô cao Ung thö huyeát hoïc, beänh nhaân gheùp tuûy, gheùp teá baøo goác , coù
roái loaïn huyeát ñoäng hoïc, nhieàu beänh lyù ñi keøm, giaûm baïch caàu > 14
ngaøy
218
Baûng 4. Heä thoáng Talcott

Nhoùm nguy cô Ñaëc ñieåm laâm saøng
Nhoùm 1 (nguy cô cao) Ñieàu trò taïi beänh vieän luùc coù soát, ung thö huyeát hoïc,
beänh nhaân gheùp tuûy, gheùp teá baøo goác
Nhoùm 2 (nguy cô cao) Ñieàu trò ngoaïi truù luùc coù soát, , nhieàu beänh lyù ñi keøm (
roái loaïn huyeát ñoäng hoïc, chaûy maùu, suy hoâ haáp, roái loaïn
tri giaùc, maát nöôùc )
Nhoùm 3 (nguy cô trung bình-cao) Ñieàu trò ngoaïi truù luùc coù soát, khoâng beänh lyù ñi keøm,
ung thö môùi ñieàu trò hay môùi taùi phaùt, ung thö tieán trieån
hay khoâng ñaùp öùng hoùa trò
Nhoùm 4(nguy cô thaáp) Ñieàu trò ngoaïi truù luùc coù soát, khoâng beänh lyù ñi keøm,
ung thö ñaùp öùng hoùa trò, huyeát ñoäng hoïc oån ñònh.
Baûng 5. Heä thoáng MASCC (Multinational Association of Supportive Care in Cancer)

Möùc ñoä bieåu hieän laâm saøng Ñieåm
Khoâng trieäu chöùng hay trieäu chöùng nheï 5
Trieäu chöùng vöøa 3
ïKhoâng haï huyeát aùp 5
Khoâng COPD 4
Ung thö böôùu ñaëc hay ung thö huyeát hoïc khoâng coù
nhieãm naám tröôùc ñoù 4
Khoâng maát nöôùc 3
Beänh nhaân ngoaïi truù 3
Tuoåi < 60 2
Toång soá ñieåm toái ña laø 26, neáu toång Thôøi gian haï soát töø 2 ‟ 7 ngaøy (trung
soá ñieåm ≥ 21 thì beänh nhaân thuoäc bình 5 ngaøy). Neáu sau thôøi gian naøy vaãn
nhoùm nguy cô thaáp. coøn soát thì caàn thay ñoåi khaùng sinh
Beänh nhaân nguy cô trung bình vaø thích hôïp theo khaùng sinh ñoà. Neáu vaãn
cao seõ ñöôïc ñieàu trò khaùng sinh phoå coøn soát maø khoâng tìm thaáy taùc nhaân gaây
roäng ñöôøng tónh maïch taïi beänh vieän. beänh môùi thì caàn keát hôïp ñieàu trò khaùng
Ñieàu trò khaùng sinh keát hôïp hay khaùng naám theo kinh nghieäm. Thôøi gian duøng
sinh ñôn chaát ñeàu cho keát quaû töông khaùng sinh phuï thuoäc vaøo vò trí oå nhieãm
ñöông, tuy nhieân thôøi gian ñieàu trò ôû truøng, taùc nhaân gaây beänh, tình traïng
nhoùm duøng ñôn chaát taêng leân 25%. Do laâm saøng cuûa beänh nhaân cuõng nhö ñaùp
ñoù ngöôøi ta khuyeán caùo neân duøng khaùng öùng ñieàu trò .
sinh keát hôïp cho nhöõng tröôøng hôïp
nguy cô cao coù toån thöông moâ lan roäng, CAÁP CÖÙU NIEÄU KHOA
soác, nhieãm truøng huyeát ñaëc bieät do Vieâm baøng quang xuaát huyeát
Pseudomonas hay Clostridium hay vi Vieâm baøng quang xuaát huyeát laø tình
truøng ñeà khaùng khaùng sinh. Nhöõng traïng vieâm vaø xuaát huyeát baøng quang,
tröôøng hôïp soát nhöng khoâng tìm thaáy oå coù theå sau xaï trò, nhieãm virus hoaëc hoùa
nhieãm truøng roõ raøng, tình traïng laâm trò. Xuaát huyeát baøng quang do xaï thöôøng
saøng oån ñònh coù theå duøng khaùng sinh xuaát hieän töø 3 thaùng tôùi 5 naêm sau khi
ñôn chaát. döùt xaï trò. Xuaát huyeát baøng quang do
hoùa trò thöôøng do cyclophosphamide vaø
219
ifosfamide (do chaát chuyeån hoùa thuoác taïi quang vaø khoâng tieåu ñöôïc coù theå do taéc
gan laø acrolein vaø chloroacetaldehyde). ngheõn cô hoïc (böôùu, soûi, chít heïp ...)
Cô cheá ñeå gaây xuaát huyeát cuûa caùc chaát hoaëc do nhieãm truøng, cheøn eùp tuûy, vieâm
naøy chöa roõ nhöng thöôøng gaëp treân laâm tuûy, chaán thöông baøng quang, lieät ñaùm
saøng vaø mesna laø chaát ñoái khaùng lieân keát roái thaàn kinh hoaëc söû duïng caùc thuoác
vôùi caùc chaát treân trong ñöôøng nieäu cuûa giaûm ñau, khaùng histamine. Vieäc ñieàu trò
beänh nhaân). Ngoaøi ra, vieäc cho dòch tuøy thuoäc vaøo nguyeân nhaân. Böôùu laønh
nhieàu vaø lôïi tieåu ñi keøm laø caàn thieát khi tieàn lieät tuyeán coù theå ñieàu trò noäi khoa
duøng mesna. vôùi thuoác öùc cheá alpha hoaëc thuoác öùc
Beân caïnh xuaát huyeát sau xaï trò hoaëc cheá 5-alpha reductase type II. Ngoaøi ra,
hoùa trò, virus BK (nhoùm polyomavirus) chuùng ta coù theå caét böôùu tieàn lieät tuyeán
coù theå bò kích hoaït, nhaát laø ôû nhöõng xuyeân nieäu ñaïo (TURP).
beänh nhaân öùc cheá mieãn dòch trong quaù Caùc xeùt nghieäm caän laâm saøng coù theå
trình gheùp tuûy, coù theå gaây tieåu maùu. giuùp phaân bieät suy thaän tröôùc thaän, taïi
Ñieàu trò vieâm baøng quang xuaát huyeát thaän hoaëc sau thaän. Beänh nhaân bò suy
bao goàm giaûm kích thích baøng quang thaän tröôùc thaän coù ñaëc tröng laø tæ leä
thoâng qua laáy cuïc maùu ñoâng vaø giaûi BUN/creatinin cao ≥ 20:1, maëc duø moät
cheøn eùp. Caùc roái loaïn ñoâng caàm maùu soá nguyeân nhaân khaùc coù theå laøm taêng tæ
caàn ñöôïc ñieàu chænh. Ñoái vôùi beänh nhaân leä naøy bao goàm xuaát huyeát tieâu hoùa treân,
coù xuaát huyeát keùo daøi, coù theå bôm söû duïng corticoid, vaø aên nhieàu ñaïm. Taéc
formalin (bôm coù theå gaây ñau do ñoù caàn ngheõn ñöôøng nieäu caáp coù theå gaây ñau,
phaûi gaây teâ tuûy soáng hoaëc gaây meâ. Ñoái trong khi taéc ngheõn keùo daøi coù theå
vôùi nhöõng tröôøng hôïp naëng, coù theå can khoâng ñau vaø trieäu chöùng chính cuûa
thieäp phaãu thuaät hoaëc coät ñoäng maïch haï beänh nhaân naøy thöôøng voâ nieäu hoaëc
vò. thieåu nieäu. Caùc nguyeân nhaân coù theå gaây
Taéc ngheõn ñöôøng nieäu taéc ngheõn ñöôøng nieäu bao goàm ung thö
Taéc ngheõn ñöôøng nieäu coù theå do coå töû cung, tieàn lieät tuyeán, baøng quang,
cheøn eùp hoaëc do toån thöông tröïc tieáp buoàng tröùng, vuù vaø lymphoâm. Nhöõng
thaän vaø ñöôøng tieåu, coù theå do böôùu xaâm beänh nhaân taéc ngheõn ñöôøng tieåu coù theå
laán, haïch vuøng, xaï trò hoaëc xô hoùa. Beänh coù trieäu chöùng nhieãm truøng tieåu bao
nhaân coù theå khoâng tieåu ñöôïc, ngay caû goàm soát, luù laãn vaø baïch caàu cao.
khi ñaõ ñaët sonde Foley nhoû nhaát (14F). CT scan buïng chaäu laø phöông tieän toát
ÔÛ nhöõng beänh nhaân coù phì ñaïi tieàn lieät trong vieäc ñaùnh giaù ngheõn taéc ñöôøng
tuyeán, catheter cong coù theå ñöa vaøo tieåu, xaùc ñònh nguyeân nhaân gaây taéc. Caùc
ñöôïc. Neáu khoâng ñaët ñöôïc sonde tieåu, phöông phaùp khaûo saùt khaùc bao goàm
khoâng neân duøng löïc ñaåy maïnh maø coù MRI, sieâu aâm thaän, UIV, chuïp beå thaän
theå duøng catheter môû baøng quang ra da ngöôïc doøng vaø xaï hình thaän. CT scan
treân xöông mu. Neáu nöôùc tieåu toàn löu buïng xoaén oác coù theå ñöôïc chæ ñònh neáu
trong baøng quang ít, beänh nhaân coù theå beänh nhaân khoâng tieâm caûn quang. Taéc
bò kieät nöôùc do taéc ngheõn ñöôøng nieäu ngheõn ñöôøng nieäu coù theå giaûi quyeát
ñoaïn cao hôn, suy thaän taïi thaän hoaëc baèng caùch ñaët stent, caùc loaïi oáng daãn
tröôùc thaän. Beänh nhaân coù caàu baøng löu hoaëc môû thaän ra da. ÔÛ nhöõng beänh
220
nhaân ñaët stent thöôøng coù nhieãm truøng ñoaùn vaø ñieàu trò. Beänh nhaân suy hoâ haáp
cô hoäi vaø caàn nhaäp vieän ñeå thay stent. nghieâm troïng vaø coù cheøn eùp ñöôøng thôû
Moät daïng stent laø oáng “double J”thöôøng caàn ñöôïc ñaët noäi khí quaûn tröôùc. Moät khi
ñöôïc löïa choïn nhaát vì hai ñaàu coù hai ñaõ kieåm soaùt ñöôøng thôû, taéc ngheõn môùi
“neo” vaøo beå thaän vaø baøng quang khieán ñöôïc giaûi quyeát. Neáu taéc ngheõn do beân
stent khoâng di chuyeån ñöôïc. Phaãu thuaät ngoaøi cheøn vaøo (thöôøng khí quaûn hoaëc
môû raát thoâng duïng tröôùc ñaây, hieän nay caùc pheá quaûn chính), coù theå ñaët stent
chæ ñöôïc löïa choïn khi caùc thuû thuaät (silicon hoaëc kim loaïi) thoâng qua noäi soi
thoâng qua noäi soi nieäu thaát baïi. pheá quaûn. Neáu böôùu noäi loøng pheá quaûn,
khí quaûn, coù theå duøng laser, ñoát ñoâng
CAÁP CÖÙU HOÂ HAÁP baèng argon hoaëc duøng boùng nong loøng.
Taéc ngheõn ñöôøng thôû Bieán chöùng cuûa ñoát laser laø xuaát huyeát,
Taéc ngheõn ñöôøng thôû thöôøng coù theå traøn khí maøng phoåi vaø nhieãm truøng
do böôùu phaùt trieån töø loøng oáng hoaëc trung thaát. Ngoaøi ra, chuùng ta coøn coù
cheøn eùp töø beân ngoaøi vaøo. Noäi soi baèng theå xaï trò aùp saùt.
oáng meàm hoaëc oáng cöùng duøng ñeå chaån
Hình 1. Xöû trí traøn dòch maøng phoåi aùc tính.
221
Ho ra maùu ñoát böôùu (laser, argon), cheøn boùng hoaëc

Ho ra maùu löôïng nhieàu ñöôïc ñònh bôm röûa nöôùc muoái laïnh qua noäi soi.
nghóa laø löôïng maùu chaûy töø ñöôøng hoâ Toån thöông phoåi do ñoäc tính
haáp töø 100 ‟ 600 ml/ ngaøy, Tuy nhieân, Hoäi chöùng suy hoâ haáp caáp (ARDS) coù
baát kyø löôïng maùu naøo chaûy trong ñöôøng theå do nhieãm truøng hoaëc hoùa trò. ATRA
thôû cuõng neân ñöôïc coi laø löôïng nhieàu. (all- trans retinoid acid), thuoác thöôøng
Khoaûng 7 ‟ 10% beänh nhaân ung thö duøng trong hoùa trò baïch caàu lymphoâ caáp,
phoåi coù ho ra maùu löôïng nhieàu vaø coù coù theå gaây ARDS ôû khoaûng 26% soá beänh
tieân löôïng xaáu hôn do nhöõng ung thö nhaân töø ngaøy 2 tôùi 47 sau hoùa trò.
khaùc. Caùc nguyeân nhaân khaùc cuûa xuaát Cytarabine coù theå gaây toån thöông phoåi
huyeát phoåi bao goàm baát thöôøng caáu truùc lan toûa, thoaùt maïch vaø phuø phoåi. Nhöõng
cuûa phoåi, hoùa trò, caùc loaïi thuoác, nhieãm thöông toån coù theå ñieàu trò vôùi lôïi tieåu vaø
truøng, nhieãm naám hoaëc giaûm tieåu caàu. corticoid. Bleomycin coù theå gaây xô phoåi
Töû vong do xuaát huyeát daïng naøy thöôøng vaø taêng nhaïy oxy duøng trong quaù trình
do giaûm oxy maùu hôn laø soác giaûm theå phaãu thuaät. Caùc yeáu toá khaùc coù theå gaây
tích. phuø phoåi laø mitomycin C, gemcitabine,
Moät trong nhöõng nguyeân taéc xöû trí cyclosporine, interferon, GM-CSF ...
ho ra maùu löôïng nhieàu laø baûo veä ñöôøng Beänh moâ keõ cuûa phoåi coù theå gaây ra
thôû. Neáu xuaát huyeát phoåi phaûi, ñaët noäi bôûi bleomycin, carmustine, lomustine,
khí quaûn choïn loïc vaøo pheá quaûn traùi qua busulfan, cyclophosphamide, metho-
noäi soi. Duøng oáng soi cöùng nhaèm coù theå trexate, doxorubicin vaø actinomycin D.
laáy nhöõng cuïc maùu ñoâng hoaëc xöû lyù Bleomycin gaây ñoäc treân phoåi phuï thuoäc
böôùu, trong khi oáng soi meàm coù theå ñi vaøo lieàu vaø thöôøng xaûy ra khi vöôït quaù
saâu vaøo trong hôn. Neáu xuaát huyeát phoåi 450 U. Taùc duïng phuï naøy coù theå ñieàu trò
traùi, phoåi phaûi khoâng theå ñaët noäi khí vôùi corticoid. Ñoái vôùi cyclophosphamide,
quaûn choïn loïc vì chaéc chaén seõ gaây xeïp ñoäc tính coù theå sôùm vaø muoän. Ñoäc tính
thuøy treân phoåi phaûi. OÁng noäi khí quaûn sôùm thöôøng laø vieâm phoåi vaø coù theå ñieàu
moät noøng thöôøng ñöôïc löïa choïn hôn so trò vôùi corticoid. Ñoäc tính khôûi phaùt
vôùi oáng hai noøng vì cho pheùp coù khoaûng muoän bao goàm xô phoåi tieán trieån vaø
khoâng gian roäng hôn ñeå laáy maùu vaø cuïc khoâng ñaùp öùng corticoid. Methotrexate
maùu ñoâng. Beänh nhaân neân ñöôïc naèm coù theå gaây xô phoåi, xuaát hieän töø ngaøy
nghieâng qua beân xuaát huyeát ñeå laøm taêng thöù 7 cho tôùi nhieàu naêm sau ñieàu trò.
khaû naêng trao ñoåi khí beân laønh. Roái loaïn Doxorubicin vaø actinomycin D coù theå
ñoâng caàm maùu neân ñöôïc ñieàu chænh gaây xô phoåi, thöôøng sau xaï trò, thaäm chí
ngay vaø duøng thuoác öùc cheá ho. Neáu xuaát ôû nhöõng vuøng maø xaï trò khoâng chieáu
huyeát töø böôùu khu truù, coù theå phaãu qua.
thuaät caét böôùu hoaëc laøm thuyeân taéc Beänh thuyeân taéc tónh maïch phoåi coù
maïch. Neáu khoâng theå phaãu thuaät hoaëc theå xuaát hieän sau khi duøng bleomycin,
thuyeân taéc, coù theå xaï trò ngoaøi vaøo vuøng mitomycin C hoaëc carmustine. Beänh
böôùu. Neáu toån thöông coù theå thaáy, nhaân coù theå coù trieäu chöùng khoù thôû,
adrenaline pha loaõng 1/10000 coù theå taêng aùp phoåi vaø suy hoâ haáp. Ñoái vôùi tình
laøm co maïch taïi choã hoaëc caân nhaéc vieäc
222
huoáng naøy, beänh nhaân thöôøng coù tieân maïch do mitomycin C vaø anthra-
löôïng xaáu. cyclines. Caùc thuoác nhoùm alkaloid
(vincristine, vinblastine, vinorelbine)
THOAÙT MAÏCH THUOÁC HOÙA TRÒ hoaëc nhoùm epidophyllotoxins
Thoaùt maïch do hoùa trò thöôøng coù theå (etoposide) khi thoaùt maïch, coù theå duøng
coù nhieàu möùc ñoä trieäu chöùng, töø kích 150 U hyaluronidase 1- 3 ml NaCl0,9%
öùng da cho tôùi hoaïi töû da, hoaïi töû moâ, tieâm thaúng vaøo tónh maïch truyeàn thuoác
toån thöông thaàn kinh vaø hieám khi phaûi vaø tieâm döôùi da vuøng thoaùt maïch. Thuoác
ñoaïn chi. Caùc yeáu toá hoùa trò gaây hoaïi töû sodium thiosulfate 0,17 mol/L coù theå
bao goàm nhoùm alkyl hoùa (cisplatin, tieâm vaøo vuøng thoaùt maïch
mitomycin C), nhoùm phaù vôõ lieân keát mechlorethamine, carmustine, cisplatin,
DNA (doxorubicin, daunorubicin) vaø carboplatin, cyclophosphamide, dacar-
alkaloid thöïc vaät (vinblstine, vincristine bazine vaø oxaliplatin.
vaø vinorelbine). Nhoùm hoaïi töû khi thoaùt Neáu vieäc xöû lyù böôùc ñaàu thaát baïi, moät
maïch coù theå gaây ra nhöõng bieán chöùng phaãu thuaät vieân thaåm myõ neân ñöôïc môøi
naëng neà. Nhoùm hoùa trò gaây kích öùng khi nhaèm caét loïc, gheùp da vaø taùi taïo laïi vuøng
thoaùt maïch thöôøng khoâng nghieâm toån thöông. Nhöõng beänh nhaân ñaõ thoaùt
troïng, chæ ngöùa ñau, vieâm ñoû taïi choã. maïch tröôùc ñoù coù theå coù hieän töôïng
Muïc tieâu ñieàu trò laø ngaên ngöøa söï “nhôù thoaùt maïch” khi ñöôïc truyeàn cuøng
thoaùt maïch. Beänh nhaân neân ñöôïc loaïi hoùa chaát sau ñoù ôû vuøng khaùc (taïi
höôùng daãn baùo ngay cho nhaân vieân y teá vuøng thoaùt maïch cuõ xuaát hieän hieän
khi coù söï khoù chòu, phuø, ban ñoû naøo taïi töôïng boûng raùt, hoaïi töû).
vò trí tieâm truyeàn thuoác hoùa chaát. Ñieàu
döôõng thöïc hieän thuoác hoùa chaát phaûi CAÁP CÖÙU ROÁI LOAÏN CHUYEÅN HOÙA
kieåm tra kyõ ñöôøng tieâm truyeàn baèng Hoäi chöùng taêng tieát ADH khoâng thích
dung dòch khoâng hoùa chaát tröôùc khi hôïp (SIADH)
chính thöùc hoùa trò cuõng nhö theo doõi Giaûm Na maùu laø roái loaïn ñieän giaûi
beänh nhaân lieân tuïc caùc daáu hieäu thoaùt thöôøng gaëp nhaát, ôû khoaûng 2% soá beänh
maïch trong quaù trình truyeàn. Vieäc coá nhaân nhaäp vieän. SIADH laø moät hoäi
ñònh nôi tieâm truyeàn caàn chaéc chaén vaø chöùng caän ung thö vôùi tình traïng cheá
khoâng neân tieâm nôi ít phaân boá maïch tieát khoâng kieåm soaùt ADH ôû vuøng haäu
maùu hoaëc naèm treân vuøng caùc khôùp. Neáu yeân cho duø ñoä thaåm thaáu cuûa maùu thaáp.
thoaùt maïch xaûy ra, vieäc truyeàn thuoác Thoâng thöôøng, ADH ñöôïc tieát ra khi
caàn ñöôïc ngöng ngay nhöng vaãn giöõ noàng ñoä Na maùu taêng, tuït huyeát aùp hoaëc
kim tieâm taïi choã. Ñieàu döôõng coá gaéng giaûm oxy maùu nhaèm taêng tính thaám
ruùt ngöôïc toái ña phaàn hoùa chaát ñaõ ngöôïc Na vaø nöôùc taïi caùc oáng goùp thaän
truyeàn ra ngoaøi. Chöôøm laïnh neân chæ nhaèm taùi laäp laïi traïng thaùi bình thöôøng
ñònh cho haàu heát caùc hoùa chaát, ngoaïi tröø cuûa cô theå. ÔÛ nhöõng beänh nhaân ung
nhoùm alkaloid laø chöôøm noùng. thö, moät proteâin töông töï ADH laø yeáu toá
Dimethylsulfoside 50% (DMSO) duøng thaûi Na taâm nhó (ANF) cheá tieát taïi moät
taïi choã 1,5 ml moãi 6 giôø trong 7 ‟ 14 vuøng treân taâm nhó beänh nhaân vaø qua ñoù
ngaøy coù theå laøm giaûm taùc haïi cuûa thoaùt taêng thaûi Na ôû thaän. Tuyeán yeân khoâng
223
nhaän phaûn hoài ngöôïc töø ANF neân hoäi maát qua tieâu hoùa (noân, tieâu chaûy, taéc
chöùng SIADH ñöôïc ñaëc tröng bôûi söï cheá ruoät), maát qua thaän (duøng lôïi tieåu nhoùm
tieát ADH khoâng thích hôïp maëc duø theå thiazide) vaø boûng roäng. Beänh nhaân cuõng
tích maùu bình thöôøng vôùi giaûm Na maùu coù theå taêng löôïng nöôùc haáp thuï nguyeân
vaø ñoä thaåm thaáu huyeát töông thaáp hôn phaùt nhö uoáng nhieàu nöôùc nguyeân phaùt,
260 mOsm/L. Luùc naøy, Na taêng baøi tieát meâ uoáng bia, suy thaän maïn, suy giaùp
qua nöôùc tieåu khieán noàng ñoä trong nöôùc hoaëc suy tuyeán thöôïng thaän vaø tieát ADH
tieåu > 20 mEq/L vaø ñoä thaåm thaáu cuûa thöù phaùt. Coù moät vaøi beänh nhaân coù bieåu
nöôùc tieåu cao. hieän SIADH treân caùc xeùt nghieäm nhöng
SIADH coù theå gaëp trong nhieàu loaïi coù theå laø do ñaùp öùng taùi laäp laïi ñoä thaåm
ung thö, bao goàm ung thö phoåi teá baøo thaáu maùu, gaëp ôû nhöõng beänh nhaân lieät
nhoû, ung thö tuïy vaø ung thö naõo nguyeân töù chi, lao, roái loaïn taâm lyù, vieâm naõo, suy
phaùt. Caùc nguyeân nhaân khaùc cuûa SIADH dinh döôõng, aùc tính hoaëc beänh nhaân lôùn
laø vieâm phoåi, haäu phaãu, beänh lyù thaàn tuoåi. SIADH ñöôïc xaùc ñònh khi noàng ñoä
kinh trung öông (vieâm maøng naõo, ñoät thaåm thaáu huyeát töông thaáp vaø cuûa
quî vaø xuaát huyeát) vaø caùc thuoác hoùa trò nöôùc tieåu > 100 mOsm/L, cuõng nhö
(vincristine, cisplatin vaø cyclophos- noàng ñoä Na nöôùc tieåu > 20 mmol/L.
phamide). Ñieàu trò SIADH bao goàm tieát cheá
Trieäu chöùng cuûa hoäi chöùng SIADH nöôùc khoaûng 550 ‟ 1000 ml/ ngaøy cho
phuï thuoäc vaøo noàng ñoä Na maùu cuõng moïi nguoàn cung vaø ñieàu trò beänh lyù neàn.
nhö möùc ñoä suït giaûm Na. Beänh nhaân coù Neáu beänh nhaân coù hoân meâ hoaëc co giaät,
theå luù laãn, co giaät, nhöùc ñaàu, taêng caân NaCL 3% ñöôïc truyeàn thaät chaäm vaø
maø khoâng coù bieåu hieän phuø. Ngoaøi vieäc noàng ñoä Na khoâng taêng quaù 0,5 ‟ 1
ñaùnh giaù Na vaø theå tích tuaàn hoaøn, caàn mEq/ giôø. Ñieàu chænh nhanh Na maùu coù
chuù yù ñeán tính thaåm thaáu huyeát töông, theå laøm ly giaûi myeline trung taâm caàu
nöôùc tieåu vaø noàng ñoä Na vaø chloride naõo.
nöôùc tieåu. Giaûm Na maùu coù theå phaân Hoäi chöùng ly giaûi böôùu
bieät vôùi nhöõng tình traïng giaûm Na maùu Hoäi chöùng ly giaûi böôùu laø heä quaû cuûa
giaû taïo ( tính thaåm thaáu huyeát töông vieäc phaân huûy nhanh caùc teá baøo ung
bình thöôøng, nhö taêng lipid maùu,taêng thö, gaây ra giaûm Ca maùu, taêng
proâteâin maùu). phosphate, taêng Kali, taêng acid uric vaø
Haàu heát beänh nhaân giaûm Na maùu vôùi thænh thoaûng daãn tôùi suy thaän caáp. Caùc
aùp löïc thaåm thaáu maùu giaûm coù theå phaân yeáu toá nguy cô cuûa hoäi chöùng naøy laø
thaønh 3 nhoùm: maát Na nguyeân phaùt, böôùu lôùn, suy thaän maïn vaø moät vaøi loaïi
taêng Na maùu nguyeân phaùt vaø taêng nöôùc ung thö nhö lyphoâm Burkitt, lymphoâm
nguyeân phaùt. Beänh nhaân coù taêng Na nguyeân baøo lymphoâ, lymphoâm teá baøo
nguyeân phaùt thöôøng coù quaù taûi theå tích lôùn lan toûa, lymphoâm keùm bieät hoùa vaø
tuaàn hoaøn (vaø nhö vaäy noàng ñoä Na maùu beänh baïch caàu. Hoäi chöùng naøy thöôøng
giaûm) gaëp trong suy tim, xô gan vaø hoäi gaëp trong khi hoùa trò, nhöng coù theå gaëp
chöùng thaän hö. Beänh nhaân maát Na trong luùc xaï trò, ñieàu trò corticoid cho
nguyeân phaùt vôùi bieåu hieän laâm saøng laø böôùu nhaïy vaø ñieàu trò noäi tieát.
trieäu chöùng thieáu nöôùc vaø coù theå do Na
224
Beänh nhaân vôùi hoäi chöùng ly giaûi böôùu trieäu chöùng thì neân ñieàu trò tích cöïc.
coù trieäu chöùng noân, buoàn noân, tieâu Biphosphonate laø thuoác ñaàu tay trong
chaûy, taùo boùn, nöôùc tieåu ít, taêng caân, suy ñieàu trò taêng calci maùu. Pamidronate
thaän caáp, chuoät ruùt, yeáu cô, co giaät, co truyeàn tónh maïch lieàu 60 mg (ñieàu
goàng vaø roái loaïn nhòp tim. chænh calci 60%) hoaëc 90 mg (ñieàu
Phoøng ngöøa laø bieän phaùp ñieàu trò höõu chænh 100%). Biphosphonate khoâng coù
hieäu ñoái vôùi hoäi chöùng ly giaûi böôùu bao taùc duïng ngay maø thöôøng sau töø 12 ‟ 48
goàm: truyeàn nhieàu dòch, uoáng giôø. Zoledronic acid laø moät thuoác môùi
allopurinol vaø kieàm hoùa nöôùc tieåu pH > vôùi lieàu 4 mg truyeàn tónh maïch 15 phuùt
7,5 vôùi bicarbonate (nhaèm laøm giaûm coù taùc ñoäng nhanh hôn nhoùm
ñoùng tinh theå acid uric ôû thaän). Vì pamidronate.
allopurinol thöôøng cho tröôùc hoùa trò neân Calcitonin coù theå ñöôïc duøng ñieàu trò
hieän nay taêng phosphate maùu laø nguyeân taêng calci maùu. Noù coù taùc duïng trong
nhaân gaây suy thaän thöôøng gaëp nhaát. Vì voøng 2 -4 giôø sau truyeàn thuoác nhöng
vaäy, ñoái vôùi nhöõng beänh nhaân bò baïch hieäu quaû khoâng cao vì bò trung hoøa ngay
caàu caáp coù tæ leä baïch caàu maùu cao neân sau 3 ngaøy. Beänh nhaân coù theå phaûn öùng
ñöôïc thaåm taùch baïch caàu vaø duøng vôùi calcitonin qua bieåu hieän buoàn noân,
hydroxyurea tröôùc hoùa trò. Caùc roái loaïn ñau quaën buïng vaø dò öùng.
ion ñoà maùu khaùng trò neân ñöôïc ñieàu Beänh nhaân taêng calci maùu cuõng coù
chænh baèng loïc maùu. theå ñaùp öùng vôùi corticoid (lymphoâm, ña
Taêng calci maùu u tuûy). Thaåm phaân loïc maùu ñöôïc chæ
Taêng calci maùu hieän dieän ôû 10 ‟ 20% ñònh khi beänh nhaân khoâng theå truyeàn
beänh nhaân ung thö giai ñoaïn tieán xa. dòch löôïng nhieàu.
Caùc nguyeân nhaân thöôøng gaëp bao goàm Hieän nay, coù thuoác öùc cheá RANKL
carcinoâm teá baøo gai cuûa phoåi, ung thö (denosumab), duøng ñieàu trò taêng calci
vuù, ña u tuûy vaø lymphoâm. Hai cô cheá maùu vaø trong di caên xöông.
chính cuûa taêng calci maùu laø taêng tieát Giaûm ñöôøng huyeát
hormon caän giaùp vaø taêng taïo vit 1,25-D Giaûm ñöôøng huyeát do böôùu thöôøng
(thöôøng trong lymphoâm). gaëp ôû nhöõng beänh nhaân coù böôùu tieåu
Trieäu chöùng taêng calci maùu goàm roái ñaûo tuïy tieát insulin, nhöng nhieàu khi coù
loaïn taâm thaàn, uoáng nhieàu, buoàn noân, theå gaëp ôû nhöõng beänh nhaân coù böôùu
noân, meät moûi, taùo boùn vaø co giaät. Noàng trung moâ lôùn tieán trieån chaäm, böôùu gan,
ñoä calci maùu caàn ñöôïc ñieàu chænh theo carcinoâm voû tuyeán thöôïng thaän. Caùc cô
löôïng albumin maùu hoaëc ño noàng ñoä cheá vaø nguyeân nhaân khaùc bao goàm: cheá
calci ion hoùa. tieát caùc peptide gioáng insulin (hoäi chöùng
Ñieàu trò taêng calci maùu phuï thuoäc caän ung thö), taêng chuyeån hoùa glucose ôû
noàng ñoä calci vaø trieäu chöùng. Calci laø böôùu, maát khaû naêng ñieàu hoøa ñöôøng
ion baøi tieát toát qua nöôùc tieåu neân khi huyeát. Insulin coù theå taêng trong khi
noàng ñoä trong maùu taêng nheï thì chæ caàn ñöôøng huyeát giaûm coù theå gaëp ôû nhöõng
truyeàn dòch taêng löôïng nöôùc tieåu qua beänh nhaân böôùu tieåu ñaûo tuïy vaø hieám
thaän. Beänh nhaân coù noàng ñoä calci >14 gaëp ôû nhöõng böôùu khaùc. Vieäc taêng söû
mg/dL hoaëc töø 12 ‟ 14 mg/dL vaø coù duïng ñöôøng do böôùu hieám khi laøm haï
225
ñöôøng huyeát, tuy nhieân neáu keát hôïp maùu maëc duø neáu xuaát huyeát töø böôùu thì
böôùu lôùn vaø suy chöùc naêng gan thì ñieàu khoù caàm ñöôïc (coù theå ñoát, tieâm
naøy coù theå xaûy ra. Caàn phaân bieät vôùi adrenaline ...). Tuy nhieân, nhöõng bieän
nhöõng tình traïng haï ñöôøng huyeát khaùc: phaùp taïi choã chæ laø taïm thôøi vaø neáu chaûy
tieâm insulin, thuoác ñieàu trò ñaùi thaùo maùu keùo daøi thì caàn caân nhaéc phaãu
ñöôøng uoáng, suy tuyeán yeân hay voû tuyeán thuaät, bôm thuyeân taéc maïch. Beänh
thöôïng thaän. nhaân vôùi xuaát huyeát töø buùi tónh maïch coù
Trieäu chöùng cuûa haï ñöôøng huyeát laø theå ñieàu trò vôùi somatostatin hoaëc
meät, toaùt moà hoâi laïnh, yeáu, choaùng vasopressin. Caù ñieàu trò hoã trôï khaùc laø
vaùng, luù laãn. Caùc trieäu chöùng thöôøng xaûy giaûm tieát acid, choáng oùi vaø buø dòch neáu
ra khi ñoùi, vaøo luùc saùng sôùm hoaëc chieàu xuaát huyeát löôïng nhieàu.
muoän. Tröôøng hôïp naëng hôn, beänh Vieâm ruoät hoaïi töû
nhaân coù theå co giaät, hoân meâ. Vieâm ruoät hoaïi töû laø vieâm phuø neà
Ñieàu trò tuøy thuoäc vaøo möùc ñoä haï thaønh ñoaïn ruoät cao ôû nhöõng beänh
ñöôøng huyeát vaø nguyeân nhaân. Neáu giaûm nhaân giaûm baïch caàu. Noù thöôøng bò taïi
nheï, coù theå ñieàu chænh cheá ñoä aên. Neáu manh traøng, nhöng coù theå aûnh höôûng
giaûm nhieàu, coù theå truyeàn ñöôøng vaø tôùi ñaïi traøng phaûi vaø thænh thoaûng laø ñaïi
glucagon. Neáu laø insulinoâm, caân nhaéc traøng ngang. Beänh lyù coù theå gaëp ôû nhieàu
ñieàu trò hoùa trò hoaëc diaxozide. loaïi ung thö, nhöng thöôøng nhaát laø
beänh baïch caàu. Taùc nhaân thöôøng phaân
CAÁP CÖÙU HEÄ TIEÂU HOÙA laäp ñöôïc laø Clostridium vaø vi khuaån
Xuaát huyeát tieâu hoùa gram aâm.
Xuaát huyeát tieâu hoùa coù theå do böôùu, Beänh nhaân bò vieâm ruoät hoaïi töû
caùc taùc nhaân hoùa trò, corticoid, giaûm tieåu thöôøng coù soát, ñau ¼ buïng döôùi phaûi vaø
caàu, roái loaïn ñoâng maùu, haäu quaû cuûa xaï tieâu chaûy nhaày maùu. Beänh nhaân thöôøng
trò vaø hoäi chöùng Mallory Weis do beänh coù giaûm baïch caàu. Xquang qui öôùc
nhaân oùi nhieàu. Caùc nguyeân nhaân cuûa khoâng coù giaù trò. CT vaø MRI coù theå nghi
xuaát huyeát tieâu hoùa khaùc laø vieâm loeùt daï ngôø neáu thaáy vieâm, daøy thaønh ruoät hoaëc
daøy - taù traøng, baát thöôøng ñoäng tónh coù hoaïi töû boùng khí.
maïch vaø tuùi thöøa. Vieâm ruoät hoaïi töû thöôøng ñöôïc ñieàu
Beänh nhaân vôùi xuaát huyeát tieâu hoùa trò baèng ngöng aên ñöôøng mieäng, khaùng
treân caàn ñöôïc ñaët sonde muõi ‟ daï daøy vaø sinh phoå roäng (keå caû kî khí). Phaãu thuaät
bôm röûa cho tôùi khi caàm maùu. Neáu maùu hieám khi ñöôïc söû duïng neáu khoâng coù
khoâng caàm coù theå duøng noäi soi caàm xuaát huyeát oà aït hoaëc thuûng ruoät.
226
Lieäu phaùp ña moâ thöùc
Chöông 8. LIEÄU PHAÙP ÑA MOÂ THÖÙC
Pierre Denoix, moät nhaø ung thö hoïc (4) Giuùp ngöôøi beänh taùi hoøa nhaäp
tieàn boái cuûa Phaùp ñaõ neâu leân khaùi nieäm vaøo cuoäc soáng gia ñình vaø xaõ hoäi
veà ñieàu trò toaøn dieän beänh ung thö nhö
sau: “Trò lieäu toaøn dieän” muoán noùi leân CÔ SÔÛ LYÙ LUAÄN CUÛA SÖÏ CAÀN THIEÁT
coâng cuoäc trò lieäu maø caùc böôùc quyeát PHAÛI ÑIEÀU TRÒ TOAØN DIEÄN
ñònh veà xöû trí seõ döïa treân suoát quaù trình Caùc yeáu toá lieân quan ñeán caên beänh ung
dieãn tieán cuûa caên beänh hôn laø döïa treân thö vaø baûn thaân ngöôøi beänh
vuõ khí chuyeân khoa (phaãu trò, xaï trò, hoùa Vieäc chaån ñoaùn beänh
trò vaø mieãn dòch). Khaùi nieäm naøy coù theå Vieäc chaån ñoaùn beänh caøng chính xaùc
ñöôïc dieãn giaûi nhö laø söï toång hôïp nhaân thì caùch xöû trí caøng phuø hôïp.
taøi, vaät löïc hieän coù ñeå ñieàu trò ung thö Chaån ñoaùn ung thö goàm 3 böôùc caên
ñuùng quy caùch theo caùc phaùc ñoà ñaõ ñöôïc baûn (1) chaån ñoaùn cô quan mang beänh,
nghieân cöùu moät caùch khoa hoïc vaø ñöôïc (2) chaån ñoaùn baûn chaát böôùu (giaûi phaãu
ñaùnh giaù laø coù hieäu quaû, phuø hôïp vôùi giai beänh lyù) vaø (3) chaån ñoaùn ñoä lan roäng
ñoaïn beänh vaø hoaøn caûnh cuûa beänh cuûa böôùu (giai ñoaïn beänh). Tuøy vaøo töøng
nhaân. tröôøng hôïp beänh lyù maø thöù töï caùc böôùc
coù theå thay ñoåi.
MUÏC ÑÍCH CUÛA ÑIEÀU TRÒ TOAØN DIEÄN Döïa vaøo caùc xeùt nghieäm ñaëc bieät, ta
Ñieàu trò toaøn dieän nhaém tôùi caùc muïc coù theå ñaùnh giaù ñoä aùc tính cuûa moät soá
ñích sau: böôùu, tính chaát di truyeàn cuûa beänh. Ñieàu
(1) Ñieàu trò vaø kieåm soaùt caên beänh naøy giuùp thaày thuoác quyeát ñònh höôùng
ung thö moät caùch toái öu trò lieäu vaø tieân ñoaùn ñoä ñaùp öùng vôùi ñieàu
(2) Xaây döïng moät phöông phaùp laøm trò hoaëc tieân löôïng beänh.
vieäc phoái hôïp lieân chuyeân khoa Caùc yeáu toá lieân quan ñeán beänh nhaân
coù chieán löôïc ñeå ñieàu trò toát caên Goàm caùc thoâng tin veà beänh lyù noäi
beänh ngoaïi khoa ñi keøm, thoùi quen vaø loái soáng
(3) Ñem laïi cho ngöôøi beänh cuoäc cuûa beänh nhaân, chæ soá hoaït ñoäng cô theå
soáng theå chaát vaø tinh thaàn toát cuûa beänh nhaân, tình traïng tinh thaàn,
hôn taâm lyù cuûa beänh nhaân vaø caû gia caûnh laãn
khaû naêng kinh teá cuûa hoï. Bieát ñöôïc caùc
227
thoâng tin naøy, ngöôøi thaày thuoác coù theå beänh lyù ôû nhöõng giai ñoaïn khaùc nhau.
vaän duïng caùc moâ thöùc trò lieäu, caùc phaùc Beân caïnh ñoù caàn coù keá hoaïch kieåm tra
ñoà ñieàu trò moät caùch phuø hôïp nhaát, chaát löôïng ñieàu trò.
khoâng laøm xaáu ñi tình traïng beänh nhaân Ngoaøi ra, moái quan heä giöõa thaày
veà theå chaát hoaëc tinh thaàn, cuõng nhö thuoác vaø beänh nhaân, giöõa thaày thuoác vôùi
khoâng ñeán noãi laøm baàn cuøng hoùa gia thaày thuoác cuõng goùp phaàn khoâng nhoû
ñình cuûa hoï. vaøo söï hieäu quaû cuûa cuoäc ñieàu trò. Ngoaøi
Yeáu toá nhaân taøi vaät löïc cuûa cô sôû ñieàu trò vaán ñeà y ñöùc, söï trao ñoåi yù kieán, baøn baïc
Nhaân taøi ‟ vaät löïc laø hai yeáu toá phaûi giöõa thaày thuoác vaø ngöôøi beänh laø yeáu toá
ñi song song, thieáu moät trong hai yeáu toá quan troïng giuùp ngöôøi beänh yeân taâm vaø
naøy thì khoâng theå thöïc hieän ñöôïc vieäc hôïp taùc vôùi thaày thuoác ñeå phaùc ñoà ñieàu
ñieàu trò beänh lyù ung thö. trò ñöôïc thöïc hieän hoaøn chænh.
Nhaân taøi vaät löïc cuûa cô sôû ñieàu trò Giöõa caùc ñoàng nghieäp baùc só vôùi
ung thö theå hieän qua vieäc toå chöùc, trang nhau, vieäc thoâng tin lieân laïc, trao ñoåi yù
bò caùc khoa laâm saøng vaø caän laâm saøng kieán, baøn baïc vôùi nhau ñeå phoái hôïp ñieàu
ñaëc thuø cho trò lieäu ung thö. trò laø voâ cuøng quan troïïng, giuùp ngöôøi
Caùc khoa laâm saøng cô baûn goàm: beänh coù ñöôïc cô may ñieàu trò moät caùch
(1) Khoa Ngoaïi vôùi ñoäi nguõ phaãu toái öu.
thuaät vieân coù theå thöïc hieän caùc Phaân tích caùc ñieåm maïnh vaø ñieåm yeáu
loaïi phaãu thuaät trong ung thö ... cuûa töøng phöông phaùp ñieàu trò
(2) Khoa Noäi vôùi ñoäi nguõ baùc só vaø Phaãu trò
nhaân vieân coù khaû naêng söû duïng Phaãu trò ung thö laø phöông phaùp
caùc loaïi döôïc phaåm hoùa chaát ñeå ñöôïc duøng sôùm nhaát vaø hieän vaãn laø moät
ñieàu trò caùc loaïi böôùu ñaëc, caùc trong hai phöông phaùp höõu hieäu nhaát
loaïi ung thö heä taïo huyeát. (phöông phaùp kia laø xaï trò). Ñoái vôùi caùc
(3) Khoa Xaï, beân caïnh caùc phöông ung thö coøn khu truù taïi choã (böôùu
tieän xaï trò ngoaøi, xaï trò trong, nguyeân phaùt) vaø taïi vuøng (haïch vuøng bò
khoâng theå thieáu ñôn vò Vaät lyù di caên), löôõi dao moå ñaõ chöùng toû coù khaû
phoùng xaï vôùi chöùc naêng tính naêng maïnh meõ vaø hieäu quaû trong ña soá
toaùn, khaûo saùt lieàu löôïng xaï vaø an tröôøng hôïp.
toaøn böùc xaï. Tuy vaäy, phaãu trò vaãn coù ñieåm yeáu vaø
(4) Moät soá ñôn vò caän laâm saøng luoân cô cheá thaát baïi cuûa phaãu trò ñöôïc lieät keâ
saùt caùnh vôùi ngaønh ung thö, ñoù nhö sau:
laø caùc khoa Giaûi Phaãu Beänh lyù, (1) Böôùu coù theå taùi phaùt taïi choã do
Khoa Chaån Ñoaùn Hình AÛnh, caùc teá baøo ung thö bò rôi vaõi ôû
Khoa Xeùt Nghieäm, Khoa Döôïc ... phaãu tröôøng trong luùc phaãu
Phöông phaùp laøm vieäc khoa hoïc vaø hieäu thuaät vieân boùc taùch böôùu.
quaû (2) Trong nhieàu tröôøng hôïp phaãu
Taäp theå thaày thuoác caàn coù kieán thöùc thuaät khoâng theå caét roäng ñeå laáy
chuyeân moân veà ung thö hoïc, coù kyõ naêng ñuùng möùc ñoä aên lan vi theå cuûa
söû duïng caùc phöông tieän ñieàu trò vaø phaûi böôùu.
coù phaùc ñoà cuï theå ñeå ñieàu trò caùc loaïi
228
(3) Beân caïnh ñoù, söï di caên theo (4) Laø phöông phaùp khoâng ñaëc hieäu
ñöôøng lymphoâ hoaëc ñöôøng maùu vaø khoâng coù taùc duïng toaøn thaân.
laø vaán ñeà chính maø phaãu trò Hoùa trò
khoâng theå kieåm soaùt noåi. Hoùa trò laø vuõ khí ñöôïc ñöa vaøo aùp
(4) Ngoaøi ra phaãu thuaät nhö caét duïng töø sau theá chieán thöù II, chaúng bao
roäng, caét ñoaïn vaãn laø phöông laâu sau ñöôïc coâng nhaän laø phöông phaùp
phaùp thoâ baïo vì caét roäng moâ trò lieäu quy öôùc. Luùc ñaàu hoùa trò ñöôïc
nhieàu gaây xaùo troän chöùc naêng, duøng trong caùc ung thö heä taïo huyeát,
coù theå gaây dò hình ñaùng keå, laø sau ñoù ngöôøi ta nhaän thaáy hoùa trò cuõng
phöông phaùp khoâng ñaëc hieäu, vaø coù vai troø ñoái vôùi caùc böôùu ñaëc, nhaát laø
khoâng coù taùc duïng kieåm soaùt caùc loaïi böôùu nhaïy vôùi hoùa chaát nhö
böôùu toaøn thaân. carcinoâm teá baøo ñeäm nuoâi, ung thö tinh
Xaï trò hoaøn ... Luùc ñaàu hoùa trò ñöôïc khai thaùc
Xaï trò ung thö xuaát hieän sau phaãu trò, ñieåm maïnh laø coù theå löu chuyeån trong
vaøo ñaàu theá kyû 20 nhöng caøng ngaøy toaøn thaân neân chuû yeáu ñöôïc duøng khi
caøng chöùng toû khaû naêng maïnh meõ vaø beänh ñaõ di caên xa. Tuy nhieân hieäu quaû
höõu hieäu. Ñoái vôùi ung thö giai ñoaïn cuûa hoùa trò cuõng khoâng beàn khi toång soá
sôùm, böùc xaï ion-hoùa cho thaáy khaû naêng teá baøo aùc tính quaù lôùn. Coøn trong tröôøng
trò khoûi töông töï nhö löôõi dao moå. Ñoâi hôïp böôùu coøn khu truù taïi choã, taïi vuøng
khi nhôø ít gaây roái loaïn chöùc naêng taàm thì hoùa trò ñôn thuaàn cuõng khoâng ñuû
hoaït ñoäng cuûa xaï trò coøn roäng raõi hôn khaû naêng laøm tan saïch hoaøn toaøn khoái
phaãu trò, nhöng noùi chung thì cuõng böôùu.
khoâng vöôït hôn nhieàu laém. Cô cheá thaát baïi cuûa hoùa trò naèm ôû
Tuy vaäy maët yeáu cuûa xaï trò cuõng choã:
khoâng phaûi laø ít: (1) Caùc thuoác dieät teá baøo ung thö toû
(1) Vuøng loõi cuûa böôùu, thöôøng bò ra höõu hieäu khi toång khoái teá baøo
hoaïi töû, coù theå raát khaùng tia vì söï coøn nhoû (döôùi 1 tyû).
thieáu oxy teá baøo, do ñoù söï taùi (2) Do ñoä töôùi maùu cuûa khoái böôùu
phaùt thöôøng töø caùc teá baøo vuøng khoâng ñoàng ñeàu, neân thuoác khoù
loõi böôùu. ñeán ñöôïc vuøng loõi böôùu.
(2) Söï nhaïy xaï cuûa caùc moâ laønh vaø (3) Baûn thaân caùc teá baøo böôùu coù cô
cô quan quyù naèm saùt caïnh böôùu cheá thaûi ñoäc ñöa ñeán tình traïng
laø yeáu toá caûn trôû vieäc naâng lieàu khaùng thuoác sau moät soá chu kyø
xaï ñeán möùc toái ña ñeå kieåm soaùt hoùa trò.
böôùu. (4) Sau moät thôøi gian ñaùp öùng,
(3) Xaï trò vaãn laø phöông phaùp thoâ thöôøng xuaát hieän tình traïng
baïo, taøn phaù teá baøo ung thö khaùng thuoác, do kieåu gen vaø ñoä
nhöng cuõng huûy hoaïi moâ laønh vaø bieät hoùa cuûa caùc teá baøo trong
coù tieàm naêng sinh ung neáu beänh moät khoái böôùu thöôøng khoâng
nhaân coù thôøi gian soáng theâm laâu ñoàng nhaát, caùc teá baøo nhaïy vôùi
daøi. hoùa trò ñaõ bò tieâu dieät, coøn laïi
229
doøng teá baøo khaùng thuoác tieáp tuïc Tuy nhieân, caùc lieäu phaùp mieãn dòch
phaùt trieån. treân vaãn coøn gaëp phaûi caùc trôû ngaïi sau:
(5) Tính ñoäc haïi cuûa hoùa chaát treân (1) Coù söï leä thuoäc ñaùng keå giöõa toång
caùc cô quan quyù vaø taùc duïng phuï khoái teá baøo böôùu vaø khaû naêng
naëng neà laø caùc yeáu toá caûn trôû ñaùp öùng mieãn dòch cuûa cô theå
vieäc naâng lieàu hoùa trò. chuû.
(6) Nhìn chung hoùa trò vaãn laø moät (2) Söï bieåu hieän cuûa caùc gen sinh
caùch can thieäp thoâ baïo, khoâng coù ung trong caùc teá baøo cuûa moät
tính ñaëc hieäu vaø coù nguy cô sinh khoái böôùu khoâng gioáng nhau.
ung thö thöù phaùt sau naøy. (3) Moät soá teá baøo böôùu coù khaû naêng
Lieäu phaùp mieãn dòch taïo ra caùc yeáu toá khoùa öùc cheá ñaùp
Lieäu phaùp mieãn dòch ñöôïc ñöa vaøo öùng mieãn dòch.
öùng duïng laâm saøng khoaûng 30 naêm nay Nhìn chung veà caùch söû duïng caùc lieäu
nhöng raát höùa heïn nhôø caùc khaùm phaù phaùp
lieân tuïc trong lónh vöïc sinh hoïc ung thö. Toùm laïi cho ñeán nay chuùng ta coù
Öu ñieåm cuûa lieäu phaùp mieãn dòch laø ñöôïc trong tay moät soá vuõ khí choáng ung
tính ñaëc hieäu vaø coù taùc duïng toaøn thaân. thö. Caùc vuõ khí coù taàm hoaït ñoäng taïi
Vaøo nhöõng naêm 70-80, lieäu phaùp choã - taïi vuøng goàm phaãu thuaät vaø xaï trò.
mieãn dòch chæ khueách ñaïi khaû naêng Caùc vuõ khí coù taàm hoaït ñoäng toaøn thaân
mieãn dòch cuûa cô theå moät caùch chung laø hoùa trò, mieãn dòch lieäu phaùp, vaø noäi
chung nhaèm choáng laïi caùc teá baøo ung tieát (trong moät soá tröôøng hôïp ung thö
thö, ñöôïc coi laø caùc teá baøo laï. Trong thaäp lieân quan ñeán noäi tieát).
kyû 90 cuûa theá kyû tröôùc, vieäc öùng duïng Vì beänh ung thö coù beänh söû töï nhieân
caùc chaát do lymphoâ baøo tieát ra nhö thöôøng dieãn tieán töø taïi choã taïi vuøng ñeán
Interferon, Interleukin cuõng chöa toû ra di caên xa neân vieäc söû duïng duy nhaát,
höõu hieäu laém, beân caïnh ñoù caùc phaûn rieâng leû moät phöông phaùp trò lieäu roõ
öùng phuï cuûa lieäu phaùp naøy cuõng ñaùng raøng laø khoâng hôïp lyù. Muoán ñieàu trò toát
keå. Maáy naêm ñaàu cuûa theá kyû naøy roä leân beänh ung thö caàn phaûi duøng moät chieán
caùc nghieân cöùu tìm lieäu phaùp sinh hoïc löôïc taán coâng phoái hôïp haøi hoøa hôn. Ta
coù choïn loïc vaøo caùc gen sinh ung, vaøo thaáy roõ söï thuaän lôïi hieån nhieân cuûa moät
saûn phaåm cuûa caùc gen naøy laø caùc protein chieán löôïc toaøn dieän döïa treân suoát quaù
gaây chuyeån daïng hoaëc vaøo thuï theå cuûa trình dieãn tieán cuûa caên beänh hôn laø
caùc protein ñoù. Caùc lieäu phaùp naøy coù chieán thuaät döïa treân vieäc löïa choïn theo
chung teân goïi laø “lieäu phaùp nhaém vaøo töøng vuõ khí ñieàu trò chuyeân khoa.
ñích” (target therapy), hoaëc “phöông
phaùp trò lieäu baèng khaùng theå ñôn doøng”. NOÄI DUNG CUÛA ÑIEÀU TRÒ TOAØN DIEÄN
Caùc nghieân cöùu hieän ñang coøn ôû pha II, BEÄNH UNG THÖ
moät soá ôû pha III vaø moät soá thuoác ñaõ Phoái hôïp caùc moâ thöùc ñieàu trò
ñöôïc caáp pheùp baùn ôû thò tröôøng döôïc Ñoái vôùi moät soá loaïi ung thö, nhaát laø ôû
phaåm, cho thaáy coù caûi thieän veà maët laâm giai ñoaïn sôùm coù theå chæ caàn moät moâ
saøng. thöùc ñieàu trò.
230
Ví duï: ung thö da T1N0, ung thö coá (6) hoùa trò laøm ñoàng boä hoùa chu trình
töû cung giai ñoaïn I, phaãu trò ñôn thuaàn caùc teá baøo böôùu vaøo nhöõng pha nhaïy
hoaëc xaï trò ñôn thuaàn cuõng cho keát quaû caûm hôn vôùi xaï trò (pha G2, M), taêng
toát töông ñöông nhau; ung thö ñaïi-tröïc dieät caùc teá baøo thieáu oxy bôûi hoùa trò, öùc
traøng chöa xaâm laán lôùp cô vaø N(-) chæ cheá khaû naêng töï söûa chöõa cuûa nhöõng teá
caàn phaãu thuaät caét ñoaïn nöûa ñaïi traøng baøo bò toån thöông bôûi xaï trò, giaûm söï taùi
hoaëc caét ñoaïn tröïc traøng laø ñuû. laäp daân soá teá baøo böôùu trong thôøi gian
Nhöng thöïc teá haèng ngaøy cho thaáy giöõa hai laàn xaï trò.
ña soá beänh nhaân ñeán trong giai ñoaïn Keát hôïp phaãu ‟ xaï
beänh ung thö ñaõ tieán trieån taïi choã, taïi (1) Xaï trò sau moå: tieâu dieät noát soá teá
vuøng vaø soá tröôøng hôïp ñaõ coù di caên xa baøo coøn soùt trong tröôøng moå,
khoâng phaûi hieám gaëp. Trong nhöõng tình giaûm taùi phaùt taïi choã-taïi vuøng,
huoáng ñoù khaû naêng thaát baïi raát lôùn neáu lieàu xaï töø 45-60 Gy tuøy: vò trí, theå
chæ duøng moät moâ thöùc trò lieäu. Vieäc phoái tích, caùch lan roäng, loaïi moâ hoïc,
hôïp caùc phöông phaùp, öùng duïng maët ñoä aùc tính cuûa böôùu vaø möùc ñoä
maïnh cuûa phöông phaùp naøy ñeå buø tröø an toaøn cuûa bôø giaûi phaãu. Chæ
maët yeáu cuûa phöông phaùp kia, trôû neân ñònh: ung thö vuù nguy cô taùi
yeâu caàu böùc thieát. phaùt cao, ung thö tröïc traøng
Caùc ñieàu kieän thuaän lôïi (1) hieåu bieát Dukes B2/ C, böôùu naõo ...
saâu hôn veà sinh hoïc ung thö, dieãn tieán (2) Xaï trò tröôùc moå: taïo thuaän lôïi cho
töï nhieân beänh ung thö, (2) nhieàu tieán cuoäc moå coù theå laáy ñi troïn veïn
boä trong phaãu thuaät ‟ gaây meâ hoài söùc, khoái böôùu ôû giai ñoaïn ñaõ tieán
(3) maùy xaï trò kyõ thuaät cao, (4) thuoác trieån taïi choãã, giaûm khaû naêng taùi
hoùa chaát ña daïng phong phuù. phaùt taïi choã, baát lôïi laø thieáu
Söû duïng phoái hôïp nhieàu moâ thöùc vaøo thoâng tin veà möùc ñoä xaâm laán cuûa
vieäc chöõa trò ung thö nhaèm (1) giaûm böôùu vaø tình traïng haïch vuøng.
thieåu toái ña khaû naêng thaát baïi (taïi choã, Chæ ñònh: ung thö coå töû cung,
taïi vuøng hoaëc di caên xa) (2) baûo toàn cô sarcoâm, ung thö tröïc traøng, ung
quan, (3) caûi thieän thôøi gian soáng coøn thö baøng quang ...
cuõng nhö chaát löôïng cuoäc soáng (3) Xaï trò trong luùc moå: xaï baèng
Ích lôïi cuûa lieäu phaùp ña moâ thöùc bao chuøm tia electron cuûa maùy gia
goàm (1) phoøng ngöøa söï xuaát hieän nhöõng toác, lieàu duy nhaát 10-15 Gy, oáng
doøng teá baøo khaùng trò, vì nhöõng doøng teá chænh tröïc ñaëc bieät aùp vaøo tröôøng
baøo ñaõ khaùng vôùi moâ thöùc naøy coù theå moå, di chuyeån beänh nhaân töø
coøn nhaïy caûm vôùi moâ thöùc khaùc, (2) ñoäc phoøng moå ñeán phoøng maùy xaï,
tính caùc lieäu phaùp ñoäc laäp vôùi nhau, (3) hieäu quaû taïm bôï ñoái vôùi ung thö
hieäu quaû 2 + 2 > 4, (4) phaãu trò laáy ñi daï daøy, ung thö tuïy, ung thö tröïc
toång khoái teá baøo böôùu, taêng khaû naêng traøng tieán trieån ...
hoùa chaát ñeán vuøng böôùu, taêng cung caáp Keát hôïp hoùa trò vôùi caùc moâ thöùc khaùc
oxy vaøo vuøng böôùu, taêng nhaïy xaï, giaûm (1) Hoùa trò hoã trôï: nhaèm trò sôùm caùc
theå tích xaï trò, (5) xaï trò ñieàu trò taïi choã, di caên vi theå aâm thaàm, sau khi
taïi vuøng vaø nhöõng vò trí aån naùu cuûa böôùu ñaõ ñieàu trò taïi choã, caûi thieän tieân
231
löôïng soáng coøn, duøng cho caùc hoùa trò coù theå keát hôïp vôùi caùc böôùc ñieàu
loaïi ung thö coù nhieàu khaû naêng trò böôùu nguyeân phaùt, ñeå cho chieán löôïc
di caên xa. Ñieàu kieän: coù thuoác ñieàu trò trôû neân toaøn dieän.
hoùa chaát hieäu quaû. Chæ ñònh: ung Trò lieäu toaøn dieän (trò lieäu ña moâ thöùc,
thö vuù böôùu lôùn, ung thö ñaïi trò lieäu phoái hôïp) nhö theá ñaõ caûi thieän
traøng di caên haïch ... ñöôïc tieân löôïng hoaëc ít ra cuõng keùo daøi
(2) Hoùa trò taân hoã trôï: hoùa trò ngay ñôøi soáng beänh nhaân ñoái vôùi moät soá loaïi
töø ñaàu tröôùc khi ñieàu trò taïi choã - ung thö:
taïi vuøng, böôùu ñaõ tieán trieån taïi (1) Ung thö vuù: vieäc phoái hôïp caùc öu
choã coù khaû naêng di caên xa vi theå ñieåm cuûa phaãu thuaät, xaï trò vaø
aâm thaàm, phaùc ñoà coù hieäu quaû hoùa trò/ noäi tieát ñaõ caûi thieän tieân
laøm giaûm theå tích böôùu taïo löôïng cuûa caên beänh naøy (giaûm tyû
thuaän lôïi cho moâ thöùc tieáp theo. leä taùi phaùt taïi choã-taïi vuøng, giaûm
Chæ ñònh: ung thö vuù tieán trieån tyû leä di caên xa, baûo toàn ñöôïc moâ
taïi choã, ung thö ñaàu coå tieán trieån vuù).
taïi choã ... (2) Böôùu Wilms (ung thö nguyeân
(3) Hoùa xaï ñoàng thôøi: taùc duïng dieät baøo thaän ôû treû em): hoùa trò taân
baøo toát nhaát, hoùa chaát laøm taêng hoã trôï, phaãu thuaät vaø xaï trò boå
ñoä nhaïy xaï cuûa teá baøo. Taêng ñoäc tuùc vaøo neàn böôùu ñaõ caûi tieán roõ
tính treân moâ laønh, neân truyeàn reät tieân löôïng loaïi ung thö naøy,
hoùa chaát chaäm vaø lieân tuïc. Hoùa naâng tyû leä soáng coøn 2 naêm töø
chaát: carboplatin, 5-FU, 43% leân 92%.
doxorubicin, paclitaxel, hydroxy- (3) Beänh Hodgkin: tröôùc ñaây coù söï
urea, camptothecin. Ñang laø phaân chia phöông thöùc ñieàu trò
höôùng nghieân cöùu treân theá giôùi. theo giai ñoaïn; giai ñoaïn I-II
Nhaém vaøo caùc ung thö tieán trieån thöôøng ñöôïc ñieàu trò baèng xaï trò,
taïi choã-taïi vuøng hoaëc caùc loaïi coøn giai ñoaïn III-IV baèng hoùa trò.
ung thö khoù trò (thöïc quaûn, tuïy, Trong thaäp nieân 90, vieäc phoái
phoåi,...). hôïp moät soá chu kyø hoùa trò vôùi xaï
Trong tröôøng hôïp phaãu trò thöôøng trò giaûm lieàu giuùp taêng khaû naêng
thaát baïi vì taùi phaùt vuøng rìa böôùu, ta kieåm soaùt beänh taïi caùc vuøng
phaûi nghieân cöùu duøng xaï trò boå tuùc sau haïch khaùc ñoàng thôøi giaûm bôùt
moå ñeå phoái hôïp haøi hoøa vôùi phaãu trò. caùc bieán chöùng do xaï trò nhaát laø
Khi xaï trò coù veû khoâng theå thaønh ñoái vôùi beänh nhaân nhi. Vieäc phoái
coâng vì nhieàu khaû naêng seõ taùi phaùt vuøng hôïp xaï trò boå tuùc vaøo neàn caùc
loõi böôùu, thì neân duøng löôõi dao moå böùng vuøng haïch tieân phaùt trong caùc
laáy khoái böôùu trong keá hoaïch phoái hôïp tröôøng hôïp beänh Hodgkin giai
vôùi xaï trò (neáu phaãu thuaät coù theå thöïc ñoaïn III-IV ñaõ hoùa trò giuùp giaûm
hieän ñöôïc veà maët kyõ thuaät laãn chöùc tyû leä taùi phaùt taïi caùc vò trí haïch
naêng). tieân phaùt.
Khi thaáy coù nhieàu khaû naêng di caên xa (4) Caûi thieän soáng coøn cuûa ung thö
vi theå aâm thaàm, phaûi nghieân cöùu xem tröïc traøng, ung thö phoåi khoâng
232
teá baøo nhoû, lymphoâm khoâng raêng haøm maët, neáu beänh lyù lieân quan
Hodgkin giai ñoaïn II-III, sarcoâm ñeán haøm maët; baùc só phaãu thuaät taïo
cô vaân, böôùu sao baøo thoaùi saûn, hình, neáu vieäc ñieàu trò gaây nhieàu bieán
ung thö coå töû cung. daïng; chuyeân vieân dinh döôõng, neáu vieäc
(5) Giuùp traùnh caùc cuoäc moå taøn phaù, ñieàu trò aûnh höôûng ñeán vaán ñeà aên uoáng
baûo toàn cô quan nhö ung thö cuûa beänh nhaân; chuyeân vieân vaät lyù trò
keânh haäu moân, ung thö baøng lieäu-phuïc hoài chöùc naêng, neáu vieäc ñieàu
quang, ung thö vuøng ñaàu coå, trò aûnh höôûng nhieàu ñeán chöùc naêng vaän
sarcoâm phaàn meàm chi, ung thö ñoäng, hoâ haáp, ...
vuù. Taäp theå thaày thuoác trong trung taâm
Ngaøy nay, phaàn lôùn caùc tröôøng hôïp thöôøng chia thaønh nhieàu tieåu ban, moãi
ung thö ñeàu ñöôïc ñieàu trò theo höôùng ña tieåu ban phuï traùch moät hoaëc hai loaïi
moâ thöùc noùi treân, chæ moät soá ít giai ñoaïn beänh lyù ung thö. Ví duï: tieåu ban ung thö
thaät sôùm môùi ñöôïc ñieàu trò ñôn thuaàn vuù goàm caùc baùc só phaãu thuaät vieân
baèng moät lieäu phaùp. chuyeân moå vaø taïo hình tuyeán vuù, caùc
Caàn phaûi noùi theâm, vieäc ñieàu trò phoái baùc só noäi khoa chuyeân phuï traùch hoùa trò
hôïp ña moâ thöùc tuy coù cô sôû lyù luaän chaët ung thö vuù vaø caùc baùc só xaï trò chuyeân xaï
cheõ, nhöng caàn thieát phaûi ñöôïc chöùng veà ung thö vuù. Tieåu ban veà böôùu heä thaàn
minh hieäu quaû thoâng qua caùc thöû kinh thì goàm phaãu thuaät vieân thaàn kinh,
nghieäm laâm saøng ñöôïc tieán haønh moät caùc baùc só noäi khoa vaø baùc só xaï trò phuï
caùch khoa hoïc, khaùch quan. Chuùng ta traùch phaàn böôùu heä thaàn kinh. Haøng
khoâng neân tuøy tieän phoái hôïp caùc caùc tuaàn, moãi tieåu ban seõ hoïp moät laàn ñeå
phöông thöùc phaãu trò, xaï trò vaø hoùa trò cuøng xem caùc tröôøng hôïp beänh lyù maø
cho caùc beänh nhaân ung thö neáu chöa roõ tieåu ban mình phuï traùch, cuøng duyeät
hieäu quaû vaø khaû naêng phaùt sinh bieán ñieàu trò caùc tröôøng hôïp môùi, leân keá
chöùng. hoaïch ñieàu trò cuï theå cho töøng tröôøng
Phöông phaùp laøm vieäc lieân chuyeân khoa hôïp theo phaùc ñoà ñieàu trò maø beänh vieän
Ñieàu trò ung thö khoâng neân chæ tuøy ñaõ choïn löïa. Khi coù nhöõng tröôøng hôïp
thuoäc vaøo moät thaày thuoác, maø phaûi ñaët khoù giaûi quyeát thì buoåi hoïp mang tính
döôùi traùch nhieäm cuûa nguyeân caû moät chaát hoäi chaån lieân chuyeân khoa, caùc
taäp theå thaày thuoác. Vieäc hoaïch ñònh thaønh vieân trong tieåu ban cuøng suy nghó
chieán löôïc ñieàu trò ñöôïc thöïc hieän cho vaø ñeà ra caùch xöû trí toái öu, nhôø ñoù beänh
töøng ca beänh lyù döôùi hình thöùc nhöõng nhaân ñöôïc höôûng cô may ñieàu trò toát vaø
buoåi hoäi chaån lieân chuyeân khoa. Trong hôïp lyù nhaát.
buoåi hoäi chaån coù söï tham döï cuûa caùc
thaày thuoác cuûa nhöõng chuyeân khoa coù CAÙC BÖÔÙC THÖÏC HIEÄN VAØ ÑIEÀU KIEÄN
lieân quan ñeán vieäc chaån ñoaùn vaø ñieàu trò, ÑEÅ THÖÏC HIEÄN ÑIEÀU TRÒ TOAØN DIEÄN
goàm baùc só chuyeân khoa giaûi phaãu beänh, Caùc böôùc thöïc hieän
baùc só phaãu thuaät, baùc só noäi khoa ung (1) Chaån ñoaùn
thö, baùc só xaï trò. Beân caïnh caùc chuyeân (2) Hoaïch ñònh chöông trình ñieàu
khoa caên baûn naøy coøn coù söï goùp maët cuûa trò: caùc böôùc phoái hôïp ñeå ñieàu trò
caùc chuyeân khoa coù lieân quan nhö baùc só
233
caên beänh, phuïc hoài chöùc naêng vaø phaãu thuaät ung thö coù khaû naêng
thaåm myõ baøn luaän vaø chaáp nhaän, neáu ñaây
(3) Keá hoaïch theo doõi laø giaûi phaùp toái öu, nhöõng döõ
(4) Keá hoaïch hoã trôï beänh nhaân veà kieän nghieâng veà moät kyõ thuaät
tinh thaàn vaø hoøa nhaäp ñôøi soáng ñieàu trò khaùc vôùi kyõ thuaät cuûa
gia ñình vaø xaõ hoäi. oâng ta.
(5) Hoaïch ñònh chöông trình ñieàu trò (4) Phaûi coù tinh thaàn laøm vieäc taäp
ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp beänh taùi theå, cuøng chia seû traùch nhieäm
phaùt hoaëc di caên trong vieäc hoaïch ñònh chieán löôïc
(6) Keá hoaïch chaêm soùc beänh nhaân ñieàu trò cho töøng beänh nhaân.
giai ñoaïn cuoái Cô sôû vaät chaát
Ñieàu kieän thöïc hieän Toát nhaát laø coù moät beänh vieän ung
Nhaân löïc böôùu vôùi ñaày ñuû caùc phöông tieän chaån
Taäp theå caùn boä y teá laøm vieäc trong ñoaùn vaø ñieàu trò quy öôùc. Khi xaây döïng
chuyeân khoa ung thö goàm nhieàu ñoái beänh vieän, thieát keá toång theå ban ñaàu caàn
töôïng, coù chöùc naêng khaùc nhau, ngoaøi mang tính chaát ñaëc thuø veà ñieàu trò beänh
caùc baùc só, phaûi keå ñeán ñoäi nguõ ñieàu ung böôùu, coù tính lieân hoaøn, taïo ñieàu
döôõng vieân chuyeân chaêm soùc beänh kieän thuaän lôïi cho quaù trình chaån ñoaùn,
nhaân ung thö, caùc kyõ thuaät vieân, vaän ñieàu trò, chaêm soùc vaø theo doõi beänh
haønh vieän laøm vieäc trong caùc phoøng nhaân.
maùy xaï trò, caùc kyõ sö vaø kyõ thuaät vieân Phöông phaùp laøm vieäc
cuûa ngaønh vaät lyù phoùng xaï. Ñeå vieäc ñieàu trò mang tính toaøn dieän,
Theo Pierre Denoix, moãi thaày thuoác khoa hoïc, vaø coù theå ñaùnh giaù ñöôïc hieäu
cuûa eâ-kíp ñieàu trò phaûi coù 4 ñaëc tröng quaû, eâ-kíp ñieàu trò neân soaïn moät quyeån
sau: “caùc phaùc ñoà ñieàu trò” vaø döïa treân phaùc
(1) Phaûi laø ngöôøi naém vöõng kyõ thuaät ñoà ñoù ñeå trieån khai xöû trí töøng tröôøng
chuyeân khoa cuûa mình, nhö hôïp cuï theå. Toát nhaát neân choïn caùc phaùc
phaãu trò , xaï trò ... ñoà ñaõ ñöôïc nghieân cöùu vaø aùp duïng roäng
(2) Phaûi coù moät kieán thöùc roäng veà raõi taïi nhieàu nôi treân theá giôùi ñoàng thôøi
sinh hoïc ung thö, bieát beänh söû phaùc ñoà ñoù deã thöïc hieän trong hoaøn
töï nhieân cuûa caùc loaïi ung thö, caûnh nöôùc mình. Neáu ñieàu trò coù phaùc
hieåu moái töông quan chuû böôùu. ñoà cuï theå thì vieäc toång keát, ñaùnh giaù
(3) Phaûi coù moät kieán thöùc khaù ñuû veà hieäu quaû vaø ruùt kinh nghieäm ñieàu trò seõ
caùc kyõ thuaät khoâng thuoäc deã daøng hôn.
chuyeân khoa rieâng cuûa mình. Ví Nhö ñaõ trình baøy ôû phaàn treân,
duï, phaãu thuaät vieân cuõng caàn phöông phaùp hoäi chaån lieân chuyeân khoa
bieát caùc khaùi nieäm veà xaï trò, hoùa hieän laø caùch laøm vieäc phoå bieán taïi caùc
trò, giaûi phaãu beänh ñeå khi hoäi trung taâm ñieàu trò ung thö treân theá giôùi.
chaån vôùi caùc ñoàng nghieäp Vieäc hoäi chaån khoâng chæ khu truù trong
chuyeân khoa xaï, noäi ... nhaèm löïa phaïm vi moät beänh vieän, maø coøn giöõa
choïn cho beänh nhaân phöông caùc beänh vieän vôùi nhau, vaø ngaøy nay
phaùp ñieàu trò toát nhaát thì baùc só nhôø truyeàn thoâng ña phöông tieän, ta coù
234
theå hoäi chaån vôùi caùc chuyeân gia ung thö hoaëc ñeå tìm bieän phaùp xöû trí vôùt vaùt chöù
haøng ñaàu treân theá giôùi ñeå trao ñoåi theâm chöa nhaèm muïc ñích hoaïch ñònh
yù kieán, giuùp ñôõ nhau giaûi quyeát caùc chöông trình ñieàu trò cho töøng beänh
tröôøng hôïp khoù nhaèm ñem laïi lôïi ích toát nhaân.
nhaát cho beänh nhaân. Trong hoaøn caûnh nöôùc ta, ngaønh ung
Hieän nay ôû nöôùc ta ngaøy caøng coù böôùu hieän coøn nhieàu khoù khaên ñeå ñoái
theâm nhieàu cô sôû y teá tham gia ñieàu trò phoù vôùi caên beänh, neân caùc yeáu toá nhö
ung thö nhöng chöa hoaøn thieän veà cô sôû tinh thaàn, chaát löôïng cuoäc soáng, phuïc
nhaân taøi, vaät löïc vaø phöông phaùp, do ñoù hoài chöùc naêng cuõng nhö taùi hoøa nhaäp xaõ
quan ñieåm ñieàu trò toaøn dieän laïi caøng trôû hoäi cho beänh nhaân, vaãn coøn boû ngoû.
neân böùc thieát. Moät soá beänh vieän ñaõ baét Baùc só khoa ung böôùu taïi caùc beänh
ñaàu phoái hôïp vôùi nhau ñeå boå sung caùc vieän caàn ñöôïc ñaøo taïo ñeå coù tieáng noùi
vuõ khí ñieàu trò nhöng môùi chæ ôû möùc ñoä chung, caàn coù tinh thaàn laøm vieäc taäp
“chuyeån beänh ñeå ñieàu trò tieáp” khi coù theå vaø phöông phaùp laøm vieäc lieân
nhu caàu. Vieäc hoäi chaån cuõng chæ ñöôïc chuyeân khoa.
ñaët ra ñoái vôùi nhöõng tröôøng hôïp khoù,
235
Chöông 9. LIEÄU PHAÙP MIEÃN DÒCH

LIEÄU PHAÙP NHAÉM TRUÙNG ÑÍCH
GEN SINH UNG VAØ ÑÖÔØNG DAÃN thaønh ung thö. Vd bcl trong
TRUYEÀN TÍN HIEÄU TEÁ BAØO lymphoâm.
Caùc loaïi gen sinh ung Ñöôøng daãn truyeàn tín hieäu cuûa erb B
Chia thaønh 5 loaïi laø hoaït hoùa protein kinaz ras-raf.
(1) Caùc yeáu toá taêng tröôûng (growth Söï hoaït hoùa EGFR cho thaáy keùo theo
factors), gen sinh ung kích thích söï gia taêng tieán trình taêng sinh, sinh
teá baøo taêng tröôûng. Vd sis maïch, xaâm laán, di caên vaø ngaên caûn teá
khueách ñaïi PDGF. baøo cheát theo laäp trình. Söï bieåu sinh
(2) Caùc thuï theå yeáu toá taêng tröôûng EGFR cuûa böôùu laøm cho dieãn tieán, tieân
(growth factor receptors), gen löôïng beänh xaáu ñi, ít ñaùp öùng vôùi ñieàu
sinh ung laøm cho thuï theå luoân trò. EGFR taêng trong ung thö vuù, ñaïi
luoân hoaït ñoäng duø coù hay khoâng traøng, bao töû, tieàn lieät tuyeán, buoàng
yeáu toá taêng tröôûng. Vd erb B tröùng. EGFR coù theå bieåu loä khaùc ñi gaây
(EGFR), erb B2 (HER2/neu). aûnh höôûng daãn truyeàn tín hieäu. Ñaây laø
(3) Caùc tín hieäu daãn truyeàn (signal moät ví duï chieán löôïc cuûa lieäu phaùp
transducers), daãn truyeàn giöõa ngaém truùng ñích.
thuï theå yeáu toá taêng tröôûng vaø Yeáu toá ngaên caûn EGFR
nhaân teá baøo, khi bò ñoät bieán seõ Hai phöông phaùp
hoaït ñoäng lieân tuïc. Vd Abl, ras. (1) Khaùng theå choáng laïi EGFR, ngaên
(4) Caùc yeáu toá sao cheùp caûn daãn truyeàn, vaø gaây cheát teá
(transcription factor), yeáu toá cuoái baøo. Vd: Cetuximab, Trastuzu-
cuøng trong ñöôøng daãn truyeàn ñeå mab, Panitumumab.
teá baøo phaân chia. Vd: myc trong (2) Caùc yeáu toá ngaên caûn tyrosin
beänh baïch caàu, lymphoâm ... kinaz cuûa EGFR, ñoät bieán vò trí
(5) Caùc yeáu toá ñieàu hoøa cheát teá baøo gaén ATP gaây aûnh höôûng chöùc
theo laäp trình (programmed cell naêng tyrosin kinaz cuûa thuï theå.
death regulators), ngaên caûn teá Vd: ZD 1839 (Iressa), imatinib
baøo cheát theo laäp trình laøm cho (Gleevec), elortinib trong baïch
teá baøo baát thöôøng phaùt tieån caàu tuûy maïn vaø GIST.
236
Lieäu phaùp nhaém truùng ñích
Caùc yeáu toá ngaên caûn daãn truyeàn tín hieäu Raø soaùt ñieåm giôùi haïn G1-S
Daãn truyeàn tín hieäu töø thuï theå maøng Phöùc hôïp cdk/cyclin taïo ra ñeå teá baøo
teá baøo theo ñöôøng ras-raf ñeán nhaân teá vaøo ñaàu pha G1 ñeán cuoái pha G1, cdk4 vaø
baøo. Vd yeáu toá ngaên caûn ñöôøng MAPK cdk6 gaén vaøo cyclin ñaëc hieäu cuûa G1 laø
baèng C1.1040 trong ung thö tuïy; D1, D2, D3. Phöùc hôïp cdk4/ cdk6/ cyclin
sunitinib thuoác öùc cheá tyrosin kinase ña phoùng thích E2F yeáu toá sao cheùp nhaân,
ñích trong GIST, baïch caàu tuûy maïn, kích thích sao cheùp phöùc hôïp cdk2/
sorafenib, dasatinib, nilotinib trong ung cyclin E cuoái pha G1, kích thích
thö thaän, ung thö gan. phosphoryl hoùa RB.
Yeáu toá ngaên caûn ras Ñieàu hoøa dieãn tieán G1
Gen sinh ung ras ñoùng vai troø quan Gen RB ngaên caûn chu trình teá baøo,
troïng trong daãn truyeàn tín hieäu teá baøo. baèng caùch gaén keát E2F1 ôû pha S, coøn
Yeáu toá ngaên caûn Farnesyl transferaz p53 hoaït hoùa sao cheùp ra CKI, P21 ngaên
R115777 ngaên caûn Pro ras thaønh ras. caûn hoaït hoùa cdk ñeå khoâng theå
phosphoryl hoùa RB.
ÑIEÀU HOØA CHU TRÌNH TEÁ BAØO VAØ Gen p53 tham gia ñieåm kieåm soaùt
UNG THÖ chu trình teá baøo, neáu ñoät bieán seõ taêng
Ñaëc ñieåm chung cuûa ung thö laø giaùn baát oån ñònh veà di truyeàn vaø giaûm cheát teá
ñoaïn chu trình teá baøo. Ñieàu hoøa chu baøo theo laäp trình, gaây ung thö.
trình teá baøo coù hai cô cheá laø cô cheá beân Gen RB bò ñoät bieán trong nhieàu loaïi
trong xuaát hieän trong moïi chu trình teá böôùu. Maát chöùc naêng RB gaây maát kieåm
baøo vaø cô cheá beân ngoaøi chæ hoaït ñoäng soaùt chu trình teá baøo, tuy nhieân neáu maát
khi coù khieám khuyeát. chöùc naêng RB ñôn thuaàn laøm taêng xu
Caùc yeáu toá hoaït ñoäng chính yeáu beân höôùng cheát teá baøo theo laäp trình.
trong chu trình teá baøo: Roái loaïn chuyeån tieáp G1-S cung caáp
Kinaz phuï thuoäc cyclin (Cyclin thoâng tin ñeå ñaùnh giaù nguy cô, tieân
Dependent Kinase: cdks) löôïng vaø lieäu phaùp ngaém truùng ñích ung
Cdks keát hôïp vaø hoaït hoùa cyclin caàn thö.
cho ñieàu hoøa chu trình teá baøo. Coù Thay ñoåi P16 INK4a lieân heä tieân
khoaûng 9 cdk, phöùc hôïp cdk/cyclin ñieàu löôïng xaáu trong ung thö tuïy. P21cip/kip
hoøa chu trình teá baøo. giaûm vaø bieåu loä quaù möùc p53 laøm giaûm
Cyclin xuùc taùc hoaït hoùa cdk. Yeáu toá thôøi gian soáng coøn khoâng beänh.
ngaên caûn cdk (CKI) ngaên caûn ñieàu hoøa Caùc yeáu toá ngaên caûn cdk nhö
cdk theo kieåu aâm. Flavopiridol, kích thích bieät hoùa vaø ngaên
Caùc gen ñeø neùn böôùu, gen chính yeáu caûn dieãn tieán chu trình teá baøo. Moät soá
ngaên caûn chu trình teá baøo, moät soá chæ thuoác khaùc UCN-10, Paullonenes,
hoaït ñoäng khi teá baøo thöông toån (yeáu toá Induribines.
beân ngoaøi). Vd RB, p53. RB keát hôïp vôùi Duøng Adeno virus ñeå tieâu dieät caùc teá
yeáu toá sao cheùp nhaân E2F trong pha S, baøo thieáu p53 hay antisen ñaëc hieäu ñeå
ngaên caûn sao cheùp. p53 laøm ngöng chu ñieàu hoøa chu trình teá baøo.
trình teá baøo khi coù ñoät bieán DNA ñeå söûa
chöõa.
237
NHAÉM VAØO TELOÂMERAZ ÑEÅ NGAÊN Cheát teá baøo do laäp trình giaûm do maát
CAÛN SÖÏ BAÁT TÖÛ CUÛA TEÁ BAØO UNG hay ñoät bieán gen öùc cheá böôùu p53, hoaëc
THÖ RB, gia taêng bieåu sinh bcl2 hay giaûm
Telome coù khoaûng 15.000 caëp base, Bax. Gia taêng bieåu sinh bcl2 gaëp trong
coù caùc ñoaïn DNA laëp ñi laëp laïi, laø phaàn lymphoâm.
ñaàu cuûa nhieãm saéc theå. Moãi laàn sao Nhieàu loaïi thuoác gaây ñoäc teá baøo gaây
cheùp, telome ngaén ñi daàn, gaây söï laõo cheát teá baøo theo laäp trình, tröïc tieáp hoaït
hoùa teá baøo, nhöng coù theå phuïc hoài baèng hoùa caspaz, gaây thöông toån DNA, gia
teloâmeraz (telomerase). taêng p53.
Telomeraz goàm hai phaàn protein coù Nghieân cöùu taäp trung vaøo duøng
hoaït hoùa enzym vaø RNA (teloâmeraz antisen gaén vaøo bcl2, huûy cô cheá Rnaz-
reverse transcriptaz), enzym xuùc taùc H, nhö G31319 hay Genta, thöû hieän cho
toång hôïp ñoaïn TTA GGG baèng caùch thaáy coù ñaùp öùng trong melanoâm,
duøng khuoân RNA, ngöng hoaït ñoäng sau lymphoâm. Moät soá phöông phaùp khaùc
khi sinh. Trong 90% caùc teá baøo ung thö nhö phuïc hoài p53 baèng caùch taùi hoaït
coù söï hoaït ñoäng cuûa teloâmeraz, laøm baát hoùa hay ñöa chaát töông ñoàng vôùi p53
töû teá baøo. Nghieân cöùu khaû naêng öùc cheá vaøo cô theå.
teloâmeraz ñeå ngöøng phaùt trieån teá baøo
böôùu. Haïn cheá laø chöa bieát ñoä daøi YEÁU TOÁ SINH MAÏCH VAØ UNG THÖ
teloâme ôû ngöôøi vaø moät soá cô cheá baát töû Ñeå taïo ra böôùu treân laâm saøng phaûi coù
teá baøo khoâng do teloâmeraz chöa ñöôïc söï phaùt trieån heä thoáng maïch maùu vaø
bieát roõ. thoaùt khoûi heä thoáng mieãn dòch cuûa cô
theå chuû. Khi böôùu lôùn hôn 2mm ñöôøng
TEÁ BAØO CHEÁT THEO LAÄP TRÌNH VAØ kính, khoâng theå chæ taêng tröôûng qua
UNG THÖ khueách taùn thuï ñoäng maø phaûi coù söï sinh
Cheát teá baøo theo laäp trình (apoptosis) maïch. Caùc teá baøo noäi bì maïch maùu bò
cô cheá ñieàu hoøa duy trì söï caân baèng soá kích thích bôûi caùc yeáu toá sinh maïch ñeå
löôïng teá baøo. Veà maët ung thö laø cô hoäi phaân huûy chaát ngoaïi baøo ñi vaøo moâ ñeäm
ñeå söûa chöõa thöông toån DNA hay loaïi boû ñeå taïo choài maïch maùu. Söï sinh maïch
teá baøo bò ñoät bieán. caàn thieát cho söï thaønh laäp oå di caên. Neáu
Vai troø p53 thieáu maùu nuoâi thì oå di caên coù theå nguû
Khi teá baøo bò thöông toån gaây hoaït yeân. Maïch maùu taân sinh coù tính toaøn
hoùa p53, protein gaén vaøo DNA, gaây döøng veïn vaø tính thaám thay ñoåi, neân caùc teá
chu trình teá baøo ôû G1 hay thuùc ñaåy cheát baøo ung thö deã xuyeân qua vaø vaøo heä
teá baøo theo laäp trình. tuaàn hoaøn nhieàu hôn.
Caùc hoï gen khaùc Khaùng sinh maïch ñöôïc chia thaønh ba
Cuõng tham gia vaøo cô cheá gaây cheát teá nhoùm:
baøo theo laäp trình nhö Bax/ bcl2. (1) Loaïi 1: ngaên caûn metallo
Caùc Caspaz proteinaz, ngaên caûn phaân huûy
Laø caùc cystein proteaz hieän dieän maøng ñaùy.
trong teá baøo chaát hoaït hoùa tieán trình (2) Loaïi 2: ngaên caûn chöùc naêng teá
phaân huûy protein. baøo noäi bì nhö TNP470,
238
Lieäu phaùp nhaém truùng ñích
Thalidomide, Squalamine, Yeáu toá sinh maïch luaân löu trong tuaàn
Combrestatin, vaø Endostatin. hoaøn, nhaát laø VEGF, coù yù nghóa tieân
(3) Loaïi 3: ngaên caûn thuï theå cuûa löôïng trong ung thö. Neân ñaùnh giaù
tyrosin kinaz cuûa caùc yeáu toá nhö theâm tröôùc khi söû duïng khaùng sinh
VEGF, bFGF vaø PDGF. Ngoaøi ra maïch vaø neân phoái hôïp vôùi caùc thuoác hoùa
coøn coù khaùng theå choáng tröïc tieáp trò ñeå laøm chaäm söï phaùt trieån cuûa böôùu
caùc thuï theå hoaëc yeáu toá naøy. vaø ngöøa di caên xa.
Bevacizumab, sorafenib thuoäc
nhoùm naøy.
239
LIEÄU PHAÙP MIEÃN DÒCH
Lieäu phaùp mieãn dòch coøn goïi laø lieäu LIEÄU PHAÙP KHAÙNG THEÅ ÑÔN DOØNG
phaùp sinh hoïc, duøng khaû naêng cuûa cô (lieäu phaùp mieãn dòch thuï ñoäng)
theå ñeå choáng laïi beänh ung thö. Thöôøng Khaùng theå ñöôïc saûn xuaát beân ngoaøi
ñöôïc duøng nhö moät lieäu phaùp hoã trôï, cô theå, do ñoù khoâng phuï thuoäc vaøo phaûn
giuùp taêng theâm taùc duïng choáng ung thö öùng mieãn dòch cuûa cô theå. Khaùng theå
cuûa caùc lieäu phaùp chính. ñôn doøng ñöôïc taïo ra töø moät doøng teá
Vaøi naêm trôû laïi ñaây lieäu phaùp mieãn baøo böôùu ñoàng nhaát (teá baøo tuûy xöông
dòch coù nhieàu tieán boä ñaùng keå. vaø teá baøo B cuûa chuoät).
Khaùng theå ñôn doøng keát hôïp vôùi
VACXIN KHAÙNG UNG THÖ (lieäu phaùp khaùng nguyeân ñaëc hieäu cuûa teá baøo ung
mieãn dòch chuû ñoäng ñaëc hieäu) thö, gaây ra ñaùp öùng mieãn dòch tieâu dieät
Vacxin chöùa caùc teá baøo ung thö, caùc teá baøo böôùu hoaëc gaén vaøo thuï theå maøng
khaùng nguyeân, nhaèm laøm taêng söùc ñeà teá baøo ung thö, öùc cheá söï taêng tröôûng
khaùng choáng laïi caùc teá baøo ung thö. cuûa teá baøo ung thö.
Ñaây laø lieäu phaùp mieãn dòch chuû ñoäng Khaùng theå ñôn doøng gaén thuoác hoaëc
vì vacxin gaây ra ñaùp öùng mieãn dòch chuû chaát phoùng xaï ñeán teá baøo ung thö ñeå
ñoäng, saûn xuaát ra caùc khaùng theå ñaëc huûy dieät. Phöông thöùc naøy giuùp haïn cheá
hieäu hoaëc caùc lymphoâ baøo T ñeå taán coâng toån haïi cho moâ laønh.
caùc teá baøo ung thö. Vacxin coù theå duøng Rituximab laø khaùng theå khaùng CD20
vôùi caùc lieäu phaùp mieãn dòch khoâng ñaëc coù treân beà maët teá baøo lymphoâ B, tieâu
hieäu ñeå laøm taêng ñaùp öùng mieãn dòch. dieät caû teá baøo B laønh tính vaø aùc tính.
Caùc vacxin ñang thöû nghieäm ñoái vôùi Alemtuzumab laø khaùng theå khaùng
caùc beänh nhö meâlanoâm, ung thö thaän, CD52, khaùng nguyeân treân beà maët teá baøo
ung thö ñaïi tröïc traøng, lymphoâm. beänh baïch caàu maïn doøng lymphoâ cuõng
Vacxin choáng laïi khaùng nguyeân ñaëc hieäu nhö caùc teá baøo lymphoâ bình thöôøng.
trong ung thö tieàn lieät tuyeán, BCG trong Rituximab aùp duïng cho lymphoâm
melanoâm. Hoã trôï mieãn dòch khoâng ñaëc daïng nang, lymphoâm taùi phaùt.
hieäu levomisol söû duïng trong ung thö Alemtuzumab chæ ñònh cho caùc
ñaïi traøng. tröôøng hôïp beänh baïch caàu maïn doøng
lymphoâ.
240
Lieäu phaùp mieãn dòch
ÑIEÀU TRÒ MIEÃN DÒCH KHOÂNG KHAÙNG IFN-α, IL-2 öùng duïng cho beänh giai
NGUYEÂN ÑAËC HIEÄU ñoaïn lan traøn nhö trong beänh meâlanoâm
Ñieàu trò baèng caùc cytokin toå hôïp nhö aùc, ung thö thaän, baïch caàu caáp, baïch
interleukin (IL-2) vaø interferon (INF) caàu maïn, lymphoâm daïng nang, ña u tuûy
cuõng ñöôïc aùp duïng trong nhieàu tröôøng ...
hôïp.
241
Chöông 10. CHAÊM SOÙC GIAÛM NHEÏ TRONG UNG THÖ
TOÅNG QUAN CHAÊM SOÙC GIAÛM NHEÏ hieäu naøo khaùc. Meyers vaø Linder laø
Khaùi nieäm nhöõng ngöôøi ñaàu tieân ñeà caäp ñeán ñieàu
Maëc duø ñaõ coù nhöõng tieán boä mang trò ñoàng thôøi ung thö vaø chaêm soùc trieäu
laïi hy voïng cuõng nhö aûo töôûng trong chöùng.
vieäc ñieàu trò, ung thö vaãn coøn laø moät “ñeà Ngaøy nay, chaêm soùc giaûm nheï ñöôïc
taøi gai goùc” chöa ñöôïc giaûi quyeát. Theo ñònh nghóa theo WHO:
öôùc tính cuûa WHO cho tôùi naêm 2010, tæ “Chaêm soùc giaûm nheï cho ngöôøi maéc
leä töû vong haøng naêm do ung thö leân ñeán beänh ñe doaï ñeán tính maïng laø söï keát
10 trieäu ngöôøi, vôùi 70% trong soá ñoù ôû caùc hôïp nhieàu bieän phaùp nhaèm caûi thieän
nöôùc ñang phaùt trieån. Vôùi tuoåi thoï ngaøy chaát löôïng cuoäc soáng cuûa ngöôøi beänh
moät taêng vaø ung thö thöôøng gaëp ôû ngöôøi thoâng qua vieäc phoøng ngöøa, phaùt hieän
cao tuoåi, caùc nhaân vieân y teá trong ngaønh sôùm, ñieàu trò ñau, caùc vaán ñeà taâm lyù vaø
ung thö phaûi ñoái maët vôùi löôïng beänh thöïc theå khaùc thoâng qua vieäc tö vaán, hoã
ngaøy moät taêng. Chaêm soùc giaûm nheï trôï nhaèm giaûi quyeát caùc vaán ñeà taâm lyù -
thöôøng bò hieåu laàm laø phöông höôùng xaõ hoäi vaø taâm linh maø ngöôøi beänh vaø gia
ñieàu trò sau khi khoâng coøn ñieàu trò ñaëc ñình hoï phaûi chòu ñöïng.”
Chöõa khoûi  Naâng ñôõ

Hình 1: Quan nieäm cuõ
Ñieàu trò ñaëc hieäu theo beänh

Hoã trôï
gia ñình khi
CHAÊM SOÙC GIAÛM NHEÏ
ngöôøi beänh qua ñôøi
Phaùt hieän beänh Cheát

Hình 2. Quan nieäm môùi "chaêm soùc giaûm nheï trong tieán trình beänh"
242
Chaêm soùc giaûm nheï trong ung thö
Nguyeân taéc caùc trieäu chöùng khoù chòu, neáu coù

Caùc nguyeân taéc chung nguyeän voïng thì coù theå söû duïng caùc
(1) Daønh cho taát caû nhöõng ngöôøi thuoác ñieàu trò vôùi muïc ñích duy nhaát laø
maéc caùc beänh ñe doïa ñeán tính giuùp hoï deã chòu hôn maëc duø coù theå xaûy
maïng ra caùc taùc duïng khoâng mong muoán cuûa
(2) Tieán haønh ngay töø khi phaùt thuoác.
hieän beänh vaø tieáp tuïc duy trì Nguyeân taéc naøy thöôøng ñöôïc aùp duïng
trong suoát quaù trình dieãn bieán trong chaêm soùc giai ñoaïn cuoái ñeå caân
cuûa beänh nhaéc bieän phaùp ñieàu trò toát nhaát cho
(3) Phoái hôïp vôùi caùc bieän phaùp ñieàu ngöôøi beänh khi maø caùc bieän phaùp ñeàu coù
trò ñaëc hieäu nguy cô gaây ra caùc taùc duïng khoâng
(4) Taêng cöôøng vieäc tuaân thuû caùc mong muoán. Ví duï, ngöôøi beänh ung thö
phöông phaùp ñieàu trò ñaëc hieäu giai ñoaïn cuoái coù ñau naëng keøm theo
vaø giaûm bôùt taùc duïng khoâng khoù thôû vaãn coù theå duøng opioid lieàu cao
mong muoán cuûa caùc phöông maëc duø vieäc ñieàu trò coù theå coù nguy cô
phaùp ñieàu trò ñoù gaây nguû, giaûm huyeát aùp, roái loaïn hoâ haáp.
(5) Hoã trôï ngöôøi beänh soáng tích Boán ñieàu kieän aùp duïng nguyeân taéc
cöïc ñeán cuoái ñôøi “heä quaû keùp“, bao goàm (1) quyeát ñònh
(6) Coi cuoäc soáng vaø caùi cheát laø bieän phaùp ñieàu trò phaûi ñaûm baûo tính
moät tieán trình bình thöôøng cuûa ñaïo ñöùc, (2) muïc ñích duy nhaát cuûa ñieàu
cuoäc soáng, khoâng coá yù ñaåy trò laø nhaèm mang laïi taùc duïng nhö giaûm
nhanh hoaëc trì hoaõn caùi cheát ñau vaø giaûm khoù chòu cho ngöôøi beänh
(7) Chaêm soùc veà taâm lyù‟ xaõ hoäi laø ñang haáp hoái, (3) khoâng ñöôïc coi taùc
yeáu toá quan troïng trong chaêm duïng khoâng mong muoán cuûa thuoác (coù
soùc giaûm nheï theå gaây töû vong) laø caùch ñeå ñaït ñöôïc taùc
(8) Hoã trôï gia ñình ngöôøi beänh duïng toát (giuùp ngöôøi beänh deã chòu), (4)
trong thôøi gian ngöôøi beänh ñau caùc lôïi ích tích cöïc do thuoác ñem laïi
oám vaø khi qua ñôøi phaûi vöôït troäi so vôùi caùc taùc duïng xaáu
(9) Xaây döïng moâ hình chaêm soùc khoâng mong muoán coù theå xaûy ra.
giaûm nheï theo hình thöùc Tieáp caän chaêm soùc giaûm nheï
“nhoùm chaêm soùc ña thaønh Tieáp caän trieäu chöùng
phaàn”, trong ñoù ngöôøi beänh laø (1) Caùc trieäu chöùng gaây khoù chòu raát
trung taâm, coù söï tham gia cuûa hay gaëp ôû ngöôøi maéc caùc beänh
nhaân vieân y teá, gia ñình ngöôøi ñe ñoïa ñeán tính maïng. Caùc trieäu
beänh, nhaân vieân xaõ hoäi, ngöôøi chöùng coù theå xuaát hieän ôû nhöõng
tình nguyeän ... giai ñoaïn khaùc nhau cuûa beänh,
(10) Thöïc hieän taïi caùc cô sôû y teá, taïi do tieán trieån cuûa beänh hoaëc taùc
gia ñình vaø coäng ñoàng. duïng khoâng mong muoán cuûa caùc
Nguyeân taéc "heä quaû keùp" bieän phaùp ñieàu trò. Caàn chuû
Moïi phöông phaùp ñieàu trò ñeàu coù theå ñoäng, tích cöïc phaùt hieän sôùm caùc
coù nhöõng taùc duïng khoâng mong muoán. trieäu chöùng naøy, chaêm soùc ñaày
Ngöôøi beänh ôû giai ñoaïn cuoái bò ñau vaø coù ñuû ñeå giuùp ngöôøi beänh bôùt khoù
243
chòu, caûi thieän chaát löôïng cuoäc hôïp vôùi caên nguyeân coù nhieàu
soáng vaø hoã trôï ñieàu trò beänh. trieäu chöùng hoã trôï chaån ñoaùn maø
(2) Moãi trieäu chöùng gaây khoù chòu khoâng caàn phaûi chôø keát quaû caùc
thöôøng coù lieân quan ñeán nhöõng xeùt nghieäm khaúng ñònh.
nguyeân nhaân nhaát ñònh veà thöïc (5) Xöû trí trieäu chöùng coù hieäu quaû
theå hoaëc taâm lyù. Caàn khai thaùc nhaát khi ñieàu trò ñöôïc nguyeân
kyõ beänh söû, khaùm caån thaän, nhaân gaây ra trieäu chöùng ñoù.
ñaùnh giaù keát quaû xeùt nghieäm vaø Trong nhieàu tröôøng hôïp, caùc
thöïc hieän caùc thaêm doø caàn thieát trieäu chöùng seõ giaûm ñi khi ngöôøi
ñeå xaùc ñònh nguyeân nhaân. beänh ñöôïc ñieàu trò ñaëc hieäu.
(3) Nhieàu trieäu chöùng laø caûm nhaän Chaêm soùc giaûm nheï coù theå laøm
chuû quan cuûa ngöôøi beänh, cho giaûm bôùt trieäu chöùng moät caùch
neân ñeå phaùt hieän khoâng theå chæ nhanh choùng vaø hieäu quaû tröôùc
döïa vaøo khaùm laâm saøng vaø xeùt khi ñieàu trò ñaëc hieäu coù taùc duïng.
nghieäm. Nhaân vieân y teá caàn toân (6) Caùc bieän phaùp chaêm soùc vaø ñieàu
troïng nhöõng gì ngöôøi beänh moâ trò phaûi döïa treân cô sôû töï nguyeän
taû hôn laø döïa treân ñaùnh giaù chuû cuûa ngöôøi beänh, phuø hôïp vôùi tình
quan cuûa mình. Vieäc ñaùnh giaù traïng beänh vaø hoaøn caûnh cuï theå
trieäu chöùng gaëp khoù khaên hôn cuûa töøng ngöôøi beänh.
vôùi treû em chöa bieát noùi, hoaëc (7) Caàn naém roõ caùc taùc duïng khoâng
ngöôøi lôùn bò thieåu naêng trí tueä vì mong muoán hay ñoäc tính tieàm
ngöôøi beänh khoâng theå moâ taû laïi taøng cuûa caùc thuoác ñieàu trò ñeå
trieäu chöùng vaø möùc ñoä khoù chòu. kieåm soaùt vaø giaûm thieåu toái ña
Trong tröôøng hôïp naøy, caàn döïa caùc taùc duïng khoâng mong muoán
treân caùc daáu hieäu tìm thaáy qua naøy.
thaêm khaùm vaø moâ taû cuûa ngöôøi Tieáp caän chaêm soùc giaûm nheï ôû treû em
chaêm soùc. Trong thöïc haønh chaêm soùc giaûm nheï
(4) Caàn xaùc ñònh möùc ñoä cuûa trieäu cho treû em, caàn chuù yù ñeán caùc giai ñoaïn
chöùng ñeå xöû trí kòp thôøi vaø tích phaùt trieån veà theå chaát, trí tueä, tinh thaàn
cöïc. Moät soá tröôøng hôïp, caàn xöû cuûa treû vaø caàn coù kyõ naêng thaêm khaùm,
trí ngay baèng nhöõng thuoác phuø ñaùnh giaù phuø hôïp.
244
CAÙC NOÄI DUNG CHÍNH TRONG ÑAÙNH GIAÙ TRIEÄU CHÖÙNG

Hoûi beänh söû
 Dieãn bieán cuûa trieäu chöùng: thôøi ñieåm baét ñaàu, taàn suaát xuaát hieän, cöôøng ñoä, ñaëc ñieåm, caùc
yeáu toá laøm cho trieäu chöùng taêng leân hay giaûm ñi, taùc ñoäng cuûa trieäu chöùng ñeán caùc chöùc
naêng cuûa cô theå. Caàn ghi nhaän yù kieán cuûa ngöôøi beänh veà nguyeân nhaân gaây ra trieäu
chöùng).
 Ñieàu trò tröôùc ñaây vaø hieäu quaû ñieàu trò;
 Caùc yeáu toá xaõ hoäi: hoaøn caûnh gia ñình (caùc thaønh vieân trong gia ñình, hoaøn caûnh soáng),
ngheà nghieäp, toân giaùo taùc ñoäng cuûa beänh taät vaø trieäu chöùng ñoái vôùi cuoäc soáng gia ñình vaø
chaát löôïng cuoäc soáng cuûa caù nhaân ngöôøi beänh;
 Tieàn söû laïm duïng caùc chaát gaây nghieän;
 Tieàn söû dò öùng thuoác;
 Caùc thuoác hieän taïi ñang söû duïng.
Khaùm thöïc theå
 Thaêm khaùm toaøn dieän, chuù yù ñeán caùc boä phaän cô theå bò aûnh höôûng
 Ñaùnh giaù aûnh höôûng cuûa trieäu chöùng ñeán chöùc naêng vaø boä phaän cô theå bò aûnh höôûng, bao
goàm caû tình traïng taâm lyù vaø tinh thaàn cuûa ngöôøi beänh
 Ñaùnh giaù möùc ñoä naëng vaø möùc ñoä cuûa trieäu chöùng
 Sô boä xaùc ñònh nguyeân nhaân gaây ra caùc trieäu chöùng.
Ñaùnh giaù caùc keát quaû xeùt nghieäm vaø thaêm doø caän laâm saøng
Ñöa ra caùc chaån ñoaùn phaân bieät
Caùc baûng tieáp caän trieäu chöùng leû hoaëc ñoàng thôøi. Cuøng moät cô cheá,
Trong nhieàu tình huoáng tieáp caän trieäu chöùng seõ ñöôïc caûm nhaän treân töøng
beänh nhaân ung thö giai ñoaïn tieán xa, caù theå khaùc nhau, töøng thôøi ñieåm khaùc
ngöôøi beänh thöôøng coù khuynh höôùng nhau. Vaø bieåu hieän trieäu chöùng coù theå bò
meät moûi vaø keøm nhieàu trieäu chöùng khoù aûnh höôûng bôûi nhöõng yeáu toá nhö: traïng
chòu khaùc. Do ñoù, beänh nhaân khoù ñöôïc thaùi tinh thaàn, saûng, neàn taûng xaõ hoäi,
ñaùnh giaù ñaày ñuû neáu baûng caâu hoûi chi tín ngöôõng, ... Hai laø, beänh nhaân thöôøng
tieát vaø maát thôøi gian, cuõng nhö coù nhieàu coù nhieàu hôn moät trieäu chöùng coù lieân
caâu hoûi môû. Moät baûng ñaùnh giaù toát seõ quan vôùi nhau cuøng moät luùc vaø vieäc
tieáp caän nhieàu trieäu chöùng, ñaùnh giaù ñaùnh giaù, xöû lyù cuõng döïa treân toång theå
cöôøng ñoä trieäu chöùng, hieäu quaû cuûa lieäu caùc trieäu chöùng.
phaùp ñieàu trò cuõng nhö caùc taùc duïng phuï Hieän nay, coù moät soá baûn ñaùnh giaù coù
cuûa ñieàu trò. Baûng ñaùnh giaù neân ñöôïc söû theå aùp duïng: ESAS (Edmonton
duïng thöôøng xuyeân khi beänh nhaân coù Symptom Assessment System), MDAS
trieäu chöùng môùi, thay ñoåi baûn chaát hoaëc (Memorial Delirium Assessment Scale),
cöôøng ñoä trieäu chöùng ñaõ coù, cuõng nhö EFAT (Edmonton Functional
thay ñoåi lieäu phaùp ñieàu trò. Assessment Tool), FIM (Functional
Vieäc tieáp caän trieäu chöùng cuûa beänh Independence Mesure), Hopkins
nhaân theo “phöông thöùc ña chieàu“. Moät Symptom Checklist 25.
laø, trieäu chöùng maø beänh nhaân coù ñöôïc
theo 3 böôùc: taïo ra, caûm nhaän vaø bieåu
hieän. Moät trieäu chöùng coù theå coù nhieàu
nguyeân nhaân khaùc nhau, taùc ñoäng rieâng
245
ÑAU Ñau do beänh lyù thaàn kinh laø ñau do

Ñau chieám töø 70 ‟ 90% soá beänh toån thöông caùc moâ thaàn kinh ngoaïi vi
nhaân ung thö giai ñoaïn tieán xa. Khoaûng hoaëc trung öông. Ñau thöôøng coù caûm
90% beänh nhaân kieåm soaùt ñau toát vôùi giaùc boûng raùt, nhö bò ñieän giaät, teâ bì, hay
caùc phöông phaùp ñieàu trò thích hôïp vaø taêng caûm (chaïm nheï cuõng gaây ñau) taïi
20% soá beänh nhaân ung thö giai ñoaïn nhöõng vuøng bò chi phoái bôûi caùc daây thaàn
cuoái phaûi chòu ñau naëng neà. Vieäc ñieàu trò kinh bò toån thöông.
ñau chöa thoûa ñaùng laø do coøn thieáu kieán Tuy nhieân, thöôøng ñau do ung thö coù
thöùc veà tieáp caän vaø xöû lyù ñau, trong ñoù theå coù nhieàu hôn moät cô cheá vaø do ñoù
ñaëc bieät laø vieäc hieåu sai vaø ngaïi duøng goïi laø ñau hoãn hôïp. Ñau töøng côn
thuoác opioid. (episodic pain) laø nhöõng ñôït kòch phaùt
Khaùi nieäm ñau thoaùng qua cuûa ñau vaø thay ñoåi theo thôøi
Ñau laø caûm giaùc khoù chòu chuû quan gian. Coù 3 loaïi ñau töøng côn : ñau do
cuûa ngöôøi beänh coù söï lieân quan ñeán toån vaän ñoäng, ñau töï phaùt vaø ñau do heát
thöông moâ thöïc söï hoaëc tieàm taøng, thuoác. Ñau kòch phaùt (breakthrough
hoaëc ñöôïc moâ taû nhö bò toån thöông pain) cuõng ñöôïc xeáp loaïi naøy, vôùi thôøi
töông töï . gian ñau ñaït ñænh khoaûng 3 phuùt, keùo
Phaân loaïi vaø nguyeân nhaân ñau daøi töø 15 ‟ 30 phuùt nhöng cuõng coù
Phaân loaïi ñau nhöõng tröôøng hôïp ñau keùo daøi haøng giôø.
Coù theå phaân loaïi ñau theo vò trí giaûi Nguyeân nhaân ñau
phaãu hoaëc cô cheá sinh lyù beänh. Veà maët Toån thöông moâ thöïc söï gaây ñau laø do
sinh lyù beänh hoïc, coù hai kieåu ñau chính nhieãm khuaån, phaûn öùng vieâm, khoái u,
(1) ñau caûm thuï vaø (2) ñau do beänh lyù thieáu maùu cuïc boä, chaán thöông, caùc thuû
thaàn kinh. thuaät can thieäp y teá, ñoäc tính cuûa thuoác
Ñau caûm thuï laø ñau do kích thích caùc ...
ñaàu muùt thuï caûm cuûa caùc daây thaàn kinh Toån thöông moâ tieàm taøng, coù beänh lyù
coøn nguyeân veïn chöa bò toån thöông. khoâng coù toån thöông moâ nhöng vaãn gaây
Ñau caûm thuï ñöôïc chia thaønh hai phaân ñau, ví duï nhö ñau sôïi cô (fibromyalgia).
nhoùm laø ñau thaân theå vaø ñau taïng. Ñau Caùc yeáu toá taâm lyù-xaõ hoäi nhö caùc roái
thaân theå laø do caùc ñaàu muùt thaàn kinh taïi loaïn taâm thaàn nhö traàm caûm hay traïng
da, moâ cô xöông khôùp bò kích thích, thaùi lo laéng, boàn choàn coù theå gaây ra ñau
thöôøng laø ñau khu truù. Ñau taïi da hoaëc laøm cho tình traïng ñau thöïc theå
thöôøng coù caûm giaùc ñau buoát, nhöùc naëng theâm; vaø ngöôïc laïi, ñau thöïc theå
boûng raùt, nhoùi nhö bò ñaâm. Ñau cô cuõng coù theå gaây ra caùc roái loaïn nhö taâm
xöông khôùp thöôøng coù caûm giaùc nhöùc, thaàn nhö traàm caûm hoaëc lo aâu. Caùc hoäi
aâm æ. Ñau taïng (taïng ñaëc vaø taïng roãng) chöùng taâm lyù khaùc coù theå daãn ñeán ñau
laø do caùc ñaàu muùt thaàn kinh taïi caùc taïng maïn tính, nhö ñau taâm lyù keùo daøi daãn
bò kích thích do vieâm nhieãm, cheøn eùp, ñeán ñau thöïc theå hoùa, roái loaïn do
to hoaëc caêng caùc taïng. Ñau thöôøng chuyeån ñoåi, roái loaïn do chaán ñoäng taâm
khoâng khu truù vaø coù caûm giaùc gioáng nhö lyù sau chaán thöông, chöùng hoang töôûng
bò cheøn eùp hay bò sieát chaët. vaø roái loaïn caûm giaùc ñau do beänh taâm
thaàn. Caùc hoäi chöùng taâm lyù coù theå gaây
246
neân ñau hoaëc laøm ñau naëng theâm. (revised Edmonton Staging System) bao
Trong moät soá tröôøng hôïp, ñieàu trò giaûm goàm (1) tieàn söû nghieän röôïu hoaëc chaát
ñau seõ khoâng coù keát quaû neáu khoâng kích thích, ma tuùy, (2) beänh lyù taâm
chaån ñoaùn vaø ñieàu trò ñöôïc nguyeân nhaân thaàn, keå caû lo laéng, traàm caûm, (3) dung
cô baûn nhö caùc traïng thaùi traàm caûm, lo naïp thuoác (caàn taêng lieàu opioid lieân tuïc),
aâu hoaëc caùc vaán ñeà taâm lyù khaùc. (4) ñau thaàn kinh, (5) ñau kòch phaùt.
Ñaùnh giaù ñau Xöû trí ñau ôû ngöôøi lôùn vaø treû em
Ñaùnh giaù tieàn söû ñau nhö ñau töø bao Ngöôøi beänh bò ñau caàn ñöôïc xöû trí
giôø, keùo daøi bao laâu, yeáu toá naøo laøm cho nhaèm giaûm ñau vaø caûi thieän chaát löôïng
ñau taêng leân hoaëc giaûm ñi, vò trí ñau, cuoäc soáng cuûa hoï trong moïi giai ñoaïn
ñau coù lan hay khoâng, cöôøng ñoä, tính cuûa beänh.
chaát ñau, caùc bieän phaùp ñieàu trò ñaõ Xöû trí ñau laø giaûm cöôøng ñoä ñau vaø
duøng, tieàn söû caùc beänh lieân quan. ngaên chaën ñau taùi phaùt. Xöû trí ñau coù
Ñaùnh giaù kieåu ñau. keát quaû laø khi ngöôøi beänh thaáy heát ñau,
Tìm nguyeân nhaân ñau baèng caùnh thoaûi maùi vaø coù theå duy trì ñöôïc caùc hoaït
khaùm thöïc theå phaùt hieän caùc beänh hoaëc ñoäng bình thöôøng.
caùc hoäi chöùng; ñaùnh giaù toång theå caùc Xöû trí ñau coù theå ñöôïc tieán haønh taïi
yeáu toá taâm lyù, xaõ hoäi, tinh thaàn, tín caùc cô sôû y teá, taïi nhaø, coäng ñoàng.
ngöôõng, thoùi quen sinh hoaït. Toân troïng vaø ghi nhaän moâ taû cuûa
Ñaùnh giaù möùc ñoä ñau döïa treân cô sôû ngöôøi beänh veà caûm giaùc ñau vaø hieäu quaû
beänh nhaân töï ñaùnh giaù. Ñeå coù theå theo giaûm ñau cuûa caùc bieän phaùp can thieäp,
doõi, so saùnh tieán trieån ñau, neân söû duïng keå caû khi ngöôøi beänh ñang söû duïng chaát
cuøng moät thang ñaùnh giaù trong moïi laàn gaây nghieän.
khaùm. Coù theå söû duïng moät trong caùc Khoâng chæ söû duïng caùc bieän phaùp xöû
coâng cuï döôùi ñaây ñeå ñaùnh giaù. trí baèng thuoác maø phaûi keát hôïp caû caùc
Löu yù: So saùnh thang ñieåm, möùc ñoä ñau giöõa bieän phaùp khoâng duøng thuoác vaø luoân
caùc laàn khaùm chæ coù giaù trò treân töøng beänh nhaân, chuù yù ñeán caùc vaán ñeà veà taâm lyù.
khoâng coù giaù trò so saùnh giöõa caùc beänh nhaân vôùi
Caùc bieän phaùp giaûm ñau vaø lieàu löôïng
nhau.
Caùc yeáu toá tieân löôïng kieåm soaùt ñau thuoác ñöôïc söû duïng tuyø thuoäc vaøo töøng
keùm ôû nhöõng beänh nhaân ung thö : coù ngöôøi beänh.
theå duøng baûng ñaùnh giaù CPPS (Cancer
Pain Prognostic Scale) hoaëc rESS
247
Coâng cuï soá 1: Thang ñieåm cöôøng ñoä ñau

 Coâng cuï naøy thích hôïp vôùi ngöôøi lôùn; coù theå duøng ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä ñau caû ôû laàn khaùm hieän taïi vaø
nhöõng laàn ñau tröôùc ñaây.
 Coù theå giaûi thích baèng lôøi caùc möùc ñoä ñau töø 0-10 cho ngöôøi beänh hoaëc veõ laïi coâng cuï ra giaáy ñeå söû duïng.
 Ghi laïi möùc ñoä ñau do ngöôøi beänh töï ñaùnh giaù ñeå ñöa ra quyeát ñònh ñieàu trò vaø theo doõi, so saùnh giöõa caùc
laàn khaùm.
Thang ñieåm cöôøng ñoä ñau
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Khoâng Ñau nheï Ñau vöøa Ñau naëng Ñau khuûng khieáp nhaát
(1-3) (4-6) (7-10)
Coâng cuï soá 2: Thang ñaùnh giaù ñau theo neùt maët Wong-Baker
 Coâng cuï naøy ñôn giaûn, thích hôïp cho treû em vaø thích hôïp ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä ñau cuûa laàn khaùm hieän taïi.
 Giaûi thích cho ngöôøi beänh veà töøng khuoân maët theå hieän ñang vui veû vì khoâng ñau hay ñang ñau hoaëc raát ñau:
bieåu hieän baèng ñoä cong vaø chieàu cong cuûa mieäng, cung maøy, aùnh maét
 Ñeà nghò ngöôøi beänh töï choïn khuoân maët moâ taû ñuùng nhaát möùc ñoä ñau hieän taïi.
 Ghi laïi soá möùc ñoä ñau do ngöôøi beänh töï ñaùnh giaù ñeå ñöa ra quyeát ñònh ñieàu trò vaø theo doõi, so saùnh giöõa caùc
laàn khaùm.
Thang ñaùnh giaù ñau theo neùt maët Wong -Baker
Khoâng Hôi Hôi Ñau Ñau Cöïc kyø

ñau ñau ñau hôn hôn nöõa nhieàu ñau
Baûng 1. Keát quaû ñaùnh giaù möùc ñoä ñau

Möùc ñoä ñau Thang ñieåm Thang ñaùnh giaù ñau theo
cöôøng ñoä ñau “Neùt maët Wong-Baker”
Ñau nheï 1‟3 Hôi ñau
Ñau vöøa 4‟6 Hôi ñau hôn

Ñau hôn nöõa
Ñau naëng treân 7 Ñau hôn nhieàu
vaø cöïc kyø ñau
Löu yù: treû nhoû vaãn caûm thaáy ñau vaø khoù chòu ngay caû khi treû khoâng coù bieåu hieän ra ngoaøi laø ñang
bò ñau, vì treû khoâng keâu ñau ñöôïc, do vaäy khi ñaùnh giaù ñau caàn quan saùt kyõ treû vaø döïa vaøo lôøi keå cuûa
ngöôøi chaêm soùc.
248
Ñieàu trò ñau baèng thuoác thuoác giaûm ñau khoâng opioid,
Nguyeân taéc chung vaø coù theå duøng theâm thuoác hoã
(1) Öu tieân söû duïng ñöôøng uoáng trôï giaûm ñau.
tröø khi ngöôøi beänh khoâng theå (5) Lieàu löôïng bao goàm (a) lieàu ñeàu
uoáng ñöôïc hoaëc ñau quaù möùc ñaën theo giôø, vaø (b) lieàu ñoät xuaát.
caàn ñöôïc kòp thôøi xöû trí nhanh Lieàu ñeàu ñaën theo giôø laø duøng
choùng vaø tích cöïc. thuoác giaûm ñau thöôøng xuyeân,
(2) Moãi ngöôøi beänh coù lieàu thuoác ñeàu ñaën theo giôø, theo töøng
giaûm ñau khaùc nhau, lieàu ñuùng khoaûng thôøi gian coá ñònh, lieàu
laø lieàu ñuû ñeå khoáng cheá ñau. tieáp sau phaûi duøng tröôùc khi lieàu
(3) Phaûi chuù yù theo doõi saùt ñaùp öùng tröôùc hoaøn toaøn heát taùc duïng.
vôùi ñieàu trò cuûa ngöôøi beänh ñeå Lieàu ñoät xuaát laø nhöõng lieàu boå
baûo ñaûm hieäu quaû ñieàu trò laø cao sung theâm vaøo lieàu thöôøng
nhaát maø taùc duïng khoâng mong xuyeân ñeå khoáng cheá caùc côn ñau
muoán laïi ít nhaát. ñoät xuaát (coøn goïi laø lieàu “cöùu
(4) Söû duïng thang giaûm ñau ba baäc hoä”).
cuûa Toå chöùc Y teá theá giôùi (Hình (6) Caùc thuoác giaûm ñau khoâng
3), ñau nheï duøng caùc thuoác opioid (nhö paracetamol, thuoác
giaûm ñau khoâng opioid, coù theå giaûm ñau khoâng steroid) chæ
duøng theâm thuoác hoã trôï giaûm ñöôïc duøng lieàu löôïng toái ña nhaát
ñau; ñau vöøa duøng caùc thuoác ñònh trong moät ngaøy vì coù theå coù
giaûm ñau opioid nheï, keát hôïp caùc phaûn öùng coù haïi naëng neáu
vôùi caùc thuoác giaûm ñau khoâng vöôït quaù lieàu quy ñònh. Do ñoù,
opioid, vaø coù theå duøng theâm caùc thuoác giaûm ñau khoâng opioid
thuoác hoã trôï giaûm ñau; ñau coù taùc duïng raát haïn cheá trong
naëng duøng caùc thuoác giaûm ñau khoáng cheá caùc côn ñau caáp tính.
opioid maïnh, keát hôïp vôùi caùc
Hình 3. Thang giaûm ñau ba baäc cuûa Toå chöùc Y teá theá giôùi
249
(7) Khoâng neân duøng caùc thuoác hoã (9) Khi phaûi duøng nhieàu lieàu ñoät
trôï giaûm ñau trong ñau do beänh xuaát trong ngaøy, caàn phaûi tính laïi
lyù thaàn kinh ñeå ñieàu trò caùc côn thöôøng xuyeân theo giôø.
ñau ñoät xuaát. (10) Vôùi caùc côn ñau phaùt sinh do
(8) Khi söû duïng caùc thuoác giaûm ñau sinh hoaït nhö khi taém röûa, ñi laïi,
opioid taïi caùc cô sôû ñieàu trò ngoaïi hay khi thay baêng caùc veát loeùt
truù, lieàu khoáng cheá côn ñau ñoät neân cho duøng thuoác giaûm ñau
xuaát xaáp xæ 5 % - 10% toång lieàu 20-30 phuùt tröôùc khi tieán haønh
opioid cho caû ngaøy. hoaït ñoäng ñoù.
Thuoác giaûm ñau khoâng opioid
Baûng 3. Caùc thuoác giaûm ñau khoâng opioid vaø caùch söû duïng
Teân - ñöôøng duøng Lieàu khôûi ñaàu Khoaûng caùch Lieàu toái ña haøng Löu yù
lieàu ngaøy
Caùc thuoác ñöôïc khuyeán caùo:
Acetaminophen - Giaûm lieàu hoaëc khoâng duøng cho
Paracetamol vieân neùn: Ngöôøi lôùn: 500 - 4000 mg ngöôøi bò beänh gan.
500- 1000 mg, boät pha 1000 mg - Duøng quaù lieàu coù theå gaây ngoä ñoäc vôùi
uoáng 150mg, huyeàn 4-6 giôø/ laàn gan.
dòch uoáng cho treû em Treû em: Treû em :
vaø nhuõ nhi 80 mg/2,5 10 - 15 mg/kg Khoâng quaù 60
ml, dung dòch tieâm 75 mg/kg
- 300 mg, si-roâ, vieân
ñaïn 500 mg
Ñöôøng uoáng
Thuoác choáng vieâm khoâng steroid (NSAIDs)
Ibuprofen - Neáu duøng keùo daøi phaûi duøng keøm
(Vieân neùn caùc loaïi: Ngöôøi lôùn: Ngöôøi lôùn: caùc thuoác döï phoøng caùc phaûn öùng coù
200, 300, 400, 600, 400 - 800 mg 2400 mg haïi cuûa thuoác naøy ñoái vôùi daï daøy, ruoät
800 mg; 6-8 giôø / laàn (chöôùng buïng, buoàn noân, noân, chaûy
si-roâ daønh cho treû em maùu daï daøy ‟ ruoät, loeùt daï daøy tieán
haøm löôïng tuyø theo Treû em: khoâng trieån)
töøng nhaø saûn xuaát) Treû em: duøng quaù lieàu quy - Thaän troïng vôùi ngöôøi bò beänh gan
5 -10 mg/kg ñònh naëng vì coù nguy cô chaûy maùu.
Ñöôøng uoáng - Thaän troïng hoaëc khoâng duøng cho
beänh nhaân suy thaän
Caùc thuoác coù theå caân nhaéc löïa choïn khaùc:

Thuoác choáng vieâm khoâng steroid (NSAIDs)
Choline magnesium Ngöôøi lôùn: Ngöôøi lôùn: 3000 - Khoâng coù taùc duïng huyû tieåu caàu
trisalicylate 500-1000 mg 8 -12 giôø/ laàn mg - Ít ñoäc tính ñoái vôùi daï daøy, ruoät hôn
caùc thuoác NSAIDS khaùc
Ñöôøng uoáng Treû em: khoâng - Phaûi giaûm lieàu hoaëc khoâng duøng cho
Treû em: duøng quaù lieàu quy ngöôøi bò suy thaän
25 mg/kg ñònh.
250
Diclofenac
(daïng giaûi phoùng Ngöôøi lôùn: 8-12 giôø/ laàn 200 mg - Neáu duøng keùo daøi phaûi duøng keøm
nhanh) 25-75 mg thuoác döï phoøng caùc phaûn öùng coù haïi
Ñöôøng uoáng cuûa thuoác naøy ñoái vôùi daï daøy, ruoät
Diflunisal Ngöôøi lôùn: 12 giôø/ laàn 1000 mg - Thaän troïng vôùi ngöôøi bò beänh gan
Ñöôøng uoáng 500 mg naëng vì coù nguy cô chaûy maùu.
Etodolac - Giaûm lieàu hoaëc khoâng duøng ñoái vôùi
(daïng giaûi phoùng Ngöôøi lôùn: 8 giôø/ laàn 1200 mg beänh nhaân suy giaûm chöùc naêng thaän
nhanh) 200 - 400 mg
Ñöôøng uoáng
Fenoprofen Ngöôøi lôùn: 6 giôø/ laàn
Ñöôøng uoáng 200 mg 3200 mg
Ketoprofen Ngöôøi lôùn: 6-8 giôø/ laàn - Khoâng neân duøng keùo daøi quaù 5 ngaøy.
(daïng giaûi phoùng 25-75 mg 225 mg - Neáu duøng keùo daøi phaûi duøng keøm
nhanh) thuoác döï phoøng caùc phaûn öùng coù haïi
cuûa thuoác naøy ñoái vôùi daï daøy, ruoät
Ñöôøng uoáng - Thaän troïng vôùi ngöôøi bò beänh gan
naëng vì coù nguy cô chaûy maùu.
- Giaûm lieàu hoaëc khoâng duøng vôùi
ngöôøi beänh suy giaûm chöùc naêng thaän
Ketorolac Ngöôøi lôùn: 6 giôø/ laàn - Coù nguy cô gaây xuaát huyeát daï daøy,
Tieâp baép/ tónh maïch - Tieâm lieàu cao - Tieâm: ruoät.
laàn ñaàu 30-60 120 mg Neân söû duïng thuoác döï phoøng caùc
mg, sau ñoù 15- phaûn öùng coù haïi ñoái vôùi daï daøy, ruoät.
30 mg; - Chæ duøng ñöôïc trong thôøi gian ngaén
hoaëc (toái ña 5 ngaøy).
Ñöôøng uoáng - Thaän troïng vôùi ngöôøi bò beänh gan
- Uoáng: 10 mg - Uoáng: naëng vì cô nguy cô chaûy maùu
40 mg - Giaûm lieàu hoaëc khoâng duøng ôû ngöôøi
bò suy giaûm chöùc naêng thaän.
Meloxicam Ngöôøi lôùn: 24 giôø/ laàn 30 mg - Neáu duøng keùo daøi phaûi duøng keøm
7,5 -15 mg thuoác döï phoøng caùc phaûn öùng coù haïi
Ñöôøng uoáng cuûa thuoác naøy ñoái vôùi daï daøy, ruoät
- Thaän troïng vôùi ngöôøi bò beänh gan
naëng vì coù nguy cô chaûy maùu .
beânh nhaân suy giaûm chöùc naêng thaän
Piroxicam Ngöôøi lôùn: 24 giôø/ laàn 20 mg - Nguy cô gaây xuaát huyeát daï daøy, ruoät.
20 mg - Neáu duøng keùo daøi phaûi duøng keøm
Ñöôøng uoáng thuoác döï phoøng caùc phaûn öùng coù haïi
cuûa thuoác naøy ñoái vôùi daï daøy, ruoät.
beänh nhaân suy giaûm chöùc naêng thaän
- Traùnh duøng cho ngöôøi bò beänh gan.
Thuoác giaûm ñau taùc duïng kieåu opioid

Tramadol Ngöôøi lôùn: 4-6 giôø/ laàn Laø moät thuoác giaûm ñau taùc duïng
50 -100 mg gioáng opioid nheï.
Ñöôøng uoáng
251
Döï phoøng caùc taùc duïng khoâng mong Phuï thuoäc opioid veà theå chaát laø tình
muoán thöôøng gaëp cuûa caùc thuoác choáng traïng khi ngöøng moät loaïi thuoác ñoät ngoät
vieâm khoâng steroid hoaëc duøng thuoác ñoái khaùng tranh chaáp
Loeùt daï daøy opioid thì ngöôøi söû duïng seõ xuaát hieän
Neáu coù tieàn söû xuaát huyeát tieâu hoaù, hoäi chöùng cai nghieän. Phuï thuoäc thuoác
loeùt daï daøy, hay coù ñau vuøng thöôïng vò xaûy ra khi ñieàu trò opioid giaûm ñau maïn
khoâng roõ nguyeân nhaân thì chæ söû duïng tính. Ñaây laø hieän töôïng bình thöôøng,
paracetamol ñeå giaûm ñau. Khi caàn söû khoâng phaûi laø moät bieåu hieän beänh lyù.
duïng thuoác thuoäc nhoùm choáng vieâm Nghieän opioid (phuï thuoäc opioid veà
giaûm ñau khoâng steroid, luoân duøng cuøng taâm lyù) laø roái loaïn coù ñaëc tính baét buoäc
thuoác ñoái khaùng H2 (omeprazol) vaø duøng phaûi söû duïng moät loaïi thuoác daãn ñeán
loaïi thuoác coù ít ñoäc tính vôùi daï daøy, ruoät tình traïng ngöôøi söû duïng bò maát chöùc
nhaát (choline magnesium trisalicylate). naêng thöïc theå, tinh thaàn vaø xaõ hoäi maø
Ngöøng thuoác neáu thaáy ñau thöôïng vò, vaãn tieáp tuïc söû duïng baát chaáp caùc taùc
caûm giaùc khoù tieâu, phaân ñen hoaëc laãn haïi ñoù.
maùu. Giaû nghieän laø haønh vi tìm caùch ñeå coù
Suy giaûm chöùc naêng gan thuoác, do khoâng ñöôïc ñieàu trò ñau ñuùng
Khoâng duøng keùo daøi cho ngöôøi bò möùc vaø haønh vi naøy chaám döùt sau khi
beänh gan; Khoâng duøng cho ngöôøi bò ñöôïc ñieàu trò ñau thoaû ñaùng. Caàn phaân
beänh suy gan naëng bieät hieän töôïng giaû nghieän vôùi nghieän
Suy thaän thöïc söï laø khi ngöôøi beänh vaãn tìm caùch
Thaän troïng hoaëc khoâng duøng vôùi coù thuoác maëc duø ñaõ ñöôïc giaûm ñau thoaû
nhöõng ngöôøi beänh suy thaän hay ñang söû ñaùng.
duïng thuoác ñieàu trò beänh thaän. Caùc thuoác opioid coù taùc duïng keùo daøi
Chaûy maùu Neáu saün coù, neân söû duïng caùc thuoác
Söû duïng paracetamol hoaëc choline opioid coù taùc duïng keùo daøi ñeå ñieàu trò
magnesium trisalicylate hoaëc opioids ñeå ñau maïn tính do caùc thuoác naøy coù theå
giaûm ñau cho ngöôøi beänh coù tieåu caàu duy trì noàng ñoä oån ñònh trong maùu, do
thaáp, maát chöùc naêng tieåu caàu. Chæ söû ñoù coù theå giaûm ñau oån ñònh hôn caùc
duïng paracetamol hoaëc opioids cho thuoác opioid coù taùc duïng ngaén.
ngöôøi beänh gaàn ñaây bò chaûy maùu daï daøy. Caùc thuoác opioid daïng uoáng coù taùc
Ñieàu trò giaûm ñau baèng opioid duïng keùo daøi bao goàm morphine,
Moät soá khaùi nieäm caàn löu yù oxycodone, hydromorphone khoaûng
Dung naïp opioid laø hieän töôïng khi caùch giöõa caùc laàn uoáng laø 12 giôø; mieáng
duøng keùo daøi moät loaïi thuoác opioid vôùi daùn da fentanyl coù taùc duïng keùo daøi 72
lieàu coá ñònh thì taùc duïng cuûa thuoác seõ giôø. Caùc thuoác opioid coù taùc duïng keùo
giaûm daàn, do ñoù phaûi taêng lieàu ñeå duy trì daøi chæ neân söû duïng ñeàu ñaën theo giôø,
ñöôïc taùc duïng giaûm ñau. Dung naïp khoâng söû duïng ñeå ñieàu trò caùc côn ñau
thuoác xaûy vôùi phaàn lôùn caùc beänh nhaân ñoät xuaát. Neân duøng moät loaïi opioid coù
ñieàu trò opioid giaûm ñau maïn tính vaø taùc duïng nhanh, toát nhaát laø daïng taùc
ñaây laø hieän töôïng bình thöôøng khoâng duïng nhanh cuûa opioid coù taùc duïng keùo
phaûi laø moät bieåu hieän beänh lyù. daøi, ñeå ñieàu trò côn ñau ñoät xuaát.
252
Caùc thuoác opioid

Baûng 4. Caùc thuoác opioid nheï vaø caùch söû duïng
Teân thuoác vaø Lieàu khôûi ñaàu Khoaûng caùch lieàu Löu yù
Ñöôøng duøng
Codein Ngöôøi lôùn: - Khoâng duøng quaù 360mg/ngaøy; treû em
(Vieân neùn 30 mg, 30 - 60 mg 3 - 4 giôø/ laàn khoâng duøng quaù 6 laàn/ngaøy
60 mg daïng ñôn chaát; hoaëc - Coù theå gaây taùo boùn
phoái hôïp vôùi thuoác giaûm ñau - Thöôøng gaây buoàn noân
khoâng opioid nhö aspirin, Treû em: - Giaûm lieàu vôùi ngöôøi suy thaän
paracetamol) 0,5 -1 mg/kg
Ñöôøng uoáng
Baûng 5. Caùc thuoác opioid maïnh vaø caùch söû duïng

Teân thuoác vaø Lieàu khôûi ñaàu Khoaûng caùch lieàu Löu yù
Ñöôøng duøng
Morphine sulfate Ngöôøi lôùn: doø lieàu töø 2- Sau khi coù lieàu xaùc Coù theå taêng lieàu leân 1,5-2 laàn sau moãi
daïng taùc duïng ngaén 5 mg, ñònh, duøng 4 giôø/ ngaøy neáu vaãn ñau dai daúng.
sau 15-30 phuùt ñaùnh laàn
Ñöôøng uoáng giaù laïi, coù theå taêng leân
ñeán 10 mg
Treû em: doø lieàu töø 0,15
mg, coù theå leân ñeán 0,3
mg/kg
Morphine sulfate
daïng taùc duïng keùo daøi Ngöôøi lôùn: 12 giôø/ laàn
Ñöôøng uoáng 10-15 mg
Morphine clohydrate Ngöôøi lôùn:
Tieâm tónh maïch hoaëc tieâm 2 - 5 mg 3-4 giôø/ laàn
döôùi da Treû em:
0,05 - 0,1 mg/kg
Oxycodone Ngöôøi lôùn 5-10mg
daïng taùc duïng nhanh 3-4 giôø/ laàn Laø thuoác coù hieäu löïc maïnh hôn
Ñöôøng uoáng Treû em: 0,1 mg/kg morphine.
Oxycodone Ngöôøi lôùn 10 mg
daïng taùc duïng keùo daøi 12 giôø/ laàn
(Oxycontin) Treû em: 0,1 mg/kg
Ñöôøng uoáng
Hydromorphone Ngöôøi lôùn:
1 ‟ 3 mg 3-4 giôø/ laàn Laø thuoác coù hieäu löïc maïnh hôn
Ñöôøng uoáng morphine
Hydromorphone Ngöôøi lôùn:

0,5 ‟ 1 mg
Tieâm tónh maïch hoaëc tieâm
döôùi da
253
Fentanyl - Chæ duøng trong ñau maïn tính, khoâng

daïng mieáng daùn ngaám qua Daùn 72 giôø/ moät duøng cho côn ñau ñoät xuaát. Chæ coù bieät
da Ngöôøi lôùn: mieáng taïi vuøng döôïc Onsolis moät daïng baøo cheá môùi
(Durogesic) 25 mcg/giôø ngöïc vaø ñuøi cuûa fentanyl ñöôïc duøng ñeå ñieàu trò côn
ñau ñoät xuaát.
- Khoâng duøng khi ngöôøi beänh ñang soát,
ra nhieàu moà hoâi, theå traïng gaày;
- Thuaän tieän trong xöû trí ñau cho ngöôøi
beänh quaù yeáu, khoâng theå uoáng hay
tieâm thuoác thöôøng xuyeân;
- Caàn duøng theâm thuoác giaûm ñau taùc
duïng nhanh cho ñeán khi mieáng daùn
phaùt huy taùc duïng sau 12-18 giôø;
- Thuoác coù giaù thaønh cao, khoù baûo quaûn
ôû ñieàu kieän khí haäu noùng aåm.
Baûng 6. Höôùng daãn ñoåi lieàu opioid töø uoáng, Baûng 7. Qui ñoåi morphin tieâm sang
ñaët haäu moân sang tieâm fentanyl daùn
Thuoác Uoáng hoaëc Tieâm tónh Morphin clohydrate Fentanyl
ñaët haäu maïch hoaëc tieâm (mg/24giôø) daùn (mcg/giôø)
moân tieâm döôùi da
Morphine 30 mg 10 mg 18 -35 25
36 -59 50
Codeine 200 mg 120 mg 60 - 83 75
84 -107 100
Pethidine 300 mg 75 mg 108 -131 125
Fentanyl 0,1 mg 132 - 156 150

(100 mcg)
Taùc duïng khoâng mong muoán cuûa caùc Hieäu quaû an thaàn luoân xaûy ra tröôùc
thuoác opioid khi coù bieåu hieän suy giaûm hoâ haáp. Vì
Nguy cô veà caùc taùc duïng khoâng mong vaäy, vaãn phaûi ñieàu trò ñau tích cöïc baèng
muoán nghieâm troïng cuûa opioid laø raát opioid chæ cho ñeán khi coù taùc duïng an
thaáp neáu tuaân thuû chaët cheõ caùc quy ñònh thaàn xaûy ra.
chuaån möïc veà keâ ñôn. Buoàn nguû xaûy ra ngay sau khi baét ñaàu
Neân duøng lieàu thaáp nhaát maø vaãn coù ñieàu trò hay khi taêng lieàu opioid khoâng
theå taïo ñöôïc taùc duïng giaûm ñau hoaøn phaûi luoân luoân do taùc duïng an thaàn cuûa
toaøn hoaëc giaûm ñau ñeán möùc ngöôøi opioid gaây ra. Nhieàu ngöôøi beänh bò ñau
beänh chaáp nhaän ñöôïc. lieân tuïc hoaëc thöôøng xuyeân bò maát nguû
Taùo boùn laø moät trong caùc taùc duïng ñöôïc seõ nguû ñöôïc sau khi ñöôïc giaûm ñau
phuï thöôøng gaëp, cuõng coù theå gaây ñau vaø thoaû ñaùng. Caàn phaân bieät nguû bình
khoù chòu. Do ñoù, ngöôøi beänh ñieàu trò ñau thöôøng vôùi taùc duïng an thaàn baèng caùch
baèng opioid neáu khoâng bò tieâu chaûy caàn ñaùnh thöùc ngöôøi beänh ñeå kieåm tra. Neáu
ñöôïc ñieàu trò döï phoøng taùo boùn. ngöôøi beänh nguû bình thöôøng thì coù theå
ñaùnh thöùc daäy ñöôïc.
254
Löu yù khi döøng ñieàu trò opioid hoaëc tónh maïch, 2 phuùt/laàn cho ñeán khi
Ngöøng ñieàu trò opioid khi ngöôøi beänh ñaït ñöôïc taùc duïng ñieàu trò mong muoán.
heát ñau, ñang thöû moät lieäu phaùp giaûm Caùc thuoác hoã trôï trong ñieàu trò ñau
ñau thay theá khaùc, hoaëc ngöôøi beänh vi Caùc thuoác hoã trôï trong ñieàu trò ñau coù
phaïm “cam keát söû duïng opioid” (neáu taùc duïng giaûm ñau, laøm taêng hieäu quaû
coù). taùc duïng vaø giuùp giaûm lieàu cuûa nhoùm
Khi ñaõ ñieàu trò giaûm ñau töø 2 tuaàn trôû thuoác giaûm ñau khoâng steroid vaø opioid.
leân, caàn thaän troïng khi ngöøng opioid ñeå Caùc nhoùm thuoác chính:
traùnh gaây ra hoäi chöùng cai nghieän (1) Nhoùm corticosteroid: ñau do
opioid. Caùc daáu hieäu vaø trieäu chöùng cuûa phuø neà, vieâm, cheøn eùp thaàn
hoäi chöùng cai nghieän goàm soát, ôùn laïnh, kinh, tuûy soáng;
vaõ moà hoâi, buoàn noân, noân, ñau quaën (2) Nhoùm thuoác choáng traàm caûm
buïng, tieâu chaûy, ñau cô, maát nguû, chaûy ba voøng: ñau do toån thöông
nöôùc muõi, cao huyeát aùp. thaàn kinh gaây co giaät, taêng
Ñeå traùnh xaûy ra hoäi chöùng cai caûm, dò caûm, ñau boûng raùt (ví
nghieän, caàn giaûm lieàu opioid töø töø trong duï amitriptyline).
2-3 tuaàn. Neáu coù caùc bieåu hieän trieäu (3) Nhoùm thuoác choáng co giaät (ví
chöùng, coù theå cho laïi lieàu cao hôn moät duï gabapentin): ñau do toån
chuùt so vôùi lieàu tröôùc ñoù. thöông thaàn kinh gaây co giaät;
Caùc thuoác ñoái khaùng opioid nhö (4) Nhoùm cheïn ñöôøng daãn truyeàn
naloxone coù theå gaây neân hoäi chöùng cai thaàn kinh (gaây teâ taïi choã): ñau
nghieän töùc thì ôû nhöõng ngöôøi ñaõ ñöôïc do toån thöông thaàn kinh ngoaïi
ñieàu trò opioid daøi ngaøy vaø coù theå laøm vi (ví duï lidocain tónh maïch
ñau ñoät ngoät xuaát hieän naëng trôû laïi. hoaëc daùn).
Neáu phaûi söû duïng naloxone ñeå xöû trí (5) Nhoùm thuoác choáng co thaét cô
caùc taùc duïng khoâng mong muoán naëng trôn: ñau do co thaét cô trôn
cuûa opioid nhö suy giaûm hoâ haáp, chæ neân ñöôøng tieâu hoùa;
duøng lieàu raát thaáp ñeå laøm giaûm toái ña (6) Nhoùm thuoác giaõn cô vaân: ñau
caùc ñoäc tính maø khoâng laøm ñaûo ngöôïc do co cöùng cô (ví duï diazepam).
toaøn boä taùc duïng giaûm ñau cuûa opioid vaø (7) Nhoùm bisphosphonate: ñau
ñeå traùnh gaây neân hoäi chöùng cai nghieän. trong ung thö di caên xöông (ví
Lieàu ñieån hình laø 0,04 ‟ 0,08 mg trong duï zolendronate).
1 ml dung dòch ñaúng tröông tieâm baép
255
Baûng 8. Caùc thuoác hoã trôï trong ñieàu trò ñau vaø caùch söû duïng
Teân thuoác vaø Lieàu löôïng vaø caùch duøng Taùc duïng khoâng mong muoán
Ñöôøng duøng
Nhoùm corticosteroid
Prednisolone Ngöôøi lôùn: 20 - 80 mg, uoáng vaøo buoåi saùng sau khi Taêng ñöôøng maùu, lo aâu, chöùng
aên loaïn thaàn steroid, beänh cô,
Treû em: 1 mg/kg x1-2 laàn/ngaøy, uoáng sau khi aên tieâu hoaù.
Dexamethasone Ngöôøi lôùn: 4 - 20 mg uoáng vaøo buoåi saùng sau khi
aên hoaëc tieâm tónh maïch
Treû em: 0,3 mg/kg/ngaøy chia 1-2 laàn/ngaøy, uoáng

sau khi aên hoaëc tieâm tónh maïch
Nhoùm thuoác choáng traàm caûm ba voøng
Amitriptyline Ngöôøi lôùn: 10 - 25 mg (toái ña 100 mg)/ngaøy, uoáng Lô mô, haï huyeát aùp tö theá
tröôùc khi nguû ñöùng, taùo boùn, khoâ mieäng,
Treû em: 0,5 mg/kg moät laàn/ngaøy. Neáu caàn thieát neáu quaù lieàu coù theå gaây ñoäc
taêng lieàu theâm 0,2- 0,4 mg/kg sau 2-3 ngaøy. Uoáng thaàn kinh tim
tröôùc khi nguû
Nhoùm thuoác choáng co giaät
Valproate Natri 15 mg/kg/ngaøy chia 3 laàn Gaây nguû gaø.
Khoâng duøng neáu ngöôøi beänh
Toái ña: 60 mg/kg/ngaøy coù beänh gan.
Giaûm lieàu vôùi ngöôøi giaø.
Gabapentin Ngöôøi lôùn: Gaây nguû gaø moãi khi taêng
Lieàu khôûi ñaàu 300 mg tröôùc khi nguû. theâm lieàu
Sau 2 ngaøy, taêng leân 300 mg/laàn x 2 laàn/ngaøy
Sau 2 ngaøy tieáp theo taêng leân 300 mg/laàn x 3
laàn/ngaøy
Tieáp tuïc taêng leân theo nhu caàu
Lieàu toái ña 3600 mg/ngaøy
Treû em:
Lieàu khôûi ñaàu 5 mg/kg uoáng 1 laàn/ngaøy tröôùc khi
nguû. Khi caàn coù theå taêng lieàu leân ñeán 2-3
laàn/ngaøy, sau ñoù coù theå taêng theâm 2-5
mg/kg/ngaøy, lieàu toái ña 2400 mg/ngaøy
Nhoùm cheïn ñöôøng daãn truyeàn thaàn kinh (gaây teâ taïi choã)
Lidocain (hydrocloride) Baét ñaàu 1 mg/kg, tónh maïch, sau ñoù coù theå taêng Haï huyeát aùp, chaäm nhòp tim,
theâm 0,5 -3 mg/kg. yeáu cô.
Lieàu toái ña 50 -150 mg/ngaøy
Bupivacain (hydrocloride) 10 - 20 mg, 3 -5 laàn/ ngaøy
Thuoác choáng co thaét cô trôn

Scopolamin (hyoscine) 10 - 20 mg uoáng 3 - 4 laàn/ngaøy ; Khaùng muscarin ngoaïi vi gaây
butylbromide hoaëc 10 mg tieâm döôùi da 3 - 4 laàn/ngaøy, toái ña khoâ mieäng, taùo boùn, nhòp tim
120 mg/ngaøy nhanh.
Khoâng qua ñöôïc haøng raøo
maùu naõo neân khoâng coù taùc
duïng an thaàn hoaëc choáng noân
trung öông
256
Scopolamin (hyoscine) 0,4 -0,8 mg, uoáng 3 - 4 laàn/ngaøy;

hydrobromide hoaëc 0,2 - 0,5 mg, tieâm döôùi da 3-4 laàn/ngaøy; Scopolamin hydrobromide coù
hoaëc 2 mg/ngaøy tieâm döôùi da lieân tuïc; theå gaây buoàn nguû
hoaëc 1,5 - 6 mg/72 giôø boâi hoaëc daùn ngoaøi da
- Phloroglucinol hydrat 80 mg 4-6 vieân/ngaøy; Taùc duïng khaùng muscarinic
+ Trimethylphloroglucinol 80 hoaëc 1-3 oáng tieâm baép hoaëc tónh maïch goàm taùo boùn, khoâ mieäng, nhòp
mg (vieân) tim nhanh, laøm dòu ñau.
- Phloroglucinol hydrat 40 mg
+ Trimethylphloroglucinol
0,04 mg (oáng)
(Spasfon)
Nhoùm thuoác giaõn cô vaân

Diazepam 2-10 mg uoáng hoaëc tieâm tónh maïch Nguû gaø, maát ñieàu hoaø vaän
2-3 laàn/ngaøy ñoäng
Baclofen Baét ñaàu 5 mg uoáng 3 laàn/ngaøy, toái ña 2 0mg x 3

laàn/ngaøy
Nhoùm bisphosphonate (duøng cho giaûm ñau trong ung thö di caên xöông)
Pamidronate 60 - 90 mg tónh maïch, 4 tuaàn/ moät laàn Giaûm can xi maùu.
Soát, giaû cuùm trong 1-2 ngaøy
Zoledronate 4 mg tónh maïch, 4 - 8 tuaàn/ moät laàn (khoâng thöôøng xuyeân vôùi
zoledronate)
XÖÛ LYÙ CAÙC TRIEÄU CHÖÙNG KHAÙC Cô cheá ‟ nguyeân nhaân noân vaø buoàn noân
Noân ‟ buoàn noân Cô cheá noân vaø buoàn noân laø moät cô
Noân vaø buoàn noân laø laø trieäu chöùng cheá phöùc taïp vôùi nhieàu heä thoáng phaûn
thöôøng gaëp trong caùc ung thö tieán xa, xaï baûo veä khaùc nhau. Trong heä thaàn
khoaûng 40 ‟ 70% soá beänh nhaân vaø aûnh kinh trung öông coù trung taâm noân CTZ
höôûng nhieàu leân chaát löôïng soáng cuûa vôùi ít nhaát 17 loaïi thuï theå noân khaùc
beänh nhaân. Nhöõng trieäu chöùng naøy ñoäc nhau vaø coù lieän heä thaàn kinh tôùi caùc
laäp vôùi nhau, hoaëc laø moät chuoãi caùc giai vuøng khaùc trong vieäc hình thaønh phaûn
ñoaïn: buoàn noân, co thaét daï daøy vaø noân. xaï noân vaø caûm giaùc buoàn noân nhö ruoät,
Buoàn noân thöôøng ñi keøm vôùi taêng taïo loàng ngöïc, heä tieàn ñình, haï ñoài, thaân
nöôùc boït, taêng nhòp thôû, nhòp tim, ñoå naõo cao vaø voû naõo.
moà hoâi vaø tuït huyeát aùp. Caûm giaùc co Hoùa chaát coù theå gaây noân ‟ buoàn noân
thaét daï daøy (retching) xaûy ra khi thöùc aên thoâng qua caùc cô cheá: kích hoaït CTZ,
trong daï daøy traøo ngöôïc vaøo thöïc quaûn, toån thöông nieâm maïc oáng tieâu hoùa hoaëc
co thaét cô hoaønh choáng laïi vuøng haàu bò thuï theå thaàn kinh ruoät (serotonin,
ñoùng laïi. Caùc thuoác choáng noân hieän nay 5HT3). Buoàn noân do hoùa trò ñöôïc chia
coù theå kieåm soaùt noân trong khoaûng 70 ‟ thaønh 3 nhoùm caáp, muoän vaø kích thích
80% soá beänh nhaân nhöng haàu nhö (anticipatory).
khoâng hieäu quaû treân trieäu chöùng buoàn
noân.
257
Hình 4. Nguyeân nhaân cuûa noân ‟ buoàn noân.

Ñieàu trò noân vaø buoàn noân
Phaûn öùng vieâm trong caùc beänh nhieãm truøng, ñoäc tính cuûa vi khuaån, roái loaïn chuyeån hoùa:
(1) Haloperidol 0,5 - 1 mg/laàn, 2- 4 laàn/ngaøy uoáng, hoaëc tieâm tónh maïch, hoaëc tieâm döôùi
da, lieàu thöôøng xuyeân theo giôø/hoaëc khi caàn:
(2) Prochlorperazine: 5 -10 mg/laàn, 3- 4 laàn/ngaøy uoáng hoaëc tieâm tónh maïch, hoaëc 25 mg
ñaët haäu moân 2 laàn/ngaøy
(3) Dexamethasone 8 - 20 mg/ngaøy, chia 1 hoaëc 2 laàn, uoáng hoaëc tieâm tónh maïch (caàn caên
cöù vaøo tình traïng nhieãm ñoäc ñeå chæ ñònh), duøng ñuùng khoaûng caùch giôø
(4) Metoclopramide (Primperan) 10 mg/laàn, 2-3 laàn/ngaøy, uoáng hoaëc tieâm tónh maïch
Taêng aùp löïc noäi soï: Dexamethasone 4 - 20 mg/ngaøy chia 1 hoaëc 2 laàn, uoáng hoaëc tieâm tónh maïch.
Lo laéng - boàn choàn:
(1) Diazepam 5-10 mg/laàn 3 laàn/ngaøy, uoáng hoaëc tieâm tónh maïch hoaëc döôùi da, lieàu thöôøng
xuyeân theo giôø/hoaëc khi caàn
(2) Lorazepam 0,5-2 mg/laàn 4-6 laàn/ngaøy, uoáng, hoaëc tieâm tónh maïch hoaëc döôùi da, lieàu
thöôøng xuyeân theo giôø/hoaëc khi caàn
(3) Clonazepam 0,5-1 mg/laàn x 2 laàn/ngaøy, uoáng, lieàu thöôøng xuyeân theo giôø (hoaëc khoâng
caàn)
Lieät ruoät: Metoclopramide (Primperan) 10 mg/laàn x 4 laàn/ngaøy uoáng hoaëc tieâm tónh maïch, lieàu
thöôøng xuyeân theo giôø/hoaëc khi caàn.
Gan to vaø böôùu caùc taïng roãng:
(1) Hoäi chaån chuyeân khoa ñeå xem xeùt chæ ñònh phaãu thuaät
(2) Dexamethasone 4 - 20 mg/ngaøy chia 1 hoaëc 2 laàn, uoáng hoaëc tieâm tónh maïch. Chæ ñònh
khi coù bieåu hieän nhieãm ñoäc do haäu quaû cuûa toån thöông gan hoaëc baûn thaân khoái böôùu
gaây ra.
Taéc ruoät:
(1) Ñaët oáng daãn löu daï daøy, truyeàn dòch, thuoác choáng co thaét, thuoác giaûm tieát, khaùng sinh
(2) Dexamethasone 4 - 20 mg/ngaøy chia thaønh 1 hoaëc 2 laàn, uoáng hoaëc tieâm tónh maïch. Chæ
ñònh khi coù bieåu hieän nhieãm ñoäc do taéc ruoät hoaïi töû, do khoái böôùu aùc tính hoaëc môû thoâng
daãn löu daï daøy
(3) Xem xeùt chæ ñònh phaãu thuaät giaûm nheï (neáu phuø hôïp vôùi muïc ñích chaêm soùc).
258
Noân/buoàn noân vì baát cöù nguyeân nhaân gì:

(1) Diphenhydramine 25-50 mg/laàn 3-4 laàn/ngaøy uoáng hoaëc tieâm tónh maïch, lieàu thöôøng
xuyeân theo giôø/hoaëc khi caàn.
(2) Scopolamine 1,5-6 mg baèng mieáng daùn da 72 giôø moät laàn, hoaëc 0,1-0,2 mg 6-8 giôø moät
laàn tieâm döôùi da, duøng ñuùng khoaûng caùch giôø
Hoùa trò, xaï trò vuøng buïng:
(1) Ondansetron 8 mg/laàn, duøng toái ña 3 laàn/ngaøy uoáng hoaëc tieâm tónh maïch; hoaëc
(2) Metoclopramide 10 mg, 4 - 6 giôø/ laàn
(3) Dexamethasone 8-20 mg/ngaøy, chia thaønh 1 hoaëc 2 laàn, uoáng hoaëc tieâm tónh maïch
(4) Haloperidol 0,5 -2 mg, 4 -8 giôø/ laàn
(5) Coù theå keát hôïp vôùi thuoác nguû, giaûm ñau nheï neáu caàn
Chaêm soùc ñieàu trò taïi nhaø vaø coäng ñoàng : Boâi daàu gioù leân vuøng thaùi döông.
AÊn thöùc aên meàm, mòn vaø giaøu naêng Duøng thuoác choáng noân: primperan
löôïng, chia laøm nhieàu böõa nhoû. Traùnh vieân 10 mg uoáng 1 vieân/laàn, 2-3
thöùc aên coù muøi, vò maø ngöôøi beänh khoù laàn/ngaøy
chòu, thöùc aên cay, chua coù nhieàu daàu. Caàn chuyeån ngöôøi beänh ñeán cô sôû y
Khoâng aên khi ñang naèm. teá ñeå ñöôïc thaêm khaùm vaø xöû trí thích
Khuyeán khích ngöôøi beänh uoáng buø hôïp neáu:
nöôùc baèng dung dòch ORS, nöôùc traø (1) Noân keùo daøi treân 1 ngaøy
ñöôøng, nöôùc chaùo, hoaëc nhöõng ñoà uoáng (2) Noân lieân tuïc nhieàu laàn
maø beänh nhaân thích (tröø röôïu, bia, nöôùc (3) Noân voït keøm theo ñau ñaàu
uoáng coù gas); cho uoáng nhieàu laàn vaø (4) Chaát noân maøu xanh saãm, naâu
thöôøng xuyeân. hoaëc coù maùu
Neáu môùi noân, chôø 1-2 giôø sau khi (5) Coù caùc bieåu hieän maát nöôùc:
noân môùi aên laïi. khaùt nhieàu, mieäng khoâ, nöôùc
Neáu buoàn noân do thuoác coù vò khoù tieåu ít, saãm maàu
chòu, coù theå duøng cuøng thöùc aên. (6) Noân keøm theo soát
Neáu thuoác coù taùc duïng khoâng mong (7) Noân coù keøm theo vaøng da, ñau
muoán gaây buoàn noân vaø noân, neân chôø vaøi chöôùng buïng
tieáng sau khi uoáng thuoác môùi aên. (8) Noân laøm aûnh höôûng ñeán vieäc
Neáu coù ñaày hôi, chöôùng buïng: uoáng thuoác ñieàu trò
simethicone vieân 40 mg uoáng 1-2 vieân
259
Tieâu chaûy
Nguyeân nhaân Ñieàu trò chuyeân khoa Chaêm soùc taïi nhaø
Caùc beänh nhieãm - Neáu coù khaû naêng thì laøm xeùt - Ñoäng vieân vaø cho ngöôøi beänh uoáng buø nöôùc baèng
truøng hoaëc kyù sinh nghieäm ñeå xaùc ñònh nguyeân dung dòch ORS (pha theo chæ daãn treân goùi), nöôùc
truøng. Soát hoaëc phaân nhaân nhieãm khuaån gaây soát, æa chaùo, hoaëc nöôùc traùi caây; chia löôïng nhoû ñeå
coù nhieàu maùu chaûy hoaëc phaân coù maùu. uoáng.
- Ñieàu trò nguyeân nhaân baèng - Ñoäng vieân ngöôøi beänh aên; cho aên thöùc aên meàm,
khaùng sinh thích hôïp. mòn vaø giaøu naêng löôïng, chia laøm nhieàu böõa.
- Buø nöôùc vaø ñieän giaûi. Traùnh caùc thöùc aên cöùng, dai, quaù ngoït, quaù cay,
quaù beùo.
Tieâu chaûy töï phaùt - Loperamide laàn ñaàu uoáng 4 - Xoa daàu hoaëc chöôøm aám buïng.
khoâng ñaùp öùng vôùi mg, sau ñoù uoáng 2 mg sau moãi - Veä sinh thöôøng xuyeân, giöõ saïch seõ vuøng haäu moân
ñieàu trò khaùng khuaån, laàn ñi ngoaøi, duøng toái ña 16 ‟ sinh duïc. Neáu ngöôøi beänh ñi ngoaøi khoâng töï
khoâng soát, phaân mg/ngaøy; hoaëc diphenoxylate chuû, söû duïng loùt ñeäm baèng vaûi khoâ vaø meàm, thay
khoâng coù maùu, vieâm + atropine (5 mg + 0,05 mg) thöôøng xuyeân. Boâi thuoác môõ, kem, daàu thöïc vaät
ruoät do xaï trò, hoaù trò duøng toái ña 4 laàn/ngaøy tuøy xung quanh haäu moân ñeå traùnh loeùt.
ung thö, phaãu thuaät theo nhu caàu - Röûa tay baèng xaø phoøng sau moãi laàn ñi ngoaøi vaø
ñöôøng ruoät vaø thieåu tröôùc khi aên hoaëc chuaån bò thöùc aên.
naêng tuî - Neáu coù nhaân vieân y teá chaêm soùc taïi nhaø vaø ñaõ loaïi
Baùn taéc ruoät do böôùu - Dexamethasone 4 - 20 tröø tieâu chaûy do nhieãm khuaån (khoâng soát vaø
mg/ngaøy chia 1- 2 laàn, uoáng khoâng coù maùu trong phaân), coù theå duøng
hoaëc tieâm tónh maïch. Chæ loperamide vieân 2mg, laàn ñaàu uoáng 2 vieân, sau
ñònh khi coù trieäu chöùng nhieãm ñoù uoáng 1 vieân sau moãi laàn ñi ngoaøi phaân loûng,
ñoäc. toái ña 4 vieân/ngaøy, khoâng duøng quaù 2 ngaøy. Neáu
- Xöû trí töông töï nhö taéc ruoät sau 24 giôø khoâng caûi thieän thì döøng uoáng vaø
Duøng thuoác nhuaän - Döøng hoaëc giaûm lieàu thuoác chuyeån ngöôøi beänh ñeán cô sôû y teá.
traøng quaù möùc nhuaän traøng - Neáu tieâu chaûy keùo daøi treân 5 ngaøy khoâng ñôõ, hoaëc
- Löïa choïn ñieàu trò khaùc nhö coù caùc trieäu chöùng keøm theo nhö soát, phaân coù
trong phaàn buoàn noân/noân. maùu, ñau buïng döõ doäi, ngöôøi beänh meät moûi
nhieàu, maát nöôùc naëng (khaùt nhieàu, mieäng khoâ,
nöôùc tieåu ít vaø saãm maàu), da quanh haäu moân bò
toån thöông caàn chuyeån ngöôøi beänh ñeán cô sôû y teá
ñeå ñöôïc thaêm khaùm vaø xöû trí thích hôïp.
260
Hình 5. Caùc nguyeân nhaân cuûa taùo boùn.

Taùo boùn
Do duøng thuoác - Kieåm tra öù ñoïng phaân qua thaêm tröïc traøng baèng ngoùn - Cho ngöôøi beänh uoáng nöôùc
giaûm ñau opioid tay vaø laáy phaân baèng tay neáu phaân bò leøn chaët trong thöôøng xuyeân.
tröïc traøng - Ñoäng vieân vaø cho ngöôøi
- Nhuaän traøng thaåm thaáu (chæ duøng vôùi beänh nhaân buø beänh aên nhieàu rau quaû, caùc
ñuû nöôùc): thöùc aên coù nhieàu chaát xô
+ Sorbitol (dung dòch 70 %) 30-90 ml uoáng 2-3 nhö khoai lang, chuoái, ñu
laàn/ngaøy. ñuû.
+ Syro Lactulose 15-45 ml, uoáng 2 ‟ 3 laàn/ngaøy, - Uoáng 1 thìa daàu thöïc vaät
duy trì 30 ‟ 90 ml/ ngaøy (daàu aên thoâng thöôøng)
- Bisacodyl 10 mg uoáng 1-2 laàn/ngaøy, uoáng hoaëc ñaët tröïc tröôùc khi aên saùng.
traøng. - Ñoäng vieân ngöôøi beänh taêng
- Uoáng daàu aên 5-30 ml khi ñi nguû cöôøng vaän ñoäng.
- Thuït haäu moân baèng natri phosphate hoaëc daàu paraffin - Neáu ngöôøi beänh khoù ñi
1 laàn/ngaøy. ngoaøi, thuït thuoác môõ, daàu
- Tröôøng hôïp naëng: naloxone 1-2 mg uoáng 8 giôø moät laàn paraffin hoaëc daàu thöïc vaät
vaøo tröïc traøng. Neáu ngöôøi
Caùc thuoác gaây taùo - Döøng loaïi thuoác gaây taùo boùn neáu coù theå. beänh khoâng töï laøm ñöôïc,
boùn khaùc: khaùng - Duøng thuoác vaø caùc thuû thuaät töông töï nhö treân. ngöôøi chaêm soùc coù theå
cholin, vieân saét, phaûi hoã trôï (ñeo gaêng tay
thuoác cheïn keânh khi thöïc hieän).
canxi - Neáu ngöôøi beänh khoâng ñi
Cheá ñoä aên ít chaát - AÊn caùc loaïi thöïc phaåm coù nhieàu chaát xô hoaëc thöùc aên ngoaøi ñöôïc trong 5 ngaøy
xô nhuaän traøng (neáu coù theå vaø neáu thích hôïp vôùi tình lieân tuïc caàn chuyeån ñeán cô
traïng cuûa beänh nhaân). sôû y teá ñeå ñöôïc thaêm khaùm
Thieáu nöôùc, ít vaän - Buø nöôùc vaø vaän ñoäng neáu phuø hôïp vôùi ngöôøi beänh vaø xöû trí thích hôïp
ñoäng
261
Ñau mieäng vaø nuoát ñau
Nhieãm naám Ñieàu trò thuoác khaùng naám: Veä sinh raêng mieäng:
candida ôû mieäng, + Fluconazone 200 mg/ngaøy, 01 laàn /ngaøy uoáng hoaëc - Laøm saïch thöùc aên ôû keõ raêng vaø
thöïc quaûn tónh maïch hoaëc 100 mg uoáng hoaëc tónh maïch x 14 trong mieäng sau moãi laàn aên baèng
ngaøy.Hoaëc: taêm boâng, gaïc, hoaëc mieáng vaûi
+ Itraconazole 200 mg x 01 laàn/ngaøy, uoáng 7 ngaøy meàm vaø saïch nhuùng nöôùc muoái,
- Duøng thuoác giaûm ñau taïi choã chaám lidocain 2 %, 15 nöôùc chanh, hoaëc nöôùc suùc
ml nhoå tröôùc böõa aên vaø khi ñi nguû (vôùi ñau mieäng), mieäng.
hoaëc 15 ml nuoát tröôùc böõa aên vaø khi ñi nguû ( vôùi ñau - Ñaùnh raêng baèng baøn chaûi meàm,
khi nuoát) vaø hoaëc giaûm ñau toaøn thaân (xem phaàn ñieàu suùc mieäng sau khi aên vaø tröôùc khi
trò ñau) ñi nguû baèng nöôùc chanh, nöôùc
muoái aên, hoaëc muoái soda loaõng
Loeùt aùp tô mieäng - Chaám lidocaine 2% vaøo veát loeùt tröôùc khi aên; Sau aên (pha 1/2 thìa caø pheâ muoái trong
vaø thöïc quaûn xuùc mieäng baèng dung dòch steroid 3 laàn/ngaøy cho moät coác nöôùc) hoaëc nöôùc suùc
ñeán khi khoûi . mieäng.
Neáu toån thöông >1cm vaø loeùt aùp tô thöïc quaûn thì xem - AÊn thöùc aên meàm vaø mòn; traùnh
xeùt söû duïng prednisolone 40 mg/ngaøy, uoáng trong 1 ñoà aên quaù noùng hoaëc quaù laïnh, ñoà
tuaàn, giaûm daàn lieàu moãi tuaàn 10 mg. Caû ñôït ñieàu trò laø 4 aên cay. Duøng oáng huùt nöôùc vaø
tuaàn. thöùc aên ñeå haïn cheá caûm giaùc ñau.
Loeùt Herpes - Ñieàu trò baèng acyclovir - Neáu ñau: uoáng paracetamol 0,5
- Ñieàu trò ñau taïi choã baèng caùch chaám lidocain 2% g/laàn x 4-6 laàn/ngaøy
tröôùc khi aên vaø paracetamol hoaëc thuoác giaûm ñau - Neáu ngöôøi beänh ñau nhieàu,
toaøn thaân khaùc neáu caàn. mieäng hoâi, coù caùc maûng traéng,
Vieâm thöïc quaûn do - Ñieàu trò baèng ganciclovir hoaëc thuoác choáng CMV nuoát khoù, soát caàn chuyeån ñeán cô
CMV khaùc , neáu coù theå sôû y teá sôùm ñeå ñöôïc thaêm khaùm
- Giaûm ñau taïi choã baèng dung dòch lidocaine 2%, 15 vaø xöû trí thích hôïp, kòp thôøi.
ml uoáng tröôùc khi aên
- Uoáng thuoác giaûm ñau toaøn thaân neáu caàn.
Ung thö thöïc quaûn - Ñieàu trò ñau taïi choã vaø toaøn thaân nhö treân.
262
Hình 6. Caùc nguyeân nhaân cuûa khoù thôû.
Khoù thôû
Vieâm phoåi - Ñieàu trò khaùng sinh phuø hôïp. - Cho ngöôøi beänh
- Ngöôøi beänh khoâng coù tieàn söû duøng opioid: Morphine 5 -10 mg naèm ñaàu cao; phoøng
uoáng hoaëc 2- 4 mg tieâm döôùi da hoaëc tónh maïch, cöù 2 - 4 giôø nghæ phaûi thoaùng
moät laàn hoaëc khi caàn khí; maëc aùo quaàn
Neáu khoù thôû lieân tuïc cöù 4 giôø coäng theâm lieàu cöùu hoä 5 - 10 % roäng raõi.
toång lieàu trong ngaøy cöù 15 phuùt khi caàn . Taêng theâm lieàu baèng - Chuyeån ngöôøi beänh
33 % cho moãi lieàu neáu caàn ñeán cô sôû y teá ñeå
- Neáu ngöôøi beänh coù tieàn söû duøng opioid hoaëc coù söû duïng ñöôïc thaêm khaùm vaø
methadone ñieàu trò thay theá: coù theå caàn duøng lieàu cao opioids xöû trí thích hôïp.
Phuø phoåi do tim - Lôïi tieåu baèng furosemide. - Chaêm soùc theo
- Ñieàu trò baèng morphine nhö treân höôùng daãn cuûa nhaân
Phuø phoåi do caùc - Ñieàu trò baèng morphine nhö treân. vieân y teá (thôû oâ xy
nguyeân nhaân khaùc hoã trôï, khí dung)
Xuaát huyeát phoåi - Ñieàu trò baèng morphine nhö treân.
Thieáu maùu naëng - Ñieàu trò nguyeân nhaân thieáu maùu
- Truyeàn hoàng caàu, neáu thích hôïp vôùi muïc tieâu chaêm soùc ngöôøi
beânh
- Ñieàu trò baèng morphine nhö treân
“Tieáng naác haáp - Hyoscine butylbromide 20 mg, 2 giôø moät laàn, uoáng hoaëc tieâm
hoái” (do tích tuï quaù döôùi da. Lieàu thöôøng xuyeân theo giôø.
nhieàu chaát xuaát tieát - Ñieàu trò baèng morphine nhö treân
ôû ñöôøng hoâ haáp
treân)
263
Ho
Kích thích pheá Ñieàu trò nguyeân nhaân gaây ho neáu phuø hôïp - Ñeå ngöôøi beänh ôû nôi thoaùng khí,
quaûn-phoåi do - Ngöôøi beänh khoâng coù tieàn söû duøng opioid: codeine 30 traùnh khoùi thuoác laù, khoùi beáp.
nhieãm truøng, mg uoáng 4 giôø/laàn. Coù theå duøng morphin sunfate hoaëc - Duøng caùc phöông thuoác giaûm ho
beänh aùc tính, moät opioids khaùc. Neáu saün coù codeine keát hôïp vôùi daân gian nhö maät ong, chanh, xoâng
phaûn öùng paracetamol 500 mg vaø beänh nhaân ñang bò beänh ôû muõi hoïng.
vieâm, öù ñoïng möùc ñoä vöøa hoaëc naëng, chæ duøng caùch nhau moãi 6 giôø, - Neáu ho coù ñôøm: cho uoáng nhieàu
dòch, hoaëc bò hoaëc choïn moät opioids khaùc khoâng phoái hôïp vôùi nöôùc, nöôùc cheø aám pha maät ong
saëc paracetamol. hoaëc söõa-ñöôøng, traø göøng, hoaëc caùc
- Coù theå duøng morphine clohydrat (tieâm) hoaëc thuoác laøm loaõng ñôøm nhö siro ho
morphine sulfat (uoáng) hoaëc caùc thuoác opioid khaùc. long ñôøm, bromhexin, voã löng
- Ngöôøi beänh coù tieàn söû duøng opioid: ñieàu chænh lieàu - Cho ngöôøi beänh khaïc ñôøm vaøo moät
caùc thuoác treân cho phuø hôïp duïng cuï chöùa coù ñaäy naép.
- Neáu nguyeân nhaân khoù thôû do beänh phoåi taéc ngheõn - Neáu ho nhieàu, ho khan, cho uoáng
maïn tính hoaëc hen coù theå söû duïng corticoid giaûm lieàu terpin codein (hoaëc terpicod) 2 vieân
daàn ví duï nhu prednisolne 80 mg uoáng 3 laàn/ngaøy, sau moät laàn, 3-4 laàn/ngaøy.
ñoù cöù 2-3 ngaøy giaûm lieàu 10 mg. - Neáu coù khoù thôû, ho ra maùu, ho keùo
- Neáu beänh nhaân khoâng theå uoáng coù theå duøng daøi treân 2 tuaàn, hoaëc coù keøm vôùi
dexamethason, 20 mg /ngaøy, tieâm tónh maïch , sau ñoù soát, ñôøm maøu xanh, vaøng, hay ñôøm
cöù 2-3 ngaøy giaûm lieàu 4 mg. coù laãn maùu, hoaëc soát nheï veà chieàu
keùo daøi treân 1 tuaàn caàn chuyeån
ngöôøi beänh ñeán cô sôû y teá ñeå ñöôïc
thaêm khaùm vaø xöû trí thích hôïp.
Hình 7. Caùc nguyeân nhaân cuûa meät.
264
Yeáu, meät moûi
Do nhieãm - Ñieàu trò nguyeân nhaân - Ñoäng vieân ngöôøi beänh aên; khoâng eùp aên do khaû naêng
truøng, maát - Methylphenidate 2,5-5 mg uoáng tieáp nhaän cuûa cô theå chæ coù haïn vaø ngöôøi beänh coù theå
nöôùc, thieáu vaøo 8 giôø saùng vaø vaøo buoåi tröa. bò noân.
maùu, suy caùc Neáu beänh nhaân dung naïp toát - Cho aên thöùc aên maø ngöôøi beänh thích; cho thöùc aên
taïng ôû ngöôøi (khoâng lo laéng hoaëc kích thích) meàm, mòn vaø giaøu naêng löôïng, chia laøm nhieàu böõa.
beänh ung thö coù theå taêng lieàu toái ña 20 mg vaøo - Coù theå cho uoáng boå sung myltivitamine hoaëc B6,
giai ñoaïn cuoái 8h saùng vaø böõa tröa. B12.
- Prednisolone 20-80 mg/ngaøy, - Neáu ngöôøi beänh suùt caân nhanh, coù soát, hoaëc hoaøn
uoáng; toaøn khoâng aên caàn chuyeån ngöôøi beänh ñeán cô sôû y teá
hoaëc dexamethasone 4 -20 ñeå ñöôïc thaêm khaùm vaø xöû trí thích hôïp.
mg/ngaøy chia 1 hoaëc 2 laàn, - Giuùp giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà kinh teá xaõ hoäi neáu
uoáng hoaëc tieâm tónh maïch. ngöôøi beänh khoâng ñuû tieàn mua thöùc aên.
Traàm caûm, lo aâu
Ñau, khoù thôû vaø caùc - Ñieàu trò ñau, khoù thôû, vaø caùc trieäu chöùng khaùc. - Hoã trôï veà taâm lyù vaø
trieäu chöùng gaây tình caûm töø ngöôøi
khoù chòu khaùc thaân, nhaân vieân y teá,
Caùc yeáu toá gaây - Lieäu phaùp taâm lyù baïn beø,... Khuyeán
chaán ñoäng taâm khích ngöôøi beänh baøy
thaàn toû suy nghó vaø tình
- Sertraline 50 mg uoáng/ngaøy. Taêng lieàu daàn daàn. Thuoác coù caûm cuûa hoï.
Traàm caûm hieäu quaû vôùi lieàu 50 - 200 mg/ngaøy. Caàn vaøi tuaàn môùi coù - Hoã trôï xaõ hoäi: choã ôû,
hieäu quaû coâng vieäc, thöùc aên,
- Amitriptyline 10- 25 mg, uoáng tröôùc khi ñi nguû. Taêng lieàu hoïc phí cho con caùi,
daàn. Lieàu hieäu quaû thoâng thöôøng laø 50-100 mg. Lieàu toái ña caùc nhoùm hoã trôï cuøng
150 mg/ngaøy. Caàn vaøi tuaàn môùi coù hieäu quaû. Lieàu cao coù caûnh ngoä, tö vaán
nguy cô ngoä ñoäc tim. - Cho nghe nhaïc nheï
- Tianeptine 12,5 mg uoáng 1 vieân/laàn, ngaøy 3 laàn hoaëc xoa boùp.
- Mirtazapine, lieàu 15 mg / ngaøy, uoáng 1 laàn tröôùc khi nguû. - Neáu ngöôøi beänh lo aâu,
Taêng daàn lieàu. Thuoác coù hieäu quaû vôùi lieàu 15 - 45 mg/ngaøy coù theå duøng rotunda 5
- Methylphenidate 2,5 -5 mg uoáng vaøo 8 h saùng vaø buoåi tröa. mg uoáng 1-2 vieân
Neáu beänh nhaân chòu döng toát (khoâng lo aâu hoaëc kích tröôùc luùc ñi nguû hoaëc 2
ñoäng), neáu caàn coù theå taêng lieàu toái ña 20 mg vaøo 8 h saùng laàn moãi ngaøy.
neáu caàn vaø böõa aên tröa. Thuoác coù taùc duïng trong vaøi ngaøy. - Neáu coù nguy cô töï töû,
Lo aâu - Clonazepam 0,25 - 0,5 mg uoáng 1- 2 laàn/ngaøy; hoaëc khoâng ñeå ngöôøi beänh
diazepam 2 -10 mg 2 -3 laàn/ngaøy, uoáng hoaëc tieâm tónh moät mình.
maïch. - Neáu caùc bieän phaùp hoã
- Imipramine 50 -100 mg uoáng tröôùc khi ñi nguû. Taêng lieàu trôï taâm lyù khoâng coù
daàn, lieàu toái ña 200 mg/ngaøy. Caàn vaøi tuaàn môùi coù hieäu quaû. hieäu quaû, hoaëc ngöôøi
Coù nguy cô bò ñoäc tính tim maïch nguy hieåm ñeán tính beänh traàm caûm naëng
maïng neáu duøng quaù lieàu. caàn chuyeån ñeán cô sôû
- Xöû trí caùc côn kích ñoäng: Paroxetine 10 mg/ngaøy, uoáng. y teá ñeå ñöôïc thaêm
Taêng lieàu daàn . Lieàu hieäu quaû thoâng thöôøng laø 20 - 50 khaùm vaø xöû trí thích
mg/ngaøy. Caàn vaøi tuaàn môùi coù hieäu quaû. hôïp.
265
Soát
Nhieãm truøng, - Ñieàu trò nguyeân nhaân. - Theo doõi nhieät ñoä cuûa ngöôøi beänh, 3-6 giôø moät laàn.
ung thö, phaûn - Paracetamol 500 -1000 mg, 4 - 6 - Boû bôùt quaàn aùo hoaëc chaên aám khoâng caàn thieát, ñaët
öùng vieâm, khoái giôø moät laàn, uoáng hoaëc ñaët haäu ngöôøi beänh ôû choã thoaùng maùt, löu thoâng khí toát.
böôùu aùc tính moân. - Laøm maùt baèng chöôøm hoaëc lau khaên öôùt vuøng traùn,
Khoâng duøng quaù 4000 mg/ngaøy. naùch, beïn.
Giaûm lieàu neáu ngöôøi beänh bò - Cho uoáng paracetamol vieân 500 mg khi soát >39o C,
beänh gan; 4-6 giôø moät laàn, khoâng quaù 8 vieân moät ngaøy.
Coù theå thay theá baèng choline - Ñoäng vieân vaø cho ngöôøi beänh uoáng buø nöôùc baèng
magnesium trisalicylate 500 - dung dòch ORS, nöôùc chaùo, hoaëc nöôùc traùi caây.
1000 mg, 2-3 laàn/ngaøy, uoáng; - Neáu vaãn coøn soát, vaø keøm theo caùc trieäu chöùng nhö
hoaëc ibuprofen 200 - 600 mg, cöù ñau ñaàu, noân, co giaät, roái loaïn tinh thaàn, tieâu chaûy,
6 giôø moät laàn, uoáng. suït caân, hoaëc phuï nöõ ñang coù thai caàn chuyeån ngöôøi
- Neáu soát cao lieân tuïc ôû ngöôøi beänh beänh ñeán cô sôû y teá ñeå ñöôïc thaêm khaùm vaø xöû trí
ñang haáp hoái: dexamethasone 4- thích hôïp.
20 mg/ngaøy, chia 1 hoaëc 2 laàn,
uoáng hoaëc tieâm tónh maïch.
Maát nguû
Ñau, caùc trieäu - Traùnh duøng caø pheâ vaø caùc chaát kích - Tìm hieåu lyù do khieán ngöôøi beänh maát nguû.
chöùng gaây khoù thích thaàn kinh vaøo chieàu, toái. Chia seû, ñoäng vieân ngöôøi beänh. Ñieàu trò ñau
chòu khaùc, lo - Ñieàu trò ñau vaø caùc trieäu chöùng gaây maát vaø nhöõng trieäu chöùng gaây maát nguû khaùc.
laéng boàn choàn, nguû khaùc. - Ñaët thôøi gian nguû vaø thöùc phuø hôïp vôùi
traàm caûm - Ñieàu trò traàm caûm vaø lo laéng neáu coù ngöôøi beänh. Neáu coù theå, thu xeáp choã nguû
(xem taïi muïc ñieàu trò traàm caûm, traàm thoaùng khí, yeân tónh vaø khoâng choùi saùng.
caûm). Amitriptyline hoaëc mirtazapine - Khoâng cho ngöôøi beänh uoáng traø ñaëc hoaëc
khi ñi nguû duøng ñieàu trò caû maát nguû vaø caø pheâ vaøo buoåi toái. Xoa boùp nheï cho ngöôøi
traàm caûm. Amitriptyline cuõng duøng ñieàu beänh, hoaëc cho nghe nhöõng baêng nhaïc eâm
trò lo aâu. dòu tröôùc giaác nguû, neáu coù theå.
- Traùnh duøng benzodiazepine vôùi beänh - Neáu coù ñieàu kieän, taäp yoga hoaëc ngoài thieàn.
nhaân giaø hoaëc beänh nhaân coù theå coù meâ - Cho uoáng rotunda 1-2 vieân tröôùc luùc nguû.
saûng. Beänh nhaân treû coù nhaän thöùc toát coù - Neáu ngöôøi beänh maát nguû nhieàu ñeâm lieân
theå duøng Diazepam 5 -10 mg, tuïc caàn chuyeån ngöôøi beänh ñeán cô sôû y teá
hoaëc lorazepam 0,5 - 2 mg ñeå ñöôïc thaêm khaùm vaø xöû trí thích hôïp.
( uoáng tröôùc khi nguû)
Vôùi beänh nhaân giaø hoaëc coù khaû naêng meâ
saûng duøng haloperidol 1 -2 mg uoáng hoaëc
tieâm tónh maïch khi ñi nguû.
266
Ngöùa
Khoâ da, thaän hö Kem, hoãn dòch boâi laøm meàm da. - Neáu da khoâ, laøm aåm da baèng kem
Vieâm da tieáp xuùc Thuoác corticoid hieäu löïc cao ñieàu trò taïi choã. döôõng aåm nhö calamine hay kem zinc
Gheû Ñieàu trò gheû oxide, thuoác gel petroleum, vaseline.
- Permethrin boâi töø ñaàu (tröø maët) tôùi ngoùn Pha moät thìa daàu thöïc vaät (daàu aên
chaân, ñeå 8 -14 giôø, sau ñoù taém. Lieàu thoâng thöôøng) vaøo 5 lít nöôùc khi taém
ngöôøi lôùn 20 ‟ 30 mg. Boâi laëp laïi trong cho ngöôøi beänh .
moät tuaàn. Giaët taát caû quaàn aùo, drap - Traùnh gaõi gaây toån thöông vaø nhieãm
giöôøng vaø phôi naéng. Khoâng duøng cho treû truøng da. Xaùt nheï vuøng da ngöùa baèng
> 2 thaùng tuoåi baõ cheø ñöïng trong tuùi vaûi hoaëc baèng
- Neáu khoâng saün coù Permethrin coù theå loaïi caây thuoác vaãn ñöôïc aùp duïng ôû ñòa
duøng lindane boâi töø ñaàu (tröø maët) tôùi phöông/gia ñình.
ngoùn chaân, ñeå 8 - 12 giôø , sau ñoù taém . - Ñeå nöôùc taém cho ngöôøi beänh ôû nhieät
Lieàu thöôøng duøng cho ngöôøi lôùn 20 - 50 ñoä maø ngöôøi beänh caûm thaáy deã chòu.
ml. Giaët toaøn boä quaàn aùo, drap giöôøng vaø Khoâng xaùt hoaëc coï maïnh da khi taém.
phôi naéng. Khoâng duøng cho treû sô sinh Sau khi taém boâi toaøn thaân dung dòch
vaø beänh nhaân coù tieàn söû ñoäng kinh saùt khuaån chlorhexidine pha loaõng
Taéc maät - Ondansetron 8 mg uoáng 3 laàn/ngaøy (0,05%).
- Ñaët oáng thoâng maät neáu coù theå - Neáu bò gheû: boâi thuoác DEP leân vuøng
Do opioid - Thay ñoåi thuoác opioid neáu coù theå. toån thöông (tröø nhöõng toån thöông
- Diphenhydramine 12,5 - 50 mg, 4 giôø vieâm loeùt), boâi moät laàn vaøo buoåi saùng
moät laàn, uoáng hoaëc tieâm tónh maïch vaø moät laàn vaøo buoåi chieàu, khoâng taém
- Hydroxyzine 10 - 50 mg, 6 giôø moät laàn, tröôùc vaø sau khi boâi thuoác. Ngöôøi bò
uoáng hoaëc tieâm döôùi da gheû neân maëc quaàn aùo saïch sau moãi
Do caùc nguyeân nhaân - Diphenhydramine hoaëc hydroxyzine nhö laàn boâi thuoác. Quaàn aùo cuûa ngöôøi
khaùc: HIV, ung thö, treân. beänh vaø ngöôøi chaêm soùc coù tieáp xuùc
taêng ure huyeát - Prednisilone 20-80 mg/ngaøy, uoáng; hoaëc vôùi gheû phaûi ñöôïc giaët, phôi naéng.
dexamethasone 4 -20 mg/ngaøy, chia - Duøng chlorpheniramine uoáng 4 mg, 2
thaønh 1-2 laàn, uoáng hoaëc tónh maïch laàn/ngaøy hoaëc moät thuoác khaùng
histamine neáu ngöôøi beänh ngöùa nhieàu
(theo höôùng daãn).
- Neáu caùc toån thöông da tieán trieån
nhanh, da ñoû, coù muïn roäp, raùt, toån
thöông coù xu höôùng lan roäng, da
chuyeån maøu ñen, coù loeùt hoaëc chaûy
maùu hoaëc keøm theo caùc trieäu chöùng
toaøn thaân nhö soát, vaøng da caàn
chuyeån ngöôøi beänh ñeán cô sôû y teá ñeå
ñöôïc thaêm khaùm vaø xöû trí thích hôïp.
267
Loeùt do tì ñeø
Giai ñoaïn 1: Laøm giaûm aùp löïc tyø ñeø leân veát loeùt: duøng ñeäm meàm, thöôøng - Phoøng loeùt baèng caùch
Ñoû da vuøng bò tyø xuyeân thay ñoåi tö theá ngöôøi beänh, coù mieáng loùt goùt chaân hoaëc keâ xoay trôû thöôøng xuyeân
ñeø naâng goùt chaân khoûi giöôøng cho ngöôøi beänh, xoa
boùp nhöõng vuøng bò tyø
Giai ñoaïn 2: - Giöõ cho ngöôøi beänh luoân khoâ raùo ñeø. Sau khi ñaõ röûa saïch
Coù noát phoûng - Traùnh laøm chaán thöông da do keùo, tröôït coù theå thoa boät tal
hoaëc nhöõng veát - Ñieàu trò ñau (Zinc Oxide
loeùt nhoû - Lau da khoâng xaây xöôùc baèng povidine-iodine 10 % Talcum)vaøi vuøng da bò
- Ñaép baèng maøng baùn thaám (ví duï Tagaderm) hoaëc phuû baêng kích öùng.
hydrogen (ví duï Duoderm, gaïc öôùt taåm hydrogel voâ truøng nhö - Giöõ veä sinh da.
KY gelatin) - Röûa saïch nheï nhaøng
Giai ñoaïn 3: - Laøm giaûm aùp löïc tyø ñeø leân veát loeùt: duøng ñeäm meàm, thöôøng caùc veát loeùt baèng nöôùc
Loeùt da, toån xuyeân thay ñoåi tö theá ngöôøi beänh, coù mieáng loùt goùt chaân hoaëc muoái sinh lyù hoaëc
thöông moâ döôùi keâ naâng goùt chaân khoûi giöôøng dung dòch betadine
da - Giöõ cho ngöôøi beänh luoân khoâ raùo pha loaõng vaø ñeå khoâ.
- Traùnh laøm chaán thöông da do keùo, tröôït Röûa haøng ngaøy.
- Ñieàu trò ñau - Vôùi caùc veát loeùt saâu vaø
- Lau da khoâng xaây xöôùc baèng nöôùc muoái voâ truøng roäng, cho maät ong
Giai ñoaïn 4: - Xaùc ñònh muïc tieâu chaêm soùc: nguyeân chaát hoaëc
Loeùt saâu, coù toån Neáu veát thöông khoâng laønh vaø/ hoaëc beänh nhaân mong ra ñi sôùm, ñöôøng kính phuû veát
thöông cô, muïc tieâu laø giöõ cho ngöôøi beänh thôm tho vaø an uûi toân troïng toái ña loeùt; ñaäy veát loeùt baèng
xöông, gaân vaø ngöôøi beänh.Traùnh vaø giaûm muøi hoâi do vi khuaån kî khí baèng boät moät mieáng gaïc nheï ñeå
khôùp metronidazole (nghieàn vieân hoaëc môû nang thuoác) raéc vaøo veát veát loeùt mau laønh.
thöông 1 - 3 laàn/ngaøy. Neáu veát thöông öôùt hoaëc chaûy maùu duøng - Trôû mình cho ngöôøi
calci anginate hoaëc ñaép gaïc povidine - iodine Neáu veát thöông beänh, traùnh ñeå ngöôøi
khoâ duøng gaïc hoaëc mieáng phuû cotton taåm môõ (vaseline hoaëc beänh tieáp tuïc naèm tyø
paraffin) hoaëc thaám öôùt baèng hydrogel (KY gelatin). ñeø leân choã ñaõ bò loeùt.
Neáu veát thöông laønh lai, giöõ veát thöông aåm vaø lau röûa. Xöû trí khi - Cho uoáng paracetamol
caàn. Ñoái vôùi haàu heát caùc tröôøng hôïp laøm cho moâ hoaïi töû töï tieâu neáu loeùt keøm ñau.
baèng tuùi / baêng thaám hydrogel. Vôùi veát thöông da bò loät leân daøy - Taêng cöôøng dinh
hoaëc hoaïi töû naëng caàn caét boû. Chuaån bò tröôùc thuoác giaûm ñau. döôõng cho beänh nhaân.
Traùnh duøng baêng quaù öôùt roài laïi chuyeån sang baêng quaù khoâ vôùi - Neáu ngöôøi beänh coù
tröôøng hôïp naøy vì gaây ñau ñôùn hôn. Xöû trí thích hôïp: Vôùi veát soát, veát loeùt hoaïi töû
thöông öôùt hoaëc chaûy maùu, ñaép calci alginate hoaëc tuùi boït. Sau ñoù ñen, naëng muøi caàn
phuû gaïc, thay gaïc khi thaáy lôùp ngoaøi gaïc baép ñaàu öôùt. Vôùi veát ñöôïc khaùm, duøng
thöông khoâ ñaët hydrogel nhö KY gelatin leân veát thöông (coù theå thuoác vaø chaêm soùc
troän boät metronidazole neáu caàn ñeå ñieàu trò vi khuaån kî khí vaø theo chæ ñònh cuûa baùc
choáng muøi). Cuõng coù theå söû duïng maät ong hoaëc ñôn giaûn laø söõa syõ.
chua thay theá. Laáp ñaày veát thöông loõm baèng gaïc hoaëc taám phuû - Cho ngöôøi beänh naèm
baøng cotton vôùi môõ gelatin (vaselin hoaëc paraffin) hoaëc thaám ñaãm treân ñeäm meàm, khoâ
hydrogel (KY gelatin). Phuû ngoaøi baèng gaïc. thoaùng vaø saïch, ñaëc
bieät laø nhöõng ngöôøi
suy kieät vaø naèm lieät
giöôøng.
268
Kích ñoäng, boàn choàn

Caùc thuoác höôùng thaàn (ñaëc bieät - Ñieàu trò nguyeân nhaân - Daønh thôøi gian tìm hieåu, laéng nghe
laø benzodiazepine), thieáu oxy - Haloperidol 0,5 -5 mg, 2 - 4 nhöõng lyù do khieán ngöôøi beänh kích ñoäng,
maùu, taêng cacbonic maùu, suy laàn/ngaøy uoáng hoaëc tieâm boàn choàn. Chia seû, ñoäng vieân ngöôøi beänh.
thaän hoaëc suy gan, nhieãm tónh maïch hoaëc döôùi da. - Taïo khoâng gian thích hôïp cho ngöôøi
truøng toaøn thaân, nhieãm truøng Cho lieàu thöôøng xuyeân hôn beänh nghæ ngôi.
hoaëc toån thöông taïi heä thaàn neáu bieåu hieäu nghieâm - Xoa boùp nheï cho ngöôøi beänh, hoaëc cho
kinh trung uông, beänh taâm troïng. Thuoác thay theá: nghe nhöõng baêng nhaïc eâm dòu tröôùc giaác
thaàn (roái loaïn taâm thaàn, sa suùt chlorpromazine 10 -50 mg, nguû neáu coù theå.
trí tueä), hoäi chöùng cai nghieän 2-3 laàn/ngaøy uoáng hoaëc - Neáu tình traïng khoâng caûi thieän caàn
ma tuyù hoaëc röôïu tieâm tónh maïch. chuyeån ngöôøi beänh ñeán cô sôû y teá ñeå
ñöôïc thaêm khaùm vaø xöû trí thích hôïp.
CHAÊM SOÙC NHÖÕNG NHOÙM BEÄNH saên soùc veát loeùt do boûng da baèng nöôùc
NHAÂN CHUYEÂN BIEÄT muoái sinh lyù 0,9% , baèng Betadin pha
Beänh nhaân xaï trò loaõng hoaëc nöôùc cheø töôi ñaäm ñaëc.
Caùc bieán chöùng Caùc thuû thuaät hoã trôï:
Taïi choã: (1) Ngaâm, röûa voøm, xoâng hoïng
 Sau 1 tuaàn: boûng raùt , taáy ñoû nieâm maïc taåy röûa caùc chaát hoaïi töû vaø
 Sau 3- 4 tuaàn: ñoû da, xaïm da, vieâm da
choáng boäi nhieãm trong caùc
khoâ, vieâm loeùt nieâm maïc.
 Vôùi lieàu ñieàu trò trieät ñeå: vieâm loeùt, hoaïi ung thö vuøng ñaàu coå.
töû nieâm maïc, hoaïi töû da vaø toå chöùc döôùi (2) Thuït röûa aâm ñaïo cho ngöôøi
da dieän heïp hoaëc dieän roäng beänh nöõ xaï trò aùp saùt ung thö
Toaøn thaân: coå töû cung vaø aâm ñaïo.
 Sau 1 tuaàn: ruïng toùc, aên uoáng khoù
(3) Saên soùc veát moå chöa lieàn ôû
khaên, maát daàn caûm giaùc ngon mieäng,
buoàn noân vaø noân, ngöôøi meät moûi, ñau ngöôøi beänh tia xaï trong thôøi
ñaàu, ñau buïng, ñi loûng, vieâm ruoät, vieâm gian haäu phaãu.
baøng quang. (4) Saên soùc canule ôû ngöôøi beänh
 Sau 3- 4 tuaàn: thieáu maùu,giaûm baïch môû khí quaûn.
caàu.
(5) Thuït röûa haäu moân, tröïc traøng
ôû ngöôøi beänh tia xaï vuøng chaäu
Chaêm soùc ngöôøi beänh ñang xaï trò hoâng.
Chaêm soùc taïi choã (6) Ñaët oáng môû thoâng daï daøy nuoâi
Chaêm soùc raêng mieäng, suùc mieäng döôõng.
baèng dung dòch Betadin pha loaõng 20 (7) Phaãu thuaät laøm haäu moân
laàn hoaëc nöôùc muoái sinh lyù, nhieàu laàn nhaân taïo, thuû thuaät môû hoài
trong ngaøy. Löu yù ñaùnh raêng sau moãi traøng.
böõa aên. Chaêm soùc toaøn thaân
Chaêm soùc da vuøng tia xaï baèng caùch (1) Ngöôøi beänh maëc quaàn aùo meàm
khoâng chaø saùt maïnh, seõ gaây xaây xaùt, maïi, thoaùng maùt.
vieâm da; traùnh aùnh naéng; boâi thuoác (2) Veä sinh cô theå haøng ngaøy.
choáng boûng (theo chæ ñònh cuûa baùc só);
269
(3) Dinh döôõng hôïp lyù: aên thöùc aên Chaêm soùc taâm lyù
meàm, deã tieâu hoùa, khoâng duøng Giaûi thích caën keõ, tæ mæ; baøy toû thaùi
chaát kích thích. ñoä thoâng caûm, chia seû.
(4) Cheá ñoä aên giaøu vitamine töï Keát hôïp vôùi ngöôøi beänh vaø gia ñình
nhieân vaø caùc vi chaát dinh Höôùng daãn ngöôøi beänh töï chaêm soùc
döôõng. neáu coù theå vaø höôùng daãn gia ñình cuøng
(5) Duøng thuoác giaûm ñau phoái hôïp laøm.
tuyø theo möùc ñoä ñau cuûa ngöôøi Beänh nhaân hoùa trò
beänh . Caùc bieán chöùng
(6) Duøng khaùng sinh khi coù boäi  Taïi choã: Thoaùt maïch laø hieän töôïng hoaù chaát
nhieãm. xaâm nhaäp vaøo toå chöùc döôùi da khi truyeàn. Taïi
choã truyeàn coù caûm giaùc ñau, raùt boûng, da ñoû
(7) Vaän ñoäng thöôøng xuyeân (theo
leân. Tröôøng hôïp nheï coù bieåu hieän gaây phoûng
möùc ñoä phuø hôïp) ñeå traùnh dính da; tröôøng hôïp naëng hôn coù theå hoaïi töû moâ
khôùp, phuø baïch huyeát ... hoaëc loät da.
 Toaøn thaân: Ruïng toùc, meät moûi, buoàn noân vaø
noân, thieáu maùu, giaûm baïch caàu, vieâm loeùt
nieâm maïc, vieâm daây thaàn kinh...
Xöû trí
Taïi choã: Xöû trí thoaùt maïch
 Döøng truyeàn hoùa chaát, khoùa daây truyeàn.
 Huùt heát thuoác coøn laïi ôû nhöõng choã nghi ngôø thoaùt maïch.
 Veõ laïi vuøng toån thöông nghi ngôø ñeå theo doõi.
 Duøng baêng aám hoaëc laïnh ñaép leân choã toån thöông.
 Neáu raùt boûng duøng thuoác boâi ngoaøi da nhö: Silvirin, Flammazine.
 Neáu hoaïi töû moâ hoaëc loät da: Thay baêng haøng ngaøy baèng dung dòch NaCl 0,9%, boâi môõ boûng.
 Giaûi thích, an uûi ñeå ngöôøi beänh yeân taâm.
Toaøn thaân
 Ñeà phoøng vaø xöû trí soác hoaù chaát.
 Ñeà phoøng vaø xöû trí noân: Duøng moät hoaëc phoái hôïp hai hoaëc ba loaïi thuoác choáng noân sau:
Ondansetron 8 mg/laàn, duøng toái ña 3 laàn/ngaøy uoáng hoaëc tieâm tónh maïch; hoaëc
Metoclopramide 10 mg, 4 - 6 giôø/ laàn
Dexamethasone 8-20 mg/ngaøy, 1 hoaëc 2 laàn, uoáng hoaëc tieâm tónh maïch
Haloperidol 0,5 -2 mg, 4 -8 giôø/ laàn
Coù theå keát hôïp vôùi thuoác nguû, giaûm ñau nheï neáu caàn.
 Choáng loeùt daï daøy vaø oáng tieâu hoùa : omeprazole 20 mg uoáng 1 hoaëc 2 laàn /ngaøy
 Giaûm baïch caàu: thuoác naâng baïch caàu, khaùng sinh.
 Thieáu maùu: truyeàn maùu hay caùc thaønh phaàn maùu.
 Xöû trí ñau.
 Dinh döôõng hôïp lyù.
Hoã trôï taâm lyù
 Giaûi thích veà tình traïng beänh vaø phöông thöùc ñieàu trò hoaù chaát cho ngöôøi beänh vaø ngöôøi thaân
(tröôùc vaø trong khi duøng hoaù chaát).
 Höôùng daãn chaêm soùc caùc taùc duïng khoâng mong muoán cuûa hoaù chaát.
 Ñoäng vieân ngöôøi beänh ñieàu trò ñuùng lòch.
 Höôùng daãn cheá ñoä aên
 Chia seû lo laéng veà kinh teá.
270
Beänh nhaân phaãu thuaät daãn löu phaûi kín, voâ khuaån vaø ñaët thaáp
Ñaëc ñieåm phaãu thuaät trong ung thö hôn vò trí ñöôïc daãn löu. Chaêm soùc veát
laø thöôøng toå chöùc bò caét boû roäng, keøm thöông hôû nhieãm truøng. Chaêm soùc canyl
theo laáy haïch vuøng, do ñoù beänh nhaân môû khí quaûn, oáng môû thoâng daï daøy, haäu
thöôøng yeáu vaø coù taâm lyù naëng neà. Moãi moân nhaân taïo, daãn löu nöôùc tieåu qua da.
moät loaïi phaãu thuaät coù caùc yeâu caàu Ñeà phoøng tình traïng chaûy maùu sau moå.
chaêm soùc ñaëc tröng rieâng. Caùc noäi dung Chaêm soùc toaøn thaân boå sung nöôùc vaø
chaêm soùc chuû yeáu bao goàm: ñieän giaûi; khaùng sinh; huùt ñôøm daõi; thôû
Chaêm soùc tröôùc moå oxy khi caàn; dinh döôõng (cho aên sau khi
Giaûi thích ñaày ñuû veà phöông phaùp coù bieåu hieän cuûa nhu ñoäng ruoät/ trung
phaãu thuaät, ñoäng vieân vaø daën doø ñeå tieän, aên loûng trong vaøi ngaøy ñaàu); hoã trôï
ngöôøi beänh yeân taâm, tin töôûng. taâm lyù (ñoäng vieân, an uûi ngöôøi beänh, tìm
Khaùm laâm saøng tæ mæ vaø cho laøm ñaày hieåu vaán ñeà maø ngöôøi beänh lo laêng ñeå
ñuû caùc xeùt nghieäm caàn thieát. giaûi thích vaø chia seû); taêng vaän ñoäng ñeå
Boài döôõng söùc khoeû, naâng cao theå traùnh cöùng khôùp; taäp thôû (höôùng daãn
traïng. baøi taäp ñeå traùnh phuø baïch huyeát caùnh
Chuaån bò veä sinh tröôùc moå, thöïc hieän tay sau phaãu thuaät Patey vuù).
caùc thuû thuaät thuït thaùo caàn thieát. Chaêm soùc giaûm nheï ñoái vôùi treû em
Chaêm soùc sau moå Döïa vaøo ñaëc ñieåm phaùt trieån cuûa treû
Chaêm soùc taïi choã (quan troïng nhaát laø qua caùc giai ñoaïn ñeå naém ñöôïc nhu caàu
24 giôø ñaàu) thay baêng voâ truøng baèng caùc cuûa treû, söï hieåu bieát veà beänh taät vaø caùi
dung dòch saùt khuaån; chaêm soùc caùc oáng cheát, thaùi ñoä vaø caùc bieåu hieän cuûa treû ñoái
daãn löu: luoân kín, löu thoâng moät chieàu vôùi hoaøn caûnh khoù khaên hay ñau khoå maø
vaø voâ khuaån. Ruùt oáng daàn löu theo y treû gaëp phaûi.
leänh cuûa phaãu thuaät vieân, tuùi ñöïng dòch
Khaùm vaø ñaùnh giaù trieäu chöùng ôû beänh nhi:

 Baét ñaàu baèng caùch quan saùt tröïc tieáp vaø nghe keå laïi töø cha meï hoaëc ngöôøi chaêm soùc. Chuù yù ñeán
tö theá cuûa cô theå, caùc cöû ñoäng ñoàng thôøi cuøng luùc, möùc ñoä tænh taùo, vaø caùch tieáp xuùc vôùi moïi
ngöôøi. Ñoái vôùi treû chöa bieát noùi, ñau hay buoàn noân ñöôïc bieåu hieän baèng khoùc, vaät vaõ, bieåu hieän
thu mình hoaëc traàm caûm, tö theá cô theå caêng thaúng, maët nhaên nhoù, hoaëc sôï haõi.
 Hoûi treû (cho duø laø treû raát nhoû) xem coù ñau khoâng tröôùc khi khaùm cho treû. Coù theå duøng thang
“Neùt maët Wong-Baker” hoaëc thang ñieåm ñau 0 -10 ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä ñau.
 Khaùm thöïc theå, hoaëc thaäm chí treû ñoaùn ñöôïc seõ bò khaùm cuõng coù theå laøm cho treû keâu khoùc.
Neáu treû sôï haõi vaø keâu khoùc, raát khoù coù theå xaùc ñònh ñöôïc choã ñau vaø hoaøn thaønh vieäc khaùm xeùt.
Ñeå laøm treû bôùt sôï haõi, khuyeán khích treû noùi ngay cho nhaân vieân y teá bieát neáu bò ñau.
 Ñau thaàn kinh coù theå ñi keøm vôùi caùc thay ñoåi veà thaàn kinh vaän ñoäng vaø thuï caûm.
271
Chaêm soùc beänh nhaân caän töû cuûa hoï, khoâng neân chæ döïa vaøo
Hoã trôï tinh thaàn ñaùnh giaù chuû quan cuûa nhaân
Thöôøng xuyeân coù maët ñeå ñoäng vieân vieân y teá hoaëc ngöôøi chaêm soùc.
ngöôøi beänh, laøm cho ngöôøi beänh hieåu (2) AÙp duïng caùc bieän phaùp chaêm
raèng hoï ñöôïc chaêm soùc vaø khoâng bò boû soùc khoáng cheá ñau nhö xoa boùp
rôi ñôn ñoäc moät mình. ôû vò trí thích hôïp, chöôøm noùng
Taïo ñieàu kieän cho ngöôøi beänh noùi ra ñeå giaûm toái thieåu söï ñau ñôùn vaø
nhöõng caûm xuùc, mong muoán cuûa hoï vaø khuyeân ngöôøi beänh khoâng neân
hoã trôï ngöôøi beänh nhöõng coâng vieäc coøn sôï haõi.
dang dôû. (3) Duøng thuoác giaûm ñau ñeàu ñaën
Thoâng caûm vôùi ngöôøi beänh: moät soá theo giôø cho ngöôøi beänh ngaøy
ngöôøi beänh HIV/AIDS coù theå traûi cuõng nhö ñeâm. Khoâng neân
nghieäm nhöõng caûm xuùc toäi loãi, hoái haän ngaàn ngaïi ñeå duøng lieàu giaûm
vaø tìm kieám söï tha thöù. Ngöôøi chaêm soùc ñau höõu hieäu cho ngöôøi beänh ôû
caàn ñoäng vieân vaø theå hieän söï thoâng caûm giai ñoaïn cuoái.
vôùi ngöôøi beänh. (4) Ñöa thuoác baèng ñöôøng ñôn
Toân troïng quyeát ñònh cuûa ngöôøi beänh giaûn nhaát, traùnh ñau ñôùn cho
veà nôi chaêm soùc giai ñoaïn cuoái, coù theå laø ngöôøi beänh: coá gaéng duøng
cô sôû y teá hoaëc taïi nhaø. ñöôøng uoáng, hoaëc coù theå tieâm
Khoâng neân taïo hy voïng giaû taïo cho döôùi da, hoaëc duøng mieáng daùn
ngöôøi beänh, chæ ñaët ra nhöõng muïc ñích fentanyl (Durogesic) daùn ngoaøi
nhoû veà töông lai cuûa gia ñình ngöôøi da.
beänh. (5) Neáu ngöôøi beänh veà nhaø, caàn
Hoã trôï veà tín ngöôõng, ngöôøi chaêm höôùng daãn gia ñình caùch chaêm
soùc caàn nhaän ra nhöõng nhu caàu veà tín soùc, caùch söû duïng thuoác giaûm
ngöôõng vaø toân troïng tín ngöôõng, nieàm ñau phaûi ñaûm baûo ñuùng lieàu vaø
tin cuûa ngöôøi beänh, hieåu ñöôïc mong ñuùng thôøi gian theo höôùng daãn
muoán cuûa ngöôøi beänh veà caùch thöùc toå chuyeân moân.
chöùc tang leã khi ngöôøi beänh qua ñôøi. Chaêm soùc ñieàu döôõng
Neáu ngöôøi beänh coù thaùi ñoä phaûn öùng, Dinh döôõng cho ngöôøi beänh aên thöùc
ngöôøi chaêm soùc caàn bình tónh vaø coá aên loûng nhö chaùo, suùp, nöôùc eùp hoa quaû
gaéng chaáp nhaän. vaø chia laøm nhieàu böõa nhoû, khoâng neân
Giaûm bôùt söï ñau ñôùn cho ngöôøi beänh baét eùp ngöôøi beänh aên; khuyeán khích
Nhöõng ñau ñôùn cuûa ngöôøi beänh maéc uoáng nöôùc hoaëc nöôùc traùi caây.
caùc beänh ñe doïa ñeán tính maïng thöôøng Veä sinh thaân theå ngöôøi beänh nhö
khoâng ñöôïc chaån ñoaùn vaø ñieàu trò ñuùng taém hoaëc lau ngöôøi thöôøng xuyeân, chuù yù
möùc, vì vaäy moät trong nhöõng muïc tieâu veä sinh vaø giöõ khoâ vuøng haäu moân sinh
quan troïng cuûa cuûa chaêm soùc giai ñoaïn duïc; veä sinh raêng mieäng, maét.
cuoái laø giaûm ñau ñôùn cho ngöôøi beänh. Chaêm soùc da vaø nieâm maïc, neáu da
Döôùi ñaây laø moät soá chæ daãn: ngöôøi beänh bò vieâm, loeùt nhieãm khuaån
(1) Toân troïng nhöõng than phieàn caàn baêng vaø giöõ cho da saïch vaø khoâ. Giöõ
cuûa ngöôøi beänh veà söï ñau ñôùn
272
cho moâi, mieäng vaø maét cuûa ngöôøi beänh Chaêm soùc ngöôøi beänh khi tinh thaàn
luoân coù ñoä aåm khoâng bò khoâ nöùt. luù laãn, khi ngöôøi beänh maát daàn trí nhôù,
Thay ñoåi tö theá, giuùp ngöôøi beänh noùi khoâng roõ raøng, khoâng nhaän ra ñöôïc
ngoài daäy hoaëc ngoài treân gheá neáu coù theå, nhöõng gì dieãn ra chung quanh, ngöôøi
thay ñoåi tö theá hai giôø moät laàn, tröø thay chaêm soùc caàn thöôøng xuyeân coù maët beân
ñoåi tö theá khoâng thuaän lôïi vaø giöõ cho caïnh ñeå theo doõi vaø giuùp ngöôøi beänh
ngöôøi beänh ôû tö theá thoaûi maùi. traùnh ñöôïc nguy hieåm, traùnh ngaõ hoaëc
Chaêm soùc hoâ haáp, giuùp ngöôøi beänh töï laøm mình bò thöông
ngoài daäy neáu khoù thôû, neáu caàn cho thôû Phoái hôïp vôùi gia ñình ngöôøi beänh,
oxy, huùt ñôøm raõi cho ngöôøi beänh neáu coù. duy trì thoâng tin cho gia ñình veà tình
Chæ tieán haønh neáu ñieàu naøy laøm taêng söï traïng cuûa ngöôøi beänh, khi caùi cheát cuûa
deã chòu cho ngöôøi beänh. Duøng morphin ngöôøi beänh ñeán gaàn haõy thoâng baùo cho
ñieàu trò khoù thôû toát hôn oxy gia ñình ñeå hoï vaøo thaêm vaø chia tay
ngöôøi thaân.
Chaêm soùc luùc qua ñôøi
Caùc daáu hieäu khi caùi cheát saép xaûy ra
 Nguû nhieàu hoaëc hoân meâ
 Luù laãn
 Giaûm aên vaø uoáng (khoâng coù caûm giaùc ñoùi hoaëc khaùt)
 Ñaïi tieän vaø tieåu tieän giaûm daàn
 Thay ñoåi veà hoâ haáp (thôû nhanh vaø khoâng ñeàu)
 Thay ñoåi veà tuaàn hoaøn (giaûm nhòp tim, huyeát aùp, chaân tay laïnh)
Caùc daáu hieäu khi ngöôøi beänh cheát haún
 Ngöøng thôû hoaøn toaøn.
 Ngöøng tim vaø khoâng coøn maïch.
 Hoaøn toaøn khoâng ñaùp öùng vôùi kích thích.
 Maét môû theo moät höôùng hoaëc nhaém nghieàn.
 Thay ñoåi saéc thaùi cuûa da.
Chaêm soùc khi ngöôøi beänh töû vong

 Ngöôøi chaêm soùc ñeo gaêng tay saïch
 Xoa maét vaø giöõ nguyeân trong vaøi giaây ñeå maét nhaém laïi
 Ñôõ cho mieäng ngaäm laïi
 Thaùo boû daây truyeàn dòch, baêng treân thaân theå ngöôøi beänh (neáu coù)
 Veä sinh thaân theå (laøm saïch chaát thaûi, chaát tieát)
 Thu doïn duïng cuï ra khoûi giöôøng beänh (coâ laäp vaø taåy ueá chaát thaûi boû)
 Thay quaàn aùo cho ngöôøi beänh
 Ñaët thi haøi naèm ngöûa ngay ngaén, hai tay ñeå duoãi beân caïnh thaân ngöôøi
 Ñaët goái nhoû döôùi ñaàu
 Ñoäng vieân vaø chia buoàn vôùi nhöõng ngöôøi thaân trong gia ñình
 Tröôøng hôïp ngöôøi beänh töû vong taïi beänh vieän, xöû lyù töû thi theo quy cheá beänh vieän. Tröôøng
hôïp ngöôøi beänh töû vong taïi nhaø, chuù yù khoâng ñeå maùu, dòch tieát cuûa töû thi tieáp xuùc vôùi da tay
cuûa ngöôøi laøm coâng vieäc khaâm lieäm, nhaäp quan
 Mai taùng hoaëc hoûa taùng theo truyeàn thoáng, taäp quaùn cuûa ñòa phöông vaø nguyeän voïng cuûa gia
ñình.
273
CHAÊM SOÙC TAÂM LYÙ VAØ XAÕ HOÄI CHO taïo veà kyõ naêng chaêm soùc; lo laéng veà vaán
NGÖÔØI CHAÊM SOÙC VAØ NGÖÔØI BEÄNH ñeà kinh teá vaø töông lai cuûa gia ñình; sôï
Ñaëc ñieåm taâm lyù - xaõ hoäi cuûa ngöôøi bò coâ laäp trong xaõ hoäi; maát ñòa vò xaõ hoäi.
beänh vaø ngöôøi chaêm soùc Ñaëc bieät, nhöõng ngöôøi chaêm soùc treû em
Ngöôøi maéc caùc beänh ñe doïa ñeán tính maéc caùc beänh treân seõ khoù ñöông ñaàu vôùi
maïng (ung thö, AIDS vaø caùc beänh ñe hoaøn caûnh hôn vaø caàn ñöôïc hoã trôï ñaëc
doïa tính maïng khaùc) thöôøng coù caûm bieät.
xuùc, dieãn bieán taâm lyù raát phöùc taïp vì hoï Vai troø cuûa chaêm soùc taâm lyù -xaõ hoäi
bieát raèng cuoäc soáng cuûa hoï ñang bò ñe Chaêm soùc hay hoã trôï taâm lyù xaõ hoäi laø
doïa caû veà thôøi gian soáng vaø chaát löôïng chia seû , hoã trôï, giaûi quyeát caùc nhu caàu
cuoäc soáng. Do ñoù, ngöôøi beänh thöôøng bò tình caûm, taâm lyù, xaõ hoäi cuûa ngöôøi beänh
suy suïp veà tinh thaàn vaø coù caùc vaán ñeà xaõ vaø gia ñình. Chaêm soùc taâm lyù xaõ hoäi caàn
hoäi lieân quan ñeán caên beänh. Caùc vaán ñeà ñöôïc tieáp tuïc ngay caû khi ngöôøi beänh ñaõ
thöôøng gaëp laø: sôï haõi veà beänh taät vaø caùc qua ñôøi vaø trong quaù trình gia ñình
can thieäp ñieàu trò; tuyeät voïng, bi quan, ngöôøi beänh ñang phaûi chòu ñöïng söï maát
suy giaûm khaùt khao soáng nhöng coù caûm ngöôøi thaân.
giaùc sôï cheát; coù caûm giaùc toäi loãi cho raèng Vai troø cuûa ngöôøi thöïc haønh chaêm soùc
mình bò tröøng phaït; giaûm loøng töï troïng; giaûm nheï
sôï bò coâ laäp vaø coâ ñôn; lo laéng cho töông Giuùp ñôõ ngöôøi beänh vaø gia ñình bieát
lai cuûa baûn thaân vaø gia ñình; lo bò maát caùch khaéc phuïc hoaøn caûnh thoâng qua
thu nhaäp vaø ngheøo ñoùi, con caùi maát caùc vieäc hoã trôï tinh thaàn, naâng cao söï töï tin
cô hoäi toát, maát vò theá xaõ hoäi. vaø söï töï chuû, caûi thieän moãi quan heä giöõa
Ngöôøi chaêm soùc hoaëc nhöõng ngöôøi ngöôøi beänh vôùi gia ñình, baïn beø vaø
thaân trong gia ñình thöôøng ñoái maët vôùi nhöõng ngöôøi cuøng hoaøn caûnh, chuyeån
raát nhieàu khoù khaên khi chaêm soùc ngöôøi göûi ngöôøi beänh ñeán caùc dòch vuï hoã trôï
beänh ñang maéc caùc beänh ñe doïa ñeán kinh teá xaõ hoäi phuø hôïp.
tính maïng nhö: buoàn phieàn vì seõ maát
ngöôøi thaân; thieáu hoaëc khoâng ñöôïc ñaøo
274

Hoa Tri Lieu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hoa Tri Lieu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRƯỜNG ĐẠI HỌC VÕ TRƯỜNG TOẢN

HOÁ TRỊ LIỆU

Giảng viên biên soạn:

Hậu Giang – Năm 2019

LÖU HAØNH NOÄI BOÄ

Phaàn 1. Sinh hoïc beänh ung thö ............................................................................................... 1

Chöông 1. Sinh hoïc beänh ung thö ............................................................................................ 2

Chöông 5. Phaãu trò ung thö....................................................................................................148

Chöông 15. Ung thö coå töû cung .............................................................................................306

Chöông 21. Ung thö tuyeán giaùp .............................................................................................368

Chöông 27. Ung thö thöïc quaûn ..............................................................................................463

Chöông 32. Ung thö phoåi .......................................................................................................513

Chöông 1. SINH HOÏC BEÄNH UNG THÖ

Hình 1. Cấu truùc gen.

Hình 4. Luận thuyết trung taâm.

Hình 6. Chöùc naêng cuûa Telomerase. Telomerase

Baûng 2. Ví duï moät soá loaïi ñoät bieán

SINH HOÏC BEÄNH UNG THÖ

Yeáu toá taêng

Gaén keát yeáu toá

Protein toång hôïp kích

Hình 7. Ñöôøng daãn truyeàn tín hieäu teá baøo

Gen sinh ung

Hình 8. Caùc kieåu taêng tröôûng doøng teá baøo.

Ñoät bieán ngaãu Ñaûo Nhaân ñoâi nhieãm saéc

Baûng 4. Caùc gen ñeø neùn cheá böôùu

Hoùa chaát Hình 10. Cô cheá sinh ung

Gaén keát vaøo DNA

Thöông toån ñöôïc söûa

Ñoät bieán thuï theå yeáu taêng tröôûng

Hình 12. Ung thö laø tieán trình ña giai ñoaïn.

Baûng 5. Caùc yeáu toá vi moâi tröôøng trong sinh ung

Chöông 2. DIEÃN TIEÁN TÖÏ NHIEÂN CUÛA BEÄNH UNG THÖ

Sinh maïch böôùu Phaùt hieän laâm Böôùu gaây töû

Phoåi Lymphoâ höôùng taâm

Hình 4. Caùc ñöôøng lan traøn cuûa ung thö

Söï sinh maïch

Hình 5. Söï lan traøn cuûa böôùu theo ñöôøng maùu

Baûng 1. Di caên laâm saøng ñeán caùc cô quan ñaëc hieäu

Hình 6. Caùc böôùc thaønh laäp di caên

Teá baøo böôùu

Teá baøo noäi moâ

maøng teá baøo böôùu.

Hình 7. Cô cheá xaâm laán maøng ñaùy: giaû

Hình 8. Söï sinh maïch

Dòch teã hoïc vaø Chaån ñoaùn

Chöông 3. DÒCH TEÃ HOÏC VAØ NGUYEÂN NHAÂN UNG THÖ

Baûng 1. Caùc loaïi ung thö thöôøng gaëp ôû TP.HCM (2003-2004)

NGUYEÂN NHAÂN UNG THÖ

Chöông 4. CHAÅN ÑOAÙN BEÄNH UNG THÖ

TÌNH HUOÁNG LAÂM SAØNG. Trieäu chöùng thöïc theå

Baûng 2. Phaân bieät böôùu laønh vaø böôùu aùc.

CHAÅN ÑOAÙN Xeáp theo heä thoáng TNM

Baûng 4. Xeáp haïng ung thö theo giai ñoaïn.

Baûng 5. Xeáp loaïi sau phaãu thuaät

CHAÅN ÑOAÙN HÌNH AÛNH TRONG UNG THÖ

Hình 1. Böôùu sao baøo khoâng bieät hoùa.

Böôùu oáng noäi tuûy Di caên naõo

Hình 2. Böôùu maøng naõo treân phim MRI.

Hình 3. Böôùu tuyeán yeân.

Coät soáng Böôùu thöôøng gaëp ôû khoang döôùi nheän laø

Hình 4. Di caên noäi tuûy trong ung thö vuù.

Hình 6. Theo doõi taùi phaùt baèng PET.

Hình 7. Hình aûnh PET-CT cuûa ung thö saøn mieäng.