NATUR ZIENTZIAK 1.

DBH

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

1.GAIA: Unibertsoa eta Eguzki Sistema 2011-2012

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

1.GAIA: Unibertsoa eta Eguzki Sistema 2011-2012

1. UNIBERTSOAREN SORRERA
Gizateria sortu zenetik, gizakioi beti interesatu izan zaigu argizagien eta unibertsoaren ikerketa, baina begiekin baino aztertu ezin zirenean ezagutzak oso mugatuak ziren eta askotan errealitatean baino gehiago sinesmen magikoetan edo erlijiosoetan oinarritzen ziren. Denbora aurrera joan ahala, astronomoek eta beste zientzialari batzuek behaketak egin dituzte eta bai argizagiak bai espazioan gertatzen diren gauzak deskribatu eta azaldu dituzte. Orain dela gutxira arte, unibertsoa gutxi gorabehera beti egoera berean existitu izan dela uste izan da, baina XX. mendearen hasieran gero eta handiagoa dela jakin genuen. Egin diren ikerketen arabera, unibertsoa duela 15.000 milioi urte inguru gertatutako leherketa handi big-bang baten ondoren sortu zen. Une hartan dena nukleo kondentsatu batean bilduta zegoen eta, lehertu eta gero materia zabaldu egin zen, izar, planeta eta, azkenik, bizi bihurtu zen.

2. AINTZINAKO ETA ORAINGO USTEAK

Teoria geozentrikoa Teoria geozentrikoa defendatzen zutenek, Lurra unibertsoaren ZENTRUA zela zioten. Ptolomeoren (II. mendea) arabera gainerako planetek zirkulu txiki bat osatuz puntu baten inguruan ere birak emateaz gain, Lurraren inguruan birak ematen zituzten.

Teoria heliozentrikoa

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH XVI. mendean, Nikolas Kopernikok eguzki sistemaren eredu heliozentrikoa sortu zuen, mila urte luzez onartu zen Ptolomeoren eredu geozentrikoaren kontra egiten zuena. Kopernikoren ustez, Eguzkia mugitu barik mantentzen da eguzki sistemaren erdigunean, gainerako planetek bere inguruan birak ematen dituzten bitartean. Galileo Galileik teleskopioa asmatu zuen eta arrazoia eman zion Nikolas Kopernikori.

1.GAIA: Unibertsoa eta Eguzki Sistema 2011-2012

Galileo Galilei

Nikolas Koperniko

3. UNIBERTSOAREN OSAGAIAK
Unibertsoaren osagaiak hauek dira:

1. Galaxia kumuloak: Galaxia multzoa. 2. Galaxiak:

Izarrez, planetez, satelitezosatuta. Gu bizi garen galaxia ESNE BIDEA deitzen da. Esne Bidea, Santiago Bidea izenaz ere ezagutzen dena, Eguzkia barne hartzen duen galaxia da eta udako gau argitan, ilargirik ez dagoen gauetan, zeruan nondik nora doan ikus daiteke, bertan marra argiago bat antzeman dezakegularik.

ESNE BIDEA

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

1.GAIA: Unibertsoa eta Eguzki Sistema 2011-2012

Eguzki sistema

3. GALAXIEN OSAGAIAK
Galaxiak astro edo argizagi ezberdinez osotuta daude. Astroak zeruan aurkitzen dugun edozein gorputz dira, hauek dira: 1) Izarrak Galaxia bakoitzean milioika izar daude. Izarrek argi propioa dute eta planetak haien inguruan Iparrizarra biraka dabiltza. (Iparraldea erakusten du) Gure Eguzki Sistemaren erdian dagoen izarrari Eguzkia deritzogu. Eguzkia existitzen diren izarretatik txikienetarikoa da, baina handia ikusten dugu gutatik oso hurbil dagoelako. Izar asko elkartzen direnean KONSTELAZIOAK sortzen dira:

Hartz txikia
2) Planetak: Izarren inguruan mugitzen dira. Ez dute argi propiorik. Hartz nagusia Planetak multzotan elkartzen dira gure planeta multzoari EGUZKISISTEMA deitzen zaio. (Begiratu aurreko orrialdeko irudia)

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH 3) Planeta nanoak: Pluton adibidez.

1.GAIA: Unibertsoa eta Eguzki Sistema 2011-2012

4) Gorputz txikiak: Kometak (izotzez eta harriz osotuta) eta asteroideak (gorputz harritsuak dira) adibidez.

5) Sateliteak: Planeten inguruan mugitzen dira. Ez dute argi propiorik. Gure satelitea ILARGIA da.

ASTROEN MUGIMENDUAK Astro batzuk egiten dituzten mugimenduak hauek dira: ERROTAZIO-HIGIDURA: Astro batek bere buruari buelta ematen dionean. TRANSLAZIO-HIGIDURA: Astro batek beste baten inguruan biratzen duenean.

ERROTAZIOA

TRANSLAZIOA

4.PLANETAK
Eguzki sisteman 8 planeta daude:

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

1.GAIA: Unibertsoa eta Eguzki Sistema 2011-2012

MERKURIO, ARTIZARRA, LURRA, MARTE, JUPITER, SATURNO, URANO, NEPTUNO.

EGUZKIA

Planetak 2 multzotan sailkatzen dira:

1.) BARNEKO PLANETAK: Eguzkitik hurbilen daudenak dira: MERKURIO, ARTIZARRA,

LURRA, MARTE. Harritsuak eta txikiak dira.

MERKURIO ARTIZARRA LURRA MARTE

2.) KANPOKO PLANETAK: Eguzkitik urrunen daudenak dira: JUPITER, SATURNO,

URANO, NEPTUNO. Gasezkoak eta handiak dira. Satelite asko dituzte.

ARTIZARRA

LURRA
ARTIZARRA LURRA SATELITERIK AL DU? EZ EZ BAI: ILARGIA BAI, bi ditu ATMOSFERAREN OSAGAIAK Ez du atmosferarik Karbono dioxiodoa Nitrogenoa eta Oxigenoa Karbono dioxiodoa

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

1.GAIA: Unibertsoa eta Eguzki Sistema 2011-2012

ARIKETAK
1. Esan hurrengo esaldiak egiazkoak ala gezurrezkoak diren, eta gezurrezkoak badira zuzendu itzazu. a) b) c) d) e) f) g) h) i) j) k) l) m) n) o) p) q) r) s) t) u) v) w) x) y) Teoria geozentrikoak esaten du eguzkia unibertsoaren zentrua dela. Nikolas Kopernikok Teoria Heliozentrikoa proposatu zuen. Nikolas Kopernikok teleskopioa asmatu zuen. Galaxia kumuluak, galaxia multzoak dira. Gure galaxia eguzki sistema deitzen da. Eguzki sisteman sei planeta daude. Eguzki sistema Esne Bidearen ertz batean dago. Izarrek ez dute argi propiorik. Iparrizarra konstelazio bat da. Konstelazioak izar multzoak dira. Hartz Nagusia eta Hartz Txikia konstelazioak dira. Eguzkia kometa bat da. Pluton planeta bat da. Ilargia satelite bat da. Asteroideak hariak bezalakoak dira. Planetak hiru multzotan sailkatzen dira. Artizarra plantea harritsua da. Martek satelite bat du. Merkuriok ez dauka atmosferarik. Neptuno eguzkitik urrunen dagoen planeta da. Saturno planeta handiena da. Urano planeta harritsua da. Gure planeta Lurra deitzen da. Gure satelitea Ilargia da. Errotazio higidura astroak beste baten inguruan mugitzen da.

2. Esan ORDENEAN zeintzuk diren eguzki sistemako 8 planeten izenak.

3. Bete hurrengo hutsuneak.

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

1.GAIA: Unibertsoa eta Eguzki Sistema 2011-2012

a) Teoria geozentrikoaren arabera _________________unibertsoaren erdian zegoen, eta ez zen mugitzen. b) Teoria heliozentrikoa ______________________ proposatu zuen. c) Galileo Galileik __________________ asmatu zuen. d) Galaxia ____________ galaxia multzoak dira. e) Gure galaxia ____________ _____________ deitzen da. f) Eguzki sistemako planeta guztiek _________________ inguruan mugitzen dira. g) Gure planeta ______________ deitzen da. Eta gure satelitea ______________ da. h) Unibertsoa sortu zeneko explosioari _____________ _____________ deitzen zaio. i) Eguzki sisteman ______________ planeta daude. j) _______________ harriak bezalakoak dira. k) _______________ buztana dute. l) Kometak eta asteroideak ______________ _______________ dira. m) Pluton planeta _________________ da. n) ______________ argi propioa dute. o) Izar multzoak _______________ dira. p) Hartz Txikian dagoen izar garrantzitsu bat __________________ da. q) Iparrizarrak esaten digu non dagoen _________________. r) Satelite eta Planetek ez dute ____________ propiorik. s) _______________ planeta baten inguruan mugitzen dira. t) Planetak _______________ baten inguruan mugitzen dira. u) ________________ eguzkitik hurbilen dagoen planeta da. v) Saturnok _______________ bat du. w) __________________ eguzki sistemako planetarik handiena da. x) Merkuriok ez dauka ________________. y) Artizarra planeta __________________ da. z) Lurraren atmosferan _________________ eta _______________ daude. aa) Gasezko planetak: ____________________, ____________________, ______________________ eta ___________________ dira. bb) __________________ eguzkitik urrutien dagoen planeta da. cc) Barneko planetak: ___________________, __________________, __________________ eta _________________ dira. dd) _______________ higiduran astro bat bere buruari ematen dio buelta. ee) Translazio higiduran astroak beste ______________ baten inguruan biratzen du.

4. Bete hurrengo taulak. Argi propioa dute? Noren inguruan biratzen dute?

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH Izarrak Planetak Sateliteak

1.GAIA: Unibertsoa eta Eguzki Sistema 2011-2012

Sateliterik al du? MERKURIO ARTIZARRA LURRA MARTE

Zeintzuk dira atmosferaren osagaiak?

Planeta txikiak

Planeta handiak

5. Borobildu letra etzanez dagoen aukera zuzena.

a) b) c) d)
e)

f) g) h) i) j) k) l) m) n) o) p) q) r) s) t) u)

Teoria geozentrikoa/heliozentrikoa eguzkia unibertsoaren erdian zegoela esaten zuen. Nikolas Kopernikok/Galileo Galileik teleskopioa asmatu zuen. Gure galaxia Esne Bidea/ Eguzki Sistema deitzen da. Eguzki Sisteman sei/zortzi planeta daude. Galaxiak/Izarrak astroak dira. Iparrizarra Konstelazio/izar bat da. Iparrizarra Hartz Nagusian/Hartz Txikian dago. Iparrizarrak Hegoaldea/Iparraldea adierazten digu. Sateliteek/Izarrek ez dute argi propiorik. Planetek/Sateliteek izar baten inguruan mugitzen dira. Pluton gorputz txiki/planeta nano bat da. Asteroideek/kometek buztan bat dute. Gure satelitea Ilargia/Merkurio da. Errotazio/Translazio higiduran astro bat beste baten inguruan biratzen du. Artizarra planeta harritsua/gasezkoa da. Urano planeta handia/txikia da. Neptuno eguzkitik hurbilen/urrutien dagoen planeta da. Merkurio eguzkitik hurbilen/urrutien dagoen planeta da. Jupiter/Saturno Eguzki Sistemako planeta handiena da. Saturnok/Martek eraztun handi bat du. Merkuriok/Artizarrak ez du sateliterik.

10

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

1.GAIA: Unibertsoa eta Eguzki Sistema 2011-2012

v) Lurreko/Uranoko atmosfera nitrogeno eta oxigenoz osotuta dago. w) Merkurio/Marteko atmosfera karbono dioxidoz osotuta dago.
5. Bete hutsuneak dagokion planetaren izenarekin. Bi satelite dituen planeta harritsua da.____________ Eguzkitik urrunen dagoen planeta da. ______________ Planeta urdin eta zuria da. ___________________ Planeta handiena da. __________________ Gure planeta da. ______________________ Eguzkitik hurbilen dagoen planeta da. __________________ Planeta harritsua da. _____________________ Eraztuna duen planeta da. _____________________

6. Bete hutsuneak.

7. Lotu teoriak marrazki eta proposatutako pertsonekin.

Teoria Geozentrikoa

Ptolomeo

Teoria Heliozentrikoa

Nikolas Kopernikok

8. Jarri letra dagokion izenean ( edo izen bat baino gehiagorekin) a) b) c)

11

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

1.GAIA: Unibertsoa eta Eguzki Sistema 2011-2012

Eguzki Sistema ______ Galaxia Kumuloa _______ Esne Bidea ________ Galaxia ______ Planeta multzoa ______

9. Lotu marrazkiak astroen izenekin a) b) c) d) e) Planeta Kometa Asteroidea Izarra Satelitea

10. Idatzi laukian dagokion mugimenduaren izena. A) Errotazio Mugimendua B) Translazio Mugimendua

____________________ astro bat bere buruari buelta emten dionean esaten da. ____________________ astro bat beste baten inguruan mugitzen denean esaten da.

11. Zer dira konstelazioak?

12. Zer alde dago astrologia eta astronomiaren artean? Bietatikzein da zientzia? 12

NATUR ZIENTZIAK 1.DBH

1.GAIA: Unibertsoa eta Eguzki Sistema 2011-2012

13. Zeintzuk eta nolakoak dira astro/argizagiek betetzen dituzten mugimenduak?

13