VEBE IZ PREDMETA LEKOVITO BILJE

Odsek za voarstvo i vinogradarstvo III godina Osnovnih akademskih studija V semestar, kolska 2013/2014. godina

Vebe izvodi: dr Damir Beatovi, struni saradnik za praktinu obuku i proizvodnu praksu

SISTEM BODOVANJA NA PREDMETU LEKOVITO BILJE

VEBE................................................................5 bodova PREDAVANJA....................................................5 bodova 1. TEST..............................................................10 bodova 2. TEST..............................................................10 bodova KOLOKVIJUM..................................................20 bodova USMENI DEO...................................................50 bodova
Jedan izostanak sa vebi = 3 boda, 2 izostanka = 1 bod. Isto pravilo vai i za predavanja Dozvoljeni broj izostanaka je 2, za ostale izostanke je potrebno opravdanje

STRUKTURA TESTOVA I KOLOKVIJUMA

1. TEST Opti deo Posebni deo (biljke koje sadre alkaloide, biljke koje sadre heterozide) 2. TEST Posebni deo (ostale .....) KOLOKVIJUM (makroskopija droga) USMENI DEO (integrisano gradivo sa predavanja)

OSNOVNA POGLAVLJA PREDMETA LEKOVITO BILJE

OPTI DEO UVOD Istorijat korienja lekovitog, aromatinog i zainskog bilja u svetu Istorijat korienja lekovitog, aromatinog i zainskog bilja u naim krajevima Prirodni uslovi za gajenje lekovitog, aromatinog i zainskog bilja na naim prostorima OSNOVNI POJMOVI O BILJNIM LEKOVITIM SIROVINAMA Pojam i podela biljnih lekovitih sirovina Struna nomenklatura Osnovni pojmovi o aktivnim materijama lekovitog, aromatinog i zainskog bilja (sekundarni metaboliti)

OPTI PRINCIPI PROIZVODNJE LEKOVITOG, AROMATINOG I ZAINSKOG BILJA Plantana proizvodnja lekovitog, aromatinog i zainskog bilja Uslovi za gajenje lekovitog, aromatinog i zainskog bilja Razmnoavanje lekovitog, aromatinog i zainskog bilja Berba lekovitog, aromatinog i zainskog bilja

POSLEETVENI POSTUPCI KOD LEKOVITOG, AROMATINOG I ZAINSKOG BILJA (primarna prerada prema GAP-u) Suenje Stabilizacija i fermentacija Rezanje i usitnjavanje Ostali tehnoloki postupci prerade droga Pakovanje i uvanje biljnih lekovitih sirovina Uzroci kvarenja biljnih sirovina Zamene primese i falsifikati Standardizacija, tipizacija ili normalizacija droga ZDRAVSTVENA ISPRAVNOST LEKOVITOG, AROMATINOG I ZAINSKOG BILJA Mikrobioloka kontaminacija Vrste mikroorganizama Kontaminacija tekim metalima, pesticidima i radioaktivnim supstancama Metode za ispitivanje kvaliteta biljne lekovite sirovine UPOTREBA LEKOVITOG, AROMATINOG I ZAINSKOG BILJA Primena lekovitog, aromatinog i zainskog bilja u razliitim preraivakim industrijama Fitopreparati Biljni zaini

PRINCIPI DOBRE POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE LEKOVITOG, AROMATINOG I ZAINSKOG BILJA GAP Opte odrednice Smernice za dobru poljoprivrednu proizvodnju lekovitog, aromatinog i zainskog bilja (Good Agricultural Practice GAP) Uputstvo za komercijalno sakupljanje biljnog materijala iz prirode u medicinske svrhe (GHP-Good Harvesting praxis for collected Plant-material)
POSEBNI DEO BILJKE KOJE SADRE ALKALOIDE Osnovni pojmovi o alkaloidima Biljke sa alkaloidima koje se kod nas gaje (velebilje, bunika, tatula, tatula indijanska, duvan, mak) Ostale vane alkaloidne biljke - osnovne informacije bez gajenja (rusa, mrazovac, mala zimzelen, kukuta, emerika, bulka, jedi, imirika, nar, glavnica rai) BILJKE KOJE SADRE HETEROZIDE Osnovni pojmovi o heterozidima Biljke sa heterozidima koje se kod nas gaje (slaica bela, slaica crna, digitalis vunasti, digitalis purpurni, kantarion, ehinacea, zmijina trava, lincura, gorocvet, ruta, blaeni kalj, urevak, afranika) Ostale vane heterozidne biljke - osnovne informacije bez gajenja (maslaak, kokotac, kiica, gorka detelina, kukurek, medvee groe, kruina, glog, zova, lipa)

BILJKE KOJE SADRE SAPONOZIDE Osnovni pojmovi o saponozidima Biljke sa saponozidima koje se kod nas gaje (neven, piskavica, slatki koren) Ostale vane saponozidne biljke - osnovne informacije bez gajenja (jagorevina, sitnica, sapunjaa, zeji trn, divizma, poljski rastavi, pirevina, breza) BILJKE KOJE SADRE TANINE Osnovni pojmovi o taninima AROMATINO-ZAINSKE BILJKE Osnovni pojmovi o etarskim uljima Biljke sa etarskim uljima koje se kod nas gaje - aromatine biljke (kamilica, pitoma nana, kudrava nana, odoljen, angelika, kim, korijandar, mora, mora slatki, anis, selen, miroija, perun, alfija, alfija muskatna, matinjak, timjan, miloduh, bosiljak, majoran, ubar, lavanda, vranilovka, beli pelen, estragon, buha, ruzmarin, hmelj) Ostale vane biljke sa etarskim uljima (metvica, iirot, hajduka trava, kleka, crni bor) Biljke koje se gaje u svetu radi proizvodnje zaina i sredstava za uivanje (umbir, lovor, eukaliptus, cimet, karanfili, biber, afran, kafa, kakao, kola, aj).

BILJKE BOGATE LIPIDIMA (ULJIMA) Osnovni pojmovi o lipidima Biljke koje se kod nas gaje (ricinus, lan, susam, nourak) BILJKE BOGATE SLUZIMA Osnovni pojmovi o sluzima Biljke koje se kod nas gaje (beli slez, trandavilje, bora) Ostale vane biljke - osnovne informacije bez gajenja (crni slez, bokvica uskolisna, bokvica, podbel) VITAMINSKE BILJKE Osnovni pojmovi o vitaminima Biljke koje se kod nas gaje (kopriva) Ostale vane biljke - osnovne informacije bez gajenja (ipurak)

LEKOVITO BILJE
samoniklo gajeno

U plantanoj proizvodnji se trenutno nalazi 25 vrsta.

Ostale vrste se sakupljaju iz prirode.

Lekovite biljne vrste koje se gaje na neto veim povrinama

Althaea officinalis L. (beli slez) Anethum graveolens L. (miroija) Angelica archangelica L. (angelika) Borago officinalis L. (bora) Calendula officinalis L. (neven) Coriandrum sativum L. (korijandar) Foeniculum vulgare Mill. (mora) Hyssopus officinalis L. (izop) Levisticum officinale Koch. (selen) 100-500 ha Mentha piperita L. (pitoma nana) 10-100 ha 10-100 ha Ocimum basilicum L. (bosiljak) Oenothera bienis L. (nourak) >500 ha 10-100 ha 10-100 ha 10-100 ha

10-100 ha Origanum heracleoticum L. (origano)

100-500 ha Petroselinum sativum Hoffm. (perun) 100-500 ha 10-100 ha 100-500 ha 10-100 ha 10-100 ha Pimpinella anisum L. (anis) Salvia officinalis L. (alfija) Silybum marianum L. (zmijina trava) Sinapis alba L. (bela slaica) Thymus vulgaris L. (timjan) 10-100 ha 10-100 ha 10-100 ha 100-500 ha 100-500 ha

Chamomilla recutita L. Rauch. (kamilica) >500 ha Malva mauritanica L. (crni slez) Melissa officinalis L. (matinjak) 10-100 ha 10-100 ha

Trigonella foenum graceum L. (piskavica) 10-100 ha Valeriana officinalis L. (odoljen) 10-100 ha

Lekovite biljne vrste koje se gaje na manjim povrinama (ispod 10 ha)

Achillea clypeolata S. (uta hajduica) Agrimonia eupatoria L. (petrovac) Arctium lappa L. (iak) Arnica chamissonis L. (branka) Arnica montana L. (branka) Artemisia dracunculus L. (estragon) Iris germanica L. (perunika) Plantago lanceolata L. (bokvica) Leonurus cardiaca L. (srdaica) Marrubium vulgare L. (oajnica) Nepeta sp. (nepeta) Origanum vulgare L. (vranilova trava)

Centaurium umbellatum Gilib. (kiica)

Cynara scolimus L. (artioka) Echinacea angustifolia D.C. (ehinaceja) Echinacea purpurea L. (ehinaceja)

Pyrethrum cinerariaefolium Trev. (buha)

Rosmarinus officinalis L. (ruzmarin) Ruta graveolens L. (ruta) Salvia sclarea L. (alfija muskatna)

Gentiana lutea L. (lincura)

Gypsophila germanica L. (bela sapunjaa) Helichrysum italicum L. (smilje) Hypericum perforatum L. (kantarion)

Satureja kitaibeli Wierz. (rtanjski aj)

Satureja hortensis L. (vresak planinski) Tanacetum parthenium L. (povrati) Urtica dioica L. (kopriva)

Inula helenium L. (oman)

Izvor: Udbenik, str. 35

Lekovite biljne vrste koje se uvode u proizvodnju

Acorus calamus L. (iirot) Adonis vernalis L. (gorocvet) Arctostaphylus uva - ursi L. (medvee groe) Poligonum aviculare L. (troskot) Primula elatior L. (jagorevina) Primula veris L. (jagorevina)

Centaurea cyanus L. (razliak)

Epilobium angustifolium L. (vrbovica) Glycyrrhiza glabra L. (slatki koren) Paeonia officinalis L. (bour)

Pulmonaria officinalis L. (plunjak)

Symphytum officinale L. (gavez) Vaccinium myrtylus L. (borovnica) Vaccinium vitisidea L. (brusnica)

Izvor: Udbenik, str. 36

CIKLUS RAZVIA VIEGODINJE BILJKE velebilje, rusa, mrazovac, zimzelen, kukuta, emerika, bulka, jedi, imirika, nar, glavnica rai, kantarion, ehinacea, lincura, gorocvet, ruta, urevak, maslaak, gorka detelina, kukurek, medvee groe, kruina, glog, zova, lipa, slatki koren, jagorevina, sitnica, sapunjaa, zeiji trn, rastavi, pirevina, breza, pitoma nana, odoljen, mora, selen, alfija, matinjak, timijan, miloduh, lavanda, vranilovka, beli pelen, estragon, buha, ruzmarin, hmelj, metvica, iirot, hajduka trava, kleka, beli slez, trandavilje, crni slez, bokvica, podbel, kopriva, ipurak. DVOGODINJE BILJKE bunika, vunasti digitalis, purpurni digitalis, kokotac, kiica, divizma, angelika, kim, nourak, crni slez. JEDNOGODINJE BILJKE bunika, tatula, bela slaica, crna slaica, zmijina trava, blaeni kalj, afranika, kiica, neven, piskavica, sitnica, kamilica, kim, korijandar, anis, bosiljak, majoran, ubar, trandavilje, bora.

RAZMNOAVANJE LEKOVITOG BILJA

GENERATIVNO
semenom Nain zasnivanja useva je direktnom setva ili preko rasada.

VEGETATIVNO
deljenjem bokora i korena, reznicama, stolonima, krtolama, lukovicama, poloenicama i dr., Nain zasnivanja useva je sadnjom.

DIREKTNA SETVA bunika, tatula, bela slaica, crna slaica, ehinacea, zmijina trava, blaeni kalj, urevak, afranika, neven, piskavica, kamilica, kim, korijandar, mora, anis, selen, alfija, miloduh, bosiljak, ubar, beli pelen, nourak, bokvica RASAD vunasti i purpurni digitalis, ehinacea, lincura, ruta, gorocvet, maslaak, kiica, odoljen, angelika, selen, alfija, matinjak, timijan, mioduh, bosiljak, majoran, ubar, vranilovka, beli pelen, buha, ruzmarin, beli slez, trandavilje, bora, kopriva DELJENJEM STARIH KORENOVA velebilje, gorocvet, selen, beli slez DELJENJEM BOKORA kantarion, ehinacea, odoljen, alfija, timijan, beli pelen, estargon, buha DELJENJEM RIZOMA -urevak STOLONIMA - slatki koren, pitoma nana, kopriva REZNICAMA alfija, lavanda, ruzmarin, hmelj POLOENICAMA lavanda, estragon

PERUNIKA deljenje rizoma

MENTA - stolonima

RUZMARIN - izdancima

LAVANDA deljenjem bokora

GENERATIVNO RAZMNOAVANJE
DIREKTNA SETVA
- u plantanoj proizvodnji gde je god mogue;

- osnovni uslov za zasnivanje na ovaj nain je pravilna priprema i kvalitet zemljita; znaaj kvaliteta semena; - vri se runo (na manjim povrinama) i mainski.

ZASNIVANJE USEVA PREKO RASADA

- skuplji nain proizvodnje ali sigurniji;

- dva naina: proizvodnja rasada po sistemu golih ila i proizvodnja rasada sa zatienim korenovim sistemom (tzv. pikirani i nepikirani rasad); - proizvodnja u lejama (tople i hladne) i plastenicima (staklenicima)

Direktna setva semena primenjuje se gde je to mogue u plantanoj proizvodnji lekovitog bilja.

MASA SEMENA (masa 1000 semenki) DIREKTNA SETVA kamilica (0,03-0,07g), korijandar (5-7g), kim (2-3,5g), mora (4-8g), anis (1-4g), selen (37g), alfija (7,6g), bela slaica (4-7g), crna slaica (2,2-2,8g), slatki koren (10g), neven (510g), ), blaeni kalj (28-34g), piskavica (10-20g)

RASAD matinjak (0,4g), timijan (0,25-0,28g), miloduh (1-1,2g), bosiljak (1,2-1,8g), majoran (0,2g), ubar (0,6g), lavanda (0,8-1,1g), vranilovka (sitno seme), beli pelen (0,1g), buha (1-1,2g), nourak (0,39-0,65g), beli slez (3-5g), kopriva (0,14-0,15g), velebilje (1g), bunika (0,50,9g), tatula (8g), vunasti digitali2(0,4-0,5g), purpurni digitalis (0,5g), kantarion (sitno seme), ehinacea (3-5g), lincura (1-2g),kiica (<0,1g), odoljen (0,4-0,6g), angelika (2g),

PROIZVODNJA RASADA
Objekti za proizvodnju rasada

tople leje hladne leje plastenici staklenici

TOPLE LEJE

PROIZVODNJA RASADA U HLADNIM LEJAMA

PROIZVODNJA U ZATIENOM PROSTORU (plastenici)

PROIZVODNJA U ZATIENOM PROSTORU (staklenici)

PROIZVODNJA U ZATIENOM PROSTORU (pikir sanduii)

PROIZVODNJA U ZATIENOM PROSTORU (kontejneri)

PROIZVODNJA U ZATIENOM PROSTORU (saksije)

Naini proizvodnje rasada proizvodnja rasada po sistemu gole ile proizvodnja rasada sa zatienim korenovim sistemom (kontejnerska sadnica)

PROIZVODNJA RASADA PO SISTEMU GOLE ILE

NEDOSTACI PROIZVODNJE RASADA PO SISTEMU GOLIH ILA 1. Neujednaen rasad 2. Biljke pri rasaivanju doivljavaju ok 3. Period rasaivanja je ogranien 4. Manipulacija i uvanje biljaka su ogranieni

PROIZVODNJA RASADA SA ZATIENIM KORENOVIM SISTEMOM

PROIZVODNJA RASADA SA ZATIENIM KORENOVIM SISTEMOM

PREDNOSTI KONTEJNERSKOG NAINA PROIZVODNJE RASADA

1. Sigurnija proizvodnja (biljke se razvijaju u optimalnim uslovima) 2. Skrauje se vreme proizvodnje (smanjuje se utroak ljudskog rada) 3. Planska organizacija proizvodnje 4. uvanje i transport biljaka do momenta sadnje je laki i sigurniji

NEDOSTACI KONTEJNERSKOG NAINA PROIZVODNJE RASADA - skuplja proizvodnja - isplativo je u proizvodnji sveih zaina