FONETIK DAN FONOLOGI

BAHASA MELAYU

1
Alat Artikulasi dan daerahnya

2
 FUNGSI ALAT PERTUTURAN
• Lidah
Lidah ialah alat artikulasi terpenting dan paling aktif dalam
pengeluaran bunyi bahasa.
• terbahagi kepada empat bahagian, iaitu hujung lidah, tengah
lidah, hadapan lidah, dan belakang lidah. Pembahagian ini
membolehkan lidah membuat deskripsi pelbagai jenis
penghasilan bunyi.
• Bahagian hadapan lidah, tengah lidah dan belakang lidah
penting dalam pengeluaran bunyi-bunyi vokal, iaitu bunyi
vokal hadapan, tengah dan belakang.
• Hujung lidah merupakan bahagian paling aktif dan boleh
digerakkan ke mana-mana bahagian mulut untuk membuat
penyekatan.

3
• Gigi
Gigi juga berperanan dalam penghasilan bunyi
bahasa tetapi peranannya tidaklah aktif.
• Kedudukannya yang statik digunakan sebagai
penampan aliran udara dalam penghasilan
bunyi. Penampan aliran udara inilah yang
menghasilkan bunyi.

4
 BIBIR

• Bibir adalah alat artikulasi yang terletak pada

bahagian luar rongga mulut.
• terdiri daripada otot-otot kenyal yang boleh
dihamparkan dan dibundarkan dan berperanan
mengeluarkan bunyi yang berbagai-bagai.
• sempadan paling luar daripada rongga mulut.
• Bibir juga berfungsi membuat sekatan kepada udara
yang keluar daripada rongga mulut.

5
• Gusi
• Gusi merupakan bahagian yang cembung dan
menurun dari gigi ke bahagian dalam rongga
mulut.
• digunakan sebagai daerah sebutan dengan
bantuan hujung lidah yang berfungsi
membuat penyekatan.

6
• Lelangit
• Lelangit dapat dibahagikan kepada dua bahagian, iaitu
lelangit keras dan lelangit lembut.
• lelangit lembut menganjur dari sempadan lelangit keras
hingga ke akhir rongga mulut.
• Lelangit keras bermula dari sempadan gusi di bahagian
hadapan atas rongga mulut dapat diturunnaikkan untuk
menutup atau membuka saluran rongga tekak terus ke
rongga hidung.
• Apabila dinaikkan, rongga mulut akan terbuka dan udara
akan keluar melalui rongga mulut dan apabila
diturunkkan, rongga mulut akan tertutup dan udara
terpaksa keluar melalui rongga hidung.
7
• Rongga Hidung
• Terletak di atas rongga mulut yang
dipisahkan oleh lelangit.
• boleh dibuka atau ditutup, bergantung
kepada keadaan sama ada anak tekak dan
lelangit lembut dinaikkan atau tidak.

8
• Pita Suara
• Pita suara terletak dalam ruang tenggorok
(halkum) dan amat penting dalam penghasilan
bunyi.
• Proses pengeluaran suara berlaku dengan cara
memperluas dan mempersempit lubang yang
terdapat di antara dua keping selaput nipis
berkenaan.

9
10
 ARTIKULASI VOKAL
• KEDUDUKAN LIDAH
Darjah ketinggian lidah, iaitu jarak antara permukaan lidah
dengan lelangit

VOKAL SEMPIT
Lidah diangkat ke lelangit setinggi mungkin tetapi tidak
menyentuhnya.
Ruang sempit yang terjadi akan mewujudkan bunyi [ I, u ]

VOKAL SEPARUH SEMPIT

Lidah diangkat 2 / 3 daripada kedudukan biasanya. Ruang
yang terjadi akan menghasilkan bunyi [ o ]

11
 ARTIKULASI VOKAL
• VOKAL SEPARUH LUAS
Lidah diangkat 1 / 3 daripada kedudukan biasa.
Ruang yang terjadi akan menghasilkan bunyi [ ε, ₔ]

[bεntεŋ]
[k ₔ r a ŋ ]

VOKAL LUAS

Lidah berada serendah mungkin atau dalam keadaan biasa. Ruang

yang wujud akan menghasilkan bunyi [ a ]

12
 ARTIKULASI VOKAL
BAHAGIAN LIDAH

DEPAN TENGAH BELAKANG

[ i ] sempit [ u ] sempit
[ә]
[ ә ] separuh sempit [ o ] separuh sempit
[ ε ] separuh luas [ ә ] separuh luas
[ a ] luas [ a ] luas

KEADAAN BIBIR

HAMPAR BUNDAR NEUTRAL

13
 Depan Tengah Belakang

Sempit i u

Separuh o
ә
sempit ә

Separuh luas ε ә

Luas a a

CARTA VOKAL

14
 ARTIKULASI KONSONAN
• LABIAL ( BIBIR)
Bunyi terhasil apabila bibir digerakkan. Apabila bibir
dirapatkan terhasillah bunyi [p, b, m], iaitu bunyi bilabial (dua
bibir)
Bunyi labiodental (bibir gigi) [f, v] terhasil apabila gigi atas
menyentuh bibir bawah
INTERDENTAL (GIGI)
Bunyi terhasil apabila lidah diletakkan antara dua gigi.
Contohnya bunyi

θ , iaitu bunyi pinjaman bahasa Arab.

15
 ARTIKULASI KONSONAN
ALVEOLAR (GIGI GUSI)
Hujung lidah dinaikkan ke kawasan antara gigi dengan gusi akan
menghasilkan bunyi [t, d, n, s, z]

PALATAL (LELANGIT KERAS)

Depan lidah yang diangkat ke kawasan lelangit keras akan
menghasilkan bunyi [ž , š]. Bunyi [ž] tiada dalam BM.

VELAR (LELANGIT LEMBUT)

Belakang lidah yang diangkat menyentuh lelangit lembut
akan menghasilkan bunyi [k, g, ŋ].

16
 ARTIKULASI DIFTONG
Dua bunyi vokal yang digeluncurkan, iaitu satu bunyi vokal kepada
satu bunyi yang lain. Diftong boleh dianggap sebagai satu suku
kata dan mempunyai puncak kelantangan.

[ ai ] = vokal depan rendah + vokal depan tinggi

* capai, hairan

[ au ] = vokal depan rendah + vokal belakang tinggi

* kacau, kalau

[ oi ] = vokal belakang separuh tinggi + vokal depan tinggi

* baloi, kaloi
[ el ] -------- age [ eldz]
[ әu ] -------- home [ hәum ]
[ eә ] -------- hair [ heә ] 17
17
 Konsonan
• Konsonan ialah bunyi yang dihasilkan dengan
melakukan sekatan terhadap arus udara yang
dilepaskan melalui paru-paru.
• Sekatan itu dapat dilakukan dalam bentuk hentian
sepenuhnya, hentian sebahagian atau hentian
sekejap-sekejap.
• Bunyi konsonan dapat dihuraikan berdasarkan cara
penghasilannya, sama ada letupan, letusan,
sengauan, geseran dan sebagainya, serta titik
artikulasi atau daerah sebutannya, seperti dua bibir,
gigi-gusi, lelangit keras, lelangit lembut, anak tekak
dan lain-lain.

18
 KONSONAN ASLI (1)
• Terdapat 18 fonem konsonan asli bahasa Melayu.
Sebenarnya terdapat 19 bunyi (fon) tetapi bunyi [?]
dianggap variasi kepada bunyi [k] di akhir suku kata.
Dari segi cara sebutan, seperti yang tercatat dalam
carta , konsonan asli bahasa Melayu terbahagi kepada
tujuh iaitu letupan, letusan, geseran, getaran, sisian,
sengauan dan separuh vokal.

19
 Letupan
• Hentian sepenuhnya dapat menghasilkan bunyi
letupan (plosif).
• Udara yang dilepaskan daripada paru-paru akan
mengalami sekatan sepenuhnya sama ada di
bahagian bibir, lelangit keras, lelangit lembut atau
pita suara.
Kemudian udara akan dilepaskan serta-merta dan
akan terhasillah bunyi letupan.
• Konsonan letupan bahasa Melayu ialah [p],
[b], [t], [d], [k], [g] dan [?].

20
 Bunyi Letupan
• Fon Awal Akhir
• [p] [pulau][atap]
• [b] [bumi] [rəbab]
• [t] [talam][liat]
• [d] [datoʔ][kad]
• [k] [kata] *
• [g] [garau][bg]
• [ʔ] ** [anaʔ]
• *bunyi [k] tidak dapat hadir pada akhir suku kata dalam
bahasa Melayu.
• **bunyi [ʔ] adalah variasi kepada bunyi [k] dan hadir pada
akhir suku kata dalam bahasa Melayu.

21
• Letupan Dua Bibir [p] dan [b]
• Dua bibir dirapatkan untuk menyekat arus udara
dari paru-paru. Anak tekak dinaikkan untuk
menyekat udara daripada masuk ke rongga hidung.
Udara yang tersekat di bahagian dalam bibir
dilepaskan serta-merta. Jika pita suara
direnggangkan (pita suara tidak bergetar), bunyi
yang terhasil ialah letupan dua bibir tidak bersuara
[p]. Jika pita suara dirapatkan (pita suara bergetar),
bunyi yang dihasilkan ialah letupan dua bibir
bersuara [b]. Contoh perkataan:
• pasu, sepit, tetap
• balu, sabit, rebab
22
• Letupan Gusi [t] dan [d]
• Hujung lidah dinaikkan hingga rapat ke gusi untuk
membuat sekatan penuh pada arus udara. Anak tekak
dirapatkan pada dinding tekak untuk menghalang udara
keluar melalui hidung. Udara dari paru-paru keluar ke
rongga mulut dan tersekat di daerah hujung lidah dan gusi.
Sekatan itu dilepaskan dengan serta-merta. Jika pita suara
direnggangkan (tidak bergetar), bunyi yang terhasil ialah
letupan gusi tidak bersuara [t]. Jika pita suara dirapatkan
(bergetar), bunyi yang dihasilkan ialah letupan gusi
bersuara [d]. Contoh perkataan:
• tari, petah, pahat
• dari, redah, abjad

23
• Letupan Glotis [0]
• Anak tekak dinaikkan dan dirapatkan pada dinding
rongga tekak. Pita suara dirapatkan serapat-
rapatnya untuk membuat sekatan penuh pada arus
udara. Arus udara yang keluar dari paru-paru
dibiarkan tersekat di bahagian rapatan pita suara
dan kemudian dilepaskan dengan serta-merta.
Bunyi ini hanya terdapat di akhir perkataan seperti
dalam perkataan anak, budak, dan tidak. (Huruf
yang digunakan ialah k.)

24
• Letupan Lelangit Lembut [k] dan [g]
• Belakang lidah dirapatkan ke lelangit lembut untuk
membuat sekatan penuh pada arus udara. Anak tekak
dinaikkan dan dirapatkan pada dinding tekak untuk
menghalang udara keluar melalui rongga hidung. Udara
dari paru-paru keluar ke rongga tekak dan tersekat di
daerah belakang lidah dan lelangit lembut. Sekatan itu
dilepaskan serta-merta. Jika pita suara tidak bergetar, bunyi
yang terhasil ialah letupan lelangit lembut tidak bersuara
[k]. Jika pita suara bergetar, bunyi yang dihasilkan ialah
letupan lelangit lembut bersuara [g]. Contoh perkataan:
• kali, saku, klinik*
• gali, sagu, dialog

25
 Letusan
• Selain itu, sekatan sepenuhnya dapat menghasilkan
bunyi letusan (afrikat).
• Bunyi ini dihasilkan dengan cara menyekat arus udara
sepenuhnya yang dilepaskan oleh paru-paru.
Kemudian arus udara itu dilepaskan perlahan-lahan.
Ada juga pendapat yang menyatakan bunyi afrikat ini
adalah hasil gabungan dua bunyi, iaitu bunyi [t]
digabungkan dengan bunyi [š] untuk menghasilkan
bunyi [č], manakala bunyi [d] pula digabungkan
dengan bunyi [ž] untuk mendapatkan bunyi [j].

26
 Bunyi letusan

• [č] [čawan][mač]
• [j] [jam] [čaj]

27
• Letusan Lelangit Keras-Gusi [č] dan [j]
• Hadapan lidah ditemukan pada daerah lelangit
keras-gusi. Anak tekak dinaikkan menutupi rongga
hidung. Udara dikeluarkan dari paru-paru ke rongga
mulut melalui sekatan lidah dengan lelangit keras
secara perlahan sedikit daripada membunyikan
letupan. Jika pita suara tidak bergetar, bunyi yang
terhasil ialah letupan lelangit keras-gusi tidak
bersuara [č].
Jika pita suara bergetar, bunyi
yang dihasilkan ialah letupan lelangit
keras-gusi bersuara [j].
Contoh perkataan: cari, mancis,
koc; jari, manja, garaj 28
 Sengauan
• Satu lagi bentuk sekatan yang dilakukan
sepenuhnya akan mengeluarkan bunyi
sengauan (nasal) yang dihasilkan dengan cara
menurunkan anak tekak (uvula) untuk
menutup rongga mulut (oral). Ini
menyebabkan udara yang dilepaskan dari
paru-paru akan melalui rongga hidung dan
terhasillah bunyi nasal [m], [n],

29
 Bunyi sengauan

• [m] [muda] [cium]

• [n] [niat] [jalan]
• [ŋ] [ŋaŋa]
• [ɲ] [ɲaɲi]

30
• Sengauan Dua Bibir [m]
• Bibir bawah dan bibir atas dirapatkan untuk
membuat sekatan penuh. Anak tekak dalam
keadaan biasa agar rongga hidung terbuka. Pita
suara digetarkan. Arus udara dilepaskan perlahan-
lahan. Contoh perkataan: makan, tempat, balam.

31
• Sengau Gusi [n]
• Hujung lidah dirapatkan pada gusi. Anak tekak
dalam keadaan biasa agar rongga hidung terbuka.
Arus udara dari paru-paru melalui rongga mulut
terus ke rongga hidung. Pita suara digetarkan.
Contoh perkataan: nakal, panas, lipan.

32
• Sengau Lelangit Keras [ɲ]
• Depan lidah dirapatkan pada lelangit keras-gusi.
Anak tekak dalam keadaan biasa agar rongga
hidung terbuka. Udara dikeluarkan dari paru-paru
terus melalui rongga hidung. Pita suara digetarkan.
Contoh perkataan: nyawa, lanyak.

33
• Sengau Lelangit Lembut [ŋ]
• Belakang lidah dinaikkan dan dirapatkan ke lelangit
lembut untuk membuat sekatan penuh pada arus
udara. Anak tekak dalam keadaan biasa agar rongga
hidung terbuka. Udara yang tersekat di daerah
lelangit lembut dilepaskan. Pita suara digetarkan.
Contoh perkataan: ngeri, bunga, pisang.

34
 Sisian
• Hentian sebahagian akan menghasilkan bunyi
sisian, geseran (frikatif) dan malaran. Bunyi
sisian dalam bahasa Melayu dihasilkan dengan
melakukan penyekatan terhadap arus udara
yang dilepaskan oleh paru-paru di bahagian
lelangit keras oleh hujung lidah menyebabkan
udara hanya melalui kawasan sisi di kiri dan
kanan rongga mulut. Ini menghasilkan bunyi
[l].

35
• Bunyi Sisian
• [l][lalu] [awal]

36
• Sisian Gusi Bersuara [1]
• Hujung lidah dikenakan pada bahagian tengah gusi.
Anak tekak dirapatkan ke dinding tekak untuk
menghalang udara memasuki rongga hidung. Pita
suara digetarkan. Udara dikeluarkan dari paru-paru
melalui rongga mulut tetapi hanya dapat keluar
melalui tepian lidah. Contoh perkataan: lapar,
balam, nakal.

37
 Geseran
• Bunyi geseran dihasilkan dengan
menyempitkan saluran udara supaya udara
yang melaluinya bergeser dan kedengaran
bunyi berdesis. Bunyi geseran dalam bahasa
Melayu ialah [f], [v], [s], [z], [š], dan [h].

38
• Geseran Gusi-Lelangit Keras Tidak Bersuara [s]
• Hujung lidah dinaikkan ke gusi-lelangit keras untuk
menyempitkan perjalanan arus udara yang keluar
melalui rongga mulut. Lelangit lembut dan anak
tekak dinaikkan dan dirapatkan pada dinding tekak.
Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut
melalui sempitan antara lidah
dan gusi lalu bergeser. Pita
suara tidak bergetar.
Contoh perkataan: saya, tisu, lemas.

39
• Geseran Glotis Tidak Bersuara [h]
• Rongga mulut berada dalam keadaan biasa ketika
bernafas. Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan
dan dirapatkan pada dinding tekak. Pita suara
direnggangkan dengan luas. Udara dari paru-paru
keluar ke rongga mulut melalui glotis yang terbuka.
• Contoh perkataan:
hati, dahi, sudah.

40
• Bunyi Geseran
• [f] [faseh] [alaf]
• [v] [vn] *
• [s][sarat] [awas]
• [z][zat] [lafaz]
• [š][šarat] [skuaš]
• [h] [harta] [sah]
41
 Malaran
Untuk menghasilkan bunyi malaran,
kedudukan artikulator adalah seperti
menghasilkan bunyi geseran tetapi geseran
yang dihasilkan adalah terlalu lemah. Bunyi
malaran juga sama seperti untuk
menghasilkan bunyi vokal, dan sesetengah ahli
fonetik menamakannya bunyi separuh vokal.
Bunyi malaran dalam bahasa Melayu ialah [w]
dan [y].
42
 Getaran
• Bentuk sekatan udara yang ketiga ialah
hentian sekejap-sekejap. Bentuk ini
menghasilkan bunyi getaran. Udara yang
dilepaskan oleh paru-paru disekat dengan
menggetarkan hujung lidah di lelangit keras.
Dalam bahasa Melayu hanya terdapat satu
bunyi getaran, iaitu [r].

43
• Getaran Gusi Bersuara [r]
• Hujung lidah dikenakan pada gusi. Anak tekak
dirapatkan ke dinding tekak untuk menghalang
udara memasuki rongga hidung. Pita suara
digetarkan. Udara keluar dari paru-paru melalui
rongga mulut dengan menggetarkan hujung lidah
pada gusi. Contoh perkataan: rasa, lari, biar.

44
• Bunyi Getaran
• [r]
• [rasa] [siar]

45
 Bunyi bersuara
Bunyi konsonan terbahagi kepada bunyi
bersuara dihasilkan dengan menggetarkan
pita suara, seperti bunyi [b], [d], [g], [m], [n],
[r], [l], [w], dan [y].
Sebaliknya pita suara tidak digetarkan untuk
menghasilkan bunyi tidak bersuara, seperti
bunyi [p], [t], [k], [f], [s], dan [h].

46
 Bunyi tak bersuara

Sebaliknya pita suara tidak

digetarkan untuk menghasilkan
bunyi tidak bersuara, seperti
bunyi [p], [t], [k], [f], [s], dan [h].

47
 Konsonan Pinjaman
• Terdapat lima konsonan pinjaman yang
banyak digunakan dalam bahasa Melayu.
Kelima-limanya berupa geseran iaitu [f], [v],
[z], [š] dan [x]. Tiga konsonan pinjaman lagi
yang lazim digunakan dalam bahasa Melayu
juga berupa geseran iaitu [] , [ð] , dan [x].

48
 KONSONAN PINJAMAN

• [f] Geseran bibir-gigi tak bersuara.

Untuk mengeluarkan geseran bibir-gigi tak bersuara
ini, bibir bawah dirapatkan kepada gigi atas supaya
membuat sempitan untuk udara keluar. Lelangit
lembut dinaikkan rapat kepada belakang rongga
tekak. Udara dikeluarkan dari paru-paru melalui
rongga mulut dan dibiarkan bergeser keluar di
daerah rapatan bibir bawah dan gigi atas itu tanpa
menggetarkan pita suara. Contoh sebutan: [fiker]
‘fikir’, [hafal] ‘hafal’, dan [ma?af] ‘maaf’.

49
• Geseran Bibir-Gigi [f] dan [v]
• Bibir bawah dirapatkan kepada gigi atas supaya
membuat sempitan untuk udara keluar. Lelangit
lembut dinaikkan rapat kepada belakang rongga
tekak. Udara dikeluarkan dari paru-paru melalui
rongga mulut dan dibiarkan bergeser keluar di
daerah rapatan bibir bawah dan gigi atas itu. Jika
pita suara tidak digetarkan, bunyi yang terhasil ialah
geseran bibir-gigi tak bersuara [f]. Jika pita suara
digetarkan, bunyi yang dihasilkan ialah
geseran bibir-gigi bersuara [v].
Contoh Perkataan: fikir, hafal,
dan maaf; vokal dan universiti.
50
• [] Geseran gigi tak bersuara.
Untuk mengeluarkan geseran gigi tak bersuara ini,
daun lidah berada di antara gigi atas dengan gigi
bawah. Lelangit lembut dinaikkan rapat kepada
belakang rongga tekak. Udara dikeluarkan dari paru-
paru melalui rongga mulut dan dibiarkan bergeser
keluar di daerah gigi itu tanpa menggetarkan pita
suara. Contoh sebutan: [alaa] ‘Selasa’ (thalatha),
[inen] ‘Isnin’ (Ithnin), dan [hade] ‘hadis’ (hadith).

51
• Geseran Gigi [] dan [ð]
• Daun lidah berada di antara gigi atas dan gigi bawah.
Lelangit lembut dinaikkan rapat kepada belakang rongga
tekak. Udara dikeluarkan dari paru-paru melalui rongga
mulut dan dibiarkan bergeser keluar di daerah gigi. Jika pita
suara tidak bergetar, bunyi yang terhasil ialah geseran gigi
tak bersuara []. Jika pita suara bergetar, bunyi yang
terhasil ialah geseran gigi bersuara [ð]. Contoh sebutan:
• [alas] (thalatha) Selasa
• [inen] (Ithnen) Isnin
• [hadi] (hadith) hadis
• [ðalem] (dzalim) zalim
• [haðer] (hadzir) hadir

52
• [ð] Geseran gigi bersuara.
Cara mengeluarkan geseran gigi bersuara ini
sama dengan cara mengeluarkan geseran gigi tak
bersuara. Perbezaannya ialah, ketika
mengeluarkan bunyi [ð] pita suara digetarkan.
Contoh sebutan: [ðalem] ‘zalim’ (dzalim), dan
[haðer] ‘hadir’ (hadzir).

53
• Geseran Gusi Bersuara [z]
• Hujung lidah dinaikkan ke gusi-lelangit keras untuk
menyempitkan perjalanan arus udara yang keluar
melalui rongga mulut. Lelangit lembut dan anak
tekak dinaikkan dan dirapatkan pada dinding tekak.
Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut
melalui sempitan antara lidah dan gusi lalu
bergeser. Jika pita suara bergetar, bunyi yang
dihasilkan ialah konsonan pinjaman
geseran gusi bersuara [z].
Contoh perkataan: zaman,
azam, lafaz.
54
• [x] Geseran lelangit lembut tak bersuara. Untuk
mengeluarkan geseran lelangit lembut tak bersuara,
belakang lidah dirapatkan ke lelangit lembut supaya
membuat satu sempitan. Lelangit itu sendiri
dinaikkan rapat kepada belakang rongga tekak.
Udara dikeluarkan dari paru-paru dan dibiarkan
bergeser pada sempitan di daerah lelangit itu tanpa
menggetarkan pita suara. Contoh sebutan: [xabar]
‘khabar’, [axbar] ‘akhbar’, dan [axer] ‘akhir’.

55
• [Ɣ] Geseran lelangit lembut bersuara. Cara
mengeluarkan geseran lelangit lembut bersuara ini
sama dengan cara mengeluarkan geseran lelangit
lembut tak bersuara. Perbezaannya ialah, ketika
mengeluarkan bunyi [Ɣ] pita suara digetarkan.
Contoh sebutan: [Ɣaeb] ‘ghaib’, [loƔat] ‘loghat’,
dan [baleƔ] ‘baligh’. Menurut Raja Mukhtaruddin
(1965:44), bunyi ini sebenarnya terdapat dalam
pertuturan orang Melayu ketika menyebut
perkataan-perkataan Melayu seperti orang [oƔaŋ]
dan [baƔal] sebagai kelainan kepada getaran gusi
[r].
56
• Geseran Lelangit Lembut [x] dan [Ɣ]
• Belakang lidah dirapatkan ke lelangit lembut supaya
membuat satu sempitan. Lelangit itu sendiri
dinaikkan rapat kepada belakang rongga tekak.
Udara dikeluarkan dari paru-paru dan dibiarkan
bergeser pada sempitan di daerah lelangit itu. Jika
pita suara tidak digetarkan, bunyi yang terhasil ialah
geseran lelangit lembut tak bersuara [x]. Jika pita
suara digetarkan, bunyi yang terhasil ialah geseran
lelangit lembut bersuara [7]. Contoh sebutan:
• [xabar] khabar,ghaib
• [axbar] akhbar,baligh [balₔƔ]
• [tarex] tarikh,loghat [loƔat]
57
 LATIHAN
• Aktiviti Kumpulan
• Pilih satu bunyi konsonan asli dan satu
konsonan pinjaman dan terangkan cara
penghasilannya.
• Tuliskan sepuluh patah perkataan yang
mengandungi konsonan pinjaman.

58
 Bunyi Vokal

• Bunyi vokal terhasil apabila udara keluar

daripada rongga mulut tidak mengalami
sekatan atau himpitan. Bunyi vokal juga
dipengaruhi oleh pengaruh lidah, keadaan
rongga mulut dan bentuk bibir.

59
 PENGHASILAN BUNYI VOKAL

• Vokal Depan Sempit (i)

Untuk mengeluarkan bunyi vokal ini, depan lidah
dinaikkan hingga hampir menyentuh lelangit keras,
sementara hujung lidah didekatkan pada gusi.
• Lelangit lembut diangkat untuk menutup rongga
hidung. Udara dari paru-paru melalui rongga mulut
sambil menggetarkan pita suara tanpa sekatan,
halangan atau himpitan yang boleh menyebabkan
geseran kedengaran. Bibir berada dalam keadaan
terhampat.
• Contoh: bilik, titik, ipar, jari, cari

60
• Vokal Depan Separuh Sempit (ɛ)
• Untuk menghasilkan bunyi ini depan
lidah dinaikkan, tetapi tidaklah
setinggi membunyikan vokal (i).
• Contoh: kole, tauge, bendi, elok

61
• Vokal Depan Separuh Luas
• Untuk mengeluarkan vokal ini depan
lidah diturunkan sepertiga dari
kedudukan untuk mengeluarkan vokal ( e
). Kedudukan alat pertuturan adalah
sama seperti semasa mengeluarkan
bunyi vokal (i) dan (ɛ). Contoh: tauke, gelek,
gesek, gerek

62
• Vokal Depan Luas ( a)
• Untuk mengeluarkan bunyi vokal ini, depan lidah
diturunkan serendah-rendahnya. Lelangit lembut
berkeadaan terangkat rapat ke belakang tekak
dan menutup rongga hidung. Kedudukan alat
pertuturan lain adalah sama seperti
menghasilkan vokal (i), dan (a).
• Contoh: anak, pandai, landai, anting, siapa, takat

63
• Vokal Belakang Sempit (u)
• Dihasilkan dengan mengangkat
belakang lidah setinggi mungkin ke
atas, tetapi tidak menutup ruang
aliran udara. Bentuk bibir
dibundarkan.
• Contoh: ubat, ulat, undang, udang,
ulang
64
• Vokal Separuh Sempit ( o )
• Dihasilkan dengan menurunkan belakang
lidah 1/3 di antara tempat yang paling
tinggi dan tempat yang paling rendah.
Keadaan bibir pula dibundarkan.
• Contoh: obor, solo, polo, toko, orang

65
• Vokal Belakang Separuh Luas [ε ]
• Dihasilkan apabila belakang lidah
diturunkan 1/3 daripada kedudukan
separuh sempit dan bentuk bibir turut
dibundarkan. Vokal ini tidak terdapat
dalam bahasa Melayu.

66
• Vokal Tengah
• Dihasilkan dengan meletakkan lidah
seperti biasa di lantai rongga mulut.
Bahagian tepi lidah dilengkungkan
sedikit, manakala rongga mulut
berkeadaan sederhana luasnya.
• Contoh: enam, empat, kenduri, gerai

67
 Keadaan Bibir

Semasa menghasilkan vokal

hadapan, bibir terhampar.

Semasa menghasilkan vokal

belakang, bibir bundar.

68
Vokal hadapan-bibir hampar

69
Vokal belakang – bibir bundar

70
 NASALISASI
• Nasalisasi atau vokal sengau melibatkan rongga
hidung, lelangit lembut dan anak tekak. Nasalisasi
terhasil kerana lelangit lembut dan anak tekak tidak
dinaikkan cukup tinggi untuk menutup rongga hidung.
Apabila rongga hidung tidak ditutup rapat, udara
keluar dari kedua-dua rongga, iaitu rongga hidung dan
mulut. Kehadirannya dipengaruhi oleh bunyi
konsonan di hadapan atau di belakangvokal sengau
tersebut terutamanya konsonan sengauan. Contoh
nasalisasi ialah vokal a, i, u dalam perkataan makan,
minum,

71
DIFTONG

72
• Gabungan bunyi vokal dinamakan diftong. Diftong
terbentuk apabila berlaku pengeluncuran bunyi-
bunyi vokal. Satu vokal mengeluncur dari satu
vokal kepada vokal yang lain. Terdapat 3 jenis
diftong.
• a. (ai): sampai, salai, gulai, sungai, cuai,
landai
• b. (au): lampau, silau, garau, surau, pukau
• c. (oi): amboi, dodoi, adoi, sepoi, boikot.

73
 Jadual fonem konsonan di dalam Bahasa Melayu

Bibir- Pasca- Lelang

Bibir Gigi Alveolar Velum Uvula Peti suara
gigi Alveolar it

Plosif p [p] b [b] t [t] d [d] k [k] g [g] q [q] k [ʔ]

Nasal m [m] n [n] ny [ɲ] ng [ŋ]

Frikatif f [f] v [v, ʋ] thθ] dz [ð] s [s] z [z] sy [ʃ, ʂ, sj] kh [x] h [h]

Afrikat c [tʃ] j [dʒ]

Angga
w [w] y [j]
ran

Trill r [r]

Tap r [ɾ]

Lateral l [l] 74
 Jadual fonem vokal di dalam Bahasa Melayu

Ketinggian Hadapan Tengah Belakang

Tertutup i [i] u [u]

Pertengahan e [ₔ, ɛ] e [ə] o [o]

Terbuka a [a] a [ɑ]

75
 FONEM SEGMENTAL
DAN
FONEM SUPRASEGMENTAL

77
•Fonem ialah unit terkecil bunyi yang
membezakan makna. Terdapat dua bentuk
fonem iaitu fonem segmental dan fonem
suprasegmental.
•Fonem segmental ialah fonem yang
terhasil daripada analisis pertuturan
kontinum (berterusan) kepada segmen
(penggalan) yang bererti. Contohnya,
dalam pasangan perkataan /palaŋ/ palang
dan /galaŋ/ galang, /p/ dan /g/ dianggap dua
fonem yang berbeza.
78
Fonem suprasegmental ialah
fonem yang mempunyai ciri-ciri
prosodi (ciri fonologi yang melampaui
satu penggalan dalam pertuturan
berterusan atau kontinum). Dua
istilah lain bagi fonem
suprasegmental ialah fonem prosodi
dan fonem sekunder. Menurut Nor
Hashimah (1998: 2), fonem
suprasegmental terdiri daripada
tekanan, nada, jeda, panjang-pendek
dan intonasi. 79
 TEKANAN

Tekanan (stress) boleh ditakrifkan sebagai daya lebih

yang digunakan apabila mengartikulasikan satu
bahagian ujaran berbanding dengan bahagian lain.
Antara jenis tekanan termasuk tekanan ayat dan
tekanan pada perkataan. Tekanan boleh juga
dihuraikan sebagai darjah tenaga yang disertakan
apabila mengujarkan sesuatu bunyi atau suku kata.
Menurut Raja Mukhtaruddin, umumnya terdapat dua
darjah tekanan iaitu yang diberi tekanan (kuat) atau
tidak diberi tekanan (lemah). Tekanan biasanya
ditandakan dengan [’].

80
 NADA
Nada (tone) ialah kelangsingan (pitch) yang berfungsi
pada peringkat perkataan. Dalam bahasa nadaan (tone
language), nada ialah satu daripada ciri yang
membezakan makna perkataan.
“Nada bunyi bergantung pada frekuensi (kekerapan)
getaran pita suara. Ada beberapa jenis nada yang
mempunyai kualiti yang berbeza. Selalunya nada bagi
bunyi-bunyi vokal dan bunyi-bunyi bersuara lebih ketara
didengari berbanding dengan nada bunyi-bunyi tak
bersuara dan bunyi-bunyi bisikan.
Bunyi vokal mempunyai nada yang berlainan.
Umumnya vokal dibezakan dengan dua ciri nada. Vokal
depan contohnya [i, e, ] mempunyai nada yang tinggi
dibandingkan dengan vokal belakang seperti [u, o, ].
81
 INTONASI
Intonasi (intonation) ialah nada suara yang turun naik sewaktu
mengucapkan ayat atau bahagian ayat. Dalam pertuturan
biasa, nada suara sentiasa berubah-ubah. Apabila nada suara
menaik, wujudlah intonasi menaik. Apabila nada suara
menurun, wujudlah intonasi menurun. Apabila nada suara
berada pada sesuatu kelangsingan agak lama, wujudlah
intonasi mendatar.

Satu ciri utama pertuturan manusia ialah sifat nada suara

yang sentiasa berubah-ubah, yang mencerminkan maksud isi
percakapan dan keadaan emosi ketika bercakap. Dalam
bahasa Melayu intonasi amat penting dalam membezakan
bahagian-bahagian subjek dan predikat dalam ayat,
membezakan jenis-jenis ayat seperti ayat penyata dan ayat
tanya, membezakan situasi percakapan seperti formal dan tidak
formal, dan mungkin boleh juga membantu kita lebih mengenali
pengucap dari sudut-sudut tertentu seperti wilayah tempat
82
tinggal dan profesion.
 JEDA

Jeda (pause) ialah hentian pendek antara

perkataan semasa kita bertutur. Jeda boleh
dibahagikan kepada jeda sunyi (silent
pause) iaitu tiada suara, jeda terisi (filled
pause) iaitu hentian yang terisi dengan
bunyi teragak-agak seperti em dan ahh, dan
jeda potensi (potential pause) iaitu sebelum
memberi penekanan terhadap sesuatu
perkataan atau maklumat penting. (The
Penguin Dictionary of Language, 1999:
254).
83
PANJANG-PENDEK
Unsur panjang-pendek ini diberi lambang
titik [:] yang dipanggil mora, [:] dikatakan
satu mora, [::] dikatakan dua mora dan [.]
dikatakan setengah mora. Ada bahasa
yang memakai unsur ini sebagai ciri
fonemis atau dapat membezakan erti.
Dalam bahasa Inggeris ada pasangan
terkecil seperti [šip] “kapal”, dan [ši:p]
“kambing biri-biri”; [sit] “duduk” dan [si:t]
“tempat duduk”. Menurut Abdullah, hal ini
menunjukkan unsur /:/ itu bertaraf fonem.
84
 TRANSKRIPSI
FONETIK
• Proses catatan pertuturan dalam bentuk tulisan dengan
menggunakan satu sistem tanda graf.

• Penggunaan abjad fonetik yang ditetapkan oleh International

Phonetics Association ( IPA )

Contoh :

tulisan

Saya belajar di UPM

[ sayә bәlaja di yu pi εm ]
85