Sistem praćenja zagađivanja

životne sredine
Monitoring sistem
 Pojam i klasifikacija sistema
monitoringa
• Organizovano praćenje, informisanje i
kontrola stanja i promena životne sredine,
postaju sve neophodniji u cilju
blagovremenog i efikasnog sprečavanja
odnosno uklanjanja neželjenih posledica.
• Monitoring stanja – organizacija
posebnog informacionog sistema za
praćenje i analizu stanja životne sredine,
pre svega u pogledu zagađivanja i efekata
zagađivanja.
 Pojam i klasifikacija sistema
monitoringa
Postoji više različitih sistema, odn. podsistema
monitoringa:
• Sistem kontrole različitih komponenata životne
sredine (monitoring atmosfere, hidrosfere,
zemljišta, biosfere),
• Sistem kontrole faktora i uzroka delovanja
(monitoring izvora zagađivanja),
• Sistem kontrole na osnovu metoda praćenja
(monitoring fizičkih, hemijskih i bioloških
pokazatelja).
Poseban značaj i perspektivu imaju jedinstveni
sistemi praćenja stanja i promena životne
sredine.
 Pojam i klasifikacija sistema
monitoringa
• Kontrola i monitoring životne sredine mogu
se vršiti:
• U cilju osmatranja i upozoravanja od
mogućih, odn. očekivanih opasnosti po
životnu sredinu – monitoring osmatranja,
• U cilju praćenja već nastalih i utvrđenih
zagađivanja - monitoring praćenja
zagađivanja, monitoring u užem smislu.
 Pojam i klasifikacija sistema
monitoringa
Monitoring sistem može biti zasnovan na
praćenju:
• Postignutih efekata ili posledice
zagađivanja na raznim objektima ili
“metama” zagađivanja – target monitoring,
• Štetnih ili ugrožavajućih faktora
zagađivanja – faktor monitoring.
 Pojam i klasifikacija sistema
monitoringa
Faktori zagađivanja sredine su: fizički (temperatura,
zračenje), hemijski (oksidi azota, toksični metali) i
biološki (patogeni mikroorganizmi, paraziti, grabljivice).
Njihovo praćenje (faktor monitoring) može se ostvarivati:
• Na samom izvoru zagađivanja (monitoring tehnološkog
procesa),
• Na mestima na kojima se vrši ispuštanje štetnih ili
zagađujućih materija (monitoring emisije),
• Praćenjem sudbine zagađujućih materija po ispuštanju u
okolnu životnu sredinu (monitoring sredine),
• Merenjem kvalitativnog i kvantitativnog delovanja, odn.
izlaganja živih organizama i sistema dejstvu zagađivanja
(monitoring izlaganja, odn. ekspozicije).
 Biloški monitoring i organizmi
indikatori
• Biloški monitoring – sastoji se u praćenju
akumulacije zagađujućih materija ili njihovih
štetnih sastojaka u tkivima i organima, ali
istovremeno i odgovarajućih biohemijskih,
morfoloških, fizioloških i patoloških promena kod
jedinki, odn. populaciono-ekoloških promena
kod biljaka i životinja. Treba imati u vidu da se
pomenute promene, zavisno od intenziteta i
trajanja dejstva, odigravaju uzastopno jedna za
drugom i međusobno su povezane.
 Biloški monitoring i organizmi
indikatori
Biološki monitoring obuhvata niz raznovrsnih
primarnih i sekundarnih posledica delovanja
faktora narušene i zagađene sredine:
• Primarne posledice obuhvataju niz fizioloških
poremećaja u organizmu (promene
metabolizma, dužine života, intenziteta rasta i
razmnožavanja),
• Sekundarni (ekološki) efekti – odnose se na
posredne uticaje zagađujućih materija na
jedinke i populacije.
 Biloški monitoring i organizmi
indikatori
Mogu se pratiti:
• Biohemijske promene u organizmima,
• Fiziološke promene i poremećaji u organizmima,
• Brojni odnosi i stanja u populaciji,
• Promene u rasporedu pojedinih populacija u
ekosistemu,
• Funkcionalni međuodnosi pojedinih
komponenata ekosistema,
• Promene u rasporedu pojedinih ekosustema.
 Biloški monitoring i organizmi
indikatori
• Biološki monitoring obuhvata i mogućnosti
praćenja organizama ugroženih delovanjem
zagađene sredine (tzv. target organizama), kao i
organizama posebno osetljivih na dejstvo
zagađujućih materija radi upozoravanja na
opasnosti od zagađivanja.
• Sam proces biološke indikacije u širem smislu
obuhvata promene koje se dešavaju na raznim
biotičkim nivoima organizacije (molekuli, tkiva,
organi, sistemi organa, organizama, populacija i
ekosistema).
 Biloški monitoring i organizmi
indikatori
• Podaci o stepenu zagađenosti mogu se dobiti na
osnovu merenja nagomilavanja (akumulacije)
pojedinih zagađujućih materija u organizmu –
monitoring akumulacije, ali isto tako i na osnovu
praćenja promena, odn. posledica nastalih na
različitim nivoima biološke organizacije. Postoje
posebni organizmi kod kojih je ovo
nagomilavanje brže nego kod drugih, organizmi
koncentratori (grabljivice, ptice i sisari), što se
može iskoristiti za blagovremeno uočavanje
mogućih opasnosti.
 Biloški monitoring i organizmi
indikatori
• Pomoću posebno osetljivih organizama na
dejstvo zagađujućih materija, odn. organizama
indikatora zagađenosti, njihovog prisustva ili
odsustva u uslovima određenog nivoa
zagađenosti, može se na veoma pogodan, brz i
jednostavan način dobiti podatak o kvalitetu
životne sredine. Pri tome, biljni organizmi, pošto
su pričvršćeni, imaju prednost u odnosu na
životinjske (njihova pokretljivost je manje
pogodna), u pogledu mogućnosti bioindikacije
(lišaji i mahovine – SO2, duvan – O3).
Biohemijska indikacija zagađenosti
• Najraniji poremećaji u organizmu usled dejstva
zagađujućih materija javljaju se u vidu određenih
biohemijskih poremećaja u ćelijama, odn.
tkivima i organima biljaka i životinja. Određeni
efekti zagađujućih materija mogu se pratiti ne
samo kroz njihov sadržaj u tkivima i organima,
već i na osnovu njihovog uticaja na brzinu
fizioloških, odn. biohemijskih procesa (aktivnost
enzima). Ove pojave se javljaju pre ostalih
(recimo, trovanja), te daju velike mogućnosti
blagovremenog otkrivanja štetnih ili toksičnih
efekata.
Morfofiziološke i ekološke indikacije
zagađenosti
• Po redosledu promena i poremećaja u
živim organizmima izloženim dejstvu
zagađene životne sredine, posle prvih
biohemijskih i fizioloških poremećaja,
javljaju se morfološke promene. Sledeći
niz promena i poremećaja prevashodno su
ekološke prirode i odnosi se na populacije
i ekosisteme.
Morfofiziološke i ekološke indikacije
zagađenosti
• Morfološke promene kod biljaka – promene na
listovima (mozaične šare), opadanje usled
oštećenja hlorofila, sekundarni prirast drvenastih
biljaka opada.
• Morfološke promene kod životinja – usporeni
rast, smanjena reproduktivna moć ili dužina
života (na nivou populacije)
• Promene u ekosistemu – promene sastava i
strukture, promene u pogledu raznovrsnosti
članova, smanjenim produktivitetom ekosistema
u celini.
Uređivanje sredine i izgradnja
prostora
Uređivanje sredine i izgradnja prostora

• Svojim raznovrsnim aktivnostima čovek je

neprekidno uticao na promenu izgleda svog
prostornog okvira, a tkđ. i na izgled životnog
prostora na Zemlji u celini.
• U cilju sprečavanja veće degradacije, kao i
popravljanja postojećeg stanja, ali i radi
optimalnog korišćenja prostora u budućnosti,
čovek mora nužno da koristi svoja dosadašnja
iskustva, ali i neophodna dostignuća savremene
nauke i tehnologije. U tom cilju, stoje mu na
raspolaganju savremene metode (matematičkog
modeliranja na pr.) koje mu omogućavaju
precizne analize, eksperimentalnu proveru i
predviđanja alternativnih rešenja.
Uređivanje sredine i izgradnja prostora

Sve aktivnosti oko planiranja i uređenja

prostora moraju se zasnivati na
poznavanju:
• Prirodnih (reljef, klima, karakteristike
geološke podloge i živog sveta) i
• Društvenoekonomskih uslova i zakonitosti
(demografske prilike i ekonomske
mogućnosti određene ljudske zajednice).
Uređivanje sredine i izgradnja prostora

• Planska dokumenta – dokumenti koji za

određeni prostor (i određeno vreme) predviđaju
društvenoekonomski i prostorni razvoj.
• Prostorni plan jednog regiona obuhvata
prostorne planove opštine i generalne
urbanističke planove; u ovim planovima zaštita
životne sredine obuhvata zaštitu: prirode,
vazduha, voda, tla, urbanog nasleđa, uklanjanje
otpadaka, funkcionisanje naselja (sprečavanje
nefunkcionalnih rešenja i planiranja), zaštitu od
katastrofa (moguće degradacije sredine usled
zemljotresa, poplava, klizanja terena).
Uređivanje sredine i izgradnja prostora

• Kao posebnu tačku od izuzetnog značaja, u

prostorne planove je neophodno uključiti i
potrebu zaštite i očuvanja biodiverziteta, tj.
postojeće raznovrsnosti živog sveta.
• Prilikom planiranja, prostorni planeri primenjuju
sl. kriterijume:
1. Prirodno-klimatske,
2. Proizvodno-tehnološke,
3. Plansko-projektantske i
4. Ekonomske.
Uređivanje sredine i izgradnja prostora

• Prirodno-klimatski kriterijumi su značajni

prilikom određivanja lokacija za podizanje
urbanih i industrijskih centara; ovi
kriterijumi su u direktnoj međuzavisnosti
sa osnovnim komponentama životne
sredine, odn. sa vazduhom,vodom,
zemljištem (geološki sastav i morfologija
terena), kao i sa biljnim pokrivačem i
faunom; oni zapravo predstavljaju
ekološku osnovu prostornog planiranja.
Uređivanje sredine i izgradnja prostora

• Proizvodno-tehnološki kriterijumi
značajni su za odlučivanje o vrsti i
kapacitetu proizvodnog pogona; oni se
odnose na: izbor tehnologije (po
mogućnosti čiste), korišćenje voda (po
mogućnosti u oviru zatvorenih ciklusa,
odn. sa prečišćavanjem i ponovnim
korišćenjem), otpadne materijale (po
mogućnosti otpatke koristiti kao sirovine),
proizvodne kapacitete (u odnosu na
kapacitet sredine).
Uređivanje sredine i izgradnja prostora
• Plansko-projektantski odn. urbanističko-
projektantski kriterijumi su značajni za
smanjivanje opasnosti od degradacije i
zagađivanja životne sredine; oni obuhvataju:
razmeštaj objekata u prostoru, odnos funkcija,
odn. namene objekata u prostoru (stambeni,
proizvodni, rekreativni), veličinu i gustinu naselja
(odnos izgrađenog prema slobodnom prostoru),
kriterijume za eliminaciju buke, kriterijume za
unapređivanje gradskog zelenila, izbor načina
zagrevanja novih naselja i objekata, kriterijume
za higijenu naselja, projektantske kriterijume za
obezbeđivanje povoljne mikroklime objekata.
Uređivanje sredine i izgradnja prostora

• Ekonomski kriterijumi moraju obuhvatiti

proračun ekonomskih šteta koje će nastati
usled degradacije i zagađivanja životne
sredine; oni sadrže: troškove koji će
nastati zbog narušenog zdravlja
stanovništva, troškove u komunalnim
delatnostima, gubitke u poljoprivredi i
gubitke u industriji.
 Ekologija predela
• Ekologija predela je mlada oblast
savremene ekologije, odn. ekologije
čoveka, koja po definiciji izučava
međuodnos čoveka i predela koji ga
okružuju.
• Predeli obuhvataju grupe ekosistema
prevashodno izmenjenih od strane
čoveka, koji predstavljaju delove širih
regionalnih jedinica ili bioma. Osnovni
tipovi takvih predela su urbani,
poljoprivredni i prirodni.
 Ekologija predela
• Ekologija predela predstavlja zajednički pristup
geografa, ekologa, prostornih planera i urbanista
u prostornom planiranju urbanih, industrijskih,
poljoprivrednih i prirodnih sistema. Za razliku od
ranijeg, prevashodno ekosistemskog pristupa,
ovaj koncepcijski pristup zasniva se na
planiranju i uređenju prostora u okviru predela
kao viših organizacionih nivoa. Ovakav
koncepcijski pristup, ponikao na tlu centralne
Evrope, dao je već rezultate upravo na ovom
kontinentu.
 Veštački ekološki sistemi
• Osim prirodnih ekoloških sistema koji su
od vajkada sastavni delovi biosfere, danas
možemo govoriti i o veštačkim ekološkim
sistemima. Oni obično nastaju na
mestima nepovoljnim za život ljudi
(polarne oblasti, pustinje, visoke planine),
da bi im obezbedili uslove za neophodnu
hranu.
 Veštački ekološki sistemi
• I veštački ekosistemi moraju biti izgrađeni
na istim principima na kojima počivaju i
prirodni: u njima se mora ostvariti
proticanje energije i kruženje materije, što
znači, produkcija organske materije
(hrane), fotosintezom; zatim njeno
potpuno razlaganje sve do početnih
mineralnih materija, koje će se ponovo
uključiti u kruženje.
 Veštački ekološki sistemi
• Neophodan je minimum materije koja bi
učestvovala u ekološkom kruženju, a osim
toga, potrebni su i svetlost kao izvor
energije i određena temperatura kao uslov
za odvijanje odgovarajućih fizioloških
procesa.