VRIJEME GENETIKE - LJubomir Berberovic, Sarajevo 2007

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.
net/publication/332304659
Vrijeme genetike
Book · June 2007
CITATIONS READS
0 603
3 authors, including:
Bojan Sosic
Board for Psychiatric and Neurological Research, Department of Medical Sciences, Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina
21 PUBLICATIONS 22 CITATIONS
SEE PROFILE
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
Migration and mental health View project
Bosnian Prenatal Stress Study View project
All content following this page was uploaded by Bojan Sosic on 09 April 2019.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

VRIJEME GENETIKE
LJUBOMIR BERBEROVIĆ
BOJAN ŠOŠIĆ A mira R e d ž ić
VRIJEME
GENETIKE
VRIJEME GENETIKE
Autori:
Akademik Ljubomir Berberovit, Professor Emeritus Univerziteta uSarajevu.
Prof. dr Amira Hedžić, §ef Katedre za biologiju; humanugefl8tiku Medicinskog fakulteta Univerziteta uSarajevu.
Bojan So~ić, diplomirani psiholog, §ef Odjela za istraživanje i ranoj, HealthNet International uBiH, Sarajevo.
Izdavat:
Institut za naufnoistraživafki rad i razvoj KCUS
za Izdavača:
Prof. dr. Ismet Gavrankapetanović
Recenzenti:
Akademik prof. dr Slobodan Loga
Prof. dr Ismet Dizdarević
Lektor:
Snježana Cerić
DTP;
Suhejb Džemaili
Stampa:
ArkaPHESS d.o.o. Sarajevo
StampanD u300 primjeraka

CIP - Katalogi13cija upublikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
675
BERBEROVIC, Ljubomir
Vrijeme genetike / ljubomir Berberovit, Bojan Sotit, Amira Redlić. - Sarajevo : Institut za
nauenoistraživaeki rad i ra2Yoj KCUS, 2007.· 286 str. : grad. prikazi; 24 cm.
Bibliografija i biljuke uz tekst
ISBN 978-9958·631-42-9
l. So~it. Bojan 2. Redžit. Amira
COB1SS.BH·ID 16846638
Sadržaj
PREDGOVOR ..................................................................................................... 7
U ISTORIJI NAUKE .......................................................................... 9

Dva rođendana genetike – Gregor Mendel ................................................... 11
Broj i mjera u biologiji – Ronald Fisher ....................................................... 17
Geni su stvarnost – Thomas Morgan ........................................................... 25
Otkrivene tajne mutacija – Hermann Muller ................................................. 31
Pravi početak moderne genetike – George Beadle i Edward Tatum .................... 37
Tihi vjesnik nove ere – Oswald Avery .......................................................... 41
Pokoravanje mikroba – Max Delbrück, Salvador Luria i Alfred Hershey .......... 47
Predvodnici biološke revolucije – Francis Crick i James Watson .................... 55
Molekularna filozofija – Jacques Monod .................................................... 63
Novo vrijeme i stara raspra – Darwin i Lamarck danas .................................. 75
GENI SKAKUĆU – BARBARA McCLINTOCK ........................................................... 83
PREKRAJANJE GENA – PAUL BERG .................................................................... 89
Isprekidani geni – Richard Roberts i Phillip Sharp ....................................... 95
Pronalazači RNK svijeta – Thomas Cech i SIDNEY Altman ................................ 101
AVET zvanA prioni – Stanley Prusiner ........................................................ 107
Život je programiran sistem – Sidney Brenner ............................................. 111
PROČITANI GENI ......................................................................................... 117
NA SCENI DANAŠNJICE ................................................................. 127
O GENIMA – SASVIM KRATAK KURS ................................................................. 129

MOLEKULE, NASLJEDNOST I ŽIVOT – Uspon molekularne biologije .................... 145
Živi strojevi – biotehnologija među visokim tehnologijama ........................... 153
BIOTEHNOLOGIJA I GENETIČKO INŽENJERSTVO .................................................... 163
Genetičko čudotvorstvo – PREUDEŠAVANJE nasljednosti ................................. 175
Kloniranje – tehnologija tvorbe života ...................................................... 187
NA RUBU GENETIKE – geni i ponašanje ........................................................ 205
Bujica mutacija i poplava mutagena .......................................................... 227
HIGIJENA NASLJEDSTVA – GENETIKA I ZDRAVLJE .................................................. 241
GENETIKA U SLUŽBI PRAVDE ......................................................................... 255
NOVI JAHAČI APOKALIPSE – GENETIČKI RAT ...................................................... 265
PREDGOVOR
Ovo nije udžbenik genetike, nego (a) prikaz njenog burnog razvojnog
puta i (b) priručnik o njenom značaju za rješavanje problema današnjeg
svijeta. Prvi dio (recimo istorijski) nastoji prije svega upoznati čitaoca sa
galerijom velikana nauke koji su dali kolosalne doprinose neviđeno brzom
napretku genetike. Drugi dio (recimo aktuelni) bavi se prije svega pred-
stavljanjem genetičkog znanja u praktičnoj upotrebi.
Iako se ne radi o udžbeniku, iz knjige se može dosta naučiti o genetici
i njenim raznovrsnim ulogama u pojedinim sferama savremenog života.
Pisana je izbjegavajući zalaženje u tehničke pojedinosti i komplikovanu
naučnu terminologiju, tako da bude pristupačna što širem krugu čitalaca.
Napomene uz tekst su prijedlozi za “dalje čitanje” (“further reading”), to
su bibliografske natuknice o brojnim drugim knjigama (i časopisima) gdje
se mogu naći mnogo potpunije informacije o istoriji i sadašnjosti geneti-
ke.
Knjiga “Vrijeme genetike” posvećena je malom broju velikih gradi-
telja nauke o biološkom nasljeđivanju, koji su kod nas većinom slabo po-
znati. “Vrijeme genetike” trebalo bi da pomogne znatnom broju onih koji
žele poznanstvo sa genetičkim znanjima, makar i skromno, poznavanje
genetičkih znanja. Konačno, knjiga je nastala u težnji da se elementi ove
nauke približe radoznalcima svih profila, kako bi postali dio njihove opšte
kulture.
Momenti prošlosti i sadašnjosti genetike neizbježno se prepliću. Upo-
znavanje novih tema podrazumijeva (djelimična) ponavljanja prethodnih.
Pisci preporučuju čitaocima da se bez oklijevanja vraćaju već pročitanim
dijelovima sadržaja.
Autori su uvjereni da ova knjiga sadrži informacije koje bi morale
zanimati svakog pojedinca koji danas nešto uči ili radi. I istovremeno su
uvjereni da ova knjiga može tome pomoći.
7
U istoriji nauke
u i s t o r i j i n a u k e
Dva ro đen dana genet ik e –

Gregor Mendel
U jednoj svesci skromne publikacije jedva poznatog prirodoslovnog

društva iz Brna (tada Brünn, u dubokoj provincijskoj pozadini austro-
ugarskog carstva) pojavio se l866 godine izvještaj o rezultatima niza ogle-
da, koje je izveo sa običnim vrtnim graškom augustinski redovnik Gregor
Johann Mendel, čovjek četrdesetih godina, nesvršeni bečki student prirod-
nih nauka i ekonomije, srednjoškolski nastavnik-volonter1. Februara pret-
hodne godine on je svoj rad predstavio usmeno, u prohladnoj zgradi lokalne
gimnazije, pred četrdesetak slušalaca, koji su ravnodušno pratili predavanje,
kurtoazno zapljeskali i razišli se bez pitanja i diskusije. Niko, pa vjerovatno
ni predavač, nije mogao naslutiti neki povijesni značaj trenutka.
Još hladnije se odazvala ondašnja naučna javnost, nije bilo ni trunke
interesovanja za sadržaj članka što ga je napisao nepoznati monah. Uskoro
se u istom časopisu pojavio još jedan Mendelov uradak i doživio jednaku
sudbinu. Ishod brižljivo pripremanih i strpljivo izvođenih eksperimenata,
plod osmogodišnjeg predanog i savjesnog rada čovjeka koji nije imao ni-
kakvih drugih preokupacija – ostao je posve nezapažen. Znatan broj struč-
njaka (mnogi od njih su nosili impresivne titule i uživali opšte priznanje)
bavilo se srodnom problematikom, tj. pokusima križanja raznih sorti bi-
ljaka. To je, uostalom, bila u XIX vijeku prilično razvijena istraživačka
djelatnost, sa tradicijom koja je sezala daleko u prošlost. Nekima od ovih
biljnih hibridologa i srodnih stručnjaka, pouzdano se zna, dospio je u ruke
mali naučni časopis iz zabačenog Brna; nekima od njih je sam autor po-
slao primjerke svoga rada, na lične adrese. Ali uzalud: niko nije primijetio
Mendelovo saopštenje, niko nije otkrio (niti se potrudio da otkrije) neku
vrijednost u Mendelovom saopštenju.
1
G. Mendel: Versuche über Pflanzen-Hybriden. Verhandlungen des naturforschenden Vereins in
Brünn 4:3-47, 1866.
11
VRIJEME GENETIKE
Nesumnjivo povrijeđen nepažnjom i indiferentnošću kojima su doče-
kani njegovi članci, razočarani autor povlači se u pomrčinu manastirskih
ćelija, napuštajući zauvijek svoje prirodoznanstvene ambicije i svoje opi-
te, pa čak i nastavnički poziv. Preostalih dvadesetak godina svoga života
provodi iza samostanskih zidina, na sterilnoj dužnosti starješine manastira,
koju inače obavlja sa mnogo entuzijazma. I – kako u stoji u mnogim bio-
grafijama – “umire tiho kao što je i živio” (1884 godine).
Nastavak priče zvuči gotovo nestvarno, gotovo kao neka moderna
bajka: rijetki primjerci malotiražnog glasnika udruženja prirodoslovaca iz
Brna, sa ukupno dva Mendelova članka, mirovali su ravno tridesetčetiri
godine pod debelim naslagama prašine u nekim slabo prometnim knjiž-
nicama, a onda bivaju pronađeni na tri kraja svijeta istovremeno. Tačno
na samom početku našeg stoljeća, tj. l900 godine, iznenada i bez ikakvog
posebnog povoda bivaju ponovo otkrivena Mendelova otkrića. Nezavisno
jedan od drugog, na tri kraja Evrope, Hugo De Vries (De Friz, 1848-1935)
u Amsterdamu (Holandija), Carl Erich Correns (Korens, 1864-1933) u
Tübingenu (Njemačka) i Erich Tschermak (Čermak, 1871-1962) u Beču
(Austrija), ponavljaju eksperimente nepoznatog prethodnika, jednogla-
sno procijenivši da njegovi zanemareni radovi i zaključci imaju epohalnu
vrijednost2. Deset godina kasnije, 1910, ispred samostana gdje je Mendel
izvodio svoje pokuse otkrivena je bista novoustoličenog velikana nauke.
Toj svečanosti prisustvovali su brojni znanstvenici iz svih krajeva Evrope.
Jedan od govornika bio je Tschermak, kazavši, između ostalog, kratko i
jasno da je Mendel pravi i jedini osnivač nauke o hereditetu3. Svijet ko-
načno priznaje da je temeljne zakonitosti zamršenih procesa organskog na-
sljeđivanja pronašao samozatajni augustinac Gregor Mendel, analizirajući
podatke iz svojih pokusa križanja graškovih varijeteta, dobijene strpljivim
prebrojavanjem zrna, stabljika i cvjetova različitog izgleda. Genetika je
dobila svoj novi rođendan, rodila se po drugi put i konačno, za sva vre-
mena. Prvim zakonima nove znanosti dat je, sasvim umjesno i pravedno,
naziv “Mendelova pravila”.
Tek mnogo kasnije će se u nauci shvatiti da je Mendel iza jednostav-
nih brojčanih omjera među raznim alternativnim varijantama vidio mate-
matički model ponašanja diskretnih čestica nasljednosti (čestica koje je
2
Gardner E.J.: History of Life Science (Outlines and References). Burgess Publishing Company,
Minneapolis (Minn.), 1960; p 161.
3
E. Edelson: Gregor Mendel and the Roots of Genetics. Oxford University Press, Oxford-New
York, 1999; p 9-10.
12
nazivao “elementima”, da bi uskoro dobile svoje današnje ime – geni).

Još više vremena je trebalo za spoznaju da mendelizam znači ulazak mo-
dernih formi naučnog zakona na polje biologije, a biologije u kolo teorij-
skih prirodnih nauka dvadesetog vijeka. A ni to još nije sve; Mendelova
istraživanja sačuvala su do danas vrijednost opšteg metodološkog obrasca
genetičkih eksperimenata svoga tipa. U njegovom prenebregnutom član-
ku iz 1865 godine stajala je jedna duga, ali dovoljno jasna rečenica, sa
kritikom metodskih načela u dotadašnjoj praksi botaničkih hibridoloških
opita, jasno ukazujući na razloge zašto nisu mogli doprijeti do zakona na-
sljeđivanja u živom svijetu: “Ni jedan od prethodnih pokusa nije izveden
u takvim razmjerama i na takav način da bi bilo moguće odrediti brojnost
različitih oblika u kojima se pojavljuje potomstvo hibrida, niti pouzdano
grupisati te oblike po generacijama ili konačno utvrditi njihove statističke
odnose”.4 Makar i negativnim iskazom, Mendel je ujedno afirmisao me-
todološke principe kojih se sam držao i koje je preporučivao kao alat za
saznanja novog tipa i više vrijednosti, metodološke principe čiji će trijumf
tek naići sa Drugom naučnom revolucijom.
Tehnika kojom se služio nije bila sama po sebi dovoljna augustinskom
redovniku iz Brna da sagleda skrivene temeljne relacije iza relativno tri-
vijalne statistike vidljivih osobina graška, osobina koje proizlaze iz direk-
tivne uloge nekih hipotetičnih čestica odgovornih za nasljeđivanje. On se
zagledao duboko u uzročnost uočenih pojava. Svojstva se ponavljaju kroz
generacije i to se naziva organskim nasljeđivanjem, a pravila ponavljanja
vezana su za apstraktne “elemente”, čije je postojanje i značaj Mendel
razotkrio na osnovi čiste matematičke logike. Interpretacija numeričkog
ishoda hibridoloških pokusa bila je samo daleko faktografsko polazište
jedne velike teorijske konstrukcije. “Elementi”, budući geni, koncipirani
su kao diskretni, invarijantni nosioci vanjskih hereditarnih svojstava – u
tome se sastoji revolucionarna spoznaja za koju je zaslužan Mendel. On je
izmislio entitet odgovoran za pojave nasljednosti.5
Mlada nauka zasnovana na Mendelovim teorijskim postavkama i
praktičkim iskustvima dobiće, nešto kasnije, ime “genetika” i doživjeće
izvanredan razmah, opisujući veoma strmu liniju uspona sve do današnjih
dana, dajući u određenom smislu posebno obilježje cjelokupnoj biologiji
4
Mendel G.: Experiments in Plant-Hybridisation (translation of the Royal Horticultural Socitey,
corrected and annotated by W. Bateson). Harvard University Press, Cambridge (Massachusetts),
1946; pp 1-2.
5
Ravin A. W.: The Evolution of Genetics. Academic Press, New York & London, 1965; p 6-8.
13
VRIJEME GENETIKE
XX vijeka. Impozantna količina naučnog saznanja o procesima i pojavama
organskog nasljeđivanja nagomilana tokom cijelog ovog stoljeća, od De
Vriesa, preko Morgana i njegove škole do modernih Nobelovaca – Mulle-
ra, Cricka, Watsona, Wilkinsa, Monoda, Jacoba, Berga i još mnogo dru-
gih – nije ni za trenutak obezvrijedila klasična pravila i metodska načela
koja je pronašao i formulisao Gregor Mendel. Isposnik iz Brna sazdao je
trajno i stabilno uzletište za buduću znanost o biološkom hereditetu. U
poređenju s tim kapitalnim dostignućem djeluju beznačajno rasprave koje
se neprestano vode da li je Mendelovo stvaralaštvo bilo puka empirija ili
pak nategnuto iznalaženje dokaza za unaprijed smišljene obrasce.6 Nika-
kve naknadne sumnje ne mogu pokolebati čistu sliku Mendelovih izvan-
rednih ličnih sposobnosti, dokazanih u svim poslovima kojih se prihvatao,
od eksperimenata sa graškom i pčelama, preko meteoroloških osmatranja
i učiteljskih nastupa, do rukovođenja samostanom. Iako nije ostavio iza
sebe mnogo pisanog materijala, neoborivo je dokumentovana njegova ne-
umorna radinost i prosvijetljeno teorijsko mišljenje. Mendel nije, kako bi
neki noviji tumači povijesti htjeli sugerirati, mit izmišljen u glavama ranih
sljedbenika, on jeste “prvi genetičar” – osnivač genetike.
Međutim, Mendelovo djelo ostalo je, na neki način, istrgnuto i usa-
mljeno u vremenu. Između prvog objavljivanja njegovih genijalnih zaklju-
čaka i kontinuirane istorije savremene genetike zjapi tridesetčetiri godine
širok jaz. To je razlog što je većina istoričara znanosti sklona da početkom
današnje nauke o nasljeđivanju smatraju 1900 godinu, godinu ponovljenog
otkrića Mendelovih zakona. Zaista, od ove godine genetika kontinuirano
egzistira i tako, ne bez karakteristične simbolike, postaje vršnjakom na-
šeg burnog stoljeća. Postoji, ipak, neki tihi dijalog, u kojemu druga strana
povjesničara brani stanovište da rođendan ove biološke discipline treba
zabilježiti tri i po decenije ranije.
U znak podrške ovom manjinskom stanovištu, nekoliko značajnih na-
učnih skupova obilježilo je stogodišnjicu prvog Mendelovog javnog iz-
vještaja o rezultatima njegovih klasičnih ogleda. Taj izvještaj je izložen
usmeno, u prostoriji gimnazijske zgrade u Brnu, beznačajnom gradiću na
periferiji habzburške monarhije. Vrijeme: prohladno februarsko veče, l865
godine. Prisutni: oko četrdeset članova mjesnog udruženja za unapređiva-
nje prirodnih nauka. Kad je augustinski monah završio svoje predavanje
pozdravljen je kurtoaznim pljeskom i - slušaoci su se razišli. Ostali su
6
Orel V.: Gregor Mendel - The First Geneticist. Oxford University Press, Oxford and London,
1995.
14
prilično ravnodušni, nije bilo ni pitanja ni diskusije. Nikome, pa valjda ni

predavaču, nije bilo na kraj pameti da se dogodilo nešto značajno. Niko ni
izdaleka nije naslutio neku veličinu u trenutku, niti u upravo saslušanim
podacima i stavovima. Na sličan način je reagovala cjelokupna naučna
javnost kada se ukazao članak sa Mendelovim otkrićima. Genetici je bilo
suđeno da još tridesetpet godina pričeka svoj (drugi) rođendan. A tada je
cijeli svijet, tiho i bez posebnog entuzijazma, ali jednodušno, prihvatio
pronalazak trojice pomenutih evropskih istraživača hibridizacije (možda
ih je bilo i više) koji su pronašli zaboravljenog Mendela.
*
Neobična je i tužna priča o učenjačkoj karijeri Johanna Gregora Men-
dela. Nedoučenom prirodnjaku i matematičaru palo je u dio da izvede prvu
veliku operaciju matematizacije, odnosno teoretizacije u biološkim nauka-
ma, koje su, u kunovskom (Thomas S. Kuhn, 1922-1996) smislu tog poj-
ma7, do Mendelovog rada imale pravi bejknovski (Francis Bacon, 1561-
1626) karakter, tj. nisu odmicale od kvalitativnog i strogo deskriptivnog
pristupa predmetu svog proučavanja. Međutim, savremenici su grubo pre-
vidjeli Mendelov povijesni naučni podvig, epoha se pokazala nedoraslom
i nespremnom da tačno ocijeni njegovo djelo. Po ko zna koji put geniju je
poklonjena tek zakašnjela slava i odato samo posmrtno priznanje. U istori-
ji je Mendel ostao otac genetike i pionir naučne revolucije na području bio-
loških nauka, a u životu je ostao beznačajni monah i ambiciozni nesvršeni
student nekoliko fakulteta. Mjesto odakle su u svijet krenule prve istine
o mehanizmima biološkog herediteta, nekadašnji samostan i oko dvjesta
kvadratnih metara dvorišnog vrta stisnutog uz manastirsku zgradu, danas
su mjesto svojevrsnog hodočašća genetičara. Osobito često se okupljaju
istraživači istorije bioloških nauka. U počast uspomeni Gregora Mendela
obavezan je i obilazak tamošnje stare gimnazije. U takvim prilikama nei-
zbježno se meditira o skolastičkom pitanju da li genetika počinje sa Men-
delovim otkrićima ili sa otkrićima njegovih otkrića. Problem je, na kraju
krajeva, bez velikog praktičnog značaja i ne zaslužuje vrijeme koje se troši
razmišljajući o njemu.
Ali, pragmatični argumenti nisu uvijek dovoljni da bi spriječili moz-
7
Kuhn T. S.: The Essential Tension - Selected Studies in Scientific Tradition and Change. Univer-
sity of Chicago Press, Chicago, 1977; pp 31-36, 41-42.
15
VRIJEME GENETIKE
ganje, pa i aktivnosti koje nemaju jasne svrhe. Čovjek je možda upravo
po tome čovjek što se može (mora?) baviti i besciljnim zadacima. Tako,
ambijent Mendelovog Brna postavlja pitanje bez odgovora, pitanje čiji
odgovor i kad bi se dao ne bi služio ničemu: gdje bi genetika bila danas
da nesrećni sticaj intelektualne inercije, ignorantske oholosti i obične lije-
nosti savremenih stručnjaka nije gurnuo Mendela u razočarenje, gubitak
volje i, konsekventno, u igumansku stolicu. Mendel je grozničavo želio
ohrabrenje učenih kolega kojima se obraćao, želio je barem potvrdu da ne
ide pogrešnim putem. Umjesto toga, bio je pogođen muklom tišinom au-
toriteta u koje je vjerovao. I zauvijek prekinuo svoje mukotrpne, brižljivo
projektovane, ingeniozno interpretirane eksperimente. A u tim istorijskim
opitima i njihovim dalekosežnim zaključcima uskoro je prepoznat rođen-
dan biološke nauke koja će otvoriti neslućene mogućnosti za rješavanje
najurgentnijih problema egzistencije čovječanstva i obećati svom vršnja-
ku, dvadesetom vijeku - bolju budućnost, ljepša nova stoljeća. “Prouča-
vanje gena postaje glavnim motorom znanosti” – ističe sto godina poslije
Mendelove smrti jedan krupni novinski naslov (“The New York Times”
od 6. septembra 1988. godine), rečenicom koja se slobodno može uzeti za
epilog priče o davnom osnivaču genetike.
16
Broj i mjera u biologiji –

Ronald Fisher
Krajem devetnaestog stoljeća izdisao je optimizam klasične nauke,
uvjerenje da se o svijetu može znati sve. Nastupalo je doba moderne fizike,
čija shvatanja nepomirljivo ruše sliku apsolutne istine do koje se dolazi opi-
sivanjem konačnog broja direktnih uzročnika svake realne pojave. Sazrele
su prilike za prihvatanje probabilističke forme prirodnih zakona, kakvu je
lansirala Mendelova genetika. Znanosti nove epohe bila je potrebna nova
filozofija ne samo za formulisanje saznanja, već i u pristupu praktičnim pro-
blemima, na putu do spoznaja. Tada, na početku dvadesetog vijeka, pojavio
se čovjek koji je učvrstio nove metodološke temelje cjelokupne nauke.
Ronald Aylmer Fisher (Fišer, 1890-1962) je stasao u uglednoj i do-
brostojećoj londonskoj porodici, u razdoblju kada je „Kraljevsko društvo“
(„Royal Society“) već prilično polagalo na širenje znanja u stanovništvu
tada najvećeg grada na planeti i prestonice svjetske znanosti. Popularna
štiva i javna predavanja na naučne teme rasplamsavala su interesovanja i
radoznalosti malog Ronija, što će ga usmjeriti ka karijeri vrijednoj divlje-
nja. Teška miopija od koje je patio navela je liječnika da mu zabrani čitanje
na umjetnom svjetlu. Privatni učitelj, poštujući dječakov žar za vježbanjem
matematike, tokom večeri bi mu zadavao zadatke pogodne za rješavanje
napamet. Izgleda da je tako kaljena izvanredna sposobnost kojom je ka-
snije Fisher zadivljavao svoju okolinu, ostavljajući dojam da problemima
pristupa nepobjedivom, gotovo mistično snažnom intuicijom.
Iskušenja, rizici, kritike i počasti, prate put kojim je Fisher koračao
ka Olimpu savremene znanosti. Na ranim etapama tog puta, još kao stu-
dent 1912. godine, objavio je rad o statističkoj aproksimaciji u kojem je
uveo pojam specifične vjerovatnoće („likelihood“)8. Postao je profesor
matematike i 1916. godine poslao u časopis Kraljevskog društva
8
R.A. Fisher: On an absolute criterion for fitting frequency curves. Messenger Math. 41:155-160,
1912.
17
VRIJEME GENETIKE
studiju o nasljeđivanju kvantitativnih osobina, koju recenzenti nisu povolj-
no ocijenili, pa nije objavljena. Autoriteti su došli do različitih, ali uglav-
nom vrlo kritičkih stavova prema djelu mladog istraživača. Za Pearsona,
rad je zvučao suviše genetički, za Punnetta – suviše matematički. Tek dvije
godine kasnije, članak je izašao, u drugom časopisu9, zahvaljujući finan-
sijskoj i moralnoj podršci Leonarda Darwina (1850-1943), sina slavnog
tvorca evolucione teorije10. Ovaj Fisherov rad o korelaciji mjera među
srodnicima po mnogo čemu predstavlja miljokaz ne samo za genetiku, već
i za naučnu metodologiju uopšte. Kao prikaz mogućnosti razdiobe pogod-
nih pokazatelja promjenljivosti na dijelove koji se mogu pripisati uticaju
različitih faktora (naslijeđe, sredina itd.), članak je rodno mjesto termina
„varijansa“, pod kojim su izrasle statističke tehnike ogromnog praktičnog
značaja, koje je Fisher u potpunosti razvio tokom narednih sedam godina.
Jedan od najdalekosežnijih Fisherovih doprinosa genetici bila je razra-
da teorije o poligenskoj determinaciji kvantitativnih osobina. Pokazao je
da nasljeđivanje niza kontinuirano varirajućih osobina duhana i kukuruza
može biti objašnjeno prema teorijskim pretpostavkama Easta i Nillson-
Ehlea o velikom broju nasljednih faktora male aktivnosti, od kojih se svaki
pokorava Mendelovim pravilima, a svi zajedno imaju kumulativan efekat
na variranje posmatrane osobine. Time su pomirene dvije struje koje su
posmatrale kontinuiranu i diskontinuiranu varijaciju osobina kao dva od-
vojena svijeta, jedna slijedeći čisti mendelizam, a druga tzv. biometričar-
sko učenje Francisa Galtona (1822-1911) i Karla Pearsona (Pirson, 1857-
1936). Štaviše, neki mendelovci su podrazumijevali kontinuirano variranje
karaktera kao znak odsustva nasljedljivosti. Od 1918. godine biometričari
su na korelacije među rođacima počeli gledati u svjetlu poligenske teorije
multifaktorskog nasljeđivanja.
1919. godine Fisher je dobio dvije ponude za posao. Ponuđena prestiž-
na pozicija glavnog statističara u Galtonovoj laboratoriji dovela bi ga pod
kontrolu Karla Pearsona te je radije prihvatio objektivno manje primamljiv
ali i slobodniji položaj statističara eksperimentalne stanice Rothamsted u
Londonu sa zadatkom da obrađuje podatke koji su se nagomilali u prote-
klim decenijama. Tu je Fisher proveo godine vodeći genetička istraživa-
nja, uz veliku dozu slobode koja mu je data s uvažavanjem njegovog žara
9
R.A. Fisher: The correlations between relatives on the supposition of Mendelian inheritance.
Trans. Roy. Soc. Edinb. 52:399-433, 1918.
10
J.F. Crow: Eighty Years Ago: The Beginnings of Population Genetics. Genetics 119:473-476,
1988, p 475
18
za vođenje samostalnih i originalnih istraživanja.

Prvih godina XX vijeka množili su se uporni nasrtaji na Darwinov
evolucionizam. Fisher je osjećao da odgovor treba tražiti u povezivanju
genetike sa teorijom prirodnog odabiranja. Ispunio je svoju misiju i objav-
ljivanjem „Genetičke teorije prirodnog odabiranja“11. Tu knjigu velika ve-
ćina istoričara smatra temeljem populacijske genetike i njenog mjesta u
razjašnjavanju evolucije. U ovom radu, koji je zapravo započet 1918. go-
dine, Fisher se bavi pitanjem kako se varijacija održava uprkos prividnom
ujednačavanju, „razvodnjavanju“ roditeljskih osobina prilikom stvaranja
potomstva. Knjiga je konačno matematičkim modeliranjem premostila
jaz između genetičkih pojava i selekcijskih procesa koji djeluju na razini
populacije, ostvarujući sintetski koncept koji će pod imenom „mikroevo-
lucija“ postati ključni pojam u egzaktnim istraživanjima evolucionih me-
hanizama. Darvinizam je tako dobio uporište u genetici. Fisher bi večeri
po povratku iz stanice Rothamsted provodio diktirajući supruzi dijelove
„Genetičke teorije“, tako da nije uvijek imao na umu sve svoje ranije iska-
zane ideje, pa je u knjizi zaboravio pomenuti i svoj rad od prije dvanaest
godina. Fisherov težak stil, koji iziskuje vrlo pažljivo čitanje, vjerovatno
je bio uzrok nešto smanjenoj popularnosti knjige u američkim krugovima,
uprkos tome što su je hvalili prikazi iz pera vodećih stručnjaka tog vreme-
na. Fisher je u „Genetičkoj teoriji“ ponudio „fundamentalni teorem pri-
rodnog odabiranja“ (naslov drugog poglavlja knjige), koji povezuje pro-
mjene u frekvencijama gena i adaptaciju. Teorem, izgleda, dugo nije bio
pravilno shvaćen i vjerovalo se da protivuriječi nekim kasnijim nalazima.
Ipak, pažljivije preformulacije i tumačenja potvrđuju da je Fisher bio u
pravu. Stoga se u novije vrijeme rasplamsava zanimanje za njegovo djelo
i u SAD. Završna poglavlja posvećena su donekle kontroverznim temama
o toku evolucije ljudske vrste i o naporima za koje je Fisher vjerovao da se
moraju preduzeti kako bi čovječanstvo osiguralo optimalan napredak. Nije
bio zadovoljan vrijednostima savremenog društva, birokratijom, izlišnim
i ispraznim temama, naukom koja trči za akumulacijom podataka umjesto
za znanjem.
„Genetička teorija prirodnog odabiranja“ je izraz izuzetnog apstrak-
tnog teorijskog razmišljanja. Za razliku od druge dvojice pionira savreme-
ne genetike populacija, Sewalla Wrighta (Rajt, 1889-1988) i Johna B.S.
Haldanea (Holdejn, 1892-1964), Fisher je svoju pažnju ustremio isključi-
vo na proces prirodnog odabiranja i razmatrao ga namjerno izostavljajući
11
R.A. Fisher: The Genetical Theory of Natural Selection. Oxford University Press, Oxford, 1930.
19
VRIJEME GENETIKE
pitanja migracije, izolacije, rekombinacije i interakcije gena. U tome leži
možda najveći značaj i domet Fisherovog doprinosa genetici i evolucio-
nizmu. Bilo kako bilo, „Genetička teorija prirodnog odabiranja“ se od pr-
vog objavljivanja do danas smatra najznačajnim djelom evolucione teorije
nakon Darwinovog „Postanka vrsta“.
Fisherovo viđenje statistike je bilo krajnje pragmatično. „Kada biolog
vjeruje da se u opservaciji nalazi informacija, na statističaru je da je otu-
da izvadi“12, primijetio je pred ručak s biolozima koji su mu se obratili s
molbom da im pomogne u interpretaciji jednog istraživanja, nakon čega
je istog popodneva konstruisao odgovarajući statistički postupak. Takav
pristup je po svemu sudeći bio karakterističan za njega. James Crow se
prisjeća kako se Fisher, nakon što mu je Crow izložio praktičan problem,
„zavalio u naslonjaču, mislio možda jednu minutu, uzeo komad papira
i napisao generativnu funkciju“13. Matematičari su teško pratili njegovu
logiku i nerijetko su ga optuživali da izmišlja tehnike bez podloge. Stati-
stičar William Gosset (1876-1937) je sa simpatijom ocijenio kako dok čita
Fisherove radove i naiđe na „očito“, zna da ga čekaju dva sata ozbiljnog
rada prije nego shvati razloge „očitog“14. Fisher je raspolagao nekom goto-
vo mističnom sposobnošću da zaključke „skida“ iz nekog transcendentnog
svijeta, da nalazi bisere ne otvarajući školjke. U odnosu na mnoge druge
matematičare imao je nedokučivu prednost u izvanredno razvijenom ge-
ometrijskom gledanju problema (možda i usljed potrebe da kompenzira
slab vid). Genetičar po osnovnom interesovanju, Ronald Fisher je za sebe
bio prvenstveno istraživač prirode, a ne matematičar, iako je u toj oblasti
napravio velike poteze i dao velike novosti. Anticipirao je i teoriju igara i
teoriju informacije. Pogotovo sebe nije vidio kao profesionalnog statističa-
ra, premda su ga po značaju nerijetko poredili s Laplaceom (Laplas, 1749-
1827) ili Gaussom (1777-1855). Njegova interesovanja još od djetinjstva
nisu dopuštala tako usko određenje. Bio je u stanju da obožava Charlesa
Darwina (1809-1882), iako je vrhovnog žreca evolucionizma, što se tiče
matematike, smatrao „smiješno nesposobnim“15. Matematički talenat nije
pretpostavljao kreativnom i originalnom mišljenju u teorijskoj biologiji,
niti je apsolutizirao značaj matematike za put do pouzdanih opštih naučnih
12
F. Yates & K. Mather: Ronald Aylmer Fisher. Biographical Memoirs of Fellows of the Royal
Society of London, 9:91-120, 1963, p 97
13
J.F. Crow: R.A.Fisher, A Centennial View. Genetics 124:207-211, 1990, p 210
14
Joanna Fisher Box: R.A. Fisher: The Life of a Scientist. John Wiley and Sons, New York, 1978,
p 115
15
E.B. Ford: R.A.Fisher: An Appreciation. Genetics 171:415-417, 2005, p 417
20
zaključaka. Statistika je za njega bila oruđe u razumijevanju. „Činjenica

je da je skoro sav moj rad na statistici zasnovan na biološkom materijalu
i da sam glavninu toga poduzeo samo kako bih raščistio teškoće u ekspe-
rimentalnoj tehnici“, zapisaće u jednom pismu16. Razlog zbog kojeg se i
odlučio da studira matematiku, kasnije fiziku, a ne biologiju, koja ga je u
djetinjstvu takođe jako privlačila, bio je muzejski eksponat riblje glave sa
svakom koščicom odvojenom i pedantno označenom. Čini se da je tada,
možda i podsvjesno, bio obuzet fiziko-matematičnošću životnih formi.
Još za Fisherova života, 1934. godine, veliki statističar i pisac sjaj-
nih statističkih udžbenika George W. Snedecor (1881-1974), popularnu
distribuciju omjera važnih u testiranju hipoteza o varijansama označava
slovom F (F-raspodjela)17. Fisher je stvorio niz originalnih metoda i tehni-
ka, u rasponima od neparametarske do multivarijatne statistike. Izvodi iz
zbirke tablica, koju je sačinio sa svojim saradnikom Frankom Yatesom18,
do današnjeg dana čine neizostavan dio svakog udžbenika statistike i me-
todologije egzaktnih znanosti. Nije propustio da u svom proslavljenom
udžbeniku „Statističke metode za istraživače“19 napomene kako Pearson
zapravo ne razumije tehniku koju sam propagira, poznatu kao χ2 (hi-kva-
drat) test. Zaista, bez Fisherovog pravilnog određenja pojma stepena slo-
bode i bez korekcija koje je uveo zajedno sa Yatesom, Pearsonov hi-kva-
drat test bi bio neupotrebljiv. Fisheru pripadaju i zasluge za usavršavanje
i propagiranje t-testa značajnosti razlika među aritmetičkim sredinama.
Gosseta, koji je smislio t-test dok je radio u pivari Guinness20, visoko je
cijenio, kako profesionalno, tako i lično, iako se znalo desiti i da se suko-
be oko nekih problema statističke teorije21. Fisherovi udžbenici statistike
i planiranja eksperimenata odaju vidljivu sklonost testovima značajnosti
razlika, na uštrb intervala pouzdanosti, koje su reklamirali zagovornici Pe-
arsonove škole. Bespoštedno je kritizirao tuđi metod, vjerovatno dijelom i
iz ličnih motiva, što ga je možda spriječilo da uvidi (ili barem da prikaže)
dobre strane tog metoda. Danas se jasno naglašavaju prednosti intervala
16
A.W.F. Edwards: R.A. Fisher – twice Professor of Genetics: London and Cambridge, or ‘A fairly
well-known geneticist’. The Statistician 52(3):311-318, 2003, p 311
17
R.E. Kirk: Experimental design: Procedures for the behavioral sciences (3rd ed.). Brooks/Cole
Publishing Company, Pacific Grove, 1995, p 77
18
R.A. Fisher & F. Yates: Statistical Tables for Biological, Agricultural and Medical Research (6th
ed.). Oliver & Boyd Ltd., Edinburgh, 1963.
19
R.A. Fisher: Statistical Methods for Research Workers. Oliver and Boyd, Edinburgh, 1925.
20
R Langley: Practical Statistics for Non-Mathematical People, Pan Books, London, 1968, p 160
21
F. Yates & K. Mather: op.cit. p 111
21
VRIJEME GENETIKE
pouzdanosti22, ali je u praksi Fisherova tradicija neumoljivo dominantna
i otporna na mijenjanje. Njegov uticaj se odrazio u bezmalo svoj udžbe-
ničkoj literaturi, sve do današnjih dana. Sljedstveno tome, decenijama su
pisani nebrojeni naučni radovi u kojima su testovi značajnosti razlika bili
(i po svemu sudeći u mnogim oblastima su još uvijek) preferirani metod.
Ipak, nije bio slijep na ograničenja testova značajnosti razlika. U svom
udžbeniku iz 1925. godine zagovara upotrebu mjera jačine povezanosti,
da bi se, naročito manje iskusnim istraživačima, olakšalo razlučivanje sta-
tističke značajnosti od praktične23.
Jedna od osnova sukoba sa Pearsonovom školom bilo je Fisherovo in-
sistiranje na koncipiranju postupaka koji obrađuju srazmjerno male uzorke
radi induktivnog zaključivanja. To je ujedno bila i osnova za prijateljstvo s
Gossetom. Princip slučajnog uzorkovanja („random sampling“) je možda
ključni Fisherov doprinos općoj metodologiji naučnog rada. Prije Fishera,
istraživači su formirali sistematske uzorke, čime je onemogućavana dobra
kvantitativna procjena pouzdanosti donesenih zaključaka. Fisher je, izme-
đu ostalog, kombinovao antičku rimsku igru („latinski kvadrat“) sa svo-
jom analizom varijanse u dijelu nacrta eksperimentalnih istraživanja, koji
cjelinom čine temelj savremene eksperimentalne metodologije24. „Nacrt
eksperimenata“, nastao za vrijeme autorovog službovanja na poljoprivred-
noj eksperimentalnoj stanici Rothamsted, jako je zasićen agronomskim
terminima, što se zadržalo u aktuelnoj literaturi i izaziva čuđenje čitalaca
koji se bave društvenim naukama.
Fisher nije bio tipičan metodolog. Jednako su ga zanimala i pitanja
i odgovori u nauci. I bio je jednako sposoban da se bavi i postavljanjem
originalnih problema i njihovim rješavanjem. Sam obim njegovih radova
ulijeva strahopoštovanje. Rado je osvajao nove oblasti nauke i nevoljko
se vraćao starim pitanjima, a njegovi odgovori su za kasnije generacije
istraživača ostali nepresušno vrelo inspiracije i rješenja. Obogotvoren je
više u naučnoj tradiciji koju je ustoličio, nego u formalnim biografijama.
“Biometrijska genetika“ Kennetha Mathera (1911-1990) i Johna L. Jink-
sa (Džinks, 1929-1987)25 nosi jednostavnu i jezgrovitu posvetu: „Ronaldu
22
R.E. Kirk, op.cit. pp 65-66
23
R.E. Kirk:Experimental design. In – I. B. Weiner (Series Ed.) and J. Schinka & W. F. Velicer (Vol.
Eds.), Handbook of psychology: Vol 2. Research methods in psychology (pp. 3-32). Wiley, New
York, 2002, p 13
24
R.A. Fisher: The design of experiments. Oliver & Boyd, Edinburgh and London, 1935.
25
K. Mather & J. Jinks: Biometrical Genetics. The study of continuous variation (2nd edition). Chap-
man and Hall Ltd., London, 1971.
22
Fisheru, statističaru i genetičaru“. Još jedan klasični udžbenik, „Genetika

ljudskih populacija“ Waltera F. Bodmera (1936–...) i Luigi Luce Cavalli-
Sforze (Kavali-Sforca, 1922–...), takođe je posvećen u znak sjećanju na
Fishera26. Danas je teško zamisliti da jedna osoba ostvari tako obiman do-
prinos nekad tako disparatnim oblastima kakav je Fisher ostvario i za sta-
tistiku i za genetiku. Mnogi savremeni statističari i genetičari se iznenade
kada saznaju za Fisherov rad u onoj drugoj oblasti. Fisher je biologiju i
matematiku naveo na sklapanje tada nezamislivo plodnog braka. Uticaj
Ronalda Fishera na sve oblasti egzaktne nauke teško je ograničiti.
Fisher je izgledom bio prava antiteza svog značaja i dometa – čitavog
života napola slijep, iako inače dobrog zdravlja, nevelik rastom, poslovič-
no neuredan, osim u formalnim prilikama. Prijatelji su mu često čitali da
mu uštede napor. Iako izvor znatne tjeskobe, slab vid ga nije sprečavao da
učestvuje i uživa u životu, nekad i s dozom avanturizma. Fisherov neukro-
tivi duh ne bi bio zadovoljen dometima ljudskog oka. Vid ovog intelektu-
alnog diva, sakriven u krhkom tijelu, premašivao je horizonte dvadesetog
stoljeća. Okolini se činilo da se likom uopće ne mijenja. Tek je u poznim
godinama bakrena boja njegove brade i kose izbijeljela, objelodanivši go-
tovo arhetipsku sliku mudraca. Fisher je rado i sa zahvalnošću primao sa-
vjete Leonarda Darwina, iako se nikad nije pridržavao njegovog savjeta da
ne ulazi u otvorene sukobe s oponentima. Smjelost, izvanredna predanost i
dosljednost, ali i vatrenost, odlikovale su Fisherovu narav. Njegovi britki i
bespoštedni, katkad grubo zajedljivi komentari bili su izvor zabave za inte-
lektualnu elitu njegovih savremenika. Ipak, ostao je gentleman – vrijeđao
je samo namjerno.
Životopisne note o Fisheru često podsjećaju na hagiografije. Glavnu
slavu Ronaldu Aylmeru Fisheru ipak donose plodovi njegovog rada i im-
pozantno intelektualno naslijeđe u genetici i statistici, koje u njemu ima
svoje ishodište. U njegove učenike među genetičarima ubrajaju se Walter
F. Bodmer, Luigi Luca Cavalli-Sforza, Anthony W. F. Edwards (1935–...),
Douglas S. Falconer (1913-2004), Mary Frances Lyon (1925–...), Kenneth
Mather i mnogi drugi. Polja na kojima su radili protežu se od genetike
populacija i biometrije, do genetike bakterija i citogenetike. Mnogi od ge-
netičkih radova koje je Fisher pisao s mlađim saradnicima, naročito s Ma-
therom, danas se smatraju zastarjelim, dok su u svoje vrijeme smatrani in-
telektualnim avanturama sa složenom matematičkom aparaturom. Prema
26
L.L. Cavalli-Sforza & W.F. Bodmer: The Genetics of Human Populations. Dover Publications,
Inc., Mineola, 1999.
23
VRIJEME GENETIKE
nalazima savremene molekularne biologije mogli bi se čak ocijeniti kao
proročanski. Do zadnjeg daha Fisher je ostao u nauci, spremno diskutujući
i o tada aktuelnom Crick-Watsonovom otkriću strukture DNK i drugim
nalazima molekularne genetike, koja je tada bila u povojima, a kasnije
uspjela zasjeniti kvantitativne genetičke discipline kojima je do iznenadne
smrti u Australiji 1962. godine suvereno kraljevao Ronald Aylmer Fisher.
Istini za volju, genetika je od svojih početaka progovorila jezikom ma-
tematike, koji je u biološke nauke svakako prvo uveo Mendel. Međutim,
radilo se o dubokim, ali jednostavnim omjerima Mendelovih zakona. Od
jednako velikog teorijskog značaja su bili i prvi populacijsko-genetički
principi i računi, ali i opet (barem u startu) bez produbljene matematičke
aparature. Ronald Fisher je uveo sofisticirane oblike matematičkog mišlje-
nja u rješavanje bioloških fundamentalnih problema i tako sasvim zaslužio
naslov oca kvantifikacije u nauci o organskom nasljeđivanju. Zahvaljujući
naporima Ronalda Fishera, Sewalla Wrighta i Johna B.S. Haldanea, gene-
tika populacija je prešla put od dubokih i širokih teorijskih zahvata temelj-
nog značaja do praga savremenog multivarijatnog modeliranja. Genetika
preko svoje populacijske varijante prvi put, ali jednom zauvijek ulazi u
orbitu odabranih znanosti koje generiraju pogled na svijet. Najobuhvatnija
naučna paradigma, evolucionizam, stiče punu afirmaciju kao egzaktna op-
šta podloga cjelokupnog naučnog pristupa materijalnoj stvarnosti.
24
Geni su stvarnost –
Thomas Morgan
Prva Nobelova nagrada za dostignuća u oblasti genetike dodijeljena je

1933. godine. U službenom obrazloženju je navedeno - “za otkrića o ulozi
hromosoma u hereditetu”. Prvi genetičar-Nobelovac bio je američki biolog
Thomas Hunt Morgan (1866-1945). Poslije njega, tom najvišim svjetskim
priznanjem za nauku odlikovano je šezdesetak istraživača iz oblasti gene-
tike, nauke o organskom nasljeđivanju, koja je tokom XX vijeka izbila u
sami vrh zanimanja ne samo naučne, nego i šire svjetske javnosti. Morga-
nu je pripala slava – da bude prvi među njima.
U vrijeme kada je Morgan ulazio u istraživačku djelatnost, genetika je
bila sasvim mlada naučna grana, mlađa i od njega samog. Djelo i značaj
Gregora Mendela postaju opštepoznati 1900. godine, tada je zapravo gene-
tika započela svoj kontinuirani razvoj. Prva decenija modernih genetičkih
istraživanja (1900-1910) stajala je pod pretežnim uticajem botaničarske
tradicije, kojoj je pripadao i Mendel. Istina, William E. Castle (1867-1962)
i saradnici (SAD) su već u tom periodu upotrebljavali životinje, a između
ostalih i vinsku mušicu (Drosophila melanogaster), za pokuse koji bi se
mogli nazvati genetičkim, ali u sasvim ograničenom smislu riječi: cilj im
je bio ispitivanje efekata neprekidnog parenja jedinki u najbližem srod-
stvu, što jeste problem herediteta, ali bez osobite dubine. Bilo je i drugih
usamljenih i rijetkih primjera skretanja pažnje genetičara prema životinj-
skom carstvu. Krupan novi iskorak bilo je usvajanje sitnog žućkasto-sme-
đeg insekta – vinske (ili voćne) mušice, za glavni genetički eksperimen-
talni materijal. Najveće zasluge za taj sudbonosni iskorak imao je Thomas
Hunt Morgan.
Morganova škola genetike na Columbia univerzitetu u Njujorku
okupljala je istraživačku grupu čije se stvaralaštvo u cjelini oslanjalo na
25
VRIJEME GENETIKE
pokuse sa vinskom mušicom. Središte “škole” bila je čuvena “Soba muha”,
osnovana 1907. u prostorijama univerzitetskog zoološkog odjeljenja. Od
Morgana naovamo drozofila ostaje najomiljeniji objekat istraživačkog za-
nimanja genetičara, prije svega zbog nevjerovatno brze reprodukcije (izra-
čunato je da bi jednogodišnje potomstvo samo jednog para vinskih mušica,
koje polažu jaja oko 30 puta za 12 mjeseci, prekrilo čitavu Zemlju slojem
debelim preko milion kilometara!). Proučavanju problema biološke na-
sljednosti danas služi bogat niz novih objekata, materijala i metoda, ali sve
to nije istisnulo Morganovog “pokusnog kunića” iz genetičkih laboratori-
ja. Drozofila je zadržala atribut najinteresantnijeg liferanta saznanja o za-
mršenim mehanizmima herediteta u živoj prirodi. Njujorška “Soba muha”
zavrijedila je reputaciju jednog među najplodnijim učilištima i radilištima
moderne biologije; za dvadesetak njenih “morganskih” godina kroz ovu
“sobu” su na ovaj ili onaj način prošli svi značajni poslenici genetike toga
doba.
I da je samo uveo vinsku mušicu u genetičarske pokuse, Morganu bi
ime bilo svakako upisano u istoriju bioloških nauka. Radeći sa rojevima tih
insekata gajenih u staklenim bočicama, Morgan je došao do mnogih zna-
čajnih otkrića. Rasvijetlio je, na primjer, mehanizam determinacije spola i
objasnio spolno vezivanje gena27. Morganovo djelo, međutim, predstavlja
jedan od onih epohalnih bljesaka genija, koji daju karakterističan pečat či-
tavoj jednoj etapi uspona nauke. On je sagledao ključnu zadaću istorijskog
trenutka i uspio da joj priđe; on je počeo zatrpavati jaz između vidljivog i
skrivenog u pojavama herediteta. “Između osobina koje posmatra geneti-
čar i gena koje postulira njegova teorija leži čitavo polje embrionalnog ra-
zvića, gdje svojstva implicitna u genima postaju eksplicitna u protoplazmi
ćelije” – opisaće mnogo kasnije taj jaz sam Morgan.28
U oskudnom fondu ranije stečenih predstava o pojavama biološkog na-
sljeđivanja, Morgan je zatekao, pored ostalog, opšteprihvaćeno zapažanje
“da postoji paralelizam raspodjele i ponašanja između gena i hromosoma”,
poznato pod nazivom teorije o hromosomskoj lokalizaciji gena, čiji su au-
tori bili Nijemac Theodor Boveri (1862-1915) i Amerikanac Walter S. Su-
tton (Satn, 1876-1916). Ova impresivna, ali zapravo nepotpuno dokumen-
tovana ideja, sadržavala je jedino primijećeno neposredno i ovozemaljsko
obilježje gena: nevidljive Mendelove “nasljedne osnove”, tajanstveno
27
T. H. Morgan: Embryology and Genetics. Columbia University Press, New York, 1934; p5.
28
T. H. Morgan: The Relation of Genetics to Physiology and Medicine (Nobel Lectures, Physiology
and Medicine 1922-1941). Elsevier, Amsterdam, 1965; p 315.
26
“nešto” odgovorno za prenošenje hereditarnih svojstava kroz generacije

organizama, raspodjeljuju se, izgleda, putem koji sasvim liči načinu ras-
podjele jasno (mikroskopski) vidljivih i relativno krupnih ćelijskih struk-
tura - hromosoma. Ovaj usamljeni podatak o materijalnim nosiocima na-
sljednosti Morgan će podići na stepen nesumnjive istine. “Prije Morgana
moglo se samo uopšteno reći da su hromosomi nosioci gena; on je utvrdio
činjenicu da određene gene nose određeni hromosomi, a u sljedećem po-
tezu izvukao zaključke o arhitekturi samih hromosoma” – stoji u jednom
udžbeniku klasične genetike29. Morganovi geni su niz stvarnih jedinica na
hromosomima, sa stalnim, tačno odredivim međusobnim prostornim od-
nosima. Morgan pravi efektne grafičke predodžbe rasporeda gena na hro-
mosomima, on mapira gene, crta precizne hromosomske karte gena.
Naučna javnost je pažljivo pratila rezultate rada Morganove škole i
njenih sljedbenika širom svijeta. Pred očima zadivljenih savremenika geni
se iz mutno hipotetičnih “nasljednih osnova” preobražavaju u precizno lo-
cirane materijalne djeliće hromosoma. Morgan čarobnjački upire prstom
na pojedine tačke hromosoma i ubjedljivo kazuje: “Tu i tu je taj i taj gen,
odgovoran za nasljeđivanje te i te osobine”30. I ne samo kazuje, nego i (do-
brim dijelom) dokazuje. Do duše, Morganov magični kažiprst ne odgovara
na pitanje od čega su geni i kako oni djeluju, za vlasnika kažiprsta gen je
prije svega mjesto na hromosomu (locus), stvarno mjesto, ali bez podrob-
nijih odredbi građe i funkcija. Napredak je ipak ogroman u poređenju sa
stanjem teorije baštinjene od Mendela. Pojam “gen” je zauvijek oslobođen
polumističnih prizvuka, prestao je da bude čista umotvorina. Mendelovski
“nasljedni elementi” su, naime, zaista i bili – proizvod genijalne fantazije.
Morgan ih je učinio egzaktnom koncepcijom.
U temelju Morganovog čarobnjaštva ležao je sasvim jednostavan i in-
geniozan (zar to dvoje ne ide, po pravilu, uvijek skupa?) naučni metod:
on citološki fenomen vidljiv pod mikroskopom, ukrštanje i prespajanje
hromosomskih fragmenata (stvaranje hijazmi, “Crossing-over”), učinio
instrumentom genetičkog istraživanja i izvorom podataka o razmještaju
jedinica nasljedne materije31. Ponašanje hromosoma, ponajprije predmet
zanimanja citologa, Morgan privodi u fokus pažnje genetičara. Time je
udaren temelj toliko neophodnoj saradnji dva eksperimentalna metoda,
29
G. W. Burns: The Science of Genetics – An Introduction to Heredity. Macmillan Publishing C.
Inc. & Collier Macmillan Publishers, New York & London, 1983 (Fifth Edition); pp 108-110.
30
T. H. Morgan: Sex-limited inheritance in Drosophila. Science, 32:120-122, 1910.
31
T. H. Morgan: The application of the conception of pure lines to sex-limited inheritance and to
sexual dimorphism. Am. Nat. 45:65, 1911.
27
VRIJEME GENETIKE
hibridološkog i citološkog (kariološkog). Dvije biološke discipline se
udružuju u proučavanje problematike nasljeđivanja i nastaje nova grana
biologije – citogenetika, čije je temelje dobrim dijelom položio Morgan.
Morganova saopštenja nisu bila svuda dočekivana sa podjednakim
oduševljenjem. Njemu je, na primjer, prigovarano (naročito sa istoka) da
metodske apstrakcije poistovjećuje sa suštinom hereditarnih pojava. Takve
primjedbe su bile neopravdane. Morgan je talentovano i znalački rješavao
postavljene naučne probleme. On je bio strasni eksperimentator, ali i uspje-
šan teoretičar. Morganu pripadaju zasluge za kapitalne sinteze genetičkih
znanja njegovog doba, koje se danas smatraju klasikom. Zajedno sa sa-
radnicima, već 1915 godine objavljuje knjigu sa pregledom prvih pet go-
dina pokusa sa vinskom mušicom, knjigu koja se može smatrati sažetkom
rezultata ranog perioda moderne genetike (“Mehanizam mendelovskog
nasljeđivanja”32). Otprilike deceniju kasnije pojavljuje se Morganova knji-
ga “Teorija gena”33, gdje je ambiciozno, sveobuhvatno, savjesno i uspješno
prikazao osnove aktuelne genetičke teorije, koja je u dobroj mjeri počivala
na njegovim vlastitim otkrićima, a koja je uprkos svim nedostacima sačuva-
la naučnu vrijednost sve do danas. Ako je gen za Morgana bio, prije svega,
tačka na hromosomu, to je odgovaralo zatečenom stupnju razvoja genetike
i toga je Morgan bio savršeno svjestan: “Na razini na kojoj su genetički
pokusi, nema nikakve razlike da li je gen hipotetična jedinica ili materijalna
čestica; u oba slučaja jedinica je združena s jednim hromosomom i može se
tamo lokalizirati čisto genetičkom analizom” – pisao je Morgan.
Sve u svemu, sasvim je umjesno klasičnu genetiku s početka XX vije-
ka nazivati “mendelizam-morganizam”, kako su mnogi istoričari znanosti
i činili, imenujući bez dvoumljenja dvojicu glavnih neimara početnog us-
pona nauke o nasljeđivanju. Čitav rani napredak mlade nauke nosi pečat
Morganove ličnosti, on je zaista bio prva zvijezda genetike svoga doba,
njen glavni protagonista, učitelj i autoritet. Treba smatrati srećom za ge-
netiku što je on “zastranio” u istraživanje herediteta, napuštajući predmet
svoje prve “naučne ljubavi” - embrionalno razviće, kada mu se učinilo da
su problemi herediteta lakše dostupni egzaktnim istraživačkim zahvatima.
On nikad nije zaboravio “prvu ljubav” i čitav njegov naučni rad može se
vidjeti kao napor da dođe do povezivanja genetičkih apstrakcija sa real-
nom problematikom embriologije. Bilo je prerano da u tome postigne neke
32
T. H. Morgan, A. H. Sturtevant, H. J. Muller & C. B. Bridges: The Mechanism of Mendelian
Heredity. Columbia University press, 1915.
33
T. H. Morgan: The Theory of the Gene. Yale University Press, New Haven, 1926.
28
konačne uspjehe, ali je knjigom “Embriologija i genetika” (1933) dao ši-

roki pregled aktuelnog odnosa dviju grana biologije i – odužio dug svojoj
istraživačkoj mladosti.
Samo je čovjek poput Morgana, ozbiljan i savjestan rukovodilac, in-
ventivan i marljiv radnik, odmjeren i konstruktivan sagovornik, mogao
tolike godine biti osovina intenzivnog “kadrovskog vrenja” u jednoj pro-
pulzivnoj grani znanosti koja je naglo napredovala. Kroz institucije gdje
je radio i kojima je upravljao prošli su – i savladali abecedu najsvježijeg
genetičkog znanja – praktično svi genetičari koji će kasnije postati veličine
po sebi: Hermann J. Muller, Jacques Monod, Boris Ephrussi, George W.
Beadle, Barbara McClintock (da pomenemo samo najistaknutije, potonje
Nobelovce). Nemjerljiva je, ali i nesumnjiva važnost Morganovog utica-
ja na ove ljude, a onda i na djela koja su kasnije ostvarili. U skraćenim
istoriografskim napisima i analizama ove zasluge se obično zanemaruju.
Spoznaje do kojih je došla Morganova škola u genetici značile su u isti
mah veličanstven progres i naznaku jedne krupne dileme. Morganisti su
utvrdili mnogo objektivnih podataka o apstraktno koncipiranim “atomima
nasljeđivanja”. Otkriti, i to pokazati sa zadivljujućom tačnošću, gdje je gen
od kojeg zavisi boja ili oblik nekog dijela tijela eksperimentalne životinje –
to je bio senzacionalan uspjeh. Tu je klasična genetika dosegla svoj vrhunac
i (zar to nije zakonito) – zapala u krizu. Proučavajući zakonitosti nasljeđi-
vanja vanjskih odlika organizma, morganizam je činio prava čuda. Ali se u
svijest prirodnjaka probilo pitanje: klasična genetika kao da se bavi samo
nevažnim stvarima. Genetičari su posmatrali boje cvjetova i očiju, pratili
genealogiju nekakvih sporednih spoljašnjih osobina ili (u najboljem slu-
čaju) različitih organskih defekata. Suštinski važne životne karakteristike i
funkcije nisu, zbog nečega, bile pristupačne mendelističkim i morganistič-
kim metodima proučavanja hereditarnosti. Pojavile su se sumnje: biološki
kontinuitet formi i funkcija, ključni preduslov održavanja i evolucije živo-
ta, nije mogao počivati na kontinuitetu neznačajnih pojedinosti spoljašnjeg
izgleda živih bića. Zakoni nasljeđivanja proizašli iz radova Mendela i Mor-
gana kao da se nisu ticali fundamentalnih životnih pojava i procesa.
Morganova dostignuća pokrenula su istraživačke napore čiji je kasniji
ishod bio ubrzani dalji rast znanja o mehanizmima organskog nasljeđiva-
nja, sve do molekularnih procesa u temeljima herediteta34. Klasična ge-
netika je objasnila vezu između gena i njihovog mikroskopski vidljivog
34
P. J. Bowler: The Mendelian Revolution – The Emergence of Hereditarian Concepts in Modern
Science and Society. Johns Hopkins University Press, Baltimore, 1989.
29
VRIJEME GENETIKE
konglomerata i “vozila” – hromosoma. Odnosom gena prema njihovoj ek-
spresiji, tj. prema spolja uočljivim (fenotipskim) osobinama živih bića,
baviće se tek docniji istraživači, ostvarivši prethodno čitav arsenal novih
eksperimentalnih metoda. Isto tako, Morgan i njegova škola nisu se direk-
tno bavili prirodom i građom same nasljedne tvari; i ova tema morala se
prepustiti budućnosti. Savladavajući jednu nepoznanicu nauka nailazi na
druge, najavljujući odgovore na tek naslućena pitanja. Progres i dilema su
nerazdvojni pratioci svakog koraka spoznaje. Naučni rezultat nije vrijedan
samo kao odgonetka jedne, nego i kao postavka nove zagonetke. I po tome
mjerilu Morganovo mjesto u istoriji biologije zaslužuje najviši rang, a nje-
gov rad još bolju ocjenu i veće priznanje.
30
Otk rivene tajne mutac ija –

Hermann Muller
Počeci genetike počivali su na predodžbi o stalnosti diskretnih mate-

rijalnih čestica od kojih zavisi nasljeđivanje bioloških osobina. Mendel je
izveo kapitalne teorijske zaključke koji su tu predodžbu ustoličili i ona je
bila sasvim dovoljna za prve korake genetike. Toliko se i znalo o genima,
čije je ime izmišljeno tek nekoliko godina nakon istraživačkog podviga
u Brnu. Međutim, nizozemski botaničar Hugo De Vries (De Friz, 1848-
1935), koji je saučestvovao u prepoznavanju važnosti Mendelovih nalaza
i pravila, otkriva svojim eksperimentima da nasljedne osnove podliježu
promjenama. De Vries je otkrio mutacije i dao im ime. Međutim, prvobit-
na ideja o neizmjenljivosti čestica nosilaca herediteta ustupa mjesto ideji
o autonomnosti mutacija: za prve mutacioniste su izmjene pojedinih gena,
genske mutacije, bile spontani događaji, u tom smislu što nastaju bez vid-
ljive uzročne veze sa bilo kojim spoljašnjim faktorom. Na jednom od ranih
svjetskih kongresa genetike, u Berlinu 1927.godine, prvi put se čulo da se,
ipak, može namjernim operacijama uticati na još uvijek posve tajanstve-
ne pojave organskog nasljeđivanja. Objavljen je senzacionalan nalaz da
X-zrake izazivaju mutacije. Omaleni govornik sa velikom porukom bio je
Hermann Joseph Muller (1890-1967), američki genetičar njemačkog po-
rijekla, profesor univerziteta u dalekom, prilično zabačenom Texasu (Au-
stin). Malobrojno odabrano berlinsko slušateljstvo, a uskoro i ostala naučna
javnost, saznaje da izlaganje vinskih mušica rentgenskom zračenju dovodi
do ogromnog porasta učestalosti materijalnih promjena u genima35. Po-
moću uređaja napravljenih po vlastitim zamislima i u svojoj režiji, Muller
otkriva da spoljašnji faktor višestruko uvećava incidenciju mutacija. Mu-
tacije dakle nisu uvijek niti apsolutno “spontane”, nego se itekako mogu
35
H. J. Muller: Artificial transmutation of the gene. Science, 66:84-87, 1927.
31
VRIJEME GENETIKE
izazvati vanjskim djelovanjem, osim samoniklih postoje i inducirane mu-
tacije. Kako je rekao njemački genetičar Curt Stern (Štern, 1902-1981),
sudionici berlinskog skupa bili su svjedoci velikog događaja u istoriji bio-
loških nauka: prvi put je dokazana mogućnost da čovjek vještačkim putem
i namjernim postupcima utiče na tajanstvene pojave organskog naslijeđi-
vanja. Ovaj aspekt Mullerovih nalaza stavlja ga na mjesto dalekovidog
proroka da će jednom u budućnosti, kakvu je teško i sanjati, nastati ono što
danas naziva – genetičko inženjerstvo.
Sve je počelo kada je godinu dana ranije tridesetšestogodišnji potomak
njemačkih imigranata u Austinu ugledao u laboratorijskim staklima čud-
no izobličene mušice vrste Drosophila melanogaster, čiji su roditelji bili
izloženi, prema planu originalnog pokusa, rendgenskoj radijaciji. I sam
eksperimentator, Muller, bio je iznenađen. Njegov njujorški šef, Thomas
Hunt Morgan (1866-1945), slučajno je naišao na svog prvog mutanta, u
čuvenoj „sobi za muhe“ na univerzitetu Columbia u New Yorku. Ovo se
dogodilo ravno deset godina nakon ponovnog otkrića Mendelovih zako-
na i time je otvorena stvaralačka aktivnost „Morganove škole“. Sljedećih
godina mutanti su očekivani, traženi, hvatani i izdvajani u svim (ne baš
brojnim) genetičkim laboratorijama svijeta. Za relativno kratko vrijeme,
koliko su trajali njegovi eksperimenti, Muller je našao (zapravo proizveo)
dva puta više vidljivih mutacija nego što su do tada, tj. u 16 godina traga-
nja, popisali svi istraživači promjenljivosti i nasljednosti vinske mušice,
uzeti zajedno36.
Istraživanje mutacija već dugo predstavlja snažno razvijenu zasebnu
granu moderne genetike i biologije, jednu od onih koje prednjače u rasvjet-
ljavanju najdubljih tajni života. Pronađene su fine, precizne i pouzdane me-
tode detekcije i karakterizacije promjena u samim molekulama nasljedne
supstancije. Raspoloživim genetičkoinženjerskim metodama moguće je,
između ostalog, proizvoditi ciljanu izmjenu odabranog gena, na unaprijed
određenim mjestima molekule DNK37. Načelno je razjašnjena sudbonosna
uloga mutacija u tokovima organske evolucije, one su izvor sveukupne ra-
zličitosti (varijacije, varijabilnosti, biodiverziteta) u živom svijetu. Riješene
su mnoge nepoznanice o procesu mutageneze, procesu koji vodi nastanku
mutacija, procesu kojem se prije nekoliko desetaka godina nije moglo oz-
biljno ni pristupiti na egzaktan način. A prvi korak cijelog ovog divovskog
36
D. J. Kevles: Hermann J. Muller. Science, 214:1232-1233, 1981.
37
C.A. Hutchison III, S. Phillips, M. H. Edgell, S. Gilliam, P. Jahnke & M. Smith: Mutagenesis at
a specific position in a DNA sequence. J. Biol. Chem. 253:6551-6560, 1978.
32
napretka učinio je mali otpadnik slavne Morganove genetičke škole, koji

se odvažio na usamljenost u provincijskom kulturnom polumraku Texasa.
Daleko od Njujorka i njujorških univerzitetskih kolega, uz koje je stekao
naučnu afirmaciju ispoljivši izuzetan istraživački talenat, nepokolebljivo
uvjeren u ispravnost svojih ideja, Muller je jednostavnim, ali besprijekor-
no uvjerljivim pokusima pružio prve dokaze da spoljašnja sredina itekako
saobraća sa nasljednošću živih bića, prve dokaze da geni nisu apsolutno
izolovane čestice, do kojih vanjski događaji ne mogu doprijeti. Mullero-
vi eksperimenti ubjedljivo demonstriraju da genetički materijal nije neko
hermetički izdvojeno nedodirljivo veličanstvo, kako je sugerirao August
Weismann (Vajsman, 1834-1914) svojom teorijom klicine plazme38, koja je
inače imala i značajan pozitivan uticaj na razvoj nauke o naslijeđu i nauke o
evoluciji u vrijeme prelaska iz XIX u XX vijek. Geni su obične materijalne
strukture, podložne promjenama koje su uslovljene trivijalnim fizičkim i
hemijskim djejstvima iz bliže i dalje okolne sredine. Tim otkrićem Muller
je zaslužio visoki naslov osnivača ekološke genetike, interdisciplinarnog
područja na zamišljenoj liniji razdvajanja dviju najpropulzivnijih grana mo-
derne biologije. Možda i više od toga, Mulleru se mora priznati da je davno,
prije ikog drugog, navijestio buduće zbližavanje genetike i ekologije, dvije
discipline koje predstavljaju dvije strane iste medalje, jedne složene nauke
o glavnim pitanjima opstanka čovjeka i života.
Životna sredina, koja ni za trenutak ne ostaje ista kakva je bila, ko-
lijevka je svakog života i kolijevka svih živih sistema. To uključuje na-
sljedne strukture i procese, što osiguravaju kontinuitet organskih formi u
specifičnom identitetu, uz neprekidnu promjenljivost okoline i (donekle)
usprkos toj neizbježnoj promjenljivosti. Sve što postoji mora u nekoj mjeri
odgovarati uslovima u svom okolišu. Ne može opstajati ništa što protivuri-
ječi prilikama koje vladaju unaokolo. Slobodno rečeno – naša genetika nije
nezavisna od naše ekologije. Naša genetika, koja nas (u nekim granicama
temporalne individualne varijabilnosti) održava takvim kakvi jesmo, pred-
stavlja zapravo osobit odgovor na ekologiju, na stanje stvari oko nas. Gene-
tika je druga strana ekologije. Unutrašnji faktori i organizacija života stoje
i opstaju u stalnoj, neraskidivoj vezi sa faktorima iz spoljašnje sredine. Re-
zultat jedinstva ovih dviju ključnih strana života – to je organska evolucija,
sveobuhvatni proces mijenjanja živih formi, proces kojemu materijal pruža
naslijeđe, a smjer okolina. Mulleru pripadaju zasluge za to što je razgolitio
skrivenu vezu između procesa mutageneze i vanjskih uslova života.
38
A. Weissmann: Das Keimplasma – Eine Theorie der Vererbung. Jena, 1892.
33
VRIJEME GENETIKE
Beskrajna raznolikost životnih oblika proizvod je evolucije putem
prirodnog odabiranja, što je samo drugo ime za promjenljivost organiza-
ma u vremenu. Kratkoročna fiziološka i dugoročna evolucijska adaptacija
na uslove sredine jedini je mogući način postojanja bioloških vrsta. Ra-
znovrsnost u organskoj prirodi, koja se u novije vrijeme često označava
terminom biodiverzitet, nije samo preostalo bogatstvo, nego i (preostala)
garancija opstojnosti života. A cjelokupna biološka nejednakost, raznoli-
kost, raznovrsnost vuče porijeklo iz jednog jedinog izvora – to su mutacije.
Hermann Joseph Muller bio je prvi čovjek koji je uronio u ovaj izvor i
izronio s prvim znanjima o tome kako taj izvor funkcionira, koji činioci
upravljaju njegovom mehanikom.
Muller je imao savršene intelektualne predispozicije za vrhunske
uspjehe u istraživačkom radu. I danas se neki istoričari biologije sa
divljenjem prisjećaju kako je godinama prije silaska genetike u carstvo
mikroba, davno i prije slutnje o rađanju molekularne biologije, daleke
1921. godine, izrekao (a malo poslije i napisao) proročanske riječi: „Mo-
ramo li mi genetičari postati bakteriolozima, biohemičarima i fizičarima
uporedo s tim što smo zoolozi i botaničari?“39 Muller je bio i ostao samo
„klasični“ genetičar, u tom smislu što se istraživački bavio isključivo
makroorganizmima, vinskom mušicom i njenim fenotipskim odlikama.
Ali je zahvaljujući svojoj genijalnoj intuiciji predvidio ulazak geneti-
ke u svijet mikroorganizama i navijestio novu knjigu nauke o organ-
skom nasljeđivanju. Svojim otkrićima o prirodi mutacija i o faktorima
mutageneze napisao je njene prve stranice. Muller je demonstrirao da
mutacije ne nastaju same po sebi, „slučajno“, kako se još uvijek često
govori, one su ishod normalnih, svakodnevnih, običnih fizikohemijskih
reakcija, onakvih kakve se odvijaju i u abiotičkoj prirodi. Mutageneza
ima svoje prirodne uzročnike i svoje zakonite rezultate. Učestalost muta-
cija upadljivo raste pod uticajem djelovanja zračenja, utvrdio je Muller.
Mutacije imaju materijalne uzroke kao i svaka druga prirodna pojava,
odnosno promjena u prirodi. Mutacije su slučajne samo u tom smislu
što ne predstavljaju nikakav izravni „odgovor“ organizma na djejstva iz
okoline koja ih izazivaju, a najmanje „adaptivni odgovor“, kojim bi se
organizam branio od mogućih negativnih posljedica ovih djejstava. Ve-
liki ujedinjujući koncept savremene biologije, učenje o evoluciji putem
prirodnog odabiranja, dobija u Mullerovim saznanjima jedan od svojih
kamena temeljaca, na kojima moderna nauka gradi objašnjenje porijekla
39
H. J. Muller: Variation due to change in the individual gene. Am. Nat. 56(1-2):48-49, 1922.
34
biološke različitosti, što predstavlja ključno pitanje svih istraživanja i

svih teorija o istorijskom razvitku živih bića.
Dugo se vjerovalo da su Mullerova otkrića prvenstveno teorijskog
značaja, bez osobite praktične vrijednosti. Međutim, njihova sudbonosna
važnost za svakodnevno ljudsko bitisanje, snažno i u strašnoj potpunosti,
izbija na vidjelo krajem Drugog svjetskog rata, nakon tragične primjene
atomskog oružja, nakon bombardovanja Hirošime i Nagasakija. Obimna
i dugoročna istraživanja posljedica na preživjelim građanima i njihovim
potomcima u tim gradovima opominju kakve i kolike opasnosti prijete čo-
vječanstvu od mutagenog djelovanja radijacija. Povišenje prirodne stope
mutacije donosi nevolje, bolest i smrt, ljudi se moraju štititi od mutagenih
faktora iz okoline, ljudi moraju staviti pod kontrolu mutagene proistekle iz
njihovih vlastitih operacija. Znanje o mutacijama dobija tmurne praktične
aspekte, posebno u vezi sa razvojem atomske energetike: prljave nuklear-
ne tehnologije i njihov otpad jako povećavaju radioaktivnost okoline i pri-
jete nepodnošljivim povećanjem količine mutacije u čovjekovim genima.
Sama egzistencija čovječanstva može biti dovedena u pitanje ako se ovi
problemi zanemare. Muller je vidovito i uporno skretao pažnju na opa-
snosti kojim prijeti radijacija, davno prije nuklearnih bombi. Svaka muta-
cija, isticao je on, je dodatak genetičkom opterećenju, razlog zbog kojeg
raste vjerovatnoća da se nekad, možda u dalekim generacijama, pojave
nepoželjne osobine, tjelesni i mentalni poremećaji. Pojedinci mogu biti
pogođeni vijekovima nakon nastanka same štetne mutacije.40 Njegovim
opomenama dugo nije poklanjana nikakva pažnja. Tek u pedesetim godi-
nama proteklog stoljeća ljudi su shvatili da moraju bolje i uspješnije čuvati
svoju okolinu od nekontrolisanog radioaktivnog zagađenja. Zaštita sredine
zapravo predstavlja zaštitu čovjekove budućnosti i čovjekove sudbine.
Muller je bio neukrotiv individualist, osoba neponovljivo samosvoj-
nog duha. Ogorčen antisemitizmom koji je očigledno narastao u Njemač-
koj, on prekida višegodišnji boravak u Berlinu i napušta Njemačku, odmah
po dolasku nacionalsocijalista na vlast41. Dok je čitav učeni svijet Zapa-
da zazirao od sumnjivog ruskog društvenog eksperimenta i gotovo pot-
puno zanemarivao tamošnji naučni razvoj, Muller, neizlječivo radoznao
i imun na predrasude, gotovo pet godina provodi u Institutu za genetiku
40
G. Beadle: Social effects of research in human genetics (in – The Biological Revolution – Social
Good or Social Evil, pp 101-111). Doubleday & Company Inc., Garden City, New York, 1972.
41
E. A. Carlson: Genes, Radiation and Society – The Life and Work of H. J. Muller. Cornell Uni-
versity Press, Ithaca (N.Y.), 1981.
35
VRIJEME GENETIKE
akademije SSSR. Međutim, objektivan i instinoljubiv, kakav je bio, usko-
ro se morao uvjeriti u mračne strane staljinskog režima. Suočen sa prvim
čistkama, napušta Rusiju i stavlja se na raspolaganje španskoj republikan-
skoj armiji, radeći kao obični bolničar u poljskom lazaretu. Po završetku
građanskog rata odlazi iz Španije u Škotsku, da bi se 1940. godine, poslije
sedmogodišnjeg odsustva, konačno vratio u Ameriku42. Razočaran u so-
vjete i njihov odnos prema znanosti, podnijeće demonstrativnu ostavku na
članstvo u tamošnjoj akademiji, u znak ličnog protesta protiv pakta Hitler-
Staljin43. Imao je plodonosna uvjerenja i čvrste stavove, kojih se nije odri-
cao za volju bilo kakvog komfora, radi bilo kakvih dobitaka. Takav je u
radu i u životu bio Hermann Joseph Muller, politički idealista, naučnik koji
je čovječanstvu podario prva i osnovna znanja o tokovima najintimnijeg
komuniciranja između biološke konstitucije i životne sredine organizama.
Priznanja nisu izostajala, ali kao da je pravda nekako ponekad bila
prespora i neodlučna. Nobelovu nagradu, na primjer, veliki mag mutaci-
onizma i klasične genetike morao je čekati gotovo pune dvije decenije,
sve do 1945. Čini se da mu historija znanosti nije baš uvijek s lakoćom
poklanjala najviše naslove. Iako je više puta pominjan u tom svojstvu
(često samo usput), Mullera sve rjeđe prepoznaju kao preteču dviju naj-
značajnijih grana savremene genetike – mikrobiološke i molekularne, a
to je tvorac induciranih mutacija nesumnjivo bio. Vjerovatno nije samo
on uvijek osvajao šampionate, ali je sigurno zauzimao počasna mjesta.
42
H. F. Judson: The Eighth Day of Creation – Makers of the Revolution in Biology. Simon and
Schuster, New York, 1979; p 371.
43
H. F. Judson, l.c.
36
Pravi po četak mo derne geneti ke –

George Beadle i Edward Tatum
Negdje u vrijeme svog tridesetog rođendana, nauka o biološkom naslje-

đivanju zapada u svojevrsnu krizu. Klasična (formalna) genetika je raspola-
gala eksperimentalnim metodama dovoljnim za proučavanje transgeneracij-
skog hoda individualnih osobina. Metodika se sastojala u križanju fenotipski
različiti jedinki, a zatim u posmatranju njihovog potomstva. Pri tome je pra-
ćeno ponavljanje osobina u pokoljenjima istovrsnih, ali nejednakih indivi-
dua. I po rezultatima takvih pokusa nekako je izgledalo da pronađeni zakoni
nasljednosti važe samo za neke sporedne, površinske odlike živih bića, od-
like bez životne važnosti, kao što su Mullerove i Morganove mutacije, koje
su se uglavnom ticale spoljašnjeg oblika i izgleda vinske mušice: Radilo se
o odlikama kojima se ne vidi da izravno odražavaju fiziološke i biohemijske
procese što čine suštinu života. Genetičari zagledaju cvjetne boje, dlačice
na mušicama, oči njihovih larvi i slične sitne detalje tjelesnog sastava živog
bića, istinski životni procesi kao da ostaju nepristupačna tajna. U genetič-
kom istraživanju primjenjivana je tipična mendelovska metodologija – hi-
bridizacije varijanti i analize potomstva iz različitih tipova križanja. Doduše,
Morganova škola ubjedljivo dokazuje vezu gena sa ponašanjem hromosoma
u ćelijskim diobama, tako da je genima priznat materijalni karakter i stvarni
položaj, ali je važeća teorija još uvijek posmatrala gen uglavnom samo kao
računsku jedinicu, kao koncept, a ne djelatno tijelo. Mendelizam-morgani-
zam, savremeno učenje o genima i teorijski temelj savremene genetike, oči-
gledno je bio zreo za preispitivanje i nadogradnju.
Cijelu galeriju najistaknutijih ranih genetičara mučilo je veliko, kritič-
no pitanje – kako zapravo rade geni, kojim putem ostvaruju svoju ulogu u
determinaciji osobina. Nekako se zaboravio usamljeni primjer britanskog
ljekara Garroda (Gerod, 1857-1937)44, koji je prepoznao nasljednost nekih
44
A. E. Garrod: Inborn errors of metabolism. Lancet, 2:1-7, 1908.
37
VRIJEME GENETIKE
bolesti čovjekovog metabolizma i zapravo prvi put upozorio na vezu biohe-
mijskih pojava sa genetičkim zakonima. Istini za volju, pojedini botaničari
su morali i ranije primijetiti da promjenljivost pigmentacije cvjetova, koja
se jasno nasljeđuje po Mendelovim pravilima, ima uvijek hemijsku podlo-
gu, tj. zavisi od kvaliteta i kvantiteta prisutnih boja u laticama. Međutim,
svi pokušaji objašnjavanja ovih činjenica ostaju u granicama konstatacija
i labavih hipoteza, koje su ponekad bile veoma smjele i duhovite, ali bez
solidnog oslonca na egzaktne nalaze. Nedostajala su potrebna istraživačka
oruđa za eksperimentalno pribavljanje potrebnih dokaza. Klasična gene-
tika je otkrila kako se kombinuju geni i gdje se oni nalaze, ali je zastala
pred zagonetkom načina djelovanja gena. Mnogi genetičari, sjajni umovi,
krajem dvadesetih i početkom tridesetih godina prošlog stoljeća uviđaju
problem, ali ga nisu mogli ni rješavati, a kamoli riješiti.
Pristup enigmi otkrivao se korak po korak. Krenulo je sa razmišljanjem
o prirodi laboratorijskog živog materijala. Poučen iskustvima u istraživanju
sinteze očnog pigmenta, američki biolog George Wells Beadle (Džordž Velz
Bidl, 1903-1989) dolazi do zaključka da je organizam vinske mušice suviše
komplikovan za proučavanje genetičke determinacije pojedinih biohemij-
skih procesa. Drosophila melanogaster, omiljeni pokusni objekt klasične
genetike, ima i suviše složene odnose sa svojom sredinom, što takođe ote-
žava analitičke studije nasljednih procesa. Na Stanford univerzitetu Beadle
susreće 1937. godine Edwarda Lawrie Tatuma (Eduard Louri Tejtum, 1909-
1975), koji je po fakultetskom obrazovanju bio hemičar, ali se bavio mikro-
biologijom. Ujedinjujući svoja komplementarna znanja, njih dvojica stupaju
u višegodišnji period plodne istraživačke saradnje. Zajedno su došli na ideju
da genetiku metaboličkih procesa proučavaju na jednoj vrsti plijesni, pod
stručnim nazivom Neurospora crassa. Kulture ovih prostih sitnih gljivica
lako se održavaju na podlogama poznatog sastava, tako da u genetičke labo-
ratorije stiže novi, izuzetno zahvalan pokusni objekat.
Često je raspravljano kako se desilo da Neurospora tako naglo uđe na
velika vrata u povijest genetike. Ipak, to se nije dogodilo odjednom. George
Beadle je čuo za zanimljivu gljivicu već kao student na Cornell univerzitetu,
slušajući predavanje biljnog fiziologa Dodgea (Dodž, 1872-1960), koji je ot-
prije radio sa neurosporom u okviru svojih širih mikoloških studija. Beadleu
se svidjelo što, za razliku od ogromne većine drugih vrsta, postoje bar neki
podaci o genetici ove gljive. Čvrsto uvjerenje da je baš ona pogodna za pro-
učavanje djelovanja gena nametnulo se Beadleu na Tatumovom predavanju
iz komparativne biohemije, o ishrani mikroba, 1937 na Stanfordu45. Obojica
45
N. H. Horowitz: George Wells Beadle, 1903-1989. Biographical Memoirs Nat. Acad. Sci. USA,
59:27-52, 1990.
38
su se odmah složila da isele kulture vinske mušice i da svoju laboratoriju

preudese za gajenje neurospore. Od toga trenutka kreće stalna ekspanzija ne-
ugledne gljivice u istraživačkim laboratorijama. Na kulturama neurospore je
razvijena metodologija koja će masovno uvesti živa bića jednostavnije građe
i jednostavnijih oblika saobraćanja sa okolinom u genetički eksperiment.
Neurospora crassa danas predstavlja jedan od desetak glavnih modelnih or-
ganizama za genetička istraživanja i naći će se među malobrojnim vrstama
kojima je upoznat (sekvencioniran) čitav genom46.
U sljedećih nekoliko godina Beadle i Tatum su zajedničkim radom širo-
ko otvorili put rješavanju problema djelovanja gena i položili temelje za na-
stanak biohemijske genetike kao egzaktne istraživačke discipline. Pokrenuta
je nova etapa razvoja cjelokupne nauke o organskom nasljeđivanju.
Beadle i Tatum izvode niz precizno projektovanih, savršeno pozda-
nih pokusa. Gajili su obične normalne gljivice na takozvanoj minimalnoj
podlozi, poznatog hemijskog sastava. S druge strane, koristeći se otkrići-
ma Hermanna Mullera o učestalosti mutacija, oni su pomoću ultraviolet-
nih zraka nastojali uvećati broj mutiranih jedinki. Među nekih pet hiljada
ozračenih gljivičnih spora našli su nekoliko mutanata koji nisu mogli rasti
ukoliko se minimalnoj podlozi ne doda određeni hranjivi sastojak. Genska
mutacija, dakle, izaziva prekid sinteze kritičnog metabolita i stvoren je
izmijenjeni soj gljivice – nutricioni (tj. ishrambeni) mutant47. Od gena za-
visi odvijanje biohemijskih reakcija koje čine metabolizam, a metabolički
zastoji pokazuju jasnu korelaciju sa mutacijom i segregacijom gena. U isto
vrijeme, poznato je da se koraci metabolizma ostvaruju se samo uz prisu-
stvo strogo specifičnih biokatalizatora – enzima. Beadle i Tatum povezuju
ova zapažanja, koja nisu bila sasvim strana ni nekim ranijim istraživačima,
na primjer Garrodu. Posebnost i genijalnost velikog dueta bila je u tome
što su posmatranjima pripisali pravu vrijednost. Uslijedili su logični, kru-
pni zaključci: “genske mutacije uzrokuju izmjene enzima, pa izlazi da sva-
ki gen kontroliše sintezu enzima”.48 Beadle i Tatum postavljaju tezu „jedan
gen – jedan enzim“, od koje počinje moderna biohemijska genetika, koja će
se pokazati izuzetno plodonosnom u cjelokupnom daljem razvitku nauke o
biološkom nasljeđivanju49. Geni upravljaju tvorbom enzima, a putem njih
46
R. H. Davis & D. D. Perkins: Neurospora – A model of model microbes. Nature Rev. Genet.,
3:397-403, 2002.
47
W. S. Beck: Modern Science and the Nature of Life. Penguin Books, Harmondsworth, 1961; p 240.
48
G. E. Allen: Life Science in the Twentieth Century. Cambridge University Press, Cambridge-
London-New York-Melbourne, 1978; p 204.
49
G. W. Beadle & E. L. Tatum: Genetic control of biochemical reactions in Neurospora. Proc. Natl.
Acad. Sci. USA, 27:499-506, 1940.
39
VRIJEME GENETIKE
metabolizmom. Beadle i Tatum su svaku tačku svoje teorije mogli potkri-
jepiti neospornom eksperimentalnom evidencijom: aktivan gen – gradi se
enzim – teče biohemijska reakcija, neaktivan (izmijenjen mutacijom) gen
– nema enzima – izostaje biohemijska reakcija.
Zahvaljujući radovima Beadla i Tatuma definitivno se spoznalo da
nisu nasljedna samo neka vanjska sporedna svojstva živih bića, kako je
izgledalo po nalazima formalne genetike. Biološko naslijeđe se tiče prije
svega hemijskih procesa od kojih čine život. Geni preko enzima određuju
promet materije i energije u živim bićima i na relaciji organizam – sredina.
Formula “jedan gen – jedan enzim” spojila je genetiku i biohemiju u jedin-
stvenu nauku, “brakom između njihovih osnovnih funkcionalnih jedinica
– gena i enzima”50 i postala paradigmom koja će snažno uticati na čitav
razvoj genetike i biologije u drugoj polovini prošlog vijeka.
Iako je vrijednost njihovog djela takoreći odmah prepoznata, Beadle
i Tatum, nesporni začetnici moderne genetike, spadaju među one koji su
dugo čekali na najviše svjetsko priznanje za nauku, na Nobelovu nagradu.
Primili su je gotovo dvije decenije nakon njihovog prvog i savršeno jasnog
saopštenja o sjajnom otkriću. Zakašnjenje se vjerovatno može objasniti time
što je planetom u međuvremenu protutnjao II svjetski rat, koji je iz temelja
potresao sve normalne običaje, pa je tako izazvao i poremećaje u Nobelovim
nagradama. Nezavisno od svega, oni su bili duboko svjesni nailaska nove
ere, čijem su početku puno doprinijeli. Davne 1959, nepunu godinu dana
otkad je zajedno sa Beadlom postao Nobelovac, Tatum je lucidno predvidio
ogromne praktične mogućnosti koje će proisteći iz razvoja genetike, napi-
savši: “To može ići stupnjevito, od in vitro biosinteze boljih i učinkovitijih
enzima do biosinteze odgovarajućih nukleokiselinskih molekula i do uvođe-
nja ovih molekula u genom organizama, bilo injekcijom, bilo putem virusa u
klicne ćelije, bilo procesom analognim transformaciji. Alternativno, moglo
bi biti da se isti cilj postigne upravljanom mutacijom”51. Ove proročanske
riječi glasno su navijestile predstojeću eru aktivne genetike, eru genetičkog
inženjerstva, eru ranije nezamislivih izravnih manipulacija nasljednim ma-
terijalom živih sistema. Velikani nauke, ljudi iz prednjih linija fronta borbe
za novo znanje, bolje od svakog vide kakva nas budućnost čeka. I sva čuda
što dolaze s njom, koja niko drugi ne može ni slutiti.
50
W. Hayes: Molecular genetics – an introductory background (in – “The Biological Revolution -
Social Good or Evil?”, Edited by W. Fuller, pp 47-69). Doubleday & Company Inc., Garden City
, New York, 1972.
51
E. L. Tatum: A case history in biological research. Science, 129:1711-1715, 1959.
40
Tihi vjesnik nove ere –

Oswald Avery
2005. godina bila je posvećena stogodišnjici objavljivanja epohalnih
radova Alberta Einsteina, koji su iz temelja izmijenili naučni pogled na
svijet i dali zamah revoluciji u fizici, revoluciji koja će preokrenuti cijelu
nauku i njen način mišljenja. Međutim, kako to i inače često biva, svečana
proslava Einsteinovog grandioznog djela pomalo je odgurnula u zaborav
neke druge godišnjice od značaja za istoriju nauke i naučnih ideja. Tako
je gotovo nezapaženo prošla pedesetgodišnjica smrti velikog istraživača
čiji je rad navijestio novu eru biologije, nauke o životu. Taj čovjek je bio
Oswald Theodor Avery (1877-1955), ljekar čiju veliku radoznalost nije
mogla zadovoljavati obična medicinska praksa, pa se od 1907 do kraja
života svim srcem posvetio radu u mikrobiološkim laboratorijama, isprva
kao volonter, a zatim kao pomoćni i glavni istraživač.
Modernu biologiju odlikuje proboj egzaktnih istraživanja u molekul-
ske, fiziko-hemijske osnove života. Najdublji i najintimniji životni procesi,
među njima i procesi organskog nasljeđivanja, postali su redovan predmet
tačnog i plodonosnog proučavanja kombinacijom bioloških, hemijskih i fi-
zikalnih metoda. Do naših dana su ostvarene mnoge, ponekad senzacional-
ne praktične primjene spoznaja molekularne genetike, koje su od velikog
značaja ne samo za poznavanje prirode, nego i za rješavanje najkrupnijih
problema čovjekovog opstanka – problema bolesti i ishrane. Prve korake
na ovom magistralnom putu učinio je Avery, ostvarivši konačan naučni do-
kaz da osnovu herediteta predstavlja spoj pod imenom dezoksiribo-nukle-
inska kiselina, skraćeno – DNK. Engleska skraćenica je DNA (za deoxyri-
bo-nucleic acid), francuska – ADN (acide déoxyribo-nucléique), njemačka
– DNS (desoxyribo-nukleinsäure) itd.52 Otkriće genetičke funkcije DNK
može se uvrstiti među datume od kojih počinje najnovija biološka revolu-
cija. Tim otkrićem postavljen je kamen temeljac moderne biologije.
52
Ovdje je upravo nemoguće zaobići jako rasprostranjen običaj da se, govoreći (ili pišući) našim
jezikom, umjesto DNK kaže (ili piše) DNA. Šta više, engleska skraćenica se izgovara na Vukov na-
čin (tj. baš „ dna“). Očito nije suvišna napomena da tako izgovorena skraćenica ne može (direktno)
išta značiti, niti je naša, niti engleska.
41
VRIJEME GENETIKE
*
Malobrojna ekipa istraživača iz Rockefellerovog instituta u Njujorku,
objavljuje februara 1944 godine, u uglednom medicinskom časopisu “Jo-
urnal of Experimental Medicine”53, zaključke svog višegodišnjeg rada koji
su nepobitno dokazivali da DNK predstavlja građevnu supstanciju gena,
materijal od kojeg su građeni geni. Iza ovog istorijskog nalaza stajala je
dugačka serija pažljivo smišljenih eksperimenata. Petnaestak godina ra-
nije, britanski mikrobiolog Frederick Griffith (1877-1941) objelodanio
je u Londonu otkriće neobičnog preobražavanja bakterija koje u glodara
izazivaju smrtonosnu upalu pluća, Streptococcus pneumoniae54. Odmah
nakon toga Avery ponavlja opite i potvrđuje Griffithova opažanja: nepa-
togeni bakterijski soj pretvara se u patogeni (virulentni), ako živi u sre-
dini koja sadrži umrtvljene bakterije patogenog soja. Radilo o stabilnoj
transformaciji, koja se regularno nasljeđuje: izmijenjeni avirulentni mi-
krobi nastavljaju se generacijama razmnožavati kao virulentna forma. Ja-
mes Lionel Alloway (Džejms Lajonel Alovej), Averyjev bliski saradnik,
ubrzo pokazuje da transformaciju ne izazivaju samo umrtvljene patogene
bakterije, nego i macerat, materijal razorenih, izmiješanih i procijeđenih
bakterijskih tijela55. Avery jednostavno zaključuje da u maceratu postoji
“aktivni agens” (ili “princip”, odnosno faktor) transformacije, zagonetno
nešto, što neposredno uzrokuje nasljednu preobrazbu jednog soja (“R”) u
drugi (“S”). Avery odmah pristupa potrazi za “principom transformacije”,
za tajanstvenom supstancom koja, dakle, mijenja nasljedne osobine živih
bića, koja upravlja biološkom nasljednošću.
Dosjetljivo projektovanim i brižljivo izvedenim pokusima, Avery se
bez žurbe približavao odgovoru na postavljeno veliko pitanje. Koristio se
metodom enzimatske digestije, koja ima vrlo proste teorijske osnove, ali
zahtijeva apsolutnu preciznost u primjeni. Na smjesu nepoznatog sasta-
va djeluje se enzimima, koji strogo specifično razaraju klasu po klasu or-
ganskih polimernih molekula – masti, ugljikohidrate, proteine, nukleinske
kiseline. Avery sa svojim saradnicima strpljivo ponavlja zamorne analize
sastava macerata bakterija i stalno usavršava analitičku tehniku. Savjesno
je i po više puta provjeravao ponovljivost svojih pokusa56.
53
O. T. Avery, C. M. MacLeod & M. McCarty: Induction of transformation by a Desoxyribonucleic
Acid fraction isolated from Pneumococcus type III. J. Exp. Med. 79: 137-158, 1944.
54
F. Griffith: The significance of pneumococcal types. J. Hyg. (Lond), 27:141-144, 1928.
55
J. Alloway: The transformation in vitro of R pneumococci into S forms of different specific types
by use of filtered Pneumococcus extracts. J. Exp. Med. 55:91-99, 1932.
56
H. F. Judson: The Eighth Day of Creation – The Makers of the Revolution in Biology. Simon and
42
Averyjev način zaključivanja može se uzeti kao primjer krajnje stro-

gog poštovanja eksperimentalnih činjenica. Nikada sebi nije dozvoljavao
velike izlete sa čvrstog tla objektivnih podataka. Svako “istrčavanje” bilo
je potpuno strano njegovoj staloženoj i pedantnoj prirodi. Iako je već 1936
godine, u razgovoru sa jednim kolegom, prilično određeno izrekao slutnju
da bi “princip transformacije” mogao biti - nukleinska kiselina57, Avery
bez prekida nastavlja svoje (uvijek inovirane) opite još punih osam go-
dina, prije nego što će rezultate saopštiti svjetskoj naučnoj javnosti. “Sto
puta nam je dolazilo da cijelu stvar bacimo kroz prozor” – povjeravao se
kasnije Avery prijateljima58. Sistem pokusa kojim je dokazivana genetička
funkcija DNK do današnjeg dana stoji kao jedan od izvanrednih primjera
naučne kreativnosti, preciznosti i akribije.
*
Averyja su kolege iz milošte zvali “sjajni mali čovjek”, a sjaj njegove
ličnosti izvrsno se ispoljavao u pokusima, puno bolje nego u docnije napi-
sanim biografijama. Njegov karakter dolazi do punog izražaja i u stilu nje-
govog istorijskog članka iz 1944. To je pravi obrazac propisnog naučnog
govora, škrtog riječima, a bogatog informacijom, gdje se potpuno i tačno
sapštava to što treba, sve što treba i ništa osim toga što treba. Jedna od
rečenica završne diskusije u članku posebno je ilustrativna u ovom smislu:
“Pretpostavljajući da su natrijski dezoksiribonukleat i aktivni princip jed-
na te ista supstanca, opisana transformacija je hemijski izazvana i speci-
fično usmjerena od strane poznatog hemijskog spoja.”59 To jest – od strane
DNK. Avery promovira molekule DNK na čast svetog grala žive prirode
ovim suhim iskazom, brižljivo zaobilazeći sve što bi moglo ličiti na neki
ukras ili nagađanje. Njegovo saopštenje o otkriću funkcije DNK pravi je
obrazac naučnog jezika.
57
R. Hotchkiss: Oswald T. Avery, 1877-1955. Genetics, 51:5, 1965.
58
R. Hotchkiss: Gene, Transforming Principle, and DNA (Phage and the Origins of Molecular
Biology, editors J. Cairns, G. S. Stent & J. D. Watson – p 184). Cold Spring Harbor Laboratory of
Molecular Biology, Cold Spring Harbor (Long Island), 1966.
59
O. T. Avery, M. C. MacLeod & C. McCarty – op. cit. p 153.
43
VRIJEME GENETIKE
*
U vrijeme Averyjevih traganja, geni su u nauci imali status pretežno
teorijskog koncepta Materijalna priroda organizacijskih jedinica herediteta
viđena je uglavnom kao nešto tajnovito i nedokučivo. Znalo se da geni
postoje, da sva živa bića imaju gene, da oni predstavljaju neku vrstu atoma
organskog nasljeđivanja, znalo se čak ponešto i o njihovom smještaju i
rasporedu u ćelijama, ali se nije znalo – od čega su geni. Većina stručnjaka
je smatrala da su geni sačinjeni od bjelančevina (proteina), neizbježnog
sastojka svakog živog oblika. Čak i poslije Averyjevog ubjedljivog saop-
štenja iz 1944 godine, nisu bili rijetki znanstvenici koji su se vrlo dugo i
teško predomišljali da li treba odustati od zamisli o proteinskoj građi gena.
Uostalom, postoji dosta obimna literatura i o tome da je Avery, slično Men-
delu, bio uveliko previđen u dobu nastanka njegovog glavnog doprinosa
nauci60. Za razliku od Mendela ipak je dočekao svoju pobjedu. Objektivni
podaci iz njujorškog Rockefeller instituta nisu se mogli 35 godina ni pre-
nebregavati niti poricati: bjelančevine nisu primarni niti osnovni sastojak
nasljedne tvari, tu ulogu igra DNK, novootkriveni biološki kamen mudro-
sti. Učvršćenje ove spoznaje uvrstilo je genetiku među prave molekularne
nauke. Biologija i genetika počinju proučavati život u temeljima njegove
strukture i organizacije i postižu neviđen razvoj i napredak.
*
Pronalazak Averyja i drugova, bila su dvojica – Colin M. MacLeod
(1909-1972) i Maclyn McCarty (1911-2005), zadao je posla bezbrojnim
laboratorijama i čitavoj vojsci istraživača širom zemaljske kugle. Doduše,
DNK se nije baš odmah našla u središtu pažnje značajnih znanstvenih cen-
tara Amerike i svijeta. Njena popularnost je rasla u početku prilično sporo.
Šta ćete, tek se završavala mnogo važnija stvar – najveći rat u istoriji čo-
vječanstva. Ali je postepeno ipak krenula spektakularna planetarna akcija
upoznavanja sa sudbonosnim molekulama nasljednosti, molekulama koje
osiguravaju stalnost i raznolikost života, masovni pokret istraživačke ra-
doznalosti koji još i danas traje. Od završetka II svjetskog rata naovamo,
Nobelova nagrada je nekih pedesetak puta dodijeljena za nova saznanja o
građi, osobinama i djelovanju njenog veličanstva DNK, kraljice bioloških
makromolekula. Za ciglih tridesetak godina rodiće se cijelo jedno novo
područje primijenjene biologije – genetičko inženjerstvo, znanje i vješti-
60
G. S. Stent: Prematurity and uniqueness in scientific discovery. Sci. Am. 228:84-93, 1972.
44
na direktnog manipuliranja česticama DNK, odnosno genima i grupama

gena. Od genetičkog inženjerstva, u njegovim raznim formama, očekuje
se bitan doprinos efikasnijem i kvalitetnijem rješavanju velikih aktuelnih
problema čovječanstva, kao što su glad, bolesti i zaštita životne sredine.
Drugim riječima, genetičko inženjerstvu pruža mnoga obećanja za uspješ-
nije i brže poboljšavanje kvaliteta života, tj. životnog komfora svih ljudi na
Zemlji. Daleki, ali izravni prethodnik čitavog tog divovskog razvoja bio je
skromni, u prvi mah jedva primijećeni članak iz “Žurnala eksperimentalne
medicine”, sa svojom jednostavnom konstatacijom da je DNK “princip
transformacije”, uzročnik neobične pojave koju je opisao Griffith, a odgo-
netnula mala Averyjeva ekipa.
*
Oswald Theodor Avery je imao već punih 67 godina kada je publi-
kovano njegovo znanstveno remek-djelo. Po ustaljenim mjerilima, već je
tada bio “prestar” za najviše domete u nauci. Osim toga, vijesti o njegovom
pronalasku širile su se usporeno jer je još je trajao rat, u komunikacijskim
prostorima nauke još nije bilo brzih linija. Današnje brzine bile su daleko.
Avery je ipak imao sreću da doživi neku ličnu satisfakciju: širom svijeta
shvaćen je i prihvaćen nalaz o DNK kao nasljednom materijalu. Tužno je,
međutim, što Avery nije dobio sva priznanja koja je zaslužio svojim bli-
stavim otkrićem. Mimoišla ga je Nobelova nagrada, najprestižnije među-
narodno odličje za naučna djela, mada će za sva vremena ostati zapamćen
kao tvorac jednog od vrhunskih istraživačkih podviga dvadesetog stoljeća.
Ima izvjesnog implicitnog cinizma u nekim kasnijim izjavama da je Avery
temeljito zavrijedio Nobelovu nagradu i da bi mu sigurno bila dodijeljena
da on, osamdesetogodišnjak, nije tako “iznenada” skončao61. Nije rijedak
niti izuzetan slučaj da Nobelova nagrada jako zakasni za razlogom zbog
kojeg se daje. Što se tiče Averyja zakašnjenje je ispalo predugačko. Ali
Avery, ipak, nije poput Mendela umro kao “nepriznati genije”.
*
Ključna zbivanja u nauci često izmiču preciznom datiranju. Tako pisci
istorije bioloških nauka padaju u razumljivu nedoumicu kada treba nazna-
61
G. Liljestrand: The Prize in Physiology and Medicine (Nobel The Man and His Prizes, Nobel
Foundation ed. – p 281). Elsevier, Amsterdam, 1962.
45
VRIJEME GENETIKE
čiti događaj koji zaslužuje da se proglasi rođendanom molekularne biolo-
gije. Nema ni malo sumnje da je pronalazak genetičke funkcije DNK, što
su postigli Oswald T. Avery i njegovi saradnici, uvijek među najozbiljni-
jim kandidatima za ovu počast, jer uistinu predstavlja istaknuti miljokaz
na putevima ukupnog razvitka moderne znanosti o prirodi. Jedan od ma-
lobrojnih koji su brzo shvatili važnost i vrijednost Averyjevog rada bio je
američki biohemičar austrijskog porijekla Erwin Chargaff (1905-2002),
čovjek koji se odmah bacio na novo polje rada i koji će uskoro učiniti
veliki korak ka razjašnjavanju strukture DNK svojim nalazom o stalnosti
odnosa komplementarnih baza u sastavu tog spoja62; on će nešto kasni-
je napisati šta je osjetio pri prvom susretu sa Averyjevim otkrićem uloge
DNK: “Vidio sam u mraku ispred sebe konture početka biološke gramati-
ke. Avery nam je dao prvi tekst na novom jeziku, ili tačnije – pokazao nam
je gdje da to tražimo.” 63
62
Chargaff E.: Chemical specificity of nucleic acids and mechanism of their enzymatic degradation.
Experientia 6:201-209, 1950.
63
Chargaff E.: Preface to a Grammar of Biology. Science 172:639, 1971.
46
Po koravanje mikroba –
M ax Delbrück, Salva dor Luria
i Alfred Hershey
Davne 1969 godine, Nobelovu nagradu za medicinu i fiziologiju po-

dijelila su tri američka mikrobiologa – Max Delbrück, Salvador Luria i
Alfred Hershey. U kratkom saopštenju o dodjeli ovog najuglednijeg svjet-
skog priznanja za naučni rad, trojici bliskih kolega i saradnika, stajalo je
da su nagrađeni za “otkrića o mehanizmu replikacije i o genetičkoj struk-
turi virusa”. U nastavku obrazloženja konstatovano je da su istraživački
rezultati trojice novih Nobelovaca “položili čvrst temelj na kojemu počiva
molekularna biologija”. Nije čest slučaj da se u šturom i formalnom tekstu
o dodjeljivanju Nobelove nagrade dosegne tako visok nivo uopštavanja či-
njenica koje spadaju na stranice istorije znanosti. Radovi Lurije, Delbrücka
i Hersheyja, doista ulaze u najuži krug onih ostvarenja koja su omogućila
rađanje i docniji procvat moderne nauke o molekulskim osnovama život-
nih procesa. Međutim, oni imaju i više istorijskih zasluga, prije svega kao
avangarda proboja genetike u tajanstveno, nepristupačno, ljudskom oku
skriveno carstvo mikroskopskih živih bića, tako da se s razlogom smatraju
osnivačima genetike bakterija i virusa, osnivačima tzv. “mikrobijalne ge-
netike” (Microbial Genetics). Nizozemac Anton van Leuwenhoek (Leve-
nhuk, 1632-1723) ugledao je sredinom XVII vijeka jedan neviđeni svijet;
tri stoljeća kasnije istraživačka trojka je počela razotkrivati intimni život
tog svijeta.
Max Delbrück (Maks Delbrik, 1906-1981), fizičar koji se opredijelio
za biološka istraživanja i Salvador Edward Luria (Salvador Eduard Lurija,
1912-1991), ljekar koji je imao slične istraživačke preokupacije, našli su
se u Filadelfiji, posljednjih dana 1940. godine. Među njima se, takoreći
47
VRIJEME GENETIKE
smjesta, razvio originalan odnos intelektualne saradnje, koji će uveliko
obilježiti njihove naučne karijere. Zanimljivo je da nisu često boravili na
istim mjestima, još manje su provodili dugo vremena u zajedničkom radu,
ali su imali neprekidan kontakt, savjesno razmjenjujući svoje zamisli, pla-
nove, pokušaje i rezultate. Okolina je govorila da su njih dvojica formirali
“Republiku uma”, izričući tako svojevrstan sud o vrijednosti i ugledu nji-
hove intelektualne unije. Ovoj silnoj dvomotornoj letjelici, nešto kasnije će
se pridružiti hemičar Alfred Day Hershey (Alfred Dej Herši, 1908-1997)
i tako je nastala slavna “grupa za proučavanje faga” – virusa koji raza-
raju bakterije. I “Republika uma” i “Grupa za fage” okupljale su iskrene
zaljubljenike u istraživačku avanturu, njegujući fine međusobne duhovne
veze, duboko uzajamno razumijevanje i autentičnu slobodu individualnih
stilova. Iako su bili prostorno razasuti širom Amerike, mislili su o sebi kao
o jedinstvenom organizmu, pa se u velikoj mjeri tako i ponašali.
Zanimljivo je da su i Delbrück i Luria bili izbjeglice, pripadnici inte-
lektualne evropske emigracije u Ameriku64, prilično brojne pred početak
Drugog svjetskog rata. Obojica su napustili svoje dvije zemlje pritisnu-
te nacifašističkim režimima Hitlera i Mussolinija. Rođeni Berlinac, Max
Delbrück je napustio rodnu Njemačku 1937. godine. Rođen i školovan u
Italiji (Torino), Luria odlazi iz domovinu godinu dana kasnije. Skrasili su
se na novom kontinentu negdje u vrijeme izbijanja ratnog sukoba. Izbje-
glištvo ih je učinilo zauvijek žestokim protivnicima totalitarizma i svakog
političkog desničarenja. Njihova slobodarska uvjerenja uzrokovala su im
i za života u demokratskoj, ali ne baš sasvim progresivnoj Americi povre-
mene nevolje i probleme. U doba zloglasne antiliberalne histerije, koja se
u Americi razbješnjela poslije Drugog svjetskog rata, bivali su izloženi
svakakvim sumnjama i diskriminacijama. Luriji se, na primjer, dogodilo
da nije mogao dobiti pasoš ni radi učestvovanja na međunarodnim na-
učnim skupovima. Izgleda da ga je imao na meti sam glavni upravljač
tadanjeg “lova na vještice” – po zlu čuveni senator Joseph R. McCarthy
(Makarti, 1909-1957). Uinat svemu, ostali su vjerni svojim progresivnim i
demokratskim opredjeljenjima, do kraja života.
Alfred Hershey imao je drugačiju biografiju. Rodio se u Americi,
gdje je proveo čitav život. Čak i za američke uobičajene standarde živio
je prilično stacionarno – najveći dio radnog vijeka pripadao je kolektivu
64
D. Fleming: Émigré Physicists and the Biological Revolution (in – The Intellectual Migration,
D. Fleming & B. Bailyn editors, pp 152-189). The Belknap Press of Harvard University Press,
Cambridge (Mass.), 1969.
48
čuvenog instituta Cold Spring Harbor. Izgleda da se nije mnogo zanimao

za društvena ili politička pitanja, kao i da nije bio posebno sklon nekim
javnim djelatnostima izvan nauke. Bez ostatka se posvećivao svom na-
učnom radu. Vele da je svaki dan radio po dvije smjene u laboratorijama.
Ali, zapisano je i da se umio vrlo intenzivno zabavljati i odmarati. Njego-
vim uključivanjem, na Delbrückov poziv, dovršeno je okupljanje “Grupe
za fage”. Veličanstveni tercet pionira mikrobne genetike Hershey sjajno
upotpunjava genijalnom jednostavnošću i tačnošću biohemijskih pokusa,
koji su svoj vrhunac dosegli objašnjenjem suštine odnosa između bakterija
i bakteriofaga i uloge DNK u tome65.
Stvaralačka saradnja Delbrück-Luria, započeta takoreći odmah nakon
njihovog prvog dodira, vrlo brzo je dala sjajne rezultate: 1943. njih dvojica
dolaze (svaki na svom materijalu) do egzaktnih dokaza da bakterije imaju
gene u principu iste onakve kakvi se nalaze kod viših organizama; nalaz
da je “otpornost” bakterije na viruse nasljedna objavljuju u zajedničkom
članku66. Time je genetika čvrsto zagazila u carstvo mikroskopskih orga-
nizama. Ovo kapitalno otkriće zapravo je nastalo kao nusprodukt prouča-
vanja bakteriofaga. Tako je “Grupa za fage” ujedno i definitivno afirmi-
sala ideju da virusi predstavljaju dragocjen eksperimentalni materijal za
fundamentalna opštegenetička istraživanja. Polje faga je “divno igralište
za ozbiljnu djecu koja postavljaju ambiciozna pitanja” – reći će u jednom
svom predavanju Delbrück 1946 godine67. Autorsko pravo na koncepciju
da u genetičke laboratorije treba uvesti ove daleko najprostije žive sisteme
kao pokusne objekte i da takve objekte, naravno, valja tražiti među mikro-
bima, vjerovatno pripada Delbrücku, a možda i nekom ranijem istraživaču
mehanizama organskog herediteta. Međutim, genijalni dvojac Delbrück-
Luria zauzima istaknuto mjesto u povijesti nauke prvenstveno stoga što je
dobre zamisli umio uspješno pretvarati u konkretnu, plodonosnu istraži-
vačku aktivnost.
Odranije se znalo da fundamentalne opšte zakone biološkog nasljeđi-
vanja nije moguće efikasno otkrivati proučavajući suviše komplikovano
građena višećelijska (višestanična, multicelularna) bića, kao što su vin-
ska mušica ili miš (to su bili omiljeni eksperimentalni objekti klasičnih
65
A. D. Hershey & Martha Chase: Independent functionsof viral protein and nucleic acid in growth
of bacteriophage. J. Gen. Physiol. 36:39-56, 1952.
66
S. E. Luria & M. Delbrück: Mutations of bacteria from virus sensitivity to virus resistance. Ge-
netics, 28:491-511, 1943.
67
M. Delbrück: Experiments with Bacterial Viruses (Bacteriophages). Harvey Lectures, 41:161-
162, 1946.
49
VRIJEME GENETIKE
genetičara). Osim što im je vlastita tjelesna organizacija jako složena,
viši organizmi stupaju i u zamršene ekološke relacije, njihov odnos pre-
ma okolini obuhvata beskrajno mnoštvo bitnih veza. Polazeći od ovog
stava, genetika se postepeno baca u potragu za pogodnijim pokusnim
organizmima i počinje zalaziti u carstvo nižih oblika života, koji su jed-
nostavnije građeni i imaju jednostavnije odnose sa okolinom. Na ranim
etapama tog puta, najveće uspjehe postižu dvojica Amerikanaca, George
W. Beadle (Džordž Bidl, 1903-1989) i Edward L. Tatum (Eduard Tejtum,
1909-1975), koji su eksperimentisali mikroskopskim gljivicama (Neu-
rospora) i došli do značajnih spoznaja o tome “šta rade geni”68. Njihovi
radovi uvode biohemijsku analizu među standardne genetičke metode, a
genetiku izvode na područje metaboličkih procesa, procesa koji stvarno
čine sam život. Nisu nasljedna samo neka spoljašnja svojstva organiza-
ma, kako je izgledalo po nalazima klasične, formalne genetike, nego su
biološkim naslijeđem određene prije svega reakcije putem kojih se od-
vija metabolizam: geni upravljaju proizvodnjom enzima, biokatalizatora
neophodnih za odvijanje pojedinih koraka razmjene materije i energije u
živim bićima. Beadle i Tatum sažimaju svoja saznanja u čuvenu formulu
“jedan gen – jedan enzim”69, paradigmu koja će se pokazati veličanstve-
no plodonosnom za čitav daljnji razvitak genetike i biologije. Ipak, No-
belovu nagradu morali su čekati vrlo dugo, sve do 1958. godine.
Najvažnija otkrića Beadla i Tatuma objavljena su otprilike u vrijeme
kada je sklopljeno poznanstvo između Delbrücka i Lurije. Novoformira-
ni duet Delbrück-Luria odmah se baca na eksploataciju novih spoznaja o
nasljeđivanju biohemijskih osobina. Oni zamišljaju, predlažu i realizuju
daljnje korake u smislu usredsređivanja pažnje genetičara na što prostije
građena živa bića. I na kraju dovode eksperimentatore do prirodnog cilja
– do apsolutno najjednostavnijih bioloških sistema, do bakterija i virusa.
“Kad su se prvi put susreli Delbrück i Luria, konvencionalni bakteriolozi
nikako nisu bili načistu da bi se o mikroorganizmima moglo misliti na ge-
netički način” – primjećuje američki publicista Horace Freeland Judson,
koji je pisao opširnu studiju o istoriji razvojnog puta moderne genetike70.
Postavljao se problem – kako bi biolozi uopšte mogli nešto saznati o pona-
šanju tako sitnih organizama, kakvi su, na primjer, virusi. Delbrück je mo-
68
G. W. Beadle & E. L. Tatum: Genetic control of biochemical reactions in Neurospora. Proc. Natl.
Acad. Sci. USA, 27:499-506, 1941.
69
G. Beadle: Genes and the chemistry of the organism. Am. Sci. 34:31-53, 1946.
70
Schuster, New York, 1979.
50
rao objašnjavati u slikama: ”Odgovor je da bakterijski virusi daju podat-

ke o sebi preko bakterija koje uništavaju, isto kao što se prisustvo malog
dječaka sladokusca očituje nestankom parčeta kolača.” Na materijalu koji
je priredio Luria prvi put su 1942. godine, elektronskim mikroskopom,
odistinski viđeni virusi, tj. bakteriofagi. O njihovom izgledu se nije do tad
ništa znalo. U nastavku svoga rada, dvočlana “Republika uma” i vodstvo
“Grupe za fage” jednostavnim, elegantnim i ubjedljivim eksperimentima
iznosi na vidjelo mutacije virusa i otvara čitavo jedno novo poglavlje u
razvoju genetike i biologije.
Među velika dostignuća moderne biologije spada jednostavan, ali fra-
pantno precizan i dovitljiv pokus (takozvani “test fluktuacije”), kojim je
dokazano, prvi put direktno, da nasljedna tvar bakterija podliježe rijetkim,
ali karakterističnim promjenama – mutacijama. Naučni članak iz 1943. go-
dine o ovom eksperimentu, ostaje zapisan u istoriji znanosti kao rođendan
savremene bakterijske genetike. Naučna javnost će kasnije procijeniti da
su Delbrück i Luria tim člankom proizveli djelo uporedivo sa Mendelovim
saopštenjem iz 1865 godine, koje se uzima kao osnivački akt nauke o or-
ganskom nasljeđivanju.
Test fluktuacije je ujedno bio krupan i meritoran doprinos raščišćava-
nju jednog od klasičnih pitanja evolucione teorije, pitanja da li se steče-
na svojstva mogu prenositi u naredne generacije organizama71. Delbrück
i Luria su svojim radom konačno negirali tu mogućnost i na velika vrata
uveli darvinizam u mikrobiologiju, oblast koja je smatrana posljednjim
izvorištem lamarkističkih argumenata protiv neodarvinističkog stava da
mutacije i selekcija predstavljaju ključne “alate evolucije”. To je bio kru-
pan teorijski proboj za svoje vrijeme.
Zahvaljujući svom istaknutom položaju na prednjem kraju fronta
znanstvene spoznaje, kao i svojoj sjajnoj intuiciji, Delbrück i Luria su
brzo uvidjeli važnost otkrića genetičke uloge DNK za bolje razumijevanje
nasljednih pojava i procesa: ako želiš temeljito shvatiti kako geni djeluju,
obavezno moraš znati od čega su građeni. I dok su se mnogi drugi struč-
njaci kolebali kojim molekulama treba pripisati epitet nasljedne supstan-
cije, proteinima ili nukleinskim kiselinama, Luria je skupa sa Delbrückom
veoma rano i odlučno zaključio da DNK ubjedljivo bolje odgovara toj
velikoj ulozi. Time su njih dvojica postali pionirima univerzalnog infor-
macionističkog pristupa u nauci o organskom nasljeđivanju, pristupa koji
je poslužio kao polazište za njen cjelokupni dalji napredak, sve do pojave
71
Ovom temom opširnije se bavi tekst “Nova raspra na staru temu”, na stranicama ove knjige.
51
VRIJEME GENETIKE
genetičkog inženjerstva i na njemu zasnovanih biotehnologija. “Republika
uma” ugradila je dragocjen kamen u zgradu moderne biološke teorije, kao
i u temelje molekularne biologije.
Alfred Hershey je dao jedan od temeljnih doprinosa konačnom ustoli-
čavanju DNK na prijesto glavne nasljedne tvari. To su bila istraživanja na
bakterijama i bakterijskim virusima. Egzemplarno elegantnim pokusima
pokazao je kako se odvija proces bakteriolize usljed djelovanja faga. U
bakteriju prodire genetički aktivni dio faga, a to je njegova DNK. Bakterije
se raspadaju, a nastaju oblaci novih invazivnih virusnih čestica. Aktivni
izazivač bakteriolize je DNK, a ne proteinska komponenta bakteriofaga.
Uvodeći u eksperiment diferencijalno obilježavanje bioloških makromo-
lekula radioaktivnim izotopima Hershey je jako obogatio opštu naučnu
metodologiju biologije i biohemije.
Delbrück, Luria i Hershey zaslužuju dva poštovanja vrijedna naslova
u povijesti prirodnih nauka: oni su osnivači genetike mikroorganizama i
začetnici molekularne biologije. Zato se istorijski značaj njihovog blista-
vog i produktivnog rada ne može precijeniti. Zauvijek su zauzeli neos-
porno počasno mjesto u galeriji velikana prirodoznanstva, budući da su
među pokretačima biološke revolucije koja je obilježila munjevit napre-
dak znanosti što će dati pečat dvadesetom stoljeću. Uporedo sa svojim
tipično genetičkim eksperimentima, morali su prevazilaziti opšti manjak
raspoloživih znanja o biologiji bakterija i virusa. Osobito su nedostajali
podaci o načinu i tokovima njihove reprodukcije. A tokovi razmnožava-
nja živih sistema su medijum herediteta, kanal raspodjele i konkretizacije
nasljednih poruka. Nedovoljno poznavanje procesa reprodukcije, visoko
specifičnih za svaki organizam, nepremostiva je zapreka razvitku gene-
tike odgovarajućih bioloških vrsta. Pogotovo je isključeno da oblici čija
reprodukcija nije upoznata do potrebnih detalja (a takav je slučaj bio, u
ranim četrdesetim godinama, sa bakterijama i virusima) posluže kao mo-
delni sistemi pri otkrivanju i tumačenju opštih zakona nasljeđivanja i fun-
damentalnih mehanizama nasljednosti. Luria se, zajedno sa Delbrückom,
Hersheyem i drugima, našao na samom čelu napora savremene nauke da
ukloni ova ograničenja. “Grupi za fage” nesumnjivo pripada priznanje za
predvodničku ulogu na tom pravcu napretka mikrobiologije.
Ponekome bi se ponekad moglo, eventualno, prividjeti da Lurijin ori-
ginalni opus vrhunskih naučnih dometa unekoliko zaostaje za odgovara-
jućim Delbrückovim ili Hersheyevim ostvarenjima. Zbog te mogućnosti
52
mora se naglasiti da je dvočlana “Republika uma”, prema svim sjećanjima

cijele njene okoline, funkcionisala na osnovi potpune ravnopravnosti i jed-
nakog sudjelovanja oba svoja osnivača. Jednako je nesporna čelna i ruko-
vodna uloga Lurije (uz Delbrücka i Hersheya, naravno) u slavnoj “grupi za
fage”. Štaviše, medu savremenicima se pamti da je baš Luria bio neiscrpan
primarni izvor novih ideja, prijedloga i planova. Živio je u karakteristič-
nom neprekidnom dodiru sa tematikom svojim istraživačkih poduhvata i
iz njega su gotovo bez prestanka izbijale iskre genijalnosti. Kažu da je i
usred najživljih mladalačkih zabava, na subotnjim fakultetskim plesnim
večerima, uz neviđenu lakoću i opuštenost smišljao složene opite, koje
je postavljao i izvodio odmah, već sljedećeg jutra. Narednih dana bi dije-
lio vlastite svježe ideje sa mnogim kolegama širom Amerike. Bila mu je
strana svaka zatvorenost, svaka skučenost; zato je bio tako dobar učitelj,
začetnik principa svestrane komunikacije u svjetskoj naučnoj zajednici.
“Republika uma” i “Grupa za fage” okupljale su zaljubljenike u istraži-
vačku avanturu, njegujući u svojoj korespondenciji i na svojim ne čestim,
ali redovnim okupljanjima, fine intelektualne veze, uzbudljivo uzajamno
razumijevanje i autentičnu slobodu individualnih stilova72.
Elektronski mikroskop je predstavljao još sasvim svježe tehničko ot-
kriće, uređaj je izmišljen i sagrađen u Njemačkoj, nekako pred početak
Drugog svjetskog rata, dakle nešto prije Lurijinog bijega iz Evrope, Luria
je pomoću nove sprave, opet prvi u svijetu, stvarno posmatrao bakterio-
fage, na svojim originalnim preparatima73. Na osnovi njegovih sugestija,
prvi američki proizvođači elektronskih mikroskopa unose u konstrukciju
mnoga značajna poboljšanja i bakterijski virusi su uskoro postali vidljivi
svakom (oboružanom) ljudskom oku. Jedan od zadivljenih posjetilaca koji
su povirili na njihovu sliku uzviknuo je: “Bože, pa oni imaju repove!”.
Fagi su zaista oblikom podsjećali na punoglavce, a kasnije će se isposta-
viti da svaka vrsta ima specifičnu građu i da im se veličina dobro slaže sa
Lurijinim predviđanjima. To su bili istorijski koraci – pred čovjekom se u
punoj svojoj stvarnosti razotkrio čitav jedan novi genetički i biološki ko-
smos, o kojem su postojale samo slutnje.
Izuzetno lucidan istraživački duh Salvadora Lurije predodredio je tog
čovjeka za pionirska djela u nauci. On je, neizbježno prvi u svijetu, upravo
72
S. E. Luria: Mutations of Bacteria and Bacteriophage (in – “Phage and Origins of Molecular
Biology” - editors J. Cairns, G. S. Stent & J. D. Watson, p 173). Cold Spring Harbor Laboratory of
Molecular Biology, Cold Spring Harbor (Long Island), 1966.
73
S. E. Luria & T.F. Anderson: Identification and characterization of bacteriophages with the elec-
tron microscope. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 28:127-130. 1942.
53
VRIJEME GENETIKE
ingenioznim vlastitim metodom došao do indirektne procjene o dimenzija-
ma virusa. Kasnije će Lurijin način određivanja veličine virusa biti opisan
ovako: to je kao da utvrđuješ prosječnu dužinu pčele polazeći od pozna-
tih razmjera zrna opaljenog u roj poznate gustine i naknadno izmjerenog
smanjenja sposobnosti bodenja cijelog roja. Samo rijetkim pojedincima je
data takva imaginacija zajedno sa svestranom nadarenošću i radoznalošću.
Luria je, pored tolikih drugih sjajnih zapažanja, bio među prvim znalcima
na čijem vidiku se ukazala avet genetičkog oružja. Šta ako neko pronađe
virus koji ljude čini osjetljivim prema nekoj tvari, pa ga potajno rasprostra-
ni po svijetu – pitao se on. “Rasprostranivši tako nešto agresor bi mogao
steći vlast nad životom velikog broja ljudi, a zamislivo je i da bi mogao
ugroziti cijeli svijet, osim jedinki koje bi samo izabrao i podario im neku
zaštitu”74. Luria je vidovito upozoravao da razvoj nauke nedvosmisleno
nagovještava takve zastrašujuće mogućnosti. U vrijeme ovih svojih proro-
čanstava koja su predviđala prijetnje od predstojećeg (neizbježnog) rasta
genetičkog znanja još nije bio slavni Nobelovac, ali je njegova misao išla
daleko i hrabro ispred prve crte fronta naučnih spoznaja.
Komplementarnost individualnih vrlina vodeće trojke u “Grupi za
fage” sigurno je predstavljala neophodnu pretpostavku uspjeha cijele gru-
pe. Neophodnu zato što su tri predvodnika genetike u osvajanju nevidlji-
vog živog svijeta imali izuzetno težak posao. Na samom početku njihove
istraživačke ekspedicije dočekala ih je zapreka koju su morali “usput” sa-
vladavati: prethodna znanja o bakterijama i virusima bila su posve oskud-
na. Svojim rezultatima na tom polju “Grupa za fage” otvorila je vrata no-
vim prodorima nauke u oblasti opšteg poznavanja organskog herediteta.
“Grupa za fage” je zaslužna za dva velika pionirska djela u istoriji bio-
loških nauka: stvorili su genetiku mikroba i sjajno najavili budući razvoj
molekularne biologije.
74
G. R. Taylor: The Biological Time Bomb. Thames and Hudson, London, 1968.
54
Pre d vodnici biološ ke revolu cije –

Francis Crick i James Watson
Cijela 2003. godina bavila se sjećanjima na polustoljetni jubilej naj-

značajnijeg dostignuća u biologiji dvadesetog stoljeća. Centralna proslava
bila je veličanstven dvodnevni skup pet stotina odabranih velikaša nau-
ke, koji je održan “na licu događaja”, pod naslovom “50 godina dvojne
spirale”, u Cambridgeu, potkraj aprila 200375. Naime, upravo iza zidova
slavne Cavendish laboratorije tamošnjeg univerziteta rađala se vijest o
epohalnom otkriću. U broju od 25. aprila 1953. britanski naučni časopis
svjetskog ugleda „Nature“ („Priroda“) donio je na nepune dvije stranice
saopštenje, od ciglih pedesetak redova, pod suhim naslovom „Struktura za
dezoksiribo nukleinsku kiselinu“.76 Nikad u povijesti naučne komunikaci-
je, ni prije ni poslije nije zabilježen slučaj da na tako malom prostoru budu
izloženi tako značajni istraživački nalazi. To je bio rođendan molekularne
biologije, naučne grane koja će dati pečat cjelokupnoj nauci XX vijeka.
O sadržaju i duhu članka gotovo da sve kažu dvije rečenice na počet-
ku: „Hoćemo da predložimo strukturu za sol dezoksiribozne nukleinske
kiseline (D.N.K.). Ova struktura ima novih značajki, koje su od priličnog
interesa za biologiju“. Tekst je bio ilustrovan nevelikom skicom, iz koje se
moglo vidjeti kako autori zamišljaju građu molekule DNK. Ispod jedno-
stavne sličice stoji: „Ovo je čisto dijagramatičan crtež. Dvije koaksijalne
trake simboliziraju dva fosfat-šećerna lanca, a horizontalni štapići – paro-
ve baza koji drže lance skupa. Vertikalna crta označava osovinu vlakna.“
Članak su potpisala dva autora – Francis Harry Compton Crick (Frensis
Heri Kompton Krik, 1916-2004) i James Dewey Watson (Džejms Djui
Uotson, 1928-…), saradnici Cavendish laboratorije, prvi star 37, a drugi
75
“50 Years of the Double Helix”, Cambridge, April 22-23, 2003.
76
J. D. Watson & F. H. C. Crick: A structure for deoxyribose nucleic acid. Nature, 171:737-738, 1953.
55
VRIJEME GENETIKE
25 godina, prvi fizičar, a drugi biolog, prvi Englez, a drugi Amerikanac.
Ovim člankom su zajedno, držeći se za ruke, osvojili počasna mjesta u
istoriji prirodnih nauka.
Svoje otkriće oni su vrlo glasno objavili nešto ranije, jedne večeri počet-
kom marta iste godine, u pubu (pab, britanski tip krčme) po imenu „Orao“
(pabovi često nose zoološke nazive), gdje su inače ponekad ručavali, koji
je bio smješten blizu glavnine univerzitetskih zgrada u svetoj i slavnoj aka-
demskoj metropoli Engleske Cambridgeu (Kembridžu). Bila je subota i pub
je bio pun poput kutije šibica, ali su svu pažnju cijele te gomile u jednom
trenutku privukla dva gosta, Francis i James, kada je jedan od njih, nadja-
čavajući vrevu, uzviknuo: „Mi smo otkrili tajnu života“77. Cjelokupna dalja
istorija potvrdila je prostu izjavu iz krčme „Orao“, pokazalo se da su Crick i
Watson svojim modelom doista otvorili novu eru nauke o životu.
Nesvakidašnje oglašavanje revolucionarnog naučnog uspjeha ima i
nastavak. Prvo pismeno saopštenje o otkriću dobio je Crickov desetogo-
dišnji sin Michael dan-dva poslije slavlja u “Orlu”. “Jim Watson i ja smo
vjerovatno došli do strašno važnog otkrića” – piše Francis i zaljubljeno
dodaje: “Naša (modelirana) struktura je veoma lijepa”78. Očevidno, autori
su jako voljeli svoj rad i svoje djelo. Bili su sretni zbog uspjeha i imali su
zašto da budu. Bili su, također, odmah svjesni pravog značenja svoje slike
DNK – Crick će kasnije reći “nije nam izmaklo pažnji da je specifično spa-
rivanje (komplementiranje baza) koje smo postulirali mogući mehanizam
kopiranja za genetički materijal”.
O ovoj dvojici mladića svijet će mnogo više čuti devet godina kasnije,
kada im je dodijeljeno najuglednije međunarodno priznanje za naučni rad
– Nobelova nagrada. U to vrijeme, u kasnu jesen 1962. godine, svjetska
javnost je već dobro znala da su Francis i James u pubu „Orao“ proslavljali
jedno od najznačajnijih otkrića svih vremena – otkriće građe “molekule
biološkog nasljeđivanja“, molekule organskog spoja poznatog pod dugač-
kim nazivom dezoksiribo-nukleinska kiselina (skraćeno DNK). Jubilar-
ne svečanosti u Cambridgeu 2003. počele su otkrivanjem aluminijumske
spomen-ploče rješenju „tajne života“, koja je postavljena ispred „Orla“, a
zastor je s nje skinuo lično James Watson.
Pravo je čudo da se u nepreglednoj poplavi novog znanja tokom XX
vijeka može sa apsolutnom sigurnošću raspoznati jedna jedina spoznaja
77
78
Ibid., p 178.
56
koja čvrsto prisvaja epitet najveće i najvažnije, na cjelokupnom širokom

području nauke o organskoj prirodi. Pronalazak strukture DNK označio je
rođenje molekularne biologije, znanstvene grane koja ulazi u tajne života
na nivou osnovnog sastava živih sistema, razotkrivajući same temelje ži-
votnih pojava i procesa. Potpaljen je fitilj koji je doveo do prave eksplozije
eksplozije novih oblasti istraživanja i originalnih tehnologija, nezamisli-
vih prije ciglih nekoliko desetaka godina.
Od žice i komadića drveta, Crick i Watson su napravili detaljan model
džinovske molekule DNK, model koji je uspješno obuhvatio sve poznate
činjenice o njenim osobinama, obliku i sastavu. Crick-Watsonova prostor-
na slika predstavlja DNK kao dvostruki polimerni lanac nukleotida (ili kao
dvostruku polinukleotidnu traku, odnosno nit), koja liči na ljestvicu zbog
svojih poprečnih hidrogenskih veza. Oba lanca se spiralno obavijaju oko
zamišljene zajedničke osovine, što cijeloj molekuli daje opšti oblik ljestvi-
časte udvojene zavojnice helikoidnog tipa, pa su joj odmah počeli nadije-
vati imena „dvojni puž“, „spirala života“, „dvostruka helikoida“, „spiralna
molekula nasljednosti“ i tako dalje. Tokom proteklih pedeset godina model
molekule DNK kakav su zamislili Crick i Watson ostao je opšteprihvaćeni
teorijski temelj za shvatanje procesa autoreprodukcije bioloških sistema
i razumijevanje nasljednog kontinuiteta živih bića i njihovih najvažnijih
osobina. Od 1953. naovamo DNK stoji u fokusu pažnje velike vojske
istraživača – biologa, fizičara, hemičara, informatičara i drugih, u bez-
brojnim laboratorijama širom zemaljske kugle. Otkriću Cricka i Watsona
slijedila su mnoga velika, ponekad senzacionalna ostvarenja nove nauke
– molekularne biologije, o kojima donedavno ljudi nisu smjeli ni sanjati.
Univerzitet u Cambridgeu je za pedesetgodišnjicu pozvao najuglednije na-
učnike svijeta da održe niz predavanja, kojima je predstavljen uticaj znanja
o DNK na savremeni razvoj. Dio predavanja je sakupljen u knjigu eseja
pod naslovom “DNK mijenja nauku i društvo”79, gdje se ispituje more
tehničkih, političkih i etičkih pitanja koje čovječanstvu postavlja napredak
molekularne genetike. Tema DNK protkala je svakodnevicu svijeta, a slika
njene strukture uvrstila se među ikone sadašnjosti.
Vjerovatno se najvrjednija opšta osobina Crickovog i Watsonovog sa-
opštenja sastojala u njegovoj nedostižnoj jednostavnosti. To je bila jedno-
stavnost kao svrsishodnost, nipošto nije nikla iz skromnosti, pogotovo ne
lažne skromnosti. „Nikad Cricka nisam vidio u skromnom raspoloženju“ –
79
T. Krude (Editor): DNA – Changing Science and Society. Cambridge University Press, New York
and Cambridge, 2003.
57
VRIJEME GENETIKE
napisaće kasnije Watson80, koji je i sam čuven po manifestacijama visokog
samopoštovanja, opisujući zajedničke dane u Cambridgeu. Besprimjerna
jednostavnost u riječi i slici, jednostavnost koja zadivljuje, jednostavnost
kakvu mogu sebi dozvoliti samo vanserijski duhovi, potpuno svjesni svoje
snage i vrijednosti veličine onoga što saopštavaju. „Znali smo da se otvo-
rio novi svijet, a da je nestao jedan stari koji je djelovao dosta mistično“
– izjavljuje Watson na svečanosti dodjele Nobelove nagrade, 10. decembra
1962. u Stockholmu81. Štampani tekst o građi DNK gotovo da zvuči baš
kao ona vesela, samopouzdana, iskreno i bezazleno hvalisava vika dvojice
razdraganih momaka pred mušterijama puba „Orao“, vika koju treba da
čuje i njome da odzvanja cijeli svijet, kako se i desilo.
Samo pet nedjelja nakon istorijskog članka, najavljenog u krčmi, Crick
i Watson objavljuju još jedan u istom časopisu, smjelo izlažući genetičke i
biološke implikacije otkrića dvojne spirale82. Bila je to prva javna promo-
cija grandiozne ideje da DNK u svojoj građi nosi zapis života: „precizni
redoslijed baza je kod koji sadrži genetičku informaciju“. Životom uprav-
lja sudbonosna skrivena abeceda biološkog naslijeđa, sastavljena od četiri
svemoćna slova. Dva neponovljiva pisca na nekoliko stranica još jednom
prosipaju pregršti novoosvojenog znanja, sažete mudrosti i dalekovidosti,
anticipirajući smisao predstojećih istraživačkih napora i rezultata u cijelim
narednim decenijama.
U nauci, kao i u književnosti, stvaralački parovi izazivaju mnogo ra-
doznalosti. Obično se vjeruje da uspješnoj tandemskoj saradnji pogoduje
upadljiva nejednakost, pa i suprotnost među karakterima i sposobnostima,
razlike koje mogu plodonosno komplementirati. Dvojac Francis i Jim kao da
pomalo odudara od takvog obrasca. Razlikovali su se po formalnom obrazo-
vanju i po nacionalnosti, ali su obojica imala posve jednak pristup naučnom
problemu koji će zajednički rješavati i riješiti. I jedan i drugi su bili tipični
teoretičari, svaki na svom vrlo udaljenom kraju prirodnih nauka, obojica
ležerni, obojica vrlo nekonvencionalni. Uprkos starosnoj razlici drugarstvo
im je krasila puna ravnopravnost i sačinjavali su idealan par, “kao Stan La-
urel i Oliver Hardy”, što reče jedan njihov biograf83. Crick je izazivao čuđe-
80
J. D. Watson: The Double Helix – A Personal Account of the Discovery of the Structure of DNA.
Athenaeum, New York, 1968; p 7.
81
J. Watson: Speech at the Nobel Banquet - December 10, 1962 (in – Les Prix Nobel in 1962; Editor
G. Liljestrand). Nobel Foundation, Stockholm, 1963.
82
J. D. Watson & F.H. C. Crick: Genetical implications of the structure of deoxyribonucleic acid.
Nature, 171:964-967, 1953.
83
P. Strathern: Crick, Watson & DNA. Arrow Books, London, 1997.
58
nje kolega zbog svoje dugotrajne nezainteresovanosti za akademske stepene,

naslove i karijere; istini za volju, kasnije se govorilo i da mu je Cambridge
stavljao zapreke. U svakom slučaju, prije nego što je utvrđena struktura DNK
on nikada nije ni predavao na nekom univerzitetu. Za Watsona se govorilo da
sve vrijeme u Cambridgeu (tamo je stigao kao stipendista radi postdoktorskih
studija) igra tenis i juri djevojke; on sam je izrekao čuvenu rečenicu kako „tre-
ba biti malčice nezaposlen da bi se uradilo nešto značajno“ i usput dodao da
je bio „vrlo nezaposlen“ kad se bavio odgonetanjem građe DNK. Iz njihovih
primjera nadležni bi morali naučiti da naučnicima barem ponekad treba dati
prilike za razmišljanje, mora im se priuštiti vrijeme kada, naizgled, ništa ne
rade, jer su možda baš tada najproduktivniji.
O saradnji Cricka i Watsona puno se pričalo i pisalo. Sigurno je da su
se savršeno lako i potpuno sporazumijevali, njihovi razgovori tekli su u po-
lurečenicama, po nekoj vanzemaljskoj gramatici. U radu su, nesumnjivo,
bili neophodni jedan drugom, o čemu svjedoči Crickova izjava (data nakon
što se jako naljutio zbog suviše indiskretnih detalja iznesenih u Watsonovoj
knjizi The Double Helix, 1968): „Da je Watsona ubila teniska lopta, prilično
sam siguran da ne bih sam riješio strukturu“84. Jim je također sa svoje strane
visoko cijenio Francisa, drugovali su iskreno i plodonosno, mada kratko.
Watson se ubrzo vratio u Ameriku i nikad više nisu živjeli zajedno. Daleko
od očiju – daleko od srca: prijateljski odnos se pomalo hladio, a povremeno
su zasvjetlucale i iskrice međusobnih zamjerki i nesporazuma, čak i pred
očima javnosti. Putevi su im se potputno razišli. Amerikanac se nakon ra-
stanka posvetio rukovođenju velikih naučnih institucija i projekata, postao je
direktor slavne laboratorije Cold Spring Harbor, a zatim i najvažniji čovjek
mamutskog internacionalnog poduhvata “slikanja” čovjekove DNK, koji je
započet na Watsonovu inicijativu, a nastavljen pod njegovim vodstvom85.
Projekat je uspješno dovršen prvih godina XXI vijeka86, ma da je njegov prvi
predvodnik i direktor u međuvremenu napustio posao.
Crick je, očevidno, bio drugačija ličnost. Nikad se nije mogao odre-
ći svoje strasti za “ludim potragama”, neumorno je tražio i nalazio nove
kapitalne istraživačke teme. Njegov dugogodišnji prijatelj i kolega, Le-
slie Orgel (1927-…), oduševljava ga za misaonu igru sa vječitim pitanji-
ma porijekla života87, iz koje je proistekla moderna i originalna teorija
84
F. H. C. Crick: The double helix – A personal view. Nature, 248:768, 1974.
85
J. D. Watson & A. Berry: DNA – The Secret Of Life. William Heinemann, London, 2003.
86
E. S. Lander: The new genomics – Global views of biology. Nature, 274:536-539, 1996.
87
F. H. C. Crick & L. E. Orgel: Directed panspermia. Icarus, 19:341-346, 1973.
59
VRIJEME GENETIKE
„upravljane“ panspermije, donekle slična onoj koju je davno postavio
švedski hemičar Svante Arrhenius (1859-1927), na samom početku XX
vijeka. Zaključci ove srazmjerno kratke faze Crickovih teorijsko-bioloških
preokupacija detaljno su izloženi poslije nekoliko godina rada i (svakako)
razmišljanja88. U nastavku osamdesetih godina prošlog stoljeća, Crick se
predano bavio problemima nervne djelatnosti, nalazeći naučnu argumenta-
ciju za opšti zaključak da se “naš um može objasniti interakcijom nervnih
i drugih ćelija i molekula u njima”89, tajne uma i svijesti leže u hemiji i bi-
ologiji neurona. Iako u ovoj osjetljivoj oblasti nije došao do otkrića koja bi
bila bar izdaleka uporediva sa otkrićem strukture DNK, Crick je u završnoj
knjizi svog smjelog projekta („Zapanjujuća hipoteza“) predstavio jedan
izuzetno elegantan pristup predmetu njegovog zanimanja90.
Bez obzira na sve, model DNK je rezultat jedinstvene intelektualne
kooperacije i izuzetne sposobnosti dva umna čovjeka da zajedno razma-
traju, uopštavaju i formulišu rezultate brojnih istraživanja, u koja su bili
uključeni hemičari, fizičari i biolozi, mnogo naučnika i mnogo istraživač-
kih grupa. Najkorisnijim su se pokazali nalazi o obliku i konfiguraciji dži-
novskih molekula (među koje spada i DNK) dobijeni metodom difrakcije
rentgenskih zraka, do kojih je došao britanski fizičar Maurice Hugh Frede-
rick Wilkins (1916-2004), objavljeni kada i sam model, doslovno na istom
mjestu91. Wilkins će 1962. godine zaigrati ulogu trećeg čovjeka i dobiti
Nobelovu nagradu za medicinu i fiziologiju, zajedno sa dvojicom autora
modela DNK. Međutim, ovaj slavodobitnički tercet nipošto ne iscrpljuje
popis osoba zaslužnih za rješenje zagonetke života, za modeliranje mole-
kule DNK. Među najistaknutije borce za ovu veliku pobjedu nauke sva-
kako treba ubrojati Rosalind Franklin (1920-1958), povučenu i vrijednu
zaljubljenicu fizičke hemije, odnosno rentgenske kristalografije, koja nije
imala sreću da doživi trijumf i svjetsku slavu. Poznavaoci tvrde da je ova
tiha i skromna mlada žena i sama bila vrlo blizu otkriću strukture DNK92.
Nema sumnje da bi i ona podijelila najviša odličja za naučni rad, da nije, u
međuvremenu, prerano podlegla opakoj bolesti.
Objava otkrića, čiji su bespogovorni tvorci Crick i Watson, veliki je
datum u istoriji nauke. Buknula je biološka revolucija druge polovine XX
88
F. H. C. Crick: Life Itself. Simon and Schuster, New York, 1980.
89
F. H. C. Crick: The Astonishing Hypothesis. Scribner Reprint Edition, New York, 1995.
90
O. Siddiqui: F. H. C. Crick (1916-2004). J. Biosci. 29(4):375-377, 2004.
91
M. H. F. Wilkins, A. R. Stokes & H. R. Wilson: Molecular structure of deoxyribose nucleic acid.
Nature, 171:738, 1953.
92
A. Klug: Rosalind Franklin and the discovery of the structure of DNA. Nature, 219:808-810, 1968.
60
vijeka. Počeo je snažan razmah raznolikih molekularno-bioloških istraži-

vanja i nastala je nova epoha u cjelokupnoj biologiji, epoha obilježena sve
dubljim prodorom u najskrivenije tajne života. Ubrzo su otvorene nesluće-
ne mogućnosti izravnog manipulisanja nasljednim materijalom. Naglo je
uznapredovala nova grana primijenjene biologije, poznata pod popularnim
imenom genetičko inženjerstvo, ostvarujući fascinantna saznanja i senza-
cionalne praktične aplikacije, od rekombinacije i presađivanja gena, do
eksperimenata kloniranja.
Čitava oblast genetičkog inženjerstva, u kojoj „snovi prijete da posta-
nu stvarnost“, počiva na temeljima koje su položili Francis Crick i James
Watson. Ozbiljne rasprave u današnjim istraživačkim radionicama zvuče
kao naučno-fantastične pripovijesti iz nedavne prošlosti, ako ne i još uzbud-
ljivije. Ostvarenja su titanska, najavljuju se daljnja, takoreći nevjerovatna.
I svi ovi zadivljujući domašaji imaju zajednički korijen u Crick-Watsono-
vom modelu građe DNK. Ni jedan drugi pronalazak iz prošlog stoljeća nije
iznio na vidjelo tako raznovrsne perspektive za revolucionarno nove prak-
tične pristupe brojnim egzistencijalnim problemima savremenog čovjeka i
savremenog društva. Famozna „dvostruka zavojnica“, djelo dvojice nepre-
vaziđenih velikana stvaralačke misli, pokrenula je strelovit i eksplozivan
razvitak nauke o životu, osiguravajući joj novo mjesto među znanostima
i vodeću ulogu u izgradnji budućnosti. “Rasvjetljavanje strukture DNK –
daleko najvažnije biološko otkriće dvadesetog vijeka, revolucionaliziralo
je naše koncepte o prirodi i djelovanju genetičkog materijala”93, ali i naše
viđenje živog svijeta kao cjeline, pa i sveukupne stvarnosti.
93
W. Hayes: Molecular genetics – an introductory background (in – “The Biological Revolution
– Social Good or Social Evil”, Editor W. Fuller, pp 47-69). Doubleday & Company Inc., Garden
City, New York, 1972.
61
Mole kularna filozofija –

Jacques Monod
Jacques Monod (Žak Mono, 1910-1976) je ime sa stalnim visokim po-

ložajem u povijesti biologije XX vijeka, vijeka čija je glavna opšta karak-
teristika bio divovski napredak prirodnih nauka. Prošlo stoljeće je dovelo
čitavu civilizaciju na prag nove ere, obilježene dominacijom biološkog
znanja i na tom znanju zasnovanih oblika ljudskog djelanja i ponašanja.
Monod je pružio sjajan doprinos tom neviđenom poduhvatu i kao istraži-
vač i kao mislilac.
Podatke o ovom korifeju moderne znanosti već odavno donose sve
bolje enciklopedije i leksikoni. On je rođen u Parizu, 1910 godine, a umro
je od leukemije, bolesti protiv koje se svojom znanstvenom aktivnošću
indirektno, ali ogorčeno i sam borio, u starosti od 66 godina. Bio je ruko-
vodilac Odsjeka za celularnu biohemiju slavnog Instituta Pasteur u Parizu,
od osnutka tog Odsjeka 1954 godine, do pred svoju smrt. Istovremeno je
obavljao dužnosti profesora na Fakultetu prirodnih nauka Pariskog univer-
ziteta i predavača na slavnom College de France. Javnosti je bio poznat
kao naučnik prvorazredne svjetske reputacije, ali i kao svestran intelek-
tualac, erudit i mnogostruki talenat, čiji su pogledi obuhvatali široka pro-
stranstva izvan molekularne genetike, naučnoistraživačke discipline ko-
jom se neposredno bavio. U krugovima kolega i prijatelja uživao je veliki
ugled. Čitava međunarodna naučna zajednica gajila je prema njemu odnos
naročite simpatije, čemu je doprinosio njegov privlačan, dugo sačuvani
mladalački izgled i izuzetan duhovni šarm u ličnim kontaktima. Uživao je
nepodijeljena priznanja kao vrhunski molekularni biolog svoga vremena,
ali je njegovom opštem ugledu i obljubljenosti podjednako doprinosila i
njegova prošlost skromnog i predanog borca pokreta otpora tokom drugog
svjetskog rata, te njegove izuzetne sposobnosti u saobraćanju sa društve-
63
VRIJEME GENETIKE
nom sredinom. Bio je rado slušan i kao prijatan sagovornik i kao sjajan
retor, a još pogotovo kao odličan muzičar. Izvrsno je poznavao filozofiju
i pažljivo je pratio političke zavrzlame savremenog svijeta, zauzimajući
i odlučno zastupajući hrabre, nezavisne i visoko moralne stavove prema
svakom pojedinom problemu. Fotografija na kojoj se vidi Monod kako po-
maže povrijeđenom demonstrantu u Latinskoj četvrti 1968 godine, godi-
ne studentskog bunta, našla se na stranicama cjelokupne svjetske štampe,
svjedočeći da bivši borac protiv nacizma nije iznevjerio svoje napredne i
slobodarske ideale. Jacques Monod će biti zapamćen kao impozantna inte-
lektualna figura, možda ponekad iznenadnih i pomalo isključivih nazora,
ali krajnje pošten, neustrašiv i savršeno dosljedan vlastitim uvjerenjima
demokrate i humaniste.
Dabome, Monod je ponajprije bio veliki bard molekularne biologije,
odnosno genetike. Za izvanredna dostignuća u toj oblasti nauke dobio je
1965 godine Nobelovu nagradu za fiziologiju i medicinu, a ravnopravni
partneri u diobi nagrade bili su njegovi kolege iz Instituta Pasteur, Andre
Lwoff (Andre Lvof) i Francois Jacob (Fransoa Žakob). Povodom dodjele
visokog odličja “pasterovskoj grupi”, pored mnogih drugih riječi pohvale i
priznanja bilo je napisano i ovo: “čovjek ne mora biti ekspert u struci da bi
cijenio značaj rada grupe, ako se samo sjeti poznatih termina u stalnoj upo-
trebi kao što su ‘profag’, ‘temperatni’, ‘virulentni bakteriofazi’, ‘episom’,
‘strukturni gen’, ‘regulatorni geni’, ‘permeaza’, ‘operon’, ‘kurir (glasnik,
messenger)-RNK’, ‘alosterične bjelančevine’ itd., koji duguju svoj nasta-
nak trojici istraživača. Oni su doista, sa saradnicima, razvili i definisali
koncepte predstavljene navedenim terminima, ako sami termini i nisu bili
u svakom slučaju posve novi.”94 Rezultati dugogodišnjih istraživanja fran-
cuske molekularno-biološke trojke, naravno, ne svode se na terminološke
i konceptualne inovacije, nego dopiru mnogo dalje i mnogo dublje, sve do
temeljnih zasada današnje biologije.
Tri naučna šampiona iz Pasteurovog instituta pristupaju molekularno-
genetičkim temama tokom ranih pedesetih godina, taman na vrijeme da se
svrstaju u neveliki pionirski odred poslenika na tom polju moderne nauke.
Oni nisu nikad sačinjavali „istraživački tim“ u standardnom smislu pojma.
„Njihova veličina u ogromnoj mjeri počiva na jedinstvenom tipu saradnje
i uzajamnog oplođavanja ideja (možda bi riječ ‚komplementacija‘ to još
bolje opisivala), koje su poticale od tri veoma različite ličnosti.“95 Svaki
94
M. R. Pollock: 1965 Nobel Prize for medicine. Nature, 208:1250, 1965.
95
M. R. Pollock, l.c.
64
od njih dao je osobni obol važnim naučnim otkrićima i generalizacijama

svoga vremena. Iako su ravnopravno podijelili Nobelovu nagradu i nije
uvijek lako zasebno razmatrati zasluge bilo kojeg od njih, ponešto se ipak
može razlučiti.
Andre Lwoff (1902-1904) bio je najstariji član ekipe i dugo je bio for-
macijski pretpostavljen ostaloj dvojici. Nakon ljekarske diplome (1927) i
doktorata medicinskih nauka (1932) postao je stalni saradnik instituta Pa-
steur, gdje je i ranije radio kao stipendista i gdje će provesti praktično cijeli
svoj radni i stvaralački vijek. Ubrzo je stao na čelo novoosnovane “Službe za
fiziologiju mikroba”, kojoj je obezbijeđen vrlo skroman prostor u dijelu pot-
krovlja jedne institutske zgrade. Tako je nastao slavni “Tavan”, mali labora-
torijski sistem kojeg je Lwoff učinio elitnim središtem savremene biologije,
omiljenim stjecištem najpoznatijih istraživača zainteresovanih za aktuelna
pitanja fizikohemijskih procesa u osnovama života i životnih pojava.
Ime Lwoff (porijeklom Rus, Ljvov) ne spominje se suviše često u sa-
vremenim udžbenicima biologije, ali on ima ogromne zasluge za pokre-
tanje i širenje naročitog duha entuzijazma, požrtvovanja i intelektualne
saradnje, koji se poslije učvrstio u čitavom internacionalnom kolektivu
istraživača na polju molekularne genetike. Uz to je ispoljio fantastičan
smisao za ispravnu procjenu potencijalnih talenata pri izboru saradnika
u neveliku „tavansku“ ekipu. S njim su pravili svoje prve korake u svijet
bioloških molekula Monod (od 1945 stalno) i Jacob (od 1950 godine),
pored mnogih drugih poznatih imena nauke. Međutim, Andre nije volio
način rada karakterističan za „industrijsku znanost“, gdje kompletni timo-
vi malih saradnika ujutro primaju naredbe od velikog poglavice, a ovaj
uveče obilazi kuću i prikuplja rezultate, zadržavajući za sebe isključivo
pravo integracije i inerpretacije. Njemu se sviđalo da radi sam96. Relativno
mali broj učenika koje je Lwoff uveo u laboratorijsku praksu vrlo brzo su
se osamostaljivali, opredjeljujući se za različite naučne probleme i zači-
njući vlastite pravce istraživanja. Uz takvog rukovodioca Monod i Jacob
su munjevito stasali u samostalne istraživače i uz punu njegovu podršku
ušli u najuži krug molekularnobiološke naučne elite. Andre Lwoff je bio
neprikosnoveni doajen trojke budućih Nobelovaca i nominalni “šef”, o či-
jim šefovskim kvalitetima najbolje govore blistavi naučni uspjesi njegovih
mlađih kolega. Originalna istraivanja Lwoffa dovode do značajnog otkri-
ća da su vitamini podjednako važni za metabolizam mikroba, kao i viših
96
F. Jacob: Andre Lwoff (1902-1994). Nature, 371:653, 1994.
65
VRIJEME GENETIKE
organizama, što je bitan doprinos spoznaji o suštinskoj jednoobraznosti
osnovnih životnih procesa u cjelokupnom organskom svijetu, spoznaji o
jedinstvenom biohemizmu života u svim njegovim oblicima. Bez ove spo-
znaje bio bi nemoguć kasniji razvoj molekularne biologije i samim tim je
Lwoff zaslužio mjesto u istoriji nauke. Trojica Nobelovaca iz 1965 mogu
se slikovito zamisliti kao dvojac s kormilarom; kormilar je usmjerio ča-
mac, a onda - vjeran svojoj prirodi - sam plivao dalje i ostavio veslače da
sami napreduju prema vlastitim ciljevima, ka vrhuncima naučnih rezultata
i naučne slave. Taj kormilar bio je Andre Lwoff.
Francois Jacob, najmlađi i jedini živi pripadnik francuske velike troj-
ke (1920-…), bio je, kao i Monod, istovremeno neposredni projektant i
izvođač u kapitalnim eksperimentima i otkrićima koji su im donijeli svjet-
sku slavu. Popeo se na tavan instituta Pasteur samo zahvaljujući svojoj
nepokolebljivoj odlučnosti da se priključi tamošnjim istraživačima života.
Patron (Lwoff) ga je dugo odbijao (“nema mjesta”) i primio ga u tijesno
potkrovlje tek nakon nekoliko molbi i razgovora, samo zato što Francois
nije pristao da popusti97. Epizoda je poučna: prostori gdje se izvodi prava
nauka ne moraju biti luksuzni, ali ne smiju biti prenapučeni.
Od 1957 godine naovamo Monod i Jacob se zajedno bave istom užom
naučnom problematikom; ako je Jacob bio nešto nadareniji za opite, Mo-
nod se, možda samo za dlaku prilježnije, bavio teorijom98. Iz ove koope-
racije ponikao je impresivan zajednički doprinos modernoj biologiji, koji
se globalno sastoji (a) u razjašnjavanju karaktera i uloge informacijske
ribo-nukleinske kiseline (iRNK) pri realizaciji nasljednih “uputstava” za
sintezu bjelančevina u ćelijama, (b) u definisanju načina proizvodnje spe-
cifičnih molekula informacijske (i drugih tipova) RNK. Studirajući feno-
mene herediteta na popularnom objektu molekularno-genetičkih pokusa,
na bakteriji Escherichia coli, njih dvojica su razvili svoju glavnu zami-
sao – teorijski model regulacije heterokatalitičkog djelovanja osnovne
nasljedne supstance, odnosno djelovanja DNK99, Ideje Monoda i Jacoba,
prvenstveno zasnovane na vlastitom istraživačkom iskustvu, našle su niz
eksperimentalnih potvrda u brojnim laboratorijama širom svijeta. Entiteti
“kurir-RNK”, “gen regulator”, “strukturni gen”, “operon”, za koje njima
97
F. Jacob: La belle epoque (Les Microbes et la Vie - Of Microbes and Life; J. Monod & E. Borek
editors, p99). Columbia University Press, New York, 1971.
98
H. F. Judson: The Eighth Day of Creation (Makers of the Revolution in Biology). Simon and
99
F. Jacob & J. Monod: Genetic regulatory mechanisms in the synthesis of proteins. J. Mol. Biol.
3:318-356. 1961.
66
dvojici pripada nesumnjivo autorsko pravo, smatraju se i danas ključnim

materijalnim elementima sistema genetičke informacije. Ovi entiteti, nji-
hove funkcije i funkcionalni odnosi predstavljaju, u smislu originalnih
sugestija Monoda i Jacoba, temelj savremenog shvatanja hereditarnih pro-
cesa. Ni jedna kasnije ustanovljena ozbiljna naučna činjenica ne protivu-
riječi pronalascima dvojice francuskih učenjaka. Univerzalnost njihovih
originalnih pojmova i koncepcija, obuhvaćenih terminom “operonska te-
orija”, nije bitno poljuljana docnijim saznanjem da genetički sistem viših
organizama, eukariota, ima neuporedivo složenije regulatorne mehanizme
djelovanja DNK, u odnosu na mikrobe.
Sintetska kruna nalaza Monoda i Jacoba, njihova operonska teorija
koja prikazuje način rada gena, sjajno povezuje molekularne mehanizme
nasljednosti sa opštim fenomenom prilagođenosti živih bića vanjskim
uslovima života. Geni nisu slijepi egzekutori “biološke sudbine”, koja je
u cjelini zapisana građom molekula DNK. Geni ne funkcionišu po nekim
neizmjenjivim unutrašnjim nalozima, potpuno nezavisnim od realnih po-
treba organizma, nego u saglasnosti sa zahtjevima stanja okoline, njihov
aktivitet je ekonomičan. Operonska teorija je prvootkriveno objašnjenje
kako geni svrsishodno komuniciraju sa vanjskom sredinom i kako ta ko-
munikacija vodi metabolizam. Geni primaju signale iz okoline i po tim si-
gnalima upravljaju, putem svojih proizvoda – enzima, prometom materije
i energije u organizmu. Geni, tj. DNK, ne rade stalno i ravnomjerno, slije-
deći samo svoj utvrđeni program, zabilježen u njihovoj sopstvenoj struk-
turi, nego osluškuju specifična obavještenja spolja, te se saglasno njima
uključuju i isključuju, “pale i gase”. Operon je “informacijski centar” ge-
netičkog sistema, organizaciona jedinica nasljednog materijala koja prima
vanjske podatke i reaguje na njih. Koncepcija operona dovodi nasljednost i
životnu sredinu živih bića, genetičke i ekološke faktore života, u operativ-
nu spregu, na nivou izravnog saobraćaja među molekulama. Čitava zgrada
selekcionizma, cijela građevina Darwinove evolucijske teorije, time stiče
egzaktan temelj. Operonska teorija, djelo velikih istraživača prirode Mo-
noda i Jacoba, otvara put suštinskom razumijevanju molekularne osnove
odnosa organizama sa okolišem.
Izgleda da je kob velikih tandema da se razilaze kad su polučili vr-
hunske rezultate. Ta sudbina je sustigla i stvaralačku dvojku Jacob-Mo-
nod. Poslije osvajanja Nobelove nagrade nisu više radili zajedno, obojica
su manje-više napustili laboratorijski rad i posvetili se pisanju. Monod je
67
VRIJEME GENETIKE
u nekadašnjem veslačkom dvojcu, kao stariji stanar “Tavana”, imao ulo-
gu formalnog kapetana i prvog “sintetičara” ostvarenih eksperimentalnih
nalaza. Čovjek njegovog kova neizbježno je morao prekoračiti granicu
teorijskog uopštavanja samo vlastitih empirijskih nalaza. On se morao su-
sresti s potrebom da osmišljava dragocjeni faktografski materijal koji je
ostvarila cijela molekularna biologija njegovog doba. Monod se prihvatio
da rezultate ove istraživačke oblasti, smještene na sjecištu saznanja prak-
tično svih fundamentalnih prirodnih nauka, pretoči u filozofsku sintezu, ne
prezajući od bezbrojnih zamki što prijete naučniku koji se odvaži za izlet
u filozofiju. Tako je nastala knjiga “Slučaj i nužnost – Esej o prirodnoj
filozofiji moderne biologije”100. O motivima svog hrabrog poduhvata sam
autor u predgovoru kaže: “Danas je za učenjaka nesmotreno da upotre-
bljava riječ ‘filozofija’, makar ona bila i ‘prirodna’, u naslovu (pa čak i u
podnaslovu) nekog djela. Sigurno je da će naučnici dočekati to djelo s ne-
povjerenjem, a filozofi u najboljem slučaju snishodljivo. Imam samo jedno
opravdanje, ali mislim da je umjesno: dužnost koja se danas više nego ikad
nameće naučnicima jeste – da svoju struku shvate u okviru čitave moder-
ne kulture, kako bi obogatili ne samo tehnički važna znanja, nego i ideje
potekle iz njihove nauke za koje mogu smatrati da imaju ljudski značaj
za čovječanstvo. I sama naivnost jednog novog pogleda, a naučni pogled
je uvijek takav, može ponekad baciti novu svjetlost na stare probleme”101.
Plemenite pobude, van svake sumnje ispravni zaključci, jasne poruke o
zadaćama. Monod je morao biti savršeno svjestan svojih predispozicija
za rizični upad prirodnjaka u sfere filozofije. Njemu je okolina vrlo glasno
priznavala svakakve talente. Takoreći od malih nogu pred njega se otvo-
reno postavljalo pitanje hoće li postati Pasteur ili Beethoven. Samopouz-
danja mu nikad nije manjkalo. Nimalo ne iznenađuje što se odvažio da
zagrize tvrd orah, vjerovao je u svoje zube.
Knjiga “Slučaj i nužnost” ima dosta kratku istoriju. “Ovaj esej je za-
snovan na seriji predavanja (Robbins Lectures) održanih februara na ko-
ledžu Pomona u Kaliforniji. Želim da zahvalim upravi tog koledža što mi
je pružila priliku da pred veoma mladim i žustrim slušateljstvom razvijem
izvjesne teme, već duže vrijeme predmet mog razmišljanja, ali ne i uči-
teljske djelatnosti. Iste teme sam stavio u jedan kurs na College de France
100
J. Monod: Le hasard et la nécessité - Essai sur la philosophie naturelle de la biologie moderne.
Éditions du Seuil, Paris, 1970.
101
Isto (Predgovor), pp 12-13.
68
u toku 1969/1970 školske godine“ – iznosi Monod102. Tekst, dakle, izlazi

samo nekoliko mjeseci nakon završetka kursa na College de France. Reklo
bi se – prebrzo, ali treba znati da je javnost bila testirana već mnogo ranije.
Glavninu stavova iz “Eseja” Monod je predstavio u pristupnoj besjedi,
poslije izbora u College de France103, 1967 godine. Besjeda je pobudila
veliko interesovanje – filozofske konsekvencije novih bioloških saznanja
naišle su na zahvalnu publiku. Ohrabrenom piscu ostalo je da razradi i zao-
kruži svoje poglede, siguran da će oni biti itekako zapaženi, proba je uspje-
la. Monod je, kažu, poput nekog glumca žudio za pažnjom i za aplauzima,
a nije mrzio ni polemiku. Sad je mogao mirno da oblikuje svoje omiljeno
djelo, što je i učinio - od gostovanja u Kaliforniji, preko lekcija na College
de France, do konačne, najobimnije verzije u knjizi “Slučaj i nužnost”.
Esej “Slučaj i nužnost” je pokušaj da se spoznaje molekularne biologi-
je “iz prve ruke” pretoče u filozofske zaključke o problemima i suštinama
svijeta i razumijevanja svijeta. U relativno kratkom tekstu na 180 stranica
običnog formata pretreseno je mnoštvo zamamnih i ujedno teških tema i
problema, od osobina atoma do anatomije morala i socijalističkih idea-
la. Podnaslovi iz eseja dočaravaju širinu autorovog neustrašivog zamaha:
“Prirodno i vještačko”, “O strojevima koji se sami konstruišu”, “Vitaliz-
mi i animizmi”, “Epistemološki promašaj dijalektičkog materijalizma”,
“Antropocentristička iluzija”, “Holizam i redukcionizam”, “Molekularna
ontogeneza”, “Invarijantnost i perturbacije”, “Jezik i evolucija čovjeka”,
“Aktuelne granice biološke spoznaje”, “Opasnosti genetičke degradacije u
modernim društvima”, “Selekcija ideja”, “Kriza moderne duše”, “Vrijed-
nost i saznanje” itd. Nabrajanje samo dijela naslova otkriva ogromnu šaro-
likost Monodovih rasprava, ali i zanimljivost njihovih sadržaja sa stanovi-
šta obične intelektualne znatiželje. U tome svakako leži jedan od razloga
uspjehu knjige na izdavačkom tržištu Zapada (među ostalima valja nagla-
siti piščev nesumnjivi naučni i moralni autoritet, ali i književni talenat).
U osvrtu razumne dužine nije moguće ni prikazati, a kamoli proučiti
sve sudove i stavove iz Monodove filozofske studije. Onoliko koliko ona
bliže razmatra „prirodnu filozofiju moderne biologije“, najzanimljivija je
u svom traganju za rješenjem „fundamentalne dileme“ života, koju Monod
svodi na odnos dviju „čudesnih osobina“ organskog svijeta - invarijantno-
sti (invariance = stalnost, nepromjenljivost) i teleonomije (teleonomie =
Isto, p 14.
102
J. Monod: De la biologie a l’ ethique (Leçon inaugurale, La College de France). Le Monde, 30

103
Novembre 1967. (Prevod – “Inauguralna beseda”. Letopis Matice srpske, 410:108-122, 1968.).
69
VRIJEME GENETIKE
svrhovitost, svrsishodnost). To je hrabar i interesantan postupak: velika
pitanja se postavljaju u široko uopštenoj jednostavnoj formi, atomizacija
svojstvena egzaktnom analitičkom načinu otkrivanja pojedinačnih istina o
svijetu nije dobar put ka traženim odgovorima.
U želji da identifikuje osnovne i opšte odlike živih sistema – što čini
kroz šarmantnu literarnu igru sa Marsovcem koji ne zna ništa o biologiji,
a hoće da otkrije osobine zemaljskih bića – Monod se zaustavlja na tri nji-
hove ključne karakteristike, a to su teleonomija, autonomna morfogeneza
i reproduktivna invarijantnost. On nadalje izvodi da autonomnu morfoge-
nezu treba smatrati tek mehanizmom koji podjednako omogućava i repro-
dukciju invarijantne informacije i izgradnju teleonomskih struktura; tako
se ostaje na invarijantnosti i teleonomiji kao efektivnim diferencijalnim (a
time i suštinskim) osobinama živih bića. Kako autor tumači ova dva ter-
mina, koji će se tek poslije iznošenja njegovih ideja više odomaćiti u bio-
loškim krugovima? Invarijantnosti Monod daje sljedeće značenje: „... moć
reprodukcije i transmisije ne varietur informacije koja odgovara vlastitoj
strukturi (organizma). To je veoma bogata informacija, jer opisuje vrlo
složenu organizaciju, ali se integralno održava iz pokoljenja u pokoljenje.
Mi ćemo tu osobinu označiti kao invarijantnu reprodukciju ili jednostavno
kao invarijantnost.“104 Na istom mjestu Monod daje i “najlakšu, kvantita-
tivnu odredbu invarijantnosti”: “Pošto se radi o sposobnosti reprodukova-
nja strukture visokog stupnja uređenosti i pošto se stupanj uređenosti jedne
strukture može definisati u jedinicama informacije, reći ćemo da je ‚sadr-
žaj invarijantnosti‘ neke date (biološke) vrste ravan količini informacije
koja iz generacije u generaciju obezbjeđuje očuvanje specifične strukturne
norme.“105 Ma koliko izgledala zapetljanom, ova definicija ima svoj puni
smisao i lako se dovodi u vezu sa kibernetičkim (informatičkim) modelima
i obrascima. Radi svestranijeg razjašnjavanja originalne piščeve termino-
logije, korisno se podsjetiti da je Monod u svom inauguralnom predavanju
na College de France umjesto imena “invarijantnost” (invariance) upo-
trebljavao riječ “emergencija” (emergence), očevidno podrazumijevajući
jednak obim i sadržaj pojma iza ta dva naziva. “Emergencija je osobina
da se reproduciraju i umnožavaju strukture uređene visoko kompleksno”
– kaže Monod svom auditorijumu.106 Kasnije će se odlučiti za izraz “inva-
rijantnost”, vjerovatno nalazeći da ima bolji zvuk u kontekstu ljubomorno
104
J. Monod: Le hasard et la nécessité, p 25.
105
Isto, p 26.
106
J. Monod: Inauguralna beseda, p 109.
70
naglašavanog “objektivizma” njegovih razmišljanja.
Razjašnjavajući drugi ključni pojam u temeljnoj dihotomiji života

Monod piše: “Pojam teleonomije implicira ideju orijentisane, koherentne
i konstruktivne djelatnosti.“107 Teleonomija opisuje opšteprisutno svojstvo
živih bića da su “strukturirana, organizovana i uslovljena s obzirom na
svrhu - opstanak jedinke, ali prije svega opstanak vrste”108; teleonomske
strukture i ponašanja takođe se mogu kvantitativno-informatički determi-
nirati.
Terminološko i pojmovno diferenciranje dviju “čudesnih (začudnih)
osobina života” samo je polazna tačka Monodove kritične teorijske opera-
cije: on će distinkciji među njima pridati materijalni karakter. “Distinkcija
između teleonomije i invarijantnosti nije prosta logička apstrakcija. Nju
opravdavaju hemijska razmatranja. Ustvari, od dvije bitne klase bioloških
makromolekula jedna je - bjelančevine - odgovorna za gotovo sve teleo-
nomske strukture i performanse, dok je genetička invarijantnost isključivo
vezana za drugu klasu, klasu nukleinskih kiselina”.109
Sav trud oko definisanja invarijantnosti i teleonomije i oko utvrđivanja
njihovih distinktnih molekularnih nosilaca, služi zauzimanju startne po-
zicije za rješavanje „fundamentalne dileme“ nauke o životu. Slično svim
drugim tvorcima generalnih koncepcija o svijetu, Monod se baca na zada-
tak razrješavanja kauzalne i temporalne relacije među bitnim osobinama
živih bića. “Zbog same činjenice što teleonomične odlike živih bića kao
da stavljaju u pitanje jedan od osnovnih postulata moderne teorije sazna-
nja, svaka koncepcija svijeta - filozofska, naučna, religijska - nužno pret-
postavlja implicitno ili eksplicitno rješenje tog problema. Svako rješenje,
sa svoje strane, bez obzira na motivaciju, implicira na podjednako nužan
način hipotezu glede kauzalnog i temporalnog prioriteta dviju karakteri-
stičnih osobina živih bića (invarijantnosti i teleonomije), te odnosa jed-
ne prema drugoj.”110 Ovaj univerzalni čvor mudrosti Monod presijeca s
krajnjom odlučnošću, bez trunke kolebanja: jedina hipoteza koja bi bila
sukladna spoznajama savremene nauke, tj. molekularne biologije, jeste -
da invarijantnost nužno prethodi teleonomiji. Monod nalazi da sve ostale
filozofije implicitno ili eksplicitno nude suprotnu alternativu, pošto zauzi-
107
108
J. Monod: Inauguralna beseda, p 110.
109
110
Isto, p 37.
71
VRIJEME GENETIKE
maju stanovište da jedan arhiprincip djeluje u čitavoj prirodi (“animizmi”)
ili samo u njenom živom dijelu (“vitalizmi”).
Knjiga “Slučaj i nužnost” je odmah po izlasku pobudila mnogo pažnje,
zapravo kao da nikoga u intelektualnom svijetu nije ostavila ravnodušnim,
izazivajući bezbrojne reakcije i komentare. Na gledišta iskazana u njoj stav-
ljali su primjedbe i lijevo i desno orijentisani umovi, najprije u Francuskoj,
a onda i drugdje (knjiga je ubrzo doživjela izdanja na svim glavnim svjet-
skim jezicima). Očigledno, Monodova molekularna filozofija je ukazala na
duboke posljedice napretka biologije po cjelokupnost najopštijih shvatanja
stvarnosti. Bila je velika novost i velika smjelost tako radikalno dodijeliti
molekulske nosioce diferencijalnim odlikama života i hladnokrvno presu-
diti koji su od njih kauzalno i evolucijski primarni. U savremenoj nauci i
filozofiji prilično izrazito je dominirala neka vrsta dualizma u shvatanju i
interpretaciji specifike fenomena života: većina je vidjela svrsishodnost i
stalnost kao dva nerazdvojna globalna svojstva organskih sistema, od kojih
je svako za sebe nepotpuno, sterilno, bespomoćno i neobjašnjivo. Monod
je, naravno, sve znao: “Savršeno je tačno da su te osobine tijesno združe-
ne kod svih živih bića. Genetička invarijantnost se ne ispoljava drugačije
nego putem autonomne morfogeneze one strukture koja čini teleonomski
aparat.”111 Ali je vidio dalje. Njegova odluka o prioritetu invarijantnosti u
živoj prirodi može se u izvjesnom smislu označiti kao proročanstvo. Nije
čudo što je Monodova knjiga dočekana sa pomiješanim raspoloženjima.
Naučna saznanja koja bi se mogla smatrati objektivnom argumentacijom
njegovih vizionarskih razmišljanja pojavila su se mnogo kasnije, sa otkri-
ćem katalitičkih sposobnosti nukleinskih kiselina112,113. Molekule ove klase
hemijskih spojeva, nosioci invarijantnost bioloških sistema, kako je poka-
zano sredinom osamdesetih godina, preobražavaju se iz nefukcionalnog u
funkcionalan oblik bez sudjelovanja „neophodnih“ teleonomskih moleku-
la i struktura - proteinskih enzima. Novost je revolucionarna i podstakla
je čitavu poplavu revizije dosadašnjih pogleda na mnoga fundamentalna
pitanja biološke teorije. Pojavilo se više zanimljivih ideja o mehanizmima
postanka života na Zemlji, koje se oslanjaju na novootkrivenu činjenicu
o biokatalitičkom aktivitetu nukleinskih kiselina. Čitav organski svijet
vuče porijeklo od pra-molekula koje objedinjuju obje Monodove „čudesne
111
Isto, p 28.
112
S. Altman : Enzymatic cleavage of RNA by RNA. Nobel Lecture 1989 (p25). Nobel Foundation,
Stockholm, 1990.
113
T. R. Cech: Self-splicing and enzymatic activity of an intervening sequence RNA from Tetrahy-
mena. Nobel Lecture 1989 (p40). Nobel Foundation, Stockholm, 1990.
72
odlike živih bića“, invarijantnost i teleonomiju, a to su molekule RNK

(„primordijalni RNK svijet“114). Time je Monodova filozofija o kauzalnom
i temporalnom prioritetu molekula invarijantnosti, odnosno nukleinskih
kiselina, dobila naknadnu i neočekivanu, čak iznenadnu, ali veliku satis-
fakciju. Jacques Monod, tvrdokorni zatočnik slobode i znanja, nije prestao
s pobjedama. Doduše, možda otkriće priona115, proteinskih čestica koje se
samostalno umnožavaju, kao da vraća filozofsku dilemu o prirodi i istoriji
života na njen davni početak.
*
U knjigama stoji da su posljednje riječi koje je izgovorio Jacques Mo-
nod, izdišući na postelji bolnice u Cannesu 31 maja 1976 godine, bile:
“Pokušavam da shvatim”.116 Sigurno bi se mogle razumjeti kao motto cije-
log njegovog rada, ili zaključak cijelog njegovog života. Genije na umoru
ponavlja svakom znanu svijest da su i čitava znanost i sva filozofija samo
pokušaj da se shvati okolni svijet i vlastito postojanje. Zajedno sa Mono-
dovim impozantnim doprinosom svakoj od njih.
114
M. M. Waldrop: Did life really start out in an RNA world? Science, 246:1248,1989.
115
S. B. Prusiner: Novel proteinaceous infectious particles cause scrapie. Science, 216:136-144,
1982.
116
H. F. Judson, op. cit., p 616.
73
Novo vrijeme i stara raspra –

Darwin i L amarck danas
U teorijskoj biologiji poznati su mnogi pokušaji problematiziranja

darvinističke ortodoksije sa stajališta koja savim podsjećaju na klasični
lamarkizam. Iako već prilično dugo preovlađuje uvjerenje da su takve in-
tervencije zauvijek pripale prošlosti, one se u izvjesnim vremenskim raz-
macima ipak ponavljaju. Ali je malo ko mogao očekivati njihovu pojavu u
posljednjoj četvrtini dvadesetog vijeka. Međutim – opet se dešavaju. Dav-
ni su i duboki korijeni ovog tvrdokornog suprotstavljanja dominantnom
stavu moderne biologije.
Rodonačelnici grandiozne raspre u krilu evolucionizma, Jean Baptiste
Lamarck (Žan Batist Lamark, 1744-1829) i Charles Darwin (Čarls Darvin,
1809-1882), na neki način dijele slavu kao tvorci prvih egzaktno zasnova-
nih teorija o razvoju živog svijeta. Oni su u razmaku od tačno pola vijeka,
jedan za drugim ponudili različite, ali gotovo podjednako ubjedljive logič-
ke konstrukcije, kojima se zagovarao i objašnjavao proces transformacije
živog svijeta. Njihove teorije pripadale su hronološki XIX vijeku, ali su
usmjerile cjelokupan budući napredak nauke jednostavnom, ali snažno ar-
gumentovanom idejom da i priroda, a ne samo ljudsko društvo, ima svo-
ju dugu i uzbudljivu istoriju. Lamarck i Darwin su slutnje mnogih svojih
prethodnika pretvorili u djelatno načelo pogleda na svijet.
Jedan od najvećih korifeja molekularne genetike, Jacques Monod (Žak
Mono, 1910-1976), svojedobno je napisao da biologija, usvojivši evolucio-
nistički nazor, neprikosnoveno izbija na prvo mjesto među prirodnim nauka-
ma po svom doprinosu oblikovanju savremene misli. Zamisao o organskom
razvitku duboko je preobrazila i trajno obilježila ne samo učenje o prirodi,
nego i široke oblasti filozofije, religije i politike, ističe on117. Njegovoj (i ne
117
J. Monod: Le hasard et la nécessité. Editions du Seuil, Paris, 1970; p 11
75
VRIJEME GENETIKE
samo njegovoj) konstataciji zaista se ne može staviti nikakav ozbiljan prigo-
vor. Međutim, mora se pomisliti da je samo tradicionalna galska skepsa pre-
ma veličinama poniklim na drugoj strani (Kanala) spriječila slavnog francu-
skog naučnika da izričito poveže izuzetni ideološki status današnje biologije
sa imenom Charlesa Darwina. Drugi su pisci u tom pogledu neuporedivo
određeniji: Jacob Bronowski (Džekob Bronovski, 1908-1974), ugledni isto-
ričar moderne nauke, na primjer, tvrdi: “Možda nijedno pojedinačno otkriće
poslije Kopernikova nije izvršilo tako snažan utjecaj kao Darwinovo, jer se
proteglo na sva polja znanosti i filozofije...”118.
Darwinova verzija je donijela definitivnu pobjedu evolucionizma i
dala pečat prostranim domenima kulture i civilizacije, daleko izvan granica
biološke nauke. Iznad svake sumnje je istina da pozornicom fundamental-
nih teorijskih koncepcija prirodoznanstva, od druge polovice pretprošlog
vijeka naovamo, suvereno vladaju darvinistički nazori. Takva je situacija
i danas: evolucionizam predstavlja jedinstveno opšte opredjeljenje u sa-
vremenoj biologiji, a darvinizam – glavno naučno-teorijsko uporište tog
opredjeljenja.
Pa ipak, u širem okviru bioloških nauka stalno su se održavali i neki
alternativni evolucionizmi, učenja o organskom razvoju koja osporavaju
ispravnost i vladavinu darvinizma. Među naučno obrazlaganim opozici-
jama, kao najupornija i najdugovječnija afirmisao se upravo lamarkizam,
koji je umirao i uskrsavao, tinjajući u vidu različitih glasnijih ili tiših, oš-
trijih ili blažih, izravnih ili posrednih protivljenja vladajućoj dogmi. Sa
korijenom u starijem obrazloženju mehanizama evolucije, odnosno u dje-
lu Lamarckovog tragičnog genija, lamarkistoidne ideje su prilično stal-
no i prilično često ulazile u povremenim dvoboje sa darvinizmom. Na tlu
burnog razvitka moderne biologije, posljednjih decenija nerijetko su se
rasplamsavale borbe mišljenja, podstaknute novim saznanjima, koja su ši-
rom otvarala vrata pravom cvjetanju vrlo raznolikih shvatanja i objašnje-
nja rezultata naučnog progresa. Kada se radilo o najopštijim zaključcima
nauke o životu, nesuglasice su gotovo neizbježno, barem povremeno, do-
bijale izgled obnovljenih kontradikcija između lamarkizma i davinizma.
Bifurkacija evolucionističke misli, izražena u učenjima Lamarcka i
Darvina, rijetko se shvata sasvim tačno, saglasno svojoj istinskoj suštini.
Površni analitičari se obično zadovoljavaju jednostavnom opservacijom
da su darvinizam i lamarkizam različite doktrine po tome što prva podvlači
118
J. Bronovski: Nova znanstvena misao i njezin utjecaj – Historija čovječanstva: kulturni i naučni
razvoj: sveska VI, knjiga I, “Naprijed”, Zagreb, 1969; str. 151
76
važnost unutrašnjih, a druga – vanjskih činilaca evolucionog procesa. Ova

distinkcija nije samo krajnje uprošćena, nego i pogrešna. Oba pravca te-
orije evolucionizma podjednako uvažavaju funkcije i unutrašnjih (konsti-
tutivnih) i spoljašnjih (sredinskih) faktora istorijskog razvitka živih bića;
bez toga bi i jedna i druga teorija bile lišene svake logike i svake ubjed-
ljivosti. Darvinisti, kao i lamarkisti, i te kako priznaju da sredina snažno
utiče na tokove evolucije; princip odabiranja (selekcije) – centralni stub
darvinističkog učenja – stavlja spoljašnje činioce u ulogu determinatora
usmjerenja razvojnih promjena u kraćim (mikrotemporalnim) kao i u du-
žim (makrotemporalnim) dimenzijama mijenjanja živog svijeta. Lamark i
svi njegovi sljedbenici, s druge strane, nipošto ne potcjenjuju značaj pro-
cesa nasljeđivanja i fenomena nasljedne promjenljivosti za tok organske
evolucije. Formula da na nasljednu varijabilnost, tu stvarnu osnovu evolu-
cionih promjena, na neki način presudno djeluje vanjska sredina, može se
bez ikakvih teškoća staviti u fond temeljnih pogleda i darvinizma i lamar-
kizma. Razlika između dviju teorija pokazuje se tek u odgovoru na jed-
no pitanje, koje se dosta rijetko formuliše sa dovoljno preciznosti, a to je
pitanje o porijeklu adaptivne varijacije. Kako se rađa realna prilagođenost
organizama uslovima sredine u kojoj žive? Kakav mehanizam je doveo
do očigledne, svuda prisutne podudarnosti građe i ponašanja živih bića sa
načinom njihovog života? Za ovo pitanje bi se moglo reći da predstavlja
ključnu teorijsku dilemu evolucione biologije. Lamarkizam i darvinizam
se presudno razlikuju po svojim interpretacijama nastanka nasljedno za-
snovanih prilagodbi u organskom svijetu.
Ključna je darvinistička teza da spoljašnji uticaji ne mogu direktno
izazivati adekvatne, adaptivne hereditarne promjene u živom biću. Izla-
ganje organizma povišenoj toploti, makar trajalo tisućljećima, neće proi-
zvesti organizme trajno, generacijski bolje prilagođene vrućini. Adaptivne
osobine živih bića su rezultat odabiranja slučajnih varijanti, koje nastaju
nezavisno od djelovanja spoljašnjeg faktora u odnosu na koji one predstav-
ljaju (eventualnu) prilagodbu. Vanjska sredina, dakle, ne stvara adaptivno
superiornije varijante, nego bira adaptivno superiornije varijante među po-
stojećim nasljedno uslovljenim individualnim inačicama.
Lamarkisti su, nasuprot tome, uvijek isticali stav da organizam može
izravno reagovati na vanjska djejstva stvaranjem adaptacija koje se, zatim,
ponavljaju u narednim pokoljenjima, tj. – nasljeđuju. Okolina, po Lamarcku
i njegovim nasljednicima, neposredno modificira hereditet živih bića u smi-
77
VRIJEME GENETIKE
slu transgeneracijske povećanja prilagođenosti organizama. Vanjska sredina,
prema tome, ne bira između raspoloživih varijanti one bolje, nego ih kreira.
Ovakvi nepomirljivo suprotni nazori lamarkizma i darvinizma suče-
ljavali su se u eri klasične biologije prije svega oko dileme, koja je dugo
označavana kao egzaktno-istraživački problem, oko dileme o mogućnosti
nasljeđivanja tzv. “stečenih osobina”. Da li je moguće da se adaptivno
obilježje razvijeno u toku života određene jedinke, prenese i na njeno po-
tomstvo? Da – odgovara lamarkizam i formuliše “zakon” o nasljeđivanju
stečenih osobina, kao ključnu tački cjelokupnog zdanja svoje evolucione
teorije. Ne – odgovaraju darvinisti.
Sav hod progresa nauke kroz prošlo stoljeće podržavao je darvinistič-
ko odlučno odricanje mogućnosti “nasljeđivanja stečenih osobina”. Sve
erupcije lamarkizma, oslonjene na pojedina neriješena pitanja i dileme sa-
vremene biologije nekako su bile demantovane objektivnim spoznajama i
sukcesivno su doživljavale neku vrstu kompromitacije i odlazile na spo-
redne stranice naučne istorije. Međutim, lamarkističke ideje su s vremena
na vrijeme ipak ustajale, kao iz mrtvih, upozoravajući na svoj status upor-
nog izuzetka i “manjinske religije” u biološkoj znanosti. Neko vrijeme se
činilo da su konačno izgubile i to mjesto. Uskrsnuća lamarkizma sada tra-
že osnovu u otkrićima molekularne biologije. Ilustrativan primjer pružio
je sredinom 1978. godine, Edward Steele (Eduard Stil), mladi austrijski
imunolog angažovan na istraživačkom radu u Velikoj Britaniji.
Steele je na raznim mjestima prilično bučno i veoma gorljivo predstav-
ljao rezultate nekih svojih eksperimenata kao argumentaciju u korist mo-
gućnosti “nasljeđivanja stečenih svojstava”. U okviru njegove svojevrsne
kampanje pojavila se i knjižica od nekih devedeset stranica, pod naslovom
“Somatska selekcija i adaptivna evolucija”119, gdje Steele izlaže najvažnije
zaključke svog istraživačkog iskustva i svojih teorijskih tumačenja. U me-
đuvremenu je autor nekoliko puta nastupao na televiziji i u drugim sred-
stvima masovnog informisanja, propagirao svoje ideje i očevidno želio da
stekne reputaciju revolucionara, kome se suprotstavlja moćni i tvrdokorni
“darvinistički establišment” biološke nauke120.
Egzaktna osnova Stilovog neolamarkizma ima vrlo jednostavne obri-
se, on uvjerava da izvjesne vrste virusa koje dolaze u ćelijama tumora, tzv.
retrovirusi, mogu prenijeti nasljedni materijal iz običnih tjelesnih ćelija u
119
E. J. Steele: Somatic Selection and Adaptive Evolution. Williams & Wallace, Toronto – Croom
Helm, London, 1979 (američko izdanje pojavilo se sredinom 1981. godine).
120
R. Lewin: Lamarck will not lie down. Science, 213(4505):316-321, 1981.
78
reproduktivne. Drugim riječima, genetička informacija na ovaj način može

da dospije do budućih generacija mimo zatvorenog i samostalnog sistema
razmnožavanja linije klicinih ćelija. Principi današnje (darvinski, odno-
sno neodarvinski orijentisane) genetike flagrantno protivrječe mogućnosti
takve komunikacije, pošto – u skladu sa shvatanjima koja je prvi iskazao
August Weismann (Vajsman, 1834-1914) – postuliraju hermetičku auto-
nomiju linije razmnožavanja i oblikovanja ćelija specifično namijenjenih
reprodukciji organizma.
Konstruišući svoje hipoteze Steele polazi od poznatih pojava ćelijskog
herediteta. Tokom ranih faza individualnog razvića, kao uostalom i za či-
tavog trajanja života jedinke, u nasljednom materijalu njenih tjelesnih će-
lija zbivaju se materijalne promjene; neke od tih promjena mogu značiti
povećanje adaptivne vrijednosti somatskih ćelija u kojima su se dogodile,
mogu značiti njihovu bolju prilagođenost datim okolnim uslovima. Lako
je, na primjer, zamisliti da bi ćelije sa mutacijom koja ih osposobljava za
razgradnju neke toksične hemijske tvari bile u ogromnoj prednosti u odno-
su na druge, nemutirane ćelije istog organa. One bi se sigurno uspješnije
reproducirale, pa nije isključeno da bi i potpuno preovladale. S obzirom
na relativnu brojnost mutantnih ćelija, nije mala vjerovatnoća da će (inače
svuda prisutni) retrovirusi integrisati odgovarajuće čestice nasljedne sup-
stancije (“pokupiti” materijal novonastale mutacije – mehanizmi takvog
procesa su dobro poznati nauci) i eventualno ih prenijeti u ćelije repro-
duktivnih žlijezda, ćelije klicine linije koja daje gamete. Tako bi se so-
matske mutacije našle u kompleksima nasljedne materije od kojih nastaju
organizmi narednih generacija. Inkorporacija je izvršena jednom zauvijek,
smatra Steele, nasljedni kvaliteti odabranih somatskih ćelija definitivno su
uvršteni u dugoročne evolucijske procese.
Svoju teoriju o somatskoj selekciji kao putu nasljeđivanja stečenih oso-
bina Steele dokazuje rezultatima imunoloških eksperimenata koje je izveo
u saradnji sa kanadskim imunologom Gorczynskim (Reg Gorčinski)121.
Osnovne nalaze svojih laboratorijskih opita autori su saopštili u dva član-
ka. Oba su se bavila nasljeđivanjem stečene imunološke tolerancije.
Nasuprot relativnoj jednostavnoj i lako shvatljivoj teorijskoj interpre-
taciji, pokusi dvojice istraživača odlikuju se prilično komplikovanim nacr-
121
R. M. Gorczynski & E. J. Steele: Inheritance of acquired immunological tolerance to foreign histo-
compatibility antigens in mice. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 77:2871-2875, 1980.
R. M. Gorczynski & E. J. Steele: Simultaneous yet independent inheritance of somatically acquired
tolerance to two distinct H-2 antigenic haplotype determinants in mice. Nature, 289:678-681; 1981.
79
VRIJEME GENETIKE
tom, dosta složenom tehnikom i nizom specijalnih mjernih procedura, tako
da ih je nemoguće izložiti bez opširnog razjašnjavanja stručne terminolo-
gije i primijenjenih postupaka. Većina kritičara upozorava da u zamisli i
realizaciji pokusa Steelea i Gorczynskog ima, najblaže rečeno, nekih spor-
nih tačaka. Steeleova teorija predstavlja tipični lamarkizam po tome što
“objašnjava” nasljeđivanje stečenih osobina, “pronašavši” put transfera
genetičke informacije iz somatskih u reproduktivne ćelije. Darvinistički i
neodarvinistički nazori ne dopuštaju postojanje takvog saobraćaja: somat-
ske mutacije se ispoljavaju u organizmu gdje su nastale i ni na koji način se
ne prenose na buduća pokoljenja, završavajući svoju egzistenciju sa smrću
svog nosioca. Cjelokupna evolucijski relevantna nasljedna različitost živih
sistema potiče od germinalnih mutacija, mutacija u ćelijama čije razmno-
žavanje (mejoza) vodi stvaranju reproduktivnih ćelija. Očito je, dakle, da
Steele problematizira fundamentalna shvatanja moderne biologije i zato
nije čudo što njegovi istupi privlače mnogo pažnje, tim prije što su lansira-
ni uz poziv na izvjesne eksperimentalne podatke.
Verbalne reakcije na ideje Steelea i Gorczynskog bile su pretežno bla-
ge, obojene (takoreći normalnim naučničkim) skepticizmom, ali sasvim
umjerene. Komentatori iz istaknutih istraživačkih krugova najčešće nisu
apodiktički poricali mogućnost nekog vida prometa informacije na pravcu
somatske – germinalne ćelije. Takvo je mišljenje imao između ostalih i
Nobelovac Howard M. Temin (Hauard Timin, 1934-1994), američki mo-
lekularni genetičar koji je istovremeno sa Davidom Baltimorom (Dejvid
Boltimor, 1938-…) otkrio enzim revertazu i proces obratne transkripcije,
putem kojeg se ostvaruje prenos nasljednih uputstava u obrnutom smislu,
tj. od ribo-nukleinske kiseline (RNK) ka dezoksiribo-nukleinskoj (DNK).
Ovaj proces je uključen u sistem reprodukcije retrovirusa, bioloških česti-
ca koje izazivaju tumore u životinja, a osnovni genetički materijal im je
RNK, za razliku od velike većine živih sistema u kojima tu funkciju ima
DNK. Otkriće Temina i Baltimora svojedobno je dočekano s velikim izne-
nađenjem, budući da se nije slagalo sa takozvanom “centralnom dogmom
biologije”, koja u svom prvobitnom obliku nije predviđala takav smjer
toka genetičke informacije. Mehanizam obrnute transkripcije doista otvara
mogućnost da promjene u hereditarnom materijalu tjelesnih ćelija dospiju
u reproduktivne ćelije – gamete. Jezikom stare škole lamarkizma moglo
bi se kazati da bi u takvim (eventualnim) primjerima nastupala neka vrsta
“nasljeđivanja stečenih osobina”.
80
Međutim, u ozbiljnim raspravama nikad nije propušteno da se naglase

sve moguće ograde i rezerve prema konstrukcijama dvojice “revolucionar-
nih” imunologa iz kasnih sedamdesetih godina prošlog vijeka. Kritika nije
duboko ulazila u ideološke aspekte problema, nego je najviše ukazivala
na očitu nedovoljnost objektivne podloge teorijskih zaključaka Steelea i
Gorczynskog. Njihove hipoteze su po opštem mišljenju otišle predaleko
od baze vlastitih eksperimentalnih podataka i nisu mogle ozbiljnije uticati
na poziciju darvinizma među ideologijama današnjice.
Atmosfera kritičnosti i nepovjerenja prema ovoj ekspresiji lamarkiz-
ma u biologiji posebno je pooštrena nakon objavljivanja rada jedne veće
ekipe britanskih imunologa, koju su, pored drugih, sačinjavali i saradnici
ustanove gdje je Steele započeo svoja istraživanja. U tom radu se pokazuje
da laboratorijski zahvati Steelea i Gorczynskog nisu uspješno ponovljeni,
analogno postavljeni pokusi nisu dali one rezultate od kojih je duet “zlo-
čestih dječaka” pošao u koncipiranje svojih “revolucionarnih” antidarvini-
stičkih pogleda122.
Čini se da je razvoj događaja opet pokazao da lamarkistička alterna-
tiva, kao i više puta ranije, trpi poraz na brisanim prostorima sukoba na-
učnih ideja. U isti mah je očigledno da u fondove nauke pristižu znanja
koja nagovještavaju neke nove mogućnosti kapitalnog inoviranja posto-
jećih opštih nazora o procesima nasljeđivanja i evolucije. Krajnje je malo
vjerovatno da bi lamarkističke formule mogle pružiti plauzibilno rješenje
aktuelnih problema evolucionizma, ali nikako nije posve isključeno da
se na novim horizontima spoznaje stare dileme, poput one o nasljeđiva-
nju ili nenasljeđivanju stečenih osobina, pojave u sasvim izmijenjenom
obliku. Drugim riječima, stara pitanja, pa tako i pitanje nasljeđivanja ste-
čenih osobina, u svojoj originalnoj formi, kao da gube smisao u svjetlu
aktuelnih saznanja. Naime, već sredinom prošlog stoljeća postalo je jasno
da nije lako odrediti realne sadržaje, pa ni samo osnovno značenje pojma
“stečena osobina”; taj pojam po svojoj suštini pripada aparaturi klasične
biologije. Njegovo mjesto među savremenim znanjima o prirodi i načinu
djelovanja genetičkog materijala sasvim je nesigurno. Današnje predstave
o mehanizmima realizacije i ekspresije nasljednih svojstava živog sistema
na suštinski nov način osvjetljavaju pojedine teorijske probleme herediteta
iskrsle pred nauku u davno protekla vremena. Molekularna biologija ne-
izbježno otvara mnoge ranije nepoznate uglove gledanja na mnoge stare
122
L. Brent, L. S. Rayfield, P. Chandler, W. Fierz, P. B. Medawar & E. Simpson: Supposed lamarc-
kian inheritance of immunological tolerance. Nature, 290:508-512; 1981.
81
VRIJEME GENETIKE
nedoumice. Upravo stoga, nije iznenađenje što pojedini nalazi ove biološ-
ke grane kao da stavljaju na dnevni red staru raspru, upozoravajući da nju
ne treba smatrati završenom. Steele i Gorczynski nisu usamljeni u svojim
razmišljanjima koja podsjećaju na lamarkizam. I izvjesna novija otkrića
o pojavama u zamršenom sistemu regulacije ćelijskog sistema proizvod-
nje proteina, kao što je “ućutkivanje” gena metilacijom molekula DNK,
oživljavaju pitanje “nije li Lamarck ipak bio bar malo u pravu”123. Postoje
nalazi da bi se neke izmjene genske aktivnosti, koje nisu praćene promje-
nama sekvencija DNK, mogle prenositi iz ćelija-majki u kćerinske ćelije,
tj. mogle bi biti nasljedne. U svakom slučaju, izgleda da takva mogućnost
nije isključena, bar ne prema rezultatima istraživanja koja nose kolektiv-
ni naziv „epigenetika“124. Interpretacije ove mogućnosti ponekad dobijaju
naglaske slične lamarkističkoj klasičnoj koncepciji “nasljeđivanja stečenih
osobina”.
Ipak, jedini objektivan opšti zaključak izveden iz novih epizoda opre-
zne rehabilitacije lamarkizma bio bi da savremena misao ostaje pod čvr-
stim, odlučujućim uticajem Darvinove misli. Malo je sveobuhvatnih ideja,
posebno u biološkim naukama, koje u tako velikoj mjeri doprinose for-
miranju čak i shvatanja tzv. “običnog čovjeka”125. Pogled na svijet našeg
vremena nije ozbiljnije potresen pod uticajem aktuelnih podsjećanja na
Lamarcka.
123
M. Balter: Was Lamarck just a little bit right? Science, 288(5463):38, 2000.
124
A. P. Wolffe & M. A. Matzke: Epigenetics – Regulation through expression. Science,
268(5439):481-486, 1999.
125
E. Mayr: Darwin’s influence on modern thought. Sci. Am. 283:67, 2000.
82
GENI S KA KUĆU –
BARBARA McCLINTOCK
Barbara McClintock (1902-1992), prva dama biologije dvadesetog

vijeka, vrlo rano je pokazala nepobjedivu sklonost nauci, uprkos krhkoj
tjelesnoj konstituciji, koja svakako nije pogodovala njenim ambicijama.
Ko god je poznavao Barbaru divio se ogromnoj inteligenciji i energiji skri-
venoj u njenom sićušnom, krhkom tijelu (bila je visoka metar i po, nikad
nije imala više od 40 kilograma). Bila je predodređena da izvede jedan od
najoštrijih zaokreta u istoriji bioloških nauka, što je bilo vrlo teško naslutiti
na počecima njenog druženja sa istraživačkim problemima mlade nauke o
nasljeđivanju, genetike.
Karijera joj je tekla uz znatne teškoće. To su bila vremena (dvadesete
godine) kada ženske osobe nisu bile ni mnogo česte ni previše tražene kao
naučni kadar. Mala djevojka, sićušna i puna ideala, diplomirana student-
kinja Cornell univerziteta (osnovan 1865, jedan od najstarijih i uglednijih
u SAD), u gradiću Ithaca (blizu Njujorka), neopozivo se bacila na istraži-
vački rad još za vrijeme studija, ali je sve do svoje četrdesete godine bila
praktično bez stalnog zapošljenja, iako je u međuvremenu odbranila i ma-
gistarsku i doktorsku tezu. Njena neukrotiva upornost i beskrajna ljubav
za nauku ipak su je doveli do pobjede. Nakon dosta lutanja po američkim
univerzitetima, skrasila se u svetištu savremene biološke nauke, Labora-
toriji Luke Hladnog Izvora (Cold Spring Harbor Laboratory), kojom je
tada upravljao Milislav Demerec (1895-1966), naše gore list. Bila je bez
ostatka zaljubljena u svoja istraživanja, spremna da radi i bez plate. O
nauci je govorila s posebnom strašću i, istovremeno, nježnošću. Svoj rad
doživljavala je kao zadovoljstvo i razonodu. “To je bilo zabavno” i “uvi-
jek sam jedva čekala da se probudim, kako bih nastavila raditi” – izja-
viće ona mnogo poslije svojih prvih uspjeha (u koje je malo ko odmah
83
VRIJEME GENETIKE
povjerovao), u jednom razgovoru za novine126. Pedeset godina, od dolaska
u Cold Spring Harbor 1942. godine, do posljednjih dana života, radila je u
tamošnjim laboratorijama.
Čitav svoj radni vijek Barbara McClintock je posvetila istraživanju ku-
kuruza. Ona je, zapravo, učinila kukuruz predmetom ozbiljnih genetičkih
istraživanja. Još kao student razradila je metode posmatranja hromosoma
ove žitarice127 i usavršila zahvate hibridizacije njenih varijeteta. Ubrzo po
svom dolasku u slavne biološke laboratorije u varošici Cold Spring Har-
bor, blizu Njujorka, 1944. godine, posvetila se proučavanju nasljednosti
koja stoji iza razvoja različito obojenih zrna kukuruza. Krenula je od neo-
bičnog izgleda kukuruznih zrna, obratila je pažnju na mrlje boje razbacane
po klipu bez vidljive pravilnosti. Sasvim pojednostavljeno govoreći, Bar-
bara je ono što se vidjelo golim okom (žuta, purpurna i pjegava kukuruzna
zrna) i ono što se vidjelo mikroskopom (prekidi hromosoma na određenim
mjestima), uz križanja i brižljivu analizu potomstva različitih fenotipova,
povezala u jedinstvenu sliku. Našla je cjelovito objašnjenje naizgled nepo-
vezanih pojava, objašnjenje koje je značilo veliku novost u genetici. Njena
teorija je bila senzacionalna i izazvala je iznenađenje savremenika. Ona je
postavila da proizvod gena Ac (aktivator) izaziva prekid hromosoma na
mjestu drugog gena, označenog simbolom Ds (disocijacija, razdruženje),
a ovaj „uskače“ u treći gen, odgovoran za tvorbu purpurne boje. Insercija
(uklapanje) prekida normalno djelovanje gena i purpurnog pigmenta više
nema, zrna su žuta. Pod uticajem aktivatora, umetnuti Ds fragment kako
je “uskočio” može i “iskočiti”, a onda gen za purpurnu boju opet proradi,
što se ispoljava prisustvom purpurnih zrna među žutim. Gen Ds, dakle,
mijenja svoj položaj na hromosomu. Barbarini nalazi su se oslanjali na
egzaktne pokuse i posmatranja, započete 1944 godine, o kojima je povre-
meno obavještavala naučnu javnost. Citološka zbivanja, tj. prekide hromo-
soma, mogla je vidjeti mikroskopom. S druge strane, spolja je posmatra-
la pjegava zrna na klipovima kukuruza, koje je dobijala u mendelovskim
eksperimentima različitih križanja žutih, purpurnih i pjegavih varijeteta.
Raspodjela osobina u potomstvu tih križanja nije se slagala sa Mende-
lovim pravilima. Obuhvatajući jednim pogledom ova opažanja, Barbara
McClintock dolazi do teorijske pretpostavke koja je implicirala izdvajanje
126
127
L. B. Kass: Records and recollections – A new look at Barbara McClintock, Nobel-Prize-Win-
ning geneticist. Genetics, 164(8):1251-1260, 2003.
84
i kretanje dijelova hromosoma, tj. nasljednog materijala. Dobar dio nalaza

i objašnjenja iznijela je u časopisnom članku, nešto prije famoznog skupa
o genima i mutacijama128, a “gene koji skaču” nazvala je kontrolnim ele-
mentima (u rječniku moderne molekularno-genetičke terminologije to su
transpozoni).
Barbarina interpretacija utvrđenih činjenica duboko je protivriječila
neprikosnovenim “zvaničnim” shvatanjima o odnosu gena i hromosoma.
Nijemac Boveri (1862-1915) i Amerikanac Sutton (1876-1916) su otpri-
like simultano razvili teoriju da se geni nalaze u hromosomima (1902),
a prvi genetičar-Nobelovac (1933), Thomas Hunt Morgan (1866-1945),
razradio je dalje, preciznim istraživanjem linearnog rasporeda gena, koji
se nalaze uvijek na istom mjestu određenog hromosoma (locus). Boveri-
Sutton-Morganova teorija suvereno je vladala genetikom kad se Barbara
McClintock 1951. godine osmjelila da izađe pred skup naujuglednijih
biologa svog vremena sa drugačijim idejama i da prvi put objelodani
kako je iz svojih pokusa i posmatranja izvela drugačije zaključke. Barba-
ra je rušila dogmu da geni u hromosomima miruju, slično bisernim kugli-
cama u đerdanu. Dogma je bila stara skoro koliko i genetika. Polazeći od
teorije o hromosomskoj lokalizaciji gena, Morgan je tvrdo koncipirao
gene kao djeliće hromosoma, kojima je prva odlika - stalan položaj.
Nakon nekoliko godina eksperimentiranja, Barbara je odlučila da re-
zultate u cjelini objavi129 na simpozijumu koji se pod naslovom “Geni i
mutacije” održavao u Cold Spring Harboru, u njenoj radnoj ustanovi. Taj
naučni skup pripadao je seriji godišnjih konferencija, čuvenoj po izno-
šenju najnovijih i najsmjelijih ideja savremene biologije. Ipak, Barbara
McClintock je savršeno shvatala krajnje neortodoksni karakter svojih za-
ključaka i – nije očekivala ovacije. Pribojavala se, s razlogom, da će naići
na hladan i sumnjičav prijem. Nije je iznenadila kamena šutnja kolega,
ali je bila preneražena – kako će izjaviti koju godinu kasnije – “što su me
ismijavali ili mi govorili da sam zbilja luda”130. Hroničari mitinga u Cold
Spring Harboru 1951. su procijenili da Barbarin istup na licu mjesta nije
razumjelo više od dvojice slušatelja131. Nevjerica, međutim, nije bila zlo-
128
B. McClintock: The origin and behavior of mutable loci i maize. Proc. Natl. Acad. Sci. USA,
36(6):344-355, 1950.
129
B. McClintock: Chromosome organization and genic expression. Cold Spring Harbor Symposia
on Quantitative Biology, 16:156-157, 1951.
130
E. F. Keller: A Feeling for Organism. W. H. Freeman, New York, 1983; p 140.
131
N. V. Fedoroff: The restless gene – How the colors of indian corn have led to an understanding
of wandering DNA. The Sciences, January-February 1991.
85
VRIJEME GENETIKE
namjerna, Barbaru su genetičari uvažavali zbog dobro poznate odanosti
radu i ozbiljnosti u radu, kao i zbog vrijednih, neoporecivih istraživačkih
rezultata. Morganov učenik i saradnik, slavni doajen proučavanja vinske
mušice, Alfred Henry Sturtevant (1891-1970), komentirao je u povjerenju
Barbarin referat: “Nisam razumio ni riječi, ali kad ona kaže da je tako,
mora biti tako”132. Međutim, još nije bilo sazrelo doba za “gutanje istine”
o nemirnim genima.
Barbara je pronašla da neki pokretljivi komadići nasljednog materijala
(kontrolni elementi) uskoče u gen za pigment ili iskoče iz njega, mijenja-
jući genu-domaćinu funkcije, što uvjetuje neobični pjegavi fenotip kuku-
ruznih zrna. Smjela postavka Barbare McClintock posve je potvrđena tek
kada se, dvadesetak godina kasnije, po laboratorijama svijeta raširila istra-
živačka metoda pod nazivom tehnologija rekombinantne DNK, tehnolo-
gija koja će brzo prevazići ulogu istraživačke metode, prekoračiti granice
laboratorija i postati osnovom novog naučnog čudotvorstva – stvaranja
novih gena i genskih sastava, kakvi nisu ranije postojali u prirodi. I uskoro
je postalo jasno da mobilni genetički elementi nisu nikakav izuzetak ili
rijetkost. Naprotiv, oni su mnogobrojni i sačinjavaju glavnu komponentu
mnogih, ako ne i većine raznih genoma, uključivši i naš – ljudski genom.
Barbara je sigurno bila zadovoljna zbog takvog razvoja stvari u genetici.
Nije nikome zamjerala nekadašnju sumnju u njena dostignuća, jer je znala
otkuda sumnja dolazi. U svom govoru na banketu povodom dodjeljivanja
Nobelove nagrade ona je pored ostalog kazala: “Nove metode su omogući-
le da se shvati kako je fenomen (pokretnih gena) univerzalan, ali to je bilo
mnogo godina kasnije”133. Odlično je shvatila zašto savremenici ne dopiru
do njenih ideja, to su bile ideje za budućnost. Međutim, nije mogla da bude
sasvim ravnodušna prema činjenici da su joj zbog priče o skoči-genima
dugo uskraćivali javne nastupe, iako je bila i zahvalna što se tako može
potpunije posvetiti svojim istraživanjima.
Za Barbaru se sigurno može reći je već otprije bila zapažena kao izvrsna
naučnica. Ona je, na primjer, bila treća žena izabrana za člana američke
Nacionalne akademije nauka, u tristogodišnjoj istoriji ove visoke ustano-
ve. Svejedno, za svoj pionirski rad na mobilnim genetičkim elementima,
132
M. Green: Annals of mobile elements in Drosophila – The impact and influence of Barbara Mc-
Clintock. (in – “The Dynamic Genome - Barbara McClintock‘s Ideas in the Century of Genetics”,
N. Fedoroff & D. Botstein editors). Cold Spring Harbor Laboratory Press, Cold Spring Harbor
(New York), 1993.
133
B. McClintock: Speech at the Nobel Banquet (December 10, 1983). In – “Nobel Prizes 1983”
(W. Odeleberg, editor). Nobel Foundation, Stockholm, 1984.
86
kojim je osporen credo klasične nauke o organskom nasljeđivanju i vrlo re-

alno anticipirana era molekularne genetike, Barbara McClintock je tek na-
knadno obasuta najvišim počastima i počasnim epitetima. “Majka gena koji
skakuću” (njeni nemirni geni kasnije će dobiti ime transpozoni) nazvana je
najvećom genetičarkom vijeka, najznačajnijom Amerikankom u prirodnim
naukama itd. itd. Egzaktne nauke tokom prošlog vijeka, poslije Marije Curie
(Kiri, 1867-1934, dva puta dobitnik Nobelove nagrade, za fiziku i za hemi-
ju), zaista nisu iznjedrile slavnije žensko ime od Barbare McClintock, koja
je zaista bila dostojan sljednik gospođe Curie, pravi i opštepriznati naučni
gigant “slabijeg” spola. Iako je Nobelovom nagradom nagrađena sa prilič-
nim zakašnjenjem, od najmanje 35 godina (1983. godine, kad je već zagazila
u devetu deceniju života), njoj zasluženo pripada naslov najveće učenjakinje
XX vijeka. Njena je zasluga neizmjerna. U ranim godinama razvitka nauke
o organskom nasljeđivanju, ona je došla do otkrića koje je naučna javnost
mogla razumjeti i prihvatiti tek mnogo godina nakon što je Barbara hrabro
saopštila nevjerovatni nalaz da geni ne leže mirno na hromosomima, nego
skakuću s mjesta na mjesto po genomu – tj. po genskom sastavu ćelije. Da-
nas stručnjaci drže da sekvencije DNK koje se premještaju treba smatrati
važnim faktorom fleksibilnosti genotipa, što pruža dodatne mogućnosti za
nastanak novih nasljednih varijanti, a ove predstavljaju osnovnu “sirovinu”
procesa evolucije putem prirodnog odabiranja. Drugim riječima, mobilni
genetički elementi su dokaz neispravnosti klasičnih shvatanja o stabilnosti i
mirnoći cjelokupne nasljedne konstitucije organizama.
Svoja uvjerenja o načelima komuniciranja u nauci Barbara McClin-
tock je sažela u prost, ali veličanstven slogan: “Izistinski vjeruj u ono što
vidiš”134. Takav stav prema prema procesu osvajanja novih znanja sigurno
joj je pomogao da ostvari kolosalan napredak u genetici – jednoj od naj-
uspješnijih grana znanosti u proteklih sto i nešto više godina. Osim toga,
njena radinost bila je neuporediva. “Jedna od posebnih odlika sjajnih
istraživanja Barbare McClintock” – pisao je njen vršnjak, kolega i prijatelj
Marcus Rhoades (Rouds, 1903-1991) – “jeste da su potjecali isključivo
od njenih vlastitih napora”.135 Oko Barbare nikad nije bilo puno podređe-
nog osoblja, ona se odricala čak i tehničke pomoći, radeći pretežno sama.
Skromna i marljiva uživala je simpatije okoline, iako po svoj prilici nije
imala talenta za prisnost u međuljudskim odnosima.
J. D. Watson & A. Berry: DNA – The Secret of Life. William Heinemann, London, 2003; p 206.
134
135
N. V. Fedoroff: Barbara McClintock (June 16, 1902 – September 2, 1992). Genetics, 136(1):1-
10. 1994.
87
VRIJEME GENETIKE
William Bateson (Bejtson, 1861-1926), čovjek koji je dao ime gene-
tici, napisao je 1902, tj. u godini rođenja Barbare McClintock: “Egzaktno
određenje zakona herediteta vjerovatno će uzrokovati više promjena u čo-
vjekovom pogledu na svijet i u čovjekovoj vlasti nad prirodom, nego svaki
drugi napredak prirodnih nauka”136. Batesonove proročanske riječi su se
bez ostatka ispunile, a tome je nemjerljiv doprinos pružila Barbara McC-
lintock svojim otkrićem mobilnih genetičkih elemenata. Ako je vrhunac
uspjeha u naučnom radu inspirisanje mladih istraživača, Barbarini rezul-
tati su plodni i dalekosežni, o čemu rječito govori jedan blistav primjer.
Elizabeth Blackburn (Blekbern, 1948-…), koja je identifikovala enzime
što sudjeluju u organizaciji telomera137, zahvaljuje Barbarinim klasičnim
podacima za svoju orijentaciju na ovaj problem. Barbara je naime davno
utvrdila da prekinuti hromosomi “zarastaju”, a to vrijedi i za formiranje
njihovih završnih krajeva, za stvaranje telomera i to je proces pod upra-
vom gena138. “Ovu informaciju sam imala na umu kad sam odlučila da
radim na ezimskim aktivnostima koji dodaju telomernu DNK na krajeve
DNK”139 – piše Elizabeth, naučnica koja je razjasnila ulogu telomeraze
– enzima koji se smatra presudnim za sintezu telomera, hromosomskih
struktura. A rasvijetljene tajne telomera približavaju, izgleda, nauku od-
govorima na krupna pitanja u vezi sa starenjem ćelija i kancerogenezom.
Zato navedene riječi Elizabeth Blackburn nipošto nisu pusta kurtoazija,
već doista veliko priznanje. Da nije bilo Barbare, sigurno bismo morali
puno duže čekati na mnoga slijedeća otkrića genetike. Barbarino dugo
osporavane ideje i danas predstavljaju dragocjenu osnovu za proučavanje
fenomena “lutajuće DNK”. Iako pripadaju istoriji, radovi i misli Barbare
McClintock iz sredine prošlog stoljeća ostaju zvijezda vodilja na nebu po-
sljednjih spoznaja molekularne biologije.
136
E. A. Carlson: The Gene – A Critical History. Iowa State Press, 1989.
137
C. W. Greider & E. H. Blackburn: Identification of a specific telomere terminal transferase activ-
ity in Tetrahymena extracts. Cell, 43:405-413, 1985.
138
B. McClintock: The relation of homozygous deficiencies to mutations and and allelic series in
maize. Genetics, 29:478-502, 1944.
139
E. H. Blackburn: Broken chromosomes and telomeres. (in – “The Dynamic Genome – Barbara
McClintock‘s Ideas in the Century of Genetics”, N. Fedoroff & D. Botstein editors). Cold Spring
Harbor Laboratory Press, Cold Spring Harbor (New York), 1993.
88
PRE KRAJANJE G ENA –

PAUL BERG
Uz svečanu dodjelu Nobelovih nagrada ide običaj da svaki dobitnik

održi prigodan govor, tzv. “Nobelovsko predavanje”. U svom nastupu, 8
decembra 1980 godine, Paul Berg je između ostalog rekao da eksplozija
molekularno-genetičkih spoznaja snažno podvlači pitanje koje će stalno
iskrsavati pred modernu nauku i naučnike: “da li neka istraživanja na rubu
našeg znanja i našeg neznanja treba da prestanu zbog straha šta bismo mo-
gli otkriti ili stvoriti”140.
Paul Berg (1926-...) se sudario (“susreo se” – to bi bio zaista preblag
izraz) sa ovom brigom kada je, prvi u svijetu, proizveo funkcionalnu re-
kombinantnu molekulu DNK i dokazao da se nasljedni materijal može
prenositi iz jednog živog sistema u drugi i da može djelovati u novoj sre-
dini. Relativno jednostavna osnovna pravila u molekularnim procesima
na kojima počiva organsko nasljeđivanje vladaju u cjelokupnom živom
svijetu. Ta se pravila ostvaruju u beskrajno zamršenom klupku hemijskih
zbivanja koja znači život, ali od njih nema odstupanja, iako se ključne oso-
bine različitih organizama uvijek ostvaruju na donekle poseban način.
Teorija genetičke informacije, ponikla na razjašnjenju građe i uloge
DNK (Crick i Watson 1953), preživjela je u sljedećih dvadesetak godina
mnoge provjere i stekla sva priznanja. Ali je njeno opšte važenje u punom
smislu riječi učvršćeno 1972 godine, kada Paul Berg sa svojim saradnici-
ma pokazuje da se nasljedna uputstva, smještena u jednom živom sistemu,
ostvaruju na istim principima i po istim zakonima i u svakom drugom.
Genetička informacija funkcioniše kao pravilna serija (bio)hemijskih pro-
cesa, nezavisno od prirode i specifičnosti organizma u kojem se ostvaruje.
140
P. Berg: Dissections and reconstructions of gene and chromosomes. Nobel Lecture, 8 December
1980.
89
VRIJEME GENETIKE
Bergu je pošao za rukom prvi prenos nasljedne tvari iz jedne biološke vr-
ste u drugu141. Njegovi istorijski eksperimenti “krojenja” molekula DNK
i presađivanja prekrojenih gena konačno su potvrdili univerzalno važenje
temeljnih postavki molekularne genetike i njenog centralnog teorijskog
modela. Pred naukom se otvorila perspektiva praktičnog manipulisanja
genima, perspektiva čiji se dometi ne mogu sagledati. Rođeno je gensko
inženjerstvo, tehnologija manipulacije nasljednim materijalom, najstarija i
osnovna grana genetičkog inženjerstva.
Bergova avangardna operacija sastojala se u svojevrsnom sjedinjava-
nju, slijepljivanju bakterijskih i virusnih gena. Ispostavilo da oni jednako
funkcionišu i u trećem, stranom sistemu. Nema zapreka za molekule na-
sljeđivanja iz jednog živog bića da djeluju u drugom. Geni to čine takoreći
bez zastoja i bez greške. Paul Berg je s pravom ponio velika priznanja kao
pionir tehnologije rekombinovanja molekula DNK. Pogotovo stoga što je
prvi skrenuo pažnju na opasne strane tog velikog dostignuća biološke na-
uke.
Obraćajući se prisutnima na svečanosti uručivanja Nobelovih nagrada,
Berg je svoje pokuse i njihove rezultate nazvao zajedničkim imenom “di-
sekcija i rekonstrukcija” gena142. Doista, nije lako naći bolju slikovnu pre-
dodžbu o prekrajanju nasljednog materijala. Gensko inženjerstvo podsjeća
na submikroskopsku hirurgiju, gdje se upotrebljavaju naročiti instrumenti:
umjesto noža i makaza, umjesto igle i konca služe naročite djelotvorne
molekule – enzimi. Berg je 1972 nije imao instrumenata kojima se danas
služe genski hirurzi, raspoloživi arsenal odgovarajućih enzima nije bio ve-
liki. Berg je vrlo skromnim, vrlo oskudnim instrumentarijumom uspješno
pristupio problemu – dokazavši da se tumorigeni virus može ugraditi u
molekularno “vozilo” bakterijskog porijekla i prebaciti proizvoljno oda-
brane strane gene u sisarsku ćeliju. Za svoj eksperiment, kojim je potvrdno
odgovorio na pitanje o mogućnosti implantacije gena, Berg je upotrebio
virus SV40 (koji se razmnožava u ćelijama majmuna), s kojim se ranije
upoznao radeći u virusološkoj laboratoriji budućeg Nobelovca – Renata
Dulbecca (Dulbeko, 1914-…). U svom istorijskom pokusu se poslužio i
bakterijom Escherichia coli, omiljenim objektom molekularno-bioloških
eksperimenata.
141
D. Jackson, R. Symons & P. Berg: Biochemical method for inserting new genetic information
into DNA of simian virus 40 – Circular SV 40 DNA molecules containing lambda phage genes and
the galactose operon of Escherichia coli. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 69:2904, 1972.
142
P. Berg 1980: op. cit.
90
Prvo pitanje je bilo – kako umnožavati ciljane sekvencije DNK. Berg

i saradnici su to riješili udruživši virusnu DNK sa bakterijskom, stvarajući
prve himerne molekule genetičkog materijala, definitivno dokazavši time
sve bitne postavke informacijske teorije. Himerne molekule virusne i bak-
terijske DNK su se mogle neograničeno umnožavati u bakteriji.
Paul Berg, čovjek lišen profesionalnih ograničenja, razmišljao je o
širim i daljim posljedicama svojih nalaza. Jedan od Bergovih pokusnih
organizama, bakterija Escherichia coli, pod normalnim okolnostima mirno
stanuje u čovječjem crijevu. Može li novootkrivena tehnologija zaprijeti-
ti mogućnošću da se putem bezopasne bakterije koja prirodno naseljava
čovjekov organizam počnu širiti opasni tumorigeni virusi? Ova opasnost
je podstaknula Berga na izuzetan gest: on je obustavio svoje genetičko-in-
ženjerske eksperimente i pozvao ostale molekularne biologe da učine isti
korak. Berg je predložio privremeni moratorijum na pokuse rekombino-
vanja molekula DNK dok se ne sagledaju sve moguće prijetnje i nesreće
koje bi mogle da se dogode, ako istraživači nastave svoj posao proizvolj-
no i nekontrolisano. Svi najugledniji genetičari tog doba, među kojima i
mnogi nosioci Nobelove nagrade, podržali su Bergovu humanu inicijativu.
Obrazovan je tzv. “Bergov komitet”, kojemu je pošlo za rukom da sazove
konferenciju o pitanjima sigurnosti pokusa sa himernom DNK. Najugled-
niji istraživači iz te naučne oblasti okupili su se u jednom mjestancetu
na pacifičkoj obali Kalifornije, čije će se ime (Asilomar) jako pročuti za-
hvaljujući ovoj konferenciji. Tamo su dogovoreni prvi propisi o radu u
laboratorijama gdje se eksperimentira sa genetičkim materijalom. Tamo
su učinjeni prvi koraci dogovornog ocjenjivanja realnog rizika koji sobom
nose molekularno-genetička saznanja i pokusi.
Berg nije bio jedini pionir tehnologije prepravljanja nasljedne supstan-
cije (“tehnologija rekombinantne DNK”). On je nesumnjivo otkrio široke
perspektive nove tehnologije i možda zaslužuje naslov “Otac genskog in-
ženjerstva”. Međutim, njegovu neosporno najveću zaslugu pred čovječan-
stvom predstavlja činjenica da je prvi put u istoriji pokrenuo naučnu zajed-
nicu da kolektivno razmisli o posljedicama svojih istraživačkih uspjeha,
prije nego što od tih uspjeha nastanu prijetnje i problemi. Zahvaljujući naj-
više upravo Bergovim naporima, održan je Asilomarski skup, impresivna
manifestacija svijesti o izazovima i odgovornostima nauke i naučnika143.
P. Berg, D. Baltimore, H. W. Boyer, S. N. Cohen, R. W. Davis, D. S. Hogness, D. Nathans, R.
143
Roblin, J. D. Watson, S. Weissman & N. D. Zinder: Biohazard of recombinant DNA. Science,

185:3034, 1974.
91
VRIJEME GENETIKE
Ime “Asilomar” ušlo je na velika vrata u istoriju nauke zahvaljujući
trodnevnoj konferenciji, koja je održana krajem februara 1974. godine u
tamošnjem kongresnom centru. Malo odmaralište na kalifornijskoj oba-
li Pacifika okupilo je 140 najpoznatijih istraživača u oblasti molekularne
genetike. Tema sastanka bila je – opasnosti manipulisanja nasljednim ma-
terijalom živih bića. Rasprava je bila izuzetno burna. Dio prisutnih ekspe-
rata se zalagao za neogranično nastavljanje eksperimenata, dok su drugi
smatrali potrebnim da eksperimente treba privremeno obustaviti. Rješenje
je nađeno u nekoj vrsti kompromisa: sa genetičkoinženjerskim istraživa-
njima može se produžiti, ali samo ukoliko su u skladu sa sigurnosnim na-
čelima koja su usvojena na konferenciji144. Konferencija nije imala nika-
kvih zvaničnih ovlaštenja, a još manje vlasti, njen autoritet je bio u drugim
vrijednostima. “Samo razumnost naših argumenata i moralna ubjedljivost
mogu utjecati na naše kolege i na tijela kojima je povjereno vođenje poli-
tike” – napomenuće predsjedavajući Paul Berg145.
Za razliku od nuklearnih fizičara, koji su se uhvatili za glavu tek kada
su njihovim proizvodom, atomskom bombom, u Hirošimi i Nagasakiju
pobijene stotine hiljada nemoćnih ljudi, molekularni biolozi su se, ipak,
barem unaprijed pozabavili mogućim negativnim posljedicama daljeg na-
pretka njihovog sektora znanosti. I usvojili prve propise o bezbjednosti za
laboratorije, koje se bave pokusima genetičke transformacije oblika živo-
ta. Nuklearna fizika je pored svih strahova i negodovanja, 1945 pustila iz
boce duha – ubicu, atomsku bombu, a tvorci tog monstruoznog oružja su
osjetili naknadno kajanje i stali u prve redove boraca za zabranu nuklear-
nog oružja. Bilo je, nažalost, kasno. Ovo gorko iskustvo navelo je Berga
da pokuša predvidjeti i po mogućnosti pravovremeno spriječiti da novo-
otkrivene tehnike manipulisanja hereditetom živih bića budu primijenjene
(slično atomskom oružju) kao ubojno sredstvo i dodatna prijetnja svjet-
skom miru. I pored relativno skromnih rezultata, Asilomarska konferenci-
ja zauvijek ostaje primjer manifestacije savjesti i morala nauke. Bergove
zasluge u tom poduhvatu su neizmjerne.
Pri svemu tome, Berg je ostao dosljedan uvjerenju da se procesi na-
učnog saznanja ne smiju ograničavati. Njegova ideja je bila privremeni
moratorijum na pokuse genetičkog inženjerstva, nipošto zabrana. Na pi-
tanje koje je sam sebi postavio u Nobelovskoj besjedi Berg je davno ra-
144
P. Berg, D. Baltimore, S. Brenner, R. O. Roblin & M. F. Singer: Summary statement of the Asilo-
mar Conference on recombinant DNA molecules. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 72:1981, 1975.
145
P. Berg: Genetic engineering – Challenge and responsibility. Ambio, 6:253, 1977.
92
nije odlučno odgovorio “Ne!”: nauka ne može da stane. O tome svjedoče

rezultati Asilomara. Svojim ličnim djelovanjem je pokazao da se naučnici
moraju baviti problemom potencijalne zloupotrebe svojih otkrića, ali da
se zbog takvih prijetnji i mogućnosti ne smije ni pomisliti na zaustavljanje
naučnog razvoja. Istraživanje i znanje predstavljaju jedini put rješavanja
vitalnih svjetskih problema. A genetičko-inženjerske tehnologije obećava-
ju u tom smislu mnoge vrijedne novosti, bez obzira na činjenicu da se u
principu svako naučno saznanje može upotrijebiti kako u pozitivne, tako i
u negativne svrhe. Odluke o primjeni novih saznanja ne spadaju u nadlež-
nost nauke i naučnika. Odluke ne, ali briga i odgovornost – da. “Pronala-
zak rekombinantne DNK daje nam novi i moćni pristup pitanjima koja su
mučila čovjeka vijekovima. Ja iznad svega neću da bježim od tog izazova”
– zaključuje Berg u svojoj besjedi. Njegovi nazori i stavovi došli su već
ranije do punog izražaja u Izjavi asilomarske konferencije, koja je legali-
zovala dalji rad na kombinovanju nasljednih uputstava iz različitih organi-
zama, iako je istina da na tom pravcu molekularno-bioloških istraživanja
stoje mnoge nepoznanice i opasnosti.
*
Trideset godina poslije konferencije u Asilomaru može se reći da je
lucidna inicijativa Paula Berga da se uvedu pravila kontrole i regulacije
genetičko-inženjerskih istraživanja donijela dragocjene plodove. Sigur-
nosna pravila za gradnju, opremanje i eksploataciju naučnih laboratorija,
usvojena tom prilikom, predstavljale su prve norme za čiju su izradu od-
lučujući podaci s prednjeg kraja fronta naučne spoznaje. Desetak godina
nakon Asilomara usvojen je Montrealski protokol o smanjivanju emisije
halougljičnih plinova, u cilju zaustavljanja deplecije ozonskog sloja u stra-
tosferi. Protokol, pored konkretnih obaveza za države potpisnice, predviđa
da se odredbe ovog međunarodno-pravnog akta podešavaju u saglasnosti
sa nalazima svjetske mreže istraživačkih centara, koja će stalno pratiti ra-
zvoj situacije. Pokrenut je novi tip međunarodnog zakonodavstva legisla-
tive globalnog važenja, koje se ravna i mijenja sa novim naučnim podaci-
ma. Bergove zasluge za ovaj istorijski početak neizmjerne su, on je učinio
prvi korak na jednom dugom, sudbonosnom putu ka jednom velikom cilju.
Njegove riječi kojima je pokušao ocijeniti Asilomar nekoliko godina po-
slije konferencije, pokazuju u čemu je bila njena najveća vrijednost: svi-
jet je shvatio da stoji pred velikim problemom i jedinim pravim načinom
rješavanja istog. “Svjedočanstvo uspjeha su česti pozivi da treba uskrsnuti
93
VRIJEME GENETIKE
asilomarski proces u rješavanju etičkih dilema zadatih novim idejama i
tehnologijama” – napisao je Berg146.
146 P. Berg: Asilomar and recombinant DNA. National Academies Press, Washington DC, 1998.
94
Isprek idani geni –

Richard Roberts i Phillip Sharp
Sredinom sedamdesetih godina prošlog stoljeća u genetici se ustalila
predstava o načinu djelovanja nasljednog materijala: redoslijed četiri organ-
ske baze u sastavu DNK (slavna četiri slova genetičke šifre – A, T, G, C)
predstavlja uputstvo za slaganje aminokiselina u lanac koji čini određenu
bjelančevinu. Niz od tri baze određuje mjesto jedne aminokiseline u protein-
skoj molekuli. Onako kako sekvencija baza predstavlja “legitimaciju” mole-
kula DNK, tako od linearnog slijeda aminokiselina zavise sva bitna svojstva
datog proteina. Od slijeda aminokiselina ne zavisi samo struktura, nego i
biološka uloga bjelančevine. A bjelančevine su ponajprije enzimi, biokatali-
zatori koji omogućavaju odvijanje metabolizma, prometa materije i energije
što život znači. Prema tome, u organizmu igraju sudbonosne uloge.
Tokom 1977. godine objavljeno je nekoliko naučnih članaka o otkriću
“nijemih” odsječaka u genima, koji nemaju uticaja na sintezu bjelanče-
vina. Nalazi su prvi put saopšteni na jednom od najuglednijih svjetskih
naučnih skupova, koji se redovno održavaju na pažljivo odabrane aktuelne
teme, u istorijskom istraživačkom centru Cold Spring Harbor, u blizini
Njujorka, pod neupadljivim, ali dobro poznatim imenom “Simpozijuma o
kvantitativnoj biologiji”147. Najveću pažnju učesnika simpozijuma privu-
kla su saopštenja dviju istraživačkih ekipa, jedne sa slavnog Massachusetts
Institute of Technology (MIT) u Bostonu, a druge iz bioloških laboratorija
Cold Spring Harbor. Oba saopštenja su uskoro izašla u vodećim naučnim
časopisima Amerike i svijeta: vođa prve ekipe bio je Phillip A. Sharp148
(Šarp, 1944-…), a drugu je predvodio Richard J. Roberts149 (1943-…), što
147
Cold Spring Harbor Symposia on Quantitative Biology, Vol. 42, Cold Spring Harbor, 1977.
148
S. M. Berget, C. Moore & P. A. Sharp: Spliced segments at the 5’ terminus of Adenovirus-2 late
mRNA. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 74:3171-3175, 1977.
149
L. T. Chow, R. E. Gelinas, T. R. Broker & R. J. Roberts: An amazing sequence arrangement at
the 5’ ends of adenovirus 2 messenger RNA. Cell, 12:1-8, 1977.
95
VRIJEME GENETIKE
nije odmah primjetno na redoslijedu autora koji su potpisali članke. Veliki
majstori moderne biologije, Francis Crick i James Watson, nazvaće otkriće
isprekidanih gena “mini revolucijom u molekularnoj genetici”150, odnosno
„razlogom za potpun obrt “u našim idejama o genima i proteinima koje
geni kodiraju”151. Odmah su uslijedile potvrde da taj model vrijedi za zna-
čajan dio gena, kako nižih tako i viših organizama. Cijela slika koju je na-
uka imala o organizaciji nasljednog materijala pretrpjela je duboki potres,
morala se revidirati.
U vrijeme svog otkrića Roberts i Sharp su imali nešto više od po tri-
desetak godina. Bili su dakle vršnjaci i bavili su se istim istraživačkim
problemima, radeći takoreći u susjedstvu, za američke prostorne prilike,
u ustanovama smještenim na razdaljini od nepune tri stotine kilometara
zračne linije. Roberts i Sharp su proučavali i isti objekat, virus obične pre-
hlade (adenovirus-2), a služili su se i sličnom aparaturom (elektronski mi-
kroskop). Međutim, poznavali se jesu, ali se uglavnom nisu susretali radi
razmjene iskustava i radi zajedničkih analiza. Radili su uporedo, ali tako-
reći posve odvojeno. Slučajem, koji nije ni tako rijedak, kako se obično
misli, istovremeno dolaze do revolucionarnog nalaza: geni su isprekidani,
u genima postoje aktivne i neaktivne, glasne i ćutljive sekvencije. Jedan
stariji kolega, nobelovac Walter Gilbert (1932-…), ubrzo će tim različitim
sekvencijama dati ime egzoni (ili eksoni), odnosno introni152. Geni, dakle,
nisu besprekidno, kontinuirano uputstvo na osnovu kojeg nastaju bjelan-
čevine, kako se mislilo u znaku ideje o kolinearnosti građe makromolekula
upletenih u sistem ćelijske sinteze proteina. U “poruku” su, naime, umet-
nuti i dijelovi bez sadržaja koji bi se ticao upravljanja izgradnjom proteina.
Poruka iz egzonskih partija DNK posebnim procesom se uređuje i prenosi,
tako što iz posredničke informacijske RNK, koja nastaje kao kopija oba
tipa sekvencija DNK (“primarni transkript”), ispadaju intronski prepisi,
dok povezani prepisi egzona (“zrela mRNK”) funkcionišu kao instrukcija
za slaganje aminokiselina u određeni proteinski lanac. U terminima teorije
o kodiranoj genetičkoj informaciji – geni su sačinjeni od dijelova koji se
prepisuju (transkripcija) i prevode (translacija), te dijelova koji se prepi-
suju, ali ne prevode; ime prvih je egzoni, a drugih introni, po opšteprihva-
ćenom Gilbertovom prijedlogu. Stvaralački doprinos Robertsa i Sharpa
rasvjetljavanju ove ne baš proste biohemijske scene ima uistinu funda-
150
F. Crick: Split genes and RNA splicing. Science, 204:264-271, 1979.
151
J. D. Watson: Cold Spring Harbor Laboratory Annual Report 1997, p7.
152
W. Gilbert: Why genes in pieces. Nature, 271:501, 1978.
96
mentalni karakter, njihov primjer adenovirusa nije dugo ostao usamljen.

Ubrzo je krenula prava poplava radova sa dokazima da su mnogi geni i
u višim organizmima diskontinuirani, sastavljeni od segmenata različite
funkcionalnosti153.
Roberts i Sharp podijelili su 1993. godine Nobelovu nagradu za medi-
cinu i fiziologiju, priključujući se onoj, sad već brojnoj kategoriji Nobelo-
vaca kojima je pripala nagrada za „medicinu i fiziologiju“, a koji se bave
molekularnim osnovama procesa i pojava nasljednosti u živom svijetu.
Drugim riječima, njihova imena dolaze na podužu listu molekularnih ge-
netičara, koji su ponijeli najuglednije svjetsko priznanje za nauku. U od-
luci o dodjeljivanju nagrade stoji da se oba istraživača smatraju zaslužnim
za otkrivanje segmentalne strukture gena, čime je istaknuto da njihovo ot-
kriće mijenja naučna shvatanja o najintimnijim strukturama mehanizama
organskog nasljeđivanja, na kojima počiva generacijski kontinuitet živih
bića. Kako se može primijetiti, nagradu su dobili šesnaest godina poslije
njihovog velikog otkrića. Ovo zakašnjenje možda ne treba smatrati previše
dugim, jer se za dodjelu Nobelove nagrade po pravilu traži jasna istorijska
distancija, nužna je sigurna ocjena prvenstva i značaja djela nagrađenih
laureata.
Britanac porijeklom, Richard John Roberts živi u SAD od 1969 go-
dine. On je ranih sedamdesetih stigao u čuvene laboratorije Cold Spring
Harbor (u prevodu to bi ime značilo – Luka Hladnog Izvora), u slavno sre-
dište nauke gdje je školovana čitava plejada vodećih istraživača u oblasti
molekularne biologije. To je stara ustanova, osnovana krajem pretprošlog
stoljeća koja je uvijek brižljivo gajila strogo egzaktan pristup proučavanju
živih bića i životnih pojava, što nije bilo sasvim uobičajeno u vrijeme nje-
nog nastanka. Tamo je nastajala i stasala metodika moderne biologije, koja
po svojoj egzaktnosti ništa ne ustupa metodici hemijskih, odnosno fizi-
kalnih istraživanja. Roberts je imao sreću da počne raditi u takvoj sredini.
Ubrzo je postao poznat po svom sjajnom doprinosu upoznavanju restrik-
cijskih endonukleaza, jedne klase enzima koji su kasnije postali glavno
oruđe u eksperimentima genetičkog inženjerstva154. Roberts se, dakle, već
u početku svoje istraživačke karijere našao na najzanimljivijim pravcima
razvoja moderne biologije. Rad na restrikcijskim endonukleazama vodio
ga je u dubinu problema najfinijeg ustrojstva nasljednog materijala, što
P. Chambon: Split genes. Sci. Am. 244(5):60-71, 1981.
153
R. J. Roberts: Restriction enzymes and their isoschizomers. Nucleic Acid Res. Vol. 18 Supple-
154
ment, p2331, 1990.

97
VRIJEME GENETIKE
je dovelo do otkrića da su geni, odnosno molekule DNK, sastavljeni od
naizmjeničnih segmenata, od kojih se samo neki izražavaju u konačnom
funkcionalnom proizvodu gena. Drugim riječima, pronađeno je da tzv.
iRNK (informacijska RNK, glasnik-RNK, messenger RNA, mRNA), koja
predstavlja neposrednu kopiju DNK, ne služi u prvobitnom obliku kao ma-
trica za sintezu proteina. Između nastanka iRNK i njene matrične funkcije
u stvaranju bjelančevina umetnut je proces preuređivanja iRNK. U tome
procesu dolazi do izbacivanja određenih segmenata prvobitne kurir-RNK,
segmenata koji kopiraju gen, ali ne ulaze u sastav kalupa za tvorbu bjelan-
čevina. To je bilo zaista kapitalno otkriće i došlo je na opšte iznenađenje,
relativno kasno, nakon što se prilično učvrstila ideja da postoji potpuna
linearna podudarnost između DNK s jedne, iRNK s druge i bjelančevina
s treće strane.
Phillip Allen Sharp je svoj uspon na vrhunce molekularne genetike
započeo također u krilu Cold Spring Harbor laboratorija. On je bio je-
dan od prvih regruta u tu uglednu ustanovu, koje je lično odabrao Jim
Watson kad je tamo postao direktor. Nikad nije suvišno podsjetiti – Ja-
mes D. Watson (1928-…) je koautor epohalnog otkrića na kome se za-
sniva čitava molekularna genetika, otkrića o strukturi DNK, u dvojcu sa
Englezom Crickom (1916-2004) napravio je (1953) model građe DNK,
koji i dan danas čini temelj cjelokupne molekularne biologije. Watson je,
naime, 1968 stao na čelo Cold Spring Harbora i odmah je izmijenio ka-
rakter ustanove učinivši je, prije svega, neuporedivo prometnijom. Cold
Spring Harbor do Watsonovog dolaska za direktora, ima izgled manje-više
standardne naučne ustanove, gdje se radi vrlo marljivo, ali uglavnom na
neki pomalo činovnički način; zaposliš se, savjesno i vrijedno obavljaš
zadatke, stabilno „službuješ“ godinama. Watson jako skraćuje prosječno
vrijeme „službovanja“ u Cold Spring Harboru. Umjesto relativno malog
broja dugotrajno zaposlenih istraživača, on okuplja tematske timove s ve-
ćim brojem ljudi na kraće vrijeme155. Direktor Watson uvodi praksu ra-
nog angažovanja mladih stručnjaka, koji, nakon godinu-dvije rada u Cold
Spring Harbor laboratoriji, odlaze u razna mjesta širom zemlje i svijeta i
tamo nastavljaju učenjačke karijere. Boravak u Watsonovoj instituciji ne
traje dugo, ali se za to vrijeme stiče vjerodostojna legitimacija vrhunskog
istraživača, a takva reputacija otvara sva vrata. Watson je od Cold Spring
Harbor laboratorije načinio veliku školu vrhunske molekularne genetike,
155
98
a jedan od prvih polaznika je bio Phillip Sharp. Tamo je Sharp radio na

virusima, savladavao na tom materijalu tehnologiju molekularno-genetič-
kih eksperimenata i susreo se sa fundamentalnim pitanjima djelovanja i
građe gena. Iz Cold Spring Harbora 1972. godine prelazi na čuveni MIT u
Bostonu (Massachussetts Institute of Technology), također poznati hram
nauke, jedan od najuglednijih istraživačkih centara američkog kontinenta.
Tu je ostvario svoja otkrića o segmentiranoj strukturi gena, otkrića od ne-
izmjerne važnosti za molekularnu biologiju. Nešto kasnije, preuzima, kao
suosnivač, naučno rukovodstvo moćnom privatnom biotehnološkom kom-
panijom „Biogen“ (1978-2002). Ovim gestom je sigurno htio dati podsti-
caj bržoj transformaciji fundamentalnih naučnih saznanja u sredstva od
praktične vrijednosti za rješavanje aktuelnih problema čovječanstva.
Roberts i Sharp, sa saradnicima, utvrdili su kapitalnu činjenicu da ko-
linearnost građe DNK, RNK i proteina podrazumijeva daleko komplikova-
nije odnose nego što se prije vjerovalo. Njih dvojica zaista ulaze u sasvim
uski krug svjetske naučne elite, ne samo po svojim izvrsnim istraživač-
kim rezultatima, nego i po tome što su ih ostvarili na jednom od ključnih
pravaca razvoja cjelokupne biologije. Njihovo otkriće mozaične strukture
genetičkog materijala posve je izmijenilo važeće koncepcije o načinu dje-
lovanja gena i s pravom se ubraja među najviše domete nauke u prošlom
vijeku. Richard J. Roberts i Phillip A. Sharp, tvorci radikalno izmijenjene
slike gena, izveli su pravu naučnu revoluciju156, bar prema idejama koje je
izlagao tvorac koncepcije o skokovitom razvoju nauke, američki filozof
Thomas S. Kuhn (1922-1996)157, putem prevrata koji se naglo i oštro iz-
dvajaju iz stalnih, normalnih, pravolinijskih, mirnih tokova istorije. Tako
su istraživačke rezultate Robertsa i Sharpa vidjeli i veliki začetnici mole-
kularne biologije, Crick i Watson.
156
J. A. Witkowski: The discovery of “split” genes – a scientific revolution. Trends Biochem. Sci.
13(3):110-113.
157
T. S. Kuhn: The Structure of Scientific Revolutions. The University of Chicago Press, Chicago,
1970.
99
Pronala zači RNK svijeta –

Thomas Cech i SIDNEY Altman
Molekularna biologija se slobodno može proglasiti oblašću koja je dala
pečat cjelokupnoj stvarnosti druge polovine XX stoljeća. Punih pet dece-
nija, koliko postoji, ova grana fundamentalne nauke neumorno isporučuje
nova saznanja fundamentalnog značenja, saznanja koja se tiču najopštijih
predodžbi o živoj prirodi i njenom ustrojstvu i njenoj historiji. U najnovije
vrijeme napredak je upravo munjevit. “Ne mogu ni zamisliti naučnu oblast
koja se tako brzo promijenila u desetak godina” – izjavio je američki he-
mičar Philip Sharp krajem 1993, na vijest da je dobio Nobelovu nagradu
za svoj udio u otkriću diskontinuiteta gena.
Sredinom osamdesetih godina XX stoljeća, molekularni biolozi do-
laze do još jedne u nizu spoznaja koje će iz temelja izmijeniti postojeće
ideje o krupnim i sudbinski važnim pitanjima organizacije i porijekla ži-
vota. Amerikanci Thomas R. Cech (1947-…) i Sidney Altman (1939-…),
istovremeno i nezavisno jedan od drugoga (to nije rijedak slučaj u historiji
nauke), dolaze do nesumnjivih eksperimentalnih dokaza o novom tipu bi-
okatalitičkih molekula u živim sistemima.
Prvi nalazi istraživačke grupe Thomasa Cecha, su se odnosili na au-
tokatalitičko djelovanje ribonukleinske kiseline (RNK) u procesu sazrije-
vanja ribosomalne RNK, od onakve kakva nastaje na matrici DNK, u fazi
transkripcije, do one koja stvarno sudjeluje pri tvorbi proteinskih lanaca od
aminokiselina, u fazi translacije158. Uređivanje „primarnog transkripta“ ili
„heteronuklearne RNK“ katalizira upravo ta molekula, dok se primarni tran-
skript preobražava u definitivnu RNK, u “radni oblik” RNK. Puna ekspe-
rimentalna potvrda da je RNK sama sebi katalizator dolazi 1982 godine159,
158
T. R. Cech, A. J. Zaug & P. J. Grabowski: In vitro splicing of the ribosomal RNA precursor of
Tetrahymena – Involvement of a guanosine nucleotide in the excision of the intervening sequence.
Cell, 27:487-496, 1981.
159
K. Kruger, P. J. Grabowski, A. J. Zaug, J. Sands, D. E. Gottschling & T. R. Cech: Self-splicing
RNA – autoexcision and auticycclization of the ribosomal RNA intervening sequence of Tetrahy-
mena. Cell, 31:147-157, 1982.
101
VRIJEME GENETIKE
stiže iz laboratorija na Colorado univerzitetu160, gdje je od 1978 radio Cech.
U daljnjim istraživanjima utvrđeno je da procesu autoredakcije podliježu
prekursori svih tipova RNK sa ulogama u sistemu tvorbe bjelančevina,
uključivši i informacijsku RNK, koja predstavlja kalup za poredak aminoki-
selina u proteinima.
Sidney Altman je 1971 prešao sa Harvarda na Yale, gdje je počeo
proučavati enzim koji katalizira preradu određene RNK. Ubrzo se uvje-
rio da enzim nije sama bjelančevina, nego uvijek ima i svoj RNK-dio.
Utvrdio je takođe da su oba enzimska sastojka neophodna za katalizu, s
tim da kritičnu ulogu ipak igra RNK komponenta161. Ova vijest je prim
ljena sa nevjericom, saopštenje je jedva pušteno u štampu. Zajedno sa
saradnicima Altman nastavlja provjere svog senzacionalng istraživač-
kog rezultata i konačni zaključak je objavljen otprilike kad i Cechov
historijski članak: preradu RNK katalizira RNK i kad se iz enzimskog
kompleksa ukloni protein. Tokom sljedećih godina Altman sa svojom
grupom na Yaleu demonstrira da katalitička aktivnost nosi RNK podje-
dinica enzima.
Lucidno projektirani i brižljivo provedeni biohemijski pokusi Cecha i
Altmana pokazali su da RNK sama kontrolira isijecanje (ekciziju) intron-
skih prepisa u vlastitoj strukturi, bez bitnog sudjelovanja drugih molekula.
Kasnije će nalaz o katalitičkim kapacitetima RNK biti višestruko potvrđen
i proširen brojnim novim zapažanjima i konstatacijama. Utvrđeno je da
RNK ne katalizira samo svoju autoredakciju (posttranskripcijsko samou-
ređivanje), nego i druge važne biohemijske reakcije u ćelijama, u kojima
se sama ne mijenja (upravo kako se ponaša najveći dio ranije poznatih
tipova „klasičnih katalizatora“). RNK raspolaže osobinama tipičnim za
proteinske katalizatore, ona prepoznaje specifični substrat, ima aktivno
mjesto i izlazi neizmijenjena iz reakcije koju katalizira162. O samoj istoriji
velikog pronalaska nove klase biokatalizatora Tom Cech će reći: „Putevi
ka otkrićima RNK katalizatora nisu bili pravi, kako bi se moglo zamisliti
čitajući o rezultatima u udžbenicima163.“
160
Zanimljivo je da Sidney Altman, rođen 1939 u Kanadi, desetak godina ranije radio na univerzite-
tu Colorado, gdje je 1967 godine odbranio doktorat iz biofizike, ali na drugačijim temama.
161
B. C. Stark, R. Kole, E. J. Bowman & S. Altman: Ribonuclease P – an enzyme with an essential
RNA component. Proc.Natl. Acad. Sci. USA, 75:3717-3721, 1978.
162
H. D. Madhani & C. Guthrie: Dynamic RNR-RNA interactions in the spliceosome. Annu. Rev.
Genet. 28:1-26, 1994.
163
T. Cech: Exploring the new RNA World (in – „The Nobel Prizes 1989“, Editor T. Frangsmyr).
Foundation Nobel, Stockholm 1990.
102
U laboratorijama su uskoro i vještački proizvedene molekule RNK,

koje su ispoljile izvjesne katalitičke sposobnosti, omogućavajući ili ubrza-
vajući određeni biohemijski proces. Na taj način je sredinom osamdesetih
godina prošlog vijeka dovršena fundamentalna spoznaja da bjelančevine
nisu jedina kategorija aktivnih faktora biohemijske katalize (enzimi), nego
da ta funkcija pripada i nukleinskim kiselinama. Pala je još jedna od dogmi
koje su dugo vladale naukom o životu. Thomas Cech i Sidney Altman za-
služeno su podijelili slavu za ovaj krupni korak općeg napretka biologije i
hemije. Nobelova nagrada za hemiju dodijeljena im je 1993. godine. Pro-
našli su novu klasu biokatalizatora, kojima je ubrzo dato ime ribozimi. Na-
rednih godina u laboratorijama svijeta identifikovan je veliki broj različitih
ribozima. Rođena je čitava istraživačka oblast – RNK enzimologija. Neko
je tim povodom izjavio “moraćemo mijenjati mnoga poglavlja u našim
udžbenicima”. Ribozimi danas izgledaju kao jedna od vrlo interesantnih
tema u proučavanju mehanizama nastanka raka.
Otkriće Cecha i Altmana bilo je krupan doprinos teorijskoj biologi-
ji. Dvadesetak godina ranije, Jacques Monod (1910-1976) u svom eseju
„Slučaj i nužnost“164 razvija sjajnu intelektualnu shemu, koja je ubjedljivo
vladala naučnim umom od početka sedamdesetih godina XX stoljeća nao-
vamo. Veliki francuski naučnik, suosnivač molekularne biologije, blistavo
je sumirao biološko znanje svog vremena u sintetsku viziju o „dvije za-
čudne (ili čudesne) osobine života“. Organizmi su građeni tako da gene-
racijama održavaju ključne karakteristike svoga ustrojstva (invarijantnost
– stalnost, nepromjenljivost), dok se s druge strane odlikuju mogućnosti-
ma adaptivnog mijenjanja kao odgovor na neprekidne i neizbježne pro-
mjene vanjskih uvjeta pod kojim egzistiraju (teleonomija – svrhovitost,
svrsishodnost). Iako na prvi pogled kontradiktorne, pa stoga i „začudne“,
invarijantnost i teleonomija komplementiraju u svim oblicima života. Pre-
ma tome, Monod sugerira da život treba shvatiti kao integralnu spregu
kontradiktornih principa invarijantnosti i teleonomije, čija sprega pred-
stavlja bitnu diferencijalnu odliku svih organizama. Filozofsku i teorijsku
distinkciju među dvjema bitnim odlikama živih bića Monod prevodi na
jezik materijalnih činjenica, u sferu materijalne organizacije života. On
ukazuje da tu distinkciju u potpunosti opravdavaju hemijska posmatranja.
Biološke makromolekule sa ključnim ulogama u svim oblicima života, a to
su bjelančevine (proteini) i nukleinske kiseline, zasebni su osnovni fizički
164
J. Monod: Le hasard et la nécessité – Essai sur la philosophie naturelle de la biologie moderne.
Éditions du Seuil, Paris, 1970.
103
VRIJEME GENETIKE
nosioci para „čudesnih (začudnih) osobina“. Bjelančevine odgovaraju za
teleonomiju, a nukleinske kiseline za invarijantnost živih sistema.
U narednom koraku razvoja svojih teorija, Monod je u istom eseju
pokušao odgovoriti na pitanje koja je od dviju „začudnih“ osobina starija.
Pristupajući problemu kauzalnog i temporalnog prioriteta, Monod odluč-
no i hrabro postavlja da invarijantnost prethodi teleonomiji, što znači da
su nukleinske kiseline starije od bjelančevina, tj. ranije su se pojavile na
dugačkoj vremenskoj skali nastanka i evolucije života.
Cech i Altman su pronašli da je molekula RNK biokatalizator, pa kako se
može još i identično reproducirati, objedinjuje na molekularnom nivou obje
ključne „začudne karakteristike života“, invarijantnost i teleonomiju. Mono-
dova presuda o „kauzalnom i temporalnom prioritetu“ nukleinska kiselina
dobija egzaktnu potvrdu, ali i suštinsku dopunu. Otkrićem ribozima nastaju
realne osnove za sasvim ubjedljivu i krajnje radikalnu promjenu u interpreta-
ciji mnogih temeljnih pitanja moderne biologije, među kojima je i pitanje po-
rijekla života165. Cech i Altman su skrenuli pažnju na primarni značaj svuda
prisutne i svemoćne RNK u organizaciji i funkcioniranju živih sistema.
U skladu sa Monodovom molekularnom filozofijom, teorija genetičke
informacije, osnovni savremeni model koji objašnjava nasljednu kontrolu
ćelijske sinteze proteina, postavlja shemu da RNK, u ogromnoj većini re-
centnih živih sistema, predstavlja primarni proizvod heterokatalitičke ak-
tivnosti molekula DNK, odnosno gena. Molekule DNK su identificirane,
dakle, kao primarno sjedište transgeneracijskih poruka, kao osnovni na-
sljedni materijal, RNK je njihova specifična, ali obično tačna kopija. Među-
tim, gledano s druge strane, činjenica je da RNK može funkcionirati sama,
bez nazočnosti DNK. Gdje god funkcionira DNK, uključena je i RNK; u
isti mah, DNK nije prisutna u svim sistemima gdje funkcioniše RNK. Re-
produkcija i životni ciklus RNK-virusa, na primjer, počivaju isključivo na
aktivnostima molekula RNK. Pojedine etape sinteze proteina odvijaju se
bez neposrednog učešća DNK. Uz sve to, puna funkcionalnost DNK uvijek
je povezana sa nekim oblikom intervencije RNK. Niz navedenih zapažanja
svakako ukazuje na mogućnost izvjesnog prioriteta RNK, iako RNK, u naj-
većem broju poznatih oblika živog svijeta, doista nastaje putem matrične
sinteze koju informira građa molekula DNK (transkripcija).
Jedna od najznačajnijih reperkusija otkrića kataličke funkcije nukle-
inskih kiselina, konkretno RNK, bila su raščišćavanja između postojećih
S. Altman: Enzymatic cleavage of RNA by RNA. (Nobel Lecture). Biosci. Rep. 10(4):317-337,
165
1990.
104
različitih teorija i predstava o nastanku živih bića. Danas je u naučnim

krugovima gotovo jednodušno prihvaćeno shvatanje da je “RNK svijet”
bio hipotetični najstariji stupanj u procesima nastanka života na planeti
Zemlji. Prije četiri milijarde godina molekule RNK su na Zemlji mogle na-
javljivati život. One su, po svoj prilici, bile začetni nosioci životnih proce-
sa, bez pomoći proteina i DNK166. „Razumno je zaključiti“ – piše Altman
– „da je RNK svijet nekad stvarno postojao“ i procjenjuje da je mogao tra-
jati oko pola milijarde godina, sve do pojave prvih stabilnih teleonomičnih
autoreplikativnih sistema, koji bi se mogli smatrati prvim živim bićima.
Prvobitne genetičko-katalitičke tvari, dakako, nisu morale imati sasvim
iste hemijske karakteristike kao savremena RNK, ali su morale uveliko
ličiti na nju. Pri svemu tome ipak ostaje otvoreno pitanje – od čega je i
kako nastala RNK, koja je suviše složena da bi mogla evoluirati iz prostih
hemijskih spojeva slučajnim reakcijama167.
Termin „RNK svijet“ prvi je objelodanio Walter Gilbert, također slavni
molekularni biolog i dvostruki Nobelovac, u jednom od svojih ranih osvr-
ta na spoznaju autokatalitičkih i heterokatalitičkih sposobnosti RNK168.
Mnogo godina kasnije, James Watson pominje Francisa Cricka kao tvorca
ideje da je svijet RNK morao prethoditi svijetu DNK u predistoriji evo-
lucije života169. U svakom slučaju, samim nastankom tog pojma jasno je
istaknut istraživački i stvaralački prioritet Cecha i Altmana u začinjanju
novih pogleda na rane, abiotske faze rađanja života na Zemlji. Osnova
novih pogleda su argumenti o sveprisutnoj molekuli RNK, molekuli koja –
takoreći fizički – obnaša oprečne i ključne diferencijalne odlike živih bića,
odnosno istodobnu stalnost i svrhovitost njihove građe i organizacije, tj.
sposobnost da se ponavljaju u vremenu i prilagođavaju u prostoru. Thomas
Cech i Sidney Altman su otkrili da je RNK biokatalizator koji se može još i
identično reproducirati, pa prema tome objedinjuje obje “začudne” odlike
života, invarijantnost i teleonomiju, kojima je Monod u svojoj genijalnoj
molekularno-filozofskoj konstrukciji dodijelio zasebne materijalne nosio-
ce – nukleinske kiseline i bjelančevine.
166
M. M. Waldrop: Catalytic RNA wins chemistry Nobel. Science, 246:325, 1989.
167
M. M. Waldrop: Did life really start out in an RNA world? Science, 240:1248-1249, 1989.
168
W. Gilbert: Origin of life – The RNA World. Nature, 319:618, 1986.
169
J. D. Watson & A. Berry: DNA – The Secret of Life. William Heinemann, London 2003; p 83.
105
AVET zvanA prioni – Stanley Prusiner

Prije više od dvadeset godina u molekularnoj biologiji su se pojavili
istraživački rezultati koji nastanak nekih degenerativnih bolesti mozga si-
sara (spongiformne encefalopatije) povezuju sa djelovanjem “čistih” bje-
lančevinskih molekula. To je bila potpuna novost ne samo u medicinskoj
etiologiji, nego i u cjelokupnoj nauci o životu. Otkrivene su biološki aktiv-
ne čestice koje ne sadrže genetičku informaciju u standardnim oblicima, tj.
nemaju nasljednu osnovu zapisanu građom nukleinskih kiselina. „Mnogi
istraživači hemije proteina proglasili su ovo ludošću, ali to proizlazi iz
sve većeg broja objektivnih studija“ – izjaviće kasnije američki hemičar i
medicinar Stanley B. Prusiner (1942-…), autor senzacionalnog nalaza170.
Paradigma da DNK i/ili RNK predstavljaju neophodne primarne biokata-
lizatore ćelijskih matričnih sinteza – doživjela je težak udarac.
Proteinske infektivne čestice dobile su ime “prioni”. Naziv je smislio
(slobodnim združivanjem riječi “protein” i “infekcija”) upravo pomenuti
američki naučnik, koji je ujedno stvorio najveći i najvažniji dio aktuelne
naučne teorije o prionima. Prusinerove postavke predstavljaju srž najšire
prihvaćenih (iako ne baš jednoglasno) savremenih shvatanja o porijeklu
i djelovanju priona. Prusineru sigurno pripadaju posebne zasluge za ra-
zumijevanje prionskih bolesti čovjeka i životinja. Tvorac heretičkih ideja
nagrađen je Nobelovom nagradom, dobio je najviše svjetsko odlikovanje
za nauku. „Naši rezultati su bili tako novi, da je trebalo dugo gomilanje
podataka koji bi uvjerili naučnike“ , kazao je Prusiner proslavljajući veliko
priznanje, koje mu je dodijeljeno 1997. godine171. Pa ipak, tragovi sumnje
da arhetipska prionska bolest – ovčija šuga ima uzročnika bez nuklein-
ske kiseline, mogu se naći u relativno dubokoj prošlosti, imajući na umu
170
S. B. Prusiner: Novel proteinaceous infectious particles cause scrapie. Science, 216:136-144,
1982.
171
S. B. Prusiner: Prions (Nobel Banquette Lecture). Les Prix Nobel 1997 (Editor – T. Frängsmyr,
pp 262-323). Nobel Foundation, Stockholm, 1998.
107
VRIJEME GENETIKE
brzinu razvoja nauke. Iskazala ih je grupa istraživača ove bolesti, kojom
je rukovodio britanski biolog Tikvah Alper, stručnjak za radijaciju, već da-
leke 1966. godine172. I drugi naučnici su došli do sličnih podataka i objaš-
njenja o etiologiji ovčje šuge173, za koje se danas kaže da predstavljaju lu-
cidnu anticipaciju stavova moderne prionske teorije, samo bez pominjanja
naziva „prion“.
Prusiner je prvi utvrdio da je sa određenim specifičnim oboljenjima
mozga sisara (prije svega čovjeka i domaćih životinja) povezano prisu-
stvo mjestimično nagomilanih infektivnih bjelančevinastih čestica, koje se
umnožavaju u identičnom obliku bez učešća molekula nukleinskih kiseli-
na – standardnih “molekula nasljednosti”. Eksperimentalno je dokazano da
prioni predstavljaju nov tip infektivnih faktora, uzročnika spongiformnih
encefalopatija, bolesti koje vode fatalnim promjenama u mozgu, moždano
tkivo gubi kompaktnost i dobija spužvast izgled. Najpoznatija bolest ove
klase je tzv. “bolest ludih krava”, čija je pojava skrenula pažnju javnosti i na
Prusinerove istraživačke i teorijske zaključke. Prusiner je, naime, glavninu
svojih rezultata i stavova objavljivao već nešto ranije, početkom osamdese-
tih godina. Nakon prvog pouzdano dijagnosticiranog slučaja 1986 godine u
Velikoj Britaniji, bolest kravljeg ludila (goveđa spongiformna encefalopa-
tija) prilično brzo se širila, poprimajući razmjere epidemije i izazivajući
veliku uzbunu, naročito u Evropi. Naučni kapaciteti širom svijeta okreću
se intenzivnom proučavanju zagonetnog novog tipa bolesti. Medicina se
čvrsto ukorjenjuje u molekularnu eru i medicinska istraživanja dolaze do
pojava i procesa u samim temeljima života.
Opštepoznato je saznanje da su bjelančevine (proteini) ključni struk-
turni i funkcionalni sastojak svih živih sistema. Njihove molekule igraju
svoje specifične uloge uzimajući oblik koji je strogo određen njihovom
primarnom strukturom, odnosno redoslijedom njihovih sastavnih mono-
mera – aminokiselina. Otkriće priona donosi nove momente. U svojoj
kratkoj autobiografiji Prusiner piše da je izolovao uzročnike bolesti ovčije
šuge i očekivao da to bude neka vrsta virusa, ali analiza je pokazala da u
izolatu nema nukleinskih kiselina. Neizbježan je bio zaključak da se radi o
infektivnom faktoru sačinjenom od samog proteina.
Prioni se umnožavaju na nevjerovatan način. Prusiner je razvio teoriju
da “zli” patogeni prioni nastaju promjenom konfiguracije “dobrih” priona
172
T. Alper, D. Haig & M. Clarke:The exceptionally small size of the scrapie agent. Biochem. Biop-
hys. Research Commun., 22(3):278-284, 1966.
173
J. S. Griffith: Self-replication and scrapie. Nature, 215(5105):1043-1044, 1967.
108
usljed izvjesnog tajanstvenog uticaja “zlih” priona, uticaja čiji mehanizam

nije ni približno razjašnjen.174 Kapitalnu, revolucionarnu novost u vezi s
prionima predstavlja činjenica da se oni umnožavaju bez normalne iden-
tične reprodukcije, koja je uređena naredbama iz informacijskih molekula
(a to su nukleinske kiseline)
Primarna struktura “dobrih” i “zlih” priona je jednaka, a oni djeluju
itekako različito, što znači da funkcija proteinskih molekula nije u cje-
lini data njihovom primarnom strukturom. Polipeptidni lanci nakon što
su nastali, dijelom sami, a dijelom uz pomoć drugih proteina, živahno
se namotavaju, savijaju, obrću i uvrću dok ne steknu svoju funkcionalnu
trodimenzionalnu formu. Prosto nema dovoljno odgovarajućih riječi da
se opiše promjenljivost prostornog oblika proteinskih molekula. Pogreš-
na konformacija vodi uništenju ili izmjeni djelovanja proteina, najčešće
usljed promjene u genetičkoj instrukciji prema kojoj nastaje, usljed muta-
cije. Poznata su teška oboljenja koja najvjerovatnije predstavljaju posljedi-
cu takvih grešaka u konfiguraciji određenih proteinskih molekula (najbliže
razjašnjenju je molekulska etiologija jedne takve bolesti čovjeka – tzv.
cistične fibroze). Međutim, poremećaji su jasno povezani sa mutacijama,
što nije slučaj kad se radi o prionskim oboljenjima.
Nema sumnje da je primarna struktura bjelančevina određena nasljed-
no, tj. sistemom genetičke informacije, čiji su osnovni nosilac molekule
nukleinskih kiselina. Prioni mijenjaju svoj biološki aktivitet bez promjena
u svom aminokiselinskom sastavu, koji je diktiran informacijom iz nukle-
inskih kiselina. Prusiner je prvi iznio tvrdnju da “normalni” prioni, ma-
sovno nazočni u ćelijama zdravog mozga sisara, u dodiru sa patogenim
prionima uzimaju “zli” oblik. Tako se prioni pretvaraju od redovnih beni-
gnih sastojaka ćelijske građe u razarače živog sistema, što stoji u vezi sa
izmijenjenom konformacijom njihovih molekula. Patogeni prioni se razli-
kuju od “mirnih” priona prije svega po svojoj relativnoj neosjetljivosti na
djelovanje proteaza, enzima koji inače razgrađuju bjelančevine. Konfor-
macija bjelančevina (viši nivoi njihove strukture, prostorni oblici presud-
ni za njihovu aktivnost), za koju se držalo da je apsolutno određena pri-
marnom strukturom, ne stoji pod potpunom, direktnom kontrolom poruka
sadržanih u nukleinskim kiselinama. U tome se sastoji najvažniji rezultat
naučnih iskustava s prionima, najčudnijim dosad pronađenim proteinskim
molekulama. Jedan od najpoznatijih udžbenika moderne genetike stavlja
174
S. B. Prusiner: The Prion Diseases (in “Scrapie Desease in Sheep”, edited by D. R. Oppenhe-
imer). Academic Press, New York, 1983.
109
VRIJEME GENETIKE
prione na istaknuto mjesto kao najizrazitiji i možda ekstremni slučaj „epi-
genetičkog nasljeđivanja“175, tj. “nasljeđivanja poslije nasljeđivanja”.
U početku, Prusinerovi stavovi nisu doživljavali samo trijumfe. Prijem
je bio obilježen mnogim nevjericama. Bilo je teško usvojiti otkrića koja
duboko potresaju nauku i navode naučnike na pitanje da li zaista shvataju
„temeljna pravila“ prirode. Nisu izostala ni alternativna tumačenja etiolo-
gije i epidemiologije prionskih bolesti. Ipak, Prusinerova teorija je ostala
najšire prihvaćena u stručnoj javnosti. U znak priznanja dodijeljena mu je
Nobelova nagrada za medicinu i fiziologiju 1997. godine, “za otkriće prio-
na – novog biološkog uzročnika infektivnih bolesti”. Prionska teorija, koja
je u nauci svojevremeno viđena kao hereza, tako je dobila punu satisfak-
ciju176, bez obzira na mnoga pitanja koja ostavlja bez konačnog odgovora.
Stanley Prusiner je svojim radovima učinio mnogo više od samog
utvrđivanja veze između priona i prionskih oboljenja. Njegova otkrića rje-
šavaju i istodobno postavljaju nove opštebiološke zagonetke o prenosu ge-
netičke informacije, o nepoznatim vidovima i varijantama sveobuhvatnog
organskog nasljeđivanja. Prioni – zločesta djeca proteinske džungle – upo-
zoravaju da je nauka, uprkos svom divovskom napretku, još uvijek daleko
od posljednjih saznanja o zamršenim procesima na kojima počiva nasljed-
nost formi i funkcija u živom svijetu. Najnovija istraživanja ukazuju čak
i na mogućnost novih zapleta i u samoj pripovijesti o prionima, budući da
neki od njih, izgleda, ne utiču na prijenos spongiformnih encefalopatija177.
Ostaju, dakle, neriješene još mnoge prionske tajne.
175
Lewin: Genes VIII. Pearson Education International Inc., Upper Saddle River /New York), 2004,
p 689
176
G. Vogel: Prusiner recognized for once-heretical theory. Science, 278(10):214, 1997.
177
P. Piccardo, J. C. Manson, D. King, B. Ghetti & R. M. Barron: Accumulation of prion protein in
the brain that is not associated with transmissible disease. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 104:4712-
4717, 2007.
110
Život je pro gramiran sis tem –

Sidney Brenner
Početkom oktobra 2002. godine zemaljsku kuglu je obišla vijest da

Nobelovu nagradu za medicinu i fiziologiju u toj godini ravnopravno di-
jeli angloamerička trojka učenjaka – Sydney Brenner (1927-…), John E.
Sulston (1942-…) i Robert Horvitz (1947-…). Lapidarno obrazloženje u
kratkom saopštenju iz Karolinškog instituta, ustanove u čiju nadležnost
spada izbor Nobelovaca-biomedicinara, navodi da su njih trojica nagra-
du zaslužili “za otkrića o uticaju gena na razvoj organa i programiranu
smrt stanica, čime su doprinijeli razumijevanju razvoja mnogih bolesti”.
Prvoimenovani i najstariji među njima, Sydney Brenner, nesumnjivo se
može označiti kao rodonačelnik istraživanja koja su dovela do nagrađenih
otkrića. Njegovo mjesto u istoriji genetike može se slobodno opisati kao
najistaknutije, s obzirom na nobelovske kolege iz 2002. godine, kao i mno-
ge druge laureate.
Molekularna genetika je obilježila proteklih pedeset godina razvoja bio-

loške znanosti, razjašnjavajući ključne mehanizme životnih pojava na nivou
molekulskih događanja. Ali je već na svojim prvim koracima, ranih pedesetih
godina XX vijeka, neizbježno naišla na zagonetke o tome kako se molekul-
ski procesi pretvaraju u svakodnevno vidljive forme i neizmjernu raznolikost
organske prirode. Čovjek koji se među prvima pozabavio ovakvim pitanjima
bio je Sydney Brenner. Međutim, za razliku od mnogih drugih “pitaca”, Bre-
nner je naslutio, zamislio i započeo istraživačke puteve prema rješenjima niza
najzanimljivijih zagonetki molekularne determinacije života.
111
VRIJEME GENETIKE
Sydney Brenner je kao dvadesetpetogodišnji diplomirani student me-
dicine i hemije, magistar medicinske biologije iz Johanesburga, ujesen
1952 stigao u Oksford. Talentovani, poletni, vrijedni, radoznali, ambici-
ozni mladić rusko-litvanskog porijekla, brzo je iscrpio mogućnosti za na-
učni razvoj koje su se pružale u zemlji njegovog rođenja – Južnoj Africi.
Žarko je želio da se uključi u tokove svjetske nauke; u jednom kasnijem
novinarskom ispitivanju izjaviće: “Ja nisam želio običnu biohemiju. Htio
sam na taj pravi predmet – molekularnu biologiju, samo što baš i nisam
znao šta je to”178. Pošlo mu je za rukom da ostvari svoju želju. Nakon mno-
gih upornih nastojanja dobio je mjesto istraživača u Oksfordu i odmah se
našao u samom središtu rađanja molekularne genetike. Sljedećeg proljeća
po svom dolasku, sudbonosne 1953 godine, Sydney posjećuje Cambridge
i upoznaje velike mage nove znanosti – Cricka i Watsona, koji su upravo
objavili svoje epohalno “rješenje tajne života” – strukturu famozne mo-
lekule nasljeđivanja, molekule DNK. Na Watsonov poticaj i preporuku,
uključen je u istraživački rad i u neveliku međunarodnu grupu pionira mo-
lekularne genetike, čija se prestonica dugo nalazila u Cambridgeu. Iako je
nakratko morao prekinuti boravak u Engleskoj, Brenner ostaje zauvijek
neizlječivi zaljubljenik molekularno-bioloških istraživanja. Postao je stal-
ni član najužeg kruga velikih imena nauke onog burnog vremena kada se
razbuktavala genetička, tj. biološka revolucija.
Povratkom u Englesku 1956 godine, počinje neprekidna i blistava na-
učna karijera Sydneya Brennera. Stekao je položaj u najuglednijim krugo-
vima savremene nauke. Uvijek u središtu novih ideja i inicijativa najužeg
vrha svjetske molekularne genetike, Brenner sudjeluje u ostvarenju niza
kapitalnih spoznaja i koncepcija. On je prijateljevao sa cijelom moleku-
larno-biološkom elitom svog vremena, sarađivao sa svim najznačajnijim
istraživačima ove oblasti i uvijek davao svoj puni doprinos velikoj među-
sobnoj razmjeni planova i zamisli, razmjeni koja je vodila mnogim velikim
otkrićima. Dok je još imao stalno boravište u Južnoj Africi, neposredno
nakon Crick-Watsonovog saopštenja o modelu građe DNK, iznosi smjelu
i plodonosnu hipotezu da proteinski lanac ne ostaje na svom kalupu čim
bude formiran.179 To se slagalo sa pretpostavkom da postoje specifične po-
sredničke molekule za “umetanje” pojedinih aminokiselina u rastući poli-
178
179
C. E. Dalgliesh: The Template theory and the role of transpeptidation in protein biosynthesis.
Nature, 171:1027-1028, 1953.
112
peptid, koju je Brenner nazvao “adaptor-hipoteza”. Sa Crickom i Jacobom

1960 dolazi na ideju o informacijskoj (informacionoj) RNK, kao molekuli
koja posreduje genetička uputstva za sintezu proteina, uputstva smještena
u strukturi DNK180. “Mora biti da su poruke direktna kopija DNK” – go-
vorio je Brenner, predviđajući detalje toka nasljednog procesa u ćelijama.
U ranim fazama konstituisanja teorije genetičke informacije, Brenner je
1961 nastupio na uglednom naučnom skupu u Cold Spring Harboru, gdje
je podnio referat o kratkovječnom glasniku (“messenger”), prenosiocu po-
ruka pohranjenih u vječitoj DNK. Ali ne samo to. Proročanski su zazvu-
čale njegove riječi: “DNK nosi informaciju kodiranu u obliku specifičnih
slijedova nukleotida, koja određuje redoslijed aminokiselina u proteinima.
Kako se ovo određenje izvršava – glavno je pitanje današnje molekularne
biologije”. Ovim njegovim nastupom je dominantna, ali u to vrijeme vrlo
mlada i nedorečena ideja da DNK predstavlja uputstvo za izgradnju pro-
teina, promovirana na čast čvrste naučne teorije. Kasnije je lično doprinio
objašnjavanju najvažnijih momenata te teorije. Bio je jedan od onih koji su
pokazali da se jezik biološkog nasljeđivanja sastoji od troslovnih riječi, on
lično nadijeva tim riječima ime “kodoni”181, a zatim do detalja razotkriva
hemizam njihove specifične funkcije. Predvodiće i istraživački tim kojemu
je uspjelo da konkretno i ubjedljivo demonstrira kolinearnost građe DNK
i proteina – ključnu postavku u teoriji genetičke informacije. Brenner se
istakao i kao glavni autor slavnog modela replikona – organizacijske jedi-
nice u procesu udvostručavanja molekula DNK182. Malo je pojedinaca koji
su toliko doprinijeli mnogim ranim koracima napretka molekularne gene-
tike, mlade naučne discipline koje će se pretvoriti u najznačajniju oblast
cjelokupne cjelokupne biologije.
“Ko sjedi na lovorikama, drži svoje lovorike na pogrešnom mjestu” –
kaže jedna stara, zaista mudra izreka. U skladu s njom, Brenner nikad nije
pristajao na odmore u nauci. Iako u poodmakloj dobi (rođen 1927. godi-
ne), on je i u posljednje vrijeme aktivan sudionik rada najuglednijih ame-
ričkih istraživačkih ustanova (The Salk Institute – La Jolla, The Molecular
Sciences Institute – Berkeley). Kad je već stekao glas naučnika svjetske
reputacije, Brenner smjelo otvara nove pravce genetičkih istraživanja. Već
odranije zainteresovan za mehanizme putem kojih se nasljedna informa-
180
S. Brenner, F. Jacob & M. Meselson: An unstable intermediate carrying information from genes
to ribosomes for protein synthesis. Nature, 190:576, 1961.
181
H. F. Judson : The Eighth Day of Creation. Simon and Schuster, New York, 1979.
182
F. Jacob & S. Brenner: Génétique physiologique: sur la régulation de la synthèse du DNA chez
les bactéries - l´hypothèse du replicon. Comptes Rendus Acad. Sci., 256 :298, 1963.
113
VRIJEME GENETIKE
cija pretvara u tjelesne oblike i strukture, 1974 opisuje metode indukcije,
izolacije i mapiranja mutacija male oble gliste poznate pod naučnim nazi-
vom Caenorhabditis elegans183. Pokazalo se da je time začeo takoreći či-
tav jedan novi istraživački smjer, otkrivši izuzetno zahvalan novi biološki
model184. Ovaj neugledni organizam iz faune tla vrlo brzo postaje nezao-
bilazan objekat u proučavanju problema razvojne genetike, prava zvijezda
internacionalnog istraživačkog neba.
Slijedom Brennerovih pionirskih ideja, John Sulston i Robert Hor-
vitz snažno su unaprijedili učenje o apoptozi, programiranoj smrti ćeli-
ja, proučavajući crvića kojega je u naučne laboratorije unio Brenner već
1965. godine (možda i nešto ranije)185. Napravljena je mapa morfogeneze
Caenorhabditis elegans, potpun pregled porijekla svih ćelija, od jednoće-
lijskog zigota do odrasle životinje. Utvrđeno je da tokom razvića svake
jedinke nastane tačno 1090 ćelija, do kojih 131 propadne po neumitnom
“programu samoubistva” u sebi, tako da odrasli organizam broji tačno 959
tjelesnih ćelija. Svakoj od njih se može pratiti porijeklo i linija nastanka.
Budući da Caenorhabditis elegans još ima i providno tijelo, sve sastavne
ćelije se mogu i vizuelno (tj. mikroskopski) posmatrati. Posebno je za-
nimljiva živčana mreža od 302 neurona, koja nastaje od 407 neuralnih
prethodnika iz ranijih razvojnih stadija186. Proces je upoznat do najfinijih
detalja, tako da se može precizno i detaljno pratiti genealogija cijelog ner-
vnog sistema, uključivši i njenu bitnu crtu – plansko samoisključivanje
ćelija iz daljeg razvoja organizma187. Prije nekoliko godina objavljena je
potpuna mapa ontogenetskog porijekla svih ćelija Caenorhabditis elegans.
S druge strane, sekvencioniran je kompletan genom karakterističan za ovu
vrstu (sekvencioniranje je započeo Sulston, 1992. godine188). Sićušna pro-
vidna glista, koju je Brenner pretvorio u jedan od najdragocjenijih labora-
torijskih materijala u modernim molekularno-genetičkim istraživanjima,
omogućila je uspješan pristup nauke mnogim nepoznanicama organizacije
i odvijanja procesa organskog razvića.
183
S. Brenner: The genetics of Caenorhabditis elegans. Genetics, 77:71, 1974.
184
S. Brenner: The genetics of behavior. Brit. Med. Bull. 29:269, 1973.
185
M. Morange: Histoire de la biologie moléculaire. Editions La Découverte, Paris, 1994.
186
M. Chalfie & M. Au: Genetic control of differentiation of the Caenorhabditis elegans touch re-
ceptor neurons. Science, 243:1027, 1989.
187 M. O. Hengartner, R. E. Ellis & H. R. Horvitz: Caenorhabditis elegans gene ced-9 protects cells
from programmed cell death. Nature, 356:494-499, 1992.
188
J. Sulston et al.: The C. elegans genome senquencing project – a beginning. Nature, 356:37-41,
1992.
114
Program samoeliminacije ćelija (apoptoza) tokom individualnog raz

vića, stoji pod presudnim uticajem djelovanja niza gena, čije su postoja-
nje i ulogu počeli razjašnjavati nosioci Nobelove nagrade “za fiziologiju i
medicinu” u 2002. godini. Prvi “geni smrti” gliste Caenorhabditis elegans
dokazani su i izolovani 1986. godine189. Poslije će se pokazati da veoma
slični geni postoje i u ljudskim ćelijama. Ispostavlja se da putevi i meha-
nizmi apoptoze imaju vrlo stabilan evolucijski karakter, te da su prisutni u
praktično svim živim bićima. Uspostavljanje kontrole nad uključivanjem i
isključivanjem gena ćelijskog samoubistva nagovijestilo bi pojavu princi-
pijelno novih medicinskih metoda borbe protiv raka, kao i nekih autoimu-
nih, odnosno degenerativnih bolesti.
Probleme koji su doveli do spoznaja o apoptozi davno ranije je osjetio
i formulisao Sydney Brenner, neumorni poslenik i vizionar znanosti. Već
u ranim šezdesetim godinama prošlog vijeka Brenner se pitao kako do-
lazi do realizovanja građe organizma, onakve kakva ona jeste, na osnovi
uputstava sadržanih u molekulama nasljednosti. Kako se poruka zapisana
sastavom nukleinskih kiselina pretvara u živo biće? On je sa sigurnošću
sagledavao opšte okvire mogućih odgovora. “U svakoj životinji ima jedan
unutrašnji opis te životinje” – govorio je Brenner (u ta doba!). “Od mo-
lekularne biologije smo naučili da organizmi imaju ne samo nešto slično
računarskom programu, nego i da doista imaju program” – precizirao je
Brenner svoje proročanske zamisli. Nobelova nagrada 2002. godine, mož-
da i sa izvjesnim zakašnjenjem, odaje priznanje svim Brennerovim avan-
gardnim ranim idejama i inicijativama, koje već odavno imaju karakter
fundamentalnih koncepcija savremene biologije i temeljito su podržane
egzaktnim otkrićima, nalazima i podacima. Sjajna istraživačka karijera
Sydneya Brennera školska je ilustracija kako se pružaju i kako savlađuju
putevi nauke – uzbudljive odiseje od ideja do činjenica, od dilema do isti-
na, od pitanja do odgovora.
H. M. Ellis & H. R. Horvitz: Genetic control of programmed cell death in the nematode C. ele-
189
gans. Cell, 44:817, 1986.

115
PROČITANI GENI
Projekat sekvencioniranja humanog genoma

može se najbolje razumjeti kao novovjekovna
verzija otkrića i konsolidacije periodičnog
sistema elemenata.(…) Tada su sagledani
građevni elementi hemije i postignuta pred-
vidivost, koja je podigla hemijsku industriju
i teoriju kvantne mehanike.
Eric S. Lander190
Rječnik molekularne genetike, naučnoistraživačke oblasti na susret-

noj crti biologije, hemije i fizike, nije dovoljno poznat (ili tek odnedavno
biva pomalo poznat) širokoj publici, a iz ove oblasti dolaze novosti koje
jako pobuđuju interesovanje cijelog društva. Tako nastaje situacija koja
prijeti nesporazumima. Upoznavanje nekoliko genetičkih termina koji se
u posljednje vrijeme sve češće mogu naći na stranicama novina, u televi-
zijskim emisijama i drugim oblicima javnog informisanja, postaje neop-
hodan elemenat opšteg obrazovanja i opšte kulture. Da bi se pratila priča
o biološkoj nasljednosti mora se barem djelimično vladati komponentama
jezika kojim govori genetika.
U nauci o hereditetu najčešće se pominje džinovska molekula (ma-
kromolekula) sastavljena od velikog broja međusobno sličnih građev-
nih jedinica – nukleotida, polimerni hemijski spoj pod stručnim imenom
dezoksiribo-nukleinska kiselina, skraćeno DNK. DNK je, dakle, jedan po-
linukleotid. Sastavne nukleotide je najlakše zamisliti kao karike u (dvoj-
nom) lancu DNK. Oni se međusobno razlikuju samo po jednoj od tri kom-
ponente njihove građe. U svakom nukleotidu se nalazi, pored molekule
pentoznog šećera i ostatka fosforne kiseline, jedna od četiri heterociklične
190
E. S. Lander: The new genomics – Global views of biology. Nature, 274:536-539, 1996.
117
VRIJEME GENETIKE
organske baze, označene slovima A, G, C, i T (za adenin, guanin, citozin i
timin). Prema tome, razlikuju se četiri tipa nukleotida u DNK (adeninski,
guaninski, citoozinski i timinski), dok je unikatni redoslijed baza u mole-
kuli DNK legitimacija, lična karta, osobna iskaznica same molekule DNK.
Sekvencija baza u molekulama DNK je transgeneracijska poruka biološ-
kog naslijeđa, budući da predstavlja specifično šifrirano uputstvo za sin-
tezu bjelančevina u ćelijama, uputstvo koje se realizuje u kontinuiranom,
izuzetno složenom procesu. Čitavom toku ovog procesa osnovno usmjere-
nje daje DNK. Redoslijed njenih baza je zapis samog života. Utvrđivanje
tog redoslijeda obilježava se tehničkim terminom “sekvencioniranje”, tj.
snimanje sekvencije baza.
DNK je materijal od kojeg su građeni geni. Geni su osnovne organiza-
cijske jedinice biološkog nasljeđivanja i putem proteina, čijom proizvod-
njom upravljaju, daju polazne i glavne “naredbe” za odvijanje pojedinih
procesa i funkcija u svim živim bićima. Smješteni su unutar ćelijskih (sta-
ničnih) jedara (jezgri), tvoreći zajedno sa bjelančevinama i drugim prate-
ćim supstancijama hromosome – mikroskopski vidljive strukture, koje su,
dakle, specifično ustrojeni paketi gena.
Potpuna garnitura nasljednog materijala, kakva se nalazi u svakoj ćeliji
organizma naziva se genom. U toj garnituri su sadržani svi geni i hromoso-
mi, odnosno potpun sastav molekula DNK karakterističan za posmatranu
jedinku. Hemijska struktura gena, odnosno molekula DNK, tj. sekvencija
baza u sastavu DNK, čuva unikatni nalog za temeljne tokove individual-
nog života, neizmjenjiv (prema sadašnjem stanju stvari), jedinstven (uz
sasvim rijetke izuzetke) i – sudbonosan. Genom je cjelovito osnovno uput-
stvo za sve biološke osobine i funkcije jednog živog bića.
*
Nauka danas predstavlja globalnu djelatnost, koju čini na milione ak-
tivnih istraživača, u velikoj mjeri povezanih u jedinstvenu mrežu, koja
zapravo kao cjelina osvaja nova znanja. Pojedinačni genijalci koji nad-
moćnim umovanjem dolaze do velikih otkrića davna su prošlost. Nauka
je postala masovni organizam u kojem itekako ima mjesta i za prosječne
umove. Istraživači su ujedinjeni u nevidljivu gigantsku strukturu, naučna
otkrića i saznanja danas su, po pravilu, kolektivna djela. Istraživački ti-
movi sve češće imaju široko internacionalan karakter i djeluju u uslovima
118
velike uzajamne zavisnosti. Njihov rad objedinjavaju moćni sistemi veza

kojima se osigurava međusobno obavještavanje naučnika bez ikakvog gu-
bitka vremena; tome služe, prije svega, savremene računarske tehnologije
i mreže, kao i telekomunikacije. Nema sumnje da i danas pojedincima
padaju na um genijalne ideje, oni smišljaju korake ka novim egzaktnim
spoznajama, kao i prema praktičnim aplikativnim rješenjima koji te spo-
znaje uvode u svakodnevnu upotrebu i posredno ili neposredno u svačiji
život. Međutim, nauka danas djeluje u principu jedinstveno, pojedinci rade
u uslovima neizbježnog, neophodnog povezivanja. Svaki sudionik pruža
kvalitativno i kvantitativno različite individualne doprinose, ali je rezultat
zajednički. Eklatantan primjer naučnog ostvarenja tog novog, modernog
tipa pruža svjetski poduhvat utvrđivanja potpune sekvencije baza u sasta-
vu DNK ljudskog genoma.
Predistorija nije duga. Na izmaku prošlog vijeka, sredinom osamde-
setih, bili su u cjelini upoznati samo kraći i jednostavniji genski sasta-
vi malog broja nižih bioloških vrsta. Tada su zametnuti ozbiljni razgo-
vori političara i naučnika o mogućnosti snimanja ljudske DNK191. Proje-
kat “Humani genom” pokrenut je 1987. godine u Nacionalnom institutu
zdravlja SAD (NIH). Nešto kasnije za prvog direktora projekta imenovan
je profesor James Dewey Watson (1928-…), jedno od najvećih imena mo-
lekularne genetike XX vijeka, koautor modela “dvojne spirale”, kojim
je razjašnjena građa molekula DNK i objašnjen njen način djelovanja u
funkciji osnovnog nasljednog materijala. Realizacija projekta formalno je
započela 1990. godine. Predviđalo se da će biti potrebno nekih petnaestak
godina da se dosegne postavljeni cilj – slika potpune sekvencije tri mili-
jarde baza (odnosno nukleotida) u sastavu DNK čovječje tjelesne ćelije.
Zadatak je bio jednostavan, ali kolosalan, a sam projekat je odmah stekao
epitet najvećeg jedinstveno vođenog znanstvenog poduhvata svih vreme-
na. S obzirom na tada raspoložive tehnološke mogućnosti, računalo se da
bi istraživanje moglo biti okončano 2003. godine, uz utrošak od oko tri
milijarde dolara. Američkoj inicijativi spremno se pridružio ostatak me-
đunarodne naučne zajednice, iste godine (1987) u Švajcarskoj je nastala
internacionalna Organizacija Humani Genom (“HUGO”). Tako je proje-
kat odmah planski prenesen na široku, jedinstveno koordiniranu globalnu
mrežu istraživačkih institucija (uz lavovski udio Amerike, dakako). Od
1992 istraživanju ljudskog genoma pridružilo se društvo Celera Genomi-
191
R. Cook-Degan: The Gene Wars – Science, Politics, and the Human Genome. Norton Publ., New
York, 1994.
119
VRIJEME GENETIKE
cs, čijim će radom rukovoditi njegov osnivač, 45-godišnji doktor medicine
Craig Venter (1946-…).
Ubrzo po najavi da će započeti “čitanje” čovječjih gena odazvala se
međunarodna zajednica. Na Dvadesetoj generalnoj konferenciji organiza-
cije UNESCO, krajem 1997. godine, aklamacijom je donesena Opća de-
klaracija o ljudskom genomu i ljudskim pravima, koju je zatim usvojila i
Generalna skupština Ujedinjenih nacija (9 decembra 1998.). Izjava nagla-
šava stav da se genom mora smatrati dijelom svjetske baštine, tj. vlasniš-
tvom cijelog čovječanstva. Nejednakost istraživača i njihovih zemalja po
zaslugama za uspjehe u sekvencioniranju humane DNK, ne smije postati
osnovom za bilo čije privilegije u eksploataciji novoosvojenih znanja o
čovjeku, kao pojedincu i kao vrsti.
U međuvremenu je došlo do neočekivano brzog napretka u tehno-
logijama sekvencioniranja, a povučeni su i veoma uspješni potezi u or-
ganizaciji i raspodjeli posla, što je nosioce projekta dovelo u priliku da
nagovijeste skoriji konac svoje džinovske istraživačke avanture. Izjave
naučnika koji su komunicirali s javnošću bile su nedvosmislene: već 2000.
godine uglavnom je utvrđen redoslijed gotovo svih (oko tri milijarde) baza
u sastavu DNK čovječje ćelije. Dva “konkurentska” istraživačka sistema,
u uzbudljivoj završnici neobične utrke, dolaze istovremeno, svak svojim
metodama, do “radne skice” čovjekovog genoma. Heterociklične baze su,
kako je naprijed pomenuto, sastojak DNK čiji raspored predstavlja dife-
rencijalnu karakteristiku makromolekula nasljednosti. Ove baze čine neku
vrstu tajnog pisma, šifre, kojom su zapisane nasljedna uputstva za život.
Za kompletnu hemijsku sliku genetičkog materijala čovjeka tada je preo-
stajalo, izgleda, da se “pročita” još nekih 30 do 90 miliona “slova”, a to je,
očito, relativno mali dio sudbonosne hereditarne “poruke” koja određuje
biologiju ljudske jedinke. Najavljeno je, dakle, skoro ostvarenje još jednog
veličanstvenog svjedočanstva moći savremene nauke. U tom trenutku se
možda nije moglo govoriti ni o otkriću ni o prekretnici, u “skicama” je
bilo, prema priznanju samih autora, dosta mogućih grešaka i nesumnji-
vih praznina, ali je iskorak bio ogroman. Sagledane su nove perspektive
ubrzavanja istraživačkog rada na širokom polju molekularne biologije,
na kojem se traže rješenja za mnoga ključna pitanja biološke egzistencije
čovjeka – pitanja bolesti, gladi i zaštite životne sredine. Mnogobrojni ko-
mentari prilično su se među sobom razlikovali po opštoj intonaciji ocjena
o praktičnom značaju ove naučne pobjede. Nasuprot naglašenom publici-
120
tetu kojim su vijesti o sekvencioniranju humane DNK dočekivane u dijelu

svjetskih medija, opreznijim reakcijama stručnih krugova dominiralo je
razmišljanje o poslovima koji slijede: “Na redu je sastavljanje liste prio-
ritetnih molekularno-bioloških problema za istraživanja u XXI stoljeću”
– zaključivali su u tom trenutku trijezni optimisti. Uspjesi molekularnih
biologa zaslužili su čestitke, ali se objektivno nisu mogli opisati drukčije
nego da predstavljaju jednu još uvijek ranu etapu na putu savladavanja
beskonačnog mnoštva tajni ljudskog života. Što se tiče same operacije se-
kvencioniranja genoma, još nije bio na vidiku ni “kraj početka”.
Krajem juna 2002. godine, na redovnoj konferenciji za štampu u Bi-
jeloj kući, na neuobičajenom mjestu, pojavila se i privukla najveću pažnju
jedna vrela naučna tema. Francis Collins (1950-…), direktor američkog
državnog (internacionalnog) projekta “Humani genom”, saopštio je jav-
nosti da istraživački timovi pod njegovim rukovodstvom privode kraju
izradu potpune mape čovjekove DNK; mapirali su 97%, a sekvencionirali
(tj. detaljno “pročitali” bazni sastav DNK) 85% genoma. “Danas slavimo
iznošenje na vidjelo prve skice o knjizi čovjekovog života” - rekao je tom
prilikom Collins. Istoga dana predstavnik privatne kompanije “Celera Ge-
nomics”, koja se bavila istim zadatkom, objavljuje da su oni završili 99%
istog posla. Odgovarajući podaci već su bili objelodanjeni u najuglednijim
svjetskim prirodnonaučnim časopisima Science (Washington)192 i Nature
(London)193. Oba saopštenja potpisuje neobično veliki broj autora, što je
simbolično ukazivalo na činjenicu da se radi o djelima velikih autorskih
kolektiva. I izjave i članci snažno su odjeknuli u širokoj publici, kao glas o
“epohalnom naučnom otkriću”, “prekretnici u istoriji nauke”, “nevjerovat-
nom koraku saznanja naprijed” itd. itd. Međutim, malo umjerenije i mno-
go tačnije bi bilo reći da je u pitanju zapravo bila najava o skorom dovrše-
nju jednog mamutskog istraživačkog projekta, koji će biti priveden kraju
ranije nego što se mislilo. Oba istraživačka tima su u tom trenutku imala
još posla, preostalo im je pretražiti još 10% euhromatskih (bogati genima)
dijelova genoma i glavnina heterohromatina (DNK sa pretežno struktur-
nim funkcijama). Procjena od 100.000 gena, koliko se ranije mislilo da ih
ima, smanjena je na vjerovatnijih 30-35 hiljada. Zanimljive metodološke
novosti u sekvencioniranje uvela je ekipa pomenute kompanije “Celera
192
J. C. Venter, M. D. Adams, E. W. Myers, P. W. Li, R. J. Mural, G. G. Sutton et al.: The sequence
of the human genome. Science, 291:1304-1349, 2001.
193
E. S. Lander, L. M. Linton, B. Birren, C. Nusbaum, M. C. Zody, J. Baldwin et al: Initial sequencing
and analysis of the human genome. Nature, 409:860-921, 2001.
121
VRIJEME GENETIKE
Genomics”. Ova američka biotehnološka firma, jedna od mnogih, razvila
je postupke koji su se pokazale efikasnijim od onih koje je primijenio tim
finansiran iz državnog budžeta SAD. Istraživačima Celere je, naime, pošlo
za rukom da jako unaprijede računarsku podršku obradi eksperimental-
nih rezultata, čime su znatno ubrzali postupke same molekularno-biološke
analize.
Objava da je posao uglavnom dovršen došla je oktobra 2004. godi-
ne. Međunarodni konzorcijum za sekvencioniranje saopštio je da su “pro-
čitane” sve sekvencije DNK u euhromatinu humanog genoma194. Zapisi
su dobijeni na osnovi uzoraka DNK različitih anonimnih jedinki, tako da
ne odgovaraju genetičkim osobinama ni jednog čovjeka na svijetu, nego
predstavljaju opštu referentnu sekvenciju ljudske DNK.
Kao svoj prvi sljedeći zadatak istraživači genoma postavljaju inven-
tarisanje svih gena koji kodiraju bjelančevine, njih dvadesetak hiljada već
je popisano. Novi nalazi su rezultirali daljim smanjenjem ranijih procjena
ukupnog broja gena, koji se sada svodi na ukupno 20-25 hiljada. Obilje
važnih novosti u završnim saopštenjima predvodnika projekata Hugo i Ce-
lera stručni krugovi su popratili konstatacijom da je dostignut “kraj počet-
ka” sekvencioniranja čovjekove DNK195.
Kako je već rečeno, molekule DNK predstavljaju šifriranu hemijsku
poruku koja upravlja životom dirigujući sintezom bjelančevina (proteina)
u živoj ćeliji. Svojevremeno su izvedeni proračuni, prema kojim čovjekov
genom obuhvata pedeset do sto hiljada gena. Projekat Hugo došao je do
zaključka da ih je višestruko manje. Revidirane nove procjene zaustavljaju
se na broju od 20 do 25 hiljada gena196. Specifični procesi kombinovanja
poruka sadržanih u genima mogu proizvesti na milione različitih proteina.
Najznačajnija uloga proteinskih supstanci je u tome što one kao biokatali-
zatori, omogućavaju odvijanje pojedinačnih hemijskih reakcija koje čine
metabolizam. Metabolizam je zajedničko ime za sve procese biološkog
prometa materije i energije, prometa koji zapravo predstavlja sam život.
DNK kontroliše na specifičan način tvorbu bjelančevina, time kontroliše
metabolizam, a onda i sve forme i funkcije živih bića.
Sa dovršenjem sekvencioniranja humanog genoma, molekularna ge-
netika čovjeka stiče svoj temeljni egzaktni standard. Značaj tog dostignuća
194
International Human Genome Sequencing Consortium: Finishing the euchromatic sequence of
the human genome. Nature, 431:931-945, 2004.
195
L. D. Stein: Human genome – End of the beginning. Nature, 431:915-916, 2004.
196
G-J. B. van Ommen: The human genome, revisited. Eur. J. Hum. Genet. 13:265-270, 2005.
122
zaista nije moguće precijeniti. Dovoljno je pomenuti da će daljnja istraži-

vanja mutageneze u čovjeka, a to je jedno od sudbonosnih pitanja buduć-
nosti čovječanstva, neizmjerno dobiti na sigurnosti, uporedivosti i ažurno-
sti. Međutim, predstoji rad koji se sve bolje uviđa kao uistinu beskonačan.
Središnje pitanje daljnjeg razvoja je izbor težišnih pravaca angažovanja
istraživačkih kapaciteta. Nesumnjiva je činjenica da su do praktičnih re-
zultata za medicinske i druge praktične primjene bile potrebne godine i
godine razvojnih istraživanja.
Ipak, raspoloživost potpune slike o sastavu DNK čovjeka uveliko će
olakšati buduća istraživanja molekularne etiologije različitih patoloških
stanja, među ostalima i malignih tumora odnosno raka. Na popisu naučnih
tema čije će istraživanje dobiti novi poticaj nalazi se, naravno, i potraga
za novim lijekovima i metodama liječenja. Pored medicine, od dovršenog
sekvencioniranja cjelokupne čovjekove DNK imaće koristi i istraživanja
u svim drugim oblastima primijenjene biologije, od proizvodnje hrane, do
mjera za zaštitu okoline i očuvanje biodiverziteta. Kratko rečeno – novo-
najavljeno naučno ostvarenje biće iskorišteno prije svega i najviše u samoj
nauci. Prvi “potrošač” svježeg znanja do kojeg dolazi nauka jeste – sama
nauka.
Vijesti o pročitanom genomu neizbježno potiču i smjela maštanja –
koje bi sve novosti mogle postati, u bližoj ili daljoj budućnosti, dio običnog
života, onako kako su se u ljudske sudbine upleli avioni, radio, antibiotici,
televizija, atomska energija, računari i računarske mreže, sve isprva čuda,
a zatim svakodnevni alati. Pored novostvorenih šansi za bolje upoznava-
nje i liječenje hereditarnih poremećaja, povećavaju se i realne mogućnosti
stvaranja niza novih lijekova za razna druga, nenasljedna oboljenja, na pri-
mjer – polazeći od upotrebe biološki aktivnih proteinskih tvari izrađenih
uz pomoć genetičko-inženjerskih metoda. Izgledi postoje, nade su umje-
sne. Sigurno je samo toliko, a to i jeste najvažnije, da će sa otkrivenom
hemijskom šifrom kompletnog skupa ljudskih gena (kao i nekih drugih
organizama) biti stvoreni uslovi za još brži napredak u svim sektorima mo-
lekularne genetike. Od tog napretka se doista mogu očekivati neslućena,
praktično primjenjiva čuda. Kad će i koje takvo čudo nastati – to se ne da
predvidjeti, jer nauka ne bi bila nauka kad ne bi proizvodila iznenađenja.
Sigurno je samo toliko da će ih biti.
Pitanja primjene i upotrebe otkrića do kojih dolazi istraživačka djelat-
nost u svijetu pretežno stoje izvan redovnih kompetencija i nadzora same
123
VRIJEME GENETIKE
ove djelatnosti. Koristi i štete od novih naučnih znanja, brzina i smisao
primjene novootkrivenih rješenja u praksi, ne zavise od nauke, nego od
komplikovanog spleta okolnosti u kojima nauka funkcioniše i ambijenta u
koji dospijevaju njena dostignuća. Nema sumnje da će jedna od posljedica
najnovijeg razvoja spoznaje biti povećano zanimanje za etičke i pravne
aspekte daljnjeg razvoja nauke i uvođenja njenih rezultata u realni život. Iz
tih razloga je američki predsjednik Clinton, na glasove o skorom sekvenci-
oniranju humanog genoma, pozvao nadležne struke i stručnjake da odmah
počnu razmatrati osnove za definisanje i usvajanje odgovarajućih normi i
propisa. Uporedo sa novim oruđima kojima se može drastično interveni-
sati u ljudske sudbine, svijet mora dobiti i jedinstven sistem upravljanja
tim potencijalima, vodeći posebno računa o raznovrsnim mogućnostima
zloupotrebe naučnih saznanja. Pokretači i izvršitelji projekta “Hugo”, od
prvih početaka poduhvata, bili su svjesni da se najveće medicinske ko-
risti istraživanja genoma mogu očekivati jedino ukoliko društvo zaštiti
potrošače zdravstvenih usluga od bilo kakve diskriminacije na osnovama
njihove nasljedne konstitucije197. Pojava i razvoj molekularne medicine
uzvitlava pravi orkan etičkih problema koji prate primjenu novog biološ-
kog znanja. Bioetika postaje jednom od najaktivnijih i najvažnijih grana
nauke, odnosno filozofije modernog doba, uzor novog, interdisciplinarnog
načina mišljenja o pitanjima koje donosi epoha neslućenog razvoja nauke
i tehnologije198.
Dovršetak “pročitavanja” čovječjeg genoma može se shvatiti kao kraj
jednog niza rutinskih laboratorijskih operacija, ali i kao epohalno dosti-
gnuće savremene nauke. Posljednji rezultati molekularne biologije čovje-
ka mogu se interpretirati i ovako i onako, što zavisi od ugla posmatranja,
načina govora i značenja koja se pridaju riječima. Možda je došlo vrijeme
za kritičko preispitivanje rječnika kojim dijelovi šire javnosti prate naučnu
produkciju. U svakom slučaju, čini se da je laička publika ispoljila pre-
veliku egzaltaciju u poređenju sa mnogo uzdržanijim dočekom stručnih
krugova okončanju projekta Hugo. Svijet jeste vijest, ali veličina slova u
novinskim naslovima ipak ne mora baš posve precizno odražavati važnost,
a još manje prirodu pojedinih događaja u svakodnevnom, neprekidnom
razvoju nauke. Možda je umjesno upozoriti da naučna dostignuća uvijek
197
K. L. Hudson, K. H. Rothenberg, L. B. Andrews, M. J. E. Kahn & F. S. Collins: Genetic
discrimination and health insurance – an urgent need for reform. Science, 270(5235):391-393, 1995.
198
I. Šegota: Kako definirati bioetiku? (in – “Bioetika u teoriji i praksi”, urednici A. Kurjak i V.
Silobrčić, str. 77-95). Nakladni zavod “Globus”, Zagreb, 2001.
124
znače nove mogućnosti, ali i nove opasnosti za čovjeka i čovječanstvo.

Voditelji projekta “Humani genom” su uvijek savjesno upozoravali da po-
daci o biološkom nasljedstvu mogu, sa etičkog stanovišta, štetiti kao i po-
magati199. Naučni nalazi uvijek mogu biti iskorišteni u dobre i rđave svrhe,
zavisno od toga kome padnu u ruke, odnosno od ambicija i ciljeva gospo-
dara novoosvojenog znanja. U svakom slučaju, vjeruje se da će spoznaje
koje ostvaruje genomika (nauka o genomima), dugoročno gledano, bitno
unaprijediti “prevenciju, dijagnozu i liječenje mnogih bolesti koje je do
sad bilo teško ili nemoguće kontrolisati”200. Obećanja i nade se čine većim
i važnijim od prijetnji i strahova.
T. Beardsley: Vital data. Sci. Am. 274(3):100-105, 1996.

199
The Advisory Committee on Health Research: Genomics and World Health (p 5). World Health
200
Organization, Geneva, 2002.

125
Na sceni
današnjice
n a s c e n i d a n a š n j i c e
O GENIMA – SASVIM KRATAK KURS
Početkom dvadesetog vijeka vijeka nastala je nova biološka nauka –

genetika, koja je munjevito napredovala u narednih stotinjak godina. S
pravom se može reći da je rast naučnog znanja o kompleksu procesa i
pojava organskog nasljeđivanja jedna od odlika po kojima će se pamtiti
proteklo stoljeće.
Geni su materijalne čestice

Središnje mjesto u svim genetičkim podacima i teorijama, od prvih
početaka genetike do danas, pripalo je pojmu gena, sudbonosnog elementa
od kojeg zavisi nasljedna sličnost i različitost, stalnost i promjenljivost
živih bića.
Nasljednost je kao opšta životna pojava bila na neki način poznata još
starim Egipćanima. Međutim, predstave o tome šta stoji iza fenomena –
bile su sasvim maglovite. Sve do druge polovine XIX vijeka dominiralo je
uvjerenje da organsko nasljeđivanje počiva na nekom fluidnog nosiocu. Krv
je često zamišljana kao nosilac nasljednosti. Gregor Mendel, otac savremene
genetike, izveo je iz svojih klasičnih pokusa jedan bitan zaključak: biološko
ili organsko nasljeđivanje ostvaruje se putem odijeljenih, diskretnih
materijalnih čestica, koje je najlakše zamišljati u obliku sasvim malih
lopti. Te loptice predstavljaju pravi fizički most među generacijama živih
bića, one putuju kroz generacije, prelaze od roditelja potomcima. Roditelji
ravnopravno učestvuju u stvaranju naslijeđa potomaka: na svaku lopticu
od majke, dolazi jedna loptica od oca. Zahvaljujuću njima potomci liče na
roditelje po svim bitnim osobinama, dok su u isti mah i drugačiji od njih,
a različiti i međusobno. Mendel je loptice nazivao “nasljedne osnove”, na
129
VRIJEME GENETIKE
njima počiva ono što nazivamo nasljednošću, a to je, zapravo, pojava da
se najvažnije osobine živih bića ponavljaju pokoljenjima i pokoljenjima.
Mendel je prvi opisao pravilnosti u transgeneracijskom ponavljanju
vidljivih svojstava (“Mendelovi zakoni”)1.
Mendelova otkrića, prvi put objavljena 1865. godine, pala su u
zaborav i “ponovo su otkrivena” pune tri i po decenije kasnije, dakle
na samom početku novog stoljeća. Uskoro zatim će danski naučnik
Johannsen nasljednim osnovama dati naziv geni (1905)2; on je novi naziv
pronašao jednostavno uzevši prva tri slova već postojećeg imena nauke o
organskom nasljeđivanju – genetike. Mlada nauka je imala ime prije nego
njen najvažniji predmet istraživanja; termin genetika skovao je engleski
biolog Bateson3, dok svijet još nije ni saznao za Mendelove radove.
Polazeći od Mendelovih iskustava i objašnjenja, klasična genetika je
zaključila da individualne nasljedne osobine zavise od parova alelnih gena,
pri čemu jedan parnjak (“loptica”) potiče od jednog, a drugi od drugog
roditelja. Aleli u paru mogu biti međusobno jednaki ili različiti. U prvom
slučaju jedinka se označava kao homozigot, a u drugom kao heterozigot.
Ova shema i ova terminologija važe i u današnjoj genetici.
Geni se nalaze u hromosomima

Mendelovi eksperimenti križanja različitih varijeteta domaćeg graška
(hibridološki eksperimenti) trajali su godinama i dali su dragocjene
rezultate. Iz njih je proizašlo saznanje o postojanju gena. Mendel je otkrio
i prva pravila raspodjele gena, načina kako se geni kreću kroz generacije,
uslovljavajući nasljedne sličnosti i razlike među jedinkama. Ubrzo je
uočeno se ta pravila izvanredno podudaraju sa određenim momentima
ponašanja hromosoma, mikroskopski vidljivih formacija u sastavu
ćelijskog jedra. Hromosome su uočili istraživači druge polovine XIX
vijeka, a ime im je dao njemački citolog Waldeyer, 1888 godine4. Teoriju
prema kojoj su hromosomi zapravo paketi gena, odnosno da se geni nalaze
1
J. G. Mendel: Versuche über Pflanzenhybriden. Verhandlungen des naturforschenden Vereins in
Brünn, 4:3-47; 1866.
2
W. Johannsen: Elemente der exakten Erblichkeitslehre. Fischer, Jena, 1909.
3
W. Bateson: Letter to A. Sedgewick (1905). In – Essays and Adresses (Edited by B. Bateson).
Cambridge University Press, Cambridge, 1928.
4
W. Waldeyer: Über Karyokinese und ihre Beziehung zu den Befruchtungsvorgängen. Archiv für
mikr. Anatomie, 32:1; 1888.
130
Potomci
Tabela 1. Mendelova pravila i osnovni termini formalne genetike.

131
VRIJEME GENETIKE
u sastavu hromosoma (teorija o hromosomskoj lokalizaciji gena) prvi je
jasno formulisao Amerikanac Sutton5. On je ustanovio da postoji puna
podudarnost između ponašanja hromosoma u ćelijskim diobama, što se
vidi pod mikroskopom i raspodjele nasljednih osobina po Mendelovim
zakonima, koji proizlaze iz eksperimenata hibridizacije. Naime, svaka
jedinka ima garnituru hromosoma, koja se sastoji od homologih parova.
Jedan hromosom u svakom paru potiče od oca, a drugi od majke. U polne
ćelije, gamete, dolazi samo po jedan od njih. Kad se gameti suprotnog
pola stope, nastaje nova jedinka, koju odlikuju hromosomski parovi.
Potpuno isto se događa i sa Mendelovim “nasljednim osnovama”, odnosno
genima. Iz svega toga Sutton je izveo logičan i ispravan zaključak da se
geni nalaze u hromosomima. Njegovo mišljenje su prihvatili i potvrdili
mnogi savremenici, između ostalih i njemački citolog Boveri, koji se često
pominje kao suosnivač teorije o hromosomskoj lokalizaciji gena.
Američki genetičar Morgan i njegova škola na univerzitetu Columbia
u Njujorku, temeljito su potvrdili, razradili i razjasnili postavke
hromosomske teorije6. Njihovom zaslugom geni su od zamišljenih “loptica”
postali konkretne materijalne čestice, konkretni dijelovi hromosoma, sa
konkretnim položajem na hromosomu. Međutim, predstojao je dug put
do bližeg upoznavanja prirode ovih čestica, koje je, na neki način, smislio
Gregor Mendel još u pretprošlom vijeku.
Od čega se sastoje geni

Hemijsku prirodu genetičkog materijala utvrdila je ekipa istraživača
sa Harvardskog univerziteta, koju je predvodio Oswald T. Avery7. Oni
su utvrdili da gene sačinjava jedan jedini spoj – dezoksiribo-nukleinska
kiselina (DNK). Njihov nalaz je bio rezultat brižljivo planiranih, pedantnih
pokusa, koji su izvođeni punih 15 godina.
Nukleinske kiseline su bile odavno poznate hemičarima, ali kada je
otkriveno da DNK predstavlja osnovni nasljedni materijal, ovi spojevi su
privukli pažnju brojnih istraživačkih laboratorija u svijetu. Građu veoma
5
W. S. Sutton: The chromosomes in heredity. Biological Bulletin (Wood’s Hole), 4:231; 1903.
6
7
O. T. Avery, C. M. Macleod & M. McCarthy: Studies on the chemical nature of the substance
inducing transformation of pneumococcal types. Induction of transformation by a deoxyribonucleic
acid fraction isolated from Pneumococcus type III. J. Exp. Med. 79:137, 1944.
132
krupnih molekula, makromolekula DNK, Britanac Crick i Amerikanac
Watson8 su predstavili u obliku “dvojne spirale”. Njihov model DNK je
prihvaćen u svijetu nauke ne samo zbog svoje kasnije dokazane tačnosti,
nego i zbog svoje jednostavne elegancije. Molekulu DNK čine dva
polinukleotidna lanca, karike tih lanaca su nukleotidi. Nukleotid se sastoji od
tri povezana jednostavnija spoja, a to su – šećer dezoksiriboza, neorganska
ortofosforna kiselina i jedna organska baza. Nukleotidi se jedan od drugog
razlikuju samo po bazi. U svakom nukleotidu nalazi se jedna od četiri
različite heterociklične baze – adenin, guanin, citozin ili timin (A,G,C,T).
U sastavu DNK, dakle, postoje četiri tipa nukleotida – adeninski, guaninski,
citozinski i timinski. Dva nukleotidna polulanca DNK drže se zajedno putem
relativno labavih hidrogenskih veza među bazama naspramnih nukleotida:
adenin uvijek stoji prema timinu, a guanin prema citozinu. Adenin i guanin,
odnosno citozin i timin su komplementarne baze.
Crick i Watson su izvrsno objasnili kako njihov model građe
DNK uspješno objedinjava glavne osobine neophodne za supstanciju
biološkog nasljeđivanja9. Model naročito jasno i jednostavno tumači
najvažniju sposobnost kojom mora raspolagati nasljedni materijal –
sposobnost udvostručavanja, sposobnost identične reprodukcije. Pri
duplikaciji (autoreprodukciji), na razdvojene polulance DNK se “lijepe”
komplementarni nukleotidi i tako od jedne molekule DNK nastaju dvije,
jednake između sebe i sa polaznom molekulom “majkom”.
Geni su segmenti molekule DNK i ujedno organizacijske jedinice
biološkog nasljeđivanja. Osim što neposredno upravljaju vlastitom resintezom
(autoreprodukcija, duplikacija) oni na sličan način upravljaju i sintezom ribo-
nukleinskih kiselina (transkripcija)10. Određena dužina jednog od polulanaca
DNK služi kao kalup za sintezu jednolančane RNK. Sistem molekula RNK
izravno određuje izgradnju bjelančevina (proteina), makromolekula koje su
ključna građevna i funkcionalna komponenta svih živih sistema.
U skladu sa teorijom o hromosomskoj lokalizaciji genetičkog mate-
rijala, DNK se u svim ćelijama viših organizama (eukarioti) nalazi inti-
mno združena sa drugim molekulama, prije svega sa molekulama pro-
teina i ribo-nukleinske kiseline (RNK), tvoreći specifično organizovane
8
J. D. Watson & F. H. C. Crick: A structure for deoxyribose nucleic acid. Nature, 171:737, 1953.
9
J. D. Watson & F. H. C. Crick: Genetical implications of the structure of deoxyribonucleic acid.
Nature, 171:964, 1953.
10
B. Alberts, D. Bray, J. Lewis, M. Raff, K. Roberts & J. Watson: Molecular Biology of the Cell
(Third Edition). Garland Publishing Inc., New York, 1994.
133
VRIJEME GENETIKE
nadmolekularne, tj. biološke strukture – hromosome11. Iako su nekada po-
stojali i drugačiji modeli građe hromosoma, prema savremenim shvata-
njima u svakom hromosomu nalazi se samo jedna, kontinuirana molekula
DNK.
Kako djeluju geni

Korak po korak nauka je razjasnila na koji način djeluje DNK. DNK
je sjedište genetičke informacije, u tom smislu što nosi kodirano (šifrirano)
uputstvo za sintezu bjelančevina u ćelijama živih bića. Redoslijed nukle-
otida, građevnih jedinica u sastavu DNK, odnosno heterocikličnih baza u
njima, odgovara redoslijedu aminokiselina u molekulama odgovarajućih
proteina. Određeni triplet baza, niz od tri baze u sastavu DNK, jeste slovo
nasljedne poruke, koje se realizuje ugradnjom određene aminokiseline u
molekulu nekog proteina. Tri baze u DNK određuju mjesto jedne amino-
kiseline u bjelančevinskoj molekuli. Datom tripletu baza DNK (kodogen)
odgovara komplementarni triplet u informacionoj RNK (kodon), a ovome
opet komplementarni triplet u sastavu transportne RNK (antikodon), koja
“dovodi” odgovarajuću aminokiselinu na njeno mjesto u peptidnom lancu
određenog proteina. Na taj način redoslijed baza DNK biva prvo prepi-
san sintezom informacijske RNK (iRNK, transkripcija = prepisivanje). U
sljedećoj fazi iRNK stupa u vezu sa odgovarajućim tripletima transportne
RNK (tRNK), koja specifično vezuje određenu aminokiselinu. Na ovaj na-
čin redoslijed baza biva preveden u redoslijed aminokiselina (translacija =
prevođenje). Osnovni “rječnik” jeste onaj koji svaku aminokiselinu “pre-
vodi” na odgovarajući triplet baza u iRNK, a to je triplet komplementaran
specifičnom antikodonu u sastavu tRNK.
Prenos genetičke informacije se ostvaruje nizom hemijskih procesa, u
kojima jedna molekula služi kao kalup (matrica, matrični katalizator) pri
stvaranju neke druge molekule. Izgradnja nukleinskih kiselina i bjelanče-
vina odvija se po obrascu matričnih sinteza, a to znači da su bitne odlike
novonastale molekule određene osobinama neke prethodno postojeće, koja
igra ulogu kalupa (matrice). Polulanci DNK su matrica za sintezu same
DNK – pri duplikaciji, a jedan od njih dva je kalup pri transkripciji, odno-
sno za sintezu RNK. U oba slučaja geni (DNK) funkcionišu kao matrični
11
A. Redžić: Hromosomi i ćelijski ciklus. Univerzitetska knjiga, Sarajevo, 2001.
134
katalizatori. Duplikacija je autokatalitička matrična sinteza, a transkripci-
ja – heterokatalitička matrična sinteza. Sinteza proteina (“translacija”) je
takođe heterokatalitički proces, u kojemu uloga matrice pripada informa-
cijskoj (informacionoj) RNK; komplementarni niz aminokiselina stvara se
uz posredovanje adaptora, molekule tRNK. Osnovne postavke teorije o
genetičkoj informaciji12 prikazane su na shemi 1 i u tabeli 2.
A B
Shema 1. Tok genetičke informacije i djelovanje genetičkog materijala.

A – matrična autokataliza, B i C – matrične heterokatalize.
MONOMERNE
GRAĐEVNE POLIMER
MATRICA (KALUP)
JEDINICE
DEZOKSIRIBO-
A DUPLIKACIJA OBA POLULANCA DNK
NUKLEOTIDI DNK
B TRANSKRIPCIJA “SMISLENI “ POLULANAC DNK RIBO-NUKLEOTIDI

RNK
AMINOKISELINE
C TRANSLACIJA INFORMACIJSKA RNK
(AKTIVIRANE) PROTEIN
Tabela 2. Etape realizovanja genetičke informacije i glavne sinteze (matrične

polimerizacije). A – matrična autokataliza, B i C – matrične heterokatalize.
Proteini su, uz nukleinske kiseline, druga klasa najkrupnijih i najvaž-

nijih bioloških makromolekula. Bjelančevine su takođe polimerne makro-
molekule, građene od aminokiselina. Broj i linearni raspored aminokise-
12
S. Spiegelman & M. Hayashi: The present status of the transfer of genetic information and its
control. Cold Spring Harbor Symposia on Quantitative Biology, 28:161; 1963.
135
VRIJEME GENETIKE
lina određuje specifičnost proteinske molekule, kao i njeno mjesto u građi
i funkcijama živog sistema. Taj raspored je određen “šifrom” redoslijeda
baza u određenom dijelu neke molekule DNK. Sinteza proteina sastoji se
u uspostavljanu specifičnih (peptidnih) veza među aminkiselinama, po re-
doslijedu koji “diktira” odgovarajuća poruka zapisana redoslijedom baza
u DNK, što se matričnom sintezom “prepisuje” (transkripcija) u molekulu
informacijske RNK (iRNK). U komplikovanom procesu sinteze proteina
učestvuju osim iRNK, koja služi kao neposredni “kalup”, i drugi tipovi
RNK (transportna RNK, ribosomska RNK). Svi tipovi RNK nastaju “pre-
pisivanjem” odgovarajućih segmenata (odsječaka, sekvencija) DNK.
Osnovna biološka uloga bjelančevina je uloga biokatalizatora, bez njih
se ne bi mogli odvijati procesi metabolizma. Enzimi, supstancije protein-
ske prirode, omogućavaju biohemijske reakcije koje čine promet materije
i energije u živim sistemima, promet koji i jeste sam život. Kontrolišući
sintezu proteina, odnosno enzima, genetički materijal kontroliše sveuku-
pnost životnih pojava i procesa.
Organizacija genoma
Molekularna biologija je ostvarila pouzdanu predstavu o genima kao
segmentima dugačkih makromolekula DNK, čija je karakteristika redosli-
jed nukleotida, odnosno redoslijed sastavnih baza. Redoslijed nukleotida,
odnosno redoslijed baza u molekuli DNK predstavlja legitimaciju molekule
DNK i ujedno – šifrirano uputstvo za sintezu bjelančevina (proteina) u će-
lijama. Kao takav, gen je jedinica genetičke informacije, dio zbirke nasljed-
nih uputstava za funkcionisanje živih sistema. U svakoj ćeliji višećelijskog
organizma, kao što je i čovjek, nalazi se potpun sastav tih uputstava, čitava
knjiga, ispisana redoslijedom baza u sastavu DNK. Cjelina te poruke jeste
genom – komplet gena, ukupna nasljedna informacija, program svih oso-
bina i sposobnosti živog bića13. Nauka o osobinama i organizaciji genoma
naziva se genomika14. Upravo u posljednje vrijeme, učinjeni su ogromni
koraci u upoznavanju genoma mnogih vrsta, uključujući i čovjekov genom.
Dovršena su dva internacionalna istraživačka projekta (“Hugo” i “Celera”),
koji su uspješno utvrdili redoslijed baza praktično čitave dužine humanog
13
A. K. Skvorcov: Logika i analogii v teorii evoljucii. Priroda, No. 869 (1), str. 16-25, 1988.
14
D. Weatherall, D. Brock & Heng-Leng Chee: Genomics and World Health. World Health Organi-
zation, Geneva, 2002.
136
genoma. Potpuno su sekvencionirani i genski sastavi još nekoliko organi-
zama, dok se na izvjesnom broju vrsta još uvijek radi. Skup gena – genom,
prepisuje se u skup ribo-nukleinskih kiselina – transkriptom, a ovaj u skup
proteina ćelije kao osnovnog živog sistema – proteom.
Paralelno proučavanju specifičnih odlika genetičkog materijala živih
sistema – ćelija, odnosno organizama, intenzivna su i analogna istraživanja
najvažnijeg proizvoda nasljedne informacije, a to su proteini – bjelančevi-
ne. Proteinska kompozicija (“proteom”) predstavlja visoko karakterističnu
osobinu svake ćelije, slično skupu gena. Kompleksom bjelančevina ćelije,
kao osnovnog živog sistema, bavi se zasebna grana molekularne biologije
nazvana proteomika (analogna terminologija: genom – genomika, prote-
om – proteomika; skup molekula RNK nosi ime transkriptom).
Tipovi gena po aktivitetu

Gen je, prema tome, dio molekule DNK sa specifičnim redoslijedom
baza, određena sekvencija, koja se “prepisuje” u redoslijed baza različitih
RNK. RNK je primarni proizvod gena. Geni – matrice za sintezu iRNK
posredno određuju redoslijed aminokiselina u odgovarajućim proteinima,
tako da se mogu označavati kao proteinski geni; ostali geni predstavljaju
matrice za sintezu drugih klasa RNK. Međutim, treba imati na umu da
znatni dijelovi DNK u svakoj ćeliji igraju i drugačije uloge.
S obzirom na funkciju, razlikuju se strukturne i regulatorne sekven-
cije DNK (shema 2). Među strukturne sekvencije spadaju svi aktivni (ili
potencijalno aktivni) geni, kako strukturni (uključivši proteinske), tako i
regulatorni. Specifičnost regulatornih gena je u tome što oni, preko odgo-
varajućih iRNK, proizvode regulatorne proteine, koji prvenstveno djeluju
u kontroli transkripcije strukturnih gena. Kontrola rada DNK, tj. uključi-
vanje i isključivanje transkripcije i duplikacije, vrlo je komplikovan meha-
nizam. Srazmjerno jednostavan primjer genetičke regulacije transkripcije
predstavlja operonski model15. Regulatorne sekvencije DNK se ne prepisu-
ju, nego stupaju u složene veze sa brojnim različitim proteinskim supstan-
cijama. Od ovih interakcija jako zavisi aktivnost DNK.
15
F. Jacob & J. Monod: Genetic regulatory mechanisms in the synthesis of proteins. J. Mol. Biol.
3:318, 1961.
137
VRIJEME GENETIKE
Shema 2. Tipovi sekvencija DNK s obzirom na aktivitet.

(* – ne transkribuju se ** – najvećim dijelom se transkribuju.)
Samo po sebi je razumljivo da svi geni ne “rade” istovremeno. Uklju-

čivanje i isključivanje pojedinih gena zavisi od veoma komplikovanog si-
stema regulacije njihovog djelovanja. S obzirom na njihov aktivitet, gene
je moguće grubo podijeliti u tri klase (tabela 3). Strukturne sekvencije,
matrice za sintezu RNK, odnosno potencijalno aktivni geni, djeluju ili ne
djeluju zavisno od faze ontogenetskog razvića i tipa ćelija u kojima se
nalaze. Praktično nijedan gen ne “radi” neprestano, niti svugdje gdje se
nalazi.
Geni koji rade stalno, u svim tkivima (ćelijama)

STRUKTURNE SEKVENCIJE
Geni koji rade u diferenciranim ćelijama
(GENI)
Geni koji se uključuju u određenoj fazi ontogeneze
Tabela 3. Strukturne sekvencije (geni) – tipologija po aktivitetu.
138
Izdijeljeni geni (“Split genes”)

Razlike u načinu djelovanja pojedinih partija genetičkog materijala
imaju jedan svoj visoko specifičan vid u pojavi izdijeljenih (ili razdijelje-
nih, podijeljenih, isprekidanih gena, “split genes”).
Upoređivanjem aminokiselinskog sastava proteina sa nukleotidskim
sastavom DNK utvrđeno je da svi dijelovi istog gena ponekad ne funkcio-
nišu jednako. Do ovog otkrića došle su dvije američke istraživačke grupe,
nezavisno jedna od druge. Novi nalaz je donekle predstavljao iznenađenje,
jer je protivuriječio koncepciji kolinearnosti sekvencije monomera u DNK
i u proteinima. Zato je predstavljao i značajno obogaćenje za opštu teoriju
genetičke informacije, toliko značajno da se ponekad označava kao još
jedna naučna revolucija16.
U mnogim proteinskim strukturnim genima, naime, postoje neaktivne
sekvencije, u tom smislu što se njihovi prepisi ne prevode prilikom transla-
cije. Drugim riječima, pored sekvencija koje se prepisuju i prevode, nalaze
se i takve koje se prepisuju, ali ne prevode. Ovim “utišanim” dijelovima
gena genetičar Walter Gilbert je nadjenuo ime introni, dok su sekvencije
koje se prevode nazvane egzoni (ili eksoni)17. Prema tome, informacijska
RNK, koja služi kao matrica za sintezu proteina, nije jednaka primarnom
produktu transkripcije. Primarni produkt transkripcije, označen kao hete-
ronuklearna RNK (HnRNK), podvrgnut je specifičnom procesu uređiva-
nja (redakcija, “editing”). Tokom redakcije, iz primarnog produkta tran-
skripcije bivaju isječeni prepisi introna (faza isjecanja, ekcizije), a zatim
se spoje prepisi egzona (faza sastavljanja, “sašivanja”, “splicing”) i tako
nastaje “zrela”, funckionalna iRNK. Nejednako sašivanje (“alternativno
sašivanje”) egzonskih prepisa, karakteristično za više organizme, omogu-
ćava da jedan te isti gen kodira više različitih bjelančevina18.
Biološki značaj izdijeljenosti gena na egzone i introne nije sasvim
upoznat. Budući da mnogi eukariotski geni ne sadrže introne, reklo bi se
da oni nisu bitni za djelovanje gena. Karakteristično je da su intronske se-
kvencije vrlo varijabilne po dužini, koja im se kreće od samo nekoliko do
više hiljada nukleotidskih parova, a obično su duži od egzona. Primijećeno
je takođe da se u intronima mutacije događaju češće nego u egzonima19.
16
J. A. Witkowski: The discovery of “split” genes – a scientific revolution. Trends Biochem. Sci.,
13:110, 1988.
17
W. Gilbert: Genes-in-pieces revisited. Science, 228:823, 1985.
18
G. Ast: The alternative genome. Sci. Am. 292:40, 2005.
19
B. Lewin: Genes VII. Oxford University Press, Oxford- New York, 2000.
139
VRIJEME GENETIKE
Tipovi gena po repetitivnosti
Razne sekvencije DNK razlikuju se među sobom i po tome koliko su
zastupljene u genomu, koliko se puta ponavljaju (repetiraju). S obzirom na
broj njihovih kopija širom genoma, sekvencije DNK dijele se na nekoliko
klasa (tipova; vidi tabelu 4). Unikatne i nisko repetitivne sekvencije obu-
hvataju većinu strukturnih i regulatornih gena, kojih u ljudskom genomu,
prema vrlo raznolikim procjenama, ima između 30.000 i 200.000. Prva pre-
brojavanja gena nakon dovršenih projekata sekvencioniranja cijelog ljud-
skog genoma, projekata koji su poznati pod kratkim imenima “Hugo” i “Ce-
lera”, zaustavljaju se na manjim brojevima20, 21, čak ispod 30.000. Srednje
(umjereno) repetitivne sekvencije obično su duge najčešće između 100 i 500
parova baza (pb), a ponavljaju se u genomu 100 do 10.000 puta; ovom tipu
pripadaju i neki strukturni geni (na primjer – geni ribosomske RNK). Ovaj
tip obuhvata dvije potklase – tandemske i raspršene sekvencije. Tandem-
ske umjereno repetitivne sekvencije sastoje se od niza međusobno jednakih
ponavljanja, dugih nekoliko do nekoliko stotina parova baza, a nalaze se na
mnogo mjesta u genomu. Raspršene (disperzne) satelitske sekvencije razba-
cane su pojedinačno po genomu u 104-106 kopija; razlikuju se kratke (obično
ispod 500 pb) i dugačke (obično iznad 500 pb dužine22) disperzne satelitske
sekvencije. Visoko repetitivne sekvencije (koje se nazivaju satelitska ili sa-
telitna DNK) su kratke i ponavljaju se mnogo puta, a obično su smještene u
heterohromatinu, genetički neaktivnom hromosomskom materijalu.
VISOKO REPETITIVNE SEKVENCIJE SATELITNA DNK

GENI U VIŠE KOPIJA
TANDEMSKE MINISATELITI
SREDNJE (UMJERENO) REPETITIVNE SEKVENCIJE MIKROSATELITI
KRATKE (“SINE”)
RASPRŠENE
DUGE (“LINE”)
UNIKATNE I NISKO REPETITIVNE SEKVENCIJE
Tabela 4. Tipovi sekvencija DNK po frekvenciji ponavljanja u genomu.

20
J. C. Venter et al.: The sequence of the human genome. Science, 291:1304, 2001.
21
22
R. C. King & W. D. Stansfield: A Dictionary of Genetics (Fifth Edition). Oxford University Press,
New York – Oxford, 1997.
140
Kategoriji umjereno repetitivnih sekvencija (tabela 5) pripadaju, pored
ostalih, regioni DNK vrlo naročitih osobina, označeni nazivom minisateliti.
Minisateliti sadrže upadljivo promjenljiv broj tandemskih (uzastopnih) po-
navljanja jedne te iste osnovne (“sržne”) DNK sekvencije, čija dužina vari-
ra između 15 i 100 parova nukleotida (parova baza). Minisateliti mogu biti
smješteni između aktivnih gena ili u njihovom sastavu, a po genomu su raza-
suti u znatnom broju. Dužina im se kreće između 1000 i 5000 baza (1-5 kilo-
baza) i veoma je promjenljiva, zavisno od broja ponavljanja iste osnovne se-
kvencije23. Minisateliti ispoljavaju osobit polimorfizam i odlikuju se velikim
brojem alelnih varijanti (po nekoliko desetina i više, 50-10024) zbog čega se
odgovarajući regioni DNK nazivaju “hipervarijabilnim”. Veoma je mala vje-
rovatnoća da genetički nesrodne jedinke imaju jednake alele u tim mjestima.
Multialelna varijacija hipervarijabilnih regiona obezbjeđuje visoku heterozi-
gotnost u odgovarajućim parovima lokusa i uvjetuje individualnu osobenost
genoma25, što omogućava identifikaciju pojedinaca na osnovi minimalnih bi-
oloških tragova metodom “DNK otisci prstiju” (“DNA Fingerprinting”).
MINI MIKRO KRATKE DUGE

GENI U VIŠE
SATELITI SATELITI (“SINE”) (“LINE”)
KOPIJA
Broj parova
15-100 2 <500 >5000 baza u
rRNK geni sekvenciji
Broj
više 5 – 50 105 – 106 >104 ponavljanja
u genomu
Tabela 5. Tipovi (klase, kategorije) umjereno repetitivnih sekvencija DNK.
23
W. S. Klug & M. R. Cummings: Concepts of Genetics (Sixth Edition). Prentice-Hall International
Inc., Upper Saddle River (New Jersey, USA), 2000.
24
E. S. Lander: DNA fingerprinting on trial. Nature, 339:501, 1989.
25
A. J. Jeffreys, V. Wilson & S. L. Thein: Hipervariable “minisatellite” regions in human DNA.
Nature, 314:67, 1985.
141
VRIJEME GENETIKE
Mobilni genetički elementi
Posebnu klasu sekvencija DNK sačinjavaju mobilni (ili transpozabilni,
tj. pokretljivi) genetički elementi (MGE), nazvani još transpozoni ili sliko-
vito – “geni koji skaču” (“jumping genes”). Za njih je karakteristično da
se mogu pomicati i ugrađivati na različita mjesta duž hromosoma. Otkriće
gena koji mijenjaju svoj položaj u genomu svojevremeno je primljeno s
nevjericom, jer je važeća formalno-genetička teorija (mendelizam-morga-
nizam) počivala na postavci da svaki gen ima stalno mjesto na hromosomu
(“locus”). Tek mnogo kasnije su osobene pojave u pigmentaciji zrna kuku-
ruza, koje je Barbara McClintock otkrila sredinom prošlog vijeka26, potpuno
objašnjene kao posljedica premještanja određenih dijelova nasljednog ma-
terijala. Za to je bilo neophodno da se razviju nove istraživačke metode.
Molekularno-genetička istraživanja su pokazala da geni “skaču” za-
hvaljujući specifičnim procesima „iskakanja“ i „uskakanja“ određenih se-
kvencija DNK. Nađeno je da postoje velike razlike u ponašanju pojedinih
tipova transpozona27. Nekima se kreću kopije, nakon replikacije, pri čemu
se originalna sekvencija ne pomjera. Drugi mijenjaju mjesto bez umnoža-
vanja, tako da sa prvobitnog položaja “sele” originali. Procese transpozici-
je kataliziraju naročiti enzimi (transpozaze, resolvaze), koji omogućavaju
izdvajanje i ugradnju mobilnih genetičkih elemenata.
Premještanje pokretljivih dijelova nasljednog materijala ima za po-
sljedicu promjene u redoslijedu baza DNK i dovodi do nastanka mutacija.
Utvrđeno je da transpozoni zauzimaju dosta prostora u genomu mnogih
organizama, uključujući i čovjeka. Prisustvo mobilnih sekvencija čini ge-
nom veoma uzburkanom sredinom, složenim sistemom u kojem se stalno
dešavaju mnoge promjene.
Čovjekov genom
Genom ljudske jedinke obuhvata dvije potpune garniture gena, od-
nosno molekula DNK, koje sadrže (kako je već pomenuto) po 3 milijarde
nukleotidnih parova, odnosno parova baza. Jedna garnitura potiče od oca,
a druga od majke, tj. približno polovina DNK potiče iz spermatozoida,
26
B. McClintock: The origin and behavior of mutable loci in maize. Proc. Natl. Acad. Sci. USA,
36:344, 1950.
27
J. Bender & N. Kleckner: Genetic evidence that Tn 10 transposes by a nonreplicative mechanism.
Cell, 45:801, 1986,
142
a polovina iz jajne ćelije, čijim je spajanjem nastao zigot – prva ćelija
svakog novog organizma. Ovako obrazovan individualni genom, putem
duplikacija i jednakih podjela, dospijeva u sve ćelije tijela, tako da svaka
od njih sadrži potpun genski sastav. Zato se kaže se da su genetički sve-
moguće – omnipotentne. Na toj činjenici se zasniva mogućnost klonalne
reprodukcije, stvaranja jedinki počev sa samo jednom tjelesnom ćelijom.
Sa izuzetkom jednojajnih blizanaca, svaki čovjek ima drugačiji genski
sastav u poređenju sa bilo kojim drugim čovjekom. Dvije slučajno upore-
đene ljudske jedinke imaju 99,9% jednakih parova baza u svom genomu.
Pošto genom broji oko 3x109 parova baza, vrlo mali procenat različitih
mjesta (0,1%) ipak znači da postoje tri miliona nejednakosti na raznim
mjestima u čovjekovoj DNK. Uzimajući u obzir somatske mutacije, prak-
tično ni jedan čovjek nema DNK identičnu bilo kojoj drugoj. Zahvaljujući
tome, savremenim metodama molekularne genetike moguće je pouzdano
utvrditi identitet pojedinaca.
Procijenjeno je da se dva kompleta genetičkog materijala u određenom
humanom genomu međusobno razlikuju na 1/100 do 1/500 svih nukleotid-
skih mjesta. To znači da se u očinskom i majčinskom genskom sastavu, u
nekih 50.000-100.000 gena (manji broj je izgleda tačniji, prema izvjesnim
novijim nalazima), može očekivati čak više od 10 miliona razlika (“hete-
rozigotnih mjesta”). Ukupna proporcija nejednakih baznih pozicija DNK
neke jedinke (“indeks heterozigotnosti DNK”) procjenjuje se na srednji
iznos od 1/270 parova baza, za bilo koji slučajno uzet fragment DNK.
Navedena procjena predstavlja rezultat velikog broja pregleda i analiza. U
proteinskim genima (koji čine oko 5% genoma) nejednakosti su deset puta
rjeđe (približno 1 heterozigotno mjesto na 2500 parova baza). Ova pojava
se objašnjava pojačanim djelovanjem prirodnog odabiranja: kada su u pi-
tanju mutacije povezane sa izmjenama funkcionalnog stanja bjelančevina,
njihova učestalost mora biti ograničena, odnosno niža.
Kvantitativni udio glavnih klasa DNK sekvencija (s obzirom na njiho-
vu repetitivnost) različit je u genomima raznih vrsta. U humanom genomu
najveći dio ukupne dužine DNK zauzimaju unikatne i nisko repetitivne
sekvencije (oko 75%)28, ali samo manji dio njih su geni koji kodiraju bje-
lančevine, tako da se većini sekvencija ove klase zapravo ne zna funkcija.
Jedna od mnogih preostalih zagonetki koje stoje pred istraživačima gena
upravo je problem biološkog značenja veoma velikog dijela DNK u ćelij-
skim jedrima, čija uloga do danas nije ustanovljena.
28
M. W. Thompson, R. R. McInnes & H. F. Willard: Genetics in Medicine (Fifth Edition). W. B.
Saunders Company, Philadelphia-London-Toronto-Montreal-Sidney-Tokyo, 1991.
143
MOLEKULE, NASLJE DNOST I Ž IVOT –

Uspon molekul arne biologije
Ako modernu biologiju, kako se općenito i smatra, karakteriše njen

prodor u fiziko-hemijske osnove života, životnih pojava i životnih odnosa,
onda se može s punim pravom tvrditi da centralni položaj u biologiji da-
našnjice zauzima njena grana koju nazivamo molekularnom biologijom.
Ovdje se neće raspravljati o dobrim i lošim stranama samog termina, koji
je, izgleda, smislio 1938. godine američki matematičar Warren Weaver
(Viver, 1894-1978)29, jedan od tvoraca teorije informacije, u to vrijeme
direktor Odsjeka prirodnih nauka na Institutu Rockefeller (Rokfeler, danas
Rockefeller University) u New Yorku30.
Molekularna biologija predstavlja produžetak i svojevrsnu nadgradnju
ranije formiranih “graničnih” disciplina biologije, onih disciplina koje u
nekoj mjeri dijele zajedničko polje interesovanja, a to su prije svega – bi-
ohemija i biofizika31; molekularna biologija se nastavlja na njih ne samo
genealoški i po srodnom predmetu istraživanja nego i po glavnim metod-
skim značajkama. Moglo bi se, u stvari, kazati da molekularna biologija
nastaje kao zasebna grana prirodnih nauka zahvaljujući ponajprije pret-
hodno postignutim rezultatima biohemije i biofizike, a naročito zahvalju-
jući napretku njihovog metodološkog instrumentarijuma. Stoga nije čudo
što se molekularna biologija pojavljuje kao samostalan pravac istraživanja
tek početkom pedesetih godina prošlog stoljeća.
Istorija nauke najčešće povezuje datum nastanka molekularne biologi-
je sa otkrićem strukture molekula dezoksiribo-nukleinske kiseline (DNK),
29
W. Weaver: Molecular Biology – Origins of the term. Science, 170:591-592, 1970.
30
L. E. Kay: The Molecular Vision of Life – Caltech, The Rockefeller Foundation, and The Rise of
the New Biology. Oxford Univeristy Press, New York-Oxford, 1993.
31
V. Engeljgardt: Molekuljarnaja biologija (in – “Razvitie biologii v SSSR”). Izdatelstvo “Mir”,
Moskva, 1967.
145
VRIJEME GENETIKE
što je pošlo za rukom Britancu Cricku (Krik) i Amerikancu Watsonu (Vot-
son), dok su radili zajedno u čuvenoj Cavendish Laboratory univerziteta
u Cambridgeu32. Ako se prihvati ovo datiranje (koje nije jedino moguće),
molekularna biologija “službeno” postoji tek nešto duže od polovine vije-
ka, tačnije – 54 godine. To svakako nije previše dug rok trajanja za jednu
nauku. Pa ipak su u oblasti molekularno-bioloških istraživanja za to vrije-
me postignuti ogromni uspjesi.
Od samog svog početka molekularna biologija je pred sobom ima-
la srazmjerno jasne, mada izuzetno komplikovane zadatke: njoj je bilo (i
ostalo) povjereno da ispituje i razjašnjava životne procese na nivou mo-
lekularnih zbivanja, da razotkriva kako život i životne pojave proizlaze
iz strukture, organizacije i interakcije molekula koje se nalaze u sastavu
živog sistema. Molekularna biologija se počinje baviti pitanjima koja su
u nauci gotovo do juče izgledala nepristupačna, pitanjima o tome kako
nasljednost, rastenje, razviće, promet materije i energije, pokretljivost i
nadražljivost proističu iz odnosa među molekulama. Na kratkom putu do
današnjeg stupnja biologija je odgonetnula mnoge tajne u molekulskim
temeljima života.
Molekularna biologija se od klasičnih smjerova biološkog istraživanja
metodološki razlikuje svojom pretežnom orijentacijom na suborganizmič-
ke sisteme, na strukture ispod razine kompleksnosti čitavog organizma. U
isto vrijeme, molekularno-biološka istraživanja (za razliku od klasičnih)
okreću se onim živim sistemima koje bi klasična biologija iz prve polovine
dvadesetog vijeka uglavnom smatrala “atipičnim”, pošto ih odlikuju tek
najprostiji vidovi manifestacije života. Takvi živi objekti dugo su držani
“sporednim” u organskom svijetu i njihov pravi značaj za opšte razumije-
vanje bitnih životnih procesa uočen je prilično kasno. Riječ je o mikrobi-
ma niskog stepena složenosti građe, kao što su (u prvom redu) bakterije,
niže gljive i praživotinje, a posebno još i virusi – sistemi na granici živog
i neživog. U isti mah, molekularni biolozi su svoje istraživačke preokupa-
cije usredsredili na biološke strukture subcelularnog nivoa, tj. na pojedi-
ne komponente ćelijske organizacije – kao što su organeli, unutarćelijske
membrane, a osobito makromolekule bjelančevina i nukleinskih kiselina.
U molekularno-biološkim laboratorijama počela su prva egzaktna ispiti-
vanja izdvojenih subcelularnih struktura, njihove građe i funkcionalnih
osobina. Ovi istraživački poduhvati došli su do nekih kapitalnih spoznaja,
32
J. D. Watson & F. H. C. Crick: A structure for deoxyribose nucleic acid. Nature, 171(4356):737-
738, 1953.
146
presudnih za daljnji razvitak biologije u cjelini, spoznaja od neizmjernog
značaja za globalna shvatanja prirode života i životnih pojava.
Dio ovih spoznaja sažima se u zaključcima o hemijskim osnovama or-
ganizacije živih sistema. Što se tiče molekulskog nivoa dinamike, ključnu
ulogu ne igraju “standardne” veze, veze koje baziraju na atomskim valen-
cijama, nego specifične labavije hemijske veze drugačijeg tipa (kao što
su elektrostatičke, vodonične, vandervaalsove i slične), koje su presud-
ne za uspostavljanje interakcijskih odnosa među molekulama, bez nekog
čvrstog vezivanja33. Dakle, molekularna biologija zaključuje da životne
pojave počivaju na specifičnim molekulskim međudjejstvima, koja čine
jedinstven, neprekidno dinamičan splet. Drugi opšti stav o funkcionalnoj
organizaciji subcelularnih struktura, koji proizlazi iz saznanja moderne bi-
ologije, glasio bi – da na submikroskopskom nivou svaka funkcija podra-
zumijeva promjenu određene strukture, tako da iščezava standardna pro-
tivrječnost klasične nauke o životu, protivrječnost građe i funkcije34. Nije
riječ o ukidanju neke realne protivrječnosti, nego koncepcijske: u horizon-
tu molekula, dinamička homeostaza živih sistema neposredno je identična
sa stanjem strukturnih sastojaka sistema. Biologija makroskopskih oblika
je svjesna da promjena forme znači neku promjenu funkcije, moderna bi-
ologija to zna i gleda.
Molekularna biologija se po prirodi svoga zadatka nužno najviše bavi
takozvanim makromolekularnim organskim spojevima, tj. bjelančevinama
i nukleinskim kiselinama. To su klase jedinjenjâ koja se ističu izvanredno
visokim molekularnim težinama, a zajedničko im je to što su pojedine mo-
lekule građene od većeg broja subjedinica (monomera) – spojeva manje
molekularne težine, međusobno sličnih po mnogim hemijskim i drugim
karakteristikama. Tako su bjelančevine (ili proteini) građene od amino-
kiselina, dok se nukleinske kiseline sastoje od nukleotida. Zahvaljujući
istraživanjima velikog broja naučnika, tokom pedesetih i ranih šezdesetih
godina našeg vijeka ostvareno je još jedno kapitalno saznanje – saznanje o
funkcionalnom značenju različitih nivoa molekularne organizacije biopo-
limera, prije svega – bjelančevina i nukleinskih kiselina. Primarna struk-
tura biopolimera, određena linearnim rasporedom monomera u njihovom
sastavu (aminokiselina u bjelančevinama, odnosno nukleotida u nuklein-
33
L. Pauling & M. Delbrück: The nature of intermolecular forces operative in biological processes.
Science, 92:77-79, 1940.
34
A. S. Baer, W. E. Hazen, D. L. Jameson & W. C. Sloan: Central Concepts of Biology. The Mac-
millan Company, New York, 1971.
147
VRIJEME GENETIKE
skim kiselinama), presudno opredjeljuje njihove biološke osobenosti, ali
ne osigurava automatski sve njihove funkcionalne kvalitete. Da bi biološ-
ka makromolekula igrala svoju ulogu u sklopu živog sistema, neophodno
je da se osiguraju i njene ostale strukturne karakteristike, neophodno je
da makromolekula dosegne i ostale, više nivoe svoje organizacije, odno-
sno da uspostavi svoju sekundarnu, tercijarnu i kvartarnu strukturu. Slavni
američki biohemičar, dvostruki nosilac Nobelove nagrade Linus Pauling
(Lajnus Poling, 1901-1994) je utvrdio da se linearna primarna struktura
najvažnijih biopolimera neposredno po sintezi preobraća u spiralnu sekun-
darnu strukturu35. Ovako spiralno uobličena makromolekula zauzima još
i specifičnu trodimenzionalnu konfiguraciju u prostoru, što se označava
pojmom “tercijarne strukture”. Ostvarivši tercijarnu strukturu, biopolimer
stupa i u naročite veze sa drugim molekulama, obrazujući specijalno or-
ganizovan skup, koji zavisi od međuodnosa raznih molekula i predstavlja
njihovu kvartarnu strukturu. Moguće je govoriti i o strukturama višeg reda
u molekularnom sastavu živih sistema.
Zanimljivo je pomenuti da svaki viši nivo strukturne organizacije bi-
oloških makromolekula zavisi od realizacije prethodnih nižih nivoa, tako
da su svi viši nivoi opredijeljeni primarnom strukturom, tj. redoslijedom
monomera u linearnom sastavu polimerne makromolekule36. Međutim, tek
je uspostavljanje tercijarne strukture pretpostavka za osnovnu funkcional-
nost polimernog spoja. Da tercijarna struktura uslovljava funkcionalnost
makromolekule dokazala su istraživanja mioglobina37, odnosno hemoglo-
bina38, koja su značila ogroman korak naprijed u upoznavanju polimera
specifičnih za žive sisteme.
Problem kvartarne strukture (i struktura višeg reda) biopolimera za-
pravo graniči sa pitanjima organizacije složenih organskih tvorbi u sastavu
osnovnog živog sistema – ćelije39. Međusobni prostorni odnosi makromo-
lekula sačinjavaju skeletnu osnovu građe organela, a ujedno i bazu njiho-
ve funkcije40. Dovodeći u direktnu vezu molekulski sastav i organizaciju
subcelularnih struktura sa njihovom specifičnom ulogom u životu ćelije,
35
L. Pauling, R. B. Corey & H. R. Branson: The structure of proteins – Two hydrogen-bonded heli-
cal configurations of the polypeptide chain. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 37(4):205-211, 1951.
36
G. S. Stent: Molecular Genetics – An Introductory Narrative. W. H. Freeman and Company, San
Francisco, 1971.
37
J. C. Kendrew: Myoglobin and the structure of proteins. Science, 139:1259, 1963.
38
M. F. Perutz: Proteins and Nucleic Acids – Structure and Function. Elsevier, Amsterdam, 1962.
39
M. Calvin: Chemical Evolution. Clarendon Press, Oxford, 1969.
40
S. Asakura, G. Eguchi & T. Iino: Salmonella flagella – in vitro reconstruction and overall prepara-
tion of flagellar filaments. J. Mol. Biol. 16:302, 1966.
148
molekularna biologija je stvarno identifikovala oblik i radljivost elemenata
živog sistema: ćelijski metabolički aparat je predstavljen cjelovitom i po-
stojanom, ali dinamičnom mrežom prostornih i interakcionih odnosa među
različitim molekulama.
Ovakvo poimanje organizacije živog sistema na nivou sastavnih mole-
kula dominira danas modernom vizijom građe i djelovanja ćelije. Treba, me-
đutim, naglasiti da makromolekule djeluju ponekad i izvan konteksta svojih
kvartarno-strukturnih odnosa unutar ćelije, odnosno njihova radljivost može
biti u cijelosti određena njihovom tercijarnom (ali nikada samo sekundar-
nom!) strukturom. Tako je konstatovano da krvna bjelančevina hemoglobin,
čija se osnovna uloga realizuje reverzibilnim vezivanjem kiseonika, mijenja
svoju tercijarnu strukturu pripajajući, odnosno otpuštajući kiseonik. Moleku-
larne biologe koji su neposredno istraživali ovaj fenomen, promjene opšteg
trodimenzionalnog lika molekula hemoglobina pri tom hemijskom procesu
podsjećale su na pokrete grudnog koša pri disanju pa su počeli govoriti o he-
moglobinu kao o “molekularnim plućima”. Objektivne analize su pokazale
da se sa konfiguracijom molekule hemoglobina mijenja “spremnost” njenog
atoma željeza za vezivanje s kisikom.
Daljnji kapitalan primjer kako prostorna konformacija molekula
opredjeljuje njihovu biološku funkcionalnost pruža sama DNK. DNK je
dvojni lanac spiralno uvijenih polinukleotidnih niti, među kojima stoje po-
prečne hidrogenske veze. U takvom stanju makromolekule DNK, moglo
bi se reći, miruju. Međutim, kada dio poprečnih vodoničnih veza među
naspramno postavljenim polinukleotidnim nitima (polulancima) popuca,
molekula DNK postaje autokatalitički ili heterokatalitički aktivna, to jeste
– počinje aktivno proizvoditi sebi slične ili neke drugačije molekule, pu-
tem matrične sinteze41. Autokatalitička aktivnost DNK svodi se na vlastitu
reprodukciju (autoreprodukcija), dok heterokatalitički djeluje u sintezama
različitih tipova ribo-nukleinske kiseline (RNK).
Molekularna biologija je došla i do principijelnih odgovora na pita-
nje kojim se načinom reguliše djelatnost biopolimera, odnosno od čega
zavisi da li će oni vršiti svoju biološki značajnu aktivnost ili ne. Drugim
riječima, načelno je riješena dugotrajna zagonetka (bar većeg broja) poje-
dinačnih slučajeva regulacije aktivnosti makromolekula. Naime, otkriveno
je da izvjesni niskomolekularni spojevi, takozvani ligandi, mijenjaju spe-
cifični biološki aktivitet mnogih biopolimera, a na prvom mjestu aktivitet
41
J. D. Watson & F. H. C. Crick: Genetical implications of the structure of deoxyribose nucleic acid.
Nature, 171(4361):964-967, 1953.
149
VRIJEME GENETIKE
biokatalizatorskih supstanci – enzima. Za takve spojeve vezan je tzv. alo-
sterični efekat, regulativni efekat uslovljen (najčešće) uticajem na trodi-
menzionalnu formu bioloških makromolekula – proteina i nukleinskih
kiselina. Otkriće alosteričnog efekta spada među najznačajnija ostvarenja
molekularne biologije, ostvarenja koja su dovela do boljeg razumijevanja
odnosa uzajamne zavisnosti između organizma i njegove životne sredine,
do shvatanja međudjejstva faktora konstitucije i faktora ekologije živog
bića u opredjeljivanju bazičnih životnih procesa.
Molekularna biologija danas ima iza sebe dugačak niz krupnih rezulta-
ta od kojih smo do sada pomenuli samo neke. Među najvažnija otkrića ove
mlade prosperitetne discipline prirodnih nauka svakako spada i razjašnja-
vanje prirode nasljednosti; veliki dio molekularno-bioloških istraživanja
bio je okrenut upravo ovoj problematici, usljed čega se unutar molekularne
biologije veoma rano izdvojila, kao posebna poddisciplina – molekularna
genetika, nauka koja istražuje fenomene organskog nasljeđivanja na razini
molekularnih procesa. Savremena nauka ne samo što je upoznala strukturu
i osnovne funkcije nukleinskih kiselina, nego je uspjela odgonetnuti i tajnu
genetičke šifre, tajnu odnosa između linearne građe DNK i linearne gra-
đe proteina, skrivene relacije koje leže u samim osnovama nasljednosti42.
“Genetička šifra” (ili “genetički kod”) je pojam kojim se označava veza iz-
među linearne primarne strukture DNK i bjelančevina. Slijed od tri nukle-
otida u sastavu DNK (triplet ili kodon) predstavlja “šifrirano uputstvo” za
ugradnju određene aminokiseline u polipeptidni lanac koji čini proteinsku
molekulu. Zahvaljujući tom, kao i mnogim drugim otkrićima molekularne
genetike, danas se u laboratorijama širom svijeta razvijaju metodi direktne
manipulacije genetičkim materijalom, genima i hromosomima, metodi od
kojih se mogu očekivati senzacionalni rezultati na području upravljanja
nasljednošću živih bića, uključujući i čovjeka. Molekularnim genetičarima
je već pošlo za rukom da izoluju pojedine gene, da vještački sintetiziraju
pojedine gene, da ih po volji spajaju i presađuju iz ćelije u ćeliju itd. itd.
Navedene i slične operacije svrstavaju se pod pojam “genetičko inženjer-
stvo”. Pred čovječanstvom su se usljed ovih dostignuća molekularne bio-
logije otvorile neslućene perspektive, ali i neslućene prijetnje: zavisno od
ciljeva kojima bi moglo biti namijenjeno, genetičko inženjerstvo moglo bi
rezultirati i blagotvornim i razornim posljedicama po ljudski rod.
Molekularna biologija je otkrila važnu činjenicu da neposredni nosi-
oci matrično-katalitičkih reakcija u ćelijama (biopolimeri, tj. nukleinske
42
F. H. C. Crick: On protein synthesis. Sym. Soc. Exp. Biol. 12:138, 1958.
150
kiseline) nisu sposobni da sami realizuju te reakcije, odnosno da matrične
sinteze moraju biti katalizirane i drugim enzimima, a ne jedino samim ma-
tričnim katalizatorima. Zahvaljujući ovoj spoznaji bilo je moguće ostva-
riti neke od najznačajnih genetičko-inženjerskih postupaka, kao što su, na
primjer, sinteza gena i “hemijsko krojenje” gena. Prekrajanjem gena mogu
se vještački stvoriti takve čestice genetičkog materijala, kakve ranije nisu
uopšte postojale u prirodi43. Jasno je da ova nova dostignuća molekularne
genetike stavljaju čovjeka i nauku pred nove probleme i nova iskušenja:
hoće li se krenuti putevima koji vode dobrobiti čovječanstva, ili će nauka
(kao u slučaju atomske bombe) pri prvim koracima u nova ostvarenja re-
zultirati najprije pogubnim, ubilačkim novitetima.
Spoznaje molekularne biologije nisu dovele samo do ovakvih, sasvim
praktičnih pitanja i dilema, nadanja i strahova; molekularno-biološka sa-
znanja doprinijela su nastanku bitno novih opšte-teorijskih pogleda na ži-
vot i organski svijet, njegov karakter i diferencijalne osobine. Oslonjeno
uglavnom na rezultate molekularno-bioloških istraživanja, u savremenoj
biologiji razvilo se shvatanje o tome da ukupnost životnih pojava obu-
hvata tri fundamentalna, intimno povezana, ali još uvijek distinktna di-
namička sistema, i to sistem prometa materije, sistem prometa energije i
sistem prometa informacije44. Sistem prometa materije, ili metabolizam,
obuhvata procese izgradnje (anabolizam, asimilacija) i razgradnje (katabo-
lizam, disimilacija) organskih supstanci, materijalnih sastojaka živih bića;
promet materije ostaje funkcionalna okosnica svih živih sistema, složeni
proces koji bitno objedinjuje tokove života, kao i tokove promjena na re-
laciji organizam – životna sredina. Promet materije neposredno je praćen
sistemom kretanja energije u sklopu živog bića, sistemom koji pruža ener-
getsku bazu cjelovitoj egzistenciji organizma, kao i svakoj pojedinačnoj
reakciji ili procesu u sklopu te egzistencije. Posebne su zasluge molekular-
ne biologije u otkrivanju važnosti i mjesta sistema informacije, tog “kame-
na mudrosti” cjelokupne moderne biologije, sistema koji najegzemplarnije
demonstrira suštinski značaj molekularnih zbivanja kao materijalne baze
životnim pojavama. Savremene ideje o tome sadržane su najvećim dijelom
u teoriji genetičke informacije, prema čijim postavkama depo informacije
u živom sistemu predstavljaju geni, odnosno DNK, prenosioce informa-
43
D. A. Jackson, R. H. Symons & P. Berg: Biochemical method for inserting new genetic information
into DNA of simian virus 40 – Circular SV40 DNA molecules containing lambda ohage genes and the
galactose operon of Escherichia coli. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 69(10):2904-2909, 1972.
44
V. Engeljgardt, op. cit.
151
VRIJEME GENETIKE
cije – različite klase RNK, a mjesto realizovanja informacije je – ćelij-
ska biosinteza proteina. U ovako složenom sklopu, dakle, središnje mjesto
zauzimaju makromolekule nukleinskih kiselina, prije svega – molekule
DNK. Sistem čuvanja i prenošenja informacije u biološkom smislu rije-
či je prije svega taj koji obezbjeđuje ponavljanje teleonomskih karaktera
života i organizma u procesima reprodukcije jedinki, populacija i života
uopšte; to je, dakle, središnji i rekli bismo najintimniji mehanizam konti-
nuiteta i stalnosti životnih pojava. Svođenje tog sistema na njegove mo-
lekularne osnove, tj. preciznije kazano – razjašnjenje njegove molekulske
baze, svakako se može smatrati najvećim rezultatom sveukupne biologije
našeg stoljeća.
I tako je molekularna biologija koračajući krupnim koracima za dvije
i po decenije svoga postojanja riješila mnoge misterije života i omogući-
la čovjeku da se približi mogućnostima realizacije davno snivanih snova;
jedan takav san je – proizvodnja novih varijeteta biljaka i životinja sa ko-
risnim osobinama kakvih nemaju jedinke odgovarajućih vrsta u tzv. “slo-
bodnoj prirodi”; drugi takav san je liječenje nasljednih oboljenja čovjeka,
oboljenja pred kojima je današnja medicina uglavnom nemoćna. Ima još
mnogo sličnih snova i svi oni mogu vrlo skoro da postanu stvarnost. Sa-
svim je sigurno da će istorija upadljivim slovima zabilježiti doprinos mo-
lekularne biologije rješavanju i drugih problema čovječanstva, kao što su
problemi – proizvodnje hrane, obnavljanja fonda kiseonika u atmosferi
ugroženog svakodnevnom potrošnjom, putovanja na dugi rok u svemir itd.
Kada se nauka jednom u budućnosti nađe pred konkretnim rješenjima za
ove probleme, odnosno pred realizacijom svojih nekadašnjih težnji, sigur-
no ćemo odati dužno priznanje pionirskim uspjesima molekularne biologi-
je s početka druge polovine dvadesetog vijeka, s kojima je počeo pobjedo-
nosni istraživački pohod na najskrivenije (i najsudbonosnije) tajne života.
152
Živi strojevi – biotehnologija

među visokim tehnologijama
Pojedinačna je riječ....ista ona što će se ka-

snije ispostaviti kao “istina”, važeći stav:
invarijantna, tačka oslonca ponovljivog dr-
žanja prema budućnosti, jedna “utvrđena
tačka” u neizvjesnosti i nestabilnosti opsto-
janja, “centar” na kome se mogu utvrditi i
orijentisati interesi i misaoni akti...
Arnold Gehlen
Kroz čitavu drugu polovicu dvadesetog stoljeća, a naročito osamdese-

tih godina, u svijetu su vrlo primjetna nastojanja na projektovanju novih,
modernijih i efikasnijih organizacijskih oblika i radnih sadržaja u nauci i
obrazovanju, s obzirom na eksplozivni rast znanja i rapidan progres me-
toda proizvodnje. U toku meritornih rasprava, izjašnjavanja i dogovora
nailazi se na znatne poteškoće zato što ne postoje dovoljno precizne i op-
šteprihvatljive definicije ključnih pojmova koji su nezaobilazni u svakom
razgovoru o pitanjima današnje nauke i tehnologije. Krug pojmova visoka
tehnologija – biotehnologija – moderna biotehnologija – molekulska bio-
logija – genetičko inženjerstvo postaće praktično upotrebljiv za teoriju i
praksu profiliranja savremenog obrazovnog i naučno-istraživačko-razvoj-
nog sistema ukoliko bude prethodno usvojen integralan kompleks odgo-
varajućih definicija. Zasada je taj kompleks još uvijek samo zadat, kako u
lokalnim, tako i u globalnim razmjerama.
153
VRIJEME GENETIKE
*
Istorija tehnologije može se dosta uspješno interpretirati kao pro-
ces progresivnog isključivanja čovjekovih prirodnih moći iz rutinskih
proizvodnih operacija. Ovo opšte stanovište zastupaju kako istoričari nau-
ke (na primjer – Joseph Bronowski45), tako i predstavnici ekonomske teo-
rijske misli (na primjer – Shoshana Zuboff46). U jednoj opširnoj napomeni
svog eseja “Stvaralački um”, Bronowski sažeto, jednostavno i elegantno
interpretira glavne faze i pojave u međusobno isprepletenim tokovima
povijesti nauke i tehnologije, od vremena prve naučne revolucije do da-
nas. Zapažena knjiga Shoshane Zuboff sadrži između ostalog i tvrdnju da
tehnologija predstavlja inteligenciju sistematski primijenjenu na problem
tijela; tehnologija “funkcioniše tako što proširuje i prevazilazi organske
granice tijela; ona kompenzira krhkost i ranjivost tijela”. Drugim riječi-
ma, tehnologija u proizvodnji i saobraćaju zamjenjuje ljudsko tijelo i širi
granice ranije nametnute čovjekovim tjelesnim kapacitetima. S prvom in-
dustrijskom revolucijom (kraj XVIII i početak XIX stoljeća) otpočelo je
masovno i intenzivno zamjenjivanje ljudske fizičke snage u proizvodnji
– drugim, izdašnijim i pouzdanijim izvorima energije: tipičan produkt i
simbol ove faze povijesti je parna mašina i njeni docniji usavršeni derivati
(pogonski strojevi na tečna goriva, električnu i nuklearnu energiju itd.).
Druga industrijska (ili kako se često naziva – naučno-tehnološka) revolu-
cija, čiji smo zapravo svjedoci, prenosi težište avangardnih napora nauke
na probleme kontrole; u vezi s tim, savremena proizvodnja se globalno
orijentiše na uvođenje automatskih mašina (“robotizacija”), koje faktič-
ki oslobađaju čovjekov intelekt od rutinskih radnih zadataka. Centralno
mjesto u masovnom nadolasku “samopodešavajućih strojeva” zauzima
tzv. informatička tehnologija, tehnologija obrade podataka i upravljanja,
tehnologija koja osigurava usavršavanje svih faza bilo kojeg tehnološkog
procesa. Proizvodnja na bazi robota, automatike i automacije mogla bi biti
odlučujući faktor u oblikovanju svijeta budućnosti. Razvoj novih, revolu-
cionarnih tehnologija nesumnjivo će voditi radikalnoj izmjeni načina proi-
zvodnje, a sljedstveno i promjenama u svim sferama života ljudskog druš-
tva, što znači da aktuelnu privrednu situaciju u svijetu ne odlukuju samo
kvantitativne, nego i bitne kvalitativne promjene. Omiljeni i nekad veoma
popularni futurista, Herman Kahn (Kan, 1922-1983), drži da čovječan-
stvo od osamdesetih godina prošlog vijeka ulazi u posljednju fazu “velike
45
J. Bronowski: Science and Human Values. Penguin Books Ltd., Harmondsworth, 1964, p 84.
46
S. Zuboff: In the Age of the Smart Machine. Basic Books, Inc., New York, 1988.
154
tranzicije”, u fazu prelaska ka jednoj novoj globalnoj društvenoj forma-
ciji čiji puni razvitak Kahn “predviđa” za drugo stoljeće trećeg mileniju-
ma. Svijet se svojim razvijenijim dijelom već nalazi na pragu prelaska u
postindustrijsku epohu”47, a to je naziv za način života društava u kojima
dominira proizvodnja i promet na osnovi današnje tzv. “visoke tehnologi-
je”, „napredne tehnologije“ (High Technology, Advanced Technologies).
Intenzivna opšta trka za stvaranjem, osvajanjem i širenjem novih, pro-
duktivnijih i unosnijih tehnologija, jako se razbuktala u sedamdesetim i
osamdesetim godinama dvadesetog stoljeća i išla je daleko ispred teorijskih
objašnjenja i futurističkih vizija društveno-ekonomskog progresa. Tako je
i sam pojam “visoka tehnologija” ostao bez preciznog i opšteprihvaćenog
određenja. U skladu, izgleda, sa klasičnom dilemom da li tehnološki na-
predak treba smatrati “konstitutivnim principom društvene zbilje” ili samo
“rezultatom politike”, dilemom koju je osobito uspješno formulisao Alain
Touraine (1925-...)48, termin “visoka tehnologija” se tumači i upotrebljava
uglavnom na dva načina: (A) kao skupni naziv (čak “pomodni) za sve teh-
nološke procese koji su realno i aktuelno najekonomičniji; (B) kao poseb-
na oznaka za proizvodne postupke koji proizlaze iz preuzimanja (adaptaci-
je) istraživačkih laboratorijskih metoda, nastalih na putevima ostvarivanja
posljednjih fundamentalnih otkrića u prirodnim naukama.
Očigledno je da prva definicija obuhvata drugu, te da je njeno određe-
nje dosta jasno i vrlo jednostavno – po kriterijumu povišene profitabilnosti;
ali tada sintagma “visoke tehnologije” nema drugačije značenje od mnogih
sličnih, kao što su “nova tehnologija”, “odgovarajuća tehnologija”, “na-
predna tehnologija” itd. S druge strane, nema sumnje da je termin nastao iz
potrebe da se obilježe tehnološke metode koje su po nečemu kvalitativno
nove, ali ne i obavezno revolucionarne, jer “visoka tehnologija nije mnogo
više od pomodnog termina kojim se opisuje primjena novog znanja na sve
što se radi”.49 U principu ili u pojedinostima, proizlazi da naslov “visoka”
da ima opravdanja samo ako se upotrebljava u užem, drugopomenutom
smislu svoga značenja. Za takvo shvatanje pojma se posredno, ali vrlo
jasno izjašnjava jedan od najuglednijih naučnika svijeta, nobelovac Abdus
Salam (1926-1996), svojom poznatom tezom da je transfer moderne teh-
47
H. Kahn & J. B. Phelps: The economic present and future. Economic Impact (Future Economic
Scenarios 1980-2000), No. 29, pp 8-17, 1980/81.
48
A. Touraine: Postindustrijsko društvo. “Globus”, Zagreb, 1980, p 251.
49
G. A. Keyworth II: Creating a climate for research. Economic Impact, No. 40, pp 25/30,
1983/84.
155
VRIJEME GENETIKE
nologije nemoguć i besplodan bez paralelnog transfera nauke50. Ipak, veći-
na pisaca, kao i laička javnost, češće se priklanjaju širem poimanju visoke
tehnologije, a u pokušajima bližeg određivanja pojma dominira isticanje
pojedinih osobina visoke tehnologije, prvenstveno ekonomskih. Stoga je
možda u pravu Touraine kad tvrdi da “pod pojmom visoke tehnologije
podrazumijevamo sve one tehnologije koje ispunjavaju sljedeće uvjete: vi-
soka znanstveno istraživačka intenzivnost, visoka kapitalna intenzivnost,
informacija je osnovni resurs, mala ili nikakva potrošnja sirovina i repro-
materijala, mala potrošnja energije, mala količina otpadnih tvari, što im
osigurava vrlo povoljne ekološke karakteristike, visoku akumulativnost,
manju osjetljivost na utjecaj ekonomskih, socijalnih i političkih kriza”51.
Činjenica je da sintagma “visoka tehnologija” dobija pravo građanstva naj-
prije u poslovnim krugovima, koji (naravno) ne teže, ber ne u prvom redu,
nikakvom teorijskom čistunstvu niti se trude da uđu u naučne pretpostavke
tehnološkog razvoja, nego su se terminom prosto koristili da označe one
tehnologije koje privlače kapital, a odlikuju se upadljivim inovacijama.
Naziv “visoka tehnologija” stiče sve veću popularnost sa sve jačim
prodorom tehničkih tekovina naučno-tehnološke revolucije, naročito u
privredama razvijenijih zemalja, a vezuje se prvenstveno za razvoj i šire-
nje informatičke tehnologije, koja omogućava optimalizaciju svakog teh-
nološkog projekta. Za visoku tehnologiju je karakteristična informatička
komponeneta, koja obuhvata kontrolnu i regulativnu aparaturu i zauzima
ključno mjesto u zamjeni intelektualnog rada u rutinskim proizvodnim po-
stupcima. Informatička tehnologija igra odlučujuću ulogu u projektovanju
i upravljanju modernom proizvodnjom. Njen nastanak i napredak bitno
obilježavaju tzv. drugu industrijsku revoluciju, a njena dostignuća nezadr-
živo prodiru i u sve ostale oblasti društvenog rada.
Paralelno tome, tokom sedamdesetih godina našeg stoljeća, na svjet-
skoj privrednoj pozornici dolazi do najave još jedne revolucije, koja donosi
proizvodne metode bez glomazne, teške mašinerije i bez krute zavisnosti
od standardnih sirovinskih izvora. Na mnogim područjima društvenog rada
otvara se perspektiva primjene tehničkih postupaka koji oponašaju prirodne
životne procese u funkciji obrade sirovina i njihove prerade u produkte više
vrijednosti. Ovi postupci se označavaju imenom biotehnologija.
50
A. Salam: Science transfer for development (in – Ideals and Realities - Selected Essays, pp 34-
56). World Scientific Publishing Co Ltd., Singapore, 1987.
51
P. Biljanović: Visoke tehnologije i tehnološki razvoj. Radio-Sarajevo, Treći program, god. 15, br.
56, str. 30-85, april-jun 1987.
156
Proizvodnja na bazi robota, automacije, samopodešavajućih uređaja
i bioloških kultura mogla bi biti presudan činilac u oblikovanju buduć-
nosti čovječanstva. Nema nikakve sumnje da će biotehnologija zauzimati
u tom kompleksu veoma istaknuto mjesto. “Naučni progress posljednjih
trideset godina u hemiji, biologiji i genetici, primijenjen u istraživanju mi-
kroorganizama, doveo je čovječanstvo na prag nove industrijske revoluci-
je koja može da se tiče gotovo svakog sektora ljudske egzistencije” – tvrdi
jedan od najuglednijih svjetskih naučnika na polju molekulske genetike52.
*
Biotehnološka revolucija direktno proističe iz ogromnog nagomilava-
nja novih znanja o procesnim mehanizmima koji leže u temelju životnih
pojava.
Život predstavlja svojevrsno organizovan oblik izuzetno složenog kom-
pleksa hemijskih procesa, čija se cjelina označava kao metabolizam – promet
materije i energije u živom biću, odnosno između živog bića i njegove okoline.
Najkraća i najjezgrovitija moguća definicija života mogla bi se sažeti samo u
jednačinu “život = metabolizam”. U isti mah, cjelokupnu organsku evoluciju
moguće je shvatiti kao beskrajan, sveobuhvatan i postojan hod razvitka ose-
bujnih hemijskih tvornica – organizama i njihovog testiranja na maksimalnu
efikasnost samoodržavanja u različitim sredinskim okolnostima. Živa bića,
dakle, na neki način predstavljaju sublimirani rezultat milijardi godina iz-
gradnje i provjere najuspješnijih (bio)hemijskih proizvodnih sistema, sistema
koji su morali položiti nemilosrdan istorijski ispit svojih kvaliteta, u prvom
redu sa stanovišta energijske efikasnosti i savršenstva prostorne organizaci-
je. Osnovu funkcionisanja ovih sistema čine hemijske reakcije i procesi, koji
se odvijaju uz obavezno učešće specifičnih katalizatora organskog porijekla
– biokatalizatora: prisustvo biokatalizatora osigurava da se hemizam života
ostvaruje uspješno i sa energetskog stanovišta maksimalno “jeftino”, uprkos
enormnoj složenosti sistema. Bezbrojne pojedinačne hemijske reakcije koje
čine osnovu životnih procesa, odvijaju se uređeno uporedo ili konsekutivno,
u veoma skučenom prostoru i uz minimalnu potrošnju energije, bez drama-
tičnih skokova u fizikalnim parametrima (kao što je na primjer, tempera-
tura), uz najmanje moguće količine gubitaka i otpadnih produkata. Otuda
se samo po sebi razumije što je, zahvaljujući najnovijem napretku funda-
52
S. A. Narang: Genetic Engineering – the technology and its implications. National Research
Council of Canada, Report No. 191531982.
157
VRIJEME GENETIKE
mentalnih i primijenjenih bioloških nauka, tokom posljednjih godina postalo
apsolutno jasno da biokatalitički procesi, onakvi kakvi se odvijaju u živim
bićima, predstavljaju ekonomski najperspektivniji način proizvodnje niza
materijala od vitalnog značaja za privredu i društvo. Iz ovog saznanja pro-
izlaze dva bitna zaključka: (A) biološke sirovine (biomasa) su prvoklasan
izvor široke palete materijala, u kom svojstvu nisu bile dovoljno poznate
niti korištene; (B) živi organizmi (i njihovi sastavni dijelovi) potencijalni su
agens proizvodnje i prerade raznih materijala, prije svega organskih, budući
da posjeduju odgovarajuće najbolje “tehnologije” kao svoju prirođenu oso-
binu. Navedeni zaključci se mogu smatrati najširom teorijskom osnovom i
objašnjenjem nastanka i ekspanzije biotehnološkog sektora aktuelne nauč-
no-tehnološke revolucije u savremenom svijetu. Široko je rasprostranjeno
uvjerenje da će biotehnologija snažno obilježiti mnogobrojna područja sfere
rada i proizvodnje u društvu budućnosti. Temeljiti proračuni pokazuju da bi-
otehnološki produkti i aktivnosti već zauzimaju značajno mjesto u svjetskoj
privredi, iako se s razlogom smatra da tek ulazimo u eru punog procvata
tog sektora ljudske djelatnosti. U vrijeme ranih izlazaka biotehnologije na
prostore ekonomije, 1983 godine, vrijednost prometa biotehnoloških proi-
zvoda na svjetskom tržištu procjenjivala se na više od 14 milijardi dolara
po tekućim cijenama53. Prognoziralo se da će ukupni promet samo robama
proizvedenim na bazi genetičkog inženjerstva 2000. godine dosegnuti iznos
od blizu 65 milijardi dolara54. Nema podataka da li je to i ostvareno, ali su
genetika i biotehnologija svakako postale prvorazredan posao (“business”).
Neizmjerna je raznovrsnost proizvoda i aktivnosti koji se daleko naj-
efikasnije i najekonomičnije realizuju uz upotrebu biotehnoloških znanja i
metoda. Biotehnologije su primjenljive u praktično svim oblastima druš-
tvenog rada, a u mnogim slučajevima predstavljaju i jedini način ostvari-
vanja izvjesnih privredno važnih poduhvata. Pored toga što nudi daleko
efikasnije i ekonomičnije načine proizvodnje niza unosnih roba, bioteh-
nologija predstavlja arsenal znanja i instrumenata za dobijanje proizvo-
da velike biološke vrijednosti koji se klasičnim tehnološkim procesima
(ekstrakcija) praktično nisu mogli proizvesti u iole dovoljnim količina-
ma. Impresivan primjer pruža produkcija humanog hormona rasta: kulture
bakterije sa implantiranim čovječijim genom daju praktično neograničene
53
Lj. Berberović & H. W. Leuchte: Biotehnologija u svjetskim privrednim kretanjima. “Pregled”,
78(5):481-501, maj 1988.
54
J. Elkington: The Gene Factory – Inside the Genetic and Biotechnology Business Revolution.
Carroll & Graf Publishers Inc., New York, 1985.
158
količine ove dragocjene supstance, koje ranije nije bilo premalo za sve
potrebne medicinske testove i istraživanja. Zapravo, da još uvijek se ne
znaju ni sve moguće oblasti medicinske primjene biotehnologije i bioteh-
noloških proizvoda. Za sada su u žiži pažnje bolesti koje nastaju usljed
deficita pojedinih biološki važnih bjelančevina, na primjer. Prvi primjer je
liječenje zaostajanja u rastu; do uspostavljanja mikrobioloških tehnologija,
čak i u Americi je liječeno manje od petina bolesnika kojima je potrebno
davati hormon rasta55. Nesumnjivo je da biotehnologija na bazi genetičkog
inženjerstva otvara radikalno nove perspektive biomedicinskim istraživa-
njima, posebno u oblasti novih i boljih lijekova.
Biotehnologija se može općenito posmatrati kao skup metoda za do-
bijanje različitih materijala, među kojima mnogi svakako spadaju među
“nove” odnosno “moderne”. Tabela 6. prikazuje oblasti realizovanih i/ili
potencijalnih rezultata. Sasvim je sigurno da biotehnološki postupci već
predstavljaju optimalan ili čak nezamjenjiv način proizvodnje niza viso-
kovrijednih “novih materijala” različite prirode i različite, ali uvijek zna-
čajne primjenjivosti u praksi56. Već samo jedan pogled na priloženu tabelu
dovoljan je da objasni čuvenu izjavu Abdusa Salama u kojoj ugledni paki-
stanski naučnik, dobitnik Nobelove nagrade za fiziku 1979, tvrdi da “nije u
pitanju hoće li XXI vijek biti vijek primijenjene biologije”; on će to biti57.
Oblast primjene
Elektronika
Biološki inertni Mikroelektronika
(„tehnički“) materijali Elektrika
Biotehnološki Građevne supstance različite primjene
proizvodi Agensi za procesne Farmaceutska industrija
(„biološki materijali“) Biološki industrije Prehrambena industrija
aktivni Lijekovi, vakcine, Medicina
materijal dijagnostička Veterina
sredstva Fitopatologija
Tabela 6. Proizvodi biotehnologije kao biološki materijali i neke oblasti njihove
primjene.
55
ibid.
56
Advanced materials (In – US Industrial Outlook 1990). U. S. Department of Commerce, Interna-
tional Trade Administration, Washington DC, 1990.
57
A. Salam: Speech on the occasion of the opening of High-Level Meeting on the Establishment of the
International Centre for Genetic Engineering and Biotechnology. Belgrade, 13 December 1982.
159
VRIJEME GENETIKE
Postoje, međutim, i nešto drugačija gledanja na perspektivu biotehno-
logije u privrednom razvitku svijeta. Pojedini autori, naime, negiraju ocje-
ne da biotehnologija spada među otkrića koja su presudna za rješavanje
svih vitalnih problema čovječanstva58. “Iako je biotehnologija izmijenila
način funkcionisanja biznisa lijekovima, ona nije započela ništa što bi li-
čilo na ekonomsku revoluciju” – piše jedan od zagovornika mišljenja da
se sa preuveličavanjem značaja biotehnologije ide predaleko, priznajući,
ipak, krupnu ulogu novih biotehnoloških postupaka u jednom gigantskom
sektoru hemijske industrije savremenog svijeta – u farmaceutskoj industri-
ji. Ogromna većina poslovnih ljudi, stručnjaka, naučnika i publicista ima
suprotno mišljenje, naglašavajući kao svoj glavni argument upravo veliku
varijabilnost biotehnoloških postupaka, te na njihovu konsekventnu apli-
kabilnost na širi spektar različitih djelatnosti59.
*
Interesovanje koje vlada za oblast što se rapidno razvija, a naziva se
biotehnologijom, navelo je mnoge organizacije i radne grupe da objave
niz pokušaja definisanja pojma biotehnologije. Postoji prilično šarenilo
definicija, a nerijetko i zbrka, zavisno od interesa i predrasuda onih koji su
učestvovali u poslu” – ispravno zapaža grupa eksperata OECD, koja je i
sama prišla istom zadatku60. Precizno opredjeljivanje značenja riječi “bio-
tehnologija” uistinu zadaje znatne poteškoće, tako da se u literaturi zaista
susreću nejednaka i često kontradiktorna rješenja. Literatura posvećena
ovim teorijskim pitanjima neprestano raste, ne donoseći definitivne niti
opšteusvojene zaključke, ali je vidljivo da se većina autora priklanja poj-
mu biotehnologije u kom nema mjesta za enzimske tehnologije, u strogom
smislu ovog termina. Evidentna je takođe opšta saglasnost da se u bioteh-
nologiju ne ubrajaju tradicionalni vidovi gajenja, odnosno eksploatacije
kulturnih biljaka i domaćih životinja61.
No bez obzira na definiciju, jasno je da moderna biotehnologija po-
čiva na fundamentalnim prirodno-naučnim znanjima i otkrićima, te na
tehničkoj racionalizaciji i instrumentalizaciji tih znanja. To je jednostavna
58
J. Elkington, op. cit.
59
G. P. Pisano: A rise and fall. Science, 247(4947):1241, 1990.
60
A. T. Bull, G. Holt & M. D. Lilly: Biotechnology – International Trends and Perspectives. OECD,
Paris, 1982.
61
J. H. F. Van Apeldoorn (Editor): Biotechnology – A Dutch Perspective. Netherlands Study Centre
for Technology Trends, The Hague, 1981.
160
činjenica: biotehnologiju treba shvatiti kao rezultat saradnje i interakci-
je bioloških (genetika, mikrobiologija, citologija), hemijskih (biohemija,
fizikalna hemija, molekulska biologija) i inženjerskih disciplina, koje su
zajedno usmjerene na stvaranje novih načina prerade različitih sirovina
(prvenstveno organskih – biomasa) u proizvode veće vrijednosti.
*
Iako se po svojim aktuelnim formama i mogućnostima neposredno
oslanja na posljednja dostignuća savremene znanosti, biotehnologije ne
samo da nije pronalazak najnovijeg doba, nego ona predstavlja možda i
apsolutno najstariji oblik “know how” koji je, barem u principu, preživio
do današnjih dana. Sumerci i Babilonci su umjeli praviti pivo već prije
6000 godina, a stari Egipćani su otprilike u isto doba znali kako se postiže
kvasanje hljeba62. Ali sam naziv “biotehnologija” je nov i počeo se masov-
no upotrebljavati prije svega u vezi sa uspjesima fundamentalne biologije
na području upoznavanja molekularnih procesa koji leže u temelju života i
životnih pojava. Riječ “biotehnologija” ne figurira kao posebna natuknica
ni u najuglednijim svjetskim leksikonima koji su kompilirani srazmjerno
nedavno. Nje nema, na primjer, u petnaestom izdanju (XIII štampanje)
Britanske enciklopedije (1987), niti u petom izdanju Američke enciklo-
pedije (1985). Što se tiče domaćih leksikografskih edicija, natuknica “bi-
otehnologija” prvi put se pojavljuje u četvrtom izdanju “Prosvetine” Male
enciklopedije (1986). Sve u svemu, izgleda da je jedna prastara djelatnost
dobila novo ime, što se dogodilo svakako zbog radikalnih inovacija kojima
je obogaćena.
Klasične enzimske tehnologije (u pekarstvu, pivarstvu, vinarstvu,
mljekarstvu itd.) bile su objektivan praktični dokaz da prirodni biokatali-
tički procesi omogućavaju jedinstvene i rentabilne oblike proizvodnje. Me-
đutim, širenje i napredak biotehnologije uveliko su ograničeni biološkim
osobinama i mogućnostima organizama koji se upotrebljavaju kao aktivni
agens proizvodnog postupka. Osnovni pravci poboljšavanja i “oplemenji-
vanja” biohemijskofiziološke aktivnosti takvih organizama zasnivani su
na podsticanju prirodnih promjena u genetičkom materijalu (induciranje
mutacija), koje su relativno rijetke, te na tehnikama izvedenim iz metoda
formalne genetike (selekcija i hibridizacija), što po pravilu podrazumije-
62
M. Alačević: Oplemenjivanje mikroorganizama za biotehnološke procese. Naučni skup
“Genetičko inženjerstvo i biotehnologija”, Akademija nauka i umjetnosti BiH, Posebna izdanja
(knjiga 75, str. 47), Sarajevo, 1984.
161
VRIJEME GENETIKE
va dugotrajna, ekstenzivna i često neizvjesna istraživanja. Stoga je pojava
genetičkog inženjerstva, odnosno mogućnosti proizvodnje “sintetičkih”
organizama i njihovih struktura, bila bitna kao nezamjenjiva naučna baza
za razvitak mnogih pravaca moderne biotehnologije.
Genetičko inženjerstvo treba smatrati neposrednom naučno-eksperi-
mentalnom bazom biotehnologije, glavnim izvorom novih i glavnim fak-
torom unapređenja postojećih biotehnologija. Institucije modernog druš-
tva su spremne prihvatiti novo stanje stvari. Prije četvrt vijeka, sredinom
1980 godine, prvi put je donesena istorijska sudska odluka (Vrhovni sud
Sjedinjenih američkih država, sa pet glasova “za” i četiri “protiv”) da se
na “umjetno” skrojene organizme mogu priznavati patentna prava, što
svjedoči ubjedljivije od svake teorijske rasprave da genetičko inženjerstvo
predstavlja stvarne temelje moderne biotehnologije63. Od tada je u SAD
podnesen veliki broj na hiljade zahtjeva za biotehnološke patente, “patente
na prekrojena živa bića”, od kojih je, do duše, odobren samo manji dio,
možda svega nekoliko desetaka64 .
Genetičko inženjerstvo je zakonski priznato za naučnoistraživačku
i razvojnu osnovu biotehnološke proizvodnje. I obrnuto – napredna bio-
tehnologija u krugu visokih tehnologija, nesumnjivo je biotehnologija na
osnovama genetičkog inženjerstva; ona se trajno temelji na znanjima iz
molekulske biologije, ne samo po svom porijeklu i nastanku, nego i funk-
cionalno. Ili – drugim riječima – genetičko inženjerstvo je oblast nauke
koja istovremeno i generiše moderne biotehnologije i liferuje znanja neop-
hodna za rutinsko vođenje biotehnoloških operacija.
63
R. V. Kowles: Genetics, Society and Decisions. Charles E, Merrill Publishing Company, Colum-
bus (Ohio), 1985. Od tada je u SAD podneseno na hiljade zahtjeva za biotehnološke patente, ali ih
je odobreno svega nekoliko desetina.
64
J. Elkington, op. cit.
162
BIOTEHNOLOGIJA I GENETIČKO INŽENJERSTVO
Biotehnologijom se javnost i ekonomski stratezi intenzivno bave

uglavnom posljednjih dvadesetak godina, iako bi se moglo tvrditi da bio
tehnološki postupci nisu neki najnoviji izum. U udžbenicima se često po-
minju, s pravom, fermentirana jela (hljeb) i pića (pivo, vino) kao bioteh-
nološki proizvodi poznati na hiljade godina. Organizmi u službi industrije
u naše vrijeme osvajaju tvorničke prostore, to je, izgleda, nezaustavljiv
proces. Biotehnologijama nadijevaju i druga imena – počinje se nazivati i
tehno-biologijom. Kažu da je kao neophodan element u obrazovanju teh-
ničkih stručnjaka prvi put pomenuta u godinama poslije II svjetskog rata65.
Istini za volju, autori su više mislili na neke druge strane raznih industrij-
skih poduhvata, za koje su nužna biološka znanja, a možda ne baš na samu
proizvodnju U svakom slučaju, danas se riječ biotehnologija može susresti
dosta često, kako u stručnoj tako i u manje stručnoj literaturi. Nepodijelje-
no je uvjerenje da se radi o prosperitetnoj i propulzivnoj oblasti aplikativne
nauke, čija bi dostignuća mogla udariti snažan pečat načinu života u XXI
vijeku.
Šta je to – savremena biotehnologija

Među najvažnije ciljeve istraživanja u mnogim oblastima nauke, a
posebno u biološkim naukama, spada stvaranje i unapređivanje praktično
primjenjivih biotehnoloških postupaka. Početkom sedamdesetih godina
prošlog stoljeća dolazi do punog izražaja saznanje da prirodni biokatalitič-
ki procesi, onakvi kakvi se odvijaju u okviru metabolizma živih sistema,
predstavljaju najracionalnije i potencijalno najekonomičnije postupke za
65
C. L. Taylor & L. M. K. Boelter: Biotechnology – A new fundamental in the training of engineers.
Science, 105:217-219, 1947.
163
VRIJEME GENETIKE
dobijanje niza raznovrsnih industrijskih proizvoda od vitalne važnosti za
čovjeka i društvo. Uporedo s tim, različiti oblici biotehnologije dobijaju
sve veći značaj u djelatnostima kao što su medicina i poljoprivreda. Glasno
se najavljuje nova naučnotehnološka revolucija, koja će duboko obilježiti
XXI vijek. Naučnici i futurolozi predviđaju dolazak „postindustrijske ere“,
koju će odlikovati široko prisustvo robotizirane proizvodnje, utemeljene
na svojevrsnoj razvojnoj sprezi dva donedavno posve odvojena područja
naučnog i tehničkog progresa – na sprezi mikroelektronike i biotehnologi-
je. Elektronika je već pokazala svoj kapitalni značaj za izgradnju modernih
oblika ekonomije i komunikacije, a u posljednje vrijeme sve ubjedljivije
nastupa biotehnologija. Biotehnološke metode i postupci postepeno osva-
jaju široke prostore privrednog života, od industrije materijala i lijekova,
do proizvodnje hrane; u isto vrijeme, biotehnologija obećava najbolja rje-
šenja za probleme koji najviše zabrinjavaju čovječanstvo, kao što su pita-
nja hrane, energije, sirovina, zdravlja i zaštite čovjekove okoline.66 Ako se
polovinom XX stoljeća dogodila informatička revolucija, sljedeći veliki
korak globalnog naučnotehničkog progresa, najtačnije bi se mogao nazvati
biotehnološkom revolucijom; XXI vijek biće vijek biologije67.
Biotehnologija je termin koji zapravo nema jedno opšteprihvaćeno
značenje. Definicija pojma biotehnologija zadaje određene poteškoće i u
literaturi se susreću i donekle kontradiktorna rješenja. Odredba iz studije
naručene za potrebe centrale OECD68, na primjer, razlikuje od nekih dru-
gih69 iz približno istog razdoblja. Izgleda da je korisno razlikovati šire i
uže shvatanje pojma biotehnologije; većina definicija iz literature može
se svrstati u jednu od ove dvije kategorije. U širem smislu riječi, pod bi-
otehnologijom se podrazumijevaju proizvodni (prerađivački) postupci re-
alizovani uz pomoć biokatalitičkih procesa, odnosno uz primjenu živih
bića ili njihovih funkcionalnih sastojaka, koji omogućavaju preradu organ-
skih sirovina. Prema tome, biotehnologija znači reprodukovanje prirodnih
biohemijskih procesa u kontroliranim uslovima, za industrijske ili druge
svrhe. Svakako je zanimljiva još jedna šira, „tehnicizirana“ odredba, koja
66
J. F. Coates, J. B. Mahaffie & A. Hines: The promise of genetics. The Futurist, 31(5):18-22,
1997.
67
C. Venter & D. Cohen: The 21 st Century – The Century of Biology. New Perspectives Quarterly
(Special Issue Suplement), 14:26-31, 1997.
68
A. T. Bull, G. Holt & M. D. Lily: Biotechnology – International Trends and Perspectives. OECD
Publications, Paris, 1982.
69
Lj. Berberović: Biotehnologija na osnovama genetičkog inženjerstva – dometi, perspektive i pro-
blemi. Posebna izdanja ANUBiH, Knjiga LXXV (Odjeljenje prirodnih i matematičkih nauka, knjiga
12), str. 15-32. Akademija nauka i umjetnosti BiH, Sarajevo, 1984.
164
biotehnologiju razmatra kao tehničku disciplinu, budući da ona predstavlja
„integrisanu primjenu biohemije, mikrobiologije i inženjerskih nauka u
cilju ostvarivanja industrijske primjene mikroorganizama, kultiviranih će-
lija i njihovih dijelova“. Ova posljednja definicija, kako se vidi, zaobilazi
bližu i potpuniju karakterizaciju bioloških struktura koje ulaze u samu srž
biotehnološkog procesa.
U užem smislu riječi, biotehnologija predstavlja tehnologiju čiju srž
čini upotreba bioloških sistema, a ne strojeva ili hemikalija (koji mogu
biti neophodan, ali ne glavni element tehnološkog procesa), kao ključnog
agensa u proizvodnom postupku, podrazumijevajući upotrebu cjelovitih
organizama ili njihovih supramolekularnih sastavnih struktura. Po ovoj
definiciji, na primjer, u biotehnologiju ne bi spadala industrijska primje-
na čistih biohemijski aktivnih supstancija, koje inače funkcionišu u me-
tabolizmu različitih živih sistema, kao što su enzimi. Tradicionalna fer-
mentacijska prerada hrane, bez obzira na široke mogućnosti uključivanja
savremenih biotehnoloških metoda, također ima donekle zasebne puteve
modernizacije i razvoja70. Sa stanovišta ispitivanja uloge i značaja genetič-
ko-inženjerskih istraživanja, pojam biotehnologije pogodnije je uzimati u
navedenom užem smislu.
Unaprijed je, naime, jasno da prirodni organizmi ne moraju uvijek
najbolje odgovarati zahtjevima konkretnog proizvodnog postupka. Iz te
činjenice proizlazi da budućnost biotehnologije leži u modificiranim živim
bićima, živim bićima koja su specijalno podešena za tehnološku primje-
nu. Posve je umjesno modernu biotehnologiju odrediti kao tehnologiju na
osnovama genetičkog inženjerstva, kao biotehnologiju u kojoj kao aktivni
agens proizvodnje (prerade) funkcionišu biološki sistemi trajno modifiko-
vani (transformirani) genetičko-inženjerskim manipulacijama71. Drugim
riječima, najnapredniji i najperspektivniji oblici savremenih biotehnološ-
kih postupaka oslanjaju se na praktično primjenjive rezultate i dostignuća
genetičkog inženjerstva. Iz tih razloga genetičko inženjerstvo predstavlja
danas jednu od najpropulzivnijih grana naučnoistraživačkog rada na polju
biologije.
70
M. J. R. Nout: Upgrading traditional biotechnological processes (In-Applications of Biotech-
nology to Traditional Fermented Foods, report to National Research Council; pp 11-19). National
Academy Press, Washington, DC, 1992.
71
Lj. Berberović: Biotehnologija među visokim tehnologijama – Pristup analizi jednog kruga poj-
mova. Život (Sarajevo), 39(10-11):403-416, 1990.
165
VRIJEME GENETIKE
Šta je to „genetičko inženjerstvo“
Najradikalnije i najefikasnije metode transformacije različitih živih
sistema, u bilo kojem željenom ili odabranom smislu, obuhvaćene su na-
zivom genetičko inženjerstvo. Dakle, genetičko inženjerstvo je naučno-
eksperimentalna osnova budućih biotehnologija, osnovni izvor novih i
osnovni izvor unapređenja starih biotehnologija.
U domaćoj literaturi pominje se pod različitim imenima, a izgleda da
je naziv „genetičko inženjerstvo“ najpogodniji sa stanovišta principa našeg
jezika, prije svega kao korektan prevod najčešće upotrebljavanih termina
u različitim stranim jezicima (engleski – „genetic engineering“). U ovom
nazivu atribut „genetičko“ (izveden iz imenice „genetika“) bolje pristaje
nego „genetsko“ (atribut izveden iz imenice „geneza“). Inženjering (an-
glizam) i inženjerija (rusizam) sigurno su slabija terminološka rješenja u
poređenju sa imenicom „inženjerstvo“ (ili „inžinjerstvo“), koja je svakako
preporučljivija za domaću upotrebu.
Manje ili više općenito je prihvaćeno da genetičko inženjerstvo pred-
stavlja granu naučnoistraživačkog rada, naučnu oblast72. Nije riječ, dakle
o „inženjerstvu“ u običnom smislu riječi, tj. o djelatnosti koja podrazu-
mijeva integraciju raspoloživih prirodnonaučnih, tehnoloških, tehničkih i
drugih znanja i podataka radi projektovanja konkretnih postupaka za prak-
tične upotrebe. Metodika koju podrazumijeva genetičko inženjerstvo je
egzemplarno istraživačka metodika, neposredno primjenjiva samo u nauč-
nim laboratorijama73.
Iza pojma „genetičko inženjerstvo“, iako je u intenzivnoj svakodnev-
noj upotrebi već nekoliko desetina godina, kako u stručnoj literaturi, tako
i u široj javnosti, još uvijek ne stoji neka opšteusvojena definicija. Među
pokušajima je moguće razlikovati nekoliko varijanti. U velikom dijelu na-
pisa pojam se svodi u okvire molekularne genetike, u okvire molekularnih
mehanizama nasljeđivanja. Jednu od karakterističnih definicija ovog tipa
daje ruski teoretičar Turbin74: „Genetičko inženjerstvo je oblast molekular-
ne genetike koja razrađuje tehniku i metode dobijanja genetičkog materi-
jala i njegovog unošenja u ćelije ili isključivanja pojedinih gena iz ćelija“.
72
R. V. Kowles: Genetics, Society and Decisions. Charles E. Merril Publishing Company, Colum-
bus (Ohio), 1985.
73
R. T. Yuan: Biotechnology in Western Europe. US Department of Commerce, Washington, DC,
1987.
74
N. V. Turbin: Genetičeskaja inženerija – realnost, perspektivy i opasenija. Voprosy filosofii, (I):47-
56, 1975.
166
Prema tome, radi se o manipulisanju molekulama nasljedne supstancije,
što pripada molekularno-biološkim naukama. U pojednostavljenom obli-
ku – „...genska ili genetička inženjerija – to je primijenjena molekularna
genetika“75. Isto značenje ima i jednačina „genetičko inženjerstvo = tehno-
logija rekombinantne DNK“, koja se može naći na mnogo mjesta76, pa i u
najpoznatijim udžbenicima molekularne biologije77, uključujući i najmo-
dernije78. Isto mišljenje iznosi drugim riječima još jedan dobro primljena
knjiga, u kojoj se genetičko inženjerstvo naziva „genetičkom rekombina-
cijom in vitro“ i objašnjava da je to „izdvajanje DNK iz različitih vrsta,
dobijanje hibridnih molekula DNK i njihovo uvođenje u žive ćelije da bi
se dobile nove osobine“79. Ovakav pristup dijele i veliki broj američkih te-
oretetičara. U jednom nesumnjivo uspjelom i vrlo popularnom udžbeniku
genetike, autori Burns i Bottino80 pišu da je genetičko inženjerstvo „sa-
stavljanje segmenata DNK porijeklom iz različitih izvora – poznato kao
„tehnologija rekombinantne DNK“. Istog je smisla i odredba da je gene-
tičko inženjerstvo isto što i „genska manipulacija“, a obuhvata metodolo-
gije za „konstruiranje novih kombinacija genetičkog materijala... ... putem
kontrolisane manipulacije sekvencijama nukleinskih kiselina“81. Ponekad
se genetičko inženjerstvo definiše kao dio tehnologije kloniranja čiji je
produkt rekombinantna DNK82. Ovaj tip definicija poistovjećuje pojmove
„gensko“ i „genetičko“ inženjerstvo, iako je genetičko inženjerstvo, već
po samom pridjevu, sigurno širi pojam.
Druga klasa definicija ima zajedničku osobinu da pojam genetič-
kog inženjerstva zatvara u sferu proučavanja mikroba. U jednom kla-
sičnom ranom prikazu oblasti genetičkog inženjerstva piše: „Genetičko
inženjerstvo je namjerna modifikacija genske strukture prokariotskih
mikroorganizama“83. Ovdje je tačno i uspješno izdvojeno genetičko inže-
75
A. P. Pehov: Socialnye problemy genetiki. „Znanie“, Moskva, 1975.
76
B. R. Glick & J. J. Pasternak: Molecular Biotechnology – Principles and Applications of Recom-
binant DNA. American Society for Microbiology Press, Washington, DC, 1994.
77
B. Alberts, D. Bray D, J. Lewis, M. Raff , K. Roberts & J. D. Watson: Molecular Biology of the
Cell (Second edition). Garland Publishing Inc., New York and London, 1989.
78
S. Elrod & W. Stansfield: Genetics (Fourth edition). The MacGraw-Hill Publishing Company
Limited, New Delhi, 2002; p 404.
79
A. Sasson: Biotechnologies – Chalenges and Promises (Second edition). UNESCO, Paris, 1985.
80
G. W. Burns & J. P. Bottino: The Science of Genetics (Sixth edition). Macmillan Publishing
Company, New York, 1989.
81
M. W. Strickberger: Genetics (Third edition). Macmillan Publishing Company, New York, 1990.
82
B. Lewin: Genes VIII. Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River (NJ), 2004.
83
A.M. Chakrabarty & J.F. Brown Jr.: Microbial genetic engineering by natural plasmid transfer (in
– Genetic Engineering – A. M. Chakrabarty, Editor). CRC Press, Palm Beach (Florida), 1978.
167
VRIJEME GENETIKE
njerstvo nasuprot klasičnim metodama povišenja stope mutacija i selekcije
novonastalih „boljih“ varijanti, ali ograničavanje genetičkog inženjerstva
na manipulaciju prokariotima ne zadovoljava većinu komentatora.
Genetičko inženjerstvo se, po svoj prilici, i formalno mora shvatati
kao oblast koja se prostire šire i od mikrobiologije – jer ne podrazumijeva
samo manipulaciju mikroba, i od molekularne biologije – jer ne podra-
zumijeva samo manipulaciju „golim“ molekulama nukleinskih kiselina,
nego i manipulaciju hereditarnih struktura nadmolekularnog stupnja slo-
ženosti (na primjer – hromosomi).
Zajednička crta genetičko-inženjerskih zahvata sastoji se u tome što se
izvode putem direktnog manipulisanja nasljednim materijalom živih bića.
Zato počivaju na istim osnovnim principima i čak u velikoj mjeri istim
(ili sličnim) tehnikama, bez obzira na to da li su u pitanju molekularni ili
supramolekularni, prokariotski ili eukariotski objekti obrade, što sasvim
opravdava posmatranje genetičkog inženjerstva kao cjelovite oblasti. No-
viji pokušaji odredbe genetičkog inženjerstva uvažavaju ovu činjenicu,
podvlačeći da se radi o sveobuhvatnom terminu za sve tehnike modifika-
cije genetičkog ustrojstva organizama u nekom željenom smjeru84, tehnike
koje su u tom poslu međusobno srodne.
Imajući u vidu sve što je naprijed izloženo, možda bi bila prihvatljiva
sljedeća definicija pojma „genetičko inženjerstvo“: „Genetičko inženjer-
stvo je mijenjanje nasljednosti organizama putem direktne manipulacije
genetičkim materijalom na molekularnom i nadmolekularnm (sub)celu-
larnom nivou organizacije hereditarnih struktura i procesa herediteta“.
Predloženu definiciju treba shvatiti kao plauzibilnu konvenciju, koja još
uvijek ne rješava sve teorijske probleme određivanja oblasti genetičkog
inženjerstva. Naglašavanje da je u genetičkom inženjerstvu riječ o „di-
rektnoj manipulaciji genetičkim materijalom“ ima za svrhu distinkciju od
svih mogućih vidova „indirektne manipulacije“, koja odlikuje klasične
metode hibridizacije, gajenja i selekcije. Treba napomenuti da ova defi-
nicija ne obuhvata u potpunosti istraživačke sektore, odnosno tehnike tzv.
RNK-inženjerstva i proteinskog inženjerstva, koji se inače vrlo često po-
minju upravo uz genetičko inženjerstvo. Iako se bave objektivno bliskom
dodirnom problematikom, RNK i proteinsko inženjerstvo nisu „direktna
manipulacija genetičkim materijalom“, osim kada se radi o manipulaciji
molekula RNK u sastavu RNK-virusa, a ova manipulacija svakako nije na
R. C. King & W. D. Stansfield : A Dictionary of Genetics (Fifth edition). Oxford University Press,
84
New York and Oxford, 1997.

168
najvažnijim „udarnim pravcima“ interesovanja i razvoja genetičkog inže-
njerstva. To ne znači da molekule RNK i bjelančevina nemaju svoje mje-
sto u genetičkoinženjerskim zahvatima, štaviše one mogu imati centralnu
ulogu u određenim operacijama enzimske i matrične katalize, ali je objekat
i cilj tih operacija ipak, obično i najčešće, DNK, kao opšta osnovna sup-
stanca herediteta u najvećem dijelu živog svijeta.
Tipologija genetičkoinženjerskih istraživanja

Sistematski pregled sastavnih oblasti genetičkog inženjerstva nailazi
na mnoge poteškoće i dileme, ali postoje i izvjesna prihvatljiva rješenja.
Potrebno je, prije svega, pogledati kako se aktivna i neposredna manipula-
cija genetičkim materijalom može smjestiti među druge vidove planiranog
preudešavanja odabranih organizama.
Mnogobrojni su teorijski pokušaji da se sistematiziraju različiti podu-
hvati usmjerenog modificiranja i konstruisanja bioloških sistema različitih
dimenzija i različitih stupnjeva složenosti. Sažet sintetički pregled, koji
dosta vjerno prikazuje najčešće i najjasnije iskazane ideje iz više izvora
(tabela 7), prikazuje mjesto genetičkog inženjerstva u širem prostoru razli-
čitih intervencija u živu komponentu biosfere. Shema u tabeli ne odražava
u potpunosti maloprije predloženu definiciju genetičkog inženjerstva, ali
dovoljno tačno odslikava odnos prema ostalim oblicima vještačke preo-
brazbe živih sistema. Iz razumljivih razloga u tabeli nije moguće navesti
sve tipove postupaka koji se primjenjuju u manipulacijama; navedeni su
samo karakteristični primjeri.
169
VRIJEME GENETIKE
NIVO MANIPULACIJE
Izmjena sastava
POPULACIJA
Vještačka migracija
Somatsko kloniranje
Transplantacija organa
Transfer embriona
INDIVIDUA
Segmentacija embriona
(matične ćelije)
Vantjelesna embriogeneza
BIOLOŠKO Protoplasti
INŽENJERSTVO Haploidi
ĆELIJA
Somatska hibridizacija
Kultura tkiva
GENETIČKO
Konstrukcija hromosoma
INŽENJERSTVO
HROMOSOMI (GENOM) Transfer hromosoma
Vještačka poliploidija
Uvođenje gena
GENI
Udaljavanje gena
Tabela 7. Modifikovanje živih sistema – biološko inženjerstvo.

Pregled uređen prema podacima iz više izvora.
Genetičkoinženjerske istraživačke pravce i metode moguće je siste-

matizovati na više različitih načina. Izgleda da većini zahtjeva koji se po-
stavljaju u teoriji i praksi najbolje odgovara klasifikacija tipova genetičkog
inženjerstva prema veličini, odnosno stupnju složenosti čestica nasljednog
materijala koje su izabrane za predmet istraživanja ili izravne manipulaci-
je. Na toj osnovi prilično lako i siguro se mogu raspoznavati tri glavna sek-
tora genetičkog inženjerstva: gensko, hromosomsko i genomsko (tabela
8). Ova podjela ima široku primjenu u literaturi, a izvedena je analogijom
iz jedne od mnogih klasifikacija tipova mutacije koja je opšteusvojena u
klasičnim udžbeničkim djelima iz oblasti genetike85 (tabela 9).
85
F. J. Ayala & J. A. Kiger: Modem Genetics (Second edition). The Benjamin/Cummings Publis-
hing Company Inc., Menlo Park (Cal.), 1984.
170
Manipulacija materijalom pojedinačnih gena, tj.

GENSKO INŽENJERSTVO manipulacija molekulama ili dijelovima molekula
nukleinskih kiselina (DNK, RNK).
Manipulacija prirodnim grupama vezanih gena,
GENETIČKO HROMOSOMSKO
tj. manipulacija dijelovima hromosoma ili čitavim
INŽENJERSTVO INŽENJERSTVO
pojedinačnim hromosomima.
Manipulacija kompletnim nasljednim materijalom
GENOMSKO
ćelijskog jedra, pri čemu su osnovni objekt manipulacije
INŽENJERSTVO
čitave haploidne garniture hromosoma (genomi).
Tabela 8. Osnovna tipologija genetičkoinženjerskih zahvata i postupaka.
GENSKE MUTACIJE
Delecija
Duplikacija
STRUKTURNE Inverzija
Translokacija
HROMOSOMSKE MUTACIJE
Fragmentacija
Aneuploidija
NUMERIČKE Monoploidija
GENOMSKE MUTACIJE
Poliploidija
Tabela 9. Klasična podjela mutacija prema količini nasljednog materijala zahvaćenog

promjenom (iz više izvora). Tipologija hromosomskih mutacija navedena
po Ayali i Kigeru.
Gensko inženjerstvo (tehnologija rekombinantne DNK, genska hirur-

gija i još mnogo sličnih imena – koji su, zapravo, sinonimi) je najpopular-
niji sektor genetičkog inženjerstva i ova dva pojma često se poistovjećuju,
što je jedan od razloga brojnim slučajevima neujednačenosti u upotrebi i
značenju termina u literaturi. Prvi uspjesi genetičkog inženjerstva, kojima
je pažnja javnosti skrenuta na ovo područje naučnog rada, ostvareni su
genskoinženjerskim zahvatima i eksperimentima. Genskom inženjerstvu
služe mnogi i veoma različiti postupci, među kojima je veliki dio original-
nih i specifičnih.
171
VRIJEME GENETIKE
Termini „hromosomsko“ i „genomsko inženjerstvo“ osobito često se
pominju u teoriji i praksi genetičke modifikacije nižih eukariota86 i riba
(prije svega salmonida87, ali i drugih ribljih oblika88), kao i pri zahvatima
na biljnom materijalu89. Hromosomsko i genomsko inženjerstvo su pojmo-
vi i oblasti koje se mogu dosta precizno definirati, uz poziv na analogiju sa
istoimenim tipovima mutacija. Sasvim je sigurno da su nesumnjivo korisni
za pokušaje identifikacije i klasifikacije glavnih smjerova u genetičkoin-
ženjerskim istraživanjima. Osim zasebnih istraživačkih metoda, u hromo-
somskom i genomskom inženjerstvu široko se primjenjuju zahvati vezani
za rekombinovanje molekula nukleinskih kiselina.
Općenito uzevši, kategorije genetičkog inženjerstva, ma kako bile de-
finisane, u istraživačkoj praksi nisu među sobom apsolutno odijeljene, ni
strogo razgraničene; njima uvijek pripada obilje raznovrsnih problema,
tema, i metoda, koji se međusobno u velikoj mjeri dodiruju i prepliću.
Glavni pravci genetičkoinženjerskih istraživanja

Genetičko inženjerstvo kao oblast naučnoistraživačkog rada od prven-
stvenog je interesa kao generator novih biotehnologija. Stoga je logično da
se tematska orijentacija genetičkoinženjerskih istraživanja oslanja prije sve-
ga na uočene razvojne tendencije biotehnoloških industrija u svijetu, a na pr-
vom mjestu – prema dokazanim ekonomskim efektima. Jedna od najdetalj-
nijih studija ovog problema, rađena za potrebe vladinih agencija S.A.D., na-
glašava izrazitu podudarnost opštih i posebnih tendencija razvitka u oblasti
genetičkog inženjerstva i biotehnologije90. Drugim riječima – najjače svjet-
ske koncentracije modernih naučnih i industrijskih potencijala (Sjeverna
Amerika, Zapadna Evropa, Japan) ispoljavaju veliku ujednačenost u pogle-
du tematske orijentacije istraživačkih kapaciteta, koja je svakako uslovljena
ekonomskom zainteresovanosti državnog, odnosno industrijskog kapitala.
Orijentacija genetičkoinženjerskih istraživanja u svijetu značajno je vezana
86
A.W. Murray & W.J. Szostak : Artificial chromosomes. Sci. Am. 275(5):62-68, 1987.
87
G. Thorgaard: Chromosome set manipulation in trout (in – Application of Chromosome Engi-
neering in Aquculture). ICES Working Group on Genetics, Lowestoft, 1983.
88
C.E. Purdom: Genetic engineering by the manipulation of chromosomes. Aquaculture, 33:287-
300, 1983.
89
P.K. Gupta & T. Tsuchiya, editors: Chromosome Engineering in Plants (Parts A – B) – Genetics,
Breeding, Evolution. Elsevier, Amsterdam-Oxford-New York-Tokyo, 1991.
90
R.T. Yuan, op. cit.
172
za ove interese; dobar primjer pruža ekspanzija istraživanja o primjeni bio-
loških elemenata u računarskoj tehnici „nove generacije“ 91.
Svakome je jasno da se „potencijalne koristi od biotehnologije neće
ostvariti bez stalnog razvitka fundamentalnih istraživanja“92. U razvijenim
dijelovima savremenog svijeta, genetičko inženjerstvo redovno podrazu-
mijeva „visoko ciljana istraživanja“ („highly targeted research“), što znači
obaveznu redukciju i konkretizaciju, na najzanimljivije i najpropulzivni-
je istraživačke probleme. Takvi problemi obično naglašavaju aktuelnost
i važnost nekih šire opredijeljenih tematskih kompleksa, osobito zahval-
nih za fundamentalno-naučne istraživačke projekte i izrazito povezanih sa
različitim interesima u društvu i ekonomiji. Sljedeći pregled predstavlja
kompilaciju nekoliko sličnih pokušaja, kojima su se bavila državna tijela93,
kao i mnogi savremeni udžbenici biotehnologije94.
(1) Identifikacija i lokalizacija gena, izrada hromosomskih (genom-
skih) mapa.
(2) Proučavanje mehanizama regulacije i ekspresije genetičkog ma-
terijala.
(3) Upoznavanje strukture i funkcije genskih proizvoda i njihove ulo-
ge u metabolizmu.
(4) Heterogena (heterospecifična, heterospecijska) transplantacija na-
sljednog materijala.
(5) Obrada, održavanje i razvoj manipulisanih bioloških sistema.
(6) Kultiviranje ćelija i tkiva.
(7) Proučavanje fizioloških i genetičkih interakcija i veza, u organiz-
mima i između organizama.
(8) Introdukcija genetički modifikovanih organizama u slobodnu pri-
rodu.
Sve navedene grupe fundamentalno-naučnih problema spadaju manje
ili više u domen genetičkog inženjerstva i obuhvataju mnogobrojne, izra-
91
D. Stipp: Gene chip breakthrough. Fortune, 136(6):56-73, 1997.
92
C.E. Hess, editor: Agricultural Biotechnology – Strategies for National Competitiveness. Natio-
nal Academy Press, Washington, D.C., 1987.
93
National Research Council: Toward Sustainability – A Plan for Collaborative Research on Agri-
culture and Natural Source Management. National Academy Press, Washington, D.C. , 1991.
94
J.E. Smith: Biotechnology (Third edition). Cambridge University Press, Cambridge (U.K.),
1996.
173
VRIJEME GENETIKE
zito aktuelne potencijalne istraživačke teme, čija konkretnija odredba za-
visi od podrobnog uvida u usko specijalne naučne i druge izvore. Pri tome
valja uvijek imati na umu da uloga same nauke u izboru vlastitih zadataka,
kao i stavovi naučnika u tom pogledu, stoje pod jakim uticajem brojnih
društvenih, tj. van-naučnih faktora95.
S. Krimsky: Genetic Alchemy – The Social History of the Recombinant DNA Controversy. The
95
MIT Press, Cambridge (Mass.)-London (Engl.), 1985; p 7.

174
Gene tičko čud o tvorst vo –

PREUDEŠAVANJE nasljednosti
Naučna saznanja danas se umnožavaju neviđenom brzinom, a još brže

se pretvaraju u sredstva za rješavanje različitih ljudskih problema. Od na-
učnih otkrića odmah nastaju uređaji i postupci primjenjivi u svakodnevnom
životu. Nauka bez odlaganja ulazi u sve pore našeg stvarnosti. Genetič-
ka modifikacija živih bića je očit primjer munjevitog prevođenja naučnih
saznanja u praksu. Naime, posljednjih godina u intenzivnu eksploataciju
masovno ulaze preudešene kulturne biljke i domaće životinje, čija je na-
sljednost vještački izmijenjena, tako da imaju nove osobine, korisne sa sta-
novišta proizvodnje i potrošnje. Svojevremeno je među novinarima kružila
dosjetka, da je jednom njihovom kolegi, na pitanje šta to znači i čemu služi
sjeckanje i sašivanje gena, upitani genetičar odgovorio: “To znači uzeti gen
za med od pčele i gen za mlijeko od krave, pa ih staviti u muhu, pa beskori-
sna muha daje med kao pčela i mlijeko kao krava.” Novinar je bio zadovo-
ljan odgovorom i imao je za to sve razloge, razumio je da moderna nauka
čini neviđena čuda. Genetičko inženjerstvo, ili “krojenje gena” proizvodi
živa bića kakvih nije bilo, niti bi ih ikad bilo – da nisu otkriveni i usavršeni
metodi manipulisanja biološkom nasljednošću. Načnici mogu “odmah ura-
diti sve za što su evoluciji bili potrebni milioni godina”.96
Genetički modifikovani organizmi (GMO) postali su jako poznati i
popularni sa njihovim širenjem na njivama, ali i na tržnicama. O njima se
govori i lijepo i ružno, ali je sigurno da njihovo širenje u svjetskoj poljo-
privredi predstavlja ubjedljiv dokaz kako se najnovija znanja hitro i neza-
ustavljivo primjenjuju u ljudskim djelatnostima. Genetički modifikovani
usjevi prvi put su se našli na poljima prije nekih desetak godina. Danas oni
96
J. L. Seitz: Global Issues – An Introduction (Second edition). Blackwell Publishing, Malden-
Oxford-Melbourne-Berlin, 2003; p 97.
175
VRIJEME GENETIKE
zauzimaju oko 10% ratarstvu pristupačnih površina na površini Zemaljske
kugle (tabela 10).
Godina Zaposjednuta površina (miliona ha) Broj obuhvaćenih zemalja

1996 1,7 2
1997 11,0 6
1998 27,8 8
1999 40,0 ?
2004 81,0 17
2005 90,0 21
Tabela 10. Rast površine pod GM usjevima u svijetu (prema podacima iz više izvora)
Vještačko preudešavanje biološke nasljednosti agronomski interesant

nih vrsta obično podrazumijeva uvođenje određenog stranog gena u ge-
nom domaćina. Tako se ciljnim vrstama prenose komercijalno poželjne
osobine. Obrađene su brojne ratarske i druge kulturne biljke. GM soja,
kukuruz, pamuk i uljana repica zauzimaju najviše prostora. Najzastuplje-
nija je GM soja, koja zauzima oko 60% zasijanih površina, a nju slijedi
kukuruz (24%). GM kulturnim biljkama najčešće se (u 90% slučajeva)
ugrađuje otpornost na herbicide ili zaštita od štetnih insekata97.
Postoje različiti načini transfera gena. U principu su poznati nauci već
duže od trideset godina. Metodološku osnovu postupaka obično čini tzv. teh-
nologija rekombinantne DNK, tehnologija povezivanja molekula različitog
porijekla u jedinstvene funkcionalne cjeline. Preduslov za pojavu izravne
manipulacije nasljednom tvari bilo je otkriće građe DNK, koje su prije pe-
desetak godina ostvarili Francis H. C. Crick i James D. Watson98; njihovo
djelo zaslužuje epitet rođendana molekularne biologije. Prvi uspješni ek-
sperimenti prenošenja gena iz jedne biološke vrste u drugu izvedeni su po-
četkom sedamdesetih godina prošlog stoljeća99, čime je praktično dokazana
mogućnost efektivne transformacije biološke nasljednosti.
97
C. James: Global status of commercialized Biotech/GM crops – 2005. International Service for
the Acquisition of Agro-biotech Applications (ISAAA), Briefs No. 34, 2005; p 4.
98
J. D. Watson & F. H. C. Crick: A structure for deoxyribose nucleic acid. Nature, 171(4356): 737-
738, 1953.
99
D. A. Jackson, R. H. Symons & P. Berg: Biochemical method for inserting new genetic infor-
mation into DNA of simian virus 40 – Circular SV 40 DNA molecule containing lambda phage
genes and the galactose operon of Escherichia coli. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 69(10):2904-2909,
1973.
176
Genetička modifikacija organizama oslanja se na spoznaje koje zauzi-
maju mjesto najvećih dostignuća i najviših dometa u istoriji nauke o životu
i živim bićima. Molekularni biolozi, čiji su radovi temelj stvaranja GMO,
dobili su u periodu poslije Drugog svjetskog rata više od 40 Nobelovih
nagrada. Sasvim je izvjesno da ni jedna druga uža istraživačka disciplina
nije doživjela toliko najuglednijih svjetskih priznanja.
*
Savremeni svijet je shvatio da se životni procesi moraju proučava-
ti i upoznavati na nivou molekularnih pojava. Svijest o tome je differen-
tia specifica modernog doba, moderne nauke i modernog razumijevanja
stvarnosti100. Pouzdano, praktično valjano znanje o životu i živim bićima,
posredovano naučnim istraživanjima i nalazima, zadobija ulogu priori-
tetnog rukovodstva za ljudske aktivnosti. Uvažavajući naučne podatke i
upozorenja, cjelokupna međunarodna zajednica pristupa sporazumijeva-
nju o pitanjima biološke prirode, kao što su zaštita ozonskog sloja u stra-
tosferi (Montreal, 1987) i smanjivanje antropogenog zagađivanja atmos-
fere (Kyoto, 1997). Mehanizmi nadzora nad poštovanjem i izvršavanjem
postignutih sporazuma (“monitoring”) tipično su “molekularni”, svode se
na kvalitativno i kvantitativno praćenje O3 i CO2 u stratosferi i atmosfe-
ri. Ovakvi parametri su danas opštepriznata mjera složenih, sudbonosnih
promjena na globusu, promjena koje očigledno vode deterioraciji stanja
planete Zemlje, jedinog poznatog sistema koji podržava život. Ekološki
problemi su postali prvorazredna međunarodno-politička tema, a moleku-
larne znanosti postaju glavni isporučilac objektivnih podataka i znanja od
kojih polaze diplomatske aktivnosti (“ozonska diplomacija”101).
100
L. E. Kay: The Molecular Vision of Life. Oxford University Press, New York-Oxford, 1993; p 5.
101
E. A. Parson: Protecting the Ozone Layer (in – Institutions for the Earth, P. M. Haas, R. O. Ke-
ohane & M. A. Levy Editors; pp 27-73). The MIT Press, Cambridge(Mass.)-London, 1995 (Third
printing).
177
VRIJEME GENETIKE
Shema 3. Pretvaranje bioloških spoznaja u praktična sredstva i postupke.
Shema 4. Jednostavan prikaz stupnjeva pretvaranja istraživačkih rezultata u

aplikativne djelatnosti. Prema sistematici i naslovljavanju dijelova sadržaja u knjizi
“DNK – Tajna života”102.
102
J. D. Watson & A. Berry: DNA – The Secret of Life. William Heineman, London, 2003.
178
Postupci transfera gena nastaju kao izdanak molekularne biologije i mo-
lekularnog gledanja na svijet, nametnutog egzaktnim naučnim spoznajama.
Tehnologije genetičke modifikacije živih sistema su zasnovane na
znanjima koja zauzimaju mjesto najvećih dostignuća i najviših dometa u
istoriji moderne nauke o životu i živim bićima. Među znanstvenicima i u
široj javnosti ova otkrića se ubrajaju među najznačajnija ostvarenja cjelo-
kupne nauke našeg vremena. Od Watson-Crickovog razjašnjenja strukture
nasljednog materijala (1953), pa do danas, traje neprekidan napredak u
upoznavanju tajni biološkog naslijeđa na razini molekulskih pojava. Kre-
tanja i promjene molekula koje se nalaze u sastavu živih sistema osnova
su života. Stvaranje GMO može se shvatiti i predstaviti kao svojevrsna
kruna molekularno-genetičkih istraživanja. Radi se o stvaranju pravih
čuda – organizama kakvi ne postoje u prirodi, skrojenih prema zahtjevima
ljudskih djelatnosti i interesima ekonomije. Sašivanjem genetičkog mate-
rijala različitog porijekla napravljene su kulturne biljke koje same proizvo-
de hemikalije za vlastitu zaštitu od insekata i drugih štetočina. Geni uzeti
iz drugih vrsta daju otpornost usjevima na herbicide kojima se otklanja
korov, otpornost na pesticide koji truju nepozvane štetnike i nametnike.
Na Havajima se već deset godina gaji papaja neosjetljiva na virus koji je
jako smanjivao prinose ovog egzotičnog voća. Prenošenjem odgovaraju-
ćih stranih gena povećava se biološka i prehrambena vrijednost plodova,
mogu biti obogaćeni vitaminima i mikroelementima, važnim za ljudsko
zdravlje. Genetički modifikovani insekti mogu poslužiti u borbi protiv ne-
kih zaraznih bolesti. Voće i povrće je lakše čuvati nakon berbe, ukoliko im
se u genom ubace geni čiji proizvod usporava procese sazrijevanja.
*
Kao i svaku drugu kapitalnu novost, otkriće i širenje GM tehnologi-
ja dočekuje se u javnosti sa vrlo različitim raspoloženjima. Pokrenute su
mnoge rasprave čiji je osnovni ton – oporba praktičnoj primjeni GMO, pri-
je svega u poljoprivredi i naročito u ratarstvu (a zatim i u medicini). Posve
je neupitna činjenica, koja odmah pada u oči, da sumnje u GM tehnologiju
i kritike njenog širenja potiču ogromnom većinom od pojedinaca koji po
naučnoj reputaciji sigurno ne pripadaju prvom ešalonu naučnih stvaralaca
179
VRIJEME GENETIKE
današnjice.
Paralelno sve većem prisustvu GM usjeva u savremenom ratarstvu,
paralelno sve masovnijoj komercijalizaciji biotehnoloških noviteta, jako
su se namnožili napisi i istupi, ponajviše u sredstvima javnog informisanja,
koji osporavaju upotrebljivost i korisnost GMO. Ima i gotovo paničnih op-
tužbi da je riječ o krajnje opasnim tehnologijama i produktima. Ukoliko se
nastavi omasovljavanje “zatrovanih” ratarskih kultura, vele kritičari, mo-
gao bi se pogoršati kvalitet ljudskih života i čovjekove životne sredine do
nepredvidivih razmjera, možda čak do prijetnje opstanku života na Zemlji.
U takvim lamentacijama figuriraju zastrašujući termini za GMO, kao što
su “Protuprirodne prikaze”, “Ubice za okolinu”, “Frankenštajnska hrana”,
“Otrovi na tanjiru”. Karakterističan primjer ovakve literature pruža knji-
ga “Sjeme uništenja”, koju je napisao ekonomista i publicista američkog
porijekla, F. William Engdahl103 (1944-…), sakupivši svakovrsne optužbe
protiv GM kultura. Ovaj publicista je pisao čitave knjige alternativne isto-
rije, pa je prilično poznat kao sijač sumnji provjerenoj nauci, a ljubitelj
poluizmišljotina i izmišljotina.
Prigovori GM usjevima najvećim dijelom spadaju u dvije kategorije:
(1) uživanje plodova je opasno po ljudsko zdravlje, (2) sijanje ugrožava
prirodnu sredinu. Najpoznatija ilustracija prigovora prvog tipa su pokusi
izvedeni na pacovima koji su hranjeni GM krompirom, pa su na njima
zapažene nepovoljne posljedice: nađene su razvojne smetnje i povišena
incidencija tumora, uz poremećaje imunog sustava. Drugi tip prigovora
predstavljen je slučajem leptira-ljepotana monarha, čije su se gusjenice
hranile lišćem Bt kukuruza (kukuruz sa stranim genom za otpornost odre-
đenim vrstama štetočina) i – umirale. Ni jedan od navedenih najpopular-
nijih “slučajeva” nije potvrđen u naknadnim, vrlo rigoroznim laborato-
rijskim pretragama. Bruce Ames, autor testova kancerogenosti pojedinih
tvari na glodarima, smatra da u šoljici kafe ima kvalitativno i kvantitativno
više kancerogena nego u tkivu biljaka izloženih djelovanju pesticida104.
U knjizi Jamesa Watsona, utemeljitelja molekularne biologije, stoji da bi
pomenuti leptir, kad bi se mogao uključiti u rasprave, sigurno glasao za Bt
kukuruz, jer od ovog ima više koristi nego štete105. Zamjerke praktičnoj
primjeni GMO u poljoprivredi uglavnom nisu naišle na povoljan prijem u
naučnim krugovima. Watson se nimalo ne ustručava tvrdnje da je opozici-
103
F. W. Engdahl: Sjeme uništenja. Detecta, Zagreb, 2005.
104
J. D. Watson & A. Berry: op.cit., p 148.
105
Ibid. pp 159-160.
180
ja GM ratarstvu u biti nenaučna . Preostaje zaključak da nije ispravno od-
106
bacivati GM poljoprivredu olako prihvatajući neke slabo provjerene istra-

živačke “nalaze” i ishitrene “dokaze”, što nipošto ne znači da je suvišan
oprez i proizvođača i potrošača GM hrane. Bez kolebanja se treba koristiti
GM usjevima “kada je dokazana njihova sigurnost za ishranu i za okolinu,
nakon brižljivih istraživanja i precizne regulacije”, poručuje nestor moder-
ne sociobiologije i nauke o biodiverzitetu – Edward O. Wilson107.
*
Prilično je vidljivo da najviše nepovjerenja prema komercijalnom šire-
nju GMO dolazi otuda što taj posao donosi nesumnjivo sjajne zarade inter-
nacionalnim kompanijama koje stvaraju i prodaju GMO. Otpori agronom-
skoj primjeni GMO najviše niču iz naslućenih višestrukih veza između
velikih kompanija i nekih vlada, naročito vlada onih država koje raspolažu
najvećom moći u današnjem svijetu. Čitava knjiga “Sjeme uništenja” vrvi
slabo dokazanim navodima takve prirode. Knjiga se nešto podrobnije po-
zabavila samo jednim primjerom istraživačkog negiranja vrijednosti GM
usjeva108 (“afera Pusztai”), a taj primjer nije izdržao naknadne provjere.
Engdahlove slutnje i podozrenja o raznim tajnovitim zavjerama i savezima
političkih ambicija i kartelnih interesa nisu dovoljan razlog za negiranje
upotrebljivosti GMO u poljoprivredi.
Neznanje i nedovoljno znanje ipak su najvažniji izvori masovnog ne-
diferenciranog straha od GM hrane. Dok su glasovi skeptika i kritičara
veoma odjekivali po medijima, suprotni stavovi nisu dobijali osobit izrav-
ni publicitet u sredstvima masovnog informisanja. Argumenti suprotne
strane u dijalozima, teže su pristupačni za većinu zainteresovane publike
zbog slabije razumljivog znanstvenog jezika kojim se iznose. Osim toga,
u njima nema senzacionalizma, pa tako manje zadovoljavaju žurnalističke
težnje za zanimljivošću (i povećanim tiražima), zbog čega se teže umno-
žavaju i kreću u prostorima publiciteta.
*
“Pseudonauka” može nastajati ili iz dobronamjerne zabrinutosti ili iz
težnje za jeftinom promocijom, ali bez obzira na porijeklo, reklo bi se da
106
Ibid. p 161.
107
E. O. Wilson: The Future of Life. Knopf, New York, 2003; p 163.
108
F. W. Engdahl, o. c. p 63 i dalje.
181
VRIJEME GENETIKE
njene priče imaju znatan uticaj u javnosti109. Međutim, pokrenute polemike
stavljaju čovjeka i društvo pred raznovrsna i veoma složena pitanja o zna-
nosti, njenim ciljevima i ostvarenjima, pitanja koja svakako imaju i svoju
etičku (moralnu) stranu.
Nauka se nije prvi put suočila sa takvim pitanjima. Naučnici oduvijek

prvi, po logici stvari, misle na bliže i dalje posljedice vlastitog djelovanja.
Smrtne prijetnje od nuklearnog oružja nužno su prije svih zamijetili i razgla-
sili atomski fizičari. Tipično bioetički motivi odrazili su se vrlo rano (imajući
na umu da je sam naziv “bioetika” skovan 1970. godine110) i u istupima vr-
hunskih kreatora znanstvenih osnova predstojeće biotehnološke revolucije.
Na inicijativu biohemičara Paula Berga, jednog od pionira tehnike
rekombinovanja molekula DNK i budućeg nobelovca, najugledniji ame-
rički molekularni genetičari, istaknuti sudionici razvoja naučne discipline
koja leži u temeljima GMO, objavili su 1974. godine apel111, pledirajući
za privremenu obustavu genetičko-inženjerskih pokusa transfera nasljed-
ne informacije iz jednog živog sistema u drugi. Početkom naredne godine
održana je konferencija u kalifornijskom ljetovalištu Asilomaru, gdje se
okupilo 140 najznačajnijih istraživača iz 16 zemalja. Preokupirani analo-
gijama sa nastankom atomske bombe, biolozi su se bojali prije svega mo-
gućnosti otvorene ili tajne vojne aplikacije novog molekularno-genetičkog
znanja. Konferencija nije usvojila prijedloge da se obustave eksperimenti,
nego je rezultirala uputstvima za bezbjedniji rad u genetičkim laboratori-
jama, prije svega u smislu preveniranja nepoželjnog “bijega” organizama
čija je nasljednost izmijenjena112. Sam Berg, koji je odlučno zagovarao
embargo na (barem neke) vrste pokusa, ubrzo je promijenio mišljenje i
oporekao svoja neumjereno pesimistična gledišta iskazana na asilomar-
skom sastanku113. Na svečanosti povodom dodjeljivanja Nobelove nagrade
za hemiju 1980. godine, ponovo je pred licem cijelog svijeta napomenuo
da su njegove nekadašnje strepnje bile pretjerane114.
Legalni status GMO napredovao je bez imalo zastoja ka poziciji izjed-
109
J. D. Watson & A Berry, o. c. p 161.
110
V. R. Potter: Bioethics – The science of survival. Perspect. Biol. Med. 14(1):120-153, 1970.
111
P. Berg, S. N. Cohen, D. Baltimore, J.D. Watson, R. W. Davis, N. D. Zinder, H. W. Boyer, D.
S. Hogness, S. Weissman, R. Roblin & D. Nathans: NAS ban on plasmid engineering. Nature,
250(5463):175, 1974.
112
P. Berg, D. Baltimore, S. Brenner, R. O. Roblin & M. F. Singer: Asilomar conference on recom-
binant DNA molecules. Science, 188(4192):991-994, 1975.
113
P. Berg: Genetic Engineering – Challenge and responsibility. Ambio, 6(5):253-260, 1977.
114
P. Berg: Dissections and Reconstructions of Gene and Chromosomes. Nobel Lectures (Chemi-
stry, 8 December 1980); p 401.
182
načavanja sa normalnim privrednim aktivnostima. Već u godini Bergove
nobelovske besjede, Vrhovni sud SAD odobrava prvi patent na “vještačko
živo biće” napravljeno metodama molekularno-genetičke transformaci-
je115; Herbert Boyer, jedan od potpisnika pred-asilomarskog apela, dobio
je tada patent na ugradnju gena za ljudski insulin u bakteriju Escherichia
coli. Pravo na patentiranje umjetno skrojenih živih bića nepovratno posta-
je dijelom pravnog sistema u najjačoj državi savremenog svijeta, a zatim
i drugdje. Tokom narednih pet godina u Americi je priznato nekoliko de-
setina takvih patenata116 i ubrzo su tamo počele nicati, kao gljive poslije
kiše, biotehnološke kompanije za eksploataciju različitih genetičko-inže-
njerskih projekata. Najpoznatijih petnaestak ovih preduzeća već tada je
raspolagalo ukupnim kapitalom od tri milijarde dolara, a vrijednost nji-
hove proizvodnje je malo poslije procijenjena na 14.22 milijarde dolara
(u tekućim cijenama)117. Do 1990 godine broj biotehnoloških kompanija
u SAD porastao je na 1500118. Jedna naučna grana, molekularna biologija
odnosno genetičko inženjerstvo, nepovratno je zašla u sferu biznisa.
Ni nedavni glasovi zabrinutosti zbog perspektive kloniranja ljudskih
bića ili ljudskih tkiva, iako veoma uzbuđeni, nisu za sad uzrokovali nika-
kve zabrane daljnjih istraživanja u oblasti molekularne genetike. U nekim
zemljama su postavljena izvjesna ograničenja za pokuse organizmičkog
kloniranja čovjeka. A onda je na tom polju najavljena konkurencija privat-
nih komercijalnih poduhvata i restriktivne mjere, koje su bile na vidiku u
mnogim državama, pale su manje-više u vodu. Opet su nastupili poslovni
faktori i ponudili prodaju usluga kloniranja, onako kako su se umiješali u
primjenu tehnologije rekombinovanja molekula DNK. Ponovo se isposta-
vilo da uprkos svemu nije ni ispravno ni moguće zaustavljati naučni i teh-
nološki razvoj radi nekih “viših” ciljeva. Pokušaji bi bili uzaludni – sazna-
će se sve što se može saznati, a primijeniće se sve što se može primijeniti.
Naučne spoznaje nisu same po sebi ni dobre ni zle, one to mogu postati u
praktičnoj upotrebi. Ideja da se uspori ili zabrani neki pravac naučnog rada
neizbježno vodi, u krajnjoj liniji, do stava da je nauka u cjelini opasna i da
njene uticaje valja po svaku cijenu obuzdati.
115
R. V. Kowles: Genetics, Society and Decision. Charles E. Merrill Publishing Comp., Columbus
(Ohio), 1985; p 435.
116
J. Elkington: The Gene Factory – Inside the Genetic and Biotechnology Business. Publications
Inc. New York, 1985.
117
Lj. Berberović & H. W. Leuchte: Biotehnologija u svjetskim privrednim kretanjima. Pregled,
78(5):481-501, 1988.
118
V. Valjan: Bioetika. “Svjetlo riječi”, Sarajevo-Zagreb, 2004; str. 135.
183
VRIJEME GENETIKE
*
Naravno, primjena naučnih saznanja može se (kako često i biva) uve-
like zloupotrebljavati u interesu određenih grupa i krugova, a na štetu čo-
vječanstva u cjelini. Isto tako, nema nikakve sumnje da principi slobodne
trgovine i jedinstvenog svjetskog tržišta pogoduju određenim oblicima
apsolutizovane trke za zaradom, bez obzira na neke opštečovječanske in-
terese. Otvoreni tokovi međunarodnog prometa roba i usluga svakako do-
nose najviše koristi vodećim subjektima svjetske privrede, onim koji prvi
beru plodove novih znanja, a rukovođeni su motivom profita. Zarada je,
uostalom, već odavno postala normalan i legitiman primarni cilj ekonomi-
je, ali u savremenom svijetu mora ujedno preuzeti i ulogu pokretača opšteg
optimalnog napretka, zasnovanog na razvoju nauke i tehnologije. No u
svemu tome ne smiju biti zanemareni ili izostavljeni moralni korektivi.
Naglašena uloga motiva zarade sama po sebi ne bi morala značiti da
komercijalizirana primjena novog znanja neizostavno nanosi samo štetu
siromašnijim dijelovima čovječanstva. Ujedinjeno tržište svijeta, kao i
zakonodavstvo razvijenijih zemalja, svakako pogoduju jačanju multina-
cionalnih kompanija općenito, pa tako i kompanija koje proizvode GM
sjeme ratarskih biljaka. Međutim, globalno tržište nije zavjerenički pro-
jekat, nego općenito prihvaćen aktuelni model funkcionisanja svjetskog
gospodarstva. Ovaj model neizbježno bolje odgovara jačim ekonomijama,
ali postoje tvrdnje i računice da istovremeno vodi i (koliko-toliko) bržem
rastu zaostalih. Integracija je, na dugi rok, korisna kao faktor razvoja i re-
dukcije siromaštva, iako nosi sa sobom neizbježne kratkoročne dobitke i
gubitke, što podjednako važi i za bogate i za siromašne119.
Samo napredak nauke i tehnologije, iako zaista stoji pod pretežnom
kontrolom razvijenih zemalja, obećava nadvladavanje ili bar ublažavanje
egzistencijalnih prijetnji čovječanstvu (da ponovimo glavnu listu – glad, bo-
lest, ekološka kriza), koje najviše ugrožavaju upravo privredno zaostalije
dijelove svijeta. Niko nema prava da osporava jedine realne izglede na neki
opšti progres i prosperitet, na puteve kojim bi se postepeno ispravljale isto-
rijske nepravde što su dovele do grube diversifikacije svijeta na sjever i jug,
na moćne i slabe, na bogate i siromašne. Prva pretpostavka ovakvog razvoja
je pristup znanju. Znanje je preduslov moralu. Ali u svemu tome ne smije
se prenebregnuti ni duboka misao velikog francuskog molekularca Jacquesa
Monoda, da “pravo saznanje počiva u krajnjoj instanciji na postulatu etičkog
119
Globalization, Growth, and Poverty – Building an Inclusive World Economy. World Bank &
Oxford University Press, New York-Oxford, 2002; p 20.
184
reda” , misao koja bi zahtijevala posebnu i opširnu elaboraciju.
120
*
Bioetika se pojavljuje i djeluje na dodirnim crtama između filozofije,
nauke, politike i gospodarstva, kao disciplina čiji su predmet prije svega
društveno-ekonomski aspekti upotrebe savremenog znanja o životu, život-
nim procesima i živim bićima. Bioetika traži odgovore na pitanja koja se
postavljaju usljed neočekivano velikog i brzog napretka biologije, u vezi
sa najezdom novih biotehnologija ponajprije u medicinskoj dijagnostici i
kurativi, a zatim i u drugim oblastima, kao što su – na primjer – ishrana i
zaštita prirodnog okruženja.
Poseban značaj i aktuelnost bioetici daje hitna i intenzivna integracija
molekularno-biološkog znanja i GM proizvoda u razne tokove svjetske
ekonomije. Uz biotehnologiziranu medicinu, GM poljoprivreda predstav-
lja jedan od socijalno najosjetljivijih sektora ove problematike. Rapidno
umnožavanje GM ratarskih kultura i proizvoda, kao i perspektiva daljeg
uspona molekularne medicine, iznosi na vidjelo notornu istinu da spoznaja
i primjena spoznaje napreduju daleko brže nego odgovarajuće prilagođa-
vanje društvenih institucija121. Nema mnogo vremena za popravljanje ova-
kvog stanja stvari, jer će nauka i tehnologija i dalje samo ubrzavati svoj
hod. Ljudske zajednice moraju koordinirano i složno intervenisati jasnim
opredjeljenjima, obavezujućim sporazumima i čvrstim pravilima ponaša-
nja, među kojima nema mjesta za proste i krute represivne mjere prema
naučno-tehnološkom progresu i njegovim plodovima. Bioetika, kao filo-
zofija i kao nauka, pozvana je da pruži duhovnu i intelektualnu podlogu
ovim intervencijama. U tu svrhu, bioetički pokret mora prije svega uvaža-
vati činjenice, te kritikovati jednostranost i slabu objektivnu podlogu razli-
čitih stavova prema fenomenu GMO, bez obzira na pozitivan ili negativan
predznak završnih ocjena vrijednosti samog fenomena.
120
J. Monod: Le hasard et la nécessité – Essai sur la philosophie naturelle de la biologie moderne.
Éditions du Seuil, Paris, 1970; p 191.
121
C. Juma: Transition towards agricultural sustainability – Technological change and institutional
innovation (Transition to Sustainabilty in the 21st Century, A Conference of the World‘s Scientific
Academies, Selected Presentations, pp 45-51). The National Academies Press, Washington, 2003.
185
Kloniranje – teh nolo gija t vorbe života

Naučno-fantastična pripovijest, koju je objavio američki publicist i po-
pularizator nauke David Rorvik (1944-…) prije gotovo 30 godina, pisana
je kao svjedočanstvo istinskog događaja. Knjiga opisuje stvaranje djeteta
bez majke, iz jedne jedine tjelesne ćelije anonimnog oca. Rorvikovo knji-
ževno djelo122 izazvalo je burne reakcije, čak je sudski utvrđeno da je priča
lažna, ali je itekako skrenulo pažnju na mogućnosti što se ukazuju na ob-
zorjima savremene biologije. Posljednjih dana 2002. godine objavljeno je
da uistinu predstoji skoro rađanje prve klonirane ljudske bebe. Iako ni ovaj
put nije potvrđeno da je stvarno uspjela klonalna reprodukcija ljudskih
jedinki (mnogi istaknuti stručnjaci ozbiljno sumnjaju u takvu mogućnost),
opet je jako poraslo zanimanje javnosti za sam pojam kloniranja i njego-
vo značenje, te za postupke kloniranja i praktične mogućnosti koje otvara
ova biotehnologija. Široj publici nije dovoljno poznato da se zapravo radi
o metodima, nalazima i rezultatima iza kojih već odavno postoje solidne
naučno-teorijske pretpostavke i značajna eksperimentalna iskustva.
Klone i kloniranje
Termin “klon” ili “klona” (clone) uveden je u nauku početkom prošlog
vijeka123 i danas se upotrebljava u nekoliko donekle nejednakih značenja.
Literatura na domaćem jeziku (neopravdano) daje prednost prvopomenu-
tom obliku imena. U savremenom smislu riječi, pod klonom se prvenstve-
no podrazumijeva skupina genetički identičnih individua124, tj. jedinki sa
jednakim nasljednim osnovama.
122
D. M. Rorvik: In His Image – The Cloning of a Man. J. B. Lippincott Company, New York, 1978.
123
H. J. Webber: New horticultural and agricultural terms. Science, 18:501-510, 1903.
124
W. Bains: Biotechnology – From A to Z (Second edition). Oxford University Press, Oxford-New
York-Tokyo, 1998.
187
VRIJEME GENETIKE
Umnožavanje klonalnog tipa u prirodi se odvija putem ekvalne (ekva-
cione, homeotipske) ćelijske diobe – mitoze. Odavno je zaključeno da
suštinu ekviproduktivnosti ćelije, osnovnog živog sistema, čini ekvipro-
duktivnost hromosoma, nadmolekularnih struktura u kojima je smještena
glavnina nasljednog materijala – glavnina gena. Mitoza podrazumijeva
tačnu duplikaciju hromosoma i gena, te preciznu separaciju produkata du-
plikacije. Sve somatske ćelije, bez obzira na svoju funkcionalnu diferen-
cijaciju, uvijek sadrže jednaku, diploidnu hromosomsku garnituru, a ova
se sastoji od n parova homologih hromosoma, ili 2n hromosoma (shema
5). Hromosomi istog para jednakog su oblika i veličine i sadrže iste gene.
Mitozom nastaju grupe genetički identičnih bioloških sistema (ćelija ili
organizama), koji potiču od zajedničkog pretka125. I oblici tzv. vegetativ-
nog razmnožavanja, kada se čitavi novi organizmi razvijaju iz tjelesnih
dijelova, takođe bi se mogli uvrstiti među oblike kloniranja.
Shema 5. Mitoza (“ekvalna” ćelijska dioba).

d – duplikacija hromosoma
s – separacija
Informacijske makromolekule, prije svega dezoksiribo-nukleinska ki-

selina (DNK), umnožavaju se identično, kloniranjem. Sposobnost mole-
kula DNK za duplikaciju molekula DNK predstavlja osnovu ekviproduk-
tivnosti nadmolekularnih struktura u svim biološkim sistemima, različitog
nivoa organizovanosti i složenosti, od ćelija do organizama. Identična re-
produkcija, bilo prirodna ili vještačka, počiva na autoreplikativnosti (ekvi-
produktivnosti) molekula nasljednosti – molekula DNK.
Genetičko-inženjerske metode omogućavaju umjetno molekularno
kloniranje. Ciljane sekvencije DNK, odnosno tačne replike određenih
gena, prave se u proizvoljnim količinama, primjenom različitih postupa-
125
R. C. King & W. D. Stansfield: A Dictionary of Genetics (Fifth edition). Oxford University Press,
New York-Oxford, 1997; p 71.
188
ka. Posebno je efikasna tehnologija “lančane reakcije polimeraze” (PCR,
Polymerase Chain Reaction), koja je odmah nakon što je otkrivena 1987126
ušla u široku laboratorijsku primjenu. Postupkom PCR mogu se za kratko
vrijeme dobiti milioni i milijarde kopija odabranog segmenta DNK i to od
minimalnih polaznih količina127. Pod nazivom “klonirana DNK” podrazu-
mijevaju se fragmenti DNK koji se pasivno umnožavaju u receptornom
sistemu, u sastavu nekog prenosioca (“putujuća DNK”). Drugim riječima,
biološki sistemi mogu multiplicirati specifično obrađenu stranu DNK, koja
je obično uključena u različite “DNK-nosače”, tzv. vektore.
Priroda i tipovi kloniranja

Termin kloniranje je postao opšteprihvaćen zajednički naziv za po-
stupke vještačke identične reprodukcije bioloških struktura (sistema), od
bioloških makromolekula, do nadmolekuklarnih ćelijskih struktura, te će-
lija u cjelini, ćelijskih linija (tkiva) i čitavih organizama. Savremena bio-
loška teorija obično razmatra kloniranje kao granu genetičkog inženjer-
stva, naučno-istraživačke oblasti koja se odlikuje zahvatima direktnog ma-
nipulisanja nasljednim materijalom128, tj. genima i biološkim strukturama
u čiji sastav geni ulaze. Naziv “genetičko inženjerstvo” nije baš najsretnije
izabran, ali je stekao status tehničkog termina i prihvaćen je u čitavoj lite-
raturi. Osnovni pravci i oblici genetičkog inženjerstva često se klasifikuju
prema količini genetičkog materijala koji je zahvaćen određenom manipu-
lacijom, analogno jednoj klasičnoj i standardnoj klasifikaciji mutacija129.
Na taj način moguće je razlikovati gensko, hromosomsko i genomsko in-
ženjerstvo (tabela 8).
Kloniranje ćelija i organizama najtačnije je odrediti kao podoblast ge-
nomskog inženjerstva. Genomsko inženjerstvo obuhvata operacije cjelo-
vitim hromosomskim, odnosno genskim garniturama. Genomskom inže-
njerstvu pripada nekoliko vidova izravne manipulacije čitavim genomima
126
K. B. Mullis & F. Falcona: Specific synthesis of DNA in vitro via a polymerase chain reaction.
Methods in Enzymology, 155:335-350, 1987.
127
K. B. Mullis: The unusual origin of the Polymerase Chain Reaction. Sci. Am. 262(4):56-65,
1990.
128
Lj. Berberović: Pravci i oblici genetičkoinženjerskih istraživanja. Naša škola, 47:55-64, 2001.
129
F. J. Ayala & J. A. Kiger Jr.: Modern Genetics (Second edition). The Benjamin/ Cummings
Publishing Company Inc., Menlo Park (Cal.)-Reading (Mass.)-London-Amsterdam-Don Mills-On-
tario-Sydney, 1984.
189
VRIJEME GENETIKE
(tabela 11). Najviše pažnje i interesovanja, naročito u posljednje vrijeme,
privlači sektor kloniranja somatskih genoma (tabela 12). U taj sektor ula-
ze, pored ostalih, poznate operacije stvaranja čitavih organizama polazeći
od genetičkog materijala pojedinačnih somatskih ćelija, uz transfer so-
matskih jedara (nuclear somatic transfer, NST) u reproduktivne ćelije. Či-
tav postupak se može posmatrati kao vid paraseksualnog razmnožavanja
i predstavlja organizmičko ili reproduktivno kloniranje ciljnih bioloških
sistema. Svjetska naučna zajednica (zasad) ne poklanja preveliku pažnju
glasovima o uspješnoj klonalnoj reprodukciji ljudskih jedinki.
Indukcija genomskih Indukcija haploidije

mutacija Indukcija poliploidije
GENOMSKO Homospecifična (spajanje ćelija iste biološke vrste)
Somatska hibridizacija
INŽENJERSTVO Heterospecifična (spajanje ćelija raznih bioloških vrsta)
Kloniranje somatskih Paraseksualna reprodukcija
genoma Kultura embrionalnih (i definitivnih) tkiva
Tabela 11. Tipologija glavnih oblika genomskog inženjerstva.
Identična reprodukcija
Celularno (ćelijsko) Kulture ćelijskih linija
ćelija
“Bližnjenje” zametaka
(Embryo-twinning)
“Para-genomsko-
Kloniranje inženjersko” kloniranje
somatskih genoma Fragmentiranje embriona
Organizmičko Razdvajanje blastomera
(Blastomere separation)
“Genomsko-inženjersko” Prenos somatskih jedara

kloniranje (Nuclear somatic transfer, NST)
Tabela 12. Pravci i oblici kloniranja genoma tjelesnih (diploidnih) ćelija.

Mnogobrojne oblike kloniranja moguće je klasifikovati na različitim
190
principima i po različitim kriterijumima. Saglasno podjeli iz tabele 12, ra-
zlikuju se ćelijsko i organizmičko kloniranje. Međutim, treba imati na umu
da se ciljano reprodukuju i geni, odnosno molekule DNK; takvi zahvati
mogli bi se označiti kao gensko, odnosno molekulsko kloniranje. Nakon
što je objavljeno da postoje izgledi za stvaranje klona od materijala huma-
nog porijekla, pojavila se tipologija s obzirom na ciljeve pojedinih podu-
hvata kloniranja (tabela 13). Reproduktivno ili organizmičko kloniranje
je zahvat s ciljem stvaranja potpunih genetički identičnih jedinki: oba na-
vedena termina upotrebljavaju se u literaturi, uglavnom kao ekvivalentni.
Reparativno (ili terapijsko) kloniranje ima za cilj identičnu reprodukciju
ćelija radi proizvodnje zamjenskih tkiva i organa u medicinske svrhe130.
Cilj operacije
Kloniranje transferom Reparativno (terapijsko) Identična reprodukcija ćelija, tkiva
somatskih jedara Reproduktivno (organizmičko) Identična reprodukcija jedinki
Tabela 13. Genomsko-inženjersko kloniranje humanog materijala.
Operacije kloniranja čiji je cilj stvaranje životno sposobnih individua

predstavljaju, zapravo, jedan od načina paraseksualnog razmnožavanja.
Posebnu varijantu takve propagacije predstavlja tehnika fragmentiranja
embriona u ranim fazama razvića (obično na stupnju morule). Ćelije za-
metka imaju totipotentne genske garniture i mogu se podstaknuti na samo-
stalno razviće u veći broj genetički podjednakih embriona – monozigotnih
blizanaca131. Na ovom principu je zasnovana tehnika “transfera embriona”,
u odabrane “zamjenske (surogatne) majke”132, koja se već duže vrijeme
primjenjuje u stočarstvu i u pokusima oplemenjivanja domaćih životinja.
Pojedini elementi tehnike transfera embriona koriste se u nekim genetič-
ko-inženjerskim eksperimentima kloniranja, ali sama produkcija jedinki
sa jednakim nasljednim osnovama putem odjeljivanja pojedinih embri-
onskih ćelija, po definiciji, ne pripada užoj oblasti direktne manipulacije
nasljednim materijalom, odnosno organizmičkom kloniranju kao sektoru
genomskog inženjerstva, nego bi prije spadala među metode vegetativnog
umnožavanja (“para-genomsko-inženjersko” kloniranje, tabela 12).
130
J. B. Cibelli, R. P. Lanza, M. D. West & C. Ezzell: The first human cloned embryo. Sci. Am.
286(1):44-51, 2002.
131
S. M. Willandsen: A method for culture of micromanipulated sheep embryos and its use to pro-
duce monozygotic twins. Nature, 277.298-300,1979.
132
P. B. Moses: Gene transfer methods applicable to agricultural organisms (In – “Agricultural
Biotechnology Strategies for National Competitiveness, pp 149-192). National Academy Press,
Washington D.C., 1987.
191
VRIJEME GENETIKE
Istraživanja usmjerena na reparativno kloniranje izazivaju mnogo ma-
nje prigovora i kontroverzi. Izgledi na uspjehe izrazito su porasli pojavom
i napretkom metoda “usmjeravanja”, tj. upravljane diferencijacije kultivi-
ranih embrionalnih ćelija, koje imaju potencijal da tokom ontogeneze stva-
raju različita tkiva (“stem”-ćelije). U tom pogledu postignuti su značajni
uspjesi. Utvrđeno je, pored ostalog, da se i pojedini tipovi ćelija odraslog
organizma mogu u kulturi “reprogramirati” i pretvoriti u željeno tkivo133.
Tehnologija kloniranja, dakle, obećava izradu i zamjenjivanje potrošenih
ili pokvarenih organa, čime bi medicina stekla nova oružja za liječenje i
produžavanje života jedinki.
Biološka osnova reproduktivnog kloniranja

Tehnologija identične reprodukcije bioloških sistema, ćelija i organi-
zama, zasniva se na teoriji o totipotentnosti (omnipotentnosti) genetičkog
materijala somatskih ćelija: svaka tjelesna ćelija sadrži potpun genski sa-
stav (komplement). Izuzev relativno rijetke somatske mutacije, somatski
genomi ostaju neizmijenjeni i totipotentni u svim fazama ontogeneze134.
Procesi diferencijacije u toku individualnog razvića odvijaju se na osnovi
selektivne aktivacije i inaktivacije pojedinih gena ili genskih grupa. Teorija
genetičke omnipotentnosti somatskih ćelija dobila je odlučujuće materijal-
ne dokaze zahvaljujući eksperimentima iz kasnih pedesetih godina prošlog
vijeka, kada su američki istraživači uspjeli proizvesti biljni organizam od
jedne jedine diploidne ćelije135. Kasnije je izveden veliki broj sličnih poku-
sa, na materijalu brojnih biljnih i životinjskih vrsta.
U procese spolnog razmnožavanja uključena je – mejoza (redukciona,
heterotipska dioba), specifičan tip ćelijske diobe, koja se sastoji od jedne
duplikacije i dvije separacije genetičkog materijala. Mejoza vodi stvara-
nju spolnih ćelija, gameta, koje sadrže haploidnu hromosomsku garnituru,
133
E. Mezey, K. J. Chandross, G. Harta, R. A. Maki & S. R. McKercher: Turning blood into brain
– Cells bearing neuronal antigens generated in vivo from bone marrow. Science, 290(5497):1779-
1782, 2000.
134
B. Alberts, D. Bray, J. Lewis, M. Raff, K. Roberts & J. D. Watson: Molecular Biology of The
Cell (Third Edition). Garland Publishing Inc., New York, 1994.
135
F. C. Steward, M. O. Mapes & J.Smith: Growth and organized development of cul-
tured cells. I – Growth and division of freely suspended cells. Am. J. Bot. 45:693, 1958.
F. C. Steward, M. O. Mapes & K. Mears: Growth and organzied development of culture cells. II –
Organization in cultures grown from freely suspended cells. Am. J. Bot. 45:709, 1958.
192
ili n hromosoma. Gameti nastaju od posebne linije somatskih, diploidnih
ćelija – gametogonija. Važan momenat mejoze je fenomen konjugacije:
parovi homologih hromosoma iz sastava diploidne garniture međusobno
se sljubljuju i tvore bivalente (tetrade). Diploidni broj udvostručenih hro-
mosoma (2n) pretvara se u haploidni broj (n) tetrada. To je momenat kada
se hromosomski broj prepolovljava (redukcija), tako da gameti, nakon dvi-
je uzastopne podjele tetrada, sadrže jednostruku, haploidnu hromosomsku
garnituru (shema 6). Normalni zigot, prva diploidna ćelija nove jedinke,
nastaje stapanjem dva gameta pri oplodnji. Nizom ekvalnih dioba iz zigota
se razvija čitav višećelijski organizam, uključivši i gametogonije – ćelije
predodređene za mejozu i tvorbu gameta. Genetički međusobno jednake
tjelesne ćelije u procesima individualnog razvića postaju funkcionalno di-
ferencirane, obrazujući različita tkiva i organe, tvorevine sa specifičnim
ulogama u održavanju života jedinke.
Shema 6. Mejoza (“redukciona” ćelijska dioba).

d – duplikacija
s1 – prva separacija
s2 – druga separacija
k – konjugacija homologa
t – tetrade
gg – gametogonijske ćelije (diploidne)
gm – gameti (haploidni)
193
VRIJEME GENETIKE
Postupak reproduktivnog kloniranja
Početak laboratorijskih pokusa kloniranja odvija se u epruvetama.
Polazna tačka svih do sad izvedenih eksperimenata reproduktivnog klo-
niranja viših životinja jeste odstranjivanje ćelijskog jedra iz predviđenog
recipijentnog sistema, a to je jajna ćelija, zigot ili ćelija ranog embriona.
Tako recipijentni sistem ostaje bez nasljedne supstance, sadržane u ćelij-
skom jedru, odnosno bez svojih hromosoma i gena (enukleacija). Nakon
enukleacije, primaocu se implantira ekstirpirani genetički materijal donor-
ske tjelesne ćelije, tj. njena jezgra (nucleus). Opisanim postupkom ćeli-
ja-primalac dobija strani genom u potpunom sastavu. Nastaje živi sistem
genetički jednak upotrebljenom donoru. Kada prenos uspije, novonastali
sistem (“pseudozigot”) se primjenom različitih tehnika stimulacije i akti-
vacije može “uputiti” na razvojne puteve kojima bi normalno išla ćelija
primalac sa vlastitim, a ne presađenim hromosomima i genima. Enukleira-
ti se može jajna ćelija u raznim fazama zrenja, pronuklearni zigot (nakon
singamije, a prije stapanja gametskih jedara) ili dovršeni zigot (u kojem
su gametska jedra već stopljena u jedinstveno jedro). U eksperimentima
kloniranja primjenjuju se sve tri naznačene varijante. Biološko značenje
osnovnih momenata u procesima organizmičkog kloniranja, sa odgova-
rajućim varijantama i terminologijom, prikazano je na shemi 7, a glavne
tačke eksperimentalnog postupka na shemi 8.
Normalna oplodna
(OOCIT)
Shema 7. Biološke osnove reproduktivnog kloniranja.
194
Ideju o enukleaciji ćelije-primaoca i unošenju stranog genoma u nju
prvi put je izložio, dosta davno, njemački embriolog Hans Spemann136
(1869-1941); on je (s pravom) zamišljao da bi to moglo poslužiti kao me-
toda za dokazivanje teorijskih stavova o omnipotentnosti (potpunosti) na-
sljednog materijala svake pojedine ćelije. Međutim, tek su molekularno-
biološka saznanja u drugoj polovini XX vijeka razotkrila suštinu operacije
i omogućila da se ona pretvori u rutinski postupak. Tokom pedesetih i
šezdesetih godina veoma je produbljeno znanje o mehanizmima mitoze
i mejoze. Uporedo s tim, stalno se povećavao broj pokusa kloniranja, na
biljkama i na životinjama, posebno na vodozemcima; kasnije su eksperi-
mentima obuhvaćeni i sisari (tabela 14).
U prvom uspjelom pokusu kloniranja viših biljnih organizama zaobi-
đena je operacija enukleiranja. Pojedinačne čitave diploidne ćelije, u spe-
cifičnoj vještačkoj sredini i uz specifičnu stimulaciju, “privoljene” su na
razvoj u potpune jedinke. Nema nikakvog razloga da se enukleacija ne
izvodi i na biljnom materijalu, ali nije poznato da se takvi eksperimenti
izvode i danas u svrhu vještačke identične reprodukcije. Razlog tome vje-
rovatno leži u činjenici što klasična metoda Stewarda i saradnika obično
zahtijeva suviše vremena i nosi znatan rizik promašaja.
GODINA AUTOR(I)
Prijedlog eksperimenta enukleacije jajne ćelije sa
1938 Hans Spemann
transferom diploidnog jedra
Uspješna mehanička enukleacija jajne ćelije žabe Robert Briggs &
1952
(Rana pipiens) Thomas J. King
Klonirani punoglavci transferom embrionalnih jedara u
1955 Thomas J. King & Robert Briggs
enukleiranu jajnu ćeliju
1960 Enukleacija UV zračenjem T.R.Elsdale
Serijska transplantacija kloniranih embrionalnih
1962 J.B.Gurdon
i larvalnih ćelija
Fertilna odrasla žaba proizvedena od ćelija crijevnog epitela
1966 J.B.Gurdon & V.Uehlinger
punoglavca (Xenopus laevis)
Transferom jedara embrionalnih ćelija u enukleiranu jajnu K. Illmensee &
1981
ćeliju kloniran miš (Mus musculus) P. Hoppe
Dokazana mogućnost transfera jedara iz kulture
1995 Ian Wilmut
embrionalnih ćelija
136
H. Spemann: Embryonic Development and Induction. Hafner, New York, 1938.
195
VRIJEME GENETIKE
GODINA AUTOR(I)
Fuzijom somatske ćelije iz kulture tkiva mliječne žlijezde sa
1996 enukleiranom jajnom ćelijom prvi put kloniran sisar, ovca Ian Wilmut, sa saradnicima
“Dolly”
1998 “Kloniranje na traci” transferom jedara cumulus-ćelija T. Wakayama & T. Perry
1998 Klonirano domaće govedo (Bos) Y. Kato, sa saradnicima
1999 Klonirana koza (Capra domestica) A.Baguisi, sa saradnicima
2000 Klonirana svinja (Sus crofa domestica) A.Onishi sa saradnicima
2000 Klonirana mačka (Felis domestica) T.Shin sa saradnicima
2001 Klonirana ugrožena vrsta gaur (Bos gaurus) Advanced Cell Technology Comp.
Postignut početni razvoj čovječjeg embriona dobijenog H. B.Cibelli,
2001
transferom jedra cumulus-ćelije u jajnu ćeliju R. P.Lanza & M.D.West
Tabela 14. Hronologija razvoja i uspjeha organizmičkog kloniranja životinjskih vrsta
(1938-2002).
Genetički materijal recipijenta može se ukloniti na razne načine, od
kojih su najpoznatiji odstranjenje mehaničkim putem (mikrohirurška in-
tervencija) ili radijacijom (UV zrakama). Postoje izgledi i za primjenu la-
serske tehnologije u ovu svrhu. Svi poznati eksperimenti kloniranja sisara
izvedeni su uz mehaničku enukleaciju recipijentnog sistema, samo u nekim
pokušajima kloniranja životinja (vodozemci) pri enukleaciji su upotreblje-
ne UV zrake137. Pri ispitivanju raznih metoda isprobano je i izostavljanje
enukleacije; strano diploidno jedra preneseno je u jajnu ćeliju koja sadrži
svoje nedirnuto haploidno jedro138. Ovom tehnikom postignut je izvjestan
uspjeh, ali se ona ipak više ne praktikuje.
Eksplantacija i transfer somatskog jedra izvodi se mikrohirurškim
zahvatom pomoću mikropipeta, slično postupku mehaničke enukleacije
jajeta. Kao izvor genetičkog materijala za presađivanje koriste se ćelije-
donori iz različitih tkiva, embrionalnih ili adultnih. Pokušano je i da se u
enukleiranu jajnu ćeliju implantira čitava (ili gotovo čitava) ćelija donor-
skog organizma; za ovaj alternativni zahvat mogu poslužiti ćelije izrazito
manjih dimenzija u odnosu na jajnu. Sažet prikaz osnovne tehnologije re-
produktivnog kloniranja dat je na shemi 8 (uporedi shemu 7).
137
T. R. Elsdale, J. B. Gurdon & M. Fischberg: A description of the technique for nuclear transplan-
tation in Xenopus laevis. Journal of Embryology and Experimental Morphology, 8:437, 1960.
138
M. Fischberg, J. B. Gurdon & T. R. Elsdale: Nuclear transplantation in Xenopus laevis. Nature,
181(4606):424, 1958.
196
Shema 8. Najvažniji momenti postupka transfera genetičkog materijala somatske ćelije

u enukleiranu jajnu ćeliju (ili zigot).
Eksperimenti reproduktivnog kloniranja

Tokom ranijih faza razvoja metodologije kloniranja, istraživanja su
vršena na vodozemcima (žabama), a u recipijentne jajne ćelije implantiran
je nasljedni materijal embrionalnih (larvalnih) ćelija139. Kasnije su presa-
đivana ćelijska jedra sve starijih stupnjeva larvalnog razvića. Prvi uspio
pokus organizmičkog kloniranja životinja prenosom nasljednog materijala
iz potpuno diferenciranih ćelija, ostvaren je 1966. godine. U interesantnoj
transkontinentalnoj istraživačkoj saradnji, Britanac Gurdon i Švicarac Ue-
hlinger140 proizveli su odrasle fertilne žabe vrste Xenopus laevis, polazeći
od ćelija crijevnog epitela punoglavca (tabela 15).
139
R. Briggs & T. King: Transplantation of living nuclei from blastula cells into enucleated frogs
eggs. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 38:455-463, 1952.
140
J. B. Gurdon & V. Uehlinger: “Fertile” intestine nuclei. Nature, 210(5042):1240-1241, 1966.
197
VRIJEME GENETIKE
EKSPERIMENT
VRSTA AUTORI
ĆELIJA RECIPIJENT ĆELIJE DONORI ISHOD
Rana Mehanički enukleirana Embrionalne ćelije Embrioni do Briggs & King
pipiens jajna ćelija (blastula) stadija neurule 1952
Rana Embrionalne ćelije Larve (većinom King & Briggs
Isto
pipiens (stupnjevi do pozne gastrule) abnormalne) 1955
Xenopus Jajna ćelija (bez Embrionalne ćelije Embrioni i larve Fischberg et
laevis enukleacije) (stupnjevi blastule do gastrule) (7% normalnih) al. 1958
Xenopus Enukleirana (UV Elsdale et al.
Ćelije crijeva larve -
laevis zračenje) jajna ćelija 1960
Crijevne ćelije
Prvi transfer
larve Normalna
Xenopus Enukleirane jajne
Ćelije prvog imaginalna Gurdon 1962
laevis ćelije Drugi (serijski)
transplantata tkiva
transfer
(blastula–neurula)
Xenopus UV zračenjem Fertilne odrasle Gurdon &
Ćelije crijevnog epitela punoglavca
laevis enukleirana jajna ćelija žabe Uehlinger 1966
Xenopus
Isto Adultni eritrociti i keratociti Punoglavac Gurdon 1973
laevis
Tabela 15. Pregled razvoja i rezultata tehnike enukleacije
u kloniranju vodozemaca (žabe).
Eksperimenti organizmičkog kloniranja sisara izvedeni su znatno ka-
snije. Prvi slučaj su predstavili Švicarci Illmensee i Hoppe 1981 godine,
presađujući embrionalna jedra kućnog miša141, ali je kontinuitet njihovih
nalaza sa drugim sličnim radovima bio organičen. Stručnjaci iz instituta
Roslin u Škotskoj, pod vodstvom Iana Wilmuta (1944-…), klonirali su prvi
put sisara iz ćelije odraslog organizma142. To je bila čuvena ovca “Dolly”,
rođena jula 1996, žrtvovana februara 2003 (zbog teške plućne bolesti).
Ovom uspjehu je, izgleda, bitno doprinio progres u teorijskom zasnivanju
eksperimenata. U postupak je, naime, uključeno “uspavljivanje” ćelija čiji
se genetički materijal predviđa za implantaciju, vještačkim produženjem
početnog dijela faze “mirovanja” jedra (tzv. G1 faze u interfazi ćelijskog
ciklusa). Inovaciju su uspješno primijenili mnogi nastavljači prakse kloni-
ranja sisarskih vrsta. “Uspavljivanje” (ućutkivanje, quiescence) se postiže
141
K. Ilimensee & P. Hoppe: Nuclear transplantation in Mus musculus – Developmental potential
of nuclei from preimplantation ambryos. Cell, 23:9-18, 1981.
142
K. H. S. Campbell, J. McWhir, W. A. Ritchie & I. Wilmut: Sheep cloned by nuclear transfer from
a cultured cell line. Nature, 385:810-813,1997.
198
smanjenjem koncentracije hranjivih tvari u podlozi na kojoj se kultivira
donorska ćelija. Radi se o jednom obliku “izgladnjivanja”, s ciljem da se
snizi intenzitet proizvodnje informacijskih RNK, koje su ključni kataliza-
tor sinteze bjelančevina u ćelijama143.
Karakteristično je da gotovo svaki uspjeh u organizmičkom klonira-
nju životinja ide uz određeno inoviranje metodike rada (“tehnologije”).
U nekim kasnijim pokusima uspjesi su postignuti i bez primjene metoda
“uspavljivanja”144. Prema raspoloživim podacima, do kraja 2002. godine
klonirane su jedinke desetak različitih sisarskih vrsta (tabela 16), a nakon
toga još nekoliko njih.
Istraživačka ekipa univerziteta Hawaii, kojoj je na čelu stajao Japa-
nac Teruhiko Wakayama uvela je u neke svoje eksperimente kloniranja
miševa zanimljivu metodološku novinu. U enukleiranu jajnu ćeliju ma-
sovno su implantirali tvar vrlo sitnih ćelija koje oblažu oocit (“cumulus-
ćelije” ili ćelije ooforne gomilice), čime su prevaziđene teškoće zbog
veličine donorskog materijala i postignuta znatno poboljšana efikasnost
kloniranja sisara (“kloniranje na traci”)145. Poslije su slične postupke pri-
mijenili i mnogi drugi istraživači, pa tako i prilikom početnih uspjeha
u pokusima kloniranja ljudskog materijala, što ih je ostvarila američka
istraživačka ekipa (Cibelli i saradnici), a koja je je krajem 2002 ustala-
sala svjetsku javnost146. Relativno dobri rezultati u proizvodnji sisarskih
klonova postignuti su i dvojnim transferom genetičkog materijala donora
u oocite različite faze zrenja147. Uopšteno govoreći, danas postoje brojne
varijacije eksperimentalne tehnike organizmičkog kloniranja148.
143
I. Wilmut: Cloning for medicine. Sci. Am. 279(6):30-35, 1998.
144
J. B. Cibelli, S. L. Stice, P. J. Golueke, J. J. Kane, J. Jerry, C. Blackwell, F. A. Ponce de Leon
& J. M. Robl: Cloned transgenic calves produced from nonquiescent fetal fibroblasts. Science,
280:1256-1258, 1998.
145
T. Wakayama, A. C. Perry, M. Zuccotti K. R. Johnson & R. Yanagimachi: Full-term development
of mice from enucleated oocytes injected with cumulus cell nuclei. Nature, 394(6691):369-374,
1998.
146
J. B. Cibelli, R. P. Lanza, M. D. West & C. Ezzell: The first human cloned embryo. Sci. Am.
286(1):44-51, 2002.
147
I. A. Polejaeva, S. Chen , T. D. Vaught, R. L. Page, J. Mullins, S. Ball, Y. Dai, J. Boone, S. Wal-
ker, D. L. Ayares, A. Colman & K. H. S. Campbell: Cloned pigs produced by nuclear transfer from
adult somatic cells. Nature, 407(6800):86-90, 2000.
148
Lj. Berberović: Artificial creation of genetically identical individuals – Reproductive cloning.
Bosn. J. Basic Med. Sci. 3(1):5-17, 2003.
199
VRIJEME GENETIKE
Prema dosadašnjim iskustvima, transfer somatskih jedara ima sraz-
mjerno slab ukupni učinak, kada se radi o materijalu sisarskih vrsta. Ako se
efektivnost definiše kao odnos između broja živorođenih jedinki i broja ak-
tiviranih pseudozigota, prosječna uspješnost eksperimenta reproduktivnog
kloniranja kreće se oko 1%149. Tvorac slavne ovce Dolly primijetio je da
jedan od uzroka leži u visokoj incidenciji kongenitalnih poremećaja150. Nije
sasvim razjašnjeno zašto pojedini pokusi, kvantitativno gledajući, imaju
izrazito neujednačene rezultate u smislu efikasnosti. Što se tiče posljednje
faze eksperimenata, daleko najbolji među svim saopštenim rezultatima klo-
niranja sisara je slučaj goveda u Japanu, kada je od 10 obrađenih embriona
usađenih u zamjenske majke dobijeno osmoro žive teladi151. Prema nepot-
punim podacima, od petnaestak hiljada implantacija urađenih do kraja 2002.
godine dobijeno je ukupno oko 400 živorođenih kloniranih jedinki.152
U vezi sa naročitim osobinama kloniranih jedinki, posebno u pogledu
njihovih životnih sposobnosti, postavljaju se mnoga pitanja. Čim je rođena
Dolly, odmah je bilo sporno da li je ona već pri rođenju stara koliko i njena
genetička majka. Zna se, naime, da nasljedni materijal u ćelijama podliježe
izvjesnim procesima starenja. Kasnije su kod Dolly primijećeni neki simp-
tomi preranog starenja, njene tjelesne ćelije bile su “starije” nego što bi
odgovaralo njenom kalendarskom uzrastu. Međutim, ona je ipak doživjela
ovčiju “srednju dob”. Žrtvovana je kad se razboljela od neizlječive upale
pluća, u starosti od skoro sedam godina, koja otprilike odgovara ljudskoj
starosti od 35-40 godina. Prethodno je na prirodan način začela i rodila
zdravo, normalno jagnje. Dolly svojom sudbinom nije mnogo pomogla da
se do kraja riješe zagonetke o njenoj životnosti. I druge klonirane životinje
su brižljivo posmatrane – opet bez konačnih zaključaka, ali izgleda da su
im šanse na dugovječnost negdje blizu prosječnih.
149
J.A. Byrne & J. B. Gurdon: Commentary on human cloning. Differentiation, 69:154-157, 2002.
150
I. Wilmut: Somatic Cell Nuclear Transfer (Cloning) Efficiency. Roslin Institute, Midlothian
(UK), 2001.
151
Y. Kato, T. Tani, Y. Sotomaru, K. Kurokawa, J. Kato, H. Doguchi, H. Yasue & Y. Tsonuda: Eight
calves cloned from somatic cells of a single adult. Science, 282(5396):2095-2098, 1998.
152
Lj. Berberović: op.cit.
200
KLONIRANA PODACI O EKSPERIMENTU

VRSTA KLONIRANI
(Vrijeme i mjesto GENETIČKI MATERIJAL (DONOR) DIMENZIJE POKUSA
MLADUNCI
pokusa)
277 embriona
Ovca
Kultura ćelija mliječne žlijezde → 29 implantacija “Dolly”
(1996, GB)
→ 13 trudnoća
Kućni miš Jedra kultiviranih ćelija ooforne Veći broj implantacija Oko 50 mišića
(1998 USA) gomilice (“kloniranje na traci”)
38 embriona
Govedo Kultivirane ćelije ooforne gomilice i 8 donesene teladi,
→ 10 implantacija
(1998, Japan) epitelne ćelije jajovoda 4 preživjela teleta
→ 5 surogatnih majki
85 embriona,
Koza
Jedra fetalnih somatskih ćelija → 29 surogat-majki 3 kozleta
(1999, USA)
→ 2 trudnoće
Svinja → 10 surogatnih majki
Ćelije omotača oocita, → 2 trudnoće 5 prasadi
(2000, USA) (1 uspjela)
Svinja Jedra fibroblasta 110 embriona
“Xena”
(2000, Japan) 24-dnevnog fetusa → 4 surogatne majke
44 embriona
Gaur
Epitelska ćelija odraslog mužjaka → 32 surogatne majke
(2001, USA) “Noah”
→ 8 trudnoća
Jedra 87 embriona
Mačka
ćelija ooforne gomilice (primarna → 8 surogata “Cc” (Sisi)
(2002, USA)
kultura) → 2 trudnoće
Tabela 16. Pregled rezultata prvih pokusa kloniranja sisarskih vrsta. Opisi
eksperimenta nisu potpuni. Prvim kloniranim mladuncima, pogotovo jedinčadi, obično su
nadijevana imena od milja.
Kloniranje i društvo
Često se prenebregava da je smisao upotrebe znanja savršeno odvojen
od samog procesa naučne spoznaje. Lijek zloupotrebama ne smije se tra-
žiti u nametnutim ograničenjima istraživačkoj djelatnosti, pogotovo ne u
zabranama (korisne) primjene rezultata nauke. Čovječanstvo mora slijediti
puteve napretka oslonjenog na nauku. Alternative nema, a put nije ni prav
ni gladak, nesreće i razbojstva nisu isključeni. Britanski fizičar Maurice H.
F. Wilkins (1916-2004), koji je za zasluge u otkriću strukture DNK 1962.
godine podijelio s Crickom i Watsonom Nobelovu nagradu za medicinu,
201
VRIJEME GENETIKE
svojevremeno je dao jednu veoma pučnu izjavu: “Nauka sa tehnologijom
jedini je put koji imamo za izbjegavanje gladi, bolesti i preranog umiranja.
Zloupotreba nauke dolazi otuda što su politike pogrešne.”153
Nije teško zapaziti da dostignuća kloniranja, kao i drugih, ranije ra-
zvijenih grana genetičkog inženjerstva, često idu prilično daleko ispred
pojedinih važnih momenata relevantne prirodnonaučne teorije i pogotovo
društvenonaučnih stavova. Još više zaostaju konkretne društvene pripreme
za eventualnu upotrebu novoosvojenih spoznaja. U javnom životu može
se primijetiti velika pojmovna zbrka, kada su u pitanju praktični rezultati
izvjesnih smjerova razvoja tehnologije kloniranja. Drugim riječima, klo-
niranje predstavlja istraživačku oblast čiji razvoj i perspektive nisu ade-
kvatno praćene spremnošću društva za prijem ostvarenih rezultata. To se
naročito odnosi na terminologiju i odredbe u zakonskim i običajnim ele-
mentima porodičnog prava, a pogotovo u regulativi pojedinih medicinskih
službi i postupaka. Dio nesnalaženja možda treba pripisati činjenici da nije
prosto povući jasnu granicu između pokusa reproduktivnog (kloniranje in-
dividua) i reparativnog kloniranja (kloniranje ćelija i tkiva u medicinske
terapeutske svrhe). Teškoće u tom pogledu zadaje faktička podudarnost
metoda rada u ovim dvjema oblastima istraživanja.
Kloniranje pruža mnoge mogućnosti za rješavanja ljudskih problema,
a te mogućnosti se otvaraju u društvenim zajednicama koje nisu dobro
pripremljene za to. Otuda nije iznenađenje što su prve reakcije na pojavu
novih potencijala nauke i njene primjene uglavnom negativne, obilježene
nekom vrstom straha i nepovjerenja. Ali bez obzira čak i na neke pokušaje
izričitog zabranjivanja daljeg rada na organizmičkom kloniranju, pokusi
su nastavljeni, a (vjerovatno) su izvedeni i prvi pojedinačni primjeri prak-
tične aplikacije svih novootkrivenih tehnika. U svakom slučaju, egzaktno
su dokazani svi bitni elementi biološke teorije koja stoji u osnovi pokusa
kloniranja i nesumnjivo valja očekivati dalji napredak na tom polju.
Novonastale perspektive kloniranja ljudskih jedinki i ljudskih tkiva (u te-
rapeutske svrhe, “farme organa”) otvaraju bezbrojna etička pitanja, kojima se
naveliko bave stručnjaci i svjetska javnost. Dominantno je raspoloženje, koje
ima podršku većine teoretičara bioetike, da reproduktivno kloniranje treba
zabraniti, a reparativno dozvoliti. Vjerovatno da ova formula može poslužiti
kao podloga za izgradnju racionalnih pravnih normi. Ali se također mora vo-
diti računa o jednostavnom pravilu: nauka i njena primjena ostvariće sve što
153
M. H. F. Wilkins: Social Implications of Biology (In – “From Theoretical Physics to Biology”,
M. Marois editor, pp 451-467). Karger Publ., Basel, 1973.
202
se može ostvariti na datom stupnju svog razvoja. Naučnih istraživanja neće
zastati bez obzira na bilo kakve formalne zabrane. Društvo je dužno da dono-
si zakonske i druge mjere kojima će biti maksimalno prevenirana zloupotreba
znanja i njegove aplikacije. Kako je već davno upozorio Nobelovac Wilkins
– kontrola primjene novih spoznaja ne može biti stvar same nauke154.
Vještački kloniran organizam je posve novi tip biološkog bića, kakav
nikad prije nije bio viđen u prirodi” – konstatuje istaknuti američki ekspert
za probleme bioetike Ronald Green. Na prvu vijest o mogućnostima kloni-
ranja ljudskih jedinki on upozorava da se svijet našao pred nizom neočeki-
vanih zagonetki, koje treba brzo rješavati. Ne treba zaboraviti činjenicu da i
reparativno kloniranje, uz manipulaciju nediferenciranim “stem” ćelijama,
nagovještava eru ekstremne medicine, eru ranije nezamislivih mogućnosti
za nadomještanje istrošenih ili bolesnih tjelesnih dijelova. Ukratko rečeno,
šira primjena tehnologije imitiranja života, u svim svojim aspektima, biće
prihvatljiva samo pod uslovom brižljive društvene regulacije i kontrole.
154
M. H. F. Wilkins: Introduction (in “The Social Impact of Modern Biology”, edited by W. Fuller,
pp 3-18). Routledge and Kegan Paul Ltd., London, 1971.
203
NA RUBU GENETIKE – geni i ponašanje
Sličnosti i razlike među srodnicima oduvijek su predmet zanimanja,

zapažanja i komentara. Selo obično zna koju kuću treba zaobilaziti, kada
neko hoće da se oženi ili uda. Uostalom – „gledaj majku, a prosi kćerku“.
Pravila dobrog izbora partnera za reprodukciju utvrđivala je, svojedob-
no, eugenika, znanost kojoj nikad nisu bile priznate ubjedljive egzaktne
osnove. Nije mogla proizvesti neka pametna pisana uputstva šta i kako
da se radi, ali je imala velike teorijske ambicije i pretenzije. U folklornim
okvirima, svodi se na glasove što kolaju u tišini i povjerenju, ali običajna
eugenika stvarno postoji i bavi se ne samo izgledom, tjelesnim vrlinama i
manama, nego još više – karakternim osobinama pojedinaca. Odvajkada
se u svijesti običnih ljudi održava uvjerenje da nisu nasljedni samo krivi
nosevi i klempave uši, nego i što-šta neizloženo, što-šta važno, a skriveno
pogledima. „Namćor je na oca“, „cjepidlaka je na majku“. Nasljeđivanje
se ne tiče isključivo vanjskog izgleda i fizičkih oblika. Laičke predstave
o urođenosti nekih oblika ponašanja su ponekad široko rasprostranjene, a
uvijek su, zapravo, nesigurne. Često se može naići na nečije čvrsto ubje-
đenje, možda potkrijepljeno i „dokazima“ iz popularne štampe, da postoji
„gen za preljub” ili da je sklonost kockanju nasljedna. Ovakve ideje, nikle
iz pojedinačnih iskustava ili iz sumnjive (ili pogrešno shvaćene) literature,
teško je iskorjenjivati ili ispravljati, pogotovo u široj javnosti.
Nestručne slutnje i nagađanja, u svim sektorima života, zamjenjuju se
danas naučnim istraživanjima i zaključcima. Sve strane ljudske ličnosti legi-
timan su predmet naučnih istraživanja i zaključaka, uključujući i genetičke.
Objektivni podaci nauke o nasljeđivanju pružaju psiholozima velike
mogućnosti za bolje razumijevanje, objašnjavanje i predviđanje ljudskog
ponašanja. Genetika ponašanja se gradi kao zasebna naučna disciplina, na
205
VRIJEME GENETIKE
širokom polju koje među sobom dijele klasična kvantitativna genetika,
psihologija, etologija i njima pridružene grane nauke. U velikom obimu
istražuju se hereditarni faktori bihejvioralnih osobina (eng. behaviour =
ponašanje) životinjskih vrsta, od crva, preko vinske mušice do glodara i
primata. Čak su i elementi ponašanja jednoćelijskih praživotinja zanimlji-
vi kao predmet izučavanja za biologe i druge stručnjake. Najviše pažnje
privlače, naravno, saznanja o ulozi gena u determinaciji različitih vidova
ponašanja čovjeka. Ponašanje se ovdje shvata u najširem smislu, te po-
drazumijeva i posebne sposobnosti – kao što su inteligencija, umjetničke
sklonosti, ili pak duševni poremećaji, kojima se bavi psihijatrijska geneti-
ka, disciplina u vrlo ubrzanom razvoju.
Savremena genetika ponašanja temelji se na cjelini saznanja i načela
nauke o organskom nasljeđivanju, posebno zahtijevajući moderne stavo-
ve razvojne i kvantitativne genetike. Istraživanje nasljednosti nebioloških
crta u živom svijetu iziskuje vrlo razuđeno razmišljanje i veliko bogatstvo
znanja. Genetika i psihologija imaju dugačku, otvorenu granicu.
Geni i osobine
Beskonačna različitost živih bića opisuje se s pozivom na pojam oso-
bine. Osobine odlikuju biološke (kad se radi o organizmima) entitete i
varijabilne su, pojavljuju se u vidu različitih varijanti na istorodnim, ali
nejednakim jedinicama nekog posmatranja. Genetika proučava tu varijaci-
ju, kao i njene izvore. Prema mjeri u kojoj su određene hereditarnim (na-
sljednim) činiocima osobine se mogu jednostavno tretirati kao nasljedne
ili kao nenasljedne. Britanski genetičar Cedric Carter (1917-1984) je po-
nudio u tom pogledu još uvijek jednostavnu, ali nešto instruktivniju tipo-
logiju osobina155: (1) osobine čiju varijabilnost određuju gotovo isključivo
hereditarni činioci, za koje se ne zna da podliježu iole osjetnim uticajima
sredine, npr. krvna grupa ili boja očiju; (2) osobine čiju varijabilnost odre-
đuju praktično isključivo sredinski faktori, npr. jezik kojim osoba govori;
(3) osobine čija varijabilnost zavisi od dejstva i nasljednih i sredinskih
činilaca, kao što su sve kvantitativne osobine, poput visine tijela ili pojedi-
nih crta ponašanja i slično.
Osobine uopšte, pa tako i osobine ponašanja i psihičkog funkcio-
niranja, jesu proizvoljno odabrani elementi opisa posmatranog siste-
155
C.O. Carter: Human heredity. Penguin Books, Harmondsworth, 1962; p 18.
206
ma , tj. ljudske jedinke. Sama ova koncepcija pruža prvu osnovu za
156
kritikovanje popularnih stavova o nasljednosti osobina. Odličan ilustrativni

primjer pruža praćenje uspjeha u nauci pojedinaca – pripadnika Darwinove
porodice (mjerilo uspjeha: članstvo u Royal Society). Savršeno je jasno da
osobina, članstvo u Kraljevskom društvu, nije nešto što se stvarno nasljeđu-
je, pogotovo ne u biološkom smislu. Iz jedne generacije u sljedeću dospijeva
neka materijalna osnova za razvoj i ispoljavanje posmatrane osobine. Ono
što se obično naziva nasljednom osobinom ne prenosi se, nego ponavlja kroz
generacije, po nekim jasnijim ili manje jasnim obrascima.
Shema 8. Primjer rodoslova. Krugovi označavaju žene, a kvadrati muškarce. Prikazan

je dio porodice Charlesa Darwina. Posmatrana osobina (crna polja) je članstvo u Royal
Society. Generacije su označene rimskim brojevima. Izostavljene su uobičajene oznake
(arapskim brojevima) za jedinke.
III3 – Charles Darwin, III6 – Francis Galton
S druge strane, gen je materijalna čestica koja fizički prelazi iz poko-

ljenja u pokoljenje, dakle – prenosi se. Između gena i date osobine orga-
nizma stoji niz koraka u realizaciji nasljednih poruka, koji se odvijaju kao
niz biohemijskih reakcija. Senzacionalistički intonirani novinski napisi
koji šire vijest kako je otkriven gen za inteligenciju kod miševa, rijetko
podsjećaju čitaoce da je svaki gen dio molekule DNK i da svojom struk-
turom daje molekularnoj mašineriji u ćeliji uputstva za sintezu proteina.
Taj protein može ulaziti u sastav ćelije nervnog, mišićnog ili drugih tkiva,
djelovati kao enzim ili hormon itd. Gen, dakle, ne određuje crte ponašanja,
156
Lj. Berberović: Bioantropologija – Odabrane uvodne teme. “Blicdruk”, Sarajevo, 2005; str. 22.
207
VRIJEME GENETIKE
inteligenciju, jezik kojom osoba govori, sklonost ljubavnim aferama. Gen
radi nešto drugo.
Jedna od najčešće pominjanih klasifikacija osobina jeste njihova po-
djela na kvalitativne i kvantitativne. Kvalitativne osobine imaju ograničen
broj upadljivo različitih (diskretnih) varijanti – kaže se da te osobine imaju
diskontinuirani tip varijacije. Boja očiju npr. se često pominje kao primjer
kvalitativne osobine.
Bihejvioralne osobine (karakteristike ponašanja) većinom se tretiraju
kao kvantitativne, tj. kao osobine koje imaju kontinuirani oblik varijacije.
Na dovoljno velikom broju jedinica posmatranja takva osobina se ispolja-
va u praktično neograničenom broju individualnih varijanti, koje čine niz
i ne daju se uvijek lako razlučiti. Visina je primjer kvantitativne osobine
– može se izraziti brojem, a sve posmatrane osobe (ako ih ima dovoljno)
se mogu poredati tako da njihove visine čine neprekinutu seriju. Na isti
način u populaciji varira količnik inteligencije i brojne druge psihološke
osobine.
Počeci klasične genetike vezani su za shemu „jedan gen – jedna oso-
bina“. Ovaj rani pristup je korigovan brojnim nalazima koji su pokazivali
da jedan gen može učestvovati u determinaciji više osobina (polifenija
gena), a da u određenju jedne osobine može učestvovati nekoliko gena
(poligenija fena).
Za zaključak treba podsjetiti da je osobina, zapravo, elemenat živog
sistema koji nije ništa drugo do ono što istraživač odabere za predmet
konkretnog istraživanja. U tom smislu vrijedi pomenuti da se, zavisno od
primijenjenih analitičkih metoda, jedna te ista osobina može posmatra-
ti i kao kvalitativna i kao kvantitativna. Svođenjem na manji broj klasa
kvantitativne osobine se mogu svesti na kvalitativne, pa onda proučavati
kao takve. Umjesto beskonačnog kontinuiranog niza varijanti iskazanih u
centimetrima, ljude po visini moguće je svrstati u klase, recimo – niskih,
prosječno visokih, i visokih. Ili, po navici ustaljena dihotomija zdravlje
– bolest, može se predstavljati na kontinuumu. Boja očiju, koja se tradi-
cionalno uzima za primjer diskretno varirajuće osobine, sve češće se po-
smatra kao kvantitativna osobina, čije mnogobrojne varijante zavise od
distribucije i sadržaja pigmenta u slojevima epitela šarenice, što daje kon-
208
tinuiranu promjenljivost – od najsvjetlijih plavih i zelenih, do najtamnijih
smeđih ili crnih očiju157. Još od doba klasičnih istraživanja Alfreda Kin-
seya (1894-1956) iz sredine dvadesetog stoljeća i seksualna orijentacija
se razmatra na kontinuumu, koji se proteže od isključive heteroseksual-
nosti preko biseksualnosti do isključive homoseksualnosti158. Biometrija
i psihometrija nailaze na slične teškoće u osnovnom definisanju osobina
posmatranih sistema, na probleme koji su više nego očiti i u jednom i u
drugom istraživačkom području.
Uobičajeno je da se fenotip na nivou strukturno i funkcionalno bližem
genotipu označava kao endofenotip. Endofenotip vjernije i neposrednije
odražava genotip, jer obuhvata prije svega biohemijske ili mikroskopske
osobine, tako da istraživanje endofenotipa zahtijeva primjenu posebnih
procedura i pomagala. Predmet genetike ponašanja su mehanizmi nasljed-
nosti fenotipskih osobina koje su krajnje udaljene od genotipa, u smislu
dužine i složenosti puta između gena i njegove ekspresije. Ponašanje se u
tom smislu može posmatrati kao ekstremni egzofenotip. Stoga je genetič-
ka komponenta determinacije egzofenotipskih osobina po pravilu veoma
složena i podrazumijeva mnogostruko uplitanje izvanjskih činilaca. Oda-
tle proističu specifični problemi genetike ponašanja i potreba za jasnim
određenjima proučavane osobine. Kada su u pitanju patološke osobine,
klasična psihijatrijska genetika se vrlo često nekritički pouzdavala u kon-
vencionalne dijagnostičke kriterije. Jednim dijelom su upravo genetička
istraživanja i doprinijela spoznaji da nozološke kategorije nisu jasno raz-
graničene, te se shvatilo da različite varijante na skali nekog poremećaja,
od asocijalne introverzije do autizma, od blagih tikova do teških slučajeva
Huntingtonovog poremećaja, mogu imati zajedničku genetičku osnovu, ili
se, slično, počelo govoriti o „spektru shizofrenih poremećaja“. Primijeće-
no je, na primjer, da rođaci oboljelih od shizofrenije nerijetko takođe ispo-
ljavaju izvjestan poremećaj u sposobnosti praćenja pokreta pogledom159.
Pretpostavka je da se kod tih ljudi neki gen (ili više njih), zajednički nji-
ma i njihovim oboljelim rođacima, dovodi do razvoja ovog „posrednog“
fenotipa, i na tome se zaustavlja. Gen, naime, može imati različite stup-
njeve izraženosti, promjenljivu ekspresivnost. Analiza fenotipa, osobito
157
R.A. Sturm & T.N. Frudakis: Eye colour: portals into pigmentation genes and ancestry. Trends
Genet. 20(8):327-332, 2004; p 327
158
E.R. Allgeier & A.R. Allgeier: Sexual Interactions (3rd edition). D.C. Heath and Company, Lex-
ington 1991; pp 520-521
159
M.E. Calkins & W.G. Iacono: Eye movement dysfunction in schizophrenia: a heritable charac-
teristic for enhancing phenotype definition. Am. J. Med. Genet. 97:72–76, 2000.
209
VRIJEME GENETIKE
patološkog, prepoznavanje njegovih komponenti, temeljnih ili popratnih,
nije sasvim bez problema. U ovakva istraživanja uključuju se i nosioci
fenotipa (npr. shizofrenija) i njihovi srodnici kod kojih se data osobina
ne ispoljava u potpunosti, sve s ciljem identifikovanja valjanog endofe-
notipa. Za mnoge pojedince koji boluju od psihoza, na primjer, tipična je
pretjerana, nekritična inkluzivnost sadržaja u procesu mišljenja. To svoj-
stvo, međutim, vrlo često krasi i kreativni proces160. Uprkos teškoćama,
može se očekivati da će genetičke studije bolje doprinositi određivanju
endofenotipa, a posredno time i povećavanju valjanosti dijagnostičkih in-
strumenata u psihijatriji161.
Dešava se, međutim, i suprotno. U istraživanja se nekad nenamjerno
uključe i „slučajevi“ koji su „lažno pozitivni“, kod kojih se manifestuje
određeni bihejvioralni fenotip, ali on nema realnu biološku osnovu. Jasno
je da to može odvesti studije u ćorsokak i usporiti ono što se ionako smatra
tek prvim korakom u razumijevanju odnosa gena i ponašanja – identifici-
ranje i lociranje gena za koje se može pretpostaviti da imaju ulogu u tkanju
određene psihološke osobine.
Činioci razvoja – od Watsona do Watsona

„Đavo, sušti đavo, čiju prirodu vaspitanje neće oplemeniti ...“162 – vapi
Shakespeare pred prizorom nepobjedivosti urođene mane. Veliki pisac je
možda bio i tolerantniji u pogledu otvorenih mogućnosti za promjene,
nego neki naučnici koji su se kasnije bavili ovim problemom. Shakespeare,
ipak, nije bio prvi koji je pominjao “prirodu” i “odgoj” kao činioce razlika
među ljudima po nekim osobinama. Konfućije je rekao da je “kada se dije-
te potpuno obuči, snaga njegovog odgoja ravna snazi njegove prirode”163.
Nauka nije davno ostavila iza sebe ovako apodiktične i ekstremne stavove
o omjerima uticaja nasljednih i sredinskih, genetičkih i ekoloških, činilaca
na razvoj organizma, njegove strukture i funkcije.
Začetnik bihejviorističke struje u psihologiji, John Broadus Watson
(1878-1958), vatreno je zastupao empirističko gledište po kojem sredinski
160
M.A. Runco. Creativity. Annu. Rev. Psychol. 55:657-687, 2004; pp 677-678
161
M. Rutter: Genes and Behavior: Nature/Nurture Interplay Explained. Blackwell Publishing,
Malden 2006; p 174
162
V. Šekspir: Bura (IV čin, slika 1). Celokupna dela - Knjiga prva (nekoliko prevodilaca). Bigz,
Narodna knjiga, Nolit, Rad, Beograd, 1978; str. 92.
163
T. Dobžanski: Evolucija čovečanstva. Nolit, Beograd, 1982; str. 64
210
uticaji oblikuju sposobnosti čovjeka. Jedanaest godina poslije objavljiva-
nja svog bihejviorističkog manifesta “Psihologija kako je vidi bihejvio-
rista” (1913), zapisao je riječi koje su ušle u istoriju, tvrdeći da, kada bi
mu dali „...tuce zdrave djece...i moj vlastiti određen svijet da ih u njemu
odgajam, i garantovano bih po slučaju mogao izabrati jedno od njih da od
njega učinim bilo koju vrstu specijaliste koja mi padne na pamet – liječni-
ka, pravnika”. I dalje – „čak prosjaka i lopova, bez obzira na njegove talen-
te, sklonosti, težnje, sposobnosti, pozive i rasu njegovih predaka”164. Iako
je ova izjava možda donekle izvučena iz konteksta, za Watsona sredina
odlučuje o razvoju pojedinca – empirističko gledište po kojem se čovjek
rađa kao “tabula rasa” – prazna tabla po kojoj će iskustvo ispisivati svoje
tragove i tako oblikovati pojedinca.
Stručnjak za dječiji razvoj Arnold Gesell (1880-1961) je 1943. u
jednom svom priručniku dao sljedeći savjet majkama: “Prije svega, pri-
znajte da vaše dijete ima svoju individualnost, i odustanite od pomisli
da ili stvarate (osim kroz naslijeđe) ili da možete u osnovi promijeniti tu
individualnost.”165 Naravno, mora se imati na umu da su ove riječi zapisa-
ne u doba kada mehanizmi nasljeđivanja nisu bili ni blizu tako poznati kao
danas. Nativizam, prema kojem ljudi razvijaju svoje sposobnosti i druge
osobine skoro pod isključivim uplivom faktora naslijeđa i koji ne pridaje
gotovo nikakav značaj uticaju okoline, svodi ulogu roditelja na obezbjeđi-
vanje takve okoline u kojoj bi prirodni razvoj djeteta protekao uz što manje
ometanja.
Nekada je izgledalo nadobudno sve pripisivati naslijeđu. Imponova-
lo je da se vjeruje kako će potomci bez velike muke moći postići zavi-
dan (roditeljski) nivo intelektualnog razvića i socijalne afirmacije. Nije se
uvažavalo, kako je među prvima primijetio britanski genetičar Kenneth
Mather (1911-1990), učenik Ronalda Fishera (1890-1962), da djeca mogu
da okrive iste osobe i za naslijeđe i za odgoj. Pitanje je da li su djeca „glu-
pa” zato što su njihovi roditelji vodili glup život, ili im je, kao i njihovoj
djeci, glupost ostavljena u naslijeđe? Ista je dvojba i oko pameti. Svo-
jevremeno je fascinirao nalaz Richarda Dugdalea (Dagdejl, 1841-1883)
koji je 1875. ispitao rodoslov nekoliko stotina potomaka Maxa Jukesa u
više generacija, i među njima otkrio ogroman broj siromašnih, vanbračne
djece, prosjaka, vlasnika bordela, prostitutki, lopova, ubica i oboljelih od
164
J.B. Watson: Behaviorism (revised edition). University of Chicago Press, Chicago, 1930; p 104
165
N. Hayes & S. Orrell: Psychology: An Introduction. Longman, London and New York, 1987;
pp 2-3
211
VRIJEME GENETIKE
sifilisa. Koncentracija bijede potpuno je zamagljivala druge činjenice, pa
opet, u decenijama koje su uslijedile nisu uzimana u obzir strašna sirotinj-
ska predgrađa kao mogući uzrok pojave, već samo naslijeđe. Henry God-
dard (1866-1957), koji je 1912. donio Binetovu skalu inteligencije u SAD,
opisao je rodoslov nekoliko stotina članova porodice Kallikak. Izvjesni
Martin Kallikak (pseudonim, grč. kalos = loš, kakos = dobar) je u vrijeme
američke revolucije začeo dvije grane potomaka i to sa slaboumnom dje-
vojkom s kojom je imao vanbračno dijete, te sa svojom suprugom, koja je
bila inteligentna i poticala iz ugledne porodice. Drugu granu su sačinjavali
uglavnom cijenjeni i istaknuti građani, a prvu „defektne” osobe, od čega
četvrtina mentalno zaostalih, te mnogi kriminalci, alkoholičari i „nemoral-
ne osobe”, što se smatralo posljedicama „loše krvi”.
Empirizam i nativizam kao dva suprotstavljena gledišta su se dugo
održala u psihologiji, iako možda ne u tako ekstremnim vidovima kao kod
Watsona i Gesella. Problem prevlasti, ili bolje rečeno udjela, nasljednih i
sredinskih, konstitucijskih i odgojnih faktora, često se nespretno pojedno-
stavljivao i isuviše brzo se pokušavalo doći do nekog zadovoljavajućeg
konačnog odgovora. Do zaključaka, međutim, nije se moglo doprijeti dok
nije ostvaren prije svega značajan napredak genetike i, što je možda još
važnije, prije njene popularizacije. Kasnije se više pažnje posvetilo i tome
šta je racionalni sadržaj postavljenog pitanja. Osobina je proizvoljno oda-
bran element opisa nekog sistema i trebalo je da prođe dosta vremena dok
se nije spoznalo da se osobine zapravo ne nasljeđuju. Neki biolozi su in-
sistirali na tome da se govori o nasljeđivanju razlika, što otvora prostor da
se razmatra djelovanje sredine, dok bi sam genetički faktor mogao ostati
promjenljiv.
Bez obzira na to koliki se udio pripisivao jednom ili drugom tipu či-
nilaca, teško da je opravdano ijednoj osobini isključiti upliv jednog od ta
dva tipa. Naslijeđe određuje raspon mogućih konkretnih varijanti, a one se
ostvaruju u zavisnosti od vanjskih uslova i uticaja. Naravno, ti dijapazoni
nisu jednake širine za sve moguće osobine. Norma ili raspon reakcije (po-
stoje i shvatanja o razlici među ovim pojmovima166) – obilježava nasljedno
determinirane granice mogućeg variranja neke individualne osobine pod
različitim spoljašnjim (životnim) uslovima. Reakciona norma obuhvata
sve modalitete izvjesnog svojstva koji se pod uticajem vanjskih činilaca
javljaju uz nepromijenjenu genetičku strukturu organizma. Ova koncep-
cija ostaje kao jednostavan okvir za razumijevanje genetičkog određenja
166
G. Gottlieb: On making behavioral genetics truly developmental. Hum. Dev. 46:337-355, 2003.
212
svih kvantitativnih, pa tako i bihejvioralnih osobina.
Do danas se raspravlja i o značaju „trećeg” činioca – aktivnosti samog
pojedinca. O ovome su uglavnom pisali humanistički orijentisani autori i
oni čije je društveno-političko okruženje bilo sklono promicanju aktiviz-
ma i odgovarajućim shvatanjima. Međutim, činilac individualne radljivo-
sti se može shvatiti i kao poseban izraz povoljnih prilika na planu odnosa
naslijeđa i sredine (tzv. korelacija gena i sredine).
Početkom prošlog stoljeća jedan je Watson (John Broadus) začeo bihej-
viorizam kao objektivan pristup ljudskom ponašanju. Doba jednog drugog
Watsona (James Dewey, 1928-…), onog što je sudjelovao u otkriću struktu-
re DNK, unosi radikalne novosti u posmatranje bioloških odrednica indivi-
dualnog razvoja, uključivši i odlike obuhvaćene pojmom ponašanja.
Geni i geniji
Nema smisla razmišljati o vanjskim i unutrašnjim faktorima ponašanja
kao da su nezavisni. Kako je slikovito isticao kanadski psiholog Donald
Hebb (1904-1985), jajeta uopšte ne bi ni bilo da nema genetičke kompo-
nente, ali se pile ne bi izleglo da nema okoline koja bi jaje držala na povolj-
noj temperaturi, ili – jezikom geometrijskog primjera – za izračunavanje
površine pravougaonika neophodno je poznavati i dužinu i visinu.
Kada je riječ o ulogama okoline i naslijeđa u formiranju crta pona-
šanja, središte pažnje odvajkada zauzima determinacija inteligencije, oko
toga se diže najviše prašine. Čitava rasprava o uticaju dvije grupe faktora
dovodi do pitanja o značenju termina “inteligencija”. Kao uostalom i dru-
ge sposobnosti, inteligencija se može shvatiti kao urođeni potencijal (inte-
ligencija A), ili kao već razvijena i ispoljena sposobnost (inteligencija B).
Philip E. Vernon (1905-1987) je zapravo 1969. posebno izdvojio značenje
inteligencije u smislu rezultata na testu (inteligencija C), što u stvari pred-
stavlja uzorak ispoljene sposobnosti167. Pokazalo se da i među blizancima
postoji razlika u količniku inteligencije i do 30 bodova, kao i to da ne baš
bistri roditelji rađaju inteligentnu djecu i obratno. Ovi nalazi su nekako
govorili u prilog prevazi uticaja sredine.
Na primjeru skorbuta, oboljenja usljed pomanjkanja vitamina C, vidi
se kako je u principu teško povući čvrstu granicu između djelovanja nasli-
167
R. Gross: Psychology: The Science of Mind and Behaviour (3rd edition). Hodder & Stoughton,
London, 1996; p 736
213
VRIJEME GENETIKE
jeđa i djelovanja sredine. Slučajevi avitaminoze C su tako rijetki da je lako
previdjeti činjenicu da svi ljudi nose genetički determiniranu podložnost
razvijanju skorbuta, kad u ishrani nedostaje vitamin C. Sličnu poruku o
važnosti okoline nosi fenilketonurija, teška hereditarna bolest koja dovodi
do tjelesnih nakaznosti i mentalne retardacije. Razvoj nepoželjnih poreme-
ćaja može se preduprijediti ranim otkrivanjem rizika i kontrolisanjem pre-
hrane u ranoj fazi razvića djeteta; normalno razvijena djeca, dakle, mogu
imati „bolesni“ genotip, kome (naravno intervencijom spolja) nije dopu-
šteno da se izrazi fenotipski.
I kada se zna da geni određuju potencijal i moguće raspone ispoljava-
nja osobine, najrazličitije osobine, od agresivnosti do boje očiju, podliježu
promjenljivosti u prostoru i vremenu, u skladu sa uslovima sredine, koji
se takođe neprestano mijenjaju. Organizam je, dakle, i to ne samo u he-
bovskom smislu, proizvod interakcije gena i sredine u svakom trenutku
individualnog života.
Jedan od rodonačelnika klasične genetike ponašanja bio je rođak Char-
lesa Darwina, Francis Galton (1822–1911). On je po mnogo čemu zadužio
savremenu biologiju i psihologiju, ali među najzanimljivije i danas spada-
ju njegovi nalazi o porodičnim stablima koje je 1869. godine predstavio
u svojoj knjizi „Nasljedni genij“168. Od kraja 19. stoljeća pa sve do danas
genealoški metod ili heredografija (izrade heredograma ili rodoslova) je
nezaobilazan metod u genetici ponašanja i srodnim disciplinama, a slu-
ži kao osnova za postupke u savremenoj kliničkoj psihologiji (porodična
anamneza i tzv. genografija).
Drugi, do današnjih dana primjenjivan klasični metod u genetici pona-
šanja je proučavanje serija parova blizanaca – gemelološki metod. Ustoli-
čio ga je Galton, ukaljao Mengele, a proslavio Bouchard. Pošto jednojaj-
čani blizanci, u svim svojim ćelijama, nose praktično identičan genetički
materijal, pretpostavka je da se sve razlike među njima mogu pripisati uti-
caju sredine. Brojna istraživanja u kojima su proučavani jednojačani ili
dvojajčani blizanci, nerijetko i u slučajevima kada su od rođenja (obično
zbog usvajanja) odgajani u različitim uslovima, donijela su vrlo zanimljive
rezultate169. Nažalost, takva istraživanja su nerijetko u javnosti prikazivana
s velikom dozom senzacionalizma. Zbog površnog i nedovoljno objek-
168
F. Galton: Hereditary Genius: An Inquiry into its Laws and Consequences. Macmillan, London,
1869.
169
T.J. Bouchard, Jr., D.T. Lykken, M. McGue, N.L. Segal & A. Tellegen. Sources of human psy-
chological differences: The Minnesota Study of Twins Reared Apart. Science, 250:223-228, 1990.
214
tivnog izvještavanja o tim nalazima, u javnosti se nekad razviju pogrešne
predstave o tome kako postoji „gen za nošenje brkova“, gen za sklonost
nekom tipu pića, pa i geni za skitničarenje i zločinstvo.
Studije serija parova blizanaca provode se po pravilu uporedo i na
jednojajčanim (monozigotnim, identičnim) i na dvojajčanim (dizigotnim,
fraternalnim) blizancima. Za razliku od jednojajčanih blizanaca, koji se
razvijaju od jednog spermatozoida i jedne jajne ćelije, tako da su praktično
jednakog genotipa, dvojajčani blizanci nastaju istovremenom oplodnjom
dvije jajne ćelije. Oni ne moraju biti istog pola, nemaju obavezno jednake
nasljedne osobine i gotovo su zanemarivi (ili se barem dugo tako misli-
lo) biološki razlozi zbog kojih bi – osim po dobi – bili imalo međusobno
sličniji nego „obična” braća ili sestre. Zbog toga je jasno da se sve razlike
među jednojajnim blizancima mogu pripisati djelovanju sredinskih činila-
ca, dok različitost unutar parova dvojajnih blizanaca potiče i od nasljednih
i od nenasljednih faktora. Na ovoj osnovi su smišljene različite tehnike
procjenjivanja relativnog udjela genetičkih i ekoloških faktora u određi-
vanju varijanti nekih osobina. Podaci ostvareni gemelološkom analizom
omogućavaju procjenjivanje (ne izravno mjerenje!) heritabilnosti (nasljed-
ljivosti), a procjena se obično izražava kao proporcija ukupne varijabilno-
sti posmatrane osobine koja potiče od genetičkih faktora. Na primjer, ako
vrijednost procjene heritabilnosti za osobinu „hipohondrija” iznosi 0.18
– to znači da se 18% raznolikosti ljudi po toj osobini može pripisati na-
sljednim razlikama između njih. Ostatak varijacije rezultat je upliva oko-
linskih faktora. Jedna od tehnika procjenjivanja se zasniva na utvrđivanju
konkordantnosti (podudarnosti) varijanti u serijama parova jednojajnih i
dvojajnih blizanaca. Što je podudaranje varijanti u parovima identičnih
blizanaca češće nego u seriji fraternalnih blizanaca, to je značajniji uticaj
naslijeđa u odnosu na okolinu u determinaciji promjenljivosti posmatrane
osobine.
Različitosti monozigotnih blizanaca po crtama ponašanja mogu se pri-
pisivati uticaju različitosti iskustva, počev od same fizičke činjenice da
dvije osobe ne mogu istovremeno zapremati isti prostor, pa čak ni na nivou
percepcije ne mogu imati jednak doživljaj istog događaja. I obratno, na
sličnoj osnovi mogu nastati i podudarnosti po nekoj osobini, jer blizanac A
doživljava iskustvo u kojem učestvuje blizanac B, a B doživljava događaj
u sredini čiji je dio blizanac A.
U studijama usvajanja najčešće se porede usvojenici s biološkom
215
VRIJEME GENETIKE
djecom usvojitelja, ili međusobno više usvojenika koji nisu u srodstvu.
Usvajanja dovode pod isti krov ljude različite po nasljedstvu, ali i iskustva
mogu biti temeljno različita. Zajednički život svakako ne obezbjeđuje iden-
tičnost iskustava, ne moraju svi jednako doživljavati iste događaje. Zato
su u slučajevima usvajanja blizanaca razlike zanimljivije kao pokazatelji
uticaja naslijeđa, a kod drugih usvojenika i sličnosti. U nekim postupcima
procjene heritabilnosti to je očitije, jer se u računu operiše s podacima o
diskordantnosti (neslaganje u parovima podataka), a ne konkordantnosti
(slaganje).
Posebno su zanimljivi primjeri usvajanja jednojajčanih blizanaca u u
različite porodice, tada postoje dobre osnove za pretpostavku da im se isku-
stva daleko više razlikuju, nego kad žive zajedno. Pošto su takvi slučajevi
relativno rijetki, uvijek pobuđuju znatnu pažnju ne samo stručnjaka, već i
šire javnosti. Iz toga interesiranja proizlaze mnoge laičke zablude o stupnju
uticaja nasljednosti, prvenstveno na razvoj psiholoških osobina. Poznati su
identični blizanci koji su dugo, čak decenijama odrastali odvojeno, a da se
među njima u ponašanju i crtama ličnosti nađu zapanjujuće sličnosti. Me-
đutim, izvještaji s takvim podacima često su površni i parcijalni. Pa ipak,
u javnom mnijenju gotovo da prevlađuje predstava da su geni zasluženi za
to da blizanci koji su odrastali razdvojeni ipak imaju neke jednake pobude
(imaju „crvene dvosjede i psa koji se zove Ernest“170). Često se previđaju
(ili prešućuju) i očite razlike po nekim osobinama. Ponekad neočekivane
sličnosti najčešće se odnose na osobine koje svakako stoje pod uticajem
i genetičkih i ekoloških faktora, tako da slučajevi dolaze do granice sta-
tistički vjerovatnog. Moguće je i da se radi o posrednom izrazu osobina
za koje se može pretpostaviti da imaju značajnu genetičku komponentu.
Socijalni psiholozi često pominju eventualne sličnosti stavova, ali pravo
objašnjenje možda ne leži u samom postojanju nekog stava kao osobi-
ni, već u drugim karakteristikama stava. Pošto stavovi podrazumijevaju i
spremnost na aktivnost, razlike i podudarnosti po ksenofobiji ili rasizmu
mogu biti odraz militantnosti i hostilnosti kao osnovnijih, a opet još uvi-
jek proizvoljno pretpostavljenih odlika ličnosti. Primjera ima mnogo. Ko-
načno, sličnosti mogu biti izraz sasvim slučajno podjednakih iskustava. U
svim ovakvim istraživanjima praktično je nemoguće pratiti sve relevantne
uslove u okolini ili ih držati makar pod minimalnom kontrolom. Sigurno je
da bi zabluda bilo manje kada bi se uz novinske vijesti davali i odmjereni
komentari o ograničenjima metoda, odnosno o pouzdanosti polaznih poda-
170
J. Watson & A. Berry: DNA – The Secret of Life. William Heinemann, London 2003; p 377
216
taka, pogotovo kad se ulazi u generalizacije odgovarajućih zaključaka.
Nalazi frekventne konkordantnosti među blizancima, po kojima se
dolazi do visokih procjena heritabilnosti, moraju voditi računa o tzv. pro-
gramirajućim efektima vanjskih faktora kojima je plod izložen in utero.
Riječ je o podjednakim uslovima ishrane i djelovanja hormona, što sva-
kako može i među dvojajnim blizancima uzrokovati sličnije oblikovanje
procesa i strukturnih specifičnosti, ponekada i u kasnim fazama razvoja
jedinke. Fetalno programiranje, kao i efekti raznih faktora u perinatalnim
fazama razvića, manifestuje se sličnostima i razlikama koje je teško razlu-
čiti od genetičkih. To je ujedno i jedan od mnogih argumenata koji lome
tradicionalno viđenje jasne granice između prirode i odgoja (ili, bolje re-
čeno – gajenja), među koja spada i vrlo pojednostavljena predstava o tome
kako su to, kada se radi o determinaciji ponašanja, dva razlučljiva vida
oblikovanja nervnih sinapsi171. Dakle, rogovi dileme, kako kaže španska
poslovica, nalaze se na istom biku. Strogo suprotstavljanje pojmova nasli-
jeđenog i stečenog, urođenog i naučenog, prirode i odgoja, gena i okoline/
sredine, instinkta i učenja, nije od velike pomoći u razumijevanju stvarne
uloge gena u determinaciji ponašanja. Premda se upotreba prostih izja-
va tipa „ima gen za...“ osuđuje u svakom ozbiljnom razmatranju genetike
ponašanja, od čega ne spasavaju ni bezbrojni navodni znakovi, one mogu
imati ulogu u izboru tema za istraživanja.
Poligenska determinacija kvantitativnih osobina

Proučavanjem kontinuiranog oblika varijacije, koji je svojstven veći-
ni bihejvioralnih osobina, bavi se biometrijska genetika. Osnovni model
kojim se tumači nasljeđivanje kvantitativnih osobina je poligenski model
multifaktorskog nasljeđivanja. Po tom modelu, sistem genetičke determi-
nacije osobina je složen i istovremeno stoji pod značajnim uticajem sre-
dinskih faktora. Kvantitativnu osobinu po pravilu određuje poligen – kom-
pleks više gena, od kojih svaki pruža srazmjerno mali doprinos nasljednoj
osnovi te osobine. Strogo uzev, termin „poligen” (ili „kvantitativni gen”),
tradicionalno se shvata kao jedan od gena takvog kompleksa172. Ovo dvoj-
171
J. LeDoux: Synaptic self: how our brains become who we are. Penguin Books, New York, 2002;
p4
172
K. Mather & J. Jinks: Biometrical Genetics: The study of continuous variation (2nd ed.). Chap-
man and Hall Ltd., London, 1971; p 7
217
VRIJEME GENETIKE
no značenje termina „poligen“ treba imati na umu pri čitanju tekstova sa
biometrijsko-genetičkim sadržajima.
Shema 9. Genotip i fenotip kvantitativnih osobina, karakterističan odnos (opšti model).

Genotipovi odgovorni za determinaciju jedne kvantitativne fenotipske
osobine (poligen ili skup poligena – zavisno od usvojene terminologije),
međusobno su kvalitativno različiti, jer sadrže (poli)gene koji su, svaki za
sebe, nedjeljive jedinice nasljeđivanja. Veliki broj različitih genotipova daje
kontinuiranu distribuciju fenotipova (shema 9). Postoje odstupanja od ova-
kve sheme izražavanja poligenske determinacije. Pražne osobine (engleski
– threshold characters) variraju kontinuirano, ali s dvije strane jedne tačke
na skali promjenljivosti, tačke označene nazivom prag. Prag je vrijednost
ekspresije koja razgraničava kvalitativno različite varijante. Pražne osobine
mogu obrazovati sistem diskretnih fenotipova u raspodjeli kontinuiranog ti-
pa.173 Tako se za potrebe posmatranja obično dobija dihotomna distribucija
poligenski determiniranih osobina (shema 10). Najjednostavnije su pražne
Shema 10. Genotip i fenotip pražnih osobina, karakterističan odnos.174
osobine, tzv. sve-ili-ništa osobine175. Pražne osobine određuju, na primjer,

najnižu vrijednost individualne osjetljivosti na neki vanjski faktor, čime
se izdvajaju dva glavna fenotipa kontinuirano distribuirane osnovne oso-
bine – podložnosti nekom podražaju ili bolesti176 (eng. liability), nasuprot
173
Lj. Berberović & B. Šošić. Population genetics and epidemiology: Schizophrenia as a threshold
character. International symposium “Genetics in Psychiatry”. IUC Dubrovnik, 2004.
174
Ibid., prilagođeno.
175
A. Robertson & I.M. Lerner. The heritability of all-or-none traits: viability of poultry. Genetics
34:395-411, 1949; p 395
176
D.S. Falconer: The inheritance of liability to certain diseases, estimated from the incidence
among relatives. Ann. Hum. Genet. (London). 29:51-76, 1965; p 51
218
nepodložnosti. Drugim riječima, individualni fenotip se svrstava zavisno od
toga da li mu je procijenjena vrijednost podložnosti ispod ili iznad praga.
Podložnost podrazumijeva naslijeđenu konstituciju jedinke koja pogoduje
razvijanju neke bolesti, u kombinaciji sa okolnostima što uslovljavaju manju
ili veću vjerovatnoću da dotična osoba dobije određenu bolest177.
Među bihejvioralnim osobinama za koje epidemiološka istraživanja
snažno ukazuju da se radi o pražnoj osobini, najviše zanimanja izaziva shi-
zofrenija. Premda se pojavljuju i nove originalne hipoteze o genetičkoj pod-
lozi shizofrenije, teorija pražne raspodjele opstaje kao široki okvir u kojem
se posmatraju nalazi o genetici shizofrenije kao kvantitativne osobine, kao i
potraga za podacima o koji bi ukazivali na odgovarajuće endofenotipove.
Istraživanje individualnih lokusa poligena za kvantitativne osobine
(eng. quantitative trait locus/loci, QTL), koje takozvanim studijama veza-
nosti (engleski – linkage studies) počinje opisom fenotipa. To je standar-
dan metod u savremenoj genetici ponašanja, doveden na razinu rutinskog,
zanatskog postupka, i relativno je jeftin. Veze između gena i bihejvioralnih
osobina se mogu tražiti i obrnutim putem, tragom gena koji je „kandidat“
za učešće u determinaciji osobine. Premda nerijetko inventivne, studije
koje lociraju gene upletene u determinaciju ponašanja, ipak su tek na po-
četnim pozicijama, s obzirom na stotine i hiljade mogućih kandidata178,
koji bi ušli u igru razvoja crta ponašanja i moždanih struktura koje ih po-
sreduju.
Paradigma o poligenskom nasljeđivanju kvantitativnih osobina, pa
tako i odlika ponašanja, isključuje blagonaklono gledanje na povremene
vijesti o otkrivanju „gena za inteligenciju”, „gena za preljub”, pojedinač-
nog gena za visinu, tjelesnu masu ili pak dugovječnost. Pojedinačni geni
mogu u nekim slučajevima imati značajniji udio u određenju neke osobine,
naročito ako se o toj osobini govori kao o sklonosti (podložnosti), ili pak
na razini nekog endofenotipa.
Put od sklonosti do ispoljenja neke osobine, ili od endofenotipa za-
jedničkog nosiocima nekog gena (ili više gena) do potpune ekspresije
na razini egzofenotipa, mora ipak biti razmotren u svjetlu promjenljivih
spoljašnjih prilika kroz koje prolazi data osoba. Popularno viđenje ove
problematike, često inspirisano napisima u masovnim medijima, dodatno
opterećuju previdi činjenice da genetičari koji se bave ponašanjem govore
jezikom statistike, o populacijama, a ne o pojedincima.
177
ibid; p 51
178
D. Hamer: Rethinking behavior genetics. Science, 298:71-72, 2002; p 72
219
VRIJEME GENETIKE
Izuzetna je rijetkost da bihejvioralnu osobinu određuje samo jedan gen.
Takva je Huntingtonova bolest, oboljenje u kojem dolazi do oštećenja mož-
danog aparata za upravljanje voljnim pokretima, do degeneracije mozga,
demencije (slabljenja intelektualnih potencijala) i karakteristične horee (brzi
nevoljni pokreti dijelova tijela nalik na trzanje). Međutim, oboljeli ispoljava-
ju simptome u različitoj mjeri. Niz drugih bihejvioralnih/psihičkih osobina
za koje se danas zna da u svojoj genetičkoj osnovi imaju samo jedan gen,
daju još i manje jasan dojam o sudbonosnoj vlasti gena. Određeni genski
defekt ne osuđuje uvijek na abnormalnost, niti je ispoljavanje te abnormal-
nosti nužno uvijek jednako. Geni mogu imati promjenljivu ekspresivnost
(izražajnost) i penetrantnost (probojnost), što dodatno otežava jednostavno
predstavljanje genetičke determinacije bihejvioralnih osobina. Ekspresiv-
nost je stepen u kome se određeni gen prisutan u genotipu izražava na nivou
fenotipa179, dok se penetrantnost odnosi na čestoću ispoljavanja određenog
gena u individualnim fenotipovima i mjeri se kao procenat jedinki jednakog
genotipa u čijem se fenotipu ispoljava određena osobina.180 Probojnost gena
zavisi od interakcije s ostalim genima, kao i od nekih uticaja sredine. I zato
se dešava da ista alelna forma, ista mutacija određenog gena, kod nekoliko
članova jedne porodice daje sasvim različite kliničke slike.181
Oblik hipogonadizma pod nazivom Kallmannov sindrom, je odličan pri-
mjer za ilustraciju savremenog shvatanja o odnosu između djelovanja poje-
dinačnog gena i neke crte razvijenog, socijalno važnog oblika ponašanja. To
je rijedak poremećaj, kad kod muškaraca nema ni traga seksualnom nagonu.
Vezan je za inaktivaciju gena, koji reguliše migraciju određenih nervnih će-
lija iz područja nosa u mozak tokom unutarmateričnog razvoja182. Uputno je
ovaj mehanizam sagledati unazad183. Kallmannov sindrom se javlja zato što
je nivo testosterona drastično snižen, a do čega dolazi zbog niske koncen-
tracije gonadotropnih hormona. To je pak rezultat odsustva gonadotropin-
otpuštajućeg hormona u hipofizi, do čega dolazi usljed nedostatka određene
grupe nervnih ćelija u mozgu. Ovaj nedostatak je ishod izostanka pravovre-
mene migracije tih neurona iz drugog dijela tijela, a do migracije nije došlo
179
Lj. Berberović & R. Hadžiselimović: Rječnik genetike (2. izdanje). Svjetlost, Sarajevo, 1986.
180
ibid.
181
J. Steyaert & J.-P. Fryns: Psychiatric genetics: the case of single gene disorders. Eur. Child Ado-
lesc. Psychiatry 11(5):201-209, 2002; pp 203-204
182
E.I. Rugarli: Kallmann syndrome and the link between olfactory and reproductive development.
Am. J. Hum. Genet. 65:943-948, 1999; pp 943-945
183
D.W. Pfaff: Genes, hormones, and behavior. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 94:14213-14216, 1997;
p 14215
220
jer ne postoji određeni protein koji bi stimulisao tu migraciju, jer je oštećen
gen koji reguliše proizvodnju tog proteina. Jasno se vidi kako je složen splet
veza i međudjejstava u ostvarivanju ekspresije gena.
Kallmannov sindrom se nikako ne može shvatiti kao tipičan bihej-
vioralni sindrom, pa ni u pogledu genetičke determinacije, ali i ovakav
prikaz puta od gena do osobine, od genotipa k fenotipu, zapravo je varljivo
jednostavan. Kada je u pitanju poligenska determinacija, ovakve sheme su
daleko komplikovanije.
Identifikacija i lociranje gena za kvantitativne osobine, kao i prouča-
vanje endofenotipskih sistema, sve primjetnije se oslanja na metode mo-
lekularne genetike, koji u novije doba angažuju čitave velike mreže bio-
hemijskih i molekularno-bioloških istraživačkih pogona. Međutim, jedno
drugačije pomagalo je još od vremena Galtona neizostavno u studijama
genetike ponašanja – statistika. U današnjim istraživanjim nipošto se ne
zanemaruju klasični metodi genetike populacija, koji su danas obogaćeni
domišljatim načinima prikupljanja podataka o porodicama. Metod može
biti ponekad „posuđen” i iz etnologije, ili iz epidemiologije, koja je možda
stasala kao izdanak ranih populaciono-genetičkih istraživanja. Poligen-
ski model je od samih svojih početaka iziskivao uključivanje adekvatne
matematičke aparature, ne samo u teoriju, već i u istraživačke procedure.
Počev od Sewalla Wrighta (1889-1988) u dvadesetim godinama minulog
stoljeća, kvantitativna genetika je iznjedrila nekoliko statističkih modela
korisnih za upoznavanje gena u sastavu poligena. Međutim, glavninu te-
meljnih postupaka statistike razradio je Ronald Fisher. Razvoj statističke
obrade podataka dobija u pun zamah u genetici ponašanja, u najboljoj tra-
diciji Fisherovih djela. U genetici ponašanja još uvijek se osjeća metodo-
loški uticaj Johna Jinksa, koji je bio učenik i saradnik Kennetha Mathera,
tvorca termina „poligen“, pa tako i njegov intelektualni pedigre vuče ko-
rijene od Fishera.
Najvažnije statističke zahvate u istraživanjima odnosa naslijeđa i po-
našanja danas predstavljaju modeliranje strukturnih jednačina te analize
putanje. Analiza putanje (eng. path analysis), metoda koju je razvio Wri-
ght, samo je početak zamršenog mnoštva multivarijatnih analiza u savre-
menim studijama.
221
VRIJEME GENETIKE
O činiocima razvoja – ponovo
Treba gajiti skepticizam prema ishitrenim zaključcima o implikacija-
ma genetičkih istraživanja životinja, nerijetko insekata, koji se iznose kao
univerzalni, kao da se odnose i na ljude. Genetički i fiziološki mehanizmi
upleteni u ekspresiju gena, bitno su različiti među vrstama, a kamoli među
višim kategorijama biološke sistematike. Zaključci istraživanja o konkret-
nim vidovima ponašanja voćne mušice ili pacova na mogu se izravno pro-
tezati na ljude.
Premda savremena istraživanja pokazuju neočekivan obim primjera da
naslijeđe ima daleko jači upliv na ponašanje čovjeka nego što se ranije pret-
postavljalo, mnoga od njih često otkrivaju i nedostatke u metodama evalua-
cije sredinskih uticaja. Teško je dati konkretne odgovore na neka od iskrslih
pitanja. Teško je, na primjer, jasno odrediti šta sve čini rizičnu okolinu koja
bi pogodovala lakšem razvoju nekih psihičkih ili bihejvioralnih poremeća-
ja. Ili, šta su uslovi za nastanak mentalno otporne i zdrave ličnosti, možda
i uprkos nekim njenim genima. Izvjesna svojstva sredine se pokušavaju i
mjeriti, na često prilično domišljate načine. Iz svih ovih pokušaja naučilo se
uglavnom da je teško govoriti o zajedničkim iskustvima; individualna isku-
stva imaju veliki značaj, a upravo ona najviše izmiču objektivnom praćenju.
Osim toga, neprikladno je posmatrati čovjeka kao pasivnog primaoca sre-
dinskog uticaja, svaka jedinka aktivno učestvuje u stvaranju svoje sredine, a
onda djelomično kroji i svoje specifično iskustvo.
Istraživači iz redova društvenih nauka su prerano pali u iskazivanje
zabrinutosti zbog izgradnje koncepcija „genetičkog determinizma ponaša-
nja”. Savremena shvatanja u genetici upravo otvaraju nove vidike na sre-
dinske uticaje na ponašanje pa i čovjekov psihički život. Zahvaljujući Mo-
nodu i Jacobu genetika ne vidi gene kao slijepe nalogodavce u proizvodnji
proteina. Geni „osluškuju“ poruke sredine prije nego se pokrene sinteza
bjelančevina. Kad je riječ o složenim osobinama, savremena kvantitativna
genetika, i posebno genetika ponašanja, posmatraju odnose između gena i
sredine u okvirima dva ključna modela – (1) interakcija gena i sredine, (2)
korelacija gena i sredine. Oba sugeriraju udaljavanje od kruto determini-
stičkih nazora po kojima je razvoj osobina jednostrano određen genima ili
sredinskim uticajima, promovirajući probabilističke modele utemeljene u
iskazima vjerovatnoće, kakvi su svojstveni modernoj nauci.
Iz nedavno dovršenog “snimka” ljudskog genoma ustanovljeno je da
222
svaki čovjek nosi jedinstvenu ličnu kombinaciju od ispod trideset hiljada
gena184. To što čitav taj “komplet” postoji u svakoj ćeliji organizma, impli-
cira da svi geni nisu djelatni u svim ćelijama (vidi tabelu 3). Na tome se
dobrim dijelom zasniva diferencijacija tkiva. Osim toga, svi geni ne „rade“
neprestano, nego se uključuju i isključuju. To daje izvanredno bogatstvo
mogućnosti ne samo za razvoj organizma u morfološkom i fiziološkom
smislu, već i na razini ponašanja. Ispostavilo se, na primjer, da postoji
znatna promjena u aktivnosti gena koji učestvuju u određenju inhibiranog
ili povučenog ponašanja kod dojenčadi; 18% genetičkih uticaja pri starosti
od dvadeset mjeseci, nije djelovalo u dobi od četrnaest mjeseci. Slične
pojave se javljaju i u adolescenciji185.
Interakcija gena i sredine odnosi se na ekološku (sredinsku) modi-
fikaciju efekata gena na pojedine procese. Strogo uzev, radi se o pojmu
što počiva na interpretaciji statističkih nalaza, koji je uveden u doba ranih
kvantitativno-genetičkih istraživanja, uglavnom u pokusima hibridizaci-
je unutar biljnih vrsta. Ima mnogo kontroverzija i naučnici nisu sasvim
sigurni u kojoj mjeri se interakcije gena i sredine upliću u determinaciju
normalnih osobina ponašanja. S druge strane, uloga ovih mehanizama je
dobro upoznata u nekim slučajevima ekstremnih odstupanja od norme.
Nasuprot širokom rasponu sredinskih uticaja na genotip, tj. selekciji
koja na nivou populacije predstavlja osnovni mehanizam organske evo-
lucije, na razini ekspresije pojedinih gena u nekim tkivima takođe se pre-
poznaju sredinski uticaji. Epigeneza, pojam ukupnosti mehanizama koji
određuju razvoj fenotipske ekspresije individualnog genotipa, podrazumi-
jeva procese kontrole sredinskih faktora (ishrana, hormoni, slučaj, virusne
infekcije itd.) na ekspresiju gena, kao u primjeru pomenute pojave fetal-
nog programiranja. Razvila se čitava nova naučna oblast, epigenetika, koja
proučava promjene u potencijalu ekspresije gena, do kojih dolazi tokom
proliferacije i diferencijacije ćelija186. Ova pitanja su od ključnog značaja
za razumijevanje razvoja raznih tkiva i organa. Ekspresija gena (u smislu
aktivnosti primarnog genskog produkta, iRNK) nejednaka je u različitim
tkivima, kao i u različitim fazama razvoja. U svjetlu saznanja o regulaci-
184
185
D. Reiss, J.M. Neiderhiser, E.M. Hetherington & R. Plomin: The relationship code: deciphering
genetic and social influences on adolescent development. Harvard University Press, Cambridge and
London, 2000; p 4
186
R. Jaenisch & A. Bird: Epigenetic regulation of gene expression: how the genome integrates
intrinsic and environmental signals. Nat. Genet. 33(Suppl.):245–254, 2003; p 245
223
VRIJEME GENETIKE
ji ekspresije gena i zahvaljujući pojmovima i podacima epigenetike, dra-
stično se mijenja shvatanje koje je dominiralo psihijatrijom sedamdese-
tih godina prošlog stoljeća – o dva distinktna tipa psihičkih poremećaja
– organskim i funkcionalnim. Na pragu trećeg milenijuma ova dihotomija
gubi uporište. Studije parova blizanaca ukazuju da genetički faktori uti-
ču na podložnost razvijanju simptoma PTSP (post-traumatskog stresnog
poremećaja)187,188, iako se radi o prvoj psihijatrijskoj nozološkoj kategoriji
čije određenje uključuje etiološki element – izlaganje traumatskom do-
gađaju. Stres, pa i onaj psihološki, na ćelijskom nivou izaziva aktivaci-
ju određenih gena koji se inače malo ili nikako ne transkribuju189. Stres i
društveno iskustvo spadaju u činioce koji mogu uticati na ekspresiju gena,
modifikujući vezivanje odnosno aktivaciju regulatora transkripcije190. Vje-
rovatno se bar neke od neurotskih smetnji, koje bi po tradicionalnoj shemi
bile svrstane u funkcionalne poremećaje, mogu povezati sa reverzibilnim
promjenama u regulaciji djelovanja gena. Premda se efekti na sličan način
stečenih promjena u ekspresiji gena mogu održati u vidu strukturnih pro-
mjena neuronskih krugova mozga, ne treba zaboraviti ni činjenicu da nisu
samo patološki procesi ti koji mogu inducirati ovakve promjene. Upoznata
plastičnost genetičkog, epigenetskog i nervnog aparata, omogućava i psi-
hoterapiji i farmakoterapiji da ciljano izazivaju analogne promjene.
Svijest o epigenetskim mehanizmima, te interakciji gena i sredine, ne
dopušta previđanje činjenice da se “sredina” ovdje shvata ne kao “okoli-
na”, “ono izvan kože”, već obuhvata u prvom redu ono što okružuje samu
molekulu DNK. Na psihosocijalno poimanje “sredine”, koje se u istra-
živanjima nerijetko operacionalizira kao socioekonomski status, u većoj
mjeri se oslanja koncept korelacije gena i sredine. Korelacija gena i sredi-
ne podrazumijeva genetičke uticaje na individualne razlike u podložnosti
izlaganju određenim sredinskim okolnostima. Obično se navode tri vida
korelacije gena i sredine191. Primjer aktivne korelacije gena i sredine bilo
187
W.R. True, J. Rice, S.A. Eisen, J. Goldberg, M.J. Lyons et al.: A twin study of genetic and
environmental contributions to liability for posttraumatic stress symptoms. Arch. Gen. Psychiatr.
50:257–264, 1993.
188
M.B. Stein, K.L. Jang, S. Taylor, Ph.A. Vernon & W.J. Livesley: Genetic and environmental
influences on trauma exposure and posttraumatic stress disorder symptoms: a twin study. Am. J.
Psychiatry 159(10):1675-1681, 2002.
189
A.J.L. Macario & E.C. de Macario: Sick chaperones, cellular stress, and disease. N. Eng. J. Med.
353(14):1489-1501; pp 1489-1490
190
E.R.Kandel: Psychiatry, psychoanalysis, and the new biology of mind. American Psychiatric
Publishing, Inc., Washington and London, 2005; p 48
191
M. Rutter: op.cit., pp 186-191
224
bi dijete sa naslijeđenim genima koji predstavljaju povoljnu osnovu za in-
telektualni razvoj i koje nastoji da više vremena provodi u aktivnostima ili
na mjestima koja su u istom smislu povoljna, kao što su biblioteke i muze-
ji. To više i nije neočekivana činjenica – pošto geni učestvuju u određenju
sklonosti ka reagovanju na sredinske uticaje, u određenju inteligencije ili
nekih crta ličnosti, u prvom redu onih koje ulaze u opis temperamenta –
impliciran je uticaj gena na sredinske uticaje. Načelo nije samo po sebi
iznenadno niti nejasno, ali su konkretni primjeri otkriveni istraživanjima
počeli ozbiljno uzdrmavati dosadašnja shvatanja o socijalizaciji kao pro-
cesu u kojem društveni uticaji oblikuju ličnost djeteta. Jača uvjerenje da se
mnoge osobine o kojima se ranije mislilo kao o isključivom ishodu proce-
sa pasivne socijalizacije, zapravo izgrađuju u odnosima koje na neki način
diktira dijete, a ne njegova (odrasla) društvena okolina. To je primjer tzv.
evokativne korelacije gena i sredine, sa jasnim implikacijama od značaja
za praktičnu razvojnu psihologiju. Društvo ne smije okrivljavati ljude za
osobine koje su im donijeli njihovi geni, ali kada je riječ o odnosu odraslih
prema djeci, to ne smije biti opravdanje za greške i grubosti u ophođenju.
Naprotiv, odrasli imaju još veću odgovornost da sâmi aktivno, a ne reak-
tivno, oblikuju svoje ponašanje prema djeci. Poznata je pojava tzv. dvo-
struke prednosti – roditelji od kojih dijete nasljedi „povoljne“ gene, svom
djetetu obezbjeđuju okolinu u kojoj će se ti geni doći, najvjerovatnije i
najlakše, do izražaja. Ima, dakako, i obratnih slučajeva, kada roditelji dje-
ce sa naslijeđenim sklonostima za asocijalne reakcije, imaju odgajivački
stil kojim će potkrijepiti nepoželjne oblike ponašanja. Roditeljsko obliko-
vanje mikrosredine dječjeg razvoja u skladu s naslijeđenim potencijalima
potomstva je primjer pasivne korelacije gena i sredine.
Razni vidovi korelacije gena i sredine dovode do pomenutih teškoća u
procjenjivanju da li su neke značajke razvoja djece ishod socijalizacije. Na-
ravno, korelacija može biti i slaba; npr. dijete može odrastati u najpovolj-
nijim mogućim uslovima za razvoj neke sposobnosti, a da nema genetički
potencijal za takav razvoj, ili može imati i izvanredan genetički potencijal,
a odrastati bez uslova za učenje i vježbanje. Može se samo pitati kakav bi
bio život Wolfganga Amadeusa Mozarta da nije odrastao u porodici muzi-
čara, opkoljen muzikom, i uz dostupne muzičke instrumente.
Kritičari su prerano upozoravali da će razvoj genetičkog pristupa pi-
tanjima ponašanja i psiholoških osobina dovesti do zanemarivanja druš-
tvenih i drugih ekoloških uticaja u psihičkom razvoju. Dešava se upravo
225
VRIJEME GENETIKE
suprotno – naučnici razvijaju osvježen pogled na odrednice razvoja i sve
je jača potreba za rigoroznijim istraživanjima uticaja sredine, koja bi išla u
korak sa napretkom genetičkih znanja, kako bi se poboljšao uvid u složene
mehanizme međudjelovanja ovih faktora. Kriteriji ozbiljnog naučnog rada
na ovom polju postaju sve strožiji i spontano kažnjavaju jednostranost gle-
dišta ili nespremnost psihologa i stručnjaka u drugim srodnim oblastima da
idu u korak s tokovima savremene genetike, makar legitimnim i sigurnim
opisivanjem fenotipova. Tako će najviše doprinijeti upoznavanju čovjeko-
vog ponašanja, predmetu na dodirnim tačkama mnogih i raznih nauka, na
rubu znanosti o organskom nasljeđivanju.
226
Bujica mutacija i popl ava mutagena
Istorija otkrića i istraživanja mutacija svakako počinje ingenioznim, za

svoje vrijeme revolucionarnim posmatranjima, koja je izveo Holanđanin
Hugo de Vries (1848-1935), krajem XIX i početkom XX vijeka, uporedo
sa reafirmacijom mendelizma. On je primijetio da jedinke vrste Oenothera
lamarckiana, u eksperimentima hibridizacije, ispoljavaju veliku promjen-
ljivost, koja se ne može pripisati kombinovanju mendelovskih gena. Spon-
tano su se pojavljivale biljke sa osobinama kakvih nije bilo u prethodnim
generacijama. De Vries je zaključio da su spontane nove varijante poslje-
dica materijalnih promjena u genima i nazvao je te promjene mutacijama.
Novonastale odlike su se ponašale po Mendelovim pravilima, što je doka-
zivalo da se zaista radi o izmijenjenim genima. Prije De Vriesovih pokusa i
njegove mutacione teorije, mendelovski geni su smatrani strogo stabilnim
jedinicama. Svoja zapažanja i zaključke De Vries je objavio u dvotomnoj
knjizi „Učenje o mutacijama“192, koja je jako uzburkala savremenu biološ-
ku teoriju. Pojavila su se „mutacionistička“ shvatanja organske evolucije,
koja su negirala darvinizam. Stav mutacionista je bio da prirodno odabira-
nje, duša Darwinove evolucione teorije, nije potrebno u objašnjavanju me-
hanizma dugoročne istorije živog svijeta. Organizmi se mijenjanju spon-
tano, putem povremenih, iznenadnih, naglih, skokovitih genskih mutacija;
nove vrste nastaju takoreći u trenutku, to i jeste evolucija.
De Vriesove ideje o spontanitetu mutacija, u smislu njihove velike,
praktično potpune nezavisnosti od spoljašnjih uticaja, dovedene su u pita-
nje zahvaljujući otkrićima Hermanna Mullera. On je elegantnim pokusima
na vinskoj mušici pokazao da radijacija izaziva mutiranje gena193. Sredina,
dakle, itekako utiče na promjene u nasljednom materijalu. Tokom dalj-
njeg obogaćivanja znanja o mutacijama i o mutagenezi, procesu njihovog
192
H. de Vries: Die Mutationslehre (1-2). Von Veit & Comp., Leipzig, 1901-1903.
193
H. J. Muller: Artificial transmutation of the gene. Science, 66:84-87, 1927.
227
VRIJEME GENETIKE
nastanka, utvrđeno je da različiti faktori iz okoline organizama uzrokuju
mutacije, djeluju kao mutageni. Istaknuto mjesto među njima, po količini i
značaju, zauzimaju razni hemijski spojevi194, čija je mutagena aktivnost od
posebne važnosti za čovjeka i društvo.
Hemizacija čovjekove sredine

Životna sredina savremenog čovjeka u visokom je stepenu zasićena
ogromnim brojem različitih hemikalija koje su ili vještački proizvedene
(sintetizirane, tj. ranije nisu postojali u prirodi) ili im je prirodna inciden-
cija sasvim niska, a zahvaljujući ljudskim djelatnostima stekli su široko
rasprostranjenje. Na taj način čovječji organizam dolazi u kontakt sa bo-
gatim spektrom svakakvih hemikalija koje, strogo uzevši, ne predstavljaju
dio njegove (nekadašnje) prirodne okoline, biva izložen njihovom djej-
stvu i trpi mnogobrojne posljedice ovih djejstava. Mi možda nismo u do-
voljnoj mjeri ni svjesni zastrašujućih dimenzija „hemijske poplave“ našeg
životnog prostora. Početkom sedamdesetih godina prošlog vijeka znalo
se da nas okružuje 2.0 do 2.5 miliona poznatih hemijskih jedinjenja195.
Tome svakako treba pribrojati svake godine blizu 250000 novih spojeva,
koji nastaju u naučnim i tehničkim laboratorijama196. Od ovog gotovo ne-
vjerovatnog mnoštva sintetičkih hemikalija, njih 50000 kruži biosferom
u značajnim količinama, a taj se broj naših „opasnih nečujnih susjeda“
povećava za oko 1000 godišnje197. Od četvrtine miliona novosintetisanih
jedinjenja svake godine nekoliko hiljada ulazi u neki oblik praktične upo-
trebe, a izvjestan dio njih postiže i veoma veliku rasprostranjenost u ljud-
skoj populaciji (da pomenemo samo pesticide, deterdžente, lijekove i do-
datke prehrambenim proizvodima – tzv. aditive i konzervanse). Stručnjaci
su iznosili da je životna sredina savremenog čovjeka u drugoj polovini XX
vijeka opterećena sa približno milion hemijskih spojeva kakvih do nedav-
no uopšte nije bilo198.
194
C. Auerbach: The chemical production of mutations. Science, 158:1141-1147, 1967.
195
L. Ehrenberg: Genetic toxicity of environmental chemicals. Genetika (Beograd), 6(3):367-398,
1974.
196
J. Schubert: A program to abolish harmful chemicals. Ambio, 1(2):79, 1972.
197
L. Fishbein: Potential Industrial Carcinogens and Mutagens. U.S. Environmental Protection
Agency, Washington (D.C.), 1977.
198
N. P. Dubinin: Genetičeskie posledstvija zagrjaznenija okružajuščej sredy (u – “Mutageny sredy
i nasledstvennost čeloveka, str. 3-20). Izdatelstvo “Nauka”, Moskva, 1977.
228
Kvantitativni aspekti hemizacije ljudskog života i čovjekovog okoliša
imaju, možda, još dramatičnije obrise. Proizvodnja hemijskih tvari svake
vrste i namjene takoreći neprekidno raste, dostižući u novije vrijeme upra-
vo gigantske razmjere u količinskom pogledu. O tome svjedoče podaci
iz raznih izvora o svjetskoj produkciji vještačkih đubriva i vlakana, kao
i plastičnih masa. Za 25 godina (1951-1975) je proizvodnja samo ovih
sintetiziranih hemikalija prosječno porasla između sedam i trideset puta.
U istom periodu je prodaja sirove nafte, koja predstavlja (pored ostalog)
glavnu sirovinu u hemijskoj industriji, više nego utrostručena. Trend str-
mog uzlaska krivulje rasta hemijskih industrija nastavljen je i u posljednjoj
četvrtini XX vijeka.
Dva spoja, koji su dokazani izazivači nasljednih promjena, a jedan od
njih i kao izazivač raka u populacijama eksperimentalnih životinja, eti-
len-dihlorid (1,2-dihloretan) i vinil-hlorid, su međuprodukti u tehnologiji
proizvodnje polivinil-hlorida, jedne od najpoznatijih i najrasprostranjeni-
jih vještačkih plastičnih masa. Pored toga, etilen-dihlorid ima široku sa-
mostalnu primjenu kao otapalo, dodatak automobilskom gorivu i sredstvo
za odstranjivanje masnoća sa metalnih površina, tako da spada među he-
mijska jedinjenja s kojima ljudi srazmjerno često kontaktiraju. U desetak
godina druge polovine prošlog stoljeća, proizvodnja ova dva snažna muta-
gena u SAD narasla je za šest do sedam puta199. Rast je donekle usporen u
narednim godinama, ali se i dalje zadržao visok nivo proizvodnje.
Hemizacija, naravno, ne zaobilazi nikoga. S obzirom na već ranije
dostignutu veliku raširenost i potrošnju hemikalija, tempo hemizacije, na-
ročito u razvijenim zemljama, potkraj prošlog vijega donekle se usporava,
ali opšti stupanj zatrovanosti naše male planete ostaje vrlo visok.
Mutacije i njihove posljedice

Biološke (organske) posljedice djelovanja hemikalija iz okoline organiz-
ma mogu se klasifikovati na različite načine. Možda je najznačajnije razliko-
vati negenetičke i genetičke efekte djelovanja hemijskih faktora, pri čemu se
pod genetičkim efektima podrazumijevaju materijalne promjene u nasljed-
nom materijalu živih bića, odnosno mutacije. Izazivači mutacija nazivaju se
199
B. N. Ames: Identifying environmental chemicals causing mutations and cancer. (u – “The Bio-
logical Revolution”, G. Weissmann ed., str 117-148). Plenum Publishing Corporation, New York,
1979.
229
VRIJEME GENETIKE
mutageni, za njih se kaže da su genotoksični, pošto uzrokuju poremećaje u
strukturama koje predstavljaju osnovu procesa biološkog nasljeđivanja, tj. u
genima i u hromosomima, odnosno u molekulama DNK. Standardni pojam
toksičnosti vrijedi, dakle, za one hemikalije koje izazivaju narušavanje svih
ostalih komponenti strukturnog i funkcionalnog ustrojstva organizma. Pre-
ma nekim proračunima, u ovdašnjim sredinama cirkuliše oko 2000 hemika-
lija koje su (na ovaj ili onaj način) verifikovane kao genotoksične200.
Pojavni oblici ispoljavanja mutacija zavise prije svega od tipa ćelija
gdje su se mutacije dogodile. Promjene u genetičkom materijalu spolnih
ćelija i njihovih prekursora manifestuju se tek u potomstvu jedinki koje
su bile neposredno izložene djelovanju genotoksičnih hemikalija – to su
generativne (ili klicne) mutacije. Mutacije u tjelesnim ćelijama označa-
vaju se kao somatske (somatičke) i njihove se posljedice ranije ili kasnije
manifestuju na direktno eksponiranim individuama (vremenski razmak od
nastanka mutacije do ispoljavanja njenih posljedica znatno varira čak i
kada se radi o istim mutacijama). Takođe treba naglasiti da se poremećaji
u nasljednom materijalu mogu manifestirati i na direktno pogođenim je-
dinkama, kao i u njihovom potomstvu (tabele 17 i 18).
Negenetičke Ispoljavaju se na neposredno izloženim

Organske posljedice (pogođenim) individuama kao različiti zdravstveni
djelovanja hemijskih Genetičke Somatičke mutacije i dr. poremećaji
činilaca iz okoline (mutacije)
Generativne mutacije Ispoljavaju se tek u potomstvu izloženih jedinki
Tabela 17. Osnovna podjela posljedica djelovanja hemijskih faktora na organizme.
Somatske (ili somatičke) mutacije, koje dolaze do izražaja na pogođe-

nim jedinkama, a ne prenose se u naredne generacije, čine po opštem uvjere-
nju najvažniju grupu uzročnika maligne alteracije ćelija, odnosno kancero-
znih oboljenja. Ovo uvjerenje se potkrepljuje objektivnim podacima o očitoj
korelaciji između kancerogenih i mutagenih efekata pojedinih hemijskih
supstanci. Na velikom broju primjera je pokazano da kancerogene materije
obično imaju i mutageno djejstvo201. Otuda slijedi da bi većina mutagena
mogla imati i kancerogeno djejstvo. Taj zaključak je svakako potkrijepljen
brojnim istraživačkim nalazima. Ipak, treba naglasiti da su priznati testovi
200
D. Marinković, N. Tucić & V. Kekić: Genetika. “Naučna knjiga”, Beograd, 1981.
201
J. McCann & B. N. Ames: Detection of carcinogens as mutagens in the Salmonella/microsome
test – assays of 300 chemicals; discussion. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 73:950,1976.
230
kancerogenosti znatno komplikovaniji i skuplji od testova mutagenosti (bar
onih predviđenih za brzo provjeravanje hemikalija), tako da je neuporedivo
lakše i jednostavnije ispitati da li je utvrđeni kancerogen ujedno i mutagen,
nego obratno. Ipak, sva raspoloživa teorijska i empirijska saznanja govore
da postoji izrazit paralelizam u ispoljavanju mutagenih i kancerogenih uči-
naka kod većine adekvatno proučenih hemijskih tvari.
Tip mutacija Ćelije gdje se događaju Manifestacije

Gonadalne ćelije (tj. polne ćelije i Nasljedne promjene u užem smislu pojma, koje
Generativne (klicne)
njihovi prekursori) se ispoljavaju u narednim generacijama.
Neki oblici raka i leukemije, degenerativne
Tjelesne ćelije odraslog organizma bolesti, imunološki poremećaji, opšte
Somatičke skraćenje života.
Malformacije (nakaznosti, terata) koje se
Tjelesne ćelije embriona ili fetusa
ispoljavaju pri rođenju ili kasnije.
Tabela 18. Somatičke i generativne mutacije i njihove manifestacije (prema

Ehrenbergu). Napomena: nakaznosti („fetalne malformacije“) i imunološki poremećaji
mogu nastati i iz drugih razloga, a ne samo usljed somatičkih mutacija.
Pri klasifikovanju mutacija primjenjuju se i mnogi drugi kriterijumi. S

obzirom na odnos mutacije prema adaptivnoj vrijednosti fenotipa nosioca,
moguće je razlikovati tri kategorije mutacija: letalne, subletalne i adaptiv-
no neutralne. Ogromnom većinom su letalne ili subletalne, tj. uslovljavaju
smrt ili slabost pogođenog organizma, pa bivaju predmetom oštre nega-
tivne selekcije202. Stabilnost gena zavisi prije svega od procesa kojima se
„popravljaju“ greške u molekulama DNK, a obuhvaćeni su zajedničkim
nazivom „mehanizmi obnove“203.
S obzirom na oblik interakcije mutantnog alelogena sa ishodnim ale-
logenom ili alelogenom „divljeg tipa“ razlikuju se dominantne i recesivne
mutacije, s tim što svakako postoji i treća grupa – mutacije čije međudjej-
stvo sa referentnim alelom ne odlikuje relacija dominantnost – recesivnost.
Od posebnog je značaja klasifikacija mutacija koja ih dijeli u dvije grupe,
prema mikroskopskoj vidljivosti izazvanih promjena, odnosno prema ko-
ličini nasljednog materijala zahvaćenog promjenom (tabela 19).
202
A. C. Wilson, S. S. Carlson & E. M. Prager: Molecular time scale for evolution. Trends Genet.
3:241-247, 1987.
203
A. Kornberg: Replication. Freeman, San Francisco, 1980.
231
VRIJEME GENETIKE
Promjene nevidljive optičkim mikroskopom Genske mutacije („tačka mutacije“)
Promjene vidljive optičkim mikroskopom Hromosomske mutacije
Tabela 19. Klasifikacija mutacija po kriterijumu vidljivosti promjena optičkim

mikroskopom (odnosno po količini genetičkog materijala zahvaćenog promjenom).
Tipologija mutacija je važna za izbor postupaka detekcije mutagenog

djelovanja hemikalija, za određivanje raznih tipova mutacija potrebno je
primjenjivati različite sisteme testiranja. Drugim riječima, djejstvo muta-
gena mora se otkrivati različitim test-sistemima, pošto jedan te isti mu-
tagen izaziva različite mutacije, a pojedini testovi obično otkrivaju samo
određene vrste mutacija.
Proučavanje mutacija je preduslov konstruisanja najboljih i najpouz-
danijih testova mutagenosti. Danas je proučavanje mutacija izraslo u sa-
mostalnu, snažno razvijenu granu savremene nauke o biološkom nasljeđi-
vanju – genetiku mutacija.
Učestalost mutacija
Vrlo je teško odlučno odgovoriti na pitanje da li se mutacije dešavaju
rijetko ili često. Pozornica nastanka mutacija su ćelijske diobe, ili drugim
riječima – promjene u nasljednom materijalu, genima i hromosomima, na-
stupaju obično u toku duplikacije. To su, uglavnom, „greške“ u stvaranju i
raspodjeli novih, udvostručenih nasljednih struktura. Procjenjuje se da za
života ljudske jedinke njene ćelije “prođu” kroz nekih 1015 (milijarda mi-
lijardi) dioba i sigurno je da pri tome nastane na hiljade raznih mutacija204.
Genske mutacije su osnovni oblik i svode se na promjene u sekvencijama
DNK. Svaka tačka u molekulama DNK, svaki par baza u njihovom sastavu
može biti izmijenjen, podložan je mutiranju.
Učestalost mutacija mjeri se njihovim brojem po generacijama i po
lokusima, koji se označava kao stopa mutiranja i može se svesti na očeki-
vanu frekvenciju u milion gameta. Različiti geni mutiraju nejednako često,
ali uglavnom u konstantnim iznosima205. Kao globalna prosječna vrijed-
204
M. W. Thompson, R. R. McInnes & H. F. Willard: Genetics in Medicine (Fifth edition). W. B.
Saunders Company, Philadelphia, 1991.
205
J. W. Drake, B. Charlesworth, D. Charlesworth & J. F. Crow: Rates of spontaneous mutations.
Genetics, 148:1667-1686, 1998.
232
nost učestalosti promjena u jednom genu, u savremenim općenitim raču-
nima, uzima se vrijednost od 10-10, tj. – jedna promjena na milion dioba.
Stvarno izmjerena stopa mutiranja pojedinih gena prilično je viša i kreće
se između 10-4 i 10-5, ali treba napomenuti da mjerenja većinom potiču iz
nešto starijih populacionih studija206. Razlika je suviše velika i pripisuje
se nedostacima klasičnih metoda koje su primijenjene u odgovarajućim
istraživanjima. Nizak opšti nivo količine mutacija je neophodan uslov odr-
žavanja života, onakvog kakvim ga vidi moderna biologija207, a održava se
najviše zahvaljujući „mehanizmima obnove DNK“.
U diobama ćelija koje su uključene u liniju proizvodnje gameta ne
dešava se veliki broj mutacija, a u tom pogledu postoje izvjesne razlike za
pripadnike različitog spola. Govoreći o čovjeku, svaka zrela jajna ćelija
(čiji je broj ograničen) ima iza sebe niz od samo nekoliko ćelijskih dioba,
koji je dovršen do vremena rođenja. Nasuprot tome, spermatozoidi nastaju
tokom čitavog reproduktivno aktivnog života muške jedinke, od puberteta
do muške “menopauze”, u ukupnom broju od oko jedne milijarde. U taj
proces uključeno je više stotina mitoza, tako da se smatra da količina iz-
mijenjenih gena po spermatozoidu ima veze sa starošću muškarca. Ovaj
zaključak uzima se kao teorijska pretpostavka koja je dokazana za neke,
ali ne za sve nasljedne poremećaje istražene u tom smislu208.
Karakteristično je da promjene u nasljednom materijalu nisu podjed-
nako, tj. slučajno raspodijeljene, dužinom genoma, nego imaju tendenciju
da su izrazito, deset do sto puta, mnogobrojnije na određenim segmentima
molekula DNK, kojima je dat naziv „vruće tačke“. Ove tačke nisu uvijek
iste za spontane i inducirane mutacije209.
Mutageni, supermutageni i antimutageni

Kako je već pomenuto, fizički i hemijski faktori koji uzrokuju promje-
ne u nasljednom materijalu (tj. uzrokuju mutacije) označavaju se nazivom
mutageni, a proces nastanka mutacija naziva se mutageneza. Mehanizam
206
F. Vogel & A. G. Motulsky: Human Genetics (Second edition). Springer-Verlag, Berlin, 1986.
207
B. Alberts, D. Bray, J. Lewis, M. Raff, K. Roberts & J.D. Watson: Molecular Biology of The Cell
(Second edition). Garland Publishing Inc., New York-London, 1989; p 221.
208
M. W. Thompson, R. R. McInnes & H. F. Willard: Genetics in Medicine (Fifth edition). W. B.
Saunders Company, Philadelphia, 1991.
209
S. Elrod & W. Stansfield: Genetics (Fourth edition). McGraw-Hill Publishing Company Limited,
New Delhi, 2002.
233
VRIJEME GENETIKE
mutageneze svodi se u krajnjoj liniji na izazivanje poremećaja u građi na-
sljednih makromolekula, prije svega u molekulama dezoksiribo-nuklein-
ske kiseline. Putevi nastanka tih poremećaja su različiti i nisu u svakoj
pojedinosti niti u svakom posebnom primjeru dovoljno razjašnjeni.
Mutageno djelovanje hemijskih supstanci općenito se ogleda u povi-
šenju stope mutacija. Svaki gen, naime, mutira u prirodnim uvjetima, sa
karakterističnom stopom mutiranja, koja predstavlja kvantitativnu mjeru
mutabilnosti gena i manje-više je stalna. Vrijednost stope mutiranja za po-
jedine gene u prosjeku se kreće između 10-6 i 10-5, za većinu proučenih
genskih lokusa (izuzetaka, naravno, ima). Nije poznato otkuda potiču ra-
zlike u mutabilnosti, podložnosti mutiranju raznih gena.
Efekat raznih mutagena je količinski nejednak. Razlikuju se jaki i
slabi mutageni, a supermutagenima se nazivaju hemijski (i drugi) faktori
koji povisuju stopu mutacija po nekoliko stotina puta. Određivanje stepena
mutagenosti vezano je za određivanje stope mutiranja, odnosno za utvrđi-
vanje koji dio ukupne frekvencije posmatranog gena mutira pod djelova-
njem izvjesnog mutagena i koliko je to iznad redovne (prirodne, spontane)
stope mutiranja posmatranog gena.
Mutageno djelovanje hemijskih spojeva je univerzalno i nespecifično, ali
je osjetljivost pojedinih bioloških vrsta, pa i individualnih organizama u tom
pogledu ipak nejednaka. Osim toga, kako je već naglašeno, različiti geni tako-
đe nisu jednako podložni djelovanju istog mutagena. Sve navedene okolnosti
čine zadatak detekcije mutagena i mutagenog djelovanja bitno složenijim,
pogotovo ako se (kako je i uobičajeno) zahtijevaju i kvantitativne procjene.
Daljnje komplikacije oko otkrivanja mutagena pričinjava okolnost
da mutageno djejstvo mnogih hemikalija zavisi od tokova njihovog me-
tabolizma u živom biću. Mnoge supstance kao takve nisu mutagene, ali
proizvodi njihove metaboličke transformacije imaju čak i jake mutagene
efekte. Zbog ove pojave je neophodno u cilju pouzdane detekcije potenci-
jalnog mutagena u test-sistemima izvršiti i njihovu metaboličku aktivaciju,
što nameće jedan čitav spektar specijalnih problema.
Isto tako, mnogi produkti hemijske industrije sa širokom primjenom u
praksi nisu mutageni po svom osnovnom sastojku, nego zbog prisustva ma-
kar i minimalnih količina različitih onečišćenja. Onečišćenja mogu biti re-
zultat tehnološkog proizvodnog postupka ili naknadnih promjena osnovnog
sastojka u proizvodu. Čest je slučaj da količinski beznačajne primjese imaju
znatne mutagene efekte i da na određenu supstancu padne „prokletstvo“ da
234
je izazivač mutacija, a tu ulogu zapravo igra neko sasvim drugo jedinjenje,
prisutno samo u tragovima. Instruktivan je primjer herbicida, poznatog pod
kratkim imenom 2,4,5-T (puni naziv – 2,4,5-trihlorfenoksirćetna kiselina),
čija je upotreba zabranjena u većem broju zemalja (Danska, Italija, Holan-
dija), zbog sumnje da njegovi ostaci u hrani ugrožavaju ljudsko zdravlje;
objektivne analize, su međutim, pokazale da opasne toksične efekte po čo-
vjeka ima u stvari onečišćenje sadržano u 2,4,5-T; spoj pod imenom 2,3,7,8
– tetrahlor-dibezop-dioksin (TCDD) i to već pri koncentracijama reda veliči-
ne 0.01 mg na kilogram 2,4,5-T210. Iskustva stečena istraživanjem djelovanja
raznih kontaminantnih jedinjenja u hemijskim preparatima upotrebljavanim
za razne svrhe ukazuju na mogućnost da genotoksičnost pojedinih preparata
češće stoji u vezi sa genotoksičnošću onečišćenja nego kada se radi o obič-
nim (negenetičkim) oblicima toksičnog djelovanja na čovjeka.
Za mnoge hemijske spojeve je utvrđeno da mogu djelovati u smislu
snižavanja stope mutacija, bilo da je riječ o spontanim ili o indukovanim
mutacijama; takve hemikalije su dobile ime antimutageni. Antimutageno
djejstvo može bazirati na protektivnoj funkciji (zaštita od djelovanja muta-
genih faktora, bez obzira na način kako se ostvaruje – pasivnim zaprečava-
njem djejstva mutagena ili pokretanjem hemijskih reakcija koje pretvaraju
mutagen u neaktivnu formu) kao i na podsticanju i ubrzavanju akcije re-
paracionih mehanizama u samom živom sistemu. Reparacioni mehanizmi,
pomoću kojih se otklanjaju „greške“ (odnosno promjene) u osnovnom ge-
netičkom materijalu ćelija (na prvom mjestu – u molekulama DNK), pred-
stavljaju univerzalno prisutan prirodnom selekcijom učvršćen vid reduk-
cije pritiska mutacija na živi sistem; nauka je upoznala nekoliko različitih
tipova reparacije. Pouzdano je konstatovana činjenica da spoljašnji činioci
mogu imati jakog uticaja na tokove i efikasnost procesa reparacije genetič-
kih poremećaja u ćeliji; na tome se upravo i zasniva antimutageno djejstvo
pojedinih hemikalija, koje se označavaju kao antimutageni. U literaturi se
nalaze podaci o antimutagenom efektu niza sintetskih i prirodnih jedinje-
nja; posebno interesovanje su svojevremeno privukla na sebe istraživanja
antimutagenosti nekih vitamina, budući da se odgovarajuće djelovanje po-
stiže već njihovim prisustvom u relativno niskim, a svakako netoksičnim
koncentracijama211. Antimutagenost pojedinih hemijskih spojeva utvrđena
210
J. Redfearn: Britain is odd man out on 2,4,5-T. Nature, 298(5872):318, 1982.
211
U. K.. Alekperov, M. G. Abutalibov & D. D. Ahundrova: Antimutagennaja aktivnost nekotoryh
vitaminov i provitaminov (u – “Genetičeskie posledstvija zagraznenija okružajuščej sredy, str. 188-
192). Izdatelstvo “Nauka”, Moskva, 1977.
235
VRIJEME GENETIKE
je obično samo kao empirijska činjenica, dok se malo zna o pravom meha-
nizmu zaštitnog efekta antimutagena.
Test-sistemi za detekciju mutagenosti

Za utvrđivanje mutagenosti raznih fizičkih i hemijskih agensa, kao i
mutagenosti hemikalija, služe različiti test-sistemi. Središnje mjesto test-
sistema zauzima biološki indikator, a to može biti bilo koji živi sistem, od-
nosno populacija živih bića ili ćelija, od virusa, preko bakterija, kvasaca,
insekata i riba, do sisara i njihovih kultivisanih ćelija (uključujući i čovječ-
je ćelije). Biološki indikator (ili objekat test-sistema) trpi mutageno djelo-
vanje testiranog agensa i ispoljava posljedice toga djelovanja. Razvijen je
veliki broj različitih test-sistema, tako da je njihovo klasifikovanje postalo
prilično komplikovano; jedna moguća tipologija test-sistema prema tipu
biološkog indikatora (objekta) prikazana je tabelom 20. Test-sistemi se
obično i označavaju po svom objektu.
Test-sistemi Biološki indikatori – objekti

Prokariotski organizmi
„Mikrobiološki“ Potćelijski i jednoćelijski organizmi Čitavi organizmi
(bez formiranog jedra)
Eukariotski organizmi
„Makrobiološki“ Višećelijski organizmi Kultivisane ćelije
(sa formiranim jedrom)
Tabela 20. „Mikrobiološki“ i „makrobiološki“ test-sistemi i odgovarajući tipovi

bioloških indikatora.
Tip indikatora uveliko determiniše detekcione potencijale test-sistema.

Iz tabele 20 vidi se da kao biološki objekat mogu da posluže jednoćelijski
kao i višećelijski organizmi, prokarioti kao i eukarioti i konačno – cjeloviti
organizmi kao i kultivisane ćelije viših živih bića. Svaki od ovih tipova
indikatora može imati specifičnu vrijednost u otkrivanju mutagena, budući
da nisu jednako pogodni za kvalitativno i kvantitativno praćenje raznih
mutacija, niti su međusobno jednaki po osjetljivosti na efekat pojedinih
mutagena (tabela 21).
236
Registrabilne mutacije
Test-sistem
Genske Hromosomske
Sistematska Letalne
Objekat Ostale Strukturne Numeričke
pripadnost objekta dominantne
Bakterije Escherichia – + – –
Neurospora – + + +
Gljive + + – +
Kvasci
Grah – – + +
Cvjetnice – + + +
Tradescantia
Insekti Drosophila + + + +
Miš + – + +
Pacov + – + +
Sisari Hrčak (ćelije) – + + +
Miš (ćelije) – + + +
Čovjek (ćelije) – + + +
Tabela 21. Primjeri test-sistema s obzirom na tip mutacija koje se u njima ispoljavaju.
Sa stanovišta njihove praktične upotrebljivosti, jedna od najvažnijih

karakteristika testova mutagenosti jeste vrijeme trajanja koje mora proteći
od početka testiranja do mogućnosti očitavanja rezultata. Testovi muta-
genosti, naime, biološki su testovi najvišeg stupnja složenosti, tako da je
za dobijanje vjerodostojnih nalaza neophodna maksimalna pažnja i preci-
znost u izvođenju svake tačke u proceduri testiranja. Pri tome su biološke
osnove testa često prilično komplikovane, pa stoga do konačnog ishoda
mora proteći izvjesno vrijeme. Uobičajeno je za svrhe prakse razlikova-
nje dva glavna tipa testova prema njihovom trajanju, a to su kratkoročni
(„brzi“), srednjeročni i dugoročni testovi. Kratkoročni testovi se obavljaju
u trajanju od dva do osam dana, dok se trajanje srednjoročnih testova mjeri
sedmicama, a dugoročnih mjesecima.
Opšti cilj primjene testova mutagenosti jeste procjena mutagenog dje-
lovanja hemijske supstance na čovjeka. Jasno je da čovjek ne može biti
predmet neposrednog eksperimentisanja i zbog toga svi testovi pružaju
samo indirektne indikacije o stvarnom mutagenom efektu testirane hemi-
kalije. Da bi se nalazi testova mogli u dovoljnoj mjeri smatrati vjerodostoj-
nim, oni moraju proisticati iz modelnih sistema koji garantuju maksimalnu
najveću sličnost sa ponašanjem čovječjeg organizma, njegovih struktura i
237
VRIJEME GENETIKE
funkcija. Očito je da se ovaj cilj ne može postići upotrebom samo jednog
test-sistema, nego je potrebno koncipirati takve procedure testiranja koje
adekvatnom kombinacijom objekata osiguravaju dovoljnu izomorfnost sa
osobinama „simuliranog“ (tj. ljudskog) organizma.
U isti mah, testovi mutagenosti moraju biti ponovljivi, što znači da nji-
hovi nalazi u svakom trenutku podliježu provjeri sa identičnim tehničkim
postupkom. Zbog toga je od esencijalne važnosti da je njihov tok do poje-
dinosti precizno opisan i da se u svakom pojedinačnom primjeru sprovodi
tačno prema osnovnom opisu. Na ovaj način se postiže potreban nivo stan-
dardnosti testova, što je preduslov za ponovljivost i provjeru rezultata.
Konačno, veoma bitan aspekt kvaliteta testova sastoji se u njihovoj
ekonomičnosti. Kratkoročni testovi su obično jeftiniji i s te tačke gledišta
predstavljaju plauzibilan oblik ispitivanja mutagenosti; nijedan od njih,
međutim, uzet sam za sebe ne pruža dovoljno sigurnu informaciju o mu-
tagenosti i stepenu mutagenosti testiranog jedinjenja, pa je neophodno da
se primjenjuju u specifično kombinovanim baterijama, ukoliko se žele do-
biti pouzdaniji podaci i donijeti odgovarajući zaključci o potrebnim mje-
rama212.
Postupak testiranja mutagenosti

Kako je već ranije naglašeno, testovi mutagenosti nisu jednostavni i
njihovo izvođenje zahtijeva visokokvalifikovani kadar, složenu opremu i
biološki materijal; stoga postupci testiranja hemikalija na mutagenost mo-
raju biti precizno koncipirani i disciplinovano sprovedeni u svakom poje-
dinom slučaju. Tačnost realizacije čitave procedure utoliko je važnija što
se u redovnim primjerima uvijek radi o standardizovanim testovima koji
treba da daju komparabilne i ponovljive rezultate.
Program testiranja određene supstance zavisi prije svega od širine nje-
ne primjene u ljudskoj praksi. U tom pogledu je korisno razlikovati dvije
osnovne kategorije hemijskih jedinjenja: (1) jedinjenja ograničenog raši-
renja – na primjer ona koja se upotrebljavaju kao tehnološki faktor u in-
dustrijskoj proizvodnji, ali ne ulaze u širu cirkulaciju kao dio proizvoda ili
proizvod; (2) jedinjenja velike raširenosti u ljudskim populacijama, kao što
212
B. N. Ames: Identifying environmental chemicals cuaing mutations and cancer (u – “The Bi-
ological Revolution”, G. Weissmann editor, pp 117-148). Plenum Publishing Corporation, New
York, 1979.
238
su pesticidi, aditivi u prehrambenim proizvodima i masovno upotrebljava-
ni medicinski preparati213. Jedinjenja prve kategorije podliježu na prvom
mjestu testovima rešetanja („screening“), dok spojeve druge kategorije
treba, po pravilu, podvrgnuti proceduri kompletnog testiranja; razlika u
principima testiranja ovih kategorija zapravo se sastoji u tome što se tvari
druge kategorije ispituju na mutagenost i složenijim metodama, bez obzira
na pozitivan ili negativan ishod screening – testova. Potpun program testi-
ranja primjenjuje i na tvari prve kategorije ukoliko daju pozitivne testove
prvog stepena. Prema tome, racionalno organizovana procedura testiranja
potencijalno mutagenih hemikalija podrazumijeva primjenu principa ste-
penovanih testova. Testovi prvog stupnja predstavljaju prvi korak u ispiti-
vanju mutagenog djelovanja i zato se pred te testove postavljaju specifični
zahtjevi: oni treba da budu brzo i lako izvodljivi, ne smiju biti skupi, a
moraju davati rezultate visokog nivoa pouzdanosti. Kada je riječ o pouzda-
nosti testova I stepena onda se u prvom redu misli na zahtjev da samo izu-
zetno daju negativne rezultate, samo ako se uistinu ne radi o supstancama
bez ikakvog mutagenog djejstva; drugim riječima, naročito je značajno da
ne daju lažno negativne nalaze. Testiranje prvog stepena realizuje se pu-
tem definisanih „setova“ (garnitura) test-sistema, koji po pravilu uključuju
mikrobiološke objekte (eukariotske i prokariotske, sa metaboličkom akti-
vacijom ispitivane supstance) i test na indukovane hromosomske mutacije
(objekat su najčešće nativne ćelije koštane srži pacova); postoje, dakako,
i drugačije kombinacije, ali im je zajednička karakteristika da sa (što ve-
ćom) sigurnošću registruju sve tipove mutacija. Testiranje drugog stepena
podrazumijeva prije svega pouzdanu potvrdu nalaza prvog stupnja ispi-
tivanja mutagenosti. Testovi trećeg stupnja predstavljaju najrazrađenije i
najkomplikovanije metode, čiji je cilj što preciznija i egzaktnija procjena
mutagenog efekta na čovjeka. Na osnovu rezultata trećeg stupnja testiranja
supstance donosi se prijedlog mjera za eventualnu restrikciju prometa po-
smatrane hemikalije ili prijedlog za zabranu njene upotrebe.
Samo je po sebi jasno da svi stupnjevi testiranja hemijskih spojeva na
mutageno djelovanje obuhvataju isključivo standardizovane test-metode,
koje se mogu ponavljati sa velikom tačnošću i tako omogućavaju relativno
laku rutinsku provjeru svakog nalaza.
213
R. Šram: Neobhodimaja i dostatočnaja test – systema dlja ocenki genetičeskogo riska, vyzvan-
nogo himičeskim zagrjazneniem sredy. Genetika i blagosostojanie čelovečestva (M.E. Vartanjan,
red.) – Trudy XIV meždunarodnogo genetičeskogo kongressa, Moskva 1978. Izdatelstvo „Nauka“,
Moskva, 1981.
239
HIGIJENA NASLJE DST VA –

GENETIKA I ZDRAVLJE
Udio nasljednih poremećaja u globalnoj incidenciji patoloških pro-
mjena današnjeg čovjeka neprestano raste. Upoznavanje i praćenje svih
onih činilaca od kojih zavisi ukupni teret nepovoljnih manifestacija na-
sljednosti postaje u savremenom svijetu i u modernom zdravstvu jedan
od zadataka najveće važnosti. Kontrola postojećeg genetičkog opterećenja
stanovništva, te briga o djelovanju sredinskih činilaca koji uzrokuju nove
nasljedne poremećaje u populaciji (putem nastanka novih štetnih muta-
cija), predstavljaju dva osnovna vida borbe za zdravu nasljednost. U oba
smisla važni su genetički aspekti profesionalne zaštite (zaštite na radu),
kao i genetički aspekti zaštite čovjekove životne sredine.
Genetička opterećenja u populaciji

Genetika, nauka o biološkom nasljeđivanju, ustanovila je pojam “ge-
netičko opterećenje populacije” da bi opisala prisustvo genskih varijanti
sa niskom adaptivnom vrijednošću, varijanti koje postoje uprkos tome što
protiv njih djeluju sile prirodnog odabiranja. Dio tih “štetnih” alelogena
nastaje usljed mutacija, dok se dio njih “provlači” kroz generacije u he-
terozigotnom, dakle prikrivenom stanju. Izvjestan dio tih “štetnih” gena
uzrokuje obolijevanje i smrt ljudskih jedinki, čime se zapravo i mjeri “ge-
netičko opterećenje”, prije svega kao medicinski problem. Proučavanje
činilaca od kojih zavisi nasljedno opterećenje stanovništva spada među
zadatke od primarnog značaja za modernu biomedicinu, kao i za savreme-
ni sistem zdravstvene zaštite. Opšta predstava o mjestu nasljednih (heredi-
tarnih) faktora među ostalim činiocima aktuelne patologije čovjeka može
se steći na osnovu jedne od mogućih shematskih klasifikacija patogenih
mehanizama214, koja je prikazana tabelom 22.
214
N. N. Žukov-Verežnikov: Vvedenie v medicinskuju genetiku. Izdatelstvo CIUV, Moskva, 1971.
241
VRIJEME GENETIKE
Infekcije
EGZOGENI FAKTORI Intoksikacije
Traume
Genopatije
POREMEĆAJI GENETIČKOG “PRAVE” NASLJEDNE BOLESTI
Hromosomopatije
APARATA U GAMETOGENOM
PATOGENI KONSTITUCIJE I DIJATEZE
TKIVU I GAMETIMA
FAKTORI NASLJEDNE PREDISPOZICIJE
ENDOGENI
Maligni tumori
FAKTORI
Autoimuni
POREMEĆAJI GENETIČKOG APARATA U SOMATSKIM ĆELIJAMA poremećaji
Radijacioni sindromi
Starenje
Tabela 22. Klasifikacija patogenih mehanizama.
Utvrđivanje stvarnih dimenzija genetičkog opterećenja u ljudskim

populacijama predmet je mnogih naučnih i stručnih istraživanja i studi-
ja. U medicinskoj literaturi može se naći podatak da gotovo polovinu in-
dividualnih patoloških promjena u današnjim generacijama vrste Homo
sapiens treba smatrati posljedicom različitih strukturnih ili funkcionalnih
poremećaja hereditarnog aparata pojedinih oganizama215. Iako prisustvu-
je u praktično svim sektorima čovjekove biološke egzistencije, genetička
problematika se svojom aktuelnošću i važnošću naročito izražava u okvi-
rima kompleksa procesa ljudske spolnosti i reprodukcije. Saglasno sta-
tistikama Svjetske zdravstvene organizacije (World Health Organization,
WHO), oko četiri procenta novorođene djece u svijetu ispoljava primjetne
nasljedne defekte različitog stupnja ozbiljnosti i težine (sa kliničkog sta-
novišta); ovaj se podatak obično shvata kao donja granica procjene opšte
učestalosti hereditarih bolesti, jer se odnosi samo na patološka stanja sa
potpuno razjašnjenom genetičkom etiologijom. Uporedo s tim, računa se
da svaka ljudska jedinka nosi potencijalno štetne gene, tako da prosječni
rizik osoba normalnog zdravlja i normalne konstitucije da dobiju potom-
ka sa nekom genetičkom anomalijom iznosi oko 3%216, što svakako nije
malo. Nasljedna oboljenja se mogu pojaviti i bez ikakvih prethodnih na-
java u porodičnoj povijesti, kao rezultat novonastalih mutacija. Stručnja-
ci računaju da približno jedan procenat svih gena podliježe mutiranju na
215
A. P. Pehov: Socialnye problemy genetiki. Izdatelstvo “Znanie”, Moskva, 1975.
216
M. M. Kaback: Medical Genetics – An Overview. Pediatr. Clin. North Am. 25:395, 1978.
242
svaku generaciju . Pri tome, ogromna većina promjena u genetičkom ma-
217
terijalu (kaže se 99,9%) ima neželjene posljedice. Udio nasljednih uzroka

u totalnoj smrtnosti novorođenčadi u zemljama svijetu porastao je u prvoj
polovini prošlog vijeka sa 3,3% na 33,3% tj. desetostruko. Indikativno je
da se najveći porast bilježi u zemljama sa najvišim kvalitetom medicinskih
usluga. Procijenjeno je da u Sjedinjenim američkim državama, naprimjer,
svako treće dijete umrlo prije navršene prve godine života – umire usljed
hereditarnih defekata218. Prema ozbiljnim procjenama, i na našem prostoru
se postotak smrtnosti dojenčadi usljed kongenitalnih anomalija povećao za
preko devet puta, u periodu između šezdesetih i osamdesetih godina XX
vijeka219. U isto vrijeme, velikom brzinom raste i broj poznatih nasljednih
bolesti, tako da pregledi iz kasnih sedamdesetih bilježe preko dvije hiljade
kliničkih entiteta sa genetičkom etiologijom220. Najpoznatiji katalog na-
sljednih oboljenja registrovao je 1966. godine oko 1500 bolesti sa manje-
više sigurno utvrđenom genetičkom pozadinom, da bi se taj broj u izdanju
iz 1986. popeo na blizu 4000, a deset godina kasnije na gotovo 7000221, ne
uzimajući u obzir poligenske i hromosomske poremećaje. Ni posljednji
navedeni broj sigurno nije konačan.
Drugim riječima, medicina i medicinska genetika stalno utvrđuju nove
oblike individualnih nasljednih defekata, što se odražava prvenstveno u sta-
tistikama razvijenih dijelova svijeta. Očito su bezbrojni i uvjerljivi razlozi
što u savremenom svijetu zaštita zdravlja stanovništva, u svim svojim as-
pektima i u sve izrazitijoj mjeri, podrazumijeva sistematsku brigu o preveni-
ranju i tretiranju nasljednih oboljenja, uključujući tu i maksimalnu kontrolu
činilaca koji utiču na frekvenciju njihove pojave u ljudskim populacijama.
Genetičko opterećenje svrstava se u red bitnih preokupacija za mnoge medi-
cinske i socijalne službe, kao i za odgovarajuće oblasti nauke.
Incidencija nasljednih defekata u savremenim ljudskim populacijama
ne može se ustanoviti sa apsolutnim sigurnošću, ali je obično iznad većine
procjena. Saglasno nekim istraživanjima, koja se odnose na stanovništvo
razvijenih zemalja Zapada, ali se vjerovatno mogu prihvatiti i kao približ-
217
N. J. Waitzman, P. S. Romano & R. M. Scheffler: Estimates of the economic costs of birth de-
fects. Inquiry 31:188, 1994.
218
M. M. Kaback, op. cit.
219
Društveni značaj osnivanja i sadržaj rada Genetičkog savjetovališta Bosne i Hercegovine. RK
SSRNBiH, Sarajevo, 1983.
220
G. D. Berdyšev, I. F. Krivoručko: Genetika čeloveka s osnovami medicinskoj genetiki. “Višča
škola”, Kiev, 1979.
221
V. A. McKusick: Mendelian Inheritance in Man (XI edition). The Johns Hopkins University
Press, Baltimora, 1996.
243
VRIJEME GENETIKE
no tačna mjera stanja i u ostalim krajevima svijeta, genetički faktori pre-
sudno ili značajno opredjeljuju pojavu da 10 do 15% novorođene djece
trpe od lakših ili težih zdravstveni poremećaja. Preciznije procjene obično
su konzervativnije i kreću se oko donje granice citiranog raspona. U mate-
rijalima Naučnog komiteta OUN za probleme zračenja, koji su pomenuti
na XIV svjetskom kongresu genetičara u Moskvi 1978. godine, saopštava
se da je prethodne godine 10,5% novorođenih u cijelom svijetu ispoljavalo
razne nasljedne nedostatke222.
U tabeli 23 prikazana su procjene globalne frekvencije različitih nasljed-
nih nedostataka i oboljenja, sačinjena na osnovi podataka iz više izvora. Pri-
kazani brojevi su iskazani po kategorijama jedne široko prihvaćene tipologi-
je genetičkih poremećaja, koja se često koristi u medicinskoj literaturi223.
GLOBALNA
TIP NASLJEDNOG POREMEĆAJA OSNOVNI UZROK POREMEĆAJA
FREKVENCIJA
Promjene u hromosomima, vidljive na nivou kariotipa
HROMOSOMSKI POREMEĆAJI Oko 0,6 %
(hromosomske mutacije, “hromosomopatije”).
Promjene u pojedinačnim genima, nevidljive pod
MONOGENSKI POREMEĆAJI mikroskopom, obično se nasljeđuju po određenim jasnim 1–2%
pravilima (mendelizam).
Promjene u većem broju gena, čiji se ukupni doprinos
KONGENITALNE ANOMALIJE nastanku anomalije procjenjuje na više od 50%; način 2–3%
nasljeđivanja nije uvijek jasan.
Promjene u većem broju gena, čiji se ukupni doprinos
POREMEĆAJI CENTRALNOG
nastanku defekta procjenjuje na (znatno) manje od 50%; Do 10 %
NERVNOG SISTEMA I PONAŠANJA
način nasljeđivanja nejasan.
Tabela 23. Glavni tipovi nasljedno determinisanih oboljenja i njihova procijenjena

opšta frekvencija među novorođenima u svijetu (prema podacima iz više izvora).
Primjena pokazatelja iz tabele 23 na bosanskohercegovačku popula-

ciju dovodi do zaključka da se u našoj zemlji svake godine rađa oko 7000
beba sa lakšim ili težim nasljednim poremećajima (tabela 24). Od toga
broja nekoliko stotina otpada na jedinke sa hromosomskim anomalijama,
koje bez izuzetka predstavljaju teška patološka stanja (kao što su i velika
222
Sources and Effects of Ionising Radiation. United Nations, New York, 1978.
223
H. A. Lubs: Frequency of genetic diseases (in – Genetic Counseling, H. A. Lubs & F. de la Cruz,
editors). Raven Press, New York, 1977.
244
većina monogenskih poremećaja). Pri tome valja naglasiti da je čitav ra-
čun izveden na bazi nižih procjena opšte frekvencije pojedinih genetičkih
defekata u relevantnoj stručnoj literaturi.
OČEKIVANI BROJ POGOĐENE

TIP NASLJEDNOG POREMEĆAJA PROCJENA OPŠTE RELATIVNE FREKVENCIJE
NOVOROĐENČADI
Hromosomske anomalije 0,5 % 322
Monogenski poremećaji 1,0 % 643
Kongenitalne anomalije 2,0 % 1286
Drugi poligenski poremećaji 7,5 % 4824
UKUPNO 7075
Tabela 24. Procjena godišnjeg broja novorođenčadi pogođene genetičkim poremećajima u

Bosni i Hercegovini.
Napomena: proračuni su izvedeni na bazi podataka o broju živorođene djece u Bosni i
Hercegovini za 1991. godinu (Statistički godišnjak Republike Bosne i Hercegovine 1992,
Državni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994).
Nije teško naslutiti, pa čak ni izračunati, kolika je cijena genetičkih

zdravstvenih defekata u ekonomskim bilansima zemlje. O materijalnim
problemima pojedinih pogođenih porodica suvišno je i raspravljati. Ge-
netičko savjetovanje, stručna djelatnost usmjerena na prevenciju pojave
nasljednih poremećaja u populaciji, jedan je od najekonomičnijih i najdje-
lotvornijih sektora preventivne medicine, da se i ne pominje neizmjerno
humano značenje genetičke preventive. Stoga nije čudo što se svuda u
svijetu ulažu maksimalni napori na što bržem uspostavljanju i što jačem
razvitku odgovarajućih funkcija u sastavu redovnih zdravstvenih službi.
Genetičko savjetovanje
U načelu je moguće razlikovati dvije oblasti kontrolisanja genetičkih
faktora patologije u ljudskim populacijama. Prvu oblast predstavlja bor-
ba protiv postojećeg genetičkog opterećenja populacije, odnosno praće-
nje već uočenih “patoloških” gena i njihovog kretanja kroz generacije, sa
osnovnim ciljem da se spriječi ili minimalizira njihova reprodukcija; ovaj
245
VRIJEME GENETIKE
sektor genetičke zaštite zdravlja može se u cjelini podvesti pod pojam ge-
netičkog savjetovanja. Druga oblast nadzora nasljednih patoloških činila-
ca obuhvata mjere za praćenje i neutralisanje onih sredinskih djelovanja
koji izazivaju porast genetičkog opterećenja populacije; naučnu bazu rada
u ovoj oblasti čini proučavanje mutacija i procesa njihovog nastanka (mu-
tageneza). Ova oblast djelovanja, u većini država današnjeg svijeta, orga-
nizacijski pripada sektoru zaštite čovjekove životne i radne sredine, dok
se prvopomenuta uključuje obično (integralno ili većim dijelom) u sistem
zdravstvene zaštite stanovništva. Nesumnjivo je, međutim, da između ovih
dviju oblasti nema oštrih granica, njihove se kompetencije i zadaci dodi-
ruju, a organizovanje odgovarajućih društvenih službi počiva zapravo, na
jedinstvenoj bazi naučnih znanja, koja ima multidisciplinarno porijeklo.
Značajno je pomenuti da se razvojem molekularne genetike i genetič-
ko-inženjerskih metoda stvorio širok fond potencijalno primjenjivih po-
stupaka dijagnoze i terapije genetičkih poremećaja, koji će vjerovatno već
u skoroj budućnosti naći mjesta u redovnim aktivnostima usmjerenim na
zdravstvenu zaštitu stanovništva. Molekularno-genetičke i genetičko-in-
ženjerske procedure u medicini nesumnjivo imaju izuzetno povoljnu per-
spektivu, ali ovdje neće biti predmet razmatranja, prije svega zbog svoje
naučno-tehničke specifičnosti.
Uobičajeno je da se cjelokupni sistem mjera za suzbijanje organi-
zovano disperzije nasljednih bolesti i malformacija naziva jedinstvenim
imenom “genetičko savjetovanje” (genetic counselling), tako da biomedi-
cinske ustanove namijenjene toj svrsi po pravilu nose naziv genetičkih sa-
vjetovališta, obično kao “centri” ili “zavodi”. Nisu, međutim, izbačena iz
prakse ni druga imena – “Centar za humanu genetiku”, “Centar za kliničku
genetiku”, “Centar medicinske genetike” i slično. No nezavisno od njiho-
vog formalnog naziva, genetička savjetovališta imaju u osnovi isti sadržaj
rada. Takve institucije, razvijene do svog punog profila, podrazumijevaju
svestrani tretman svih tipova hereditarnih patoloških stanja. Prvi zadatak
njihovog rada je prevencija pojave genetičkih defekata.
Zahvaljujući napretku modernih dijagnostičkih metoda danas se sa
velikom sigurnošću može izbjegavati ili spriječiti rađanje potomaka op-
terećenih nasljednim poremećajima. Savremeni centri za genetičko savje-
tovanje raspolažu metodama otkrivanja heterozigotnih nosilaca štetnih
gena; na taj način se poboljšava pouzdanost prognoza rađanja djece sa re-
cesivnim monogenskim defektima, odnosno – utvrđuju sigurne indikacije
246
za primjenu drugih složenijih metoda genetičke dijagnostike. U citogene-
tičkim laboratorijama obavlja se pravovremeno prenatalno dijagnostici-
ranje svih hromosomopatija, pregledom fetalnog materijala – amnionske
tekućine ili horionskih čupica. Zahvaljujući ovim metodama moguće je
iz buduće populacije novorođenih isključiti svaki začetak pogođen nekim
vidom hromosomskih aberacija. Iste metode takođe služe ranoj dijagnozi
niza nasljednih bolesti metabolizma, koje obično imaju monogensku osno-
vu i vezane su za deficijenciju pojedinih proteina, u prvom redu – enzima
(“enzimopatije”). Saglasno informacijama iz relevantne sintetske literature,
na ovaj način se predupređuju mnogobrojne “molekularne bolesti”224. Više
od sto urođenih grešaka metabolizma mogu se prenatalno dijagnosticirati225.
Mogućnosti u tom smislu svakodnevno se povećavaju. Moderni postupci
neposredne pretrage ploda takođe doprinose uspješnom i pravovremenom
otkrivanju nasljednih grešaka, osobito kada se radi o poligenski uslovljenim
kongenitalnim malformacijama. Među te postupke spadaju pregledi ultra-
zvukom, zatim radiografski pregledi, zatim – fetografija, amniografija, feto-
skopija i druge tehnike tzv. “vizualizacije fetusa”226. U ukupnom zbiru, da-
kle, raspoloživa metodika preventivne medicinske genetike (“profilaktičko
genetičko savjetovanje”) sposobna je da bitno smanji nasljedno opterećenje
populacije, da praktično isključi sve hromosomopatije i mnoge enzimopatije
kao i znatan dio poligenskih determiniranih hereditarnih defekata.
U takvim uslovima, određivanje pacijenata za genetičko savjetovanje
postaje problem od primarnog značaja za cjelokupni sistem zdravstvene
zaštite stanovništva, a centralno mjesto u ovoj problematici zauzima trija-
ža (“screening”) trudnoća visokog stepena rizičnosti s obzirom na vjero-
vatnoću rađanja hereditarno stigmatiziranih potomaka.
Indikacije za genetičko savjetovanje trudnica dobijaju se iz anamne-
stičkih nalaza o samoj trudnici, o njenom partneru, o njihovom (eventu-
alnom) prethodnom potomstvu (kako zajedničkom, tako i o potomstvu
svakog partnera zasebno), te iz što detaljnije porodične istorije oba partne-
ra227. Sveukupna genealoška informacija, uključujući naročito sve podatke
224
C. R. Scriver & B. Childs: Garrod‘s inborn factors and disease. Oxford University Press, New
York, 1989.
225
M. W. Thompson, R. R. McInnes & H. F. Willard: Genetics in Medicine (V edition). W. B. Saun-
ders Company, Philadelphia-London-Toronto-Montreal-Sydney-Tokyo, 1991.
226
J. H. Miles & M. M. Kaback: Prenatal diagnosis of hereditary disorders. Pediatr. Clin. North
Am. 25:593, 1978.
227 Lj. Berberović & M. Kundurović: Tipologija i frekvencija indikacija za genetičko savjetovanje
trudnica. Med. Arhiv 35:83, 1981.
247
VRIJEME GENETIKE
medicinske anamneze, izražava se u obliku odgovarajućeg heredograma
(grafički prikaz rodoslova). Potpuna analiza heredograma dovodi do za-
ključka o potrebi upućivanja trudnice u genetičko savjetovalište. Stručna
literatura navodi nekoliko najznačajnijih indikacija za genetičko savjeto-
vanje rudnih žena: postojanje nasljednih defekata u porodici, Rh inkompa-
tibilnost partnera, visoka starost trudnice, spontani i habitualni pobačaji u
anamnezi trudnice, produžen kontakt trudnice sa mutagenima i njena izlo-
ženost drugim specifičnim faktorima rizika. Faktore rizika neophodno je
uvijek pratiti ne samo kod trudnice, nego i kod njenog (bračnog) partnera,
biološkog oca buduće bebe.
Broj trudnica kojima treba, po principima savremene medicinske za-
štite majke i ploda, ordinirati genetičko savjetovanje nije nipošto zanemar-
ljiv. Samo po osnovi rizično povišene starosti, u ovu kategoriju spada (za-
visno od kriterijuma selekcije, a prema posljednjim predratnim statističkim
podacima) u Bosni i Hercegovini oko 3500 žena godišnje, ukoliko se za
kriterijalnu granicu uzme starost od 35 godina, a nešto više od 600 ako se
tom granicom smatra starost od 40 godina. S obzirom na stalno opadanje
fertiliteta stanovništva BiH, ovi brojevi su ranije bili znatno veći. U isto
vrijeme raste udio (relativni broj) trudnica kojima je neophodno genetičko
savjetovanje; tako stoje stvari i drugdje u svijetu. Valja napomenuti da su
mišljenja u pogledu granične starosti trudnica indiciranih za u za genetičko
savjetovanje, neujednačena. Tabela 25 prikazuje opštu statističku situaciju
koja je s obzirom na ovu problematiku prisutna u Bosni i Hercegovini,
prema rezultatima posljednjeg popisa stanovništva.
UKUPAN BROJ PROCENAT UKUPNOG

STAROST MAJKI APSOLUTNI BROJ DJECE
ŽIVOROĐENE DJECE BROJA
35 –39 godina 2763 4,55
BiH 1991 65.115 40 i više godina 633 0,97
35 i više godina 3596 5,52
Tabela 25. Broj živorođene djece u Bosni i Hercegovini,

čije su majke starije od 35 godina
Napomena: za izvor podataka – vidi napomenu uz prethodnu tabelu.
Ukupan broj potencijalnih majki kojima je nužno genetičko savjeto-

vanje dosta je teško procijeniti, ali je sasvim realna pretpostavka da to
nije manje od petine ukupne populacije trudnica. Jedna od indikacija za
248
genetičko savjetovanje, na primjer, jeste postojanje spontanih i habituelnih
pobačaja u medicinskoj istoriji žene, a prema podacima iz literature spon-
tanim pobačajem završava između 10 i 15% svih trudnoća228, pri čemu je
interesantno primijetiti veliku podudarnost između podataka koji se daju
za razne zemlje i narode. Iz ove kategorije mogućih pacijenata genetičko-
kliničkih ustanova može se, dakle, očekivati oko sedam do deset hiljada
trudnica godišnje sa područja Bosne i Hercegovine.
Trijaža (odabir, “screening”, “rešetanje”) pacijenata za genetičko sa-
vjetovanje početna je faza organizacije i djelovanja sistema genetičke pro-
filakse, osnova cjelokupne aktivnosti na preveniranju reprodukcije postoje-
ćeg nepoželjnog genetičkog materijala. Shema funkcionisanja organizacije
za kliničko-genetički stručni rad u okvirima zdravstvenih službi pokazuje
da je sljedeći bitan elemenat te aktivnosti specijalna dijagnostika, u čemu
posebno mjesto ima citogenetički (kariološki) pregled, a zatim (zavisno od
postavljenih indikacijskih potreba) prenatalno dijagnosticiranje hereditar-
nih defekata in utero i procedure detekcije heterozigotnih nosilaca štetnih
recesivnih gena među potencijalnim roditeljima (sa indikativnom poro-
dičnom istorijom). Sve navedene komponente genetičkog savjetovanja, u
svojim specifičnim međuodnosima, predstavljene su shemom 12. Iz she-
me je neposredno vidljivo da genetičko savjetovanje, kao specifična radna
ustanova, ima izrazito multidisciplinirani i interdisciplinirani profil, odno-
sno da svojim djelovanjem integriše stručne kapacitete niza zdravstvenih,
ali i drugih institucija.
228
D. Warburton & C. F. Fraser: Spontaneous abortion risk in man. Am. J. Hum. Genet. 16:1,
1964.
249
VRIJEME GENETIKE
Shema 12. Shema funkcionisanja službe genetičkog savjetovanja.
Opšti cilj genetičkog savjetovanja jeste uočavanje, rano otkrivanje,

preveniranje i adekvatan tretman manifestnih i latentnih konstitucionalnih
i funkcionalnih anomalija koje imaju nasljednu etiologiju. Genetičko sa-
vjetovanje znači prihvatanje i odgovarajuću obradu pacijenata kojima je to
ordinirano u redovnoj proceduri zdravstvene zaštite (shema 12). Očevid-
no je da među preduslove uspješnog rada genetičkog savjetovališta spada
adekvatno osposobljavanje kadrova i pojedinih službi u zdravstvu i izvan
njega za ostvarivanje specifičnih zadataka u sistemu genetičkog savjetova-
nja. Realizacija sistema genetičkog savjetovanja neizbježno podrazumije-
va i analizu konteksta prirodne i radne sredine, kao i ekonomskih prilika
pacijenata.
Za potpun razvitak službe genetičkog savjetovanja neophodno je, na
prvom mjestu odgovarajuće osposobljavanje kadrova u ustanovama pri-
marne i sekundarne zdravstvene zaštite, pošto na njima leži izvršavanje
možda najdelikatnijeg zadatka u cjelokupnom postupku – zadatka trijaže
250
pacijenata. Pri tome je od suštinskog značaja upoznavanje nosilaca medi-
cinske brige o budućim majkama sa svim mogućnostima koje ima savre-
mena nauka u borbi protiv nasljednih bolesti.
Kontrola mutagenih faktora

Genetički aspekt zdravstvene zaštite obuhvata mjere za praćenje (“mo-
nitoring”) mutagenih faktora, tj. sredinskih činilaca koji djeluju u smislu
povišavanja stope spontanog mijenjanja pojedinih gena ili hromosoma.
Učestalost spontanih mutacija utvrđuje se pomoću prilično složenih
populaciono-genetičkih terenskih posmatranja i matematičkih postupaka.
Stopa mutiranja različitih gena nije jednaka, ali je približno konstantna za
svaki tip mutacije, iako odgovarajući podaci nisu uvijek podudarni. Ra-
zlike po učestalosti promjena u raznim genima nisu posve neznatne. Op-
šte teorijska procjen stope mutiranja pojedinih gena kreću se u relativno
uskom dijapazonu između 10-5 i 10-6 , sračunato na broj gameta229. Pozna-
vanje učestalosti spontanih mutacija važno je, pored ostalog, radi praćenja
mutagenosti pojedinih fizičkih i hemijskih djejstava iz okoline. Mutacije
koje “normalnu” alelnu varijantu čovjekovog gena pretvaraju u “patološ-
ku”, tj. mutacije “zdravih” gena u “bolesni” oblik, mogu imati znatno višu
frekvenciju230, što je razumljivo s obzirom na činjenicu da 99,9% mutacija
(figurativno rečeno) štetno po živi sistem kojem su se dogodile.
Opšti kvalitet date sredine, uključujući i spoljašnje i unutrašnje fak-
tore, određuje učestalost spontanih mutacija. Efekat mutagena može se
proučavati samo s pozivom na podatke o spontanoj (“prirodnoj”) stopi
mutiranja posmatranog gena.
Općenito se smatra da je veći dio aktuelnih genetičkih opterećenja u
ljudskim populacijama posljedica novonastalih mutacija dok samo ma-
nji dio potiče od reprodukcije prethodno postojećih patoloških gena, tj.
– nasljeđuje se (u striktnom smislu riječi). Zbirna analiza mnogobrojnih
istraživanja širom Zemljine kugle, koja uzima u obzir i hromosomske abe-
racije, pokazuje da su promjene kariotipa nastale “de novo” gotovo 30
puta frekventnije od “naslijeđenih”, tj. onih koje su se mogle registrovati
229
E. A. Murphy & G. A. Chase: Principles of Genetic Counseling. Year Book Medical Publishers
Inc., Chicago, 1975.
230
E. J. Gardner, M. J. Simmons & D. P. Snustad: Principles of Genetics (Eighth edition). John
Wiley & Sons Inc., New York- Chichester-Brisbane-Toronto-Singapore,1991.
251
VRIJEME GENETIKE
u prethodnim generacijama231. Ipak, ta relacija je znatno drugačija kada se
posmatraju samo živorođena djeca: odnos broja novonastalih prema nasli-
jeđenim kariološkim promjenama iznosi samo 2:1. Ovi podaci upozora-
vaju na još jednu važnu činjenicu: većina svježih hromosomskih mutacija
su teški nedostaci u strukturi hereditarnog materijala, koji uzrokuju brzu
propast čitavog živog sistema ili nemogućnost njegovog razvića. Nasuprot
tome, naslijeđene hromosomske mutacije su barem u nekoj mjeri “balan-
sirane”, te je dio njih ipak kompatibilan sa opstankom organizma, iako su
udružene sa krupnim poremećajima. Navedena saznanja podvlače, dakle,
značaj zaštite ljudskog genofonda od novih promjena, budući da je nji-
hov negativni uticaj na opšte zdravstveno stanje stanovništva izrazito jak,
pogotovu stoga što se te promjene teško otkrivaju, mogu zadugo ostati
u latentnom obliku i ispolje se tek u nekim dalekim budućim generaci-
jama. Zaštita genetičkog materijala savremenih ljudskih populacija znači
u prvom redu kontrolu mutagenih faktora, tj. onih sredinskih djelovanja
koja izazivaju promjene u nasljednoj supstanciji. Prema rezultatima nekih
novijih analiza, u čovjekovoj životnoj okolini trenutno cirkuliše oko 2000
hemijskih spojeva koji su na ovaj ili onaj način verifikovani kao genotok-
sične tvari – izazivači mutacija232. Mnogi od njih imaju prilično široku
resprostranjenost, jer se upotrebljavaju kao pesticidi, herbicidi, lijekovi,
industrijske sirovine, pa čak i kao dodaci prehrambenim proizvodima.
Treba imati na umu da osim hemijskih postoje i drugi tipovi mutage-
na, među kojima s razlogom najviše pažnje dobijaju različite radijacije
(na primjer – nuklearno zračenje, ultravioletno zračenje). Osim toga, treba
napomenuti da izvjesni autori smatraju viruse posebnom kategorijom mu-
tagenih faktora (“biološki mutageni”). Što se tiče ljudskih populacija, od
značaja su za genetičko konsultovanje nalazi koji govore u prilog etiološke
veze između nekih virusnih oboljenja i incidencije hromosomopatija233.
Visok stepen hemizacije čovjekove životne i radne sredine nesumnji-
vo uzrokuje povišenje rizika od mutacija u ljudskim populacijama. Prema
nekim procjenama, u biosferi postoje čak četiri miliona “stranih” spoje-
va, sintetiziranih u industrijskim i naučnim laboratorijama, koji do nedav-
no uopšte nisu (u primjetnoj mjeri) postojali oko nas, a taj se broj (kažu)
231
N. P. Bočkov: Genetika čeloveka – nasledstvennost i patologija. Izdatelstvo “Medicina”, Mosk-
va, 1978.
232
D. Marinković, N. Tucić & V. Kekić: Genetika. “Naučna knjiga”, Beograd, 1981.
233
A. Stoller & R. D. Collmann: Virus aetiology for Down‘s syndrome (Mongolism). Nature,
208:903, 1965.
252
povećava svake godine za mnoge hiljade . Stručnjaci procjenjuju da se
234
u stalnoj i masovnoj upotrebi nalazi nekolino desetina hiljada vještačkih

spojeva, među koje spadaju đubriva, pesticidi, herbicidi, lijekovi, pa čak i
dodaci prehrambenim proizvodima. Mnogi od njih imaju dokazano geno-
toksično djejstvo, tj. uzrokuju povišenje stope mutacija.
Intenzivirano kontaktiranje organizma sa hemijskim tvarima koje,
strogo uzevši, nisu redovan sastojak njegove prirodne okoline, moralo se
odraziti na stopu mutiranja čovjekovih gena. Između 1952 i 1977. godine
udvostručio se broj novorođene djece sa kongenitalnim defektima. Iako je
teško donositi ocjene koliku ulogu pri tom povećanju treba pripisati pobolj-
šanom dijagnosticiranju urođenih poremećaja, nema sumnje da uvećanje
stope mutacije ima udjela u determinaciji ove pojave. Činjenica je da se
pomenuti period odlikuje znatnim porastom ukupne mutagenosti sredine,
jer obuhvata godine najžešće najezde hemizacije, a u isto vrijeme je jako
povišen i globalni nivo radijacije (zbog čestih probnih eksplozija nukle-
arnog oružja). Ukupno uzevši, život čovjeka u današnjem industrijskom
društvu, izložen je osjetno povećanoj prijetnji promjena u nasljednom ma-
terijalu, koje su u ogromnoj većini slučajeva vrlo nepovoljne sa stanovišta
zdravstvenog stanja i gotovo bez izuzetka doprinose porastu genetičkog
opterećenja populacije. Zato je kontrola mutagenih činilaca u čovjekovoj
okolini jedan od krupnih i izuzetno važnih ciljeva zaštite zdravlja, ne samo
za sadašnje, nego i buduće generacije.
Trajanje i intenzitet dodira s mutagenima naravno nisu ravnomjerno
raspoređeni u ljudskim populacijama. Određene kategorije stanovništva,
posebno u vezi sa njihovim profesionalnim obavezama i djelatnostima,
u većoj su mjeri izložene djelovanju mutagenih faktori i time snose veći
rizik od nastanka kako somatskih, tako i gonadalnih mutacija. Pozitivni
propisi praktično svih država svijeta predviđaju posebne mjere medicinske
kotrole i zaštite osoba čije zanimanje podrazumijeva kontakte sa agensi-
ma fizičke ili hemijske prirode koji imaju mutageno dejstvo. Preciznije
rečeno, specijalnom zaštitom obuhvaćena su naročito lica koja stalno ili
povremeno rade sa izvorima jonizirajućih zračenja. Prije posljednjeg rata
računalo se da u Bosni i Hercegovini ima ukupno oko 1400 lica podložnih
ovakvom posebnom medicinskom postupku.
Opravdanost posebne pažnje prema ovoj kategoriji zaposlenih doka-
zana je jednim pilotskim istraživanjem, čiji su rezultati pokazali da je fer-
tilnost žena koje joj pripadaju statistički signifikatno niža u poređenju sa
234
N. P. Dubinin: Očerki o genetike. “Sovetskaja Rossija”, Moskva, 1985.
253
VRIJEME GENETIKE
širom populacijom235. Nameće se zaključak da trudnice na poslovima koji
podrazumijevaju kontaktiranje sa mutagenima (i hemijskim, a ne samo
fizičkim!) predstavljaju grupu kojoj je indicirano genetičko savjetovanje,
kao osnovna mjera specijalne zdravstvene zaštite. Posmatrani tip indi-
kacije za genetičko savjetovanje ima veliki teorijski i praktični značaj u
društvu. Frekvencija ugroženih žena (odnosno trudnica) po ovoj osnovi
nije zanemarljivo mala. Bilo bi od velikog značaja da se odgovarajućim
medicinskim tretmanom smanji (ionako povećana) vjerovatnoća rađanja
nasljedno defektnih potomaka od takvih majki. Umanjena plodnost žena
koje na poslu dolaze u dodir sa izvorima jonizirajućih zračenja svakako se
može objasniti kao posljedica povišene incidencije germinalnih mutacija,
odnosno kao znak globalnog porasta genetičkog opterećenja. Naravno da
se sa istog stanovništva može (i mora) posmatrati i odgovarajuća grupacija
zaposlenih muškaraca.
235
Lj. Berberović, M. Kundurović & O. Slijepčević: Profesija i radno mjesto trudnice kao indikacija
za genetičko savjetovanje. Socijalna medicina 28:369, 1981.
254
GENETIKA U SLUŽBI PRAVDE
Novembra 1983 godine, kod sela Narborough u engleskoj pokrajini

Leicester, ubijena je petnaestogodišnja učenica, a tri godine kasnije u blizi-
ni je nađen leš jedne njene vršnjakinje. Obje su bile pred smrt silovane. Iza
zločina nisu ostali nikakvi relevantni tragovi o počinitelju, osim – sjemene
tečnosti koja je uzeta iz tijela žrtava. Policija je ispitala uzorke sperme više
od 5000 muškaraca nastanjenih u blizini mjesta zločina, metodom analize
DNK (dezoksiribo-nukleinska kiselina), nasljedne tvari u ćelijama živih
sistema. Metodu je nešto ranije pronašla istraživačka ekipa pod rukovod-
stvom Aleca J. Jeffreysa236 (Džefriz, 1950-…), u laboratorijama tamošnjeg
univerziteta. Samo sperma koju je (poslije mnogo izvrdavanja) dao dva-
desetsedmogodišnji pekar, Colin Pitchfork, sadržavala je DNK odgova-
rajuću nađenom materijalu i on je osuđen na doživotni zatvor. To je bio
prvi slučaj otkrivanja ubice isključivo na osnovi individualne specifično-
sti njegove DNK237. Nije trebalo dugo čekati na druge slučajeve uspješne
primjene novootkrivene tehnike, koja je omogućila rješavanje niza “ner-
ješivih” kriminalnih zagonetki. Hiljade osumnjičenih su dobili zaslužene
kazne, a stotine nevinih ljudi je oslobođeno optužbi zahvaljujući primjeni
molekularno-genetičkog metoda identifikacije. Forenzičarima, istražitelji-
ma zločinstva, stavljeno je u ruke novo moćno oružje.
Proučavanje i primjena postupaka koji služe rasvjetljavanju (rekon-
strukciji) proteklih događaja, obično za potrebe policijskih i kazneno-prav-
nih istraga, najčešće se pominje pod nazivom forenzika, iako se može se
nazivati i drugim imenima (forenzička medicina, forenzična antropologija
i sl.). Opšti cilj cjelokupne forenzike je utvrđivanje materijalnih činjenica
na osnovu kojih se mogu rekonstruisati kritični (relevantni) događaji iz
236
A. J. Jeffreys, V. Wilson & S. L. Thein: (a) Hipervariable “minisatellite” regions in human DNA.
Nature, 314:67-73; (b) Individual specific “fingerprints” of human DNA. Nature, 316:76-79, 1985.
237
J. D. Watson & A. Berry: DNA – The Secret of Life. William Heinemann Publ., London, 2003.
255
VRIJEME GENETIKE
prošlosti, po pravilu - događaji koji predstavljaju predmet policijskih (sud-
skih) istraga. Prepoznavanje učesnika u događanjima spada među glavne
zadatke praktičnih forenzičkih istraživanja.
Konvencionalna analiza otisaka prstiju već više od sto godina spa-
da među ključne radnje u klasičnim istražnim postupcima. Crtež brazda
na volarnoj površini vrhova prstiju prvi put je poslužio kao osobina za
personalnu identifikaciju već krajem XIX vijeka. I pored ogromne uloge
koju već više od sto godina igra u forenzici, metoda se nije mogla smatrati
konačnim rješenjem problema identifikacije, budući da ima jedan veliki
nedostatak. Naime, vrhovi prstiju mogu biti izmijenjeni hirurškom inter-
vencijom transplantiranja (tuđe) kože. Osim toga, otiske prstiju nije uvi-
jek lako naći, a moguće ih je i jednostavno prikrivati (rukavice). Nije ih,
naravno, bilo ni u naznakama na mjestu Pitchforkovog zlodjela. Iz ovih
razloga nauka je neprestano tražila nove biološke markere (“biljege”238),
karakteristične individualne osobine koje se mogu na razne načine utvrđi-
vati i proučavati (i transgeneracijski).
Tokom XX vijeka, uz otiske prstiju, u forenzičku identifikaciju osoba
uvedeno je praćenje niza markera biohemijske varijacije ljudskih jedin-
ki, kao što je pripadnost krvnim grupama raznih sistema, grupama tkivne
snošljivosti, zatim razlike u proteinima (enzimima) itd.239 Polazni podaci
su najčešće dobijani pretragom količinski neznatnih ostataka biološkog
porijekla, proučavanjem bioloških mikrotragova, kao što su tragovi krvi,
znoja, urina, sperme, minimalni djelići kože i slično. Tako se dolazilo do
mnogih saznanja korisnih za istragu, ali često bez potpunih i/ili konačnih
odgovora na postavljena pitanja, iako su uključivane i raspoložive metode
genetičke analize (prije svega – ispitivanje rodoslovnih veza).
Definitivan odgovor nauke na probleme uvrđivanja subjekata neke
radnje je metoda poznata pod engleskim imenom “DNA Fingerprinting”
(“uzimanje DNK otisaka prstiju”). Dobri stručnjaci i dobri poznavaoci en-
gleskog jezika i genetičke terminologije smatraju da bi pogodniji bio naziv
“DNA typing”240, ili “DNA identification”241.
238
D. Primorac i saradnici: Primjena analize DNA u sudskoj medicini i pravosuđu. Nakladni zavod
Matice hrvatske, Zagreb, 2001.
239
P. Gill, A. J. Jeffreys & D. J. Werrett: Forensic application of DNA “fingerprints”. Nature,
318(6046):577-579, 1985.
240
R. C. King & W. D. Stansfield: A Dictionary of Genetics (Fifth Edition). Oxford University
Press, New York – Oxford, 1997.
241
E. S. Lander: Use of DNA in identification. Symposium “Winding Your Way through DNA“,
University of California, San Francisco, 1992.
256
Molekularno-genetička metoda identifikacije je konačna stoga (1) što
je “DNK otisak” neizmjenjiv, (2) što “otiske” ostavljaju svi dijelovi tijela,
uključujući i izlučevine, a ne samo vršci prstiju, (3) što su za potrebe iden-
tifikacije dovoljne minimalne količine “bioloških mikrotragova” – takoreći
“nanotragovi”, (4) što se nikako ne može prevenirati ili prikriti ostavljanje
tragova dovoljnih za analizu (rukavicama, brisanjem itd.), (5) što su apso-
lutno individualno specifični, (6) što je praktično isključeno nestajanje, pa
čak i zastarijevanje tragova, (7) što je materijal uzoraka, uz odgovarajuću
obradu, dugo pristupačan analizi. Primjer koji ubjedljivo ilustruje sve pred-
nosti molekularno-genetičke metode identifikacije pruža slučaj iz policij-
ske, odnosno sudske arhive američke savezne države Florida. Izvjesni Scott
Edward Williams, poznat kao silovatelj, priznao je ubojstvo djevojke, kad
je dokazano da njemu pripada kapljica krvi u komadiću tla, koji je čuvan
u laboratoriji duže od deset godina. Znalo se, naime, da je žrtva braneći se
nanijela ubojici ozljedu i kraj nađenog leša ostao je krvavi trag. Williamsu,
osumnjičenom za druga nedjela, utvrđen je “DNK profil” koji je izvan svake
sumnje odgovarao profilu iz mikrotraga i dokazivao Williamsovu nazočnost
na mjestu starog, neriješenog zločina. Poslije priznanja Williams je sam sebi
prekratio život u zatvoru, ne čekajući suđenje.
Naravno, i metoda “DNA Fingerprinting” ima svoje osjetljive tačke:
(1) uzimanje uzoraka za obradu može obaviti samo visokostručno oso-
blje, (2) pri manipuliranju relevantnim materijalima neophodna je upo-
treba osjetljive i komplikovane opreme, (2) obavezno i bez izostavljanja
moraju se slijediti precizna i vrlo zahtjevna pravila o rukovanju uzorcima,
(3) postupci molekularno-biološke analize traže složene laboratorijske in-
strumente i aparature. Postoji nekoliko primjera da su optužbe za ubojstvo
propadale pred sudom zato što je branilac uspio dokazati pogrešno ruko-
vanje biološkim mikrotragovima optužene osobe.
Kao i u brojnim drugim primjerima usvajanja novih tehnika i teh-
nologija, među značajna prethodna pitanja spada i pitanje adekvatne do-
maće terminologije u vezi sa preuzetim (novim) znanjima i postupcima.
Molekularna biologija, disciplina koja predstavlja naučni okvir metode
“DNA Fingerprinting”, obiluje nazivljem na engleskom jeziku, nazivljem
koje je nastajalo u istraživačkim centrima, a često počiva na dosjetkama
i labavim analogijama, tako da se ne može pohvaliti posebnom logičko-
semantičkom i jezičkom tačnošću niti sistematičnošću. Pri prevođenju
molekularno-bioloških termina na naš jezik nailazi se stoga na
257
VRIJEME GENETIKE
mnogobrojne teškoće. Sve to se tiče i samog naziva forenzičke metode
o kojoj je riječ. Tačan i potpun prevod engleskog termina “DNA Finge-
rprinting” zapravo je posve nepraktičan: glasio bi – “Ostavljanje DNK
otisaka prstiju” ili (sa stanovišta kriminalistike) “Uzimanje DNK otisaka
prstiju”. Jezički posmatrano, pri tome riječ “prsti” može biti upotrebljena i
u jednini i u množini. Ovakav prevod je, očevidno, nedoslovan i glomazan
(četiri riječi umjesto dvije), uz to i slabo razumljiv. Da bi se iz njega moglo
pouzdano čitati neko jasno značenje morala bi se poznavati takoreći cjelo-
kupna naučna teorija koja stoji iza ove forenzičke tehnike. Međutim, kao i
mnoga druga imena iz raznih modernih oblasti nauke, engleska sintagma
“DNA Fingerprinting” upotrebljavaće se prevedena ili neprevedena kao
konvencionalan tehnički termin. Možda je, u svrhu relativne kratkoće, ovu
tehniku najuputnije nazivati “DNK otisci”, dakle bez potpunog oslanjanja
na klasični analogni forenzički pojam, koji podrazumijeva otiske vrškova
prstiju. Ovdje nije naodmet ponoviti da ne bi bilo ispravno da se u lokal-
noj terminologiji zadržava engleska skraćenica “DNA” umjesto domaće
(“DNK”), jer praktično za svaki jezik postoji odgovarajući akronim. Skra-
ćenica DNA, međutim, dosta često se upotrebljava umjesto “domaće”, na-
ročito u njemačkoj, pa i u našoj literaturi.
Neposrednu osnovu tehnici identifikovanja pomoću DNK otisaka
(“prstiju”) pruža molekularna genetika, nauka o molekulskim osnovama
pojava i procesa biološkog nasljeđivanja. Teorijske sinteze izvedene iz bo-
gatog fonda spoznaja klasične i moderne genetike takođe ulaze u cjelovitu
naučnu podlogu metode DNK otisaka.
Otac genetike, redovnik Gregor Mendel iz XIX vijeka, postavio je da
se biološko ili organsko nasljeđivanje ostvaruje putem zasebnih, diskretnih
materijalnih čestica, koje fizički povezuju generacije živih bića i predstav-
ljaju osnovu nasljednosti (herediteta). Hereditet zapravo podrazumijeva
ponavljanje najvažnijih odlika živih bića kroz njihova pokoljenja. Mendel
je otkrio pravilnosti tog ponavljanja (“Mendelovi zakoni”)242. Danski bo-
taničar Johannsen mendelovim „nasljednim osnovama“ dao je ime geni.
Citolozi su utvrdili da se geni nalaze u hromosomima, mikroskopski vid-
ljivim ćelijskim strukturama. Radovi Morganove škole o vezivanju gena
243
, konačno dokazuju materijalnu i čestičnu prirodu gena. Formalna ili
klasična genetika (“mendelizam-morganizam”) uči da individualne
242
J. G. Mendel: Versuche über Pflanzenhybriden. Verhandlungen des naturforschenden Vereins in
Brűnn, 4:3-47, 1865.
243
258
nasljedne osobine zavise od parova alelnih gena (alela), čije je mjesto u
parnim homologim hromosomima; jedan parnjak (gen, hromosom) potiče
od jednog, a drugi od drugog roditelja. Aleli u paru mogu biti međusobno
jednaki (homozigot) ili različiti (heterozigot).
Hemijsku prirodu genetičkog materijala utvrdila je ekipa istraživača sa
Harvardskog univerziteta, koju je predvodio američki biohemičar Oswald
T. Avery244. Oni su pokazali da gene sačinjava jedan jedini spoj – dezoksi-
ribo-nukleinska kiselina (DNK). Kada je otkriveno da predstavlja osnovni
nasljedni materijal, DNK se odmah našla u centru pažnje brojnih istraži-
vačkih laboratorija u svijetu. Građu veoma krupnih molekula, makromole-
kula DNK, razjasnili su svojim modelom “dvojne spirale” Britanac Crick
i Amerikanac Watson245. Molekula DNK sastoji se od dva polinukleotidna
lanca. Nukleotide je najlakše zamisliti kao karike u tim lancima. Svi nu-
kleotidi sadrže tri komponente, tri povezana jednostavnija spoja, a među
sobom se razlikuju samo po jednoj od tih komponenti. U svakom nukleo-
tidu nalazi se jedna od četiri različite heterociklične baze – adenin, guanin,
citozin ili timin (A,G,C,T). Razlikuju se, dakle, četiri tipa nukleotida u
sastavu DNK – adeninski, guaninski, citozinski i timinski. Dva nukleotid-
na polulanca DNK drže se zajedno putem hidrogenskih veza među kom-
plementarnim bazama naspramnih nukleotida: adenin je komplementaran
timinu, a guanin citozinu.
Crick-Watsonov model građe DNK izvrsno objašnjava glavnu osobinu
supstancije biološkog nasljeđivanja, njenu ulogu matričnog katalizatora246.
DNK neposredno određuje vlastitu resintezu (autoreprodukcija, duplikaci-
ja) i sintezu ribo-nukleinskih kiselina (transkripcija)247, a posredno – sin-
tezu proteina.
Pismo kojim piše DNK jeste redoslijed nukleotida, odnosno hetero-
cikličnih baza u njima. To je alfabet od četiri slova. Redoslijed tri baze
(triplet) u sastavu DNK je riječ nasljedne poruke, koja se čita ugradnjom
određene aminokiseline u molekulu nekog proteina. Datom tripletu baza
DNK (kodogen) odgovara komplementarni triplet u informacionoj RNK
244
O. T. Avery, C. M. MacLeod & M. McCarthy: Studies on the chemical nature of the substance
inducing transformation of pneumococcal types. Induction of transformation by a deoxyribonucleic
acid fraction isolated from Pneumococcus type III. J. Exp. Med. 79:137-158, 1944.
245
J. D. Watson & F. H. C. Crick: A structure for deoxyribose nucleic acid. Nature, 171:737-738,
1953.
246
J D. Watson & F. H. C. Crick: Genetical implications of the structure of deoxyribonucleic acid.
Nature, 171:964-967, 1953.
247
B. Alberts, D. Bray, J. Lewis, M. Raff, K. Roberts & J. Watson: Molecular Biology of the Cell
(Third Edition). Garland Publishing Inc., New York, 1994.
259
VRIJEME GENETIKE
(iRNK, kodon), a ovome opet komplementarni triplet u sastavu transpor-
tne RNK (tRNK, antikodon), koja “dovodi” odgovarajuću aminokiselinu
na njeno mjesto nekoj bjelančevine. Tako se redoslijed baza DNK prvo
prepiše sintezom iRNK (transkripcija), a zatim sistemom iRNK-tRNK
prevede u redoslijed aminokiselina (translacija).
Proteini su, uz nukleinske kiseline, druga klasa najvažnijih bioloških
makromolekula. Građeni su od aminokiselina, čiji broj i raspored određuje
mjesto date bjelančevine u građi i funkcijama živog sistema. Glavnu ulo-
gu bjelančevine igraju kao biokatalizatori. Enzimi, supstancije proteinske
prirode, omogućavaju biohemijske reakcije metabolizma, prometa mate-
rije i energije u živim sistemima, prometa koji i jeste sam život. Zato se
nekad govorilo – “život je način postojanja bjelančevina”. Proteini nastaju
povezivanjem aminokiselina, po redoslijedu koji “diktira” odgovarajuća
matrica redoslijeda baza DNK.
Gen je, dakle, dio molekule DNK, čija se dužina iskazuje brojem pri-
padajućih parova baza (bp). Gen je segment sa specifičnim slijedom baza,
određena sekvencija, koja se “prepisuje” u redoslijed baza različitih RNK.
RNK je primarni proizvod gena. Geni – matrice za sintezu iRNK posred-
no određuju redoslijed aminokiselina u odgovarajućim proteinima, pa se
mogu označavati kao proteinski geni. Ostali (strukturni) geni su matrice za
sintezu drugih tipova RNK. U svakoj ćeliji nalazi se potpun sastav gena,
čitava knjiga uputstava za proizvodnju bjelančevina, ispisana redoslijedom
baza u sastavu DNK. Cjelina te poruke jeste genom – potpuni sastav gena,
cjelokupna nasljedna informacija. Projekat utvrđivanja (sekvencioniranja
baza) potpunog sastava ljudske DNK (“Hugo”) je pokazao da čovjekov
genom sadrži nešto više od tri milijarde parova baza248, odnosno dvadeset
do trideset hiljada gena (znatno manje nego što se ranije mislilo).
S obzirom na broj njihovih kopija širom genoma, tj. prema učestalosti
njihovog ponavljanja (repetiranja) u genomu, sekvencije DNK mogu se
podijeliti u nekoliko klasa. Unikatne i nisko repetitivne sekvencije obu-
hvataju većinu dugačkih proteinskih gena. Srednje (umjereno) repetitivne
sekvencije obično su duge između 100 i 500 parova baza, a ponavljaju se
u genomu 100 do 10.000 puta; ovamo pripadaju geni za sinteze tRNK i
rRNK. U visoko repetitivne sekvencije ubraja se potklasa satelitske DNK
(vidi tabelu 4). Tandemske repetitivne sekvencije sastoje se od niza me-
đusobno jednakih ponavljanja, dugih nekoliko do nekoliko stotina parova
248
J. C. Venter, M. D. Adams, F. W. Myers et al.: The sequence of the human genome. Science,
291:1304-1349, 2001.
260
baza, a nalaze se na mnogo mjesta u genomu. Raspršene (disperzne) sa-
telitske sekvencije razbacane su pojedinačno po genomu u 104-106 kopi-
ja249.
Umjereno repetitivnim sekvencijama (vidi tabelu 5) pripadaju, pored
ostalih, regioni DNK vrlo naročitih osobina, u literaturi označeni nazivom
minisateliti. Minisateliti sadrže upadljivo promjenljiv broj tandemskih
(uzastopnih) ponavljanja (variable number tandem repeats, VNTR) jedne
te iste DNK sekvencije, čija dužina varira između 15 i 100 parova nukleo-
tida (parova baza). Minisateliti mogu biti smješteni između aktivnih gena
ili u njihovom sastavu, a po genomu su razasuti u znatnom broju. Dužina
im se kreće između 1000 i 5000 baza (1-5 kilobaza) i veoma je promjen-
ljiva, zavisno od broja ponavljanja osnovne sekvencije250. Prvootkriveni
minisatelit251 nađen je u genu za mioglobin i sastojao se od tandemskih
ponavljanja dužine 33 para baza.
Minisateliti ispoljavaju osobit dužinski alelni polimorfizam i odlikuju
se velikim brojem alelnih varijanti (po nekoliko desetina i više252), zbog
čega se odgovarajući regioni DNK nazivaju “hipervarijabilnim”. Veoma
je mala vjerovatnoća da genetički nesrodne jedinke imaju jednake alele u
tim mjestima. Usljed velikog broja različitih alela u hipervarijabilnim re-
gijama, heterozigotnost u odgovarajućim parovima lokusa veoma je česta
i uzrokuje individualnu posebnost svakog genoma, kako je utvrdio Alec
Jeffreys sa saradnicima.
Tandemska ponavljanja u minisatelitima sadrže zajedničku “sržnu”
sekvenciju, običnu dugu do 20 parova baza, koja može poslužiti kao osno-
va za pravljenje DNK probe za istovremenu detekciju alela u više hiperva-
rijabilnih mjesta. Takva proba (sonda) se komplementarno vezuje na sržne
sekvencije, te otkriva mnoge međusobno nejednake minisatelite i može
dati individualno specifičan “DNK otisak” povoljan za genetičku analizu
i identifikaciju osoba. Jeffreys i njegov tim saopštavaju ove svoje nalaze
u dva sukcesivna članka, objavljena 1985. godine u poznatom britanskom
naučnom časopisu Nature.
249
R. C. King & W. D. Stansfield: A Dictionary of Genetics (Fifth Edition). Oxford University
Press, New York – Oxford, 1997.
250
W. S. Klug & M. R. Cummings: Concepts of Genetics (Sixth Edition). Prentice-Hall Internatio-
nal Inc., Upper Saddle River (New Jersey, USA), 2000.
251
A. Wyman & R. White: A highly polymorphic locus in human DNA. Proc. Natl. Acad. Sci. USA,
77:6754-6758, 1980.
252
E. S. Lander: DNA fingerprinting on trial. Nature, 339(6225):501-505, 1989.
261
VRIJEME GENETIKE
Tokom druge polovine XX vijeka revolucionarno je unaprijeđeno istra-
živanje genetičkog materijala, odnosno bioloških makromolekula, a među
novootkrivenim ili jako usavršenim tehnikama najistaknutije mjesto zauzi-
maju (1) separacija molekula elektroforezom, (2) enzimska obrada materija-
la restrikcijskim endonukleazama, (3) tehnika DNK proba. Elektroforeza je
naziv za istraživačku tehniku koja se zasniva na diferencijalnoj migrativno-
sti makromolekula i koloidnih čestica u električnom polju. Kada se čestice
ili makromolekule suspenduju ili rastvore u nekoj sredini koja ima osobinu
provođenja elektriciteta, one dobiju električno punjenje proporcionalno svo-
joj masi i kreću se prema suprotno nabijenoj elektrodi. Brzina kretanja zavisi
od veličine i oblika čestice, njenog naboja i gradijenta napona u električnom
polju. Kada su ostali faktori ujednačeni, sitnije čestice se kreću manjom br-
zinom. Na taj način dolazi do razdvajanja molekula različite mase i naboja,
a moguće je razdvojiti molekule koje se po dužini razlikuju za jedan jedini
nukleotid. Tehnike separiranja DNK, RNK i proteina u biti su jednake, tome
služe isti ili slični tipovi elektroforeze.
Tehnika “Southern blotting”, nazvana po svome autoru, kojom se anali-
ziraju fragmenti DNK imobilizirani na nitroceluloznom filmu, jako je una-
prijedila metodiku čitanja genoma253, a na sličnim principima kasnije su ra-
zvijeni i drugi postupci.
Postupak “lančane reakcije pomoću DNK polimeraze” (Polymerase
Chain Reaction, PCR) omogućava da se relativno brzo i lako umnoži bilo
koja odabrana sekvencija DNK254. Zahvaljujući ovoj metodi, za forenzičku
analizu su dovoljne minimalne količine DNK, kakve se, na primjer, nalaze
u biološkim mikrotragovima. Pronalazak PCR metode amplifikacije ciljanih
gena255 donio je 1993 godine Karyu B. Mullisu (1944-…) Nobelovu nagradu
za hemiju. Prethodno je ključni agens PCR procesa, termostabilna DNK-po-
limeraza, u uglednom časopisu Američkog udruženja za unapređenje nauke
“Science” proglašena prvom “molekulom godine”256. Vrijednosti novog me-
toda odmah su uočene i priznanja su došla izuzetnom brzinom.
253
E. M. Southern: Detection of specific sequences among DNA fragments separated by gel elec-
trophoresis. J.Mol. Biol. 98:503-517, 1975.
254
R. K. Saiki, T. L. Bugawan, G. T. Horn, K. B. Mullis & H. A. Erlich: Analysis of enzymatically
amplified β-globin and HLA-DQ alpha DNA with allele-specific oligonucleotide probes. Nature,
324:163-166, 1986.
255
K. B. Mullis & F. Falcona: Specific synthesis of DNA in vitro via a polymerase chain reaction.
Methods in Enzymology, 155:335-350, 1987.
256
R. L. Guyer & D. E. Koshland: The molecule of the year. Science, 246:1543-1546, 1989.
262
Važnu ulogu u tehnikama koje utvrđuju “DNA Fingerprints” igraju re-
strikcijske (endo)nukleaze, posebna klasa enzima čijim je otkrićem257 i ka-
rakterizacijom258 ostvarena bitna pretpostavka za različite vidove analize
i manipulacije DNK. Ruski istraživači predložili su kraće, pa zato možda
zgodnije ime – restriktaze, koje se takođe zadržalo u upotrebi. Pod utica-
jem restriktaza dugačke molekule DNK se raspadaju na kraće fragmente.
Svakoj restriktazi striktno odgovaraju dva karakteristična mjesta u DNK
koju razgrađuje, a to su mjesto prepoznavanja (“recognition site”) i mjesto
restrikcije (mjesto na kojem izaziva prekidanje molekule DNK, “restriction
site”). Tipologija restrikcijskih endonukleaza zasniva se na razlikama u re-
doslijedu baza na mjestima reakcije sa molekulama DNK. Za obradu DNK
posebno su naročito važne restriktaze kojima se mjesto raspoznavanja po-
klapa sa mjestom presijecanja259. Određena sekvencija DNK, u reakciji
sa određenom restriktazom, raspada se na onoliko fragmenata koliko ima
mjesta presijecanja usljed djelovanja tog određenog enzima. Određena
restriktaza razdjeljuje molekulu DNK uvijek na jednak broj fragmenata,
osim ukoliko ne nastanu promjene (mutacije) redoslijeda baza na kritič-
nim mjestima, koje sprečavaju pristup i aktivnost dotičnog restrikcijskog
enzima. Nastali fragmenti su međusobno različite dužine i mogu se bez
teškoća razdvojiti elektroforezom. Ako mutacija izmijeni mjesto raspo-
znavanja/presijecanja, do prekidanja DNK neće doći. Primjenom različi-
tih restriktaza moguće je utvrditi redoslijed baza na raznim položajima u
molekuli DNK260.
Djelovanjem određene restriktaze mogu se, dakle, identifikovati alel-
ne varijante pojedinih gena, pošto različiti aleli daju fragmente nejednake
dužine, prema tome da li sadrže mjesta restrikcije ili ne. Promjene u alel-
nim sekvencijama DNK obično proizlaze iz najprostije mutacije – zamje-
ne pojedinačnih baza (nukelotida) u mjestu prepoznavanja ili presijecanja.
Različite sekvencije DNK na koje djeluje ista restriktaza raspadaju se na
dijelove različite dužine. Ova pojava je označena terminom polimorfizam
dužine restrikcijskih fragmenata (“restriction fragment length polymorp-
hism”, RFLP).
257
M. Meselson & R. Yuan: DNA restriction enzyme from E. coli. Nature, 217:1110-1114, 1968.
258
H. O. Smith & K. W. Wilcox: A restriction enzyme from Haemophilus influenzae. II – Base
sequence of the recognition site. J. Mol. Biol., 51:393-409, 1970.
259
R. Schleif: Genetics and Molecular Biology (Second Edition). The Johns Hopkins University
Press, Baltimore and London, 1993.
260
D. Botstein, R. White, M. Skolnick & R. Davis: Construction of a genetic linkage map in man
using restriction fragment length polymorphisms. Am. J. Hum. Genet. 32:314-331, 1985.
263
VRIJEME GENETIKE
DNK probe (hibridizacijske probe) su radioaktivnim izotopima ili na
neki drugi način obilježeni jednolančani fragmenti DNK sa poznatim re-
doslijedom baza, koji se odgovarajućim metodama (prema obilježavanju)
lako mogu pratiti. Djelovanjem temperature, električnih sila ili određenih
hemikalija, dvostruki lanac DNK se razdvaja na dva jednolančana polinu-
kleotida, pri čemu se potpuno sačuva originalni redoslijed nukleotida. Taj
proces se naziva denaturacija. Razdvojeni polulanci DNK (ili njihovi di-
jelovi) ponovo se sastavljaju, putem obnavljanja hidrogenskih veza među
komplemetarnim nukleotidima (renaturacija). Djelimična renaturacija na
polulancima DNK veće dužine, iskorištava se u različitim molekularno-bi-
ološkim istraživanjima i pokusima. Osnovno oruđe pri tome su DNK pro-
be (ponekad se nazivaju i DNK sonde, a u te svrhe može poslužiti i RNK),
koje vezuju komplementarne sekvencije DNK. DNK proba koja sadrži za-
jedničko tandemsko ponavljanje sržne sekvencije minisatelita u humanom
genomu, otkriva veliki broj jako varijabilnih lokusa, parcijalno hibridizi-
rajući sa fragmentima DNK molekula prethodno obrađenih određenom re-
striktazom. Elektroforezom se tada dobijaju individualno specifične slike
razdvojenih fragmenata DNK različite dužine, “DNK otisci” pogodni za
molekularno-genetičke analize u forenzičke i medicinske svrhe261.
Specifične kombinacije navedenih tehnika omogućavaju utvrđivanje
“DNK otisaka”, kako je prikazano jednim pregledom procesnih faza u
proceduri klasičnog tipa. Danas su na raspolaganju praktični postupci, u
različitoj mjeri automatizovani, koji se među sobom mogu razlikovati po
tehnološkim i tehničkim detaljima.
U istragama se još uvijek prilično rijetko koristi dokazivanje pomoću
analize DNK. Sve policije svijeta raspolažu bogatim zbirkama otisaka pr-
stiju, naročito onih osoba koje imaju neku vezu sa ranijim protivzakonitim
radnjama (osobe sa “kriminalnim dossierom”). Zahvaljujući ovim kolek-
cijama često se, odgovarajućim poređenjem, bez teškoća može ustanoviti
ko je ostavio nađene tragove. Slične zbirke DNK otisaka tek su se počele
formirati, ali broj arhiviranih individualnih DNK otisaka stalno raste i do-
segnuće milionske iznose. U nekim zemljama već postoje projekti da se od
svih građana uzme taj podatak, što postavlja mnogo pitanja pravne priro-
de, s obzirom na principe poštovanja ljudskih prava i druge etičke norme
u savremenim društvima.
261
P. Gill, A. J. Jeffreys & D. J. Werrett: Forensic application of DNA “fingerprints”. Nature
318(6046):577-579, 1985.
264
NOVI JAHA ČI APOKALIPSE –

GENETIČKI RAT
Intenzivno zanimanje za različita pitanja biološkog ratovanja, koje se

napadno i dosta često ispoljava u današnjem svijetu, doista nije teško obja-
sniti. Posvuda je prisutna svijest o užasnoj ubilačkoj moći potencijalnih
bioloških borbenih sredstava i dobro su poznate činjenice koje uvjerlji-
vo dokumentuju tu snagu. Dovoljno je navesti podatak da su tokom II
svjetskog rata, tj. rata što se vodio uz masovnu primjenu do tada neviđene
i strahovito moćne ratne tehnike, razne zarazne bolesti ipak nanijele su-
kobljenim vojskama više gubitaka nego neposredne oružane akcije svih
vrsta262. Znajući za ogromna dostignuća prirodnih nauka (posebno biolo-
gije) tokom posljednjih pedesetak godina “drugog svjetskog mira”, nije
nikakvo čudo što ljudi sa strahom pomišljaju na opasnosti od pronalaženja
i proizvodnje novih, još strašnijih oruđa biološkog ratovanja, čija bi upo-
treba mogla ugroziti milione ljudskih života, pa čak (kako neki misle) i
egzistenciju cjelokupnog čovječanstva.
U međunarodnom pravu postoje pravosnažni akti koji zabranjuju izra-
du, gomilanje i upotrebu bioloških borbenih sredstava. Haškom konvenci-
jom o zakonima i običajima ratovanja, donesenom 1970. godine, biološka
oružja bila su zabranjena samo indirektno. Prva izričita zabrana upotrebe
bioloških borbenih sredstava datira iz 1925. godine (“Ženevski protokol”).
Krajem 1971. godine Generalna skupština OUN usvojila je “Konvenci-
ju o zabrani razvoja, proizvodnje i gomilanja bakterioloških (bioloških) i
toksinskih oružja”. Već prvog dana ovaj akt je potpisalo 89 država, među
kojima su bile najveće svjetske vojne sile tog doba – Sjedinjene američ-
ke države, Sovjetski savez i Ujedinjeno kraljevstvo. Uprkos svemu tome,
262
Epstein W. et al.: Jedinstveni izveštaj o hemijskim i bakteriološkim (biološkim) oružjima, podnet
XXIV generalnoj skupštini OUN ( In – Hemijska i biološka oružja i posledice njihove eventualne
primene, str. 6). “Narodna armija”, Beograd, 1970.
265
VRIJEME GENETIKE
sigurno je da vojni stručnjaci praktično svih država, naročito onih najjačih,
stalno računaju sa mogućnošću primjene bioloških sredstava u neprijatelj-
stvima, pa i bez formalne najave ratnog stanja. A posebno se postavlja pro-
blem mogućnosti bioterorizma, neprijateljskih djejstava biološkim oruž-
jem mimo kontrole legalnih i zvaničnih vlada i armija u svijetu.
Biološka borbena sredstva

Pod pojmom “biološka borbena sredstva” (ili “biološko oružje”) obič-
no se, u najširem smislu riječi, podrazumijevaju: (1) organizmi ili njihovi
proizvodi koji štetno djeluju na ljude, biljke ili životinje, a eventualno i na
tehničku opremu; (2) organizmi koji igraju ulogu vektora širenja neposred-
nih uzročnika navedenih formi štetnog djelovanja. Termin se, međutim,
najčešće odnosi na prvopomenutu kategoriju, na patogene mikroorganiz-
me, potencijalno upotrebljive za ratna djejstva protiv neprijateljske vojske,
civilnog stanovništva i bioloških resursa. Otuda su se pojmovi “biološki
rat”, “mikrobiološki rat” i “bakteriološki rat” oduvijek često upotrebljavali
kao sinonimi, iako to stvarno nisu. U svakom slučaju, kao biološko oružje
primarno i pretežno se smatraju mikroorganizmi koji mogu nanositi štetu
drugim živim bićima (prije svega – ljudima, domaćim životinjama i kul-
turnom bilju); u tom užem smislu pojma termin će biti (uglavnom) i ovdje
upotrebljavan.
Očito je, međutim, da postoji niz teorijskih problema u pokušajima
preciznog definisanja pojma “biološka borbena sredstva”. Mnogi nespora-
zumi proizlaze otuda što primjena svakog tipa oružja ima, u krajnjoj konse-
kvenciji, stvarne ili potencijalne biološke efekte. Otuda slijedi da se tačna
odredba ne bi smjela zasnivati na karakteru posljedica primjene, nego na
karakteru samih primijenjenih oružja. U literaturi, međutim, ima primje-
ra evidentne dvoumice u tom pogledu. Saglasno navedenom pristupnom
principu, biološkim borbenim sredstvima mogu se smatrati jedino cjeloviti
živi organizmi upotrebljivi za ratna djejstva u uobičajenom smislu riječi.
Mikroorganizmi koji služe u ratne svrhe spadaju u jednu od četiri glavne
grupe klasične biološke sistematike: virusi, rikecije, bakterije i gljive263. To
su živi sistemi nižeg stupnja složenosti, ogromnom većinom potćelijskog
ili jednoćelijskog nivoa organizacije (prokarioti), sa nasljednim materija-
263
Đ. Heneberg: Biološko oružje (Vojna enciklopedija, sveska 1, str. 618). Vojnoizdavački zavod,
Beograd, 1970.
266
lom u vidu prostih molekula. Među njima se samo neke gljive ubrajaju u
kategoriju viših organizama, za čiju je ćelijsku građu karakteristično pri-
sustvo jedra i hromosoma (eukarioti). Lista vrsta koje su najpogodnije za
upotrebu u ratne svrhe svodi se na svega nekoliko desetina imena264, ali
prepravka mnogih drugih je sasvim moguća i prijeti pojavom novih aktiv-
nih agenata „gorih po efektu od bilo kojeg poznatog“ 265.
Biološki rat (“biological warfare”) je termin koji se odnosi na nepri-
jateljstva uz upotrebu biološkog oružja. Do sad je biološki rat, koliko se
zna, bio vođen sporadično i lokalno, samo u ograničenim dimenzijama, u
okviru oružanih sukoba konvencionalnog tipa. Ta istorijska činjenica, me-
đutim, ne utiče na pojavu prilično široko prisutnih priprema za eventualno
biološko ratovanje.
Mirnodopske pripreme za biološko ratovanje odvijaju se u dva različi-
ta osnovna smjera: (1) rad na osposobljavanju za aktivnu vojnu aplikaciju
biološkog oružja; (2) osposobljavanje za što efikasniju odbranu od mogu-
ćeg napada biološkim oružjem. Pripreme za ofanzivnu upotrebu bioloških
borbenih sredstava spadaju među najstrožije čuvane tajne. Vjerovatno se
sprovode isključivo u prikrivenom vidu i to u manjem broju zemalja. U
isto vrijeme, pojedini oblici pripremanja za defanzivni biološki rat manje
ili više se prisutni praktično svuda u svijetu. Uzroci takvoj situaciji su
višestruki i imaju vrlo složenu ekonomsko-političku pozadinu. Tehnički
gledano, ofanzivne i defanzivne pripreme je teško razlikovati na terenu bi-
oloških istraživanja, jer obuhvataju izvjestan redoslijed naučno-istraživač-
kih i razvojno-tehničkih faza, kojim se u principu odlikuje normalni tok
ostvarenja svake inovacije: od fundamentalnog istraživanja do neposredne
praktične upotrebe pojedinih sredstava ili metoda namijenjenih postizanju
određenih ratnih ciljeva.
Nekada su postojale posebne naučne institucije za proučavanje i ra-
zvoj bioloških borbenih sredstava. Danas je karakteristično da se najvaž-
nije novosti moraju očekivati iz “normalnih” laboratorija, gdje se realizuju
redovni istraživački projekti. Rezultati “običnih” istraživanja mogu kapi-
talno unaprijediti sredstva biološkog ratovanja. Drugačije rečeno, saznanja
od odlučujućeg značaja za stvaranje i usavršavanje bioloških oružja danas
proizlaze iz naučnih poduhvata u čijem nazivu i primarnom usmjerenju
264
J.B. Petro, T.R. Plasse & J.A. McNulty: Biotechnology: impact on biological warfare and biode-
fense. Biosecurity and Bioterrorism (Biodefense Strategy, Practice and Science) 2:161-168, 2003.
265
The darker bioweapons future. OTISF 003-108 (3 November), Office of Transnational Issues,
Washington D.C., 2003.
267
VRIJEME GENETIKE
nema takvih naznaka. Ona ista fundamentalno-naučna otkrića od kojih se
s pravom očekuje da doprinesu otklanjanju najtežih nevolja savremenog
čovječanstva (glad, bolesti, ekološka kriza), mogu poslužiti kao polazište
proizvodnji sredstava za ubijanje i destrukciju, nedogledno snažnijih od
onih koja već postoje u današnjim ratnim arsenalima.
Molekularna biologija
Općenito se smatra da je za modernu biologiju visoko karakterističan
njen prodor u problematiku fiziko-hemijske determinacije životnih pojava
i procesa. S toga gledišta je umjesno tvrditi da među najznačajnije pravce
razvoja biologije spada njena grana poznata pod imenom “molekularna (ili
molekulska) biologija”.
Molekularna biologija je produžetak i svojevrsna sinteza ranije posto-
jećih “graničnih disciplina” nauke o životu – biohemije i biofizike; sa ovim
disciplinama molekularna biologija ostaje trajno povezana, ne samo zbog
srodnosti njihovog predmeta proučavanja, nego i po bitnim metodološkim
karakteristikama. Opravdano je, u stvari, konstatovati da se molekularna
biologija konstituisala kao zaseban ogranak prirodnih nauka, prvenstveno
zahvaljujući prethodnim uspjesima genetike, biohemije i biofizike i me-
todama nastalim u njihovim okvirima. Zato je osamostaljenje molekular-
no-bioloških istraživanja dovršeno tek u relativno nedavnom razdoblju
razvoja znanosti, tokom ranih pedesetih godina dvadesetog stoljeća. Da-
tum rođenja molekularne biologije često se vezuje za pronalazak modela
strukture DNK, ostvaren 1953. godine266, tako da molekularna biologija
“službeno” postoji samo pola stoljeća, pa ipak su u toj oblasti postignuti
rezultati kapitalnog značaja.
Molekularna biologija se od klasičnih bioloških istraživanja dosta
izrazito odvaja svojom orijentacijom na proučavanje molekula i molekul-
skih kompleksa, dakle neživih sastojaka živih sistema. Njen predmet istra-
živačkog interesovanja su su prije svega živi sistemi koje bi standardna
biologija smatrala “atipičnim”, pošto se odlikuju tek najelementarnijim vi-
dovima manifestacije života. Takvi su sistemi dugo smatrani “sporednim”
i njihov značaj za dublje razumijevanje životnih pojava uočen je relativ-
no kasno. Molekularna biologija stavlja u centar pažnje upravo biološke
strukture jednostavnije građe, ćelije, ćelijske organele i viruse. Ne bavi se,
266
J. D. Watson & F. H. C. Crick: A structure for deoxyribose nucleic acid. Nature, 171:737, 1953.
268
dakako, samo prostijim, nižim oblicima života (prokarioti), ali se njima
najčešće služi kao modelnim objektima.
Molekulske osnove genetičkih procesa, odnosno procesa organskog
nasljeđivanja, najvažnija su tema molekularne biologije, sa težištem na
proučavanju biohemijske aktivnosti nukleinskih koselina, makromolekula
koje su nosioci nasljednih procesa na subcelularnom nivou organizacije ži-
vota. Molekularna genetika nije se mogla baviti isključivo upoznavanjem
DNK i RNK, ona se neizbježno morala pozabaviti i istraživanjem dru-
gih organskih molekula, izučavajući naročito bjelančevine, angažovane u
metabolizmu živih sistema i u realizaciju bioloških funkcija genetičkog
materijala.
Molekularna biologija je utvrdila da linearna lančasta primarna struktu-
ra biopolimera, nukleinskih kiselina i proteina, predstavljena redoslijedom
monomera u njihovom sastavu, određuje njihovu konfiguraciju i funkciju
u prostoru ćelije. Neposredno po sintezi, polimerne makromolekule zau-
zimaju karakterističnu prostornu formu. Primarna struktura preobraća se u
spiralnu sekundarnu strukturu, a spiralno oblikovana makromolekula za-
tim zauzima specifičan položaj, što se označava kao njena tercijarna struk-
tura. Nakon toga biopolimeri stupaju u njima svojstvene veze sa drugim
molekulama. Tako nastaju nadmolekularni kompleksi čija je građa opre-
dijeljena interakcijom različitih molekula (kvartarna struktura). Osnovna
biološka funkcionalnost polimernih makromolekula uspostavlja se nakon
nastanka tercijarne strukture. Svi viši nivoi strukturne organizacije opre-
dijeljeni su primarnom strukturom molekule, tj. redoslijedom monomera,
njihovom linearnom sekvencijom. To znači da svaka makromolekula ima
samo jednu sekundarnu, tercijarnu i kvartarnu strukturu, koje su zapravo
date primarnom strukturom; primarna struktura biopolimera determiniše u
cijelosti njegovu biološku funkciju.
Ovi opšti zaključci molekularne biologije podjednako se tiču bjelan-
čevina kao i nukleinskih kiselina, pa predstavljaju okosnicu savremenog
shvatanja živog sistema. Teorija genetičke informacije, savremeno objaš-
njenje temeljnih procesa herediteta na razini molekulskih zbivanja u ćelija-
ma, posebno se oslanja na koncepciju kolinearnosti sistema DNK – RNK –
PROTEIN. Primarnu strukturu bioloških makromolekula određuje linearni
redoslijed njihovih monomera. Tri glavna tipa bioloških makromolekula
međusobno su povezana u jedinstven metabolički sistem biosinteze bje-
lančevina. Redoslijed nukleotida (odnosno odgovarajućih heterocikličnih
269
VRIJEME GENETIKE
baza) u DNK predstavlja šifrirano uputstvo za slaganje aminokiselina u
određenom proteinu. U tome je suština teorije genetičke informacije: troj-
ke (tripleti) organskih baza u nukleotidima DNK i RNK specifična su šifra
za ugradnju određenih aminokiselina u polipeptidne lance. Redoslijed baza
u nukleinskim kiselinama je šifrirani (kodirani) redoslijed aminokiselina
u odgovarajućim bjelančevinama. Slijed baza u sastavu DNK opredjeljuje
biohemijsku funkcionalnost svih polipeptida, a time tokove metabolizma
i temelj je sveukupnih nasljednih svojstava živog sistema. Unošenje bilo
kakvih izmjena u taj slijed neizostavno izaziva promjene odlika organiz-
ma.
Dvostruki nosilac Nobelove nagrade, američki hemičar Linus Pauling
(Lajnus Poling) jednostavno rezimira: ključ razumijevanja hemizma živo-
ta leži u globalnoj spoznaji molekularne biologije da u dinamici živih si-
stema ključnu ulogu ne igraju veze među atomima unutar molekula, nego
različiti tipovi drugih, labavijih hemijskih veza, koje su presudne za uspo-
stavljanje viših nivoa strukture makromolekula (sekundarna, tercijarna i
kvartarna struktura). Međutim, sve to leži na primarnoj strukturi proteina
i nukleinskih kiselina, koja u krajnjoj liniji određuje njihovo povezivanje i
funkciju. Upoznavanje linearne sekvencije monomera u sastavu bioloških
polimernih spojeva predstavlja korak od bitne važnosti u molekularno-bi-
ološkim i molekularno-genetičkim istraživanjima, korak od kojeg polazi
upoznavanje i drugih, različitih aspekata građe, djelovanja i mijenjanja bi-
oloških makromolekula.
Genetičko inženjerstvo
Perspektiva upravljanog mijenjanja nasljednih osobina, putem nepo-
sredne obrade “molekula herediteta”, pojavila se u vidokrugu savremene
nauke kao rezultat novih spoznaja na području molekularne biologije, od-
nosno molekularne genetike. Kapitalno polazno saznanje bilo je otkriće
uloge i značaja nukleinskih kiselina, a posebno DNK, kao osnovnih nosi-
laca nasljednosti267. Nakon što su Watson i Crick koncipirali zadovoljava-
juću shemu građe DNK, fond podataka o osobinama i načinu djelovanja
nukleinskih kiselina neprekidno se obogaćivao. Početkom sedamdesetih
267
O. T. Avery, C. M. Macleod & M. McCarty: Studies in the chemical nature of the substance in-
ducing transformation of pneumococcal types – Induction of transformation by a desoxyribonucleic
fraction isolated from pneumococcus type III. J. Exp. Med. 78:137, 1944.
270
godina, kao vrhunac tog razvoja, objelodanjeni su prvi uspjesi neposredne
manipulacije nasljednim materijalom. Postignuti rezultati u eksperimen-
talnoj obradi DNK, gena i hromosoma, podstaknuli su zanimanje svjetske
javnosti za temu rađanja i brzog napretka jedne nove oblasti primijenjene
biologije – genetičkog inženjerstva.
Nije jasno kome bi se moglo priznati autorsko pravo na sam termin
“genetičko inženjerstvo”, naziv koji se već odomaćio u praktično svim
jezicima civilizovanog svijeta današnjice. Imenom genetičko inženjerstvo
označava se skup raznih metoda direktnog preobražavanja nasljednosti,
na nivou intracelularnih, odnosno subcelularnih struktura, a prije svega
na nivou molekularne organizacije živih sistema. Genetičko-inženjerski
metodi integrišu dostignuća nekoliko raznorodnih pravaca naučno-istra-
živačkog rada na područjima genetike, citologije, biohemije, i biofizike;
treba napomenuti, takođe, da je jedan od važnijih preduslova postanka i
usavršavanja genetičko-inženjerskih operacija bilo unapređenje tehničke
aparature za izvođenje finih citohemijskih i citofizičkih zahvata. Genetič-
ko inženjerstvo je brzo proizvelo šarolik izbor postupaka pomoću kojih se
može preduzimati mijenjanje hereditarnih oblika živih bića, prema nekim
svjesno postavljenim naučno-istraživačkim (ili drugim) ciljevima.
Genetičko inženjerstvo ne tretira isključivo “molekule nasljednosti”,
nego i nasljedne strukture višeg stupnja složenosti, kao što su hromoso-
mi, pa i čitavi genomi. S tog stanovišta genetičko inženjerstvo, striktno
uzevši, prevazilazi granice molekularne biologije i molekularne genetike.
Genetičko-inženjerske metode i eksperimente moguće je sistematizovati
s obzirom na veličinu, odnosno, stupanj organizacijske složenosti mani-
puliranih struktura u tri relativno odijeljena sektora: gensko inženjerstvo,
hromosomsko inženjerstvo i genomsko inženjerstvo268.
Jedini naučno verifikovan način usmjerenog stvaranja novih sorti sa
izvjesnim “boljim” i “poželjnijim” kvalitetima bila je, do sada, selekcija,
uz određeno učešće metoda namijenjenih kakvom-takvom, ali uglavnom
slučajnom proširivanju fondova raspoložive fentipske varijacije (kao što
su metodi hibridizacije i metodi povišavanja incidencije mutacija). Čovjek
je, dakle, radi zadovoljavanja zahtjeva uzgoja uglavnom birao sojeve, va-
rijacije i jedinke, obilježene nekim korisnim odlikama, čekao na njih. Ge-
netičko inženjerstvo je način za zaobilaženje nepodnošljive sporosti evo-
lucionih procesa. Danas stojimo pred uzbudljivom perspektivom aktivne
268
Lj. Berberović: Genetičko inženjerstvo – primijenjena biologija budućnosti. Pregled, 67:27,
1977.
271
VRIJEME GENETIKE
i brze izrade organizama sa poželjnim svojstvima, uz duboke prodore u
nepoznate tajne života. Sve je to zasnovano na dostignućima molekularne
genetike. Postignuti uspjesi u eksperimentalnoj obradi genetičkog materi-
jala daju za pravo svjetskoj javnosti da uveliko govori o genetičkom inže-
njerstvu kao o jednoj od najperspektivnijih grana primijenjene biologije.
“Genska hirurgija”
Gensko inženjerstvo tretira molekule DNK, odnosno materijal pojedi-
načnih gena. Ovi postupci su u izvjesnim krugovima nazvani popularnim
imenom “genska hirurgija”, koje se pojavilo u literaturi još prije famozne
vijesti o izolovanju gena269. U pojedinim publikacijama popularnijeg ka-
raktera iste metode su nazvane “hemijsko krojenje gena”.
Direktno manipulisanje “molekulama nasljedstva” predstavlja najra-
zvijeniju granu genetičkog inženjerstva i ujedno obuhvata najvažniji obli-
ke genetičko-inženjerskih operacija koje se primjenjuju za proizvodnju i
usavršavanje biološkog oružja, a proizlaze iz eksperimentalnih tehnika u
naučnoistraživačkim poduhvatima.
Moguće je raspoznati nekoliko najvažnijih tipova genskog inženjer-
stva. Već pripadaju klasici različite metode pribavljanja “čistih željenih”
čestica nasljedne tvari, prvenstveno – pojedinačnih gena, putem izolacije
ili sinteze. Nakon otkrića obratne transkripcije i njenog enzimskog apara-
ta270, postala je ostvarljiva sinteza bilo kojeg proteinskog gena na matrici
njegovog primarnog prizvoda – informacijske RNK. Kasnije je pronađena
tehnologija (“PCR”) koja radikalno pojednostavljuje i ubrzava proceduru
matrične sinteze ciljanih dijelova (sekvencija) genetičkog materijala271. U
modernim laboratorijama je prosta stvar proizvesti proizvoljne količine
molekula DNK ili njihovih dijelova, polazeći od minimalnih raspoloživih
bioloških tragova ili ostataka. Razvijene su tehnike transfera nasljednih
čestica iz jednog živog sistema u drugi, iz davalaca u primaoce, pri čemu
se može raditi o prenosu među organizmima iste ili različitih vrsta (homos-
pecifični i heterospecifični transfer). Strani genetički materijal inkorporira
269
E. Geisler: Gen-Chirurg – ein Beruf von Morgen. “Urania”, 12:14, 1968.
270
D. Baltimore: RNA-dependent DNA polymerase in virions of RNA tumour viruses. Nature,
226:1209, 1970.
271
K. B. Mullis & F. Faloona: Specific synthesis of DNA in vitro via a polymerase chain reaction.
Methods Enzymol. 155:335, 1987.
272
se u prijemni sistem uz obostrano očuvanje funkcionalnosti. Razmnoža-
vanje ciljanih čestica stranog porijekla u odabranom primaocu i njihovo
širenje u druge organizme izvodi se bez osobitih teškoća. Osim manipu-
lacije materijalom pojedinačnih gena ili genskih grupa, moguća je pro
izvodnja novih (“sintetičkih”, “vještačkih”) potpunih kompleksa nasljedne
supstancije (čitavih genoma), putem somatske (vegetativne) hibridizacije
ili razmnožavanjem i diferencijacijom međusobno identičnih totipotentnih
garnitura genetičkog materijala (kloniranje somatskih ćelija).
Među pomenutim sektorima istraživačke prakse objektivno nema
nekakvih oštrih granica. Svi nabrojani pravci istraživanja mogu naći pri-
mjenu u potencijalnoj proizvodnji novih i usavršavanju postojećih vrsta
biološkog oružja.
Veliki razmah pokusa genske hirurgije i prekrajanja gena uslijedio je
zahvaljujući primjeni endonukleaza (ili restriktaza), jedne klase enzima
koji su otkriveni tokom ranih pedesetih godina, a u čistom stanju su izolo-
vani i proučeni petnaestak godina kasnije272. Enzimi (ili fermenti) su, kako
je poznato, bjelančevinske supstance sa osobitim katalitičkim funkcijama
u biohemijskim procesima prometa materija. Restrikcijske endonukleaze
djeluju u razgradnji DNK stranog porijekla, ukoliko takva DNK na neki
način dospije u unutrašnjost ćelije. Endonukleaze izazivaju prekidanje i
raspad došljačkih molekula. Za razvitak genetičko-inženjerske tehnike od
posebnog je značaja bilo otkriće jednog naročitog tipa restrikcijskih endo-
nukleaza, takvih koje raskidaju polinukleotidni lanac na mjestima strogo
određenog baznog redoslijeda. Tako nastaju dijelovi prvobitnih molekula
DNK, polinukleotidni lanci raspadaju se na kraće fragmente, koji zatim
podliježu daljoj razgradnji pod djejstvom drugih enzima. Mjesta prekida
se odlikuju naročitim sekvencijama heterocikličnih baza, odnosno odgo-
varajućih nukleotida u sastavu DNK, zavisno od endonukleaze koja ih je
proizvela273. Zahvaljujući razradi posebnih biohemijskih procedura, razli-
čite endonukleaze dobijaju se u prečišćenom stanju.
Prečišćene endonukleaze su sposobne za aktivnu razgradnju molekula
DNK različitog porijekla i u vještački sastavljenim eksperimentalnim si-
stemima “izvan ćelije” (cell free systems). Drugim riječima, restrikcijske
endonukleaze ostaju pod određenim uslovima biokatalitički aktivne “in
vitro”, te mogu biti upotrebljene za “sjeckanje” lanca DNK; dodajući ove
M. Meselson & R. Yuan: DNA restriction enzyme from E. coli. Nature, 217:1110, 1968.
272
H. O. Smith & K. W. Wilcox: A restriction enzyme from Hemophilus influenzae – I Purification

273
and properties. J. Mol. Biol. 51:379, 1970.

273
VRIJEME GENETIKE
enzime (i drugo što je potrebno da bi oni djelovali) smjesi molekula DNK,
dobija se skup fragmenata DNK. Takvu smjesu genetičari ponekad u šali
nazivaju “genetičkom čorbom”. Fragmenti u “čorbi” mogu se međusobno
spajati svojim specifičnim završnim krajevima, pod katalitičkim uticajem
fermenata poznatih pod imenom ligaze. No pri tome nije obavezno uspo-
stavljanje ranije postojećeg redoslijeda segmenata, odnosno nukleotidskih
parova i heterocikličnih baza, redoslijeda kakav je postojao u originalnim
molekulama DNK. Nastaju polinukleotidni lanci DNK kakvih nije bilo
prije djelovanja restrikcijskih endonukleaza. To znači da je moguće “skro-
jiti” molekule DNK kakvih nema u prirodi. Budući da redoslijed nukleo-
tida (odnosno njihovih sastavnih heterocikličnih baza – adenina, timina,
citozina i guanina) opredjeljuje primarnu strukturu, a time funkconalnost
i specifični biohemijski (a konsekventno – i genetički) aktivitet pojedinih
molekula DNK, to je stvaranje novih sekvencija zapravo – stvaranje novih,
ranije nepostojećih čestica nasljednog materijala. Svaki eksperiment ove
vrste može, dakle, proizvesti funkcionalne komponente živog sistema čije
odlike i ponašanje nije moguće ni približno tačno prognozirati. Genetičko
inženjerstvo raspolaže metodama prekrajanja gena, a to znači izmjene na-
sljednih osobina.
Infektivni vektori
Genska hirurgija omogućava tvorbu vještačkih čestica nasljednosti, ali
u isti mah sudeluje i pri rješavanju drugih problema genskog inženjerstva.
Pribavljanje izvjesnih “poželjnih” čestica genetičkog materijala samo
je početni korak genetičko-inženjerskih operacija; te čestice treba zatim
uključiti u odabrani živi sistem, gdje bi one normalno djelovale. Konstruk-
cija takozvanih “infektivnih vektora” predstavlja svojevrsno objedinjene
postupke za pribavljanje i prenošenje nasljedne supstance.
Infektivni vektori su biološke strukture pomoću kojih se egzogeni ge-
netički materijal uvodi u primaoca (recipijenta), tako da tu funkcioniše i
umnožava se nezavisno od stanja i aktivnosti osnovnog kompleksa “do-
maće” nasljedne tvari. Putem ovih vektora može se vršiti transplantacija
gena iz jednog živog sistema u drugi, ili uvođenje novoskrojenih molekula
DNK u ciljani živi sistem. U ranom periodu razvitka genetičkog inženjer-
stva, za izradu vektora najčešće su upotrebljavani bakterijski plazmidi274.
274
J. Lederberg: Cell genetics and hereditary symbiosis. Physiol. Rev. 32:403, 1952.
274
Plazmidi predstavljaju izvrstan primjer vektora za genski materijal. To
su relativno nevelike prstenaste sekvencije DNK, koje se redovno nalaze u
citoplazmi bakterija i repliciraju se nezavisno od bakterijskog hromosoma
i njegovog ritma duplikacije. Plazmidi srazjerno lako i spontano prelaze
iz jedne bakterija u drugu. Utvrđeno je da svaki plazmid može dati 20-30
svojih replika, sposobnih za prelaz u druge bakterijske ćelije. Prirodni plaz-
midi sadrže određene gene, čak i do 250 različitih gena. Ukoliko se radi o
genima koji posreduju otpornost na djelovanje određenih antibiotika, bak-
terija-primalac postaje rezistentna. Što je naročito zanimljivo, transmisivni
plazmidi mogu prelaziti iz bakterija jedne vrste u bakterije druge vrste.
Primijećeno je da plazmidi sa genima za otpornost na antibiotike prelaze
iz nepatogenih bakterija u patogene. Kao prirodni put prenosa genetičkog
materijala “paraseksualnim” putem, plazmidi su dragocjeno sredstvo za
praktičnu realizaciju uključivanja stranih gena u novu sredinu.
Na principima genske hirurgije prave se plazmidi u čiji sastav ulaze
čestice egzogenog nasljednog materijala. Djelovanjem restriktaza na smje-
su plazmidskih i drugih molekula DNK, a zatim slučajnim spajanjem fra-
gmenata nastaje i izvjesna količina cikličnih plazmida sa stranim genima.
Ti plazmidi su često sposobni da raznose sadržane strane gene u bakterije,
gdje se uspostavlja funkcija gena. Ovi geni se i umnožavaju sa plazmidi-
ma, pa eventualno i raznose u nove recipijente.
Tvorba vještačkih plazmida, odnosno rekombinantnih (himernih) mo-
lekula DNK, koje se ponašaju kao prirodni bakterijski plazmid, pošto im
je osnovni sastojak plazmidska DNK – prvi put je ostvarena početkom
sedamdesetih godina275. Nakon tog početnog uspjeha uslijedili su brojni
slični eksperimenti sa različitim biološkim materijalom, u laboratorijama
mnogih zemalja svijeta. Tehnika izrade rekombinantnih molekula DNK
nije ograničena na virusne i bakterijske gene, nego tretira i nasljedne če-
stice viših organizama. U bakteriju Escherichia coli (omiljeni objekat
molekularno-genetičkih pokusa) uvedeni su geni žabe, preneseni pomoću
vještačkog plazmida; presađeni gen se normalno fenotipski izražavao i re-
plicirao276. Pokazano je da se svaki gen viših organizama u principu može
aktivirati u bakterijskoj ćeliji277. Zapaženo je da se geni viših organizama
275
D. A. Jackson, R. H. Symons & P. Berg: Biochemical method for inserting new genetic material
into DNA of simian virus 40 – Circular SV 40 DNA molecules containing lambda phage genes and
the galactose operon of Escherichia coli. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 69:2904, 1972.
276
S. N. Cohen & A. C. Y. Chang: A method for selective cloning of eukaryotic DNA fragments in
Escherichia coli by repeated transformation. Molecular and General Genetics, 134:133, 1974.
277
J. K. Morrow, S. N. Cohen, A. C. Y. Chang, H. W. Boyer, H. M. Goodman, & R. B. Gelling:
Replication and transcription of eukaryotic DNA in Escherichia coli. Proc. Natl. Acad. Sci. USA,
71:1743, 1974.
275
VRIJEME GENETIKE
umnožavaju i izražavaju u ćelijama raznih mikroorganizama, osim bakte-
rija, na primjer, u kvascima278. Dokazana je i obratna pojava – da genetički
materijal prokariota funkcioniše u eukarotskim ćelijama279.
Izradi infekcijskih vektora pored bakterijskih plazmida služe i po-
stupci zasnovani na fenomenu transdukcije, tj. prenošenja nasljedne tvari
posredstvom bakteriofaga280. Bakteriofazi (ili kraće – fazi; jednina – fag)
su bakterijski virusi, čija je nasljedna stvar (za razliku od većine drugih
virusa) DNK. Značaj prenosa transdukcijom naročito je porastao sa otkri-
ćem da genom virusa može primiti i gene višećelijskih organizama281. Vrlo
rano se pojavilo saopštenje da je tehnikom transdukcije u ćelije čovječjeg
organizma, gajene u kulturi, presađen gen bakterije Escherichia coli282.
Demonstrirana je također mogućnost transdukcije i putem sisarskih, a ne
samo bakterijskih virusa283. Serija uspješnih eksperimenata transdukcije
izvršena je i sa biološkim materijalom nekih viših biljaka284. Ukratko re-
čeno, već u prvim fazama razvoja genetičkog inženjerstva pribavljeni su
mnogi, danas već klasični, dokazi velikih i vrlo raznovrsnih stvaralačkih
kapaciteta ove naučne grane.
U novije vrijeme radikalno se pojednostavljuju i usavršavaju metode
prenošenja genetičkog materijala. Jedna od njih je mehaničko “upucava-
nje” stranih gena, koji putuju na veoma brzim mikroprojektilima, koji su
građeni od raznih materijala285; “biobalistika” se pokazala najpogodnijom
za primjenu u pokusima sa biljnim ćelijama.
278
K. Nasmyth: Eukaryotic gene cloning and expression in yeast. Nature, 274:741, 1978.
279
G.S. Venkataraman, P. Roychaudhury, L. E. Henriksson, & E. Henriksson: Genetic transfer of
nitrogen fixation gene (nif) from Azotobacter chroococcum to Phizobium trifolii. Curr. Sci. 44:520,
1975.
280
N. D. Zinder & J. Lederberg: Genetic exchange in Salmonella. J. Bacteriol. 64:679, 1952.
281
S. M. Geršenzon: Virusnaja transdukcija nasledstvennogo priznaka u tutovogo šelkoprjada. Vo-
prosy virusologii, 2:172, 1965.
282
C. R. Merril, M. R. Geier & I. C. Petricciani: Bacterial virus gene expression in human cells.
Nature, 233:398, 1971.
283
W. Munion, E. Kraiselburd, D. Davis & I. Mann: Transfer of thymidine kinase to thymidine
kinaseless L-cells by infection with ultraviolet-irradiated herpes. J. Virol. 7:813, 1971.
284
C. H. Doy, P. M. Gresshoff & B. G. Rolfe: Biological and molecular evidence for the transgeno-
sis of genes from bacteria to plant cells. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 70:723, 1973.
285
T. Klein, M. Fromm, A. Weissinger, D. Tomes, S. Schaaf, M. Sleetem & J. Sanford: Transfer of
foreign genes into intact maize cells using high-velocity microprojectiles. Proc. Natl. Acad. Sci.
USA, 85:4305, 1988.
276
Genetičko oružje
Uspjesi genetičkog inženjerstva stavili su na dnevni red mogućnosti
stvaranja novih, ubojitijih bioloških sredstava ratovanja. Mnogi istoričari
nauke označavaju kao datum nastanka genetičkog inženjerstva uspješni
eksperiment izolovanja čiste supstancije jednog određenog gena iz bakte-
rije Escherichia coli286. Odmah nakon objavljivanja vijesti o ovom rezulta-
tu ekipe okupljene na Medicinskoj školi Harvardskog univerziteta (SAD),
u svijetu je počelo naglo rasti zanimanje za perspektive genetičkog usa-
vršavanja biološkog pružja, iako je i ranije bilo upozorenja na tu novu
prijetnju287. Na posebnoj konferenciji za štampu, priređenoj neposredno
nakon izlaska rada o izolaciji gena, Ian Beckwith, rukovodilac grupe koja
je ostvarila izolaciju gena, taj epohalni naučni rezultat, nedvosmisleno je
ukazao na prijetnje koje donosi ovaj tip fundamentalno-genetičkih istraži-
vanja i otkrića. Već tada je nagoviješteno da daljnji napredak molekularne
biologije može (pored ostalog) rezultirati nastankom novih opasnih sred-
stava masovnog uništavanja živih bića. Već tada se u novinskim naslovima
pojavila zloslutna sintagma “genetički rat”.
Nesumnjivo je da genetičko inženjerstvo pruža kvalitativno nove mo-
gućnosti upravljanja nasljednošću živih bića, salasno određenim čovjeko-
vim potrebama i ciljevima. Otvorene su kapitalne perspektive za daleko
brže i efikasnije svaranje bioloških formi koje bi odgovarale nekim una-
prijed postavljenim zahtjevima. Što je možda još važnije – te perspektive
baziraju na neobično lakim i jeftinim zahvatima, u odnosu na metode koje
su do sada primjenjivane u iste svrhe. Upravo zbog toga genetičko inže-
njerstvo danas predstavlja razvojni smjer moderne biologije koji ima sve
više praktičnog značaja.
Kao i svaki drugi rezultat znanosti, pojedina dostignuća genetičkog in-
ženjerstva mogu biti iskorištena kako u pozitivne, tako i u negativne svrhe.
Mogućnosti rješavanja praktičnih problema savremenog čovječanstva po-
moću genetičko-inženjerskih metoda i postupaka mogu biti dobiti različita
usmjerenja. Iskustva iz proteklih decenija svjetske povijesti svjedoče da
rezultati nauke, gotovo po pravilu, nalaze bržu aplikaciju u destruktivne,
nego u konstruktivne svrhe. Dovoljno se prisjetiti sudbine epohalnih otkri-
ća nuklearne fizike, koja su (pod pritiskom nepovoljnih političkih prilika u
286
J. Shapiro, L. Machattie, L. Eron, G. Ihler, K. Ippen & J. Beckwith: Isolation of pure lac operon
DNA. Nature, 224:768, 1969.
287
G. R. Taylor: The Biological Time Bomb. Thames & Hudson, London, 1968.
277
VRIJEME GENETIKE
svijetu) veoma brzo pretvorena u sredstva razaranja i ubijanja strahovitih
razmjera. Stoga je uporedo sa napretkom molekularno-genetičkih istraži-
vanja postupno rasla i zabrinutost zbog mnogih prijetnji sadržanih u dosti-
gnućima ove biološke discipline.
Pripadnici istraživačkog tima kojemu je uspjelo izolovati gen smje-
sta su naslutili opasnost primjene genetičko-inženjerskih postupaka u de-
struktivne svrhe; oni su dali jedno od najranijih upozorenja da rezultati
molekularne biologije mogu lako da budu zlonamjerno upotrebljeni. Jedan
docniji, veoma indikativan izraz zabrinutosti naučnh krugova bio je po-
znati apel “Bergovog komiteta” za privremenu obustavu nekih kategorija
genetičko-inženjerskih pokusa288, u kojem su najugledniji američki gene-
tičari predlagali moratorijum za ona istraživanja, čiji se rezultati u datom
trenutku ne bi mogli pouzdano ocijeniti kao bezopasni sa stanovišta ljud-
ske bezbjednosti. Ovaj apel nije imao osobitih praktičnih posljedica, mada
su dogovorene izvjesne preporuke o bezbjednosnim mjerama za laborato-
rije gdje se vrše molekularno-genetički eksperimenti orijentisani na tvor-
bu mikroorganizama sa nepredvidivim novim svojstvima289; preporučene
norme, međutim, ne nameću eksperimentatorima ništa više od moralne
obaveze da izbjegavaju očevidne rizike od rukovanja opasnim mikrobio-
loškim materijalima. Pokušaji uvođenja specijalnog zakonodavstva za tu
oblast, pokrenuti u SAD, imali su veoma spor i komplikovan hod. Upr-
kos skromnim ukupnim efektima, pomenute inicijative naučnika su našle
odjeka u javnom mnijenju i privukle su pažnju na realnost novonastalih
prijetnji.
Najnoviji pokušaji da se uspostavi sveobuhvatan sistem nadzora nad
istraživanjima koja potencijalno vode stvaranju novih sredstava biološkog
ratovanja ostali su bez rezultata.
Genetičko inženjerstvo doista predstavlja (u najmanju ruku) neke
objektivno pristupačne puteve brzog i jeftinog usavršavanja bioloških bor-
benih sredstava. Usljed naglog progresa pojedinih sektora znanosti, danas
je ostala teorijski ostvarljiva, a u nekim pojedinostima je već i eksperi-
mentalno realizovana, izrada novih bioloških oružja metodama moleku-
larne genetike, tako da se ponekad govori o opasnosti pojave “genetičkog
oružja”. Naziv “genetičko oružje” pojavio se u svjetskoj javnosti krajem
288
P. Berg, S. N. Cohen, D. Baltimore, J. D. Watson, R. W. Davis, N. D. Zinder, H. W. Bopyer, D.
S. Hogness, S. Weissman, R. Roblin & D. Nathans: NAS band on plasmid engineering. Nature,
250:175, 1974.
289
P. Berg, D. Baltimore, S. Brenner, R.O. Roblin & M. F. Singer: Asilomar conference on recom-
binant DNA molecules. Science, 188:991, 1975.
278
šezdesetih i početkom sedamdesetih godina našeg stoljeća i služio je (ot-
prilike) za označavanje borbenih bioloških sredstava razvijenih metodi-
ma molekularne genetike. Popularnost tog termina kao da je postepeno
opadala, tako da se u posljednje vrijeme gotovo ni ne upotrebljava. Nije,
uostalom, ni bilo razloga za kovanje posebnog imena za pomenutu katego-
riju bioloških borbenih sredstava, kao više faze razvoja bioloških borbenih
sredstava.
Genetičko-inženjerske tehnike koje bi mogle naći primjenu u razvi-
janju novih bioloških, odnosno “genetičkih”, sredstava ratovanja pojavile
su se vrlo brzo na obzorju dostignuća molekularne biologije i genetike.
Gotovo sve su najavljene prije nekih tridesetak godina, ili samo malo ka-
snije. Može se govoriti o nekoliko glavnih smjerova potencijalne primjene
metoda genetičkog inženjerstva u poboljšavanju biološkog oružja. Među
tim smjerovima osobito se ističu mogućnosti, koje proizlaze iz predočenih
naučnih istraživanja i saznanja: (1) razvijanje otpornosti patogenih mikro-
organizama, (2) stvaranje mikroorganizama povećane toksikogenosti, (3)
konstruisanje “virusonosnih” bakterija, (4) proizvodnja mikroorganizama
sa izmijenjenim patogenim karakteristikama. Sistematizacije i klasifikaci-
je ovih kategorija u raznim izvorima nisu uvijek sasvim podudarne290
Stvaranje otpornosti na antibotike

Pojačana otpornost patoloških klica na nepovoljno djelovanje spo-
ljašnjih faktora, naročito na antibiotike i druge medikamente za etiološku
terapiju infektivnih bolesti, spada među najmarkantnije probleme moder-
ne medicine. Genetička priroda fenomena bakterijske rezistencije konsta-
tovana je vrlo davno291, ali su mnoge njene strane još uvijek nepotpuno
razjašnjene. Veliki doprinos boljem razumijevanju porijekla rezistencije
mikroorganizama bilo je otkriće citoplazmatskih faktora otpornosti292, za-
pravo plazmida koji posreduju rezistentnost na jedan ili više antibotika,
a raspodjeljuju se putem konjugacije (infektivno nasljeđivanje). Zahva-
ljujući tom nasljednom mehanizmu, bakterije stiču sposobnost razgradnje
290
K. Nixdorff, M. Hotz, D. Schilling & M. Dando: Biotechnology and the Biological Weapons.
Convention Agenda Verlag, Münster, 2003.
291
M. Demerec: Origin of bacterial resistance to antibiotics. J. Bacteriol. 56:63, 1948.
292
S. Iseki & T. Sakai: Artificial transformation of O antigens in Salmonella E group – I Transforma-
tion by antiserum and bacterial autolysate. Proceedings of Jap. Acad. 29:121.
279
VRIJEME GENETIKE
baktericidnih supstanci. Otkriveni su čak i takvi mutantni sojevi čije se
životne funkcije normalno odvijaju jedino u prisustvu antibiotika (drug
dependence mutants).
Upravljana proizvodnja bakterijskih sojeva otpornih na djelovanje
antibiotika (i drugih baktericidnih spojeva) davno je ostvarena, na nivou
istraživačkog eksperimenta, u mnogim laboratorijama, pri čemu su meto-
dama restrikcije plazmidima “ugrađivani” strani geni za rezistenciju. Prvi
uspjesi su ostvareni u SAD293.
Hemijskim prekrajanjem plazmidskih genotipova vjerovatno se mogu
napraviti patogeni mikroorganizmi neosljetljivi na djelovanje svih pozna-
tih (ili gotovo svih) antibiotika. Tehnologija genske hirurgije gradnjom
plazmida automatski rješava i pitanje njihovog praktički neograničenog
umnožavanja i distrubuiranja. Drugim riječima, jednom skrojen “povo-
ljan” plazmid sam po sebi obezbjeđuje proizvodnju proizvoljne količine
sličnih plazmida, replicirajući se nezavisno od ritma dijeljenja mikroor-
ganizama u koje je implantiran. Vještački plazmid prirodnim putem na-
seljava nove recipijente, čineći ih rezistentnim, tj. “popravljajući” ih sa
stanovišta njihove vrijednosti u svojstvu biološkog oružja. Istim metoda-
ma mogla bi se “dograđivati” otpornost patogenih mikroorganizama i na
djejstvo bilo kojeg drugog spoljašnjeg faktora, koji u prirodi ograničava
njihovo širenje.
Pojačana toksikogenost mikroba

Uspješni pokusi presađivanja gena postupcima transdukcijskog ili
plazmidskog transfera objektivno dokazuju realnost pretpostavke da je
moguća upravljana proizvodnja mikroorganizama (prije svega bakterija,
ali i virusa) jako povećane toksikogenosti. Takva proizvodnja se može
realizovati različitim genetičko-inženjerskim postupcima. Relativno naj-
prostiji način bila bi homospecifična transplantacija gena. Pod homospe-
cifičnom transplantacijom gena podrazumijeva se prenošenje odabranih
gena u organizme iste vrste. Naročit vid homospecifične transplantacije je
uvođenje takvih gena, kakvi u recipijentu već (prirodno) egzistiraju i funk-
cionišu. Dokazano je, naime, da efikasnost proizvodnje određene biološki
293
S. N. Cohen, A. C. Y. Chang & L. Hsu: Nonchromosomal antibiotic resistance in bacteria – Ge-
netic transformation of Escherichia coli by R-factor DNA. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 69:2110,
1972.
280
aktivne tvari u ćeliji (naročito ako se radi o proteinu) objektivno zavisi od
broja prisutnih gena koji kontrolišu proces njene sinteze294. Prema tome,
umnožavanjem replika nekog gena u sistemu, moguće je intenzivirati sin-
tezu “njegovog” proteina, odakle slijedi da presađivanje odgovarajućih
fragmenata DNK može pojačati sintetsku aktivnost bakterije, a time i po-
većati njenu toksikogenost. Istim metodama moguće je mijenjati i druga
relevantna svojstva mikroorganizama – potencijalno upotrebljivih za bio-
loško ratovanje.
Nalaz da se geni vrsta, koje su iz bilo kojeg razloga nepogodne za ma-
sovno gajenje, mogu praktično bez ograničenja realizovati u metaboličkom
sistemu bakterija, ima veoma široke reperkusije, sa stanovišta genetičko-
inženjerskog usavršavanja proizvodnje bioloških borbenih sredstava. Ako,
na primjer, izvjesna bakterija proizvodi izuzetno snažan toksin, a nepo-
godna je za uzgoj u kulturama, onda se njen gen za produkciju dotičnog
toksina može transplantirati u neku drugu bakterijsku vrstu, koju je lako
održavati i umnožavati u uslovima laboratorijskog ili industrijskog gaje-
nja. Na ovaj način se postiže neuporedivo efikasnija proizvodnja toksičnih
supstanci potencijalno upotrebljivih u ratne svrhe. Osim toga, genetičko-
inženjerskim metodama moguće je i kvalitativno mijenjati bakterijske tok-
sine, u smislu pojačavanja njihove patogenosti.
Ugrađivanje virusa u bakterije

Upravljana proizvodnja bakterija sa ugrađenim virusnim česticama
prvi put je ostvarena u klasičnom pokusu američkih molekularnih biolo-
ga, kojima je pošlo za rukom da u kompleks DNK bakterijskog plazmida
implantiraju nukleokiselinsku jezgru onkogenog majmunskog virusa SV-
40295. Himerna molekula ovog tipa bi se po svim teorijskim predviđanjima
trebala ponašati kao normalni pirodni plazmid bakterije Escherichia coli,
što znači da bi bilo umjesno očekivati razmnožavanje i širenje virusa pu-
tem bakterija pomenute vrste, koja inače masovno naseljava debelo cri-
jevo svakog čovjeka kao neškodljiv “podstanar”. Escherichia coli se sve
češće pominje kao uzročnik različitih oboljenja oboljenja ekskretornih, ali
i respiratornih organa čovjeka. Zato su eksperimenti sjedinjavanja virusa
294
N. E. Murray & K. Murray: Manipulation of restriction targets in phage lambda to form receptor
chromosomes for DNA segments. Nature, 251:476, 1974.
295
D. A. Jackson et al., op. cit.
281
VRIJEME GENETIKE
sa genetičkim sistemom ove bakterijske vrste nesumnjivo rizični i sadrže
očevidne potencijalne prijetnje. O svim biološkim posljedicama rasađiva-
nja ili eventualnog slučajnog gubitka kontrole nad rasađivanjem genetič-
ko-inženjerske kombinacije plazmid – virus može se zasad samo nagađati.
Nije nimalo lako pitanje da li bi uglavnom bezazleni stanovnik čovječjeg
crijeva ostao i dalje takav, nakon implantacije virusa koji uzrokuje zlo-
ćudne tumore sisara. Karakteristično je da su sami istraživači Stanford-
skog univerziteta, poslije uspjele izgradnje plazmida sa virusom SV-40,
na izvjesno kraće vrijeme obustavili svoje pokuse, pošto nisu bili sigurni
“da je rizik eksperimentiranja ravan nuli”; oni su se plašili mogućnosti da
usljed nepažnje ili nesrećnog slučaja obrađene bakterije nekako izmaknu
nadzoru i eventualno inficiraju naučnike, laboratorijsko osoblje ili druge
ljude. Poznati apel grupe najuglednijih američkih genetičara, koje je pred-
vodio Paul Berg, da se privremeno obustave genetičko-inženjerski pokusi,
bio je direktno podstaknut vijestima o pronalasku istraživačke ekipe pod
vodstvom samog Berga.
Izrada vještačkih virusa

Pokusi inkorporiranja virusa u bakterije postaju još zanimljiviji s ob-
zirom na dokazanu mogućnosti programiranog mutiranja virusne DNK296.
Izazivanje unaprijed određenih mutacija, prema planu eksperimentatora,
predstavlja važnu novost među perspektivnim operacijama genetičkog in-
ženjerstva.
Na te ili slične temelje se oslanja tehnika tvorbe virusnih čestica kakve
ne postoje u prirodi. Prvu demonstraciju realnosti ove prijetnje pružila je
konstrukcija mutanta ranije pomenutog majmunskog virusa SV-40, kada su
specijalnom biohemijskom procedurom u njegovu DNK uklopljene “tuđe”
sekvencije nukleotidnih parova297. Eksperiment je dovršen kovalentnim po-
vezivanjem u zatvoren prsten dvolančane virusne DNK, a zatim je realizo-
vana i uspješna rekonstrukcija kompletne virusne čestice. Ispostavilo se da
usljed izazvane mutacije dolazi i do evidentnih promjena u fenotipu virusa.
296
C. A. III Hutchison, S. Phillips, M. H. Edgell, S. Gillam, P.Jahnke & M. Smith: Mutagenesis at
s specific position in a DNA sequence. J. Biol. Chem. 253:6551, 1978.
297
J. Carbon, T. E. Shenk & P. Berg: Construction in vitro of mutants of simian virus 40 – insertion
of a poly (dA‘dT) segment at the Hemophilus parainflunzae II restriction endonuclease cleavage
site. J. Mol. Biol. 98:1, 1975.
282
Navedeni nalaz je otvorio perspektivu tvorbe različitih artificijelnih subce-
lularnih bioloških struktura, čije bi se ponašanje teško moglo predvidjeti.
Molekularni genetičari “naslijepo skrpljavaju biološki funkcionalne mole-
kule, o čijim svojstvima često ne mogu unaprijed kazati niti jednu suvislu
riječ” – piše jedan komentator, osvrćući se na eksperimente “hemijskog
krojenja gena”, tj. na pokuse ove iste kategorije. Vijest o uspješnoj sintezi
infektivne DNK virusa mišje leukemije298, potvrdila je kako se genetičko-
inženjerske operacije zapravo izvode na dobro poznate načine i bez primje-
ne komplikovanih apartura. Relativno jednostavnim metodama ovog tipa
može se ostvariti tvorba različitih onkogena (kancerogena) virusnog porije-
kla, kao i nekih drugih kategorija novog biološkog oružja.
Utvrđivanjem potpune sekvencije nukleotida DNK nekog živog siste-
ma, otvara se put širokoj primjeni raznih molekularno-genetičkih metoda
za programirano mutiranje gena u njemu. Totalno sekvencioniranje DNK
jedne vrste odnosilo se na bakterijski virus299, čija DNK broji oko 5000
nukleotida. Potpuni redoslijed tri milijarde nukleotida čovjekove DNK
ustanovljen je 2002. godine, znatno brže nego što se pretpostavljalo, za-
hvaljujući velikom i stalnom napretku tehnike i metoda u molekularnoj
biologiji.
“Genetičko oružje” - izmišljena ili stvarna prijetnja?

Prikazivanjem ovih nekoliko mogućih načina iskorištavanja genetičko-
inženjerskih metoda u svrhe unapređivanja bioloških borbenih sredstava,
nisu ni približno iscrpljene sve opasnosti koje bi se mogle nabrojati. Nave-
deni su samo pojedini primjeri ostvarljive ili zamislive praktične eksploa-
tacije dosadašnjih uspjeha molekularne genetike, primjeri sa nedvosmisle-
nim presedanima u laboratorijskom eksperimentalnom radu, primjeri čijoj
realizaciji nema nikakvih teorijskih zapreka. U kolikoj se mjeri faktički
nastoji na produžavanju tih razvojnih smjerova genetičkog inženjerstva –
teško je govoriti, jer su pouzdani podaci rijetki i obično nedostupni. Da su
mnogi projekti ovog istraživačkog pravca u toku – nema nikakve sumnje,
ali se o njihovim ciljevima i rezultatima po pravilu malo zna.
298
E. Rothenberg, D. Smotkin, D. Baltimore & R. A. Weinberg: In vitro synthesis of infectious
DNA of murine leukaemia virus. Nature, 169:122, 1977.
299
F. Sanger, G. M. Air, B. G. Barrel, N. L. Brown, A. R. Coulson, J.C. Fiddes, C. A. III Hutchi-
son, P. M. Slocombe & M. Smith: Nucleotide sequence of bacteriophage ØX174 DNA. Nature,
265:687, 1977.
283
VRIJEME GENETIKE
Odnos javnog mnijenja prema prijetnji zloupotrebe molekularno-
genetičkih saznanja prilično je nestalan. Početkom sedamdesetih godina
svijet je s primjetnom dozom straha počeo govoriti o “aveti genetičkog
naoružanja”. Zabrinutost harvardskih genetičara koji su prvi put izolovali
gen zvučala je kao gotovo panična opomena; mnogi odzivi na njihovu
brigu imali su sličan ton. Ponegdje se, svakako, radilo o neosnovanom
preuveličavanju potencijalnih opasnosti, koje nailaze sa pojavom novih
metoda manipulisanja nasljednim materijalom živih bića. Među glasovi-
ma dignutim u znak krajnje ozbiljnog upozorenja treba svakako pomenu-
ti čuveni apel Bergove grupe naučnika, kojim se jako podstaknuo strah
od nesagledivih posljedica eksperimentiranja genetičkom supstancom S
druge strane, u jednom od svojih posljednjih nastupa pred javnošću, fran-
cuski genetičar svjetskog ugleda Jacques Monod (1910-1976) izjavio je
da ne smatra vjerovatnom izradu i upotrebu bioloških borbenih sredstava
na bazi genetičko-inženjerskih pronalazaka. Slična ubjeđenja su izražavali
još neki ugledni genetičari. Osnovni logički argument onih koji sumnjaju
u mogućnost ratne upotrebe genetičko-inženjerskih dostignuća sastoji se
u sljedećem: ma ko prvi pristupio borbenoj aplikaciji genetičkog oružja,
moraće računati sa relativnom lakoćom i jednostavnošću njihove izrade,
tako da bi morao ujedno očekivati odgovarajuću odmazdu. Zanimljivo je
da su mišljenja o stepenu realne prijetnje od stvaranja “genetičkih oružja”
sve izrazitije podijeljena.
Relativna jednostavnost proizvodnje sigurno nije zapreka za širenje
i upotrebu genetičkog oružja. Upravo lakoća i jevtinoća te proizvodnje
može biti vrlo privlačan mamac siromašnijim i slabijim protagonistima
potencijalno agresivnih planova, pogotovo imajući u vidu enormnu efikas
nost takvih borbenih sredstava. Zato mnogi stručnjaci upozoravaju da su
nova biološka oružja, izvedena iz molekularno-genetičkih spoznaja, veo-
ma opasna, jer mogu lako izmaći državnim kontrolama i dospjeti u ruke
pojedinačnih ucjenjivača i terorista, ili njihovih malih grupa. Biološko
oružje bi moglo postati njihova atomska bomba.
Očito je da nema jedinstvenih stručnih procjena stvarne opasnosti od
nastanka genetičkog oružja u ovom trenutku istorije i na ovom stepenu
razvoja molekularne biologije. Zanimljivo je da se mišljenje Paula Berga,
inicijatora i prvog potpisnika poziva na prekidanje genetičko-inženjerskih
pokusa, o prijetnjama od tog pravca naučnog razvoja za desetak godina
znatno izmijenilo. Krajem 1974 on kaže “rizici rekombinovanja DNK za-
284
brinuli su me kad su naši pokusi došli do ubacivanja tumorigenog virusa u
E. coli” (saprofitska bakterija koja živi u debelom crijevu svakog čovjeka).
Ipak, primajući Nobelovu nagradu za hemiju početkom osamdesetih izjavio
je da su njegove prvobitne strepnje bile “u izvjesnoj mjeri pretjerane”300.
Ali je nesumnjivo i jasno da u okvirim genetičkog inženjerstva nastaju me-
todi čija bi primjena u praksi mogla imati ogromne negativne implikacije.
Zato uporedo sa napretkom genetičko-inženjerskih pokusa raste i strah od
različitih oblika zlonamjerne aplikacije naučnih rezultata. Svojedobni za-
htjev za obustavu nekih vidova molekularno-bioloških istraživanja (prije
svega onih koja se bave “molekulama nasljednosti”) izazvao je raspravu
koja i danas traje. U raspravi dolaze do izražaja veoma nejednaki pristupi
i shvatanja, izbijaju česte kontroverzije među učesnicima. Sve to ukazuje
na činjenicu da će problematika genetičkog inženjerstva potrajati ne samo
kao tema od interesa za naučno-istraživače krugove, nego i kao predmet
socijalno-političkih diskusija. U tom kontekstu će se svakako pojavljivati
nova i različita stanovišta o perspektivama daljnjeg razvoja bioloških bor-
benih sredstava na osnovama molekularno-genetičkih otkrića.
300
P. Berg: Dissection and Reconstruction of Genes and Chromosomes (Nobel Lecture, 8 December
1980). In – Nobel Lectures Chemistry 1971-1980 (Editor F. Frängsmyr), pp 385-402. World Scien-
tific Publishing Co., Singapore, 1993.
285
View publication stats

VRIJEME GENETIKE - LJubomir Berberovic, Sarajevo 2007

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

VRIJEME GENETIKE - LJubomir Berberovic, Sarajevo 2007

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

Book · June 2007

Migration and mental health View project

Bosnian Prenatal Stress Study View project

The user has requested enhancement of the downloaded file.

BOJAN ŠOŠIĆ A mira R e d ž ić

StampanD u300 primjeraka

Bibliografija i biljuke uz tekst

U ISTORIJI NAUKE .......................................................................... 9

O GENIMA – SASVIM KRATAK KURS ................................................................. 129

Dva ro đen dana genet ik e –

U jednoj svesci skromne publikacije jedva poznatog prirodoslovnog

nazivao “elementima”, da bi uskoro dobile svoje današnje ime – geni).

prilično ravnodušni, nije bilo ni pitanja ni diskusije. Nikome, pa valjda ni

Broj i mjera u biologiji –

za vođenje samostalnih i originalnih istraživanja.

zaključaka. Statistika je za njega bila oruđe u razumijevanju. „Činjenica

Fisheru, statističaru i genetičaru“. Još jedan klasični udžbenik, „Genetika

Prva Nobelova nagrada za dostignuća u oblasti genetike dodijeljena je

“nešto” odgovorno za prenošenje hereditarnih svojstava kroz generacije

konačne uspjehe, ali je knjigom “Embriologija i genetika” (1933) dao ši-

Otk rivene tajne mutac ija –

Počeci genetike počivali su na predodžbi o stalnosti diskretnih mate-

napretka učinio je mali otpadnik slavne Morganove genetičke škole, koji

biološke različitosti, što predstavlja ključno pitanje svih istraživanja i

Pravi po četak mo derne geneti ke –

Negdje u vrijeme svog tridesetog rođendana, nauka o biološkom naslje-

su se odmah složila da isele kulture vinske mušice i da svoju laboratoriju

Tihi vjesnik nove ere –

Averyjev način zaključivanja može se uzeti kao primjer krajnje stro-

na direktnog manipuliranja česticama DNK, odnosno genima i grupama

Davne 1969 godine, Nobelovu nagradu za medicinu i fiziologiju po-

čuvenog instituta Cold Spring Harbor. Izgleda da se nije mnogo zanimao

rao objašnjavati u slikama: ”Odgovor je da bakterijski virusi daju podat-

mora se naglasiti da je dvočlana “Republika uma”, prema svim sjećanjima

Pre d vodnici biološ ke revolu cije –

Cijela 2003. godina bavila se sjećanjima na polustoljetni jubilej naj-

koja čvrsto prisvaja epitet najveće i najvažnije, na cjelokupnom širokom

nje kolega zbog svoje dugotrajne nezainteresovanosti za akademske stepene,

vijeka. Počeo je snažan razmah raznolikih molekularno-bioloških istraži-

Mole kularna filozofija –

Jacques Monod (Žak Mono, 1910-1976) je ime sa stalnim visokim po-

od njih dao je osobni obol važnim naučnim otkrićima i generalizacijama

dvojici pripada nesumnjivo autorsko pravo, smatraju se i danas ključnim

u toku 1969/1970 školske godine“ – iznosi Monod102. Tekst, dakle, izlazi

J. Monod: De la biologie a l’ ethique (Leçon inaugurale, La College de France). Le Monde, 30

naglašavanog “objektivizma” njegovih razmišljanja.

Razjašnjavajući drugi ključni pojam u temeljnoj dihotomiji života

odlike živih bića“, invarijantnost i teleonomiju, a to su molekule RNK

Novo vrijeme i stara raspra –

U teorijskoj biologiji poznati su mnogi pokušaji problematiziranja

važnost unutrašnjih, a druga – vanjskih činilaca evolucionog procesa. Ova

reproduktivne. Drugim riječima, genetička informacija na ovaj način može

Međutim, u ozbiljnim raspravama nikad nije propušteno da se naglase

Barbara McClintock (1902-1992), prva dama biologije dvadesetog

i kretanje dijelova hromosoma, tj. nasljednog materijala. Dobar dio nalaza

kojim je osporen credo klasične nauke o organskom nasljeđivanju i vrlo re-

PRE KRAJANJE G ENA –

Uz svečanu dodjelu Nobelovih nagrada ide običaj da svaki dobitnik

Prvo pitanje je bilo – kako umnožavati ciljane sekvencije DNK. Berg

Roblin, J. D. Watson, S. Weissman & N. D. Zinder: Biohazard of recombinant DNA. Science,

nije odlučno odgovorio “Ne!”: nauka ne može da stane. O tome svjedoče

Isprek idani geni –

Program samoeliminacije ćelija (apoptoza) tokom individualnog raz

Vještačko preudešavanje biološke nasljednosti agronomski interesant