1.8.

4 DİŞLİLERDE KUVVET ANALİZİ

Düz Dişlilerde Kuvvet Analizi

Genel ilkelere uymakla birlikte, diş profillerinin özel geometrilerinden

dolayı dişlilerin birbirine temas noktasında uyguladıkları kuvvetler veya
iletilen kuvvetler, kavrama çizgisi olarak bilinen bir doğrultu üzerinde
etkirler. Bu doğrultunun, ortak temas noktasındaki teğet doğrultu ile
yaptığı açı da kavrama açısı olarak tanımlanır. Şekil 1.18’de görüleceği
gibi, diş profiline göre değişen kavrama açısı ile tanımlı kuvvet tesir
doğrultusu, doğal olarak, dişli profiline uygun temas yüzeyinin normalidir.
Düz dişlilerde kavrama açısının yaygın olarak kullanılan değeri 200 dir.
Tahrik pinyonu veya tahrik dişlisi miline, Şekil 1.18’de gösterilen yönde
uygulanan momentin etkisiyle dişliler, bölüm dairesi üzerindeki temas
noktasında kavrama çizgisi boyunca karşılıklı kuvvet uygularlar. Newton
kanunu gereği bu kuvvetler eşit ve zıt yönlü büyüklükler olup,
sürtünmesiz hal için bağ kuvveti veya temas kuvveti olarak tanımlanır.
 Şekil 1.18: Dişli temas noktasında kuvvet dağılımı
Dişli çarkların temas noktasında, tahrik dişlisinin diğer dişliye uyguladığı kuvvetin
dolayısıyla bağ kuvvetinin bileşenleri cinsinden vektörel tanımı:

(1.21)
Kavrama açısı olmak üzere, yukarıdaki teğetsel ve radyal bileşenler;

(1.22)
Newton kanunu gereği, temas noktasındaki kuvvetler birbirini dengelemelidir.

(1.23)
Diğer düzlemsel mekanizma uzuvlarında olduğu gibi, Şekil 1.18’de gösterilen yöntemle herbir dişlinin
serbest cisim diyagramları oluşturularak, denge şartlarından dişli yataklarındaki reaksiyon kuvvetleri
de bulunur.
Buna göre, uygulanan momentin etkisiyle temas noktasındaki kuvvetin teğetsel bileşeni iletilen kuvvet
olarak;

(1.24)
Burada; M12 tahrik pinyonu miline uygulanan momenti, r2 tahrik dişlisinin bölüm dairesi yarıçapını, N
iletilen gücü, dişli temas noktasındaki ve dişli yataklarındaki kayıpları karakterize eden verim
faktörünü ve ω2 ise tahrik dişlisinin açısal hızını temsil etmektedir. Ayrıca, n2 [d/dk] dişlinin devir
sayısı olmak üzere;

[1/sn]

bağıntısını da dikkate alarak, radyal ve teğetsel bileşenlere ayrılan bileşke bağ kuvvetinin skaler
büyüklüğü ise;
(1.25)
Dişlilerin temas noktasında eşit zıt yönlü kuvvetler uyguladığı bilindiğinden, tahrik dişlisinin
yukarıdaki şekilde verilen serbest cisim diyagramı esas alınarak denge şartından dişli-mil
bağlantı noktasındaki reaksiyonlar da bulunabilir.

(1.26)
Sonuç olarak;

(1.27)

Bulunan reaksiyon kuvvetinin radyal ve teğetsel bileşenleri aşağıdaki gibi tanımlanabilir.

(1.28)

Yukarıda 2 nolu dişli çark için gerçekleştirilen işlemler, tahrik edilen 3 dişlisi için de aynen
tekrarlanarak F13 reaksiyonu belirlenir.
Dişlilerin denge şartlarından yararlanarak bulunan dişli-mil bağlantısındaki reaksiyonlar,
dişlilerin yataklandığı mil sistemlerindeki ana yatak reaksiyonlarına neden olan büyüklüklerdir.
Bu konudaki detaylar, verilecek örnekler üzerinde açıklanacaktır.
Şekil 1.19 Helisel Dişli Temas Noktasında Kuvvet Dağılımı
Yukarıdaki şekilde verilen dönüş yönüne göre bağ kuvvetinin radyal bileşeni,

(1.29)
Teğetsel bileşeni,

(1.30)
Ve mil ekseni doğrultusundaki normal bileşen ise ;

(1.31)
Sonuç olarak bileşke temas kuvveti,

(1.32)
İlgili şekilde, enine düzlemdeki kavrama açısını kullanarak yazılabilen,

(1.33)

eşitliğini ve yukarıdaki diğer eşitlikleri dikkate almak suretiyle, normal ve enine düzlemdeki
kavrama açıları arasında aşağıdaki bağıntı tanımlanabilir.
 (1.34)
Helisel dişlilerde normal düzlem kavrama açısının uygulamada alabileceği değerler için 200 ila
250, helis açısı için ise 200-300 arasında değişen değerler önerilebilmektedir. Bu tür dişliler için
Şekil 1.20’de gösterildiği gibi, serbest cisim diyagramları oluşturularak, etkiyen kuvvet ve
momentler için denge şartları yazılmak suretiyle çeşitli bağ kuvvetleri belirlenir. Helisel dişliye
uygulanan tahrik momenti, temas veya bağ kuvvetinin teğetsel bileşenine bağlı olarak
aşağıdaki gibi tanımlanabilir.

(1.35)
Dişli ekseni doğrultusunda etkiyen temas kuvveti bileşeni, helisel dişli kesit düzlemininde
eğilme momenti etkisine neden olur. Söz konusu eğilme momenti ise;

(1.36)

Dişli mekanizmalarında kuvvet analizinin yukarıda verilen temel ilkeleri, aşağıdaki örnekler
üzerinde uygulanarak konuya ilişkin diğer ayrıntılar açıklanacaktır.
ÖRNEK 1.8 : Kademeli Mekanik Dönüştürücü
Soru: Şekil 1.21’de verilen ve iki düz dişli çiftinden oluşan dönüştürücü mekanizmada 1720
d/dak’lık hızla dönen 2 nolu şafttaki pinyon dişlisinin diş sayısı 16 ve modülü m = 0,3175
cm’dir. Dişli grubu çift redüksiyonla 5 BG ’lük bir güç iletmektedir. Bütün dişliler 200 lik
kavrama açısına sahip olup, ikinci kademedeki dişli çifti modülü m = 0,423 cm’dir. 3 nolu şaft
için yatak merkezleri ve dişliler arasındaki mesafeler şekilde gösterilmiştir. Bu şaftta her bir
yatakta meydana gelen radyal kuvvetlerin yönünü ve büyüklüğünü bulunuz.
Çözüm
2 nolu pinyon (tahrik) dişlisinde kuvvetlerin dengesi;

n2 = 1720 d/dak
z2 = 16
m2 = 0,3175 cm
N = 5 BG
 = 200
 = 0.94
d2 = m2 z2
d2 = 0,317516 = 5,08 cm
r2 = d2 /2 = 5,08/2 = 0,0254 cm
3 nolu dişlide kuvvetlerin dengesi;

r
F13
F 13
3 
A t
F13
r3
t
W23
 r
W23
W23
2 ve 3 nolu uzuvlar arasında çevrim oranı;

n3 = 1720/4 = 430 d/dak

d3 = m2 z3 = 0,317564 = 20,32 cm
r3 = d3/2 =10,16 cm
n3 = 1720/4 = 430 d/dak
 4 nolu uzuvda kuvvetlerin dengesi;
m4 = 0,423 cm z4 = 24 n3 = n4
d4 = m4 z4 = 0,42324 = 10,152 cm
r4 = d4/2 = 5,076 cm

 : 4 ve 5 nolu dişlilerin temas noktasına kadar, 4 yatak ve 2 dişli temas

noktasındaki kayıplardan oluşur.
3 ve 4 nolu uzuvlar aynı mil üzerinde olduğu için; n3 = n4

3 nolu mil üzerinde A ve B noktalarındaki radyal ve teğetsel kuvvetler;

C noktasında;

D noktasında;
ÖRNEK 1.9 : Q kuvveti etkisi altında, mekanizmanın statik kuvvet analizini yaparak 2 nolu dişliye
uygulanması gereken dengeleyici momenti bulunuz.
Şekil ölçeği kS = 1/1; Dişli kavrama açısı  = 200

Çözüm
7 nolu uzvun dengesi

6 nolu uzvun dengesi

5 nolu uzvun dengesi
4 nolu uzvun dengesi

3 nolu uzvun dengesi

A0A kolu ile dişli düzlemi arasındaki düzlem farkı dikkate alınmaz ise;
2 nolu uzvun dengesi
Veya kol ile dişli düzlem farkı dikkate alınarak;