FATİH KÖSE

ZEOLİTLER
ZEOLİT NEDİR?
Zeolit minerali kristal yapıda hidrasyona uğramış
aluminyum silikatlardır.
Doğal zeolit madeni, milyonlarca yıl evvel, volkanların
patlaması ile ortaya çıkan küllerin tuzlu su ile kimyasal
reaksiyona girmesi sonucu oluşmuşlardır. Zeolitlerin
oluşumu sırasındaki sıcaklık, jeolojik konum, su/kül
oranı değişiklikleri, onların kompozisyonlarına
benzersiz özellikler katarlar.
Örneğin zeolitlerin en bilinen türü olan
klinoptilolitlerde silisyumun alüminyuma oranı 5/1’dir.
Zeolitlerin kafes şeklindeki yapısı, iyon değişimi ve
kimyasal reaksiyonlar için geniş iç ve dış yüzey alanı
oluşturmaktadır. İçindeki gözenekler hacminin
%50’sini kaplar. Doğal olarak negatif yüklüdür ve 
yüksek iyon değiştirme kapasitesine sahiptir. Birçok
çeşit gazı, kokuyu ve nemi, petrokimyasal maddeleri,
düşük düzeyde radyoaktif elementleri, ağır metalleri
ve pek çok solüsyonu soğurma özelliğine sahiptir.
Tüm bu özellikleri sayesinde zeolitler birçok
endüstriyel alanda kullanılmaktadır.
Alkali ve toprak alkali metallerin kristal yapıya sahip sulu
alümina silikatları olup çerçeve silikatlar grubundadır.
Mineral türü olarak 1750'lerden bu yana bilinmekle beraber
kristal yapıları, x-ışınları kırınımı, I.R. absorbsiyonu, nükleer
manyetik rezonans, elektron spin rezonans gibi yöntemlerin
geliştirilmesi sayesinde ancak 1930'larda çözümlenebilmiştir.
İskelet yapılarındaki Si/Al oranlarındaki ve içerdikleri katyon
cinsi ve miktarlarındaki bazı farklılıklara rağmen;
(M+, M+2) O.Al2O3.9SiO2. nH2O (1)
genel formülü ile ifade edilebilirler. Burada M+ bir alkali
katyon olup genellikle Na+ veya K+, nadiren de Li+ olur. M+2 ise
bir toprak alkali katyondur ve genellikle Mg+2, Ca+2, Fe+2
nadiren de Ba+2, Sr+2 olur
Kullanım alanları
Tarım – toprak düzenleyici, su tutucu, havalandırıcı
Peyzaj ve bahçe düzenlemesi
Hayvancılık – yem katkı maddesi, hayvan altlığı
Arıtma – mekanik ve kimyasal filtreleme
Havuz ve spa filtre malzemesi
Akvaryum malzemesi
Kedi kumu
İnşaat sektörü – çimento, asfalt
Temizlik malzemeleri
Tekstil sektörü
Sebze ve meyvelerin taşınması ve depolanması
Kağıt sektörü
Enerji
Sağlık – toksin bağlayıcı, pudra
Su ürünü yetiştiriciliği
Kimyada katalizör olarak da kullanılır.
Akvaryum filtrasyon
Doğal Zeolitin İşlenmeden
Önceki Hali
Doğal Zeolitin İşlendikten
Sonraki Hali
Doğal Zeolitin Yapısında bulunan
Elementler

Şekil 1. Zeolitin Yapısı

 Zeolitlerin Oluşumu
Doğal zeolit yataklarının oluşumu, ortamlarına göre
altı grupta toplanmıştır:
a) Suyu tuzlu (kapalı) göllerde volkanik malzemenin
birikip göl suyu ile reaksiyonu sonucu oluşan yataklar.
b) Tatlı veya tuzlu açık göllerde volkanik malzemenin
birikip göl suyu ile kimyasal reaksiyonu sonucu oluşan
yataklar.
c) Kıyıda veya derin denizel ortamda volkanik
malzemenin birikip deniz suyu ile reaksiyonu sonucu
oluşan yataklar.
d) Düşük ısılı gömülme metamorfizması sonucunda,
Al-Si'lu sedimanter ya da volkanik malzemelerden
oluşan zeolit yatakları.
e) Hidrotermal ya da sıcak kaynak sularının Al-Si'lu
malzemeye etkisi sonucu, bu malzemenin bozulması
sonucu oluşan yataklar.
f) Genellikle 2. zaman tortulları arasında görülen ve
orijinlerinin volkanik olup olmadığının
belirlenemediği, denizel veya gölsel ortamlarda oluşan
zeolit yatakları (Köktürk 1995). Çizelge 1’de doğal
zeolitlerin oluşumunda sıcaklığın etkisini
göstermektedir.
Türkiyede Başlıca Çıkarım Bölgeleri ve
Alanları
 Sentetik Zeolit
Moleküler elek olarak da bilinen sentetik zeolit ürünleri,
alumina tetrahedra ve silikadan oluşan üç boyutlu bir yapıda
olan kristallenmiş metal alumina silikatlardır. 
Sentetik zeolitler özellikle su, alkol ve HCL ayırma özellikleri ile
ön plana çıkarlar. Ayrıca koku ve nem tutucu özellikleri vardır.
4-8 mesh arası sentetik zeolitler, gaz fazı uygulamaları ve 8-12
mesh arası zeolitler ise sıvı faz uygulamalarında
kullanılmaktadır. 3A, 4A, 5A ve 13X ürünlerinin toz formları
özel uygulamalar için uygundur.
Sentetik zeolitler, doğal oluşan zeolitlere göre daha avantajlıdır.
Doğal oluşan zeolitlerden farklı olarak homojen bir yapıda ve
tanecik boyutunda üretilebilir.
Ana kullanım alanları; 
Hava Ön Saflaştırılması
Basınç Salınımlı Adsorpsiyon  Üniteleri
Doğal Gaz Dehidrasyonu
Desülfürizasyon
Yalıtım Camları
Çift Cam üretimi
Kompozit Conta Şeritleri
Soğutma Sistemleri
Filtre Kurutucuları

Şekil 2. Sentetik Zeolit

Deterjan
Otomobil
Hava Şartlandırma Sistemleri
Hava Fren Sistemi
Boya ve Kaplamalar
Poliüretan (boya, yapıştırıcı, derz dolgular)
Anti-korozif Kaplamalar
Metal Toz Boyalar
Paketleme
Elektronik Ürünler
İlaç, Reaktifler
Tarım ve Hayvancılıkta Zeolit
Zeolitli tüfler, gübrelerin kötü kokusunu gidermek
içeriğini kontrol etmek ve asit volkanik toprakların
pH'nın yükseltilmesi amacıyla uzun yıllardan beri
kullanılmaktadır. Doğal zeolitler gübreleme ve toprak
hazırlanmasında gübre taşıyıcısı olarak, tarımsal
mücadelede ilaç taşışıyıcısı olarak yaygın şekilde
kullanılmaktadır. Ayrıca besicilikte hayvan yemi katkı
maddesi olarak kullanılmaktadır.
 Adsorpsiyon / Desorpsiyon Özelliği
Adsorpsiyon, akışkan fazda çözünmüş haldeki belirli bileşenlerin bir
katı adsorbent yüzeyine tutunmasına dayanan ve faz yüzeyinde
görülen yüze tutunma olayıdır. Adsorpsiyon işleminde adsorplanan
türlere yani yüzeye tutunan maddelere adsorban denir. Yüzeyinde
adsorpsiyon gerçekleşen madde ise adsorbenttir. Diğer bir anlamıyla
tutan maddedir. Atık sulardan kirleticilerin uzaklaştırılmasında
adsorpsiyon yaygın olarak kullanılan bir yöntemdir. Özellikle ağır
metal gideriminde yüksek verimli olması bakımından tercih edilir
bir konumdadır. Adsorpsiyon atom, iyon ya da moleküllerin bir katı
yüzeyinde tutundurulması işlemidir.
Adsorpsiyon işleminin ilerleyişi, adsorban ve adsorbentin
etkileşimine ve oluşturdukları sistemin özelliklerine bağlıdır. Farklı
kimyasal yapıdaki maddeler farklı adsorpsiyon özellikleri gösterirler.
 Adsorbentlerin özellikleri; zehirsiz olmalı, çevre için zararsız
olmalı, ucuz ve kolay elde edilebilir olmalı, adsorbanlarla etkileşime
girebilecek fonksiyonel gruplar bulundurmalı, suda çözünmemeli,
kolayca geri kazanılabilmeli, bilimsel olarak kullanılması kabul
edilmiş olmalıdır. İyi bir adsorbentin temel özelliği birim kütle
başına geniş yüzey alanına sahip olmasıdır. Ayrıca doğal zeolitler,
adsorpsiyon kapasitelerinin yükseltilmesi amacıyla bazı
modifikasyon işlemlere tabi tutulmaktadırlar. Modifikasyon
işlemlerden birisi olan asitler ile modifikasyonda, yapıdaki katyonlar
H+ ile yer değiştirerek zeolitin yüzey kimyasında değişikliğe neden
olmaktadırlar. Bu değişiklik ile adsorpsiyon sürecinde, adsorbent-
adsorbate etkileşimlerini değiştirerek bazı moleküllerin
adsorpsiyonunu seçici bir şekilde hızlandırmaktadır. Ayrıca yapıdan
uzaklaşan katyonlar zeolitin mikro gözenek alan ve hacimlerinde
artışa neden olarak zeolitin daha fazla madde adsorplamasını
sağlamaktadır .
İyon Değiştirme Özelliği
 Bir çözeltideki çözünmeyen katı fazı (iyon değiştirici) ve çözelti fazı
arasında tersinir olarak meydana gelen iyon alış verişine iyon
değiştirme denir. Örneğin; M-A+ iyon değiştiricisinde M-, kristal
yapıda sabit olan çözünmeyen anyonu ve A+ ise değişebilen katyonu
temsil etmektedir. Eğer M-A+ iyon değiştiricisi, içerisinde B+
katyonları bulunan bir su çözeltisine konulursa aşağıdaki iyon
değiştirme reaksiyonu (katyon değiştirme reaksiyonu) meydana gelir:

 Eğer M+A- iyon değiştiricisi içerisinde B- anyonları bulunan su

çözeltisine konulursa aşağıdaki anyon değiştirme reaksiyonu meydana
gelir:
İyon değiştirme işleminde katı fazdan çözeltiye, çözeltiden
katı fazına geçen iyonların toplam değerlikleri birbirine
eşittir ve her zaman için sistem elektriksel olarak nötrdür.
Zeolitlerin de kristal yapılarındaki katyonlar, tetrahedral
yapılara zayıf bağlarla bağlanırlar ve sulu çözeltilerdeki
iyonlarla yer değiştirirler. İyon değiştirmede, zeolitteki bir
tek değerlikli atom, sulu çözeltideki bir tek değerlikli
atomla değiştirilir veya zeolitteki çift değerlikli bir atom,
sulu çözeltiden iki adet tek değerlikli atomla yer değiştirir.
İyon değiştirmenin miktarı iyon değiştirme kapasitesi
(İDK) ile ifade edilmektedir. İDK ’nın ölçüsü gram veya 100
gram zeolit başına değiştirilebilen mol sayısıdır. Bazen mol
sayısı yerine eşdeğer ağırlık da kullanılmaktadır.
KAYNAKLAR
HASİP BEY EGE ZEOLİT 05456147069
asif@egezeolit.com
SORU :
Zeolit tarlalara atıldığında demir, çinko gibi
mineralleri bünyesine hapsediyorsa aynı zamanda
buğday,ayçiçeği gibi maddelerde de eksiklik yaratır ve
normal ürünlerdeki demir ve çinkonun aksine
eksikliğe neden olur mu?