İKİNCİ BÖLÜM

HUKUKUN TOPLUMSAL İŞLEVLERİ

 2.3.Toplumsal Kontrol ve
Hukuk
Toplumsal
Düzen
Sağlama

Toplumsal
Düzen-Denetim
Bağıntısı

Toplumsal
Denetim
(Kontrol)

Toplumsal kontrol, kişilerin ya da toplumsal grupların toplumsal düzenin gereklerine uygun biçimde
davranmalarını sağlamaya yönelik düzenlemeleri ve kurumsallaşmaları ifade eden bir kavramdır.
 Toplumsal Kontrol
1 «Grup veya toplumun kişinin davranışlarını sınırlandırması,
2 «Sınırlandırma yoluyla toplumsal değerleri ve normları benimsemesinin sağlanması.

1)Grup veya Toplumun Kişinin Davranışlarını

Sınırlaması
Toplumsal Kontrol Mekanizması ve Süreci
1) Toplumsal Kontrol «Toplumsal kontrol mekanizması sayesinde kişiler, toplumun ortak değer ve
Mekanizması (TKM) kurallarına uygun davranışlarda bulunmaya zorlanmış olurlar.

2) Toplumsal Kontrol «Toplumsal kontrol süreci, genellikle çok da farkında olmaksızın sessiz sedasız
Süreci (TKS) gerçekleşir. Toplumsal kontrol baskısını açık bir şekilde hissetmek için, normun kısıtlı
şekilde ihlali yeterli olur. (ihlâl > yaptırım)
 2)Toplumsal Değerleri ve Normları
Benimseme
Değer/Norm İlişkisi (ÇOK ÖNRMLİ)
Değerler Normlar
 Temel Doğruluk Ölçütlüğü: Değerler nelerin iyi,  Normlara Dönüşme (Değerlerin Normlaşması):
güzel ve doğru; nelerin kötü, çirkin ve yanlış Değerler, kişisel ve toplumsal yaşamın düzenini
olduğunu gösteren ölçütlerdir. sağlamak amacıyla normlara dönüşürler.
 Genişlik ve Soyutluk: Toplumsal değerler, daha  Darlık, Değişkenlik ve Somutluk: Toplumsal normlar
geniş kapsamlı ve soyuttur. ise daha dar kapsamlı, değişken ve somuttur.

 Genel Çerçevelik: Değerler normların oluşması  Değerlerin Etkinlik Sağlayıcısı: Değerlerin toplumsal
için genel çerçeve niteliğindedir. hayatta etkinlik kazanmaları normlar sayesinde
mümkün olur.

*Normatif: İnsan ilişkilerini ve davranışlarını toplumsal bir ideale, değere

ve norma göre düzenleme, bir standart oluşturma.

Toplumsal kurallar, toplum içindeki davranışlarımızın nasıl olacağı hususunda birtakım direktifler içerir;
emir ve yasaklar koyarak, neleri yapmak ve nelerden kaçınmak zorunda olduğumuzu bildirir. Böylece toplum
yaşamına düzen ve istikrar getirir.
 3)Toplumsal Kontrol Mekanizmaları (*ÇOK
ÖNEMLİ)
Toplumsal sistem açısından hayâtî bir öge olan toplumsal kontrol, farklı mekanizmalarla gerçekleşen bir
süreçtir. Turner’den hareketle, esas olarak şu beş mekanizmadan söz edebiliriz.
Toplumsal Kontrol Mekanizmaları
a) Toplumsallaşma Toplumsallaşma sürecinde; toplumun önem verdiği değerleri, inançlar› ve kanaatleri;
rollerimizi oynayabilmek için gerekli olan kişiler arası becerileri; farklı statüler işgal
etmemizi etkileyen faktörleri öğreniriz ve diğerlerinin değerlendirmelerine dayalı
olarak benlik bilincimizi kazanırız.
b) Toplumsal yaptırımlar Toplumsal yaptırımlar, toplumsal normlara uygun davranan kimselere verilen ödüller
ve söz konusu normlara aykırı tutum ve davranış sergileyenlere karşı gösterilen
ayıplama, kınama ve cezalandırma gibi tepkilerdir.
c) Grup baskısı Toplumsal kontrolün sağlanmasında toplumsal grup baskısı da işlevsel olan bir diğer
mekanizmadır. Kişiler arası etkileşimlerin büyük çoğunluğu aile, akran, arkadaş, sınıf
ve işyeri grupları gibi topluluklar içinde gerçekleşir. mahalle baskısı
d) Örgütsel kapama ve Başka bir toplumsal kontrol mekanizması da örgütsel kapama veya sınırlandırmadır.
sınırlandırma hürriyet kısıtlama/hapishane/akıl hastanesi

e) Kurumsallaşma Kurumsallaşma, toplumsal etkileşimin kalıplaşmasına veya yapılaşmasına işaret eder.

 a)Toplumsallaşma: Toplumsallaşma sürecinde; toplumun önem verdiği değerleri, inançları ve kanaatleri;
rollerimizi oynayabilmek için gerekli olan kişiler arası becerileri; farklı statüler işgal etmemizi etkileyen faktörleri
öğreniriz ve diğerlerinin değerlendirmelerine dayalı olarak benlik bilincimizi kazanırız. (Kültürlenme Etkileşim
Süreci)

 Hiç kuşkusuz toplumsallaşma süreci, en önemli toplumsal kontrol mekanizmalarından birisidir. Bu süreç,
etkin ve sağlıklı bir şekilde işlemediği takdirde mevcut normlardan sapmalar vuku bulabilecektir.
 b)Toplumsal Yaptırımlar: (*ÇOK ÖNEMLİ) Toplumsal yaptırımlar, toplumsal normlara uygun davranan
kimselere verilen ödüller ve söz konusu normlara aykırı tutum ve davranışlar sergileyenlere karşı gösterilen
ayıplama, kınama ve cezalandırma gibi tepkilerdir.

 Toplumsal yaptırımlar, resmî nitelikte olabileceği gibi, gayri resmî karakterde de olabilir.

 Aslında günlük yaşamamızda yüzyüze geldiğimiz birçok yaptırım, informel nitelikte olup bunları etkileşim
sürecinde kazanırız.
 TOPLUMSAL
YAPTIRIMLAR

İNFORMEL FORMEL
YAPTIRIMLAR YAPTIRIMLAR
(İY) (FY)

POZİTİF/OLUMLU NEGATİF/OLUMSU POZİTİF/OLUMLU NEGATİF/OLUMSU

İNFORMEL Z İNFORMEL FORMEL Z FORMEL
YAPTIRIMLAR YAPTIRIMLAR YAPTIRIMLAR YAPTIRIMLAR
(PİY) (NİY) (PFY) (NFY)
 TOPLUMSAL YAPTIRIMLAR (*ÇOK ÖNEMLİ)
Nitelik Pozitif/Olumlu Yaptırımlar Negatif/Olumsuz Yaptırımlar
(POY) (NOY)
Belli bir ahlâk kuralına uymadığı Olumlu hukuk yaptırımları, örgütlü Özellikle devletin koyduğu hukuk
düşünülen kişiye karşı, toplumdaki yaptırımların en güçlü örneğidir. anlamında hukuktan söz
bireylerin uygulayabileceği ahlâkî ettiğimizde, ayrı bir yargı teşkilâtı,
yaptırım, örneğin kınama ola­bilir. yargı­lama esnasında uygulanacak
Bir başkası, ahlâksız davranışta usûl hukuku kuralları, yaptırımı
bulunan kişiyle görüşmeme uygulayacak ceza e­vi vb. gibi
yaptırımını uygu­layabilir. yerleşik mekanizmalar ve kurumlar
dikkatimizi çeker.

1)İnformel Yaptırımlar
Biçimsel Olmayan/Gayrı
Resmi/Örgütsüz/Yayılmış
Yaptırım
 
(kalıplaşmamış ödül/ceza)
 
•Dikkat edilecek olursa, neyin kurallarının yaptırımlarının ne
ahlâka aykırı davranış olduğu, kadar örgütsüz/yayılmış
herhangi bir davranışın
ahlâka aykırılığının hangi
yargılama organları
aracılığıyla saptandığı, bu
saptama sonrasında ne
şiddette bir yaptırımın
uygulanacağı belirsizdir.
TOPLUMSAL YAPTIRIMLAR (*ÇOK ÖNEMLİ)
İnformel yaptırımlar, ödül Pozitif/Olumlu İnformel Negatif/Olumsuz İnformel
ve ceza vermenin Yaptırımlar Yaptırımlar
kalıplaşmamıış ve (PİY) (NİY)
örgütlenmemiş tarzlarıdır. Örneğin, karşımızdakine Örneğin, sert bir ses
gülümseme gibi hal ve tonuyla yanıtlama.
•Örgütlü yaptırımların hareketler.
karşısında, sözgelimi ahlâk Fenerli yapmaz/yakışmaz.
Fenerliye böylesi yakışır.
Erkek adam
olduğu görülür.
Helal olsun, işte bu. yapmaz/yakışmaz.
•Değil buna ilişkin ayrı bir
teşkilat oluşturmak, Erkekliği bozar.
kuralların neler olduğunun
belirlenmesi bile he­men
hemen mümkün değildir.
Dolayısıyla son derece
yayılmış, biçimsel olmayan
yaptırımlar sözkonusudur.
 TOPLUMSAL YAPTIRIMLAR (*ÇOK ÖNEMLİ)
Tür Nitelik Pozitif/Olumlu Yaptırımlar Negatif/Olumsuz Yaptırımlar
    (POY) (NOY)
2)Formel Yaptırımlar Formel yaptırımlar, ödül Pozitif Formel Yaptırımlar Negatif Formel Yaptırımlar
Biçimsel/Formel/ ve ceza vermenin (PFY) (NFY)
Resmi/Örgütlü Yaptırım kalıplaşmıış ve örgütlenmiş Kişilere bir madalya, nişan Herhangi bir kimseyi bir
tarzlarıdır. veya başkaca bir armağan hapishaneye veya akıl
(ödül/ceza kalıpları)
•Örgütlü (Biçimsel) Yaptırım, verme, mezuniyet diploması hastanesine kapatma, para
gerek yargılama usûlünün, ve belgesi takdim etme.. cezasına veya tazminata
gerek bu usûl sonucunda mahkûm etme, ehliyetine el
uygulanacak yaptırımın türü Sertifika (AİHM Ziyareti: koyma ise birer negatif
ve içeriğinin öngörülebilir -Ama hocam, sertifika formel yaptırım örneği
olduğu yaptırımlardır. vermiyorlar.) oluşturur.
-Hatta bu süreçler resmî
olarak düzenlenmiştir de;
dolayısıyla, formel, yani
biçimseldir.
Toplumsal kontrolün
sağlanmasında formel
yaptırımlar da önemli bir
yere sahiptir.
 TOPLUMSAL YAPTIRIMLAR (*ÇOK ÖNEMLİ)
Toplumsal yaşamda uyumu ve düzeni sağlamak için toplumsallaşma süreci ve informel yaptırımlar yetersiz
kaldığı zaman, negatif formel yaptırımlara duyulan ihtiyaç artmaya başlar.

Ciddî ölçülerde iç çatışma ya da karışıklık yaşayan toplumlar, daha ileri boyutlarda negatif formel
yaptırımlara başvurmak zorunda kalırlar.
toplumsallaşma süreci + informel yaptırımlar > negatif formel yaptırımlar

Örneğin, istikrarsız totaliter rejimlerde polis ve jandarma gibi güvenlik güçleri, toplumsal kontrolü
sağlamanın en önemli araçları hâline gelirler.
 c)Grup Baskısı: Toplumsal kontrolün sağlanmasında toplumsal grup baskısı da işlevsel olan bir diğer
mekanizmadır.

 Kişiler arası etkileşimlerin büyük çoğunluğu aile, akran, arkadaş, sınıf ve işyeri grupları gibi topluluklar içinde
gerçekleşir. Böylesi gruplar, kendi üyeleri üzerinde büyük bir etkiye ve uygulayabilecekleri etkin informel
yaptırımlara sahiptirler.

 Ancak, grup üyelerinin genel olarak toplumsal normlara ve özel olarak da grup normlarına gösterecekleri
uyumun derecesi, grup üyeliğine ve mensubiyetine atfettikleri öneme göre değişir.
 d)Örgütsel Kapama ve Sınırlandırma: Başka bir toplumsal kontrol mekanizması da örgütsel kapama veya
sınırlandırmadır.

 Sapkın davranışta bulunanlar, hapishane ve akıl hastanesi gibi özgül organizasyonların içine kapatılarak
toplumsal çevreden uzaklaştırılır. Bu tür örgütler, modernleşme süreciyle gelişen mekanizmalar olup
sapkınları kontrol altında tutmaya dönüktür.

 Bunlar, negatif formel yaptırımların uç örnekleridir.

 Burada amaç, sapkınları bir yandan cezalandırmak veya yeniden toplumsallaştırmak iken, aynı zamanda
toplumun geri kalan kısmını onlardan korumaktır.

 Diğer toplumsal kontrol mekanizmalarının işlemediği durumlarda örgütsel kapamalar gündeme gelir.
(diğer toplumsal kontrol düzenekleri ð örgütsel kapama ve sınırlandırma)
 e)Kurumsallaşma: Kurumsallaşma, toplumsal etkileşimin kalıplaşmasına veya yapılaşmasına işaret eder.

 Toplumsal etkileşimler, normları açık bir şekilde bilinen örgütlenmiş statü pozisyonları çerçevesinde vuku
bulduğunda, kişilerden beklenen rol davranışları belirgin ve net olduğunda, toplumsal ilişkilerin ve
etkileşimlerin kurumsallaşmış olduğundan sözedilir. Evde, okulda ve iş yerinde geçen toplumsal yaşamın
büyük bir kısmı kurumsallaşmıştır.

 Böyle bir durumda, bizden ne zaman, nerede, ne tür davranışlar beklendiğini açık bir şekilde bilir ve
hissederiz. Bu sayede de toplumsal yaşamda sapmaya yol açabilecek gerilimlerden, çatışmalardan ve
karışıklıklardan uzak kalmış oluruz. (herkes haddini/yerini bilecek)

•Toplumsal denetim, biçimsel ve biçimsel olmayan denetim olmak üzere ikiye ayrılır.
 TOPLUMSAL DENETİM
Biçimsel/Formel Denetim Biçimsel Olmayan/İnformel Denetim
•Biçimsel denetimin en bilinen örneği, elbette •Biçimsel olmayan denetim ise, toplumsal yapının içerisinde
devletin pozitif (olumlu) hukukî düzenlemeler yayılmış olarak bulunan, toplumsal ilişkiler aracılığıyla
yoluyla sağladığı kontroldür. sağlanan denetimdir.

- Esasen, biçimsel olmayan denetim, toplumda ortak

paylaşılan değerlerle sağlanır.
 TOPLUMSAL KONTROLE BAKIŞLAR (*ÇOK ÖNEMLİ)
1 2
topluma uyum gösterme süreci toplumsal tepki veya uyumlulaştırma süreci

Toplumsal kontrolü, daha çok topluma uyum
gösterme süreci olarak ele alanlar, toplumsallaşma
sürecini temel bir toplumsal kontrol mekanizması
olarak görürler. Bu görüştekiler ya da böylesi bir
yaklaşımı benimseyenler, yaygın toplumsallaşma
sürecini daha fazla vurgulama eğilimi gösterirler.
Toplumsal kontrolü, sapkın davranışlara karşı
gösterilen toplumsal tepki veya uyumlulaştırma süreci
olarak görenler ise, toplumsal kurallar ve kurumlar
yoluyla sağlanmaya çalışılan uyum sürecinde “cebir”in
ya da “zor”un rolünü vurgularlar. (Yücel, 2004: 63).

İlk yaklaşım, vurguyu daha ziyade değerlerin ve İkinci yaklaşım, resmî örgütler ve hukuk kuralları
normların içselleştirilmesi sürecine koyar. aracılığıyla uygulanan dışsal baskıyı öne çıkarır.
toplumsallaşma süreci cebir/zor
V V
içselleştirme dışsal baskı
(gönüllüce) (istesen de/istemesen de)
 Modern toplum şartlarında giderek farklılaşan ve karmaşıklaşan toplumsal yaşam alanlarında,
devasa hiyerarşik örgütsel yapılarda, toplumsal kontrolün sadece toplumsallaşma sürecinde
aktarılan toplumsal normlar ve yaptırımlarla sağlanması mümkün olamaz. Polis, jandarma,
mahkeme, karakol, ceza evi ve icra dairesi gibi resmî organizasyonlara ve zorlayıcı özelliği baskın
olan hukuk kurallarına ve mekanizmalarına olan ihtiyaç hiç kuşkusuz artabilecektir. Aslında insan
toplulukları, eskiden beri otorite olgusuna ve toplumsal disipline sahip olmuştur. Eğer bir kimse,
kendi toplumunun veya grubunun standartlarından büyük ölçüde sapıyorsa, kendi etkinliklerini
diğerleriyle uyumlu bir tarzda yürütmeyi veya koordine etmeyi reddediyorsa, mensubu olduğu
grup, örgüt veya toplum, ona karşı zorlayıcı gücünü kullanma yoluna gidecektir. Bireylerin tutum
ve davranışları, verilen ödül ve cezalar yoluyla kuşatılıp çerçevelenecektir.

>Durkheim, sapkın olarak kınanan veya cezalandırılan davranışların, gerçekten toplumun uyumlu
bütünlüğünü sürdürmeye katkıda bulunacağını ileri sürerek bu katkıları şöyle sıralar:
 SAPKIN DAVRANIŞLARIN UYUMLU BÜTÜNLÜĞE KATKILARI (*ÇOK ÖNEMLİ)
a)Sapkın davranış, kültürel değerleri ve  Neyin yanlış olduğunu tanımlamaksızın doğrunun ne olduğunu bilemeyiz. Şeytan ya
normları doğrulayıp teyit eder.  da kötü olmaksızın iyi olamaz, suç olmaksızın adalet olamaz. Ahlâkîliği tanımlamak ve
sürdürmek için sapkın davranışa ihtiyaç duyulur. (ahlâkı ahlâksızlardan öğrenmek)

b)Sapkın davranış, ahlâkî sınırları açıklığa  Herhangi bir kuralın ihlâl edildiğini görmedikçe o kuralın ne olduğunu gerçekten
kavuşturur.  bilemeyiz. Sapkın davranış, toplumların iyi ile kötü, doğru ile yanlış arasında net bir
ayrım yapmasına imkân verir. Bu hususta herhangi bir net ve açık ayrım yoksa,
toplum kuralsızlık veya anomi mağduru haline gelir.

c)Sapkın davranış, grup dayanışmasını  Bir kimse, önemli bir sapkın eylem yapmaya teşebbüs ettiğinde, diğerleri kolektif bir
güçlendirir.  öfkeyle tepki gösterirler.
(linç/meydan dayağı) (çocuk istismarı/iğrenç cinayetler > hapishanede şişleme)
Sapkına karşı gösterilen bu tepki, onları birbirine bağlayan ahlâkî bağları bir kez daha
hatırlatıp teyit etmiş olur.

d)Sapkın davranış, aynı zamanda toplumsal  Bir toplumsal kuralı ihlâl eden kimse, aslında ihlâl edilen kuralın nihayetinde önemli
değişmeyi teşvik eder.
e)Sapkın davranış, toplumsal bakımdan
yararlıdır.
olup olmadığı hususunda bizi endişeye sürükler. Bütün sapkınlar, ahlâkî sınırları
zorlayarak statükoya alternatifler sunarlar.
Ayrıca, bugünün sapkınlığı yarının ahlâkîliği olabilir; otoriter veya totaliter
rejimlerde siyasî suçlu olarak hapishanelere kapatılanların, rejim ve anlayış
değişikliğine bağlı olarak salıverilerek toplumda saygın kimse olarak karşılık
görmelerinde olduğu gibi.
 Sapkın davranış, toplumsal bakımdan yararlıdır. Çünkü o, bir yandan bize normal
olduğumuzu hatırlatırken (çok şükür normalim), diğer yandan kimin farklı ve sapkın
olduğunu ortaya koyar.
 2.4.Uyuşmazlıkların Çözümü ve
Hukuk

Kişiler arasındaki anlaşmazlıkların, karşılıklı ilişki çerçevesinde diyalog ve mü­zakere gibi yollarla
aşılamaması halinde uyuşmazlık durumundan söz edilir. Bu takdirde, uyuşmazlığın çözümü, üçüncü
kişilerden veya kurumlardan beklenir. Ta­rihsel süreçte insanlar, gruplar ve toplumlar arasında
çıkabilecek uyuşmazlıkları çözmek üzere birçok yol veya mekanizma geliştirilmiştir: Arabuluculuk,
uzlaşma, tahkim, ombudsmanlık (kamu denetçiliği) ve mahkeme gibi.

Toplumsal barışın ve düzenin sağlanıp sürdürülmesi bakımından toplumsal kontrol ve

bütünleşme süreçleri ne denli hayati bir rol oynuyorsa, uyuşmazlık çözme süreçleri ve yolları da o
kadar önemli işlevler görür. Hiçbir toplum, bün­yesindeki ihtilaflar çözülmeden uzun süre varlığını
sürdüremez. Çünkü, ihtilafla­rın belli bir yoğunluğa ulaşmasından sonra, toplumun varlığını
sürdürmesi müm­kün olamaz.
 Geleneksel/Modern Toplum Uyuşmazlık Çözüm Yolları ve Kurumları Karşılaştırması
(*ÇOK ÖNEMLİ)
Mekanizmalar Geleneksel Toplum Modern Toplum
1)Yazılı ve Formel «Geleneksel toplum yapılarında uyuşmazlıkları ele «Modern toplumlarda, açıkça yürürlüğe
Mekanizmalar alan ku­rumlar, modern toplumlarda olduğu gibi konmuş yazılı kurallar­ ve formel mekanizmalar,
açıkça yürürlüğe konmuş yazılı kurallar­dan ve devletin örgütlü ve zorlayıcı gücünün sağladığı
formel mekanizmalardan, devletin örgütlü ve resmî destek vardır.
zorlayıcı gücünün sağladığı resmî destekten
yoksundur.

 Ancak, geleneksel toplumlarda uyuşmazlığa

taraf olan kimseleri bir araya getirmek veya
ihtilaflarını bir kurumun önüne götürmek bakı­
mından devlet eliyle uygulanabilecek bir
zorlamanın yokluğu, ihtilaf halindeki kimseleri
belli konularda anlaşmaya, müzâkereye ve
uzlaşmaya yöneltecek bir toplumsal baskının
ve bu bağlamda sorunları çözme yolları ve
mekanizmalarının olmadığı anlamına gelmez.
 Geleneksel/Modern Toplum Uyuşmazlık Çözüm Yolları ve Kurumları Karşılaştırması (*ÇOK ÖNEMLİ)
Mekanizmalar Geleneksel Toplum
2)Uzmanlık, Farklılık ve «Geleneksel toplumda uyuşmazlık çözüm yolları ve
Bürokratikleşme müesseseleri, modern top­lumdaki gibi uzmanlaşmış,
farklılaşmış ve bürokratikleşmiş değildir.
 Görevli Yokluğu: Uyuşmazlık sürecinin
yönetilmesinde; polis, avukat, savcı ve yargıç gibi
statüleri belirgin, rol­leri açıkça saptanmış, yetki,
görev ve sorumlulukları belirlenmiş görevliler de
yoktur. Bundan dolayı da, ihtilafın aşılmasında
tarafların aktif katılımı ve ortak rı­zaları önemlidir.
 Kolay Uzlaşma: Ayrıca, tarafların uyuşmazlığı çözecek
arabulucu, saygın kişi ve hakem gibi kimselere
ulaşması da hızlı ve kolaydır. Bu süreçte yapılacak
toplum­sal ve ahlaki değerlendirme, büyük bir öneme
sahiptir.
 Tavsiye Nitelikli ve Değişebilir Uzlaştırıcı Karar:
Uyuşmazlık çözüm süre­cinde verilen karar, tarafların
ne yapması gerektiği konusunda belli bir zorunlu­luğu
dayatmaktan ziyade, geleceğe dönük bir tavsiye
mahiyetindedir. Bu karar, nihâî bir karar olmadığı gibi,
uyuşmazlığın her aşamada yeniden gündeme geti­
rilmesi de mümkündür.
Modern Toplum
 Örgütlülük: Modern toplumlar ise nüfusun artıp
yoğunlaştığı, iş bölümü ve uzmanlaşma­nın
geliştiği, toplumsal tabakalaşma ve farklılaşmanın
arttığı, bünyelerinde hiyerarşik bürokratik modern
devlet organizasyonlarının yer aldığı, daha
karmaşık ekonomik, siyasal ve kültürel oluşumlara
sahip yapılardır.
 Geleneksel Yolların Yetersizliği: Böyle bir yapı
içinde, kişiler, gruplar, topluluklar ve örgütler
arasında ortaya çıkabilecek tüm ihtilafları, daha
ziyade hukuk dışındaki toplumsal düzen
kurallarıyla, toplumsal kontrol me­kanizmalarıyla,
geleneksel ihtilaf çözme yollarıyla çözmek
mümkün olamaz.
 Yazılı Kuralların Göstergeleri: Gü­nümüzün
modern toplumsal şartlarında devlet eliyle
yürürlüğe konmuş yazılı ku­ralların toplumsal
hayatımızda ne kadar yoğun bir yer işgal ettiğini
görmek için, her gün yayımlanan resmî gazetelerin
mevzuat bölümüne bakmak yeterli olacak­tır.
 Geleneksel/Modern Toplum Uyuşmazlık Çözüm Yolları ve Kurumları Karşılaştırması
(*ÇOK ÖNEMLİ)
Mekanizmalar Geleneksel Toplum Modern Toplum
3)Merkezilikten  Çokmerkezlilik: «Modern toplumda yargılama, geleneksel
Yoksunluk, Sorun toplumların uyuşmazlık çözüm ku­rumlarından
Sayısının Sınırlılığı farklı şekilde tek merkezli olup, ilgilendiği sorun
sayısı ve derinliği de sınırlıdır.

 Kuralların Önceden Belirlenmişliği:

Önceden çerçevesi çizilmeyen,
tanımlanarak yaptırıma bağlanmayan
olayların, ilişkilerin ve davranışların
mahkemeye taşınması sözkonusu değildir.

 Makamların Etkinliği, Tarafların Edilginliği:

Yargılama sürecinde taraflar, geleneksel
toplumlardakinin aksine edilgindirler, or­tak
iradelerine veya rızalarına verilen yer de
çok sınırlıdır.
 (*ÇOK ÖNEMLİ)

UYUŞMAZLIK ÇÖZÜM YOLLARI

1)Formel Uyuşmazlık Çözüm Yolları 2)Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yolları

(FUÇY) (AUÇY)

A)Formel Uyuşmazlık Çözüm Yolları (FUÇY)

Modern toplumlarda uyuşmazlık çözüm faaliyeti, asıl olarak mahkemeler ta­rafından yerine getirilir.
Mahkemelerde yargılamayı yürüten üçüncü kişi ve res­mî görevli olarak yargıç, tarafların isteğinden bağımsız
olarak bir uyuşmazlığa müdahale etme, kendi hukuksal inisiyatifiyle karar verme ve gerektiğinde taraf­ları bu
karara uymaya zorlama yetkisine sahiptir.
 Hukukça Belirlenmiş Haklar: Yargılama sürecindeki öncelik­li amaç, tarafların tatmininden ziyade sınırları
hukuk tarafından belirlenmiş hak­ların yerine getirilmesidir.

 Uzman Bürokratik Örgüt (UBÖ):Mahkemeler, işlevsel olarak uzmanlaşmış, farklılaşmış ve bürokratikleşmiş

örgütlerdir.

 Hukuksal Boyutta Yoğunlaşma: Mahkemeler, önlerine getirilen uyuşmazlıkları çözerken ekonomik, siyasi,
ahlaki ve kültürel çatışma mevzularını tartışma dışı bırakarak, esas olarak hukuksal boyut üzerinde
yoğunlaşır.

 Zor Erişim ve Ulaşım: Geleneksel toplum­lardaki mekanizmalarla karşılaştırıldığında, mahkemelere erişimin

zor, masraflı, zahmetli ve uzman desteği gerektirdiği söylenebilir. Bütün bunlar aşılsa bile, mahkemelerdeki
yoğun iş yükü dolayısıyla sonuca ulaşmak çok uzun zaman ala­bilmektedir.

 Önceden Belirlenmiş Usul ve Kurallar: Yargılama sürecinde; yargıçlar tarafından uygulanan normlar ve
yaptırımlar ile takip edilen usul ve prosedürler, önceden belirlenmiş genel, katı, kesin, açık ve tutarlı
niteliktedir.

 Geriye Dönük Değerlendirme: Mahkemelerin kararı, bireylerin geçmişteki dav­ranışlarıyla ilgili olup, bu
niteliği ile geriye dönük bir değerlendirmeye dayanır.
 B)Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yolları (AUÇY)
Modern toplumların dünyası, giderek artan ölçülerde, başta modern devlet ya­pıları olmak
üzere, büyük ölçekli hiyerarşik bürokratik nitelikteki örgütlerin kuşat­ması altındadır. Ancak,
modern toplumun resmî, örgütlü dünyasının yanında, ol­dukça dinamik, karmaşık, değişken, hareketli
bir toplumsal yaşam dünyası da var­dır. Bundan dolayı da toplumsal yaşamda ortaya çıkan bütün
ilişkileri ve davranış­ları, yalnızca hukuk yoluyla çerçeveleyip düzenlemek; ortaya çıkan çok çeşitli ih­
tilafları, sadece resmî örgütler ve bunların görevlileri eliyle çözmek de mümkün olamaz. Ayrıca,
modernleşme sürecinde toplumsal yaşamın giderek hukuksallaşması ve yargısallaşması,
çatışmaların ve ihtilafların çözümünü daha çok resmî organlara havale etme eğilimini
güçlendirmektedir. Oldukça çeşit­li ve farklı eğilimleri, ilişkileri, tutum ve davranışları bünyesinde
barındıran top­lumsal yaşamı, bütünüyle hukuksal kurallar, mekanizmalar ve kurumlar yoluyla
düzenlemek de söz konusu olamaz. Bundan dolayıdır ki günümüzde mahkemele­re dayalı formel
ihtilaf çözme mekanizmasının yanında, giderek hakemlik, ombudsmanlık, arabuluculuk ve uzlaşma
gibi alternatif uyuşmazlık çözüm yolları ge­liştirilmiştir.
 AUÇY’na Bakışlar (*ÇOK ÖNEMLİ)
1)AUÇY Alternatif çözüm yollarının önemini vurgulayanlar, alternatif pro­sedürlerin tarafların
Yandaşları ihtiyaçlarına uyumlu bir şekilde geliştirilebileceğini, daha es­nek ve uzlaşmacı tutum ve
davranışların oluşmasına katkıda bulunabileceğini ileri sürmektedirler.

Bu görüşte olanlara göre, alternatif mekanizmalar, mahke­melerin iş yükünü de azaltarak

mahkeme salonlarının gerçekten yargısal bir mü­dahaleye ihtiyaç duyan taraflara bırakılmasına
hizmet eder.

2)AUÇY Alternatif uyuşmazlık mekanizmalarının mahkemelerin yargısal yet­kilerini ele geçirdiğini,

Karşıtları kanıtları toplama ve keşif yapma faaliyetlerini olumsuz et­kilediğini belirtenler de vardır.

Muhalif görüşte olan bazıları ise, devletin zorlayıcı gücünü arkasında bulunduran formel hukuk
ve yargı sisteminin sağladığı birçok güvenceden tarafların yoksun kalabildiğini
savunmaktadırlar.
 Herhangi bir toplum, uyuşmazlıkların çözümü konusunda yalnızca mahke­melere dayanamaz ve
dayanmamalıdır da. Birçok ihtilafın giderilmesinde, başka mekanizmalar, daha üstün ve işlevsel olabilir. Bunlar,

 daha ucuz ve hızlı,

 daha az göz korkutucu,

 tarafların ilgi ve çıkarlarına daha duyarlı,

 temel sorunlara çö­züm getirmek bakımından daha işlevsel olabilir.

 Ayrıca, böylesi mekanizmalar, daha iyi bir adalet dağıtımına vesile olup daha az yabancılaşmaya ortam
oluştu­rabilir.

 Çekişmeyi veya uyuşmazlığı; avukatlara, yargıçlara, hukuk sisteminin kar­maşasına ve zorlu

mekanizmalarına havale etmeksizin çözme ihtiyacını da tatmin edebilir.
 Günümüzde, hem daha doyurucu kararlara ulaşmanın bir yöntemi, hem de mahkemeleri
rahatlatmanın bir yolu olarak yargısal kurumlar dışında veya ya­nında ihtilaflara çözüm yolları bulmak
üzere alternatif uyuşmazlık çözümlerine eskiye oranla daha fazla önem verilmektedir. Bundan
böyle, çekişmelerin ya da ihtilafların sona erdirilmesinde daha esnek süreçler ve mekanizmalar
yaratmak üzerinde daha fazla durulacağı beklenmelidir. Hakemlik ve arabuluculuk gibi al­ternatif
uyuşmazlık çözme türlerinin, mahkeme salonlarındaki duruşmalardan emek, zaman ve kaynak
bakımından daha külfetsiz olduğu ileri sürülmektedir.

AUÇY’nın bir kısmı, zamanla FUÇY’na dönüşebilir. İş ve aile hukuku gibi çeşitli hukuk dallarındaki
kurumları gibi.
 zorunlu hakemlik ve arabuluculuk