Hukuk Metodolojisi

Arzu Kalyon

21.09.2021
Hukuk Kavramı

Toplum İçinde yaşama ihtiyaç ve zorunluluğu

duyan insanlar

Hukuk

Hukuk, toplumsal yaşamın düzenlenmesi bilimidir. Hukuk, toplum hayatında bireylerin birbirleriyle, toplumla
ve devletle olan ilişkilerini düzenleyen, uyulması kamu kudretine bağlı ve yaptırımlarla desteklenmiş sosyal
düzen kuralların bütünüdür.
Hukuk Kavramı
- Toplum düzenini sağlayan kuralların arasında hukuk kurallarından
başka hangi kurallar vardır?
- Bir zorlamanın kural niteliğinde olabilmesi için neleri içermesi gerekir?
Hukuk Kavramı
- Sosyal düzen kuralları; din kuralları, ahlak (adap, muaşeret, görgü)
kuralları, örf ve adet kuralları ile hukuk kuralları olmak üzere dört
kategoriye ayrılmaktadır.
- Bir buyruğun ya da bir yasağın hukuk kuralı niteliği alabilmesi için
«genel», «kişilik-dışı», «soyut» ve «sürekli» olması gerekir.
 Sosyal Düzen (Toplum Düzeninin Kuralları)
Toplum Düzeninin Kuralları

Örf ve Adet
Ahlak Kuralları Din Kuralları Kuralları
Görgü Kuralları Hukuk Kuralları
Ahlak Kuralları
- Ahlak, insanların davranışları hakkında toplumun iyi-kötü, olumlu-olumsuz,
doğru-yanlış biçiminde yerleşik değer yargılarına göre, yapılması veya
yapılmaması gösteren kurallar sistemidir.
- Ahlak kurallarının kaynağı, toplumun ortak vicdanıdır. Bunları birer kesin
biçimde saptamak ve yazılı hale getirmek mümkün değildir.
- Ahlak kurallarına karşı gelmenin yaptırımı manevidir. (Birey vicdan azabı
çekebilir, ayıplanır, küçük görülür. Uyulmaması halinde herhangi bir maddi
yaptırım (devlet tarafından) bulunmamaktadır.

Soru: Sizce, hangi yönü ile ahlak kuralları hukuk kurallarından ayrılmaktadır?
Örneğin: dedikodu
Din Kuralları
• Din kuralarının bir kısmı, doğrudan yaratan ile insan arasında ilişkileri
konu alır. Bunlar inanç ve ibadete ilişkin olup «uhrevi» (öteki aleme
ait) nitelik taşırlar. Bir kısmıysa toplumsal ilişkilere ilişkindir.
• Din kuralları diğer sosyal düzen kurallarının aksine evrensel nitelik
taşır.
• Din kurallarının kaynağı ilahi irade iken; hukuk kurallarının kaynağı
beşeri iradedir.
• Din kuralları değişmez iken, hukuk kuralları zaman içinde ortaya çıkan
yeni gelişmelere göre ve ihtiyaçlara göre değişir.
• Yaptırımı esas olarak «öbür dünya» ya ilişkindir.
Örf ve Adet Kuralları
• Belirli bir davranışın sürekli aynı yönde uzunca bir süre tekrarlanması
ve toplumda bu davranış biçimine uyulması yönünde genel kanının
yerleşmesiyle oluşur.
• Örf ve adet kurallarının kaynağı da toplumun bitazitihi kendisidir.
• Örf adet kuralları, yerel, bölgesel veya ulusal nitelikte olabilir.
• Yaptırımı ise manevidir. (dışlama, ayıplama)
Görgü Kuralları
• İnsanların günlük yaşantılarında, belirli gün ve olaylarda, belirli bir
grup içerisinde göstermeleri gereken hareket tarzları ve davranış
biçimlerini olarak tanımlanır. (hasta ziyareti, bir üçüncü kişi varken
gizlice konuşulmaması)
• Yaptırımı manevidir. Ancak, bir görgü kuralının ihlali halinde kimse
toplum dışına itilmez. Sadece saygısız vb. nitelemelerde bulunulur.
Hukuk Kuralları
• Sosyal düzen açısından hukuk, bireylerin birbiriyle, toplumla ve devletle
ilişkilerini düzenleyen emirler, yasaklar ve yetkiler içeren, devletçe yaptırıma
bağlanmış kuralları bütünüdür.
• Hukuk, kimi zaman diğer sosyal düzen kuralları ile kesişir. (Örn: hırsızlık:
dinen ve ahlaken yasaklanmıştır aynı zamanda bir hukuk kuralına da
dönüşmüştür)
• Örn: Zaruret durumunda bulunanlara yardım etmek ahlaki ve dinsel bir
yükümlülüktür. TMK 364. maddesi «Nafaka yükümlüleri Madde 364- Herkes,
yardım etmediği takdirde yoksulluğa düşecek olan üstsoyu ve altsoyu ile
kardeşlerine nafaka vermekle yükümlüdür. Kardeşlerin nafaka yükümlülükleri,
refah içinde bulunmalarına bağlıdır. Eş ile ana ve babanın bakım borçlarına
ilişkin hükümler saklıdır.»
Hukuk Kuralları
• Bazen hukuk kuralları ile sosyal düzen kurallarına gönderme yapılarak bunların hukuk düzenine
sokulması mümkündür.
TBK 27. madde «II. Kesin hükümsüzlük MADDE 27- Kanunun emredici hükümlerine, ahlaka, kamu
düzenine, kişilik haklarına aykırı veya konusu imkânsız olan sözleşmeler kesin olarak hükümsüzdür.»
Soru: Hangi sosyal kurallara bir gönderme vardır? Konusu ahlaka aykırı olan bir sözleşme,
hukuksal bakımdan da geçersiz kabul edilmiştir.

Veraset ve İntikal Vergisi Kanunu 4. madde «Aşağıda gösterilen intikaller Veraset ve İntikal
Vergisinden müstesnadır:
……………….
c) Örf ve adete göre verilmesi mütat bulunan hediye, cihaz, yüzgörümlüğü ve drahomalar
(Gayrimenkuller hariç);»
Soru: Hangi sosyal kurallara bir gönderme vardır?
 Hukuk Düzeni ve Kuralları
- Soru: Her ülkenin hukuk düzeni aynı olabilir mi? Hukuk düzeni ile
ülkenin ekonomik durumu ve sistemi arasında sıkı bir ilişki var mıdır?
- Hukuk Kuralları:

Buyruk
Yaptırım
Kamu gücü
Yasak

Buyruk ve yasak: hukuk kuralı olabilmesi için genel, kişilik dışı , soyut ve sürekli
Hukukta Yaptırım
- Hukuki yaptırımın en önemli ayırıcı özelliği, bir hukuk kuralının ihlali halinde,
karşılığı olan yaptırımın uygulanmasının mutlak olması ve bu uygulamanın
kamu kudreti yoluyla (devlet eliyle) yapılmasıdır.
- Her hukuk dalında (özel, idare, ceza), o hukuk dalına özgü kuralların
yapısından dolayı «yaptırım» kavramı, şekil ve uygulanma kabiliyeti
yönlerinden farklılıklar gösterecektir. (örn: ceza hukuku – hürriyeti bağlayıcı
ceza; özel hukuk – yerine getirme – tazminat)
- Yaptırım kararını kim verebilir? Mahkemeler, hakemler ve idari makamlar
verebilir. Elbette bu kararlar «hukukilik denetimine» tabidir. (bir idari makam
veya yetkili tarafından düzenlenen idari para cezası veya mahkemesinin
hükmettiği hapis cezası hukukilik denetimine tabi olup, bir yargı veya üst yargı
makamı tarafından incelenir.)
Hukukta Yaptırım

Kamu
vicdanını
Caydırıcı rahatlatıcı
olması – eşit
ve adil
Yaptırım

İnsan Onuru
Ölçülü
ile
Olması
Bağdaşması
Hukuk Kavramı – Ölçülülük

Bireysel
yarar

Toplumsal
yarar
Hukuk Bilimi
1. Pozitif Hukuk:
Belli bir ülkede yürürlükte olan ve somut ihtiyaçlara uygulanan anayasa
hukuku, ceza hukuku, idare hukuku, medeni hukuk, borçlar hukuku, devlet
özel hukuku, iş hukuku ve ticaret hukuku gibi hukuk dallarına ilişkin kural
ve esasların bütünüdür.
2. Pozitif (Müspet – Dogmatik) Hukuk – Doğal (İdeal – Tabii) Hukuk Ayırımı:
Pozitif hukuk; belirli bir ülkede yürürlükte olan ve hali hazırda uygulanan
hukuk kurallarının anlamına gelmektedir. Doğal hukuk ise; bir ülke ve
toplum için ideal olan, ulaşılmak istenen en doğru, adil ve evrensel hukuku
ifade eder.
POZİTİF HUKUKUN ASLİ (BİRİNCİL)
KAYNAKLARI
• Anayasa
• Temel Hak ve Hürriyetlere İlişkin Uluslarararsı Sözleşmeler
• Kanunlar – Uluslararası Sözleşmeler – Ohal Cumhurbaşkanlığı
Kararnameleri
• Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri
• Yönetmelikler
Anayasa
• Devletin temel yapısının örgütlenmesi, yönetim biçimi, devlet
organlarının birbiriyle ilişkilerini, kişilerin temel hak ve özgürlüklerini
düzenler.
• Yasama organı(1924 Anayasası)/Kurucu Meclis(1961 ve 1982
Anayasası)
• Sert Anayasa (3/5)/Yumuşak Anayasa
• Anayasanın Bağlayıcılığı: 1982 Anayasası 11. madde:
«Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve diğer kuruluş ve kişileri
bağlayan temel hukuk kurallarıdır.
Kanunlar Anayasaya aykırı olamaz.»
Temel Hak ve Hürriyetlere İlişkin
Sözleşmeler

Anayasa 90. madde 5. fıkra

«Usulüne göre yürürlüğe konulmuş Milletlerarası andlaşmalar kanun
hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa
Mahkemesine başvurulamaz. (Ek cümle: 7/5/2004- 5170/7 md.)
Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin
milletlerarası andlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler
içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası
andlaşma hükümleri esas alınır.»
Kanunlar (Yasalar)
Yasama Yetkisi: Anayasa 7. madde:
«Yasama yetkisi Türk Milleti adına Türkiye Büyük Millet Meclisinindir.
Bu yetki devredilemez.»

Yasama Konusu: «Anayasanın temel ilkelerine uygun» - AYM

Önerme Yetkisi: milletvekili istisnası: bütçe yasa teklifi (Cumhurbaşkanı)

Meclisçe kabul edilme

CUMHURBAŞKANLIĞI
KARARNAMELERİ (OLAĞAN DÖNEM)
Yetki Unsuru: Cumhurbaşkanına aittir.
Kaynağı: Doğrudan Anayasa’dan kaynaklanır. (AY 104/17) Kanuna
dayanmak zorunda değildir.

Eski sistemden farkı: Cumhurbaşkanı, kararname çıkarmak için

TBMM’den yetki almasına gerek yoktur.
CUMHURBAŞKANLIĞI
KARARNAMELERİ (OLAĞAN DÖNEM)
Konu Unsuru: AY 104/17. fıkra
«Cumhurbaşkanı, yürütme yetkisine ilişkin konularda Cumhurbaşkanlığı
kararnamesi çıkarabilir. Anayasanın ikinci kısmının birinci ve ikinci
bölümlerinde yer alan temel haklar, kişi hakları ve ödevleriyle dördüncü
bölümde yer alan siyasi haklar ve ödevler Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle
düzenlenemez. Anayasada münhasıran kanunla düzenlenmesi öngörülen
konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarılamaz. Kanunda açıkça
düzenlenen konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarılamaz.
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile kanunlarda farklı hükümler bulunması
halinde, kanun hükümleri uygulanır. Türkiye Büyük Millet Meclisinin aynı
konuda kanun çıkarması durumunda, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi
hükümsüz hale gelir.
 CUMHURBAŞKANLIĞI
KARARNAMELERİ (OLAĞAN DÖNEM) –
Konu unsuru (Tablo I)
Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile Düzenlenebilecek Konuları
Yasak Alan (Sadece Kanunla Düzenlenir) Mahfuz Alan (Sadece Cumhurbaşkanlığı İhtiyari Alan
Kararnamesi ile düzenlenir)

Yürütme yetkisine ilişkin olmayan konular Üst kademe kamu yöneticilerini atar, Hem Anayasa’da sadece kanunla
sadece kanunla düzenlenebilir. görevlerine son verir ve bunların atanmalarına veya cumhurbaşkanlığı
ilişkin usul ve esasları Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile düzenlenir ibaresi
kararnamesiyle düzenler. (AY 104/9) bulunmayan alanlar

Anayasanın ikinci kısmının birinci ve ikinci Bakanlıkların kurulması, kaldırılması, görevleri

bölümlerinde yer alan temel haklar, kişi ve yetkileri, teşkilat yapısı ile merkez ve taşra
hakları ve ödevleriyle dördüncü bölümde teşkilatlarının kurulması Cumhurbaşkanlığı
yer alan siyasi haklar ve ödevler kanunla kararnamesiyle düzenlenir (AY 106/11)
düzenlenebilir. (AY 104/17. fık)

Devlet Denetleme Kurulunun işleyişi,

üyelerinin görev süresi ve diğer özlük işleri,
Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle düzenlenir.
CUMHURBAŞKANLIĞI
KARARNAMELERİ (OLAĞAN DÖNEM)
Usul ve Şekil: «Kararnameler ve yönetmelikler, yayımdan sonraki bir
tarih belirlenmemişse, Resmî Gazetede yayımlandıkları gün yürürlüğe
girer»

- RG Yayımlandığında yürürlüğe girebilir.

- Yayımlanma tarihinden başka bir tarihte belirtilmiş olabilir.
CUMHURBAŞKANLIĞI
KARARNAMELERİ (OLAĞANÜSTÜ
DÖNEM – AY 119)
Olağanüstü hallerde Cumhurbaşkanı, olağanüstü halin gerekli kıldığı
konularda, 104 üncü maddenin onyedinci fıkrasının ikinci cümlesinde
belirtilen sınırlamalara tabi olmaksızın Cumhurbaşkanlığı kararnamesi
çıkarabilir.
Anayasanın ikinci kısmının birinci ve ikinci bölümlerinde yer alan temel
haklar, kişi hakları ve ödevleriyle dördüncü bölümde yer alan siyasi haklar
ve ödevler (AY 104/17. fık) – Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ile
sınırlandırılabilir.

Kanun hükmündeki bu kararnameler Resmî Gazetede yayımlanır, aynı gün

Meclis onayına sunulur.
CUMHURBAŞKANLIĞI
KARARNAMELERİ (OLAĞANÜSTÜ
DÖNEM)
Konu: (119/6)«104 üncü maddenin onyedinci fıkrasının ikinci cümlesinde belirtilen sınırlamalara tabi
olmaksızın Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarabilir.»
olağanüstü halin gerekli kıldığı konularda – 104/17. fıkradaki sınırlamalarına tabi olmaksızın – temel
hak ve hürriyetlerde kısıtlanabilir.

İstisna: Anayasa 15. madde : 2. fıkradaki çekirdek haklardır.

«Temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasının durdurulması Madde 15 – Savaş, seferberlik (…)10 veya
olağanüstü hallerde, milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler ihlal edilmemek kaydıyla, durumun
gerektirdiği ölçüde temel hak ve hürriyetlerin kullanılması kısmen veya tamamen durdurulabilir veya
bunlar için Anayasada öngörülen güvencelere aykırı tedbirler alınabilir. Birinci fıkrada belirlenen
durumlarda da, savaş hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen ölümler (…)11 dışında, kişinin
yaşama hakkına, maddi ve manevi varlığının bütünlüğüne dokunulamaz; kimse din, vicdan, düşünce
ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı suçlanamaz; suç ve cezalar geçmişe
yürütülemez; suçluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse suçlu sayılamaz.»
YÖNETMELİKLER
Anayasa 124. madde «Cumhurbaşkanı, bakanlıklar ve kamu tüzelkişileri,
kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların ve Cumhurbaşkanlığı
kararnamelerinin uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara aykırı
olmamak şartıyla, yönetmelikler çıkarabilirler. Hangi yönetmeliklerin
Resmî Gazetede yayımlanacağı kanunda belirtilir.»

Yetki:
Soru: Her yönetmelik RG’de yayımlanmak zorunda mıdır?
YÖNETMELİKLER
Anayasa 124. madde «Cumhurbaşkanı, bakanlıklar ve kamu tüzelkişileri,
kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların ve Cumhurbaşkanlığı
kararnamelerinin uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara aykırı
olmamak şartıyla, yönetmelikler çıkarabilirler. Hangi yönetmeliklerin
Resmî Gazetede yayımlanacağı kanunda belirtilir.»

Konu:

Soru: Bir kanuna veya cumhurbaşkanı kararnamesine dayanmayan bir

yönetmelik çıkarılabilir mi?
Pozitif Hukukun Yardımcı Kaynakları

TMK 1. madde 3. fıkra «Hâkim, karar verirken bilimsel görüşlerden ve

yargı kararlarından yararlanır.»

- Mahkeme Kararları (İçtihat)

- Doktrin

Soru: Yardımcı kaynaklar sizce bağlayıcı mı yol gösterici mi?