Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας

Συντήρηση Μεταλλικών Αντικειμένων

Ενότητα 8: Χαλκός και κράματα

Βασιλική Αργυροπούλου
Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων & Έργων Τέχνης

Το περιεχόμενο του μαθήματος Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού

διατίθεται με άδεια Creative Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και
Commons εκτός και αν αναφέρεται συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό
διαφορετικά Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
 Ιδιότητες χαλκού (Cu)
• Κοκκινωπό ή «σολομού» χαρακτηριστικό χρώμα
& μεταλλική λάμψη
• Στοιχείο μετάπτωσης, ατομικός αριθμός (Ζ) 29
• Ελατός και όλκιμος
• Μαλακός (σκληρότητα 2.5-3 Mohs),  δύστηκτος
(σημείο τήξεως 1084,6° C)
• Πολύ καλός αγωγός θερμότητας και ηλεκτρισμού
• Δύο αριθμοί οξέιδωσης +1, +2
• Αντιδρά με οξυγόνο, θείο και αλογόνα προς τις
αντίστοιχες ενώσεις
“Native Copper Macro Digon3-crop” από
• Δεν προσβάλλεται από αραιά οξέα ούτε και Mav διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 2.5
πυκνό θειικό οξύ, προσβάλλεται από το νιτρικό
οξύ (HNO3)
 Αυτοφυής
Ο χαλκός στη φύση
• Το μέταλλο και τα κράματά του έχουν
χρησιμοποιηθεί για χιλιάδες χρόνια.
Στη Ρωμαϊκή περίοδο ο χαλκός
εξορυσσόταν από την Κύπρο, από
όπου προέκυψε και η ονομασία του
μετάλλου ως сyprium  αρχικά (μέταλλο
από την Κύπρο) και ως сuprum στη
συνέχεια. “Native Copper Macro Digon3-crop” από
Mav διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 2.5
 • Οι χημικές ενώσεις
Ο χαλκός στη φύση του συνήθως είναι
άλατα του δισθενούς
χαλκού, οι οποίες
Ορυκτά χαλκού προσδίδουν συχνά
στα ορυκτά κυανά ή
πράσινα χρώματα,
όπως είναι ο
χαλκοπυρίτης βορνίτης αζουρίτης χρυσόκολλα αζουρίτης και το
τυρκουάζ, τα οποία
είναι τεκμηριωμένο
μαλαχίτης κυπρίτης Χαλκός αυτοφυής ιστορικά ότι έχουν
earthobservatory.nasa.gov, επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση
χρησιμοποιηθεί
ευρέως ως χρωστικές
• Το πρώτο από τα μέταλλα που
χρησιμοποίησε ο άνθρωπος για την
Χρήση χαλκού
κατασκευή χρηστικών αντικειμένων
και όπλων.
• Χρήση9000π.Χ. στην αυτοφυή
μορφή, 6500π.Χ. γνωστή η χρήση
στη Μικρά Ασία
• Μέσα 4ης χιλιετίας αρχίζει η
μεταλλουργία (αναγωγική τήξη)
θειούχων κυρίως ορυκτών του
χαλκού Ορυκτό του χαλκού (χρυσόκολλα) από
• Το 3000π.Χ. ευρεία χρήση στην αμμόλιθο του Καμβρίου από χαλκολιθικά
Εγγύς Ανατολή (Εποχή Χαλκού) ορυχεία στην κοιλάδα της Τίμνα, στο νότιο
Ισραήλ
 Χρήση χαλκού • Η χρυσόκολλα έχει
χαρακτηριστικό κυανό (μπλε-
πράσινο) χρώμα και είναι
ήσσονος σημασίας ορυκτό του
χαλκού με σκληρότητα 2.5 έως
3.5.
• Το όνομα προέρχεται από την
ελληνική λέξη χρυσός και κόλλα,
υποδεικνύοντας το όνομα του
υλικού που ήταν σε χρήση για τη
“Copper Ingot Crete” από Chris 73 διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0
συγκόλληση του χρυσού. Η
Διαβρωμένη χελώνα χαλκού από την ονομασία χρησιμοποιήθηκε για
Ζάκρο της Κρήτης, σε σχήμα δοράς πρώτη φορά από τον
ζώου, τυπικό σχήμα της περιόδου. Θεόφραστο το 315π.Χ.
 Προέλευση πρώτης ύλης
Η ιστορία της μεταλλουργίας του χαλκού φαίνεται ότι
ακολούθησε τα εξής στάδια:
1) Ψυχρηλασία του αυτοφυούς χαλκού
2) Ανόπτηση
3) Τήξη με χώνευση
4) Μέθοδος του χαμένου κεριού
Στη νοτιοανατολική Ανατολία, οι τέσσερις αυτές μεταλλουργικές
πρακτικές εφαρμόστηκαν σχεδόν ταυτόχρονα στην αρχή της
Νεολιθικής περιόδου 7500 π.Χ.
 Μεταλλουργία χαλκού
Χώνευση ορυκτών για παραγωγή χαλκού
Αναπαράσταση αρχαίας
μεθόδου χώνευσης
χαλκούχων ορυκτών
narnia-itn.eu New Archaeological Research
Network for Integrating Approaches to
ancient material studies (NARNIA), a Marie
Curie Initial Training Network, funded by the
European Union.
• Βιομηχανία: ηλεκτρικά σύρματα, Εφαρμογές του χαλκού ως
στέγαση, υδραυλικά και βιομηχανικά αποτέλεσμα των ιδιοτήτων
μηχανήματα με κινητήρες
• Αρχιτεκτονική: στέγες, θύρες,
του
υδροροές, κ.ά.
• Ο χαλκός είναι βιοστατικό μέταλλο,
ήτοι τα βακτήρια δεν αναπτύσσονται
στην επιφάνειά του. Για αυτό
χρησιμοποιήθηκε εκτενώς και στην
εσωτερική κάλυψη τμημάτων πλοίων
για προστασία κατά των πεταλίδων και
των μυδιών.
• Ο χαλκός χρησιμοποιείται ως πλάκα Οροφή από χαλκό στο Δημαρχείο της
Μινεάπολης, επικαλυμμένη με πατίνα.
εκτύπωσης στην χαραρακτική και σε
άλλες μορφές σκαλίσματος. “Minneapolis_City_Hall” από Matthiasb
διαθέσιμο με άδεια CC BY 2.5

Ηλεκτρολυτική επικάλυψη μετάλλου με
χαλκό σε λουτρό θειϊκού χαλκού
“Copper_electroplating” από Wizard191
διαθέσιμο ως κοινό κτήμα
Εφαρμογές του χαλκού ως αποτέλεσμα των
ιδιοτήτων του
• Η ηλεκτρολυτική διαδικασία χρησιμοποιεί
ηλεκτρικό ρεύμα για να ανάγει διαλυμένα
μεταλλικά κατιόντα, ώστε να σχηματιστεί μία
μεταλλική επικάλυψη με συνοχή σε ένα
ηλεκτρόδιο.
• Σε όξινο διάλυμα, ο χαλκός οξειδώνεται στην άνοδο
σε Cu2+  με την απώλεια δύο ηλεκτρονίων.
• Το Cu2+ ενώνεται με το ανιόν SO42-  στο διάλυμα
προς σχηματισμό θειϊκού χαλκού.
• Στην κάθοδο, το Cu2+ ανάγεται σε μεταλλικό χαλκό
προσλαμβάνοντας δύο ηλεκτρόνια.
• Το αποτέλεσμα είναι η αποτελεσματική μεταφορά
του χαλκού από την άνοδο σε πλάκα που καλύπτει
την κάθοδο.
Θησεύς σώζων την Ιπποδάμειαν

• Το γλυπτό δημιουργήθηκε το
1906 από τον Johannes Pfuhl
και κατασκευάσθηκε το 1908
από την εταιρεία WMF με την
ηλεκτρολυτική μέθοδο της
γαλβανοπλαστικής
Γλυπτό που βρίσκεται από το 1924
στο κέντρο της Αθήνας, Ελλάδα

“Theseus saving Hippodameia” από

Athang1504 διαθέσιμο με άδεια CC BY-ND 3.0
 Ηλεκτρογαλβανική τεχνολογία - Η Γερμανική εταιρεία WMF
δημιουήργησε τμήμα ηλεκτρογαλβανοπλαστικής το 1890

Βολταϊκή πηγή ρεύματος στο εργαστήριο του χημικού Sir Σχηματικό διάγραμμα της διαδικασίας ‘ τύπου
Humphry Davy (1778-1829). Κατασκευασμένη από 200 πυρήνα΄
γαλβανικά στοιχεία χαλκού-ψευδαργύρου
 Μεταλλογραφική Ανάλυση • Η εικόνα δείχνει την κατασκευαστική
διαδικασία της WMF σε μεγενθυμένη
του Θησέα λεπτομέρεια ηλεκτρολυτικά
σχηματισμένου χαλκού,
αναδεικνύοντας τις ιδιότητες της
γαλβανικής διαδικασίας, όπου όταν ο
χαλκός εναποτίθεται αργά,
εμφανίζονται οι τυπικοί κρύσταλλοι
τύπου V.
• Οι κρύσταλλοι σχήματος V στην
V-shaped εικόνα δεικνύουν ευκρινώς τη
Crystals
διεύθυνση της κίνησης ανάπτυξης,
από το μαλακό κράμα συγκόλλησης
(στο εσωτερικό) προς το εξωτερικό.
Πίστωση φωτογραφίας Wieland Fischer, Struers Company, Germany
and Martin Mach, Bayerisches Landesamt fur Denkmalpflege
Argyropoulos et al. 2014
 Μεταλλογραφική Ανάλυση • Υπάρχει μία ευδιάκριτη λεπτή
γραμμή στο εσωτερικό του
του Θησέα στρώματος του γαλβανισμένου
χαλκού, πιθανώς καλυμμένη με ένα
πολύ λεπτό στρώμα οξειδίου, η
οποία αποτελεί ένδειξη ότι η
ηλεκτρολυτική διαδικασία διακόπηκε
για σύντομο χρονικό διάστημα,
πιθανώς για να επιθεωρηθεί η
ποιότητα και η ταχύτητα της
V-shaped γαλβανικής εναπόθεσης.
Crystals

Πίστωση φωτογραφίας Wieland Fischer, Struers Company, Germany

and Martin Mach, Bayerisches Landesamt fur Denkmalpflege
Σε δημοσίευση: Argyropoulos et al. 2014
 Εποχή του Χαλκού
Κράματα χαλκού
• Η κραμάτωση του χαλκού με κασσίτερο για την
παρασκευή μπρούτζου έγινε για πρώτη φορά
περίπου πριν από 4000 χρόνια μετά την
ανακάλυψη της τήξης του χαλκού και περίπου
2000 χρόνια μετά τη γενίκευση της χρήσης του
αυτοφυούς χαλκού.
• Η Εποχή του Χαλκού ξεκίνησε στη
νοτιοανατολική Ευρώπη γύρω στο 3700 - 3300
π.Χ. και στη νοτιοδυτική Ευρώπη γύρω στο
2500 π.Χ.
“SMWM_-_Bronzezeit_Schwert_2” από
Rotatebot διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0
 Εποχή του Χαλκού
Κράματα χαλκού
• Τελείωσε με την έναρξη της Εποχής του
Σιδήρου, μεταξύ 2000-1000 π.Χ. στη Μέση
Ανατολή και το 600 π.Χ. στη βόρεια Ευρώπη.
• Ο ορείχαλκος, κράμα χαλκού και ψευδαργύρου,
αποτελεί πιο πρόσφατη ανακάλυψη.
• Ήταν γνωστός στους Έλληνες, αλλά έγινε
σημαντικό υποκατάστατο του μπρούτζου κατά
τη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

“SMWM_-_Bronzezeit_Schwert_2” από
Rotatebot διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0
• Η ανακάλυψη του μπρούτζου έδωσε τη
δυνατότητα στους ανθρώπους να Ιδιότητες του μπρούτζου
κατασκευάσουν μεταλλικά αντικείμενα
που ήταν πιο σκληρά και είχαν
μεγαλύτερη αντοχή.
• Τα μπρούτζινα εργαλεία, όπλα,
αμυντικός οπλισμός και δομικά υλικά ,
όπως διακοσμητικά πλακίδια, ήταν πιο
σκληρά και ανθεκτικά από τους
προκατόχους τους από λίθο και χαλκό
(‘Χαλκολιθικά΄).
• Αρχικά, ο μπρούτζος κατασκευαζόταν
από χαλκό και αρσενικό, σχηματίζοντας
Ο ανδριάντας του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη
αρσενικούχο μπρούτζο, ή από τη μίξη χυτεύθηκε το 1896 και ανεγέρθηκε στο Ναύπλιο το
φυσικά ή τεχνητά ορυκτών του χαλκού 1900, έργο του γλύπτη Λάζαρου Σώχου.
Είναι κατασκευασμένος από κράμα μπρούτζου με
και του αρσενικού.  χαλκό, κασσίτερο και ψευδάργυρο.
• Αργότερα , στα τέλη της 3ης χιλιετίας Ιδιότητες του μπρούτζου
π.Χ., χρησιμοποιήθηκε ο κασσίτερος, με
αποτέλεσμα να γίνει το βασικό μη
χαλκούχο συστατικό του μπρούτζου.
• Ο κασιτερούχος μπρούτζος ήταν υλικό
με ανώτερες ιδιότητες σε σχέση με τον
αρσενικούχο μπρούτζο, καθώς η
διαδικασία κραμάτωσης ήταν πιο
εύκολο να ελεγχθεί και το κράμα που
προέκυπτε ήταν πιο ισχυρό και πιο
εύκολο να χυτευθεί. Επίσης, σε
αντίθεση με το αρσενικό, ο κασσίτερος
Ο ανδριάντας του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη
δεν είναι τοξικός. χυτεύθηκε το 1896 και ανεγέρθηκε στο Ναύπλιο το
1900, έργο του γλύπτη Λάζαρου Σώχου.
Είναι κατασκευασμένος από κράμα μπρούτζου με
χαλκό, κασσίτερο και ψευδάργυρο.
 Μετάβαση από την Εποχή του Χαλκού στην
Εποχή του Σιδήρου
• Αν και ο μπρούτζος είναι γενικά πιο σκληρό κράμα από τον
σφυρήλατο σίδηρο, η Εποχή του Σιδήρου διαδέχτηκε την
Εποχή του Χαλκού, γιατί ο σίδηρος ήταν πιο εύκολος ως
πρώτη ύλη και ως επεξεργασία.
• Ο μπρούτζος συνέχισε να χρησιμοποιείται κατά την Εποχή
του Σιδήρου.
• Για συγκεκριμένες εφαρμογές ο πιο ασθενής σφυρήλατος
σίδηρος αποδείχτηκε επαρκώς δυνατός. Οι αρχαιολόγοι
θεωρούν ότι μία σοβαρή διακοπή του εμπορίου του
κασσιτέρου επίσπευσε τη μετάβαση.
 Μετάβαση από την Εποχή του Χαλκού στην
Εποχή του Σιδήρου
• Καθώς η τέχνη της επεξεργασίας του σιδήρου εξελίχθηκε, ο
σίδηρος έγινε ένα πιο φτηνό υλικό και καθώς οι πολιτισμοί
προχώρησαν από τον σφυρήλατο σίδηρο (συνήθως
σφυρήλατος στο χέρι από σιδηροποιούς) στο σφυρήλατο
σε μηχανήματα σίδηρο, οι σιδηροποιοί ανακάλυψαν την
κατασκευή του ατσαλιού, το οποίο είναι πιο ισχυρό από το
μπρούτζο και διατηρεί περισσότερο μία αιχμηρή απόληξη.
 • Μεγάλη ποικιλία στις συγκεντρώσεις
Κράματα χαλκού των βασικών κραμάτων της
αρχαιότητας, όσον αφορά τα
δευτερεύοντα κραματικά στοιχεία (Sn,
Zn, Pb) και το χαλκό, με σκοπό τη
μείωση του σημείου τήξης και τη
βελτίωση ιδιοτήτων όπως η
ευτηκτικότητα, οι ροολογικές ιδιότητες,
η ανθεκτικότητα στη διάβρωση, η
εργασιμότητα (δυνατότητα εγχάραξης
και μορφοποίησης στο τόρνο).
• Σήμερα μεγάλη ποικιλία κραμάτων,
όσον αφορά τα κραματικά στοιχεία και
τις συγκεντρώσεις αυτών και των
“BronzeCuSn11v50” από Maksim ιχνοστοιχείων
διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0
Διαδεδομένα κράματα χαλκού στην αρχαιότητα

Κράματα
χαλκού

Καθαροί
Μπρούτζοι Ορείχαλκοι
Χαλκοί

Τυπικοί Ορείχαλκος
μπρούτζοι (Zn 18-23%)

Κασσιτερούχοι Ορείχαλκος
μπρούτζοι (Zn 10-20%)

Μολυβδούχοι
μπρούτζοι
Σύγχρονα κράματα
χαλκού

copperalliance.org.uk
Τεχνικές κατασκευής και μορφοποίησης

Χύτευση
Σφυρηλασία
(μέθοδος χαμένου κεριού,
(θερμηλασία, ψυχρηλασία)
καλούπια με άμμο)

Μηχανικές διεργασίες
Επιμετάλλωση
Έλαση, Διέλαση, Ολκή
(Au, Ag, Sn, Ni, Cr, κ.ά.)
(βιομηχανική παραγωγή)
 Επιμετάλλωση
χαλκού
• Με λεπτό φύλλο
• Με εμβάπτιση
• Με τη μέθοδο του
αμαλγάματος
• Ηλεκτρολυτική σε άλατα
μετάλλου

“Dolphin_Fontaine_des_Mers_Concorde” από Jebulon διαθέσιμο

με άδεια CC0
 Τεχνικές επιχρύσωσης
• Το χρυσό φύλλο τυλιγόταν και εφαπτόταν
επάνω στα άκρα και σφυρηλατείτο με σφυρί.
Την πρώτη χιλιετία π.Χ. δημιουργούνταν
αύλακες στη βάση του μετάλλου για την
ασφάλιση του φύλλου του χρυσού, το οποίο
σφυρηλατείτο για να μπει μέσα στις αύλακες.

Μπρούτζινο ειδώλιο της Ύστερης Εποχής του Χαλκού βασικής θεότητας της
Ουγκαρίτ. Μπρούτζος επιμεταλλωμένος με φύλλο χρυσού.
Πίστωση φωτο: Εθνικό Μουσείο Δαμασκού, Συρία
 Τεχνικές επιχρύσωσης
• Με την ανακάλυψη του χρυσού φύλλου, έγινε εφαρμογή σε
διαφορετικούς τύπους υλικών, αλλά σε αντικείμενα από κράματα αργύρου
και χαλκού γινόταν με συγκολλητική ουσία ή μέσ από μια διαδικασία
στίλβωσης στη θέση (συγκόλληση μέσω διάχυσης στο υποκείμενο μέταλλο
).
• Ωστόσο, η στίλβωση φύλλου χρυσού επάνω σε κασιτερούχους μπρούτζους
δεν ήταν εφικτή λόγω της διάχυσης του κασσιτέρου με αποτέλεσμα την
ευθραυστότητα του χρυσού.
Επιμετάλλωση με υδράργυρο
σε κράματα χαλκού
Διαδικασία με την οποία ένα
αμάλγαμα χρυσού ή αργύρου
εφαρμόζεται σε μεταλλικές
επιφάνειες, με τον υδράργυρο
στη συνέχεια να εξαχνώνεται,
εναποθέτοντας μία μεμβράνη
χρυσού ή αργύρου ή ένα
αμάλγαμα που περιέχει 13-16%
υδράργυρο.
Οι Ίπποι του Αγίου Μάρκου
Τα γλυπτά χρονολογούνται στην κλασική αρχαιότητα
και συγκεκριμένα θεωρούνται έργα του 4ου αι π.Χ..
Αν και θεωρούνται μπρούτζινα, η ανάλυση υπέδειξε
ότι περιέχουν το λιγότερο 96.67% χαλκό, οπότε θα
πρέπει να θεωρηθούν από μη καθαρό χαλκό και όχι
από μπρούτζο. Η υψηλή καθαρότητα σε χαλκό
αποτελούσε κριτήριο για περισσότερο
αποτελεσματική επιχρύσωση με υδράργυρο.
“Horses_of_Basilica_San_Marco_bright” από Morn
διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0
 Τεχνικές επιμετάλλωσης μετάλλων
• Η επιμετάλλωση είναι μια επιφάνεια κάλυψης, όπου ένα μέταλλο
εναποτίθεται σε μία αγώγιμη επιφάνεια.
• Η επιμετάλλωση εφαρμοζόταν για εκατοντάδες χρόνια και αποτελεί ακόμη
και σήμερα μία σημαντική τεχνική για την τεχνολογία.
• Η επιμετάλλωση χρησιμοποιήθηκε για διακοσμητικά αντικείμενα, για
αναστολή της διάβρωσης, για τη βελτίωση της ικανότητας συγκόλλησης,
για τη σκλήρυνση, για τη βελτίωση των αντοχών, για τη μείωση της τριβής,
για τη βελτίωση της πρόσφυσης βαφών, για τη μεταβολή της
αγωγιμότητας, για τη βελτίωση της ανακλαστικότητας της υπέρυθρης
ακτινοβολίας, για προστασία από την ακτινοβολία και για άλλους σκοπούς.
• Υπάρχουν πολλές μέθοδοι επιμετάλλωσης και πολλές παραλλαγές.
 Επικασιτερωμένη πιατέλα
• Ο κασσίτερος είναι χρήσιμο
μέταλλο στη βιομηχανία χαλκού
επεξεργασίας τροφίμων, καθώς
είναι μη τοξικός, ελατός και
ανθεκτικός στη διάβρωση.
• Η εξαιρετική ελατότητα του
κασσιτέρου επιτρέπει σε ένα
επικασσιτερωμένο φύλλο
μετάλλου να μορφοποιηθεί σε
ποικιλία σχημάτων, χωρίς να
προκληθεί ζημιά στο επιφανειακό
στρώμα κασσιτέρου.
• Επίσης, αποτελεί θυσιαζόμενο
στρώμα προστασίας για τον χαλκό.
Επικασσιτερωμένη πιατέλα από χαλκό
Πίστωση φωτό: TEI Αθήνας
 Τι είναι πατίνα;
• Είναι ένα λεπτό στρώμα
διάβρωσης που αφαιρεί
τη γυαλάδα από τη
μεταλλική επιφάνεια και
μερικές φορές τη κάνει να
μαυρίσει (tarnish).
Πίστωση φωτό: TEI Αθήνας
 Τύποι πατίνας
• Τι είναι φυσική πατίνα; Είναι
μία φυσική οξείδωση του
μετάλλου, που κάνει το μέταλλο
παθητικό και η επιφάνειά του
γίνεται αισθητικά καλύτερη, π.χ. © Εργαστήριο Συντήρησης Μεταλλικών Αντικειμένων-ΤΕΙ
ΑΘΗΝΑΣ
μπρούντζινα υπαίθρια γλυπτά,
χερσαία χάλκινα αντικείμενα. Η κόκκινου καφέ χρώματος πατίνα
• Τι είναι ψεύτικη πατίνα; Είναι η σχηματίστηκε φυσικά στο μνημείο του
σκόπιμη αλλαγή στην επιφάνεια “Θησέα” μετά την κατασκευή του και
στη συνέχεια εφαρμόσθηκε σκόπιμα
του μετάλλου με χημικά. μία πράσινη πατίνα από την WMF
 Πρακτικές Συντήρησης
Τα στρώματα της πατίνας δεν αφαιρούνται κατά τη διάρκεια
των επεμβάσεων συντήρησης, καθώς:
1. Παρέχουν σημαντική πληροφόρηση για την κατασκευή του
αντικειμένου
2. Προστατεύουν ή παθητικοιποιούν το μέταλλο
3. Είναι οπτικά αισθητικά ευχάριστα στρώματα
 Διάβρωση χαλκού σε εδαφικό περιβάλλον
(παράγοντες διάβρωσης)
• Μικρότερη συγκέντρωση οξυγόνου (σχηματισμός προϊόντων διάβρωσης Cu+)
• Mεγαλύτερη υγρασία (υδροφόρος ορίζοντας, συγκράτηση όμβριων υδάτων,
υπόγειο νερό), δημιουργία υγρού φιλμ και μεταφορά και εναπόθεση αλάτων
στην επιφάνεια. Τα υπόγεια ύδατα λειτουργούν ως ηλεκτρολύτες, συνδέοντας
τις ανοδικές με τις καθοδικές περιοχές και επιτρέποντας την εκδήλωση
ηλεκτροχημικής διάβρωσης.
• Παρουσία μεγαλύτερων συγκεντρώσεων διαλυτών αλάτων (ανθρακικά, θειϊκά,
κοκ).
• Το pH, η γεωλογική και χημική σύσταση, η κοκκομετρία, η αντίσταση και η
υγροσκοπικότητα του εδάφους.
 © Εργαστήριο Συντήρησης

Διάβρωση χαλκού σε εδαφικό Μεταλλικών Αντικειμένων-ΤΕΙ

ΑΘΗΝΑΣ

περιβάλλον
• Τα στρώματα διάβρωσης από κράμα χαλκού έχουν
σύνθετη σύσταση και δομή. Εκτός από τα προϊόντα
διάβρωσης του χαλκού, εμφανίζονται και προϊόντα
διάβρωσης των άλλων μετάλλων κραμάτωσης του
χαλκού, του κασσίτερου (κασσιτερίτης) και του
μολύβδου (κερουσίτης και υδροκερουσίτης), όπως και
αργιλικές και πυριτικές επικαθίσεις από το έδαφος του
περιβάλλοντος ταφής ή φερτά υλικά, όπως κάρβουνο,
κοχύλια και φυτικά κατάλοιπα.
• Στα στρώματα διάβρωσης μπορεί να εντοπιστούν και
προϊόντα διάβρωσης του σιδήρου, λόγω της επαφής
του χάλκινου αντικειμένου με σιδερένιο κατά τη
διάρκεια του ενταφιασμού του.
 Ειδικός μηχανισμός διάβρωσης
Αποκραμάτωση

Επιλεκτική αφαίρεση του πιο ενεργά χημικού στοιχείου

• Κράματα χαλκού-κασσιτέρου (κρατέρωμα)
– Αποχάλκωση
– Αποκασσιτέρωση
• Κράματα χαλκού-ψευδαργύρου (ορείχαλκοι, Zn>15%)
– Αποψευδαργύρωση
 Αποκραμάτωση

μ-XRF χαλκού κατόπτρου: οι ανοιχτού

χρώματος πράσινες περιοχές που
χαρακτηρίζονται από μία σημαντική αύξηση
© Εργαστήριο Συντήρησης Μεταλλικών Αντικειμένων-ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ της έντασης του PbL και μία δραματική μείωση
της έντασης του Cu σε σύγκριση με την καθαρή
• Αποψευδαργύρωση, απώλεια
περιοχή, μπορεί να αντιπροσωπεύουν την
χρυσού χρώματος κράματος,
παρουσία προϊόντων διάβρωσης του μόλυβδου
εμφάνιση χρώματος καθαρού
και μία επιλεκτική διαδικασία αποχάλκωσης.
χαλκού
 Ποικιλομορφία διάβρωσης
3.0
CuK

Relative y-position (mm)

0
2.3 1.1E5

1.7
2.2E5

3.4E5

4.5E5
στο έδαφος
Πράσινη περιοχή: ↑ Cu content
1.0 5.6E5

6.8E5
0.3 7.9E5

9E5
0 0.4 1.1 1.9 2.6 3.3
Relative x-position (mm)

3.0
SnL
3.0
PbL Γκρίζα περιοχή ↑ Sn content
0
0

Relative y postion (mm)

2.3 4400
Relative y position (mm)

2.3 2E3
8800
4E3

1.7 6E3

8E3
1.7 1.3E4

1.8E4
Λευκή περιοχή: ↑ Pb content
1.0 2.2E4
1.0 1E4
2.6E4
1.2E4
0.3 3.1E4

Καφέ περιοχή: ↑ Fe content

0.3 1.4E4
3.5E4
1.6E4 0 0.4 1.1 1.9 2.6 3.3
0 0.4 1.1 1.9 2.6 3.3 Relative x position (mm)
Relative x position (mm)

SnK FeK
3.0 3.0

Χαρτογράφηση περιοχής 4mm2

Relative y position (mm)

5E2 0
Relative y positon (mm)

2.3 9.4E2 2.3 6.3E3

1.7
1.4E3
1.8E3 1.7
1.3E4
1.9E4
με μ-ΧRF
2.3E3 2.5E4

1.0 2.7E3 1.0 3.1E4

3.1E3 3.8E4
0.3 4.4E4
3.6E3
4E3
0.3
5E4
© PROMET project ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ και Εταιρεία
0 0.4 1.1 1.9 2.6
Relative x position (mm)
3.3 0 0.4 1.1 1.9 2.6
Relative x position (mm)
3.3 Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών
 Διάφορα προϊόντα διάβρωσης χαλκού σε έδαφος, θάλασσα και
ατμόσφαιρα
• copper(l) sulphide • Chalcocite, Cu2S , χρώμα μαύρο
• copper iron(ll) sulphide • Chalcopyrite, CuFeS2, χρώμα κίτρινο
• iron(lI) sulphide • Pyrite, FeS2, χρώμα κίτρινο
• copper iron(lI) sulphide • Bornite, Cu5FeS4, χρώμα κόκκινο-καφέ
• copper(II) sulphide • Geerite, Cu1.6S, χρώμα μαύρο
• Copper(II) sulphide • Digenite, Cu1.8S, χρώμα κυανό-μαύρο
• Copper(II) sulphide • Djurleite ,Cu1.96S, χρώμα μαύρο
• copper(I,II) sulphide • Covellite, CuS, χρώμα σκούρο κυανό
• copper(lI) sulphate pentahydrate • Chalcanthite, CuSO4·5H2O χρώμα κυανό
• Copper(I) hydroxide sulphate • Brochantite, Cu4(OH)6SO4, πράσινο Cu3(OH)4SO4,
• copper(lI) hydroxide sulphate χρώμα πράσινο
• copper(ll) hydroxide sulphate monohydrate • Posnjakite, Cu4(OH)6SO4.H2O χρώμα ανοιχτό κυανό
• copper(lI) iron(lll) hydroxide sulphate tetrahydrate • Guildite, Cu Fe(OH)(SO4)2.4H2O χρώμα κίτρινο καφέ
• calcium copper(ll) sodium chloride phosphate • Sampleite, CaCu5NaCI(PO4)4.5H2O χρώμα κυανό-
pentahydrate πράσινο
• copper(lI) hydroxide phosphate • Libethenite, Cu2(OH)(PO4), πράσινο
• copper(I) chloride hydroxide sulphate trihydrate • Connellite Cu19Cl4(OH)32(SO4).3H2O χρώμα κυανό
• Copper(I) hydroxide nitrate' • Gerhardtite, Cu2NO3(OH)3
 Προϊόντα διάβρωσης χαλκού στο εδαφικό περιβάλλον
Οξείδια χαλκού

© Εργαστήριο Συντήρησης Μεταλλικών Αντικειμένων-ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ

Τενορίτης (CuO)- μαύρο χρώμα, ένδειξη Κυπρίτης (Cu2O)- καφέ χρώμα έως ροζ,
θέρμανσης αντικειμένου πριν ή κατά την διατηρεί λεπτομέρειες της αυθεντικής
επιφάνειας
ταφή
 Προϊόντα διάβρωσης χαλκού στο εδαφικό
περιβάλλον
Βασικά ανθρακικά άλατα:
Μαλαχίτης (Cu2CO3(OH)2)- πράσινο χρώμα, εμφανίζεται με τη
μορφή στρογγυλών εξογκωμάτων ή σχηματίζοντας ένα λεπτό
και λείο στρώμα που ομοιάζει με πράσινο σμάλτο

Αζουρίτης (Cu3(CO3)2(OH)2)- φωτεινό κυανό έως σκούρο indigo,

η ανάπτυξή του ευνοείται σε κλειστά περιβάλλοντα ταφής
(τάφοι)
 Προϊόντα διάβρωσης χαλκού στο εδαφικό
περιβάλλον
Χλωριούχα άλατα του χαλκού:
Ατακαμίτης (Cu2(OH)3Cl)- χρώμα σμαραγδί σε μαύρο πράσινο,
έπιφανειακό προϊόν διάβρωσης με ζαχαροειδή υφή
Παρατακαμίτης (Cu2Cl(OH)3)- αχνό πράσινο χρώμα, δίμορφο
ατακαμίτη
Ναντοκίτης (CuCl)- ανοιχτόχρωμο γκρίζο και διάφανο με
κηροειδή υφή, γνωστό ως ΄ασθένεια του χαλκού
 “Ασθένεια του χαλκού”
• Η “ασθένεια του χαλκού” είναι η διάβρωση με
ιόντα χλωρίου χαλκούχων αντικειμένων (βάση
κράμα χαλκού).
• Δεν εμφανίζεται μόνο σε αρχαία αντικείμενα,
αλλά μπορεί να προσβάλλει και σύγχρονα
κράματα μετάλλων, όπως τα σύγχρονα © Εργαστήριο Συντήρησης Μεταλλικών
Αντικειμένων-ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ
νομίσματα κράματος χαλκού-νικελίου.
 “Ασθένεια του χαλκού”
• Η “ασθένεια του χαλκού”
εμφανίζεται με προϊόντα έντονου
προς αχνού πράσινου χρώματος.
Εμφανίζεται με όλες τις
αποχρώσεις, λόγω της σειράς των
αντιδράσεων που την προκαλούν
και μπορεί να παρουσιάσει ακόμη
και μικροσκοπικούς πιθανώς
κυανόχρωμους κρυστάλλους.
• Η “ασθένεια του χαλκού” συνήθως
προσβάλει μεμονωμένες περιοχές
του αντικειμένου με ανωμαλίες και
σε σοβαρές περιπτώσεις είναι ένα
ορατό και αισθητό με την αφή
εξάνθημα μιρκοσκοπικών
κρυστάλλων ή σχετίζεται επίσης με
την παρουσία βελονισμών.
 Αναστολή της “ασθένειας του χαλκού”
• Η διαδικασία προσβολής σχετίζεται με την παρουσία ιόντων χλωρίου,
νερού και οξυγόνου, συνεπώς η απουσία ενός εκ των τριών σταματά την
πρόοδο της προσβολής, ανα και όποια ζημιά έχει εκδηλωθεί είναι μη
αναστρέψιμη.
• Η όποια επέμβαση τυπικά περιλαμβάνει την απομάκρυνση των
χλωριόντων, χημική ή ηλεκτροχημική, και στη συνέχεια την απομόνωση του
αντικειμένου από το οξυγόνο, το νερό και τη μόλυνση από τα ιόντα
χλωρίου στο μέλλον, χρησιμοποιώνταε ένα αεροστεγές δοχείο
αποθήκευσης ή μία επικάλυψη με κερί.
• Αυτές οι επεμβάσεις μπορεί να αφαιρέσουν την πατίνα, η απώλεια της
οποίας δεν είναι επιθημητή για τους συλλέκτες και τους συντηρητές, αλλά
είναι προτιμότερο από την απώλεια του αντικειμένου.
 Ενάλιο Περιβάλλον
• Η “ασθένεια του χαλκού” είναι συνηθισμένη ή και παρούσα πάντα σε
αντικείμενα που ανασύρονται από το ενάλιο περιβάλλον, λόγω της
υψηλής συγκέντρωση των ιόντων χλωρίου στη θάλασσα.
• Οι παράκτιες περιοχές είναι επικίνδυνες, λόγω των αερομεταφερόμενων
αλάτων καθώς και της υγρασίας.
Aπουσία της “ασθένειας του χαλκού”

• Η απουσία διαλυμένων χλωριόντων και

οξυγόνου στο εδαφικό περιβάλλον σημαίνει ότι
τα αντικείμενα μπορεί να μην προσβληθούν
κατά τον ενταφιασμό (παρομοίως, η απουσία
ευδιάλυτων αλάτων και οξυγόνου σημαίνει ότι
τα ενταφιασμένα αντικείμενα μπορεί να μην
αναπτύξουν στρώμα πατίνας ή ότι η οξείδωση ©Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών

του μετάλλου μπορεί να αντιστραφεί).

• Όταν ένα αντικείμενο ανασκάπτεται οι
επιφανειακές κρούστες μπορεί να καλύπτουν
και/ή να προστατεύουν την “ασθένεια του
χαλκού”.
Πολλά από τα μπρούτζινα
αντικείμενα από την Αρχαία
Μεσσήνη προσδιορίστηκε με
ανάλυση με XRD ότι δεν είχαν
προϊόντα διάβρωσης με ιόντα
χλωρίου
 Μηχανισμός Διάβρωσης
• Τα ιόντα χλωρίου μπορεί να βρεθούν μέσα ή επάνω στο μέταλλο, λόγω
της προσβολής από το έδφος, το νερό (ειδικά το ενάλιο νερό), την
ατμόσφαιρα, τον ανθρώπινο ιδρώτα, ή να υπάρχουν ως ακαθαρσίες από
την κατασκευή του αντικειμένου.
• Όπως παρατηρείται σε όλες τις περιπτώσεις, τα ιόντα χλωρίου μπορεί να
είναι παρόντα στο εσωτερικό του αντικειμένου με συνέπεια την
επανεκδήλωση της “ασθένειας”, αν το αντικείμενο δεν απομονωθεί από
το νερό και/ή το οξυγόνο.
 Μηχανισμός Διάβρωσης
• Αρχικά ο χαλκός οξειδώνεται σε Cu+ ιόν:
(1) Cu → Cu+ + e-
• Το μονοσθενές ιόν του χαλκού αντιδρά με το ιόν χλωρίου προς
σχηματισμό του αδιάλυτου λευκού χρώματος άλατος του χλωριούχου
χαλκού:
(2) Cu+ + Cl- → CuCl
• Ο χλωριούχος χαλκός αντιδρά με την ατμοσφαιρική υγρασία και το
οξυγόνο προς σχηματισμό πράσινου χλωριδίου του χαλκού/ ένωση
υδροξειδίου του χαλκού και υδροχλωρικού οξέος:
(4) CuCl + 4 H2O + O2 → CuCl2·3 Cu(OH)2 + 2 HCl
 Διάβρωση χαλκού στο ατμοσφαιρικό
περιβάλλον (εσωτερικό)
Εσωτερικό περιβάλλον
• Κυπρίτης σε “καθαρό” περιβάλλον
• “Αμαύρωση” λόγω του σχηματισμού σουλφιδίων (π.χ. χαλκοσίτης) σε
περιβάλλον μολυσμένο με θείο (πηγές: οργανικά υλικά έκθεσης και
αποθήκευσης), είτε εκτεταμένη είτε με τη μορφή συμπαγών κηλίδων
• Πράσινα προϊόντα διάβρωσης λόγω προσβολής από θείο
• Οξικά (acetates) άλατα του χαλκού λόγω προσβολής από οργανικά
πτητικά οξέα (VOC) από οργανικά υλικά έκθεσης και αποθήκευσης
Συντήρηση αρχαιολογικών αντικείμενων
 Στόχοι - Διατήρηση αυθεντικής επιφάνειας

• Αφαίρεση εδαφικών εναποθέσεων

• Αφαίρεση ευδιάλυτων, κονιωδών και ογκωδών προϊόντων διάβρωσης
• Απόκτηση λείας και ομοιόμορφης επιφάνειας
• Διατήρηση “ευγενούς” πατίνας φίνων προϊόντων διάβρωσης
• Ανάδειξη διακοσμητικών λεπτομερειών και επιμεταλλώσεων
• Ανάδειξη αρχικού σχήματος και διαστάσεων
• Διατήρηση και ανάδειξη αξιών
• Αντιμετώπιση “ασθένειας” χαλκού
Διατήρηση των πληροφοριών Επικασσιτερωμένο μπρούτζινο
που περιέχονται στα κάτοπτρο
προϊόντα διάβρωσης
Προσπάθεια μη αφαίρεσης
• Τα διαβρωμένα κράματα χαλκού
μπορεί να περιέχουν σημαντικές
τεχνολογικές πληροφορίες στα
στρώματα των προϊόντων διάβρωσης,
όπως διακόσμηση, ενδείξεις
επικασσιτέρωσης, ψευδόμορφα, κ.ά.
• Οι πληροφορίες αυτέ πρέπει να
διατηρηθούν και αν δεν είναι δυνατό ©Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών

να καταγραφούν προν την αφαίρεση! Η επικασσιτερωμένη επιφάνεια διατηρείται

ως μαύρου χρώματος διάβρωση
Οργανικά υλικά σε επαφή συχνά με αντικείμενα
από κράματα χλακού

Ξύλο

© Εργαστήριο Συντήρησης Μεταλλικών Αντικειμένων-ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ

Ύφασμα προσαρτημένο σε Ένδειξη παρουσίας ξύλου

μπρούτζινο αντικείμενο
Ψευδόμορφα - απώλεια αυθεντικού υλικού και
διατήρηση της μορφολογίας

© Εργαστήριο Συντήρησης Μεταλλικών Αντικειμένων-ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ

 Γενικές οδηγίες
• Το ποια μέθοδος συντήρησης θα χρησιμοποιηθεί εξαρτάται από
την προέλευση του αντικειμένου και από το αν υπάρχει ΄ασθένεια
του χαλκού. Συνήθως οι συντηρητές αποφεύγουν να
χρησιμοποιούν χημικά για τον καθαρισμό του χαλκού και των
κραμάτων του, παρά μόνο όταν είναι απαραίτητο.
• Γενικά, όταν καθαρίζεται χερσαίος χαλκός ή κράματά του
χρησιμοποιούνται μόνο μηχανικά μέσα ή χημικά σε τοπικά σημεία
του αντικειμένου για να μαλακώσουν τα προϊόντα διάβρωσης.
 Γενικές οδηγίες
• Αυτός ο τρόπος καθαρισμού μπορεί να είναι ικανοποιητικός για το
99% των περιπτώσεων του χερσαίου χαλκού ή κραμάτων χαλκού σε
εξάρτηση πάντα από το περιβάλλον.
• Όμως με αντικείμενα από τη θάλασσα ή από χερσαίο περιβάλλον
με πολλά άλατα (χλωρίου), θα πρέπει να χρησιμοποιούνται χημικές
μέθοδοι για σταθεροποίηση (αποχλωρίωση).
 Μέθοδοι καθαρισμού
• Μηχανικός καθαρισμός (εργαλεία χειρός, ηλεκτροκίνητος τροχός,
ξέστρο υπερήχων, πνευματικά εργαλεία, μικροψηγματοβολή) εν
ξηρώ
• Μηχανικός καθαρισμός εν υγρώ (διαλύτες)
• Μηχανικός καθαρισμός κάτω από το μικροσκόπιο (ενδείκνυται για
μικρών διαστάσεων αντικείμενα και με διακοσμητικά
στοιχεία/επιμεταλλώσεις, π.χ. νομίσματα)
• Ήπια χημικά αντιδραστήρια
• Συγκόλληση-στερέωση τμημάτων
 Χρήση χημικών
• Μπορεί να εφαρμοσθεί καταλλήλως για την αφαίρεση σκληρών
εδαφικών ιζημάτων από την επιφάνεια του αντικειμένου.
• Ιδιαίτερη προσοχή στην έκπλυση μετά την εφαρμογή και διασφάλιση της
πλήρους απομάκρυνσης των χημικών καταλοίπων - ειδάλλως μπορεί να
προκληθεί περαιτέρω φθορά.
• Ιδιαίτερη προσοχή στην περίπτωση επικασσιτερωμένου μπρούτζινου
αντικειμένου, καθώς μπορεί εύκολα να αφαιρεθεί από τα χημικά η
επιμετάλλωση.
• Όταν θα γίνεται χρήση χημικών πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι
ορισμένα μέταλλα είναι επαμφοτερίζοντα. Διαλύονται και σε οξέα και σε
βάσεις, π.χ. Sn, Pb, Zn, Al.
 Χημικά για τη διάλυση προϊόντων διάβρωσης του χαλκού και των
κραμάτων του

• Κιτρικό οξύ, Citric Acid (OH)C3H4(COOH)3 pKa= 3.14, 4.77, 6.39

– Είναι καρβοξυλικό οξύ και ασθενές οξύ.
– Συνήθως χρησιμοποιείται 5-10%(w/v) κιτρικού οξέος, γιατί διαλύει τις
ενώσεις του μονοσθενούς χαλκού και το άλας του δισθενούς χαλκού
και με τον καιρό μπορεί να αφαιρέσει όλα τα προϊόντα διάβρωσης,
για να παραμείνει μόνο το μέταλλο. Τεκμηριώνεται ότι δεν
προσβάλλει το μέταλλο γιατί το pH του δεν είναι πολύ όξινο.
 Χημικά για τη διάλυση προϊόντων διάβρωσης του χαλκού και των
κραμάτων του

• Μυρμηκικό οξύ, Formic Acid HCOOH pKa= 3.75 (5-10%v/v)

– Είναι καρβοξυλικό οξύ.
– Διαλύει τις ενώσεις του μονοσθενούς χαλκού και το άλας του
δισθενούς χαλκού και με τον καιρό μπορεί να αφαιρέσει όλα τα
προϊόντα διάβρωσης, για να παραμείνει μόνο το μέταλλο.
• Σουλφαμικό οξύ, Sulfamic acid
– Χρησιμοποιείται σε 10%(w/v) και δουλεύει πιο γρήγορα από το
κιτρικό οξύ για την απομάκρυνση ρύπων και επικαθίσεων.
• EDTA (ethylenediamine triacetate) Detarol
– Διαλύει το άλας του δισθενούς χαλκού.
 Σταθεροποίηση
Αντιμετώπιση ασθένειας του χαλκού
• Με οξείδια αργύρου
• Με σκόνη ψευδαργύρου
• Με εμβάπτιση σε 1-5% κ.β. ισομοριακό διάλυμα ανθρακικού και
όξινου ανθρακικού νατρίου (sesqui-carbonate)- μέτρηση
συγκέντρωσης ιόντων χλωρίου στο διάλυμα
• Με εμβάπτιση υπό κενό σε βενζοτριαζόλη (BTA) 3% κ.ό. σε
αιθανόλη
 Μειονεκτήματα των επεμβάσεων
σταθεροποίησης
• Το οξείδιο του αργύρου ή η σκόνη του ψευδαργύρου είναι
αποτελεσματικά για την μετατροπή του CuCl (χλωριούχου χαλκού)
σε πιο σταθερό προϊόν διάβρωσης, αλλά μολύνει το αντικείμενο με
μέταλλο που δεν υπήρχε αρχικά στο αντικείμενο.
• Το pH του διαλύματος sesquicarbonate είναι 10 και θα
απομακρύνει τις ενδείξεις της επικασσιτέρωσης ή οργανικά υλικά
που σχετίζονται με την κατασκευή του αντικειμένου.
• Η βενζοτριαζόλη, όπως όλου οι αναστολείς διάβρωσης, είναι μια
προσωρινή επίλυση.
 Εναλλακτική επέμβαση για τα ιόντα χλωρίου

• Αποθήκευση σε ελεγχόμενο ανοξικό περιβάλλον με προσροφητές

υγρασίας και/ή οξυγόνου.
• Η μέθοδος αυτή είναι ακριβή και τελικά μπορεί να μη διατηρήσει
το αντικείμενο σταθερό.
 Επέμβαση με Sodium Sesquicarbonate
• Μία μέθοδος χημικής επέμβασης είναι η εμβάπτιση και η παραμονή
του αντικειμένου σε διάλυμα 5% κ.β. Sodium sesquicarbonate, το
οποίο εξουδετερώνει το οξύ που προσβάλλει το μέταλλο, όπως
επίσης μεταβάλλει το δραστικό χλωριούχο χαλκό σε μεγάλο βαθμό σε
αδρανές οξείδιο του χαλκού.
• Το οξείδιο μπορεί να επικαλύψει το αντικείμενο με αντιαισθητικές
αλλά ακίνδυνες μαύρες κηλίδες ή γενικά να αμαυρώσει το μέταλλο.
• Η διάρκεια της εμβάπτισης είναι από ημέρες έως εβδομάδες ή ακόμη
και χρόνια για ιδιαίτερα επιμολυσμένα αντικείμενα.
 Γενική Χημεία των Επεμβάσεων
• Χρησιμοποιείται 1 -5%(w/v) σε απιονισμένο νερό για να αφαιρεθούν
τα ιόντα χλωρίου.
• Φτιάχνεται ένα ισομοριακό διάλυμα από όξινο ανθρακικό νάτριο
(sodium bicarbonate-NaHCO3) και ανθρακικό νάτριο (sodium
carbonate-Na2CO3) σε απιονισμένο νερό.
• Όταν χρησιμοποιείται 1-5%(w/v) του sodium sesquicarbonate το pH
είναι 9,5-10, ώστε να μπορεί να διαλύσει το CuCl:
1) 2CuCl + 2OH- = Cu2O + H2O + 2Cl- και
2) 4CuCl + O2 + 8HCO3 = 4(Cu(CO3)2)2- + 4H+ + 4Cl- + 2H2O
 Γενική Χημεία των Επεμβάσεων
• Η μέθοδος απαιτεί την παρακολούθηση της συγκέντρωσης των
χλωριόντων στο λουτρό και τη συνεχή αλλαγή των διαλυμάτων,
έως ότου τα ανιχνεύσιμα ποσά χλωριόντων να είναι μηδαμινά.
• Η μέθοδος απαιτεί την ενδελεχή έκπλυση των αντικειμένων από τα
χημικά διαλύματα μετά την επέμβασης, ώστε να μην ανιχνεύνται
χημικά υπολείμματα.
 Η ηλεκτρόλυση σε διάλυμα sodium sesquibarbonate επιταχύνει
την αφαίρεση των χλωριόντων και διατηρεί την πατίνα

© Εργαστήριο Συντήρησης Μεταλλικών Αντικειμένων-ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ

Προετοιμασία αντικειμένου Διαδικασία ηλεκτρόλυσης

Σταθεροποίηση μρούτζινων αντικειμένων

© Εργαστήριο Συντήρησης Μεταλλικών Αντικειμένων-ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ

Πριν τη συντήρηση Μετά τη συντήρηση

 Επικάλυψη αρχαιολογικών μπρούτζινων
αντικειμένων
• Κοινή πρακτική
– Οι περισσότεροι συντηρητές στην
Ελλάδα επιλέγουν την επικάλυψη
των μπρούτζινων αντικειμένων
που βρίσκονται σε αποθήκευση ή
έκθεση σε μουσεία.
– Ωστόσο, αν το αντικείμενο είναι
σταθερό (χωρίς ιόντα χλωρίου),
τότε το στρώμα της πατίνας
προστατεύει το αντικείμενο και η
επικάλυψη δεν είναι απαραίτητη.
• Προβλήματα με επικάλυψη
– Ακόμη και κατάλληλα
επικαλυπτικά για μπρούτζινα
αντικείμενα μπορεί να
αφαιρούνται εύκολα αρχικά,
αλλά με δυσκολία με το
πέρασμα του χρόνου.
– Όλα τα επικαλυπτικά είναι
απραίτητο να διατηρούνται
και να ελέγχονται.
Συντήρηση ιστορικών κραμάτων χαλκού
 Στόχοι
• Ο βαθμός καθαρισμού εξαρτάται από τον τύπο της συλλογής.
• Για παράδειγμα, οι ρύποι και οι χαλαρές επικαθίσεις γενικά
αφαιρούνται, αλλά στρώματα πατίνας που δημιουργήθηκαν
λόγω αμαύρωσης δεν αφαιρούνται, γιατί το αντικείμενο θα
φαίνεται καινούριο.
• Η αφαίρεση της αμαύρωσης κρίνεται απαραίτητη όταν
καλύπτει διακοσμητικές λεπτομέρειες ή πληροφορίες όπως
επιγραφές και σήματα.
• Υπάρχουν συγκεκριμένοι τύποι
Πότε ο καθαρισμός μπορεί
αντικειμένων, όπου απαιτείται ο να φτάσει έως τη στιλπνή
καθαρισμός έως την εμφάνιση μεταλλική επιφάνεια;
στιλπνής επιφάνειας.
• Πρόκειται για μετάλλια, μουσικά
όργανα, επιστημονικά όργανα ή
διακοσμητικές ενθέσεις, κ.ά.
• Απαραίτητη είναι η προσοχή
κατά τον καθαρισμό μετάλλων
από κράματα χαλκού προς
αποφυγή εκδορών στην
επιφάνεια, όπως συμβαίνει με τα
αργυρά αντικείμενα.
”Gevär från 1770 - Livrustkammaren – 96823” από
LSHuploadBot διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0
 Συντήρηση
• Κάποιες φορές απαιτείται η επαναφορά της αρχικής λειτουργικότητας
ενός ιστορικού αντικείμενου από κράμα χαλκού.
• Αυτή η επέμβαση μπορεί να απαιτεί την αντικατάσταση απωλεσθέντων
τμημάτων ή τη συγκόλληση, κ.ό.κ.
• Η εισαγωγή νέων τμημάτων θα έχει ως αποτέλεσμα την μερική απώλεια
της αυθεντρικότητας του αντικειμένου.
• Μία τέτοια επέμβαση είναι αποδεκτή στην επιστήμη της συντήρησης,
καθώς ό,τι χάνεται αναπληρώνεται από ό,τι ανακτάται, π.χ. τη
συνδιαλλαγή του κοινού με το αντικείμενο!
• Ως εκ τούτου όποιο τμήμα αφαιρείται και/ή αντικαθίσταται πρέπει να
τεκμηριώνεται.
 Βιβλιογραφία
• http://www.heritagesciencejournal.com/content/pdf/2050-7445-1-21.pdf
• http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0010938X98000961
• http://www.researchgate.net/publication/266022440_Hot_tinning_of_low-tin_bronzes
• http://proteus.brown.edu/metalscourse/admin/download.html?attachid=10632636
• http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/030/228/RUG01-001030228_2010_0001_AC.pdf
• Γιαννουλάκη Β, Μαρία, ΄Αρχαία μεταλλουργική τεχνολογία και θέματα συντήρησης
σιδερένιων και χάλκινων αντικειμένων από την Αρχαία Μεσσήνη΄, Διδακτορική Διατριβή,
Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Σχολή Επιστημών του Ανθρώπου, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας &
Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Ιανουάριος 2014.
• M. Giannoulaki, V. Argyropoulos, G.P. Michalakakos, Th. Panou, V. Kantarelou, Ch. Zarkadas,
A. G. Karydas, V. Perdikatsis, Ch. Apostolaki, “A conservation survey of museum metals      
collections using portable scientific techniques: A case study of Ancient Messene Museum,
Greece”, in Metal 07, September 17-21, 2007, Amsterdam.
Τέλος Ενότητας
Σημειώματα
 Σημείωμα Αναφοράς
Copyright Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας, Βασιλική
Αργυροπούλου, Μαρία Γιαννουλάκη 2014. Βασιλική Αργυροπούλου, Μαρία
Γιαννουλάκη. «Συντήρηση Μεταλλικών Αντικειμένων. Ενότητα 8: Χαλκός και
κράμματα». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή
διεύθυνση: ocp.teiath.gr.
 Σημείωμα Αδειοδότησης
Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική
Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα
τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό. Οι όροι χρήσης των
έργων τρίτων επεξηγούνται στη διαφάνεια «Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων».
Τα έργα για τα οποία έχει ζητηθεί άδεια αναφέρονται στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων».

[1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/
Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση:
• που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το
διανομέα του έργου και αδειοδόχο
• που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο
• που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ.
διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο
Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική
χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.
 Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων
Δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, παρά μόνο εάν ζητηθεί εκ νέου
© άδεια από το δημιουργό.
διαθέσιμο με Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου και η δημιουργία παραγώγων αυτού με
άδεια CC-BY απλή αναφορά του δημιουργού.
διαθέσιμο με άδεια Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού, και
CC-BY-SA διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια.
διαθέσιμο με άδεια Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού.
CC-BY-ND Δεν επιτρέπεται η δημιουργία παραγώγων του έργου.
διαθέσιμο με άδεια Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού.
CC-BY-NC Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου.
διαθέσιμο με άδεια Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού
και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια.
CC-BY-NC-SA Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου.
διαθέσιμο με άδεια Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού.
CC-BY-NC-ND Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου και η δημιουργία παραγώγων του.
διαθέσιμο με άδεια Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η
CC0 Public Domain εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού.
διαθέσιμο ως κοινό κτήμα Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η
εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού.
χωρίς σήμανση Συνήθως δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου. 80
 Explanation of the third party works’ use
© The reuse of the work is not allowed. Permission from the creator is required.
διαθέσιμο με The reuse, sharing and adaptation of the work is allowed as long as creator is credited
άδεια CC-BY appropriately
διαθέσιμο με άδεια The reuse, sharing and adaptation of the work is allowed as long as creator is credited
CC-BY-SA appropriately and the derivative work is distributed with the same license.
διαθέσιμο με άδεια The reuse of the work is allowed as long as creator is credited appropriately. No
CC-BY-ND derivatives are allowed.
διαθέσιμο με άδεια The reuse of the work is allowed as long as creator is credited appropriately. Commercial
CC-BY-NC use is not allowed
διαθέσιμο με άδεια The reuse, sharing and adaptation of the work is allowed as long as creator is credited appropriately
and the derivative work is distributed with the same license. Commercial use is not allowed.
CC-BY-NC-SA
διαθέσιμο με άδεια The reuse of the work is allowed as long as creator is credited appropriately. Derivatives
CC-BY-NC-ND and commercial use are allowed.
διαθέσιμο με άδεια The reuse, sharing and adaptation of the work is allowed as the commercial use without
CC0 Public Domain crediting the creator.
διαθέσιμο ως κοινό κτήμα The reuse, sharing and adaptation of the work is allowed as the commercial use without
crediting the creator.
χωρίς σήμανση Usually the reuse of the work is not allowed 81
 Διατήρηση Σημειωμάτων
Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει
να συμπεριλαμβάνει:
 το Σημείωμα Αναφοράς
 το Σημείωμα Αδειοδότησης
 τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων
 το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει)
μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.
 Χρηματοδότηση
• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα.
• Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας» έχει
χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού.
• Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος
«Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την
Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς
πόρους.