ΑΛΚΑΛΙΑ-ΑΝΘΡΑΚΑΣ-ΠΥΡΙΤΙΟ

ΑΛΚΑΛΙΑ
1.

2.

3.

4.

5.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΟΥ Σελίδα 1

 ΑΛΚΑΛΙΑ-ΑΝΘΡΑΚΑΣ-ΠΥΡΙΤΙΟ

6.

7.

ΑΝΘΡΑΚΑΣ
Προέλευση του άνθρακα – Οργανικές ενώσεις

Ο άνθρακας ανήκει στα αμέταλλα και βρίσκεται στην 14η ομάδα του
περιοδικού πίνακα.
Παρόλο που δεν βρίσκεται σε μεγάλο ποσοστό στον φλοιό της Γης, σχηματίζει
ένα τεράστιο πλήθος από ενώσεις με τις οποίες οικοδομείται η ζωή στον
πλανήτη μας. Οι ενώσεις αυτές ονομάζονται οργανικές ενώσεις και η Χημεία
των ενώσεων του άνθρακα ονομάζεται Οργανική Χημεία.
Οι μόνες ενώσεις του άνθρακα που δεν θεωρούνται οργανικές είναι: τα οξείδια
του άνθρακα (CO2,CO), το ανθρακικό οξύ (H2CO3) και τα ανθρακικά άλατα.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΟΥ Σελίδα 2

 ΑΛΚΑΛΙΑ-ΑΝΘΡΑΚΑΣ-ΠΥΡΙΤΙΟ

Το μισό της ποσότητας του άνθρακα στον φλοιό της Γης βρίσκεται με την
μορφή ανθρακικών αλάτων και το υπόλοιπο στους γαιάνθρακες, στο
πετρέλαιο, στην έμβια ύλη και στο διοξείδιο του άνθρακα της ατμόσφαιρας. Σε
καθαρή μορφή, ο άνθρακας, απαντάται ως διαμάντι και γραφίτη.

Κρυσταλλικοί άνθρακες – Διαμάντι

Οι άνθρακες εμφανίζονται στη φύση είτε ως κρυσταλλικοί είτε ως άμορφοι.

Στους κρυσταλλικούς τα άτομα του άνθρακα εμφανίζουν κανονική διάταξη σε
κρυσταλλικό πλέγμα, ενώ στους άμορφους η διάταξη των ατόμων είναι τυχαία.

Διαμάντι
Το διαμάντι είναι καθαρή μορφή κρυσταλλικού άνθρακα και αποτελείται από
διαφανείς κρυστάλλους. Είναι κακός αγωγός του ηλεκτρισμού.
Συχνά, λόγω προσμίξεων, τα διαμάντια είναι χρωματισμένα πορτοκαλί,
κίτρινα, πράσινα, κόκκινα, μπλε ή μαύρα, ενώ υπάρχουν και άχρωμα, διαφανή.
Τα πλέον πολύτιμα είναι τα μπλε.
Το βάρος του διαμαντιού μετράται σε καράτια ( 1 καράτι = 0,2g). Η αξία του
εξαρτάται κυρίως από το βάρος του.

Χρήσεις διαμαντιών
 Κατασκευή κοσμημάτων
 Κοπτικά και λειαντικά εργαλεία, γεωτρύπανα

Γραφίτης

Εκτός από το διαμάντι, ένας άλλος κρυσταλλικός άνθρακας είναι ο γραφίτης.

Ο γραφίτης έχεις τελείως διαφορετική δομή από το διαμάντι. Είναι μαύρος,
αδιαφανής και μαλακός. Είναι επίσης καλός αγωγός της θερμότητας και του
ηλεκτρισμού.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΟΥ Σελίδα 3

 ΑΛΚΑΛΙΑ-ΑΝΘΡΑΚΑΣ-ΠΥΡΙΤΙΟ

Χρήσεις γραφίτη

 Κατασκευή ηλεκτροδίων, στα ηλεκτρικά καμίνια και στις μπαταρίες.

 Μίγμα του από άργιλο χρησιμοποιείται στα μολύβια γραφής.
 Η σκόνη του μαζί με τα ορυκτέλαια αποτελεί ειδικό λιπαντικό.

Διαφορές διαμαντιών-γραφίτη

Α) τα διαμάντια έχουν σχήμα τριγωνικής πυραμίδας (τετραέδρου), ενώ στο

γραφίτη τα άτομα του άνθρακα σχηματίζουν κανονικά εξάγωνα.
Β) τα διαμάντια έχουν μεγάλη σκληρότητα (10 στην κλίμακα σκληρότητας
Mohs), ενώ ο γραφίτης είναι πολύ μαλακός (0,5-1,5 στην κλίμακα
σκληρότητας Mohs).

Άμορφοι άνθρακες – Γαιάνθρακες

Οι γαιάνθρακες είναι ορυκτοί άνθρακες που σχηματίστηκαν πριν από

εκατομμύρια χρόνια όταν τεράστιες δασικές εκτάσεις καταπλακώθηκαν από
διάφορα πετρώματα. Εκεί τα δένδρα με την επίδραση υψηλής πίεσης και
θερμοκρασίας και χωρίς την παρουσία αέρα μεταβλήθηκαν σε γαιάνθρακες,
υπέστησαν δηλαδή απανθράκωση. Απανθράκωση ονομάζεται η χημική
διεργασία κατά την οποία μια οργανική ένωση μετατρέπεται σε μαύρο στερεό,
που αποτελείται κυρίως από άνθρακα. Οι διάφορες μορφές γαιανθράκων είναι
ο ανθρακίτης (90% w/w σε άνθρακα), ο λιθάνθρακας(75-90 % w/w σε
άνθρακα) , ο λιγνίτης (65-75 % w/w σε άνθρακα) και η τύρφη ( μέχρι 65 %
w/w σε άνθρακα).

Η σύσταση των γαιανθράκων εξαρτάται από τον χρόνο που παρέμεναν

θαμμένες οι οργανικές ύλες και από τις συνθήκες πίεση και θερμοκρασίας που
επικράτησαν κατά την διάρκεια της απανθράκωσης. Οι γαιάνθρακες
περιέχουν, εκτός από άνθρακα, υγρασία και διάφορα πτητικά συστατικά.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΟΥ Σελίδα 4

 ΑΛΚΑΛΙΑ-ΑΝΘΡΑΚΑΣ-ΠΥΡΙΤΙΟ

Τέλος περιέχουν ανόργανες ουσίες που παραμένουν ως στάχτη μετά την καύση
τους.

Τεχνητοί άνθρακες

 Το κωκ, που χρησιμοποιείται στην μεταλλουργία.

 Ο ξυλάνθρακας, που χρησιμοποιείται ως καύσιμο.
 Ο ζωικός άνθρακας, που παράγεται κατά την απανθράκωση ζωικών
απορριμμάτων (π.χ. αίμα, οστά κ.α.). Εμφανίζει μεγάλη προσροφητική
ικανότητα.
 Η αιθάλη, που χρησιμοποιείται για την παρασκευή μελάνης χρωμάτων.
 Ο ενεργός άνθρακας, που παράγεται κατά την απανθράκωση ξύλων.
Εμφανίζει μεγάλη προσροφητική ικανότητα.

Χρησιμοποιείται:
 Στην επεξεργασία του πόσιμου νερού.
 Στη βιομηχανία της ζάχαρης για την απομάκρυνση έγχρωμων
προσμείξεων.
 Στην κατασκευή φίλτρων για την συγκράτηση δηλητηριωδών
αερίων στις αντισφυξιογόνες μάσκες.

Το διοξείδιο του άνθρακα

Το διοξείδιο του άνθρακα είναι αέριο, άχρωμο, άγευστο. Δεν εμφανίζει

τοξικότητα, αλλά ευθύνεται για την υπερθέρμανση του πλανήτη.

Το διοξείδιο του άνθρακα ελευθερώνεται με άλλα αέρια από τα ηφαίστεια.

Επειδή είναι βαρύτερο του αέρα, βρίσκεται σε ορισμένα σπήλαια.
Έχει χημικό τύπο CO2, δηλαδή το μόριό του αποτελείται από δύο άτομα
οξυγόνου ενωμένα με ένα άτομο άνθρακα.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΟΥ Σελίδα 5

 ΑΛΚΑΛΙΑ-ΑΝΘΡΑΚΑΣ-ΠΥΡΙΤΙΟ

Χρήσεις του διοξειδίου του άνθρακα

 Περιέχεται στα αεριούχα ποτά.
 Στους πυροσβεστήρες: όταν εκτοξεύεται στην φωτιά, λόγω της
μεγαλύτερης πυκνότητας που έχει από τον αέρα, «σκεπάζει» το υλικό
που καίγεται και δεν το αφήνει να έρχεται σε επαφή με το οξυγόνο του
αέρα, με συνέπεια η φωτιά να σβήνει.
 Είναι απαραίτητο αέριο για τη φωτοσύνθεση των φυτών.
 Το στερεό διοξείδιο του άνθρακα ονομάζεται ξηρός πάγος και
χρησιμεύει για την επίτευξη πολύ χαμηλών θερμοκρασιών.

Ανθρακικά άλατα

Ανθρακικά άλατα ονομάζονται τα άλατα που περιέχουν ως αρνητικό ιόν το

ανθρακικό ιόν CO3-.
Για παράδειγμα:
Na2CO3 ανθρακικό νάτριο
K2CO3 ανθρακικό κάλιο
CaCO3 ανθρακικό ασβέστιο
Τα ανθρακικά άλατα αντιδρούν με διαλύματα οξέων και ελευθερώνεται από
την αντίδραση διοξείδιο του άνθρακα.
Ανθρακικό άλας + οξύ  νέο άλας + CO2  + H2O

Παρατήρηση:
Από την θέρμανση των ασβεστόλιθων, οι οποίοι έχουν ως κύριο συστατικό το
ανθρακικό ασβέστιο, παράγεται ο ασβέστης (CaO).


CaCO3( s )  CaO( s )  CO2( g )

ανθρακικό οξείδιο
ασβέστιο του ασβεστίου
(ασβέστης)

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΟΥ Σελίδα 6

 ΑΛΚΑΛΙΑ-ΑΝΘΡΑΚΑΣ-ΠΥΡΙΤΙΟ

Τσιμέντο και σκυρόδεμα

Κονιάματα ονομάζονται τα μείγματα που χρησιμοποιούνται στις οικοδομές

για την σύνδεση των οικοδομικών υλικών.
Τα κονιάματα διακρίνονται σε:
 Αεροπαγή, γιατί σκληραίνουν με την επίδραση του αέρα.
 Υδατοπαγή, γιατί σκληραίνουν με την επίδραση του νερού.

Παράδειγμα αεροπαγούς κονιάματος

Όταν σε ένα μείγμα ασβέστη και άμμου προστεθεί νερό, παράγεται

ασβεστοκονίαμα, η γνωστή λάσπη που χρησιμοποιείται στο χτίσιμο και στο
σοβάντισμα. Η άμμος, που προστίθεται στο κονίαμα, δε συμμετέχει στη
χημική διαδικασία της σκλήρυνσης. Η παρουσία της άμμου διευκολύνει την
πρόσβαση του αέρα μέσα στην μάζα του κονιάματος, ώστε το διοξείδιο του
άνθρακα να έλθει σε επαφή με όλη την ποσότητα του υδροξειδίου του
ασβεστίου. Τότε σχηματίζεται ανθρακικό ασβέστιο, το οποίο αποτελεί τη
συνδετική ύλη των οικοδομικών υλικών.
Ca(OH)2(aq) + CO2(g)  CaCO3(s) + H2O(l)
υδροξείδιο ανθρακικό
του ασβεστίου ασβέστιο

Παράδειγμα υδατοπαγούς κονιάματος

Το τσιμέντο είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα υδατοπαγούς κονιάματος. Το

τσιμέντο είναι μείγμα πολλών χημικών ενώσεων, κυρίως του ασβεστίου, του
πυριτίου και του αργιλίου. Η σκλήρυνσή του επιτυγχάνεται με την προσθήκη
νερού, το οποίο αντιδρά με τα συστατικά του τσιμέντου. Η σκλήρυνση του
τσιμέντου απαιτεί σημαντικό χρονικό διάστημα. Η αύξηση της αντοχής του και
της σκληρότητάς του συνεχίζεται πολλές φορές για αρκετά χρόνια.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΟΥ Σελίδα 7

 ΑΛΚΑΛΙΑ-ΑΝΘΡΑΚΑΣ-ΠΥΡΙΤΙΟ

Μείγμα τσιμέντου, άμμου, χαλικιών και νερού αποτελεί το σκυρόδεμα, δηλαδή

το μπετόν. Αν μέσα στη μάζα του μπετόν τοποθετηθεί οπλισμός (βέργες) από
σίδηρο, τότε έχουμε το οπλισμένο σκυρόδεμα, δηλαδή το μπετόν αρμέ.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1.

2.

3.

4.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΟΥ Σελίδα 8

 ΑΛΚΑΛΙΑ-ΑΝΘΡΑΚΑΣ-ΠΥΡΙΤΙΟ

5.

6.

7.

8.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΟΥ Σελίδα 9

 ΑΛΚΑΛΙΑ-ΑΝΘΡΑΚΑΣ-ΠΥΡΙΤΙΟ

9.

10.

ΠΥΡΙΤΙΟ

Το πυρίτιο είναι το δεύτερο μετά το οξυγόνο πιο διαδεδομένο στοιχείο στον

στερεό φλοιό της Γης. Ελεύθερο δεν απαντάται στην φύση. Ενωμένο βρίσκεται
ως SiO2 (άμμος) και ως πυριτικά άλατα, που αποτελούν συστατικά διαφόρων
πετρωμάτων, όπως άργιλος, γρανίτης, σχιστόλιθος.

Το γυαλί

Το γυαλί:
 Είναι άμορφο στερεό
 Είναι εύθραυστο
 Είναι σκληρό

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΟΥ Σελίδα 10

 ΑΛΚΑΛΙΑ-ΑΝΘΡΑΚΑΣ-ΠΥΡΙΤΙΟ

 Είναι κακός αγωγός του ηλεκτρισμού και της θερμότητας

 Όταν θερμαίνεται, ρευστοποιείται και μπορεί να χυθεί σε καλούπια ή να
«φυσηθεί» με αέρα με σκοπό την κατασκευή διάφορων αντικειμένων.

Το φυσικό γυαλί δημιουργείται με την ψύξη του μάγματος στην επιφάνεια της
Γης.
Μορφές φυσικού γυαλιού είναι:
 Ο οψιδιανός
 Ο περλίτης

Μορφές που συναντιούνται και στην Ελλάδα, στα νησιά Νίσυρος και Μήλος.

Παρασκευή του κοινού γυαλιού

Παρασκευάζεται με σύντηξη, σε ειδικά καμίνια, καθαρής άμμου (SiO2), σόδας

(Na2CO3 ) και ασβεστόλιθου (CaCO3). Η προσθήκη οξειδίων των μετάλλων
στο τήγμα χρωματίζει το γυαλί σε διάφορες αποχρώσεις.

Κοινό γυαλί: περιέχει άμμο, σόδα και ασβεστόλιθο

Κρύσταλλο: αν κατά την κατασκευή του γυαλιού αντικατασταθεί μέρος του
ασβεστόλιθου με οξείδιο του μολύβδου και μέρος του ανθρακικού νατρίου με
ανθρακικό κάλιο παρασκευάζονται τα κρύσταλλα, τα οποία εμφανίζουν
καλύτερες οπτικές ικανότητες από το γυαλί.
Θερμοανθεκτικά γυαλιά (pyrex)
Με την προσθήκη οξειδίων διαφόρων στοιχείων, παράγονται κρύσταλλα και
ειδικά γυαλιά. Είναι ανθεκτικό σε απότομες μεταβολές της θερμοκρασίας και
γι’ αυτό χρησιμοποιείται σε συσκευές χημικών εργαστηρίων και είδη οικιακής
χρήσης.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΟΥ Σελίδα 11

 ΑΛΚΑΛΙΑ-ΑΝΘΡΑΚΑΣ-ΠΥΡΙΤΙΟ

Κεραμική

Πρώτη ύλη για τα κεραμικά αντικείμενα είναι οι άργιλοι, που είναι πυριτικές
ενώσεις του αργιλίου. Η άργιλος είναι ένα φυσικό υλικό που αποτελείται από:
αργίλιο, πυρίτιο, οξυγόνο και υδρογόνο.
Καθαρή μορφή αργίλου είναι ο καολίνης και ακάθαρτη είναι ο πηλός.
Η άργιλος διαβρέχεται με νερό και δίνει μια πλαστική και ευκατέργαστη μάζα,
από την οποία πλάθονται διάφορα αντικείμενα. Τα αντικείμενα αυτά, ψήνονται
σε ειδικούς φούρνους, διατηρώντας το σχήμα τους.(κεραμίδια, τούβλα,
γλάστρες).

Είδη κεραμικών

 Κεραμικά που κατασκευάζονται από άργιλο κατώτερης ποιότητας, π.χ.

κεραμίδια, τούβλα, γλάστρες.
 Κεραμικά που κατασκευάζονται από ορισμένης ποιότητας αργιλόχωμα
που ονομάζεται φαγεντιανή γη, π.χ. πιάτα, πλακάκια, είδη υγιεινής.
 Πορσελάνες που παρασκευάζονται από την καθαρότερη μορφή
αργίλου, τον καολίνη.
 Πυρίμαχα κεραμικά που κατασκευάζονται από άργιλο ειδικής ποιότητας
που περιέχει και οξείδιο του μαγνησίου.

Οπτικές ίνες – Ημιαγωγοί

Οι οπτικές ίνες είναι υλικά που περιέχουν πυρίτιο και μπορούν να

αντικαταστήσουν τους μεταλλικούς αγωγούς σε τηλεπικοινωνιακές εφαρμογές,
λόγω ταχύτερης διακίνησης μεγαλύτερου όγκου πληροφοριών. Οι οπτικές ίνες
είναι κατασκευασμένες από γυαλί πολύ μεγάλης καθαρότητας, έχουν
κυλινδρική μορφή και διάμετρο όσο περίπου μια ανθρώπινη τρίχα.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΟΥ Σελίδα 12

 ΑΛΚΑΛΙΑ-ΑΝΘΡΑΚΑΣ-ΠΥΡΙΤΙΟ

Πλεονεκτήματα οπτικών ινών σε σχέση με τα χάλκινα

 Το διοξείδιο του πυριτίου, που αποτελεί την πρώτη ύλη παρασκευής

των οπτικών ινών, υπάρχει ελεύθερο στην φύση σε μεγάλες ποσότητες,
σε αντίθεση με τον χαλκό από τον οποίο κατασκευάζονται τα καλώδια.
 Οι οπτικές ίνες είναι φθηνότερες και έχουν μικρό βάρος.
 Οι οπτικές ίνες παρέχουν την δυνατότητα ταχύτερης διακίνησης και
μεγαλύτερου όγκου πληροφοριών απ’ ό,τι οι χάλκινοι αγωγοί.
 Με την χρησιμοποίηση οπτικών ινών είναι σχεδόν αδύνατη η υποκλοπή
μηνυμάτων.

Οι ημιαγωγοί

Οι ημιαγωγοί είναι χημικά στοιχεία ή χημικές ενώσεις που χρησιμοποιήθηκαν

στην κατασκευή ηλεκτρονικών υπολογιστών. Από ημιαγωγούς
κατασκευάζονται δίοδοι, δηλαδή διατάξεις οι οποίες επιτρέπουν στο ηλεκτρικό
ρεύμα να διέρχεται μόνο κατά μία συγκεκριμένη φορά (αγώγιμη φορά) και όχι
κατά την αντίθετη κατεύθυνση (ανασταλτική φορά). Ο κυριότερος ημιαγωγός
είναι το πυρίτιο.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΟΥ Σελίδα 13

 ΑΛΚΑΛΙΑ-ΑΝΘΡΑΚΑΣ-ΠΥΡΙΤΙΟ

2.

3.

4.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΟΥ Σελίδα 14

 ΑΛΚΑΛΙΑ-ΑΝΘΡΑΚΑΣ-ΠΥΡΙΤΙΟ

5.

6.

7.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΞΑΡΧΟΥ Σελίδα 15