T.C.

ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ

MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ
ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
MALZEME BİLGİSİ DERSİ

Prof. Dr. Semra ÇORUH

ENDÜSTRİYEL HAMMADDELER
VE YAPI MALZEMELERİ
• Çeşitli şekillerde günlük hayatımızın birer
parçasını oluşturan modern endüstri
ürünlerinin temel girdileri, endüstriyel
hammaddeler olarak tanımlanmaktadır.
• Bunlar doğada yaygın olarak bulunan,
kazanılmaları işlenmiş ürün haline getirilmeleri
nispeten kolay olan yer altı zenginlikleridir.
• Genellikle metaller dışında kalan mineral
zenginleşmeleri endüstriyel hammaddeler
kavramı kapsamında incelenmektedir.
Aşağıda bazı endüstriyel hammaddelerin oluşturduğu
yapı malzemelerini inceleyeceğiz.

• Perlit
• Zeolit
• Pomza
• Sepiyolit
• Kil
• Yüksek fırın cürufları (YCF) ve Uçucu küller
(UK)
PERLİT
Perlit asidik karakterli volkanik bir camdır.

İnci anlamına gelen perle kelimesinden türetilmiştir.

Perlit, ısıyla genleşme özelliği olan, genleştirildiğinde

çok hafif ve gözenekli hale geçen bir kayaçtır.

Perlitte en önemli özellik, hidrasyona uğramış camsı

silika yapısındaki %2.5 arasında bileşik halinde içerdiği
sudur ve bu su perlitin kararlılığını sağlamaktadır.
Nitrat sülfat, fosfor, ağır metal, radyoaktif element ve organik
madde içermez. Dolayısıyla kimyasal olarak oldukça saftır.

Perlite ticari değer kazandıran en önemli özellik; az hacimdeki

düşük yoğunluğu, fiziksel esnekliği, kimyasal sabitliği, düşük ses
geçirgenliği, ateşe karşı dayanıklılığıdır
 Perlitin tüketim alanları başlıklar halinde aşağıda
verilmektedir
1- İnşaat Sektörü :
Şekillendirilmiş izolasyon malzemeleri (çatı ve zemin izolasyonlarında)

Perlitli Sıvalar
Perlit agregalı hafifi yalıtım betonu (Çimento veya alçı bağlayıcı)
Perlit agregalı hafifi yapı elemanları tavan kiremitleri, boru izolasyonları vs.
Gevşek dolgu malzemesi olarak (tavan araları zemin ve duvar boşluklarında
yalıtım malzemesi olarak; silikonla özel bir işleme tabi tutularak köpük halinde)
Yüzey döşemelerinde (ısı ve ses yalıtıcı olarak)
Çimento ve alçı dışındaki bağlayıcılarla yapılan özel amaçla perlit beton
2. Tarım Sektörü: Toprağın fiziksel özelliklerini artırıcı "substrat" Maddesi
olarak, gerekli uygun toprak koşullarını sağlamak topraktaki sıkılığın artmasına
yardım ederek su drenajını azaltmak ve nemi muhafaza etmek, fideler için
üreme ortamı oluşturmak, toprağı havalandırmak gibi nedenlerle aşağıdaki
alanlarla geniş olarak kullanılır.
3.Sanayi Sektörü:
Gıda, ilaç ve kimya sanayiinde filtre yardımcı maddesi olarak;
Gıda sanayiinde: Meyve sularını süzmede, bitkisel yemeklik
yağlarını süzmede, şeker şerbeti süzmede, mısır şerbeti süzmede
(glikoz /dekstroz üretiminde), bira, şarap ve likörleri süzmede.
İlaç ve kimya sanayiinde: Boyaların süzülmesinde, kağıt
sanayiinde (beyaz su filtrasyonu), antibiyotiklerin süzülmesinde,
pektin süzmede, sitrik asit süzmede, soda külü eriyiklerinin
filtrasyonu, sodyum silikat (su cam), sülfürik asit filtrasyonu,
uranyum şerbeti filtrasyonu, flok süzmede (alüminyum hidroksit
ve flokülasyon işlemlerinde), fosforik asit süzmede kullanılır.
Diğer süzme işlemlerinde: İçme suyu süzmede, yüzme
havuzlarının suyunu süzmede, atık suları temizleme ve süzme
işlemlerinde, makina yağı süzmede (kullanılmış makina yağlarının
rejerasyonu).
İlaç ve kimya sanayiinde dolgu maddesi olarak;

Çeşitli ilaçlarda (insan sağlığı ilaçların veteriner ilaçları)

Haşere ilaçlarında (bitki koruma vb.)
Temizleyici tozlarda
Gübrelerde
Dinamit üretiminde
Testüre örtücülüğü yüksek (yüzeyi genli) boyaların üretiminde
Kozmetik sanayiinde (sabun vb.)
Sanayide ısı yalıtım malzemesi olarak; kullanılır.
ZEOLİT
Son yılların önemli hammaddelerinden olan zeolitler kimyasal
olarak "sulu alümino silikatlar" olarak bilinmektedirler.

Doğal zeolitler 40'ı aşkın mineralden oluşmuş bir grup ismidir.

Ayrıca sentetik zeolitler de vardır.

Zeolit Kullanım Alanları : Zeolitlerin başlıca fiziksel ve kimyasal

özellikleri olan; iyon değişikliği yapabilme adsorpsiyon ve buna
bağlı moleküler elek yapısı, silis içeriği, ayrıca tortul zeolitlerde
açık renkli olma, hafiflik, küçük kristallerin gözenek yapısı
zeolitlerin çok çeşitli endüstriyel alanlarda kullanılmalarına
neden olmuştur.
• Kirlilik Kontrolü: Zeolit mineralleri iyon değiştirme ve
adsorpsiyon özellikleri nedeniyle kirlilik kontrolünde gittikçe
artarak kullanılmaktadır.
• Radyoaktif Atıkların Temizlenmesi : Nükleer santral atıklarında
bulunan ve çevre sağlığı açısından tehlikeli olan Sr , Cs , Co ,Ca
gibi izotoplar, zeolitlerle tutulabilmektedirler. Böylece atık sudan
alınan radyoaktif atıklar,zeolitle birlikte gömülerek zararsız hale
getirilmektedir.
• Atık Suların Temizlenmesi : Şehir ve endüstri tesislerin atık
sularında bulunan azot bileşikleri (özellikle amonyum), metal
iyonları (Pb, Cd, Fe, Cu, vb.) atıldıkları ortamlarda yer altı ve
yerüstü sularını kirletmekte ve bu ortamların gerek temiz su
gerekse de kullanma suyu olma özelliklerini yok etmektedirler.
• Baca Gazlarının Temizlenmesi : Petrol ve kömür kullanan
tesislerin bacalarından çıkan CO2, SO2 ve diğer kirletici gazlar
zeolitlerin adsorplayıcı özelliği ile ayrılabilmektedir.
• Petrol Sızıntılarının Temizlenmesi
• Oksijen Üretimi
• Çöp Deponi Alanları
• Madencilik ve Metalürji
• Kağıt Endüstrisi

• İnşaat Sektörü :Zeolit puzzolanlar, son beton ürününün daima

yer altı su korozyonuna maruz kalacağı hidrolik çimentolarda
önemli uygulamalar bulmaktadır. Zeolitlerin sulu alt yapılarda
kullanılacak puzzolan çimento üretiminde kullanılması, yüksek
silis içermeleri nedeniyle betonun katılaşma sürecinde açığa
çıkan kirecin nötrleşmesini sağlayabilmektedir. Zeolitlerin
sıkışma ve aşınmaya karşı dayanımı daha yüksektir. Kolayca
kesilip işlenebilmeler.
Çöp Depo Alanları :Düzenli çöp deponi alanlarının en önemli
kesimleri zemin ve zemin stabilizasyonudur. Zeminde kullanılacak
astar malzemenin zemini sağlamlaştırıcı geçirgen olmayan bir yapı
göstermesi istenir. Bunun için genelde geçirgenliği az olan killer
kullanılmaktadır. Killerin zamanla şişerek jelleşmeleri ve asit
ortamlardan etkilenmeleri nedeniyle problemler
yaşanabilmektedir. Yapılan araştırmalar bentonit türü killerle
klinoptilolit türü zeolitlerin birlikte kullanılmalarının hem zemin
kararlılığına olumlu etki yaptığı hem de daha ince astar malzemesi
ile zemin oluşturulabileceğini göstermiştir. Aynı zamanda zeolit
sızabilecek sulardaki zararlı iyonları tutarak ayrıca filtre görevi
görmektedir.
POMZA
Değeri yeni anlaşılan volkanik kökenli bir kayaçtır.

Boşluklu, süngerimsi, volkanik olaylar neticesinde oluşmuş,

fiziksel ve kimyasal etkenlere karşı dayanıklı, gözenekli camsı
volkanik bir kayaçtır.

Oluşumu sırasında bünyedeki gazların ani olarak bünyeyi terk

etmesi ve ani soğuması nedeniyle, makro ölçekten mikro ölçeğe
kadar sayısız gözenek içerir.

Isı ve ses yalıtımı oldukça yüksektir.

Ateşe ve ısıya yüksek dayanım özelliği vardır.

İnşaat sektöründe yaygın kullanım alanı bulabilmektedir.

SEPİYOLİT
Sepiyolit, diğer endüstri minerallerine kıyasla dünyadaki
kaynakları son derece kısıtlı olan ve ekonomik yatakları sadece
İspanya ve Türkiye ile sınırlı bulunan bir hammaddedir.

Ülkemizde lületaşı türü sepiyolit, yüzyıllardan beri bilinen ve

geleneksel ihraç ürünlerimizden olan bir mineral olmasına
karşılık, sedimanter oluşumlu, tabakalı tip sepiyolit yataklarına
yönelik bilimsel araştırmalar, 1988 yılında MTA Genel Müdürlüğü
projeleri ile başlatılmış ve özellikle Japon Araştırma Enstitüleri ile
geliştirilen ortak teknoloji çalışmaları sayesinde Türkiye’deki
sepiyolit yataklarının önemli bir kısmının karakterizasyonu
yapılmıştır.

Sepiyolitin genleşme özelliği yoktur.

1-Koku giderici olarak çiftlik ve ahırlarda; evcil hayvanlar ve ahır
hayvanlarının atıklarının emilmesi ve koku giderilmesi için zeminlerde

2-Tarım ve böcek ilaçları taşıyıcısı olarak

3-Madeni esaslı yağlar, nebati yağlar ve parafinlerin rafinasyonunda

4-Atık su arıtma sistemlerinde

5-Karbonsuz kopya kağıtları ve sigara filtrelerinde

6-Gastrointestinal sistemle ilgili ilaçlarda toksin ve bakteri emici

formülasyonlarda

7-Deterjan ve temizlik maddelerinde ;

kullanılır.
KİL
Kaolin (veya Çin kili), ball kili ve bentonit endüstride kullanılan 3
temel kildir.

Bu üç temel kil hammaddesi özel işlemler (zenginleştirme-süzme,

selektif madencilik, kimyasal işlem) ile istenilen özellikler
kazandırılan pahalı hammaddelerdir.

Genleştirilmiş kil hafif yapı malzemelerinin basınç mukavemeti

en yüksek olanlarından biridir.
Günümüzde, gözenekli ve hafif malzemelerin farklı endüstri
alanlarında kullanımı giderek yaygınlaşmaktadır. Bu malzemeler,
genellikle inşaat yapı sektöründe, hafif yapı elemanlarının
üretiminde kullanılmaktadır.

Hafif yapı malzemesi ve agrega grubunda değerlendirilen

genleşen kil agregalar bugün Avrupa ve A.B.D.’de farklı amaçlarla
kullanımının yanı sıra özellikle yapı sektöründe hafif yapı
elemanlarının üretilmesinde vazgeçilmez ana hammadde
kaynaklarından birisi konumundadır.
Seramik hammaddesi olarak killerin özellikleri

Plastiklik
Topaklanma
Camlaşma
Kuruma ve pişme çekmesi
Kuru ve pişme dayanımı
Pişme rengi
KİLLERİN TÜKETİM ALANLARI
Endüstriyel dolgu hammaddesi
Çeşitli kağıt üretimi
Kaolin kaplı kağıtlar
Lastik, plastik,boya, kalem, mürekkep deterjan,

Bağlayıcı ve yapıştırıcıda
Duvar kağıdı
Sunni deri, textil yer kaplamalarında çimento,
Elektrik izalatör kaplamalarında, Aşındırıcı disklerde
Çimento

Toz dağıtıclarda adsorbent olarak

İlçlarda, makyaj malzemelerinde

Refrakter ve bağlayıcı olarak seramik üretiminde

Beyaz porselen masa üstü seramiklerde

Isı dayanımı ve uygun kimyasal malzeme olarak kimya endüstrisinde

YÜKSEK FIRIN CÜRUFLARI VE UÇUCU KÜL
Günümüzde, sanayileşmeye paralel olarak artan enerji ihtiyacı ve
bu ihtiyacı karşılamak için kullanılan fosil kökenli yakıtlar önemli
çevresel problemleri de beraberinde getirmektedir.

Çevre kirliliğinin azaltılarak insanların yaşam kalitelerinin

arttırılması bu tür atık malzemelerin farklı alanlarda
değerlendirilmesi ile sağlanabilir.

Kömür kaynaklı uçucu küllerin ve yüksek fırın cürufunun inşaat

sektöründe beton üretiminde kullanılması ve bertaraf edilmesi
son yıllarda önemle üzerinde durulan bir konu haline gelmiştir.

Dünyada yapı malzemesi olarak betonun kullanımı artarak devam

etmektedir.
Yüksek fırın cürufu (YFC), demir-çelik tesislerindeki yüksek
fırınlarda demir üretimi esnasında açığa çıkan bir yan üründür.
Yüksek fırın cürufu aniden soğutularak granüle hale getirilir ve
daha sonrasında öğütülür. Öğütülen bu malzeme çimentoya
katılabildiği gibi betonda ayrı olarak da kullanılabilmektedir.

Yüksek fırın cürufu tek başına bağlayıcılık özelliği olmayan, ancak

Portland çimentosu ile birlikte kullanıldığında bağlayıcılık özelliği
kazanan bir malzemedir. Yüksek fırın cürufunun betonun fiziksel
ve mekanik özelliklerine oldukça fazla olumlu katkısı vardır.
Aşağıdaki tabloda cürufun taze ve sertleşmiş betondaki etkileri
özetlenmiştir.
Yüksek fırın cürufu ve uçucu kül içeren
betonun üstünlükleri nelerdir?
Yüksek fırın cürufu ve yüksek fırın cüruflu çimento ile yapılan
betonun en önemli üstünlüğü çevresel etkilere karşı daha dirençli
olmasıdır. Bu nedenle sülfat etkisi, deniz suyu etkisi, donma-
çözünme etkisi ve aşınma etkisi gibi çevresel faktörlerin baskın
olduğu yerlerde kullanımı faydalıdır. Ayrıca betonun daha
işlenebilir ve geçirimsiz olmasını sağlar. Yüksek fırın cüruflu
çimento ile yapılan betonların erken dayanımları bir miktar
düşük gelmekle beraber nihai dayanımı portland çimentosuna
oranla daha yüksektir.
Uçucu külün boşluk doldurma özelliği sonucu hava içeriği daha
düşük bir yapı oluşur. Aslında bu bir avantaj gibi gözükse de
donma-çözünme etkisine maruz yapılarda ters bir etki oluşturur.
Tabi ki bu tür durumlarda hava sürükleyici katkı kullanımı ile bu
durum engellenebilir. Ancak, uçucu kül dozajının yüksek olması
ve karbon içeriğinin de fazla olması hava sürükleyici katkının
etkisini azaltabilmektedir.

Çok net bir açıklaması olmasa da yüksek oranda uçucu kül içeren
betonlar buzlanmaya karşı uygulanan tuzlama çalışmalarından
daha çok olumsuz etkilenmektedir.
Çin’de bir hava alanı apronu – %40 oranında uçucu kül kullanımına
bağlı yüzey problemi
Sonuç:
UK VE YCF yıllardır yapılan çalışmalar ve edinilen tecrübeler
sonucunda beton performansına olumlu katkıları olan bir mineral
katkı olarak kabul görmüştür. Özellikle deniz yapıları, arıtma
tesisleri, kimyasal etkilere maruz yapılarda betonun dürabilitesini
iyileştirir. Bu tür projelerde genelde toplam bağlayıcının %20-
50’si oranında uçucu kül kullanılmaktadır. Yüksek oranda uçucu
külün sadece teorik ve pratik kabüllere göre uygun görülmesi
yanlıştır. Bu nedenle bu durumlarda önceden detaylı test ve
analizlerin yapılması ve optimum oranın tespit edilmesi
gerekmektedir.
 KAYNAKÇA
• Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü
• TÇMB – Türkiye Çimento Müstahsilleri Birliği www.tcma.org.tr Türkiye’deki
Uçucu küllerin Sınıflandırılması ve Özellikleri Yayın-TÇMB/AR-GE/Y03.03
Ağustos 2004 2.Baskı
• İ.T.Ü. Maden Fakültesi Koridor Müzesi web
• Namık Kemal Üniversitesi Biyosistem Mühendisliği Anabilim Dalı
• Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü - İlker Bekir
Topçu, Cenk Karakurt
• http://teknolojikarastirmalar.com/pdf/tr/03_2009_5_1_54_378.pdf
• Yazar : Prof.Dr.M.A.TAŞDEMİR (ACE 2002 Sempozyumu/İTÜ İnşaat
Fakültesi)