Félagsfræði, einstaklingur og samfélag

5. kafli: Samfélag

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 1

 Samfélag og félagsleg festi (bls. 110)

Þessi kafli átti að byrja á sögu – en hún

lenti nú reyndar á bls. 116 – en það
kemur ekki að sök.

Samfélag og menning eru tvær hliðar á

sama peningi og ekki hægt að lýsa öðru
án þess að hitt fylgi með.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 2

Samfélag og félagsleg festi (bls. 110)

Skoðaðu skilgreininguna í gráa boxinu á

samfélagi á bls 110. Athugaðu að þetta er
flókin skilgreining og ekki víst að þú áttir
þig á í byrjun hvað hún þýðir. Þegar þú ert
hins vegar búin(n) að lesa allan kaflann
áttu að skilja skilgreininguna.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 3

Samfélag og félagsleg festi
Samfélag er hópur fólks sem býr saman í
skipulögðum félagsskap og það eru
samskiptahættirnir sem tengja saman fólk
með sömu menningu.

Félagsleg festi eru þeir þættir

samfélagsins sem hefur verið komið fyrir í
fast form. Dæmi: Fjölskyldan, trúarbrögð,
stjórnarkerfi, menntun, efnahagskerfi,
dómskerfi, heilbrigðiskerfi, vísindi og her.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 4

Samfélag og félagsleg festi (bls. 111)

Skoðaðu töflu 5.1. um félagslegu festin

vel.

Bættu við einhverju festi, t.d. trúarbrögðum

eða íþróttum, og fylltu út dálkana eins og í
töflu 5.1

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 5

 Samfélag og félagsleg festi (bls. 112)
Á bls. 112 er aftur fjallað um félagslegu
festin og þau skilgreind svo:

Með félagslegu festi er átt við ákveðna þætti

samfélagsins sem hefur verið komið fyrir í fast
form.

Öllum samskiptum innan félagslegu festana er

stýrt af viðmiðum og félagslegu
taumhaldi.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 6

 Samfélag og félagsleg festi (bls. 112)
Þú manst vonandi hvað hugtökin viðmið
og félagslegt taumhald þýða? Ef ekki, þá
verður þú að fletta þeim upp hér og nú
(athugaðu í atriðaorðaskránni aftast í
bókinni).

Á bls. 111 er villa en rétt fyrir ofan miðja síðu

stendur; Nokkur helstu festin eru sýnd í
töflunni hér til vinstri. Hér er átt við töfluna á
bls. 111.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 7

 Samfélag og félagsleg festi (bls. 112)

Ef samfélag á að halda velli (hvort sem

um er að ræða fjölskyldu eða ríki) verður
það að geta uppfyllt grundvallarþarfir
íbúanna – annars deyr samfélagið út.

Helstu hlutverk eða grundvallaþarfir eru:

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 8

Helstu verkefni allra samfélaga (bls. 113)
Nýliðun: Börn fæðast inn í samfélagið eða
nýir einstaklingar flytja inn í það.

Öll samfélög leggja mikið upp úr því að vernda

börn og unglinga og þess vegna er fjölskyldan til í
einni eða annarri mynd í öllum samfélögum.

Á Íslandi er þeim umbunað sem vilja eignast börn

(fæðingarorlof/feðraorlof). Í Kína er reynt að
takmarka barnafjöldann.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 9

Helstu verkefni allra samfélaga (bls. 113)
Félagsmótun: Einstaklingar læra hvað felst í
því að vera meðlimur í samfélaginu.

Öll samfélög hafa einhvers konar kerfi sem á að

tryggja að nýliðarnir (börn/innflytjendur) læri
leikreglur samfélagsins.

Fjölskyldan hefur hingað til verið einn af

mikilvægustu félagsmótunaraðilunum en nú hafa
fjölmargar stofnanir (skólar/fjölmiðlar) tekið við
hluta af félagsmótunarhlutverki fjölskyldunnar.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 10

Helstu verkefni allra samfélaga (bls. 113)
Framleiðsla og skipting
gæða: Að sjá til þess að
lífsnauðsynjar séu fram-
leiddar og þeim skipt með
einhverjum hætti milli
íbúanna.

Efnahagsleg kerfi sem stýra

framleiðslu og útdeila vörum
og þjónustu. Framleiðsla og
skipting gæða er afar
mismunandi eftir
þjóðfélögum.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 11

Helstu verkefni allra samfélaga (bls. 113)
Mikill munur er á tækni og verklagi samfélaga,
það er þeim verkfærum og tækjum sem notuð
eru til framleiðslu lífsnauðsynja.

Mikill munur á milli samfélaga á því hvað telst

nauðsynlegt til að komast af. Kínverski
spekingurinn Lao Tse hafði ákveðna skoðun á
þessu – hver var hún?

Mikill munur er á hvernig gæðum er skipt milli

íbúanna.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 12

Helstu verkefni allra samfélaga (bls. 114)
Verkaskipting: Verkum er skipt milli hópa
eða einstaklinga.

Verkaskiptingin fer eftir því hversu þróað

samfélagið er.

Í flestum frumstæðum landbúnaðarsamfélögum

er, auk bænda, sérhæfð prestastétt og stundum
atvinnustjórnmálamenn.

Þúsundir ólíkra starfa eru til í iðnaðarsamfélögum.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 13

Helstu verkefni allra samfélaga (bls. 115)
Skipting valda og miðstýring: Völdum er
misskipt - hver ræður?

Í einföldum þjóðfélagsgerðum eru engir

stjórnmálaleiðtogar og mikið jafnræði ríkir milli
þegnanna.

Í flóknari þjóðfélagsgerðum er mikil stéttskipting –

þar er fólki raðað eftir tign, kyni, aldri og fleiru í
þeim dúr.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 14

Helstu verkefni allra samfélaga (bls. 115)
Félagsvísindamenn hafa spurt
sig að því hvað haldi
samfélagi án formlegra
stjórnenda saman. Hvert er
svarið?

Af hverju eru konur en ekki

karlar notaðar sem skiptimynt
í samskiptum milli hópa í
frumskógum Amason eða í
Nýju-Gíneu?

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 15

Helstu gerðir samfélaga (bls. 116)
Allir eru mótaðir af samfélaginu sem þeir
alast upp í jafnframt því sem þeir hafa
sjálfir áhrif á mótun þess.

Geturðu nefnt dæmi til að styrkja fullyrðinguna

hér að ofan?

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 16

Helstu gerðir samfélaga (bls. 116)
Lestu söguna í gráa boxinu á bls. 116. Hver
er meginboðskapur hennar (til hvers er verið
að segja þessa sögu)?

Samfélög eru flokkuð eftir framleiðsluað-

ferðum, en með því er átt við þær aðferðir
og tækni sem notuð er til að afla fæðu.

Samfélög eru flokkuð í iðnvædd og óiðnvædd

samfélög allt eftir á hvaða tæknistigi þau eru.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 17

Helstu gerðir samfélaga (bls. 116)

Neðst á bls. 116 stendur (sjá töflu á bls.

115). Hér á að sjálfsögðu að standa bls.
121! Lagaðu það í bókinni þinni.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 18

Ísmaðurinn Ötzi (bls. 117)

Lestu söguna um ísmanninn vel. Getur hún á

einhvern hátt svarað spurningum um það
hver við erum, hvaðan við komum og hvert
við stefnum? Hvernig?

Hver var Ötzi?

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 19

Helstu gerðir samfélaga (bls. 120)
Samfélögin eru flokkuð niður eftir framleiðslu-
aðferðum þeirra, þ.e. hvernig aðferðir og
tækni er notuð til að afla fæðu.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 20

Helstu gerðir samfélaga (bls. 120)
Safnara- og veiðimannasamfélög:

Elstu þekktu samfélögin – saga þeirra nær 50.000

ár aftur í tímann.

Veiðar og söfnun matvæla. Karlar sjá um veiðar

en konur safna jurtum – framlag kvenna mun
meira en framlag karla til fæðuöflunar.

Minnst tæknivædd allra samfélaga – óiðnvædd.

Fámenn samfélög (30-40 einstaklingar) og lítil

verkaskipting.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 21

Helstu gerðir samfélaga (bls. 120)
Safnara- og veiðimannasamfélög:

Fjölskyldan er mikilvægasti hópurinn. Fjölgi

einstaklingum innan hópsins of ört bitnar það á
lífsviðurværi þeirra.

Menning er samstæð og breytingar hægar. Upp til

hópa friðsælt fólk.

Dánartíðni er mjög há – allar breytingar í

umhverfinu geta haft mjög alvarlegar afleiðingar
fyrir hópinn.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 22

Helstu gerðir samfélaga (bls. 122)
Safnara- og veiðimannasamfélög:

Mikið jafnræði ríkir í þessum samfélögum

– einstaklingar geta ekki sankað að sér
eignum. Allt sem er aflað er borðað.

Mið-Afríka, frumskógar Suður-Ameríku,

frumbyggjar Ástralíu og eyjar í Kyrrahafinu.

Skoðaðu töflu 5.2 (bls. 121) mjög vel.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 23

Hirðingjasamfélög (bls. 122)

Tæknilegar og félagslegar breytingar eru einn helsti

drifkrafturinn í þróun samfélaga.

Saga hirðingjasamfélaga hófst fyrir um 10-11.000

árum.

Hirðingjar fylgja dýrahjörðum sínum á milli beitilanda

og vatnsbóla. Ekki föst búseta.

Helstu dýr hirðingja eru geitur, sauðfé, hreindýr,

nautgripir og kameldýr.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 24

Hirðingjasamfélög (bls. 122)

Meiri stéttaskipting en hjá söfnurum og

veiðimönnum. Oft stjórnað af höfðingjum.

Óiðnvædd samfélög.

Afríka, Mið-Asía og Austurlönd nær.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 25

Pálbúskapur (bls. 122)
Hófst fyrir um 10-11.000 árum og tíðkast
enn, t.d. í regnskógum Suður-Ameríku.

Fólk heggur tré og brennir gróður svo að

askan kemur í stað áburðar. Sérstakt
verkfæri, páll (skófla), notað til að róta
upp jarðveginum.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 26

Pálbúskapur (bls. 122)
Tiltölulega föst búseta og óiðnvædd
samfélög.

Meiri uppskera og tryggara fæðuframboð

en áður. Það leiðir til meiri verkaskiptingar
og örari fólksfjölgunar.

Yanomami-indíánar; geturðu fundið

upplýsingar um þá (t.d. á netinu)?

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 27

Landbúnaðarsamfélög (bls. 123)
Landbúnaðarbylting – plógurinn fundinn
upp (fyrir um 6000 árum) og þar með mátti
stórauka frjósemi jarðvegsins.

Matvælaframleiðsla margfaldaðist.

Mikil fólksfjölgun varð, fyrstu borgirnar

urðu til og líklega líka heimspeki, listir,
bókmenntir og arkitektúr.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 28

Landbúnaðarsamfélög (bls. 123)
Mikil verkaskipting og föst búseta.

Hugmyndir um einn guð sem skapara alls –

og að hann hefði bein áhrif á allt sem
tengdist velferð veraldar. Drottinn er minn
hirðir (23. Davíðssálmur).

Fátæk landsvæði í Suður-Ameríku, Afríku

og Asíu.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 29

Landbúnaðarsamfélög (bls. 123)
Skoðaðu yfirlitstöflu 5.3 (bls. 123) vel.

Tækniþróun og breytingar á stöðu

kvenna:

• Í frumstæðustu samfélögunum framleiddu

konur mun meiri fæðu en karlar – veiðar voru
stopular og ekki hægt að treysta á þær.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 30

Landbúnaðarsamfélög (bls. 124)
Tækniþróun og breytingar á stöðu kvenna:

• Karlar sáu um viðskipti og gættu hjarðanna.

• Fyrir 5000 árum hófu menn að smíða gripi úr

málmum – og það voru karlar sem fundu upp
járnplóginn.

• Þegar einhverjum karli datt það í hug að hengja

plóginn aftan í kú gjörbreyttist samfélagið yfir í
mun þróaðra landbúnaðarsamfélag.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 31

Landbúnaðarsamfélög (bls. 125)
Tækniþróun og breytingar á stöðu kvenna –
Elise Boulding:

• Til að stunda landbúnað þurfti tvennt til, plóg og nautgrip til

að draga plóginn. Báðir þessir þættir voru á verksviði karla.

• Konur lentu í aðstoðarstörfum – plógurinn færði því konum

stöðulækkun í samfélaginu en körlum stöðuhækkun.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 32

 Iðnaðarsamfélagið (bls. 125)
Hófst með iðnbyltingunni um miðja 18. öld í
Bretlandi en aðrar Evrópuþjóðir og Bandaríkin
fylgdu í kjölfarið.

Fjöldaframleiðsla á iðnvarningi fyrir markað.

Með markaði er átt við notkun peninga sem
gjaldmiðils (í stað vöruskipta).

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 33

 Iðnaðarsamfélagið (bls. 125)
Mikil aukning í verslun, viðskiptum og
samgöngum.

Mannfjöldasprenging og mikil borgvæðing.

Hverjar voru helstu afleiðingar iðnvæðingar í

Evrópu?

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 34

 Iðnaðarsamfélagið (bls. 126)
Félagslegur ójöfnuður verður sýnilegri en áður.

Nú á tímum hefur dregið úr félagslegum ójöfnuði í

iðnvæddum samfélögum, meðal annars vegna
opinbers stuðningskerfis.

Vöxtur verkalýðsstéttarinnar. Verkalýðsfélög

stofnuð til að bæta launakjör, vinnuskilyrði og
stjórnmálaleg réttindi félagsmanna.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 35

 Upplýsingasamfélagið (bls. 126)
Framleiðsla á þjónustu verður meira áberandi
en framleiðsla á iðnvarningi (eftir 1945).
Hlutfall þjónustustarfa fer yfir 50%. Nánast öll
þjónustustörf snúast um upplýsingar.

Afsprengi upplýsinga- og þekkingarbyltingar

sem hefur fylgt þróun tölva.

Alheimssamfélagið verður til vegna þess að

samskipti og upplýsingaflæði milli heimshluta
er orðið svo öflugt.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 36

 Upplýsingasamfélagið (bls. 126)
Iðnvæðing og upplýsingabylting hafa gert
samfélögin brotakennd og mörg rótgróin gildi
og viðmið eru að leysast upp og hverfa.

Hafa hefðbundin gildi eins og samstaða og

mannréttindi glatað vægi sínu? Er öllum sama?

Bylting í samskiptamöguleikum. Fólk flytur

vinnustaðinn heim. Sýndarveruleiki.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 37

 Upplýsingasamfélagið (bls. 130)

Skoðaðu töfluna um gerðir samfélaga á

bls. 128 og 129 mjög vel – enda er hún
samantekt yfir allar samfélagsgerðirnar
sem fjallað er um á bls. 116-130.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 38

 Þjóðir og þjóðarbrot (bls. 130)

Þjóð: Hópur fólks sem myndar eina heild.

Hópurinn talar yfirleitt sama tungumál og á
sér sameiginlega sögu og menningu. Þjóðin
býr í eigin ríki eða sækist eftir að stofna eigið
ríki.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 39

 Þjóðir og þjóðarbrot (bls. 130)
Þjóðarbrot: Minnihlutahópar í tilteknum
ríkjum. Tungumál, menning og saga
þjóðarbrotsins og meirihlutans sem ræður
ríkinu eru oft ólík. Þjóðarbrotin skipa því
venjulega lágan sess í ríkinu.

Mikilvægasti munurinn á þjóð og

þjóðarbroti eru tengslin við ríkið.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 40

 Þjóðhverfur hugsunarháttur (bls.132)

Þegar fólk dæmir framandi siði og venjur út

frá eigin menningu.

Þegar fólk staðsetur eigin þjóð í miðju og

raðar öllum öðrum þjóðum á kvarða eftir því
hversu mikið þær líkjast því sjálfu.

Sá sem er þjóðhverfur er ófær um að uppgötva og

njóta annarrar menningar – hann sér bara góðar
eða lélegar eftirlíkingar af eigin menningu.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 41

 Þjóðhverfur hugsunarháttur (bls.132)

Kostir og gallar:

Getur reynst gagnlegur við að styrkja samstöðu

innan þjóðar og trú hennar á eigin hefðir og siði.

Getur reynst mjög skaðlegur þar sem hann getur

ýtt undir kynþáttafordóma og hvers konar
mismunun, skapað óvild og staðið í vegi fyrir
breytingum.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 42

 Afstæðishyggja (bls. 132)

Andstæða þjóðhverfs hugsunarháttar.

Segir að menning sé afstæð og ekki sé hægt

að skilja menningu nema út frá henni sjálfri.

Allir menningarheimar eru jafnréttháir.

Útilokað er að flokka menningu eftir gæðum,

siðgæði eða þróunarstigi. Allt er jafngott svo
framarlega sem það er hluti menningar.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 43

 Afstæðishyggja (bls. 132)

Gagnleg við að berjast gegn ýmis konar

fordómum.

Skaðleg þegar reynt er að afsaka t.d. limlest-

ingar á kynfærum stúlkna út frá menningu (sjá
kaflann um umskurð á bls. 135).

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 44

 Afstæðni tungumálsins (bls. 133)

George Orwell; skáldsagan 1984.

Fjallar um alræðisríki þar sem allri hegðun

þegnanna er stjórnað.

Nýmál; orðaforði og málfræði gerðu fólki

ómögulegt að hugsa hugsanir utan ákveðins
ramma.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 45

 Afstæðni tungumálsins (bls. 133)

Samanburðarrannsóknir á mörgum
tungumálum hafa leitt í ljós að sama
fyrirbæri er oft lýst á mjög ólíkan hátt.

Margir hafa bent á að tungumálið

móti veruleikann fremur en lýsi
honum.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 46

 Afstæðni tungumálsins (bls. 133)

Edward Sapir og Benjamin Whorf

Það er miklu frekar ólík tungumál og þar af

leiðandi ólík skynjun okkar og túlkun sem
aðskilur okkur heldur en búseta okkar.

Í sumum tungumálum eru til mörg orð yfir

hluti og hugtök sem eru ekki til í öðrum
tungumálum.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 47

Afstæðni tungumálsins (bls. 134)

Skoðaðu máldæmin á bls. 134

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 48

 Þróunaraðstoð (bls. 134)

Gengur oft út á að sérfræðingar frá ríkum

löndum eru látnir skipuleggja hvernig
íbúar þróunarlanda geti haft það betra.

En hvað þýðir það að hafa það betra?

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 49

 Þróunaraðstoð (bls. 137)

Dæmi um misheppnaða þróunaraðstoð:

Masaíarnir í Afríku; hirðingjar sem meta

nautgripi sína meira en peninga.

Marsvínarækt í Ekvador; íbúar þar mátu

marsvínin sín líka meira heldur en peninga.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 50

 Þróunaraðstoð (bls. 137)

Skoðanir fólks á hvað sé gott líf falla ekki

alltaf saman við skoðanir þróunarsér-
fræðinga.

Leitaðu upplýsinga um þróunaraðstoð

Íslendinga. Hvar fer hún fram og í hverju er
hún fólgin?

Finndu dæmi um einhverja vel heppnaða

þróunaraðstoð (sama hvaðan hún kemur).

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 51

 Menningarlegur munur ... (bls. 138)

Upplýsingaflæði er mikið nú á dögum –

flestir íbúar heims hafa t.d. kynnst
einhverjum hliðum vestrænnrar
menningar.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 52

 Menningarlegur munur ... (bls. 139)

Heimurinn minnkar:

Vesturfararnir gerðu sér sjaldnast vonir um

að sjá gamla landið aftur.

Leitaðu upplýsinga um samgöngumál hér á

landi á 18. og 19. öld. Hvernig var sam-
göngum háttað?

• Horfðu á myndina Umhverfis jörðina á 80 dögum

og lýstu ferðamátanum.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 53

 Heimurinn minnkar (bls. 139)

Fyrir marga er það raunhæfur möguleiki

að ferðast milli heimsálfa – fólk fer í
skemmtiferðir eða til náms erlendis.

Hvað hefur þú komið til margra landa? Hvert

þeirra er eftirminnilegast og af hverju?

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 54

 Heimurinn minnkar (bls. 140)

Meginhluti mannkyns hefur engin tækifæri

á að ferðast.

Flestir flóttamenn heims eru fastir í fátækum

nágrannaríkjum heimalands síns.

Meirihluti fátæklinga í heiminum situr fastur á

fæðingarstað sínum. Vegna menntunarskorts
eru þeir ekki færir um að breyta aðstæðum
sínum.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 55

 Ímynd Vesturlanda (bls. 140)

Margir fátækir íbúa þróunarlanda hafa

fengið einhverja fræðslu um ríkari lönd (í
skóla, fjölmiðlum eða annars staðar).

Þegar fólk í þróunarlöndum ber ímynd Vestur-

landa saman við lífskjör og stjórnmálaástand
heima fyrir verða Vesturlönd nánast ,,himnaríki
á jörðu”. Samanburðurinn getur leitt til þess að
fólk reyni að taka stóra skrefið og flytjast úr
landi.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 56

 Nútímavæðing (bls. 140)

Nútímavæðing – helstu einkenni:

Launavinna; peningahagkerfi og krafa um

hreyfanleika.

Ríkisborgararéttur; nútímaríki eru tiltölu-

lega ný uppfinning. Áður fyrr kenndi fólk sig
við ættbálk, byggð eða sveitaþorp sem það
tilheyrði.
• Tíðkast það ennþá – hvað heldur þú?

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 57

 Orð, hugtök og spurningar (bls. 141-2)

Svaraðu öllum orðunum, hugtök-

unum og spurningunum sem eru á
bls. 141-142

Kennari lætur þig vita hvort og

hvaða spurningum þú átt að skila
inn til hans.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 58

Hér lýkur glósum úr kafla 5
um samfélag.

FEL 103. Kafli 5. Samfélag 59