Sociologija obrazovanja i

porodice XI
Predavanja
Dete i detinjstvo, pojam i razvoj koncepta
U najvećem delu istorije dete i detinjstvo bili su u zasenjku
roditelja i roditeljstva. Deca su bila u inferiornom
društvenom statusu a dominacija roditelja nad decom
smatrana je očiglednom i po sebi razumljivom činjenicom.
Sve do početka 70-tih godina teško je naći posebno
razmatranje o detetu ili detinjstvu u sociološkim
priručnicima i udžbenicima. O deci se govorilo isključivo u
kontekstu odnosa roditelji-deca, pri čemu je uvek u prvom
planu bilo izučavanje ponašanja i vrednosti roditelja, njihove
socijalizatorske prakse, dok bi se o detetu govorilo tek u
pokojem paragrafu i kao o zavisnoj varijabli ili posledici.
U novije vreme, psihologija i pedagogija sve više se orijentišu na
proučavanje deteta na mikro i eventualno mezo nivou baveći se
konkretnim problemima i određenim grupama dece. Za razliku od njih
sociologija nastoji da problemu priđe sa makro ravni ispitujući temeljne
uslove dečijeg odrastanja u prošlosti i savremenosti.
Sve do skora je u sociologiji dete isključivo proučavano sa aspekta
socijalizacije.
Većina istoričara koji su se bavili otkrićem detinjstva slažu se da novi
pogled na dete počinje da prodire u saznanjae i svest od kraja XV veka.
Ali tek od XVI veka se pojavljuju prvi znaci prepoznavanja i brige za ono
što bi se moglo nazvati posebna dečija priroda, da bi tokom XVIII veka
takva orijentacija sasvim prevagnula, te tako dete postalo centar pažnje u
svetu odraslih. To je vek poznat kao vek pedagogije.
Svaki od saznajnih talasa razumevanja deteta vodi zapravo ka njegovom
postvarenju kao objekta. Što znanje više napreduje, to dete biva njime
sve dublje unazad obuhvaćeno, tako danas kontrola počinje već od
samog fetusa.
Dete i detinjstvo kao društveno
konstruisana praksa
Detinjstvo je ranije posmatrano kao prirodna stvar i upravo stoga je
ostalo izvan naučne pažnje. Naprosto detinjstvo je smatrano za
posledicu univerzalnih bioloških zakonitosti, pa otuda neizbežno,
ali privremeno i prolazno stanje u ljudskom životu. Otuda i
marginalizacija deteta i detinjstva, jer zapravo ono stoji na ivici
između prirode i društva.

Nova paradigma detinjstva nastoji da ove zdravorazumske postavke

preispita, odbaci i konstruiše nov pogled na dete i detinjstvo.

Dominantno viđenje dece i mladih u društvenim naukama,

definisalo ih je kao bića u nastajanju a ne kao ljudska bića.
Proces odrastanja deteta nije isključivo automatski
proizvod internih bioloških i fizioloških procesa već zavisi
od specifičnih društveno-kulturnih uslova, od saznanja i
ideologija koje vladaju u datoj društvenoj sredini.

Detinjstvo može biti posmatrano u statičnoj perspektivi

struktuiranih odnosa unutar kojih se odvija život deteta i
konstituiše njegova socijalna pozicija.

Drugi dinamičniji pristup prilazi detetu kroz

svakodnevnicu doživljaja i iskustava koja ono stiče u svetu
koji ga okružuje. Ovaj pristup želi da detinjstvo definiše iz
detetovog vidokruga, iz autentičnog vidokruga njegove
prakse.
Moglo bi se utvrditi da sociologija detinjstva u novom
ključu polazi od sledećih postavki:
1. Detinjstvo posmatra samo za sebe i naročito
nezavisno od bilo kakvih prekoncepcija ii deologija
budućnosti;
2. Detinjstvo posmatra kao aktuelnu prezentnu
stvarnost koju dete živi i kroz koju formira sopstveni
identitet.
3. Osmatra dete kao aktivnog subjekta i objekta vlastite
prakse odrastanja kojom konstituiše svoju
subjektivnost i transformiše objektivni svet relacija i
značenja koje zatiče.
U novom ključu koncept detinjstva se problematizuje u tri aspekta:
1. Ideja detinjstva- simboličke predstave o detetu, normativni modeli deteta i
odrastanja i stavovi o detetu i njegovim potrebama koje ga razlikuju od
odraslih.
2. Praksa detinjstva- stvarni položaj deteta u porodici i društvu, odnosi dete-
odrasli, postupci prema detetu i same aktivnosti deteta.
3. Kultura detinjstva- dete u dečjem svetu, unutrašnji svet detetovog doživljaja
slika sveta samog detinjstva, kao interaktivne aktivnosti među samom decom.
 Od kraja XVIII veka i početkom XIX veka delom i kao posledica slabljenja
religiozne moralnosti dolazi do glorifikacije deteta u okviru romantičarske
vizije porodičnog doma, žene posvećene materinstvu i deteta kao simbola
dobrote, nevinosti, neiskvarenosti i prirodnosti. Ovakvu koncepciju zastupa
Aries, pri tome on insistira na prodoru nove osećajnosti, kao potpuno nove
perspektive kroz koju se odvijaju i doživljavaju odnosi između deteta i njegove
porodične okoline u građanskoj klasi. Tu novu praksu odlikuje sve snažniji
izlivi nežnosti prema detetu, iskazivanje topline i ljubavi prema njemu, u
specifičnoj vrsti govora koju odrasli neguju u odnosu na dete (tepanje),
ljubljenje i milovanje deteta, zabavljanje sa detetom, te dozvoljavanje detetu
da se uključi u svakom momentu u komunikaciju odraslih.
Porodica usredištena ka detetu. Stvarnost i
mit
Od početka 20. veka dete dospeva u centar svih porodičnih zapleta. To se pre svega
duguje Frojdovom otkriću ranog seksualnog razvoja dece i problema koji taj razvoj
stvara za stabilizaciju odrasle ličnosti. S druge strane sociološka teorija u svojim
glavnim teorijskim razmišljanjima stavlja proces socijalizacije u središte društvene
reprodukcije.

Porodica i dete postaju u savremenom teorijskom diskursu osnovne ose na kojima se

gradi integracija i kohezija društvenih zajednica.

Moderna porodica od početka 20. veka biva postepeno rasterećivana od nekadašnjih

brojnih funkcija koje su članovima uzimale najviše energije i vremena (proizvodnja,
odbrana, zaštita, staranje) a može objektivno da se daleko više posveti svom
najslabijem članu – detetu. Međutim, moderno društvo i porodica predstavljau
neprijateljsku sredinu za dete, više nego što su to bila društva u prošlosti. Kao što se
moderna porodica i roditelji u njoj nalaze razapeti između neusklađenosti i
protivrečnosti modernog društva, tako se isto dešava i sa decom.
Deca kao društveno bogatstvo i redukcija
nataliteta
Dok u savremenim društvima preovlađuje ideološka orijentacija
usmerenosti ka deci, istovremeno dolazi do stalnog i sve većeg opadanja
nataliteta i fertiliteta u razvijenim zemljama. Demografi, ekonomisti i
sociolozi i svi ostali stručnjaci slažu se da je prvenstveni uzrok smanjivanja
stopa nataliteta i fertiliteta koje čak idu ispod nivoa potrebnog za
obnavljanje stanovništa u pojedinim zemljama, rezultat ogromno
uvećanih troškova podizanja dece, tj.ulaganja koja su neophodna da bi se
dete izvelo na put samostalnosti.
Često izrican stav da su deca najveće bogatstvo nije samo metafora, kojom
se iskazuje promenjeni vrednosni sistem u savremenoj porodici i društvu
koji dete tretira kao vrhunsko dobro, već je reč o stvarno visokoj ceni
koštanja deteta.
Troškovi odgajanja deteta su u poslednjoj polovini veka izuzetno porasli te
sa ekonomskog stanovišta dete zaista nosi u sebi veliku vrednost.
Kada je reč o individualnim porodicama one ne očekuju, niti
računaju sa finansijskim povraćajem uloženih sredstava i u
podizanje i odgajanje dece. Dobrim delom i zato što deca više ne
predstavljaju u porodici radni resurs.

Optimizam u pogledu radnog iskorišćavanja dece mora da splasne

ako se imaju u vidu činjenice iz celog sveta, a ne samo iz njegovog
najrazvijenijeg dela.
Raskorak između ulaganja i troškova, bilo da je reč o ekonomskom
ili emocionalnom budžetu roditelja vodi ka značajnom smanjenju
fertiliteta i nataliteta. No, to nisu i jedini uzroci. Često se ističu i
drugi kao zapošljavanje žena i afektivno zasićenje roditelja sa
jednim detetom. Moglo bi se zaključiti da pad nataliteta ima za
posledicu veću brigu i bolji standard dece u savremenom društvu.
To je tačno samo do izvesne mere i za isvestan deo porodica, ali
nikako za sve.
Ekonomsko blagostanje deteta naspram
ekonomske zavisnosti i siromaštva
Nema sumnje da u ekonomskom pogledu i bar što se tiče
razvijenih zemalja, deca danas uživaju prave blagodeti. Ne
samo da se roditelji trude individualno da obezbede
optimalne materijalne uslove za njihovo odrastanje (ishrana,
stanovanje, oblačenje, školovanje, zabava) već tome u susret
ide i moderna država blagostanja koja na različite načine,
direktno i indirektno nastoji da participira u troškovima
porodica oko izdržavanja dece.
U susret dečijem blagostanju nesumnjivo ide i moderna
potrošačka civilizacija koja u deci nalazi i preko njih stvara
obrasce masovne potrošnje naročito u sferi dokolice i zabave.
Deca i omladina su danas postali najatraktivniji komzumenti masovne
industrije potrošnih artikala oko čije naklonosti se takmiče najmoćnije
industrije sveta.
Kao masovni potrošači deca i mladi su danas u stanju ne samo da
zadovolje obogaćen i proširen repertoar svojih osnovnih potreba već im
obilje omogućava da veoma rano počnu da samostalno izgrađuju vlatiti
ukus i identitet.
Iza potrošačkog obilja za decu stoji njihova potpuna finansijska i
ekonomska zavisnost koja se sve više produžava u meri u kojoj se širi
fenomen produžene mladosti.
Pa ipak, uprkos rastu državnih davanja i ukupnom porastu životnog
standarda, istraživači beleže kontinuirani porast dece ugrožene
siromaštvom. To se dovodi u vezu sa porastom jednoroditeljskih porodica,
sa jedne strane i porastom nezaposlenosti, što najviše pogađa majke
upravo iz jednoroditeljskih porodica.
Tako možemo konstatiovati još jednom kako se reprodukcioni krug
siromaštva, bede i eksploatacije zatvara u ženskoj podčinjenosti i
eksploataciji.
Deca između porodične ljubavi i ucene
U savremenoj porodici okrenutoj deci roditelji žele da kroz decu ostvare
svoje emocionalno i ljudsko ispunjenje, dok sa druge strane od dece
očekuju da upravo zato što u njih toliko ulažu zadovolje svoja unapred
postavljena očekivanja i ciljeve.
Pri tom ljubav, emocije, nežnost, majčinska toplina, bliskost često i
neizvesno instrumentalizuju od strane roditelja da bi se ostvarili određeni
pozitivni odgovori dece, tj. postignuća koja se od njih očekuju.
Instrumentalizacija ljubavi kod dece proizvodi povratni efekat otpora
prema roditeljima, nepoverenje, agresivnosti ili povlačenja kao ponašajne
simptome nezadovoljstva.
Porodice su sklone da preuzmu na sebe sve više obaveza odgovornosti i
troškova oko dece, a deca sve više postaju zatvorena i vezana za porodicu,
te postaju nevidljiva za društvo, tj. vidljiva samo iz perspektive porodice.
Produžena nezrelost i pravna
individualizacija
U modernim društvima pravna, formalna zrelost i samostalnost mladih
ljudi skraćena je u odnosu na 19.vek, ali i predmoderna društva, ukoliko
se ima u vidu da u tim društvima mladi do smrti svojih roditelja nisu bili
samostalni ili nisu mogli da upražnjavaju neka pravna svojstva (pravo
raspolaganja imovinom). U tom pogledu mladi danas sa 18 godina stiču
prava pravnog subjekta, a neka prava im se priznaju i pre napunjenih 18
godina.

Sa druge strane ovoj ranoj pravnoj zrelosti mladih objektivno se

suprotstavlja situacija produžene mladosti, odnosno produžena
ekonomska i finansijska zavisnost mladih ljudi zbog sve dužeg školovanja
koje mlade u pojedinim profesijama onemogućava da do svojih srednjih
godina steknu nezavistan profesionalni status u društvu (lekari, pravnici,
inžinjeri).
Osim toga i kada završe školovanje sve je veći broj mladih ljudi
koji ne mogu da dobiju zaposlenje, pa stoga njihova pravna
sloboda i jednakost ostaju nerealizovani.

Sa druge strane savremeno društvo insistira na pravnoj

individualizaciji pojedinaca od njihovog najranijeg doba, tako da
se danas uveliko uvodi korpus normi dečijih prava u normativne
sisteme kako pojedinih društava, tako i međunarodne zajednice.
Još više od pravnih normi decu danas organičavaju, usmeravaju,
disciplinuju i standardizuju razne vrste nepravnih normi kao što
su zdravstveni, psihološko-psihijatrijski, pedagoški i školski
propisi.
Pod izgovorom brige za dečji razvoj, savremeno pravo i druge
regulativne institucije faktički sužavaju i osiromašuju razvojni
pluralitet dece i mladih uprkos povećanju materijalnog standarda.
Kulturna segregacija i paternalizam nasuprot
autentičnosti
Škola je prvi i najsnažniji kulturni moderator koji decu segregira u odnosu na
odrasle i socijalni svet uopšte. Škola je samo jedna u nizu kulturnih institucija
koja kroz legitimirani društveni paternalizam vodi formiranju zasebnog
dečijeg sveta, njegovoj praktičnoj izolaciji i segregaciji od sveta odraslih i
društvenog života.
U poslednje vreme škola je učinjena manje represivnom u odnosu na njenu
19-vekovnu prethodnicu, ali njeni osnovni nedostaci nisu uklonjeni (izolacija
mladih, konformizam). Otuda se među mladima iz društvenih slojeva sa
margina društva sve češće ispoljava agresivnost prema školi, zato što ona ne
nudi mogućnosti da zadovolje autentične mladalačke potrebe i interesovanja.
Sličan dvostruki efekat i uticaj imaju i druge sve brojnije i raznovrsnije
ustanove kulturne potrošnje dece kao što su film, knjiga, pozorište novine,
mas mediji.... Sa jedne strane svi oni pomažu komercijalizaciji sveta mladih,
ali sa druge otvaraju prostore dečije i omladinske kreativnosti i autonomije.
Brakovi bez dece i zlostavljanje dece u
porodici
Traumatizacija roditelja sa jedne strane, ali i opšta tendencija
segregiranja dece iz društva odraslih, jasno je u očljiva kroz
trend porasta u drugoj polovini XX veka alternativnog
porodičnog oblika “brakova bez dece”. Sa njihovim porastom i
sama institucija braka menja svoj sadržaja i funkcije.
Prema istoričarima porodice, masovnija pojava ovog oblika
predstavlja veliko istorijsko pomeranje, budući da je brak bez
roditeljstva bio stran evropskom svetu.
U tom kontekstu treba imati u vidu da sam izraz brak bez dece
ili neroditeljstvo sadrži značajan stepen disktiminacije i
negativnog etiketiranja, ali nauka za sada ne raspolaže nekim
neutralnijim izrazom.
S obzirom na potencijalne mogućnosti promena u individualnim
biografijama (razvodi, ponovno stupanje u brak, isl.) brak bez dece
predstavlja u dobrom delu životne istorije pojedinca samo aktuelno
stanje koje je podložno izmenama.
Nemačka autorka predlaže da se pod brakom bez dece tretiraju situacije
kada venčani partneri nemaju bračno priznatu decu i ne žive zajedno sa
decom u istom domaćinsvu. Ova definicija ima u vidu socijalno
roditeljstvo, a ne biološko.
Postoje brakovi koji se svesno i planirano ili na neodređeni rok odlažu
roditeljstvo ili žele da ga se potpuno liše. Prema istraživanju nemačke
autorke, osnovni razlog ili motiv za takvo ponašanje leži u
ambivalentnoj situaciji žena koje se odlučuju na ovaj korak a koje žele
da ostvare karijeru i visoke zarade s jedne strane, i sa druge, koje
smatraju da roditeljstvo odnosno materinstvo podrazumeva potpuno
posvećivanje deci, tj. Prestanku rada i zarađivanja.
Odustajanje od dece u situaciji ovih suprotnih vrednosnih orijentacija,
znači u stvari određenu strategiju rešavanja internog konflikta.
Postoji i obrnuta vrsta ustručavanja žena od rađanja, a to je situacija
nezaposlenosti i čekanja na posao, što u svojoj ukupnosti ukazuje da u
slučaju žena još uvek nije prevaziđena ideološka i stvarna suprotnost
između rada i porodice.
Za najveći deo dece na svetu siromaštvo je osnovni problem koji
determiniše sve ostale oblike zapostavljanja i zloupotrebe dece izvan
ali i u porodici.
Problem zlostavljanja dece u porodici je delikatan problem sa kojim se
teško hvata u koštac jer je uglavnom nevidljiv.
U Americi je 1962.medicinski potvrđen simptom pretučenog deteta,
ali tek 1970.godine se pojavljuje prva sociološka studija koja na
nacionalnom uzorku raspravlja o pojavi, nastoji da utvrdi uzroke obim
i moguće pristupe sanaciji i terapiji pogođenih porodica i dece.
Fizičko zlostavljanje dece je namerna upotreba fizičke snage ili
namerno propuštanje da se učine neke radnje od strane roditelja ili
drugog staratelja u toku interakcije sa detetom u toku njegovog
odgajanja koji imaju za svrhu da se dete povredi, ozledi ili uništi.
Prema podacima iz jedne američke studije, približno
troje od 100 dece godišnje je tučeno, udarano i
šamarano od strane svojih roditelja dok je osam od sto
imalo takvo iskustvo barem jednom u životu.
Prema jednom psihoanalitičkom uvidu u ovu pojavu,
konstatuje se da je visoka brutalnost postupanja prema
deci gotovo civilizacijska odlika čoveka jer samo je
druga polovina ovog stoleća lišena izrazitijih oblika ove
vrste nasilja nad decom.
To neprijateljstvo se ublažava ili počinje da nestaje
kada odrasli počinju da razumeju vlastite strahove iz
detinjstva i prestaju da ih projektuju na svoju decu.
Roditeljstvo: pojam
Porodica je generacijski strukturirana grupa u kojoj
generacija roditelja, genitora ili predaka biološki i socio-
kulturno reprodukuje generaciju potomaka, tj.decu.

Pod roditeljstvom podrazumevamo složen skup socijalnih

stavova (očekivanja i ciljeva), različitih praksi u kojima
dolazi do spoja bio-socijalnog aspekta ljudske prokreacije
sa socio-kulturnim aspektima brige, staranja i odgoja
novih generacija i socijalno-psihološku identifikaciju
ličnosti u odrastanjau sa starijim roditeljskim uzorima.
Priznavanje i uvažavanje roditeljstva od strane društvene
zajednice, nikada nema izričito a ni isključivo u vidu njegov
biološko-fiziološki aspekt, već uvek u podjednakoj meri njegov
socio-kulturni aspekt formiranja budućih naraštaja, odnosno
psihološko delovanje roditeljskog uzora.
U tom smislu roditeljstvo se u svim društvima nastoji da
obeleži i označi kao drušvena pojava i odnos, da se
ceremonijalno i obredno ustanovi, odnosno društveno potvrdi.
Sa rađanjem se utvrđuje jedna od primarnih i najsnažnijih
društveno-kulturnih veza srodničkog karaktera – veza između
roditelja i dece.
Dijadni odnos majke i deteta bez očinske legitimacije
potomstva nema društvenu težinu i značaj; ostaje samo bio-
psihološka veza majke i deteta koja ne može da uspostavi
relevantni društveni odnos.
U Evropskoj istoriji još od klasičnog antčkog doba roditeljstvo se
odvijalo u dobro poznatom asimetričnom obrascu patrijarhalne
porodice. To je značilo da je otac bio glavni roditelj koji je odlučivao
u sudbini deteta (patria protestas), dok se majka starala za fizičku
negu deteta i odgajala ga prenoseći na njega kulturne zahteve
društva.

Očeva funkcija iako socijalno važnija nije zavisila od svakodnevne

prisutnost oca niti je podrazumevala neposrednu interakciju oca i
deteta.

Majčino roditeljstvo iako socijalno nevažno pretpostavljalo je
svakodnevnu interakciju i najintenzivniji kontakt majke sa detetom
čime se stvara trajna bliskost i neraskidivost odnosa majka-dete.
Očevo roditeljstvo u patrijarhalnom obrascu temeljilo se na
udaljenosti oca od deteta, odnosno na obrascu “odsutnog oca”.
Roditeljski ciklus
Roditeljstvo nije stanje, jednom zauvek dati odnos, već odnos
i uloga koja prolazi kroz stadijume promena u zavisnoti od
uzrasta dece, starosti roditelja, ali i nekih određujućih socio-
ekonomskih uslova i okolnosti porodičnog života.
Svaki stadijum ili faza u odrastanju deteta zahtevaju
prilagođavanje roditelja na nove odnose i probleme koji
iskrsavaju u detetovom razvoju i njegovoj okolini.
U savremenim razvijenim društvima roditeljstvo je sve više
svesno izabran put i odluka koja se unapred planira, te je
stoga i predvidljivije njegovo prolaženje kroz određene etape
ili faze.
Planiranje začeća, trudnoća i rođenje
Ranije roditelji nisu vodili računa o ovim prethodnim ili
prvim etapama vlastitog roditeljstva. Začeće je bilo
spontano i neplanirano, trudnoća, naročito ako je seljačka
porodica u pitanju tretirana je kao prirodna činjenica o
kojoj se ne vodi posebna pažnja, a samo rođenje je bilo
stigmatizirano i obavijeno velom predrasuda i tajnovitosti.
Danas supružnici gotovo da glavni akcenat stavljaju na
planiranje začeća, na veoma striktno medicinsko praćenje
trdnoće i pripremu za sam čin rođenja.
Od predškolskog doba do puberteta
Roditeljstvo u adolescenciji
Roditeljstvo i odraslo dete
Faza baba i deda