HUKUK FELSEFESİ Sunum:

VE SOSYOLOJİSİ Prof. Dr. Kadir CANATAN

HUKUK NASIL BİR BİLİMDİR?

 Hukuk, bir sosyal bilim sayılabilir mi?

1) Betimleyici ve açıklayıcı bilimler

2) Normatif bilimler
HUKUK DİSİPLİNLERİ

HUKUK

TEMELLERİ
FELSEFESİ

HUKUKUN
HUKUK

HUKUK
SOSYOLOJİSİ
SOSYOLOJİK ANALİZ
(MECELLE)

MADDE 36: Örf (âdet), yargıya temel teşkil eder.

 Orijinal ifade: “Âdet muhakkemdir.”

FELSEFİ ANALİZ (MECELLE)

MADDE 8: Masumiyet ya da dokunulmazlık, temel ve öncelikli

bir ilkedir.

 Orijinal ifade: “Berâat-i zimmet asldır.”

TEMEL KAVRAMLAR

Özgürlük Hukuk

Haklar Ahlak

Eşitlik Adalet
Hukuk Nedir?
 Avrupa dillerinde “iki nokta arasındaki düz çizgiyi” ifade
eden geometrik bir terim iken, sonradan anlamı genişlemiş ve
bugün “insan ilişkilerinde doğru ve adalete uygun hareket
etmek” anlamına gelmektedir.
 Türkçe’de kullanılan “hukuk” kelimesi Arapça “hak”
kelimesinin çoğuludur. Bu kelimenin “adalet, kazanç,
doğruluk, gerçek ve pay” gibi anlamları vardır.
Hukuk Nedir?
 Hukuk, “bir ülkede toplumsal düzenin varlığını sağlayan
kurallar bütünü” olarak kabul edilebilir.
 Sadece bireylerle-bireyler ve bireylerle-gruplar arasındaki
ilişkileri değil, bireyle devlet arasındaki ilişkileri de düzenler.
 Hukuk, “özel hukuk” ve “kamu hukuku” olarak ikiye
ayrılmaktadır.
Hukuk Nedir?
 Devletin yapısını ve çıkarlarını ilgilendiren hukuk, “kamu
hukuku”; bireylerin çıkarlarını ilgilendiren hukuk ise “özel
hukuk” olarak adlandırılır.
 Hukuk, her toplumda karşımıza çıkan evrensel bir kurumdur.
Hiçbir toplum hukuksuz yaşayamaz.
Hukuk Nedir?
 Hukuk biliminin kökeni Roma hukukuna kadar götürülmekle
birlikte, esas itibariyle 17. yüzyılda “doğal hukuk” görüşleriyle
birlikte bugünkü kimliğine kavuşmuştur.
 Türklerde hukuk, İslamiyet öncesi “töre” ile İslamiyet'ten
sonra “şeri hukuk” (İslam hukuku) bireşimi olarak
şekillenmiştir. Osmanlı’da şeri kurallar kadar örfi kurallar da
önemlidir.
Hukuksal Kuralların Niteliği
 Toplumda farklı kurallar dizgesi bulunmaktadır: Hukuksal,
dini, ahlaki ve görgü kuralları..
 Ortak Özellikleri:

1) Tüm davranış kuralları normatiftir. Doğru davranış,

konusunda “olması gerekeni” ifade ederler.
2) Hepsinin konusu, insan davranışı ve ilişkileridir.
Hukuksal Kuralların Niteliği
 Hukuk kuralları, diğer kurallardan hangi bakımından
ayrılmaktadır?
 Hukuk kuralları genel, yazılı, bağlayıcı ve yaptırımlarla
desteklenen kurallardır. Bu özelliklerin hepsi bir arada
diğerlerinde bulunmaz.
 Siyaset kurumu gibi hukuk kurumu da “eksen kurum”dur; yani
tüm diğer kurumları ve etkinlikleri düzenler.
Hukuk Olgusuna İki Farklı Yaklaşım
 Hukuka iki yaklaşım:
1) Filozoflara göre hukuk, soyut adalet fikrinin evrendeki
gerçekleşmesi ve güncelleşmesidir.
2) Sosyologlar bu fikre katılmaz. Sosyolojiye göre hukuk bir
toplumdaki sosyal, siyasal ve ekonomik ilişkileri düzenleyen
somut kurallar bütünüdür ve bunlar tarihsel ve toplumsal
sürecin ürünüdürler.
Hukuk Sosyolojisi
 Sosyoloji, hukuku diğer sosyal olaylar ve olgular gibi ele alır.
Olgu, kollektif bir tasavvura dayanan ve birey üzerinde baskı
yapan bir toplumsal durumdur (Durkheim).
 Hukuk, toplumsal bir grup ya da sosyal hayatın olduğu her
yerde ortaya çıkar; insanlar tarafından konulmakla birlikte
insanları da kontrol eder.
Hukuk Sosyolojisi
 Hukuk sosyolojisine ilham kaynağı olan Montesquieu, hukuk
kurallarını “eşyanın tabiatından çıkan zorunlu münasebetler”
olarak tanımlamıştır.
 Ona göre bir toplumun kuralları o toplumun içinde yaşadığı
doğal çevre, ekonomi, nüfus, halkın inanç, örf, adet ve
mizacından bağımsız değildir (Kanunların Ruhu).
Hukuk Sosyolojisi
 H.S., hukuku, sosyal yapı ve diğer kurumlarla ilişkisi içinde
ve iki açıdan ele alır:
1) Somut toplum hayatının ürünü olarak (sonuç);
2) Toplum hayatının bir düzenleyicisi olarak (sebep).

Demek ki hukuk, hem sonuç hem de sebeptir.

Hukuk Sosyolojisi
 En geç gelişen sosyoloji dallarından birisi olmakla
birlikte, hızla gelişmiş ve kendi içinde üç alt kola
ayrılmıştır:
1) Sistematik Hukuk Sosyolojisi: Hukukun toplumsal
kaynaklarını inceler.
2) Ayrımsal/Karşılaştırmalı Hukuk Sosyolojisi: Farklı
hukuk sistemlerini inceler.
3) Genetik Hukuk Sosyolojisi: Her hukuk tipinin zaman
içindeki gelişme ve değişmesini inceler.
Hukuk Sosyolojisi
 Hukuk sosyolojisi, sosyal olaylar içinde hukuksal
görünümlü olan olgu ve olayları konu edinir.
Toplumun gelişimi ile hukukun gelişimi arasındaki
bağlantıyı inceler.
 Hukukçulara aydınlatıcı bir bakış açısı ve veriler
demeti sunar. Toplumsal yapıya uygun düşmeyen
hukuksal düzenlemeler uygulaması olmayan içi boş
kurallara dönüşebileceği gibi toplumsal tepkilere de
neden olur.
Hukukun Toplumsal İşlevleri
 En temel işlevi: Toplumsal düzen ve adaletin
gerçekleşmesine katkıda bulunur.
 Diğer temel işlevleri: Hukuk düzeni;
1) Barışı sağlar;
2) Güvenliği sağlar;
3) Eşitliği sağlar;
4) Özgürlüğü sağlar.
Hukuk Felsefesi Nedir?
 Hukuk sosyolojisiyle iki noktada birleşir:
1) Hukuka «dışardan» bir perspektifle yaklaşır!
2) Hukukun temellerini sorgular, ancak bu sorgulamayı yaparken
sosyolojiden farklı sorular sorar. Hukuk kurallarını «adil»
kılan şey nedir? Bu soruya farklı cevaplar verilmesinden
dolayı hukuk felsefesinde farklı görüş ve okullar ortaya
çıkmıştır!
Felsefenin Dinamiği
 Filozoflar her zaman birbirleriyle tartışma içinde
olagelmişlerdir. Bu tartışmanın diyalektik bir çizgi izlediği
söylenir: Tez, anti-tez ve sentez şeklinde.
 Nasıl olursa olsun felsefi tartışmalar farklı hukuksal
yaklaşımları beraberinde getirmiş olup bunlardan biri
diğerinden daha iyi ya da üstün değildir. Her biri hukuku
farklı açılardan ele alırlar, bu da bizim için büyük bir zenginlik
demektir.
Hukuk Felsefesinin Temel Soruları
 Hukukun kaynağı nedir, ne olmalıdır?
 Hukuksal normların niteliği, türleri ve sıradüzeni (hiyerarşisi)
nasıldır?
 Hukuksal normların amaçları nedir?
 Hukuksal normlar nasıl çıkarsanır? (metodoloji)
 Hukuksal normlar nasıl ve neden değişirler?
Bilim ve Felsefenin Farkı
 Bilimsel bilgi, birikimseldir. Farklı kişi ve medeniyetlerin
katkılarıyla gelişir ve büyür.
 Felsefi bilgi ise paradigmatiktir. Farklı dünya görüşleri ve
inançlar felsefi bilginin oluşumuna katkı sunarlar. Her bir
bakış açısı, bize gerçekliğin farklı bir boyutunu gösterir. Eski
olan bir görüş, sonrakinden daha kötü veya iyi değildir. Yine
yeni olan bir görüş de eskisinden daha iyi ya da kötü değildir.
Hepsi aynı anda işe yarar.
SONUÇLAR
 Sosyoloji hukuk toplumsal bağlamıyla ele alır. Hukuksal
kuralların tarihsel ve toplumsal bir zemini vardır. Hukuksal
metinleri (tekst) anlamak için bağlamına (kontekst) bakmak
gerekir.
 Felsefe, hukuku entelektüel ve ahlaki temelleriyle inceler.
Hukuk felsefesi, hukuku gerekçeli ve sistematik olarak
düşünerek anlamaya çalışır.
İlerleme planı ya da akış
 Hukuk felsefesini anlamak için üç farklı yaklaşım:
1) Tarihsel (Felsefe tarihinde hukuka yaklaşımlar);
2) Tematik ya da problematik (Belirli konular ve problemlere
yaklaşımlar);
3) Perspektifsel (Hukuk felsefesinde okullar).