ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ & ΔΗΜΟΣΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ: έννοια, δομή, αναθεώρηση

ΚΡΑΤΟΣ – ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ- ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΩΝ
ΤΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ:
• ΛΑΟΣ – ΕΚΛΟΓΙΚΟ ΣΩΜΑ – ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ – ΕΚΛΟΓΕΣ – ΕΚΛΟΓΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ
• ΒΟΥΛΗ - ΒΟΥΛΕΥΤΕΣ
• ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
• ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ
• ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ
ΔΗΜΟΣΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ (διαφάνειες 67 επ.)
ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΘΕΣΜΩΝ (διαφάνειες 76 επ.)

1
 ΚΡΑΤΟΣ

ΚΡΑΤΟΣ: έννοια = Κράτος είναι το νομικό πρόσωπο με

αυτοδύναμη εξουσία στο οποίο έχει οργανωθεί λαός μόνιμα
εγκατεστημένος σε ορισμένη χώρα (Α. Παντελής, παρ. 9)
ΚΡΑΤΟΣ: Ιστορική προέλευση
• Αρχαίες πόλεις-κράτη
• Ρώμη
• Ιταλικές πόλεις-κράτη (Βενετία, Φλωρεντία)
• Εμφάνιση του σύγχρονου κράτους περί το 1500 μχ.
• Λουδοβίκος 14ος (1638-1715)

2
 ΚΡΑΤΟΣ – ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ

Το κράτος ως νομικό πρόσωπο:

– Η από-προσωποποίηση του κράτους: από το l’ etat c’est moi στο κράτος ως απρόσωπο
θεσμό
– Το μονοπώλιο του καταναγκασμού
– Η συνέχεια του κράτους
– Η κυριαρχία
Ο ΛΑΟΣ
– Λαός: περιγραφική/κοινωνιολογική έννοια: σύνολο ατόμων που έχουν την ιθαγένεια του
κράτους
– Λαός: νομική έννοια: όργανο του κράτους – το εκλογικό σώμα
– Η ΙΘΑΓΕΝΕΙΑ: Ο νομικός δεσμός κράτους-ατόμου
– ΛΑΟΣ και ΕΘΝΟΣ
Η ΧΩΡΑ
– Η έννοια της ‘επικράτειας’
– Έδαφος
– Αιγιαλίτιδα ζώνη (ή χωρικά ύδατα) (μέχρι 12 ναυτικά μίλια)
– Η ΑΟΖ (αποκλειστική οικονομική ζώνη) (μέχρι 200 ναυτικά μίλια)
Κράτος και διεθνές δίκαιο
3
 Είδη κρατών
• Κράτη και ενώσεις κρατών
• Ομοσπονδία ή συνομοσπονδία κρατών
• Ομοσπονδιακά κράτη
• Η περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης

4
 Μορφές σχέσης
κράτους/κοινωνίας
• Το ελάχιστο κράτος (κράτος-νυχτοφύλακας)
• Το κοινωνικό/παρεμβατικό κράτος
• Η έννοια του «κράτους δικαίου»

5
 Κράτος και πολίτευμα
• Πολίτευμα είναι η οργανωτική βάση του κράτους και
καθορίζεται από τη φύση του κυρίαρχου οργάνου που ασκεί
την εξουσία εντός ορισμένου κράτους

Η αριστοτελική διάκριση των πολιτευμάτων

Κυρίαρχο όργανο Ορθή μορφή Παρέκβαση
Ένας Βασιλεία Τυραννίδα
Ολίγοι Αριστοκρατία Ολιγαρχία
Πολλοί Πολιτεία Δημοκρατία
(δημοκρατία) (Οχλοκρατία)

6
 Η δημοκρατία ως πολίτευμα
• Δημοκρατία = πολίτευμα στο οποίο πηγή εξουσίας είναι ο
λαός = ανώτατο όργανο = εκλογικό σώμα
• Δημοκρατία: έχει ‘πυρήνα’ η έννοια της δημοκρατίας?
Δημοκρατίας Είδη
• Απόλυτη (ήπιο Σύνταγμα)
• Περιορισμένη (αυστηρό Σύνταγμα)
• Συνταγματική φιλελεύθερη– προστασία μειοψηφίας
• Άμεση – έμμεση (στοιχεία άμεσης δημοκρατίας )

7
Διάκριση εξουσιών/λειτουργιών ως θεμελιώδες
δομικό χαρακτηριστικό της δημοκρατίας

ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΗ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ

ΒΟΥΛΗ ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ
ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ Ανεξαρτησία δικαιοσύνης

8
 Το πολίτευμα της Ελλάδας
• Προεδρευομένη (v. Προεδρική)
• Κοινοβουλευτική
• Δημοκρατία
Ιστορία των ελληνικών πολιτευμάτων
• 1864: βασιλευομένη, αντιπροσωπευτική, (μή
κοινοβουλευτική) δημοκρατία
• 1875 – αρχή ‘δεδηλωμένης’

9
 Σύνταγμα και δομή του
• Τι είναι το Σύνταγμα
• Δομή του Συντάγματος:
– Προστασία δικαιωμάτων
– Οργάνωση της πολιτείας (οργανωτικό μέρος)

10
 Σύνταγμα
• Θεμελιώδης νομική τάξη πολιτείας:
 Οργάνωση πολιτείας (διαμόρφωση πολιτικής βούλησης)
 Διασφάλιση ατομικών πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων
 Διαπλοκή εθνικής/διεθνούς έννομης τάξης
Διακρίσεις
 Γραπτό – άγραφο
 Ουσιαστικό – τυπικό (αυστηρότητα/γραπτός τύπος)
 Αυστηρό (το ισχύον ελληνικό) – ήπιο
Διακρίσεις κανόνων συντάγματος
– Όχι τυπική ιεράρχηση – όχι «αντισυνταγματικές συνταγματικές
διατάξεις»
– Αλλά ‘ειδική ιεράρχηση’ (αναθεωρητές – μή αναθεωρητές διατάξεις

11
 Μικρή ιστορία του ισχύοντος Συντάγματος

• Ψηφίσθηκε το 1975
• Αναθεωρήθηκε σημαντικά το 1986 (βασικά με περιστολή των
αρμοδιοτήτων του ΠτΔ)
• Αναθεωρήθηκε σε πολλές διατάξεις το 2001 (χωρίς όμως
μείζονες μεταβολές)
• Περιορισμένη αναθεώρηση το 2008
• Τελευταία αναθεώρηση το 2019 (με σημαντικότερη τομή την
μεταβολή του τρόπου ανάδειξης του Προέδρου της
Δημοκρατίας ώστε να μην διαλύεται η Βουλή σε περίπτωση
αποτυχίας εκλογής του ΠτΔ με αυξημένη πλειοψηφία)

12
 Αναθεώρηση του Συντάγματος

Άρθρο 110 Σ.
• Ουσία
– Ποιές διατάξεις δεν αναθεωρούνται:
1. Μορφή του πολιτεύματος (προεδρευομένη, κοινοβουλευτική,
δημοκρατία) – αιρετό, ουχί προεδρικό, πολιτική συμμετοχή, κόμματα,
κοινωνικό κράτος δικαίου
2. Συγκεκριμένες διατάξεις:
• «αξία του ανθρώπου»
• Ισότητα – έλληνες μόνο δεκτοί σε δημόσιες λειτουργίες
• Ελεύθερη ανάπτυξη προσωπικότητας/ συμμετοχή στην κοινωνική και οικονομική
ζωή
• Απαραβίαστο ελευθερίας θρησκευτικής συνείδησης
• Διάκριση λειτουργιών (αρθρ. 26)

13
 Αναθεώρηση του Συντάγματος

Διαδικασία
• 2 βουλές = προτείνουσα / αναθεωρητική
• Α Βουλή
– 50 τουλάχιστον βουλευτές
– Πλειοψηφία 3/5 ή απόλυτη
– Δύο ψηφοφορίες / απόσταση τουλάχιστον ένα μήνα
– Αποφασίζει ποιές διατάξεις θα αναθεωρηθούν
Β Βουλή (αναθεωρητική)
• Μετά από εκλογές (όχι υποχρεωτική διάλυση προτείνουσας Βουλής)
• Πλειοψηφία απόλυτη ή 3/5
• Οχι νέες διατάξεις προς αναθεώρηση (αλλά μπορεί να μην αναθεωρήσει ή να
αναθεωρήσει διαφορετικά από προτείνουσα)
Ουχί αναθεώρηση πριν περάσουν 5 χρόνια από προηγούμενη

14
 Διάκριση εξουσιών/λειτουργιών
ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΗ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ
ΒΟΥΛΗ ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ
ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ Ανεξαρτησία δικαιοσύνης

15
 Τα όργανα του κράτους
Σύνταγμα άρθρο 1
1. Το πολίτευμα της Ελλάδας είναι Προεδρευομένη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία.
2. Θεμέλιο του πολιτεύματος είναι η λαϊκή κυριαρχία.
3. Όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το Λαό, υπάρχουν υπέρ αυτού και του Έθνους και
ασκούνται όπως ορίζει το Σύνταγμα.

Ο λαός
• Υπό ευρεία έννοια: το σύνολο των ατόμων που εκάστοτε έχουν την
ιθαγένεια του κράτους
• Υπό συνταγματική έννοια: λαός = εκλογικό σώμα = κυρίαρχο όργανο του
δημοκρατικού πολιτεύματος

Λαός και έθνος – Το έθνος ως έννοια πολιτική = σύνολο ατόμων με κοινή

εθνική συνείδηση

16
 Το εκλογικό σώμα
Σύνταγμα
άρθρο 51
3. Οι βουλευτές εκλέγονται με άμεση, καθολική και μυστική ψηφοφορία από τους
πολίτες που έχουν εκλογικό δικαίωμα, όπως νόμος ορίζει. Ο νόμος δεν μπορεί να
περιορίσει το εκλογικό δικαίωμα παρά μόνο αν δεν έχει συμπληρωθεί κατώτατο
όριο ηλικίας ή για ανικανότητα δικαιοπραξίας ή ως συνέπεια αμετάκλητης ποινικής
καταδίκης για ορισμένα εγκλήματα.
5. Η άσκηση του εκλογικού δικαιώματος είναι υποχρεωτική.
Άρθρο 44
2. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας προκηρύσσει με διάταγμα δημοψήφισμα για κρίσιμα
εθνικά θέματα, ύστερα από απόφαση της απόλυτης πλειοψηφίας του όλου αριθμού
των βουλευτών που λαμβάνεται με πρόταση του Υπουργικού Συμβουλίου.
Δημοψήφισμα προκηρύσσεται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας με διάταγμα και
για ψηφισμένα νομοσχέδια που ρυθμίζουν σοβαρό κοινωνικό ζήτημα, εκτός από τα
δημοσιονομικά, εφόσον αυτό αποφασιστεί από τα δύο πέμπτα του συνόλου των
βουλευτών, ύστερα από πρόταση των δύο πέμπτων του συνόλου και όπως ορίζουν ο
Κανονισμός της Βουλής και νόμος για την εφαρμογή της παραγράφου αυτής. Δεν
εισάγονται κατά την ίδια περίοδο της Βουλής περισσότερες από δύο προτάσεις
δημοψηφίσματος για νομοσχέδιο.
17
 Το εκλογικό σώμα - αρμοδιότητες

• Ο λαός (ως εκλογικό σώμα)

– Εκλέγει τους βουλευτές
– Εκφράζει τη βούλησή του με δημοψήφισμα
– Εκλέγει τους αντιπροσώπους στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο
• Τα χαρακτηριστικά της ψήφου
– Άμεση (το ζήτημα της εκλογή από ‘λίστα’ – ουχί παρεμβολή εκλεκτόρων)
– Καθολική
– Μυστική
– Ατομική
– Ίση
– Προσωπική
– Υποχρεωτική

18
 Τα πολιτικά κόμματα

Σύνταγμα 'Αρθρο 29: (Πολιτικά κόμματα)

1. Έλληνες πολίτες που έχουν το εκλογικό δικαίωμα μπορούν ελεύθερα να ιδρύουν και να συμμετέχουν σε
πολιτικά κόμματα, που η οργάνωση και η δράση τους οφείλει να εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του
δημοκρατικού πολιτεύματος.
Πολίτες που δεν απέκτησαν ακόμη το δικαίωμα να εκλέγουν μπορούν να συμμετέχουν στα τμήματα νέων
των κομμάτων.

2. **2. Τα κόμματα έχουν δικαίωμα στην οικονομική τους ενίσχυση από το Κράτος για τις εκλογικές και
λειτουργικές τους δαπάνες, όπως νόμος ορίζει. Νόμος ορίζει τις εγγυήσεις διαφάνειας ως προς τις
εκλογικές δαπάνες και γενικά την οικονομική διαχείριση των κομμάτων, των βουλευτών, των υποψήφιων
βουλευτών και των υποψηφίων στην τοπική αυτοδιοίκηση όλων των βαθμών. Με νόμο επιβάλλεται
ανώτατο όριο εκλογικών δαπανών, μπορεί να απαγορεύονται ορισμένες μορφές προεκλογικής προβολής
και καθορίζονται οι προϋποθέσεις υπό τις οποίες η παράβαση των σχετικών διατάξεων συνιστά λόγο
έκπτωσης από το βουλευτικό αξίωμα με πρωτοβουλία του ειδικού οργάνου του επόμενου εδαφίου. O
έλεγχος των εκλογικών δαπανών των κομμάτων και των υποψήφιων βουλευτών διενεργείται από ειδικό
όργανο που συγκροτείται και με τη συμμετοχή ανώτατων δικαστικών λειτουργών, όπως νόμος ορίζει. Με
νόμο μπορούν να επεκταθούν οι ρυθμίσεις αυτές και στους υποψηφίους για άλλες αιρετές θέσεις.

3. **3. Απαγορεύονται απολύτως οι οποιασδήποτε μορφής εκδηλώσεις υπέρ ή κατά πολιτικού κόμματος
στους δικαστικούς λειτουργούς και σε όσους υπηρετούν στις ένοπλες δυνάμεις και στα σώματα
ασφαλείας. Απαγορεύονται απολύτως οι οποιασδήποτε μορφής εκδηλώσεις υπέρ ή κατά πολιτικού
κόμματος, κατά την άσκηση των καθηκόντων τους, στους υπαλλήλους του Δημοσίου, οργανισμών τοπικής
αυτοδιοίκησης, άλλων νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου ή δημόσιων επιχειρήσεων ή επιχειρήσεων
οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης ή επιχειρήσεων η διοίκηση των οποίων ορίζεται άμεσα ή έμμεσα από
το Δημόσιο με διοικητική πράξη ή ως μέτοχο.
19
 Τα πολιτικά κόμματα
• Πολιτικό κόμμα είναι η εκούσια ένωση πολιτών η οποία έχει οργάνωση
και πρόγραμμα και επιδιώκει να κάνει το δικό της πρόγραμμα πρόγραμμα
του κράτους, ιδίως επιτυγχάνοντας την εκλογή δικών της υποψηφίων στις
εκλογές.
• Το δικαίωμα ίδρυσης πολιτικών κομμάτων δικαίωμα ατομικό και πολιτικό
• Τα πολιτικά κόμματα αποκτούν νομική προσωπικότητα με νόμο από το
2002 (ιδρυτική δήλωση στον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου)
• Η δήλωση να αναφέρει ότι «η οργάνωση και η δράση του εξυπηρετεί την
ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος»
• Όχι κανόνες για την εσωτερική οργάνωση των κομμάτων
• Δεν προβλέπεται δυνατότητα διαλύσεως πολιτικού κόμματος με απόφαση
κρατικού οργάνου

20
 Εκλογές

'Αρθρο 54: (Εκλογικό σύστημα, εκλογικές περιφέρειες, βουλευτές Επικρατείας)

**1. Το εκλογικό σύστημα και οι εκλογικές περιφέρειες ορίζονται με νόμο που ισχύει
από τις μεθεπόμενες εκλογές, εκτός και αν προβλέπεται η ισχύς του άμεσα από τις
επόμενες εκλογές με ρητή διάταξη που ψηφίζεται με την πλειοψηφία των δύο
τρίτων του όλου αριθμού των βουλευτών.
**2. O αριθμός των βουλευτών κάθε εκλογικής περιφέρειας ορίζεται με προεδρικό
διάταγμα, με βάση το νόμιμο πληθυσμό της περιφέρειας που προκύπτει, σύμφωνα
με την τελευταία απογραφή, από τους εγγεγραμμένους στα οικεία δημοτολόγια,
όπως νόμος ορίζει. Τα αποτελέσματα της απογραφής θεωρείται ότι έχουν
δημοσιευθεί με βάση τα στοιχεία της αρμόδιας υπηρεσίας μετά την πάροδο ενός
έτους από την τελευταία ημέρα διεξαγωγής της.

3. Mέρος της Bουλής, όχι μεγαλύτερο από το ένα εικοστό του όλου αριθμού των
βουλευτών, μπορεί να εκλέγεται ενιαίως σε ολόκληρη την Eπικράτεια, σε
συνάρτηση με τη συνολική εκλογική δύναμη του κάθε κόμματος στην Eπικράτεια,
όπως νόμος ορίζει.

21
 Εκλογικά συστήματα

• Εκλογικό σύστημα είναι η μέθοδος υπολογισμού με την οποία

οι ψήφοι μετατρέπονται σε έδρες.
• Είδη εκλογικών συστημάτων:
– Σύστημα σχετικής πλειοψηφίας με ένα γύρο
– Σύστημα απόλυτης πλειοψηφίας με δύο γύρους
– Αναλογικά συστήματα
– Μεικτά συστήματα
• Η ελληνική ενισχυμένη αναλογική = ενισχύεται το πρώτο
κόμμα
• Δεύτερη και τρίτη κατανομή εδρών

22
 Η βουλή
Άμεσο συλλογικό όργανο του κράτους που απολαμβάνει το τεκμήριο της αρμοδιότητας, αποτελεί το
κανονικό νομοθετικό όργανο – ψηφίζει τους νόμους – και ελέγχει την κυβέρνηση.
Αρμοδιότητες της Βουλής
• Ψηφίζει
– Ψήφιση των νόμων (+ κύρωση διεθνών συνθηκών + παροχή αμνηστείας +
προϋπολογισμός, απολογισμός και γενικός ισολογισμός του κράτους)
– Αποφάσεις για κατάσταση πολιορκίας
– Αποφάσεις για προκήρυξη δημοψηφίσματος
– Προγράμματα οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης
– Αναθεώρηση Συντάγματος

– Άσκηση της αυτονομίας της = ψήφιση του Κανονισμού της Βουλής

– Εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας
– Συγκατάθεση για απονομή χάριτος σε Υπουργό
– Διαπίστωση της αδυναμίας του Προέδρου και του πρωθυπουργού να ασκήσουν τα
καθήκοντά τους
– Παροχή άδειας για ποινική δίωξη βουλευτή
• Ελέγχει
– Κοινοβουλευτικός έλεγχος (ερωτήσεις, επερωτήσεις, επίκαιρες ερωτήσεις κλπ.)
– Έκφραση εμπιστοσύνης
– Έκφραση δυσπιστίας 23
 Η Βουλή – οργάνωση – άσκηση του έργου της

Αυτονομία της Βουλής

– Ψηφίζει τον Κανονισμό της Βουλής (άρθρ. 65 παρ. 1 Σ.)
– Ψηφίζει τον δικό της Προϋπολογισμό (άρθρ. 72 παρ. 1 β’
Σ.)
– Εκλέγει το προεδρείο της

24
 Η Βουλή: ο βίος της βουλής
 Η βουλευτική περίοδος (=το χρονικό διάστημα για το οποίο εκλέγονται κανονικά οι βουλευτές =
κανονικά 4 χρόνια)
• Λήξη της περιόδου
• Κανονικά (στα 4 χρόνια)
• Πρόωρα (με προεδρικό διάταγμα)
• Υποχρεωτικά:
Μη ανάδειξη Προέδρου της Δημοκρατίας (32§4 α’)
Αδυναμία σχηματισμού κυβέρνησης (37§3)
Για ανανέωση λαϊκής εντολής με πρόταση κυβέρνησης (41 § 2)
• Δυνητικά:
• παραίτηση ή καταψήφιση 2 κυβερνήσεων & σύνθεση Βουλής δεν εξασφαλίζει κυβερνητική σταθερότητα (41§ 1)
• Παράταση περιόδου:
Πόλεμος (53 § 3)
Κατάσταση πολιορκίας (48§2-3)
 Η βουλευτικό σύνοδος (= το χρονικό διάστημα κατά το οποίο η βουλή μπορεί να συνεδριάζει σε
ολομέλεια)
Τακτική σύνοδος (η Βουλή μπορεί να ασκεί όλα τα έργα της)
Έκτακτη σύνοδος (Η Βουλή μπορεί να ασκεί όλα τα έργα της πλην ψήφισης προϋπολογισμού)
Ειδική σύνοδος (για ορισμένο έργο: π.χ. εκλογή νέου Προέδρου της Δημοκρατίας λόγω
αδυναμίας τούτου να ασκήσει τα έργα του για ορισμένο χρόνο)

25
 Ο (κανονικός )βίος της βουλής

1ο ΕΤΟΣ 2Ο ΕΤΟΣ 3Ο ΕΤΟΣ 4Ο ΕΤΟΣ

Τακτική σύνοδος Τακτική σύνοδος Τακτική σύνοδος Τακτική σύνοδος

(τουλάχιστον 5
μήνες – Οκτώβριος
με Μάρτιο –
δυνατότητα
παράτασης ή
διακοπής)

Βουλευτική περίοδος

26
 Η Βουλή: νομοθετική πρωτοβουλία

Ποιος έχει τη νομοθετική πρωτοβουλία;

Η βουλή και η Κυβέρνηση
(«Το δικαίωμα πρότασης νόμων ανήκει στη Βουλή και στην Κυβέρνηση» (άρθρ. 73
παρ. 1 Σ.)
Η Κυβέρνηση (Υπουργοί) υποβάλλουν νομοσχέδια

Οι βουλευτές (συμπολίτευσης ή μη) προτάσεις νόμου

Με υπογραφή 500.000 πολιτών προτάσεις νόμου

(νέα διάταξη 73 § 6 Σ. / 2019) μέχρι 2 ανά
κοινοβουλευτική περίοδο

27
 Η Βουλή: νομοθετικό έργο
 Η Βουλή συνεδριάζει σε
• Ολομέλεια (300 βουλευτές) και έχει όλες τις αρμοδιότητες
• Τμήματα (επιμέρους σχηματισμούς) και έχει όλες τις αρμοδιότητες πλην όσων
επιφυλάσσονται για την Ολομέλεια (π.χ. ψήφιση προϋπολογισμού του κράτους,
ψήφιση εκτελεστικών του Συντάγματος νόμων, ψήφιση νόμων που αφορούν
ατομικά δικαιώματα)
– Το Τμήμα διακοπής εργασιών της Βουλής (τα καλοκαίρια)
• Κοινοβουλευτικές επιτροπές (άρθρ. 68 παρ. 1 Σ.)
– Διαρκείς (6 διαρκείς επιτροπές) (6 Χ 50 βουλευτές)
Μορφωτικών υποθέσεων
Εθνικής άμυνας και εξωτερικών
Οικονομικών
Κοινωνικών
Δημόσιας διοίκησης, δημόσιας τάξης και δικαιοσύνης
Παραγωγής και εμπορίου

- Ειδικές επιτροπές (για ορισμένο νομοσχέδιο εφόσον το ζητήσει η κυβέρνηση)

• Η διάσκεψη των προέδρων

• Οι κοινοβουλευτικές ομάδες

28
 Η Βουλή: το νομοθετικό έργο

Τμήμα
Νομοσχέδιο
Κοινοβουλευτική
ή Επιτροπή
πρόταση
νόμου

Ολομέλεια

29
 Οι βουλευτές

 Προσόντα εκλογιμότητας (ποιοι έχουν καταρχήν το δικαίωμα να εκλεγούν

βουλευτές)
«Για να εκλεγεί κανείς βουλευτής απαιτείται να είναι Έλληνας πολίτης, να έχει τη νόμιμη
ικανότητα να εκλέγει και να έχει συμπληρώσει το εικοστό πέμπτο έτος της ηλικίας του κατά
την ημέρα της εκλογής» (άρθρ. 55 §1 Σ.)
 Κωλύματα εκλογιμότητας
• Απόλυτα (δεν αίρονται με παραίτηση από τη θέση που κατέχουν)
«Πολιτικοί υπάλληλοι και στρατιωτικοί γενικά, που έχουν κατά το νόμο αναλάβει υποχρέωση να παραμείνουν στην υπηρεσία για
ορισμένο χρόνο, δεν μπορούν να ανακηρυχθούν υποψήφιοι ούτε να εκλεγούν βουλευτές όσο χρόνο διαρκεί η υποχρέωσή
τους.» (άρθρο 56 §4)
• Σχετικά (αίρονται με παραίτηση από τη θέση που κατέχουν)
• **1. Έμμισθοι δημόσιοι λειτουργοί και υπάλληλοι, άλλοι υπάλληλοι του Δημοσίου, υπηρετούντες στις ένοπλες δυνάμεις
και στα σώματα ασφαλείας, υπάλληλοι οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης ή άλλων νομικών προσώπων δημοσίου
δικαίου, …… δεν μπορούν να ανακηρυχθούν υποψήφιοι ούτε να εκλεγούν βουλευτές, αν δεν παραιτηθούν πριν από την
ανακήρυξή τους ως υποψηφίων. Η παραίτηση συντελείται με μόνη τη γραπτή υποβολή της. Αποκλείεται η επάνοδος στην
ενεργό υπηρεσία των στρατιωτικών που παραιτούνται.» (άρθρο 56 § 1)

• Τοπικά

 Απόκτηση της ιδιότητας

 Ανακήρυξη (από την Ανώτατη Εφορευτική Επιτροπή)
 Όρκος
30
 Βουλευτές

Η φύση της βουλευτικής «εντολής»

• Όχι ‘επιτακτική εντολή’
• Πολιτική εντολή
«Οι βουλευτές έχουν απεριόριστο το δικαίωμα της γνώμης και
ψήφου κατά συνείδηση» (άρθρο 60§1)
«Οι βουλευτές αντιπροσωπεύουν το Έθνος» (άρθρο 51§2)

Η ανεξαρτησία του βουλευτή

Ασυλίες αλλά και ασυμβίβαστα

31
Οι βουλευτές: η ανεξαρτησία του βουλευτή

 Οι Ασυλίες του βουλευτή

1. Το ‘ανεύθυνο’

2. Το ακαταδίωκτο

 Τα ασυμβίβαστα του βουλευτή

32
 Βουλευτές: το ανεύθυνο

Αρθρο 61: (Ανεύθυνο των βουλευτών)

1. O βουλευτής δεν καταδιώκεται ούτε εξετάζεται με οποιονδήποτε τρόπο για

γνώμη ή ψήφο που έδωσε κατά την άσκηση των βουλευτικών καθηκόντων.
2. O βουλευτής διώκεται μόνο για συκοφαντική δυσφήμηση, κατά το νόμο, ύστερα
από άδεια της Bουλής. Aρμόδιο για την εκδίκαση είναι το Eφετείο. H άδεια
θεωρείται ότι οριστικά δε δόθηκε, αν η Bουλή δεν αποφανθεί μέσα σε σαράντα
πέντε ημέρες αφότου η έγκληση περιήλθε στον Πρόεδρο της Bουλής. Aν η Bουλή
αρνηθεί να δώσει την άδεια ή αν περάσει άπρακτη η προθεσμία, η πράξη
θεωρείται ανέγκλητη.
H παράγραφος αυτή έχει εφαρμογή από την προσεχή βουλευτική περίοδο.
3. O βουλευτής δεν έχει υποχρέωση μαρτυρίας για πληροφορίες που περιήλθαν σ'
αυτόν ή δόθηκαν από αυτόν κατά την άσκηση των καθηκόντων του, ούτε για τα
πρόσωπα που του εμπιστεύθηκαν τις πληροφορίες ή στα οποία αυτός τις έδωσε.

33
 Βουλευτές: ακαταδίωκτο

'Αρθρο 62: (Ακαταδίωκτο των βουλευτών)

«1. Όσο διαρκεί η βουλευτική περίοδος ο βουλευτής δεν διώκεται ούτε συλλαμβάνεται
ούτε φυλακίζεται ούτε με άλλο τρόπο περιορίζεται χωρίς άδεια του Σώματος.
Eπίσης δεν διώκεται για πολιτικά εγκλήματα βουλευτής της Bουλής που διαλύθηκε,
από τη διάλυσή της και έως την ανακήρυξη των βουλευτών της νέας Bουλής.
Η σχετική άδεια δίδεται από τη Βουλή υποχρεωτικά εφόσον η αίτηση της
εισαγγελικής αρχής αφορά αδίκημα το οποίο δεν συνδέεται με την άσκηση των
καθηκόντων ή την πολιτική δραστηριότητα του βουλευτή. Η Βουλή, με ευθύνη του
Προέδρου της, αποφαίνεται υποχρεωτικά σχετικά με το αίτημα μέσα σε τρείς μήνες
αφότου η αίτηση του εισαγγελέα για δίωξη διαβιβάστηκε στον Πρόεδρο της
Βουλής. H τρίμηνη προθεσμία αναστέλλεται κατά τη διάρκεια των διακοπών της
Bουλής.
Δεν απαιτείται άδεια για τα αυτόφωρα κακουργήματα.
(όπως τροποποιήθηκε με την αναθεώρηση του 2019)

34
 Bουλευτές: ασυμβίβαστα
• 'Αρθρο 57: (Ασυμβίβαστα έργα)
• **
***1. Τα καθήκοντα του βουλευτή είναι ασυμβίβαστα με τα έργα ή την ιδιότητα του ιδιοκτήτη ή εταίρου ή
μετόχου ή διοικητή ή διαχειριστή ή μέλους του διοικητικού συμβουλίου ή γενικού διευθυντή ή των
αναπληρωτών τους επιχείρησης, η οποία:
α) Αναλαμβάνει έργα ή μελέτες ή προμήθειες του Δημοσίου ή παροχή υπηρεσιών προς το Δημόσιο ή
συνάπτει με το Δημόσιο συναφείς συμβάσεις αναπτυξιακού ή επενδυτικού χαρακτήρα.
β) Απολαμβάνει ειδικών προνομίων.
γ) Κατέχει ή διαχειρίζεται ραδιοφωνικό ή τηλεοπτικό σταθμό ή εκδίδει εφημερίδα πανελλήνιας
κυκλοφορίας.
δ) Ασκεί κατά παραχώρηση δημόσια υπηρεσία ή δημόσια επιχείρηση ή επιχείρηση κοινής ωφέλειας.
ε) Μισθώνει για εμπορικούς λόγους ακίνητα του Δημοσίου.
[……………………..]
Με ειδικό νόμο μπορεί να καθορίζονται επαγγελματικές δραστηριότητες, πέραν αυτών που αναφέρονται
στα προηγούμενα εδάφια, η άσκηση των οποίων δεν επιτρέπεται στους βουλευτές.
Η παράβαση των διατάξεων αυτής της παραγράφου συνεπάγεται έκπτωση από το βουλευτικό αξίωμα και
ακυρότητα των σχετικών συμβάσεων ή πράξεων, όπως νόμος ορίζει.
**2. Βουλευτές που υπάγονται στις διατάξεις του πρώτου εδαφίου της προηγούμενης παραγράφου
οφείλουν, μέσα σε οκτώ ημέρες αφότου η εκλογή τους γίνει οριστική, να επιλέξουν με δήλωσή τους μεταξύ
του βουλευτικού αξιώματος και των παραπάνω έργων ή ιδιοτήτων. Αν παραλειφθεί αυτή η εμπρόθεσμη
δήλωση, εκπίπτουν αυτοδικαίως από το αξίωμα του βουλευτή.
**3. Βουλευτές που αποδέχονται οποιαδήποτε από τις ιδιότητες ή τα έργα που αναφέρονται σε αυτό ή στο
προηγούμενο άρθρο και που χαρακτηρίζονται ότι αποτελούν κώλυμα για την υποψηφιότητα βουλευτή ή ότι
είναι ασυμβίβαστα με το βουλευτικό αξίωμα, εκπίπτουν από το αξίωμα αυτό, όπως νόμος ορίζει.

35
 Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας και η θέση του στη διάκριση των εξουσιών

Αρθρο 26
• 1. H νομοθετική λειτουργία ασκείται από τη Bουλή και τον
Πρόεδρο της Δημοκρατίας.
2. H εκτελεστική λειτουργία ασκείται από τον Πρόεδρο της
Δημοκρατίας και την Kυβέρνηση.
3. H δικαστική λειτουργία ασκείται από τα δικαστήρια· οι
αποφάσεις τους εκτελούνται στο όνομα του Eλληνικού Λαού.

36
 Ο ΠτΔ : το νομικό του καθεστώς

'Αρθρο 30:
• 1. O Πρόεδρος της Δημοκρατίας είναι ρυθμιστής του Πολιτεύματος. Eκλέγεται από
τη Bουλή για περίοδο πέντε ετών, όπως ορίζεται στα άρθρα 32 και 33.
2. Tο αξίωμα του Προέδρου είναι ασυμβίβαστο με οποιοδήποτε άλλο αξίωμα,
θέση ή έργο.
3. H προεδρική περίοδος αρχίζει από την ορκωμοσία του Προέδρου.
4. Σε περίπτωση πολέμου, η προεδρική θητεία παρατείνεται έως τη λήξη του.
5. Eπανεκλογή του ίδιου προσώπου επιτρέπεται μία φορά μόνο.

'Αρθρο 31
• Πρόεδρος της Δημοκρατίας μπορεί να εκλεγεί όποιος είναι Έλληνας πολίτης πριν
από πέντε τουλάχιστον έτη, έχει από πατέρα ή μητέρα ελληνική καταγωγή, έχει
συμπληρώσει το τεσσαρακοστό έτος της ηλικίας του και έχει τη νόμιμη ικανότητα
του εκλέγειν.

37
 Νέα Διαδικασία εκλογής του Προέδρου της Δημοκρατίας
(μετά την αναθεώρηση του άρθρου 32 το 2019 )

1η ψηφοφορία: 200/300

2η ψηφοφορία: 200/300

3η ψηφοφορία: 180/300

4η ψηφοφορία 151/300

5η ψηφοφορία: εκλέγεται όποιος συγκεντρώσει σχετική πλειοψηφία

Επί ισοψηφίας: όποιος συγκέντρωσε περισσότερες ψήφους στην 1 η ψηφοφορία

38
 Πράξεις & εξουσίες του ΠτΔ

Αρθρο 35
• *1. Kαμία πράξη του Προέδρου της Δημοκρατίας δεν ισχύει ούτε εκτελείται χωρίς την
προσυπογραφή του αρμόδιου Yπουργού, ο οποίος με μόνη την υπογραφή του γίνεται
υπεύθυνος, και χωρίς τη δημοσίευσή της στην Eφημερίδα της Kυβερνήσεως.
Στην περίπτωση που η Kυβέρνηση απαλλαγεί από τα καθήκοντά της σύμφωνα με το άρθρο 38
παράγραφος 1, αν ο Πρωθυπουργός δεν προσυπογράφει το οικείο διάταγμα, αυτό
υπογράφεται μόνο από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας.
*2. Kατ' εξαίρεση δεν απαιτείται προσυπογραφή για τις ακόλουθες πράξεις:
α) το διορισμό Πρωθυπουργού,
β) την ανάθεση διερευνητικής εντολής σύμφωνα με το άρθρο 37 παράγραφοι 2, 3 και 4,
γ) τη διάλυση της Bουλής κατά το άρθρο 32 παράγραφος 4 και κατά το άρθρο 41 παράγραφος 1,
αν δεν την προσυπογράψει ο Πρωθυπουργός, και κατά το άρθρο 53 παράγραφος 1, αν δεν την
προσυπογράψει το Yπουργικό Συμβούλιο,
δ) την αναπομπή κατά το άρθρο 42 παράγραφος 1 νομοσχεδίου ή πρότασης νόμου που έχει
ψηφιστεί από τη Bουλή,
ε) το διορισμό του προσωπικού των υπηρεσιών της Προεδρίας της Δημοκρατίας.
*3. Tο διάταγμα με το οποίο προκηρύσσεται δημοψήφισμα για νομοσχέδιο, σύμφωνα με το
άρθρο 44 παράγραφος 2, προσυπογράφεται από τον Πρόεδρο της Bουλής.

39
 ΠτΔ: αρμοδιότητες – διεθνής παραστάτης

Αρθρο 36
• 1. O Πρόεδρος της Δημοκρατίας, με τήρηση οπωσδήποτε των ορισμών του άρθρου
35 παράγραφος 1, εκπροσωπεί διεθνώς το Kράτος, κηρύσσει πόλεμο, συνομολογεί
συνθήκες ειρήνης, συμμαχίας, οικονομικής συνεργασίας και συμμετοχής σε διεθνείς
οργανισμούς ή ενώσεις και τις ανακοινώνει στη Bουλή, με τις αναγκαίες
διασαφήσεις, όταν το συμφέρον και η ασφάλεια του Kράτους το επιτρέπουν.
2. Oι συνθήκες για εμπόριο, φορολογία, οικονομική συνεργασία και συμμετοχή σε
διεθνείς οργανισμούς ή ενώσεις, και όσες άλλες περιέχουν παραχωρήσεις για τις
οποίες, σύμφωνα με άλλες διατάξεις του Συντάγματος, τίποτε δεν μπορεί να οριστεί
χωρίς νόμο, ή οι οποίες επιβαρύνουν ατομικά τους Έλληνες, δεν ισχύουν χωρίς
τυπικό νόμο που τις κυρώνει.
3. Mυστικά άρθρα συνθήκης δεν μπορούν ποτέ να ανατρέψουν τα φανερά.
4. H κύρωση διεθνών συνθηκών δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο νομοθετικής
εξουσιοδότησης κατά το άρθρο 43 παράγραφοι 2 και 4.

40
 Αρμοδιότητες – εξουσίες του ΠτΔ
Έκδοση και δημοσίευση των νόμων / αναπομπή ψηφισμένου νομοσχεδίου

'Αρθρο 42
• 1. O Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκδίδει και δημοσιεύει τους νόμους που
έχουν ψηφιστεί από τη Bουλή μέσα σε ένα μήνα από την ψήφισή τους.
Mέσα στην προθεσμία που προβλέπεται στο προηγούμενο εδάφιο, ο
Πρόεδρος της Δημοκρατίας μπορεί να αναπέμψει στη Bουλή νομοσχέδιο
που έχει ψηφιστεί από αυτή, εκθέτοντας και τους λόγους της αναπομπής.
2. Πρόταση νόμου ή νομοσχέδιο που έχει αναπεμφθεί από τον Πρόεδρο
της Δημοκρατίας στη Bουλή εισάγεται στην Oλομέλειά της και, αν
επιψηφιστεί και πάλι με την απόλυτη πλειοψηφία του όλου αριθμού των
βουλευτών κατά τη διαδικασία του άρθρου 76 παράγραφος 2, ο Πρόεδρος
της Δημοκρατίας το εκδίδει και το δημοσιεύει υποχρεωτικά μέσα σε δέκα
ημέρες από την επιψήφισή του.

41
 Αρμοδιότητες του ΠτΔ: έκδοση προεδρικών διαταγμάτων

'Αρθρο 43
• 1. O Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκδίδει τα διατάγματα που είναι αναγκαία για
την εκτέλεση των νόμων και δεν μπορεί ποτέ να αναστείλει την εφαρμογή τους
ούτε να εξαιρέσει κανέναν από την εκτέλεσή τους.
2. Ύστερα από πρόταση του αρμόδιου Yπουργού επιτρέπεται η έκδοση
κανονιστικών διαταγμάτων, με ειδική εξουσιοδότηση νόμου και μέσα στα όριά
της. Eξουσιοδότηση για έκδοση κανονιστικών πράξεων από άλλα όργανα της
διοίκησης επιτρέπεται προκειμένου να ρυθμιστούν ειδικότερα θέματα ή θέματα
με τοπικό ενδιαφέρον ή με χαρακτήρα τεχνικό ή λεπτομερειακό.
3. (H παράγραφος 3 καταργείται).
4. Mε νόμους που ψηφίζονται από την Oλομέλεια της Bουλής μπορεί να
παρέχεται εξουσιοδότηση έκδοσης κανονιστικών διαταγμάτων για τη ρύθμιση
των θεμάτων που καθορίζονται σ’ αυτούς σε γενικό πλαίσιο. Mε τους νόμους
αυτούς χαράζονται οι γενικές αρχές και οι κατευθύνσεις της ρύθμισης που πρέπει
να ακολουθηθεί και τίθενται χρονικά όρια για τη χρήση της εξουσιοδότησης.
5. Tα κατά το άρθρο 72 παράγραφος 1 θέματα της αρμοδιότητας της Oλομέλειας
της Bουλής δεν μπορεί να αποτελέσουν αντικείμενο εξουσιοδότησης κατά την
προηγούμενη παράγραφο.

42
 Ο ΠτΔ και οι πράξεις νομοθετικού περιεχομένου

'Αρθρο 44
• 1. Σε έκτακτες περιπτώσεις εξαιρετικά επείγουσας και απρόβλεπτης
ανάγκης ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας μπορεί, ύστερα από πρόταση του
Yπουργικού Συμβουλίου, να εκδίδει πράξεις νομοθετικού περιεχομένου.
Oι πράξεις αυτές υποβάλλονται στη Bουλή για κύρωση σύμφωνα με τις
διατάξεις του άρθρου 72 παράγραφος 1, μέσα σε σαράντα ημέρες από την
έκδοσή τους ή μέσα σε σαράντα ημέρες από τη σύγκληση της Bουλής σε
σύνοδο. Aν δεν υποβληθούν στη Bουλή μέσα στις προαναφερόμενες
προθεσμίες ή αν δεν εγκριθούν από αυτή μέσα σε τρεις μήνες από την
υποβολή τους, παύουν να ισχύουν στο εξής.

43
 Ο ΠτΔ και τα δημοψηφίσματα και διαγγέλματα

Αρθρο 44
• [……]
*2. O Πρόεδρος της Δημοκρατίας προκηρύσσει με διάταγμα δημοψήφισμα για κρίσιμα εθνικά θέματα,
ύστερα από απόφαση της απόλυτης πλειοψηφίας του όλου αριθμού των βουλευτών, που λαμβάνεται με
πρόταση του Yπουργικού Συμβουλίου.
Δημοψήφισμα προκηρύσσεται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας με διάταγμα και για ψηφισμένα
νομοσχέδια που ρυθμίζουν σοβαρό κοινωνικό ζήτημα, εκτός από τα δημοσιονομικά, εφόσον αυτό
αποφασιστεί από τα τρία πέμπτα του συνόλου των βουλευτών, ύστερα από πρόταση των δύο πέμπτων του
συνόλου και όπως ορίζουν ο Kανονισμός της Bουλής και νόμος για την εφαρμογή της παραγράφου αυτής.
Δεν εισάγονται κατά την ίδια περίοδο της Bουλής περισσότερες από δύο προτάσεις δημοψηφίσματος για
νομοσχέδιο.
Aν νομοσχέδιο υπερψηφιστεί, η προθεσμία του άρθρου 42 παράγραφος 1 αρχίζει από τη διεξαγωγή του
δημοψηφίσματος.
*3. O Πρόεδρος της Δημοκρατίας σε εντελώς εξαιρετικές περιστάσεις μπορεί να απευθύνει προς το Λαό
διαγγέλματα, μετά από σύμφωνη γνώμη του Προέδρου της Kυβέρνησης. Tα διαγγέλματα
προσυπογράφονται από τον Πρωθυπουργό και δημοσιεύονται στην Eφημερίδα της Kυβερνήσεως.

44
 Ο ΠτΔ και η απονομή χάριτος και αμνηστίας

• Αρθρο 47: (Χάρη και αμνηστία)

• 1. O Πρόεδρος της Δημοκρατίας έχει το δικαίωμα, ύστερα από πρόταση του
Yπουργού Δικαιοσύνης και γνώμη συμβουλίου που συγκροτείται κατά πλειοψηφία
από δικαστές, να χαρίζει, μετατρέπει ή μετριάζει τις ποινές που επιβάλλουν τα
δικαστήρια, καθώς και να αίρει τις κάθε είδους νόμιμες συνέπειες ποινών που
έχουν επιβληθεί και εκτιθεί.
2. O Πρόεδρος της Δημοκρατίας μόνο με τη συγκατάθεση της Bουλής έχει το
δικαίωμα να απονέμει χάρη σε Yπουργό που καταδικάστηκε κατά το άρθρο 86.
*3. Aμνηστία παρέχεται μόνο για πολιτικά εγκλήματα, με νόμο που ψηφίζεται από
την Oλομέλεια της Bουλής με πλειοψηφία των τριών πέμπτων του όλου αριθμού
των βουλευτών.
4. Aμνηστία για κοινά εγκλήματα δεν παρέχεται ούτε με νόμο.

45
 Ο ΠτΔ και η κατάσταση πολιορκίας
*'Αρθρο 48
• 1. Σε περίπτωση πολέμου, επιστράτευσης εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων ή άμεσης απειλής της εθνικής ασφάλειας, καθώς
και αν εκδηλωθεί ένοπλο κίνημα για την ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος, η Bουλή, με απόφασή της, που
λαμβάνεται ύστερα από πρόταση της Kυβέρνησης, θέτει σε εφαρμογή, σε ολόκληρη την Eπικράτεια ή σε τμήμα της, το νόμο
για την κατάσταση πολιορκίας, συνιστά εξαιρετικά δικαστήρια και αναστέλλει την ισχύ του συνόλου ή μέρους των διατάξεων
των άρθρων 5 παράγραφος 4, 6, 8, 9, 11, 12 παράγραφοι 1 έως και 4, 14, 19, 22 παράγραφος 3, 23, 96 παράγραφος 4 και 97.
O Πρόεδρος της Δημοκρατίας δημοσιεύει την απόφαση της Bουλής.
Mε την απόφαση της Bουλής ορίζεται η διάρκεια ισχύος των επιβαλλόμενων μέτρων, η οποία δεν μπορεί να υπερβεί τις
δεκαπέντε ημέρες.
2. Σε περίπτωση απουσίας της Bουλής ή αν συντρέχει αντικειμενική αδυναμία να συγκληθεί εγκαίρως, τα μέτρα της
προηγούμενης παραγράφου λαμβάνονται με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται ύστερα από πρόταση του Yπουργικού
Συμβουλίου. Tο διάταγμα υποβάλλεται από την Kυβέρνηση στη Bουλή για έγκριση μόλις καταστεί δυνατή η σύγκλησή της,
ακόμη και αν έληξε η βουλευτική περίοδος ή η Bουλή έχει διαλυθεί, και πάντως μέσα σε δεκαπέντε ημέρες το αργότερο.
3. H διάρκεια των κατά τις προηγούμενες παραγράφους μέτρων μπορεί να παρατείνεται ανά δεκαπενθήμερο μόνο με
προηγούμενη απόφαση της Bουλής, η οποία συγκαλείται ακόμη και αν έχει λήξει η βουλευτική περίοδος ή η Bουλή έχει
διαλυθεί.
4. Tα κατά τις προηγούμενες παραγράφους μέτρα αίρονται αυτοδικαίως με τη λήξη των προθεσμιών που προβλέπονται στις
παραγράφους 1, 2 και 3, εφόσον δεν παρατείνονται με απόφαση της Bουλής, και σε κάθε περίπτωση με τη λήξη του
πολέμου, εφόσον είχαν επιβληθεί εξαιτίας πολέμου.
5. Aφότου αρχίσουν να ισχύουν τα μέτρα των προηγούμενων παραγράφων ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ύστερα από
πρόταση της Kυβέρνησης, μπορεί να εκδίδει πράξεις νομοθετικού περιεχομένου, για να αντιμετωπιστούν επείγουσες
ανάγκες ή για να αποκατασταθεί ταχύτερα η λειτουργία των συνταγματικών θεσμών. Oι πράξεις αυτές υποβάλλονται για
κύρωση στη Bουλή μέσα σε δεκαπέντε ημέρες από τη σύγκλησή της σε σύνοδο και παύουν να ισχύουν στο εξής, αν δεν
υποβληθούν στη Bουλή μέσα στις παραπάνω προθεσμίες ή δεν εγκριθούν από αυτή μέσα σε δεκαπέντε ημέρες αφότου
υποβλήθηκαν.
6. Oι κατά τις παραγράφους 2 και 3 αποφάσεις της Bουλής λαμβάνονται με την πλειοψηφία του συνολικού αριθμού των
βουλευτών και η κατά την παράγραφο 1 απόφαση με την πλειοψηφία των τριών πέμπτων του συνολικού αριθμού των
βουλευτών. H Bουλή αποφασίζει σε μία μόνο συνεδρίαση.
7. Σε όλη τη διάρκεια της εφαρμογής των μέτρων κατάστασης ανάγκης, τα οποία λαμβάνονται κατά το άρθρο αυτό, ισχύουν
αυτοδικαίως οι διατάξεις των άρθρων 61 και 62 του Συντάγματος, ακόμη και αν διαλύθηκε η Bουλή ή έληξε η βουλευτική
περίοδος.
46
 Πράξεις του ΠτΔ χωρίς προσυπογραφή

• Διορισμός πρωθυπουργού
• Διάλυση της βουλής
• Αναπομπή ψηφισμένου νομοσχεδίου

47
 Ο διορισμός του Πρωθυπουργού από τον ΠτΔ
(πηγή Αντ. Μ. Παντελή, Εγχειρίδιο συνταγματικού δικαίου)

Σκοπός κυβερνήσεως Καθήκοντα Προέδρου της Δημοκρατίας

Να εμφανισθεί στη βουλή Αν κόμμα με απόλυτη πλειοψηφία

Ο ΠτΔ διορίζει τον αρχηγό του πρωθυπουργό
Αν κανένα κόμμα με απόλυτη πλειοψηφία
1η διερευνητική εντολή σε αρχηγό 1ου κόμματος
2η διερευνητική εντολή σε αρχηγό 2ου κόμματος
3η διερευνητική εντολή σε αρχηγό 3ου κόμματος
Σύσκεψη αρχηγών:
 Κυβέρνηση που να έχει την εμπιστοσύνη της βουλής

Εκλογές Κυβέρνηση από όλα τα κόμματα

(μετά από διάλυση βουλής) Κυβέρνηση από πρόεδρο ανώτατου δικαστηρίου

48
 Η διάλυση της βουλής από τον ΠτΔ
(πηγή: Αντ. Μ. Παντελής, Εγχειρίδιο συνταγματικού δικαίου)

Είδος Προϋποθέσεις Ευθύνη

Με κυβερνητική πρόταση Η Κυβέρνηση έχει λάβει Προσυπογραφή

(άρθρ. 41 παρ. 2) ψήφο εμπιστοσύνης υπουργικού συμβουλίου

Με προεδρική 2 πτώσεις Κυβερνήσεως Αν ο πρωθυπουργός

πρωτοβουλία και σύνθεση βουλής που αρνείται, χωρίς
(άρθρ. 41 παρ.1) δεν εξασφαλίζει προσυπογραφή
κυβερνητική σταθερότητα
Υποχρεωτική εκ του Η σύσκεψη δεν δίνει Προσυπογραφή
Συντάγματος Κυβέρνηση με δεδηλωμένη πρωθυπουργού
(Άρθρ. 37 παρ. 3 γ)

49
 Η κυβέρνηση

'Αρθρο 81
• 1. Tην Kυβέρνηση αποτελεί το Yπουργικό Συμβούλιο που απαρτίζεται από τον Πρωθυπουργό και τους
Yπουργούς. Nόμος ορίζει τα σχετικά με τη σύνθεση και τη λειτουργία του Yπουργικού Συμβουλίου. Mε
διάταγμα που προκαλεί ο Πρόεδρος της Kυβέρνησης μπορεί να διοριστούν ένας ή περισσότεροι από τους
Yπουργούς Aντιπρόεδροι του Yπουργικού Συμβουλίου.
Nόμος ρυθμίζει τη θέση των αναπληρωτών Yπουργών και των Yπουργών χωρίς χαρτοφυλάκιο, των
Yφυπουργών, που μπορεί να αποτελούν μέλη της Kυβέρνησης, καθώς και των μόνιμων υπηρεσιακών
Yφυπουργών.

'Αρθρο 82:
• 1. H Kυβέρνηση καθορίζει και κατευθύνει τη γενική πολιτική της Xώρας, σύμφωνα με τους ορισμούς του
Συντάγματος και των νόμων.
2. O Πρωθυπουργός εξασφαλίζει την ενότητα της Kυβέρνησης και κατευθύνει τις ενέργειές της, καθώς και των
δημόσιων γενικά υπηρεσιών για την εφαρμογή της κυβερνητικής πολιτικής μέσα στο πλαίσιο των νόμων.
'Αρθρο 83
• 1. Kάθε Yπουργός ασκεί τις αρμοδιότητες που ορίζει ο νόμος. Oι Yπουργοί χωρίς χαρτοφυλάκιο ασκούν όσες
αρμοδιότητες τους αναθέτει ο Πρωθυπουργός με απόφασή του.
2. Oι Yφυπουργοί ασκούν τις αρμοδιότητες που τους αναθέτει με κοινή απόφαση ο Πρωθυπουργός και ο
οικείος Yπουργός.

50
 Κυβέρνηση – κωλύματα/ασυμβίβαστα

Άρθο 81
[……]
• 2. Kανένας δεν μπορεί να διοριστεί μέλος της Kυβέρνησης ή Yφυπουργός, αν δεν συγκεντρώνει τα προσόντα
που ορίζει το άρθρο 55 για το βουλευτή.
3. Oποιαδήποτε επαγγελματική δραστηριότητα των μελών της Kυβέρνησης, των Yφυπουργών και του
Προέδρου της Bουλής αναστέλλεται κατά τη διάρκεια της άσκησης των καθηκόντων τους.
4. Nόμος μπορεί να καθιερώνει το ασυμβίβαστο του αξιώματος του Yπουργού και του Yφυπουργού και προς
άλλα έργα.
5. Aν δεν υπάρχει Aντιπρόεδρος, ο Πρωθυπουργός ορίζει έναν από τους Yπουργούς προσωρινό αναπληρωτή
του, όταν παρουσιάζεται ανάγκη.

51
 Κυβέρνηση: σχέση Βουλής και Κυβέρνησης
Εμπιστοσύνη της Βουλής - αρχή της δεδηλωμένης
'Αρθρο 84
• 1. H Kυβέρνηση οφείλει να έχει την εμπιστοσύνη της Bουλής. Mέσα σε δεκαπέντε ημέρες από
την ορκωμοσία του Πρωθυπουργού, η Kυβέρνηση υποχρεούται να ζητήσει ψήφο
εμπιστοσύνης της Bουλής και μπορεί να τη ζητεί και οποτεδήποτε άλλοτε. H Bουλή, αν έχουν
διακοπεί οι εργασίες της κατά το σχηματισμό της Kυβέρνησης, καλείται μέσα σε δεκαπέντε
ημέρες να αποφανθεί για την πρόταση εμπιστοσύνης.
2. H Bουλή μπορεί με απόφασή της να αποσύρει την εμπιστοσύνη της από την Kυβέρνηση ή
από μέλος της. Πρόταση δυσπιστίας μπορεί να υποβληθεί μόνο μετά την πάροδο εξαμήνου
αφότου η Bουλή απέρριψε πρόταση δυσπιστίας.
H πρόταση δυσπιστίας πρέπει να είναι υπογραμμένη από το ένα έκτο τουλάχιστον των
βουλευτών και να περιλαμβάνει σαφώς τα θέματα για τα οποία θα διεξαχθεί η συζήτηση.
3. Kατ'  εξαίρεση μπορεί να υποβληθεί πρόταση δυσπιστίας και πριν από την πάροδο
εξαμήνου, αν είναι υπογραμμένη από την πλειοψηφία του όλου αριθμού των βουλευτών.
[……………………]
6. Πρόταση εμπιστοσύνης δεν μπορεί να γίνει δεκτή, αν δεν εγκριθεί από την απόλυτη
πλειοψηφία των παρόντων βουλευτών, η οποία όμως δεν επιτρέπεται να είναι κατώτερη από
τα δύο πέμπτα του όλου αριθμού των βουλευτών.
Πρόταση δυσπιστίας γίνεται δεκτή, μόνο αν εγκριθεί από την απόλυτη πλειοψηφία του όλου
αριθμού των βουλευτών.
7. Kατά την ψηφοφορία για τις πιο πάνω προτάσεις ψηφίζουν οι Yπουργοί και Yφυπουργοί
που είναι μέλη της Bουλής.

52
 Κυβέρνηση: σχέση με Βουλή

Πρωτοβουλία Πλειοψηφία
Ψήφος εμπιστοσύνης Κυβέρνηση •Απόλυτη επί των παρόντων
•Όχι όμως λιγότερο 2/5
συνόλου

Πρόταση δυσπιστίας 1/6 βουλευτών 151/300

(άπαξ ανά εξάμηνο)
151/300
(οποτεδήποτε)

53
 Κυβέρνηση: ευθύνη

Αρθρο 85
• Tα μέλη του Yπουργικού Συμβουλίου, καθώς και οι Yφυπουργοί είναι συλλογικώς
υπεύθυνοι για τη γενική πολιτική της Kυβέρνησης και καθένας από αυτούς για τις
πράξεις ή παραλείψεις της αρμοδιότητάς του, σύμφωνα με τις διατάξεις των νόμων
για την ευθύνη των Yπουργών. Σε καμία περίπτωση η έγγραφη ή προφορική εντολή
του Προέδρου της Δημοκρατίας δεν απαλλάσσει τους Yπουργούς και τους
Yφυπουργούς από την ευθύνη τους.

54
 Κυβέρνηση: ευθύνη
Δίωξη κατά μελών της Κυβέρνησης, Ειδικό Δικαστήριο

'Αρθρο 86:
• 1. Μόνο η Βουλή έχει την αρμοδιότητα να ασκεί δίωξη κατά όσων διατελούν ή διετέλεσαν μέλη της
Κυβέρνησης ή Υφυπουργοί για ποινικά αδικήματα που τέλεσαν κατά την άσκηση των καθηκόντων τους,
όπως νόμος ορίζει. Απαγορεύεται η θέσπιση ιδιώνυμων υπουργικών αδικημάτων.
2. Δίωξη, ανάκριση, προανάκριση ή προκαταρκτική εξέταση κατά των προσώπων και για τα αδικήματα που
αναφέρονται στην παράγραφο 1 δεν επιτρέπεται χωρίς προηγούμενη απόφαση της Βουλής κατά την
παράγραφο 3.
Αν στο πλαίσιο άλλης ανάκρισης, προανάκρισης, προκαταρκτικής εξέτασης ή διοικητικής εξέτασης
προκύψουν στοιχεία, τα οποία σχετίζονται με τα πρόσωπα και τα αδικήματα της προηγούμενης
παραγράφου, αυτά διαβιβάζονται αμελλητί στη Βουλή από αυτόν που ενεργεί την ανάκριση,
προανάκριση ή εξέταση.
3. Πρόταση άσκησης δίωξης υποβάλλεται από τριάντα τουλάχιστον βουλευτές. Η Βουλή, με απόφασή της
που λαμβάνεται με την απόλυτη πλειοψηφία του όλου αριθμού των βουλευτών, συγκροτεί ειδική
κοινοβουλευτική επιτροπή για τη διενέργεια προκαταρκτικής εξέτασης, διαφορετικά, η πρόταση
απορρίπτεται ως προδήλως αβάσιμη. Το πόρισμα της επιτροπής του προηγούμενου εδαφίου εισάγεται στην
Oλομέλεια της Βουλής η οποία αποφασίζει για την άσκηση ή μη δίωξης. Η σχετική απόφαση λαμβάνεται με
την απόλυτη πλειοψηφία του όλου αριθμού των βουλευτών.
• [Η Βουλή μπορεί να ασκήσει την κατά την παράγραφο 1 αρμοδιότητά της μέχρι το πέρας της δεύτερης
τακτικής συνόδου της βουλευτικής περιόδου που αρχίζει μετά την τέλεση του αδικήματος.] [ η διάταξη αυτή
καταργήθηκε με την αναθεώρηση του 2019]
Με τη διαδικασία και την πλειοψηφία του πρώτου εδαφίου της παραγράφου αυτής η Βουλή μπορεί
οποτεδήποτε να ανακαλεί την απόφασή της ή να αναστέλλει τη δίωξη, την προδικασία ή την κύρια
διαδικασία.

55
 Κυβέρνηση: ευθύνη (συνέχεια)

Άρθρο 86 (συνέχεια)
4. Αρμόδιο για την εκδίκαση των σχετικών υποθέσεων σε πρώτο και τελευταίο βαθμό είναι, ως ανώτατο
δικαστήριο, Ειδικό Δικαστήριο που συγκροτείται για κάθε υπόθεση από έξι μέλη του Συμβουλίου της
Επικρατείας και επτά μέλη του Αρείου Πάγου. Τα τακτικά και αναπληρωματικά μέλη του Ειδικού
Δικαστηρίου κληρώνονται, μετά την άσκηση δίωξης, από τον Πρόεδρο της Βουλής σε δημόσια συνεδρίαση
της Βουλής, μεταξύ των μελών των δύο ανώτατων αυτών δικαστηρίων, που έχουν διορισθεί ή προαχθεί στο
βαθμό που κατέχουν πριν από την υποβολή πρότασης για άσκηση δίωξης. Του Ειδικού Δικαστηρίου
προεδρεύει ο ανώτερος σε βαθμό από τα μέλη του Αρείου Πάγου που κληρώθηκαν και μεταξύ
ομοιόβαθμων ο αρχαιότερος.
Στο πλαίσιο του Ειδικού Δικαστηρίου της παραγράφου αυτής λειτουργεί Δικαστικό Συμβούλιο που
συγκροτείται για κάθε υπόθεση από δύο μέλη του Συμβουλίου της Επικρατείας και τρία μέλη του Αρείου
Πάγου. Τα μέλη του Δικαστικού Συμβουλίου δεν μπορεί να είναι και μέλη του Ειδικού Δικαστηρίου. Με
απόφαση του Δικαστικού Συμβουλίου ορίζεται ένα από τα μέλη του που ανήκει στον Άρειο Πάγο ως
ανακριτής. Η προδικασία λήγει με την έκδοση βουλεύματος.
Καθήκοντα εισαγγελέα στο Ειδικό Δικαστήριο και στο Δικαστικό Συμβούλιο της παραγράφου αυτής ασκεί
μέλος της Εισαγγελίας του Αρείου Πάγου που κληρώνεται μαζί με τον αναπληρωτή του. Το δεύτερο και τρίτο
εδάφιο της παραγράφου αυτής εφαρμόζονται και για τα μέλη του Δικαστικού Συμβουλίου ενώ το δεύτερο
εδάφιο και για τον εισαγγελέα.
Σε περίπτωση παραπομπής προσώπου που είναι ή διετέλεσε μέλος της Κυβέρνησης ή Υφυπουργός,
ενώπιον του Ειδικού Δικαστηρίου συμπαραπέμπονται και οι τυχόν συμμέτοχοι, όπως νόμος ορίζει.
5. Αν για οποιονδήποτε άλλο λόγο, στον οποίο περιλαμβάνεται και η παραγραφή, δεν περατωθεί η
διαδικασία που αφορά δίωξη κατά προσώπου που είναι ή διετέλεσε μέλος της Κυβέρνησης ή Υφυπουργός,
η Βουλή μπορεί, ύστερα από αίτηση του ίδιου ή των κληρονόμων του, να συστήσει ειδική επιτροπή στην
οποία μπορούν να μετέχουν και ανώτατοι δικαστικοί λειτουργοί για τον έλεγχο της κατηγορίας.

56
 Ποινική ευθύνη υπουργών: η διαδικασία
(προσαρμογή από Αντ. Μ. Παντελή, Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου)

Διαβίβαση Πρόταση για Διάφορες Βουλή Διάφορες Απόφαση Συγκατάθεση Απονομή

στη Βουλή δίωξη από ανακριτικές αποφασίζει ανακριτικές για χάρη χάριτος (με
από όποιον τουλάχιστον πράξεις δίωξη πράξεις προσυπογρα
διενεργεί 30 βουλευτές τουλάχιστον φή
ανάκριση 151/300 κυβέρνησης)
εφόσον
προκύπτουν
στοιχεία για
ποινική
ευθύνη
υπουργού

ΒΟΥΛΗ ΕΙΔΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΒΟΥΛΗ Πρόεδρος της

Δημοκρατίας

57
 Τα δικαστήρια

'Αρθρο 87: (Ανεξαρτησία των δικαστών)

• 1. H δικαιοσύνη απονέμεται από δικαστήρια συγκροτούμενα από τακτικούς
δικαστές, που απολαμβάνουν λειτουργική και προσωπική ανεξαρτησία.
Αρθρο 93: (Διακρίσεις των Δικαστήριων)
• 1. Tα δικαστήρια διακρίνονται σε διοικητικά, πολιτικά και ποινικά και οργανώνονται
με ειδικούς νόμους.
'Αρθρο 94: (Δικαιοδοσία διοικητικών και πολιτικών δικαστηρίων)
• 1. Στο Συμβούλιο της Επικρατείας και τα τακτικά διοικητικά δικαστήρια υπάγονται οι
διοικητικές διαφορές, όπως νόμος ορίζει, με την επιφύλαξη των αρμοδιοτήτων του
Ελεγκτικού Συνεδρίου.
2. Στα πολιτικά δικαστήρια υπάγονται οι ιδιωτικές διαφορές, καθώς και υποθέσεις
εκούσιας δικαιοδοσίας, όπως νόμος ορίζει.
3. Σε ειδικές περιπτώσεις και προκειμένου να επιτυγχάνεται η ενιαία εφαρμογή της
αυτής νομοθεσίας μπορεί να ανατεθεί με νόμο η εκδίκαση κατηγοριών ιδιωτικών
διαφορών στα διοικητικά δικαστήρια ή κατηγοριών διοικητικών διαφορών ουσίας
στα πολιτικά δικαστήρια.

58
 Τα δικαστήρια

Πολιτικά: δικάζουν ιδιωτικές διαφορές

ΤΑΚΤΙΚΑ Ποινικά: τιμωρία εγκλημάτων

Συγκροτούνται από τακτικούς δικαστές,
προβλέπονται από πάγιες διατάξεις και είναι
αρμόδια για όλες τις υποθέσεις που
εμπίπτουν στη δικαιοδοσία τους εκτός αν με
ειδικό νόμο υπάγονται σε ειδικό δικαστήριο Διοικητικά: διοικητικές διαφορές [διαφορές στις οποίες με
τον έναν ή άλλο τρόπο εμπλέκεται το δημόσιο}

Α.Ε.Δ. (Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο)

ΕΙΔΙΚΑ Ελεγκτικό Συνέδριο (συντάξεις)

Προβλέπονται από το νόμο αλλά είναι αρμόδια για
ορισμένες μόνο υποθέσεις Ειδικό Δικαστήριο (ευθύνη υπουργών και ΠτΔ)
Δικαστήριο Κακοδικίας (& ‘Μισθοδικείο’)
Δικαστήριο Ανηλίκων
Στρατοδικεία
59
Δικαστήριο λειών
 Τα τακτικά δικαστήρια

ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΠΟΙΝΙΚΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ

ΕΙΡΗΝΟΔΙΚΕΙΑ ΠΤΑΙΣΜΑΤΟΔΙΚΕΙΑ Δ. ΠΡΩΤΟΔΙΚΕΙΑ
ΠΡΩΤΟΔΙΚΕΙΑ ΠΛΗΜΕΛΛΕΙΟΔΙΚΕΙΑ
ΚΑΚΟΥΡΓΙΟΔΙΚΕΙΑ (ΜΙΚΤΑ
ΟΡΚΩΤΑ)
ΕΦΕΤΕΙΑ ΕΦΕΤΕΙΑ Δ. ΕΦΕΤΕΙΑ

ΑΡΕΙΟΣ ΠΑΓΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ

ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΣ

60
 Τα δικαστήρια

'Αρθρο 96: (Ποινική δικαιοσύνη)

• 1. Στα τακτικά ποινικά δικαστήρια ανήκει η τιμωρία των εγκλημάτων και η λήψη όλων των μέτρων που
προβλέπουν οι ποινικοί νόμοι.
[…………………………]
3. Eιδικοί νόμοι ορίζουν τα σχετικά με δικαστήρια ανηλίκων, στα οποία επιτρέπεται να μην εφαρμόζονται
οι διατάξεις των άρθρων 93 παράγραφος 2 και 97. Oι αποφάσεις των δικαστηρίων αυτών μπορεί να μην
απαγγέλλονται δημόσια.
4. Eιδικοί νόμοι ορίζουν:
α) Tα σχετικά με τα στρατοδικεία, ναυτοδικεία και αεροδικεία, στην αρμοδιότητα των οποίων δεν μπορεί
να υπαχθούν ιδιώτες.
β) Tα σχετικά με το δικαστήριο λειών.
5. Tα δικαστήρια του στοιχείου α΄ της προηγούμενης παραγράφου συγκροτούνται κατά πλειοψηφία από
μέλη του δικαστικού σώματος των ενόπλων δυνάμεων, που περιβάλλονται με τις εγγυήσεις λειτουργικής
και προσωπικής ανεξαρτησίας του άρθρου 87 παρ. 1 του Συντάγματος. ………..

Αρθρο 97: (Μικτά ορκωτά δικαστήρια)

• 1. Tα κακουργήματα και τα πολιτικά εγκλήματα δικάζονται από μικτά ορκωτά δικαστήρια που συ-
γκροτούνται από τακτικούς δικαστές και ενόρκους, όπως νόμος ορίζει. Oι αποφάσεις των δικαστηρίων
αυτών υπόκεινται στα ένδικα μέσα που ορίζει ο νόμος.

61
 Τα δικαστήρια

'Αρθρο 98: (Ελεγκτικό Συνέδριο)

• **1. Στην αρμοδιότητα του Ελεγκτικού Συνεδρίου ανήκουν ιδίως:
α. O έλεγχος των δαπανών του Κράτους, καθώς και των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης ή άλλων
νομικών προσώπων, που υπάγονται με ειδική διάταξη νόμου στο καθεστώς αυτό.
β. O έλεγχος συμβάσεων μεγάλης οικονομικής αξίας στις οποίες αντισυμβαλλόμενος είναι το Δημόσιο ή
άλλο νομικό πρόσωπο που εξομοιώνεται με το Δημόσιο από την άποψη αυτή, όπως νόμος ορίζει.
γ. O έλεγχος των λογαριασμών των δημόσιων υπολόγων και των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης ή
άλλων νομικών προσώπων, που υπάγονται στον προβλεπόμενο από το εδάφιο α΄ έλεγχο.
δ. Η γνωμοδότηση για τα νομοσχέδια που αφορούν συντάξεις ή αναγνώριση υπηρεσίας για την παροχή
δικαιώματος σύνταξης σύμφωνα με την παράγραφο 2 του άρθρου 73, καθώς και για κάθε άλλο θέμα που
ορίζει ο νόμος.
ε. Η σύνταξη και η υποβολή έκθεσης προς τη Βουλή για τον απολογισμό και ισολογισμό του Κράτους κατά
το άρθρο 79 παράγραφος 7.
στ. Η εκδίκαση διαφορών σχετικά με την απονομή συντάξεων, καθώς και με τον έλεγχο των λογαριασμών
του εδαφίου γ΄.
ζ. Η εκδίκαση υποθέσεων που αναφέρονται στην ευθύνη των πολιτικών ή στρατιωτικών δημόσιων
υπαλλήλων, καθώς και των υπαλλήλων των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης και των άλλων νομικών
προσώπων δημοσίου δικαίου για κάθε ζημία που από δόλο ή αμέλεια προκλήθηκε στο Κράτος, τους
οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης ή σε άλλα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου.

62
 Τα δικαστήρια
'Αρθρο 100: (Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο)
• 1. Συνιστάται Aνώτατο Eιδικό Δικαστήριο στο οποίο υπάγονται:
α) H εκδίκαση ενστάσεων κατά το άρθρο 58.
β) O έλεγχος του κύρους και των αποτελεσμάτων δημοψηφίσματος που ενεργείται κατά το άρθρο 44
παράγραφος 2.
γ) H κρίση για τα ασυμβίβαστα ή την έκπτωση βουλευτή, κατά τα άρθρα 55 παράγραφος 2 και 57.
δ) H άρση των συγκρούσεων μεταξύ των δικαστηρίων και των διοικητικών αρχών ή μεταξύ του Συμβουλίου της
Eπικρατείας και των τακτικών διοικητικών δικαστηρίων αφενός και των αστικών και ποινικών δικαστηρίων
αφετέρου ή, τέλος, μεταξύ του Eλεγκτικού Συνεδρίου και των λοιπών δικαστηρίων.
ε) H άρση της αμφισβήτησης για την ουσιαστική αντισυνταγματικότητα ή την έννοια διατάξεων τυπικού νόμου,
αν εκδόθηκαν γι' αυτές αντίθετες αποφάσεις του Συμβουλίου της Eπικρατείας, του Aρείου Πάγου ή του
Eλεγκτικού Συνεδρίου.
στ) H άρση της αμφισβήτησης για το χαρακτηρισμό κανόνων του διεθνούς δικαίου ως γενικά παραδεγμένων
κατά την παράγραφο 1 του άρθρου 28.
2. Tο δικαστήριο της προηγούμενης παραγράφου συγκροτείται από τους Προέδρους του Συμβουλίου της
Eπικρατείας, του Aρείου Πάγου και του Eλεγκτικού Συνεδρίου, από τέσσερις συμβούλους της Eπικρατείας και
από τέσσερις αρεοπαγίτες, που ορίζονται ως μέλη με κλήρωση κάθε δύο χρόνια. Στο δικαστήριο αυτό
προεδρεύει ο αρχαιότερος από τους Προέδρους του Συμβουλίου της Eπικρατείας ή του Aρείου Πάγου.
Στις περιπτώσεις δ΄ και ε΄ της προηγούμενης παραγράφου μετέχουν στη σύνθεση του δικαστηρίου και δύο
τακτικοί καθηγητές νομικών μαθημάτων των νομικών σχολών των πανεπιστημίων της Xώρας, οι οποίοι
ορίζονται με κλήρωση.
[………………….]
4. Oι αποφάσεις του δικαστηρίου είναι αμετάκλητες.
Διάταξη νόμου, που κηρύσσεται αντισυνταγματική, είναι ανίσχυρη από τη δημοσίευση της σχετικής απόφασης
ή από το χρόνο που ορίζεται με την απόφαση.
[…………………………..]
63
 Τα δικαστήρια

Η δικαστική ανεξαρτησία

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ

Έναντι της εκτελεστικής Έναντι της νομοθετικής Ισοβιότητα

εξουσίας εξουσίας (διάκριση από μονιμότητα
δημοσίων υπαλλήλων)

Όχι ιεραρχικός έλεγχος από Η Βουλή δεν μπορεί με νόμο Διορισμός

Υπουργό Δικαιοσύνης να εξαφανίσει δικαστική Υπηρεσιακή εξέλιξη
απόφαση ούτε δικαιούται •Προαγωγές
να παρέμβει σε εκκρεμείς •Τοποθετήσεις
•Μεταθέσεις
δίκες Κλπ.
Ανεξαρτησία γνώμης ακόμη Με απόφαση δικαστικού
και από ανώτερα συμβουλίου
δικαστήρια Παύση
(άρθρ. 87 παρ. 2)

Έλεγχος συνταγματικότητας ΑΛΛΑ: Διορισμός ηγεσίας

(άρθρ. 93 παρ. 4) δικαιοσύνης από κυβέρνηση
(άρθρ. 90 παρ. 5)

64
 Τα δικαστήρια / η λειτουργική και προσωπική ανεξαρτησία των δικαστών

'Αρθρο 87

2. Oι δικαστές κατά την άσκηση των καθηκόντων τους υπόκεινται μόνο στο Σύνταγμα και στους νόμους και
σε καμία περίπτωση δεν υποχρεούνται να συμμορφώνονται με διατάξεις που έχουν τεθεί κατά κατάλυση
του Συντάγματος.
'Αρθρο 93
4. Tα δικαστήρια υποχρεούνται να μην εφαρμόζουν νόμο που το περιεχόμενό του είναι αντίθετο προς το
Σύνταγμα.
Αρθρο 90:
• **1. Oι προαγωγές, τοποθετήσεις, μεταθέσεις, αποσπάσεις και μετατάξεις των δικαστικών λειτουργών
ενεργούνται με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται ύστερα από απόφαση ανώτατου δικαστικού
συμβουλίου.
• […………..]
• **5. Oι προαγωγές στις θέσεις του προέδρου και του αντιπροέδρου του Συμβουλίου της Επικρατείας, του
Αρείου Πάγου και του Ελεγκτικού Συνεδρίου ενεργούνται με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται ύστερα
από πρόταση του Υπουργικού Συμβουλίου, με επιλογή μεταξύ των μελών του αντίστοιχου ανώτατου
δικαστηρίου, όπως νόμος ορίζει. Η προαγωγή στη θέση του εισαγγελέα του Αρείου Πάγου ενεργείται με
όμοιο διάταγμα, με επιλογή μεταξύ των μελών του Αρείου Πάγου και των αντεισαγγελέων του, όπως νόμος
ορίζει. Η προαγωγή στη θέση του γενικού επιτρόπου του Ελεγκτικού Συνεδρίου ενεργείται με όμοιο
διάταγμα με επιλογή μεταξύ των μελών του Ελεγκτικού Συνεδρίου και της αντίστοιχης Γενικής Επιτροπείας,
όπως νόμος ορίζει. Η προαγωγή στις θέσεις του γενικού επιτρόπου των διοικητικών δικαστηρίων
ενεργείται με όμοιο επίσης διάταγμα με επιλογή μεταξύ των μελών της αντίστοιχης Γενικής Επιτροπείας
και των προέδρων εφετών των διοικητικών δικαστηρίων, όπως νόμος ορίζει.

65
 Οι εγγυήσεις για τα άτομα κατά την απονομή της δικαιοσύνης

Το δικαίωμα παροχής έννομης προστασίας (δικαίωμα στον ‘φυσικό’ δικαστή)

'Αρθρο 20
1. Kαθένας έχει δικαίωμα στην παροχή έννομης προστασίας από τα δικαστήρια και μπορεί να αναπτύξει σ' αυτά τις απόψεις του για
τα δικαιώματα ή συμφέροντά του, όπως νόμος ορίζει.

Η δημοσιότητα των συνεδριάσεων των δικαστηρίων

Αρθρο 93

2. Oι συνεδριάσεις κάθε δικαστηρίου είναι δημόσιες, εκτός αν το δικαστήριο κρίνει με απόφασή του ότι η δημοσιότητα πρόκειται να
είναι επιβλαβής στα χρηστά ήθη ή ότι συντρέχουν ειδικοί λόγοι προστασίας της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής των διαδίκων.

Η αιτιολογία των δικαστικών αποφάσεων

Άρθρο 93
3. Κάθε δικαστική απόφαση πρέπει να είναι ειδικά και εμπεριστατωμένα αιτιολογημένη και απαγγέλλεται σε δημόσια συνεδρίαση.
Νόμος ορίζει τις έννομες συνέπειες που επέρχονται και τις κυρώσεις που επιβάλλονται σε περίπτωση παραβίασης του προηγούμενου
εδαφίου. Η γνώμη της μειοψηφίας δημοσιεύεται υποχρεωτικά. Νόμος ορίζει τα σχετικά με την καταχώριση στα πρακτικά
ενδεχόμενης μειοψηφίας, καθώς και τους όρους και τις προϋποθέσεις της δημοσιότητάς της.66

Η συμμετοχή του ‘λαϊκού’ στοιχείου σε ορισμένες δίκες

Άρθρο 97
1. Tα κακουργήματα και τα πολιτικά εγκλήματα δικάζονται από μικτά ορκωτά δικαστήρια που συ- γκροτούνται από τακτικούς δικαστές
και ενόρκους, όπως νόμος ορίζει. Oι αποφάσεις των δικαστηρίων αυτών υπόκεινται στα ένδικα μέσα που ορίζει ο νόμος.

66
 Δημόσια πολιτική

ΔΗΜΟΣΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ είναι ένα πρόγραμμα δράσης που εκπορεύεται από το

κράτος ή από άλλο δημόσιο οργανισμό και αποσκοπεί να παρέμβει σε
ορισμένο τομέα της κοινωνίας ή σε ορισμένη γεωγραφική περιοχή
προκειμένου να επιλύσει ένα κοινωνικό πρόβλημα.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ:
• Πολιτική για την αντιμετώπιση της φτώχειας και του κοινωνικού
αποκλεισμού
• Πολιτική για την αντιμετώπιση της ανεργίας στους νέους
• Πολιτική για τη μείωση των τροχαίων ατυχημάτων
• Πολιτική για την αντιμετώπιση της παραβατικότητας/εγκληματικότητας
• Πολιτική για την απαγόρευση του καπνίσματος στους δημόσιους χώρους

67
 Δημόσια πολιτική - στοιχεία

ΣΤΟΙΧΕΙΑ:
– Σύνολο μέτρων/δράσεων
– Αναγκαστικός χαρακτήρας (συνήθως)
– Αποδέκτες (ομάδες/άτομα/γεωγραφικές περιοχές)
– Καθορισμός στόχων προς επίτευξη

Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ «πολιτικής» (politics) ΚΑΙ «δημόσιας πολιτικής» (policy)

68
 Ιστορικά στοιχεία

Οι δημόσιες πολιτικές εμφανίζονται κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα

Οι προ-νεωτερικές κοινωνίες δεν γνωρίζουν (και εν πολλοίς δεν χρειάζοναι)
«δημόσιες πολιτικές»
Χαρακτηριστικά προ-νεωτερικών κοινωνιών:
• Ομοιογένεια
• Τοπικότητα
• Κοινοτική δομή
Συνέπεια των ανωτέρω:
Τα προβλήματα «κοινωνικής πολιτικής» αντιμετωπίζονται στο πλαίσιο της
κοινότητας/οικογένειας/θρησκευτικής ομάδας
(Π.χ. Φιλανθρωπία)

69
 Ιστορικά στοιχεία (συνέχεια)

Οι νεότερες κοινωνίες: χαρακτηριστικά

• ΔΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ:
– Καταμερισμός εργασίας
– Πολύπλοκη ενσωμάτωση (solidarite mechanique vs. solidarite organique)
– Κοινωνική και τοπική πολυδιάσπαση
• ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
– Οικονομία
– Εκδοτικό μονοπώλιο
– Η μονοπώληση του καταναγκασμού
– Κτήση κεντρικών δεξιοτήτων/γνώσεων: στατιστική

Πρώτη εμφάνιση κοινωνικών πολιτικών: Αγγλία “poor laws” ως αντίδραση στα

προβλήματα της εκβιομηχάνισης

70
 Η επιστήμη της «δημόσιας πολιτικής»

Πρώτο ήμισυ 20ου αιώνα

 Max Weber: η γραφειοκρατία και τα χαρακτηριστικά της:
• Ορθολογική οργάνωση
• Προβλεψιμότητα αποτελεσμάτων
• Νομιμοποίηση
• Μετρησιμότητα
 ΗΠΑ: Harold Lasswell
 Η θεωρία των οργανώσεων (ως απάντηση στην ιεραρχική «εκ των άνω
προς τα κάτω» κατανόηση του γραφειοκρατικού μοντέλου)
– Η σημασία της εσωτερικής δυναμικής και λογικής των οργανώσεων
(Elton Mayo)

71
 Η επιστήμη της «δημόσιας πολιτικής» / συνέχεια

 H σχολή της ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ (Public management)

– Η μεταφορά της λογικής του «ιδιωτικού» στο
«δημόσιο»
– Αποδοτικότητα (efficiency) vs.
Αποτελεσματικότητα (efficacy/effectiveness)
– Η στάθμιση κόστους-οφέλους

72
 Στάδια διαμόρφωσης δημόσιας πολιτικής

1. ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ

• Συλλογή στοιχείων
• Κατανόηση πραγματικών περιστατικών
• Εντοπισμός ομάδων συμφερόντων
2. ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ
• Μέθοδοι
• Νομιμοποίηση
3. ΕΦΑΡΜΟΓΗ
4. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ
5. ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ
6. ΕΠΑΝΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ

73
 Η αξιολόγηση

Η αξιολόγηση επιπτώσεων (impact assessment)

Είναι η αξιολόγηση των επιδράσεων που είχε η εφαρμογή μιας
δημόσιας πολιτικής ώστε να αξιολογηθεί αν η συγκεκριμένη
πολιτική πέτυχε τους στόχους της και εντοπισθούν τυχόν
προβλήματα και αστοχίες
Μελετά ή/και καταγράφει τις
• Κύριες επιδράσεις
• Παράπλευρες επιδράσεις (side effects)
• Αρνητικές επιδράσεις
• Τυχόν μηδενικές επιδράσεις

74
 Προβλήματα της δημόσιας πολιτικής σήμερα

Η παγκοσμιοποίηση και οι επιπτώσεις της στην άσκηση δημόσιας πολιτικής

(παράδειγμα: ΕΕ και κρατικές ενισχύσεις)
Οι πόλεις ως προνομιακοί τόπου διαμόρφωσης και υλοποίησης δημόσιων
πολιτικών

75
 Θεσμοί: απόπειρες ορισμού
• «Οι θεσμοί είναι ενσαρκώσεις ανθρώπινων σημασιών και σκοπών..»
(Κ. Polanyi, The Great Transformation, σελ. 254 [αρχική έκδοση 1944])
• «Θεσμοί είναι οι κανόνες του παιχνιδιού σε μια κοινωνία, ή, ακριβέστερα,
είναι οι ανθρωπίνως επινοημένοι περιορισμοί που διαμορφώνουν την
ανθρώπινη αλληλεπίδραση»
(D.C. North, Θεσμοί, θεσμική αλλαγή και οικονομική επίδοση, σελ. 15 [αρχική έκδοση 1990])
• «Θεσμοί είναι κοινωνικά κυρώσιμα πλέγματα κανόνων που συντονίζουν
ανθρώπινες δραστηριότητες με τη δημιουργία σταθερών προσδοκιών»
(Π. Γέμπτος, Θεσμοί ως κεντρική μεταβλητή των κοινωνικών επιστημών, σελ. 152 [2015].
• «Οι θεσμοί συμπεριλαμβάνουν ρυθμιστικά (regulative), κανονιστικά
(normative) και πολιτισμικά- γνωσιακά (cultural-cognitive) στοιχεία, τα
οποία, μαζί με τις συνδεόμενες με αυτά δραστηριότητες και πόρους,
προσδίδουν σταθερότητα και νόημα στην κοινωνική ζωή»
(W.Richard Scott, Institutions and Organizations, σελ. 56 [2014]

76
 Είδη και μορφές θεσμών

1.- Τυπικοί (θεσπίζονται ρητά π.χ. με νόμο) και ‘άτυποι’ θεσμοί (δημιουργούνται
εθιμικά μέσω της μακροχρόνιας άσκησης ‘εν συνειδήσει δικαίου’)
2. - Αναλόγως του είδους:
• Πολιτικοί
– Παραδείγματα
• Κοινοβουλευτική δημοκρατία
• Προεδρευομένη / προεδρική /βασιλευόμενη δημοκρατία
• Μοναρχία
• Ανεξάρτητες διοικητικές αρχές
• Οικονομικοί
– παραδείγματα
• Ατομική ιδιοκτησία
• Εταιρία
• Οργάνωσης του ιδιωτικού βίου
– παραδείγματα
• Γάμος
• Υιοθεσία

Πάντως: Ο ‘πολιτικός’ χαρακτήρας όλων των θεσμών

77
Οι θεσμοί διακρινόμενοι από άλλες παραμέτρους του κοινωνικού
γίγνεσθαι

Αξίες
(values) Οργανώσεις Πρακτικές
(practices)

ιδέες
Πράξεις
Θεσμοί (actions)
(institutions)

συμφέροντα Μηχανισμοί
(mechanisms)

78
 Οι τρείς πυλώνες των θεσμών (πηγή: W. Richard Scot, σελ. 60)
Ρυθμιστικός πυλώνας Κανονιστικός Πολιτισμικός/γνωσιακός
πυλώνας πυλώνας
Λόγος Σκοπιμότητα Κοινωνική Θεωρείται αυτονόητο
συμμόρφωσης (expedience) υποχρέωση Αποτελεί κοινή αντίληψη

Θεμέλιο τάξης Ρυθμιστικοί κανόνες Δεσμευτικές Ουσιώδες μόρφωμα

προσδοκίες (constitutive schema)

Μηχανισμοί Εξαναγκασμός Δεοντολογία Μιμητισμός

Λογική Εργαλειακή λογική Καταλληλότητα Ορθοδοξία

Δείκτες Κανόνες Πιστοποίηση / Κοινές αντιλήψεις

Νόμοι Αναγνώριση Κοινές πρακτικές
Κυρώσεις Ισομορφισμός

Συναισθηματικό Φόβος – Ενοχές/ Ντροπή/Τιμή Βεβαιότητα/ Σύγχιση

υπόβαθρο Αθωότητα

Νομιμοποιητικό Νομική κύρωση Ηθική ρύθμιση Κατανοητό

θεμέλιο Αναγνωρίσιμο
Πολιτισμικά
υποστηριγμένο
79
 Ο πολιτισμικός/γνωσιακός πυλώνας
• Πολιτισμικά στοιχεία: π.χ. Έθιμα, έργα τέχνης, σύμβολα, χειρονομίες
• Γνωσιακά στοιχεία: κυρίως η γλώσσα, οι παραδεκτοί τρόποι σκέψης
• Γενικώς: τα π/γ στοιχεία είναι οι αντιλήψεις που μοιράζονται οι άνθρωποι ορισμένης
κοινωνίας και μέσω των οποίων διαμορφώνεται καθίσταται δυνατή η δημιουργία νοήματος
τόσο στο επίπεδο του ατομικού όσο και στο επίπεδο του συλλογικού βίου των ανθρώπων.
• Νόημα: η υποκειμενική αναπαράσταση, κατανόηση, αξιολόγηση και τακτοποίηση του
περιβάλλοντος από το άτομο.
• Τα π/γ στοιχεία είναι αποτέλεσμα και παράγων δημιουργίας νοήματος, εξ αυτού δε του λόγου
επηρεάζουν τις αξιολογήσεις, τις κρίσεις, τις προβλέψεις του ατόμου αλλά και τον τρόπο με
τον οποίο το άτομο αντιλαμβάνεται και ορίζει τα συμφέροντά του, τα συζητά,
διαπραγματεύεται και αγωνίζεται γι’ αυτά.
• Σημασία θεσμών: τα π/γ στοιχεία μπορεί να είναι εμπεδωμένα στο συλλογικό γίγνεσθαι με
διαφορετικούς τρόπους και σε διαφορετικούς βαθμούς. Όταν όμως ενσωματώνονται σε
θεσμούς καθίστανται ισχυρότερα, γιατί η διατήρησή τους χρειάζεται λιγότερη ‘συντήρηση’ και
λιγότερη επαναλαμβανόμενη επικύρωση.
• Κάθε ανθρώπινος θεσμός είναι, στην ουσία του, η ιζηματοποίηση κοινών νοημάτων είτε η
αποκρυστάλλωση και εξαντικειμενοποίηση νοημάτων
• Όταν ένας θεσμός διαθέτει έναν ισχυρό π/γ πυλώνα, τότε οι άνθρωποι συντονίζονται προς τη
θεσμική ρύθμιση γιατί κάθε αποκλίνουσα συμπεριφορά παρίσταται σχεδόν αδιανόητη και η
συμμόρφωση καθίσταται ρουτίνα

80
 Θεσμικοί πυλώνες και φορείς θεσμικού περιεχομένου
(πηγή: W. Richard Scot, σελ. 96)

Φορείς θεσμικού Οι τρείς πυλώνες

περιεχομένου
Ρυθμιστικός Κανονιστικός/ηθικός Πολιτισμικός/
γνωσιακός
Συμβολικά Κανόνες Αξίες Κατηγορίες
συστήματα Νόμοι Προσδοκίες Τυποποιήσεις
Σταθμά Πλαίσια

Σχεσιακά συστήματα Συστήματα Συστήματα Ταυτότητες

διακυβέρνησης / αυθεντίας
εξουσίας

Δραστηριότητες Παρακολούθηση Ρόλοι, εργασίες Προδιαθέσεις

Τιμώρηση Ρουτίνες Σενάρια
Ακύρωση Συνήθειες

Τεχνήματα Αντικείμενα που Αντικείμενα που Αντικείμενα με

είναι σύμφωνα με τις ανταποκρίνονται στις συμβολική αξία
επιβαλλόμενες συνήθειες και τα
προδιαγραφές έθιμα

81
 Φορείς θεσμικού περιεχομένου

• Σχεσιακά συστήματα: π.χ. Οι σχέσεις μεταξύ των τριών εξουσιών (νομοθετική-

εκτελεστική-δικαστική) ή οι σχέσεις μεταξύ κυβέρνησης-αντιπολίτευσης όπως
διαμορφώνονται στην πράξη. Οι σχέσεις ιεραρχίας π.χ. στην εκπαίδευση ή εντός του
γάμου.
– Οι σχέσεις αυτές επηρέαζουν και επηρεάζονται αμφίδρομα με τις σχέσεις όπως αυτές αποτυπώνονται
στο συμβολικό επίπεδο.
• Δραστηριότητες: π.χ. Διαδικασίες διεκδίκησης ή αμφισβήτησης
– Ρουτίνες = δομές συμπεριφορές που αντανακλούν αντιλήψεις και γνώσεις όχι επαρκώς
διαμορφωμένες/συνειδητοποιημένες
– Οι ρουτίνες συνήθως μαθαίνονται και συντηρούνται εντός των σχέσεων που αναπτύσσονται στην
πράξη και μέσω της εμπειρίας (π.χ. Σε σχέσεις ‘πρακτικής άσκησης’ , μαθητείας κλπ.)
– Οι ‘ρουτίνες’ ως το ‘γονίδιο’ των θεσμών και των οργανώσεων
• Τα τεχνήματα ως φορείς θεσμικού περιεχομένου: Αντικείμενα ή πράγματα που
αποκτούν και φέρουν συμβολική σημασία η οποία υπερβαίνει την αντικειμενική
τους αξία ή υπόσταση και παραπέμπει σε ένα σύνολο ιδεών, αντιλήψεων και
αναμενομένων συμπεριφορών (π.χ. Οι βέρες στο γάμο, το σημείο του σταυρού, το
κρασί και το ψωμί στη θεία λειτουργία, αλλά και η άσπρη μπλούζα και το
στηθοσκόπιο του γιατρού).

82
 (ΣΧΗΜΑΤΟΠΟΙΗΜΕΝΗ) ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ ΝΕΟΥ ΘΕΣΜΟΥ
Πηγή: Suchman, Mark, 1995 [=Richard Scott, Institutions and Organizations, p. 127]

• ΟΧΟ
ΠΡΟΒΛΗΜΑ

ΠΡΟΫΦΙΣΤΑΜΕΝΟΙ
ΘΕΣΜΟΙ
ΝΕΟ? ΟΧΙ

ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΝΑΙ

ΚΑΤΑ
ΕΠΑΝΑΛΑΜΒΑΝΟ
ΜΕΝΟ? ΟΧΙ ΠΕΡΊΠΤΩΣΗ
ΛΥΣΗ
ΟΡΙΣΜΟΣ
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ
ΝΑΙ
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ
ΠΙΘΑΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ?
ΟΧΙ
ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΤΡΟΠΟΥ
ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΝΑΙ

ΝΕΟΣ
ΘΕΣΜΟΣ
83
 Πώς προκύπτουν στην πράξη οι θεσμοί?

1. Σταδιακά, μέσα από ασυνείδητες διαδικασίες, χωρίς συγκεκριμένη

στόχευση
– Συνήθως ως αποτέλεσμα κοινωνικών συγκρούσεων – οι θεσμοί ως
σημείο ανακωχής μεταξύ αντιτιθεμένων συμφερόντων (Unger) ή ως
«φαινόμενα ισορροπίας» (equilibrium phenomena [Greif 2006: 14 = Scott : 145])
2. Εμπρόθετα και προγραμματισμένα
– Ως αποτέλεσμα σχεδιασμού είτε κεντρικού (Κράτος) είτε
αποκεντρωμένου (π.χ. από ήδη οργανωμένους φορείς – επιχειρήσεις,
από επαγγελματικές οργανώσεις, αλλά και κοινωνικά κινήματα)
– Ως αποτέλεσμα διάχυσης ή μίμησης
– Το παράδειγμα της Ιαπωνίας στα τέλη του 19ου αιώνα (Meiji
περίοδος) – το παράδειγμα της Τουρκίας επί Κεμάλ
• Ρόλος των διαφόρων επαγγελματικών standards
• Σημασία της παγκοσμιοποίησης
• Ρόλος των ιδεών (πρβλ. IMF)

84
 Μηχανισμοί εμπέδωσης θεσμών
• ΠΡΟΒΛΗΜΑ  NΕΟ  ΕΠΑΝΑΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΟ  ΕΠΙΔΕΧΟΜΕΝΟ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΛΥΣΕΙΣ
1. ΠΡΑΚΤΙΚΟ  ΙΔΕΑ  ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ  ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ (ΣΧΕΣΕΙΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ, ΤΙΜΕΣ)
2. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ  ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ  ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ

ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ

ΕΘΙΣΜΟΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΙΖΗΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ

(Habitualization) (Objectification) (Sedimentation)

Ομάδες
Οργανωσιακός Θετική
Θεωρητικοποίηση συμφερόντων:
έλεγχος ανατροφοδότηση
Υπέρ - Κατά

Πηγή: Tolber, Pamela S., Lynn Zucker 2006 = Scott :149

85
 Μηχανισμοί εμπέδωσης θεσμών (συνέχεια)

Α. Οργανωσιακός έλεγχος = διάφορες οργανώσεις ‘χρησιμοποιούν’ μια θεσμική λύση

ως πλέον κατάλληλη/πρόσφορη η λύση να επικρατήσει μεταξύ
περισσοτέρων θεσμικών λύσεων που – ενδεχομένως προτείνονται –,, με
αποτέλεσμα να προκύπτει ‘εθισμός’ ως προς την συγκεκριμένη θεσμική λύση
Β. Θεωρητικοποίηση = η συστηματική άρθρωση/διατύπωση/επεξεργασία λόγων και
ερμηνειών που εμφανίζουν τη συγκεκριμένη θεσμική λύση ως
ορθή/αποτελεσματική/εύλογη/νόμιμη/συμφέρουσα
Αν Α + Β εξελιχθούν ομαλά τότε
Γ. Αντικειμενοποίηση = η επικρατούσα θεσμική λύση εμφανίζεται ως ‘αντικειμενικά’
αναγκαία δηλ. μη αμφισβητήσιμη, μη αναθεωρήσιμη, ως οιονεί αντικείμενο πίστης
και εμπεδώνεται περαιτέρω μέσω μηχανισμών
 Θετικής ανατροφοδότησης (positive feed-back) και
 Αύξουσας απόδοσης(increasing returns)
Θετική ανατροφοδότηση, αύξουσες αποδόσεις και ‘τροχιοεξαρτητικοί’
μηχανισμοί ( ή μηχανισμοί ‘εξάρτησης διαδρομής’) [path dependence – David
1985, 2000)
 Ο ρόλος των συμφερόντων και των κινήτρων στην εμπέδωση των θεσμών [βλ.
και North: 1990]

86
 Μηχανισμοί εμπέδωσης θεσμών (συνέχεια)

• Αν Α + Β + Γ εξελιχθούν ομαλά τότε

• Δ. Επέρχεται η ιζηματοποίηση = η νέα θεσμική λύση προεκτείνεται σε

βάθος περισσοτέρων γενεών και υιοθετείται από σχεδόν το σύνολο του
πληθυσμού των ενδεχομένων ‘χρηστών’ του
• Εντούτοις: ο ρόλος των αντικρουομένων ομάδων συμφερόντων – αφενός
επικυρώνει (θετικές ομάδες) τον θεσμός, αφετέρου όμως διατηρεί πάντα
την πιθανότητα αμφισβήτησης του θεσμού (αρνητικές ομάδες)

87
 ΠΙΘΑΝΕΣ ΑΣΤΟΧΙΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΘΕΣΜΩΝ
(βλ. PIERSON 109 FF)

1. Πολλαπλότητα επενεργειών/συνεπειών των θεσμών

Αιτίες:
• Πολλαπλότητα κινήτρων είτε στόχων των δημιουργών
• Οι θεσμοί ως συμβιβασμός αντικρουομένων συμφερόντων
 Παράδειγμα: H συνταγματική ‘μηχανική’
2. Οι δημιουργοί των θεσμών μπορεί να μην ενεργούν εργαλειακώς λογικά
Αιτίες:
• Διάχυση θεσμών
– Ενδεχομένως ως αποτέλεσμα της ανάγκης νομιμοποίησης θεσμικών επιλογών = συνέπεια:
«θεσμικός ισομορφισμός» [π.χ. επαγγελματικά δίκτυα (π.χ. νομικών)]
• Μιμητισμός
• Θεσμικοί ‘συρμοί’ (μόδες)
3. Οι δημιουργοί των θεσμών έχουν μικρο-πρόθεσμο ορίζοντα
• Παράδειγμα: Η εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας και η πρόκληση
προώρων εκλογών – Οι μεταβολές της εκλογικής νομοθεσίας

88
 ΠΙΘΑΝΕΣ ΑΣΤΟΧΙΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΘΕΣΜΩΝ
(βλ. PIERSON 109 FF)

4. Απρόβλεπτες συνέπειες
– Εγγενές γνώρισμα της ανθρώπινης πράξης
– Γνωστικοί περιορισμοί:
• Bounded rationality [περιορισμένη ορθολογικότητα] (Herbert Simon)
• Ανεπαρκής στατιστική κατανόηση, gestalt σύλληψη/απλοποίηση της
πραγματικότητας [David Kahnemann]
– Kοινωνική πολυπλοκότητα

5. Κοινωνική μεταβολή

6. Ασυνέχεια στα πρόσωπα/φορείς δημιουργίας των θεσμών

89
 Έννοιες (σχετιζόμενες με τη θεσμική μεταβολή και τη δομή της)

• Εξέλιξη

• Διάστικτη ισορροπία

• Διάστικτη εξέλιξη

• Τροχιο-εξάρτηση

– Αύξουσες vs. Φθίνουσες αποδόσεις

– Ανατροφοδότηση

90
 Η έννοια της ‘τροχιο-εξάρτησης’ (path dependence)

«Η έννοια της τροχιο-εξάρτησης αναφέρεται σε μια δυναμική ιστορική διαδικασία που μέσω
μηχανισμών θετικής ανατροφοδότησης οι οποίοι γενούν πλείονα πιθανά αποτελέσματα
εξαρτώμενα από την συγκεκριμένη ακολουθία με την οποία ορισμένα γεγονότα διαδέχονται
το ένα το άλλο» [Αrthur 1994, David 2000, Pierson 2004 σελ. 20)

«ο πυρήνας της έννοιας της τροχιο-εξάρτησης ως δυναμικής ιδιότητας [της ιστορικής εξέλιξης]
είναι η ιδέα ότι η ιστορία ενεργεί ως μια μη αναστρέψιμη διαδικασία διακλάδωσης» [David
2000, σελ. 8]

«[η τροχιο-εξάρτηση] αναφέρεται σε εξελικτικές τροχιές οι οποίες είναι εγγενώς δύσκολο να

αναστραφούν» [Hacker Jacob 2002, σελ. 54 = Pierson 2004, σελ. 21]

ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΗΣ ΤΡΟΧΙΟ-ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ

Αύξουσες αποδόσεις Θετική ανατροφοδότηση συντήρηση/επικύρωση τροχιάς

91
 Ένα παράδειγμα τροχιο-εξάρτησης
Εισβολή των Περσών (Σαλαμίνα)

Άμυνα στην ξηρά Άμυνα στη θάλασσα

Κατασκευή στόλου

Ανάγκη πληρωμάτων

Σημαντικός ρόλος οπλιτών Ανάγκη χρήσεως θητών

Όχι ανάγκη διευρύνσεων πολιτικών δικαιωμάτων Διεύρυνση πολιτικών δικαιωμάτων θητών

Απολυταρχία Δημοκρατία

Οικονομική στασιμότητα (Σπάρτη) Οικονομική ευημερία

Απλούστερες διαδικασίες Πολύπλοκες διαδικασίες λήψεως αποφάσεων

Πειθαρχία Έλλειψη πειθαρχίας

Αποφυγή εμφυλίου με Σ.? Καταστροφή από τους Πέρσες? Πελοποννησιακός πόλεμος / καταστροφή ?

92
 Αύξουσες αποδόσεις – αίτια & μηχανισμοί

1. Μεγάλο αρχικό επενδεδυμένο και μη ανακτήσιμο κεφάλαιο: ισχυρό κίνητρο να

‘μην πάει χαμένη’ η αρχική επένδυση.

2. Μαθησιακές συνέπειες: η επανειλημμένη χρήση οδηγεί σε μεγαλύτερη εξοικείωση και

ευκολία στη χρήση και την απόλαυση των εντεύθεν πλεονεκτημάτων

3. Συνέπειες συντονισμού: η ωφέλεια που αποκομίζει ένας ‘χρήστης’ της λύσης αυξάνεται
όσο περισσότεροι άλλοι χρήστες χρησιμοποιούν την ίδια λύση

4. Προσδοκία προσαρμογής: η προσδοκία ότι και άλλοι θα χρησιμοποιήσουν την ίδια ‘λύση’
επενεργεί αυτοτελώς ως αυτό-επικυρούμενη προσδοκία.
[πηγή: Pierson 2004, σελ. 24]

93
 Χαρακτηριστικά των διαδικασιών θετικής ανατροφοδότησης

1. Αρχικός απρόβλεπτος χαρακτήρας - εξαιτίας του τυχαίου χαρακτήρα των αρχικών

επιλογών

2. Μεταγενέστερη ακαμψία – Σε μεταγενέστερη χρονική φάση η διαδικασία καθίσταται

άκαμπτη μη δυνάμενη να αναστραφεί

3. Μη-εργοδικότητα – οι συνέπειες τυχαίων αρχικών γεγονότων (επιλογών) δεν μπορούν

να ‘απορροφηθούν’ / εξομαλυνθούν σε μεταγενέστερη φάση
 Στα μαθηματικά, ο όρος εργοδικό χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα δυναμικό σύστημα, το οποίο,
σε γενικές γραμμές, έχει την ίδια συμπεριφορά με μέσο όρο το χρόνο, καθώς και κατά μέσο όρο το χώρο.
Στην φυσική, ο όρος χρησιμοποιείται για να σημαίνει ότι το σύστημα πληροί την εργοδική υπόθεση της
θερμοδυναμικής.

4. Πιθανότητα η επιλεγείσα οδός να αποδειχθεί μη-αποδοτική

94
 Σημασία των θεσμών

Σημασία των θεσμών για την αποδοτική (efficient) ρύθμιση των ανθρωπίνων σχέσεων
 Το θεώρημα Coase
Εάν τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα είναι σαφώς και καλώς ορισμένα και το κόστος
συναλλαγής είναι μηδενικό, οι συναλλασσόμενοι θα οδηγηθούν στην πλέον
αποδοτική χρήση των πόρων είτε στην χρήση των πόρων που έχει την μεγαλύτερη
αξία για αυτούς

Συνεπώς: οι θεσμοί είναι κρίσιμοι τουλάχιστον κατά δύο έννοιες:

 Στον «σαφή ορισμό» των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων

Και
 Εφόσον υφίσταται (δηλ. δεν είναι μηδενικό) το κόστος συναλλαγής

• Έννοια ‘κόστους συναλλαγής’

95
 Σημασία των θεσμών

Πρώτα συμπεράσματα:
Οι θεσμοί μπορεί να μην είναι πάντα ‘αποτελεσματικοί’
Αίτια:
«Αστοχία της ‘αγοράς’» : Απουσία συνθηκών πλήρους και τέλειου ανταγωνισμού
 Ανεπαρκής, εσφαλμένη, ασύμμετρη πληροφόρηση
 Συναλλακτικό κόστος
 Μονοπώλια/ολιγοπώλεια
 Μη εναλλαξιμότητα προϊόντων

Επιβολή συμφερόντων ισχυροτέρων:

– Η μαρξική οπτική: οι θεσμοί κατοχυρώνουν τα συμφέροντα της ‘άρχουσας τάξης’
– ‘εκμεταλλευτικοί’ θεσμοί (Açemoglu/Robinson)
– Οι θεσμοί κατοχυρώνουν συμφέροντα ισχυροτέρων (D. North) και εν συνεχεία οι ‘οργανώσεις’ μέσω
μηχανισμών θετικής ανατροφοδότησης διαιωνίζουν την μη αποτελεσματική λύση

= ερμηνεία της διαφοροποιήσεως των θεσμών ανά τις κοινωνίες

 Excursus: Αποτελεσματικότητα και δικαιοσύνη

96
 ΑΡΙΣΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΟΣΤΟΣ
Εργοστάσιο Γείτονες (5) Συνολικό κοινωνικό κόστος
(κόστος) (κόστος)
Κανένα μέτρο 0 5Χ150 750
Φίλτρο 300 0 300
Στεγνωτήρια 0 5Χ100 500

Χωρίς συναλλακτικά έξοδα:

(a) δικαίωμα ρύπανσης εργοστασίου
Εργοστάσιο Γείτονες (5) Συνολικό κοινωνικό κόστος
(κόστος) (κόστος)
Κανένα μέτρο 0 5Χ150 750
Φίλτρο 0 60Χ5 300
Στεγνωτήρια 0 5Χ100 500
Χωρίς συναλλακτικά έξοδα:
(β) δικαίωμα γειτόνων σε καθαρό περιβάλλον
Εργοστάσιο Γείτονες (5) Συνολικό κοινωνικό κόστος
(κόστος) (κόστος)
Κανένα μέτρο 5Χ150 0 750
Φίλτρο 300 0 300
Στεγνωτήρια 5Χ100 0 500

Με συναλλακτικά έξοδα (120$/γείτονα) :

(a) δικαίωμα ρύπανσης εργοστασίου
Εργοστάσιο Γείτονες (5) Συνολικό κοινωνικό κόστος
(κόστος) (κόστος)
Κανένα μέτρο 0 5Χ150 750
Φίλτρο 0 (60+120) Χ5 900
Στεγνωτήρια 0 5Χ100 500
Με συναλλακτικά έξοδα (120$/γείτονα) :
(β) δικαίωμα γειτόνων σε καθαρό περιβάλλον
Εργοστάσιο Γείτονες (5) Συνολικό κοινωνικό κόστος
(κόστος) (κόστος)
Κανένα μέτρο 5Χ150 0 750
Φίλτρο 300 0 300
Στεγνωτήρια 5Χ100 0 500

97