Kimyasal Dengeye

Etki Eden Faktörler

Kimyasal olarak denge noktasına ulaşmış bir tepkimenin denge
koşullarını değiştirmediğimiz sürece sistem denge durumunu
korumaya devam eder. Denge koşulları değiştiği takdirde sistem
yeni oluşmuş denge şartına göre bir tepki verir. Bu tepki sistemin
ileri yönlü veya geri yönlü tepkimeyi hızlandırmasıyla gerçekleşir.

Denge noktasındaki bir tepkimenin etki-tepki çalışmalarını

Fransız kimyacı Henry Le Chatelier yapmıştır. Bu incelemeleri
sonucunda ortaya koyduğu açıklamalara Le Chatelier Prensipleri
veya İlkeleri denilmektedir. Bu ilkelere göre denge durumundaki
bir tepkime;

Dengeye etki eden faktörler şunlardır:

•Reaktif veya ürünlerin reaksiyon kabına ilave edilmesi yada
çıkarılması(Derişim)
•Hacim veya Basıncın etkisi
•Sıcaklığın etkisi
•Katalizörün etkisi
Derişimin (Konsantrasyonun) Etkisi
Denge halindeki bir sisteme reaktif veya ürünlerden biri ilave
edilirse o maddelerin derişimi artar.Denge bu maddeyi ve
etkisini azaltacak yönde sağa yada sola kayar.Madde ilavesi
reaksiyon denkleminin hangi tarafına yapılmış ise o tarafın hızı
artar.Ancak bir süre sonra ileri ve geri yöndeki reaksiyon hızları
eşitlenerek yeni denge kurulur.Bununla birlikte derişim
değişikliğinin denge sabitinin sayısal değerine etkisi yoktur .

•Eğer bir bileşen (reaktif veya ürün) dengedeki bir sistemden

çıkarılırsa denge, etkiyi azaltacak yönde (sağa yada sola) kayar
ve reaksiyondan çıkarılan bileşenden daha çok üretmeye
başlar.Sistem tekrar dengeye ulaşıncaya kadar bu işlem devam
eder.
•Eğer bir bileşen (reaktif veya ürün) dengedeki bir sisteme ilave
edilirse denge, etkiyi azaltacak yönde (sağa yada sola) kayar ve
reaksiyona eklenen bileşenden daha çok tüketmeye
başlar.Sistem tekrar dengeye ulaşıncaya kadar bu işlem devam
eder.
 Derişimin etkisini aşağıdaki reaksiyonda inceleyelim:
N2(g) + 3H2(g)  ←→ 2NH3  
Dengede olan bu sisteme H2 eklersek ne olur?

•Grafikten de anlaşılacağı gibi H2 eklenene kadarki derişimler

eşit olduğundan sistem dengededir.

•Sisteme H2  ilave ettiğimizde sistem eklenen H2 nin bir

kısmını tüketip NH3 üretecektir.İleri yöndeki reaksiyon
hızlanacaktır.

H2: Dengeye ulaştıktan sonraki derişimi daha fazla olur.Çünkü

H2 nin tamamı değil sadece bir kısmı NH3 üretmek üzere
kullanılıyor.
N2: Dengeye ulaştıktan sonraki derişimi daha az olur.Çünkü
H2 eklendikten sonra H2 ile birlikte NH3 oluşturmak üzere bir
miktar da N2 kullanılacaktır.(Fakat sisteme H2 değil de
N2 eklenseydi N2 nin bir kısmı kullanılacağından tekrar dengeye
ulaştıktan sonraki derişimi fazla olurdu.)
NH3: Dengeye ulaştıktan sonraki derişimi daha az olur.Çünkü
H2 eklendikten sonra sistem NH3 üretiyor.
Derişimin etkisindeki bir reaksiyonun reaksiyon hızı-
zaman grafiği aşağıdaki gibi olur.
Basınç ve Hacmin Etkisi
Basınç veya hacim sadece gaz reaksiyonlarında etkilidir.Bir gaz
reaksiyonundaki reaksiyon kabının hacmini değiştirince(basıncı
değiştirince) sistemdeki tüm maddelerin derişimleri
değişecektir.Örnek olarak aşağıdaki reaksiyonu ele alalım:
N2(g) + 3H2(g)  ←→ 2NH3   •Yukarıdaki ifadelerden çıkarılabileceği gibi reaktif ve ürün mo
Bu reaksiyonun hacmini yarıya indirelim.Bu durumda basıncın
iki katına çıkması gerekir.Ancak Le Chatelier prensibi
gereğince sistem basıncı azaltacak yönde tepki gösterir ve tekrar
dengeye gelmek ister.Bu da ancak sistemin sağa doğru
kaymasına yani NH3 üretmesiyle mümkündür.Reaksiyon
yeniden dengeye geldiğinde NH3 ün mol sayısı artmış,N2 ve
H2 nin mol sayıları ise azalmıştır.Toplam mol sayısındaki bu
azalma basıncın 2 kattan daha küçük olması sonucunu
doğurur.Böylece sistemin hacminin küçülmesi,daha çok ürün
oluşmasına neden olur.Basıncın denge sabitinin sayısal değerine
etkisi yoktur.
Genel olarak basınç veya hacmin etkisini ele alırsak;
•Bir gaz dengesinde hacmin küçültülmesi,dengenin daha az mo
sayısı içeren gazlar tarafına kaymasına neden olur.Hacmin
artması ise dengenin daha fazla mol sayısı içeren gazlar tarafına
kaymasını sağlar.
sayıları eşit olan reaksiyonlarda basıncın etkisi yoktur.Bu
ifadeye örnek bir reaksiyon;
N2(g) + O2(g) ←→ 2NO(g)
yazılabilir.Görüldüğü gibi ürünlerde 2 mol girenlerde de 2 mol
madde vardır.
•Reaksiyon kabın,reaksiyona katılmayan bir gaz ilave
edilirse,kapta toplam basınç artmakla beraber,reaktif ve ürün
gazlarının kısmi basınçları değişmeyeceğinden denge de
değişmez..
Sıcaklık
Sıcaklığın değişmesi hem dengeyi hem de denge sabitini
değiştirir. Sıcaklık değişimi endotermik ve ekzotermik
tepkimelerde farklı sonuçlara yol açar.
İpucu: Dengedeki herhangi bir tepkime sıcaklıktaki artış
durumunda tepkime denkleminde ısı bulunan tarafın tersine
hareket eder. Aynı durum sıcaklıktaki azalma durumunda
tepkime denkleminde ısı bulunan tarafa hareket etmesinde de
gözlemlenir.
Ekzotermik Denge Tepkimelerinde Sıcaklık Değişimi
Ekzotermik (tepkime sonucunda ısı açığa çıkan) bir tepkimede;
•Sıcaklık arttırıldığında; denge, bu artış etkisini azaltmak için
tepkime girenler yönüne kayar.
•Sıcaklık azaltıldığında; denge, bu soğuma etkisini azaltmak
için tepkime ürünler yönüne kayar.
Denge sabiti, ileri yönlü tepkime hızı sabitinin geri yönlü
tepkime hızı sabitine bölünmesiyle bulunur. Sıcaklık artışı geri
yönlü tepkime hızını arttırdığı için denge sabitini azaltırken;
sıcaklıktaki azalma (soğuma) ileri yönlü tepkime hızını
arttırdığı için denge sabitini arttırır.
Endotermik Denge Tepkimelerinde Sıcaklık Değişimi
Endotermik (tepkimenin gerçekleşmesi için ortamdan ısı alması
gereken) bir tepkimede;
•Sıcaklık arttırıldığında; denge, bu artış etkisini azaltmak için
tepkime ürünler yönüne kayar.
•Sıcaklık azaltıldığında; denge, bu soğuma etkisini azaltmak
için tepkime girenler yönüne kayar.
Denge sabiti, ileri yönlü tepkime hızı sabitinin geri yönlü
tepkime hızı sabitine bölünmesiyle bulunur. Sıcaklık artışı ileri
yönlü tepkime hızını arttırdığı için denge sabitini arttırırken;
sıcaklıktaki azalma (soğuma) geri yönlü tepkime hızını azalttığı
için denge sabitini azaltır.
Katalizör
Katalizör ileri ve geri aktifleşme enerjilerini değiştirir. Böylece
tepkimeler normalde daha hızlı bir şekilde denge noktasına
ulaşır. Yani katalizör sadece denge noktasına ulaşma süresine
etki eder. Denge durumunu veya denge sabitini değiştirmez.