OIKOΓΕΝΕΙΑΚΟ

ΔΙΚΑΙΟ –ΠΡΩΤΟ
ΜΑΘΗΜΑ
Ε. Ρίζος, Επ. Καθηγητής Νομικής ΑΠΘ
 • Οικογενειακό Δίκαιο : Κλάδος του αστικού δικαίου που ρυθμίζει
τις οικογενειακές σχέσεις.
• Αντικείμενο Οικογενειακού Δικαίου : Οι υπό ευρεία έννοια
οικογενειακές σχέσεις που αναλύονται : α. στις υπό στενή έννοια
(ή άλλως κατά κυριολεξία) οικογενειακές σχέσεις και β. στις
οιονεί οικογενειακές σχέσεις.
ΠΕΡΙ • Υπό στενή έννοια (ή κατά κυριολεξία): σχέσεις που
σχετίζονται με τη δημιουργία, λειτουργία, λύση οικογένειας
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ως ομάδας προσώπων τα οποία συνδέονται μεταξύ τους με
γάμο/σύμφωνο συμβίωσης/γέννηση/υιοθεσία.
ΣΧΕΣΕΩΝ
• Οιονεί : σχέσεις που διαμορφώνονται κατά το πρότυπο
οικογενειακών σχέσεων και τα μέρη είναι συνήθως (αλλά
όχι αναγκαία) συγγενείς, σύζυγοι ή σύμβιοι (επιτροπεία,
αναδοχή ανηλίκου, δικαστική επιμέλεια ξένων υποθέσεων,
δικαστική συμπαράσταση).
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ
ΣΧΕΣΕΩΝ

2. Διαρκείς σχέσεις (είναι

1. Κλειστός αριθμός (οι προορισμένες να είναι
περισσότερες ρυθμίσεις διαρκείς, χωρίς να
επίσης είναι αποκλείεται πάντως η
αναγκαστικού δικαίου). ανατροπή ή η λύση τους -
δεν είναι στιγμιαίες).
 • 1. Αυξημένο δημόσιο ενδιαφέρον για το γάμο και την
οικογένεια . Εκδηλώσεις :
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ • Έντονη τυπικότητα κατά τη σύσταση/λύση
οικογενειακών σχέσεων
ΤΟΥ
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΥ • Λειτουργικός χαρακτήρας των σπουδαιότερων
οικογενειακών δικαιωμάτων
ΔΙΚΑΙΟΥ –
• Κατά κανόνα αναγκαστικού δικαίου.
ΕΝΤΟΝΟ
ΔΗΜΟΣΙΟ
• Σταδιακά αυξάνεται πάντως το πεδίο της ιδιωτικής
αυτονομίας (π.χ. με πρόσφατες ρυθμίσεις για την
ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, σύμφωνο συμβίωσης,
συναινετικό διαζύγιο).
 • Πολύ συχνή χρήση γενικών ρητρών, αόριστων εννοιών
(π.χ. «σπουδαίος λόγος», «εύλογη αιτία», «ειδικές
περιστάσεις» κτλ.)
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ • Ο λόγος : επιθυμητή η εξειδίκευση των εννοιών
ΤΟΥ αυτών με βάση τις ιδιορρυθμίες κάθε περίπτωσης
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΥ και τα τρέχοντα οικογενειακά ήθη ώστε να
επιτυγχάνεται η δικαιότερη και πιο σύγχρονη
ΔΙΚΑΙΟΥ – λύση.
ΕΛΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ • Επιδιώκεται, δηλαδή, πολύ συχνά η δικαιότερη
ανά ατομική περίπτωση λύση.
 1. Ισότητας φύλων (ιδίως στις συζυγικές
σχέσεις αλλά όχι μόνο).

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
ΤΟΥ
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΥ 2. Προστασίας συμφέροντος παιδιού (στις
ΔΙΚΑΙΟΥ – σχέσεις γονέων – τέκνων)
ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ
ΤΟΥ
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΥ
ΔΙΚΑΙΟΥ 3. Κοινωνικοσυναισθηματικής συγγένειας
(κατά βάση για τη θεμελίωση συγγένειας και
με τους προβλεπόμενους στον νόμο τρόπους
ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής)
ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

Πληθώρα ειδικών νόμων

(π.χ. ν. 3719/2008,
4356/2015), τόσο
ΑΚ 1346 – 1694
ημεδαπού όσο και
ευρωπαϊκού ή διεθνούς
δικαίου
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ
• 1. Οικογένεια : Βασική κοινωνική ομάδα που αποτελείται από άτομα
που συνδέονται μεταξύ τους με γάμο/σύμφωνο
συμβίωσης/γέννηση/υιοθεσία.
• Κατά βάση στον ΑΚ ως οικογένεια νοείται όχι η
ευρεία/πατριαρχική οικογένεια, αλλά η μικρή ή πυρηνική
οικογένεια (σύζυγοι και τα άγαμα τέκνα). Όχι πάντοτε όμως (π.χ.
δεν αποκλείεται στην ΑΚ 932 να νοούνται και μέλη ευρείας
οικογένειας), ενώ υπάρχουν και κάποιες ρυθμίσεις για
εναλλακτικά οικογενειακά σχήματα (π.χ. ομόφυλα ζεύγη,
συντρόφους σε ελεύθερη ένωση).
 • 2. Οικογενειακά δικαιώματα :
ΒΑΣΙΚΕΣ • α. Διαπλαστικά οικογενειακά δικαιώματα που στοχεύουν
στη δημιουργία/κατάργηση οικογενειακής έννομης
ΕΝΝΟΙΕΣ σχέσης
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΥ • β. Οικογενειακά δικαιώματα που αφορούν τη λειτουργία
ΔΙΚΑΙΟΥ οικογενειακών έννομων σχέσεων.
 Παρέχουν στον φορέα τους την εξουσία :

α. Σύστασης οικογενειακής σχέσης

• Ασκούνται είτε με απλή (εξώδικη) δήλωση
βουλήσεως (π.χ. εκούσια αναγνώριση χωρίς γάμο
ΔΙΑΠΛΑΣΤΙΚΑ γεννημένου τέκνου) είτε με άσκηση διαπλαστικής
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ αγωγής (π.χ. δικαστική αναγνώριση πατρότητας)
ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ
β. Κατάργησης οικογενειακής σχέσης
• Κατά κανόνα ασκούνται δικαστικά, με
διαπλαστική αγωγή (π.χ. ακύρωση γάμου,
προσβολή πατρότητας, δικαστικά ασκούμενο
δικαίωμα διάζευξης).
 • Τα οικογενειακά δικαιώματα που αφορούν τη
λειτουργία οικογενειακής έννομης σχέσης
διακρίνονται σε :
• α. Προσωπικά (π.χ. ΑΚ 1386, 1507). Κατά την κρατούσα
άποψη, αρκετά από αυτά είναι ταυτόχρονα σχετικά και
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ απόλυτα (π.χ. γονική μέριμνα, έγγαμη συμβίωση).

ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ • Κατευθύνονται κατεξοχήν στην απαίτηση μιας

συνολικής συμπεριφοράς που εκδηλώνει (και)
ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ προσωπικά αισθήματα. Γενικά, δεν είναι δεκτικά
δικαστικού εξαναγκασμού (π.χ. ΑΚ 1507), αλλά
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ πάντως η παραβίαση των αντίστοιχων
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ υποχρεώσεων έχει ειδικές, ανά περίπτωση,
ΣΧΕΣΗΣ συνέπειες.
• β. Περιουσιακά (π.χ. ΑΚ 1400). Είναι σχετικά
δικαιώματα
• γ. Μικτά (π.χ. ΑΚ 1389). Είναι σχετικά δικαιώματα.
 • Αυτά τα δικαιώματα (ιδίως τα προσωπικά και τα
μικτά) είναι :
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ
ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ
• α) κατά κανόνα διαρκή (υπάρχουν όσο και η
οικογενειακή σχέση από την οποία πηγάζουν)
ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ
• β) οι αξιώσεις που πηγάζουν από αυτά είναι
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ απαράγραπτες όταν αφορούν τη για το μέλλον
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ επαναφορά μιας κατάστασης (ΑΚ 248)
ΣΧΕΣΗΣ • γ) είναι κατά κανόνα προσωποπαγή (δεν
μεταβιβάζονται ούτε κληρονομούνται)
• δ) προβλέπονται σε αναγκαστικού δικαίου
διατάξεις.
 • Τα προσωπικά οικογενειακά δικαιώματα είναι
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ κατά κανόνα λειτουργικά :
ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ • Προορίζονται όχι μόνο για την ικανοποίηση
ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ συμφερόντων του δικαιούχου αλλά και για
ικανοποίηση γενικότερων σκοπών ή του κοινωνικού
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ συμφέροντος (π.χ. προστασίας παιδιών).
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ • Πέρα από δικαιώματα αποτελούν παράλληλα και
ΣΧΕΣΗΣ καθήκοντα για τον δικαιούχο.
• Καταχρηστική είναι και η παράλειψη άσκησής τους,
που ενίοτε επισύρει ειδικές συνέπειες (π.χ. ΑΚ 1532,
1534)
ΜΝΗΣΤΕΙΑ
 ΕΝΝΟΙΑ – ΝΟΜΙΚΗ ΦΥΣΗ
Έννοια : α. Η σύμβαση με την
οποία ένας άνδρας και μία
γυναίκα δίνουν αμοιβαία
υπόσχεση γάμου. β. Η σχέση που
δημιουργείται από αυτή τη
σύμβαση και συνδέει τους δύο
μνηστευμένους (ΑΚ 1346).
Νομική φύση : Σύμβαση με μικτό
χαρακτήρα (έχει χαρακτηριστικά
ενοχικής και οικογενειακής
δικαιοπραξίας) και ιδιόρρυθμη
λόγω του μη αγώγιμου (μη
δικαστικά εξαναγκαστού) της
υποχρέωσης τέλεσης γάμου.
 • 1. Δικαιοπρακτική ικανότητα : Κατ’ ορθότερη άποψη αναλογικά οι
διατάξεις που ρυθμίζουν την ικανότητα τέλεσης γάμου (ΑΚ 1350 – 1352,

ΣΥΝΑΨΗ •
128, 131).
2. Συμφωνία μερών : Σύμπτωση δηλώσεων βουλήσεως με περιεχόμενο

ΜΝΗΣΤΕΙΑΣ
μελλοντική τέλεση γάμου (όχι απλή πρόταση γάμου ή απλές ερωτικές
σχέσεις). Όχι με αντιπρόσωπο. Δεν απαιτείται ιδιαίτερος τύπος.
• Ακυρότητα π.χ. επί ύπαρξης κωλύματος γάμου ή επί ανηθικότητας (π.χ.
μνηστεία ήδη μνηστευμένου).
 ΕΝΝΟΜΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΜΝΗΣΤΕΙΑΣ
Άλλες υποχρεώσεις η
παραβίαση των οποίων μπορεί
Βασική υποχρέωση – αλλά μη
να δικαιολογήσει τη λύση της
εξαναγκαστή (κατ΄ΑΚ 1346 § 1) –
μνηστείας : προετοιμασίας
η υποχρέωση σύναψης γάμου.
γάμου, αμοιβαίας
πίστης/σεβασμού. 

Είναι πάντως νομική

Δεν επιτρέπεται ούτε η
υποχρέωση, αν και με
συνομολόγηση ποινικής ρήτρας
περιορισμένες όμως συνέπειες
(π.χ. αν δεν γίνει ο γάμος, ο
(π.χ. αδικαιολόγητη μονόπλευρη
υπαίτιος θα οφείλει ένα Χ ποσό –
λύση συνεπάγεται υποχρέωση
ΑΚ 1346 § 2)
αποζημίωσης).
 1. Αυτοδίκαιη με :
• Θάνατο/αφάνεια
• τέλεση γάμου/συμφώνου συμβίωσης

2. Μονόπλευρη λύση
ΛΥΣΗ ΤΗΣ • Γίνεται με μονομερή, άτυπη (ακόμα και σιωπηρή)
απευθυντέα δήλωση βουλήσεως ενός μνηστού
ΜΝΗΣΤΕΙΑΣ προς τον άλλον.
• Δεν απαιτείται για τη λύση σπουδαίος λόγος. Απλά
αν πρόκειται για αδικαιολόγητη λύση ή για υπαίτια
πρόκληση της λύσης από τον άλλο, γεννιέται
υποχρέωση αποζημίωσης (ΑΚ 1347).

3. Συναινετική λύση
• Δεν ενδιαφέρει ο λόγος.
Α. Ύπαρξη έγκυρης μνηστείας

Β. Μονομερής λύση ΑΚ 1347

(ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ
ΕΠΙ
Γ. Αδικαιολόγητα εκ μέρους του λύοντος (ΑΚ 1347 παρ. 1) ή ΑΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΤΗΣ
(διαζευκτικά) δικαιολογημένα εξαιτίας υπαιτιότητας του ΛΥΣΗΣ) –
άλλου μνηστού (ΑΚ 1347 παρ. 2).
ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ
• Το δικαιολογημένο ή όχι κρίνεται με βάση την ύπαρξη σπουδαίου λόγου (σωρευτικά Α,Β,Γ)
(αδικαιολόγητα αν λείπει σπουδαίος λόγος).
• Σπουδαίος λόγος : οποιοδήποτε γεγονός/κατάσταση μπορεί να δικαιολογήσει
τη ματαίωση του γάμου. Ο σπουδαίος λόγος μπορεί να οφείλεται σε
υπαιτιότητα ή και όχι του άλλου μνηστού , εφόσον μπορεί να συναχθεί ότι ο
μελλοντικός γάμος δεν θα είναι υγιής. Η μεταβολή αισθημάτων μπορεί να
είναι σπουδαίος λόγος, εφόσον πάντως όμως δεν αιφνιδιάζεται ο άλλος
μνηστός και δεν πρόκειται για κάποια παροδική ιδιοτροπία.
 Υπόχρεος : Ο μνηστός που έλυσε αδικαιολόγητα
τη μνηστεία ή αυτός που επέδειξε υπαίτια
ΑΚ 1347 συμπεριφορά εξαιτίας της οποίας λύθηκε
(ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ δικαιολογημένα η μνηστεία από τον άλλον.
ΕΠΙ
ΑΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΤΗΣ
ΛΥΣΗΣ) :
ΕΝΝΟΜΕΣ Δικαιούχος : Ο άλλος μνηστός, οι γονείς του ή και
ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ τρίτα πρόσωπα (συγγενείς, φίλοι) μόνο όμως
εφόσον ενήργησαν στη θέση των γονέων (υπό
την έννοια ότι προέβησαν σε συγκεκριμένες
δαπάνες αντικαθιστώντας τους γονείς).
 • Έκταση αποζημίωσης : Δαπάνες ή άλλα μέτρα που λήφθηκαν με την
προσδοκία γάμου.
• Διάφορες απόψεις για δαπάνες (κατά μία μόνο οι δαπάνες προπαρασκευής, κατά
άλλη κάθε πιθανή δαπάνη που δεν θα είχε γίνει αν δεν υπήρχε μνηστεία).

ΑΚ 1347 • Ορθότερη μια τρίτη, ενδιάμεση, άποψη : Καλύπτονται σίγουρα οι δαπάνες

προπαρασκευής του γάμου και ορισμένες σοβαρές δαπάνες αβροφροσύνης που
(ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΕΠΙ δεν γίνονται απλά μεταξύ εραστών ή φίλων, αλλά μελλονύμφων (π.χ. μεγάλα
έξοδα περίθαλψης συγγενών ή για πληρωμή μισθωμάτων σπιτιού συγγενούς –
όχι δαπάνες μετάβασης σε πόλη που μένει ο άλλος).
ΑΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΤΗΣ • «Άλλα μέτρα» : Άλλη ζημία που χωρίς να συνιστά δαπάνη (π.χ. παραίτηση από
ΛΥΣΗΣ) : προσοδοφόρο θέση ενόψει προσδοκίας απόκτησης άλλης θέσης στην επιχείρηση
πεθερού), πάλι όμως εφόσον έγινε ενόψει του γάμου.

ΕΝΝΟΜΕΣ • Κατ’ορθότερη άποψη δεν καλύπτονται οι δαπάνες πριν από τη μνηστεία.

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ • Για την επιδίκαση της αποζημίωσης λαμβάνονται υπόψη και οι ειδικές
περιστάσεις (τοπικά ήθη και έθιμα, κοινωνικοοικονομική κατάσταση
μνηστευμένων, καλή/κακή πίστη κτλ.) Άρα όχι παράλογες ή δυσανάλογες
δαπάνες ή που έγιναν σκοπίμως για να χρησιμοποιηθούν ως απειλή.
• Παραγραφή αξίωσης : ΑΚ 1349 (διετής προθεσμία με έναρξη την πρώτη
ημέρα του επόμενου έτους από τη λύση της μνηστείας).
ΑΚ 1348 – ΑΠΟΔΟΣΗ ΔΩΡΕΩΝ ΚΑΙ
ΣΥΜΒΟΛΩΝ ΜΝΗΣΤΕΙΑΣ
• Δωρεές μνηστείας : Κάθε παροχή με πρόθεση ελευθεριότητας (δηλαδή χωρίς
αντάλλαγμα) από τον έναν μνηστό προς τον άλλο που συνδέεται με την
προοπτική του γάμου έτσι ώστε να μην έχει δικαιολογητική βάση μετά τη λύση
του γάμου (π.χ. ακόμα και δωρεές για την επαγγελματική μόρφωση του
άλλου).
• Όχι δωρεές απλώς και μόνο λόγω ύπαρξης ερωτικού δεσμού ούτε αυτές
που επιβάλλονται γενικά από τη συνήθη κοινωνική ευπρέπεια, όπως π.χ.
τα δώρα γενεθλίων. Άρα όχι και οι δωρεές πριν από τη μνηστεία.
• Σύμβολα μνηστείας : Κατά βάση οι βέρες (ή ενδεχομένως και άλλα κοσμήματα
που δόθηκαν ως συμβολισμός της ύπαρξης μνηστείας).
 ΑΚ 1348 – ΑΠΟΔΟΣΗ ΔΩΡΕΩΝ ΚΑΙ
ΣΥΜΒΟΛΩΝ ΜΝΗΣΤΕΙΑΣ
• Προϋποθέσεις (σωρευτικά) :
• 1. Έγκυρη μνηστεία
• Αν η μνηστεία ήταν άκυρη, τότε η αναζήτηση μπορεί να γίνει κατά τις γενικές διατάξεις των ΑΚ 904 επ.
• 2. Λύση της μνηστείας για οποιονδήποτε λόγο
• Επιφύλαξη για την περίπτωση του θανάτου => ΑΚ 1348 παρ. 2 (εν αμφιβολία αποκλείεται επί θανάτου
η αναζήτηση των δωρεών/συμβόλων).
• Δεν αποδίδονται οι δωρεές που έγιναν στο πλαίσιο της μνηστείας κατά την ΑΚ 1348 αν τελέστηκε ο
γάμος
• 3. Δωρεά ή παροχή συμβόλου μνηστείας από τον άλλον μνηστό
• Αν έγιναν δωρεές από γονείς ή τρίτους => γενικές διατάξεις των ΑΚ 904 επ.
 • Έννομη συνέπεια : Ενοχική αξίωση απόδοσης
ΑΚ 1348 – δωρεών/συμβόλων
ΑΠΟΔΟΣΗ • Την αξίωση της ΑΚ 1348 έχει ο ένας μνηστός έναντι του άλλου.

ΔΩΡΕΩΝ ΚΑΙ • Παραγραφή αξίωσης : ΑΚ 1349.

ΣΥΜΒΟΛΩΝ • Κατά τα λοιπά εφαρμόζονται οι ΑΚ 908 επ. για το

περιεχόμενο της αξίωσης.
ΜΝΗΣΤΕΙΑΣ • Ενδοτικού δικαίου η ΑΚ 1348.