Mantıksal Akıl Yürütme

08.11.2023

Zihnin Geometrik Alışkanlıkları

Hazırlayan: Dr. Öğr. Üyesi Candaş UYGAN

Zihnin Geometrik Alışkanlıkları (ZGA)

• Driscoll, Wing DiMatteo, Nikula ve Egan (2007) yaptıkları tekrarlı

gözlemlerde öğrencilerin geometri öğrenirken geliştirdikleri
alışkanlıkları Zihnin Geometrik Alışkanlıkları olarak modellemişlerdir.

• Bu model geometri öğreniminde öğrencilerin hangi düşünme

süreçlerinin desteklenmesi ve birer alışkanlık haline getirilmesi
gerektiği konusunda matematik eğitimcilerine ışık tutmuştur.
Zihnin Geometrik Alışkanlıkları (ZGA)

• ZGA modeline göre ortaokul öğrencilerine kazandırılması gereken

alışkanlıklar şunlardır:

• İlişkilendirme
• Geometrik fikirleri genelleme
• Değişmezleri araştırma
• Keşfetme ve düşünceyi yansıtma
İlişkilendirme
• NCTM’in süreç standartları arasında da yer alan ilişkilendirme ZGA
modelinde özel olarak geometrik kavramların özellikleri arasındaki
ilişkileri araştırma alışkanlığı olarak tanımlanmıştır.

• Problem çözme, ispat ve genellemeyi destekleyen temel bir süreçtir.

• İlişkilendirme farklı yollarla gerçekleşebilmektedir:

• Tek bir şeklin parçalarını ilişkilendirme

• Bağımsız şekilleri ilişkilendirme
• Özel ilişkiler üzerinde akıl yürütme
İlişkilendirme
a. Tek bir şeklin parçalarını ilişkilendirme:

• Bir geometrik şekil içerisindeki parçaların özelliklerini ilişkilendirme,

şekli bilindik başka şekillere ayıran çizimler yapma ya da bilindik bir
şekli (örneğin bir kareyi) meydana getirebilecek parçaları (iki eş
ikizkenar dik üçgen) fark etme gibi süreçleri kapsamaktadır.
Verilen şeklin alanını kaç farklı stratejiyle
hesaplayabilirsiniz?
Alışkanlığı Kazandırmak İçin Öğrenciye
Sorulabilecek Örnek Sorular

• a. Tek bir şeklin parçalarını ilişkilendirme:

• “Köşegenin ayırdığı parçalar arasında bir ilişki var mı?”

• “Yaptığınız çizim bu şekilde tanıdık şekiller ortaya çıkardı mı?”

• “Bu çokgenin parçalarını kullanarak tanıdık başka bir çokgen

oluşturabilir miyiz?”
Tek Bir Şeklin Parçalarını İlişkilendirme
• ABCD bir paralelkenar, köşegeni üzerinde bir E noktasını alalım.
• E noktasından geçen ve kenarlara paralel GI ve FH doğru parçaları
aşağıdaki gibi çizilsin.

“Taralı bölgelerin
alanlarını nasıl
karşılaştırırsınız?”
İlişkilendirme
b. Bağımsız şekilleri ilişkilendirme:

• İki bağımsız geometrik şekli ortak olan

ve olmayan özelliklerine (örneğin eş
açılar, yükseklikler ya da kenarlar)bağlı
olarak karşılaştırma
Alışkanlığı Kazandırmak İçin Öğrenciye
Sorulabilecek Örnek Sorular
• b. Bağımsız şekilleri ilişkilendirme:

• “Verilen üçgen çiftlerinde ortak özellikler nelerdir?”

• “Sağ tarafta verilen eş dörtgenleri kağıttan keselim.

Bu dörtgenleri istediğiniz gibi birleştirerek
aşağıdaki dörtgeni elde ediniz.”
İlişkilendirme
c. Özel ilişkiler üzerinde akıl yürütme
(Özel muhakeme süreçleri):

• İki ya da daha fazla geometrik şekli orantısal olarak

ilişkilendirme

• Simetrik ilişkileri araştırma

Örnek: Şekillerin içerisinde simetrik parçaların yer

alıp almadığını araştırma
Örnek: Geometri şeritlerinden yararlanarak bir yamuğun köşegenlerini
oluşturma (Bu örnek üzerinde düşününüz)
• NOT: Doğru parçasını eş parçalara ayıran noktalardan birini diğer
köşegenle kesişim noktası olarak düşünmelisiniz.
Alışkanlığı Kazandırmak İçin Öğrenciye
Sorulabilecek Örnek Sorular
• c. Özel ilişkiler üzerinde akıl yürütme:

• “Verilen dörtgeni iki simetrik parçaya ayıran bir

doğru çizilebilir mi?”

• “Verilen üçgenlerin özellikleri arasında orantısal

bir ilişki var mıdır?”
Geometrik Fikirleri Genelleme
• Bu alışkanlık, bir geometrik şekille ilgili keşfedilen bir özelliğin tüm
kavram için geçerli olup olmadığını düşünmeyi içermektedir.

• Örneğin çokgenlerde açıların ölçüleri toplamının

olduğu genellemesine ulaşılması

• Düzgün çokgenlerde bir açının ölçüsünün

olduğu genellemesine ulaşılması
Öğrenciye Sorulacak Örnek Sorular

• «Bu sonuçlardan yola çıkarak incelediğiniz özel dörtgenin özellikleriyle

ilgili bir genellemeye ulaşabilir misiniz?»

• «Bu sonuçtan yola çıkarak incelediğiniz durumla ilgili bir kural

oluşturulabilir mi?»
Genellemede Dikkat Edilecek Konular

• Öğrenciler geometri çalışırken eksik genelleme ya da aşırı genelleme

yapabilirler.

• Eksik genellemeyi geliştirmek için genellemeyi genişletici soruların

sorulması,

• Aşırı genellemeyi sınırlandırma amacıyla aksine örnekler üzerinde

tartışılması önemlidir.
Genellemede Dikkat Edilecek Konular
• Örneğin sadece karede köşegenlerin şekli 4 eş üçgene
ayıracağını söyleyen bir öğrenci eksik bir genelleme
yapmıştır.

• Bu öğrencinin eşkenar dörtgen üzerinde de inceleme

yaparak genellemesini daha kapsayıcı bir kümeye
genişletmesi sağlanabilir.
Genellemede Dikkat Edilecek Konular

• Örneğin düzgün çokgenlerde çevrel çemberin çizilebildiğini gören gören

öğrencilerin, tüm çokgenlerin çevrel çembere sahip olduğunu belirtmesi bir aşırı
genellemedir.

• Bu durumda öğrenciye aksine örnekler sunulmalı ve genellemesini daha özel bir

küme için sınırlandırması sağlanmalıdır.
Geometrik Fikirleri Genelleme Sürecinin
Bileşenlerini Bir Örnek Üzerinde Görelim…
 Ortaokula Dönük Örnek Bir Süreç

Soru: İki köşe noktası yandaki gibi verilen ve

alanı 8 olan ABC üçgeninin C köşe
noktasının nerede olabileceğini inceleyiniz.
a. Tanıdık durumlardan yararlanma
• Özel tanıdık durumları dikkate alma (ikizkenar üçgeni ve dik üçgenleri
hatırlama ve C noktasını bunlara göre inceleme)
b. Tanıdık durumların ötesine bakma
• Çözüme uygun biçimde özel durumların ötesine bakma (verilen alana
sahip geniş açılı üçgenleri de dikkate alma)
b. Tanıdık durumların ötesine bakma (2)
• Sonlu olmayan belirli bir örüntüyü fark etme ve tam çözüm kümesine
yaklaşma.
c. Tam Bir Çözüm Kümesine/Genel Kurala

Ulaşma
• İncelenen geometrik yapıların özellikleri için geçerli bir kuralın olduğunu fark etme:

«C köşe noktası AB taban kenarına paralel bir doğru üzerinde alınan tüm üçgenlerin
yükseklikleri ve dolayısıyla alanları eşittir.
c. Tam Bir Çözüm Kümesine/Genel Kurala

Ulaşma (2)
• Keşfedilen kuralları daha geniş bir bağlamda ele alma

Verilen ABCD yamuğunda ACD ve BCD

üçgenlerinin alanları eşit olduğundan
ADE ve BCE üçgenlerinin alanları eşittir.
Farklı Bir Örnek Üzerinde Düşünelim…

• Herkes kağıdına bir dörtgen çizsin.

• Bu dörtgende komşu kenarların orta noktalarını birleştiren doğru parçalarını

oluşturunuz ve meydana gelen dörtgenin özelliklerini açıklayınız.

• Farklı dörtgenler çiziniz. Bu dörtgenlerin de kenarlarının orta noktalarını

birleştirip yeni dörtgenler elde ediniz. Yeni dörtgenlerle ilgili düşüncelerinizi
açıklayınız.

• Bu dörtgenler neden her zaman paralelkenar oluyor? Matematiksel

gerekçeleriyle açıklayınız.
Değişmezleri Araştırma
• Bir geometrik şekilde bazı ölçüler (uzunluk ölçüsü, açı ölçüsü vb.) ya da
ilişkiler (kenarların paralelliği, dikliği vb.) manipüle edilirken hangi
özelliklerin sabit kaldığını incelemeye yönelik alışkanlıktır.

Öğrencinin bu süreçte,
• «Verilen doğru üzerinde keyfi seçilen bu noktanın yerini değiştirirsem
ne olur?»
• «Bu sırada şekillerde neler değişti? Neler sabit kaldı?»
• «Verilen üçgenin kenar uzunluklarını iki katına çıkarırsam neler sabit
kalır?»
Soruları üzerinde düşünmesi önemlidir.
Değişmezleri Araştırma

• İki temel düşünme sürecini içerir:

• (a) Dinamik düşünme

• (b) Etkilerin kanıtlarını kontrol etme

(a) Dinamik Düşünme
• Durağan bir durum üzerinde dinamik düşünme

• Örnek akıl yürütme: “MNOP dörtgenin köşegeni üzerinde seçilen

Q noktasının yerini değiştirirsem 1 ve 2 numaralı dikdörtgenlerin
alanları nasıl değişir?”
(a) Dinamik Düşünme
• Durağan bir durum üzerinde dinamik düşünme

Örnek akıl yürütme; «Bu üçgenin tepe noktasını taban kenarına

paralel çizilmiş doğru üzerinde hareket ettirirsem, alanının nasıl değişim
göstereceğini merak ediyorum)
(a) Dinamik Düşünme (2)

• Aşağıda görüldüğü gibi, alanları 3 birim kare ve çevreleri 10 ve 12 br uzunluğunda

iki üçgenin arasında alanı 3 birim kare ve çevresi 11 br olan başka bir üçgenin var
olduğunu düşünme.
(b) Etkilerin Kanıtlarını Kontrol Etme

• Bir şekle belirli bir manipülasyon devamlı uygulandığında belirli

özelliklerin hep aynı kaldığını sezme

(«Bu üçgenin tüm kenarlarını belirli oranlardan genişlettiğimde üçgenin

açıları değişmiyor»)
b. Etkilerin Kanıtlarını Kontrol Etme (2)
• Bir manipülasyonun etkilerini sürekli olarak gözleme ve etkilerin ortak
yönlerini inceleme

(Örnek muhakeme; «Bu üçgenin yüksekliğini devamlı olarak 2, 3, 4

katına büyüttüğümde, üçgenin alanının sabit kalması için taban
kenarının uzunluğu nasıl değişmesi gerekir?»)
(b) Etkilerin Kanıtlarını Kontrol Etme (2)

• Manipülasyon sırasında değişmeyen özelliklerin gerekçeleri üzerinde

düşünme

(«ABC üçgeninin C köşe noktasını AB kenarına paralel doğru üzerinde

ne kadar hareket ettirsem de, üçgenin alanı hep aynı olur, çünkü sözü
edilen doğru üzerindeki noktalardan AB kenarına (ya da uzantısına)
inilen dikmeler hep eşit uzunlukta olacağından yükseklik aynı kalır»)
Keşif ve Yansıtma
• Bu alışkanlık problem çözümü sırasında yaptıklarını sorgulama ve
değerlendirme ile ilgilidir. Öğrenci çözüm sürecinde gelinen aşamaya kadar
olan kısım üzerinde düşünür ve buna bağlı olarak çözümün nasıl devam
edeceğine karar verir.

Bu süreçte öğrencinin,
• «Şu ana kadarki keşiflerim bana ne söyledi?»
• «Daha önceki problemlerde kullandığım yöntemler burada katkı sağlar mı?»
• «İşlemlerim sonunda ortaya çıkacak sonuç nasıl bir şey olur?»
türündeki sorular üzerinde düşünmesi önemlidir.
Keşif ve Yansıtma

• İki temel düşünme sürecini içerir:

• (a) Keşfi ön plana alma

• (b) Amacı ön plana alma

(a) Keşfi Ön Plana Alma
-Verilen doğru parçasını pergel ve çizgeç ile üç eş parçaya
ayırma problemi üzerinden düşünelim…

• Sezgi ve tahmin aracılığıyla araştırma yapma

(Doğru parçasını ikiye bölme, ardından oluşan parçaları da ikiye bölerek üçün katı
bir sayıya ulaşıp ulaşamayacağını inceleme: «Bu işlem ile önemli bir şey ortaya çıktı
mı?»)

• Duruma yönelik değerlendirmeler aracılığıyla araştırma yapma

(Kullanılan yöntemin 2’nin kuvvetleri sayısında parça oluşturacağını fark etme:
«O halde bu yöntem işe yaramayacak gibi görünüyor, farklı bir şey denemeliyim»)
(a) Keşfi Ön Plana Alma (2)

• Tanıdık stratejiler üzerinden düşünme

(«Daha önce pergelden nasıl yararlanıyordum?
Mesela verilen bir doğrudan eşit uzunlukta
doğru parçaları kesiyordum»)

• Verilen durumun içerisindeki koşulları

değiştirerek düşünme
(«Peki bu ışını A noktasından başlayarak
çizseydim ve üç eş doğru parçası kesseydim?»)
(b) Amacı Ön Plana Alma
• Araştırma sürecinin önemli bir aşamasını yansıtan büyük resme düzenli
olarak bakma
(«Doğru parçasını üç eş parçaya ayırmam gerekiyordu. Şu anki durum
benim bulmayı umduğum sonuç ile nasıl bağlantılıdır?»)

• Amaca ulaşmaya yardımcı olabilecek ilişkili

adımları tanımlama
(«Burada ABG üçgeni elde edersem, bu
durumda bir kenarı üç eş parçaya ayrılmış bir
üçgen elde ederim. Burada paralel doğruları
çizersem?»)
(b) Amacı Ön Plana Alma (2)

• Final durumunun ne gösterdiğini ortaya koyma

(«Thales Teoremi’nden üçgende kenarları aynı oranda bölen

doğruların tabana paralel olduğunu biliyorum. O halde bu doğrular AB
doğru parçasını üç eş parçaya böler»)