Chöông 2.

KHAÙI LƯỢC LÒCH SÖÛ

TRIEÁT HOÏC PHÖÔNG ÑOÂNG
I. TRIẾT HỌC ẤN ĐỘ CỔ ĐẠI, TRUNG ĐẠI
1. Ñieàu kieän kinh teá – xaõ hoäi
Cheá ñoä coâng xaõ noâng thoân maø ñaëc tröng cuûa noù laø
ruoäng ñaát thuoäc quyeàn sôû höõu cuûa caùc ñeá vöông
Quan heä gia ñình vaø thaân toäc laø cô baûn.
Xaõ hoäi phaân chia ñaúng caáp heát söùc nghieät ngaõ
Caùc tö töôûng toân giaùo chieám vò trí quan troïng trong ñoù
chuû yeáu laø Kinh Veda.
1
3
4
Kinh Veda ñöôïc phaân laøm 4 (taäp):
• - Taäp Samhitas
• - Taäp Brahmanas
• - Taäp Aranyakas
• - Taäp Upanishads

Söï xuaát hieän cuûa Upanishad ñöôïc coi laø

“böôùc nhaûy” hoaøn toaøn töø theá giôùi quan
thaàn thoaïi, toân giaùo sang tö duy trieát hoïc
5
Upanisahds ñaõ ruùt ra ñöôïc nhöõng tö töôûng
vöøa mang tính toân giaùo vaø vöøa theå hieän
nhöõng tö töôûng trieát hoïc:

@ Quan nieäm veà giôùi töï nhieân. Upanisahds ñöùng treân laäp
tröôøng cuûa chuû nghóa DTKQ, cho raèng: Brahman (tinh thaàn vuõ
truï toái cao) laø thöïc theå duy nhaát, coù tröôùc nhaát toàn taïi vónh
vieãn, noù laø caùi sinh ra vaø chi phoái toaøn boä vuõ truï.

@ Quan nieäm veà con ngöôøi: Upanisahds cho raèng; con ngöôøi bao
goàm theå xaùc vaø linh hoàn (AÙtman). Ñaïo soáng cuûa con ngöôøi
laø doác loøng toaøn taâm tu luyeän (veà ñaïo ñöùc vaø trí tueä) thì
aùtman môùi coù theå hoaø nhaäp ñöôïc vôùi Brahman (giaûi thoaùt).

6
@ Quan nieäm veà con ngöôøi: Upanisahds cho raèng; con ngöôøi bao
goàm theå xaùc vaø linh hoàn (AÙtman). Ñaïo soáng cuûa con ngöôøi
laø doác loøng toaøn taâm tu luyeän (veà ñaïo ñöùc vaø trí tueä) thì
aùtman môùi coù theå hoaø nhaäp ñöôïc vôùi Brahman (giaûi thoaùt).

- Tu luyeän ñaïo ñöùc laø haønh ñoäng theo ñuùng boån phaän töï
nhieân, khoâng vuï lôïi, dieät moïi duïc voïng, vöôït ra moïi söï raøng
buoäc, vaây toûa cuûa theá giôùi vaät duïc bieán aûo voâ thöôøng.

- Tu luyeän trí tueä laø quaù trình daøy coâng thieàn ñònh, doác loøng
suy tö chieâm nghieäm noäi taâm (thöïc nghieäm taâm linh) – moät
naêng löïc nhaän thöùc ñaëc bieät tröïc tieáp naém baét chaân lyù nhôø
söï linh baùo vaø traàm tö maëc töôûng laâu daøi, khoâng thoâng qua
nhaän thöùc kinh nghieäm vaø trí tueä thoâng thöôøng
7
@ Quan nieäm veà nhaän thöùc: Upanisahds chia nhaän thöùc cuûa
con ngöôøi laøm 2 trình ñoä;
- Trình độ nhận thức ở bậc haï trí (caûm quan)
- Trình độ nhận thức ở bậc thöôïng trí (lyù tính).

Hạ trí laø trí thöùc phaûn aùnh theá giôùi SVHT cuï theå, höõu
hình, höõu haïn. Noù goàm caùc tri thöùc nhö khoa hoïc thöïc
nghieäm, ngöõ aâm hoïc, luaät hoïc, thieân vaên hoïc

8
Thöôïng trí laø trình ñoä nhaän thöùc vöôït qua taát caû theá giôùi
SVHT höõu hình, höõu haïn ñeå nhaän thöùc moät thöïc taïi chaân
thaät, tuyeät ñoái, toái cao, duy nhaát, baát dieät

Haï trí laø phöông tieän caàn thieát ñöa ngöôøi ta ñeán trình ñoä nhaän
thöùc ôû baäc thöôïng trí. Khi ñaõ hieåu bieát ñöôïc thöïc taïi tuyeät
ñoái toái cao (Brahman), nhaän thöùc ñöôïc thöïc töôùng cuûa vaïn
vaät vaø chaân baûn tính cuûa mình, con ngöôøi môùi coù theå ñaït
tôùi giaùc ngoä vaø giaûi thoaùt.

9
 Upanishad ñaõ trình baøy tö töôûng giaûi thoaùt vôùi nhieàu ñaëc
tính khaùc nhau:
- Giaûi thoaùt laø vöôït ra ngoaøi söï chi phoái cuûa thôøi gian vì
thôøi gian bieåu hieän söï toàn taïi cuûa söï vaät

- Giaûi thoaùt laø traïng thaùi chaân nhö, vöôït qua taát caû moïi
söï giaû töôûng, aûo aûnh, nhaän thöùc ñöôïcc baûn theå vuõ truï
tuyeät ñoái toái cao vaø chaân baûn tính cuûa con ngöôøi

- Giaûi thoaùt laø traïng thaùi töï do tuyeät ñoái, laø nhaäp vôùi
baûn theå vuõ truï tuyeät ñoái toái cao baát dieät, vöôït qua söï
soáng cheát, coøn maát, tha ngaõ, thoaùt khoûi nghieäp baùo,
luaân hoài

10
 Giaûi thoaùt ñöôïc coi laø lyù töôûng soáng, trieát lyù soáng cuûa
ngöôøi AD coå ñaïi, caùc tröôøng phaùi trieát lyù toân giaùo trong heä
thoáng Balamoân ñöa ra nhöõng chæ daãn cho moïi tín ñoà chuaån bò
moät ñôøi soáng toaøn dieän theo 4 giaûi ñoaïn coù theå ñaït tôùi söï
giaûi thoaùt:
- Giai ñoaïn tu luyeän: hoïc taäp, ñoïc thaùnh kinh Veda
- Giai ñoaïn tröôûng thaønh: soáng vaø thöïc hieän nghóa vuï gia ñình,
xaõ hoäi
- Giai ñoaïn ruùt vaøo röøng saâu, aån daät tu haønh
- Giai ñoaïn hoaøn toaøn ñoaïn tuyeät vôùi nhöõng raøng buoäc cuûa
tình caûm, yù chí, duïc voïng, töø boû gia ñình, vôï, con, danh voïng
ñeå giaùc ngoä chaân lyù baèng thieàn ñònh, chieâm nghieäm noäi
taâm
11
2. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC CÔ BAÛN:

Tuyø thuoäc vaøo vieäc coù thöøa nhaän hay khoâng veà
quyeàn uy vaø söùc maïnh cuûa kinh Veda maø trieát hoïc AÁn
Ñoä coå ñaïi ñöôïc chia ra thaønh hai heä thoáng:

2.1. Heä thoáng trieát hoïc chính thoáng (ASTIKA), thöøa nhaän
kinh Veda nhö moät thaùnh ñieån vaø ñaïo Baølamoân vôùi 6
trieát phaùi cô baûn:
* Samkhya * Yoga
* Mimaønsa * Vaisesika
* Veùdanta * Nyaya

12
 TRIẾT PHAÙI YOGA

Phaùi Yoga chuû tröông phoå bieán ñöôøng loái giaûi thoaùt theo
phöông phaùp rieâng cuûa mình, goïi laø Yoga (Du giaø). Ngöôøi
tu haønh theo Yoga ñöôïc goïi laø Yogi vaø ngöôøi ñaéc ñaïo giaûi
thoaùt laø Muni
Yoga laø moät heä thoáng lyù luaän veà phöông phaùp tu luyeän
coå AD, nhaèm “giaûi thoaùt” linh hoàn khoûi söï raøng buoäc
theå xaùc cuûa cuoäc ñôøi treân theá gian
Taùm phöông phaùp tu luyeän Yoga:
- Cheá giôùi: khoâng saùt sinh, khoâng noùi doái, khoâng troäm
caép, khoâng coù cuûa rieâng, khoâng daâm duïc => nguõ cheá.
Ñaây laø böôùc tu luyeän veà ñaïo ñöùc

13
- Noäi cheá: daán thaân vaøo khoå haïnh maø tu luyeän, hoïc taäp, gaït
boû theá tuïc, danh lôïi, giöõ cho tinh thaàn trong saïch
- Toïa phaùp: phöông phaùp tónh toïa: taâm phaûi laéng, thaàn phaûi
laëng, khi tónh toïa thì thaân khoâng cöû ñoäng
- Ñieàu töùc phaùp: luyeän hôi thôû, giöõ cho nhòp thôû ñieàu hoøa,
khoan thai, khoâng hít nhieàu, thôû maïnh
- Cheá caûm phaùp: kieàm cheá, kieåm soaùt, laøm chuû giaùc quan
- Toång trì phaùp: thu goïn taâm thaàn, taäp trung cao ñoä tö töôûng.
Khoâng cho moät yù töôûng beân ngoaøi naøo loït vaøo taâm trí
- Thieàn ñònh: taäp trung cao ñoä tinh thaàn vaøo ñaïo phaùp
- Tam muoäi phaùp: hoaøn toaøn laøm chuû ñöôïc taâm, chí, yù.

14
2.2. Doøng trieát hoïc khoâng chính thoáng
(NASTIKA), (khoâng thöøa nhaän kinh Veâña vaø ñaïo
Baølamoân), bao goàm 3 trieát phaùi cô baûn:

Trieát phaùi JAINA

Trieát phaùi LOKAYATA: Ñaây laø trieát phaùi duy vaät
vaø voâ thaàn töông ñoái trieät ñeå, nhưng chỉ toàn taïi trong
một thờI gian ngắn nguûi.
Trieát phaùi BUDDHA (Phaät giaùo):

15
 Trieát hoïc Phaät
giaùo
- Phaät giaùo laø moät traøo löu trieát hoïc toân
giaùo xuaát hieän vaøo khoaûng cuoái theá kyû
VI TCN ôû mieàn Baéc AD
- Ñaïo Phaät ra ñôøi trong laøn soùng phaûn ñoái
söï ngöï trò cuûa ñaïo Baølamoân vaø cheá ñoä
ñaúng caáp, lyù giaûi caên nguyeân noãi khoå
vaø tìm con ñöôøng giaûi thoaùt con ngöôøi
khoûi khoå ñau trieàn mieân, ñeø naëng trong
xaõ hoäi noâ leä AD
16
 Trieát hoïc Phaät giaùo
- Ngöôøi saùng laäp Ñaïo Phaät laø Thích Ca Maâu Ni coù teân
thaät Siddhattha. Phaät sinh ngaøy 8/4/563 TCN vaø maát 483
TCN. Naêm 29 tuoåi, oâng töø boû cuoäc ñôøi vöông giaû ñi tu
luyeän tìm con ñöôøng dieät tröø noãi khoå cuûa chuùng sinh

- Sau 6 naêm tu luyeän, Siddhattha ñaõ ngoä ñaïo, tìm ra chaân lyù
“töù dieäu ñeá” vaø “Thaäp nhò nhaân duyeân”. Sidd ñaõ trôû
thaønh Phaät Thích Ca Maâu Ni (luùc 35 tuoåi)

17
Sakya truyền chính pháp Sakyamuni đắc đạo
dưới cội Bồđề
18
 PHẬT GIÁO

Thế
Thế giới
giới qu
qu Nhân
Nhân sinh
sinh qq
an
an uan
uan

19
Tö töôûng cô baûn cuûa trieát hoïc Phaät giaùo AÁn ñoä
coå ñaïi :

a. Veà theá giôùi quan: trieát hoïc Phaät giaùo ñöôïc phaûn aùnh
trong ba phaïm truø cô baûn;
* Voâ ngaõ: Theá giôùi vaïn vaät ñöôïc caáu taïo töø 4 yeáu toá vaät
chaát (Saéc): Ñòa, Thuyû, Hoaû, Phong (ñaây laø nhöõng caùi coù
theå caûm giaùc ñöôc
* Voâ thöôøng: Söï toàn taïi cuûa theá giôùi laø moät doøng chuyeån
bieán lieân tuïc, khoâng coù gì tröôøng toàn vaø vónh cöûu caû vaø
cuõng khoâng do moät vò thaàn thaùnh naøo saùng taïo ra.
* Duyeân khôûi: Duyeân laø ñieàu kieän ñeå nhaân bieán thaønh
quaû.
Moïi söï vaät, hieän töôïng luoân luoân bieán ñoåi theo chu trình:
sinh - truï - dò - dieät do nguyeân nhaân noäi taïi cuûa baûn thaân
noù. 20
 Thế giới quan:
Phật giáo cho rằng vũ trụ bao la, vô cùng, vô tận. Vạn
vật trong thế giới chỉ là dòng biến hoá vô thường, vô
định không do một vị thần,

một lực lượng siêu nhiên hoặc một Brahman nào

sáng tạo.
Thế giới này, kể cả con người đều được cấu
thành bởi sự kết hợp của 2 yếu tố Sắc và Danh.

21
 Sắc
(Vật chất) Hai cách DANH
-Thủy hội nhập -Thụ
SẮC
-Hỏa của Danh Danh
-Tưở
(Tinh ng
thần)
(Vật-Thổ
chất) & Sắc
-Phong -Hành
-Không -Thức

LỤC ĐẠI
NGŨ UẨN

22
 Vì thế giới luôn là dòng biến ảo, vô thường, không ngừng,
nên không có cái “bản ngã” hay cái tôi và cũng chẳng có cái thực
thể. Tất cả mọi vật đều biến hóa theo chu trình: sinh, trụ dị, diệt
( thành, trụ, hoại, không) .

Theo triết học Phật giáo, mọi sự vật, hiện tượng trong vũ trụ, từ cái
nhỏ nhất, đến cái lớn nhất đều bị chi phối bởi luật nhân duyên.

23
 Duyên(Pratitya) là điều kiện, là cái khiến cho
nhân(Hetu) sinh ra thành quả(Phla). Quả ấy lại do cái
duyên mà thành nhân khác. Nhân khác lại nhờ có
duyên mà thành quả mới. Nhân nào thì quả ấy. Cứ thế,
cứ nối tiếp nhau vô cùng, vô tận và nhờ đó mọi vật,
muôn loài cứ tiếp tục sinh, sinh, hóa, hóa, chuyển hóa
vô cùng.

24
...N.1 Q.1
(DUYÊN.1)
N.2 Q.2...

(DUYÊN.2)
Quá khứ Hiện tại Vị lai

Sự biến chuyển thời gian

SỰ THỐNG NHẤT
25
 Theo Phật giáo, chỉ có cái biến hóa không ngừng,
không nghỉ do sự chi phối của nhân duyên là tồn tại
mãi mãi mà thôi. Đó là cái vô thường.
Tính chân lý của cái vô thường này là cái mà con
người không nhận thức được do bản thân họ là “vô
minh”(tối tăm, ngu dốt).

26
 Do con người không nhận thức được bản chất của
cái biến ảo, vô thường, vô định của vạn vật; không biết
được cái tôi có mà không, không mà có nên người ta lầm
tưởng rằng mọi cái đều thường định, cái gì cũng là ta và
của ta.
Đây chính là điểm mấu chốt của sự chuyển hóa từ
thế giới quan duy vật sang nhân sinh quan duy tâm,
không tưởng của triết học Phật giáo.

27
Ví dụ:

Phòng Dây Con Hoảng

tối thừng rắn sợ

Vô Thế giới Tưởng Tham

minh ảo & giả thật sân si

28
 b. Nhân sinh quan
(Hệ quả của thế giới quan, luân
hồi và nghiệp báo)

Tứ
Tứ diệu
diệu đế
đế

Khổ
Khổ đế
đế Tập
Tập đế
đế Diệt
Diệt đế
đế Đạo
Đạo đế
đế

29
 3.DIỆT ĐẾ
(mục tiêu)

1.KHỔ ĐẾ 2.NHÂN ĐẾ GIẢI

(Thực trạng) (nguyên nhân) THOÁT

ĐỜI LÀ BỂ KHỔ

(KHỔ HẢI)

4.ĐẠO ĐẾ
(con đường)

“Thoảng bên tai một tiếng chày kình

Khách tang hải giật mình trong giác mộng”
30
 1. Khổ đế.
Theo Phật giáo, có 8 nỗi khổ reo rắc trong đời
sống con người:
- Sinh, lão, bệnh, tử
- Thụ biệt ly
- Oán tăng hội
- Sở cầu bất đắc
- Ngũ thụ uẩn

31
2. Tập đế: Triết lý về nguyên nhân của những
nỗi đau khổ. Phật giáo đưa ra 12 nguyên nhân
(Thập nhị nhân duyên):
- Vô minh (avidya) là không sáng suốt,
ngu tối nên thế giới là ảo, giả mà lại cứ cho là
thực.
- Duyên hành (Samskara) là ý muốn thúc
đẩy hành động.

32
 - Duyên thức (Vijnana) là nhận thức, ý
thức phân biệt cái tâm trong sáng, cân bằng
và cái tâm ô nhiễm.

- Duyên danh- sắc (Nàmarupa) sự kết

hợp của vật chất (Sắc) & tinh thần(Danh)
Đối với các loại hữu hình thì sự phối hợp
danh & sắc sẽ sinh ra 6 cơ quan cảm giác(lục
căn) – Đó là: mắt (nhãn căn); tai (nhĩ căn);
mũi (tỵ căn); lưỡi (thiệt căn) ; thân thể
(thân căn); và ý thức (thức căn).
33
 - Duyên lục nhập (Sadayatana) là quá trình xâm
nhập của thế giới xung quanh của lục trần
(sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp) với các giác quan.

- Duyên xúc (Sparsa) là sự tiếp xúc, phối hợp giữa

lục căn; lục trần hay giữa các giác quan với thế giới
bên ngoài.

34
 - Duyên ái (Trsna) là sự yêu thích mà nảy sinh
ham muốn dục vọng do cảm thụ thế giới bên ngoài.

- Duyên thủ (Upadana)là giữ lấy và chiếm đoạt

cái mà mình ham muốn, yêu thích.

- Duyên hữu (Bhava) là sự tồn tại để tận hưởng

cái đã chiếm đoạt được.

35
 - Duyên sinh (Jati)là sự ra đời sinh thành do phải
tồn tại.

- Duyên lão tử (Jaramarana)là già và chết vì có sự

sinh thành.

3. Diệt đế (Nirodha-satya) - Những nỗi khổ đau của

con người có thể tiêu diệt được.

36
 4. Đạo đế
Phật giáo đưa ra 8 con đường giải thoát (Bát
chính đạo). Đó là:
- Chính kiến (Samyak- Dristi) là hiểu biết đúng
đắn về tứ diệu đế.
- Chính tư duy (Samyak - Samkalpa) là suy nghĩ
đúng đắn.
- Chính ngữ (Samyak - Vasa) nói năng phải đúng
đắn.

37
 - Chính nghiệp (Samyak-Karmata), giữ nghiệp
một cách đúng đắn không làm việc xấu, độc ác.

- Chính mệnh (Samyak-Ajiva) - giữ, ngăn dục

vọng đúng đắn.

- Chính tịnh tiến (Samyak-Vyayama) -cố gắng, nỗ

lực, đúng hướng, không biết mỏi mệt.

38
 - Chính niệm (Samyak-Suritisati), luôn tâm niệm,
tin tưởng vững chắc vào sự giải thoát.
- Chính định (Sumayk – Samdhi)–là kiên định,
tập trung tư tưởng cao độ.
Trong 8 con đường giải thoát, thì chính kiến và
chính tư duy thuộc về tuệ. Chính ngữ, chính nghiệp,
chính mệnh thuộc về giới luật.

39
 Còn chính tịnh tiến, chính niệm, chính định
thuộc về định.

Giới, Định, Tuệ là những con đường tiêu diệt

khổ, giải thoát chúng sinh khỏi cảnh trầm luân, sinh
tử để đạt tới siêu phàm, ở đó chấm dứt luân hồi và
nghiệp. Đó chính là cõi Níết bàn (Nirvana).

40
 Kết luận:
- Ở thời kỳ đầu, Phật giáo chứa đựng những yếu tố
duy vật và biện chứng.
- Là tiếng nói phản kháng chế độ đẳng cấp khắc
nghiệt.
- Nêu lên khát vọng giải thoát con người khỏi những
bi kịch của cuộc đời, khuyên con người sống lương thiện,
từ bi, bác ái.
Tuy nhiên, Phật giáo cũng biểu hiện tính chất duy
tâm và ảo tưởng trong triết lý giải thoát.

41
 Keát luaän chung veà Trieát hoïc AD coå ñaïi:

-Neàn trieát hoïc coù truyeàn thoáng laâu ñôøi; töø theá
giôùi quan thaàn thoaïi, toân giaùo, Ngöôøi AD ñaõ saùng
taïo neân trieát hoïc nhaèm lyù giaûi caên nguyeân vuõ truï,
nhaân sinh

- Tö töôûng trieát hoïc AD coå ñaïi gaén lieàn vôùi toân

giaùo; noù laø trieát hoïc cuûa ñôøi soáng, laø trieát lyù
ñaïo ñöùc nhaân sinh raát saâu saéc.

-Nghieân cöùu veà moät neàn trieát hoïc laâu ñôøi, phong
phuù soáng ñoäng nhö trieát hoïc AD coå ñaïi khoâng ñeå
hieåu ñöôïc caùi tinh tuùy, ñoäc ñaùo cuûa tri thöùc ña daïng
cuûa ngöôøi AD, maø chính laø ñeû maøi saéc tö duy 42
 TRIEÁT HOÏC TRUNG HOA COÅ
II.
ÑAÏI
2.1. Ñaëc ñieåm kinh teá - xaõ hoäi

Trung hoa coå ñaïi ñöôïc chia laøm hai thôøi kyø cô baûn:

 Thôøi kyø hình thaønh caùc quoác gia noâ leä, vôùi söï xuaát hieän
cuûa nhaø Haï, nhaø AÂn, nhaø Thöông vaø nhaø Chu. Thôøi kyø
naøy caùc tö töôûng trieát hoïc chuû yeáu coøn mang tính chaát
daân gian, chöa coù söï xuaát hieän cuûa nhöõng nhaø hieàn trieát.

43
II. TRIẾT HỌC TRUNG HOA CỔ,
TRUNG ĐẠI
1. Ñaëc ñieåm kinh teá - xaõ hoäi
 Thôøi kyø Xuaân thu – Chieán quoác. Sau söï tan raõ cuûa nhaø
Chu, Trung Hoa rôi vaøo tình traïng loaïn laïc, vôùi söï tranh giaønh
aûnh höôûng laãn nhau cuûa baûy theá löïc huøng maïnh (Teà,
Taán, Toáng, Nguïy, Ngoâ, Sôû, Taàn), caùc cuoäc chieán tranh noå
ra lieân mieân. Chính trong boái caûnh xaõ hoäi nhö vaäy maø
Trung Hoa thôøi kyø naøy xuaát hieän nhieàu nhöõng tö töôûng
trieát hoïc khaùc nhau nhaèm tìm kieám moät giaûi phaùp cho moät
xaõ hoäi thaùi bình – thònh trò. Ñaây laø thôøi kyø “traêm hoa ñua
nôû, traêm nhaø ñua tieáng”vôi haøng traêm nhaø hieàn trieát xuaát
hieän.

44
II. TRIẾT HỌC TRUNG HOA CỔ,
TRUNG ĐẠI
- Khoång giaùo, Laõo giaùo, Maëc gia, Danh gia, Phaùp gia, Noâng
gia, Binh gia, Tung hoaønh gia, Tieåu thuyeát gia, Taïp gia,…
- Khoång Töû, Maïnh Töû, Tuaân Töû, Laõo Töû, Trang Töû, Döông
Chu, Thaän Ñaùo, Thaân Baát Haïi, Thöông Öôûng, Hueä Thi,
Coâng Toân Long, Lyù Tö, Haøn Phi
- Caùc tröôøng phaùi trieát hoïc ñoù laø ñaïi bieåu cho theá giôùi
quan vaø lôïi ích cuûa caùc g/c, taàng lôùp khaùc nhau trong xaõ
hoäi, ñaõ ñaáu tranh heát söùc quyeát lieät, taïo neân khoâng khí
soâi ñoäng trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa xaõ hoäi Trung Quoác
coå ñaïi

45
II. TRIẾT HỌC TRUNG HOA CỔ,
TRUNG ĐẠI
1. Ñaëc ñieåm kinh teá - xaõ hoäi

Neùt ñaëc thuø cuûa trieát hoïc Trung Hoa

coå, trung ñaïi laø haàu heát caùc hoïc
thuyeát coù xu höôùng ñi saâu giaûi quyeát
nhöõng vaán ñeà thöïc tieãn chính trò – ñaïo
ñöùc cuûa xaõ hoäi vôùi noäi dung bao
truøm laø vaán ñeà con ngöôøi, xaây döïng
con ngöôøi,xaõ hoäi lyù töôûng vaø con
ñöôøng trò nöôùc 46
2. CAÙC TRÖÔØNG PHAÙI
TRIEÁT HOÏC CÔ BAÛN

47
2.1. Thuyeát AÂm – Döông, Nguõ haønh.
Thuyeát AÂm - Döông phaûn aùnh quan nieäm duy vaät chaát phaùc
veà töï nhieân, theå hieän tö töôûng bieän chöùng sô khai cuûa
ngöôøi Trung Hoa veà coäi nguoàn vaø quaù trình bieán hoùa xaûy
ra trong töï nhieân, trong ñôøi soáng xaõ hoäi vaø con ngöôøi.
AÂm - Döông ñöôïc bieåu hieän treân 3 phöông dieän:
* Duøng ñeå moâ taû caáu truùc cuûa söï vaät, hieän töôïng vaø caùc
quùa trình kinh teá - xaõ hoäi gioáng nhö 2 maët ñoái laäp coù xu
höôùng baøi tröø laãn nhau :
 Döông = chính, AÂm = phaûn; aùnh saùng = Döông, boùng toái =
AÂm …
* Duøng ñeå chæ 2 traïng thaùi ñoái laäp nhau cuûa cuøng moät söï vaät,
hieän töôïng: thaùi Döông = vaän ñoäng, thaùi AÂm = ñöùng im…
* Duøng ñeå chæ caùi cô sôû vaø caùi ñöôïc sinh thaønh töø cô sôû;
 caùi cô sôû = AÂm (tim maïch), caùi ñöôïc sinh thaønh = Döông (tuaàn
hoaøn maùu).
48
 Bieän chöùng AÂm – Döông.
Do thoáng nhaát, giao caûm vôùi nhau maø AÂm - Döông coù ñoâäng;
maø ñoäng thì sinh ra bieán; bieán tôùi cuøng thì hoùa ñeå ñöôïc thoâng; coù
thoâng thì môùi toàn taïi vónh cöõu. Nhö vaäy, söï thoáng nhaát vaø taùc ñoäng
cuûa hai löïc löôïng, hai khuynh höôùng ñoái laäp AÂm - Döông taïo ra söï sinh
thaønh bieán hoùa cuûa vaïn vaät. Tuy nhieân, vaïn vaät khi bieán tôùi cuøng thì
quay trôû laïi. (Quaân bình vaø phaûn phuïc)

Toùm laïi:
* AÂm - Döông thoáng nhaát, giao hoøa laãn nhau. Trong
AÂm coù Döông vaø trong Döông coù
AÂm.
* AÂm vaø Döông taùc ñoäng, chuyeån hoùa laãn nhau.
Döông cöïc thì AÂm sinh, Döông tieán thì AÂm luøi, Döông
thònh thì AÂm suy… vaø ngöôïc laïi. 49
Thuyeát Nguõ haønh
Ngöôøi Trung Quoác coå ñaïi cho raèng, baûn thaân vuõ
truï cuõng nhö vaïn vaät ñöôïc taïo thaønh töø 5 yeáu toá (Nguõ
haønh) laø Kim, Moäc, Thuûy, Hoûa, Thoå. Noäi dung cô baûn
cuûa lyù luaän Nguõ haønh ñöôïc theå hieän trong quy luaät
Nguõ haønh töông sinh – töông khaéc.
Kim, Thuûy, Moäc, Hoûa, Thoå laø nhöõng phaïm truø phaûn aùnh
nhöõng söï vaät, hieän töôïng hay thuoäc tính, quan heä nhö:
Kim: kim khí, muøa Thu, phöông Taây, maøu traéng, vò cay…
Thuyû: Nöôùc, muøa Ñoâng, phöông Baéc, maøu ñen, vò maën…
Moäc: goã, muøa xuaân, phöông Ñoâng, maøu xanh, vò chua…
Hoûa: löûa, muøa Haï, phöông Nam, maøu ñoû, vò ñaéng…
Thoå: ñaát, giöõa Haï vaø Thu, trung taâm, vaøng, vò ngoït…
50
 MOÄC
TÖÔNG SINH

THUY HOA
Û Û
TÖÔNG SINH

TÖÔNG KHAÉC

KIM THOÅ

51
 Nguõ haønh coøn duøng ñeå giaûi thích ñòa lyù töï nhieân vaø thôøi
tieát
BAÉC – THUÛY
MUØA ÑOÂNG

TAÂY- KIM
ÑOÂNG-MOÄC
MUØA THU THOÅ MUØA XUAÂN

NAM - HOAÛ
MUØA HEØ
52
Toùm taét söï lieân quan cuûa Nguõ haønh vôùi tính chaát cuûa caùc söï
vaät, hieän töôïng trong töï nhieân vaø xaõ hoäi:
Nguõ Thaä Ñoän Ph. Theá Muøa Maø Muø Taïng Phuû Nguõ Nguõ Söï
haønh p can g vaät Höôùg ñaát u i vò quan aâm vaät
saéc
Thuyû Nhaâm Mai Baéc ngoaè Ñoân Ñen Maë Thaä Baøng Tai Vuõ Nöôù
n g n quang c
Quyù cöùng n
Ngeøo

Hoaû Bính Loâng Nam Ñoû Ruoät Löôõi

Chuûy Löûa
Haï Tim
Ñinh vuõ Nhoïn Ñaén non
g

Maäu Da Trung Thaùn Vaøng Daï Mieäng Cung

Thoå g cuoái
Kyû nhaün taâm Laùc daøy Ñaát
Vuoân moãi Ngoït
g muøa h
Maät
Giaùp Coù Ñoâng Xanh Maét Gioác
Moäc vaûy Xuaân Goã
AÁt Daøi
Chua Gan
Ruoät Muõi Kim
Canh Loâng Taây giaø Thöông
Kim Traén loaïi
Taân Mao g 53
Thu
Lyù thuyeát baùt quaùi.

54
 Lyù thuyeát baùt quaùi.

Laø lyù thuyeát trieát hoïc giaûi thích theá giôùi ñöôïc taïo thaønh
bôûi 8 nhoùm söï vaät, hieän töôïng (baùt quaí – taùm queû)khaùc
nhau:
Caøn : Trôøi, vua, cha, cöùng raén, tính kieân nghò,…
Khoân: Ñaát, hoaøng haäu, meï, meàm, tính nhu mì,…
Chaán: Saám, con tröôûng, maïnh khoeû, tính phaûn traéc,…
Toán: Gioù, tröôûng nöõ, khoâng quaû quyeát, …
Caán: Nuùi, thieáu nam, nhanh nheïn,…
Ñoaøi: Ñaàm, thieáu nöõ, cheâ bai,…
Khaûm: Nöôùc, hay lo, aån naáp,…
Ly: Löûa, con gaùi, hoaït baùt,…

55
 Lyù thuyeát baùt quaùi.
Caùc queû naøy ñöôïc saép xeáp theo nguyeân taéc
ñoái nghòch aâm – döông thaønh caùc caëp queû. Moãi
queû coù 3 haøo, moãi haøo ñöôïc theå hieän baèng –
(haøo döông) vaø - - (haøo aâm). Voøng troøn ở chính
giữa laø thaùi cöïc, hai phần đen trắng hình con caù laø
löôõng nghi (caù aâm vaø caù döông caén ñuoâi
nhau). Vaây quanh thaùi cöïc baùt quaùt. Treân döôùi,
traùi phaûi cuûa thaùi cöïc laø töù quaùi caøn – khoân,
ly – khảm. Hai vạch chồng leân nhau ở nội tầng quaùi
hình laø tứ tượng. Thaùi cöïc sinh lưỡng nghi, lưỡng
nghi sinh tứ tượng, tứ tượng sinh baùt quaùt, baùt quaùi
sinh vạn vật. 56
 2.2. TRÖÔØNG PHAÙI TRIEÁT HOÏC
NHO GIA (NHO GIAÙO)

- Nho giaùo laø moät trong nhöõng tröôøng phaùi trieát hoïc chính
cuûa TQ coå ñaïi. Ngöôøi saùng laäp ra ñaïo Nho laø Khoång Töû
(551 – 479 TCN). Ngöôøi keá tuïc noåi tieáng laø Maïnh Töû (372 –
289 TCN) vaø Tuaân Töû (313 – 238 TCN)

57
 Kinh ñieån cuûa Nho gia goàm coù:
* Töù thö: - Luaän ngöõ ( Baøn veà ñöôøng loái chính trò laáy
daân laøm goác).
- Ñaïi hoïc ( baøn veà chaùnh taâm, tu thaân, teà gia,trò quoác,
bình thieân haï).
- Trung dung (daïy caùch öùng xöû sao cho thuaän thieân,
thuaän ñòa, thuaän nhaân taâm).
- Maïnh Töû.
* Nguõ kinh: Kinh Thi, Kinh Thö, Kinh Leã, Kinh Dòch,
Kinh Xuaân Thu.
Heä thoáng kinh ñieån naøy haàu heát vieát veà xaõ hoäi, veà
nhöõng kinh nghieäm lòch söû Trung Hoa, ít vieát veà giôùi
töï nhieân. Ñieàu naøy cho thaáy trieát hoïc Nho gia chuû
yeáu baøn veà chính trò, ñaïo ñöùc, xaõ hoäi.
58
 Quan ñieåm veà giôùi töï nhieân.
* “Trôøi”, “ñaïo trôøi”, “meänh trôøi” laø nhöõng khaùi nieäm
duøng ñeå laøm choã döïa thieâng lieâng cho hoïc thuyeát veà ñaïo
lyù trong trieát hoïc cuûa Khoång Töû.
Trôøi ñöôïc coi nhö laø moät quan toøa coâng minh chính tröïc
caàm caân naûy möïc phaùt xeùt moïi vieäc;
Trôøi quyeát ñònh söï thaønh baïi trong hoaït ñoäng cuõng nhö
trong cuoäc soáng con ngöôøi
=> Con ngöôøi neân phuïc tuøng yù trôøi => daãn ñeán thuyeát
“töû sinh höõu meänh, phuù quyù taïi thieân”

59
 Quan ñieåm veà giôùi töï nhieân.
* “Dòch” laø ñoåi, bao haøm caû yù nghóa thay ñoåi, trao ñoåi, bieán
ñoåi vaø ñöôïc ghi nhieàu trong Kinh Dòch.
* “Thieân meänh”, toaøn boä theá giôùi vaø keå caû con ngöôøi cuõng
nhö soá phaän con ngöôøi ñeàu do “trôøi” ñònh. Do ñoù khoång Töû
cho raèng: hieåu bieát ñöôïc meänh trôøi thì môùi coù theå trôû thaønh
ngöôøi “quaân töû”.
* “Quyû thaàn”, Khoång Töû tin laø coù quyû thaàn, song noù laïi chæ
coù tính chaát leã giaùo hôn laø toân giaùo vì vaäy, ñoái vôùi OÂng
quyû thaàn khoâng coù taùc duïng chi phoái cuoäc soáng con ngöôøi,
cho neân OÂng pheâ phaùn söï meâ tín quyû thaàn vaø kính quyû
thaàn nhöng khoâg gaàn guõi

60
 Quan ñieåm veà con ngöôøi vaø xaõ hoäi. Vôùi chuû tröông
“Ñöùc trò” Trieát hoïc cuûa Khoång Töû taäp trung vaøo 4 noäi
dung:

* Nhaân, laø khaùi nieäm ñeå chæ ñöùc haïnh cuûa con ngöôøi
trong moái quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi.
Thöông yeâu ngöôøi, caùi gì mình khoâng
muoán thì cuõng khoâng mong muoán cho ngöôøi
khaùc

NHAÂN

Mình muoán laäp thaân thì cuõng phaûi

giuùp ngöôøi
61
 Lyù thuyeát “Chính danh”.

62
 Lyù thuyeát “Chính danh”.
Ñaây laø chính saùch duøng ngöôøi, laøm sao ñeå thieát
laäp traät töï xaõ hoäi thaùi bình thònh trò. Moãi ngöôøi trong xaõ
hoäi (cuõng gioáng nhö ñoà vaät) ñeàu coù nhöõng teân goïi khaùc
nhau, coù nhöõng khaû naêng vaø nhaân caùch öùng vôùi teân
goïi cuûa töøng ngöôûi ( moãi ngöôøi ñeàu coù giaù trò söû duïng
nhaát ñinh, neáu bieát duøng ñuùng ngöôøi, ñuùng vò trí thì seõ
taïo cho hoï trôû thaønh ngöôøi coù ích). Xaõ hoäi muoán thaùi
bình thònh trò thì moïi ngöôøi caàn phaûi tuaân theo kyû cöông:
Quaân – Thaàn, Phu – Phuï, Phuï – Töû. (tam cöông)
Noùi naêng, haønh ñoäng phaûi Chính danh.

63
Thuyeát “Chính danh”
- Trong 5 moái quan heä, KT chuù yù 2 moái quan heä chính
laø vua – toâi (moái quan heä giöõa ngöôøi caàm quyeàn vaø
ngöôøi bò trò, giöõa NN vôùi nhaân daân), cha - con
- Ngöôøi caàm quyeàn caàn thöïc hieän 3 ñieàu:
+ Tuùc thöïc: baûo ñaûm ñuû löông thöïc cho daân
+ Tuùc binh: xaây döïng binh löïc
+ Daân tín: loøng tin caäy cuûa daân
(neáu phaûi boû bôùt, thì khoâng ñöôïc boû daân tín, neáu
khoâng chính quyeàn seõ suïp ñoå)
- Veà ñaïo cha con, KT daïy raèng con phaûi hieáu vôùi cha
meï, cha meï phaûi coù loøng töø aùi
64
Thuyeát “Chính danh”.
- Theo KT, nhöõng ñöùc tính con ngöôøi thöôøng phaûi trao doài:
nhaân, nghóa, leã, trí, tín (nguõ thöôøng). Ñöùng ñaàu Nguõ
thöôøng laø nhaân, nghóa, trong ñoù laø nhaân laø chính
“Laäp ñaïo cuûa trôøi thì noùi döông vaø aâm; laäp ñaïo cuûa ñaát
thì noùi nhu vaø cöông; laäp ñaïo cuûa ngöôøi noùi nhaân vaø
nghóa”
=> Ñaïo cuûa KT laø ñaïo nhaân

65
Thuyeát “Chính danh”.
- Trong vieäc trò nöôùc, tu thaân ñeå ñaït ñöôïc ñöùc “nhaân”, KT
chuù troïng “leã”. Leã laø nhöõng quy phaïm, nguyeân taéc ñaïo
ñöùc nhaø Chu
- Theo oâng, quaân baát quaân, phuï baát phuï, töû baát töû, thieân
haï seõ loaïn => phaûi duøng leã ñeå khoâi phuïc traät töï, pheùp
taét, luaân lyù xaõ hoäi, laøm cho moïi ngöôøi trôû veà vôùi
“ñaïo”, vôùi “nhaân”, vôùi “chính danh”
- Leã quan heä maät thieát vôùi Nhaân. Nhaân laø noäi dung, Leã
laø hình thöùc bieåu hieän cuûa Nhaân => phaûi theo Leã, khoâng
ñöôïc traùi Leã.

66
Quan nieäm cuûa giaùo duïc cuûa Khoång Töû
- Muoán trôû thaønh ngöôøi nhaân – ngöôøi hoaøn thieän (coù caû
nhaân – trí – duõng) thì phaûi hoïc
- Muïc ñích cuûa vieäc hoïc laø tham gia vaøo coâng vieäc quoác gia
vaø ñeå bieát kyû cöông xaõ hoäi maø tuaân theo (KT cho raèng
khoâng neân daïy laøm ruoäng, laøm vöôøn, khoâng daïy caùch
caàm quaân vì ñaây laø ngheà nghieäp taàm thöôøng)
- KT chuû tröông daïy cho taát caû moïi ngöôøi khoâng phaân bieät
ñaúng caáp, chuûng toäc; maët khaùc, khoâng caàn phaûi giaûng
giaûi cho daân vì daân khoâng coù khaû naêng hieåu yù nghóa
coâng vieäc mình laøm

67
 Quan nieäm veà giaùo duïc

- KT khuyeân hoïc troø neân töï tin ôû mình, khoâng neân oaùn
traùnh ñôøi hay trôøi
- Ñeà cao vieäc öùng duïng nhöõng ñieàu ñaõ hoïc vaøo cuoäc soáng
khuyeán khích söï chuû ñoäng cuûa ngöôøi hoïc
- Hoïc phaûi noã löïc coá gaéng, hoïc khoâng meät moûi
- Phöông phaùp giaùo duïc:
+ Gôïi môû söï saùng taïo
+ Neâu göông
+ Hoïc ñi ñoâi vôùi haønh

68
 Nhaän ñònh veà Trieát hoïc Khoång Töû

- Trieát lyù haønh ñoäng (nhaäp theá) vôùi ñöôøng loái chính trò
ñaúng caáp theo thuyeát chính danh, naëng ñöùc, nheï hình,
khuuyeán khích ngöôøi ñôøi tu thaân theo maãu ngöôøi quaân töû
(ñaït ñöôïc 9 ñieàu)
- Hoïc thuyeát cuûa KT chöùa ñöïng nhieàu maâu thuaãn => thieáu
nhaát quaùn
- Hoïc thuyeát cuûa KT ñeå laïi daáu aán khoâng chæ trong saùch
vôû, maø coøn trong cuoäc soáng; vöôït bieân giôùi TH caém reã
vaøo phong tuïc, taäp quaùn cuûa nhieàu nöôùc laùng gieàng.

69
Sau khi Khoång Töû maát, Nho gia chia thaønh
taùm phaùi nhöng trong ñoù coù 2 phaùi chuû
yeáu:
Phaùi Maïnh Töû (327 – 289 tr. CN), tieáp tuïc phaùt
trieån tö töôûng laáy daân laøm goác vaø giaûi quyeát vaán ñeà
con ngöôøi theo ñöôøng loái duy thieän vôùi chuû tröông: Nhaân,
leã, nghóa, trí, tín.
Phaùi Tuaân Töû (313 – 238 tr. CN), tieáp tuïc phaùt
trieån tö töôûng cuûa Khoång Töû nhöng theo ñöôøng loái duy
aùc. Ñeå ñöa con ngöôøi trôû veà vôùi caùi thieän, Tuaân Töû
chuû tröông: Nhaân, leã, nghóa, nhaïc vaø ñeà cao tö töôûng
phaùp trò.

70
2.3. Lyù thuyeát trieát hoïc cuûa phaùi “Ñaïo gia”. Do Laõo Töû ( sinh
vaøo khoaûng theá kyû thöù VI. TCN ) vaø Trang Töû (369-286. TCN )
saùng laäp, coøn goïi laø “Ñaïo Laõo-Trang”

Kinh ñieån cuûa “Ñaïo gia” chuû yeáu ñöôïc taäp trung trong boä
Ñaïo ñöùc kinh vaø boä Nam Hoa kinh. Nhöõng tö töôûng trieát
hoïc cô baûn cuûa tröôøng phaùi “Ñaïo gia” ñöôïc theå hieän
chuû yeáu trong lyù luaän veà Ñaïo vaø Ñöùc. Lyù luaän naøy
theå hieän quan nieäm bieän chöùng veà theá giôùi vaø laø cô
sôû ñeå LaõoTöû xaây döïng thuyeát Voâ vi.
 Lyù luaän veà Ñaïo vaø Ñöùc.
Ñaïo laø phaïm truø trieát hoïc vöøa duøng ñeå chæ baûn nguyeân
voâ hình, phi caûm tính, phi ngoân töø, saâu kín, huyeàn dieäu
cuûa vaïn vaät, vöøa duøng ñeå chæ con ñöôøng, quy luaät chung
cuûa moïi söï sinh thaønh, bieán hoùa xaûy ra trong theá giôùi.
71
72
 Trong trieát hoïc cuûa Laõo Töû, quan nieäm bieän
chöùng veà
theá giôùi khoâng taùch rôøi quan nieäm veà Ñaïo – Ñöùc. Nhôø
Ñöùc maø
Ñaïo naèm trong vaïn vaät luoân bieán hoùa. Ñaïo laø caùi Voâ.
Caùi Voâ
sinh ra caùi Höõu. Caùi Höõu sinh ra Vaïn Vaät…
Laõo Töû cho raèng baát cöù söï vaät naøo cuõng ñeàu laø
theå thoáng nhaát cuûa hai maët ñoái laäp. Chuùng raøng
buoäc, bao haøm laãn nhau. “Ai cuõng bieát ñeïp laø ñeïp töùc
laø coù xaáu; hai maët daøi ngaén töïa vaøo nhau môùi coù hình
theå; hai maët cao thaáp lieân heä vôùi nhau môùi coù cheânh
leäch; vaø trong vaïn vaät, khoâng vaäât naøo khoâng coõng
AÂm, boàng Döông”. Trong vaïn vaät, caùc maët ñoái laäp
khoâng chæ thoáng nhaát maø chuùng coøn xung ñoät, ñaáu
tranh laãn nhau taïo ra söï thay ñoåi, bieán hoaù khoâng ngöøng
73
Laõo Töû khaúng ñònh caøng taùch xa Ñaïo, xaõ hoäi caøng
chöùa nhieàu maâu thuaãn. Maâu thuaãn laø tai hoïa cuûa xaõ
hoäi. OÂng vieát: khi Ñaïo lôùn bò phaù boû thì xuaát hieän nhaân
– nghóa; khi trí tueä ra ñôøi thì sinh ra giaû doái; khi nöôùc loaïn
môùi xuaát hieän toâi - trung… Vì vaäy, ñeå xoaù boû tai hoïa cho
xaõ hoäi, phaûi thuû tieâu maâu thuaãn trong xaõ hoäi. Maâu
thuaãn trong xaõ hoäi ñöôïc thuû tieâu baèng caùch ñaåy maïnh
moät trong hai maët ñoái laäp ñeå taïo ra söï chuyeån hoùa theo
quy luaät phaûn phuïc (quay trôû laïi caùi ban ñaàu) hay caét boû
moät trong hai maët ñoái laäp ñeå laøm cho maët ñoái laäp kia töï
maát ñi theo quy luaät quaân bình (caân baèng nhau).

74
 Thuyeát Voâ vi. Töø nguyeân lyù Ñaïo phaùp töï nhieân öùng duïng
vaøo lónh vöïc ñôøi soáng xaõ hoäi, Laõo Töû xaây döïng thuyeát Voâ vi.
(quan ñieåm veà caùc vaán ñeà nhaân sinh vaø chính trò - xaõ hoäi.)

Voâ vi laø soáng vaø haønh ñoäng theo leõ töï nhieân, thuaàn phaùc, khoâng
giaû taïo, khoâng goø eùp traùi vôùi baûn tính cuûa mình vaø ngöôïc vôùi baûn
tính
cuûa töï nhieân; laø töø boû tính tham lam, vò kyû ñeå khoâng laøm maát Ñöùc.
Chæ khi naøo töø boû ñöôïc thoùi tö lôïi thì môùi nhaän thaáy Ñaïo. Chæ khi
nhaän thaáy Ñaïo môùi coù theå Voâ vi ñöôïc.
Veà ñöôøng loái trò nöôùc an daân, Laõo Töû hoaøn toaøn ñoái laäp vôùi
Khoång Töû. Laõo Töû cho raèng haønh ñoäng hay nhaát laø ñöøng can thieäp
ñeán vieäc ñôøi. Nhöng, neáu ñôøi caàn ta phaûi laøm thì ta haõy laøm caùi
khoâng laøm moät caùch kín ñaùo, kheùo leùo. OÂng vieát: “Chính phuû yeân
tónh voâ vi thì daân seõ bieán thaønh chaát phaùc, chính phuû tích cöïc laøm
vieäc thì daân ñaày tai hoïa”.

75
nghóa töông ñoái vaø thuyeát nguïy bieän.

76
 TRÖÔØNG PHAÙI TRIEÁT HOÏC
PHAÙP GIA

- Ñaây laø moät trong nhöõng tröôøng phaùi trieát hoïc coù aûnh
höôûng ñeán söï nghieäp thoáng nhaát veà chính trò cuûa xaõ hoäi
Trung Hoa
- Ngöôøi ñaïi dieän cho tröôøng phaùi naøy laø Haøn Phi Töû (280-
233)
- Söï xuaát hieän cuûa hoïc thuyeát Haøn Phi Töû laø söï ñaùnh
daáu vieäc keát thuùc xaõ hoäi noâ leä, söï thaéng lôïi cuûa chuû
nghóa chuyeân cheá phong kieán TH

77
 TRÖÔØNG PHAÙI TRIEÁT HOÏC
PHAÙP GIA

1. Tö töôûng veà hình phaùp trong lòch söû tö töôûng TQ coå ñaïi
- Ñaàu thôøi nhaø Chu, coù hai phöông phaùp trò daân cho 2
taàng lôùp trong xaõ hoäi khaùcc nhau:
+ Leã: duøng cho taàng lôùp quyù toäc, “quaân töû”
+ Hình: duøng cho taàng lôùp thöù daân, “tieåu nhaân”

“Leã khoâng xuoáng thöù daân, hình khoâng leân ñaïi phu”

78
 TRÖÔØNG PHAÙI TRIEÁT HOÏC PHAÙP GIA

- Thôøi kyø naøy, khoâng ñöôïc coâng boá hình phaùp maø
ñeå rieâng cho haøng quaân töû bieát maø thi haønh
- Quaûn Troïng laø ngöôøi ñaàu tieân baøn veà phaùp nhö
moät caùch cai trò vaø caàn phaûi coâng boá phaùp luaät
roäng raõi. OÂng cho raèng trong pheùp trò nöôùc phaûi
coi troïng “luaät, hình, leänh, chính”; phaûi daïy cho daân
bieát luaät maø thi haønh
- Tö töôûng cuûa Nho gia veà hình phaùp, ñaëc bieät laø
thuyeát chính danh
- Chuû tröông veà Phaùp, Theá, Thuaät cuûa Thöông
Öôûng, Thaän Ñaùo, Thaân Baát Haïi 79
 TRÖÔØNG PHAÙI TRIEÁT HOÏC PHAÙP GIA

2. Noäi dung tö töôûng cuûa Phaùp gia

* Nhöõng caên cöù cho phöông phaùp trò nöôùc cuûa Phaùp gia:
Moät laø, thöøa nhaân tính qui luaät cuûa nhöõng löïc löôïng
khaùch quan maø HP goïi laø Lyù (Lyù chi phoái moïi söï vaän
ñoäng cuûa töï nhieân vaø xaõ hoäi).
Hai laø, thöøa nhaän söï bieán ñoåi cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi,
khoâng coù moät thöù phaùp luaät naøo luoân luoân ñuùng vôùi
moïi thôøi ñaïi.
Ba laø, do baûn tính con ngöôøi laø aùc vaø do trong xaõ hoäi
ngöôøi toát cuõng coù nhöng ít, coøn keû xaáu thì raát nhieàu neân
muoán xaõ hoäi yeân bình, khoâng neân troâng chôø vaøo soá ít
ngöôøi laøm vieäc thieän 80
 TRÖÔØNG PHAÙI TRIEÁT HOÏC PHAÙP GIA

2. Noäi dung tö töôûng cuûa Phaùp gia

 Noäi dung tö töôûng
Theo HP, phaùp trò laø toång hôïp giöõa “Phaùp, Theá, Thuaät”
- Phaùp laø noäi dung cuûa chính saùch cai trò
- Theá, Thuaät laø coâng cuï, phöông tieän ñeå thöïc hieän chính
saùch
=> Caû ba ñeàu laø coâng cuï cuûa ñeá vöông

81
 TRÖÔØNG PHAÙI TRIEÁT HOÏC PHAÙP GIA

2. Noäi dung tö töôûng cuûa Phaùp gia

- Phaùp: luaät leä, quy ñònh, ñieàu luaät, hieán leänh coù tính
chaát khuoân maãu/ theå cheá, cheá ñoä xaõ hoäi
- Phaùp laø tieâu chuaån,caên cöù ñeå xaùc ñònh roõ danh
phaän, thò phi, toát xaáu ñeå moïi ngöôøi bieát roõ ñieàu gì
ñöôïc laøm vaø khoâng ñöôïc laøm
- Phaùp ñaõ ban boá thì phaûi thi haønh nghieâm minh
- Phaùp phaûi ñöôïc ban boá coâng khai, roäng raõi ñeå daân
bieát maø thi haønh

82
 TRÖÔØNG PHAÙI TRIEÁT HOÏC PHAÙP GIA

2. Noäi dung tö töôûng cuûa Phaùp gia

- Theá: ñòa vò, theá löïc, quyeàn uy cuûa ngöôøi ñöùng ñaàu
chính theå. Ñòa vò ñoù laø ñoäc toân
- Muoán thi haønh phaùp leänh phaûi coù theá. “Theá” coù theå
thay cho baäc hieàn nhaân => trong vieäc trò daân, ñòa vò
quyeàn theá cuûa vua môùi laø quan troïng, coøn ñöùc khoâng
quan troïng
- Ñeå ñieàu khieån ñöôïc moät nöôùc thöïc hieän nghieâm minh
phaùp luaät, caàn phaûi söû duïng “Thuaät”

83
 TRÖÔØNG PHAÙI TRIEÁT HOÏC PHAÙP GIA
2. Noäi dung tö töôûng cuûa Phaùp gia
- “Thuaät” : phöông phaùp, thuû thuaät, caùch thöùc, möu löôïc,
thuû ñoaïn ñieàu khieån coâng vieäc vaø duøng ngöôøi
- Ñeå trò daân, vua phaûi coù moät boä maùy quan laïi trong
töøng ñòa phöông, töøng lónh vöïc => trò daân thoâng qua trò
quan laïi
- Thuaät khoâng ñöôïc coâng boá
- Thuaät trong phaùp trò cuûa Phaùp gia laø “chính danh” laø
“theo danh maø traùch thöïc” => xem danh vaø thöïc coù hôïp
nhau khoâng ñeå thöôûng, phaït

84
 TRÖÔØNG PHAÙI TRIEÁT HOÏC PHAÙP GIA

2. Noäi dung tö töôûng cuûa Phaùp gia

- Thöôûng, phaït coâng minh cuõng laø coâng cuï quan troïng
trong pheùp trò nöôùc

- Vua phaûi giöõ kín taâm yù, sôû thích cuûa mình vaø khoâng ñöôïc
tin ai

85
I. TRIEÁT HOÏC HY LAÏP COÅ ÑAÏI
1. Söï ra ñôøi vaø ñaëc tröng cuûa trieát hoïc HL coå ñaïi

Hy laïp coå ñaïi böôùc vaøo thôøi kyø chieám höõu noâ
leä khoaûng töø XII - IX (TCN). Cheá ñoä chieám höõu
noâ leä ra ñôøi, xaõ hoäi phaân chia thaønh giai caáp,
coù söï phaân coâng giöõa lao ñoäng trí oùc vaø lao
ñoäng chaân tay, daãn tôùi hình thaønh moät boä phaän
caùc nhaø tri thöùc chuyeân nghieân cöùu trieát hoïc vaø
caùc ngaønh khoa hoïc khaùc nhö: toaùn hoïc, vaät lyù
hoïc, thieân vaên, thuûy vaên... Caùc ngaønh khoa hoïc
naøy ñoøi hoûi coù söï khaùi quaùt cuûa trieát hoïc.
Nhöng do söï khaùi quaùt trieát hoïc thôøi kyø naøy chöa
cao neân giöõa tri thöùc trieát hoïc vaø tri thöùc khoa
86
Ñaây cuõng laø thôøi kyø dieãn ra söï giao löu giöõa Hylaïp
vaø caùc nöôùc Aicaäp, Babilon neân trieát hoïc Hylaïp
cuõng bò aûnh höôûng cuûa trieát hoïc Phöông Ñoâng.

Chính nhöõng ñaëc ñieåm kinh teá-xaõ hoäi aáy ñaõ taïo ra
cho trieát hoïc Hylaïp coå ñaïi nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn:

87
Thöù nhaát, trieát hoïc Hylaïp coå ñaïi theå hieän theá giôùi quan
vaø yù thöùc heä cuûa giai caáp chuû noâ. Noù laø coâng cuï lyù
luaän cuûa chuû noâ nhaèm duy trì traät töï xaõ hoäi, baûo veä
söï thoáng trò cuûa giai caáp chuû noâ.

Thöù hai, trieát hoïc Hylaïp coå ñaïi coù söï phaân chia vaø ñoái
laäp roõ raøng giöõa caùc tröôøng phaùi duy vaät vaø duy taâm,
bieän chöùng vaø sieâu hình, voâ thaàn vaø höõu thaàn. Trong
ñoù, ñieån hình laø cuoäc ñaáu tranh giöõa ñöôøng loái trieát
hoïc duy vaät cuûa Deùmocrite vaø ñöôøng loái trieát hoïc duy
taâm cuûa Platon.

88
Thöù ba, Trieát hoïc Hylaïp coå ñaïi noåi
baät bôûi tính toång hôïp, ña daïng, nhöng
laø trieát hoïc coøn ôû trình ñoä thaáp. Noù
hình thaønh gaén lieàn vôùi neàn khoa hoïc
coøn non treû thôøi baáy giôø. Trieát hoïc
Hylaïp coå ñaïi giaûi thích giôùi töï nhieân
theo quan ñieåm duy vaät thoâ sô, thuaàn
phaùc
Quan nieäm duy vaät thoâ sô cuûa trieát hoïc Hylaïp ñaõ
ñoùng vai troø to lôùn trong cuoäc ñaáu tranh choáng chuû
nghóa duy taâm, toân giaùo, vaø thaàn hoïc thôøi coå ñaïi.
89
Thöù tö, trieát hoïc Hy Laïp coå ñaïi ñaõ
xaây döïng neân pheùp bieân chöùng töï
phaùt. Caùc nhaø trieát hoïc Hylaïp coå ñaïi
nghieân cöùu pheùp bieän chöùng ñeå
naâng cao ngheä thuaät tranh luaän, ngheä
thuaät huøng bieän vaø ñeå baûo veä quan
ñieåm trieát hoïc cuûa mình, ñeå tìm ra
chaân lyù.
Keát quaû cuûa quaù trình nghieân cöùu
naøy ñaõ cho pheùp hoï nhaän thöùc ñöôïc
vaø phaùt hieän ra nhieàu yeáu toá cuûa 90
Thöù naêm, trieát hoïc Hylaïp coi troïng
vaán ñeà con ngöôøi.

Caùc nhaø trieát hoïc Hylaïp coå ñaïi

ñaõ ñöa ra nhieàu quan nieäm khaùc nhau
veà con ngöôøi khi lí giaûi vaán ñeà linh
hoàn tuy giöõa caùc quan nieäm ñoù coøn
coù nhieàu baát ñoàng, song nhìn chung hoï
ñeàu khaúng ñònh con ngöôøi laø tinh hoa
cao quí nhaát cuûa taïo hoùa.
91
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU
Lòch söû trieát hoïc Hylaïp coå ñaïi laø lòch söû ñaáu tranh
cuûa hai tröôøng phaùi, ñaïi dieän cho hai taàng lôùp ngöôøi cô
baûn - chuû noâ daân chuû vaø chuû noâ quyù toäc trong xaõ
hoäi

1. Phaùi Myleâ ( ñaïi bieåu tö töôûng trieát hoïc duy vaät cuûa
taàng lôùp chuû noâ daân chuû) vôùi nhöõng trieát gia tieâu
bieåu cuûa 2 thaønh phoá lôùn laø Myleâ vaø Eâpheâdô:

92
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU
Taleùt (Thaleøs 624 – 547 TCN). Thaleøs xuaát
thaân trong moät gia ñình thöông gia giaøu coù, oâng ñaõ
töøng du lòch nhieàu nöôùc nhö Aicaäp, Babilon. Thaleøs
coù coâng trong vieäc laøm cho hình hoïc Aicaäp vaø
Thieân vaên hoïc Babilon trôû thaønh khoa hoïc.

Veà khoa hoïc, OÂng khoâng chæ laø nhaø trieát hoïc,
toaùn hoïc, thieân vaên hoïc, maø coøn thieát keá töôïng
ñaøi, ñeàn thôø, xaây döïng caàu coáng, saùng cheá vuõ
khí, taïo ñoàng hoà chaïy baèng thuûy löïc, giaûi thích
ñuùng nhaät thöïc, xaùc ñònh ñoä daøi trong naêm laø 365
ngaøy, tìm caùch giaûi thích hieän töôïng ñoäng ñaát..
93
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU
Veà trieát hoïc, oâng ñöa ra nhöõng quan nieäm duy vaät
veà theá giôùi. OÂng khaúng ñònh raèng nöôùc laø yeáu
toá ñaàu tieân, laø baûn nguyeân cuûa moïi vaät, taát caû
baét ñaàu töø nöôùc vaø trôû veà vôùi nöôùc.
Nöôùc toàn taïi vónh vieãn coøn moïi vaät do noù taïo ra
thì khoâng ngöøng bieán ñoåi, sinh ra vaø cheát ñi. Toaøn
boä theá giôùi laø moät chænh theå thoáng nhaát, toàn taïi
töïa nhö moät voøng tuaàn hoaøn bieán ñoåi khoâng
ngöøng maø nöôùc laø neàn taûng cuûa voøng tuaàn hoaøn
ñoù.
Nhöõng quan nieäm trieát hoïc duy vaät cuûa oâng tuy
coøn moäc maïc, thoâ sô nhöng coù yù nghóa voâ thaàn
choáng laïi theá giôùi quan toân giaùo ñöông thôøi vaø ñaõ
chöùa ñöïng nhöõng yeáu toá bieän chöùng töï phaùt ngaây
thô. 94
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU

* Heâracôlít (Heùraclite 520 - 460 TCN).

Sinh ra vaø lôùn leân ôû thaønh phoá
EÙpheùse (EÂpheâdô), moät trong nhöõng
trung taâm kinh teá vaø vaên hoùa phaùt
trieån sôùm cuûa Hylaïp coå ñaïi.Phöông
chaâm cuûa oâng trong nghieân cöùu laø
khoâng döøng ôû söï thoâng thaùi - nghóa laø
khoâng chæ bieát nhieàu, maø ñieàu quan
troïng laø bieát ñöôïc ñeán logos (töùc baûn
chaát, quy luaät) cuûa söï vaät nhö theá môùi
trôû thaønh nhaø trieát hoïc. 95
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU
* Quan nieäm veà theá giôùi:
Heùraclite cho raèng, theá giôùi vaät chaát laø do chính
vaät chaát sinh ra, maø daïng vaät chaát ñaàu tieân
sinh ra caùc daïng vaät chaát khaùc ñoù laø löûa. Moïi
vaät ñeàu töø löûa maø ra roài laïi trôû veà vôùi löûa.
Caùc daïng vaät chaát ñeàu phaùt sinh töø löûa; döôùi
taùc ñoäng cuûa löûa, ñaát trôû thaønh nöôùc, nöôùc
trôû thaønh khoâng khí... vaø ngöôïc laïi. Tuyø theo ñoä
löûa maø moïi vaät coù theå chuyeån hoùa töø traïng
thaùi naøy sang traïng thaùi khaùc. Vuõ truï khoâng
phaûi do Chuùa trôøi hay moät löïc löôïng sieâu nhieân
thaàn bí naøo taïo ra maø noù ñöôïc hình thaønh töø
löûa. Ví toaøn boä vuõ truï töïa nhö ngoïn löûa baát
dieät, Heùraclite ñaõ tieáp caän ñöôïc quan nieäm duy
vaät; oâng nhaán maïnh tính vónh vieãn vaø baát dieät 96
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU
* Quan nieäm veà theá giôùi:
Nhö vaäy, theo Heùraclite theá giôùi thoáng nhaát ôû löûa,
nhöng löûa khoâng phaûi theo nghóa thoâng thöôøng maø
laø löûa vuõ truï, saûn sinh ra khoâng chæ caùc söï vaät,
vaät chaát maø caû nhöõng hieän töôïng tinh thaàn, keå caû
linh hoàn cuûa con ngöôøi. Linh hoàn cuõng laø moät bieåu
hieän cuûa löûa. Do trong con ngöôøi ngoaøi löûa ra coøn
coù nhöõng phaàn töû aåm öôùt môùi sinh ra ngöôøi toát,
ngöôøi xaáu.

97
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU
* Lyù luaän veà pheùp bieän chöùng:
Ñieåm troïng taâm cuûa trieát hoïc Heùraclite laø lyù luaän veà
pheùp bieän chöùng.
Pheùp bieän chöùng cuûa Heùraclite chöa theå hieän ñöôïc
döôùi daïng moät heä thoáng caùc luaän ñieåm khoa hoïc nhö
sau naøy, nhöng haàu heát caùc luaän ñieåm coát loõi cuûa lyù
luaän bieän chöùng ñaõ ñöôïc oâng ñeà caäp ñeán döôùi daïng
caùc caâu danh ngoân, nhöõng tyû duï coù tính thô vaên, hay
nhöõng phaùt bieåu coù tính chaát trieát lyù. Giaù trò noåi baät
trong pheùp bieän chöùng cuûa Heùraclite laø quan nieäm veà
vaän ñoäng vónh vieãn cuûa vaät chaát.

98
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU
* Lyù luaän veà pheùp bieän chöùng:

Heùraclite coøn neâu ra nhöõng phoûng ñoaùn thieân taøi

veà quy luaät thoáng nhaát vaø ñaáu tranh cuûa caùc maët
ñoái laäp

99
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU
* Veà lyù luaän nhaän thöùc:
Heùraclite ñaõ coù nhöõng quan nieäm ñuùng ñaén veà lyù
luaän nhaän thöùc.
OÂng cho raèng, nhaän thöùc theá giôùi laø nhaän thöùc caùi
logos cuûa vuõ truï. Nhaän thöùc caùi logos coù nghóa laø
nhaän thöùc töï nhieân vaø xaõ hoäi trong traïng thaùi ñaáu
tranh vaø haøi hoøa cuûa nhöõng maâu thuaãn cuûa chuùng. Tri
thöùc chaân thöïc laø tri thöùc veà logos, töùc laø quy luaät
cuûa vuõ truï. Theo oâng, nhaän thöùc ñöôïc baét ñaàu töø
caûm tính; maét vaø tai laø ngöôøi thaày toát nhaát, nhöng maét
laø nhaân chöùng chính xaùc hôn tai.

100
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU
* Veà lyù luaän nhaän thöùc:

OÂng raát coi troïng nhaän thöùc caûm tính nhöng

khoâng tuyeät ñoái hoaù giai ñoaïn aáy. OÂng cho
raèng, thò giaùc thöôøng bò löøa bôûi vì töï nhieân thích
giaáu mình; neân muoán nhaän thöùc ñöôïc phaûi tö
duy, phaûi coù oùc saùng suoát. OÂng coøn neâu leân
tính töông ñoái cuûa nhaän thöùc tuyø theo hoaøn
caûnh vaø ñieàu kieän maø thieän - aùc, xaáu - toát,
lôïi-haïi chuyeån hoùa laãn nhau. Ví duï: löøa thích rôm
hôn vaøng; con ngöôøi thích vaøng hôn rôm; traâu
thích taém trong buøn baån; gaø thích taém trong buïi
baëm... Nhö vaäy, töø thích mang yù nghóa töông ñoái. 101
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU
* Ñeâmoâcôrít (Deùmocrite 460-370 TCN).
Deùmocrite sinh tröôûng trong moät gia ñình chuû noâ. OÂng
tieáp xuùc nhieàu neàn vaên hoùa trong khu vöïc, am hieåu
nhieàu lónh vöïc khoa hoïc. OÂng ñöôïc caùc nhaø kinh ñieån
cuûa chuû nghóa Maùc coi laø boä oùc baùch khoa ñaàu tieân
cuûa ngöôøi Hi Laïp.
Deùmocrite laø ñaïi bieåu kieät xuaát nhaát cuûa chuû nghóa
duy vaät vaø taàng lôùp chuû noâ thôøi coå Hylaïp. OÂng ñaõ
coáng hieán cho nhaân loaïi thuyeát nguyeân töû vaø nhieàu tö
töôûng saâu saéc veà nhaän thöùc, ñaïo ñöùc, chính trò - xaõ
hoäi.

102
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU
* Thuyeát nguyeân töû vaø quan nieäm veà theá giôùi:
Theo oâng, vuõ truï ñöôïc caáu thaønh bôûi hai thöïc theå ñaàu
tieân: nguyeân töû vaø chaân khoâng.
Nguyeân töû laø nhöõng haït vaät chaát cöïc nhoû, khoâng
nhìn thaáy, khoâng phaân chia ñöôïc, khoâng bieán ñoåi,
luoân vaän ñoäng vaø toàn taïi vónh vieãn.
Nguyeân töû khoâng khaùc nhau veà chaát nhöng khaùc
nhau veà hình daïng, veà kích thöôùc, veà tö theá. Cuõng
gioáng nhö söï keát hôïp cuûa caùc chöõ caùi taïo thaønh
caùc töø ngöõ, söï keát hôïp cuûa caùc nguyeân töû taïo
thaønh caùc söï vaät trong theá giôùi. Vaø sau ñoù, khi tan
raõ thì caùc söï vaät töï chuùng bieán trôû laïi thaønh caùc
nguyeân töû. 103
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU
* Thuyeát nguyeân töû vaø quan nieäm veà theá giôùi:
Chaân khoâng: khoâng coù kích thöôùc, hình daùng, nhöng
noù voâ taän. Chaân khoâng chính laø khoaûng khoâng
gian troáng roãng.
Theo Deùmocrite, chaân khoâng cuõng coù vai troø quan
troïng nhö nguyeân töû. Chaân khoâng laø ñieàu kieän caàn
thieát cho söï vaän ñoäng cuûa nguyeân töû, ñeå töø ñoù
caùc nguyeân töû keát hôïp vôùi nhau maø taïo neân caùc
söï vaät ña daïng trong theá giôùi.

104
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU
* Thuyeát nguyeân töû vaø quan nieäm veà theá giôùi:

Theo Deùmocrite, trong theá giôùi, chæ coù moät chaân

khoâng, nhöng coù voâ soá nguyeân töû. Nhöõng nguyeân
töû bò chi phoái bôûi luaät nhaân quaû. Luaät nhaân quaû
mang tính taát nhieân, khaùch quan, tuyeät ñoái.

Moïi söï vaät, hieän töôïng xaûy ra trong theá giôùi

ñeàu theo leõ taát nhieân. Bôûi vì baûn chaát theá giôùi
laø taát nhieân. Söï thieáu hieåu bieát, söï baát löïc
trong nhaän thöùc cuûa con ngöôøi sinh ra caùi ngaãu
nhieân
105
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU
* Thuyeát nguyeân töû vaø quan nieäm veà theá giôùi:

Theo Deùmocrite, söï soáng laø keát quaû cuûa quaù trình
bieán ñoåi baûn thaân töï nhieân. Söï soáng phaùt sinh töø
nhöõng vaät theå aåm öôùt, döôùi taùc duïng cuûa nhieät
ñoä. Sinh vaät soáng ñaàu tieân ñöôïc hình thaønh töø
nöôùc, buøn. Chuùng soáng döôùi nöôùc; sau ñoù leân
soáng treân caïn. Sinh vaät tieán hoùa daàn daàn vaø cuoái
cuøng con ngöôøi xuaát hieän. Chæ coù sinh vaät môùi coù
linh hoàn. Linh hoàn cuõng ñöôïc taïo thaønh töø caùc
nguyeân töû, nhöng ñoù laø caùc nguyeân töû hình caàu,
nheï, noùng vaø chuyeån ñoäng nhanh. Linh hoàn khoâng
baát töû, noù seõ rôøi theå xaùc vaø tan raõ ra thaønh caùc
106
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU
* Quan nieäm veà nhaän thöùc:
Deùmocrite cho raèng moïi nhaän thöùc cuûa con ngöôøi ñeàu
coù noäi dung chaân thöïc. Nhöng möùc ñoä roõ raøng , ñaày
ñuû cuûa chuùng khaùc nhau. OÂng chia nhaän thöùc chaân
thöïc cuûa con ngöôøi ra laøm hai daïng: Nhaän thöùc môø toái
do giaùc quan mang laïi (nhaän thöùc caûm tính) vaø nhaän
thöùc saùng suoát do phaùn ñoaùn logic ñem ñeán (nhaän thöùc
lyù tính)

107
II. NHÖÕNG TÖ TÖÔÛNG TRIEÁT HOÏC TIEÂU BIEÅU
* Quan nieäm veà nhaän thöùc:
Theo Deùmocrite: nhaän thöùc caûm tính laø tieàn ñeà cuûa
nhaän thöùc lyù tính; muoán naém baét baûn chaát theá giôùi
khoâng theå khoâng söû duïng nhaän thöùc lyù tính. Khi ñeà
cao nhaän thöùc lyù tính, OÂng tieán haønh xaây döïng caùc
phöông phaùp nhaän thöùc logic: quy naïp, so saùnh, giaû
thuyeát, ñònh nghóa. OÂng ñöôïc coi laø nhaø logic hoïc ñaàu
tieân phaùt bieåu veà noäi dung logic hoïc.

108
Quan nieäm veà ñaïo ñöùc - xaõ hoäi.
Veà xaõ hoäi
Thöøa nhaän söï toàn taïi
cuûa cheá ñoä noâ leä laø
khoâng
hôïp lyù,“caàn söû duïng
noâ leä nhö nhöõng boä
ñöùc”
phaän cuûa cô theå ngöôøi”.
Veà ñaïo ñöùc
Ñaïo ñöùc cuûa con ngöôøi
laø ôû haønh ñoäng chöù
phaûi ôû lôøi noùi, “con ngöôøi
caàn coù haønh ñoäng ñaïo
109
1.2. Tröôøng phaùi trieát hoïc duy taâm
( ñaïi bieåu tö töôûng cuûa taàng lôùp chuû noâ
quyù toäc).
Socrate (Xôcrat) (470 - 399 TCN)
Platon (427-347 TCN )
Aristote (Arixtốt)

110
1.2. Tröôøng phaùi trieát hoïc duy taâm

Xôcrat (Socrate 470 - 399 TCN)

- Giới thiệu về Xôcrat
- Tö töôûng trieát hoïc cuûa oâng laø nhaän thöùc veà chính baûn
thaân mình, nhaän thöùc veàà con ngöôøi. OÂng raát coi troïng
tri thöùc, xem tri thöùc laø neàn taûng cuûa ñaïo ñöùc“ñieàu
thieän laø tri thöùc vaø ñieàu aùc laø doát naùt, keùm hieåu
bieát” bôûi leõ ngöôi naøo bieát theá naøo laøø toát thì anh ta seõ
khoâng bao giôø laøm ñieàu gì xaáu, con ñöôøng ñi ñeán tri thöùc
laø con ñöôøng hoaøn thieän nhaân caùch ñaïo ñöùc höôùng tôùi
caùi thieän vaø haïnh phuùc.

111
1.2. Tröôøng phaùi trieát hoïc duy taâm

Xôcrat (Socrate 470 - 399 TCN)

Veà chính trò: Socrate höôùng veà chính theå chuû noâ quyù toäc
choáng laïi chuû noâ daân chuû. Naêm 399 tr. CN, Socrate bò
phaùi chuû noâ daân chuû keát aùn töû hình veà toäi "coi thöôøng
luaät phaùp, choáng cheá ñoä baàu cöû daân chuû". Socrate laø
nhaân chöùng cuûa neàn daân chuû Athen, ñoàng thôøi laø naïn
nhaân cuûa noù.

112
1.2. Tröôøng phaùi trieát hoïc duy taâm

Xôcrat (Socrate 470 - 399 TCN)

Veà trieát hoïc: Socrate khoâng nghieân cöùu caùc hieän
töôïng töï nhieân, vì theo oâng moãi hieän töôïng töï nhieân
ñaõ ñöôïc thaàn thaùnh an baøi, con ngöôøi khoâng coù khaû
naêng khaùm phaù töï nhieân, thaàn thaùnh saùng taïo ra
theá giôùi, taïo ra aùnh saùng ñeå con ngöôøi nhìn thaáy
moïi vaät, cho boùng ñeâm ñeå cho con ngöôøi nghæ ngôi,
cho ruoäng ñaát ñeå con ngöôøi taïo ra thöùc aên nuoâi
soáng mình. Maët Trôøi ñöôïc ñaët ôû moät khoaûng coá
ñònh sao cho con ngöôøi khoûi bò thieâu ñoát... OÂng laø
ngöôøi raát suøng baùi thaàn thaùnh, thaønh kính tuaân theo
moïi nghi leã toân giaùo.
113
1.2. Tröôøng phaùi trieát hoïc duy taâm

Xôcrat (Socrate 470 - 399 TCN)

Veà ñaïo ñöùc: Troïng taâm hoïc thuyeát cuûa Socrate laø ñaïo
ñöùc hoïc. Nhaän thöùc luaän cuûa oâng theå hieän qua ñaïo ñöùc
hoïc. Vì theá nghieân cöùu trieát hoïc cuûa Socrate khoâng theå
boû qua ñaïo ñöùc hoïc cuûa oâng.

114
1.2. Tröôøng phaùi trieát hoïc duy taâm

Xôcrat (Socrate 470 - 399 TCN)

Ñieåm xuaát phaùt trong ñaïo ñöùc hoïc cuûa Socrate laø
vieäc thöøa nhaän ñaïo ñöùc con ngöôøi vaø tri thöùc chæ
laø moät. Vì theá, döïa treân quan nieäm ñaïo ñöùc duy lyù
naøy, oâng cho raèng chæ ngöôøi naøo coù tri thöùc thì
ngöôøi ñoù môùi coù ñaïo ñöùc. Vaäy thì chæ coù giai caáp
quyù toäc vaø caùc trieát gia môùi laø ngöôøi coù ñaïo ñöùc.
Theo oâng, nguyeân nhaân saâu xa cuûa nhöõng haønh vi
coù hoaëc khoâng coù ñaïo ñöùc laø nhaän thöùc. Moïi
haønh vi voâ ñaïo ñöùc ñeàu laø keát quaû cuûa söï doát
naùt, keùm hieåu bieát. Bôûi leõ, neáu con ngöôøi bieát theá
naøo laø toát thì anh ta khoâng bao giôø laøm ñieàu xaáu.
115
1.2. Tröôøng phaùi trieát hoïc duy taâm

Xôcrat (Socrate 470 - 399 TCN)

Theo Socrate, chæ coù caùi thieän phoå bieán môùi laø cô sôû
cuûa ñaïo ñöùc, môùi laø tieâu chuaån cuûa ñöùc haïnh. Ai tuaân
theo caùi thieän phoå bieán thì ngöôøi ñoù môùi coù ñaïo ñöùc.
Muoán theo caùi thieän phoå bieán thì phaûi hieåu ñöôïc noù.
Muoán hieåu ñöôïc noù phaûi coù phöông phaùp. Ñoù laø
phöông phaùp tìm ra chaân lyù thoâng qua caùc cuoäc tranh
luaän, toïa ñaøm, luaän chieán. Phöông phaùp naøy veà sau ñöôïc
goïi laø phöông phaùp Socrate.

116
1.2. Tröôøng phaùi trieát hoïc duy taâm

Xôcrat (Socrate 470 - 399 TCN)

- Phöông phaùp Xoâcrat traûi qua boán böôùc:
+ Mæa mai: neâu caâu hoûi nhaèm doàn ngöôøi ñoái thoaïi vaøo
theá maâu thuaãn, thöøa nhaän khieám khuyeát trong laäp
luaän cuûa mình, töø ñoù thöøa nhaän chaân lyù.
+ Ñôõ ñeû: noùi veà traùch nhieäm cuûa ngöôøi thaày- daãn
daét,chuû ñoäng ñöa ra vaán ñeà môùi cho ngöôøi hoïc
+ Quy naïp: quaù trình ñi töø phaân tích nhöõng haønh vi rieâng
leû ñeán khaùi quaùt ñeå naém baûn chaát
+ Xaùc ñònh, hay ñònh nghóa: chæ ñuùng baûn chaát, xaùc ñònh
ñuùng ñaén nhöõng chuaån möïc cuûa haønh vi ñaïo ñöùc
117
 Platon (427 - 347 tr. CN) laø ñaïi bieåu trung
thaønh cuûa taàng lôùp chuû noâ quyù toäc
 Cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp
 Trieát hoïc cuûa Platoân laø heä thoáng trieát hoïc duy taâm
khaùch quan. Hoïc thuyeát trieát hoïc cuûa oâng döïa treân 3
tieàn ñeà:
- Lyù luaän veà caùi phoå bieán cuûa Xoâcraùt
- Lyù luaän veà toàn taïi duy nhaát baát bieán cuûa phaùi Elee
- Lyù luaän veà con soá cuûa phaùi Pytago

118
 Platon (427 - 347 tr. CN) laø ñaïi bieåu trung
thaønh cuûa taàng lôùp chuû noâ quyù toäc
 Thuyeát yù nieäm: (Chia theá giôùi laøm 2 loaïi)

* Theá giôùi nhöõng söï * Theá giôùi YÙ

nieäm
Vaät caûm bieát
(TG Coù sau) (TG Coù
tröôùc) 119
 Veà nhaän thöùc luaän; ñoù laø söï hoài töôûng laïi
cuûa linh hoàn baát töû
Tri thöùc laø caùi coù tröôùc caùc söï vaät caûm bieát vaø
chia laøm 2 loaïi

* Tri thöùc lyù tính, laø loaïi * Tri thöùc caûm tính, laø loaïi
tri thöùc hoaøn toaøn tri thöùc môø nhaït, laãn loän
ñuùng ñaén, noù coù tröôùc vaø giöõ ñuùng vaø sai
ñaït tôùi chaân lyù.

120
 Veà chính trò - xaõ hoäi. OÂng xaây döïng quan ñieåm veà Nhaø
nöôùc lyù töôûng, treân cô sôû pheâ phaùn 3 loaïi hình Nhaø nöôùc
ñaõ coù trong lòch söû.

N.N.Vua chuùa N.N. Quaân phieät N.N. Daân chuû

laø NN. ñöôïc laø NN. Cuûa moät laø NN. toài teä
xaây döïng treân soá ít keû giaøu ñi nhaát trong lòch
khaùt voïng giaøu ñi aùp böùc soá ñoâng söû, vì
quyeàn
coù vaø ham ngöôøi ngheøo, laø löïc thuoäc veà
danh voïng, NN. NN. Ñoái laäp giöõa soá ñoâng
ñoù seõ daãn ñeán giaøu vaø ngheøo seõ
söï cöôùp ñoaït daãn ñeán NN. Toäi aùc

121
Moâ hình Nhaø nöôùc lyù töôûng (ñöôïc xaây döïng theo kieåu hình
thaùp vaø chia laøm 3 taàng lôùp ngöôøi trong xaõ hoäi, ai thuoäc
taàng lôùp naøo ñeàu phaûi hoaøn thaønh toát nhieäm vuï cuûa
taàng lôùp ngöôøi ñoù.

Taàng lôùp:
Thoâng thaùi
Taàng lôùp: veä
quaân
Taàng lôùp:
Noâng Daân,
Thôï thuû coâng…
122
Trieát hoïc phöông Taây thôøi trung coå laø neàn trieát hoïc toân
giaùo mang tính kinh vieän (SCOLASTIQUE) vôùi hai tröôøng
phaùi chính:

Tröôøng phaùi Duy thöïc Tröôøng phaùi Duy

Danh

Thomas D'Aquin (1225-1274) Dunscot (1265-1308)

R. Bacon (1214 -1294)

R. Bacon ñaõ pheâ phaùn gay gaét tính chaát voâ duïng cuûa
123
3.TRIEÁT HOÏC TAÂY AÂU THÔØI KỲ PHUÏC HÖNG
- CAÄN ÑAÏI
Thôøi kyø naøy, söï phaùt trieån cuûa trieát hoïc gaén chaët cheõ
vôùi söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc töï nhieân.
1. Thôøi Phuïc höng: Vôùi caùc trieát gia tieâu
bieåu
 Nicolas Copernic (1473 - 1543).
“Thuyeát nhaät taâm”
 Giordano Bruno (1548-1600).
 Galileùo Galileùe (1546-1642).
 Leùonard de Vinci (1452-1519)
124
 2. Thôøi kyø Caän ñaïi:

2.1. TRÖÔØNG PHAÙI DUY VAÄT KINH NGHIEÄM – DUY GIAÙC.

 F. Bacon (1561 - 1626).
* Quan nieäm veà GTN. Thöøa nhaän TG vaät chaát toàn taïi
khaùch quan vaø khoâng taùch rôøi söï vaän ñoäng.
OÂng chia vaän ñoäng cuûa vaät chaát thaønh 19 daïng
khaùc nhau nhöng chung quy laïi ñeàu laø vaän ñoäng
cô hoïc.
* Quan nieäm veà NT. Ñaây laø moät ñoùng goùp lôùn nhaát
cuûa oâng cho trieát hoïc. OÂng ñaõ coá gaéng ñi tìm
moät phöông phaùp nhaän thöùc môùi, ñoù laø phöông
phaùp quy naïp ( treân cô sôû pheâ phaùn Trieát hoïc
Kinh vieän vaø Kinh nghieäm).
125
OÂng cuõng chæ ra nhöõng haïn cheá trong khaû
naêng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi thöôøng daãn
ñeán sai laàm do maéc phaûi haøng loaït nhöõng “aûo
töôûng” (ngaãu töôïng); “aûo töôûng chuûng toäc
(loaøi); “aûo töôûng hang ñoäng”; “aûo töôûng coâng
coäng (thò tröôøng)”; “aûo töôûng nhaø haùt”- Töø
ñoù OÂng ñi ñeán keát luaän: muoán nhaän thöùc
ñöôïc giôùi töï nhieân thì con ngöôøi phaûi töø boû
nhöõng “aûo töôûng” treân vaø ñoàng thôøi phaûi
aùp duïng phöông phaùp nhaän thöùc môùi (phöông
phaùp quy naïp). Vaø, OÂng chia nhaän thöùc cuûa
con ngöôøi thaønh 3 böôùc:
126
Böôùc thöù nhaát: Thoâng qua caùc giaùc
quan ñeå nhaän thöùc tính ña daïng vaø
simh ñoäng cuûa giôùi töï nhieân.
Böôùc thöù hai: Laäp baûng so saùnh,
heä thoáng laïi vaø phaân tích chuùng.
Böôùc thöù ba: Quy naïp – phaân tích
caùc giöõ lieäu ñaõ thu thaäp ñöôïc, loaïi
boû nhöõng döõ lieäu phuï, tìm ra moái
lieân heä nhaân quaû qua ñoù phaùt hieän
ra baûn chaát cuûa söï vaät.
127
 •Quan nieäm veà chính trò – xaõ hoäi.
OÂng chuû tröông xaây döïng moät nhaø
nöôùc taäp quyeàn
•huøng maïnh nhaèm baûo veä lôïi ích cuûa tö
baûn. OÂng ñeà cao vai troø cuûa coâng
nghieäp, thöông
•nghieäp, mô öôùc xaây döïng moät xaõ hoäi
phoàn vinh döïa treân giaùo duïc vaø khoa hoïc
kyõ thuaät tieân tieán. Nhöng OÂng laïi beânh
vöïc cho söï xaâm chieám thuoäc ñòa cuûa
nöôùc Anh.
128
 2.2. TRÖÔØNG PHAÙI TRIEÁT HOÏC DUY
LYÙ – TÖ BIEÄN.

 Reneù Descartes, (1596 - 1650).

Quan nieäm veà GTN. Neáu trong vaät lyù hoïc,

Descartes laø ngöôøi theo CNDV (vuõ truï laø vaät
chaát) thì trong TH. OÂng laïi ñöùng treân laäp
tröôøng cuûa chuû nghóa Nhò nguyeân. Song, caû 2
thöïc theå aáy ñeàu phaûi phuï thuoäc vaøo nguyeân
theå thöù 3 ñoù laø thöôïng ñeá. Thöôïng ñeá laø thöïc
theå voâ taän khoâng phuï thuoäc vaøo caùi gì caû.

129
 Thomas Hobbs, (1588 - 1679). Nhaø
trieát hoïc ngöôøi Anh. Quan taâm
nhieàu ñeán vaán ñeà con ngöôøi vaø
xaõ hoäi.

 John Locke, (1632 – 1704). Nhaø

trieát hoïc DV Anh.

 Baruch Spinoza, (1632 - 1677) Nhaø trieát

130
3. TRÖÔØNG PHAÙI DUY TAÂM CHU
QUAN – BAÁT KHAÛ TRI

- George Berkeley, (1685 - 1753).

- Davit Hume, (1711 - 1776).

131
4. TRIEÁT HOÏC KHAI SAÙNG PHAÙP

TRIEÁT HOÏC PHAÙP THÔØI KYØ NAØY ÑÖÔÏC

CHIA LAØM 3 PHAÙI:
 Phaùi taû: - J.J. Rousseau (1712 - 1778)
 Phaùi höõu: - C. de Montesquieu (1689-1755)
- F. M. Voltaire (1694 - 1778)
 phaùi giöõa: - J.O. de La Mettrie (1709 - 1751)
- D. Diderot (1713 - 1784)
- P.H.D. Holbach (1723 - 1789)

132
 5. TRIEÁT HOÏC COÅ ÑIEÅN ÑÖÙC
 I. Kant (1724 - 1804). Nhaø trieát hoïc baát khaû tri,
Vôùi Lyù luaän veà antinomies.
A.1: Chính ñeà: Theá giôùi coù giôùi haïn trong KG vaø TG.
Phaûn ñeà: Khoâng coù giôùi haïn trong KG vaø TG.
A,2: Caùi phöùc taïp ñöôïc caáu thaønh töø nhieàu caùi ñôn
giaûn.
Trong theá giôùi khoâng coù gì ñôn giaûn caû.
A.3: Moïi caùi ñeàu dieãn ra moät caùch töï do.
Trong theá giôùi, moïi caùi ñeàu dieãn ra theo luaät
ñònh.
A.3: Trong theá giôùi, toàn taïi moái lieân heä taát yeáu.
Trong theá giôùi moïi caùi ñeàu dieãn ra ngaãu nhieân
133
 2. G. F. Heùgel (1770 - 1831).
Cô sô cuûa theá giôùi laø “YÙ NIEÄM TUYEÄT ÑOÁI” noù vaän ñoäng vaø
phaùt trieån qua 3 giai ñoaïn:
* GÑ1. YÙNTÑ toàn taïi döôùi daïng caùc khaùi nieäm tröôùc khi coù GTN
vaø con ngöôøi. Hoïc thuyeát veà caùc quy luaät phoå bieán cuûa söï vaän
ñoäng vaø phaùt trieån. (Phaàn Logic hoïc).
Toàn taïi – Baûn chaát – Khaùi nieäm
* GÑ2. YÙNTÑ “tha hoaù” thaønh giôùi töï nhieân (söï toàn taïi döôùi moät
daïng khaùc cuûa YNTÑ. (phaàn trieát hoïc töï nhieân)
• Thuyeát maùy moùc – Th. Hoaù hoïc – Th. Höõu cô
GÑ3. Giôùi tinh thaàn (xaõ hoäi). Tinh thaàn tuyeät ñoái phuû ñònh GTN
vaø trôû veà vôùi YÙNTÑ, töø ñaây laïi baét ñaàu cho chu kyø phaùt
trieån môùi… (Phaàn trieát hoïc tinh thaàn).
 Tinh thaàn CQ – Tinh thaàn KQ – Tinh thaàn tuyeät ñoái.
134
 3. L . Feuerbach (1804 - 1872)
Trieát hoïc cuûa Feuerbach mang tính duy vaät vaø nhaân
baûn. OÂng ñaõ pheâ phaùn moät caùch gay gaét toân
giaùo vaø thaàn hoïc. Nhöng trong trieát hoïc nhaân baûn
cuûa OÂng cuõng boäc loä nhöõng haïn cheá:
- Khi giaûi quyeát vaán ñeà con ngöôøi, OÂng chæ thaáy
ñöôïc baûn chaát töï nhieân maø khoâng thaáy ñöôïc baûn
chaát xaõ hoäi cuûa con ngöôøi.
- Khi giaûi quyeát vaán ñeà nhaän thöùc, OÂng khoâng
thaáy heát vai troø cuûa thöïc tieãn, cuûa lòch söû - xaõ
hoäi maø quy nhaän thöùc cuûa con ngöôøi vaøo hoaøn
caûnh. “ôû trong cung ñieän ngöôøi ta suy nghó khaùc ôû
trong gian nhaø laù”ù.
- Khi pheâ phaùn chuû nghóa duy taâm cuûa Hegel thì
OÂng cuõng vöùt boû luoân pheùp bieän chöùng veà söï
phaùt trieån. 135