Projekt

Lenda Kimi

14 Elementet me te
rendesishem
Azoti, fosfori, kaliumi, kalciumi, magnezi, squfuri, boroni, klori,
mangani, zinku, bakri, molibdenumi dhe nikeli.
Kaliumi (K)
Kaliumi është një element kimik në tabelën periodike me
simbolin K. Ky simbol është marrë nga fjala latine kalium. Numri
atomik i kaliumit është 19 me 19 protone dhe elektrone. Kaliumi
nuk gjendet si element në natyrë, sepse është shumë reaktiv. Masa
atomike e tij është 39.098.

Pamja e jashtme: Kaliumi është një metal i butë gri prandaj mund
të pritet lehtësisht me thikë. Pika e shkrirjes së tij është 63 gradë
Celsius. Shkrihet në temperaturë shumë të ulët. pasi është një
metal alkalik. Është metali i dytë më i lehtë, pas litiumit.

Zbuluar nga Humphry Davy, 1807

Fosfori (P)
Fosfori ka simbolin kimik P, dhe numri atomik i tij është 15.
Numri masiv i tij është 30,97. Nuk gjendet në natyrë si element,
por si përbërës, si fosfatet. Ka shumë forma të ndryshme. Forma
më e zakonshme është një ngurtë dylli e kuqe ose e bardhë.

Pamja e jashtme: Fosfori shfaqet në disa forma i bardhi dhe i kuqi

janë më të zakonshmet. Është i patretshem në ujë, por i tretshëm
në disulfidin e karbonit, një tretës organik. Ajo kthehet në të
verdhë të lehtë kur është në ajër. Shkëlqen në errësirë sepse
"digjet" shumë ngadalë në ajër.

Zbuluar nga Hennig Brandt, 1669

Azoti (N)
Azoti është një element kimik jometal me simbolin N dhe
numrin atomik 7. Atmosfera përmban më shumë se 78% azot.
Berthama e tij zakonisht përmban 14 nukleone (7 protone dhe 7
neutrone), dhe ka 5 elektrone në shtresën e saj të jashtme.
Vetitë kimike: Azoti është një gaz pa ngjyrë e pa erë në
temperaturë normale. Lidhje mes molekules se azotit (N2) është
shumë e fortë dhe prandaj shumë eksplozivë përmbajnë azot. Ai
kthehet në lëng në -195,8°C dhe kthehet në të ngurtë në -210°C.
Litiumi është një nga pak elementët kimikë që reagojnë me
azotin pa u ngrohur, ndërsa magnezi mund të digjet në të. Azoti
prodhon shkëndija elektrike blu, ngjyra blu shkaktohet nga
atomet që ngacmohen.
Zbuluar nga Daniel Radherford, 1772
Magnezi (Mg)
Magnezi është një element kimik me simbolin Mg dhe numrin
atomik 12. Është një metal alkaline tokësor dhe elementi i tetë
më i bollshëm në koren e Tokës. Kjo për shkak se ajo ndërtohet
lehtësisht në yjet e supernovës nga shtimi i tre bërthamave të
heliumit në karbon.
Vetite kimike: Magnezi nuk gjendet natyrshëm në Tokë, pasi
është shumë reaktiv (edhe pse sapo prodhohet, është i veshur me
një shtresë të hollë oksidi, e cila maskon pjesërisht këtë
reaktivitet). Ai digjet me një dritë karakteristike të bardhë, duke
e bërë atë një përbërës të dobishëm në flakët. Metali tani merret
kryesisht nga elektroliza e kripërave të magnezit të marra nga
shëllira.
Zbuluar nga Xhozef Bllek, 1755
Kalcium (Ca)
Kalciumi është një element kimik me simbolin Ca në
tabelën periodike. Numri atomik i tij është 20, pra ka 20
protone dhe 20 elektrone. Masa e tij atomike është rreth
40.08.
Vetite kimike dhe pamja e jashtme: Kalciumi është një
metal i butë i bardhë ne gri. Është një metal alkalin i
tokës. Pika e tij e shkrirjes është më e nxehtë se shumica
e metaleve të tjera shume reaktive. Është pak më I
forte se plumbi dhe ka dy alotrope. Nuk përçon energji
elektrike si bakri, por është shumë më i lehtë në peshë.
Zbuluar nga Humohry Davy, 1808
Squfuri (S)
Squfuri eshte nje element kimik me simnolin S dhe numrin
atomik 16. Ai eshte element pa ere, pa shije qe nuk tretet ne
uje dhe eshte I bollshem ne koren e tokes. Njihet edhe si
kristali I verdhe.
Ne trupin e njeriut: Ai paraqitet me afersisht 0.25% ne
trupin e njeriut. Kjo sasi ndodhet e shperndare ne proteina
dhe nje pjese ndihmon ne mpiksjen e gjakut. Ai gjendet ne
30+ modifikime altropoike por 2 jane me te rendesishmit:
ai romboik dhe monoklinik. Aminoacidet jane perberje
organosulfurike te pazevendesueshme per jeten
Zbuluar nga Lui Lusak dhe Lui Tenard, 1809
Boroni (B)
Boroni eshte element kimik me nr atomik 5 dhe simbol
kimik B. Boroni eshte nje jometal trivalenti grupit III.
Boroni eshte pluhur me ngjyre kafe, ndersa ai I kristalte
eshte I zi.
Perdorime: Ai eshte perdorur si nje dopant gjysmepercues,
insektmbytes, mjet ruajtes dhe reagues per sinteze
kimike ne industri dhe shkenca. Nuk eshte zbuluar akoma
nje funksion I qarte biologjik I tij, por mund te kete efekte
te dobishme ne riprodhim, zhvillim, metabolizem, formim
te kockave etj.
Zbuluar nga Lui Lusak dhe Lui Tenard ne Paris dhe
Humphry Davy ne Londer.
Klori (Cl)
Klori eshte nje element kimik qe ben pjese ne grupin 7 te
sistemit periodik duke iu referuar edhe si substance
halogjene (kripeformuese). Ne shtresen e jashtme ka 7
elektrone, prandaj formon jone negative kur bashkohet me
elementet e tjera.
Perdorime: Ai perdoret per dezinfektimin e ujit vetem kur
vepron me oksigjenin sepse I vetem ne uje ka veti
helmuese. Ne industri ai perdoret per zbardhjen e leshit
pastaj per perfitimin e lendeve plastike. Meqenese klori
eshte shume aktiv nuk mund te gjendet ne natyre ne gjendje
te lire.
Zbuluar nga Karl Skil, 1774
Hekuri (Fe)
Hekuri eshte element kimik me simbolin Fe dhe
numrin atomik 26. Ai gjendet ne bllokun e metaleve
kalimtare ne tabelen periodike.
Perdorimi: Ai eshte metali me I perdorshem ne industri
per shkak te vetive te tij metalike. Hekuri mund te
kthehet ne celik duke I permiresuar me shume ato.
Perfitimi dhe perpunimi I xeherorit te hekurit eshte
bere qe ne vitin 3000 para eres sone ne Egjipt. Hekuri
ne natyre nuk gjendet ne gjendje kimike te paster. Ai
haset ne formen e xeherorit hematit dhe minerale te
tjera si okside, karbonate dhe sulfate te tij.
Molibdenumi (Mo)
Eshte elementi kimik me simbolin Mo dhe numrin
atomik 42. Ai nuk gjendet ne gjendje te lire ne tokem
vetem ne formen e oksideve.
Vetite: Ka ngjyre te argjendte, perdoret ne lidhjet me
metalet e tjera si celiku inoks pasi e ben metalin me te
forte dhe I jep me pak gjasa te ndryshket.
Perdorimi: Ai perdoret ne makina qe punojne me
shoejtesi te larte si shpimet & tehet e sharres.
Molibdenumi nuk eshte toksik prandaj oerdoret edhe ne
tasat metalike te gatimit.
Zbuluar zyrtarisht nga Kalr Skil, 1778
Nikeli (Ni)
Nikeli eshte nje metal kalimtar me numrin atomik
28 dhe simbolin kimik Ni. Vetite fizike: Ai ka ngjyre
argjendi te bardhe, lemohet kehte dhe ka veti
magnetike, por I humbet ato ne temperatura mbi
355C.
Perdorimi: Perdorimi me I rendesishem I tij eshte ne
prodhimin e monedhave. Perdoret gjithashtu ne
turbinat me gaz dhe motoret e raketave pasi ka aftesi
ti rezistoje korrozionit ne temperatura te larta.
Zbuluar zyrtarisht nga Aksel Kronsted, 1751
Mangani (Mn)
Mangani eshte elementi kimik me simbolin Mn dhe
numrin atomik 25.
Veti fizike: Mangani eshte metal I forte I argjendte, I
gjendur shpesh I kombinuar me hekurin. Ai eshte metal
kalimtar me nje sere perdorimesh ne industri, pasi mundet
te permiresoje forcen, punueshmerine dhe rezistencen
ndaj konsumit.
Perdorime: Oksidi I manganit perdoret.si agjent oksidues,
si nje shtrese game, ne prodhimin e qelqit, plehrave
kimike dhe qeramikes.
Izoluar per here te pare nga Xhohan Gahn, 1774
Zinku (Zn)
Zinku eshte nje element kimik ne grupin e metaleve
kalimtare. Simboli I tij eshte Zn dhe numri I tij atomik
eshte 30.
Perdorime: Ai perdoret me se shumti ne bateri dhe per
galvanizim dhe eshte metali I 4rt me I zakonshem I
perdorur nga njeriu.
Veti fizike: Ai eshte pothuajse aq aktiv sa alumini dhe
me aktiv se metalet e zakonshem (hekuri, kromi etj). Ai
mund te veproje me acide, baza dhe jometale.
Gjithashtu nuk ndryshket ne ajer.
Zbuluar nga Andreas Margraf, 1746
Bakri (Cu)
Bakri eshte nje elemtn kimik I cili ne sistemin periodik
gjendet me simbolin Cu dhe numrin atomik 29.
Veti fizike: Eshte metal kalimtar I grupit 11B. Ai ka qene
metali I pare I perdorur nga njeriu per prodhimin e veglave
dhe armeve. Ai eshte metal I bute, I lakueshem dhe I
telezueshem. Ka percjellshmeri te larte te nxehtesise dhe
elektricitetit. Siperfaqja e sapoekspozuar e bakrit ka ngjyre
portokali ne te kuqe por ne prani te lageshtise dhe CO2
formohet nje shtrese e gjelber e karbonatit bazik te bakrit (I),
qe e mbron nga oksidimi I metejshem. Perberjet e bakrit jane
te gjitha helmuese.
Ai eshte zbuluar mbi 10,000 vite me pare ne Kine